TOPLUMSAL CNSYET TARTIMALARI

YRD. DO. DR. FERYAL DELFN SAYGILIGL GNDZ

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

NDEKLER
1. Toplumsal C ns yet Tartmalar

Gr

1.1. Toplumsal C ns yet Kavram

1.2. Beden Ve Toplumsal C ns yet l k s

1.3. Tek Tanrl D nler n Toplumsal C ns yete Etk s

1.4. Fem n zm Asndan Toplumsal C ns yet Yaklamlar

1.5. A le Ve Toplumsal C ns yet

1.6. Annel k Ve Toplumsal C ns yet l k s

Blm zet

n te Sorular

2. Toplumsal C ns yet Ve S yaset

Gr

2.1. Toplumsal C ns yet Ve S yaset

2.2. Dnyada Ve Trk yede Kadnlarn S yasal Haklar Mcadeles

2.3. Toplumsal C ns yet Ve S yasal Katlm

2.4. K sel Olan Pol t kt r: S yasete Fem n st Bak

Blm zet

n te Sorular

3. Kadn Ve Toplumsal C ns yet Tar h

Gr

3.1. Kadn Tar h Ned r? Kadnlarn Tar h Var Mdr?

3.2. Osmanl Tar h ne Kadn Perspekt f nden Bakmak

3.3. Toplumsal C ns yet Tar h l Ve Osmanl Gem n Yen den Yazmak

Blm zet

n te Sorular

4. Toplumsal C ns yet Ve Edeb yat

Gr

4.1. Toplumsal C ns yet Ve Edeb yat l k s

4.2. V rg n a Woolftan Kate M lletta: Erkek Yazarlar Ve Kadn Tems ller

4.3. Gynocr t c smden (j no-Elet r ) cr ture Fm n nee (kadns Yaz): kend ler ne zg B r
Edeb yatn Araynda

Blm zet

n te Sorular

5. Ekonom k Kalknma Ve Toplumsal C ns yet

Gr

5.1. Kalknma Ned r?

5.2. Kalknma Ve Toplumsal C ns yet l k s

Blm zet

n te Sorular

6. Toplumsal C ns yet Ve Sosyal Pol t ka

Gr

6.1. Sosyal Pol t kann Tar h Ve Temel Kavramlar

6.2. Neo-L beral Sosyal Pol t ka Anlaynn Toplumsal C ns yet E ts zl ne Etk s

6.3. Trk yede Toplumsal C ns yet E tl Konusunda Uygulanan Sosyal Pol t kalar

Blm zet

n te Sorular

7. Toplumsal C ns yet Ve Kent Pol t kas

Gr

7.1. En Byk Aznlk: Toplumun D er Yars

7.2. Ataerk l Planlama

7.3. Meknn Fem n st Elet r s

7.4. Kentte Kadn

Blm zet

n te Sorular

8. Toplumsal C ns yet Ve Medya

Gr

8.1 Toplumsal C ns yet Ve Medya l k s zer ne Aratrmalar

8.2. Kadnlarn Medyada Tems l

8.3. Tv D z ler nde Kadnlarn Tems l

8.4 Medyada Hegemon k Erkekl k Tems l

8.5 Medya Sektrnde Toplumsal C ns yet E ts zl

8.6. Medyada Toplumsal C ns yet E tl Nasl Salanab l r?

Blm zet

n te Sorular

9. Toplumsal C ns yet Rej m Temel nde Beden Pol t kalar

Gr

9.1. B yopol t ka

9.2. Varoluun Bedenlemes Ve C nsell k Snav

9.3. Gzell k Ve Salk Srlar

Blm zet

n te Sorular

10. Queer Teor

Gr

10.1. Heteronormat v te Ve mknsz K ml kler

10.2. Queer Teor n n Kavramsal Ve Dnsel Gel m

10.3. Queer Teor

Blm zet

n te Sorular
 11. Erkekl k almalar

Gr

11.1. Erkekl k almalarnn Kavramsal Arka Plan

11.2. Erkekl k almalarnn Akadem k B r Alan Olarak Ortaya k

11.3. Erkekl k almalarnda ne kan Yaklamlar

11.4. Trk yede Erkekl k almalar

Blm zet

n te Sorular

12. Kadna Ynel k ddet

Gr

12.1. Kadna Ynel k ddet Ve Toplumsal C ns yet E ts zl

12.2. Kadna Ynel k ddet B mler Ve Sonular

12.3. Kadna Ynel k ddetle Mcadele Yntemler Ve Kazanmlar

Blm zet

n te Sorular

13. Fem n st Aratrmalarda Yntem

Gr

13.1. Fem n st Aratrmalar Ve Ep stemoloj k Temeller

13.2. Fem n st Aratrma Ve Metodoloj

13.3. Fem n st Aratrmalarn Ortak zell kler

13.4. Fem n st Aratrmalarda Kullanlan Tekn kler

Blm zet

n te Sorular

14. Trk ye Fem n st Hareket Tar h

Gr

14.1. Fem n st Hareket n Ortaya k: deoloj k Mayalanma Dnem 63

14.2. Kampanyalar Dnem

14.3. 90l Yllar: Kurumsallama Ve Karlamalar Dnem

Blm zet

n te Sorular

1. TOPLUMSAL CNSYET TARTIMALARI

Gr
Bu blmde toplumsal c ns yet kavramnn ne olduu, neden ht ya duyulduu, oluumunu
etk leyen faktrler tartacaz. 1970lerden t baren toplumsal c ns yet kavram d le
get r lmeye balanm ve g tt ke fem n st almalarn ayrlmaz b r paras hal ne gelm t r.
Sosyal b l mler asndan parad gma de kl ne neden olan fem n st almalar, toplumsal
c ns yet kavramndan ayr dnlemez.

A le, e t m, devlet, d n, medya g b kurumlar toplumsal c ns yet n yen den ret ld

yerlerd r. Ev, beden, yaam, kent yaam g b alanlarn toplumsal c ns yetle dorudan
l k s vardr. Ayrca s yaset, sosyal pol t ka, medya, sanat, kt sat, ps kanal t k teor ,
antropoloj , tar h g b d s pl nler de toplumsal c ns yet bak asyla sorgulamadan gem ler
ve hl gemekted rler.

Toplumsal c ns yet ders nde, kadn ve erkek olmann z ya da doutan de l bel rl l k ler n
paras olduunu grece z. Kadnlarn ret m gler n n, dourganlklarnn, c nsell kler n n,
hareket zgrlkler n n ve mlk yet haklarnn erkek egemen s stem yaps tarafndan nasl
denet m altna alndn sorgulayacaz. Bu blmde se, toplumsal c ns yetle lg l kavramsal
aklamann ardndan bunu bel rleyen en neml alan olan bedenle l k s ne, beden n
toplumsal c ns yet zer nden b mlen ne, tek tanrl d nler n etk s ne de n lecek. Fem n st
yaklamlar asndan konu ele alndktan sonra a le kurumu, ev ve kadnlarn grev olarak
dnlen, toplumsal c ns yete rnek olarak da ele alab lece m z en neml rollerden olan
annel k kavram tartlacak.

1.1. Toplumsal C ns yet Kavram

Heteronormat f dzene2 gre c ns yet ter m , kadn ya da erkek olmann b yoloj k ynn
fade eder. Trke Szlkte se, reme nde b reye ayr rol b r rol ve lev veren ve erkek le
d y ayrt ett ren zell k, zel yaratl (Pskllolu, 2004: 380) olarak yer alr. Oysa erkek
ve kadn olarak farkllmz ve bel rlenmem z sosyo-kltrel b r olgudur. Bu da toplumsal
c ns yet olarak tanmlanab l r. Byle b r olguya neden ht ya duyulduu se yle
aklayab l r z: B yoloj k-anatom k (reme anatom s ne dayal) temell olduu dnlen
c ns yet le toplumsal temell olduu varsaylan toplumsal c ns yet (gender) b rb r n n kart
olduu zer nden dnlmes yle b rl kte toplumsal c ns yet kavramsallatrlmtr. Kltrel
olarak kadn ve erke toplumsal b r kadna ve erkee dntren kategor d r toplumsal
c ns yet. Baka b r dey le hem ayrmc, e ts z, baskya dayal b r toplumsal dzen n addr
toplumsal c ns yet, hem bu l k n n taraflarn oluturan toplumsal gruplar d le get ren b r
kategor ; ama hem de bu gruplarn mensuplarnn ps koloj k ve davransal zell kler ne
gndermede bulunur (Savran, 2004, s.235). Dolaysyla toplumsal c ns yet c ns yetten farkl
klan, kadnlarn erkekler n egemenl altnda b yoloj k- anatom k zell kler nden
kaynaklanan k nc l konumlaryla, c ns yetlend r lm bedenlerle mcadele etmekt r.
Toplumsal c ns yet k temel alanda madd olarak kend n gster r: 1) Toplumsal c ns yetl
blm ve ret m aralarnn toplumsal c ns yetl blnmes ; 2) reme eme n n toplumsal
rgtlen (Math eu, 2009: 83). Scotta gre toplumsal c ns yet c ns yet olan b r bedene
zorla kabul ett r lm b r toplumsal kategor d r (Scott, 2007: 11). Delphye gre se,
c ns yetler bas te b yoloj k-sosyoloj k karakterler de l, erkekler n kadnlar zer ndek
kt darnn oluturduu (Marks st anlamda) snflardr. Toplumsal c ns yet, c ns yet na eder
(Aktaran, Math eu, 2009: 87).

N cholson b ze fem n zm nde toplumsal c ns yet gender ter m n n k farkl ve

gerekte b rb rler yle el en anlamda kullanldn hatrlatr. B r tanes nde b yoloj k
olarak ver l olduu farz ed len c ns yet n (sex) ters ne toplumsal olarak kurulan ey
gstermek n kullanlr. D er nde c ns yet erkek beden n kadn beden nden ayran
yaplar da dh l olmak zere erkek/kadn ayrmyla lg s olan her tr toplumsal yapy
aret eder. Bu tanma gre b yoloj k c ns yet toplumsal c ns yet, c ns yet n altnda
snflandrlr ve ondan ayrlmaz, nk beden yapmzn kend s toplumsal
anlamlandrma ve yen den tanmlamann konusudur. Bu nedenle toplumsal c ns yet
g derek g l k ler alanndak farkllklarn b r fades nde de delalet ederek kapsaml
b r kategor ye dntrlmtr. Veya Joan Scottun ksaca syled g b toplumsal
c ns yet c nsler aras farkllklara dayanan toplumsal l k ler n kurucu b r element d r
ve g l k ler n n bel rt lmes n n asl yoludur. Keza, Lorber, toplumsal c ns yet
ekonom , deoloj , a le ve pol t ka g b balca toplumsal kurumlarn paras hal ne
get r lm , b reyler n beklent b mler n kuran gnlk hayatn ley n dzenleyen
ok kapsaml b r toplumsal kurum ve ayn zamanda kend bana b r varlk olarak
tanmlar (Kand yot , 1997: 127).

Toplumsal c ns yet n b rb r yle l k l drt es nden sz eder Scott (2007: 38-42): B r nc s ,

kadnlk ve erkekl k oluturulurken hang s mgesel tems llere bavurulmakta olduunun
ncelenmes . k nc s , bavurulan bu k l kler n sab t yapsnn bozulmas; esas doasnn,
tar hsel sre nde bel rley c l n n sorunsallatrlmas. ncs, toplumsal c ns yet
kuruluunda akrabalk nem tasa da buna nd rgenemeyece n n, bu l k den bamsz
leyen ekonom ve s yaset n nde de etk n olduunun gster lmes . Drdncs olarak da
znel k ml kler n kuruluunun, tar hsell n n nem zer nde durur.

1.2. Beden ve Toplumsal C ns yet l k s

Erkek egemen s stem yaps zel yaamdan kamusal yaama, tm kurumlarda ve sylem
b mler nde kadnlar zer nde etk s n srdrmekted r. Bask ve denet m mekan zmasnn en
somut gereklet yer kadn beden d r. Beden d n, yasalar, ahlak kurallar zer nden
tahakkm altna alnr, nesnelet r l r. Batda yaanan cad avlar tesadf de ld r. Bu avlar
kadn c nsell n ve dourganln denetlemek anlamna gel r. Nfus pol t kalarnn
uygulamalarndan b r d r. Cad avlarnda damgalanan kadn mges n n karsna karlan
kadn gsz, pas f, kontrol ed lmes gerekend r. Beden zer nden normal/anormal ya da
patoloj k, ahlakl/ahlaksz, namuslu/namussuz, k rl /tem z, engell /salam g b k l kler, paralel
kategor ler yaratlr. Modern zm se, hem nfus pol t kalar hem de ahlak denet m asndan
c nsell denet m altna alr. 19. yzyln sekler tbb mastrbasyonu, ters l k y ,
ec nsell yasaklar. Normlar dzenl l k, salkl ve gzel olmay tar f eder. l k ler,
heteroseksel ve bu l k ler yasal ereve nde yaamak b m nde dzenlen r. Kadnlarn
ev nde/zel alanda erkekler nse kamusal yaamda varlklar uygun grlr. Bekret
namus ve ffet n s mges hal ne gel r. Yaadmz srete de b ze dayatlan pol t kalar
farkl de ld r. rne n, a le nde reme merkezl c nsell n rgtlend uygulamalardr
sz ed len. C nsell k ve c nsel salk zer nde en az konuulan konulardan b r s d r
gnmzde. ocukluktan yet k nl e dek kadnlar c nsell k konusundan habers z
bytlmeye allr; kend bedenler n , c nsell kler n tanmalarna z n ver lmez. C nsell k
zer ne konumas, doru b lg lere ulalmas anlamnda yasakl konulardan b r d r; daha ok
reme sal zer nden sz konusu ed l r.

Kadn derg ler nde sunulan nce hatl modellere benzemek n ok sayda gen kadn hatta
kk kz beslenmeden yoksun braklr. Onlar asndan salklar n r sk oluturab lecek
erken osteoporoz, ksrlk g b sorunlar sz konusu olab l r. Kadn beden n n nesnelet r lmes
yen de ld r: Yksek snftan nl ler n ayak sarglar -be yzyldr sren b r gelenek-, tahta
teps ler tarafndan b ms zleen Afr kal kadnlarn dudaklar, Gney Asyal Karenler n
boyunlarnn kolyeyle uzatlmas, Djerba adasndak gen kadnlarn evlenmeden nce
manlatlmas bu tr uygulamalara b rka rnekt r. Korseler ve nce bellerle, daha sonra
yksek topuk ve aya b ms zlet ren dar ayakkablarla Avrupallar da bundan ger kalmaz
Antropologlar bu skntlara maruz kalanlarn ounlukla kadnlar olduunu b m de t rme
uygulamalarnn erkeklerde ok nad r grld konusunda gr b rl nded rler.

1.3. Tek Tanrl D nler n Toplumsal C ns yete Etk s

Yzyllar boyunca toplumda kadnlara ve erkeklere atfed len farkl zell kler n, roller n
b yoloj k olarak bel rlend bunlarn doal ve de t r lemez olduu dnlr. Kadnlarn
toplumdak statler n n erkeklere gre k nc l konumda olmasnn sorumlusu bedenler d r.
Beden n d s pl n altna alnmas erkek egemen s stem yapsnn (patr yarka) en levsel
aralarndan b r d r. Bu aralardan en neml s de tek tanrl d nler olarak kabul ed l r.
zell kle tar hsel olarak Hr st yanlk ve Yahud l k kadn beden n gnahn ve ktln
c s mlem hal olarak grr. slamda se c nsell n dzenlen ne byk nem ver l r.
Berktaya gre tek tanrl d nler n ortak zell kler sz konusudur bu ortaklk da kadn beden
zer ndek denet mler d r. Tektanrl d n n douu, bell b r tar hsel ve toplumsal momentle
l k l d r ve bu l k , tek tanrl d n n her vers yonuna da damgasn vurarak ortak
zell kler gstermeler ne neden olur. Aralarndak farllklar ve her b r n n zglln gz
ard etmeks z n, bu b rlet r c ban, ataerk l s stem n douu ve kurumsallamas le olan
etk le m sonucunda kadn ve erke mutlak ve ve h yerar k b r b mde k ye blen kat
c ns yet roller n n vazed lmes , erke n stnlne dayanan ataerk l a le l k s n n
kutsanmas ve bu balamda kadn beden zer ndek denet m n yasallatrlp
merulatrlmas olduu syleneb l r (Berktay, 1996: 26). Berktaya gre tek tanrl d n n
ataerk l nkabuller ya da varsaymlar yled r:

Kadnlar ve erkekler, yalnzca b yoloj k olarak de l, ht yalar, yetenekler ve

levler bakmndan da farkldrlar. Ayrca, kadnlar le erkekler arasnda, nasl
yaratldklar ve Tanrnn onlara verd toplumsal levler asndan da fark vardr.
Erkekler doal olarak daha gl ve aklcdrlar, dolaysyla egemen olmak ve
 hkmetmek n yaratlmlardr. Buradan, erkekler n s yasal olan, devlet tems l
etmeye daha elver l olduklar sonucuna varlr. Kadnlar se doal olarak daha zayf,
akl ve rasyonel yetenekler asndan daha aa, duygusal bakmdan denges zd rler, bu
da onlar gven lmez ve s yas katlm asndan elver s z klar. Dolaysyla,
s yasal/kamusal alann dnda kalmalar gerek r. Erkekler rasyonel z h nsel
yetenekler yle dnyay yorumlarlar ve dzene sokarlar. Kadnlar, ocuk dourma ve
yet t rme yetenekler dolaysyla gnlk yaamn trn yen den ret lmes lev n
stlen rler. Her k tr lev de neml kabul ed lmekle b rl kte, erkekler n lev n n daha
stn olduu varsaylr. Baka b r dey le, erkekler akn (transcendent) etk nl klerle,
kadnlar da alt snflarn her k c nsten mensuplar g b - k n ( mmanent)
etk nl klerle urarlar. Ayn ey farkl b mde fade edecek olursak, erkekler lmsz
kltrel rnler yaratrken, kadnlar lml bedenler yaratmakla daha aa b r
yapm olurlar! Erkekler n, kadnlarn c nsell n ve reme yet ler n denetleme haklar
vardr; kadnlarn byle b r hakk sz konusu de ld r. Erkekler, nsanlar le Tanr
arasndak dolaym kuran znelerd r; kadnlar, Tanrya erkekler dolaymyla ularlar
(s.26-27).

Btn bu varsaymlar tanrsal b r n tel k kazanarak de mez kabul ed l r. Ardndan yasalara

da dh l ed l r. K l sen n hk m yet n n yer ne zamanla hukuk geer. Patr yarkann beden
pol t kalar kadn beden n denet m altna almakla urar. Batda cad avlar sonrasnda
modern tp parad gmas da bu denet m prat kler n n farkl tar hsel sreler ndek
yansmalardr.

Scotta gre, toplumsal c ns yet kt dar l k ler n bel rg n klar. Toplumsal c ns yet sadece
b r alan de ld r, ayn zamanda Batda Yahud -Hr st yan le slam gelene nde kt darn
bel rg n klnmasn salayan kalc ve tekrar eden b r yntemd r (s. 43).

1.4. Fem n zm Asndan Toplumsal C ns yet Yaklamlar

18. yzyln sonlar le 19.yzyln bandan t baren yeermeye balayan Fem n zm n b r nc
dalgas olarak adlandrlan harekete damgasn vuran, kadnlarn oy hakk mcadeles d r.
Mary Wollstonecraftn 1791 ylnda yaymlad Kadn Haklarnn Gerekelend r lmes s ml
k tab se lk fem n st met nlerden kabul ed l r.

Fransa S mone de Beauvo rn (19081986) 1949 ylnda yaynlad Le Deux me Sexe

(k nc C ns yet) k tabnn etk s yle pek ok adan fem n st teor n n k yer olur. B rok d le
evr len k tap, yazld dnem t bar yle kadnlarn yolunu aar. B nlerce kadn tarafndan
k nc C ns yet n nasl cankurtaran s m tl yapm olduunu anlamak n, yaymland
zamann genel koullarn ksaca gzden ge rmek gerek r. 1949da Fransada fem n zm,
kend aralarnda kadn haklarn tartan, kadnlarn koullarn nceleyen b rka
organ zasyona, gruba ve k ye nd rgenm t r. Reformcu, burjuva ve korkak b r fem n zmd r.
Kadnlar muhafazakr, h olmad kadar ataerk l b r deoloj le kar karya
braklmaktadr; onlara sunulan model, ler n terh s olan erkeklere brakm anne- ev kadn
model d r. stel k kadnlar yaltlmlardr, kend ler n lg lend ren sorunlar tartab lecekler
ne frsatlar ne de gerekl kolekt f yaplar vardr. Bu genel durumda ou kadn k nc
C ns yet okur ve bu onlara b r kap aar. Kate M llett, Chr st ne Delphy, l sabeth
Bad nter, G sle Hal m g b fem n stler n met nler ne rehberl k eder. k nc C ns yet
kadnlarn ez lme nedenler n sorgulayan, kadn tek olarak gren erkek z hn yet n n
tar hsel, sosyoloj k, ekonom k, ruhb l msel, m toloj k kkenler n nceleyen, d l k
kavramn alt st eden nc b r k taptr. Kadn olmann daha ok toplumsal ret lerle
bel rlend n kadn doulmaz kadn olunur cmles yle fade eden S mone de Beauvo r,
c ns yetler arasndak l k n n e ts zl n tm ynler yle vurgular ve bunun doal
olmadn gster r. Ona gre, tahakkm l k s her toplumun ve her dnem n tar h nde vardr
ve kltrel olarak kurulmutur.

1949 ylnda S mone de Beauvo r kadn doulmaz; kadn olunur b m nde fade ett
toplumsallama sreler kadnlar tarafndan farkl b mlerde d llend r lerek devam eder.
ng ltere de Ann Oakley 1972 ylnda yaymlad Sex, Gender and Soc ety (C ns yet,
Toplumsal C ns yet ve Toplum) s ml k tabnda toplumsal c ns yet roller n n ren lme
b mler nden sz eder. Mon que W tt g (19352003) se 1973 tar hl Le Corps Lesb en
(Lezb yen Bedenler) s ml k tabnda kadn ancak heteroseksel dnce ve ekonom
s stemler nde b r anlam tar. Lezb yenler kadn de ld r (Aktaran, Math eu, 2009: 87)
ekl nde toplumsal c ns yete farkl b r boyut katar.

Betty Fr edan (19212006) 1963 ylnda yaynlad Fem n ne Myst que s ml eser nde
kadna b len annel k ve ev kadnl roller zer nden Freud elet r s yapar. 1970de yazd
Sexual Pol t cs (C nsel Pol t ka) k tabyla Kate M llett fem n st l teratre yen b r kuram
kazandrr: C nsel pol t ka. D.H. Lawrence, Norman Ma ler, Henry M ller ve Jean Genetn n
kurmaca yaptlarndak c nsel stereot pler ve arket pler bet mleyen edeb yatn er n
zmleme g r m nde bulunur. M llett, Freuddan yola karak edeb yatta oluturulmu
c ns yet kalplarn fem n st bak asyla yorumlar. M llette gre c nsel egemenl k en yaygn
deoloj d r. Bu egemenl k b m snf ve rk ayrmndan b le daha kesk n ve srekl d r. C nsel
Pol t kada ataerk ll k, dnce ve yaam tarz anlamna gelmekted r.

1970ler n fem n zm b r nc dalga fem n st hareket g b sadece e tl k taleb ne de l,

patr yarkal b r s stemde bu e tl n olanakszlna dayanr (Fougeyrollas-Schwebel,
2009:171). 70l yllar fem n zm n n ayrt ed c zell , b yoloj kaderd r anlayna meydan
okuyan, erkeklere kadnlar adna konuma hakkn tanmayan erkekler n olmad bamsz
kadn gruplar anlay ve zel olan pol t kt r nermes d r. Y ne 1970de Shulam th
F restoneun yazd C nsell n D yalekt se kadn k nc l klan meselen n onun b yoloj k
zell kler nden kaynakland, yan dourmas olduudur. Ona gre kadnn ez lmes n n
balca neden , ocuk dourmas ve yet t rmes d r (F restone, 1993: 84). Jul et M tchell se
y ne ayn yllarda Ps kanal z ve Fem n zm s ml eser nde Marks st teor n n kap tal zm
ortadan kaldrmak n ps kanalal t k teor n n de patr yarka le mcadele etmek n
kullanlmasn ner r.

He d Hartmann se 1980lerde yazd Marks zmle Fem n zm n Mutsuz Evl l s ml

k tabnda kadnlarn a le nde ve dnda k nc l konumda olma nedenler n aklamas
asndan Marks st anal z n yeterl olmadn d le get r r. Hartmanna gre kap tal zm n
Marks st anal z , patr yarkann fem n st anal z le tamamlanmaldr.

Dolaysyla, 1990lara kadar toplumsal c ns yet anal z ne l k n farkl ekoller sz konusudur.

Bunlarn balcalar, patr yarkann kkenler n aklamaya ynel k yaklam, ps kanal t k
yaklamdan beslenen d er b r yaklam ve Marks st yaklam olarak snflandrlab l r.
Cather ne MacK nnon emek Marks zm n neyse, c nsell k de fem n zm n odur der
(Aktaran, Scott: 16) ve c ns yetler arasndak l k ler n e ts zl n c nsell kte arar.

1990lardan sonra se elet rel erkekl k almalar le Queer teor toplumsal c ns yet
almalarnda arlk kazanmtr. Bu k tabn 10. ve 11. blmler nde ayrntl olarak
anlatldndan bu alma alanlarna burada de n lmeyecekt r.

Okuma ner s : Aydnlanmac L beral Fem n zm, Kltrel Fem n zm, Rad kal Fem n zm, Eko
Fem n zm, Ps kanal t k Fem n st Kuram, Varoluuluk ve Fem n zm hakknda b lg almak n
Joseph ne Donovann Fem n st Teor (ev.: Aksu Bora- Meltem Aduk Gevrek- Fevz ye
Saylan, let m yaynlar, 2013) s ml k tabn okuyun.

1.5. A le ve Toplumsal C ns yet

B r ft n b r araya gelmes yle oluan klas k anlamda ek rdek (heteroseksel) a le, evl l k
l k s yle b r araya gelen b r erkek, b r kadn (kar-koca) ve onlarn ocuklarndan oluur.
A len n ek rdek a le, gen a le g b b mler vardr ve yaanan ekonom k, s yasal
srelere gre bu boyutlar de eb l r. Ancak a le n esas syleneb lecek olan, d er
alanlarla zell kle alma alanyla l k ler olan b r alan, sosyal b r mekn (Devreux, 2000:
66) olmasdr. A le, hem emek hem de dourganlk anlamnda yen den ret m n ve
sosyal zasyonun yaand b r kurumdur. Sosyal zasyon fonks yonu, erkekl k ve kadnla
dayanan roller n paylamnn zer nden rgtlen r ve bu roller d er nsanlarla l k ler
zer nden de kurularak anne, bykanne, kaynval de, gel n, amca g b b rok yen anlamlar
kazanr.

Lefbvre, meknn yaanlan, b r kt r len b r deney m olduundan yola karak mekna da r

l b r ayrm yapar: ret m ve yen den ret m bel rleyen meknsal prat k (f z k mekn),
ret m l k ler n ve bu l k ler n yer aln dzenleyen meknn tems l (z h nsel mekn) ve
sosyal yaamn g zl ynn tanmlayan tems l mekn (toplumsal mekn) (Lefbvre, 2000:
48). Lefbvre,e gre her meknn bell snrlar vardr, zneler ve nesneler bell b mlerde
yerlet r l r ve hareket ett r l rler. Mekn gerek varln g rd karlkl l k ler sayes nde
kazanr. Duvarlar, evr mler ve snrlar hep b r ayrm grnts ver r ve h b r mekn bas te
ortadan kaldrlmaz (Lefbvre, 2000: 72). Dolaysyla a len n nde yaanan g l k ler n ,
kt dar mcadeles n Lefbvre n tanmlad b mde mekn anlayndan bamsz dnmek
zor gzkyor. K ler gndel k yaam prat kler araclyla anlamlar ret p, farkl kt dar
l k ler oluturlar (Connerton, 2011: 29). Foucault, kt darn yalnzca devlet aygt tarafndan
uygulanmad, b reysel ya da kolekt f l k ler arasndan geen b r mekan zma olduunu
sylerken kt darn d erler n n zer nde d rek, hemen etk s n gsteren b r eylem olmadn
ama d erler n n eylemler zer ne olduunu ve onlar erd n de ekler (R ot-Sarcey, 2000:
153). kt dar, Foucaultya gre, baz amalar gnll olarak er r. B r ey cra etme ve
ynetmed r. B r s n ynetmek se onun baz takt kler n kullanarak b r stratej ye gre dare
etmekt r (Les Cah er du Gr f, 1988: 13).

A le nde anne, baba, ocuk g b k ml kler zer nden kadnlk ve erkekl n

tanmlanmas, roller b lmes ev meknda bel rlen r. Toplumsal c ns yet roller kurulur.
kt dar da bu l k ler n b mlen zer nden na ed l r. 1970ler n bandan t baren
Chr st ne Delphy g b rad kal fem n stler tarafndan a le nde kadnlar tarafndan yer ne
get r len ev n n (1975 ylnda Ann Oakley n yazd makalede ev , daha ok kadnlar
tarafndan yaplan, parasal karl olmayan b r emek srec ...olarak tanmlanr. (Aktaran,
Kalaycolu-R ttersberger-Tl, 2001: 35) ekonom k boyutu ve evl l k kurumu tarafndan
kadnn eme n n smrlmes ya da eme ne el koyulmas olarak d le get r l r. stel k
kadnlar ev n dnda cretl b r te alsalar b le bakm, ocuk yet t rmek g b boyutlar da
kapsayan ev kadnlarn grev tanmlarna dh l ed lm t r. Ev eme , a le nde
grnmez klnr; emek ve ret m olarak adlandrlmaz. Bu grev yer ne get rmeyen, hayr
d yeb len kadnlar se genell kle bedel n ldrlerek ok ar der ya da f z ksel, c nsel,
ps koloj k, ekonom k ddet trler nden b r yle ya da b rden fazlasyla karlaab l r.
Dolaysyla ev kadnlar n ret m ve yen den ret m asndan ddet mekn hal ne
geleb l r.

S mone de Beauvo ra gre erkek ve kadn c ns arasndak tahakkm l k s , kadn k nc

konumda tutann h yerar l k s olduudur. Ev emek kadn klelet r r. Beauvo ra gre
pek az S syphusun kences ne sonsuzca tekrarlanan ev ler kadar benzer. Tem z olan
k rlen r, k rlenen tem zlen r, tekrar ve tekrar, gn be gn. Ev kadn, zamann dndadr: O
h b r ey yapmaz; sadece md y srkler (Aktaran, Bora, 2009: 67). k ocuklu Ayen n
syled kler de Beauvo r dorular n tel kted r. Kadnlarn evde yaadklarnn tankldr:

Sabah 08.00 de kalkarm, 09.30 da Ayegln lac var. 09.00 da kahvalty

hazrlarm. ocuklar uyandrrm, Osman da kalkar o srada, 09.30 da b z kahvaltda
oluruz hep beraber. Sonra, ocuklarn ders varsa ders yaparlar, kahvaltdan sonra te
ocuklarn dersler ne bakyorum b raz. Sonra ortal toparlyorum. Osman o arada
g d p b raz kest r yor, ge gel yor ya akam b r yarm saat uyuyor. Ben ocuklarn
beslenmeler n hazrlyorum. O gn ocuklarn okulunda ok zaman ge receksem
yeme ayarlyorum, yapacaksam sabah yapyorum ya da malzemes n hazrlyorum
eer akam kolay b r ey yapacaksam. Sonra onlar okula g d yor, ben de b r daha
ortal toparlyorum, ev n ler ne bakyorum. Akam olunca kurslar varsa kursa
brakyorum, satran kursu akam oluyor genell kle. Ben de onlara yemek ayarlyorum.
Bazen ekmek aras b r eyler alyorum dardan bazen eve gel p yemek yapyorum.
Eer kurslar yoksa serv sle hep beraber dnyoruz eve, 18.00 de evde oluyoruz. Ben
hemen mutfaa g r yorum yemek olayna, d rek mutfaa. Bu arada onlar ya zg f lm
zl yorlar ya da mz k ap dans ed yorlar. B z m yemek yemem z 19.30 -20.00y
buluyor. Sonra ocuklarla ders yapyoruz, tm varsa tm yapyorum Hep ayn
eyler te (15 Eyll 2012 tar h nde yaplan grme)

Ev ndek grev tanmlar darda da devam eder. rne n, M chael Roper a le

letmeler nde a le l k ler n n ablon olarak kullanlmasnn anlalab lece n ancak bu tr
rntler n b rok kamu sektrnde de grlmes n n artc olduunu d le get r r. Rasyonel,
brokrat k, levsel rgtlenmen n kaleler olmalarna karn, f rmalarn st dzey ynet c ler
gen alanlaryla k sel duygu, destek ve rekabet unsurlar tayan baba-oul l k s
kurab lmekted r (Aktaran Dav doff, 2002: 33).

A ledek b reyler arasnda b r d z kt dar l k s yaanr ve genell kle b r sonrak kuaa

aktarlr. A len n yalnzca a le-d b r ekonom k yapyla l k s asndan ele alnmas,
c ns yetten arndrlm soyut b r btn olarak tanmlanmas, kend ndek kar
atmalarnn, kt dar mcadeles n n zer n rter. A le, kadnlarn toplam emek arzn, emek
gcnn c ns yet ve yaa gre dalmn ve emek p yasasna katlm b mler n etk ler.

1.6. Annel k ve Toplumsal C ns yet l k s

Aydnlanma dnem le b rl kte anne sevg s Rousseaunun nemle zer nde durduu b r
konu olur. Em le (1762) adl romannda annel gklere karr ve yen b r deoloj k dnem n
balamasnn da nn aar. Rousseau, ocuun yet t r lmes ve e t m konusunda o gne
kadar h ele alnmam teor ler ler srer. Roman kahraman Em le n azndan, kadnn
toplumdak ve a le er s ndek roln zer. Rousseauya gre doa yasalarnn temel nde,
ocuk yet t rmen n lk aamas olan bebekler emz rmek, bakmlarn ve de e t mler n
stlenmek g b babadan ok anneye den grevler vardr. Rousseaunun ardndan btn
erkekler anneler ne taat ederler. Anneler ldkten sonra da bu durum devam eder d yen 19.
yzyl Fransz tar h s M chelet de annel ycelt r.

Ayn yzyln balangcnda ok sayda nsan bu fenomenle urar. Anne sevg s ne vgler
yadrma btn b r yzyl boyunca devam ederken dnem n erkekler bu sevg n n muc zev
gcn pol t k dealler ne h zmet ets n d ye ele ge rmek sterler. Bylece kt dar g b
alglanan annel k sevg s zel alan aar ve kamusal alana katlr.

Fransz devr m le b rl kte kadnlara, onlarn gelecek nesl n anneler olduu tekrar ed l r.
Bundan byle kadnlar gelece n vatandalarn yet t rmekle ykmldrler. Annel k
zgrlk klt nde telaffuz ed l r. Eer erkekler, kadnlarn pol t k ve s v l haklardan
yararlanmasn reddetm lerse tab k bunun hakl nedenler mevcuttur; kadnlarn yaamlarn
adayacaklar ok daha neml b r grev vardr: ocuklarn e t m .

Kadnlar erkekler zer nde de l; kend ler zer nde g sah b olsun (s.98) d yen 19. yzyl
kadn hareket n n ncler nden Mary Wollstonecraft da Kadn Haklarnn Gerekelend r lmes
s ml k tabnda kadn zgrln annel k zer nden tasarlar. Erkeklerden bamsz
olmann kadnlarn erdeml olmasndak nem zer nde duran, erdeml olmak n e t lmek
gerekt n syleyen, aklla denetlenmeyen her n monoton ve skc olduunu d le get ren
Wollstonecraft, k tabnda y b r annen n akll ve bamsz olmasnn altn zer. Ksacas
anne vatanda olmak vatanda olmamay telaf eder. 19. yzyln kadn haklar savunucular
dah annel n haklarn savunur ve ycelt r.

Kadnlar ocuun yet t r lmes m syonuyla ba baa braklr. ler b r toplum dzen n n
kurulab lmes n n y yet m nes llerle olab lece dnces nden hareketle erkekler
tarafndan ycelt len ve kadnlar tarafndan h sorgulanmadan cokuyla kabul ed len annel k
olgusu, kadnlar n b r e t ke f ve ek b r k ml k (Kn b ehler, 1993) hal ne gel r.

E t m de a le kurumunda olduu g b k ler n toplumdak roller n bel rlemede, kt dar

l k ler n oluturmada ve ben msetmede etk l d r. Baka b r dey le e t m, toplumsal c ns yet
roller n n ret ld ve pek t r ld , toplumun devamllna araclk eden sosyal zasyon ve
toplumsallama srec d r. lk e t m de a lede balar anlay anneler n ocuklarn e t m
srec ne dh l olmasyla vuku bulur. Aslnda ocuk e t m n n n plana kmasyla annel n
cad arasnda ok yakn b r l k bulunmaktadr:

ocuun e t lmes ve lg gster lmes gereken b r varlk olarak ortaya kmas,

ocukluk sres n n uzamasna kout olarak kkler n a le nde ge rd kler zamann
artmas ve erkekler n ev ndek yaam zer nde dorudan denet m kurduklar sren n
ksalmas modern annel tar hsel olarak olanakl klan koullar olmutur (Ayta,
2007: 89).

Gelecek nesl yet t rmekle lg l kayglarn hep annel kle lg l tartlmas, anne stnn
nem kazanmas on dokuzuncu yzyla kadar dayanr. y annen n emz ren anne olmas,
doumdan hemen sonra emz rmen n ocukla yaratlan olumlu ba meseles gnmzde de
kadnln y annel k zer nden tanmlanmasn gerekl klan lk ve en neml admlardr.

Bu konuda El zabeth Bad nter n Kadnlk m? Annel k m ? k tab ok neml b lg ler

barndrmaktadr. K tapta yer alan Amer kal anneler n kurduu La Leche League (L.L.L)
derne n n tar h olduka dndrcdr:

Hareket n kurucusu olan yed kadnn da Katol kt r ve gelenekselc duruuyla tannan

Hr st yan A le Hareket nde yer alrlar. Kadnlar felsefeden ve felsefen n metotlarndan
es nlen r. L.L.L argmann drt ana tema etrafnda toplar: doann ahlak otor tes ,
emz rmen n avantajlar, kadnn stats ve toplumdak ahlak reform. L.L.Lye gre y
anne emz ren anned r L.L.L yanllar b berona ve korkun st tozlarna, kree ve
bunun sonucunda anneler n almasna kar sava ver rler. B beronla beslemey terc h
eden ve bebekler ne kar ayn f z ksel ball duyamayan anneler knanr. L.L.L.n n
doktor kurucularndan b r ocuunu b beronla besleyen kadn zrldr. Belk b r gn
y b r anne olacaktr, ama eer emz rseyd daha da y b r anne olab lecekt
d yeb lm t r L.L.L lke snrlarn aar. 1960da Quebecte, 1979da Fransada,
1981de sv rede ubeler aar. Bugn yaklak yetm lkede faal yet yrtyor. (ss.
7387).

K tap, can alc b r soru sormaktadr: 1970lerde patr yarkay sorunsallatran ve erkekler n
karsnda olduka yol kat eden, beden m z b z md r d yen kadnlarn yen efend ler
bebekler m d r? Natral st sylem n, ekoloj k annel k yaklamnn kadnlara annel k k ml
balamnda olduka zarar verd n dndrmekted r yazar. Kadnlarn geld kler noktada
annel k m kadnlk m el k s nde yalnz brakldn ler srer. Kadnlar asndan
annel n sosyal tannma anlamna geld n (s.153); kar yer nden b r ey beklemeyen/umudu
olmayan kadnlarn genel olarak daha ok anne olmay terc h ett n , ya da meslek
anlamnda tatm n salayan kadnlarn gel nen noktada ocuk yapmak stemed kler n
sylemekted r. Keza, ocuu b r kuruma ya da yabancya emanet etmek hl knanacak b r
davran, annel kten ka olarak grlmekted r (s.139); evl l k d ocuk dourmaya kt
gzle baklr. ocuk dourmak se mkemmel annel e kend n hazrlamadka korkulacak
b r durumdur. Anneler de bak olan se: sululuk duygusudur

Okuma ner s : 1) Necla Akgke, Baka b r babalk mmkn syle s nde Doan
Gndzle ev ve bakm ler n n erkek tarafndan da stleneb lece n konuuyor (Petrol-
Kadn Derg s , say: 51, Haz ran 2015, s. 43-45). Annen n grev olarak tanmlanm olarak
ocuk bakmnn h de yle olmayab lece tam da toplumsal c ns yet roller yle lg l
olduunu grmek n y b r rnek. Mutlaka okuyun. 2) Cog to Derg s , Annel k says, (say:
81, Yaz 2015, Yap ve Kred Yaynlar) zell kle Ece ztann Annel k, Sylem ve S yaset
s ml makales n okuyun.

Sonu

Bu blmde, toplumsal c ns yet kavramyla tantk. Daha b z domadan a lem z n b z mle

olan beklent ler yle bel rlenen b r durum olduunu grdk. sm m zden, oyuncaklarmza,
oynadmz oyunlara, h tap ek ller ne, roller m ze, k m zaman set m z mesleklere ve
sorumluluklarmza kadar b z b z yapan pek ok ey n toplumsal c ns yet m zle lg l
olduunu anlamaya altk.

1960l yllarn sonundan t baren fem n zm zel olan pol t kt r dey m n ar ed n r. Bu

kullanm, her tr g, egemenl k, ezme-ez lme l k s n n gerekte pol t k b r l k olduunu
anlatmak n kullanlmtr. Ayn zamanda bu, modern dnyada doann h de
dokunulmam olmadnn ve zel alann byk lde pol t k olanla donatlm olduunun
gn na karlmasn da mmkn klmtr ( Lamoureux, 2007: 246). Btn bu
deney mler kamusal ve zel meknlar mzakereye amann, dntrmen n, yen den na
etmen n mmkn olduunu ve gere n vurgulamaktadr. Dolaysyla, dnmek ve
de mek/de t rmek n ne bekl yoruz!

Uygulamalar

1. Seren Ycen n 2010 ylnda yapt ounluk s ml f lm zley n.

2. Cog to Derg s , Fem n zm saysn okuyun (say:58, Bahar 2009, Yap ve Kred Yaynlar)

Uygulama Sorular
 1. evren zdek l k ler gzlemley n. Ev ler , ocuk, yal ve hasta bakm k mler tarafndan
yaplyor?

2. ocukken oynadnz oyunlar ve oyuncaklar gzden ge r n.

3. Yet rken rnek aldnz rol model n z k md ? zer ne dnn.

Blm zet
Bu blmde toplumsal c ns yet kavramnn ne olduunu, nasl olutuunu, nelerden
etk lend n , temeller n rend k. Beden m ze yklenen anlamlar, tek tanrl d nler n kadn
beden zer ndek etk s n tarttk. Fem n zm n toplumsal c ns yete yaklamlarn grdk.
A len n de sorgulanmas gereken b r kurum olduunu, annel k rolnn tar hsel olarak
oluumunu anlamaya altk.

Ksacas, toplumsal c ns yet kavram b ze kadn ve erkek den len k ml kler n kurmaca
olduunu ve g l k s ne dayandn gstermekted r. Toplumsal c ns yet k l klere dayanr.
Sosyo- kltrel b r kavramdr, tar hseld r ve deoloj kt r. Toplumsal c ns yet, b yoloj k
c ns yetten farkldr. Kadn ve erkek olmann sosyal ve kltrel adan tanmlanmasna
yarayan b r kavramdr. Toplumsal c ns yet, a le, emek, s yaset, gndel k yaam, hukuk, e t m
ve daha b rok alanda etk l d r. Toplumsal c ns yet kavram fem n st perspekt fl sosyoloj n
de son derece neml b r kavramdr.

D pnot:
Heteronormat f dzen : Heteroseksel e l mler dayatan ve snrlayan ve ayn zamanda
bunun dnda kalan her trl g r m yasaklayp cezalandran b r normlar okluu fade eden
dzend r (Bu tanm n Bkz. lkay zkralpl , bu k tapta blm : 10).

2. TOPLUMSAL CNSYET VE SYASET

Gr
S yaset ned r sorusu sosyal b l mler n neml sorularndan b r d r. Gerek Platodan Kanta
neml s yas dnrler n yazdklarna bakldnda, gerekse s yaset b l m l teratrnde,
farkl perspekt flerden yola kan farkl s yaset tanmlarna ulamak mmkndr. S yaset, ster
ynet m mekan zmalar ve devletle l k l olarak, sterse daha gen anlamda toplumdak
kt dar l k ler ne atfla tanmlansn, toplumsal c ns yet balamnda okunmas gereken b r
sreler ve eylemler btndr.
Bu blmde, ncel kle s yaset ve toplumsal c ns yet l k s ne odaklanarak s yaset neden
toplumsal c ns yet perspekt f nden grmem z gerekt sorusunu cevaplayacaz. Daha sonra,
erkek egemen b r alan olarak s yasete kadnlarn get rd lk elet r ve mdahalelere
de necek ve kadnlarn s yaset dntrmes n n nn aan b r hareket olarak kadnlarn
s yasal haklar mcadeles n hem uluslararas balamda hem de Trk ye balamnda ele
alacaz. Odaklanacamz b r baka mesele, toplumsal c ns yet ve s yasal katlm meseles .
Bu erevede, s yasal haklarn kazanmalarna ramen kadnlarn s yasete katlmnn neden
dk kald sorusuna yant arayacaz. S yasette kadnlarn tems l orannn arttrlmas
amacyla gel t r len mekan zmalar rdeleyecek ve tems lde e tl k amacnn tes ne geen b r
s yasal katlm anlaynn toplumsal c ns yet e tl asndan get rd yen sorular ve
olanaklar tartacaz. Son olarak, klas k s yaset kavramsallatrmalarna b r elet r olarak
ortaya kan fem n st s yaset anlayn ele alacaz. K sel olan pol t kt r nermes yle
zetleneb lecek bu anlayn s yasete bakmz nasl rad kal b r b mde dntrdn ve
ok daha katlmc ve gen b r demokras anlayna kap atn grece z.

2.1. Toplumsal C ns yet ve S yaset

Toplumsal c ns yet ve s yaset arasndak l k y temel olarak k nokta zer nden
dneb l r z. B r nc s , toplumsal c ns yet n, gerek tar hsel olarak bakldnda, gerekse
gnmzde, s yaset oluturan ve etk leyen b r unsur olduudur. S yaset, kadn-erkek
e ts zl le ek llenm , ataerk l b r alandr. lk devletler n ortaya kndan gnmz
modern demokrat k s stemler ne kadar geen dnemde, s yaset btnyle erkeklere a t b r
etk nl k, devlet ve brokras de erkeklere a t alanlar olarak grmtr. Demokras n n
doduu yer olan ve demokrat k s yaset n temel prat kler n n olutuu Ant k Yunan eh r
devletler nde dah s yaset kadnlarn ve kleler n dlanmas zer ne kurulmutu. At nann
zgr vatandalar btnyle erkeklerden oluuyordu.

Kadnlarn s yasetten dlanmas, kadn ve erkek arasnda doal b r farkllk olduu

varsaymna dayandrlyor, kadnlarn doalar gere s yasete uygun olmadklar ve
toplumdak yerler n n ev ve a le le snrl olduu dnlyordu. Prat kte erkek egemen b r
ek lde b mlenen s yaset n dnsel arka plannda yz yllarca bu nermeler savunuldu. En
neml s yas dnrler, b rey derken erkek b rey , s yas toplum derken erkeklerden oluan
b r grubu anlyorlar, kadnlar s yaset n yapld kurumsal ve hukuk ereven n dnda
gryorlard. Plato, Ar sto, Rousseau ve Kant g b s yas dnrler nceleyen Susan Moller
Ok n, bu durumun, hak ve zgrlklerle lg l btn tartmalarn nsan soyunun yalnzca
yarsn lg lend rd n varsayan, kadnlarn varln grmezden gelen ya da onlarn neden bu
hak ve zgrlkler n uygunsuz olduunu anlatan b r s yaset felsefes gelene ve bu
gelenekle ek llenm b r s yas kltr oraya kardn syler (Ok n, 1979). Carol Pateman
da s yasal alann ad konulmam, yazl olmayan b r c ns yet szlemes zer ne b na
ed ld n ve bu szlemen n erkeklere s yasal gler n verd n vurgular (Pateman, 1988).

Toplumsal c ns yet ve s yaset l k s n dnrken altn zmem z gereken k nc b r unsur da

s yaset n toplumsal yaamn ek llenmes ndek kr t k nem d r. B r toplumda kaynaklarn
nasl elde ed lece , nasl bltrlece , b reyler n ve gruplarn haklar ve ykmllkler
g b en temel meseleler s yasal alanda tartlr ve bel rlen r. S yaset, kaynaklarn, haklarn ve
gcn paylald, bu l k ler n olutuu ve de t mecradr. Bu anlamda s yaset,
toplumsal c ns yet l k ler n de neml lde etk leme ve ek llend rme gcne sah pt r.
S yas prat kler, sylemler ve bu prat k ve sylemlerle ek llenen yasalar, toplumda kadn ve
erkek roller n n tanmlanmasnda ve toplumsal c ns yet l k ler n n alaca b mde olduka
etk l d r. Dolaysyla, toplumsal c ns yet e ts zl n ve bu e ts zl n yen den ret lmes n
nlemen n neml b r ayan da s yasal alanda ver lecek mcadele oluturur. B r baka
dey le, kadn hak ve zgrlkler n mcadele etmek s yaset yapmay, s yasete mdahale
etmey , s yasal alan dntrmey gerekt r r. S yaset, ayn zamanda b r mcadele alan, e tl k
olana ve zgrleme arac olduu lde de toplumsal c ns yet le yakndan l k l d r.
N tek m yzyllarca s yasetten dlanan kadnlar, bu sebeple de s yasete katlmay talep etm ,
s yasal haklar n mcadele etm lerd r.

2.2. Dnyada ve Trk yede Kadnlarn S yasal Haklar Mcadeles

Modern anlamda s yas part ler n ve tems l demokrat k s yasal s stemler n ortaya k, en
neml uran 1789 Fransz Devr m n n oluturduu b r s yasal mcadeleler srec n n
sonucuydu. Uzun zaman as ller n ve mlk sah b zeng n snflarn tekel nde grlen s yaset n
kabuk de t rmes genel oy hakknn yaygnlamas, yan vatandalk temel nde gen
toplumsal kes mler n s yasete katlmas le olmutur. Fakat evrensel lkeler balamnda
balayan genel oy hakk taleb nde grmezden gel nen neml b r nokta vard: Tarafsz ve
genel olduu varsaylan vatanda kavram, aslnda c ns yet b r anlayla tanmlanyor,
kadnlar darda brakyordu. Yan lk modern demokras ler olarak grleb lecek Fransa ve
ABD g b lkelerde dah vatanda den nce erkekler anlalyordu ve genel oy hakk kadnlarn
seme ve se lme hakkn erm yordu.4 19. yzyl boyunca toplumsal kes mler harekete
ge rm e tl k, zgrlk, adalet g b dealler, btn nsanlara atfen kullanlan evrensel
deerler g b dnlse de aslnda prat kte erkekler n erkekler n talep ett deallerd . nsan
haklar sylem , kadnlarn nsan haklarn ve zgrlkler n grmezden gel yordu.

Kadnlar bu duruma daha en bandan tepk vermekte gec kmed . Fransz Devr m n n
temel n oluturan nsan ve Yurtta Haklar B ld rges 1789da Fransz mecl s nde kabul
ed ld nde, b ld rgen n kadnlarn da yurtta olarak haklarn tanmas le lg l g r mler
sonusuz kalmt. Aslnda b ld rgen n sm de, her ne kadar nsan ve yurtta haklar olarak
Trkeye evr lse de, c ns yetl b r d l olan Franszcada erkek yurttalarn haklarndan
bahsed yordu. Kadn haklarnn b ld rgede yer almamasna tepk olarak, 1791de, kadn
haklar hareket n n ncler nden kabul ed len oyun yazar ve akt v st Olympe de Gouges,
Kadn ve Kadn Yurtta Haklar B ld rges n yaymlad. De Gouges, nsan ve Yurtta Haklar
B ld rges nde olduu g b 17 maddeden oluan ve ona cevap olarak kaleme ald bu
b ld rgede, kadnlarn da nsan olduklarn ve erkekler n sah p olduklar haklara doutan
sah p olduklarn bel rt yordu. Bu b ld rgeyle, de Gouges, sonrak yllarda kadn haklar
mcadeles ne damga vuracak b r ar yapyor, Fransz Devr m n n evrensell k dd asnn
eks k olduunu ortaya koyuyor, devr m n ve evrensell k dd asnn ancak kadnlarn da haklar
tannnca tamam olab lece n n altn z yordu (Scott, 1997: 20). Fransada Kadn ve Kadn
Yurtta Haklar B ld rges n n yaymlanmasndan b r yl sonra, ng l z yazar ve dnr Mary
Wollstonecaft, ng lterede Fransz Devr m n n etk s yle alevlenen benzer tartmalarn b r
paras olarak Kadn Haklarnn Gerekelend r lmes s ml nl k tabn yaymlad.
Wollstonecraft, bu k tabnda dnem n l beral dnr ve s yaset ler n n c ns yet
z hn yetler n elet r yor, kadnlarn e t m ve toplumsal yaamda e t olarak var olma hakkn
savunuyordu (Wollstonecraft, 2007). Fem n zm kavramnn henz ortaya kmad b r
dnemde yazlm olsa da, Kadn Haklarnn Gerekelend r lmes bugn fem n st yaznn lk
rnekler nden b r olarak kabul ed l yor.

De Gouges ve Wollstonecraft g b erken dnem kadn haklar savunucularnn ve yazarlarn

tepk s ok snrl, sembol k b r etk yapt. Kadnlarn vatandalk temel nde s yasal haklar
mcadeles esas olarak 19. yzyln ortasndan t baren b rok lkede bu amaca ynel k kadn
rgtler kurulmasyla balad. Kadnlarn s yasal haklar mcadeles , e t m, evl l k, alma
hayat g b ncel kl alanlarda kadn-erkek e tl n savunan ve yasal dzenlemelerle bu
e tl n salanmasn talep eden, yan hukuk nnde e tl k steyen B r nc Dalga Fem n zm n
de ana damarlarndan b r n oluturuyordu. Fem n st hareket n lk aamasn oluturan ve
lkeden lkeye farkllk gsterse de genel olarak 1920lere kadar devam eden B r nc Dalga,
e tl k vurgusu neden yle e t haklar fem n zm olarak da b l n r (P lcher ve Whelehan,
2004: 53).

Kadnlarn e tl k talep ett kler alanlardan b r de s yasett . Kadnlarn bu amala kurduklar

rgtler ve balattklar eyleml l k srec Sufraj Hareket olarak adlandrlr. Sufraj, Lat nce oy
anlamna gelen suffrag um kel mes nden trem t r ve oy verme hakk ya da seme hakk
anlamna gel r. Sufraj Hareket , onlarca lkede, yzlerce rgt ve bu rgtlere ye olan on
b nlerce kadnn, on yllar boyunca, saysz eylem, m t ng, konferans, kongre ve yaynlarla
srdrd seme ve se lme hakk mcadeles n n ortak adyd. Bu harekette yer alan
kadnlara sufraj st den ld . Bu nedenle hareket Sufraj st Hareket olarak da anlr.
Sufraj Hareket n n en etk l olduu lkelerden b r ng ltere d . ng ltere rne d er
lkelerde oy hakk n mcadele eden kadnlar hem dnsel olarak, hem de hareket n temel
kavram ve eyleml l k repertuar asndan neml lde etk lem t r. ng lterede kadnlarn
oy hakk n mcadele eden gruplar, Kadnlarn Oy Hakk Cem yetler Ulusal B rl adyla
1897de b rlet . ng l z sufraj stler, derg karmak, konferanslarda konuma yapmak,
toplantlar dzenlemek yoluyla sesler n duyurmaya alyorlard. Oy hakk mcadeles n n
daha ok sokak eylemler le devam etmes n savunan fem n stler se 1903te Kadnlarn
Sosyal ve Pol t k B rl n kurdu. Daha rad kal yntemler ben mseyen ve sufrajet olarak
farkl b r s mle anlmaya balanan bu grup, alk grev yapmak, kend ler n parmaklklara
z nc rlemek, duvarlara slogan yazmak, k m zaman da bo b nalar atee vermek g b yollarla,
tutuklanmay gze alarak kadnlarn oy hakk n neml b r mcadele verd . Yzlerce kadn
bu eylemlerde tutukland. S yasal haklar mcadeles nde zlenecek yol ve yntemler zer ne
tartma ve sufraj st-sufrajet ayrm, ng lteredek kadnlarn oy hakk hareket n ek llend ren
en neml tartmalardan b r oldu ve uzun sre hareket ndek l k ler etk led (Sm th,
2010: 24-27).

Benzer b r durum Amer kada da vard. Amer kada btn oy hakk gruplarn b rlet ren
Kadnlarn Oy Hakk Amer kan M ll Derne 1890da kuruldu. Bu dernekten y ne yntem
tartmas sonucu ayrlan b r grup Amer kal fem n st de 1916da Ulusal Kadn Part s (UKP)
ats altnda b r araya geld . Beyaz Saray nnde pol t k eylem yapan lk grup olan ve
Amer kada s v l taats zl n ncler kabul ed len UKPl fem n stler, k buuk yl boyunca
haftada alt gn Beyaz Sarayn parmaklklar nnde oy haklar n sess z nbet tuttular
(D cker, 2008). Bu nedenle Sess z Nbet ler olarak da anlan bu fem n stler n ou,
tamamen barl bu eylemler neden yle tartaklandlar, hapse atldlar. Part n n yes yazar
Dor s Stevens, 1920de zgrlk n Hapsed lmek (Ja led for Freedom) adyla yaymlad
k tabn yle b t r yordu: Kadnlar, bu kadar bas t b r hak n bu kadar ok enerj harcamak
zorunda kalmalarna elbette der nden erled ler. Fakat ne kadar hayal krkl yaarlarsa
yaasnlar, kadnlara olan nanlarn korudular (Stevens, 2008: 386).

Kadnlarn seme ve se lme haklar n lk n kend lkeler nde rgtled kler mcadele, 20.
yzyln balarnda uluslararas alanda btn fem n stler ve kadn haklar savunucularn
b rlet rerek deta ortak b r kampanyaya dnt. 1904de Berl nde b r araya gelen b rka
lkeden ulusal dernekler, Kadnlarn Seme ve Se lme Hakk Uluslararas B rl adyla bu
ortak mcadeley recek ve btn lkelerde kadnlarn oy haklarn kazanmalar n alacak
b r uluslararas rgt kurdular. Her k ylda b r farkl b r lkede kongre dzenleyen ve
bylel kle ulusal dzeydek kadnlarn oy hakk hareketler ne destek olmay ve bunlar
glend rmey hedefleyen Uluslararas B rl ke katlan kadn rgtler hzla artt. 1913te 26,
1929a gel nd nde se 51 fakl lkeden kadn rgtler b rl n yes yd ler (Rupp, 1997: 22).
B rl n 1935 ylnda yaplan 12. kongres , b rl e 1926 ylnda ye olan Trk Kadnlar
B rl n n ev sah pl nde, stanbulda topland.

1923te kurulan Trk Kadnlar B rl , Trk yede kadnlarn s yasal haklarna kavumasn
salayan rgttr. B r nc Dalga Fem n zm n b r paras olarak kabul ed leb lecek kadn
rgtlenmeler aslnda Osmanl mparatorluunun sn dnem nden t baren ortaya kmaya
balamt. 1913te kurulan Osmanl Mdfaa-y Hukuk-u N svn Cem yet , (bugnk
Trkeyle, Osmanl Kadn Haklarn Savunma Derne ), bu dnemde kurulan kadn
dernekler n n en neml s d r. Cem yet n kurulu program; kadnlarn e t m , toplumsal
yaama katlmas, alma hayatnda yer almas ve hukuk e tl k g b konulara odaklanyor,
s yasal haklara de nm yordu. Bunun yannda, kadnlarn s yasal haklara kavumas n nce
toplumsal konumlarnn y lemes gerekt n savunan k m cem yet yeler , kadnlarn
s yasette de baarl olab lecek yetenekte olduklarn fade etmekten ek nm yor, s yasal
haklarn kazanld gnler hayal ett kler n fade ed yorlard (akr, 1994: 58). Cem yet n
yayn organ olan Kadnlar Dnyas derg s , Batl lkelerdek sufraj stler yakndan tak p
ed yor, kadnlarn seme se lme hakkn kazandklar lkelerle lg l haberler yapyordu.
N hayet, kadnlara oy hakk taleb 1921de cem yet n programna alnd (s. 311).

Osmanl kadn hareket n n ge de olsa seslend rd bu taleb ok daha gl b r sesle d le

get ren ve Trk yel fem n stler uluslararas Sufraj Hareket le buluturan Trk Kadnlar
B rl oldu. Trk Kadnlar B rl , henz Cumhur yet b le lan ed lmem ken, Haz ran
1923te Kadnlar Halk Frkas adyla b r kadn part s kurmaya ynel k g r mle balad, fakat
hkmet part kurulmasna z n vermey nce dernek olarak yoluna devam ett (Toprak, 2014:
464-466). B rl meydana get ren kadn hareket n n ncln fem n st yazar Nez he
Muh tt n yapyordu. Nez he Muh tt n, Trk yede kadnlarn s yasal haklar mcadeles n n en
etk n olduu dnem olan 1924-1927 arasnda b rl n bakanln yrtmtr. B rl n
s yasal haklar konusundak lk eylem , Ocak 1925te stanbulda boalan b r m lletvek ll
n yaplacak ara se mde Nez he Muh tt n ve nl yazar Hal de Ed p Advar aday
gstermes d r (Z hn olu, 2003: 156-158). Elbette bu, kadnlarn henz seme ve se lme
hakk olmad n yasal olarak mmkn de ld ; Kadnlar B rl , aday gsterme g r m yle
tam da kadnlarn bu haktan yoksun olduuna d kkat ekmey amalyordu. B rl n kadnlarn
s yasal haklarn gndeme get rmek n yapt benzer eylemler zleyen yllarda da srd.
1926da kadnlar, ye olmak taleb yle dnem n tek s yas part s olan Cumhur yet Halk
Part s ne (CHP) bavurdular (Z hn olu, 2003: 177-180). 1927 se mler nde CHP adna b r
kadn aday gstermek n g r mde bulundular, fakat bu talep de redded ld . Nez he Muh tt n
bu g r mler yle savunuyordu: nklplar douran hamlelerd r. Bu hamleler m ze her
se mde devam edece z ve n hayet b zler de bu hakka her vatanda g b katlacaz (Toprak,
2014: 467).
Trk yede kadnlar lk n 1930da Beled ye Kanununda yaplan de kl kle yerel
ynet mlerde seme se lme haklarn kulland. Aralk 1934te se bu haklar ulusal dzeye
tand; kadnlar m lletvek l seme ve se lme hakkn kazandlar. Bu kazanm, sonrak
yllarda btnyle Cumhur yet rej m tarafndan kadnlara ver len b r hak olarak anlatld,
Nez he Muh tt n ve Trk Kadnlar B rl n n 1920l yllarda verd mcadele unutuldu,
unutturuldu. Trk Kadnlar B rl , kuruluundan t baren uluslararas kadn hareket le sk
l k ler kurmu, kend n ve mcadeles n dnya kadnlarnn s yasal haklar n verd kler
uran b r paras olarak konumlandrmt (Davaz, 2014). B rl n yaratt bu bamsz
kadn mcadeles , 1930l yllarn tek-part Trk yes nde ho karlanmamt. nce 1927de
Nez he Muh tt n b rl n bakanlndan uzaklatrld, ardndan Mays 1935te, Kadnlarn
Seme ve Se lme Hakk Uluslararas B rl n n 12. kongres ne stanbulda en sah pl
yaptktan b r ay sonra, tek-part ynet m n n basksyla Trk Kadnlar B rl kend kend n
feshetmek durumunda kald (Toprak, 2014: 469; Z hn olu, 2003: 257-258). B rl n
kapatlmasyla Trk yede kadn hareket n de b r dnem kapand. Kadn haklar
mcadeles bell boyutlarda srse de, 1920l yllardak g b bamsz ve fem n st ses n
yen den b r harekete dnmes ancak 1980lerde mmkn olacakt. Bunun yannda, her ne
kadar s yasal haklar kazanlm olsa da, kadn hareket n n ve talepler n n snmlend b r
dnemde kadnlarn s yasete katlm oran ve s yasettek etk nl kler de olduka snrl kald.

2.3. Toplumsal C ns yet ve S yasal Katlm

S yas haklar mcadeles b rok lkede kadnlarn s yasete katlmasnn nn am, kadn
haklar hareketler n n byyp e tlenmes ne katkda bulunmutur. Fakat s yasal katlm
seme ve se lme hakknn tes ne geerek, akt f s yasal zneler hl ne gelmek, pol t k etk
sah b olmak ve karar alma sreler ne katlmak olarak dnmek gerek r. Bu tanma gre
kadnlarn gerekte ne oranda b r s yasal tems le sah p olduklarna ve ne oranda karar alma
organlarnda yer bulab ld kler ne bakarsak, s yasette toplumsal c ns yet e tl n n henz ok
uzanda olduumuzu grrz. Kadnlar bugn hl s yasal katlm bakmndan ok e ts z b r
konumda bulunmaktadr. S yasal katlmn en neml organlarnda, s yas part lerde ve
parlamentolarda, kadnlar e t tems l ed lmemekte, bunun da tes nde, karar alma
mekan zmalarnda yukarya doru g tt ke, yan kurumsal h yerar de st b r mlere doru
lerled ke, katlmlar daha da dmekted r. rne n, semenler n yarsn oluturan kadnlar,
semenler tems l etmekle grevl parlamentolarda bu orann ok altnda b r oranla yer
bulab lmekte, yrtme organ olan hkmetlerde se ok daha az oranda bulunmaktadrlar. Ya
da tabanlarn oluturduklar s yas part ler n part mecl sler nde ok az, merkez yrtme
kurullarnda ok daha az yer almaktadrlar. Ka kadn beled ye bakan, ka kadn part l
bakan, ka kadn val , ka kadn m lletvek l ve ka kadn bakan olduu, bugn hl s yasal
katlmda toplumsal c ns yet e tl balamnda hemen hemen btn lkeler n geerl
sorulardr.

Pek , s yasal haklarn kazanlmas neden kadnlarn s yasette e t tems l ve e t katlm

amacna ulamasn salamamtr? Neden kadnlar, kend hayatlarn da dorudan etk leyen,
ret m, blm, demokras ve salk g b can alc konularda pol t kalar ret l r, kararlar
alnrken bu sreler n dnda kalmaktadr? Bu durumu ters ne ev rmek, kadnlarn s yasete
katlmn arttrmak n ne yaplab l r? Daha ok kadn s yasette akt f grev alsa, yan
s yasette kadn says artsa, bu, katlmda toplumsal c ns yet e tl n salamak n yeterl
olur mu?

Yukarda da de nd m z g b s yaset uzun sre erkekler n erkekler n yaptklar b r urat.

Dolaysyla da s yaset n yaps ve d l erkek egemen b r b mde ek llenm t r. S yasal
haklarn kazanlmasndan sonra kadnlar, bu er l yap er s nde kend ler ne yer bulmaya
altlar, alyorlar. Kurallar, mekan zmalar, d l , snrlar ve l k lenme b mler erkekler
tarafndan ek llend r lm ve hl ok byk oranda erkekler tarafndan kontrol ed len b r
alan olarak s yasete kadnlarn katlma b mler de ounlukla erkekler tarafndan
bel rlenmekted r. B r baka dey le, kadnlarn s yasal katlmnn nndek en byk engel
s yaset n erkek egemen yapsdr. Bu yapya g reb lm az sayda kadn n bu, b rok grnr
ve grnmez engelle mcadele etmek anlamna gelmekted r. Kadn pol t kaclar ou zaman
kend ler n , s yasette baarl olmak n erkeklemek yan er l s yaset d l n ben msemekle,
s yas etk nl k ve szler n kadns ya da kadna uygun olarak grlen alanlarla snrlanmak
arasnda bulmulardr (Tekel , 1982; Arat, 1989; Ayata, 1995). rne n a le, salk, evre g b
alanlarda kadn s yaset ler n gr bel rtmes , akt f olmas normal grlrken, kadn b r
savunma bakan ya da d ler bakan hayal etmek, hl, ok daha zordur.

Kadnlarn s yasete katlm nndek b r baka engel ataerk l toplumsal norm ve prat kler n
hl ok gl olmasdr. B rok kazanma ramen, bugn dnya genel ne bakldnda
kadnlar erkeklerden daha az e t ml ve daha yoksuldur. Gerek alma hayat deney m ,
gerekse kamusal alanda mcadele deney mler asndan daha dezavantajl konumdadrlar.
Gnmzde zell kle parlamenter s yaset n g derek daha fazla madd kaynak, sosyal sermaye,
kltrel donanm ve let m a gerekt rd dnldnde, kadnlarn bu alana neden daha
az sayda katlab ld kler daha net ortaya kar. Buna ek olarak, kadnlarn b r nc l roller n n
annel k olduu, b r nc l sorumluluklarnn ev ve bakm ler olduu dnces kadnlarn
s yasette akt f rol almasn engellemekted r. Kadnlar bu dnce neden yle zamanlarnn
neml b r ksmn hane nde ge rmekte, alma hayatna atlan kadnlar fte mesa
yapmakta, hem evde hem te almaktadr. Hl byle olunca, akt f s yasete g reb len kadnlar
genell kle bell b r yan zer nde, ocuk ve ev bakm sorumluluklarn azaltab lm kadnlar
olmaktadr. Buna ramen ou kadn s yaset , s yas roller ve grevler le kend ler ne
dayatlan c ns yet roller arasnda skmaktan kurtulamadklarn, annel k, e ve ev dzen
sorumluluklarnn s yasette kend ler aleyh ne kullanldn bel rtmekted r (akr, 2014).

Bu olumsuz ve dezavantajl koullar nde kadnlarn s yasete katlmn arttrmak, zell kle
s yas part ler ve parlamentolar g b formel s yaset kanallarnda kadn saysn ykseltmek n
stratej ler ve mekan zmalar gel t r lm t r. Bunlarn banda c ns yet kotas uygulamas
gelmekted r. Toplumsal c ns yet kotalar esas olarak, kadnlarn s yasal haklara ve erkeklerle
hukuk e tl e kavumu olmalarnn s yasete e t katlm get rmed ve ataerk l toplumsal
yap ve kltr neden yle doan frsat e ts zl n ortadan kaldrmad dnces ne dayanr.
Buna gre, s yasette kadnlarn tems l n arttrmak n bell dzenlemelerle onlara bell
avantajlar salanmal, yan poz t f ayrmclk uygulanmaldr. C ns yet kotas s stem , b r
b r m n yeler n n bell oranda kadnlardan olumasn zorunlu klar. Bu zorunluluk k m
lkelerde anayasal b r lke olarak bel rlenm t r. rne n, 2003te kabul ed len yen Ruanda
anayasas mecl s n en az te b r orannda kadn m lletvek ller nden olumasn
ngrmekted r. Ayn yl yaplan se lerde Ruanda, skand nav lkeler n b le ger de brakarak,
% 48.8 oranyla kadnlarn parlamentodak tems l asndan dnyadak en baarl lke
olmutur (Dahlerup, 2006). K m lkelerde se c ns yet kotas uygulamas se m kanunlarnn
b r paras olarak yer alr. rne n Arjant nde 1991de se m kanununda yaplan de kl kle,
s yas part ler n aday l steler n n en az te b r n n kadn olmas ve her se m blges n lk
aday er s nde en az b r kadn aday olmas zorunluluu get r lm t r. Lat n Amer ka
lkeler arasnda lk c ns yet kotas uygulamasn get ren lke olan Arjant n, kadn tems l
asndan yaratt poz t f sonularla blgedek d er lkeler de etk lem t r. C ns yet kotas
uygulamas, se m kanunlar ve anayasa le zorunlu klnmasa b le s yas part ler n kend
tzkler nde yaptklar de kl klerle de uygulanab l r. S yas part ler n kend stekler yle
yaptklar bu de kl klerle 50n n zer nde lkede b rok s yas part hem part ynet m
kademeler nde hem de part n n aday l steler nde kadnlarn saysn neml lde arttrmtr.

S yasette kadnlarn saysal tems ller n n ok neml olduu yadsnamaz b r olguysa da, tems l
sorununu yalnzca saysal e tl salayarak zp zemeyece m z de b r o kadar neml
b r sorudur. B rok fem n st s yaset b l mc , kadnlarn tems l sorununun saysal e tl e ve
kadn-erkek oranna nd rgenemeyecek denl zor b r sorun olduunu bel rt r. B r baka
fadeyle katlm sorunu, kota uygulamalar le zlemeyecek kadar etref l b r meseled r.
N tek m toplumsal c ns yet e tl ded m zde de, saysal b r kadn-erkek e tl n n tes nde,
erkekl k ve kadnlk roller zer nden yen den ret len c ns yet e ts zl kler n n, patr arkal
norm ve prat kler n ortadan kaldrlmasn anlarz. Buna gre kadnlarn s yasette tems l nden
gerekten sz edeb lmem z n, tems lde saysal e tl n yan sra, kadnlarn kadn olarak,
kend sorunlarn, talepler n , karlarn d le get r p, pol t kalarn oluturab lecekler s yasal
mekan zmalarn oluturulmas gerek r (Ph ll ps, 1996: 31). Bu s yas mekan zmalar, yalnzca
dar s yasal alanda, rne n brokras de ya da parlamentoda de l, daha gen b r s yasal
dzlemde, send kalardan s v l toplum rgtler ne kadar b rok yerde hayata ge r lmel d r.

B r baka neml nokta da bamsz b r kadn hareket n n ve fem n st s yaset n varlnn,

kadnlarn s yas katlmna yapt katkdr. B r ncek blmde grdmz g b , kadnlarn
20. yzylda elde ett kler kazanmlar, kadn hareket n n ve fem n st mcadelen n sonucuydu.
Bu hareketler sayes nde toplumsal dzeyde de toplumsal c ns yet e ts zl n n
andrlmasnda ve kadn zgrlemes nde neml b r yol alnd. rne n bugn e t m
olanaklarnda toplumsal c ns yet e tl ve kadnlarn alma hayatna katlmas ynnde
neml lerlemeler kayded ld . Toplumsal dzeyde kadnlar leh ne meydana gelen bu
de mler, kadnlarn her alanda olduu g b s yasette de daha fazla yer bulmaya
balamasnda k l t rol oynad. Bunun srmes ve s yasette kadnlar leh ne daha neml
kazanmlar elde ed leb lmes n bamsz kadn rgtlenmeler ne ve fem n st mcadeleye
olan ht ya bugn de srmekted r. S yasal dzlemdek toplumsal c ns yet e tl mcadeles ,
toplumsal dzlemde ver len mcadeleden ayr dnlemez. Erkek egemen toplumsal yapy
ve z hn yet de t rmeye alan kadn haklar rgtler ve fem n st hareket le s yas
part lerde ve parlamenter s yasette yer alan kadnlar arasnda kprler kurmak, b rb rler nden
beslenecekler let m kanallarn oaltmak, s yasette kadn katlmn arttrmak ve kadnlarn
alann gen letmek n hayat nemded r.

2.4. K sel Olan Pol t kt r: S yasete Fem n st Bak

S yaset n yalnzca formel kurumlara ve ynet m mekan zmalarna, s yas part lere ve
se mlere nd rgend dar tanmlarn elet r s nde ve toplumdak farkl kt dar l k ler n n ve
e ts zl kler n de s yaset n b r paras olarak grlmes nde kadnlarn hak mcadeleler n n,
zell kle de fem n st hareket n neml b r katks oldu. Fem n stler n, s yaset nasl anlamak
gerek r sorusuna get rd en neml mdahale k sel olan pol t kt r nermes d r. K sel
olan pol t kt r dnces , 1960larda ortaya kan ve k nc Dalga Fem n zm olarak
adlandrlan fem n st hareket n ortaya atp yaygnlatrd b r dnced r. Nasl k B r nc
Dalga Fem n zm kadnlarn e tl k taleb n n ses yd , k nc Dalga Fem n zm de her alanda b r
zgrlk taleb yd (P lcher ve Whelehan, 2004: 144). 1960lara gel nd nde fem n stler,
mcadeleler n n ynn kamusal alandak b r e tl n tes ne, zel alanda, a lede, c nsell kte
kadnlarn zgrlemes ne ev rm lerd . Bunun b r paras olarak da k sel olann toplumsal
ve s yasal yaplar ve e ts zl klerle l k s n vurguladlar.

K sel olan pol t kt r nermes , a le l k ler ve kadnn ev eme g b k sel ve zel alana
l k n g b grlen alanlarn da g mcadeles nden ve h yerar k l k lerden bamsz
olmadnn altn zer. Dolaysyla, eer evde, a lede, ak l k s nde, evl l kte g varsa,
kt dar varsa, h yerar k l k ler ve e ts z blm varsa, o zaman s yaset vardr; a le
pol t kt r, evl l k pol t kt r, ak pol t kt r. Bylel kle fem n stler, k sel ya da mahrem saylan,
pol t kann dnda grlen, zel alana l k n olduu dnlen alanlarn ve l k ler n de
s yaset n ve kamusal tartmann b r paras olmas gerekt n savunurlar. Bu u anlama gel r:
rne n, kadna kar a le ddet k sel ya da zel b r sorun olarak grlemez. A le nde
erke n uygulad ddet, kadnlar ve erkekler arasnda var olan toplumsal e ts zl kten
beslen r, oradan doar. K sel olan toplumsalla balantldr; k sel olarak kar karya
kaldmz e ts zl k, toplumsal ve yapsal e ts zl klere dayanr. Kadnn kar karya kald
ddet pol t k b r mesele olarak ele alnmal, tartlmal ve s yaset n konusu olarak
grlmel d r.

Grld g b fem n stler n klas k s yaset anlaylarna yapt bu mdahale, bu anlaylarn

temel n oluturan zel-kamusal ayrmna da b r mdahaled r ayn zamanda. Pek , ned r zel-
kamusal ayrm ve fem n stler tarafndan neden elet r lm t r? zel-kamusal ayrm,
toplumsal l k ler n temel k alana ayrldn varsayan nermed r; nde yaadmz
modern toplumlar bu ayrmn zer nde ek llenm t r. zel alan; hane, a le, g b k sel ve
yakn l k ler n yaand alandr ve devlet kontrol ve reglasyonundan grece bamsz b r
alana aret eder. Kamusal alan se k ler n l k ler ya da pol t k eylemler g b toplumla
l k l etk nl kler n kapsayan, devlet n kontrol ve reglasyonu altnda olan alandr (P lcher ve
Whelehan, 2004: 124). Yasalarn yapld, pol t k lkeler n bel rlend alan, yan s yaset
alan, kamusal alandr.

Fem n stler se bu ayrmn, kadnlar ve erkekler arasndak e ts zl kler n zer n rttn

savunur. B r baka dey le, zel alana mdahale etmeme prens b ne dayanan l beral devlet,
zel alan s yasetten arndrlm b r alan olarak varsaymakta, hanedek erkek egemenl n
grmezden gelmekted r; kamusal-zel ayrm patr arkal s stem merulatrmaktadr. Hl
byle olunca, l beral demokras ler, btn zgrlk ve e tl k vaatler ne ramen, zel alandak
e ts zl kler yok saydklar ve sorunsallatrmadklar n vaatler n n ok uzana dmekte,
kadnlara saladklar kamusal haklar da bu e ts zl kler n glges nde kalmaktadr. Anne
Ph ll ps bu durumu yle anlatyor:

Fem n stler n, zel alann doasnn aratrlmamas demokras tartmasnda b r eks kl kt r.

Kadnlar ve erkekler ayn derecede zerk ve zgr de llerd r; aynen sosyal stler n snf
e ts zl kler n n szde pol t k e tl nasl bozduunu vurguladklar g b , fem n stler de evl l k
ve hanedek e ts zl kler n e t pol t k haklar nasl anlamszlatrdn vurgulamlardr.
Bunun prat k sonularnn b raz bas tlet r c olduu dnleb l r: rne n pol t k yaama
katlma mknlarn e tlet rmek n daha gel m ocuk yuvalarnn salanmas g b . Ama
bu tartmann byk b r blm, kamusal le zel arasndak l beral ayrmn, sebatla er l
[erkek] kalmaya devam eden b r b rey vers yonu sunduunu ler srmes yle, daha ok
kavramsal dzeyde b r meydan okumadr. (Ph ll ps, 1995: 47)
Ph ll ps n vurgulad kavramsal meydan okuma, aslnda daha erken dnem fem n stler n
altn zd ve yukarda da de nd m z elet r le b r srekl l k er r: De Gouges nasl k
vatanda erkek olarak varsayan nsan haklar sylem n n eks k kaldn sylyorsa, zel-
kamusal ayrmn elet ren fem n stler de demokrat k kuramda b rey n erkek varsaylmasna
t raz etmekted rler. Bel rtmek gerek r k fem n stler bu t raz d le get r rken, zel-kamusal
ayrm btnyle ortadan kalksn ya da zel alan, mahrem g b kavramlar gereks zd r g b b r
dd ada de ld r. Ama, bu ayrmn mutlak alnmamasn, alanlarn bel rl c ns yet roller yle
zdelet r lmemes n (rne n, kamusal=erkek; zel=kadn) ve zel alana l k n
e ts zl kler n ve adalets zl kler n stnn rtlmemes n salayacak yen
kavramsallatrmalara ulamaktr.

K sel olan pol t kt r nermes n n s yaset tanmna yapt mdahalen n ve zel-kamusal

ayrmna get rd elet r n n, bugn nde yaadmz s yasal dzen asndan da kanlmaz
sonular vardr. K sel olann pol t kl ne yaplan vurgu, s yasal tartmalarn snrn
gen let r, demokrat k talepler , zel alan da kapsayacak b mde oaltr. B r baka dey le,
daha fazla alanda daha fazla katlm ve kamusal tartma steyen fem n st pol t ka,
demokras n n ereves n ve lg l sayld durumlar gndel k yaammzn her kes ne
uyacak ek lde gen let r (Ph ll ps, 1995: 33).

1960larda k nc Dalga Fem n zm le ortaya kan ve fem n zm n baat nermeler nden b r

hl ne gelen k sel olan pol t kt r nermes , sonrak yllarda s yaset n ok daha gen ve ok
katmanl olarak anlalmasna da kap amtr. zleyen yllarda ortaya kan yen fem n st
akmlar ve dnrler, k nc Dalga fem n stler n d kkat ekmeye alt a le ve kadna kar
ddet g b alanlarn tes ne geerek, kt darn her tr tezahrn s yasal olanla l k lend ren
b r gr ben msem lerd r. Gnmzde Jud th Butler g b fem n st kuramclarn ban
ekt bu bakla s yasete fem n st mdahalen n alan daha da gen lem , gndel k d l ve
beden prat kler de s yasal olann ve dolaysyla fem n st mcadelen n konusu hl ne gelm t r.

Uygulamalar

1. Trk ye Byk M llet Mecl s ndek kadn ve erkek m lletvek l saylarn ve kadnlarn
parlamentoda tems l oranlarn 1935ten bugne nceley n z. Ayn ncelemey , c ns yet kotas
uygulayan b r lke n de yapnz.

2. Trk yede kadnlarn parlamentoda tems l ed lme orann c ns yet kotas uygulayan lken nk yle
karlatrnz.

Uygulama Sorular
 1. Trk yede kadnlarn parlamentodak tems l oranlar, kadnlarn seme ve se lme hakkn
kazand 1935 ylndan bugne nasl b r sey r zlem t r? 1935-2015 aras kadnlarn ortalama
tems l oran ned r?

2. nceled n z d er lkede ayn zaman d l m nde kadnlarn tems l oran nasl b r sey r zlem t r?
Bu lkede c ns yet kotas uygulamas kadnlarn tems l orann ykseltmek asndan b r etk
yapm mdr?

3. Trk yede c ns yet kotas talep eden kadn haklar rgtler var mdr? Bu rgtler n c ns yet
kotas talep ederken savunduklar grler nelerd r?

Blm zet
Bu blmde s yaset ve toplumsal c ns yet arasndak l k y ele aldk. S yaset n erkek egemen
b r alan olarak kurulmas srec n grdk. Kadnlarn s yaset n erkek egemen yapsna
get rd lk elet r ler ve kadnlarn s yasal haklar mcadeles n hem uluslararas balamda
hem de Trk ye balamnda ele aldk. Kadnlarn s yasal haklarn kazanmalarna ramen
s yasete katlmlarnn dk kaldndan hareketle, nce bunun nedenler n , daha sonra da
s yasette kadnlarn tems l orannn arttrlmas amacyla gel t r len mekan zmalar tarttk.
Kadnlarn zell kle formel s yasette tems l meseles n n neml olmakla b rl kte kadnlarn
s yas katlmnn tek gsterges olmadn, tems lde saysal e tl k amacnn tes ne geen b r
s yasal katlm anlaynn neden kadnlar n neml olduunu rdeled k. Son olarak,
fem n zm n klas k s yaset kavramsallatrmalarna get rd elet r y k sel olan pol t kt r
nermes etrafnda tarttk. Bu fem n st elet r n n, daha katlmc ve gen b r demokras
anlayna kap atn vurguladk.

D pnot:
4- Burada, vatandalk kavramnn balangta btn erkekler de kapsamadn, yalnzca
beyaz, kle olmayan ve mlk sah b erkekler kapsadn vurgulamak gerek r. Kleler n,
s yahlarn ve etn k aznlklarn vatandalk ve oy hakk mcadeles de kadnlarn verd
mcadele g b neml ve uzun soluklu b r mcadele olmutur.

3. KADIN VE TOPLUMSAL CNSYET TARH

Gr
Kadnlarn b r tar h var m? Ya da nsanln tar h nden ayr b r kadn tar h ne neden
ht yacmz var? Erkekler n tar h d ye b r alan olmadna gre kadn tar h d ye b r alan
neden olsun? Asl byle b r adlandrma yaptmzda c ns yet l k yapm, erkekler dlam
olmuyor muyuz? Kadn tar h f kr kadn-erkek e tl ne de aykr b r yaklam olmuyor mu?

Kadn tar h ded m zde bu ve bunlara benzer pek ok soru geleb l r aklmza. Kadn ve
toplumsal c ns yet tar h l n tartacam bu blmde, bu alann hang kayglarla ve
araylarla kurulduunu, bu alann tar h l n d er alanlarndan nasl farkllatn, temel
kavram ve yntemler n n ne olduunu ele alacam. Daha sonra toplumsal c ns yet kavram ne
demekt r, toplumsal c ns yet tar h nasl b r alandr, kadn tar h ve toplumsal c ns yet tar h
farkl mdr, farklysa neden farkldr, bu tanmlamalar nasl b r kavramsallatrmay fade
etmekted r g b sorular aacam. Son olarak da baz rnekler zer nden tar he
c ns yetlend r lm b r perspekt ften bakmann nmzde aaca yen soru ve bak
alarnn, toplumsal c ns yet kavramnn tar he l k n algmz nasl btnyle yen den
ek llend rme potans yel tadn gsterece m.

3.1. Kadn Tar h Ned r? Kadnlarn Tar h Var mdr?

ncel kle kadn tar h nden ne kasted yoruz, bu alan nasl b r aratrma konusudur, hang
yntem, kaynak ve kavramlar kullanr sorularyla balayalm. Tar h l k, yaklak 19. yzyln
sonuna kadar temel olarak gem tek olaylarn gereklet kler ek lde ve edeb b r d lle kayt
altna alnmasn er yordu. Tar h yazm da, asl olarak, gem olaylarn elet rel b r
szgele yorumlanmasna, anlamlandrlmasna de l, gzel b r d lle bet mlenmes ne dayanan
b r vakanv sl k faal yet yd . Tar h n vakanv sl kten kp beer b l mler kapsamnda b r
b l m alan/akadem k d s pl n hl ne gelmes , gem e nasl baklmas ve gem n nasl ele
alnmas gerekt ne da r sorularn kkl b r ek lde de mes yle gereklet . Bu de m n
k neml ayandan b r edeb anlatmn yer n kaynak kullanmna dayanan nesnel b r d l n
almasyd. k nc s de olaylarn olduklar g b anlatlmas f kr n n sorgulanp tar h n n
kend s n n de bell b r toplumsal/tar hsel formasyonun rn olduu, dolaysyla her tar h
anlatsnn anlatt konu kadar anlatld dnem ve onu anlatan k tarafndan
ek llend r ld b lg s n n, yan bet mlemen n yer n anal z ve yorumlamann almas
gerekt n n, kabulyd. Bu k nc nokta son derece neml olsa da tar h b l m n n uzun
dnemler ne asl olarak kaynak kullanm meseles damgasn vurdu. Tar h anlatsnn
objekt f/nesnel/b l msel olup olmad byk lde hang kaynaklara dayanlarak
anlatldyla test ed ld . Objekt fl n ne karld bu dnem boyunca tar h n konusu da bu
kaynaklarn anlattklar tarafndan bel rlend . rne n devletleraras anlamalar, verg
kaytlar, k tabeler ya da fermanlar. Bu tarz belgeler n hemen heps devletler, kt darlar,
pad ahlar tarafndan ret lm belgelerd . Bu belgeler kadnlar, kyller , yallar, ocuklar
byk lde dlyordu. Sradan erkekler se sadece verg verd kler , askere alndklar ya da
syan et kler zaman d kkate alyordu. Tar h l k byk lde devlet, kurumlar, d plomas ,
asker ye, sava g b konular ele alrken ve tar h k m n yapt sorusuna pe nen pad ahlar,
hanedanlar, komutanlar, devlet adamlar g b genell kle er l ve mukted r zneler aret eden
cevaplar ver l yordu.

Tar h k m yapar sorusu tar h n b l msel b r d s pl n hl ne gelmes kadar esk b r soru olsa da
19. yzyln byk blmnde ret len tar h l kte tar h nsanlar yapar yant pek de ver len
b r cevap de ld . 1970l yllarla b rl kte aadan tar h l k, sosyal tar h l k, madun yet
almalar g b yaklamlar, tar hsel anlatlara sradan nsanlar eklemeye baladlar. Y ne ayn
dnemde kadn tar h ler ve sosyal b l mc ler nsan kavramnn kend s n sorgulamaya
balad. nsan ded m z ey n b r c ns yet olduuna, kadn ya da erkek olmann k n n
toplumsal deney m n kkl b r b mde ek llend rd ne aret ett ler. Bu dnemde zell kle
kadn tar h ler n katksyla tar hsel anlatlarda kadnlarn neden olmad ya da neden yeters z
b r ek lde yer ald sorusu tartlmaya baland. Kadn hareket nden beslenen ve onunla
ortak kayglar tayan bu almalar bu soruyla beraber gem anlatlarndak kadn zne
boluunu doldurmak zere kadn b yograf ler n , kadnlarn retm ya da yaptrm olduu
eserler , kadnlarn gem tek varln aratrmaya yneld . Bu aratrmalar b ze gem te
kadnlarn da var olduunu, ekonom k hayatta, a le, hukuk s stem ve toplumsal l k ler nde
akt f ek lde yer aldklarn, k m zaman kltrel eserler rett kler n , pek ok eser n bn s
olduklarn, pol t k mcadeleler verd kler n gsterd ler.

Bu lk dnem eserler n pek ounun kadn tar h ler tarafndan ve fem n st b r perspekt fle
yazld sylenmel d r. Sosyal b l mler n d er alanlarnda da gzleneb lecek bu canllk,
kadnlarn erkeklerle e tl n vurgulayan, hukuk, s yaset, alma yaam, e t m g b
toplumsal yaamn hemen her alannda kadnlarn erkeklerle e t haklara ve e t b r toplumsal
konuma sah p olmasn savunan ve bu uurda mcadele eden b r nc dalga ded m z kadn
hareket n n de organ k b r parasdr. B r baka dey le, tar h ve sosyal b l mler n genel nde
f l zlenen kadn bak as, e tl k mcadeles ndek b r nc dalga kadn hareket n hem
beslem t r hem de onun b r sonucu olmutur. Kadn hareket n n de ounlukla nde olan
tar h ler, gem tek kadn ncler , meslekler nde lk olan doktorlar, matemat k ler ,
retmenler , yazarlar, s ms z kadn kahramanlar, ebeler , faclar, kadnlarn nde yer
ald ayaklanmalar anlattlar. Bu anlamda kadnlarn gem tek varln gl b r b mde
gz nne serd ler.

C ns yet k ml d er k ml klere kyasla daha bar z ek lde gzle grlen b r n tel e sah p
olduu n gem tek kadn varl ve kadn deney m n ortaya karma amacn tayan bu
erken dnem abalarda grnrlk metaforu ok neml b r s mgesel ve levsel anlama
sah pt . Kadn tar h ler de sank b r res mdek eks k geler olmas gereken yerlere
yerlet rmeye alyordu. Ancak b ze ok ey reten bu deerl abann en byk eks
kadnlarn tar hsel anlatlardan neden bu kadar uzun zaman dland sorusunu
cevaplamamasyd. Yan , eer kadnlar tar hte bu kadar neml eyler yaptysa bu hak kat
neden bunca yldr b ze anlatlmad, ders k taplarnda yer almad, kadn kahramanlar da
erkekler g b kutlanmad, s mler n okullara, meydanlara, sokaklara vermed g b sorular
cevapsz kalyordu.

B r baka ok neml sorun se bu almalarda kadn kavramnn nasl tanmlandna

l k nd r. Bu almalarn pek ounda kadnlk ve erkekl k kavram arlkla b yoloj k
kategor ler olarak ele alnyordu. Yan kadn ya da erkek olmak f z ksel, b yoloj k, f zyoloj k
farkllk ve zell klerle tanmlanyordu. Satr aralarna daha d kkatle bakldnda se kadn
kavramnn sadece bell b r grup kadnla, yan el t, kt dar sah b , ynet c snfn paras olan
kadnlarla eanlaml ek lde kullanld grlyordu. Kadnlk kategor s n n nde trl
snfsal, etn k, kltrel farkllklar bulunduu ve bu farkllklarn kadnlar arasnda da
e ts zl kler ve h yerar ler yaratt gz ard ed l yordu (Kessler-Harr s, 2007; Poovey, 1988:
51-65). Dahas hem kadnlk hem de erkekl k beraberler nde b r d z toplumsal varsaym
barndryorlard. Sz gel m erkekl k akl, g, kltr, cesaret, g b deerlerle
zdelet r l rken kadnlk duygusallk, doa, efkat, zayflk, k m zaman entr ka, g b
ounlukla daha negat f deerlerle l k lend r l yordu. Dahas, rne n gnmzde kadn
olmakla neredeyse e anlaml kullanlan annel k, efkatl olmak, sevecenl k g b kavramlarn
kap tal zm sonras ortaya kan ek rdek a len n rn olduu, rne n kap tal zm nces
tarm toplumlarnda kadnlardan efkatl anneler olmalarnn beklenmed , anne-ocuk
l k s ded m z ey n gnmzdek nden olduka farkl olduu tamamen gz ard ed l yordu.
Dolaysyla kadnlar grnr klma abas, kadnlk ve erkekl e yklenen anlamlarn ve
deerler n tar hsell n sorgulamad zaman eks kl kalyordu.

Kadn kategor s n n yannda ve k m zaman da onun yer ne toplumsal c ns yet kavramnn

kullanlmaya balanmas, bu g b sorular tarafndan ek llenm t r. almalarn ve sorularn
kadnlar grnr klma hedef yle snrl tutmayan bu elet rel yaklam; kadnlar tar h n
znes klmaya alan aratrmalarn, tar hsel anlatdak boluklar doldurmaya alrken
kabaca ekle-kartr ekl nde b r yaklam gel t rd ne aret eder. Yan yukarda aret
etmeye altm g b , gem anlatlarn fazlaca sorgulamadan var olan anlatlara kadnlarn
eklend n syler. Kadnlarn sesler n , deney mler n ar vlerden bulup karmak her ne
kadar deerl b r aba olsa da farkl b r tar h l k n kadnlar tar hsel anlatya, tab r ca zse,
monte etmek yer ne anlatnn kend s n kkl ek lde de t rmek gerekt n n altn zer.

Joan Scottn btn bu elet r ler kapsayan, onlarn stes nden gelmey amalayan ve
neredeyse efsanelem olan makales hem tar hsel hem de kavramsal adan kadn
tar h l nden toplumsal c ns yet tar h l ne ge lmes n n artk tartlmakszn kabul ed len
dnm noktasdr (Scott, 1986: 105375). Scott, toplumsal c ns yet , c nsler arasnda
alglanan farkllklara dayal toplumsal l k ler n kurucu es ve kt dar l k ler n
gstermen n asl yolu olarak tanmlar. Toplumsal c ns yet kavram asl olarak d lb l mden
sosyal b l mlere gem b r kavramdr. D ldek s mler n d l, er l ve ntr ayrm temel nde
snfland, ve sfat, f l g b d l b l msel geler n ek mler n n buna gre ek llend d l
s stemler n aret eder. Sosyal b l mlerdek kullanmnda se, toplumsal c ns yet, kadnlk ve
erkekl n sadece f z ksel, b yoloj k b r farklla dayanmadn, b r d z tar hsel, toplumsal
varsaym ve l k lend rmey barndrdn aret eder. Daha ak b r dey le, kadnlar ve
erkekler nsanln balangcndan bu yana f z ksel olarak pek az de m olsa da, kadnlar ve
erkekler arasndak l k ler, kadnlk ve erkekl e yklenen anlamlar, kadn ve erkekler n
toplumsal roller hem tar h boyunca hem b r kltrden d er ne muazzam de kl kler
gsterm t r. Toplumsal c ns yet kavram da te kadn ya da erkek olmann sadece bedensel
b r konu olmadn, c ns yetlere yklenen anlamlarn b r toplumsal bel rlen m paket yle
ek llend n anlatr. Bu kavramn sosyal b l mlere d lb l m nden gelm olmas ayrca
man dardr, nk toplumsal c ns yet kavram sadece kadn ve erkekler arasndak gndel k
l k ler fade etmez, gndel k deney m alannn dnda tm dnce s stemat m z de
ek llend r r. Ver l b r toplumsal tar hsel formasyonda kadnlar ve erkekler arasndak kt dar
l k ler nasl ve ne yaayacamz kadar, yaadklarmz nasl anlamlandrdmz da
bel rler.

Tar hsel anal ze tandnda se, toplumsal c ns yet kavram, ncel kle kadnlar ve erkekler
arasndak l k ler n mutlak de l tar hsel ve sosyoloj k olduuna, yan zaman nde ve b r
toplumsal btnlkten d er ne farkllk gsterd ne aret eder. k nc olarak da, fem n st
tar h lere lg ler n a le, akrabalk l k ler , hane yaps g b genell kle kadnlarla
zdelet r len konularla kstlamadan toplumsal c ns yet l k ler n n nasl kurulduunu anal z
etme olana salar. Toplumsal c ns yet kavramnn bu ek lde anal t k b r b mde
kullanlmas tar hsel aratrmann nn aan, mknlarn gel t ren b r rol oynad. Fem n st
tar h ler n snf, etn s te g b anal t k kavramlar ve hukuk, m ll yet l k, ret m l k ler g b
temel meseleler toplumsal c ns yet perspekt f yle ncelemes tar hsel anal z hem der nlet rd
hem de de t rd . zetle, kadn ve toplumsal c ns yet tar h ded m z zaman b r alandan, b r
konudan bahsetmey z, gem e nasl baklmas gerekt ne da r b r yntemden, b r bak
asndan, b r poz syondan bahseder z. En ok da belgeler n nasl ele alnaca, tar h n
merkez ne k m n konulaca, tar hsel dnmler n nasl kavranacana da r b r yntemden
bahseder z.

3.2. Osmanl Tar h ne Kadn Perspekt f nden Bakmak

Pek , bu teor k ve pol t k tartma Osmanl almalarndak kadn tar h l ne nasl yansd?
Toplumsal c ns yet kategor s n n zel olarak Osmanl mparatorluu tar h l nde genel
olarak da Bat tar h dndak tar h l klerde nasl b r karl var? rne n, ran balamnda
toplumsal c ns yet l k ler n nceleyen tar h Afsaneh Najmabad n n Amer kalarn dna
kldnda toplumsal c ns yet ve c nsell k faydal tar hsel anal z kategor ler m d r? sorusu
(Najmabad , 2006: 11-21), Osmanl gem balamnda nasl dnleb l r? Osmanl
gem n anlamakta toplumsal c ns yet anal z n n nasl b r katks ya da dntrc gc
olab l r? Toplumsal c ns yet kavram bazlarnn dd a ett g b Batl tar h lerce dayatlan ve
Osmanl balamna asla tam olarak uyarlanamayacak b r kavram mdr? Yoksa bu kavram
Osmanl tar h n ncelerken anal t k b r kategor olarak kullanlab l r m ? Kullanlab l rse bu
nasl yaplab l r? Osmanl kadnlar nasl tar hsel zneler olarak kurgulanab l r? Her eyden
nce Osmanl kadn d ye b r kategor den bahsed leb l r m ? Toplumsal c ns yet kavramnn
kullanlmas tar h yazmn nasl de t reb l r? rne n, on dokuzuncu yzylda toplumsal
c ns yet nasl b r rol oynamtr? Osmanl devlet n n ve toplumunun dnm srec toplumsal
c ns yet l k ler yle ek llenm m d r?

Bu sorularn her b r n burada yantlamak mknsz olsa da, kadn ve toplumsal c ns yet tar h
almalarnn katklarna bakarak baz pular ve cevaplar bulmak mmkndr. Osmanl
zel nde Ahmet Ref k Altnay (1916), aatay Uluay (1980; 1985), Pars Tulac (1985) g b
tar h ler n val de sultanlar, haremdek kadnlar, car yeler g b sarayla l k l kadnlar zer ne
erken dnem d yeb lece m z aratrmalar kk de olsa b r grup kadn grnr klmakla
b rl kte kadn tar h l n n ek llen nde kayda deer b r rol oynamad. Ancak lg n b r
ek lde kadn tar h l n n nn aan ve sradan kadnlar da grnr klan lk almalar
fem n st veya kadn olmayan tar h ler tarafndan ve byle b r ama tamakszn yapld.
rne n tar h ler n pek ou Ronald Jenn ngs (1975: 53114) ve Ha m Gerber n (1988) kad
s c ller ve hukuk zer ne aratrmalarnn Osmanl gem nde kadnlar grnr klan nc
almalar olduu konusunda hemf k rd r (p rl Argt, 2005: 575-621; p rl Argt, 2014a: 1-
28). Sz konusu bu aratrmalar, kadnlarn kad mahkemeler nde ve dolaysyla toplumsal ve
ekonom k hayat nde sanldndan ok daha akt f rol aldn gsterm t r. Ancak ne
Jenn ngs ne de Gerber, bu almalarda zel olarak kadnlar grnr klmaya ynel k b r
ama gtmtr. Y ne de almalar onlarn amalarndan bamsz olarak kadnlarn kad
mahkemeler nde davac, sank, tank olarak yer aldn stel k sadece Mslman de l ayn
zamanda gayr msl m kadnlarn da hukuk s stem n gayet etk l ek lde kullandklarn
gsterm t r. Dolaysyla sz konusu almalar Mslman kadnlarn deney mler n n yan sra
gayr msl m kadnlarn deney mler ne de k tutmutur. Benzer b r ek lde Donald
Quataert n (1991: 161-176; 1993) Osmanl malat sektr zer ne yapt aratrmalar
kadnlarn ekonom k hayatta zanned ld nden ok daha akt f rol aldn gsterm t r. Kend s
fem n st b r perspekt f tamasa da Quataert n aratrmalar daha sonrak kuak tar h ler n
kadnlar zer ne aratrma yapmasnn zem n n hazrlamtr. Bu almalar fem n st b r
ncel e sah p olmadklar hlde kadnlarn hukuk s stem nde, ekonom k hayatta ve gndel k
hayatn nde sanldndan ok daha fazla yer aldn gster r. Dahas, kadnlarn sadece
evle zdelet r ld oryantal st yaklamn elet r s ne neml b r katkda bulunur.

Daha ak b r ek lde kadn tar h l yapma amacn tayan almalar zell kle II.
Merut yet sonras dneme younlamtr. Bu almalar b r yandan II. Merut yet sonras
kadn hareket ve kadn derg c l n ncelerken b r yandan da kadnlarn s yas ve toplumsal
zneler olma abasna ve tar h b mlend rmektek roller ne vurgu yapmtr. Serp l akrn
nc almasnn (1994) 1980 darbes sonras fem n st hareket n ortaya kmasyla ayn
dneme denk dmes b r tesadf de ld r. Serp l akrn k tab kadnlar pol t k zneler
olarak ele alan, onlarn s yas faal yetler ne vurgu yapan pek ok aratrma ve doktora tez
almasna da lham verm t r (Ak t, 2010: 57-74; Dem rd rek, 1993; En s, 2013; Karaca,
2012: 26980; Kesk n, 2003; van Os, 2002: 7-14; van Os, 2011: 255-289; van Os, 2013).

Burada kadn tar h n n aratrlab lmes n gerekl malzemey toplayp b r kt rmek,

aratrmaclara sunmak zere 1989da faal yete balayan Kadn Eserler Ktphanes ve B lg
Merkez n de anmak gerek r. Ktphanen n faal yetler ne kurulduundan bu yana gem te
harcanan abalarn boa g tmemes ne, bykanneler m z n yapp ett kler n n ve sesler n n
z n n srlp grnr/duyulur klnmasna katkda bulunurken, aslnda kend m ze daha zgr
b r gelecek na etmem z n zem n n hazrlyor; nk gem ger almadan yen b r gelecek
yaratmamz mmkn de ld r5 ar yol gsterm t r. Bu dorultuda Kadnlarn Belle
d z s nde A le, Hanm, Kadn, Trk Kadn, Hanmlara Mahsus Gazete, Kadn Yolu, Kadnlar
Dnyas g b pek ok esk harflerle baslm kadn derg s Lat n alfabes ne aktarlp
yaymlanmtr. Y ne ktphane tarafndan yaymlanan b bl yografyalarn kadnlar,
kadnlarn rett kler n grnr klmakta neml b r lev olduu syleneb l r. Kadn Eserler
Ktphanes 1990l yllarda fem n st harekete ev sah bel de yapmtr.

Gerekten de 1990lardan bu yana kadn tar h l nde, gem tek kadn h kyeler n aa
karma konusunda neml b r yol alnd. Osmanl sultanlar, car yeler, sarayl kadnlar
zer ne yaplan Betl p rl Argtn Rab a Glnu Emetullah Val de Sultan k tab (2014b) ya
da Er c Dursteler n aratrmas (2013) g b daha yakn dnemde yaplan almalar, erken
dnem almalardan farkl olarak kadn deney m kavramna rtk de olsa daha fazla vurgu
yapyor. Aye Durakbaa (2000) ve Yaprak Z hn olu (2003) g b aratrmaclar sayes nde
sarayl kadnlarn yan sra, Hal de Ed p, Fatma Al ye, Em ne Sem ye g b Osmanlnn nde
gelen kadnlar, ya da Nez he Muh dd n g b erken Cumhur yettek kadn f grler hakknda
artk ok daha fazla ey b l yoruz (ztrkmen, 2013: 255-264). Bu almalar h kukusuz
kadnlar Osmanl tar h n n znes klma yolunda neml b r rol oynad.

3.3. Toplumsal C ns yet Tar h l ve Osmanl Gem n Yen den

Yazmak
Yukardak rnekler Osmanl gem nde kadnlarn varln aa kartmak, grnr klmak
ynnde neml almalar yapldn gstermekted r? Ancak toplumsal c ns yet kavramnn
Osmanl tar h n ele alrken b ze yol gsterecek anal t k b r kategor olduu syleneb l r m ?
Daha ok Bat tar h l nde ve sosyal b l mler nde kullanlan bu kavram Osmanl tar h ne
tandnda zorlama b r kavrama dnmeden grr m? Toplumsal c ns yet tar h ler n n
almalarnda d le get rd kler kayglarn, srdrdkler tartmalarn Osmanl tar h nde
karl var mdr? Ya da toplumsal c ns yet kavramn tar hsel aratrmaya, somut
almalara yanstmak nasl mmkn olur? Baladmz noktaya dnecek olursak toplumsal
c ns yet kavramn anal t k b r yntemle kullanan tar h ler bu soruya aratrmalar araclyla
nasl b r yant ver yor, tar h anlatlarn nasl dntryor?

Toplumsal c ns yet tar h l n n tar h algmz kkl b r ek lde dntrme potans yel
barndrdn Lesl e Pe rcen n Osmanl mparatorluundak hkmranlk l k ler n
nceled Harem- Hmayun:Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar
s ml almas zer nden somutlatrmak st yorum.

Osmanl mparatorluu sz konusu olduunda mparatorluun kurulu, ykselme, duraklama,

k ekl nde b r dngden ge p Cumhur yet n kurulmasyla ortadan kalkt genel geer
olarak kabul ed len b r b lg d r. Kurulu ve yksel dnemler gzellen rken, duraklama ve
k Bat meden yet n yakalayamama le aklanr. Ancak gerek popler gerek akadem k
tar h l kte duraklama ve ger lemen n nedenler nden neml b r tanes olarak kadnlarn devlet
ler ne mdahale etmeye balamas, haremde planlanp uygulanan entr kalarn devlet n
kudret n azaltmas ve hkmranl yozlatrmas gster l r. znde c dd ek lde kadn
dman olan bu argman, tar hsel baz olaylara baknca doru g b grnmekted r. Son
yllarda Hrrem Sultann popler kltr rnler ne de yansyan h kyes , rne n, bu sav
destekler g b d r. Hrrem Sultan, koca dnyaya hkmeden Kanun Sultan Sleymann en
byk zaafdr. Kanun Osmanl devlet n n evket ve ann dnyaya yayarken kend
hanes nde, hem de btn teamllere aykr olarak n khna alm olduu kars Hrrem Sultan
hem hanedann hem de dolaysyla devlet n huzurunu bozacak, k l kler, atmalar yaratacak
b rtakm oyunlarn pe ne dm, bunda da byk lde baarl olmutur. stel k sadece
gncel anlatlar de l, tar hsel anlatlar da kadnlarn umur-u mlk ve saltanata
karmasndan kyet eder. Buna gre kadnlarn artan nfuzu hanedann huzurunu, d rl n
kard g b hkmranl zayflatmaktadr. Hatta kadnlarn pol t k hayatta neml b r g
kazanp b rer aktr hl ne geld kler bu dnem Osmanl tar h nde kltc b r adlandrmayla
kadnlar saltanat (Altnay) olarak anlm, Hrrem Sultan bata olmak zere btn d er
gl kadnlar tm ktlkler n anas olarak resmed lm t r.
Kadnlarn pol t k ve kamusal gcne l k n bu popler algnn yan sra hareme l k n
kavraylarmz da byk lde harclem dncelerle b mlenmekted r. Harem, snrsz b r
c nsell n mekndr buna gre. Harem n tam da bu ek lde resmed l haremdek kadnlarn
c nsell b r s lah olarak kullanarak pad ah ve ehzadeler parmaklarnda oynatmalarn
etk l b r aklama hl ne get r r. Pek hareme ve kadnlarn pol t k ve kamusal roller ne l k n
bu genel geer bak as ne kadar dorudur, ya da tar hsel gerekl kler ne kadar
yanstmaktadr? Kadnlarn pol t k nfuzu buna b zzat tank olan kaynaklarca b le
elet r ld ne gre doru kabul ed lmemel m d r? El m zde aks n spat edecek yen
kaynaklar olmadka bu bak asn doru kabul etmek gerekmez m ?

Lesl e Pe rce, kadnlarn pol t k nfuzunu toplumsal c ns yet anal z yaparak ele ald Harem-
Hmayun s ml bu etk l k tabna harem n kend s n sorgulayarak balar:

Kaltsal b r hanedann her hkmdar g b Osmanl pad ah n de neml b r anlam ykl

olan c nsell k asla sadece b r zevk olamazd. Ne de olsa sonular evlatlar tahta k m n
geece n yan b zzat hanedann varoluunu etk l yordu. Bu, gel gzel b r faal yet de ld .
Harem- hmayunda c nsell k zorunlu olarak kurallarla evrelenm t . Harem n yaps, ksmen
hkmdarn c nsel faal yetler n n sonularn ek llend rmey , dolaysyla da denetlemey
hedefl yordu. Pad ah le harem n se lm kadnlar arasndak c nsel l k ler, hanedann
karmak b r reme pol t kas nde yer alyordu. Bu olgu harem kadnlarnn batan
karclklaryla sultanlar es r ederek kt dar elde ett kler ne l k n, ok bas te nd rgenm
fakat esk mek b lmeyen gr yalanlyor. Aslnda harem kadnlarnn el ndek kt darn,
pad ahn yatak odas duvarlarnn ok teler ne uzanan karmak kaynaklar vardr. (1, 2)

Bu g r te de son derece arpc b r ek lde serg lend g b , Pe rce, kadnlar ve erkekler

arasndak l k lere de mez ve mutlak olarak bakmaz, aks ne c ns yetler arasndak l k ler
de kt dar ve g ek meler ve pol t kann alan olarak kavramsallatrr. Byle bakldnda
ne harem sadece kadnlarn ve c nsell n mekndr ne de kadnlarn kamusal ve pol t k
alandak varl ahs hrslarndan kaynaklanan b r arz durumdur. Harem, Osmanl saraynn,
dolaysyla Osmanl s yasasnn, organ k b r parasdr. kt dar atmalar, kavgalar ya da
koal syonlarnn gereklet r ld farkl g odaklarndan b r s d r harem. B raz anakron k b r
fade olsa da, s yas part , dernek ve kurumlarn olmad erken modern dnemde harem
nde kurulan tt faklar ya da buradan yaylan atmalar gnmzdek modern s yaset
kurumlarnn oynadna benzer b r rol oynamaktadr. stel k tar hsel ncelemen n sonucu
olarak Pe rce b ze Osmanl hkmranl nde kanlmaz olarak kadn ya da erkek olmaya
stn gelen baka karlarn sz konusu olduunu, h z pler n asl olarak bu karlara gre
bel rlend n , bunun da belk de en ok hanedan a les nde yan haremde kr stal ze olduunu
gster r.
Haremdek atmalar sadece pad ah etk leme de l, btn pol t k alan zer nde k m n sz
sah b olup k m n olmayaca, k m n er l p k m n dlanaca, hang kampn kazanp
hang s n n kaybedece zer ned r. Haremdek kadnlar da sadece kadn olmak ya da harem
temel nde b rleen b r btn de l, yalarna, dourduklar ocuklara, farkl g odaklarna
yaknlklarna gre farkl konumlanlara sah pt r. Nfuz sah b olmak n verd kler
mcadele de erkekler n ler ne burun sokmak de l pol t kann ta kend s d r.

Bu yaklam kadnlarn kamusal grnrl ve pol t k nfuzu zer ne b ld kler m z yen den
gzden ge rmem z salar. Bu anlamyla kadnlarn pol t k zneler olarak oynadklar tar hsel
roller hakkndak b lg m z n der nlemes ne katkda bulunur. Ancak Pe rcen n k tabnn asl
gc Osmanl s yasas hakknda b ld kler m z rad kal ek lde de t rmes nde yatar.
Kamusal/kamu yararna/ erkek le zel/eve a t/kadn blnmes n n sorgulanmas Pe rcen n
anal z n n temel k noktalarndan b r d r. Bu hl yle Pe rce, kadn ve erkek olmay yukarda
aret etmeye altm g b sadece b yoloj k c ns yete a t zell kler g b ele almaz, b r d z
baka kamusal/pol t k varsaymn temel gsterges olarak kavramsallatrr. C ns yet
farkllnn b r d z baka kt dar l k s n n temel s mges olduu ekl ndek bu
kavramsallatrma, c nsell n harem n temel d nam kler nden sadece b r tanes olduunu;
Osmanl hkmranlnn dnyann d er hkmranlklar g b pek ok farkl kar kmes
etrafnda h z plet n ; harem n bu h z pler n b r paras olduunu; kadnlarn bu h z plere
katlmnn dzene kar b r oyun olmadn tam aks ne bunun Osmanl s yasasnn neml b r
paras olduunu serg ler. Dahas toplumsal c ns yet kavram araclyla harem ve hane
pol t kalarna da r yapt anal z, toplum b l mler ve tar h l kte neml b r kavramsal yer
kaplayan kamusal/zel alan ayrm zer ne yaplan tartmalara da neml b r katkda bulunur.
Ksacas, Osmanl tar h ler n popler b lg ler sorgulama mkn tanrken, bu konunun
uzman olmayanlara da tar h n nasl kavramsal b r d s pl n olduunu gster r.

Lesl e Pe rcen n almas Osmanl gem n toplumsal c ns yet perspekt f nden yorumlayan
tek alma de ld r. zell kle son on-on be ylda tar h c ns yetlend ren pek ok benzer
almadan bahsetmek mmkndr. Bu almalar, hukuktan, tab yet kavramna, pek ok
farkl konuyu ele almtr. C nsell kten hukuka, klel kten alma l k ler ne c ns yetler aras
g l k ler n n toplumsal hayatn farkl alanndak z dmler n ncelem t r. rne n Dror
Zeev (2006) ve Elyse Semerdj an (2008)n almalar c nsell k zer nden toplumsal
dzen n ve gcn nasl tes s ed ld n dnmem z salar. Y ne benzer ek lde Marc Baer n
(2011: 61-91) Osmanldak b l nen tek recm vakas zer ne yapt tartma z na kavramn
tartt kadar hukuk ve s yaset l k s n de ele alr. Madel ne Z lf n n (2010) klel k zer ne
aratrmas, klel n de c ns yetlend r lm b r deney m olduunu serg ler ve bu sayede
farkllk ve h yerar kavramlarn tar hsellet rmem z salar. Baak Tu (2009; 2014) ve
Ruth M ller (2007: 347375)n aratrmalar c nsel sulara ve krtaja ynel k hukuk
yaklamlarn de m n aratrrken devlet ve toplum arasndak l k n n dnmne ve
yen hukuk zneler n nasl na ed ld ne da r neml ve yaratc pular sunar. zetle
toplumsal c ns yet kavramnn kullanmyla yaplan tar hsel anal zler gem tek kadn
varln ve kadn deney m n grnr klma abasnn ok tes ne geerek gem e da r
kurgularn ta kend s n sorgular. Toplumsal c ns yet anal z kadnlar ve erkekler arasndak
farkllklara bakt kadar, kadnlar arasndak snfsal, etn k, kltrel farkllklar da nceler.
Kadnlar ya da kadnl b r btn olarak de l, ndek farkllk, h yerar ve atmalarla ele
alr.

B t rmeden son b r kere daha kaynak konusuna de nmek st yorum. Tar h ler olarak
n yetler m zden bamsz olarak aratrdmz konular ster stemez b raz da ulaab ld m z
kaynaklar bel rl yor. Osmanl tar h sz konusu olunca resm kaynaklar okumak n Osmanl
Trkes okumay b lmek temel zorunluluklardan b r olsa da Trken n Osmanl toplumunda
konuulan ve yaz yazmakta kullanlan tek d l olmad aktr. Dolaysyla Osmanl
corafyasnda kullanlan, Arapa, Yunanca, Ermen ce, Krte g b d ller b lmek elbette
ulatmz ve nceled m z kaynak havuzunu gen letecekt r. Yukarda bahsett m kadn
derg ler n n kef b le tar h ufkumuzu gen letmes asndan ok neml d r. Ancak kaynak
sorunu d llere hk m yetle snrl de ld r. Farkl b r tar h l k yen kaynaklara ulamak kadar
var olan kaynaklar -her eyden nce de Babakanlk Osmanl Ar v n n kend ndek
btnln- sorgulamay gerekt r r. Afsaneh Najmabad , yukarda andm makales nde
kend s ne ynelt len kadnlarn tar h n yazmak ok zor nk kadnlardan bahseden
kaynaklara ha z de l z elet r s n aktarr (2006). Evet, el m zdek kaynaklar b ze ounlukla
kadnlardan bahsetm yor. Ancak Najmabad n n ded ve btn y tar h ler n de b ld g b
tar h l k belgeler n syled kler kadar sylemed kler zer ned r ayn zamanda. Belgeler n
bahsetmemey terc h ett kler , sess z, suskun kaldklar, anlattklar kadar deerl kantlardr.
Dolaysyla kaynak problem prat k olduu kadar kavramsal b r sorundur. Kadnlarn rett
kaynaklar gn na kartmak elbette neml d r ama var olan kaynaklardak sess zl kler ,
anlatlmayanlar sorunsallatrmak da o derecede neml d r.

Gnmzde tar h l k, belgeler n anlattklar kadar anlatmadklarna, gz ard ett kler ne,
darda braktklarna odaklanyor. Satr aralarn okumak ded m z ey k mden
bahsed lmed n d le get rmey de er yor. Ama y ne de kadn tar h ded m z zaman sadece
b r alandan ya da b r konudan bahsetm yoruz. Kadn tar h ded m zde gem n nasl ele
alnmas gerekt ne da r b r bak asndan, b r poz syondan bahsed yoruz. En ok da
belgeler n nasl ele alnaca, tar h n merkez ne k m n konulaca, tar hsel dnmler n nasl
kavranacana da r b r yntemden.

Uygulamalar
 1. md ye kadar l se ya da n vers te dzey nde kullanm olduunuz tar h ders k taplarnz kadn
ve toplumsal c ns yet perspekt f nden nceley n z. Bu k taplarda yer alan kadnlarn ya da kadnlar
tarafndan ret lm belge ve b lg ler n b r dkmn karnz.

2. S z olsanz tar h kadn perspekt f nden nasl anlatrdnz? Hang konu ve olaylar ele almak
sterd n z? Nasl b r yntem zlerd n z?

3. Kadn ve toplumsal c ns yet perspekt f nden hazrlanm b r ders k tabnn taslan karnz.

Uygulama Sorular

1. Ders k taplarnda kadnlar ne lde yer almaktadr?

2. Kadnlarn gem tek ed mler , rett kler sanatsal, kltrel, edeb rnler, kamusal ve pol t k
faal yetler tar h ders k taplarnda ne derecede anlatlmaktadr? Ders k taplarna g reb lm kadnlar
hang ler d r

3. B r kadnn tar he geeb lmes n gerekl olan kr terler nelerd r

4. Bu kr terler erkekler n tar hsel varlklarnn tannmas n gerekl kr terlerle ayn mdr?

5. Tar htek kadn varln lkler ve nc kadnlarla snrlamann sorunlar nelerd r?

6. Sradan kyl, kadnlar, ebeler, fac ve hek meler s zce tar h ders k taplarnda neden yer
almyorlar? Bu kadnlarn h kyeler ders k taplarnda nasl anlatlab l r?

7. Kadnlar arasndak etn k, kltrel, snfsal farkllklar da ders k taplarna yanstlab l r m ?

8. Kadn ve toplumsal c ns yet perspekt f nden tar h ncelemes yapmak n hang kaynaklar
kullanlab l r?

Blm zet
Bu blmde kadn ve toplumsal c ns yet tar h n tar h l n b r alt d s pl n olarak
tanmlayacak, tar h n c ns yetlend r lmes n salayacak temel yntem, kavram ve sorular
tandk. Tar h n kend s n n de erkek bak asndan yazlm olmasnn get rd kstlar
tarttk. Gem tek kadn deney mler n grnr klmann nem n n yan sra, toplumsal
c ns yet kavramn b r anal z arac olarak kullandmz zaman tar h n btnn yen den
yorumlayab lece m z grdk. Dolaysyla kadn ve toplumsal c ns yet tar h n n sadece b r
alan olmadn, gem n nasl ele alnmas gerekt ne da r b r yntem, b r bak as
olduunu rnekler zer nden tarttk.

D pnot:
5- http://www.kad neserler .org/default.asp
4. TOPLUMSAL CNSYET VE EDEBYAT
Gr
Edeb yat, en genel anlamyla Olay, dnce, duygu ve hayaller n d l araclyla szl veya
yazl olarak b mlend r lmes sanat; sanata, yan nsanda estet k duyguyu heyecana
get recek deerde meydana get r lm r, sahne eser , h kye, roman, sylev g b nazm veya
nes r hal ndek eserler n heps olarak tanmlanmaktadr (Trk D l Kurumu Byk Trke
Szlk). Tanm zamana ve mekna gre e tlend r lse de nsan yaamn anlaml klan ve
nsan deney m n der nlet ren ve zeng nlet ren b r ura olarak edeb yat kltrn neml
b leenler nden b r d r.

4.1. Toplumsal C ns yet ve Edeb yat l k s

19. yzyl sonlaryla 20. yzyl balarnda etk n olan B r nc Dalga Fem n zm n ncler
konumundak kadnlar yaamn her alannda erkeklerle e t haklara sah p olma taleb yle
kamuoyunun gndem n bel rlerken 1960larda balayp 1990lara uzanan k nc Dalga
Fem n zm n szcler ; b rey n kadn ya da erkek olarak tad b yoloj k, f zyoloj k zell kler
aret eden c ns yet (sex) le kltrden kltre ve zaman nde de eb len, toplumsallamayla
ren len sosyo-kltrel b r kurgu olarak toplumsal c ns yet (gender) ayrmna vurgu
yapmann yan sra ataerk l toplum yaplanmasn, kap tal zm , heteronormat f s stem
elet ren b r tavr ben msem lerd r. Toplumsal c ns yet kavramnn 1960larda
yaygnlamasyla b rl kte zell kle sosyal b l mlerde kadnlarn tar h, s yaset, hukuk, ekonom ,
edeb yat g b alanlardak grnrlkler ve etk nl kler aratrma konusu olmutur.

Tar h, s yaset, hukuk ve ekonom g b edeb yat da erkekler n etk n olduu, edeb ret m n
yan sra edeb yat tar h l n n ve elet rmenl n n koullarn ve kurallarn erkekler n
bel rled b r alan olagelm t r. Kadnlarn yaamn d er alanlarndak k nc l konumu
edeb yat n de geerl d r. Edeb yat tar hler n ve antoloj ler temel alan ksa b r nceleme dah
edeb yatn erkekler n egemen olduu b r alan olduunu gzler nne serecekt r. Gerek Bat
edeb yat gelene n gerekse Trke edeb yat gelene n merkeze alacak b r almann,
aratrmacy arlkl olarak erkekler n yazp nsanla m ras braktklar b r yaptlar
s ls les yle kar karya brakaca yadsnamaz. lyada ve Odysse as le Homerosun at
yolda Sophokles, Ar stophanes, Verg l us, Dante, Boccacc o, Chaucer, Shakespeare, Cervantes
g b ustalarn yaptlar herhang b r kes nt ye uramakszn 20. yzyln edeb met nler ne de
kaynaklk edecek b mde James Joycea, W ll am Faulknera vd. uzanan b r gelene
oluturur. Edeb yatla lg lenen herhang b r okurun b r solukta sralayab lece bu erkek
edeb yatlar l stes n n b r benzer n kadn yazarlar n oluturmann hayl zaman alacak b r
ura olacaysa aktr. Benzer b mde Yen Trk Edeb yatnn b mlenmes nde neml
pay olan sanatlar den ld nde Namk Kemal, Z ya Paa, nas , Ahmet M that Efend ,
Abdlhak Ham t, Reca zade Mahmut Ekrem g b s mler l se dzey nde e t m alm herhang
b r tarafndan kolaylkla sralanab lecekken nc kadn yazarlarmzdan Hal de Ed b n
yanna Fatma Al ye Hanm, Em ne Sem ye Hanm g b s mler eklemey ka k n n
baarab lece se tartlr.

Erkekler n hak m olduu b r alan olan edeb yatta kadnlar tar h boyunca tems l ed len olarak
konumlandrlmlardr. lyada, Akhalarla Truvallarn destans mcadeles n yar-tanr
Akh lleus le Hektor zer nden anlatrken okura savan, gcn, y tl n ycelt ld erkek
egemen b r dnyann kaplarn aralar ve savan neden olarak sunulan Helen, kahraman olu
Hektorun lmne tanklk etmek durumunda kalan Hekabe, Hektorun zamann kadnlar
da res nde nak leyerek ge ren gz yal e Andromakhe, hatta tanrlar tanrs Zeusun
e batanra Hera anlatnn clz sesl glge karakterler olarak bel r rler. Ayn
b mde Odysse a, kurnaz Odysseusun tam on yl sren eve dn yolcuunu anlatr.
Bakahraman maceradan maceraya atlarak dnyay kefetmekle ve eng n b r deney m n
znes olmakla megulken tal pler ne ramen e n sabrla bekled n olsa gerek
akll ve de uslu e Penelope, Odysseusun yokluundak y rm yl ev nde oturup
dokuma yaparak ge r r. stel k babann yokluunda, annes n n ev deta gal etm
tal pl ler yle nasl ba edece n , mlkn onlara kar nasl savunab lece n kest remeyen
oul Telemakhosun dah had ve yer n b ld reb ld b r kadn olarak. Homerosu tak p
eden yazarlarn yaptlarnda da kadn karakterler n bahtnn de t n sylemek ok da
mmkn de l; ne Kral Oed pusun Jocastas, ne lah Komedyann Beatr ces , ne
Hamlet n Ophel as, ne Don Qu xoten n Dulc neas, ne de Berna Morann da d kkat
ekt g b nt bahn D lber ve hatta tm caz bes ne karn Mehpeyker , Feltun Beyle
Rakm Efend n n Canan, Sergzet n D lber (Moran, 1994: 232) yaptlara k n erkek
egemen dnyann kodlarn krp sesler n duyurab lm lerd r. Kadnn, erkek yaznnda
darda braklan, zel alana hapsed len ve erkekler n uygun grd mgelerle tems l ed len
b r tek olarak konumlandrld gzlemlen r.

Edeb yat gelene nde kadnlarn yazar, okur ve tems l ed len olarak konumlarn
saptayab lmek n yantlanmas gereken sorular yle sralanab l r: nsanln en esk
etk nl k alanlarndan b r olan edeb yatta kadnlarn yer , konumu ned r? Kadnlar edeb yat
met nler nde nasl tems l ed legelm lerd r? Kadnlar edeb ret me, edeb yat tar h ve
edeb yat elet r s alanlarna ne g b katklarda bulunmulardr? Kadnlar ve erkekler nasl
okur ve nasl yazarlar? Edeb yat metn n b r erkek le b r kadn ayn b mde m yorumlarlar?
Kadnlar d l erkeklerden farkl m kullanrlar? Edeb yatta b r kadn gelene nden sz
ed leb l r m ? C ns yet le yaratc sreler arasnda nasl b r l k vardr? Bu ve benzer
sorular yantlamaya ynel k olarak zell kle Amer ka, Fransa ve ng lterede fem n st
edeb yat aratrmaclarnn yapt almalar gerek edeb yat tar h n n yen den yazlmasn
gerekse kadnlarn edeb yat tar h ndek yerler n n berraklamasn salamaya ynel k
neml admlarn atlmasn olanakl klmtr. Jale Parla, Kadn Elet r s Ney
Gereklet rd ? balkl makales nde 20. yzyl bandan t baren Yen Elet r , Rus
B mc l ve Yapsalclk g b elet rel akmlarn edeb metn oluturan tar hsel ve toplumsal
art alan tmyle gz ard ett kler n ; bu balamda Marks st elet r n n nde gelen
kuramclarndan Lukacsa sava atklarn; Fredr c Jameson, Terry Eagleton g b Marks st
elet rmenler n edeb yat elet r s n n d s pl nler aras olmas gerekt n savunmak durumunda
kaldklarn ve bu tartmalarn edeb yat elet r s n n gndem n bel rled b r srete fem n st
elet r n n yen b r anal t k kategor kullanmay nerd n bel rt r (Parla, 2004: 18-19).
Fem n st elet r n n edeb yat elet r s alanna yapt katklar u cmleler yle zetler:

Edeb yat elet r s n n tar hsel ve toplumsal koullar gz ard edemeyece ; yazn metn n n
tar h ve deoloj k konumuyla l k s n n kavranmasnn o metn n okunmas, ncelenmes ,
deerlend r lmes , yorumlanmas n kanlmaz olduu; b mle er n ayrt ed lemezl ,
fem n st elet r gelene ve bu gelene n get rd anal t k ltler sayes nde tartlmaz b r
b mde kantland. nk fem n st elet r , kend s ne dek h b r edeb yaklamn
metodoloj s ne dah l etmey akl etmed b r anal t k ara kulland: Kltrel olarak bel rlenen
c ns yet. De k fem n st yaklamlar, kh kltrel olarak bel rlenm kadn, kh kltrel
olarak bel rlenm erkek roller ve bu roller n edeb yat metn ndek zler zer nde durdular[.]
[.F]em n st elet r yen den okuduu her metne tar h ve toplumsal b r boyut, d s pl nleraras
b r kapsam ve en neml s yen yorumlar kazandrd. (Parla, 2004: 19-20)

4.2. V rg n a Woolftan Kate M lletta: Erkek Yazarlar ve Kadn

Tems ller
Kadnlarn edeb gelenek ndek yerler n n, edeb gelenee yaptklar katknn, bu katknn
n tel le n cel n n fem n st hareketle b rl kte, zell kle de k nc Dalga Fem n zm n
etk s yle 1960larda tartmaya ald syleneb l r. nde yaadmz erkek egemen
kltrn kadnlara ve erkeklere dayatt toplumsal c ns yet roller n n, hegemon k l k
b mler n n edeb yat met nler nde nasl yanstld, yen den ret ld , desteklend ve
sorguland fem n st edeb yat elet rmenler n n lg lend temel meselelerden bazlardr.
George El ot, Mary Wollstonecraft g b ncler n katklarn da gz ard etmemek kouluyla
kadnlarn edeb yat alanndak k nc l konumlarn ve bu k nc ll n nedenler n rdeleyen lk
modern st metn n ng l z Edeb yatnn neml kalemler nden V rg n a Woolf (1882-1941)un
1929 ylnda yaymlanan Kend ne A t B r Oda (A Room of Ones Own) balkl yapt olduu
syleneb l r.
1928 ylnda kadnlar ve kurmaca yazn konusunda b r d z konuma yapmak n Newnham
ve G rtona davet ed len Woolf, kadnlar n kurulmu bu okullarda yapt konumalarn
gen let lmes yle ortaya kan b r yapt olan Kend ne A t B r Odada kadnn edeb yat
dnyasnda kend ne yer ed neb lmes n n koullarn tartmaya aar. Kadnlar ve kurmaca
yazn konusunda konuma yapmak zere davet alan anlatc, Oxbr dgedek (Oxford ve
Cambr dgee gnderme yapan dsel b r n vers te) b r nehr n kysna oturup konu zer ne
dnmeye balar; ancak b r sre sonra kend [n] menler n zer nde ar b r hzla
yr[rken] bul[ur]. Yznde dehet ve fke fades bulunan b r k l se grevl s n n yolunu
kesmes zer ne menler zer nde yrmen n yalnzca ret m yeler le n vers te
renc ler ne tannm b r hak olduunu ve kend s n n b r kadn, dolaysyla byles b r
haktan mahrum olduunu, yer [n n] akll pat ka olduunu anmsar (Woolf, 1992: 8).
Oxbr dge zer ne dnmeye balayan anlatcnn aklna Charles Lamb, onun Oxbr dge
z yaret ve M ltonn rler nden b r n n elyazmas zer ne yazd deneme gel r. Bu
elyazmasnn sadece b rka yz metre tedek k taplkta sakl olduunu dnnce ynn
oraya ev ren anlatcnn karsna bu defa da s yah cppel b r grevl d k lerek hanmlarn
ancak b r fakltel el nde ya da b r tavs ye mektubu le k tapla kabul ed leb lecekler n
zntyle bel rt[ r] (Woolf, 1992: 10). Anlatcnn yzne e t m kurumlarnn ve
ktphaneler n kaplarnn byles ne kapanyor oluu, toplumun b r yarsna salanan e t m,
mlk ed nme, oy kullanma, ekonom k bamszlk g b olanaklarn tek yarsndan tar h
boyunca sadece kadn olduklar n es rgen yor oluunun anlatnn md k zamanndak
zdmdr. Akadem den, e t mden, kltr ve sanattan uzak tutulmu, zel alana
kapatlarak ev ve ocuk bakm g b lerle megul olmaya zorlanm, yaamdak gayes
mutlu b r yuvann nasna ve ocuk yet t rmeye endekslenm kadnlarn kurmaca yaznla
l k ler n n ver l koullar dh l nde b r erke nk yle ayn olmasn beklemen n anlamszln
anlatnn hemen bandak bu k sradan engellenmeyle ortaya koyan Woolfun ustalkl
kurgusu; tar h boyunca byles engellenmelere maruz kalm b r grubun edeb yata katksnn
ne lde olanakl olduunu okurun da sorgulamaya balamasn olanakl klar. Yazar, tar h
boyunca Oxbr dge ve benzer e t m kurumlarna aktarlan para, h be ed len toprak g b
kaynaklarn ve bu kurumlarda e t m gren ve grev yapan erkeklere salanan sunulan
yeme n n tel ve n cel g b son derece bas t grnenler de dh l olanaklarn b r c ns n
tek ne stnlnn temel bel rley c ler olduunu d kkatlere sunar.

[Y]az yazmak steyen b r kadnn paras ve kend ne a t b r odas olmas gerekt n (Woolf,
1992: 6) syleyen Woolf, kadnn yaznsal etk nl kte bulunab lmes n n koullarn bel rler.
Ataerk l toplumsal yaplanmann b r erkee sunduu olanaklarla b r kadna sunduklar
arasndak der n uuruma d kkat eken yazar; erkeklerle kadnlar arasndak e ts zl kler n,
kadnlarn ekonom k bamllklarnn, onlarn edeb yat alanndak k nc l konumlarnn da
neden olduu f kr n ustaca kurgulanm metn nde verd rnekler araclyla somutlar.
Shakespeare g b b r dehann kend s yle ayn z h nsel kapas te ve yaratc gce sah p Jud th
adnda b r kzkarde olsayd Jud th n benzer tar hsel, ekonom k ve toplumsal koullarda nasl
b r yaam deney m n n znes olaca sorusundan yola karak okurunu arpc b r ykyle
kar karya brakr. [B] r kadnn Shakespeare n anda Shakespeare n oyunlarn yazm
olab lmes her ynyle ve tmyle olanakszd. Gerek ver lere ulamak olaanst g
olduundan, z n ver n, d gcm harekete ge r p Shakespeare n Jud th adnda son derece
yetenekl b r kzkarde olmu olsayd neler olurdu d ye yle b r tahm n yrtmeye
alaym. cmleler yle Jud th n yksn kurgulamaya balayan anlatc; toplumun aabey
Shakespearee tand e t m grme, zgrce seyahat edeb lme, saray da dh l olmak zere
farkl evrelere g rme yoluyla yaam deney m n zeng nlet reb lme ve yaamn kazanab lme
g b olanaklarn tmnden yoksun braklan Jud th n ayn lde macerac, ayn lde
yaratc[] ve dnyay tanmak n ayn lde arzulu, stel k de olaanst yetenekl
olmasna karn aabey nden ok farkl b r yaam srdrmek durumunda olduuna d kkat
eker (Woolf, 1992: 54). B r erkek olarak Shakespearee salanan olanaklarn tmnden y ne
sadece kadn olarak dnyaya geld n yoksun braklan Jud th; ne aabey g b b r e t m
alab l r, ne Lat nce reneb l r ne de Ov d, V rg l ya da Horace okuyab l r. Anne ve babasnn
k tap ya da kalem ktla oyalanmak yer ne orap yamamak ve p en yemee bakmak
ynndek telk nler yle byyen Jud th, g zl ce karalad satrlar zenle saklamak ya da
yakmak zorunda kalr. Babasnn onu arzusu dnda b r yn tccaryla evlend rmeye kalkmas
zer ne b rka para eyasn b r kna koyup evden kaarak Londraya g der. Ancak ne b r
t yatroda oyuncu olarak bulab l r ne de sanatyla lg l e t m greb l r. Kend s ne acyan
oyuncu menajer N ck Greenden ham le kalan gen kadn sonunda canna kymak zorunda
kalr (Woolf, 1992: 54-56).

Shakespeare n dnem nde b r kadn onun dehasna sah p olmu olsayd, sanrm yks
byle yazlrd. Ama [] Shakespeare n dnem nde b r kadnn Shakespeare n dehasna
sah p olmas dnlemez. nk Shakespeare nk g b b r deha kle g b alan, h e t m
grmem ve h zmet sunmakla ykml nsanlar arasnda domaz. ng lterede Saksonlar ve
Bretonlar arasnda domamt. Gnmzde snf arasnda da domuyor. yleyse nasl
olup da, [] ocukluktan kmadan grmeye balayan, anne ve babalar tarafndan buna
zorlanan ve yasa le gelene n tm gcyle bundan sorumlu tutulan kadnlar arasnda dosun
k ? (Woolf, 1992: 56)

Madd koullarn, yaam deney m n n n tel kadar yaratc srec de bel rleyen doasn
bylel kle vurgulayan Woolf; f z ksel koullarn sanatnn yaratcl zer ndek etk s n
Bront kardeler n yaamndan da rnekler get rerek, onlarn met nler n ne kadar zorlu
koullar altnda kaleme aldklarn okurun d kkat ne sunarak b r kez daha somutlar.
K b r an n Charlotte Bront ylda yz pounda sah p olsayd ama dnces z kadn,
romanlarnn yayn hakkn hemencec k b n be yze satverm t o youn yaanlan yerler,
kentler ve hareketl dnyayla lg l daha ok ey b lseyd ; daha ok de k k yle tanp
kend c ns nden olanlarla daha ok l k ye g reb lseyd ve sah p olduundan daha ok
deney ml olsayd ne olurdu d ye dnmekten kend n alamyor. O, szckler yle yalnzca b r
romanc olarak kend n nk lere de l, ama kend c ns n n o dnemdek eks kl kler ne de
parmak basyor. Uzaktak ayrlara bakarak tek bana kurulan dlerle kend n harcamam,
deney m, l k ve gezme haklar kend s ne tannm olsayd, dehasnn bundan ne byk
lde yararlanacan herkesten daha y b l yordu. (Woolf, 1992: 80)

Edeb yat ret m n etk leyen zel alan, ekonom k bamszlk, bo zaman g b toplumsal ve
madd koullar ve kadnlarn bu olanaklardan yoksun braklnn onlar kend ler ne a t b r
edeb yattan yzyllar boyunca yoksun brakn ncel kl slubuyla rdeled yaptyla
Woolf 20. yzyl fem n st dnce tar h nde neml b r yer kazanmtr.

1950lerden t baren kurmaca ve kurmaca d met nler n toplumsal c ns yet n nasnda ve

yen den ret m nde, kurulu dzen n srdrlmes nde neml b r rol oynadn ortaya koyan
b r elet rmenler kua fem n st elet r n n nn amtr. Bu balamda S mone de
Beauvo rnKadn k nc C ns (1949), Kate M llettn C nsel Pol t kas (1970), Betty
Fr edannThe Fem n ne Myst que (Kadnln G zem ) (1963) ve Germa ne Greer n Female
Eunuch (d Ed lm Kadn) (1971) neml met nlerd r. Gerek de Beauvo r gerekse M llett;
b yoloj k, ps kanal t k ve Marks st kuramlarn kadna baklarn tartarak ataerk ll n
kend n nasl na ett n saptamann yan sra zell kle erkekler n kaleme ald edeb
met nlerde kadnlarn ve kadn-erkek l k ler n n nasl tems l ed ld n
sorunsallatrmlardr. Fr edan ve Greer se ataerk l yapnn na ett kadn stereot pler n n
zell kle popler kltr araclyla kadnlara nasl dayatldn ve kadnn toplumsal
nasnn bu yolla nasl yen den ret ld n rdelem lerd r.

k nc Dalga Fem n st Hareket n nde gelen s mler nden S mone de Beauvo r n Gen Kzlk
a, Evl l k a ve Bamszla Doru alt balklarn tayan c ltl k Kadn k nc C ns
adl yapt kadn konusunda b yoloj n n, ruhzmlemes n n, tar hsel maddec l n
grler n ele alp tart[makla] (de Beauvo r, 1993a: 32) kalmaz edeb met nler n kadnn
tek olarak nasna nasl katkda bulunduunu da rdeler. Kadnla erkek arasndak f z ksel
farkllklarn kadnn toplumdak k nc l konumunun neden olup olamayacan ve kadnn b r
tek olarak nasl kurgulandn sorgulayan de Beauvo r, kadnla erke n b yoloj k adan
farkl olduklarn ancak bu farklln ancak ve ancak toplumsal dzenlemelerle anlam
kazandn syler (Humm, 2002: 66). Erkek egemen toplum erke norm olarak kabul
ederken kadn hep erkee gre tanmlam, erkek akl, g, kltr g b kavramlarla
zdelet r l rken kadn, duygu, zayflk, doa le zde klnmtr.
[K]adn, erkek neye karar verse odur; bu yzden de ona, erkee zell kle c nsel yan ar
basan b r varlk g b gzktn bel rtmek zere d sfat ver l r: erkek n kadn tepeden
trnaa c nsell kt r, erkek n yle olduuna gre de, bu onun mutlak deer d r. O, kend ne
gre de l, erkee gre bel rlen p ayrlmaktadr; zsel (temel) varln karsndak
zselolmayan varlktr. Erkek zned r, Mutlak Varlktr[;] kadnsa tek C nst r. (de
Beauvo r, 1993a: 17)

De Beauvo r, kadnn tek let r l n n tar h n madd ve dnsel boyutlaryla aratrrken

kadnn yalnzca pol t ka, ekonom g b alanlarda de l sanat ve edeb yat g b st-yap
kurumlarnda da k nc l konumda olduunu bel rtm ; Breton, D. H. Lawrence, Stendhal g b
yazarlarn met nler n zmleyerek, edeb yatn kadnn susturulmasna, dlanmasna, tek
olarak kurgulanmasna yapt katklar saptamtr.

k nc Dalga Fem n zm n en arpc met nler nden b r olan Kate M llett n C nsel Pol t kas
ataerk l s stem n yaamn tm alanlarna nasl s nd n , varln srdreb lmes n n
nedenler n ve c ns yet deoloj ler n edeb yattak yansmalarn ok boyutlu b r b mde
rdeler. M llett, yaptn C nsel Pol t ka Kuram adn tayan k nc blmnde c nsel
pol t ka kavramyla kasted len yle aklar:

C nsel pol t ka ter m n ortaya atarken, nce C nsler arasndak l k pol t ka nda
nceleneb l r m ? sorusunun sorulmas kanlmaz olur. Buna ver lecek yant pol t kann nasl
tanmlandna baldr. [.] B z pol t ka derken, gllk temel ne dayanan l k lerden,
b r grup nsann b r baka grup tarafndan ynet ld dzenlerden sz edece z. [.]

Ataerk ll k kuram zer ne notlar olarak tanmlayab lece m z ve md okuyacanz bu

taslak, c nsell n pol t k n tel k tayan b r snflama olduunu kantlamaya alacaktr. [.)

C nslerden sz ederken pol t ka ter m n n kullanlndak neden, bu szcn, c nsler n

gerek gem tek gerekse bugnk durumlarnn gerek yapsn en uygun b mde
bel rlemes d r. (M llett, 1987: 44-45)

Ataerk l yaplanmay nfusun kadn olan yarsnn, erkek olan yars tarafndan denetlend
[b r] ynet m b m (M llett, 1987: 47) olarak tanmlayan M llet; ataerk l toplumsal dzen n
nceleme konusu yaplmayan ve hatta farkna b le varlmayan [] zell [ n n], erkekler n
kadnlara egemenl n doutan hak kazanlm b r stnlk olarak sunmas olduunu ve
[bu] dzen[ n] her trl rk ayrmndan, snf blnmes nden daha kes n, daha kat ve daha
srel olduunu syler (M llett, 1987: 46-47). Bu toplumsal yap dh l nde erkekl k ve
kadnlkn, c nsler aras hegemon k l k ler n nasl na ed ld n ve kuaktan kuaa
aktarldn tartrken tpk S mone de Beauvo r g b ps kanal z ve Marks zmle hesaplama
gere duymann yan sra edeb met nlerde kadnn nasl kurgulandn, k l l k lerdek g
dengeler n n nasl tems l ed ld n de sorgular. C nsell n, c ns yetler aras g l k ler n n
en ok grnrlk kazand alanlardan b r olduuna d kkat eken M llett; D. H. Lawrence,
Henry M ller, Norman Ma ler, Jean Genet n yaptlarnn ayrntl okumalarn yaparak sz
konusu yazarlarn yaptlarndak kadn ve erkek tems ller ne odaklanr. Bylel kle c nsel
pol t kann edeb yata nasl szdn ve kadnlarn edeb met nlerde nasl tek let r ld n ,
susturulduunu, c nsel nesneler olarak hang yollarla aalandn rnekler.

Ataerk l s stem n neml aygtlarndan b r olarak evl l k erke n mutlak egemenl zer ne
kurulmu, kadn ve ocuklar ona tab klan b r s stemd r ve kadnn kend n
gereklet rmes n n nndek en byk engellerden b r olarak grlr. Gerek Kate M llett
gerekse S mone de Beauvo r evl l k yaplanmasnn ne skm kadnlarn yaamlarna
gerek hayattan ve edeb yattan e tl rnekler get rerek bu kurumun kadn tek / k nc l
konumda tutmak n gel t rd prat kler elet r rler. De Beauvo r [e]vl l k, erke n keyf
smrgenl n krkler: boyunduruk altna alma e l m en yaygn, en kar konmaz
e l md r; ocuu kadna, kadn kocaya tesl m etmek, yeryzne zorbalk tohumu ekmekt r
(de Beauvo r, 1993a: 81) szckler yle lanetled [e]vl l n geleneksel b m [n n] yava
yava de [t n ] [a]ncak ekonom k sorumluluk erkekte olduu srece soyut haklar
asndan sez len e tl n b r yanlsama olmaktan teye g deme[yece n ] (de Beauvo r,
1993a: 107) syler.

Kadn ve edeb yat l k s n tartmaya aan bu lk dnem yaptlar, zell kle erkek yazarlarn
kaleme ald met nlerde kadnlarn nasl tems l ed ld ne ve ataerk l toplum yapsnn
devamlln salamaya da neml katks olan evdek melek/eytan, zambak/gl g b kadn
stereot pler n n yazardan yazara nasl b r srekl l k gsterd ne d kkat eker. Kadnlar erkek
egemen edeb yat dnyasnda, tems l ed len suskun tek ler olmaya mahkm b r snf olarak
bel r rler.

4.3. Gynocr t c smden (J no-Elet r ) cr ture Fm n nee (Kadns

Yaz): Kend ler ne zg B r Edeb yatn Araynda
Kadnlarn edeb yat dnyasndak suskunluunun tar h n hang aamasnda krldna,
kadnn ses n n edeb met nlerde ne zaman duyulmaya baladna, bu ses n ataerk l edeb yat
gelene yle olan l k s n n n tel ne, kadn edeb yat gelene n n dnemler ne odaklanan
almalar 1970lerde grnrlk kazanmaya balayacaktr. Bu dnem n d kkat eken
met nler nden b rka Ela ne Showaltera a t A L terature of The r Own: Br t sh Women
Novel sts from Bront to Less ng (Kend ler ne zg b r Edeb yat: Brontden Less nge
ng l z Kadn Romanclar) (1977), Ellen Moerse a t L terary Women (Edeb /yat Kadnlar)
(1977) ve Sandra G lbert ve Susan Gubara a t kapsaml b r alma olan The Madwoman n
the Att c (Tavanarasndak lgn Kadn) (1979)t r.

Kadnlarn edeb yatta varlk gstermeye balamalar kadnn ses n n duyulmasn olanakl
klar m, kadnlarn kend ler ne zg b r edeb gelenekler var mdr, kadn yazarlarn ortak
temalarndan, anlat tekn kler nden, d l kullanmlarndan bahsed leb l r m ? g b sorularn
gndeme geld bu srete alann nc s mler nden Ela ne Showalter, A L terature of The r
Ownda ng l z Edeb yatnn 19. ve 20. yzyln rdeler ve kadn romanclarn bu tar hsel
aralkta kend ler ne has b r edeb yat na etme konusunda karlatklar glklere d kkat
eker. Showalter, Farkl Fem n zmler Asndan Kadn Aratrmalarnda Yntem nde
ev r s de yer alan The Female Trad t on (Edeb yatta Kadn Gelene ) adl yazsnda, k bu
onun A L terature of The r Own adl yaptnn nszdr, kadnlarn edeb gelene n
evrede ele alr. []lk kez erkek takma adlarnn kullanlmaya baland 1840lardan George
El otun ld 1880 ylna kadark dnem D l evre; 1880den 1920ye, yan kadnlarn oy
verme hakkn kazanmalarna kadark dnem Fem n st evre; 1920den gnmze kadar gelen
ve yen b r zb l nc n kazanld 1960l yllarda balayan dnem de eren srey Kadn
evres olarak tanml[ar] (Showalter, t.y.: 171). Bu evrelerden lk nde kadn yazarlar egemen
edeb gelene n yntemler n takl t eder, yerle k deerler n sellet r r; k nc s nde
yntem ve deerler protesto etmen n yan sra kend hak ve deerler n [] savun[ur];
ncsnde se zerkl e adm atarak kend n kefetmeye, k ml k aray[na]ynel rler
(Showalter, t.y.: 170-171). Showalter ayrca 1978 ylnda kadn yaznn, kadnlarn rett kler
edeb met nler , kadn yazarlar arsndak ve kadn yazarlarla erkek yazarlar arasndak met nler
aras l k ler fem n st b r b l nle rdelemeye ynel k abalar adlandrmak n
gynocr t c sm (j no-elet r ) ter m n ner r. Gynocr t c sm, yazma etk nl n n toplumsal
c ns yete bel rlend ve kadn yaznnn her zaman b textual, yan hem d l hem de er l
edeb gelenekle d yalog nde, olduu savndan yola kar (Showalter, 1990: 189-191).

Ellen Moers, L terary Womenda ele ald Chr st na Rossett , Mary Shelley, George El ot,
Em ly D ck nson g b kadn yazarlarn yaptlarnda yer alan mgeler ve temalarla yazarlarn
b yograf [ler ] arasndak l k ler ve kadn yazarlarn b rb r yle olan l k sell n
ps kanal z n ver ler yle zmlerken Sandra G lbert ve Susan Gubar, kapsaml b r alma
olan The Madwoman n the Att cte Moers n model n gel t rm [ler] (Humm, 2002: 178)
ve Harold Bloomun etk lenme end es kuramn 19. yzyln kadn yazarlarnn ataerk l
edeb gelenek nde yaadklar end eler aa karmak n fem n st b r perspekt fle
yorumlamlardr. Kadn yzyllar boyunca edeb yatn dnda brakan ya da kend arzu ett
b mde tems l eden erkekler n kaleme ald edeb yat met nler ndek kadn mgeler n n
melek ve onun kart olan canavar g b kadn yazar ve yazdklar zer ndek etk ler n
tartan G lbert ve Gubar; erkek yazarlarn, melek ve canavar mgeler yle b rl kte ed lgen,
mazo st ve fedakr kadn mgeler n , gerek met nler nde yarattklar kadnlar gerekse kadn
yazarlar da dh l btn kadnlar kontrol etmek amacyla kullandklarn ler srerler. Kadn
yazarlarn ou, yaznsal b r gelenekten yoksun olarak ortaya ktklar dnemde, erkek
egemen edeb yat dnyasnda kend ler n kabul ett reb lmek amacyla erkekler n kurduklar
kadn mgeler n eserler nde yen den yaratmlardr.

Dnem n elet rmenler yalnzca kadn edeb yat gelene n ortaya karma abasyla
yet nmem ler, fem n st edeb yat elet r s gelene n n nasl oluturulab lece n tartmaya
aan met nler de retm lerd r. Bu balamda kaleme alnan Ela ne Showaltera a t Toward a
Fem n st Poet cs (Fem n st B r Poet kaya Doru) ve Fem n st Cr t c sm n the W lderness
(Yabanda Fem n st Elet r ), Sandra M. G lberta a t What Do Fem n st Cr t cs Want? A
Postcard from the Volcano (Fem n st Elet rmenler ne st yor? Yanardadan b r Kartpostal),
Annette Kolodnye a t A Map for Reread ng: Gender and Interpretat ton of L terary Texts
(Yen den Okuma n B r Klavuz: Toplumsal C ns yet ve Edeb Met nler n Yorumu) ve
Danc ng Through the M nef eld: Some Observat ons on the Theory, Pract ce, and Pol t cs of
a Fem n st L terary Cr t c sm (Mayn Tarlasnda Dans Etmek: Fem n st B r Edeb yat
Elet r s n n Teor , Prat k ve Pol t kas zer ne Baz Gzlemler) g b met nler gerek kadn
yazarlarn anlat stratej ler n , d lle, ataerk l edeb gelenekle ve b rb rler yle kurduklar l k y
tartarak fem n st edeb yat elet r s nde ben mseneb lecek yntemler ve aratrma konularn
gerekse fem n st b r b l nle ve kadn olarak okumann olanaklar kadar hand kaplarn da
sorunsallatrrlar. Erkek elet rmenler n, ataerk l toplumun kend ler ne sunduu olanaklardan
faydalanm ve kadnlarn tek let r lenler olarak deney mled kler nden ve bu deney mler
araclyla oluturduklar ortak b l nten uzak kalm k ler olarak, kadn yazarlarn
yaptlarn b r kadnn okuduu b mde okuyup okuyamayaca da tartmaya alan temel
meselelerden b r d r.

Y ne 1970l yllarda Fransada edeb gelenek nde d l d l n bastrldna nanan Jul a

Kr steva, Luce Ir garay, Hlne C xous ve Mon que W tt g g b elet rmenler odana d l
meseles n konumlandrdklar b r perspekt f gel t rd ler. Lacan, Derr da g b kuramclardan
es nle ve ps kanal z, d lb l m, yapskmcln ver ler yle kadnn patr arkal d lle l k s n
sorunsallatran bu s mler n ama; erkek yaznndak kadn mgeler n , kadnlara zg
edeb gelene ortaya karmaya odaklanan kuramclarn aks ne kadnln, (b yoloj k
anlamda) kadn sylem yle bantsn, kadna zg sylem n zell kler n bel rlemekt r.
Erke n stn ve merkez olduu varsaymna dayanan Bat kltrnde erke n bu konumu
yalnzca d n ve felsefe de l, d l araclyla da desteklenmekted r (Moran, 1994: 237). Bat
kltrnn phallogocentr c logocentr c (szmerkezl ) ve phallocentr c (fallus-merkezl )
ter mler n n b rlet r lmes yle olumu b r kavram olduunu syleyen Derr dadan es nle
erkek egemenl n yaratan ve pek t ren d l n kadnla dayanan b r d l, b r cr ture
fm n ne le (Moran, 1994: 237) krlmas gerekt n savunan Fransz fem n stler bu d l n
kayna olarak kadn beden ne vurgu yaparlar. rne n, Hlne C xous The Laugh of the
Medusa (Medusann Gl)da kadnlarn bedenler nden olduu g b yazdan da
srldkler n ve kadnn kend ben n yazmas, metne kend n koymas gerek[t n ]
(ev r bana a t) syler (C xous, 1976: 875). Fransz fem n stler ; Derr dann d kkat ekt ,
d lde var olan erkek-kadn, kltr-doa, ruh-beden g b b r nc ter m n olumlu, k nc ter m nse
olumsuzu aret ett k l kartlklar s stem n n altn oyan, yen l k , d l kurallarna
aldrmayan, allm sz d z m mantn altst eden bu d l n S. Mallarm, J. Joyce, A.
Artaud g b erkek yazarlarda da grleb lece n vurgularlar (Moran, 1994: 239-240).

Sonu

1960l yllarda canlanan fem n st hareket n edeb yat alanna da yansmas sonucu Marks zm,
ps kanal z, d lb l m g b e tl alanlarla da l k kuran fem n st elet r gelene d s pl nler
aras, oulcu yapsyla erkek egemen edeb yat gelene n n yaratt ve yaygnlatrd kadn
ve erkek mgeler n zmlemekle kalmad; kadnlarn edeb yat tar h ndek yerler n n,
edeb gelenekle kurduklar l k n n saptanmas ve kadna zg edeb gelene n ortaya
karlmas ynnde neml admlar atlmasn da salad. Burada ele alnanlar dnda S yah,
lezb yen ve nc Dnya fem n stler n n de edeb yat-kadn l k s n n farkl boyutlarnn
tartlmasna neml katklar oldu. Gnmzde, zell kle 1980ler n sonlarndan t baren
toplumsal c ns yet almalarnn yaygnlamasyla b rl kte edeb met nlerdek farkl kadn ve
kadnlklarn yan sra farkl erkek ve erkekl kler n tems l ne de odaklanan fem n st elet r n n
kadnn yazar, okur, tems l eden / ed len olarak edeb yolculuunun grnr klnmasna
ynel k abalar srmekted r.

Uygulamalar

1. Ahmet Hamd Tanpnarn On Dokuzuncu Asr Trk Edeb yat Tar h , N hat Sam Banarlnn
Res ml Trk Edeb yat Tar h , T. C. Kltr ve Tur zm Bakanlnca yaymlanan Trk Edeb yat
Tar h 1-4 g b edeb yat tar hler nde yer alan kadn yazarlarn erkek yazarlara orann aratrnz.

2. Kadnlarn erkek yazarlarn (r. Ahmet M that Efend n n Feltun Beyle Rkm Efend s ) ve
kadn yazarlarn (r. Hal de Ed b-Advarn Handan) met nler nde nasl tems l ed ld n
sorgulaynz.

3. Trk edeb yatnda kadn yazarlarn yer n saptaynz.

Uygulama Sorular

1. nceled n z yaptlarda kadn yazarlarn erkek yazarlara oran ned r?

2. Kadn yazarlar edeb yat tar hler nde hang tar hlerde grnrlk kazanmaya balamaktadrlar?
 3. Kadn yazarlar zell kle hang edeb trlerde yazmay yelemekted rler?

4. Erkek yazarlarn yaptlarnda erkekler, kadnlar ve c ns yetler aras l k ler nasl tems l
ed lmekted r? Bu tems ller n kadn yazarlarn yaptlarnda farkllat syleneb l r m ?

Blm zet
Bu blmde kadnlarn tar h, ekonom , pol t ka vd. alanlarda olduu g b erkek egemen b r
alan olarak na ed len edeb yatta da k nc l konumda olageld kler n ; toplumsal c ns yet
roller n n, kadnlk ve erkekl k n nasna ve yaygnlatrlmasna edeb met nler n nasl
katkda bulunduunu; erkekler n rett edeb met nlerde kadnlarn, norm olarak kabul
ed lerek g, akl, kltrle zdelet r len erke n zayflk, duygu, olumsuz anlamda
doayla zdelet r len tek s , b r melek ya da canavar olarak kurgulandn ve
sess zl e mahkm ed ld n rend k. Kadnlarn edeb alanda ne zaman grnrlk
kazanmaya baladklarnn, erkek egemen edeb yat gelene yle, d lle nasl b r l k
kurduklarnn, kend ler ne zg b r edeb yat hang srelerden geerek oluturduklarnn
fem n st edeb yat elet r s n n kadnlarn edeb alandak grnrln salamaya ynel k
neml katklaryla ortaya karldn saptadk. Bu balamda kadn yaznyla lg l
tartmalara, zell kle B r nc ve k nc Dalga Fem n st hareket n nde gelen s mler n n,
Amer ka ve Fransadak fem n stler n gynocr t c smden cr ture fm n nee uzanan
kuramsal katklarnn neler olduunu gzden ge rd k.

5. EKONOMK KALKINMA VE TOPLUMSAL

CNSYET
Gr
Gel mekte olan lkelerde 2011 yl t baryla gnde 1.25 dolardan az kazanan nfus oran
%17d r. Afr kada baz lkelerde bu oran %50ler n de zer ne kmaktadr .8 Dnya Bankas
kalknma gstergeler ne gre, 2013 ylnda 100,000 doumda anne lmler n n dnya
ortalamas 210, Alt-Sahra Afr ka lkeler nde bu say k katndan fazladr. K bana
karbond oks t salnmlar yksek gel rl lkelerde dnya ortalamasnn 2.3 kat, Gney
Asyada y salk h zmetler ne er eb len nfus oran %40dr. Y ne ayn gstergelere gre, 5
ya alt ocuklarda yeters z k loda olanlarn oran Gney Asyada %33 le dnya
ortalamasnn 2 katnn zer nde bulunmakta, Bangladete 15-19 ya kadnlar arasnda anne
olma oran %30 g b ok yksek sev yelerde bulunmaktadr. Bu seme stat st klerden de
anlalab lece g b , gel m l k konusu sadece lkeler n ekonom k bymes le
deerlend r lemeyecek kadar ok boyutlu, nsan ve toplumsal yanlar olan b r konudur.
stel k, kadnlar ve erkekler ekonom k olaylarn ve ekonom pol t kalarnn sonularn
toplum ndek farkl konumlar, kadnlar aleyh ne e ts zl kler ve ayrmclk neden yle farkl
deney mlerler. Bu blmde kalknma ve gel m l k konular tartlrken, bu alann toplumsal
c ns yet le l k s ortaya konacak, byme odakl stratej ler n kt sad alanlardak
yansmalarnn kadnlar ve erkekler asndan sonularna da r rnekler ver lecek ve son
blmde kalknma konusuna fem n st kar klardan bazlarnn temel savlarna
de n lecekt r.

5.1. Kalknma Ned r?

kt sat yaznnda kalknma b r lken n salkl ekonom k gel m l n salamak zere
uygulanan pol t kalar, sreler ve bunlarn sonucunda ortaya kan dnm fade eder.
Ekonom k gel m l k se, ok bas t b r tanmlamayla, lkede yaayan yerle k k ler n refah,
yan , nsan b r yaam srdrleb lmes n salayacak parasal ve parasal olmayan gel r
dzeyler ; e t m, salk, kltr, s yas ve toplumsal katlm le yaanab l r b r evreye ulam
mknlarnn btnn fade etmek n kullanlan b r kavramdr. Ekonom k gel m l k
yapsal dnm, nsan sermayes ve st hdam p yasalar, sanay leme, tarm, d t caret ve
sermaye akmlar, ekonom k reform, yapsal uyum programlar, gel r dalm, yoksulluk,
salk, evre pol t kalar, gler ve kentleme g b konular kapsar.

5.1.1. Ekonom k Byme

Ekonom k gel m l k ok kapsaml ve boyutlu b r mesele olmasna ramen, bugn ekonom
pol t kalar byk lde snrl kavram ve ltler ereves nde bel rlenmeye devam
etmekted r. Bu kavramlarn en neml s , k nc Dnya Savandan sonra Bat lkeler nde
ulusal stat st k kurumlarnn yaygnlamas ve ver toplanmasnda standard zasyon
salanmas net ces nde oluturulan Ulusal Hesaplar S stem d r (System of Nat onal
Accounts - SNA). Ulusal hesaplar; b r lkede bel rl b r dnemde yaplan ret m, yatrm,
sermaye lemler , kamu harcamalar, d t caret, toplam tket m, cret, k ra, fa z g b gel r
trler konularnda lkeler aras karlatrlab l r ver salar.

Bu stat st kler n en neml s ve bugn ekonom k byme den nce lk akla gelen kavram,
Gayr Saf Yurt Hasladr (GSYH). Farkl lme yntemler olan ve heps nde kuramsal
olarak ayn bykle ulamamz beklenen GSYHy Trk ye stat st k Kurumu (TK) yle
tanmlar:

Gayr Saf Yurt Hasla (ret m yntem ne gre), b r ekonom de yerle k olan ret c
b r mler n bell b r dnemde, yurt faal yetler sonucu yaratm olduklar tm mal ve
h zmetler n deerler toplamndan bu mal ve h zmetler n ret m nde kullanlan g rd ler
toplamnn dlmes sonucu elde ed len deerd r.9

Sab t f yatlarla hesaplanan GSYHdek byme ve zell kle car f yatlarla hesaplanan
GSYHn n lkede yaayan nfusa blnmes (k bana GSYH) lkeler n yaam kal tes ve
gel m l k gstergeler n n en balcalar olarak deerlend r lmekted r. rne n, Dnya
Bankas ekonom k kapas te ve lerleme n dolar baznda k bana Gayr Saf M ll Gel r
(GNI)10 gsterges n kullanmakta; Tablo 1de grlece g b lkeler bu gel r sev yeler ne
gre kategor lere ayrmaktadr.

Tablo 1: Dnya Bankas lke Anal t k Snflandrmas

D bor ve yardm l k ler nden blgesel yatrm tev kler ne kadar b r d z ekonom
pol t kas GSYH veya trev gstergelerden etk lenerek oluturulur. Bu nedenle, ekonom k
gel m l y lme sorunu kt sat yaznnda en tartmal alanlardan b r d r.

5.1.2. Alternat f Byme Kavramlar ve Kalknma Gstergeler

Ekonom k bymen n ve toplumsal refahn lm ve anal zler nde GSYH veya trev
gstergeler n yaygn b r b mde kullanm 1970lerden t baren gerek anaakm kt sat gerekse
heterodoks kt sat yaklamlarnca c dd lde elet r lmekted r. B r nc s , GSYH ve k
bana GSYH gel r n dalm konusunda f k r vermemekte, alternat f gel r dalm
gstergeler ne ht ya duyulmaktadr (Dasgupta, 2010: 5001-5002; St gl tz vd., 2009). Ulusal
hesaplar s stem n n (rne n, buday, otomob l ret m veya bankaclk, e t m, salk
h zmetler g b ) stat st kler , p yasa n ret len mal ve h zmetler n o gnk p yasa deer
zer nden hesaplanmasyla elde ed l r. Oysa, p yasada t caret yaplmayan, dolaysyla b r
p yasa f yat olmayan rn ve h zmetler bu bykln ne g rmez. rnek vermek gerek rse,
neredeyse tamam kadnlar tarafndan gereklet r len hane ret m ve bakm h zmetler ,
kayt d ekonom k faal yetler, f rmalar tarafndan dsallatrld n f rma b lanolarna,
dolaysyla, resm stat st k hesaplara yansmayan evresel k rl l k ve etk ler le gnlllk
temel nde yaplan faal yetler ulusal gel r hesaplarnda yer almaz (Sen, 1988: 12-15; Dasgupta,
2010; Bener a, 2011: 15-16). Bu nedenle b r lkede yaratlan deer ou zaman gerekte
olduundan dk hesaplanm olur. Dolaysyla, zell kle kadnlar ve hesaplara dh l
olamayan d er faal yetler n sah pler kaynaklarn dalmndan da hak ett kler pay
alamazlar.
1980lerden t baren o gne kadar kabul ed len kalknma kavram sorgulanmaya balam ve
1990lar alternat f yaklamlarn tartld b r dnem olmutur. Sadece bugnk nes ller n
de l, gelecek nes ller n de nsanca yaayaca b r model n, d er b r dey le, srdrleb l r
kalknmann nasl olaca; toplumsal/b reysel refah ve d rl n (well-be ng) o gne kadar
kabul grd ekl yle sadece madd koullarla de l, farkl boyutlaryla yen den
tanmlanmas gerekt bu dnem kt sat yaznnda ve uluslararas kurulularca oka
tartlmtr (Dasgupta 2010: 5001; Ra , 2011a: 18; St gl tz vd., 2009). Amartya Sen, madd
koullar de l, nsan merkez ne alan kalknma yaklamn yle tanmlar: Kalknma srec
en azndan, nsanlarn b reysel ve kollekt f olarak, btn potans yeller n aa karacak ve
onlarn ht yalar ve lg ler lsnde retken ve yaratc yaamlar srmeler ansn verecek
uygun b r ortam yaratmaldr (Bener a, 2003, s.17den alnt).

kt sat evreler nde gzlenen bu de mler kalknmann lm ve anal zler nde B rlem
M lletler Kalknma Fonu (Un ted Nat ons Development Programme - UNDP) nclnde
1990da nsan Kalknma Endeks n n (Human Development Index - HDI)11 ret lmes ne yol
am, bu gsterge bugn lkeler aras karlatrmada kullanlan sklkla bavurulan b r
stat st k olmutur. Bu stat st n yen l ulusal gel r byklnn yan sra, ortalama mr
beklent s , okuryazarlk oran, lk, orta ve yksekokul kaytllk oran g b salk ve e t m
gstergeler n n de endekse eklenmes d r. 2013 yl t baryla Trk ye 187 lke nde 69.
sradadr. Yksek nsan gel m l e denk gelen bu sev ye 2012ye gre de mem t r
(UNDP, 2014). UNDP, HDI raporu le b rl kte farkl endeksler ve ver ler de aklar. Bunlardan
en neml s lkeler n c ns yet e ts zl dzey n karlatrmak n yaynlanan C ns yet
E ts zl Endeks d r (Gender Inequal ty Index - GII)12 . Bu endekste nsan gel m lmek
n kullanlan gstergelerden farkl olarak, anne lm oran (100,000 canl doum bana),
gen anne doum oran (15-19 yalarnda doum yapan 1000 kadn bana), parlamentoda
kadn m lletvek l oran, en azndan ortaokul e t m alm kadn ve erkek nfus oran ve kadn
ve erkek gcne katlm oranlar kullanlr. Trk ye 2013 t baryla 187 lke nde y ne 69.
sradadr. nsan gel m l k dzey asndan Trk yeye yakn lkeler arasnda, Malezya
toplumsal c ns yet e ts zl nde 39., Bulgar stan 38., Kazak stan 59. sralar le Trk yeye
gre daha y konumda bulunmaktadr. E t m ve gcne katlm oranlarnn kadnlarn
aleyh ne Trk yede dk olmas Trk yey c ns yet e ts zl sralamasnda ger ye dren
en neml faktrlerd r.

2000l yllar uluslararas kurulularn gndem ne toplumsal ve b reysel d rl k meseles n n

daha fazla g rd yllar olur. Ekonom k Kalknma ve b rl rgt (OECD) bu konuda
aratrmalar yaparken (Boar n vd, 2006; OECD, 2011, 2013), 2008de Fransz
Cumhurbakan N cholas Sarkozyn n arsyla Joseph St gl tz, Amartya Sen and Jean-Paul
F touss l derl nde toplumsal refah ve lerlemen n anal z nde kullanlacak kavram ve
ltler gel t rmeler amacyla b r kom syon kurulur. Bu kom syon 2009 ylnda b r rapor
hazrlar; d rl k ve evresel faktrler n toplumsal lerlemen n tanm ve lmler ne g reb lmes
n b r d z ner sunar (St gl tz vd., 2009). Bunun dnda ayn dnemde b lg paylam a
GSYHn n tes n s yat f (Beyond GDP In t at ve)13 , Avrupa B rl n n Srdrleb l r
Kalknma Gstergeler (Susta nable Development Ind cators - SDI)14 ve OECDn n y
Yaam n s yat f (Better L fe In t at ve) hayata geer15 . Bu ve buna benzer tm g r mler n
amac kalknma kt sadnda eks k braklan alanlardak boluklarn doldurulmas ve kap tal zm
nde daha nsan b r toplumsal dnm ht mal araylardr.

5.2. Kalknma ve Toplumsal C ns yet l k s

Fem n st aratrmaclar 1970lerden balayarak anaakm kt sada, zel olarak da, gel me
kt sadna yaptklar almalarla neml elet r ler get r rler. Kap tal st modeller n kadnlar ve
erkekler asndan farkl sonularnn gz ard ed ld n , b zzat bu farkllklarn tannmas ve
anlalmas hl nde ekonom pol t kas tasarm ve uygulamalarnn toplumlar daha y ye
tama amacn gereklet reb lece n savunurlar. Bu konudak farkl konum ve ner ler
sonrak blmde ele alacaz. Ancak 1980 sonrasnn d t caret ve sermaye akmlarnn
serbestlemes n esas alan neol beral ekonom k s steme farkl b mlerde eklemlenen
lkelerde kadnlar ve erkekler asndan ok farkl e l mler ve sonular ortaya kmtr.
Daha ayrntl sylenecek olursa, neol beral ekonom pol t kalar cretl ve crets z emek
alanlarnda de kl klere yol am; cret dzeyler n n, mlk yet sah pl n n, teknoloj
kullanmnn kadnlar ve erkekler arasnda farkllamasna neden olmu; de en kamu
pol t kalar ve azalan kamu harcamalar kadnlar ve erkekler farkl mekan zmalarla etk lem
ve genell kle kadn erkek e ts zl kler n n, ksa vadede lkelere d t carette mal yet drc
rekabet avantaj yaratt gzlenm t r. Elbette, farkl lkeler, bu lkeler n rett rnlere ve
dnya ekonom s ne eklemlenme b mler ne bal olarak farkl sektr ve ekonom k kes mler
n de en e l mler ve etk ler olab lece akldan karlmamaldr. Dolaysyla, ekonom k
gel meler n toplumsal c ns yet asndan sonular ok y deerlend r lmed , kadnlar ve
erkekler n etk ve pol t kalar d kkate alnmad srece, salkl b r ekonom den ve
toplumsal refah ve kalknmadan sz etmek mmkn olamayacaktr.

5.2.1. st hdam, Enformalleme, cretl -crets z Emekte Baz E l mler

Dnya ekonom s n n son 30 ylndak gel meler n toplumsal c ns yet asndan sonularna
ayrntl bakldnda, ncel kle emek p yasalarnda byk de mler n olduu grlr.
ret m srec n n paralara ayrlp ret m n coraf ve meknsal e tl l arttka, n doas
ve buna bal olarak szlemeler n n n tel de de mekted r. F rmalar daha fazla oranda
f rma d kaynaklardan h zmet almaya ynelmekte, ret m n (veya projen n) b r ksm alt
verenlere delege ed lmekted r. Alt verenler n ana yklen c ye sz verd kler mal ve h zmet
16
ret m n bel rl b r anlama ereves nde gereklet rd kler bu ret m model nde enformel16 ,
ge c ve ksm zamanl ler yaygnlamaktadr. Bu t p ler n gvences ve srekl l azdr
veya h yoktur. cretler tam zamanl formel lere gre genell kle daha dk, alma
koullar daha ktdr. Kresel tedar k z nc rler yle b rb r ne balanan bu ret m srec emek
p yasasnda da ret m n esnekl n n b r sonucu olarak byk hareketl l klere, ve d
glere, n tel kl gc talep eden sektrlerle d erler arasnda byk cret uurumlarna yol
amaktadr.

Bu kresel ekonom k dnmler n kadnlar ve erkekler n st hdam b mler nde ortaya

kard farklardan b r , kadnlarn tm dnyada st hdamnn artdr. Ancak bu art
n cel ksel olarak neml olsa da, ler n n tel ve bu st hdamn bel rl sektrler ve ler
etrafnda younlam olduu d kkatten kamamaldr. Dk becer gerekt ren ler olarak
grlen h zmet sektr ler ve hracata dnk, emek youn, dk teknoloj ve mak neleme
eren ret m sektrler bu alanlarn balcalardr. Bundan baka, yal/ocuk bakm veya ev
h zmetler n gel m lkelere veya byk eh rlere g eden kadnlarn says artmaktadr.
Bu amala g eden ama nsan kaaklarnn el ne dp seks s olarak altrlan
kadnlarn says da ne yazk k artmaktadr (Bener a, 2003: 80-82).

Emek p yasalar le lg l b r baka neml dnm, d kaynak tem n ne (outsourc ng) dayal
ret m n gel mekte olan lkelerde 1980lerden t baren yaygnlaan, o lke verg ve
denet mler nden bamsz, yabanc ret c ler n tev k ed ld serbest blgeler n
yaygnlamasna yol amasdr. zell kle hracata dnk ret me odaklanmas neden yle
hracat leme Blgeler (Export Process ng Zones - EPZ) g b farkl s mler de alan bu
blgelerde daha ok emek youn, (elektron k, oyuncak, tp aletler g b ) nce l k gerekt ren
ret m yaplr ve bu alanlarda kadn st hdam hzla artmtr (Bener a, 2003: 79). hracata
dayal bymen n tev k ed ld pek ok gel mekte olan lkede de hracat sektrler nde
eme n kadnlamas (fem n zat on of labour) olgusu ortaya kmtr (Segu no and Grown,
2007; Busse and Sp elman, 2006). Tablo 2 se lm baz lkelerde tm sektrler, serbest
blgeler ve serbest blgeler n dnda kalan malat sanay sektrler nde 1980-1990 dnem nde
kadnlarn st hdamn gstermekted r. Bu tablodak lke rnekler nde kadn st hdamnn art
ve zell kle serbest blgelerde bu st hdamn yksekl aka grlmekted r. Bu sektrlerde
kadnlarn terc h ed lmes n n pek ok neden olduu savunulmaktadr: Kadnlarn nce detay
gerekt ren ve rut n lere dayankllklar; n tel ks z grlen bu ler n cretler n n dk
olmasna ramen a lev sorumluluklar neden yle kadnlarn buna raz olab lmeler ;
rgtlenme mknlarnn dkl neden yle kt alma koullarn ve verenden
geleb lecek basklar daha kabul edeb l r olmalar g b (Elson and Pearson, 2011).
 Tablo 2: Se lm lkelerde Serbest Blgeler ve malat Sanay nde Kadn st hdamnn Pay (%)

Eme n kadnlamasnn, d er b r dey le, st hdamda kadnlarn artnn gzlend b r

baka alan se tarmdr. Lat n Amer ka ve Gney Afr kada meyve, sebze, kesme ek g b
geleneksel olmayan, hracata dnk tarm rnler n n ret ld alanlarda tarmda kadn
alan saysnda bel rg n b r art olmutur (Elson vd., 2007). Ancak, b l nd g b rn
hracata dnk ret lse dah , tarmda kadnlar genell kle crets z a le l statsnde
alrlar. Bundan baka enformel sektrde, zel olarak da evden alanlar arasnda kadn
alanlarn oran d kkat ek c d r. rne n, 2000l yllarda ver s olan lkeler arasnda (tarm
d) enformel sektr gel rler n n (tarm d) lke GSYHs n n %40ndan fazlasn oluturan
lkeler H nd stan, Senegal, N jer ve Ben nd r. Ortadou ve Kuzey Afr ka le Lat n
Amer kada bu oran %30lar c varnda seyretmekted r (ILO, 2013: 22). Enformel sektrn
lke gel rler n n neml b r ksmn oluturduu bu lkeler nde H nd standa enformel
st hdamda kadnlarn toplam tarm d kadn st hdamna oran %85 g b ok yksek
sev yede bulunmakta; pek ok Afr ka lkes nde bu oran %65-%90 c varnda seyretmekte;
Lat n Amer kada se oranlar ounlukla %50-%80 arasnda de mekted r. Sadece Dou
Avrupa ve Bamsz Devletler Topluluu lkeler nde enformel st hdam oranlar hem kadnlar
hem de erkekler n ok dktr (12). ILOya gre, ncelenen 41 lken n 30unda kadnlarn
(tarm d) enformel st hdam oran, erkekler n oranndan fazladr (11). Benzer ek lde evden
alan ler arasnda kadnlarn oran Gney Afr kada %62, Brez lyada %70, Ghanada
%88d r (Bener a, 2003: 118; ILO, 2013: 46).

st hdamda kadnlarn sayca artnn kadnlar glend r p glend rmed sorusu, cretler n
dkl (veya tarmda a le l nde olduu g b cret n h olmamas), alma
koullarnn olumsuzluu ve hane sorumluluklarnn kadnlarn ykn daha da
arttrmas g b nedenlerle tartmal b r konudur. st hdamla b rl kte kadnlarn hane ve toplum
nde konumlarnn y lemes de gerekle yorsa, bu durumda kadnlarn glenmes nden
sz etmek mmkndr.

Bu gel meler n ters ne, farkl sektrlerde kadn st hdamnn daralmasna ve kadnlarn yaam
koullarnn ktlemes ne de tank olunmaktadr. Trk yede olduu g b ge ml k ret m
azaldka, daha ok bu ret m gereklet ren kadnlar ve a leler olumsuz etk lenmekted r.
Burada da, p yasa n ret len rnler n erkekler, ge ml k ret len rnler n kadnlar
tarafndan yapld; lk n n p yasa tarafndan dllend r ld , k nc s n n se p yasa d
ret m olmasndan dolay k nc llet r ld b r blm sz konusudur.
te yandan 1980 ve 1990lar boyunca hracata dnk byme stratej s le gel r art
salayan pek ok gel mekte olan lkede cret dzeyler ykselmeye balam, bunun zer ne
yabanc yatrmlar ve buna bal olan malat sanay ret m daha dk mal yet ve cret
dzeyler ne sah p daha yoksul lkelere kaymaya balamtr. Bunun sonucunda gerek serbest
blgelerde gerekse lke ndek d er malat sanay sektrler nde b r zamanlar bulab len
kadnlar ler n kaybetmeye balamtr. Yar-sanay lem gel mekte olan lkeler olarak da
adlandrlan gel r dzey ykselen bu ekonom lere rnek, Ta wan, Hong Kong, S ngapur,
Gney Kore ve Meks kadr (Elson vd. 2011; Fernandez-Kelly, 2011). Bu lkelerde malat
sanay ret m emek youn sektrlerden sermaye youn, yan , alan bana daha fazla
mak ne stokunun dt beyaz eya, otomot v, dem r el k g b alanlara kaymaktadr. Bu
sektrler erkek ler n younluklu olarak alt, n tel kl olarak grlen teknoloj , mak ne
kullanm becer s talep eden sektrlerd r; kadn eme bu donanma sah p olmad
gerekes yle n tel ks z olarak kabul ed l r ve bu alanlardan dlanr.

Kadnlar ve erkekler arasnda varolan cret e ts zl kler nde se, dnyann pek ok lkes nde
ayn anda farkl gel meler ortaya kmakta, k m lkelerde bu ak azalrken, k m lkelerde
bu aklar artmaya devam etmekted r. Kadnlarn yer ald hracat sektrler nde, oyuncak,
elektr k-elektron k, gda, g y m g b emek youn, alternat f fazla, f yat esnekl yksek17 -
bu nedenle f yat dk tutulan- rnler ret l r. Kadnlarn cretler n n bask altnda
olmasnn b r neden de budur. Fakat -yukarda da sz ed ld g b - sermaye youn rn
ret m ne kaymakta olan Dou Asya lkeler n n ounda (farklar kapanm olmasa da)
kadnlarn cretler nde 1990l yllarda b r art gzlenm t r (Segu no ve Grown, 2007: 296).
Buna karlk, Ta wan, Gney Kore ve n g b byme stratej ler hracatta rekabet
avantajlarn koruma zer ne ek llenen lkelerde kadn-erkek cret ann kadnlar aleyh ne
artt ve cret e ts zl kler n n srd saptanmaktadr (296). Brez lyada 1990larda cret
ann azalmasnn neden se, kadnlarn cretler ndek ykselme de l, erkekler n
cretler n n derek kadnlarn cretler ne yaklamasdr k , bu da olumlu b r gel me
saylamaz (297). Gel mekte olan lkelerde f rmalarn kolaylkla dk mal yetl baka
lkelere g deb lme mkn cretler n, zel kle kadnlarn oka yer ald bankaclk, ar
merkez g b h zmet sektrler nde dk kalmasnda rol oynamaktadr (298).

5.2.2. Kalknmada Fem n st Yaklamlar ve Pol t ka ner ler

Ekonom k byme ve kalknma meseles n n toplumsal c ns yet asndan sonular fem n st
kt satlarn, bu etk ler gz ard eden ve hlen yaygn kabul grmekte olan kalknma
sylemler n elet rmeler ne ve farkl pol t ka ner ler n n gel t r lmes ne yol amtr. Bu
blmde tm yaklamlar ayrntlaryla deerlend rmek mmkn olamayacak, fem n st
yaklamlarn temel b rkana ksaca de n lecekt r.
Kalknma nde Kadn (WID)

Kalknma yaklamlarnn c ns yet krl konusundak lk ve en neml kn 1965te ve

daha sonra 1970te yazd k taplarla Esther Boserup tarafndan yapld kabul ed l r
(Boserup, 2011; Peet and Hartw ck, 2009: 254). Boserup modernleme le b rl kte tarmda ve
d er alanlarda ver ml l k artlar yaandn; teknoloj ve mak ne kullanmnn bu srete
erkekler n kontrolne gemes yle kadnn k nc l konuma t ld geleneksel blmnn
olutuunu ler srer. Buna gre, toplum nde ver ml olab lecek kadn nfus marj nal ze
ed lm , ekonom ler bu nsan kaynann katksndan yoksun kalarak, ulaab lecekler refah
dzeyler n n ger s nde kalmtr. yle se, topyekn b r kalknma n kadnlar ekonom ye
dh l edecek pol t kalar gel t r lmel , onlarn ekonom k ve toplumsal konumlarn
y let recek pol t kalar ret lmel d r. z len bu ereve gel m lkeler ve BM g b
uluslararas kurumlarda ok rabet grm ve Kalknma nde Kadn (Women n
Development WID) adn almtr.

Modernleme kuramnn elet r s ne dayanan ve l beral evrelerde ben msenen bu yaklam

uluslaras dzeyde kurumsal yaplarda ve ekonom pol t kalarnda bell duyarllklara yol
amtr (Peet and Hartw ck, 2009: 255). BM 1975-1985 dnem n Kadn Onyl lan etm ;
BM bnyes nde 1975te B rlem M lletler Kadnlar Kalknma Fonu (Un ted Nat ons
Development Fund for Women UNIFEM) kurulmu; gerek uluslaras kurum ve gel m
lke pol t kalarnda, gerekse gel m lkeler n ve Dnya Bankas, BM g b uluslaras
kurulularn gel mekte olan lkelere ynel k pol t ka ner ler nde kadnlarn durumunun
ncel klend r lmes gerekt , bunun byme ve refah artlar salamann b r nkoulu
olduu dnces kabul ed leb l r olmutur. Bu erevede, yoksullukla mcadele, kadn
sal, e t m ve st hdamnn y let r lmes g b konular bu yaklamn odakland meseler
arasndadr (Ra , 2011b). Grld g b , bu perspekt f l beral ekonom k s stemde kadnlar
leh ne y let rmeler ngrmek dnda ok kkl de kl kler ngrmez ve kap tal st
s stem n ley ndek aksaklklar g der ld nde kadnlara dnk e ts zl kler n kend l nden
azalacan varsayar.

Kadn ve Kalknma (WAD)

Kadn ve Kalknma (Women and Development-WAD), kadnlarn modernleme ve kap tal st

ekonom k s stem n ne ek lmes n savunan WID n aks ne, kadnlarn e ts z ve k nc l
konumunun nedenler nden k s n n modern zm n ve kap tal zm n kend s olduunu ler sren
b r yaklamdr. Kap tal zm n s stemat k olarak e ts zl k, h yerar ve smr l k ler rett
dnces n temel alan Bamllk kuramndan ve Marks st kuramdan kadn erkek
e ts zl kler n n boyutlarn ve der nl n aklayab lmek n destek alr. Bu yaklamlar
toplumsal c ns yete duyarl anal z ve pol t ka ner ler sunmadklar gerekes yle elet r rse
de, bu yaklamlarla toplumsal c ns yete duyarl bak asn harmanlayarak kadn erkek
e ts zl n n nedenler n ortaya koymaya, bunun ekonom yle balantsn kurmaya ve
e ts zl kler yok edeb lmek n pol t ka retmeye alr. ret m sreler n tar hsel maddec
bak asyla ve toplumsal c ns yet perspekt f le anal z eder. Sosyal st fem n zm olarak da
adlandrlan bu yaklamn temel k noktalarndan b r kadnlarn ret m ve yen den ret m
sreler ndek konumlar neden yle hem yerel hem de uluslaras kap tal st l k lerde
tadklar, ancak geleneksel Marks st kuramda gzden karlan, neml levler d r.

Kadnlarn bedenler n n ve emekler n n hane nde ve dnda erkekler tarafndan s stemat k

olarak smrld s steme patr yarka (ataerk ) d yoruz (Yaman, 2013: 19-23). Bu smr,
kap tal st s stem n temel yap ta olan sermaye sah pler ve ler arasndak ler aleyh ne
snfsal smr dzen n de besler. Kadnlar b r yandan hane nde bakm ve ret m
faal yetler n yer ne get r rken, bunu ounlukla karlksz sevg l k ler erves nde
gereklet r r. Bu nedenle, bu faal yetler ekonom k faal yet olarak deerlend r lmez. Oysa, bu
ret m faal yet lere denen maalarn dk tutulab lmes n ve onlarn yen den ret m n n
-yan , bakm alp yen den ler n n bana dneb lmeler n n- verenlere b r mal yet
olmamasn salamaktadr (Bener a, 2003: 37-38). Sosyal st fem n st yaklam hane e ts z
g ve blm l k ler n n kap tal zmle l k s n aklamakla kalmam, ayrca, dnya
ekonom s nde smrgec l n ve sermaye b r k m sreler n n, baka b r fade le, gel m
lke ve gel mekte olan/az gel m lke konumlarnn (savalar, tecavzler g b ) ddet
yoluyla, ataerk l s stem n de deste le gereklet n savunmutur (Peet and Hartw ck, 2009:
263-264; Ra , 2011b). Sanay rnler n n satlp yer ne hammadde alnd, kle eme ne
dayanan smrgec blmnde kadnlar ya ucuz emek olarak plantasyonlarda altrlm
ya da ev kadn olarak evlerde tutulmutur. Bu bamllk l k s n n ler sanay ve teknoloj
rnler n n yar-mamul ve hammadde le t caret ne evr ld 1970 sonras dnya dzen nde
de, kadnlarn gel mekte olan lkelerde ucuz gc olarak hracat dnk ret mlere ek ld
tesp t ed lmekted r. Bu nedenle, kadnlarn kurtuluunun kap tal st s stem n y let r lmes yle
de l, topyekn ezme ve ez lme l k ler n n yok ed lmes yle gerekleeb lece savunulur.

Toplumsal C ns yet ve Kalknma (GAD)

1980lerle b rl kte fem n stler arasnda yaygnlamaya balayan baka b r yaklam, toplumsal
c ns yet l k ler n n ok boyutluluuna d kkat eken; toplumsal c ns yet e ts zl kler n
yaratan l k ler ann ve mekan zmalarn de t r lmes gerekt n savunan Toplumsal
C ns yet ve Kalknma (GAD) yaklamdr (Ra , 2011b; Peet and Hartw ck, 2009: 267).
Yukardak blmlerde sz ed len perspekt fler n anal t k kategor s kadn ken, burada
vurgu kadnlardan toplumsal c ns yete kaym; cretler, kaynaklara er m ve kontrol,
e ts zl k konular kadn ve erke n farkl toplumsal konumlar le b rl kte deerlend r lmeye
balanmtr. Kadnlarla lg l b lg n n erkekler tarafndak yansmas le lg l b lg sah b
olunmadka kkl e ts zl k l k ler n n anlalamayaca savunulur (Bener a, 2003: 40).
Kadn ve erkekler n de tek b r snf olmad; bu kes mler arasnda etn k, ekonom k, d nsel,
kltrel ve baka blnmeler olduu ve her b r konumun pek ok e ts zl k barndrd bu
yaklamn temel savlarndan bazlardr. Dolaysyla, e ts zl k yaratan gler n farkl
boyutlarnn toplumsal c ns yet le l k s n n kurulmas gerekmekte; buna gre pol t ka
ret lmes ner lmekted r. Bylece, prat k ksa vadel amalarla, uzun vadel dnm
gerekt ren sreler arasnda ayrm yapmak ve devlet pol t kalarna mdah l olmak mmkn
hle gelmekted r. Bu yaklamda devlet ve kurumlar dlanmaz, bunlar yapsal dnmler n
gerekleeb lmes n b r ara olarak grlr. Ancak bu yaklam da prat k pol t ka yapm
sreler n ve uluslaras kurumlarn ve gel m lkeler n kontrolndek kalknma ve planlama
gndemler n etk leyemed gerekes yle elet r lmekted r (Bener a, 2003: Ra , 2011b).

Kadn, evre ve Kalknma (WED) veya Ekoloj k Fem n zm

Kadn, evre ve Kalknma (Women, Env ronment and Development - WED) tartmalar
anaakm l beral kalknma sylem n n elet r lmeye baland 1970lerde ortaya kar. Bu
yaklamn ncler nden evre akt v st Vandana Sh va erkekler n kadnlar zer ndek
tahakkm le onlarn evre zer ndek tahakkm arasndak benzerl e d kkat ekm ; Bat
felsefes ve kalknma model n n er l, kadnlar dlayan yapsn ortaya koymutur (Peet and
Hartw ck, 2009: 269-271; Ra 2011b) . Batc lerleme yaklam doaya hk m olunmasn ve
ondan bamszlamay ngrr. Bunun sonucunda doa tahr p ed lm t r. Sh va, Doann
ht yalarna sayg duymayan b l m, nsanlarn ht yalarna da sayg duymaz ve n hayet nde
yaam tehd t eder, demekted r (Peet and Hartw ck, 2009: 269). Doann tahr bat yaam
alanlarn tehd t ederek bakm, hane ret m faal yetler nden ncel kl sorumlu kadnlar,
onlarn bakt ocuk ve yallar tehd t eder hle gelm t r. Bu nedenle bu ykc kalknma
stratej ler ne ve doa tahr batna kar d ren te, Trk yede zell kle Karaden z blges nde
h droelektr k santraller (HES) d ren ler nde olduu g b kadnlar n safhalarda yer
almaktadrlar.

Ekofem n stlere gre, kadnlarla erkekler doayla b yoloj k nedenlerden de l, her k c ns n

toplumsallama sreler n n farkl olmas neden yle farkl l k kurarlar; baka b r dey le,
doayla l k n n de toplumsal c ns yet boyutu vardr. Kaynaklara e ts z er m, kadnlar ve
erkekler n tarmsal ret m/doa konularnda farkl b lg b r k mler ne sah p olmas ve
bymen n yaratt doa tahr batnn kadn ve erkekler n yaamlarnda farkl sonulara yol
amas evren n toplumsal c ns yet boyutuna b rka rnekt r. Bu yaklam, evre tahr batn
nlemeye alrken, yoksullukla mcadelen n, kadn erkek e ts zl kler ne kar mcadelen n
ve Bat dnda farkl kltr ve topluluklarda ret len, doayla daha barl l k kurulmasn
ngren b lg n n kalknma sreler n n b r paras olmas gerekt savunur.
WED yaklamn 1990lardak b r baka uzants sosyal st fem n zmden de kaynan alan
fem n st pol t k ekoloj yaklamdr. Bu yaklam gnmzn en temel gncel evre
konularnda elet r ve pol t ka ner s sunar (GESEC, 2011) ve ok kapsaml konulara
younlar: Devlet ve rketler n ban ekt kalknma stratej ler n n, b o-e tl l k dh l, her
trl e tl l e tehd t oluturmas, kl m de kl kler , tarmsal dnm ve yen teknoloj ler,
tarm topraklarnn, suyun, ormanlarn zellet r lmes , yerel topluluklarn yaadklar yerler
terk etmeye zorlanmas, toprak ve kaynak kullanm haklarndak adalets zl kler, endstr yel
monokltr rnler, karbon salnm g b konular ve bunlarn toplumsal c ns yet etk ler ne
odaklanr.

Gelecek nes ller n yaam alanlarn tehd t etmeden, adaletl ve nsan b r kalknmann nasl
olmas gerekt , kadnlar ve erkekler n demokrat k teknoloj k alternat fler, kl m adalet
konularnda pol t ka ner s gel t rmeye alr ve bu konulardak toplumsal hareketler
glend rmen n mknlarn arar.

Uygulamalar

1. Gl z Salam ve Feryal Sayglg l n ekt Novamed Grev (2008) ve Blge (2010) ksa
f lmler n zley n.

2. Serbest blgelerde alan kadnlarn alma koullarnn olumlu ve olumsuz yanlarn tartn.

3. hracata ynel k byme stratej s nde kadn eme n n nem n f lmlerden rneklerle aklayn.

Blm zet
Bu blmde, b r lken n salkl ekonom k gel m l n salamak zere zlenecek pol t ka
ve sreler n kadnlar ve erkekler asndan farkl sonular olduunu ve kalknma
pol t kalarnn -pol t ka yapclarn gndem ne ok g rmese de- toplumsal c ns yetl pol t kalar
olduunu rend k. Son otuz ylda ret m alannda ve buna bal olarak emek p yasalarnda
yaanan dnmler n kadnlar ve erkekler n st hdam ve cretler nde ne g b de kl klere
yol atn rneklerle tarttk. D er sosyal ve nsan boyutlar le b rl kte fem n st
kt satlarn kalknma konusuna get rd kler farkl bak alarn ve mcadele alanlarn
rend k. Toplumsal c ns yet bak asndan yoksun pol t kalarn b reysel ve toplumsal refah
salamayaca sonucuna vardk.

D pnot:
8- World Development Ind cators, 2015, http://wd .worldbank.org/table/2.8 (Er m tar h : 7
Austos 2015)
9- http://tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do? d=18728 (Er m tar h : 7 Austos 2015)
10- Gayr Saf M ll Hasla (GNI) TUK tarafndan yaymlanmamaktadr. GSYHden
snflama asndan kk b r farkllk gster r. GSYHye yurt dnda yaayan lke
vatandalarnn gel r transferler n n eklenmes ve yurt nde yaayan yabanclarn gel r
transferler n n dlmes le bulunur.
11- http://hdr.undp.org/en/data (Er m tar h : 7 Austos 2015)
12- http://hdr.undp.org/en/data (Er m tar h : 7 Austos 2015)
13- http://ec.europa.eu/env ronment/beyond_gdp/ ndex_en.html (Er m tar h : 7 Austos
2015)
14- http://ec.europa.eu/eurostat/web/sd / nd cators (Er m tar h : 7 Austos 2015)
15- http://www.oecd.org/stat st cs/better-l fe- n t at ve.htm (Er m tar h : 7 Austos 2015)
16- Uluslararas alma rgt (Internat onal Labour Organ sat on - ILO) tanmna gre
enformel st hdam b mler ulusal kanunlarna tab olmayan, sosyal gvenceden, e tl
zlk haklar ve yan haklardan yoksun ler ve crets z a le l n kapsar.
http://www. lo.org/global/about-the- lo/newsroom/features/WCMS_120470/lang--
en/ ndex.htm (Er m tar h : 7 Austos 2015)
17- F yat de mler nde taleb n ok hzl ve fazla tepk verd rnlere taleb f yata gre
esnek rnler den r. rne n, g y m endstr s nde f yatlar kolayca arttrlamaz nk f yat
artlar, alternat f rnler n varl ve bunlarn kolay ulaab l r olmas neden yle, hzl b r
talep dne yol aar.

6. TOPLUMSAL CNSYET VE SOSYAL POLTKA

Gr
Gnmzdek yaygn kullanmlarna baklarak sosyal pol t ka ter m k b mde
tanmlanab l r: ncel kle ve sklkla, b r deal ve ksmen b r olgu olarak sosyal pol t ka le,
nsan refahnn, yan b rey ve gruplarn, tanm ve kapsam dnemden dneme de en temel
ht yalarnn yeterl dzeyde karlanab lmes n n koullarn de t rmeye ve/veya
srdrmeye ynel k lke, nlem ve mdahaleler n (Hernandez, Noruz & ran : 287) kast
eder z. k nc ve daha seyrek olarak se bu ter me, refah salamaya ynel k lke, nlem ve
mdahaleler farkl beer ve sosyal b l m trler nden tad kuram, b lg ve prat klere gre
aratrp ynlend ren d s pl nlerleraras b r alma alann fade ederken bavururuz.
Toplumdak b reyler n ve gruplarn ht yalarn karlamay ve toplumsal sorunlarnn
zm n e tl dzenlemeler n yaplmasn hedefleyen sosyal pol t ka almalar b rey ve
gruplar n st hdam, salk, e t m, barnma, gel r deste ve sosyal gvenl k g b temel
ht yalarn nasl rgtlend ve refahn nasl ret l p sunulduuyla lg l d r (Allock, P. -May.
M.- Rowl ngson, K, 2008: 45).
Neo-l beral kresel kap tal zm refahnn ynet m konusunda yen uygulmalarla devlet n
rol klm, refah h zmetler yurttalarn sosyal hakk olarak grlmey p sorumluluklar,
s v l toplum kurulular, p yasa ve a le g b kurumlarla paylalmaya balanmtr. zell kle
ocuk, yal, engell , hasta bakm h zmetler konusunda a le kurumunun deste , bu ler evde
kadnlarn yaptna da r hk m toplumsal c ns yet beklent ler kadn erkek e ts zl n
yen den retmekted r. Kadnlarn e t m ve st hdam olanaklarndan yararlanamamas; buna
bal olarak yoksulluktan daha fazla etk len yor olmas, kadna ynel k her trden ddet,
kadnn sal le lg l sorunlar, krtaj h zmetler , tecavz kr z h zmet , snma evler yle
lg l durumlar, toplumda kadna atfed len roller neden yle bakm h zmetler n n sunucusu
olarak grlmeler kadnlar sosyal pol t kann konusunu oluturacak her trden r sk ve
sorunla kar karya brakmaktadr. Karlalan bu sorunlar kadnlar dnyann hemen hemen
her yer nde sosyal h zmet mdahaleler nde ncel kl hale get rm t r (Zastrow: 618).
Toplumsal c ns yet e ts zl neden yle kadnlarn kar karya kaldklar ayrmclk, r skler
ve sorunlarla ba etmek amacyla kadnlarn yaad sorunlarn zmne ynel k nley c ve
koruyucu sosyal pol t kalarn gndeme gelmes ok neml d r. Sosyal pol t kann gnmz
kresel kap tal zm koullarnda dnen anlamnn ve lev n n toplumsal c ns yet e tl ne,
kadnlarn ht yalar ve sorunlarnn zmnde nasl b r etk yarattna, s yasal deoloj k ve
ekonom k s stemle l k s n ve hedeflenen n ne olduunu tartmak neml grnmekted r.

6.1. Sosyal Pol t kann Tar h ve Temel Kavramlar

Yaygn b r prat k alan hl ne gel , d s pl nlemes ve adlandrl on dokuzuncu yzylda
gereklem olsa da sosyal pol t kann tar h boyunca s yasal b r mesele olageld n ve
zell kle s yasal kt darlarn zorunlu b r lg alann oluturduu syleneb l r: B rey ya da
gruplar, yaam kal teler n bel rleyen kaynaklarn b r blmn yalnzca kend abalaryla
ed nemezler. Kaynaklarn dalm hemen her zaman fa ller n toplumsal yaamda sah p
olduklar kt dara gre bel rlen r; dolaysyla kaynaklarn kullanm haklar kadar refahn
sunumuna l k n yetk ler de sklkla tanmlar gere aznlkta kalan mukted rler n el nde
younlamtr. te yandan topluluklarn kt dardan en yoksun yeler n n asgar yaam
koullarnn salanmas, egemenl n ley , srekl l ve toplumsal bar bakmndan gz
ard ed lemeyecek b r temel oluturur.

amzn b rok farkl fenomen g b , sosyal pol t ka da modern yaam b mlend ren
l k ve olgu d z s n n etk le m n n rndr: Sanay leme, kap tal stleme ve modern
devlet n gel m . Kaba hatlaryla zetlenecek olursa, Sanay Devr m , grel olarak kend ne
yeterl , dolaysyla refah sorunlarn kend koullar nde zeb len krsal b r mler hl nde
rgtlenm tarm toplumunun tedr c ykmna yol amtr. Kap tal zm, b r yandan ncek
koullarda ret m aralarnn ve emek sreler n n ksm denet m ne sah p kyl emek
tabann, ge m n gc p yasasnda sataca eme nden baka b r varl olmayan
proleteryaya dntrm, b r yandan da ayn srec n d er yz olarak, toplumsal ret m
aralarnn mlk yet n toplumun kalan ksm aleyh ne el nde toplayan burjuva snf
toplumsal kt dar ele ge rm t r. Modern devlet se, en adem merkez b m yle b le, daha
nce e grlmem b r etk ve uygulama alanna sah p, toplumsal yaam en kk
ayrntlarna dek dzenleme ve denetleme e l m nde olan merkez brokras ler oluturmutur.
Bylece kap tal st k sanay leme srec on altnc yzylda ng ltereden balayp on sek z nc
yzylda Bat Avrupaya yaylarak hem krsal alanda hem kentlerde yoksul nsan k tleler n n
ylmasna yol am, bu gel me de ge m, gda prov zyonu, st hdam, genel salk, kamu
dzen ve gvenl k meseleler zer nden kentlerdek mlk sah b snflarn srekl h ssett kler
b r r sk durumunu ortaya karmtr. Bu sorunlarn meydana get rd tar hsel meydan okuma,
Bat Avrupa ve ABDde modern snf mcadeles ve s yasetler n n b mlen n etk led
kadar, gl modern brokrat k devletler n evr m nde ayrt ed c b r rol oynamtr.

On sek z nc yzyl sonu ve on dokuzuncu yzyl banda serbest p yasa ekonom s yavaa
gel rken devlet n, ortaadan devralnan d nle btnlem b r anlay srdrd ve
yoksullarn desteklenmes n hl zeng n b reyler n v cdan terc hler nden ok toplumsal b r
sorumluluk temel nde deerlend rd syleneb l r. Bu anlamda ng lterede 1834te yrrle
g ren Yen Yoksullar Yasas, nsan ekonom k aklcla uygun olarak mlk yet ve gc
temel nde tanmlayan l beral zm n sosyal pol t ka balamndak ge c zafer n s mgeler: Bu
bak asndan kazancnn dzey ne olursa olsun alan b rey bakalarnn yardmna
muhta de ld r; almayan b reyse erdems zl kle yaftalanr ve ona yardm ed l p ed lmemes
devlet n de l, ancak kend zgr rades yle bu ltufta bulunmay seecek olan hl vakt
yer nde olanlarn meseles olab l r. B r baka dey le her koyunun kend bacandan asld
p yasa koullarnda sosyal pol t ka ancak hayrseverler el yle yrtleb lecek b r konudur
(Bura, 2008: 27).

1850lerden balayarak ret mdek rolne ve kolekt f gcne l k n s yasal b r b l n

gel t ren proleteryann zell kle Avrupa ktasnda verd toplumsal mcadeleler, sadece
ret m sreler ndek koullarla lg l kazanmlarla de l, adm adm yurttalk haklaryla
btnleen e tl refah kalemler n n sosyal haklar olarak tannmasyla sonuland. Bu srec n
lk bel rg n rnekler nden b r , 1880ler n banda Almanyada glenen sosyal st hareketler n
devr mc g r mler yle baa kmak steyen B smarck ynet m n n muhal fler ne kar b r koz
olarak yaratt dnyann lk genel sosyal gvenl k s stem olmu, zleyen onyllar nde
sanay lem lkeler n b rou burjuva demokras ler n n olgunlama aamasn tems l eden
benzer s stemler na etm lerd (Fatma enden Zrhl: 45-52). Kap tal zm n y rm nc yzyln
lk yarsnda g derek der nleen kr zler ve ulus-devletler dah l nde snflarnn kt dar
zorlamaya balamalar, refah ve sosyal pol t ka meseleler n srekl olarak gndemde tutmu
ve k nc Dnya Sava ertes nde Sovyet Sosyal st Cumhur yetler B rl n n dnyann her
yanndak devr mc hareketler destekleyen kresel b r s yasal g hl ne gel , kap tal st
Batnn refah sunumunu duruma gre alnan b r nlemler d z s olarak de l, otuz yl akn b r
sre boyunca sz konusu devletler n rgtlenme tarzlarn ve hukuk yaplarn bel rleyen b r
lke olarak ben msemeler n zorunlu klmt. Bylece byk savatan sonrak yen den
yaplanma dnem , sanay lem ulus-devletlerde burjuvaz yle proleterya arasnda devlet n
sunduu refah h zmetler dolaymyla gereklet r len tar hsel b r uzlama evres oldu.

Sosyal pol t kann gncel kavran ve tartlma b mler n etk leyen son byk dnm
noktas, sermaye b r k m ndek kr zlere bal olarak l beral deoloj savunucularnn refah
devlet uygulamalarna get rd kler elet r dozunun srekl ykseld ve dnyann s yasal
ekonom s n ynlend ren merkez kap tal st lkelerde muhafazakr-l beral hkmetler n
kt dara tand 1970ler n sonlarna tar hlen r. 1980lerden gnmze uzanan srete nsan
onuru ve sosyal adalet lkeler temel nde salk, alma, e t m, barnma, sosyal gvenl k ve
cretler konusunda kamu yararn hedefleyen sosyal hak anlay ve refah devlet
uygulamalar, yer n ulus-tes rketler n gdmnde genel b r kap tal st byme fet zm ne
brakmtr. Kresellemeye, sanay s zlemeye, esnek ret me, yar-zamanl almaya
dayanan neo-l beral ekonom k ortamda vatandalarn sosyal hakk olarak sunulan refah
h zmetler nde devlet n merkez b r rol stlenmes gerekt ynndek anlay, devlet n refah
h zmetler n yrtmes n salayan ekonom k ret mden ek lmes n tev k eden klme ve
zellet rme uygulamalaryla dnmeye balamtr. Bununla b rl kte neo-l beral zm n
yaratt sosyal ykma ve karmaaya e tl leklerde gel t r len tepk ve d ren ler, sosyo-
ekonom k s stem n mukted rler n yen b r sosyal pol t ka parad gmasn ele almaya
zorlamtr: Refah ynet m adyla tannan yen modelde (Bura, 77), neo-l beral p yasa
mantnn olab ld nce przsz lemes n salayacak ek lde nlemler n alnmas ve
uygulanmas amalanr. P yasann olab ld nce hk m klnd koullarda artan yoksulluk ve
d er toplumsal sorunlarn toplumsal kr ze yol amasn engellemek amacyla dengeley c b r
unsur olarak sosyal pol t ka nlemler devreye sokulur. Egemen l beral stratej , p yasann
lerl n dzenleyecek yasal zem n oluturarak, devlet ve kr amac gtmeyen kurumlar le
zel sektr arasndak snrlar mulaklatrlmas ve olas toplumsal r sklere ve sorunlara
kar bu unsur arasnda, aslnda zel sektr zer ne deb lecek ekonom k ykler
m n m ze eden b r sorumluluk paylam yanlsamas yaratmaktr. Bylece devlet, p yasa ve
s v l toplum rgtler n n ortaklyla oluan, fades n rket ve kurulularn sosyal
sorumluluk projeler ve s v l toplumun gnll g r mler nde bulan b r sosyal h zmet
sunumu anlay gel t r l r. Sonu olarak, sosyal h zmetler yurttalarn yasayla bel rlenm ve
devlet n korunmasn ve srdrlmes n stlend , tar hsel mcadelelerle kazanlm sosyal
haklar balamndan uzaklatrlr. Ekonom k kaynaklar zer ndek denet m n ve yetk ler n
gen lde zel g r mc l e devreden devlet, dzens zlem ve yurttalar bakmndan hak
n tel n y t rd n k m tarafndan, k me, nasl ynlend r lece keyflem b r sosyal
h zmet balamnn koord natrne nd rgen r. Neo-l beral hegemonyann e t m s stem ve
medyadak yayl, serbest p yasa temell varsaymlar, prat kler , grler ve dealler
olaanlatrr. On dokuzuncu yzylda hkm srm serbest rekabet kap tal zm evres nde
bel ren hayrseverl k parad gmas, neo-l beral dnemde, yen koullarda yen den uyanm
g b grnr: Devlet, prat kte kamusal yarar ve refah sunan b r kurumlar btn olmaktan
kma e l m ne g rd n ona ynelen beklent ler ayn lde azalr. ht ya sah pler le
destek verenler arasnda b r m nnet ve s mgesel ddet etk s yaratan hayrseverl e dayal
sosyal yardm anlay hk m duruma gel r ve neo-l beral hegemonyann aralarndan b r
olarak lemeye balar (Bura: 81-82, Mderr solu: 94-95).

Meryem Korayn da bel rtt g b gnmz kresel kap tal zm koullarnda sosyal pol t ka
lev ve anlam kaybna uramtr. P yasann kresellemes bata yoksulluk olmak zere
b rok sorunu beraber nde get rm ; buna bal olarak devlet n yapsnda ve anlaynda temel
de kl kler meydana gelm t r. Toplumsal ve ekonom k de m beraber nde yen toplumsal
sorunlar ve ht yalar get rmekte; toplumsal de me toplumsal s stem n btne etk ederek
sosyal pol t ka uygulamalarnda ve sosyal pol t ka anlaynda de kl e yol amaktadr
(Koray, 2007: 19-20; enkal, 2011: 28). ht yalarn g der lmes ne ve sorunlarn ortadan
kaldrlmasna ynel k uygulanan sosyal pol t kalar hem deoloj k, s yasal ve ekonom k
s stemlerle l k lend rerek hem de hedef ve levler n gz nnde bulundurarak
deerlend rmek gerek r (Koray, 2007: 21-29). Neo-l beral p yasa koullarnda toplumsal
ht yalarn karlanmas, toplumsal sorunlarn zmlenmes ve olas r skler n ortadan
kaldrlmas konusunda s v l toplum kurulular, p yasa ve a leye atfed len yen roller ve
sosyal pol t ka uygulamalar toplumsal c ns yet e ts zl ne de yol amaktadr. zell kle
a len n refah sunumunda akt f rol almas beklent s ve a leye atfed len toplumsal lev
toplumsal c ns yet e ts zl n yen den retmekted r.

6.2. Neo-l beral Sosyal Pol t ka Anlaynn Toplumsal C ns yet

E ts zl ne Etk s
Sermayen n kresellemes ve sadece snflar de l, k ml kler arasndak sosyo-ekonom k
farkllklarn g derek bel rg nlemes , Aye Bura ve alar Keyder n yen yoksulluk
b m nde kavramlatrdklar refah yoksunluunun amza zg yen b mler n ortaya
karr. Sosyal dlanma r sk tayan, kenarda kalan, zell kle ekonom k l k ler asndan
s stemle btnlemes g deren zorlaan bu tabaka nde (Bura-Keyder, 2003: 23) kadnlar,
yen sorun ve r sklerden en olumsuz etk lenen kes mlerden b r n olutururlar. Esnek ret m
ve yar zamanl almay hedefleyen neo-l beral ekonom k yaplanma kadnlarn
alanlarndak konumunun daha da zayflamasna neden olmaktadr. Devlet n y let r c ve
nley c sosyal pol t ka retmedek rolnn klmes yle kadnlar e t m, salk ve st hdam
pol t kalarndan ad l ve e t b r ek lde yararlanamadklar n yoksulluun kadnlamas
olgusu le kar karya kalnmaktadr. Yoksulluun kadnlamas kavram lk kez Pearce
tarafndan Amer kada yoksul nfusun ounun kadnlardan olumas ve yoksulluu
kadnlarn erkeklere gre daha farkl tecrbe etmes neden yle kadnlarn yoksulluuna vurgu
yapmak n kullanlmtr (Uluta, 2009: 25). C ns yet deoloj ye bal olarak kadnlarn
toplumdak kaynaklara ve gel re er m ve bunlar zer nde sz sah b olmasnn nndek
b nlerce yla dayanan engeller n yan sra, modern toplumlarn yen den ret m nde kr t k b r
rol oynayan ev emekler grnmez klnan kadnlar, yoksulluu daha der n ve ddetl
yaamaktadrlar (Sallan Gl-Al can en, 2014: 130-131). Kadnlar nsan haklarna sayg ve
sosyal adalet temel deer ve lkeler ne uygun olarak sosyal destee en fazla ht ya duyan
kes m oluturur. Devlet n, kurumlarn ve a len n ataerk l (patr arkal) b r ek lde yaplanmas
ve tar h n hemen her uranda bu eler n ataerk leh ne uyarlanmas neden yle toplumda
hemen her alanda c ns yet l e dayanan b r ayrmclk hkm srer.

Kadn gc arznn m ktar, zamanlamas ve kadnlarn alma koullar, egemen ataerk l

s steme ve ataerk n n kap tal st ret m tarzyla eklemlenmes ne baldr. 1980 sonrasnn neo-
l beral pol t kalar uyarnca ret m sreler n n esneklet r lmes ve enformel st hdamn
yaygnlatrlmas ynnde atlan admlar, hem sermaye evreler ne krl olanaklar sunmu
hem de ataerk l l k ler muhafaza edecek b mde yen b r emek arz akm yaratmtr. Esnek
ve enformel ret mde sermayen n neml emek gc kaynaklarndan b r n kente g etm ,
vasfsz kadnlar oluturur. Hem alp hem de ev ve bakm ler n srdren kadnlara
atfed len taatkrlk, sabr, uysallk g b toplumsal c ns yete zg yatknlklar, kadn eme n
sermaye tarafndan daha fazla aranr duruma get r r. Bu srete esnek, yar-zamanl ya da evde
para-ba alma yordamlarn kullanan sermaye, ataerk l l k b mler n ypratmakszn
ucuz ve esnek emek gc taleb ne meru yet kazandrr. Kadnlar crets z ev lerden ve
ocuk, yal, hasta bakmndan sorumlu tutulduklar ataerk l dayatmalara tab d r; ezamanl
olarak da ktleen ekonom k koullar altnda a le btes ne katk salamak n evde esnek,
ucuz ve gvences z lerde almaya zorlanr. Bylece sermayen n esnek ret m ve
enformelleme ynnde kazand yen e l mler, ataerk l normlar tarafndan da desteklenm
olmaktadr; karlk olarak, sermayeyle bu st rtl dayanma, ataerk ll glend r r
(Yaman ztrk, 2010: 26-45). Kadnlarn erkek egemenl n n dayatt koullara meru yet
salayacak ek lde kadnlara zg kabul ed len yatknlklara gre st hdam ed lmeler , ev
nde ve ev dnda ykn daha da arlatrr. Kap tal zmle ataerk ll n b rl yle hem
ekonom k smr ve hem de kadnn tab toplumsal konumu srdrlr. Toksz de zel
patr arka (ataerk ) ve kamusal part arka (ataerk ) ayrm yaparak; her k yaplanmann
kadnlarn st hdam ve kadnlarn alma koullar zer ndek etk s ne d kkat eker.
 zel patr arkann gl olduu lkelerde hane nde toplumsal c ns yete dayal
blmnn devamndan baba veya koca olarak yarar salayan erkek, kadnlarn hane
dnda alp almayacana l k n kararlar ver r. Bu s stemde kadnlar kamusal
alandan dlanm olup, kadnlarn st hdama katlmlar ya ok snrl ya da erkekler n
otor tes n sarsmayacak b mlerded r. Kamusal patr arkada se kadnlar, kamusal
alandan dlanm de llerd r; ancak tab konumlarda katlrlar. Hane zel partr arkann
neml b r alan olmaya devam etse de kadnlar sadece hane ne kapatlm de llerd r.
Devlet kadnlarn gc p yasasndak k nc l konumunu pek t ren dzenlemeler ve
uygulamalaryla kamusal part arkann balca tems lc s olarak, kadnlarn sadece
verenler karsnda de l, ayn zamanda erkekler karsndak pazarlk gcn
azaltarak zel patr arkann gcn korumasn destekler (Toksz: 103-104).

Ataerk l s steme bal olarak hang lekte olursa olsun ret m ve toplumsal rgtlenme n
gereken koullarn var kalmasn salayan e ve l k ler n srekl ve grel b r st krar nde
yen lenmes anlamna gelen yen den-ret m faal yetler , kadnlarn c ns yet rol olarak
grlr. Bu roln kadnlarca zell kle annel k tecrbes zer nden sellet r lmes , kadnlarn
zel alanda konumlandrlma e l m n glend rmekte ve kamusal hayatn paras kabul
ed len p yasaya katlmadklar n ev ler ve bakm h zmetler grnmeyen emek hl ne
gelmekted r (Acar Savran, 2009: 64-65). Bakm eme n n h zmet ver lene kar b r duygusal
ba er yor oluu ve eme n bakm yapan k ye bal olmas hal , bu emek tarzn d er
p yasalam emek kategor ler nden ayrmaktadr. Duygular da erd n bakm eme n n
p yasa deer n n hesaplanmasnn, dolaysyla cret lsne vurulmasnn gl de kadn
eme n n grnmezl n pek t ren b r baka etkend r. Bakm eme dayanma, sabr,
anlay, efkat g b n tel kler b rlet ren, duygularn n ne g rd b r emek tarz
olarak grlmekte; bu yzden duygusal eme n t barnn talep ve hak ed lemeyece
varsaylmaktadr. Bakm h zmet satn alndnda b le kadnlar bu y ne baka kadnlara
devrederler ve bakclarda da kadnlara zg kabul ed len duygusal zell kler ararlar.
Toplumsal c ns yet roller ve bu rollere l k n beklent ler neden yle grnmeyen, deer
atfed lmeyen, dk cretlend r len duygusal emek, kadn/erkek ekl ndek ayrm da
ortaya karmaktadr (zkaplan: 16-19). zell kle yoksulluu daha der n yaayan kadnlarn
bata ocuklar olmak zere, hastalara, yallara ve engell lere bakm h zmet sunmasna
ynel k beklent , zel patr arkann ve kamusal patr arkann nasl led n aa vurur.
Dezavantajl gruplara ynel k kamusal bakm h zmetler n n yeters z olmas, a le
blmnde bakm h zmetler n n kadnlarn grev olarak grlmes ve bu grevler n
kadnlar tarafndan da sellet r lm olmas kadnlar yaamndan uzaklatrarak erkeklere
ve sosyal yardmlara muhta hale get rmekted r. st hdam olanaklarnn yeters zl ve
e ts zl kadnlar yoksulluk r sk yle daha fazla kar karya get rmekte, kadnlar yar
zamanl, dk cretl , gvences z lere ynlend rmekted r (Sallan Gl-Al can en: 31-132).

Yoksulluk kadnlarken, kadnlarn nde bulunduklar r sklerle ba etmek ve sosyal

dlanmay nlemek zere planlanan ve uygulanan sosyal pol t kalarda da kamusal
patr arkann etk s bel rg nlemekted r. st hdamda toplumsal c ns yet e tl ne dayanan
uygulamalar yer ne, yoksullukla ba etmek zere kadnlarn esnek, yar zamanl, gvences z
alma b mler ne ynlend r lmekte ya da m kro kred uygulamalaryla kend hesaplarna
alab lecekler g r mc l k faal yetler tev k ed lmekted r. Kadnlar yen den ret m
faal yetler n n yrtcs olarak gren kamusal patr arka anlay, kadnlarn
yoksulluunun yarataca r skler nlemek n ek gel r salayacak ler le b r yandan
p yasann gereks n m duyduu ucuz ve gvences z altrma arzusuna d er yandan da
a le nde mevcut blmnn devamlln salayarak zel patr arkaya h zmet
etmekted r (Toksz: 121-122).

C ns yet ayrmcla maruz kalan kadnlara ynel k sosyal alma mdahaleler n n

gel t r lmes ve refah h zmetler nden yararlandrlmalar, kadnlar glend rmek ve
zgrlet rmek asndan neml olsa da uygulamadak sosyal pol t kalar, kadnlarn c ns yet
roln pek t rmekte; dezavantajl konumu telaf etmekte yeters z kalmakta, toplumsal
c ns yet e ts zl n yen den retmekted r.

Kadnlar, devlet h zmetler n n dorudan tket c ler hal ne geld ler. Kadnlara lk kez
salanan dul aylklar ve annel k yardmlar etrafnda karmak b r h zmet ve yardm a
y rm nc yzyl nde ortaya kt: Bebek salk merkezler , kadn salk merkezler ,
almak zorunda olanlara ayrlan annel k yardmlar, verg adeler vb. yen l kler. ok
y b l nd zere kadnlar artk tmyle yardm h zmetler n n asl tket c ler olmutu.
Bu kadnlarn daha uzun mrl olmalaryla ksmen balantl, ama ayn zamanda
kadnlarn emek p yasasndan dlanmasn n kabul sayarak, devlet yardmlarnn
kocalarnn cretler n kame etmek zere tasarlanmasyla da lg l d r (Connell: 180).

Ulusal dzeyde yrtlen almalar dnda, toplumsal c ns yet e tl n n salanmas

konusunda e tl sosyal pol t ka dzenlemeler uluslararas dzeyde de kabul grmekted r.
ou lke, balayc uluslararas anlamalar uyarnca c ns yet e tl pol t kalar retmek,
b rok alanda kadnlar leh ne poz t f ayrmclk yaplmasn salamak ekl nde nlemler
almay kabul eder. 1979 ylnda B rlem M lletler tarafndan mzalanan Kadnlara Kar Her
Trl Ayrmcln nlenmes Szlemes (CEDAW) yllar nde b rok lke tarafndan
kabul ed lm t r. Trk ye de bu uluslararas szlemey toplumsal c ns yet e tl n
salayaca ve bu ynde pol t kalar gel t rece n taahht ederek 1985 ylnda kabul etm t r.
Meryem Koray, toplumsal c ns yet e tl pol t kalarnn ana akmlamasn elet ren Sylv a
Walbyy zleyerek uygulamadak pol t kalarn toplumsal c ns yet e tl n salamaktan ok
st hdam ve ver ml l k n ara hal ne geld n , c ns yet e tl pol t kalarnn kresel
kap tal st s stem n st krar ve neo-l beral pol t kalarn hk m yet gzet lerek kadnlarn
st hdamnn ancak s stem n devamlln ve krlln salad srece desteklend n
bel rt r (Koray, 2011: 17-27). Toplumsal c ns yet e tl n n ana akmlamasna ramen
kadnlar alma yaamna g rme ve altklar lerde erkeklerle e t statler paylamak ve
e t cret almak konusunda e tl engellerle karlamaktadr.

6.3. Trk yede Toplumsal C ns yet E tl Konusunda Uygulanan

Sosyal Pol t kalar
Trk ye 1980den sonra ben msenen neo-l beral pol t kalarla kresel dnya s stem ne
eklemlenm ve hk m kresel p yasa koullarna uygun erevelerde tasarlanm uluslararas
szlemeler kabul etm t r. Kadn st hdamnn artrlmas lk kez 1990-1994 dnem ne a t 6.
Be Yllk Kalknma Plannda yer almtr. Konunun kalknma planna dh l ed lmes ,
1985te B rlem M lletler n Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmes
Szlemes ne taraf olunmasnn, Pek n Deklarasyonu ve Eylem Platformuna katlm ve
B rlem M lletler toplantlarnda d le get r len e tl k taahhtler n n b r sonucu olarak
deerlend r leb l r. Trk ye, Uluslararas alma rgtnn kadn erkek e tl ne l k n
ayrmclk kart szlemeler n de kabul etm t r. Resm met nlerde kadnlarn gcne
katlmlarnn dklnn b r sorun olarak saptanmas ve kadn st hdamnn artrlmas
hedef ne yaplan vurgularn sklamas se ancak Trk yen n 1999da AB aday lke stats
kazanmasnn ve uyum srec ne l k n mzakereler n ardndan gereklem t r (Toksz: 121).

Sosyal h zmet sunumunda asl levler a lelere, s v l toplum kurulularna ve gnlllere

ykleyen yen refah ynet m yaklam, 2000l yllarda Trk yede de ben msend . Sosyal
h zmet sunumunda e t vatandalk ve sosyal hak anlaynn yer ne, tems lc ler kt dara
tanan muhafazakr l beral deoloj n n destekled , d ne ska referans veren hayrseverl e
ve a le dayanmasn ne karan sosyal pol t ka uygulamalarna g r ld (Bura: 222).

Toplumsal c ns yet e tl n salama ykmll get ren uluslararas szlemelere ramen

fazlaca deal ze ed len hayrseverl k ve a le dayanmas nosyonlarna dayanan sosyal pol t ka
tasarlar, uygulamada e ts zl yen den reten b r zg ye kayar. D er tm etken ve
de kenler b r yana brakldnda b le, kadnlarn baml konumlarndan kurtulmalar
bakmndan nesnel deer tartlmaz olan kadnlarn genel ekonom k bamszlk ve e t m
dzeyler n n ykselt lmes g b k konuda dzenlenen ok sayda konferans ve altaya
karn, lg l bakanln lg l b r mler n n bu sorunlar zmek n gel t rd projeler n azl
ve zaten yrrlkte bulunan ya da tamamlanm projeler hakknda sunduu yntem, kapsam,
ley ve sonulara l k n gerek ver ler n clzl tam anlamyla umutsuzluk ver c d r
(http://kad n nstatusu.a le.gov.tr/faal yetler/projeler m z/ulusal-projeler). 1950lerde krsal
kes mdek a le l hesaba katlarak %80 n zer nde hesaplanan kadnlarn gcne
katlm oran, kentleme orannn %80lere dayand 2000l yllarn ortalarnda %25 n
altna dm ve neo-l beral s stem n vasfsz ve ucuz gcne ht yacnn zorlamasyla ayn
onyln sonlarnda b rka puan ykselm t r. Kadn s zl n n nedenler nden b r kltrel
muhafazakrlksa (http://www.sosyal- s.org.tr/yay nlar/kad n_emeg _ve_ st hdam .pdf) b r
d er neden kresellemen n dalgalandrd genel s zl k sorunuyla baa kmaya allrken
uygulanan popl st s yaset n a leler n oylarn ynlend ren erkekler n st hdamna her zaman
ncel k tanyor olmasdr. alma yaamnda kadnlarn gerekten desteklend nden sz
edeb lmek n San ye Dedeolunun aret ett g b , ocuk bakmnn kadnlarn tam
zamanl, e t cret ve statye uygun b r ek lde almasna engel oluturmamas n devlet-
veren ve ebeveyn ls arasnda daha e tl k b r paylam salanmasna, kamusal ocuk
bakm h zmetler n n crets z olarak yaygnlatrlmasna, ev c ns yet rollerde dnm
yaratacak ebeveyn z nler n n yasallatrlmasna ve erkekler n ocuk ve baml bakmnda
akt f rol almasn salayan dzenlemelere ht ya duyulmaktadr (Dededolu, 2011: 54).

Sosyal gvenl k pol t kalarnda son yllarda ben msenen stratej se kresel e l mlere uygun
olarak a le odakldr. Bakm h zmetler ne kamusal kaynak ayrmak yer ne a leye ve bakm
h zmet ht yac duyanlarn yaknlarna ver len yardmlar gen let lm t r. B r tr
uzmanlamay gerekt ren evde bakm h zmetler , ht ya sah pler ne b r sosyal hak olarak
sunulmamakta; a le ndek geleneksel c ns yet roller ne yaslanarak kadnlara
yklenmekted r. B r baka dey le, sosyal yardmlar ve bell b r m ktar sosyal gel r deste yle
kadnlar evde bakm h zmetler n n sunucusu klnrlar. st hdam ve kaynaklara er m
konusunda ak b r e ts zl n nesnes olan kadnlarn g derek daha da yoksullatklar
ekonom k koullarda bu uygulamalar, b r yandan onlarn sosyal yardmlarn alc ucu olarak
a leler ne ek gel r mkn yarattklar yanlsamasn dourmakta, d er yandan evde bakm,
grnmeyen emek kalemler ne b r yen s n eklemekte, a le dayanmasna vurgu yaparak
kadn zel alann daha der nler ne gmmekted r. ocuk, yal ve engell ler n kurumsal bakm
yer ne eve ynlend r lmes ve bell b r sosyal gel r karlnda yoksul kadnlarn bu
yklen yor olmas kadnlara ynel k b r ayrcalk g b sunulmaktadr. Oysa profesyonel
olmayan evde bakm uygulamas kadnlar erkeklerle e t stat ve gel re er t rme potans yel
tayan olanaklarndan uzaklatrarak ekonom k zgrle m n ve kamusal tecrben n
damarlarn tkamaktadr. Uygulamann d er yz bakm kal tes ndek dtr: Evde bakm
h zmetler n n devreye g rmes yle devlet kurumsal harcamalar m n mum dzeyde tutarken
sorumluluu, konu hakknda profesyonel e t m bulunmayan kadnlara yklemekted r.
Sonu, hem ver len sosyal h zmetler n kal tes n dmes hem de st hdam ve e t m bata
olmak zere kadnlarn erkeklerle e t olanaklardan yararlanmalarnn engellenmes d r (Sallan
Gl-Al can en: 132-138).

Dul kadn aylklar artl Nak t transfer kapsamndak annelere ynel k gel r yardmlar, yal
ve engell maalar g b sosyal pol t kalarla kadnlar desteklemek, ksa vadede yoksul
kadnlarn refahlarna katk salayab l r. Ancak orta ve uzun vadede kadnlara e tl k de l,
e ts zl k hatta ayrmclk get reb l r, kadnlarn sosyal yardmlar leh ne p yasadan daha da
ek lmeler ne yol aab l r. zell kle sosyal yardm alannda devlet n kadn erkee ve eve
baml olarak alglamas, kadnlar sosyal yardmlar hak eden temel yararlanclar
konumuna get rmekted r (Sallan Gl-Al can en: 139).

Sosyal snf, rk, c ns yet, d l, d n, pol t k gr, ulus, etn k kken ayrmlarna dayanmadan
devlet n e t m olanaklarn tm yuttalarna parasz ve n tel kl b r ek lde salamas e t m
hakknn gere d r. Ancak okullama ve okuryazarlk oran, devamllk, e t m durumlarna
gre st hdam koullar karlatrldnda Trk yede kadnlar ve erkekler arasnda c dd
farkllklar grlmekted r. Kadnlar e t m hakkndan e t yararlandrlmadklar g b ,
okullardak toplumsallama srec nde de c ns yet ayrmcs, ataerk l c ns yet roller n ve kalp
yarglar gled ren ret m programlarna ve e t m ret m materyaller ne ska rastlanr
(Gk, 2004).

Trk yede uygulanan sosyal pol t kalar neden yle toplumsal c ns yet e ts zl n n etk s n
gsterd b r d er alan salktr. Kadna ynel k ddet, tac z ve tecavz, namus c nayetler ,
bekret kontrol, c ns yet se m ya da hmal, stenmeyen ya da ergen gebel kler, salksz
koullarda dkler, c nsel yolla bulaan hastalklar, hastalklarn tansnda gec kme, reme
sal h zmetler ne ulaamama g b nedenlerle kadnlar madur olmaktadr (Hat ce mek,
2011). Yrtme erk ndek blm, kadn salnn b r pol t ka meseles nden z yade, ok
saydak tp uzmanl arasnda b r tr olarak alglann glend rmekted r. Devlet n sosyal
pol t ka b r mler n n, kadnlarn salk sorunlarn zmek n salk b r mler yle yrtt
b rl , onun toplumsal c ns yet meseles n n s yasal b r uzants olarak alglanmasn
mmkn klmak b r yana bu s yasal n tel n stn rtecek b mde yaplanr.

ret m ve yen den ret m sreler n n erkekler tarafndan denetlen p ynet ld ; kadnlar e,
anne, karde, sevg l b m nde, a le kurumunun srekl l n salamakla sorumlu tutulan
erkee gre tanmlayp k nc llet ren ve zgr ve e t b rey olarak grmeyen ataerk l s stem
kadnlara ynel k ddet n en neml sorumlusudur. Kadna ynel k ddet n en nde gelen
neden , erkek egemen s stem nde erkekler n kadnlar kontrol altna alma, kadnlarn
yaamn ve yaam alanlarn kend koyduklar kurallara gre dzenleme, kadnlarn zer nde
kurulan tahakkmdr. Kadnlarn kend yaamlaryla ve bedenler yle lg l zgrce karar
vermeler n engelleyen her tr durum ya da davran kadna ynel k ddett r. Kadna ynel k
 ddet n en ar se kadn c nayetler d r. Yarglama sreler nde uygulanan haksz tahr k
nd r mler , pol s n, hk m ve savclarn ddet sularna maruz kalan kadnlara yaklam,
ddet eten gelm se -k stat st klere gre ounluk byled r- a len n dalmamas n 'kol
krlsn yen nde kalsn' tavs yeler le arabuluculuk almalar, c nsel sularda kadnn
g yd kyafet n "davet ye" olup olmad tartlmas, kadnlarn beyannn altnda rza
aranyor olmas, gece yars sokakta olup olmadnn sorulmas kadn n bu srec hem
travmat k hale get rmekte hem de kadna ynel k ddet merulatrarak yen den
retmekted r.

Trk yen n lk mzacs olduu stanbul Szlemes mzac devletlere kadnlara ynel k
toplumsal c ns yete dayal ddet n nlenmes ve ddetle mcadele konusunda zorunluluklar
get r yor. Austos 2014te de yrrle g ren stanbul Szlemes , kadn ve erkekler n
toplum tarafndan uygun grlen ve toplumsal olarak na ed len roller, eylemler ve
davranlar olarak tanmlanan toplumsal c ns yet konusunda bel ren e ts zl kler n ddet n
hem kayna hem de sonucu olduuna aret etmekte ve bu e ts zl klerle mcadele ed lmes
gerekt n ermekted r. stanbul Szlemes ddet nleme, madurlar koruma, sulular
cezalandrma ve ddetle mcadele ed lmes n pol t ka ret lmes konusunda btnlk b r
yaklam ner yor ve taraf olan lkeler n alnan nlemler konusunda uluslararas denet me
tab klyor. Szlemede kadna ynel k ddet kadn ve erkek arasnda tar hsel e tl k
olmayan g l k ler n n tezahr olduuna de n lmekte, kadna ynel k ddet, erkeklerle
kyaslandnda kadnlar k nc l konuma zorlayan temel sosyal mekan zmalardan b r olarak
ele alnmaktadr. Szlemede aka kadna ynel k ddet ve toplumsal c ns yete dayal ddet
kavramlar kullanlmaktadr. Toplumsal c ns yet e tl n n salanmas gerekl l
Szlemen n 12. maddes nde u fadelerle yer almaktadr: Taraflar kadnlarn daha aa
dzeyde olduu dnces ne veya kadnlarn ve erkekler n toplumsal olarak kl elem
roller ne dayal n yarglarn, treler n, gelenekler n ve d er uygulamalarn kknn
kaznmas amacyla kadnlarn ve erkekler n sosyal ve kltrel davran kalplarnn
de t r lmes ne yardmc olacak tedb rler alacaklardr. stanbul Szlemes ne ve 6284 sayl
kanuna ramen Trk yede kadn c nayetler durdurulamyor ve hatta artyor. ddet gren ya
da tehd t altnda olan kadnlar n tahs s ed len snmaevler se can gvenl n salamak
konusunda ge c b r zm olarak duruyor. Kadna ynel k ddet konusunda yeterl gvenl k
nlemler n n alnmamas kadn ev nden, nden yaad sosyal evreden uzaklatrmaya
sebep olmaktadr. ncel kle ddet n nlenmes , madurlarn korunmas, sulularn en ar
b mde cezalandrlmas konusunda sosyal pol t ka ret lmes gerek yor.

Trk yede toplumsal c ns yet e ts zl yle ve c ns yet ayrmclyla mcadele ed lmes

gerekt konusunda b rok uluslararas anlama olsa da bu konuda yeterl nlemler alnd
sylenemez; hatta uygulanan ve planlanan sosyal pol t kalarn kadn erkek arasndak e ts z
g ve tahakkm l k ler n normallet rd , kadnlar tarafndan da sellet r lmes ne neden
olacak ek lde hegemon k b r etk yaratt syleneb l r. Yldz Ecev t, Trk yede sosyal
pol t ka yaznnda da bu etk n n hk m olduunu; ancak Trk yede bu parad gmay
de t rme ynnde fem n st yaznn kadnlarn a le ve toplumdak konumlarna, sosyal refah
kurumlar tarafndan nasl tanmlandklarna, kullandklar emek-gcnn zgllkler ne
l k n farkl kavramsal tartma le yaklatn; mevcut yaplanmaya get rd elet r lerle ve
hegomonyay reddetmes yle olduka neml olduunu bel rt r (Ecev t, 2012: 15-20).

Sonu

Hayatn b r ok alannda e ts zl k ve adalets zl kle kar karya kalan, ayrmcla ve sosyal

dlanmaya urayan, ddet gren ve yoksullukla mcadele eden kadnlara ynel k yaplacak
sosyal h zmet mdahales nde fem n st b r sosyal pol t ka anlayna ht ya var. Fem n st
sosyal alma zer ne neml katklar olan Dom nell , sosyal alma uygulamasnda
kadnlarn farkln tanyan, kadnlarn gler n nemseyen ve glenmeler ne katk sunan,
kadnlar arasnda e ts z g l k ler n n yarataca ayrcalklar engelleyen, hayatn her
alannda kadnlarn kend kararlarn alab lecekler , ht ya ve sorunlaryla ba etmede ortaya
koyduklar zmler n rahatlkla fade edeb lecekler alan salayan, zel olan pol t kt r
lkes n kabul eden, b reysel sorunlarn toplumsal nedenler konusunda farkndalk gel t ren
ve ortak zmler alan fem n st b r yaklam nermekted r (Dom nell : 162). Fem n st sosyal
alma uygulamas sadece kl n k ya da sosyal yardm h zmetler le snrlandrlmamaldr;
rgt ve kurumlarn ley sorgulanmal; pol t k eylem ve savunuculukla sosyal pol t ka
planlamalarnn ve uygulamalarnn dnm hedeflenmel d r (Sheafor ve Horejs den
aktaran Buz, 2009: 60). Sadece yasal zem nde toplumsal c ns yet e tl n salamak yeterl
de ld r; kadnlarn geleneksel c ns yet roller nden zgrlemes n ve toplum tarafndan da bu
olgunun sellet r lmes n salayacak sosyal alma tarznn ben msenmes gerek r.

Uygulamalar

1. 2015 Trk yes nde kadnlarn gcne katlmnn yaklak %25 orannda seyretmes n n
kadnlarn hukuk, e t m, salk ve kltr alanlarndak tecrbeler ne etk s n n neler olacan
deerlend r n z.

2. evren zdek ocuklarn, engell ler n ya da yet ler kstlanm yallarn bakmnn k mler
tarafndan, hang zamansal ve meknsal dzenlemelere gre, ne lde gereklet r leb ld n ve
kamu kurum ve grevl ler n n srece ne lde katldklarn gzlemley n z.

Uygulama Sorular

1. A len zdek ya da evren zdek b rka yet k n kadnn gndel k yaamlar ve etraflarndak
dnyayla l k ler zer ne dnn. Sorunlarn nasl zyorlar? Kend sorunlar olarak
 grlenler gerekten onlarn kend sorunlar mdr, yoksa a le, gelenek ve alkanln zme
sorumluluunu onlara ykled bakalarnn sorunlar m? Yklend kler ev ler ocuk, hasta
ve/veya yal bakm g b uralar, darda profesyonel h zmet olarak satmalar durumunda ne
kadar cret kazanab lecekler n ; bu ler yer ne get rmey reddetmeler durumunda
karlaab lecekler tavrlar kest rmeye aln. Erkekler n sz konusu h zmetler vermeye f z ksel
b r g oda tarafndan zorlanmalarnn sonularn hayal ed n.

2. zel alana a t kabul ed len bu ler n ya da kameler n n, var olandan farkl b r s tem nde kamu
otor tes tarafndan dzenleneb lece projeler tasarlayab l r m s n z?

Blm zet
Bu blmde sosyal pol t kann nasl tanmlanab lece n ve sosyal pol t ka tar h n n dnya
tar h n n b r paras olarak nasl ele alnab lece n grdk. Yaadmz dnem n teleyen
kreselleme srec n n tar hsel mcadeleler sonucu hak olarak kazanlm refah
uygulamalarnda nasl b r ger lemeye yol atn ve toplumsal c ns yet e ts zl n n baml
klnan taraf olarak kadnlarn zamanmz koullarnda hang koul ve mekan zmalarla
smrye daha ak b r konuma get r ld kler n anlamaya altk. Son olarak sosyal
pol t kann etk n b r b mde mdahale etmes gereken st hdam, alma yaam, e t m,
salk alanlarnda kadnlarn genel durumu hakknda b lg ed nd k ve sorunlarn en ac l zm
gerekt ren b r cephes olarak kadna ynel k ddet n nasl b r sosyal pol t ka gndem ne
oturduunu deerlend rd k.

7. TOPLUMSAL CNSYET VE KENT POLTKASI

Gr
Kadnlarn kent tecrbe ed ler , zer nde yeter nce durulmayan, hatta ou zaman da
nems z added len b r konu olmutur. Trk ye kent planlama l teratrnde se genel olarak
kent ve toplumu b mlend ren farkl aktrler n varl zer nde yeter nce durulmaz;
planlamann daha neml sorunlar ve zmes gereken daha vah m problemler vardr. Son 10
senede, kente toplumsal c ns yet gzlnden baklan almalar Trk yede kent zer ne
yaplan akadem k almalar arasnda yer almaya baladysa da, sayca yeters z, er k olarak
er m k tles kstldr. Oysa zell kle kadnlar, ataerk l toplumun onlara ykled grevler
sebeb yle kent n ek llenmes nde farkl roller stlend g b , kentl olarak da farkl
hassas yetlere ve dolaysyla da farkl ht yalara sah pt r.

Ataerk l toplum yapsnda, kadnlarn yaam alanlar hane ve yakn evres olarak
tanmlamtr. Bylel kle hane d ret m etk nl kler nden ayrlan kadnn ykmllkler
hane ler ve a le bakm le snrlandrlmtr. Kadn, ev le l k lend r ld ke, ekonom k
l k ler n yrtld alanlarda grlmez klnm, f z ksel alanda grlmez olduklar n
de planlar kadnn ht yalarna ynel k gel t r l(e)mem t r.

Kadnlarn hane le l k lend r lm gnlk yaamlar dourganlklar le b r araya

geld nde, ekonom k alanda da grnmek steyen kadnlar, sorumluluklar arasnda b r
denge kurmaya ve ou zaman bu sorumluluklar arasnda b r se m yapmaya zorlamaktadr.
Kadnlarn planlama meslek alanna farkl ve alternat f b r bak as kazandrmalar, onlar
grmeyen b r kentte hane- ve hane-d faal yetler arasnda kurmak zorunda olduklar bu
denge sorunsalndan kaynaklanan kayglarndan domaktadr. te bu yzden, kadnlar
planlama s stem ne dh l etmek ve sesler n duyulur klmak sadece daha yaanlr b r kent
oluturmak asndan de l, kadnlarn farkl bak alar gel t rme potans yeller sebeb yle
planlama mesle n n gel mes asndan da neml d r.

Planlama, b r yaratm srec d r. Planc, kend dnce ve nanlarn b l nl ya da b l ns z b r

ek lde mekna empoze eder. Gel t r len planlama prat n n doasn ve kadnn kent n
ndek yer n , plancnn dnya gr dorudan etk leyecekt r, dolaysyla d kkats z ve
hassas yets z davranldnda kent kullanan toplumun asl ht yalar planlama srec nde
atlanab l r. Ancak, byle b r durumda dah salt plancy sulamak, kentler n gel m srec nde
grev alan d er aktrler n nem n yadsmak olur, nk kentler n gel m nde toplum ou
zaman, plancdan daha etk n b r role sah pt r.

Bu ek lde dnldnde, planlama srec ne katlmn da nem ortaya kmaktadr.

Kentsel meknn kadn aleyh ne alr durumda olmas eks k b r tabloya bakarak zm
ret lmeye allmasndan ler gelmekted r. Trk yede kentte yaayan kadnlarn
madur yet n n nne gemek ve alternat f planlama ner ler gel t rmeye alan kadn
planclarn sesler n n duyulmasn salamak amacyla kurulan rgtlenmeler n olmay,
planlama alannda kadnn ses n duyuramamasnn ve kentler n kadnn ht ya ve
hassas yetler ne duyarsz kalmasnn en neml sebepler nden b r d r.

Planlama, gerek prat kte gerek akadem k almalarda erke merkez ne ald srece kadn
d erlet r lecek ve kent, kadnn se m yapma srec nde onu engelley c b r faktr olarak
ortaya kacaktr. Planlama s stem , bu ataerk l tavrn srdrdke, kadn toplumda k nc
plana atlmaya mahkm olacak ve hayatyla lg l se mlerde zgr olamayacaktr. Oysa hane-
ve hane-d grevler arasnda se m yapmas gerek yorsa bu se mde zgr olab lmel d r.
Dolaysyla kadnlarn kentte sesler n duyurab lmeler n salamak ve kent kadnlar n daha
mknl meknlar hl ne get rmek, hem kent hem de toplum n neml d r.

7.1. En Byk Aznlk: Toplumun D er Yars

Sosyal de mler kend ler n en ok c ns yet roller n n farkllaarak b rb r nden ayrld
ekonom k ve f z ksel alanlardak dnmlerde gstermekted r. C ns yetler aras grevler
yen den tanmlanrken, toplum, kadnlar daha ok hane nde yaplan etk nl klere telem ve
yaam alanlarn bu erevede tanmlamtr. Erken-endstr toplumlarnda kadn, ev ve yakn
evres le l k lend r lmeye balamtr. ret m etk nl kler nden ayrlan kadnn
ykmllkler se hane ler ve a le bakm le snrlandrlmtr. Ekonom k, sosyal ve
f z ksel alanlarda grlmez klnan kadn, grnen ounluun yannda b r aznlk g b
alglanmaya balam; dolaysyla planlar da kadnn ht yalarna ynel k
gel t r l(e)mem t r. Hane nde alan kadnn kentsel ekonom ye grlr b r katksnn
olmay ve gnmzde kamusal meknda ala(b le)n kadnn e zamanl olarak hane
ler ve a le bakmn yer ne get rmek zorunda olmas/braklmas, kentl kadn pek ok
glkle babaa brakmaktadr.

Kadnlarn gnlk yaamlar, onlar ret m ve yen den-ret m sorumluluklar arasnda b r

denge kurmaya ve ou zaman k s arasnda b r se m yapmaya zorlamaktadr. Trk yede
kadnlarnn byk b r blm, hane halk madd adan b r gereks n m duymad srece
almamay ve hane yen den-ret m sorumluluklarn yklenmey terc h etmekted r.
Ayrca, almakta olan kadnlarn byk ounluu da, y ne evl l k veya ocuk sah b olma
gerekes yle ten ayrlmaktadr. Kadnlarn erkeklerden farkl olarak planlama meslek alanna
katklar, bu denge sorunsalndan kaynaklanan kayglarndan domaktadr. Dolaysyla,
kadnlar planlama s stem ne dh l etmek, demokrat k yaam alanlar tasarlanmas asndan
neml d r. N tek m zell kle yerel sorunlara kar gel t r len pol t k eylemler, kadnlarn
mdahales yle ve ounlukla mahalle le nde olmak zere avam hareketler olarak
balamtr.

7.2. Ataerk l Planlama

Planlama meslek alan ve snrlar tartlrken, gzden kaan noktalardan b r de kent ve
toplumu b mlend ren farkl aktrler n varldr. Bu aktrler er s nde kadnlar, toplumun
onlara ykled grevler sebeb yle meknn yen den organ zasyonunda d er mekn
kullanclarndan farkl b r role sah pt r. Planc olarak se kadnlar, y ne meslektalarndan
farkl hassas yetlere sah p olduklarndan, meslek snrlarn ve uygulamalarn de mes ne
sebep olurlar.

B reyler n dnya gr, ayn mekn kullanan farkl nsanlarn farkl deney mler n
aklayab lmedek en neml unsurdur ve toplumsal c ns yet, alglama farkllklarnn
olumasnda neml b r faktrdr. Farkl hayat tarzlar, rk, ya, salk durumu, snf ve
snflar aras alt ve st-kltr balar, b r b rey n kentsel deney m n anlayab lmek ve
dolaysyla ona en uygun mekn gel t reb lmek n gz nnde bulundurulmas gereken
etmenlerd r.

Planlama, en bas t ekl yle b r gerekl k yaratma srec d r. Planc, yaratt bu gerekl
b l nl ya da b l ns z b r ek lde mekna empoze eder, ancak d kkats z ve hassas yets z
davranldnda gerek ht yalar bu srete atlanab l r. Bu durumda da, plancnn dnya
gr devreye g rer. Planlama pol t kasnn doasn ve kadnn kent n ndek yer n ,
plancnn dnya gr dorudan etk leyecekt r. Ancak, y ne de kentler n ve eh rler n
c ns yet-tarafl doas yznden salt plancy sulamak, plancnn sonsuz b r gc olduuna
delalet eder. Oysak planc da kentler n ve eh rler n gel m srec nde grev alan aktrlerden
sadece b r d r; Trk ye g b planlama snrlarnn esnek olduu lkelerde se kentler n
gel m nde toplum, plancdan daha etk l d r.

Planlama, mekn, nde yaayan topluluklara daha y yaam olanaklar sunacak ek lde
b mlend rmeye kend n adam k ler n mesle d r. Planlamann ataerk l b r meslek alan
olduu (Greed, 1994) konusundak dd alarn temel nde, planlama mesle n n doas ve
planclarn k m n plan yapt konusundak varsaymlarnn c ns-yanl (gendered) olduu
sav yatmaktadr. B r mekn, nde yaayan topluluu tamamyla tanmakszn ve
anlamakszn, bu eks k tabloya bakarak planlamak ve onlar n daha y hle get rmeye
almak, ret len pol t kalarn ve gel t r len senaryolarn plan zer nde kalmas ve b r btn
olarak toplumun ret len planlarlardan yararlanamamasyla sonulanmaktadr.

Kamunun genel olarak planlama srec ne katlm hl gerekt lde salanamamakta,

kadnlarn se kamusal alanda sesler hl duyulmamaktadr. Kentsel meknn kadn aleyh ne
alr durumda olmas eks k b r tabloya bakarak zm ret lmeye allmasndan ler
gelmekted r. Trk yede kentte yaayan kadnlarn madur yet n n nne gemek ve alternat f
planlama ner ler gel t rmeye alan kadn planclarn sesler n n duyulmasn salamak
amacyla kurulan rgtlenmeler n olmay, planlama alannda kadnn hem planc hem de
planlanan taraf olarak ses n henz duyuramamasnn ve bu sebeple de kentler n kadnn
ht ya ve hassas yetler ne duyarsz oluunun en neml sebepler nden b r d r.

Bylel kle, ataerk l s stem mekn zer nden yen den-ret lmekted r. Planlama se, gerek
prat kte gerek akadem k almalarda erke merkez ne ald n kadn d erlet r lm t r;
kent, kadnn se m yapma srec nde onu engelley c b r faktr olarak ortaya kmaktadr.
Oysa kadn, yen den-ret m ve ret m grevler arasnda se m yapmas ve b r n d er n n
nne ge rmes gerek yorsa dah , bu se mde zgr olab lmel d r. Ancak, planlama s stem ,
bu c ns yet-kr ya da c ns yet-yanl tavrn srdrdke, kadn toplumda k nc plana
atlmaya mahkm olacak ve hayatyla lg l se mlerde zgr olamayacaktr.
Kent ve toplum b rb r n etk leyen k d nam k varlktr ve kent ya da topluma da r mevcut
s stemler n de mes , ancak btnley c e n n de -kent n toplumun, toplum n de kent n-
ayn ynde de mes /de t r lmes le olacaktr. Dolaysyla kadnlarn kentte sesler n
duyurab lmeler ve kent kadnlar n daha mknl meknlar hl ne get rmek hem kent hem
de tm toplum n neml d r.

7.3. Meknn Fem n st Elet r s

Gnmzde mekn- nsan l k s ne da r yaplan akadem k ve profesyonel almalarda,
kadnlarn grlmez klnmasnn temel nde ataerk l toplum yapsndan kaynaklanan ve
prat e gem b r d z eks kl k yatar. Ekonom k, sosyal, kltrel ve meknsal anal zler
yaplrken gel t r len kuramlar, yukarda bel rt len toplumsal c ns yet parametres n gzard
ederek ve erkek deney mler nden yola klarak oluturulmutur. Toplumun kadnlara
ykled grevler, b l msel ve profesyonel almalarda da aynen kabul grm ve kadnn
, ev ve yakn evres ndek yen den-ret m etk nl kler olarak bel rlenm t r. Ancak ev
dnda tem zl k, ocuk bakm g b cretl ev l yapan kadnlarn ler n n enformel
sektr er s nde bulunmas sebeb yle stat st k olarak d kkate alnmamas (Alkan, 2005) ve
doktor, mhend s, hukuku g b st meslek kadnlarnn c ns yetler zer nden de l meslek
k ml kler zer nden deerlend r lmes (lkkaracan, 1998) sonucu, yaplan almalarda
kadnlarn gcne artan katlm ve toplumda de mekte olan roller gerekt lde
almalara ve dolaysyla planlara yanstlamamtr. te yandan meknsal aratrma ve
zmlemelerde daha ok erke n egemen olduu kamusal meknlar d kkate alnrken, hane
ver lere dayanlarak yaplan aratrmalar, ounlukla ev n re s olan erke n verd
b lg ler dorultusunda derlenm (Alkan, 2005), kadnn mevcud yet grnmezl n
srdrmtr.

Fem n st grn en neml savlarndan b r s , k sel olann pol t k olduudur. K sel ve

mahrem alanla l k lend r lerek, meslek alannda kadnn ncelenmes , marj nal ya da sadece
kadn olgusuyla snrl olarak grlmemel d r; n tek m kadnla lg l her konu kentsel toplumu
temelden lg lend rd g b , kadn ve erke e t derecede etk leyecek sonular er r. Bu
almada kadnlar n nasl plan yaplmas gerekt ne da r ner ler gel t r lmemes n n
sebeb de budur; neml olan mekn de t rmek n mekn-tes n n/sosyal olann
de t r lmes gere n n farkndalnn yaratlmasdr (Foley, 1964: 37).

1980lerde balayan kentsel fem n zm hareketler , Roberts (1991), L ttle ve d erler (1988)
g b akadem syenler n, kadnlarn kenttek dezavantajl durumunu nceleyen almalaryla
desteklenmeye baland. Kentsel sorunlara farkl zmleme araylar get rmeye alan bu
almalar, sadece f z ksel mekn ncelemeler n n de l, toplumsal ya da davransal mekn
ncelemeler n n de kadnlar gz ard ett nden yola karak kadnlarn grlr klnmasn
amalamtr (Alkan, 2005). Fem n zm le planlama meslek alannn kes mes , kenttek
aktrler n evre le kurduklar l k lere yen b r bak as sunmakla beraber, toplumsal
c ns yet n evresel/meknsal de m n n btnley c b r parametres olmutur (Macke nze,
2002).

Grnmeyen aktr olan kadnlarn erkek-kentlerde yaamakta olduu sorunlar ve kent n

olanakszlklar, sadece kadnlarn gnlk yaamn paral ze etmekle kalmaz; kadnn yerel
ynet me, e t me, gcne ve toplumsal yaama katlmn da engeller (Alkan, 2006).
Gel t r lecek bas t planlama zmler yle kolaylkla haf flet leb lecek bu problemler,
sorunlarn sebeb doru kavranp stne g d lmed n gn get ke katmerlenerek
artmaktadr. Kadnlarn mekn erkeklerden daha farkl kullanyor olduklar gere
ncelend nde arpc sonular ortaya kmaktadr. Konut ve gen evres olan mahalle,
kadnlarn hayatnda bel rley c b r role sah pt r. Alkan (2005), meknn tasarmnn kadnn
zer ndek geleneksel ykn mutlaklatran b r yan olduuna aret etmekted r. Ankarada
gel r get r c olan her yed kadndan b r n n alma mekn kamet ett kler yer olan evd r;
gel r get r c le t gal etmeyen ancak byle b r e sah p olmak steyen her drt kadndan b r
se ocuklarnn bakmsz kalaca end es le bu ste n gereklet r(e)memekted r (Alkan,
2005).

zetle, ataerk l yapya sah p olan toplum, bu yapy glend recek mekan zmalar da doru
altramamaktadr. Kadnn hlen ocuk bakmak, ev n bakmn stlenmek g b grevler
olduu kabul ed l p kadnlarn eve ballklar meru klnsa dah , bu ballk mekn
tarafndan desteklenmemekte, kadnn stekler ne ve gereks n mler ne sekte vurulmaktadr.
ret lecek olan yerel pol t kalar, kadnlarn %42s n n yaam alanlarnn hlen ev ve yakn
evres olduu (Alkan, 2006) ya da bu evrey terc h ett kler gere n gz nnde
bulundurduunda, kadnlarn yaam alanlarn ve yaamlarn kolaylatrc ok bas t nlemler
alnab lecekt r.

Elbette neo-l beral fem n stler, bu yaklam kadn y ne ev ve evres ne baml klmakla
elet recekt r, ancak bu noktadan sonras kadnn kend se m d r. Kadn, ret m, yen den-
ret m ve sosyal grevler n n komb nasyonunu yapmakta serbest olmaldr; kent se e tl
terc hlere olanak salayacak ek lde kurgulanmaldr. Farkl fem n st akmlar arasndak en
neml ayrm da y ne bu noktada ortaya kmaktadr; planlamann gerek amacnn ataerk l
toplum yapsn kabul ed p kadnlarn bu s stemdek yaamlarn kolaylatrc nlemler almas
m yoksa kadnn konumunu glend recek zmler reterek kadnn terc h alanlarn
gen let c zmler retmes m olduu konusunda tartmalar srmekted r. Ancak
planlamann amac konusundak bu se m, devlet n pol t k, s yas ve deoloj k grnn b r
uzants olarak kend n gstermekted r.
Kadnlar gzeterek ret len pol t kalar c ns yet-kr (gender-bl nd) ve c ns yet-tarafsz
(gender-neutral) olarak k ye ayrlab l r. C ns yet-tarafsz pol t kalar kadnlarn dezavantajl
konumlarnn y lemes n her zaman yeterl olmamaktadr. Doal olarak e ts z olan k
b reye e t yasal haklar tanmak ya da mekn her k tarafn da c ns yetler nden doan
gereks n mler n gzard ederek tarafszca planlamak ya da tasarlamak, ataerk l toplum
yapsnda hayat yarna dezavantajl olarak balayan kadnn bu konumunu srdrmes n
salamaktan ler ye g dememekted r.

Herkese e t kamu h zmet g b kavramlara yaslanarak bel rlenen pol t kalarla

uygulamalar k m zaman n yet ed lmeyen sonulara yol aar. Byle b r perspekt f
toplumsal e ts zl kler besley p varolan ayrmlar der nlet reb l r, herkes n kamu
h zmetler nden yeter nce yararlanab lmes n n nn keseb l r (Alkan, 2006:2 0).

Dolaysyla, c ns yet-kr olan ve kadnlarn gereks n mler n tamamen grmezden gelen

kentsel pol t kalarn telaf s her zaman ve her koulda c ns yet-tarafsz pol t kalarla
salanamamaktadr (Keeble, 1969). Pol t ka ret c ler ve planclar, toplumdak bu k farkl
grubun e ts z konumlarn d kkate alarak, olumlu ayrmclk (pos t ve d scr m nat on)
uygulamalar gel t rmel d rler. Ancak bunu yaparken d kkat ed lmes gereken ey kadnlarn
dezavantajl konumunu y let rmeye alrken erkekler dezavantajl konuma get rmemekt r.

7.4. Kentte Kadn

Erkek-egemen ya da c ns yet-tarafsz b r planlama s stem , kent n farkl ht yalar olan
sak nler ne kullan zor ya da kullansz zmler sunmakta ve toplumda varolan sosyal
grev ayrmlarn pek t rmekted r. Fonks yonel ayrtrma (zon ng) le kamusal ve zel
akt v te alanlarnn b rb rler nden kat b r ek lde ayrm, kadnlar n, meknn erkek
kullanclarna olduu kadar s stemat k b r zm gel t rememekted r.

C ns yet-kr kentler n kadn kullanclarn karsna kard sorunlarn lekler , k den

k ye de m gstereb ld g b , snflar aras farkllklar da gstermekted r. Kent n
olumsuzluklarna en ok maruz kalanlar, dk gel rl , dk e t ml kadnlardr. E t ml ,
ekonom k adan gl olan kadnlar se, kent n sorunlarna kar serv s satn alarak zmler
reteb lmekte ve b rou mevcut durumu kabullenmekted r. Oysa, gerekl olan, s steme
plancnn empat gcn de ekleyeb lmekt r. Kadnlar, mekn kullanclarnn ht yalarna
kulak vererek, ou zaman, bas t ve kk de kl klerle byk sorunlarn nleneb lece n
ortaya koymular ve aadan yukarya planlama yntem n n savunucusu olmulardr.
Bugn, Trk kent planlamas yaznnda kadnlarn mekn kullanmlar ve meknda
karlatklar sorunlara da r fazla alma bulunmamaktadr. Alkann (2005), Ankarada
yaayan kadnlarn meknsal deney mler n aratrd kapsaml almasnn en arpc
bulgularndan b r s , kadnlarn neredeyse yarsnn yaam evres n n ev ve mahalle olduu20,
dar kan her kadndan b r n n, dar k amacnn hane ler n dames ve her drt
kadndan b r n n de yakn akraba ve a le z yaret olduudur. Bu durum planlamann odak
noktas olan kamusal alanlarn, erkek-baskn olduu ngrsyle rtrken, kadnlarn
yaam alanlarnn toplumun onlara ykled grev ve sorumluluklar dorultusunda
snrlandrldnn da b r gsterges d r. Toplum, o kadar erkeklet r lm t r k , kadnn
erkeke olmayan bu eve ve mahalleye olan ball da k m zaman b r hastalk olarak
alglanmakta, sorunun kken n n ataerk l planlama ve toplumsal yap olduu unutulmaktadr.
Ussher (1991) kadnn kent ndek dk hareketl l n n, kadnn kend hatas olarak
grldn ve bunun mekn-yapsal b r sorun olduunun b l nc ne varlamadn
bel rtmekted r. Kadnn mekn kullanmaya da r korkusu ya da ulam aralarn
kullanmaktak hakl ek nces , agorafob , hatta bazen zofren 21 g b tanlarla
l k lend r lmekted r.

Ulam pol t kalar, blgelere ayrlm kentlerde, genelde erkek ekmek-kazanan tarafndan
yapld farz ed len ve ev arasndak yolculuun en hzl, en gvenl ve en rahat ek lde
ge r lmes ne ynel k olarak tasarlanmaktadr. Oysa pek ok alan kadn, ev ve arasndak
seyahat ne alver , ocuklarn okulu vs. g b ara duraklar eklemekted r. Erkekler n ev- aras
yolculuu mevcut s stemde daha baskn olduu n, olduklar yerde durduu ve konut
alanndan pek dar kmad varsaylan kadnlarn yolculuklar le lg l gereks n mler
grnmez hle gelmekte ya da grlse dah nems z olarak added lmekted r. Buna karn,
Jane Jacobs (1961) g b planlama mesle ne byk katks olan kadnlar, karma kullanmn
(m xed-use) nem n ortaya koymu, ayr blgelerde gel t r lmeye allan kamusal ve zel
mekn akt v teler n n kent , kadnlar n kullansz hle get rd n savunmulardr. Bu t p
kadnlarn dezavantajl konumuna da r bas t empat ler ancak kadnlar kurab lm ve erkek-
egemen planlama s stem nde farkl leklerde de kl kler n savunucusu y ne ncel kle
planc ya da kent kullancs olan kadnlar olmutur.

Alkann bulgularna gre her on kadndan dokuzu kentte ulam-dolam akt v teler n toplu
tam aralar le ve/veya yaya olarak gereklet rmekted r. Bu, kadnlarn, kentsel meknda
karlalan problemlerle yzyze gelme ht mal n n daha ok olduunu gster r. N tek m
lkem zde kadnlar kent meknnda karlatklar sknt ve tehd tler en ok kent
dolamlar srasnda yaamaktadr. Toplu tam aralarn kullanan kadnlarn karlatklar
en byk sorun aralarn kalabal olurken, bu durumun kadnlar tarafndan b r tehd t olarak
da algland gzden karlmamaldr. Yaya ulam, k m kadnlar n madd problemler
sebeb yle tek ulam b m olarak terc h ed lse de, genelde kent dolamda toplu tamann
tamamlaycsdr. Bu alanda kadnlarn karlat sorunlar, kent nde hem f z ksel hareketle
hem de gvenl kle lg l problemlerd r. Y ne Alkann (2005) almasnda, bu alanda
karlalan en byk problemler srasyla; kaldrmlarn arabalarca gal sonucu sokakta rahat
yryememe, kaldrm yksekl kler n n b r standard olmamas yznden doan skntlar,
ou zaman yarardan ok zarara sebep olan kaldrm ve yol yapm almalar le eks k kentsel
aydnlatma olarak bel rt lm t r. Bunlar bebek puset ya da alver arabas tamak
durumunda olan, kk ocuklaryla dar kan ya da yksek topuklu ayakkab g yme
terc h nde bulunmu b rok kadnn kent nde hemen her gn karlat sorunlardr. Ayrca
kentsel klandrma problem , kadnlar n gvenl k olgusunu n plana karmaktadr;
karanlk sokaklardan ge(e)memek, hava kararmadan eve dnmek22 kadnlarn gvenl kler
konusunda yaadklar/h ssett kler tehd tlere kar aldklar nlemlerden sadece b rkadr.

Kadnlarn kent prat kler ne ve bu alanda karlatklar sorunlarn temel ne bakldnda,

mekn kullancs olan herhang b r b rey n ayn problemler tecrbe ett n kabul etmekle
beraber, kadnlarn bu kullanclar nde daha dezavantajl olduklarn vurgulamak
gerekmekted r. Kadnlarn kent ndek hareketler le kamusal mekn tecrbeler , kent
planclarnn ve pol t ka ret c ler n n gzard etmemes gereken olgulardr. Kadnlar, bu
sorunlarla baa kab lmek ve toplumsal ret m ve tket m g b pek ok akt v teye
katlab lmek n btn kentsel h zmetler n olab ld nce yerellet r ld b r yapya ht ya
duymaktadrlar. Dolaysyla, planclar ve/veya pol t ka ret c ler n n, kamusal alanda
meknsal dzenleme kararlar alrken, allageld zere kenttek tm mekn kullanclarna
ynel k genel, c ns yet-kr yaklamlar b r kenara brakp, kadnlarn yaad dezavantajlar
da gz nnde bulunduran almalar yapmas gerekmekted r.

Sonu
Alkann (2005: 123) kent ndek ulam-dolam asndan problemler saptamaya ynel k
olarak kadnlarla yapt grmelerden yola karak bel rtt neml b r nokta da, grlen
kadnlarn sadece kentte karlatklar sorunlar d le get rmekle kalmayp mekn kullanmna
ynel k prat k zm ner ler de gel t rm olmalardr. Planc sfat tamasalar dah ,
mekna de k balarla bal olan kadn, erkeklerden daha ok ben msed meknn
y let r lmes n yapt gzlemler ve ed nd tecrbelerle pek ok zm reteb lmekted r.
neml olan, kadnlarn bu zm ner ler n gerekl merc lere duyurab lmeler , bu merc ler n
de bu sese kulak vermeye gnll olmasdr.

Kent n her aktr n geerl olan rgtllk, bu durumda da nem n arz etmekted r.
Kadnlarn mekna da r ht yalarn ve sorunlarn d le get reb lmeler n rgtl b r alma
yapmalar, zm ner ler n gel t reb lecekler ve sorunlarn tartab lecekler platformlar
oluturab lmeler gerekmekted r. Planlama konusunda hassas yet kazanmaya balayan baz
lkelerde, bu t p kadn planlama rgtlenmeler olumutur, ancak y ne de yeter nce g
kazanamamlardr. Bu rgtler n glenmes , bu rgtlerle b rl kte alma yapacak olan
planc ve ynet m b r mler n n el nded r.

Planlama, kstl olan kentsel meknn en y ve en ver ml ek lde kullanmn salamay

amalar; ancak kentsel mekna da r b r fedakrlk yaplmas gerekt nde bu fedakrl
yapmak zorunda braklan taraf ounlukla kadnlar olmutur (Greed, 1994: 58). Erkek-
egemen b r ekolden gelmeler ne ramen kadn hassas yet ne sah p olduklar n farkl zm
ner ler get ren kadn planclar/planlama ncler (Octav a H ll, Jane Jacobs vb.) ve
1980lerde balayan kentsel fem n zm hareket , kadnn madur yet n n azaltlmasna ynel k
zm ner ler get rm t r. ret len bu zmler, h b r zaman salt kadnlar gzeten
zmler olmamtr; k sel olan her ey n pol t k olduu g b kadn lg lend ren her ey de
toplumu lg lend rmekted r.

Uygulamalar

1. Kadn dostu kentler zer ne aratrma yapnz; yerel e tl k eylem plann nceley n z.

2. Kadn dostu b r kent n zell kler n n neler olmas gerekt n aratrnz.

3. Trk ye kentler nde kadn ve erkek e tl n n nasl salanmas gerekt n tartnz.

Uygulama Sorular

Kadnlarn yasadklar kentlerde;

1. Salk, e t m ve sosyal h zmetlere er mler nde ne g b skntlar gzleml yorsunuz?

2. st hdam olanaklarna e t olarak ulaab ld kler n dnyor musunuz? stat st k b lg ler ve

evren zde yapacanz kk apl rportajlar le cevaplandrmaya alnz.

3. Kend ler n gvenl h ssetmeler n ne g b nlemler alnmas gerekt konusunda aratrma

yapnz.

4. Ynet me katlmalar neden neml d r?

5. Erkeklerle e t b r b mde yer almasnn gstergeler neler olab l r?

Blm zet
Bu blmde er s nde yaadmz kent ve toplumu anlamaya alrken, onu b mlend ren
farkl aktrler n varln kabul etmem z ve bu aktrler anlayab lmek n de bak amza
yen ereveler eklemem z gerekt n rend k. Kentsel s stemde var olma sknts eken ya
da grlmeyen kadnlarn, ekonom k ve sosyal s stem n de dnda kalmaya mahkm
olacan ve bu s stemler arasndak dnglsel l k y anlamaya altk. Gnmzde
katlmc planlamann nem anlalm olmasna karn, hlen katlmda kadn ve erkek
e tl n n gerekl lde salanamadn ve bunun demokrat k b r toplum olma araynn
nne geen en neml engellerden b r olduunu rend k.

D pnot:
20-Kadnlarn %42s komu z yaret ve kap nne kma dnda haftada b r veya daha az
dar kmaktadrlar (Alkan, 2005: 113).
21- Gere hayalden ayramama durumu
22- Her kadndan b r hava kararmadan eve dnmek stemekted r (Alkan 2005: 127).

8. TOPLUMSAL CNSYET VE MEDYA

Gr
Medya; b reyler n toplumsallamasnda, toplumsal normlar ve deerler renmeler nde ve
k ml kler n oluturmalarnda neml rol oynar. K tle kltrnde b reyler; yaadklar evrey
ve dnyay byk lde medyann sunduu b lg lerden, grntlerden yola karak
anlamlandrr, medyada grdkler karakterler rol model olarak ben mseyeb l rler. Toplumsal
c ns yet roller de medya araclyla ren l r. Toplumsal c ns yet lk olarak a lede ren ld
g b , ocuklukta telev zyon, gazete/derg , nternet g b medya aralaryla etk le m n
balamasyla b rl kte bu aralar da toplumsal c ns yet roller n n ren lmes nde neml yer
tutarlar (Renkmen, 2015: 257). Toplumsal c ns yet sosyo-kltrel b r sret r ve toplumsal
c ns yet roller n k n n hayata ge rmes roln ren lmes , toplumsallama, sellet rme
g b sreler kapsar. Bu l l k n n devamlln ve yen den ret lmes n salayan da anne,
baba, a le, retmenler, arkada gruplar ve medya g b l k rntler ve kurumlardr
(Connell, 1998: 79, akt. Krcell , 2015: 325). Telev zyonda yaymlanan zg f lmler ve bu
f lmlerde yer alan karakterler n pazarland oyuncak endstr s , ergen d z ler , genl k
d z ler , pembe d z ler, kadn programlar, kadn/erkek derg ler , reklamlar, haber bltenler ,
gazete haberler , kadnlara ve erkeklere ynel k nternet s teler , sosyal alar vb. toplumsal
c ns yet roller n n yen den ret ld gndel k mecralar olutururlar. Toplumsal c ns yet roller
medyadan topluma yansr ve benzer ek lde toplumdan da medyaya yansr. Bu, toplumun
deer yarglarnn k tle let m aralarna aktarm, k tle let m aralarndan da yen den
topluma aktarm anlamna gelmekted r. K tle let m aralar b reyler n k l n n
oluumunda etk l d r ve b reyler n toplum ndek roller ne da r pular sunar.
Medya, yalnzca toplumsal c ns yet modeller n aktaran de l, ayn zamanda toplumsal
c ns yet e ts zl n yen den reten b r ara olarak da karmza kar. Aada da anacamz
b rok dnre ve aratrmacya gre k tle let m aralar (geleneksel gazete, telev zyon,
radyo, k tap vs.) le gnmzde kullanc trevl er e dayal nternet, sosyal medya
platformlar ve genel olarak d j tal medyada yer alan met nler, genell kle ataerk l deoloj y
yen den ret r ve topluma sunar. Reklamlarda deallet r lm kadn ve erkek bedenler
rnn yannda pazarlanr; telev zyon d z ler nde kadnlar ev nde erkekler ev dnda,
kadnlar gzel, ek c , bakml, leke, fedakr rollerde, erkekler sert, y t,
cesur, ddete bavuran ya da mey ll b r ek lde resmed l r; farkl c nsel ynel mlere sah p
karakterlere ok az yer ver l r, yer ver lse de marj nal olarak stereot plet r l r; haberlerde
kadna ynel k erkek ddet pornograf klet r l r; D sney Prensesler kz ocuklarnn, Sper
Kahramanlar erkek ocuklarnn ryalarn sslerler. Bylece, toplumsal c ns yet e ts zl n n
srdrlmes nde medya neml rol oynar.

Medyann e ts zl pek t r c rol, toplumda zaten var olan toplumsal c ns yet e ts zl n n

b r yansmas olmasnn yan sra temel olarak medyann kap tal st ret m n ve tket m n
dzenlenmes nde ve tket c k ml n n yaratlmasnda balca aralardan b r olmasndan
kaynaklanr. Medya, tket c ler farkl zell kler ne gre snflandrr ve kltrel rnler n bu
farkllatrd pazarlara gre kurgulayp satar. Medya tket c s n n ya, c ns yet , sosyo-
ekonom k stats, kltrel been ler , lg alanlar g b toplumsal c ns yet roller de medya
rnler n n/met nler n n ret lmes nde kullanlr. Baudr llard, medyann rett gerekl k
nde er ll k ve d l k modeller arasndak c ns yet farkllnn c nsler n farkllam
doasndan de l, aks ne s stem n farkllatrc mantndan doduunu aklar: deoloj s
tket m n gerekler ne gre dzenlenen k tle let m aralarnda, zell kle reklamlarda yer alan
er l model rekabet , se c erdem s mgeler. D l model se kadnn kend kend s nden
holanmas ve nars st k kend ne lg y telk n eder. (akt. maner, 2006: 48) Toplumsal
c ns yet tket c ler n farkllatrlmasnda d kkate alnan unsurlardan b r d r. Genele yayn
yapan klas k b r telev zyon kanal, gnlk yayn akn geleneksel b r ek rdek a len n
rut n ne gre tasarlar: Ev kadnlar n sabah saatler nde kadn programlar, leden sonra
evl l k programlar ve pembe d z ler, akam saatler nde a lece zlenecek ana haber blten ,
haber sonras yen den pembe d z ler ve elence programlar. Neol beral deoloj n n
dereglasyon pol t kalar sonucunda paralanan medya ortamnda t car leme, zellet rme ve
temat kleme ne kar: Yemek, el becer ler /hob , moda, salk/f tness, otomob l dnyas,
f nans vb. daha da uzmanlam er kler sunan medya, bu toplumsal c ns yet ayrmn
srdrr. Bu fragmanlam medya p yasasnda her zevke uygun b r rn mutlaka vardr.
zetle, medyann ekonom -pol t k yaps, kap tal st tket m srec ndek lev hem toplumsal
c ns yet e ts zl n n hem de genel olarak d er e ts zl kler n srmes ne yol aar. Gnmzde
yen medyann gndel k hayatmza nfuz etmes yle b rl kte kadnlk ve erkekl e da r
anlatlar e tlense ve kadnlar, LGBT b reyler ve d er marj nallet r lm , dlanan gruplar
yen medya sayes nde sesler n duyurab lecekler , katlm mknna sah p olduklar alanlar
bulab lseler de kresel popler kltrn ve b rb r ne benzer er kler sunan medyann b m ,
teknoloj s de se de toplumsal c ns yet e ts zl ne dayal anlatlar ve m tler tekrarlad
grlmekted r.

8.1 Toplumsal C ns yet ve Medya l k s zer ne Aratrmalar

lk kadn derg ler 1800l yllarn sonuna doru ABD ve ng lterede yaygnlamasna
ramen medya almalar er s nde toplumsal c ns yet meseles zer nde s stemat k olarak
1970l yllarda durulmaya baland ve aratrmalar daha ok kadnlar ve medya l k s n
rdeled . Kkere gre kadn ve medya arasndak l k ok katmanldr ve farkl kadnlklar
le farkl kadn deney mler n n oulluu sz konusudur. Bu blmde tm bu farkllklarn ele
alnmas mmkn de ld r; ancak kadnmedya l k s n rdeleyen let m kkenl
almalarn b r zet ne ve ne kan sorunsallatrmalara yer verece z. Kullanmlar ve
Doyumlar yaklamnn ncler nden olan Herta Herzogun ev kadnlarnn radyodak arkas
yarn d z ler n kullanmlar zer ne yapt aratrma (Mot vat ons and Grat f cat ons of Da ly
Ser al L steners, 1944) le k Aamal Ak Model n n kurucusu Paul Lazarsfeld n
kadnlarn tket m terc hler nde medyadak reklamlarn roln nceled aratrmalar,
let m alannda medya ve kadn l k s zer ne gereklet r len lk almalardr. Betty
Fr edann The Fem n ne Myst que (1963) adl k tab da 1939-59 arasnda kadn derg ler nde
yer alan kadn mges n ncelem ve ed toryal kararlarn kadnlar tarafndan alnd dnemde
kadnlarn kar yer sah b , kend nden em n ve bamsz, erkekler n ed toryal kararlarda etk l
olduu dnemde se ocuksu, ed lgen, gen ve mutlu ev kadnlar, anne vs. olarak tasv r
ed ld n bulmutur (akt. Akca ve Ergl, 2015: 19). Fem n st hareketler sosyal b l mlerde
kadn almalarnn gel m n etk lem , buna paralel olarak medya almalar er s nde de
kadn ele alan almalar Batl lkelerde 1960 sonlarndan, Trk yede se 1980 balarndan
t baren hz kazanmtr. 1968 rzgrnn ve k nc Dalga Fem n st Hareket n let m
almalarna en neml katklarndan b r s , medyada kadn tems l zer ne yaplan
almalara olan lg n n artmasdr. lk almalar, medyada kadnn varln ya da
yokluunu serg lemeye ynel k er k anal zler nden olumakta, bu aratrmalarda,
kadnlarn medyada erkeklerden daha az tems l ed ld , roller n n erkeklere kyasla daha
snrl ve (daha ok ev kadnl, annel k, retmenl k, hem rel k g b ) geleneksel olduu ve
kadnlarn bamsz, yetenekl , ok ynl b reyler olarak sunulmadklar ekl nde benzer
sonulara ulalmtr (Akca ve Ergl, 2015: 21). Gaye Tuchman da Kadnlarn Medya
Tarafndan Sembol k mha Ed l (1978) balkl makales nde medyann kadnlar grnmez
hle get rd n , toplumsal c ns yet kalplarn retecek ek lde tems l ett n ler srer.
Telev zyon kadnlara l k n stratej ( t barszlatrma, tecr t etme ve altn oyma) zler.
Fem n st eylemc ler telev zyon ekranlarnda genell kle saldrgan, erkekler dmanca
yarglayan ve mantkszca davranlar serg leyen kadnlar ekl nde gster lerek
t barszlatrlr. Kadnlar ve onlar lg lend ren meseleler, tm kamusal programlarda d kkate
alnmak yer ne sadece kadn programlarna hapsed lerek tecr t ed l r. Altn oyma
fades yle de telev zyonda, tecavz ve pornograf g b konularn elet rel b r b mde ele
alnd durumlarda b le c nsel smry merulatrc b r sylem erd ne aret
ed lmekted r. (1978: 48, akt. Akca ve Ergl, 2015: 21-22). E tl k pol t kalarn
gel t r lmes n mcadele eden 1970ler n fem n stler , ataerk l toplumlarn er ll k
deoloj ler n n stratej k stnlnn yen h kyeler kurma becer ler yle beslend n
bel rley p, yen h kyeler n ve tahayyller n en yaygn, en standart ve en genel d ye n teled
h kyeler n nasl erkekl e a t b r h kye olduunu grnr klmak n ncel kle kend
let m aralarn yaratma yoluna g derler (Kker, 2012, 135). 1982de Women Stud es n
Commun cat on akadem k derg s yayn hayatna balar. 1990larda postmodern dncen n
gel m yle ve nc Dalga Fem n st Hareket n ve Queer almalarnn ortaya kmasyla
aratrmalar da e tlenm , daha spes f k odakl ve farkl k ml kler /tek l kler de barndran
ve sylem anal z zer nden lerleyen almalar ortaya kmtr. lk dnem fem n st medya
almalarnda kadnlarn medyada tems l n n gerek dnyay ne derece yanstt (ayna
teor s ) tartlrken gnmzde medyann toplumsal c ns yet n kltrel anlamlarn nasl
yaratt, srdrd ya da kar kt le lg l sorular sorulmaktadr (Dow, 2009:86, akt.
Akca ve Ergl, 2015: 28). 2001 ylnda Fem n st Med a Stud es derg s yayna balar.
Trk yede se ncl almalar arasnda Aye Saktanber n Trk yede Medyada Kadn:
Serbest Msa t Kadn veya y E, Fedakar Anne (1995) balkl makales , Aysel Az z n
Medya, ddet ve Kadn (1994), N lfer T m s n n Medyada C ns yet l k (1996) adl
k taplar yer alr. Gnmzde sosyal b l mler alannda ve zell kle let m almalarnda
kadnlk, erkekl k, LGBT k ml kler g derek daha fazla yksek l sans, doktora tezler ne konu
ed lmekte ve aratrlmaktadr.

Toplumsal c ns yet ve medya zer ne akadem k almalardak konumlanmalar drt balk

altnda toparlayab l r z: 1- Medyann toplumsal c ns yet roller n nasl tems l ett ne l k n
almalar 2- Medyann farkl kadnlk ve erkekl k b mler n n nasndak rol 3- Kadnlarn
ve erkekler n medya kullanmlar/tket mler 4- Medyann ekonom pol t balamnda
medya sektrndek ve haber ret m ndek c ns yet l k. ler Dursun (2011) da benzer
ek lde b r snflandrma yapm ve Trk yede haber, haberc l k ve gazetec l k almalarnda
kadn odakl almalar dzleme ayrarak, met n, okur/ zley c ve haber ret m sreler
asndan ncelend n bel rtm t r (Aksa ve Ergl, 2015: 36). Fem n st yaklamlardan yola
kan Van Zoonen se farkl b r snflandrma ben mser:
Kaynak: L esbet Van Zoonen, Medyaya Fem n st Yaklamlar, Medya, Kltr, S yaset nde, Der. Sleyman
rvan, Ark Yaynlar, Ankara, 1997, S. 305-316.

8.2. Kadnlarn Medyada Tems l

K tle let m aralarnda kadnlarn tems l ed l medya almalar nde temel alanlardan
b r n oluturur. K tle let m aralar genel nde, telev zyon zel nde kadn, zell kle kamera
nndek hl yle aratrmalara konu olur. (Kabaday, 2006: 103). ncel kle kadnlarn
medyada snrl b mde yer aldn bel rtmel y z. Telev zyonda kadn ve erke n tems l yle
lg l yaplan er k anal z almalarnda, kadnn erkekten sayca daha az gster ld
meydana kmtr. 1950, 1960 ve 1970ler boyunca Amer kan telev zyonlarnda ekrandak
karakterler n yzde 20 la 35 kadn ken, 1980lere gel nd nde bu orann artt ancak y ne
de erkek orannn bunun k kat olduu gzlemlenm t r. 1995ten bu yana dnyada kadn ve
erkekler n medya tems l n lmleyen ve 2009da 108 lkede 1281 gazete, telev zyon ve
radyo stasyonunu nceleyen Global Med a Mon tor ng Projecte (GMMP) gre haberler n
yalnzca % 24nde kadn zne konumundadr. Haber kayna olarak kadnlar 2005e gre
daha fazla yer alsalar da haberc ler kadnlarn grler nden genell kle halk gr (% 44),
k sel tankla dayal gr (% 36), grg tan (% 29) olarak yararlanmakta kadnlar
haber n znes (% 23), uzman ya da yorumcu (% 20) ve szc olarak (% 19) daha az ses n
duyurab lmekted rler. Ayn rapora gre, haberlerde kadnlarn % 18 kurban olarak
tanmlanrken erkeklerde bu oran yalnzca % 8d r. zell kle kadna odaklanan haberler n
oran % 13, toplumsal c ns yet e tl n n ya da e ts zl n n altn zen haberler se yalnzca
% 6 oranndadr. Raporda haberler n % 46snn toplumsal c ns yet stereot pler n
glend rd ve haberler n yalnzca % 10unda toplumsal c ns yet e tl yle lg l yerel,
ulusal blgesel ya da uluslararas yasal aralardan sz ed ld tesp t ed lm t r (GMMP,
2010). Kkere gre haberlerde kadn tems l yet n n eks kl kadnlarn b rb r nden haberdar
olma ve yaamlarn blen skntlara ortak zmler retmek zere kend ler n fade etme ve
pol t k meru yetler n b r gerekl l k olan let m haklarnn engellenmes anlamna gel r
(Kker, 2012: 140).

Kadnlarn tems l n n yeters zl n n yan sra var olan tems ller n n de sorunlu olduu
a krdr. Yukarda bel rt ld zere medyann c ns yet yaps, hegemon k erkekl n
yen den na ed lmes ne olanak salar. Alanku medyann fallusmerkezl olduunu dd a
eder: Fallusmerkezl l k kavram esas olarak kadnn k ml n tanmlayan ve onu gndel k
hayata b r k ml kle yerlet ren d l n (ve onun btn anlatlarnn ve ed mler n n), erke n
tems l ett b r szde-c nsel stnlk dolaymyla kadn zer nde kurmu olduu kt dar
anlatan elet rel b r kavramdr. (2012: 32).
Medya toplumsal c ns yet sunumlarnda ataerk l tems l stratej ler zler. Kadnlar, d z lerde,
haberlerde, programlarda, reklamlarda vs. nesne, ed lgen, gsz, erkee baml, sey rl k
malzeme vs. olarak tems l ed l rler. Medya sektrnde erkek egemenl n n bar z b mde
h ssed l yor oluu, yaynlardak kadn olgusunun nem n b r kat daha arttrmaktadr. nk
kadnn b r meta olarak grlmes ve er l sylem n basknl y ne en ok kadnlar rahatsz
etmekted r. Yazl basnda genell kle nc sayfa haberler ne konu olan kadn, magaz n
programlarnda ve haberlerde ez len, madur olan, c nayete kurban g tm , aldatlan, stats
dk lerde alan, s yasal-sosyal ve kltrel alanda yer ed nemem b reyler olarak
karmza kmaktadr. Kadn ya geleneksel roller nde gster lmekte ya da c nsel obje
olarak sunulmaktadr. Bu k l yap gster lerek b r taraftan da kadna hang rol ben msemes
gerekt n n mesaj ver lmekted r. Medyada kadnn metalatrlmas; kadnn
k ml ks zlet r lmes ne, toplumda k nc plana t lmes ne, tket m objes olarak grlmes ne
sebep olmakta ve medyada ayrmc b r d l ret lmes n krklemekted r.

Butler ve Pa sley (1980) medyada kadnlarn tems l konusunda b r c ns yet l k le

gel t r rler. Buna gre kadnlar;

1. Aptal, suskun, seks ya da nleyen-kurban konumundak nesne-kadn

2. Roln yer ne get ren ve hayatnda ev , yuvas hep temel yer olan, e, anne, sekreter, hem re vb.
kadn

3. Geleneksel rolyle mesle n b r arada yrten kadn

4. Erkekle e t kadn

5. Bel rl kalplara sokulmam kadn (burada roller ters ne evr lm ya da allmn dnda
olab l r) ekl nde resmed l rler (akt. Uur Tanrver, 2012: 157).

Yavuz da daha ncek aratrmalardan yola karak (Saktanber, 1993, Uur Tanrver 2007,
Gencel Bek ve B nark, 2000: 4-15, Med z, 2008) alt farkl tems l b m olduunu bel rt yor:

1. Doal-e t varlk: Kadnlarn tpk erkekler g b haber kaynaklar olarak deerlend r ld ,

grler n n alnd durumlarda tems l b m .

2. E, anne olarak tems l: Habere konu olan kadnlarn, erkekler dolaymyla anne ya da e olarak
portreler n n z ld tems l b m

3. Kadnlarn kurban ya da can olarak tems l : Kadnlarn gazeteler n nc sayfalarnda yer bulan
kama, lme, ldrme, karlma haberler le gster dnyasndak kadnlarn ak, c nsell k, g y m
haberler n anlatan tems l b mler

4. Kadnlarn c nsel nesne/magaz n nesnes olarak tems l : Haber er kler le lg ler n n olmamasna
ramen, kadnlarn c nsell n n/bedenler n n kullanld tems l b m

5. Kadnlarn eylem/rgtllk hal nde tems l : Kadnlarn dorudan ya da dolayl olarak sosyal,
kltrel, pol t k ve ekonom k eylemlerde yer almalar ve bu t p rgtlerle l k de gsteren tems l
 b mler

6. Kadnlarn arasal varlk olarak tems l : Haber er le dorudan lg l olmasa da kadnlarn

fotoraflarnn kullanld haber b mler . Hastalk haberler nde kullanlan kadn fotoraflar
bunlara rnek gster leb l r. (Yavuz, 2015: 148).

8.3. TV D z ler nde Kadnlarn Tems l

Mecralara gre kadnn medyada tems l sz konusu olduunda farkllklardan sz ed leb l r
m ? Medya rnler n n met nsel ve sylemsel zell kler ne gre kadnlarn tems l
b mler nde de farkllklar vardr; yazl basnla grsel- tsel medya, haberle reklam ya da
rne n telev zyon sz konusu olduunda tartma programyla dramalar (f lmler ve d z ler)
kadn tems ller n kend zell kler dorultusunda olutururlar (Uur Tanrver, 2012: 158).
Medya met nler , hemen hemen benzer mesajlar retseler de farkllklar ermekted r. TV
d z ler farkl toplumsal c ns yet tems ller n n en arpc grld alanlardan b r d r.
Telev zyon d z ler , nsanlarn kend dnyalarndan kan ve oraya srekl gndermelerde
bulunan ykler araclyla gere n yer ne sahten n get , egemen deerler yen den reten
ve gen k tleler n kolayca ulaab ld programlardr (Oktay, 1987: 64). Toplumun deerler n
zley c ye sunan d z ler, toplumsal yaamda ounlukla karlatmz toplumsal c ns yet
roller n n devam etmes nde de neml b r rol oynamaktadr. Sz gel m c ns yet blm
yerl d z lerde kend ne yer bulmaktadr. D z lerde kadnlar b r meslek sah b olsalar da,
n vers te mezunu olsalar da a le ya da ev nde konumlandrlrlar. nk toplumda b r
kadnn ev kadn ve anne n tel kler n n planda tutmas gerekt nanc yaygndr. D z lerde
ataerk l yap nde tems l ed len kadn karakterler, sregelen geleneksel sylemler n yen den
ret lmes nde b r ara olarak kullanlmaktadr. Telev zyonda yanstlan stereot plem kadn
grntler , toplumun kadn nasl grmek sted le lg l b r f k r ver r.

Telev zyon d z ler nde a le toplumun ek rde ve vazge lmez unsuru olarak sunulmakta,
kadnn da toplumdak yer n n a les olduu vurgulanmaktadr. Bylece bu d z ler kadnlara,
en neml amalarnn a leler b r arada ve mutlu tutmak olduunu alamaktadr. Bu tr
programlar, nsanlar tarafndan anlalmas ok kolay ve konusunun nceden tahm n
ed leb ld trlerd r. rne n, pembe d z senaryolarnn kadnn ev nde almasna d kkat
ed lerek yazld dnlmekted r. Kadn genell kle ev nde alan, kocasn evde
bekleyen, her zaman bakml, erkek n yaayan b r g b gster leb lmekted r.

A le d z ler nde de deal a le model b yoloj k ek rdek a le olarak anne, baba ve ocuklardan
oluur. k nes l tems l ed l r ve c ns yet roller ayrtrlr. D z ncelemeler tarandnda,
yaplan tesp tlere gre a le ser yaller nde babann her zaman merkez otor te olarak a len n
ge m n salayan, a len n normlarn bel rleyen k olduu gze arpar. Annen n en neml
grev se ocuklarn e t m le lg lenmek, darya kar kocasn desteklemek, ger planda
durup dekor fonks yonunu yer ne get rmekt r. Kadn mesle nde ykselme hrs neden yle
ocuk dourmazsa bu b r evl l k kr z ne neden olmakta ve bu durum a le model nden sapma
olarak gster lmekted r.

Bu tr a le d z ler nde kadnlar genl k anda a le ve karm nde ancak da ma a leye

balantl olarak tems l ed lmekted r. Onlar zamanlarn yardmc lerde, sosyal ya da genel
h zmet ler alannda alarak, evde oturarak, a leler le gl b r ba nde onlarn
nas hatler n d nleyerek ge r rler. Evl l k n deal k n n bulunmas le b rl kte kadnlar
a leler nden deal sre ve adaylar nde set kler erke n amalad a leye katlarak, ancak
b r erke n yanna g tme yoluyla ayrlrlar. Erkekler genl k dnemler nde tamamyla kend
a leler nden ayrlmalaryla b rl kte dardak tanma srec nde ren rler k , b r nsan a les z
anlaml b r hayat sremez. Erkekler de a leden zlme, a leye kar duygusal katlm ve
meslek evk le btnle r.

A le ser yaller nde sapkn f grler de c ns yet stereot pler le bel rlenm t r. Erkeklerde
merkez stereot p karakterler yaratc ve sua e l ml d r. Kadnlar se gl kadn,
mesle nde ykselen ve ps kopatlardan oluur. A leye katlm ne kadar az olursa sapma ve
toplum standartlarndan kma o kadar gldr. A le ser yaller nde kadn ve erkek arasndak
anlamazlklarn zmnde ddet kullanlmaz, deal a le model nde sapan kadnlar k sel
bahtszlklar ve felaketler araclyla ehl le r (maner, 2006: 61).

Erkek egemen deoloj n n kadna uygun grd toplumsal roller, toplumsal yaamda
karmza kt g b telev zyonda kend n gster r. Yerl d z lerde tems l ed len kadn,
fedakr anne, namuslu e ya da ev n n kadn ocuklarnn anas mesajlarn leterek
kadnn geleneksel roln srdrmes gerekt n zley c kadna hatrlatmaktadr. Bu ek lde,
d z ler araclyla erkekler n kadnlardan beklent ler ek llenmekte ve toplumsal yap nde
c ns yet roller n n devamll oluturulmaktadr.

TV d z ler nde kadnlar retken, emek kadnlar olarak tems l ed lmezler. Genell kle gzel,
k ve bakmldrlar. Hedefled telev zyon zley c s kadnlarn tam da olmak sted kler
g b d r kadnlar. Dertler tasalar ak mek meseleler d r. Entr ka, ht ras, atma, kavga dolu
yaamlarnda b r yandan da mutludurlar, parasal skntlar yoktur, dnya tozpembed r, her
eyler vardr, yaadklar yerler modern eyalarla kapldr. Byle b r dnya sunulduundan
telev zyon zley c s kadnlarn kend olumsuz yaam artlarn unutmak n bu d z ler
zled kler dnleb l r. Ancak Yasem n nceoluna gre, pembe d z ler, kadnlarn gndel k
hayatn aclar, ares zl k, koca daya ya da c nsel tatm ns zl k g b pek ok soruna tahamml
etmeler ne ve bunlar kanksamalarna yol amaktadr (nceolu, 2014).
Toplumsal l k ler n, bel rl b r konu ve bel rl karakterlerle, devamlln salayan yerl d z
konsept baarl olduundan benzerler n dourmutur. Bunun sonucunda benzer
karakter st klerle, ayn tarzda oyuncularla, benzer toplumsal l k lerle lg l ayn tr ykler,
farkl dnemlerde h kyesel b r stnlk salamlardr (elenk, 2005: 291). Ana yayn
kua, telev zyonlar n ok neml d r; bu nedenle denenmem denen p r sk alnamaz ve
nceden denenm ve baarya ulam formller terc h ed lmekte, elbette bunun sonucunda
kopya yapmlar ortaya kmaktadr. Bu nedenle de toplumsal yaamda ve telev zyonda baat
olan toplumsal c ns yet roller d z ler tarafndan y nelenmekte, ataerk l yap salamlamakta
ve kadn roller bu yap er s nde ek llenerek basklanmaktadr.

Ataerk l toplum dzen nde, baskn c ns yet deerler nden sapma gsteren f grler baarsz
olmaya mahkmdur. Homoseksel b r f gr asla a le kuramaz. Homoseksell n negat f
deerlend r lmes a le yaam b m n n ben msenmes le kamufle ed l r. Bu da,
telev zyonda yer alan ser yaller n alternat f yaam tarzlarna kar toleranslar tamadn
gster r.

Modlesk , gndz saatler nde yaynlanan soap operalarda k farkl kadn maj tesp t
etm t r. B r nc s a ley b r arada tutan ahlak ve ruhan rehber, k nc s se ev kles d r.
Modlesk ye gre soap operalar zmsz k lemler eren sonsuz h kyeler le kadn
zley c ye a les n b r arada tutmaktak yeters zl nde yalnz olmadna l k n b r gvence
sunar. Soap operalardak kadn karakterler kadnn gnlk yaantsnn b r uzantsdr
(maner, 2006: 63).

A le d z ler egemen toplumsal c ns yet deoloj ler n n destekled ek rdek a ley toplumsal
l k ler n merkez ne yerlet r r. Kadnlar se a ley ayakta tutmak, b rl k ve btnl
salamak n ura ver rler. Soap opera ve bunun benzer Pr me T mea le ser yaller nde kadn
kamusal alanda var olur ancak baars zel alanda gsterd performanstr. A le ser yaller de
egemen kltrn a le deerler n n kodlar le anlamlarn oluturur (maner, 2006: 63).

zsoy, Trk yede TV d z ler nde toplumsal c ns yet roller n tar hsel b r perspekt ften
ncelem ve 70lerden 2000lere uzanan srete d z lerde kadn ve erkek kahramanlarn farkl
toplumsal roller zer nden gerekleen tems ller nde, yllar nde de mler yaansa da
znde egemen deerler n yen den ret lmes ne araclk etmekten kurtulamadklarn d le
get rm t r: C ns yet, e ve anne/baba roller zer nden gerekleen bu farkllama srec nde,
(dul anne babalar, tek ebeveynl a leler, evl l k d l k ler, a le ve ocuklar zer nde otor tes
zayflayan anne ve babalar, farkl k ml kler ve zel alann varl, c nsel yaamn normall
ve tabulatrlmaktan kurtarlmas), yen l k potans yeller ne ramen tems ller, egemen
deerler n kontrolnden kurtulamam ve snrlarnda kalmtr (zsoy, 2015: 232).
TV p yasas rekabet ortamnda farkl tems llere ht ya duyar ancak bu yaratt farkl
tems ller evc llet rerek kullanr: D z -met nler n kadn ve erkekler , zne konumlarn
ounlukla a leler , sorumluluklar, ler , aklar, mahalle ya da toplum adna yapmak
zorunda olduklar fedakrlklar yznden kaybederler. Kahramanlar, dnmler n
salayacak stek, g ve b lg ye yeter nce sah p olamazlar. Bu met nler araclyla zley c ye
en ha n kanca da bu noktada atlr: Sey rc kadn ya da erkek kahramann farkl roller ndek
tems ller nde ya da geleneksel roller n krmaya balad yerde, ounlukla da farklln ya
da aykrln sonunda hep cezalandrldna tanklk eder. (zsoy, 2015: 233) maner de
a le ser yaller nde kadn ve erkek arasndak anlamazlklarn zmnde d rekt erkek ddet
le kadn ehl let r lmes n n kural olarak gster lmed n ancak deal a le model nden sapan
ve a lesel deerler zer ne hkmed c arzular besleyen kadnlarn k sel bahtszlklar ve
felaketler araclyla ehl let r ld n bel rt r (2006: 60).

8.4 Medyada Hegemon k Erkekl k Tems l

L teratrde, 'hegemon k erkekl k' n b rok tanm bulunmaktadr. Bunlardan b rka yled r:
Erke n tek b r b mde, b r rnek model zer nden tems l ed lmes , tek b r erkekl k b m n n,
d er erkekl k b mler n n tmn yok saymas, fark b mlere yaam alan brakmamas
anlamnda baskc b r tanmlamadr. D er erkekl k b mler ya yok saylr ya da
marj nallet r l r. Bu anlamda erkekl k, yalnzca kadnlar zer nden egemenl k kuran b r
kt dar b m de l, d er erkekl k b mler zer nde de rad kal fem n stler n fades yle son
tahl lde ddet eren b mde tahakkm kuran b r yap olarak karmza kar (Connel
1995'den aktaran, Erdoan, 2011: 26). Batrk ve Tnel, Fem n st almalardan Hegemon k
Erkekl e adl almalarnda, hegemon k erkekl , genel olarak erkekler n kadnlarn
zer ndek egemenl nden beslenen ve farkl erkekl k b mler arsnda da hegemon k b r
l k na eden b r erkekl k kurgusu olarak tanmlamaktadrlar (Erdoan, 2011: 28). Sancar'a
gre se hegemon k erkekl k en genel tanmyla, '' kt dar el nde tutan erkekler n sah p olduu
erkekl k mges ''ne aret eden b r kavram olarak tartmalarn merkez ne oturdu. Hegemon k
erkekl k z n n aranaca genel har ta aa yukar yle z ld : Gen, kentl , beyaz,
heteroseksel, tam zamanl b r sah b , makul llerde d ndar, spor dallarnn en azndan
b r n baarl olarak yapab lecek dzeyde akt f bedensel performansa sah p erkekler n tems l
ett erkekl k (Sancar, 2008: 30).

zsoy, hegemonya b r gler denges nde kazanlan stnlk anlamna gelmekted r

d yor. Ve ekl yor: D er rntler ve gruplar ortadan kaldrlmak yer ne k nc l konuma
t lmekted r. Hegemon k mcadeleler n grlece neml alanlardan b r medya met nler ve
met nler n nasnda neml rol oynayan toplumsal c ns yet temellerd r. Erkekl n bu
balamda gnmz medya met nler nde nasl na ed ld de neml b r sorun olarak
karmza kmaktadr (Erdoan, 2011: 141). Telev zyon met nler nde, erkekl k n nasl na
ed ld n nceleyen Ertan, Batrk Akca ve Ergl, met nlerde u saptamalara varmlardr:

2008, 2009 yayn dnem nde, D g trk ekranlarnda yaynlanan, 1 Erkek 1 Kadn adl d z n n
1. Sezon tm blmler n dh l ett almasnda Ertan, u saptamalara varmtr: D z
genel olarak geleneksel l k rntler n barndrmamaktadr. rne n, Ozan ve Zeynep evl
olmadklar halde b rl kte yasamaktadrlar ve a leler de bu b lg ye sah plerd r. Hatta Zeynep
ocuk sah b olma konusunda son derece srarcdr. Bunun dnda, ev roller sz konusu
olduunda da, Ozan, yemek yapmak, bulak ykamak g b lerde Zeynepe yardmc
olmaktadr. En azndan kadns ve erkeks roller kesk n b r ek lde tems l ed lmemekted r.
Ancak konu erkekl k, onun korunmas ve ec nsell k konularna geld nde erkek karakter
Ozan, geleneksel ataerk l erkek deerler n n savunucusu roln stlenmekte ve hegemon k
erkekl k rntler n serg leyerek homofob k sylemler retmekted r. (Erdoan, 2011: 102).
K mmel (1994), erkekl k, ec nsell k ve homofob arasndak gl balantya d kkat
ekmekted r. Ona gre, erkekler n 'erkekl k'ler balamnda aalanmak en byk
kbuslarndan b r d r. Bu korkuyla erkekler, kadnlara, aznlklara, gey ve lezb yenlere ynel k
ayrmc prat kler karsnda sess z kalmay terc h etmekted rler. Bu sess zl k, onaylamasalar
da, seks st ve rk akalar, geylerle lg l aalayc sohbetler karsnda ortaya kan
sess zl kt r (Erdoan, ,2011: 103).

Bu balamda, erkekl n hegemon k sylem , kend n , kadnlk ve kadnslk atfett gey

erkekl kler karsnda yen den retmekted r. Bu almada ele alnan telev zyon d z s nde de
ec nseller, 'gerek erkekl k' n karsnda, kadns, c nsell k dkn, fazlaca bakml, d
grntsne zen gsteren, k tket m ne dayanksz, futbol ve araba g b konulara lg s z,
nce ve estet k yn gel m stereot p k n tel klere sah p b reyler olarak tems l ed lmekted rler
(Erdoan, 2011: 103)

Alkol tket m ve erkekl kle lg l sylemler de ret lmekted r. 'Gerek' erke n sert k ler
tketmes ve buna dayankl olmas gerekt mesajn ak b r b mde tayan d yaloglar yer
almaktadr. Bunlar, sadece alkol tket m balamnda de l, 'erkeks ' b rtakm lg alanlarnn
tanmlanmas balamnda da tab klnan b r erkekl k rnts yaratmaktadr. Gerek erkek,
futbola lg duyar, gerek erkek, arabalarla lg len r, gerek erkek, tavla sever vb. sylemler,
deal erke n davran rntler n tanmlayarak bunlarn dnda kalan erkekl k rntler n n
tek let r lmes ne h zmet etmekted r (Erdoan, 2011: 110).

ncelenen telev zyon d z s n n 31 blmnn 11 nde ec nsell kle lg l b r er k bulunmakta

ve bunlarn heps , ec nseller stereot p k b r b mde tems l ederek bu yndek alglar
destekleyen homofob k sylemler retmekted r. Bu sylemler, ec nsel erkekl kler n 'gerek'
erkekl kten uzak olduu, erkek olmakla heteroseksel olmak arasnda zorunlu b r ban
kurulduu, ec nseller n 'yumuak', `topo', 'top', to-to' vb. gndel k d l n aalayc
sfatlaryla n telend r ld ve bunlarn yen den ret ld , 'gerek' erkee zg lg alanlarnn
ve zevkler n n bel rlenerek bunlara lg s z olanlarn tek let r ld sylemlerd r (Erdoan,
2011: 120). Heteroseksel ten n hegemon k erkekl n kurucu unsuru ve homofob n n de
bunun na stratej s olduunun altn zmek gerek r. Homofob , bas te ec nsellere kar b r
nyargl tavr olmaktan te, erkekler hegemon k erkekl e zorlayc levlere sah pt r.
Egemen erkek arkada gruplaryla yaplan aratrmada erkek ocuklarn daha lkokulda
homofob k ter mlerle ( bne, top, vb.) d s pl ne ed ld kler ve lk ren len c nsel ter mler n
homofob le lg l olduu grlmtr. (Plummer 2000den aktaran, Sancar, 2008:204).

B r d er d z ncelemes se, b r nc sezonu 7 Eyll 201120 Haz ran 2012 tar hler nde, 40
blmlk k nc ve son sezonu da 12 Eyll 201226 Haz ran 2013 tar hler arasnda Kanal D
ekranlarnda yaymlananKuzey Gney adl drama d z s d r.

D z n n genel sylem ncelend nde erkek olmann, adam olma fades altnda srekl
olarak spatlanmas gereken b r konum olarak kodland grlmtr. Erkek karakterler n
serg led performanslar da erkekl kler n n kantlanmas n ver len mcadeleler olarak
karmza kar (Batrk Akca ve Ergl, 2014).

Kuzey karakter n erkek olma, erkekl k r teller nden b r olan askerl k h zmet n yer ne
get rmekle edeerd r. Ancak, cezaev ne g rd n asker okula g d p subay olma hayal n
y t rm t r. Cezaev nden tahl ye olduktan sonrak lk askerl k bavurusu yapmak olur, fakat
salk muayenes sonunda askerl e elver l olmad kararna varlr. Kuzey, cezaev nde
paral dv yaparken, dv sonrasnda mahkmlardan b r tarafndan baklanmtr. Bu
bak yaras Kuzey askerl e elver s z hle get r r. Askere g demeyen, babas Sam Bey n
dey m yle re kan Kuzey, bunu byk b r erkekl k kayb olarak alglayp bunalma
g rer; alkol alr ve dvlere katlr (Akca ve Ergl, 2014). Askerl k yolunu, Trk yede
erke n olgunlama durana doru att en neml adm, b r ayrlk aamas, yen k ml ne
tek bana yry... (2011: 45) olarak tanmlyor Selek. Dolaysyla, askere g tmem b r
erkek, d erler n n gznde tam anlamyla erkek saylmamaktadr. Kuzey de, sarslan
erkekl k denges n yen den kurmann; kend s ne ve evres ne erkek olduunu kantlamann
yolu olarak dvmey seer (Batrk Akca ve Ergl, 2014).

Kuzey n sellet rd erkekl k kodlarnn banda sklkla vurgulad cesaret, fedakrlk,

del kanllk ve mertl k sylemler gelmekted r. Kuzey, d z boyunca bu kodlara sadk kalma
mcadeles ver r. Gney n byk b r fedakrlk yaparak, onun yer ne hapse g rer.
Dmanna kar b le verd sz tutar, yalan sylemez. Racon kurallarna uyar,
sp yonculuk, namertl k, dlekl k yapmaz. K msey arkasndan vurmaz (Batrk Akca ve
Ergl, 2014).
D z de baba Sam Bey, geleneksel ataerk l a le s stem nde alp para kazanarak ev n n
ge m nden sorumlu olan ev n yal erkek otor tes n tems l etmekted r. Sam Bey n
erkekl k, her eyden nce e n ve ocuklarn otor tes yle ynlend rmek, ocuklarna erkek
adam olmalar n gerekl deerler aktarmak; gerekt takd rde tm a le b reyler zer nde
f z ksel ve szel ddet uygulamaktan kanmamaktr (Batrk Akca ve Ergl, 2014). nk
erkek olmay tanmlayan n tel kler, sah p olmay, ynetmey , ge nd rmey , korumay, uruna
dvmey , d dnyayla l k kurmay, becermey , zorlukla amay, dayankl olmay ve
b lmey gerekt r yor (Selek, 2011: 22).

Bugn y rm yl nces ne kyasla erkek egemen toplum kavram ok daha yaygn kullanlan
b r kavram hl ne geld . Bu kavram, snfsal ve d er sosyal balamlar ne olursa olsun, her
trl erke n b r b mde yararland b r toplumsal dzen anlatr (Sancar, 2008: 17).

Connel da hegemonyann toplumsal prat kler araclyla lend ne aret etmekted r;

hegemonya, d nsel ret ya da prat e, k tle let m n er ne, cret yaplarna, ev
tasarmna vb. kk salmtr ve arklar, f lmler, ykler, reklamlar g b medya met nler ndek
kahramanlar araclyla doallamaktadr. Bu nedenle, hegemon k erkekl k, genel olarak b r
erkek c ns yet rol olmaktan te, b r kltrel deal yanstr ve tm erkekler n rzalar
araclyla ret l r. (Connel, 1998dan aktaran, Erdoan, 2011: 29). Bu noktada, medyada
erkek k ml ve beden n n tems l olduka neml b r konudur. Tpk fem n st almalarda
olduu g b , bell erkekl k roller n n ve beden formlarnn nasl tems l ed ld ve nasl deal
formlara dntrldne l k n ok sayda alma vardr. Hegemon k erkekl k, toplumdak
d er erkekler n ona gre ek lleneb lece ya da rekabet edeb lece ortak b r varsaymdr.
Hegemon k erkekl , erkek c ns yet rol g b evrensel olarak bell roller, davran b mler
ve tems l zer nden tanmlamak zordur. Ancak her toplumda b r hegemon k erkekl k b m
vardr. (Erdoan, 2011: 29)

8.5 Medya Sektrnde Toplumsal C ns yet E ts zl

Medyann c ns yet l n n belk de en neml nedenler nden b r tanes de medyada yer alan
yazl, grsel, tsel met nler n erkekler ve/veya erkek egemen z hn yetler tarafndan ret l yor
olmas ve kadn bak asn yanstamamasdr. Medya sektrnde c ns yet b r blmnn
varlndan sz ed leb l r. Kadnlarn b rok alanda olduu g b medya kurulularnda da
erkeklerden daha alt kademede almakta olduunu gzlemlemek mmkndr. Kadnlar n
halkla l k ler, sunuculuk, ekran n ler uygun meslekler olarak n telend r l rken
gazetec l k hl erkek mesle olarak grleb lmekted r. Trk yede 1990larn bandan
t baren zel yaynclk rketler n n saysnn hzla artmasyla b rl kte zell kle grsel medya
ve s nemada kadnlarn saysnn artt ve daha st konumlara geleb ld kler gzlenmekteyse
de medya sektrnde alan kadnlar genelde orta dzeydek poz syonlarda yer alm,
ynet m kademes genell kle erkeklerden olumutur (KSGM, 2008: 11). GMMPye gre
kadn muhab rler n haberler n n oran 2000de %27 ken 2005te %45e ykselm , ancak
2010da 8 puan ger leyerek %37ye dmtr. Telev zyonda haberler n % 52s , radyoda se
% 45 kadnlar tarafndan sunulmaktadr. Kkere gre modern gazetec l k mesle n n
douundan bu yana e ts z b r blm sz konusudur: yzyldan ber kend ler ne
kapal tutulan, kurallar ve meslek deerler kadnsz zamanlarda oluturulmu gazeteler n
kadn sayfalarnda almakla e balayan kadnlarn, daha ok e t m, salk ve kltr
sayfalarnda grevlend r ld kler saptanm. Radyo ve telev zyonlarn haber odalarnda
almaktan z yade, sohbet programlar yapp sunan kadnlarn, meslek zerkl kler n ok
nemsemed kler , dzeltme ve uyarlara ak olduklar, ar yk altnda kaldklar da
bel rlenm . Esk den olduu g b , md de pol t ka, ekonom , d plomas ve spor
yazarl/program yapmcl g b uzmanlk alanlar kadnlarn daha az saylarla alt
alanlar olarak aretlenmekted r (Kker, 2012: 124).

Trk yede gazetec l k mesle nde kadn ve erkek st hdamn karlatran Tahaolu,
gazeteler n knyeler n n % 19unun kadn, % 81 n n erkeklerden olutuuna, kadnlarn
medya sektrnde ynet c poz syonlarda yer alamadklarna d kkat ek yor. nternette bu
oranlar kadnlar leh ne artmaktadr. Gazetelerde kadn muhab rler n aznlkta olduu ya da h
olmad alanlarn banda se spor, ekonom , d plomas muhab rl gel yor.

Kaynak: ek Tahaolu, B anet, http://m.b anet.org/b anet/medya/154466-medyan n-kunyes -kac-

kad n-kac-erkek, Er m Tar h : 27 Mart 2014.

Kadnlar medya sektrnde g derek daha fazla oranda yer alsalar da kadnlarn varl kadn
odakl haberc l garant leyecek anlamna gelm yor.

8.6. Medyada Toplumsal C ns yet E tl Nasl Salanab l r?

Bunun n b rok rgt, grup, g r m ya da b rey yllardr pol t k, toplumsal ve kltrel
alanlarda farkl takt klerle mcadele ver yorlar. Medyay c ns yet b r d lden kurtarmay ve
medyada ataerk l deoloj n n dnda farkl toplumsal c ns yet roller ne yer ver lmes n
salamay amalayan bu takt kler unlar er yor: 1- Kadn odakl haberc l k anlaynn
gel t r lmes ve fem n st medya deney mler n n oaltlmas, zell kle ana akm medyann
erkek egemen sylem nden bamsz, alternat f medyann kurulmas 2- Medya zleme
Merkezler oluturularak medyada c ns yet d l n bel rlenmes , tak p ed lmes ve
raporlanmas 3- S v l Toplum Kurulularnn ve sosyal hareketler n medyada c ns yet l e
l k n farkndalk kampanyalar gereklet rmeler 4- Gazetec lere, medya profesyoneller ne
ynel k olarak alternat f, c ns yet olmayan b r d l kullanm n e t m ver lmes ve e t m
materyaller oluturulmas 5- E t m s stem nde medya okuryazarl dersler ne yer ver lerek
renc ler n kk yalardan balayarak c ns yet l e kar b l nlend r lmeler . 6- Medya
kurulularnn ayrmc/c ns yet d l ve prat klerle mcadeley yayn pol t kalarnda ve kurum
ley te hayata ge rmeler . 7-Toplumsal c ns yet e tl n n gel t r lmes nde hkmet
programlarnda ve pol t kalarnda medyann b leen olarak ele alnmas. Son 10 ylda bu
abalara sosyal medyann sunduu mknlar da eklend . F z ksel kamusal alanlarda yeter nce
sesler n duyuramayan kadnlar, sanal kamusal alanlarda grnr hle geld ler, kadnlk
mcadeles ne b r ek lde dh l oldular. Krcell , Facebookun kadn k ml zer ne etk ler n
nceled almasnda u sonuca varyor: Den leb l r k Facebook toplumsal c ns yet
normlarnn mzakere ed ld , yapland ve yen den yapland de en toplumsal ve
kltrel alanlardan b r olma zell tamaktadr. Burada gen kadnlar egemen toplumsal
c ns yet roller n ve c ns yet deerler yen den reteb ld kler g b , zaman zaman bu deerler
sorgulanmaya ak hale geleb lmekted r. Bu anlamda yen let m teknoloj ler nde yer alan
Facebook ve benzer sosyal a s teler Trk yede kadnlar n k ml kler n korumalar
gereken yen b r mcadele alan zell tamaktadr (Krell , 2015: 340).

Uygulamalar

1. P yasada satlan kadn ve erkek derg ler n n er kler n karlatrmal olarak anal z ed n.

Uygulama Sorular

1. Kadn ve erkek derg ler nde arlkl olarak hang konulara yer ver l yor?

2. Derg ler hang ya grubundan, sosyo-ekonom k statden ve e t m dzey nden kadnlara ve

erkeklere seslen yor olab l r?

3. Derg lerde snfndan kadnlar ve erkekler yer alyor mu?

4. Derg lerde hang rnler n/h zmetler n reklamlarna yer ver l yor?

5. Derg lerde kullanlan fotoraflarda kadnlar ve erkekler nasl tems l ed l yorlar?

Blm zet
Bu blmde medya le toplumsal c ns yet arasndak l k y ve temel sorunlar, let m
alanndak akadem k almalar tar hsel b r perspekt ften sunarak aklamaya altk.
Medyann c ns yet d l n n ve ley n n nedenler n tartarak kadnlarn ve erkekler n
ataerk l deoloj ereves nde e tl k olmayan b r ek lde medyada tems l ed ld kler n
rnekler zer nden gsterd k. Bu tems ller n b reyler n k ml k nasnda ve ataerk ll
sellet rmeler nde neml rol olduuna aret ett k. zell kle popler telev zyon d z ler nde
z len karakterle ataerk l c ns yet roller n n yen den ret ld n ler srdk. Toplumsal
c ns yet e ts zl n n medya sektrnde blmnde ve alanlar arasnda srdn de
ekled k. Bu e ts zl n g der lmes amacyla mcadele eden b reyler n ve gruplarn
takt kler ne de nd k.

9. TOPLUMSAL CNSYET REJM TEMELNDE

BEDEN POLTKALARI
Gr
Beden sah p olduumuz b r ey de ld r, olduumuz ey n b r parasdr. Hayat ruhsal,
z h nsel ve f z ksel olarak btnsel b mde deney mleyeb lmem z n varlmzn yaama
uzanan boyutlarndan b r d r.

Mutlu olduumuzda sev nten alar ya da olduumuz yerde zplarz. Yumruklarn havaya
kaldrmak, ska yaplan b r zafer kazanma aret d r. Masaya vurulan yumruklar, kapya
atlan tekmeler b r fken n bedensel fades oluver r. End elend m zde yer m zde duramaz,
volta atarz. Kucaklaarak zlem m z aar, sev erek oalrz.

B r n n beden davranlar, semboller, g y n ve been ler zer nden b ze o k n n ya,

c ns yet , snf, deoloj s , etn s tes , k m zaman mesle hakknda f k r ver r.
zlen mler m z n temel , ounlukla bedenseld r.

Beden kel mes n n kk ng l zcede corps yan korseden gel r; ruhu ve organlar sk skya
saran b r klf olarak anlr beden. Arapa kk se badan yan zrh ya da wucd yan varolu,
mevcud yet anlamn tar (http://www.n sanyansozluk.com/?k=torso&x=0&y=0).
Mevcud yet m z n beden boyutu, d er boyutlara nazaran oaldka, yaamda eks l r z.
Beden n pol t kann konusu hal ne gelerek ok fazla anlam kazanmas, beden b r yorumlama
alanna dntrmtr. Tp, e t m, hukuk beden toplumsal normlara uygun hale get ren
kurumlar olarak lev grr. Bedene dayal toplumsal yarglar salkl olmay, almay, bell
sayda ocuk dourmay, kadnlar n gzel erkekler n gl grnmey vs.
toplumsallamann temel koullar hal ne get r r. Beden m z, nasl b r hayat yaayacamzn
kayna ve nasl b r hayat yaadmzn kant hal ne gel r.

Pol t ka kuramclar vatandalar ve vatanda olmayanlar, hukuk zneler ve hak sah pler ,
tket c ler ve sey rc ler, d ndarlar ve a le yeler olarak hayatmzla, alanlar olarak gndel k
hayatmzla olduundan daha ok lg lenme e l m nde[d r] (Weeks, 2011:13). Bedene dayal
gstergeler, bu snf d kategor ler n tev k nde sklkla kullanlr. Modern kt dar n beden;
erkek ve kadna l k n toplumsal roller n bel rlenmes nde, erkek-kadn/ruh-beden/doa ve
b l n arasnda h yerar ye dayal b r mesafen n oluturulmasnda, zaman zaman da
kap tal zm n temel referanslarn oluturan retken olan- olmayan emek28 /kullanm deer -
de m deer g b kategor ler n ereveler n n z lmes nde merkez b r referans
olagelm t r.

9.1. B yopol t ka
M chel Foucault 18. yy sonlarndan t baren ortaya kan ynet m b m n ncek lerden ayrr.
Modern kt darlarda bel rley c olan artk hkmdar de l ynet m s stemler , toprak de l
nsandr. S yaset n konusu nsan yaamdr. Bu nedenle s yas ver ler b yoloj den referans alr.
B yoloj b r deoloj d r. Modern kt darda devlet beden e tl kurumlar ve prat klerle
ekonom k, pol t k olarak kullanl hale get r r. Egemenl k parad gmasndan farkl olarak,
d s pl nc b r kt dardr. Ancak b yo kt dar tez fem n st b l mc ler tarafndan beden n tab
olduu kt dar tekn kler nde yen den ret m n grmezden gel nmes , kadnlarn ve erkekler n
tab leme srec n ayrmsz olarak ele almas g b gerekelerle elet r lm t r.

Genel olarak nfus pol t kalar (krtaj ve/ya ocuk dourma le lg l sylemler), en sk
rastlanan modern kt dar sylemler d r. Benzer ek lde salk zer nden e tl d nsel
ed mler n merulatrlmas (namaz klmak, abdest almak nsan d r tutar, souk su kan
dolamn hzlandrr); fazla k lonun ahlak sapmann, rade zayflnn, k sel d s pl n n
zedelend n n b r gsterges olarak kabul ed lmes g b rnekler dnleb l r.

T mothy M tchell Msrn smrgelemes srec nde byk araz ler n zel mlk yete
gemes ve Avrupa sermayes n n yatrm yapmasyla b rl kte, topraksz ler snf olumaya
baladn hatrlatr. Bu nedenle bu ler n bedenler ne cretl l n get rd
alkanlklarn kazandrlmas, yan bedenler n n kolon ze ed lmes gerekmekted r. Benzer
ek lde N jeryann kresel kap tal zme katlm n yaplan ataklardan b r D s pl ns zl e
Kar Sava ad altnda, sten len b mde almaya steks z ve d s pl ns z grlen nfusun
azaltlmas pol t kalar uygulanmtr. Nfusun bu ek lde dzenlenmes ne l k n en yaygn
rnek, doum oranlarna ynel k mdahaleler olarak karmza kar. n n ret m ve
yen den ret m toplumsal ekonom k b r etk nl k ve kap tal zm n b r k m n b r kayna olarak
kabul ed lmek yer ne, doal b r kaynak ya da k sel b r h zmet g b gster l r (Feder c , 2012:
17). Nfusun farkl b yopol t k tekn klerle ehl let r lmes , kap tal st srece eklemlenmen n
gerekler nden b r d r. G derek yaygnlaan meslek e t mler n byk ksm, nsanlara esas
olarak nasl b r olmas gerekt n n ret ld tekn klere gnmzden b r rnekt r.

B yopol t k kt dar tek b r merkezden yaylan bask mekan zmalar zer ne kurulu b r kt dar
yntem de ld r, b reyler dzey nde leyerek rza ret r. B yopol t k s yaset, nsanlarla
b yoloj k olarak snflandrlab len nfus b r m olarak lg len r. kt darn b reylerce ret m
k m zaman b r haz kayna hal ne dah geleb l r. Bunun sebeb , kt dar mekan zmalarnn
sylemsel olarak sunularak, f z ksel b r g olmaktan kmas ve ynet msel
(governmental ty) hale gelmes d r. Bu noktada, geleneksel s yaset n poz t f b r anlam
tayan zneleme kavramna de nmek neml d r. Foucault n znelet r lme, b reyler n
kt dar tarafndan e tl sylemler etrafnda dzenleneb l r hale gelmes anlamn tar
(Foucault, 2011: 63). zne, kt dara tab olduu ve kt darn sylem prat kler ne gre
kend s n na ett srece kend s n b r zne olarak var edeb l r (Butler, 2005: 10).
.Foucaultnun kt dar prat kler ne kend l k teknoloj ler demes n n sebeb budur.
Gzetlenen zneler, tpk Benthamn Panopt con topyasnda arzuland g b , normlar
sellet ren ve kt dar kend znell nde yen den reten zneler hal ne geleceklerd r
(Gambett , 2007, 2). Foucault bu durumu Toplumumuz gster de l, gzet m toplumudur
ne b r amf teatr ne de b r sahnen n zer ndey z, b zler panopt k b r mak ne ndey z
(Foucault, 1995: 217). szler yle fade etmekted r.

Panopt kon merkezden her noktann grleb l r ve denetleneb l r olduu b r mekn

dzene d r. panopt konlar ve benzer d s pl nc kurumlarn ou Fransada ya da
ng lterede de l, Avrupann kolonyal snrlarnda gel t r lm ve kullanlmaya balanmtr.
Bentham Panopt konun dayand temel lkey Rusyann 1768-74de Osmanl gler n
yend kten sonra kolon ze ett topraklarda kurulan atlyelerde bu lkey uygulayan karde
Samuelden renm t (M tchell, 2001: 15).

Bu gzetlenme hal , hegemonyann sel olarak nasnda bel rley c d r. Hegemonyann

oluumu n baka b r tarafndan gzetlen yor olmaya gerek yoktur; zne gzetlenme f kr
le kend kend n n gzetley c s hal ne gel r.
Efe Batrk kt darn nsan ve hayat arasndak tm l k sell kapsayc boyutunu temel alan
b r yaklamn, s yasal olan le doal olan arasndak kavramsal ayrm reddetmes gerekt n
syler. nk nsan ne sadece doal b r varlktr ne de sadece - Ar stoteles fadeyle
s yasal b r hayvandr (zoon pol t con) (Batrk, 2013). Doal-s yasal k l , s yas prat klere
doa referansyla meru yet kazandrlmas t bar yle rza retme potans yel yksek b r
syleme kaynaklk etmekted r.

9.1.1. Doann Ev Olarak Beden

Yaam deney mler m z zer ne sz syleyen deoloj ler n doallatrc b r sylemle
desteklenerek yaygnlatrlmas modern kt darn sklkla bavurduu b r tekn kt r. Kadn ve
erkek arasndak farkllklarn doutan geld , yoksullarn zek dzey n n zeng nlere gre
dk olduu, baz etn k gruplarn tembel olduuna l k n haberler gazeteler sslemekted r.
Anne ve ocuk arasndak l k younluunun kadnlardak hormonlardan, erkekler n
c nsell e olan heves n n testosterondan kaynakland; kadnlarn bey n yaplar dolaysyla
duygusal e l mler gsterd vs... sylen r. Toplumsal e ts zl klerden kaynaklanan hastalklar
genet k ve hormonlara dayanlarak tbb let r l r. Pek , kadnlarn alver yaparken
bey nler ndek baz blgeler n hareketlend ne, ayn hareketlenmen n erkekler n plak b r
kadn grdnde gereklet ne l k n bu b l msel aratrma habeler , temelde b ze ne
sylemekted r?

B r ey n doal olduunu dd a etmek, o ey n de t r lemez olduunu ma etmekt r; rne n

eer kadn-erkek arasndak e ts zl k doal durumdan kaynaklanyorsa, buna kar
d renmen n anlam yoktur. Beden doum ya da c nsell k g b b yoloj k etk lerle balar olan
ed mler erd nden, ayrmc sylem n d er referans alanlarna gre ok daha fazla
doallatrlma r sk tar. Fa zm ve c ns yet l n ayrmclklarn merulatrlmasnda
bedene ska bavurmasnn sebeb budur. Bu durum, ayn zamanda beden n d ren kayna
olmasnn da sonucunu get rm ; kadnlar, genler, ec nsel ve translar bedenler zer nden
kurulan hegemonyaya29 syan etm lerd r. Fem n zm n toplumsal c ns yet kavramn ortaya
atarak, c ns yet n toplumsal nasna d kkat ekme abas bu syann meyves d r. Fem n zm
c ns yet ve toplumsal c ns yet arasnda b r ayrm yaparak, kadnlk ve erkekl n toplumsal
nasn b yoloj k c ns yetten ayrmtr. Ancak bu sylem Jud th Butler tarafndan
heteroseks st olduu ve k l e dayand gerekes yle redded lm t r. Butler, b yoloj k
c ns yet n/anotom n n toplumsal nas ve toplumsal c ns yet n performat fl kavramlarn
ne srmtr. Butler tarafndan ortaya atlan queer tez, b yoloj k olarak tar f ed len
farkllklarn da tar hsel ve kltrel olarak na ed ld n , farklln c ns yetler arasnda
konumlandrlamayacan ve sab tlenemeyece n , c ns yetler nde c ns yetler aras ayrm
aacak kadar ok ve de ken farkllk olduunu savunur. C ns yetler arasnda denkl k veya
adalet olduu dd asna dayanan c ns yet farkll tez zell kle beden temell farkllklardan
g alarak e tl k sylem n reddederken, toplumsal c ns yet tez b yoloj n n toplumsal nasn
es gemekte, queer teor se fa l bulanklatrd gerekes yle elet r lmekted r.

Toplumsal e ts zl kler b yoloj ye ya da nsan doas sylem ne dayandrarak

merulatrlrken bavurulan baat h le, sonucun ortaya kndak toplumsal d nam kler n
g zlenmes d r. rne n kadnlarn c nsell e erkeklerden daha az dkn olduu yargsn ele
alalm. Byles b r tez, kadnlarn c nsel davran le erkekler n c nsel davran arasndak
farkll, bu farklln doutan geld sonucunu vurgulayan b r gereke olarak sab tler.
Oysa c nsell n kadnlarn yaamnn neredeyse tamamn dzenley c b r lev grd b r
erkek egemen toplumsallkta kadnlarn c nsel lg ler n n et ketlenmes b r kadnlk normu
oluturur. Kadnlarn c nsel lg ler n yarglayan pek ok et ket bulunmasna karn, erkekler
n bu kavramlar ok snrldr, erkekler n c nsel olarak aalanmas, y ne kadnlar zer nden
olur. stel k kadnlar yer nde yaplan b r hata, a lede gereklet r len b r davran ya da
arkadalar arasndak l k de ortaya kan b r durum g b ok farkl hallerde bu et ketlerle
yarglanma tehl kes le kar karyadr. rne n otobs ofrn s n rlend ren b r kadn yolcu
kolaylkla haf f merep, llk, fah e, kaar, yollu vs... olab l r. C nsell k kfrlerde kadnlar
cezalandrc b r ara olarak resmed lmekted r. Avrupada toplumda varlklar bel rg nleen,
c nsell kler n zgrce yaayan kadnlarn cad avlar le ldrldkler b l nmekted r. Bu
koullar gz nnde bulundurulduunda kadnlarn c nsell e ynel k lg ler ndek azalma,
kadn ve erkek hormonlar le m , erkek egemenl ne dayal toplumsallama le m lg l d r?

nsan b yoloj s anne karnnda ya da bebekl n lk dnem nde b r kez oluan sab t b r levha
olmad g b , kltr ve b yoloj b rb r nden kes n setlerle ayrlab len d nam kler de de ld r.
D maymunlarla yaplan b r aratrmada hk m konumdak d maymunlarn adet
dngler n n normal ve yumurtlama nces nde progesteron sev yeler n n daha yksek olduu,
taat eden maymunlarn se daha az sklkla yumurtladn ve adet dngler n n daha sk
bozulduunu gsterm t r. Toplumsal taat HPA aksnda ve yumurtalklarda hormonal
bozukluklara yol amtr (Gabor Mat, 132). Benzer ek lde b r balk tr olan Afr ka
kl tler nde, zafer veya yen lg n n sadece hormonal dengey de l, bey n hcreler n b le
de t rd n gsterm t r ( b d, 154). zetle; toplumsal koullar, nsann davranlar ya da
yaam olanaklar b yoloj k zell kler ek llend ren etkenlerd r.
Bugn, davranlarmzn, h sler m z n, hatta ht yalarmzn doamzdan kaynaklandn
dd a etmek yle dursun; g y nmek, sslenmek, c nsell k, c ns yetle lg l kltrler ve
zamanlar aras farkllklar b ze bunlarn byk ksmnn zaman ve meknla ek llend n
gster yor. Esk Hawa l lerde c nsell k ve c nsel organlara tapma r teller , Namb yada
evlenerek eler n n evler ne tanmay bekleyen gen erkekler, baz Mslman lkelerde kadn
snnet uygulanrken bazlarnda uygulanmamas, Kenyadak baz kab lelerde hareket
s mgeleyen her yer sslend n kadnlarn ocuklarn ve erkekler n sslemes ,
H nd standa kolonyal zm nces ftc ns yetl tanrlar, Osmanlda ec nsell n ancak
Tanz matdan (1839) sonra ayp saylmas rneklerden sadece b rkadr.

nsanlarn ddete e l ml olduuna, savamann gerekl l ne, nsann sah p olma drts
gere mlk yet n kanlmazlna, l derl n doutan geld dd asyla mcadelen n
beyhudel ne, kadn ve erkek arasndak farklln de t r lemezl ne gnderme yaparken
bu gerekelend rmeye [ nsan doas referansna bavurmaya] ht ya duyuyoruz. Yan srekl
olarak g denges zl kler n , smry merulatrmak n. nsan doas, byle b r dzen
badr (Glnur El k, 2011: 14). Bu nedenle, beden n bu e ts zl kler n merulatrlmasna
kar b r referans kayna olmasna kar, e ts zl kler n temel ndek toplumsal normlar
grnrlet rmek nem tar. Thomas Lemke'ye gre, b yopol t k yen l kler n etk s hayat
srec n n dntrleb l r ve g derek artan derecelerde denet m altna alnab l r olduunu
gsterm t r; bu dnceye gre nsann dokunmad bak r doa dnces khnelem t r.
Bu nedenle doa, ancak doa-toplum l k ler n n b r paras olarak grleb l r (Lemke,
2014:19).

9.1.2. k l kler n nas

Modern kt dar, k l kler na ederek ara formlar ve sreler ortadan kaldrr, norm olan
aret eder.

Frano se Her ter tar htek lk k l n erkek ve kadn arasndak ayrmdan yola klarak
oluturulduunu syler. Sonrasnda kurulan k l kler bu ayrma dayanlarak oluturulmutur.
Bu nedenle, ruh-beden, rasyonel-duygusal, zel-kamusal, hetroseksel-homoseksel, doal-
s yasal gzel- rk n g b pek ok k l n yeerd , yaamn bu k l kler temel nde h yerar k
olarak kurulduu ayrmc dnceler n erkek egemenl ne dayandn sylemek
mmkndr. N tek m ruh erkekle, beden kadnla zdelet r l r; erkek dlleyen tohumlar,
kadn dllenen topra tems l eder. Kadnn erke batan kard sylem beden n akl
batan kard sylem le paralell k tar. Bu denklemde kadn, erkee gre daha fazla
bedensellem t r; kadnn beden onu, erke n beden n n erke anlattndan daha fazla
anlatr hale gelm t r. Kadn beden ma le yklenm t r.
Ruh ve beden nsan varoluunun k ayr b m olarak ayrlmas tar h n esk zamanlarna
dayanr. Bu ayrm karlkl b r etk le mden ok, yoldan kmaya hazr beden n rasyonal ten n
kayna ruha tab yet zer ne kuruludur. Doa le zdelet r lerek ngrlemeyen sreler n,
d zg nlenemeyen ehvet n kayna olarak grlen beden n, raden n ve st krarn salaycs
z hn /ruhu yolundan saptrmamas n ehl let r lmes gerekt ne nanlmtr. D nsel
prat klerde beden n ehl let r lmes ne dayal d nsel d yetler, bedene ac veren d nsel prat kler n
sebeb bu dnced r. S gmund Freud da Totem ve Tabu'da beden n ley n n doann
ley ne benzet lmes neden yle beden n kontrol altna alnmasnda doay kontrol altna
almak abasnn yattn syler (Freud, 2014: 214). Gnmzde de rasyonel akl ycelten,
duygular haf fseyen yaklamlar, lerlemec er l akl kuran dnceler bu nann tar hsel
b r k m nde ek llenm t r.

Su ve Kefaret n tes nde s ml k tabnda entelektel b r olarak toplama kampndak

deney m n anlatan Jean Amery, bedensel b r kvraklktan yoksun z h n ler n n bedensel
cesaret n yer ne ge rmeye altklar ahlak stnln kamp hayatnda pe paralk deer n n
olmadn syler (Amery, 2015: 16). Naz Kamplarnda Yahud ler n ruhsal kenceye tab
tutulmas, onlarn bedene nd rgenmes yoluyla olmutur. Kamptak her tutuklu, en
n hayet nde az ya da ok- kend beden n n d renme gcne dayanan b r yasann hkm
altndayd (Amery: 22). k l n bu denl kat b mde serg lenmes , b rey n btnlne
kastederek varln ortadan kaldrmaya g r m d r.

Batda Descartes'a dayandrlan ruh-beden ayrm yaklam, slam dncede de ehadet

lem (gzle grlen lem) le berzah lem (lmden sonra balayp da kyamet n kopmasna
kadar devam eden zel zaman d l m ) ayrm le yer bulmutur. slamda ruh-beden ayrm
d ndar yazarlarca lk dnemde dou-bat kartlnn vurgulanmasnda lenen referanslardan
b r olmutur (Moran, 1997: 167). Bu bat-dou kartl B r yanda, kkler nden kopmu,
ahlka rm, para ve zevk n yaayan b r zmre; b r yanda da slm geleneklerle
yet m , m ll ve manev deerlere bal, yurtsever, drst b r zmre (Age) ayrmna
gnderme yapmaktadr. Bu kartlk k dzey nde nsann kend nefs le mcadeles olarak
fade ed l r. Kltrel zelll kler n kadnlarn yaay zer nden tems l ed ld gz nnde
bulundurulduunda se dou le bat arasndak mcadele ahlakl doulu kadn le ahlaktan
yoksun batl kadn arasnda z len zg olduu g b , doulu erke n lerleme ve meden yet n
tems l olan batl erkek karsndak ger kalmln da fade etm t r.
9.2. Varoluun Bedenlemes ve C nsell k Snav
Beden, g derek artan b mde b rey n varln anlatr b r tems l stlenm t r. Bedenselleme
(somat zasyon) olarak fade ed len bu durum, zer ne dnlmes gereken n, bedenle lg l
sorunlarn kapsam ve der nl nden z yade, ok farkl alanlardak problemler n b r anda beden
zer nden serp lmes olduunu gstermekted r. Beden alannda alan en neml
ps kanal stlerden b r olan Sus e Orbach, dananlarnn byk b r ksmnn hayatlarndak
dnm bedenler ndek b r de me endeksleyerek tar f ett kler n hatrlatmaktadr. Sa
kest rmek, k lo vermek, spor yapmak evl l k, ocuk yapmak, yen b r e g rmek neml
yaamsal dnmlere denk grlmekted r. Ps kolog Cemal D ndar bedensellemen n bu
etk s n Hayatn bedene bu denl ddetle mahkm ed ld baka dnemler olmu muydu?
sorusu le sorgulamaktadr (D ndar, 2005). zell kle kadnlar n beden, neredeyse hayatn
btnn tek l etmekted r. Revlon Kozmet k n kurucularndan Charles Revsonun
Fabr kalarda ruj ret r, maazalarda umut satarz. szler , bu yaylmaya aret etmes
bakmndan anlamldr.

Bedene dayal yarglar, yaygnlamakta ve sertlemekted r. Bedenden yola karak nsan

k l ne ve becer s ne yklenen anlamlar tepk sel gel mlere sebep olarak, k l n
ek llenmes nde de etk l olab l r; zayf ve ksa b r b r n n ocuk muameles grmemek n
ar c dd davranmas, manlarn bakalarndan nce kend ler n alaya almak n sklkla
man akalar yapan sempat k b rey tablosu zmes , mankenl k n gereken vcut
ller ne sah p b r kadnn cooldavranmas vs... Benzer ek lde gzell n saflk, olgunluk,
uyum ve y n yetle, rk nl n se rretl k, toyluk, enebazlk ve kt n yetle
zdelet r ld n masallardan, reklamlardan, ark szler nden hatrlayab l r z.. Gzel b r
kadnn entelektel faal yetlerle uramas, toplumsal kadnlk roller ne uymadndan kadnn
gndel k deney mler nde de bakalarnn onu alglaynda da ayrtrc b r rol stlen r. S yah
b r doktorun s yah l n n doktorluunun nne gemes g b kadnn entelektel b r k m de
onun gzell ne tab olur. Bedensel gzell k kadnlar asndan b r engele dnerek de
hayatlarn etk leyeb lmekted r. K m zaman da toplumsal yarglar bedensel abartlar
zer nden kend n ak eder. rne n gazetec Tuba Tekerek Sur yel lere ynel k ayrmcln
Sur yel lere b rtakm gar p zell kler atfed lerek vuku bulduu gzlem n aktarmaktadr:
'arda yryordum, karma k metrel k Sur yel ler kt. r gen omuzlu.' [d yorlard],
sokakta glyaban ler dolayor sank (Tekerek, 2012).

C ns yet bedensel normlarn ek llenmes nde baat bel rley c d r. B r erkekte gen omuzlarn
been lmes le kadnn ban erke n omzuna koymas, erkekler n c nsel l k de genell kle
stte olmas, yrrken kadnlarn erkekler n koluna g rmes , el ele tutumalarda kadnlarn
erkekler n el n arkadan erkekler n kadnlarn el n nden tutmas, ulam aralarndak k l
koltuklarda kadnlarn tarafa oturmas, kz ocuklarnn ve kadnlarn bacaklarn kapatarak
oturmas g b rnekler bedensel davranlarla c ns yet arasndak l k y ak eder. Kadn
erkee gre daha fazla bedenlem ve beden n de erke n beden ne gre daha fazla
c nsellem t r. zell kle kamusal alanda kadnn varln koyultan, o alanda erkeklerle ayn
haklara sah p olduunu ortaya koyan davranlarda bulunan kadnlar k m zaman erot zm
kayna hal ne gel r. B r parkta erke n d nlenmek n sere serpe uzanndan, ayn ek lde
uzanm b r kadndan aldmz c nsel mesaj almayz. B r zamanlar Avrupada
gereklet r len cad avlarnn da, Msr'da d ren kadnlara yaplan bekret kontrolnn de,
Trk yede pol t ka le lg lenen kadnlarn yeter nce kadn olmad ya da rk n olduunun
ma ed lmes n n de sebeb budur. Bu nedenle zell kle kamusal alanlarda kadnlarn
grnrlnn artmas, kadn beden n n c nsellet r lmes n n karsnda b r adm olarak
dnlmel d r.

Kadnla l k n detaylar erkekl e l k n detaylara kyasla beden referansldr. Kadns

ded m zde rne n, nce bell , yuvarlak kalal, uzun bacakl, nar n parmakl ve ses erot k
olan tar f eder z. Oysa erkeks l kle lg l gndermeler daha ok koruyuculuk, kollayclk ve
mertl k g b k l kle lg l zell klere dayanmaktadr (Bunun temel nde elbette kadnn doa
ve beden, erke n akl ve kltrle zdelet r lmes yatyor). zell kle roman
bet mlemeler nde, b rka kadndan b rden bahsed l yorsa, kadnlarn duygusal b r bet mleme
le sunulduu grlr. Buna karn, tek b r kadn karaktere l k n ayrntlarda youn b r
b mde bedensel bet mlemelere bavurulur. Kadn yazar ya da romann kadn bak s
beden ndek de mler kadnlna yaklamak ya da uzaklamak zer nden elden ge r r: "...
B r zamanlar sa kasmn klot h zasnda ok tatl b r ben vard. Sah den tatl b r ey.
Ten m n beyazlna kzl kahve dank b r noktayd. Olaanst b r kadn olma m d ver rd
bana. Adadak btn kadnlardan daha kadn olacama l k n b r arett (Kaygusuz, 2009:
18).

Yukarda de n ld g b , kadnlar n c nsell k hzla toplumsal dlanmann temel

gerekeler nden b r hal ne geleb l r. C nsell olan kadn hayvansallatrlan b r f grdr;
Been len kadna p l ya da at g b kadn denmes , reklamlarda hayvanlarla koan ya da ay
postu zer nde uzanan kadn tems ller n n kullanlmas, leopar desenl g ys ler n c nsel
ek c l artrmas buna rnekt r.

Kadnn grnrlemes b zzat ek c l k kaynadr. Bu nedenle plaklktan ok,

gstereb len kadnn verd haf f merepl k maj ehvet uyandrr. Mana maddeden daha
tahr k ed c d r. Str pt z efekt olarak tar f edeb lece m z bu durum, gster r g b yapmay, o
arzuyu da m klmay daha ek c hale get r r.
C nsell k erkekl kurucu ed r, c nsel performans dklnn kt darszlk olarak fade
ed lmes n n sebeb budur. Brandy Engler ve Dav d Rens n erkeklerde h sler n
h ssedememen n onlar erot k b r fantaz ye dntrerek h slerle baa kma abas ekl nde
kend n gsterd n , aldatlmay c nsellet ren, keder n erot klet ren ok sayda danana
rastladklarn bel rtmekted r (Engler ve Rens n, 2014). Son dnemde zeng n yal adamlar
(sugar daddy) le zeng n olmayan gen kadnlar aras l k ler yaygnlamtr. Yal erkekler
yalanma le c nsell kte yaanan performans dkln, gen ve tecrbes z kadnlarla
kapatma ve yoksul olma durumlarn c nsell e tahv l etmektedr.

Kadnlarn en fazla baskland alan olarak c nsell k, kadnlar n de erkekler n de daha

kolay ulalab l r hale gelmekted r. Ancak nsanlarn kend yaamlar le lg l sz sah b
olab lmes ne ynel k bu olumlu adm, kadnlar saran grsel dnyann kstlar ve erkek
c nsell n zgleyen erkek egemen sylemler gz nnde bulundurulmakszn, tek bana b r
anlam tamamaktadr. Kadnlar bedensel olarak zgrlemed ke c nsell e er m zgr
c nsell kten ok crets z seks h zmet n n yaygnlamas r sk n barndrmaktadr. Faucault'a
gre "c nsell n tbb let r lmes , gzlenen, kayd tutulan, snflandrlan b r srece dnmes
c nsell k konusunda h ssed len basklar haf fletmek b r yana, bedenler byk b r kuku
kaynana, her b r m z n nde tad karanln b r parasna dntr(mtr) (Foucault,
1979: 69)".

9.3. Gzell k ve Salk Srlar

Marx 1844 Elyazmalarnda paraya sah p olmann ne demek olduunu anlatrken

rk n m ama kend me kadnlarn en gzel n satn alab l r m. Bu sebeple rk n de l m,
nk rk nl n etk s , hayal krklna uratan gc, para le ptal ed lm t r d yor (Marx,
1976: 89). Bu b lg paraya ulam kayna olan hegemon k erkekl k n rk nl n kadnlar
n olduu kadar ykc b r zell k tamadn gster yor.

Gzell k kltrler aras zell klerle donanm b r mknsz deal temel nde
standartlatrlmaktadr. Gzel kadn Avrupal kadnn kalkk burnuna, Lat n kadnn kvrak
kalasna, b r s yah n n karamel ten ne ve b r Arap n r gzler ne sah p olmay eren
kltrleraras b r karm gerekt r yor. Gzell k endstr s bu mknsz gzell k normlarn
na ederken etn k ayrmclklara kar ykselen sesler n, nsan haklar alanndak gel meler n
yaratt etk ler de massed yor. Daha nce s yahlara zg olduu n been lmeyen dolgun
dudak ve kalalar, afro salar, kaln kalar artk moda. Evet, moda sadece g ys lerde de l,
bedende yaplan de kl kler de kapsyor. Bu mknsz standarda ulama abas, ou kez
bedene dorudan mdahaleler er yor. Amer ka'da kadnlar Lady Gaga'dan sonra gzler n n
Japon zg f lmler ndek kahramanlarnk g b grnmes n st ste farkl renkte b rka lens
takyor. Fakat bunun onlar kr etme r sk bulunduu uyars yapluyor. Kore, n g b
lkelerde gz kapan kaldrarak gz byten aparatlar yaygnlayor. ncel k ve zayfla
l k n normlar farkl kltrlerden nsanlar n ortak b r end e hal ne gelmeye, ortak kltrn
b r paras hal ne dnmeye balad. Bedensel memnun yets zl k Batnn g zl hrac hal ne
gel yor (Orbach, 2009: 16). Manken olan ve olmayan kadnlar arasndak k lo fark g derek
ald g b , anoreks ya ve obez te yaygnlayor. Kadnlar n zgven byk oranda
bedensel gstergeler n kontrolne dayanr; salkl beslenemeyen, fazla k lolu, ya alm ya da
doum sonras bedensel sarkmalar yaayan kadnlar vs... tembell k ya da rades zl kle snanr.
Beden zgven kayna hal ne geld lde memnun yets zl k deposuna dnmtr.
Meme bykl 85 alt olanlar n desteks z, 85 st olanlar n toparlayc olmayan styen
bulmak mknszdr. Gen kzlarn 15'ler nde 20, kadnlarn 50'ler nde 30 g b gstermeler
gerek r. Yan gstermek g b doal b r dngden mahrum braklmlardr. Sululuk duygusu
annel k ve beden zer nden kadn odakl duygular hal ne gelmekted r. Egemen erkekl kte se
alma ve c nsell k asndan performat f b r bedene sah p olmak, zgven n kaynan
oluturur. mknsz dealler, sululuk duygusu yaratarak sat srekl klmann eng n
stratej ler d r. Kontrol ed lemez olan kontrol etme abas ve bununla b rl kte gelen sululuk
duygusunun, hastalklarn ortaya k sebepler nden b r olduu b l nmekted r. (Bernhard,
2010: 99).

Geleneksel toplumlarda kadn gzellet ren ey n gnah saylmas le modern toplumlarda

kadn gzellet ren ey n kutsanmas ayn dene n k ucudur. Gzel olmak artk
gzel grnmekt r; olduumuz ey de l, yaptmz eyd r gzell k. "Gzel olmayan kadn
yoktur, bakmsz kadn vardr" cmles bunu ma etmekted r. Satn alab lme gc, bu nedenle
gzel grnmen n bel rley c zell kler n n banda gel r. Reklamlarda "satn alab lecek
durumda olmak c nsel bakmdan sten r olmakla e tlen r... ou zaman g zlen r mesaj: bu
rn satn alab l yorsanz sev len b r olacaksnz (John Berger: 1997: 144)". Marka
g y nmek, modaya uymak st snfa zel been ler serg lemek ek c l k kaynadr. C nsel
been ye mesafelenmede demodel k rtnmeden daha bel rley c d r.

Modern dnyada, rk n bacaklarnz olmas le bacanz olmamas arasndak fark

kaybolmutur; gster leb lecek gzel bacaklarnzn olmamas le yryeb lecek
bacaklarnzn olmamas nerdeyse ayn duygusal hezeyan ret r. S v lcelen ld nde, vcut
kllar ktnda, regl dnemler nde, ocuk dourulduunda, k lo alp ver ld nde, ya
alndnda rk nl k h ss le dolab l rs n z. Bu takv me gre, b yoloj k dngnn gere olan
haller n b r sonucu olarak ve hayatn her dnem nde kadnlar kend ler n rk n h ssetmekted r.
rk nl k, bu anlamda kanlmaz b r hal almtr, her canl rk nl k h ss n tadacaktr.

Muhafazakr toplumdak mahup, grnmez hanmlarn yer n modern toplumda k b rl ,

d kkat eken hanmefend ler alr. zven n beden zer nden tems l nde gzel kadn d k
burunlu, kalkk kal, uzun boylu kadn tepeden bakan kadn olarak kend n gster r.
Muhafazakr yaklamda kadn ev ahal s n n bakm ve lkes n n refah n yaplmas
gerekenlerle snrl levsellet r lm ken, modern yaklamda kadn beden yle
sembol klet r lm t r. Eller h tem zl k yapmamcasna d r , memeler h emz rmem ya
da sev mem ces ne d k, ten yen domu b r bebe nk g b taze olmaldr. Hayatta k mseye
fkelenmem ve fkelenmeyecekm g b yumuak konumal, yet ecek b r
yokmuasna yava hareket etmel d r. Yaamn zler olan krklklar stenmez. Yan gerek
anlamda yaamayan, sadece gsterend r gzel kadn. Askl ar antalar, yksek topuklar,
uzun trnaklarla yaamdan alkonulur.

Gez D ren srasnda kadnlarn duvarlara yazd Yan antayla D ren lm yor cmles n
hatrlayalm. Fer de Gntek n antann b le sokaklar nasl kadnlarn olmaktan kardn u
cmlelerle anlatyordu: Sokaklar, b l yorsunuz, erkekler n. B r kadnn durup dururken, keyf
n, yles ne anlamszca sokaklarda gez n yor olmas ht mal rahatsz ed c . Bu nedenle
kadnlar sokaa antasz kmyor, terc hen byk b r antaya sk skya sarlmadan kend n
emn yette h ssetm yorlar... Tab b r de antayla gelen hazrlkl olma hal var. Kolekt f
b l naltnda kadnlar sokaa a t olmadklar n sokaa karken kutuplara ke f gez s ne
g d yor g b hazrlkl olmak zorunda h ssed yorlar kend ler n bence: bam arrsa d ye ar
kes c , orabm kaarsa d ye yedek orap, not defter , makyaj malzemes .

Sterans bedenle ve zell kle manlamakla lg l kayglarn 1920lere kadar

c ns yetlenmem olduuna d kkat eker. 1920 sonrasnda se annel n b r grev olarak
kabul le lg l yarglar zayflam, kadn manln merulatran yegne ed m de ortadan
kalkmtr (Streans, 1997). manlk zayfla kyasla daha fazla et ketlenen, daha grnr b r
durumdur. Anoreks ya manlktan daha yaygn olduu halde Obez teyle Sava
programlarna benzer kampanyalarn anoreks kler n yapldn grmey z. Gem te
zeng nl n gsterges olarak kabul ed len manlk, bugn zeng n lkelerdek yoksullarn
hastal hal ne gelmekted r. Suyun zellet r lmes ve tarmn yoked lmes neden yle kolann
ya da sebzen n cret n n sudan yksek olmas, alma saatler n n uzunluu neden yle
nsanlarn ucuz ve hzl fast foodlara ynelmes 30 ve zell kle de pancar ret c s n n
yoked lerek n asta bazl eker n kotasnn her yl artlmas manlamann temel sebepler d r.

Bununla balantl olarak, d yet rketler en hzl zeng nleen 500 rket arasna g rmekted r
(Orbach:5). Bakml olmak modern kadn geleneksel kadndan ayran baat unsur olmutur.
Makyaj yapab lmek, sted ek lde g y neb lmek zgr c nsell k vurgusu tar. Bu nedenled r
k , Pe -Ch a Lan 94-95 yllar arasnda Tayvanda kozmet k sektrnde alan kadn ve
erkeklerle yapt almada kadn alanlara d kkat ek c kyafetler, crets z makyaj
malzemes ve dzgn konuma e t mler ver ld n hatrlatarak grme yapt b r alann
szler n aktarr: Bu e g rd m n ok heyecanlanmtm!... Mz k ve havalandrma
vard Fabr kada almaktan ok farklyd, fabr kalar ok skcyd Sabah 10dan akam
10a kadar alr ama h yorgunluk h ssetmezd m Her gn b r sr yabanc ve zeng n, k
kadnlar grrdm! (Pe -Ch a Lan: 27). Baz kadn alanlar, mter lerden gzell kler ne
ynel k lt fatlar duymann le lg l memnun yetler n artrdn bel rtm t r (Lan: 34).
alanlarn ou cretler n n byk ksmn makyaj malzemeler ne harcamaktadr (36).
Mter ler n alanlar n nc patron hal ne dntrld, her gn ar makyaj
yaplmasnn talep ed ld , her sabah baz memnun yet kel meler n n alann doasnn b r
paras hal ne gelene kadar tekrar ett r ld , alann beden n n rn sat takt n n b r
ayan oluturduu, gnde 12 saatl k alma koullar beden etrafnda rtlen kl dnya
le grnmezlet r lmekte, alma koullarndan duyduu acy kl dnyadan ald hazla
rtmekted r. Bu alnt b ze, beden n smrnn g zlenmes ve ret m nde nasl b r mekan zma
olarak led n net olarak gstermekted r. N tek m 17 maazadan 28 alann sadece 6s 5
yldan fazla ayn e dayanab lm t r (Lan: 38).

Pe -Ch a Lan, kozmet k sektrnde alan kadnlar n almada ya, k lo ve grnn

e t mden daha bel rley c b r koul olduunu gsterm t r (34).N tek m erkek alanlar n
n vers te dereces talep ed l rken, kadnlar n l se d plomas yeterl grlmekted r. Erkek
alanlar ng l zce olarak erkek makyaj sanatlar (male makeup art sts) anlrken, kadn
alanlar nce gzell k danman olarak anlmaktadr. Erkek alanlar kend ler n n daha
profesyonel grndn fade etm lerd r (41). Kadnlar n grntnn l yakatn nne
gemes , alma hayatnda ok sk karlalan b r durumdur. Kadnlar yapt ne olursa
olsun, o eller ne tutmak ya da hakett n kantlamak n b r bedensel emek de
harcamaktadr. Ancak, ekonom k ve kltrel sermayen n ters ne bedensel sermaye zamanla
b r kt r lememekte, ters ne, ya aldka kaybed lmekted r (32). Kadnlarn ve hane yaamn
denges n salamaya alrken karlatklar duygusal ger l m ve zaman kaybn fade etmek
zere ne srlen nc vard ya kavram, pekl bu bedensel eme de kapsamaktadr.

Kadnlarn bu vard yal alma haller , emekler n n grnmezlet r lmes bedenler

zer nde dorudan b r olumsuz etk yaratmaktadr. Ev ndek yk, meslek hastalklarnn
kadnlar ve doktorlar tarafndan normallet r lmes (rne n, yer nde ayakta durmaktan
kaynaklanan var s n ev ler nden kaynakland kabul), yerler n n erkek egemen yapsnn
yer nde tac z ve tecavzler n b r zem n oluturmas, kadnn yaamna g r n n de ayn
te kalnn da b r erkee gre zor ve r skl olmas g b sorunlar kadnlarn ps koloj k ve
f zyoloj k salklarn bozmaktadr. Kadnlarn hayatlar boyunca erkeklerden daha ok hasta
olduklar, ancak ortalama yaam sres n n erkeklerden uzun olduu bel rt lmekted r (Sarah,
Moore: 5). Bu nedenle Trk yede fem n stler 2008 ylnda sosyal gvenl k alannda yaplan
dzenleme le lg l de kl k talepler arasnda, 18 meslek n uygulanan ypranma paynn
kadnlar n de uygulanmasn vurgulamlardr. E tl k b r toplum, zell kle bekr anneler n
sal n elzemd r. Kadnlarn sosyal statsnn artrld lkelerde bekr anneler,
geleneksel roller n ben msend lkelere gre daha y salk parametreler tamaktadr
(Baterz ve Ylgr, 2013: 540).

Genel olarak alma yaam nsanlar hasta etmeye balamtr. yer nt harlar ve
almann ps kod nam (alanlarn hastalanmamak n gsterd davranlar ve baa
kma mekan zmalar) konusunda alan Chr stophe Dejours alma n bel rlenen yksek
kstaslar ngrlmeyen aksaklklar kanlmaz hale get rmekte, buna karn, b reysel
performans ve toplam kal te denen gerek d dealler n basks altnda alanlarn yalan
sylemeye, aksaklklar g zlemeye mecbur kaldn anlatr. alma koullar g derek
ktlemekte ve alma alma d hayata yaylmaktadr. nsanlar ten ktnda ald
cret dmekte, rett rn m ktar artmaktadr. Heps lmed Ama Heps Darbe Ald
k tabnn yazar Mar e Pez bu nedenle, kap tal st letmeler n b r nc esas olan ver ml l
ar ve tek ynl kullanlan kaslarda kron k ve tedav s mmkn olmayan ypranma olarak
aklamaktadr. Send kalarn etk nl n y t rmes ve s zl ktek artn da alanlar zer nde
b r yldrma ve korkutma arac olarak kullanmaktadr. yer nde dayanma ve arkadalk
letme pol t kalaryla yok ed lmekted r (Aye Gren, 2011). nsan kend acsna
er em yorsa, nce acsn h ssetmekte, sonra onu dnmek ve onun hakknda konumakta
zgr de lse, tek n n acsn da grmyor. (Dejours Chr stopher, akt. S ren demen, 2010).

Salk pol t kalar kadnlk ve erkekl e zg deerler tar.

Uzun sre anatom dersler nde kullanlan organlar grlen nsan beden f gr erkek
beden yd . nsan anatom s erkek beden zer nden anlatlrken, kadn beden ounlukla
sadece reme organ dolaysyla tbbn konusu oluyordu. Gnmzde se gereks z j nekoloj k
ve meme amel yatlar, lk mdahale olarak meme kanserler nde memen n tamamnn alnmas,
meme ve rah m g b utanla dorudan lg l blgeler n kanser vakalarnn ge teh s ed lmes ,
kadnlarn f z ksel rahatszlklarnn ps koloj klet r lmes g b durumlarla karlalmaktadr.
Kadn sabah kua salk programlaryla a len n bakcs konumuna get r lmekted r. Salkl
yaam vurgusu burada, neol beral zm n k n n yaamndan kend s n n sorumlu olduu
domasnn b r uzants olarak karmza kmaktadr. Ar ya da acnn bell ed lmemes ,
yardma ht ya duyulduunun fade ed lmemes , la kullanmaktan kanma, r sk alma g b
egemen erkekl k deerler erkekler hastala yaklatrr. Erkek olmak salnza c dd
zararlar vereb l r (Moore: 14).

Sonu

Son dnemde alanlarn alma yaamnda alternat fler n n azalmas, gelece n

ngrlememes , kt koullarda almak durumunda kalnmas, almann k y yoksulluk
durumundan karmamas ynndek gel melere aret etmek zere eret leme kavram
kullanlmaya balanmtr.31 Genel olarak, nsann yaam karsnda eret b r duruma
dt syleneb l r; l k ler n gelece n n ngrlemed , gerek se mlerden ok raz
olunan koullarn yaygnlat ve rgtlenme ya da grup olarak hareket etme olanaklarnn
darald b r gndel k dng kural hal ne gelmekted r. Bedenselleme le b rl kte, nsanlar
kend bedenler nde kend ler n eret h ssetmekted r. Den leb l r k , bedenle lg l takntlarn
younlat ergenl k dnem yaamn tmne yaylm, nsanlar bedensel dnemler n
y t rm lerd r. Bu, Marksn b rey n kend ne, retme srec ne, kend ortaya kard rnn
sonucuna yabanclamas olarak tar f ett duruma denk dmekted r.

yle grnyor k , ekonom k kalknma sev yes ne kadar yksek olursa, duygusal
gerekl kler m ze kar daha ok uyutuluyoruz. Beden m zde ne olup b tt n artk
h ssedem yoruz ve dolaysyla kend m z koruyacak ek lde hareket edem yoruz bunun
sebeb beden m z n artk e yaramamas de l, b z m onun gnderd aretler anlamaya
artk mukted r olmamzdr (Gabor Mat, 2003: 61).

Se m vurgusu, bu yabanclama srec n n gnll hale dntrlmes nde temel ayaklardan

b r n oluturur. Bu noktada se m ve rza arasndak ayrm yapmak nem tar. Eer
se mler m z srekl kl ve kalkan arasnda oluyorsa32 , krem kullanp
kullanmayacamz konusundak yaamsal seenekler m z hang krem kullanacamz
szkonusu olduundak kozmet k seeneklerden azsa bazen seenekler s z set n aklda
tutmak gerek r. Yaam terc hler yle tket c terc hler ayn ter mlerle fade ed l yorsa. Doru
duvar kdn ya da sa krem n bulmaya alr g b , doru hayat bulmaya alyoruz
Gerekte ekonom k koullar pek b r seme zgrlne z n ver lm yor (Salecl, 2014:
16,17). Bu nedenle, beden m z n yaam koullarmzn temel gsterges hal ne
dntrlmes nde b reysel terc hler sorgulamann tes ne gemek gerek r.
Modern/d s pl nc kt dar salt baskc b r mekan zma olarak grmemek ve bu kt dara kar
koyan b rey de bu kt darn talepler n reddeden onun dndak b r s yas zne olarak
grmemek neml d r. kt dar l k ler kanlmaz olarak d ren e yol aar. Ben m ortaya
karmaya altm ey, tekt plet r c b r aygtn donuk ve st krarl tahakkmnden ok,
srekl ve ok b ml mcadeled r. Her yerde mcadele hal ndey z (Foucault, 2003: 117)
Snn Mslman kadnlarn barts mcadeleler nde grld g b , bazen b r konuda ar
b r anlam yklenm olmak, pol t klemey tev k etmes t bar yle olumlu b r etk
yaratab lmekted r. Butlera gre de b r fadey ortaya karan balam ya da n yet le onun
yaratt etk ler arasnda boluk vardr (Butler, 1997: 14). Farkl bedenlerden nsanlarn ak,
dar pantolon vs g yen bartl kz, ssl ya alm kadnlar, kpel erkekler, krtaj yaptrm
kadnlar vs... g b rnekler bu normlarla baa kmak n bavurulan mekan zmalar olarak
okunmaldr. Baka neler yaplab l r?

Kadn-erkek k l nden ye llenen gzel- rk n k l n sarsmann da b r yolu erkek egemenl

le uramaktr.

Yznz dnyann estet ne ev r n. Dnyadak estet k, bedenler m ze nd rgenemeyecek kadar

zeng nl k er r. B r dan uzan, b r b nann yaplndak ncel k estet k algnz zeng nlet rmek
n b reb rd r.

k l kler n tes nde b r algnn yaamnz der nlet rmes ne frsat ver n. Kadn-erkek, nsan-
hayvan, doa-kltr, ruh-beden B r nsan olarak varlnz kavraman mknsz klacak kadar
ok tuzakla doludur.

D l n z dntrn. rne n k lolu kadn fades k lonun kend s n sorun olarak gren
anoreks k b r bakn rndr, oysa herkes zaten k loludur. reme, c nsell k ve boaltm n
kullanlan organlarn c nsel organ- olarak anlmas beden n c nsellet r lmes nden kaynaklanr.
Erkekler n c nsel sorunlarn kt darszlk kel mes le fade etmek ya da lk c nsel deney m
m ll olmak metaforu le zetlemek, erkek c nsell n n kt dar ve m ll yet l kle kurulan badr.

Btn fotoraflarn kolaylkla fotooplanr hale gelmes , ocuklarn grsel tar hler ne l k n
gerek kaytlar y t m ne yol ayor. Her ey fotoraflayarak, ek len fotoraflar en kusursuz
hal yle sunma abas k sel tar hler yok ed yor.

Kz ocuklarnn hayatlarnn en yaratc dnem nde bedensel hareketler n n kstlanmas, kz

ocuklar beden hakknda gvens zl e altrr (Sancar, 2011: 178) Kz ocuklarn bu dnemde
bedensel hareketlerden kanmamalar n tev k ed n.

R zzolatt ve Gallase yaptklar b r aratrmada zlemen n bey nde neredeyse yapmakla ayn etk y
dourduunu ortaya koymutur. Bey ndek ayna nronlar beden algmzn olumasnda etk l d r.
Bu yzden ney zled n ze ve zlett n ze d kkat ed n.
Dokunmak grmek ya da konumaktan evvel deney mled m z en temel l k lenme b m d r.
Bebekken beden m z n snrlar olduunu dokunularak kavrarz (Orbach: 50). Dokunmak, bedensel
btnlk duygusunun olumasnda elzem. Sevd kler n ze duygularnz fade etmekten
kanmayn.

Mth b r gazetec , der nl kl b r entelektel ya da mtevaz b r bankac da olsa, gzell k

mevzubah s olduunda egemen erkekl n vard uzlay sorguya an.

Hareket ed n. Yrmeye vgde Dav d Le Breton Yry dnyaya almadr d yor. Ek n

b n, ev tem zley n, dans ed n, gez n..

C nsell c nsel organlar etrafnda dnen, orgazma sab tlenm sral b r eylem olmaktan
karn. C nsell de btnley n; c nsell k ruhsal, bedensel ve duygusal b r eylemd r. Mur el
Barbery K rp n n Zerafet nde Srekl arzulamak b tk nl k ver c d r, b r sre sonra araysz b r
zevke zlem duyarz d yor. Arzu canavarlar olmann yol aaca ey, s z arzudan koparmak
olacaktr. C nsell yapmayn, yaayn. Erkek egemenl ne dayal dokunan/dokunulan vs.
ayrmlar zer ne dnn.

C nsel tac z ve tecavze kar rgtlen n. Ancak bu konuda yaylan korkunun c nsell kontrol
edecek ek lde gen let lmes ne z n vermey n (Daha fazla b lg n bkz. Alev zkazan, 2015:
171-193).

Beden n z paralamayn. Burnun ne kadar gzel, bel ncec k, dudaklarn har kadan tes n
grmek n kend n z ve etrafnz tev k ed n.

Beden n de b r hafzas vardr. Uzun sre spor yapmayanlarn spora baladnda kas ars le
kvranmas bundandr. Acelec olmayn, beden n z n hatrlamas n ona zaman tanyn.

Yemek yemek ya da yememekle, fazla k lolarla, rk n gzel olmakla lg l sohbetlere g rmey n.

Z hn n ze bedens z sohbetlere almas n destek olun.

zgven n dardan b r mot vasyonun yolunu gzlemey n. D destekler ancak s z n n zde

yeeren b r ey parlatab l r. Harekete geeb lmek n bekled m z e t m, para, vs. g b
beklent ler ayn zamanda el t stt r; zgven, bu koullara bal olmayacak kadar ulalab l rd r
oysa. nsan olarak ktl rehber bellemed m z, drst b r yaam n kend kvammzca
verd m z mcadele neden kend m ze gvenmek n yeterl olmasn? Kap tal zmle duygularn,
k sel zell kler n performat f hale deerlerle sslen r. B r zamanlar b r kompleks n olmamas
zgven duymak n yeterl yken, gnmzde zgven konumadan m m klere bedenden tek
baarya annel kten seks kadnla kadar b r d z koul gerekt ren b r paket hal ne geld .

Hastalk semptomlarnz beden n z n s ze gnderd mesajlar olarak dnn. ng l zcede

d sease, Trkede rahatszlk kel meler hastalklarn yaamda b r denge y t m nden
kaynaklandn ortaya koyuyor. Kap tal zm b zler hasta ed yor. Daha az ve daha farkl koullarda
almak n mcadele etmek, sorgudan azade klnan ykselme ve zeng nleme hrslarn
sorgulamak beden n zle banz glend r r.

W nn cott yanl benl n ancak ac l durumlar yaratarak varlna etk n b r kant salayab ld n
sylyor (Akt. Orbach: 89). Srekl kusma, ar egzers z vs. duygusal ba kurulamayan yaamda
beden n ben buradaym deme b m olab l r. Beden bylel kle kend n gerek ve srekl klar.
Doru benl n ze, yaamla olan duygusal banz glend rerek de kavuab l rs n z.
 Zaman zaman az yemek konusundak mot vasyonunuzu kend n ze alar boyunca aln fazla
yemekten daha byk b r problem olduunu hatrlatarak belk salayab l rs n z. Yon Freedhoff bu
durumu zaman mak nas cat etmek, en y k lo kaybetme yolu olurdu szler yle anlatmaktadr.
Fazla yememek de hayvan ve smrs le ahlanm yemek endstr s ne kar b r adm olarak
kap tal zme b r d ren olab l r. Tket m n z ht yacnza yaklatrab l rs n z.

Tket m n z azaltmak n ret m ren n.

Moday tak p etmemek, sadece b r ey moda olduu n almamay de l, moda olduundan

b haber olarak beend n z b r eyden srf moda olduu n vazgememey de er r.

Ya almann kence ver c b r hale dnmemes n nde ya geen hals zl k ve takats zl k

malarndan uzak durun. Eve Ensler n k nayel anlatm s ze y geleb l r: Haber n z olsun. B z
her yerdey z. oumuz krk ya zer y z. Hastaneler n zde ve Okullarnzda, K l seler n zde ve
Restorantlarnzda. md glyoruz Kamuflaj nde yayoruz. Anaokulunda retmenl k
yapyorum ve ocuklarnz ben sev yorlar (Ensler, 2006: 72).

B reyler n zgr olmad b r nsanlar aras e tl k f kr n n ykselmes le b rl kte kskanlk da

g derek daha youn yaanan b r duygu hal n alyor. mrenmeyle bezenm trman umutlarn
pek t r yor. Kadnlar n gzel/ek c olmann bas te b r ne kend n beend rmek le lg l
olmadn unutmayn, yle olsayd baetmek ok kolay olurdu. Bu normlara uymak kadnlar n
nasl b r hayat yaayacann fres d r. Bu nedenle yarglanmas zor b r konu olarak
dnlmel d r.

Vcudunuz Hayr D yorsada yazar Mat, nsan hastalandran ey n stres altnda olmaktan ok
zm mekan zmalarnn veya sosyal deste n yokluu olduunu ortaya koyar. Yan , dayanma
er s nde olmak da beden sal n elzemd r.

Kentleme, alma saatler n n uzamas, ulamn glemes ve sosyal medyann let m n temel
arac hal ne gelmes neden yle l k ler m z snrland ve/veya grsellet . Hayat yorgunluundan
kap ev m ze ve beden m ze snyoruz. Evler ve bedenler m z gzellet rmek, hayat
estet m z n tek alan hal ne geld . Estet k, l k lerde de yeereb l r. Derd n z anlatab lece n z
dostlarnzla b r arada olun, n z dkerken b rl kte yol almay da hmal etmey n.

Fem n zmden ve Queer Teor den g aln. Ama fem n st lkeler n kend zaaflarnzla yzlemen z
engellemes ne z n vermey n, lkelere ters dmen n sululuk duygusunda boulmayn. Arkadalar,
bunlar konumak n var.

Aye Dzkan b r kadn devr m nden sonra kuafrler ak tutmayacamz sorusuna yle yant
ver r: Kuafrler ak kalacak, farkl c ns yetlere farkl dkknlarda ve farkl sa kes mler yle
h zmet ver lmeyecek, nemlend r c kullanan erkek says kadnlarla e t olacak, k mse de bu ler
md k kadar kovalamayacak, gzell k endstr s nsanlar kadn ve erkek olarak ayrmayacak
(Dzkan, 2010: 100).

Uygulamalar

1. u reklam zley n z https://www.youtube.com/watch?v=6p0tF_EGECI.

2. Reklamda gzell k ve rk nl n hang zell klerle tems l ed ld n dnn.

 3. Bu reklamn senaryosunu s z yazsaydnz c ns yet roller , gzell k- rk nl k tems ller asndan
senaryoyu nasl farkllatrrdnz?

Uygulama Sorular

1. S zce bedensellemen n kayna ned r?

2. Neden k l klere dayal b r normlar d z s olumutur?

3. Kadn ve erkek arasndak hang bedensel farklar c ns yet e ts zl nden, hang ler nsan
doasndan kaynaklanmaktadr?

4. C nsel tac z ve tecavze kar n vers telerde ne yaplab l r?

5. Modern tbbn kadn beden ve hastalklarna yaklam nasl farkllaab l r?

Blm zet
Beden temell s yaset ve modern kt dar arasndak l k y , k l klere dayanan dnce
yaplarnn bedene ynel k yaklamn, beden n yaamda bel rley c hale gelmes n n
etk ler n , toplumsal e ts zl kler n merulatrlmasnda bedene neden ve nasl referans
ver ld n , gndel k hayatta bedensellet r lme ve onun dolayl etk ler yle baa kma
mekan zmalarna ynel k olanaklar rend k.

D pnot:
28- Adam Sm th n M lletler n Zeng nl k tabnda ortaya koyduu bu ayrma gre, retken
emek yaratt art deerle sermayey gen leten emekt r, bunun dnda kalan retken
olmayan emek sermayey yoksullatrr..
29- Hegemonya kavram yazmz asndan nem tamaktadr. zell kleAnton o Gramsc 'n n
eserler nde sklkla bavurduu, M cel Foucault'un da aklayc b r ara olarak kulland bu
kavram s yasal kt darn sadece bask ve zor kullanarak de l, ayn zamanda rza reterek
'yaygnlat' b r egemenl k b m d r. Bu srete, smr b mler n n doallatrlmas
byk nem tar.
30- Bu konuyla lg l olarak bkz M chael Mooreun r Ben s ml belgesel
31- Kadn Eme ve st hdam G r m n n eret leme zer ne hazrlad rapor n bkz.
Kadn st hdamnda Eret leme E l mler ve At p k st hdam Gndem , Eyll 2014,
www.ke g.org/aspx? d=11
32- Mr Robot d z s nden b r repl k. Yapmc: Sam Esma l, Blm 2, 2015

10. QUEER TEOR

Gr
26 Haz ran 2015te Amer ka B rle k Devletler ec nsel evl l lke genel nde anayasal b r
hak olarak tand. Bu gel me b rok kes mde Love W ns (Ak Kazanr) sloganyla
karland. te yandan, Mays 2014te Ankarada Homofob Kart Bulumann kapan
konumacs olan queer teor syen Jack/Jud th Halberstam, gey ve lezb yen akt v zm n n
ec nsel evl l kler n ha hedef olarak bel rlemes n elet r yordu.34 Queer teor n n nde gelen
s mler nden b r olarak Jud th Butler, ec nsel evl l n, evl l normallet rerek ve
dolaysyla evl l k dnda kalan l k b mler n anormal hatta patoloj k klab lece n fade
ederken Halberstamn bu end es n paylar. Fakat b r yandan da ec nsel evl l , alternat f
a leler, akrabalk b mler ve k sel l k lenmeler n aab lece alan dnldnde,
umut vaat eden b r gel me olarak n teler.35

Ec nsel evl l k meseles zer nden, Butlern hem end e hem de umut ver c b r gel me
olarak fade ett bu atmal alan aslnda bugn ec nsell k ve queer teor arasndak
l k lenme b m n ortaya koyar. Queer teor , ec nsel hareket merkezl ortaya km olsa da
onunla btnyle e tlenemez. Her k hareket n de heteronormat v teye kar verd
mcadele noktasnda ounlukla ortaklatn syleyeb l r z. Ancak queer teor asndan
bel rley c olan duru, aslnda Butlern yukardak aklamasnda geen b r kel mede
temellen r: normalleme. Her normal tanm snrlarnn dnda kalan b r anormal tanmn
da beraber nde get r r. Dolaysyla normalleme, normal n get rd ltlere uygun hale
gelme, ayn zamanda dlad alann marj nallet r lmes anlamnda k l b r yap ret r.
Normal olan, anormal olmayan, sapkn olmayandr; normal olan kabul ed leb l r olandr.
Heteronormat f s stem n normal se heteroseksell kt r; anormal se homoseksell kt r (ya da
ec nsell kt r). Bugn ec nsel b reyler n toplum tarafndan sapkn olarak dlanmas,
yaadklar hayatlarn deers z klnmas, toplumun ndek grnrlkler n , e t m ve
hayatlar bata olmak zere yaamlarnn b rok alann olumsuz etk ler. Gnmzde
homofob k ve transfob k nefret sularnda gzlemlenen art, aslnda dorudan yaamlarnn
tehl kede olduunu gster r. Pek , heteronormat f s stem n normal , yaanab l r olan hayat
hang ltlere gre bel rler? Bu ltler, mutlak ve de mez yaplar mdr? Kald k neden
b r normal kategor s ne ht ya duyulmaktadr?

10.1. Heteronormat v te ve mknsz K ml kler

Heteronormat v te, heteroseksel e l mler dayatan ve snrlayan ve ayn zamanda bunun
dnda kalan her trl g r m yasaklayp cezalandran b r normlar okluudur. Dolaysyla
heteronormat f dzen n dayatt normlar, sadece l k n n taraflarndan b r n n erkek d er n n
de kadn olduu heteroseksell kten daha fazlasdr. ncel kle heteroseksell n normal olan
olarak kabul ec nsell dlar ve marj nallet r r. Ama ayn zamanda, heteroseksell de
son derece snrl b r zg er s nde konumlandrr (Erdem: 45). Buna gre Rub n, normal
olan c nsell n heteroseksel olduu g b ayn zamanda evl l k , tek el , remeye ynel k
b r c nsell k olduunu ler srer. Bu c nsell k, k l l k ye dayal, ev hatta yatak odas le
snrlandrlm, erkekl k ve kadnlk dndak rollere kapal ve bel rl c nsel prat klerle reme
odakl b mlend r lm t r (aktaran Erdem: 46). Bu senaryoda heteroseksell k toplumsal
c ns yet n reme levler asndan snrlandrlarak tannmasyla mmkn, normal ve hatta
doal klnr. Z ra heteroseksell k kadnn penetre ed ld , erke n penetre ett b r c nsel
l k olmas asndan (Butler, 2014: 28), toplumsal c ns yet doutan var olan b yoloj k
zell klerle bel rler. Dolaysyla heteronormat f dzen n en byk dayana phes z onun
b yoloj ye yapt bu referansla kend n doal olan olarak ortaya koymasdr. Bu noktada
sorgulanmas gereken, doal added len b yoloj k c ns yet n, tar hsel ve kltrel b r na olarak
toplumsal c ns yetle olan l k s n n ne olduudur.

10.1.1. B yoloj k C ns yet Toplumsal C ns yet

Toplumsal c ns yet kavramnn kullanma sokulmasyla amalanan, aslnda heteronormat f
s stem n b yoloj n n kader olduu varsaymna kar kmaktr. Beauvo rn nl kadn
doulmaz kadn olunur fades toplumsal c ns yet n kltrel b r na, b r proje olduuna
gnderme yapar. Ayn zamanda, b yoloj k c ns yet toplumsal c ns yetten ayrr. Buna gre,
b yoloj k c ns yet d l beden n olgulara dayanan ynler , toplumsal c ns yet se bu beden n
stlend kltrel anlam ve formlardr. Aslnda kadn olan, ayn zamanda d l reme
organna sah p olmak zorunda de ld r. Tar hsel b r konum olarak beden, toplumsal c ns yet
olaslklarnn stlen l p farkl ek llerde gereklet r l p yorumlanmasna aktr. Fakat bu
durum, toplumsal c ns yet kavramnn zer nde temellend doal ve sab t b r b yoloj k
c ns yet varsaymn tam anlamnda ykmaz. Z ra toplumsal c ns yetten nce var olduu dd a
ed len b r er l-d l beden ayrm hala sz konusudur. neml olan, heteronormat f s stem n
get rd bu k l yapnn doal olmad ve toplumsal olarak na ed ld n gstermekt r. Aks
takd rde, doal b r b yoloj k c ns yet anlay toplumsal c ns yet bedensel olana nd rger
(Beauvo r, 1993; Durudoan, 2006; Butler, 1986; Butler, 2010). B yoloj k c ns yet ve
toplumsal c ns yet l k s n b rka farkl eser nde nceleyen Butler b yoloj k c ns yet ve
toplumsal c ns yet n aslnda ayn ey olduunu dd a eder. Bu dd ann ortaya koyduu ey,
anatom k ya da b yoloj k olann doal olmad de ld r. Anlatlmak stenen b yoloj k c ns yet
olarak fade ed len bedensel farklln aslnda toplumsal olan tarafndan bel rlend n
grmem z gerekt d r. Butlera gre c ns yet farkll heteroseksel dzen n k l c ns yet
anlaynn dayatmas le bel rlen r. Yan toplumsal c ns yet bel rleyen b yoloj k c ns yet
de ld r, toplumsaln nces nde ona neden olan doal b r beden yoktur. Aks ne nces nde
kadn/erkek k l g b b r anlaymz olmasayd bedensel farkllklar k l b r c ns yet
farkllna gre anlamlandrlamazd (Butler, 1990: 50-53). Z ra Mon ca W tt g n de fade
ett zere, b yoloj k c ns yet yaratan farkllklar olarak esas alnan anatom k zell kler
remey mmkn klan zell klerd r. Neden azmz ya da el m z ve bunun g b anatom k
zel kler m z c ns yet m z bel rlemes n k ? nk c nsell k yalnzca reme lev balamnda
ele alnr. Aslnda c nsell k le reme arasnda zorunlu b r ba yoktur. Ancak b r zorunluluk
olarak ortaya konmasnn neden , reme d c nsell anormal, hatta tehd t olarak gsteren
heteronormat f s stem n h zmet nde olmasdr (W tt g, 1977). Dolaysyla c ns yet ayrm
ancak c ns yet n k ter ml olduu b r kltrel balamda mmkndr. Butlern yansra
anatom k farkn, bu farkn kltrel yorumundan nce gelmed n dd a eden b r d er neml
s m se M chel Foucaultdur. O da c ns yet n ve beden n tar hsell n nceleyen ve b yoloj k
c ns yet kategor s n n tar hsel olarak bel rlenen b r c ns yet b m tarafndan yaratldn
dd a eder (2007). Dolaysyla b yoloj k c ns yet oluturan aslnda anatom k zell klere
yklenen tar hsel ve kltrel anlamlardr; bu adan da doal de ld r. Bu durum, b yoloj k
c ns yet n de toplumsal c ns yet olduunu gstermekted r (Butler, 1990: 50-53).

10.1.2. mknsz K ml kler

Gnmzde LGBT hareket /mcadeles er s nde b r araya gelen ancak ksaca ec nseller
olarak (hatta erkek egemen s stem n b r yansmas olarak genell kle geyler olarak)
n telend rd m z b reyler n ortakl aslnda c nsel ynel mler ne l k n de ld r. Sadece
lezb yen (kadnlar arzulayan kadnlar) ve gey (erkekler arzulayan erkekler) b reyler kend
c nsler ne arzu duymalar zer nden ec nsel kategor s er s nde yer alr. Trans ve nterseks
b reyler se ec nsel olmak zorunda de ld r. Trans b reyler b yoloj k c ns yetler le c nsel
k ml kler arasndak uyumazlk zer nden, nterseks b reyler se mulak b yoloj k
c ns yetler ve bu mulakl ortadan kaldrmaya ynel k tbb let rme sreler yle tanmlanr.
B seksel b reyler se her k c nse arzu duymalar asndan y ne sadece ec nsel kategor s
altna sokamayacamz daha hareketl , akkan b r kategor d r. LGBT b reyler
heteronormat f dzen n b yoloj k c ns yet-toplumsal c ns yet-c nsel ynel m h zasn
bozduklar n toplum ve kt darn kurumlar (adl merc ler, tp vb.) tarafndan anormal ya da
sapkn olarak n telenen mknsz k ml kler (Durudoan, 2011: 88) olarak ortaklar (Del ce,
2004).

nterseks aslnda b rden fazla genet k durumu altnda toplayan b r ems ye ter md r. nk
nterseks b reyler, farkl c ns yet organlarna, reme organlarna ve/veya salg bezler ne
sah pt rler. Bazen mulak c nsel organlara sah p olduklar g b bazen de d l veya er l olmak
zere tek b r c ns yete a t olmas gerekt varsaylan f z ksel ve/veya kromozomal zell kler n
tek b r bedende var olduu rnekler de bulunur. Dolaysyla tek b r nterseks beden tanm
yoktur. Ortak zell kler , b yoloj ler de l tbb let r lme deney mler d r.36 Heteroseksel
matr se uygun b mde k l b r c ns yet yapsyla kavranamayacak olan bu b reyler n durumu,
aslnda ara anlamna gelen nter n de fade ett g b c ns yet n k u arasnda
sab tlenemeyecek b r akkanla aret ett n , ayn zamanda zerler nde gereklet r len
dzeltme operasyonlarnn amalarna ve zlenen prosedrlere bakldnda da b yoloj k
c ns yet n toplumsala gre bel rlend ve h de doal olmadn greb l r z (eker, 2011).

Foucault Hercul ne Barb n s ml b r hermafrod t n h kyes ne yazd nszde, hermafrod t

(yan her k reme organna da sah p olan) b reyler n XIX. yzyl nces nde k c ns yetl
olarak kabul grdkler n aktarr. K ler babalar tarafndan karar ver len c ns yetler n
yet k n olduklarnda de t reb lmekted rler. Ancak evlenecekler zaman c ns yetler n
sab tlemeler sten r; z ra evlend kten sonra de t rd kler takd rde cezalandrlrlar (Foucault
2011: 132-136). Tp XIX. yzylla b rl kte nterseks b reyler n durumunu b r anormall k
olarak tanmlanm ve b rey n kend terc hler ne ok az yer brakan b r s stem er s nde onlar
dzeltecek tedav lere ve operasyonlara tab klmaya balamtr. Genel olarak b r hastala
sebeb yet vermeseler de baz durumlarda c dd salk sorunlar ortaya kab lmekted r. Fakat
b z m nterseks n tbb let r lmes nden kastmz bu g b durumlarda yaplan mdahaleler de l,
nterseks b rey n kend s nden z yade a les n n end eler n g dermek n, sadece c ns yet
organlarnn grnmn dzeltmek amacyla yaplan kozmet k cerrah mdahalelerd r. K m
zaman bu mdahaleler remey ve c nsel hazz engelleyecek ek lde de gereklet r l r. Tbbn
ntersekslere olan bu bak, doal olduu varsaylan k c ns yetten sadece b r tanes n
yakalamaya alarak b rey normallet r r ve bazen c nsell de y ne heteroseksel l k ye
uygun olarak penetrasyon zer nden tanmlar, buna ynel k dzeltmeler yapar. Dolaysyla
tbbn b yoloj k olan zer ndek bu dzeltme abalar, b yoloj k c ns yet n heteronormat f
dzen n kayglarna ynel k b r yapma olduunu net b r ek lde ortaya koyar. Beden n sah p
olduu k l c ns yet rej m ne uymayan zell kler, grnrde ona uysun, heteroseksel l k ye
uygun hale gels n d ye ya da a les normal b r ocuk sted n en uygun c ns yete gre
ek llend r l r ve b rey kadn ya da erkek yaplr. Bu arada, cerrahlar n kz yapmak
erkek yapmaktan daha kolay olduu n bu operasyonlarn %90nda c ns yet n kadn
olarak bel rlend n de eklemeden gemeyel m (Holmes, 2011; eker, 2011) Bu adan,
nterseks b reyler b yoloj k c ns yet bel rleyen c nsel farklln doal ve sab t de l toplumsal
olarak bel rlend n olduka net b r ek lde ortaya koymaktadr.

Trans k ml kler de hem benzer b r ek lde b yoloj k c ns yet n doallnn sorgulanab lece ,
hem de b yoloj k c ns yet le toplumsal c ns yet arasnda zorunlu b r srekl l k olmadn
ortaya koyacak b r kategor d r. Trans k ml kler olarak fade ett m z LGBTn n Ts ne
tekabl eden bu kategor n n k alm vardr. B r transgender, d er se transekseld r.
Transeksel kel mes aslnda tp ve ps koloj tarafndan ver lm b r s md r ve lkem zde daha
yaygn olarak kullanlmaktadr. Fakat k s de doumda bel rlenen (bakalarnca atanan
tahm n toplumsal c ns yet de d yeb l r z) c ns yet k ml yle elememes (kend n kadnla ya
da erkekle zdelet rmes , k s yle de zdelet rmes , h b r yle zdelet rmemes )
durumudur. B rok trans b rey b yoloj k zell kler n n aks ne kar c ns yet n b r yes olarak
kabul ed lmek ve yle yaamak, bu nedenle c ns yet ge yapmak ster (Gngr, 2013: 204-
211).37 Aslnda arzu ett kler , bedenler n n c ns yetler n n yen den bel rlenmes d r ve bu
durum da b yoloj k c ns yet n yen den yaplandrlab l r olduunu b r kez daha gstermekted r
(Berghan, 2011).

Tm bu rnekler, heteronormat f dzen n var sayd b yoloj k c ns yet-toplumsal c ns yet-

c nsel ynel m zg s n n doal ve zorunlu b r l k olmadn ortaya koyar. K b r pen se
sah pken kend n b r kadn g b h ssedeb l r ve y ne kadnlar arzulayab l r ya da pen se
benzeyen b r kl tor se sah pken kend n erkek olarak tanmlayab l r, kadnlar arzularken
c nsell n penetre etmek zer nden de l de farkl b mlerde yaayab l r. Bu rnekler
oaltlab l r. En sab t ve de emez olduunu dndmz b yoloj k c ns yet n aslnda
toplumsal b r bel rlen m olduunu grmek, heteronormat f s stem n szd ve normal
bel rled alann gen l n grmek asndan neml d r. Heteronormat f s stem n h zasn
bozan bu mknsz k ml kler, sab t olmayan, olumsal, kaygan, de p dneb len zneler
olarak queer teor n n merkez nde yer alrlar.

10.2. Queer Teor n n Kavramsal ve Dnsel Gel m

ng l zce queer kel mes , Trkede acay p, tuhaf, yamuk vb. kel melerle karlanr.
Genell kle, ec nsel b reyler aalamaya ynel k homofob k b r yaklamn davurumu
olarak kullanlagelm t r. Bu blmde nceleyece m z teor k ve pol t k zg ye atfla
kullanmn se 1990 ylndan balatab l r z. Bu ylda, New York Onur Yrynde
kend ne Queer Nat on adn veren b r grup, Queerler Bunu Okusun! balkl b r b ld r
datarak szc sah plenm t r. Y ne ayn yl er s nde, Cal forn a n vers tes nde Theresa
de Lauret s n dzenled konferans queer teor olarak balklandrmas ve queer teor n n
temel met nler olarak kabul gren Jud th Butlern C ns yet Belas (Gender Trouble) ve Eve
K. Sedgw ck nEp stemology of Closet k tabnn yaynlanmasyla queer akadem ye de g r
yapmtr (Halper n, 2003: 340-341). Queer kel mes n n sah plen l p dolama sokularak
yen den anlamlandrlma abas sadece ec nseller n meru yet mcadeles yle snrlanamaz.
Queer, tar hsel ak er s nde ayn-c nse duyulan arzuyu bet mlemek n kullanlan
ec nsell k ve gey ya da lezb yen kel meler nden sonuncusu olarak gzkr. Fakat bu
kel melerle e anlaml olmad g b onlar n b r ems ye kavram da olmayacaktr. Queer
phes z ec nsel (gey ve lezb yen) k ml kler yle lg l tartmalarn b r rndr ama onu
ayrcalkl klan, bas te yen b r et ket de l bu k ml kler n alglanmasyla lg l b r de m n
eser olmasdr (Jagose, 1996: 72-75). md bu de me daha yakndan bakalm.
Foucault ec nsell n modern b r oluum olduunu ve bu balamda kkler n hem
patr arkann hem de heteroseks zm n kt darn tems l eden modern zm n parlak yzyl olarak
XIX. yzylda bulduunu dd a eder. phes z bu tar h nces nde de ayn c ns yetten nsanlar
arasnda yaanan c nsel l k ler varolagelm t r. Fakat ec nsell k b r sorunsal olarak ele
alnmamtr. Foucault C nsell n Tar h (H stor e de la sexual t) s ml k tabnda c nsell n
doal de l, kt dar sylem tarafndan ret len tar hsel b r kategor olduunu syler. Ayn
ek lde ec nsell k de XIX. yzylda adl kurumlar, tp ve ps k yatr tarafndan; hastalk,
sapknlk olarak kategor lend r lerek patoloj klet r lm , marj nallet r lm b r kt dar
kategor s olarak lemeye balamtr (Foucault, 2007). Bu durum karsnda, egemen sylem
tarafndan sapkn ve anormal olarak n telend r len ec nseller kend meruluklarn kabul
ett rmek st yordu. Bunu yapmak n se kullandklar kategor ve kel meler y ne bu egemen
sylemlere a tt . Yan egemen sylem onlara anormal ded nde hayr, b z normal z,
patoloj k ded nde hayr, b z salklyz d yorlard. Bu durum, ec nsel mcadelen n
kt darn sylem er s nde kalarak, onun rett k l kategor ler (normal/anormal,
salkl/patoloj k vb.) zer nden devam ett r lmes demekt . Fakat muhalefet n, kt darn d l
ve prat kler er s nden konumas, g tg de ona benzemes ve kar kt kt darn b r paras
hal ne gelmes demekt (abuklu, 2006: 66-67).

Ec nsel hareket n zgrlk ve hak mcadeleler kapsamnda yrtt k ml k pol t kalar, bu

balamda farklla de l benzerl e vurgu yapar. N tek m Batda ec nseller n tm hak
ed n mler n heteroseksellerle benzerl kler ne vurgu yaparak kazandn b l yoruz. stel k
heteroseksellerle yaplan karlatrma, ec nsel zneler de sab tlemekted r. Dolaysyla,
yrtlen k ml k pol t kalarnda ec nseller er s nde de farkllklar yer ne benzerl kler
gzet l r. Benzerl e yaplan vurgu, ayn zamanda zc ve de normallet r c d r. Bu erevede
rnek olarak c nsel terc h yer ne c nsel ynel m n kullanma sokulmasn hatrlayab l r z.
Terc h kel mes , c nsel arzunun nesnes n n de eb l r olduu anlamna gelece n
genell kle ec nsel hareket tarafndan kullanlmak stenmez. Z ra ec nsell k k n n
rades nden bamszdr, de t r lemez ve doutan olduu kabul ed l r. Tpk heteronormat f
s stem n heteroseksell tanmlamas ya da etn s te tanm g b Dolaysyla, ne
hapsed ld k l n d er tarafyla ayn haklara sah p olmay talep eden e tl k hak
mcadeleler , bu ayn k l yen den reterek aslnda kt dar glend r r. Fakat bu durum
e tl k hak mcadeleler n olduundan daha deers z yapmaz. Sorun, n ha ama e t haklar
elde etmek olduunda, bu hakk tanyacak olan s stem n sorgulanmadan, elet r lmeden
braklmasdr (Sull van, 2003, 23; Erdem, 2012: 50-51). Pek , bunun dnda b r muhalefet n
mkn var mdr?

Aslnda bu soru b z dorudan queer teor n n kend s ne gtrecekt r. Ama nces nde yukarda
da sklkla bahsett m z Foucaultnun kt dar anlayna ksaca b r de nmem z gerek r.
Foucault n kt dar, b r taat ett rme ve b r egemenl k s stem olarak yukardan aaya
lerlemez. kt dar her yerded r, her yerden gel r. Her an, her noktada, k nokta arasndak her
bantda rer. kt dar b r kurum, b r yap, b r n n bandan sah p olduu g de l; bel rl b r
toplumda saysz noktadan kan ve hareketl l k ler er s nde kend n reten stratej ler,
teknoloj ler ve sylemler barndran b r adr. Fakat kt dar l k ler n n her yerde olmas,
zgrln bu alanda sz konusu olmad anlamna gelmez. Aks ne kt dar her zaman b r
d ren ya da d ren mknn nde barndrr. Dolaysyla, kt darn oklu l k ler
er s nde, ec nsel mcadelen n egemen sylem n k l kategor ler n n dna kab lece b r
d ren n mkn aranab l r. Marj nallet r lm c nsel k ml kler bas te kt dar lev n n kurban
olmaktan te onun b r ret m yse, her zaman yen den ret lmeler sz konusudur. te bu
anlay, modern zm sonrasnda k ml k mcadeleler n n dnmne yol aan anlayn
temel n oluturur (Foucault, 2005: 76-77; Kesk n, 2005: 21; Jagose, 1996: 79-82).

Fem n zmle b rl kte 1960lar sonrasnn post-modern toplumunun tm muhal f anlaylarn

etk leyen b r parad gma dnmne sebep olacak olan post-yapsalclktr. Bu anlamda queer
teor n n beslend dnsel kaynaklar k ye ayrab l r z. lk , ps kanal z n nden gelen
Jacques Lacan, Luce Ir garay ve Jul a Kr steva g b post-Lacanc b r hattr. Ps kanal z burada
ayrntl b r ek lde ele alamayacak olsak da, queer teor asndan nem n n Bat gelene nde
lk kez znell c nsell kle balantl ek lde ele almas olduunu syleyeb l r z. Bu anlamda,
ps kanal z n Lacan ve post-Lacanc s mler nden renece m z, aslnda k ml n tutarl
olmaktan z yade, kend nde yarlm, oklu, paral ve kaygan b r oluum olduudur. D er
hat se, aslnda ps kanal z n elet r s ne dayanan Foucault ve G lles Deleuze zer nden lerler.
k hat da znell k, c nsell k, toplumsal c ns yet ve kt dar l k ler n dnmek n yen b r
alan aar. Bu k hattn ortaklat yerde se Butler yer alacaktr (zkazan, 2015 :94-100;
Jagose, 1996: 75-83).

Butler da de mez, mutlak ve doal b r kategor olarak c ns yet k ml kler n sorgulayacak ve

buna kar kacaktr. Hatrlarsak blmn banda Butlern b yoloj k c ns yet n aslnda doal
olmad, bu anlamda toplumsal c ns yet g b kltrel olarak bel rlend dd asn
ncelem t k. C ns yet n hem bedensel hem de kltrel adan doal b r temel kalmadnda,
c ns yet Butler tarafndan kltrel b r kurgu, eylemler n tekrarndan oluan performat f b r etk
olarak tanmlanr (Butler, 1990: 222-230): Toplumsal c ns yet fadeler n n ardnda b r
toplumsal c ns yet k ml yatmaz; o k ml k, tam da kend s n n b rer sonucu olduu sylenen
davurumlar, fadeler tarafndan performat f olarak kurulur. (77) Doal olduu
varsayld n aklanmaya ht ya duyulmayan heteroseksell k, Butler tarafndan
sylemsel b r ret m olarak ele alnr. Tpk Foucaultnun sylemsel stratej ler n ve onlarn
dntrc potans yeller n n nem n n altn zd g b Butler n de c ns yet
tamamlanmam sylemsel b r prat k, dolaysyla mdahaleye ve yen den anlamlandrmaya
ak heteronormat f dzen n dzenley c prat kler n n b r etk s d r. C ns yet n doal
grnmes n n sebeb se, heteroseksell n normat f c ns yet k ml kler n n performat f
tekrarlarndan baret olmasdr. Fakat performat fl kten kast (Butlera da ynelt len elet r ler
dorultusunda) serbest b r oyun ya b r t yatro, dolaysyla b r performans de ld r (Butler,
2014, 330). Bu anlamda c ns yet, sten ld zaman de t r l p, b r g ys g b g y l p
karlab lecek b r ey de ld r. Performat fl k Jagosen n de fade ett g b znen n yapt
de l, znen n nde na ed ld b r sret r; dolaysyla da rade ya da b r se m n rn
de ld r (Jagose, 1996: 87). Z ra znen n cra ett performat f srete onu kstlayan
normlardan tmyle bamsz olduu dnlemez. Fakat bu normlar, kes nt ler ve kopularla
hlal ed l p yen den anlamlandrlab l r (D rek, 2009: 81). Tm bu tartmalarn znde aslnda
Butlern vurgulamak sted , c ns yet, toplumsal c ns yet, c nsell k, bedenler ve k ml kler n
doal olmad, dolaysyla mutlak olmad, de me ve dnme ak, kaygan zem nlerde
bulunduudur. Her ne kadar normun etk s nden tmyle kamasak da, her zaman normu hlal
etmen n b r yolunu bulab l r z.

K ml n btnlkl yaps, en doal ve en gerek ey olduu sorgulanab l r hale geld nde,

k ml k pol t kalarnn yer n g derek farkllk pol t kalar alrken yaanan bu parad gma
de m nde, l beral ve e tl k teor ler g derek meru yetler n kaybetm t r. Bu durum queer
teor n n ortaya k n gereken dnsel ortam salar. Queer teor n bel rley c olan,
as m le ed c l beral vurgunun yer n farkllk anlaynn almasdr. Ama bu durum queere
zg de l genel olarak post-yapsalcln b r karakter st olarak post-kolonyal zm ve
fem n zm tartmalarnda da etk l olmutur. Post-yapsalclk, bu ek lde k ml ge c ve
olumsal b r kategor olarak tanyarak ve pol t k tems l yettek k ml k anlaynn snrlarn
andrarak queer n k ml ks zleme pol t kasna alan amtr (Jagose, 1996: 75-82).

te yandan, ec nsel hareket n 90lardak dnmnde etk l olan b r d er olay se AIDSt r.

AIDS b r gey hastal olarak tanmlayan medya, salk kurulular ve s gorta rketler n n
homofob k tavrlar, ec nseller n szde kabulnn snrlarn net b r b mde gsterm t r.
Salgndan etk lenen ec nseller n lmler karsnda gster len heteroseks st tutumun
zal ml , sadece hastalkla de l ayn zamanda heteronormat f deerlerle b mlenen tm
toplumsal s stemle mcadele ed lmes gerekl l n gzler nne serm t r (Jagose, 1996: 93-
96). Bu anlamda, AIDS n f z ksel gerekl ec nsel hareket n hem kend ndek
farkllklar tanmasnn, hem de kend dnda benzer mcadeleler veren zgrlk
hareketlerle kuraca b r tt fakn nem n gsterm t r.

10.3. Queer Teor

Buraya kadar olan ksmda ak olan b r ey varsa o da queer n lezb yen, gey, b seksel ve
trans kavramlarnn tmn fade etmen n ksa b r yolu olmaddr. Queer, kolaylatrc b r
kel me de l aks ne b r kavram ve kuram, b r pol t k gr ve durutur. Ayrca her lezb yen,
gey, b seksel ya da trans b rey otomat kman queer olmaz, dolaysyla queer LGBT
kategor ler n n herhang b r yle ya da tmyle e anlaml da de ld r. K m durumlarda
heterosekseller de er r. Fakat y ne de acay p, tuhaf, yamuk, normal olmayan g b kel me
anlamlaryla paralel ek lde az b l nen, kenara t lm , marj nellet r lm c nsell kler n genel
n kullanlab l r. Dolaysyla queer thamnn ortaklat nokta, sadece farkl c nsel
ynel mler ya da farkl c nsel organlar de l, h zada olmayanlarla lg l d r (Ahmed, 2006: 67).
Bu h za heteronormat f dzen n ta kend s d r. Eer bu h zadan herhang b r ek lde
karsanz queerle rs n z. Dolaysyla herhang b r c nsel k ml fade etmeyen queer aslnda
Erdem n ner s nde olduu g b (eer kel men n boaltlmam olsayd), en y sra d
kel mes yle tanmlanab l rd (Erdem, 2012: 45). Queer teor de bu h zaya kar duruu le
kend n ortaya koyar. Dolaysyla, queer teor y ne olduundan z yade, neye kar olduuyla
tanmlayacaz. Z ra queer teor n n u ya da bu olduunu sylemek, teor y baka b r h za
er s ne sokma abasdr k aslnda b r k ml ks zleme ner s olarak tam olarak karsnda
durduu da budur (Yardmc & Gl, 2013: 18).

Queer teor n n lk karsna ald h za, aslnda heteronormat v ted r; yan heteroseksell n
norm olarak kabul ed lmes ne kardr. Fakat heteroseksell k sadece c nsel ynel mden, yan
k kart c ns n b rb r ne duyduu c nsel arzudan daha fazlasdr. Bu yzden, heteronormat f
dzen n dayatt tm normlarn doalln sarsmak ve tar hsellet rmek gerek r. Herhang b r
ey n doal olduunu sylemek, onun zorunlu, sab t ve de mez olduunu sylemekt r.
Dolaysyla heteronormat f dzen n c ns yet, toplumsal c ns yet, c nsel ynel m ve c nsel
prat kler zer nden bel rled her kategor n n mutlak ve zorunlu b rer tanmlarnn
olmadn, farkllaab ld kler n ve dneb ld kler n ve bu h zann bozulab ld n
gstermeye ynel k b r elet r d r queer teor . Heteronormat f s stem n get rd k l dnce
yaplarnn (kadn/erkek, c ns yet/toplumsal c ns yet, ec nsell k/heteroseksell k) ve bu
yaplarn beraber nde get rd c ns yet-toplumsal c ns yet-c nsel ynel m srekl l n n kt dar
l k ler nden bamsz olmadn; bu anlamda doal de l aks ne tar hsel ve toplumsal olarak
kurulduunu savunur (Yardmc & Gl, 2013: 18).

Heteroseksel dzen, c ns yet hem b yoloj k hem de kltrel anlamda dzenlerken ayn
zamanda c nsell de olab ld nce snrlar ve dzenler. Bu dzende b ld m z zere sadece
kar c nsler b rb r ne lg duyarken, c nsel haz da sadece kadnn erkee penetrasyonu
zer nden tanmlanr. Queer bata bu heteroseksel c nsell k olmak zere c nsell de tm
e tl l ve farkyla tanmay amalar. Z ra egemen s stem n c nsell k her zaman n kt
b r eyd r; nsanlar aslnda b rb r nden farkl de ld r, heps ayn eyden ayn ek lde zevk alr;
eer farklysa zaten ktdr. Bu anlamda, queer aada Rub n n kltrel seks h yerar s
tanmnda kt, anormal ve gayr tab olarak yaftalanan her trl c nsell er r.
Queer, heteronormat f s stem n mutlaklatrd c nsel k ml kler n yan sra, ayn zamanda
kolekt f b r ec nsel k ml n savunulmasna, mutlak b r k ml k tanmna kardr. Queer
teor n n k ml k anlay, oklu el k l , paral, tutarsz, st krarsz ve akkandr. Bu anlamda,
ec nsel hareketten farkl olarak b seksel, nterseks ve trans b reyler nk g b mulak
c nsell kler de rahatlkla sorunsallatrab l r. B reysel c nsel terc hler elet rmez, sadece bu
terc h n kolekt f grup pol t kalar nde mutlaklatrlmasna kardr; tek l olann
evrensellet r lmes ne kardr. Bu anlamda queer teor , ana-akm ec nsel hareket n b z de
s z n g b normal z sylem n hem kend ler n normal olan zer nden, hem de ec nsell
sab t ve doutan gelen b r kategor olarak tanmlamalarndan dolay elet r r. Daha nce fade
ett m z g b , queer teor hak temell e tl k ve zgrlk k ml k s yaset n ve onun
dayand benzerl k s yaset n sorgular; onun yer ne farkllk s yaset n koyar (abuklu, 2006:
71-76). zell kle LGBT b reyler n hazr kategor ler er s nde, hazr varsaymlar zer nden,
y ne hazr pol t k cevaplarla evrensellet r ld noktada, bu k ml kler n tek ll kler ne vurgu
yaparak onlar sorunsallatrr (Grosz, 2011: 9).

Heteronormat v te c nsel dzen n yan sra toplumun neredeyse tm kurum ve deoloj ler ne
szmtr. Dolaysyla bu kurumlara t raz etmeks z n, sadece heteronormat v ten n c nsel
dzen ne t raz yeterl olmayacaktr. Queer n maruz kald toplumsal damgalanma toplumsal
c ns yetle, a leyle, zgrlkle, devletle, tket mle, doayla, kltrle, rkla, etn s teyle, snf
k ml yle, hak katle l k l d r. Queer olmak tm bu meselelerle b tmeyen b r savatr
(Warner, 2013: 156).

te yandan queer teor sadece heteronormat f dzen n normlarna kar de l, ster ec nsel
ster heteroseksel olsun norma ve normall e kardr. Warnern fade ett g b elet r s
normale de l, normal davran f kr n n kend s ned r (Warner, 2013: 172). Bu adan,
normallemek ve kategor ze ed lmek stemeyen sapknlarn, sab t b r c nsel k ml kabul
etmek stemeyenler n, farkl c nsell kler arasnda g d p gelenler n, akkan c nsell kler n, ver l
c nsel roller ve k ml kler yer ne c nsel prat kler n e tl l n n plana karanlarn
hareket d r (abuklu, 2006: 70). Fakat queer teor sadece c nsel terc hler ve toplumsal
c ns yetler asndan aznlkta olanlar ve onlarn mcadeleler n kapsamaz. Z ra
mcadeleler n n ha hedef olan nsanca yaam ve zgrlk, ancak mterek b r zgrlk
tahayylnden gel r. Dolaysyla queer, bahsett m z aznlklar tanmlayan b r k ml k de l,
bu f kr n tes nde homofob , kadn dmanl, rklk ve her trden nefrete kar d nam k b r
tt faktr. Durudoann fade ett g b , queer b r balantl olma hal d r. Bu balantl olma
hal , k ml klet r lemeyen b r tt fak bet mler (Durudoan, 2011: 87-88).
Kend n her an yen den kuran ve ykan, b r k ml ks zleme olmas anlamnda gebe b r
hareket olan queer teor y b r tanm er s nde tanmlamak ok da kolay de ld r. Bu yzden
son sz 26 yanda nt har eden nternet akt v st Aaron Swartzn cmleler ne brakmak
st yorum. nde queer kel mes b le gem yor ama aslnda anlattklar tam olarak queer
teor n n derd n zetler n tel kte

Uygulamalar

1. Can Candann 2013 tar hl Ben m ocuum adl belgesel n zley n z.

Uygulama Sorular

1. Sz konusu belgesel n LGBT hareket n nem ned r?

2. Belgesel n Trk ye toplumu er s nde beklenenden daha fazla been toplam olmasnn sebeb
ne olab l r?

3. LGBT b reyler n a le asndan ele alnmasn queer teor zer nden nasl deerlend r leb l r?

Blm zet
Bu blmde doal ve de mez olduu dd a ed len heteroseksell k ve ona bal k l c ns yet
s stem ve c nsell k prat kler n n heteronormat f dzen n dayatt normlarn b r sonucu
olduunu rend k. Bu anlamda queer teor n n, heteronormat f dzen n bu normlarna ve
norm f kr n n kend s ne b r kar duru olduunu, e tl k k ml k s yasetler ndek benzerl k
vurgusunu farklla kaydrarak mutlak k ml klere kar olduunu grdk.

D pnot:
34- http://kaosgl.org/sayfa.php? d=16634, (er m tar h : 06.08.2014).
35- http://www.egs.edu/faculty/jud th-butler/art cles/gender- s-extramoral/, (er m tar h :
06.08.2014).
36- https:// ntersexualshalala.wordpress.com/ nterseks-sss-s k-sorulan-sorular/, (er m tar h :
07.08.2015).
37- Trans b reyler n c ns yet ge srec zell kle de lkem zde olduka skntl b r sret r.
Konuyla lg l ayrntl b lg n Aras Gngrn tek Erkekler s ml k tabn tavs ye
ed yorum.
38- http://bag ms z.tumblr.com/post/42367785943/neden-ec nsel-de l m, (er m tar h :
09.08.2015).

11. ERKEKLK ALIMALARI

Gr
1970l yllarn k nc yarsndan gnmze kadar geen sre er s nde erkekler ve erkekl kler
zer ne yaplan elet rel almalar, farkl d s pl nlerden gelen akadem syenler n ve akt v st
gruplarn katklaryla g derek gen leyen b r l teratrn ortaya kmasn salamtr. Bugn
artk, erkekl kler n toplumsal c ns yet dzen ndek konumlarna l k n farkndalmz artran
neml b r b lg b r k m ne ve heps nden neml s elet rel b r bak asna sah b z. Bu
dorultuda, zell kle nsan ve toplum b l mler alanlarnda alanlarn ve bu alanlarda e t m
gren renc ler n, toplumsal c ns yet dzen er s nde erkekler n kadnlar ve LGBT
b reyler n yan sra b rb rler zer ndek tahakkmn elet rel b r erevede
deerlend reb lme yetene kazanmas, ad l b r toplumsal c ns yet dzen n n nas n byk
b r nem tar.

Erkekler ve erkekl kler zer ne yaplan almalar ele alacamz bu blmn lk ksmnda,
bu almalarn kavramsal arka plann tartacaz. Erkekl k almalarnn akadem k b r alan
olarak ortaya kn ele aldmz k nc ksmn ardndan, bu alanda ne kan yaklamlar
ve son olarak da Trk yede erkekl k almalarnn hang aamada olduunu nceleyece z.

11.1. Erkekl k almalarnn Kavramsal Arka Plan

Erkekl k almalar, erkekl n tar hsel, kltrel ve toplumsal na sreler n n b r rn
olduundan hareketle, ataerk l toplumsal yapnn b r nc l fa ller olan erkekler ve erkekl kler
elet rel b r erevede nceleyen d s pl nleraras almalardr. Erkekl k almalarn genel
hatlaryla fade etmeye altmz bu tanm, er s nde barndrd kavramlar dolaysyla
b rok soruyu da beraber nde get r r: Erkekl k ned r? Erkekl n tar hsel, kltrel ve toplumsal
na sreler n n b r rn olmas ne anlama gel r? Erkekl k le ataerk l toplumsal yap
arasnda nasl b r l k vardr? Erkekl kler kavramyla vurgulanmak stenen ned r? Erkekler
ve erkekl kler zer ne elet rel dnmek b ze ne kazandrr? Bu sorulara ver leb lecek
cevaplar, kanlmaz b r b mde neden sonu l k ler yle e gem ve b rb r n
tamamlayc b r n tel k tayacaktr. Burada amacmz, erkekl k almalarnn kavramsal arka
planna l k n genel b r perspekt f kazandrmaktr.

Erkekl k, en bas t fades yle b r toplumsal c ns yet kategor s d r. Erkekl n b r toplumsal

c ns yet kategor s olarak kabul, ataerk l syleme kar b r meydan okumadr. Bu sylem,
erkekl e atfed len mertl k, drstlk, cesur, dayankl ve gl olma, a len n re s olma ve
namusunu koruma g b n tel k ve deerler n, onun b yoloj k doasnn doal b r sonucu
olduu f kr n b r gerekl k g b sunar. Fakat toplumsal c ns yet almalar, kadnlk g b
erkekl n de tar hsel, kltrel ve toplumsal koullar tarafndan ek llend r len b r toplumsal
c ns yet kategor s olduunu ortaya koymutur. Pen se sah p olan b reyler n b yoloj k olarak
erkek olduklar kabul ed l r ve doumlarnn hemen ardndan erkek olmay renmeye
balarlar. Bu srete toplumsal olarak kabul gren erkekler olab lmek n, nasl oturup
kalkmalar, nasl davranmalar, nasl b r beden d l ne sah p olmalar, hang konulara lg
duymalar, k mlerden holanmalar, nasl b r c nsell k yaamalar, bel rl durumlarda nasl
dnmeler ve h ssetmeler gerekt g b b rok konuda yaamlarn ek llend ren toplumsal
normlar, b yoloj k doalarnn b r gerekl l ym g b sellet r rler. Fakat ataerk l sylem
tarafndan erkekl e atfed len n tel kler ve deerler, farkl tar hsel dnemlerde, toplumlarda ve
kltrlerde farkllklar arz eder. Erkekl n de en ve farkllaan b r olgu olduunun ortaya
konmasyla da, artk erke n ve/veya erkekl n doas ekl nde fade ed len de me kapal
b r f kr n doruluu kabul ed lemez (Bozok, 2011: 15-19). Erke n ve/veya erkekl n b r
doas olduu sylem , erkek egemen toplumsal yapy ve dolaysyla adalets z b r toplumsal
c ns yet dzen n merulatrmay hedefleyen b r deoloj n n rndr. Bu balamda erkekl k
almalarnn ncel kl amac da, ataerk l sylem kuran sz konusu deoloj y tm
boyutlaryla tartmaya amaktr.

Ataerk l kap tal st toplumsal yap tarafndan ek llend r len hk m erkekl k norm ve roller ,
erkekl kler n toplumsal ve kltrel na sreler nde byk b r nem tar. B r toplumsal
c ns yet k ml olan erkekl kler n nas, bel rl sosyal zasyon sreler er s nde gerekle r.
Erkek sosyal zasyonu, b yoloj k c ns yet erkek olarak atanan b reyler n toplumsal olarak
erkek kabul ed leb lmek n, doumlarndan t baren toplumsal ve kltrel kodlar,
normlar ve roller sellet rmeler d r. Erkekl k kodlar, toplumun erkeklerden uymalarn
bekled ahlak kurallardr; erkek adam alamaz, erkek adam cesur olur, erkek adam
yalan sylemez fadeler bu kodlara rnek olarak ver leb l r. Erkekl k normlar, erkekler n
ney yapp ney yapmamalar gerekt n bel rleyen toplumsal kabullerd r. Erkekl k roller
se, toplumun erkeklerden uymasn bekled erkekl k normlarnn e tl
konf grasyonlardr. B yoloj k c ns yet erkek olarak atanan b reyler, yaamlar boyunca
ataerk l sylem, davran ve prat kler btn tarafndan evrelenm olarak, bu erkekl k
kodlarn, norm ve roller n erkek olmann koullar olarak sellet r rler. Bu sellet rme,
erkekler n kadnlara ynel k c nsel arzu ve talepler n da vurma b mler , zayflkla
l k lend rd kler duygularn bastrmalar, homofob k, transfob k ve heteronormat f davran
ve tutumlar, kadnlara ynel k szl ve c nsel tac z ho greb lmeler ve sadece erkeklerle
yakn dostluk l k ler kurab lmeler g b ok gen b r yelpazede bel rley c b r etk ye
sah pt rler. Ataerk ll k, b r taraftan kadnlarn ve LGBT b reyler n maruz kald ez lmen n,
d er taraftan da ataerk l b r kalba sokmaya alt erkekler n mutlu, zerk ve salkl
b reyler olamamalarnn balca sorumlusudur (Bozok, 2011: 20-24).

Tar hsel, toplumsal ve kltrel koullarn b r rn olan ataerk l sylem, grdmz g b

erkekler ve erkekl kler n na srec n her alanda bel rley c b r n tel k tar. D er taraftan,
ataerk l erkekler ve erkekl kler sz konusu toplumsal yapnn b r nc l fa ller olarak, bu
yapnn hayata ge r lmes nde herkesten daha fazla sorumludurlar. Ve bu durumdan dorudan
doruya veya dolayl olarak fayda salayanlar da y ne erkeklerd r. Ataerk l erkekler ve
erkekl kler bu e ts z toplumsal yapnn b r nc l fa ller d r, nk kadnlarn ve LGBT
b reyler n maruz kaldklar ez lme ve k nc llet rme herkesten ok onlar tarafndan
gereklet r l r. Ataerk l sylem herkesten ok erkekler araclyla yen den ret l r. Erkekler,
toplumu denetleyeb lecekler kamusal alann, parlamentodak ounluklaryla s yas karar
alma mekan zmalarnn, dnyasndak ynet c poz syonlaryla ekonom alannn, gvenl k
kuvvetler ve yarg organlarndak nfuzlaryla adalet alannn f l hk m konumundadrlar.
Kadnlarn kamusal alandan uzaklatrlmalarnn yan sra, zel alan olarak kodlanan ev
alann karar alma sreler de y ne erkekler n hk m yet nded r (Bozok, 2011: 24-32).

Erkekler, bu f l hk m yetler n n onlara salad ayrcalklardan dorudan doruya veya

dolayl olarak yararlanrlar. Erkek ayrcalklar, erkekler n kadnlar le LGBT b reyler
zer nde kurduklar baskdan ve k nc llet rmeden fayda salamalarna yol aan toplumsal
normlardr. Erkekler n yararlandklar bu ayrcalklar, zel alanda kadn eme n n
grnmezlet r lmes nden yaamnda kadnlarn daha dk cretlerle altrlmalarna,
e t m mknlarndan daha byk b r pay almalarndan hukuk s stem ndek ayrcalkl
konumlarna kadar b rok farkl alanda gzlemleneb l r. Kadnlara ve LGBT b reylere
ynel k bask ve k nc llet rmelere f len katlmasalar b le, ataerk ll e kar kmayarak su
ortakl yapan erkekler de bu erkek ayrcalklarndan yararlanrlar (Bozok, 2011: 18-34).
Erkekler ve erkekl kler, ataerk l toplumsal yapnn b r nc l fa ller d r ve elet rel b r erevede
ncelenmeler , toplumsal c ns yet adalet n salama noktasnda byk b r nem arz eder.

Erkekl k almalarnn nn aan ve aratrmaclar erkekl kler n na sreler n

ncelemeye ynelten kavramlar arasnda, erkekl kler ve hegemon k erkekl k kavramlar
belk de en neml ler d r. Bu kavramlar, 1980ler n ortalarndan t baren yapt almalarla
ayrntl b r b mde ortaya koyan kuramc Raewyn Connelldr. Connella gre erkekl k,
farkllklar gsteren ve de en b r k ml kt r. Bu nedenle evrensel tek b r erkekl kten de l
erkekl klerden sz ed leb l r. Erkekl kler kavram, farkl erkekl k nalarnn okluuna
vurgu yapar. Bu farkllamann neden , farkl erkekl kler n ataerk l kt dardan aldklar
paylarn farkl olmasdr. Hegemon k erkekl k se, genel b r fadeyle, kt dar el nde tutan
erkekler n sah p olduu erkekl k mges d r. Hegemon k erkekl k, erkekler n ataerk l
kt dardan daha fazla pay alab lmek n yaklama abasnda olduklar b r deal t pt r. Erkekler
bu aba srasnda kullandklar farkl stratej lerle ayn zamanda ataerk l sylem n yen den
nasna da katkda bulunurlar. Burada hegemonya kavram, hegemon k erkekl k t p ne
l k n b r farkndalk yaratmann arac olarak kullanlr. Connelln Gramsc den ald
hegemonya kavram, kt darn, ddet veya bask yoluyla dayatlmasndan z yade nsanlarn
rzasna ve kabullenmes ne dayal b r b mde kurulmasna aret eder. Bu balamda
hegemon k erkekl k, kadnlar ve d er erkekler zer ndek kt darn onlarn rzasn alarak
kurar. Bu rza da ancak ataerk l sylem n kadnlar ve d er erkekler tarafndan
sellet r lmes yle mmkndr. Bu kavramlarn at olanaklardan hareketle, erkekler n ve
erkekl kler n tar hsel, kltrel ve toplumsal na sreler zer ne yaplan elet rel almalar,
b r sonrak blmde de grece m z g b , erkekl k almalarnn zled gel m zg s nde
b r dnm noktas olarak kabul ed lmekted r.

11.2. Erkekl k almalarnn Akadem k B r Alan Olarak Ortaya

k
nsan ve toplum b l mler nde erkekler ve erkekl k zer ne yaplan almalar, erkekl k
almalarnn akadem k b r alan olarak ortaya kndan nce balamtr. Bu alanda yaplan
almalar d erler nden ayran bel rley c unsur, erkekler n ve erkekl kler n elet rel b r
erevede ncelenmes d r. Alann elet rel zem n n oluturan temel dnce, erkekl n de
kadnlk g b toplumsal c ns yet dzen n n b r rn olduudur. Bu balamda, toplumsal
c ns yet n yaamlarmzda merkez b r neme sah p olduunu gsteren k nc dalga fem n zm
ve hemen ardndan akadem de yksel e geen kadn almalar, erkekl k almalarnn
ortaya knda ve gel m nde neml b r rol oynamtr. Ayn zamanda fem n st hareketle
b rl hl ndek gey kurtulu hareket ve LGBT b reyler zer ne yaplan almalar da bu
srete byk b r nem tar. Erkekler ve erkekl k zer ne yaplan lk elet rel almalar
1970ler n k nc yarsnda ortaya km ve 1980ler n ortalarndan t baren
(pro)fem n st40 almalarla b rl kte akadem k b r alan hl ne gelerek d s pl nleraras b r
n tel k kazanmaya balamtr. Bu blmde sz konusu alannn ortaya k srec n ana
hatlaryla ele alacaz.

20. yzyln k nc yarsna kadar toplumsal c ns yet kavram, sosyal b l mc ler n toplumsal
dzende kt darn ve kaynaklarn e ts z paylamn aklarken kullandklar snf ve rk g b
kavramlar arasnda yer almyordu. Hemen hemen btn nsan topluluklarnda ataerk l dzen n
hk m olduu varsaym, mevcut toplumsal c ns yet dzen n doallatran temel unsurlardan
b r yd . nceled toplum g b kend s de erkek egemen b r yapya sah p olan akadem , yapt
almalarla toplumun c ns yet yapsn yen den reten b r n tel k tayordu. Erkekler n
merkez b r konuma sah p olduu c ns yetler aras h yerar , ver l olmann yan sra
b roklarna gre toplumun devamn salamak asndan yararlyd da. Z ra 1950lerde
Batda kadnlarn toplumsal konumuna l k n hak m sylem, sosyal b l mlerdek karln
Talcott Parsonsn levselc c ns yet rol kuramnda buluyordu. Parsonsn kuram,
toplumlarn devamn ve yen den ret m n salayan lkeler aklamak adna, geleneksel
c ns yet roller n doallatran b r yaklama sah pt . Onun tar h d olan ve kt dar
l k ler n , toplumsal ve deoloj k mcadeleler darda brakan bu yaklam, ler de b rok
sosyal b l mc tarafndan toplumsal de m aklamada yeters z, nd rgemec ve tutucu b r
yaklam olmakla elet r lecekt . Fakat 1950ler n, kadnlar ve c nsel aznlklar bask altna
almaya ynel k tutucu s yasal kl m nde henz bu elet r ler olgunlamamt (Adams ve
Savran, 2002: 76-79; Carr gan ve d ., 1992: 65-72).

Amer kal kltrel antropolog Margaret Mead (Sex and Temperament n Three Pr m t ve
Soc et es, 1935) ve Fransz f lozof S mon de Beauvo r (Le deux eme sex,1949) g b fem n st
hareket n neml ke talar olan yazarlarn almalar, toplumsal c ns yet farkllklarnn
akadem de gndeme gelmeye balamasnda neml b r rol oynad (Adams ve Savran, 2002:
76). Fakat toplumsal c ns yet almalarnn sosyal b l mlerde merkez b r nem tek l etmeye
balamas, 1960larda k nc dalga fem n zm ve 1970lerde kadn almalarnn akadem dek
yksel yle b rl kte gerekleecekt . K sel olan pol t kt r sloganyla zdelem olan
k nc dalga fem n zm, kadnlarn zel yaamlarnn b rok ynyle c ns yet kt dar yaplar
tarafndan ek llend r ld n ve kltrel ve pol t k e ts zl kler n ayrlmaz b r b mde e
get n vurguluyordu.

Hem pol t k b r eylem tarz hem de b r anal z b m olarak fem n zm, 1970lerden t baren
pol t k hedefler olan yen b r elet rel tavrn oluumunu salad. Bu dorultuda kadn
almalar, b r taraftan kadnlara ynel k toplumsal basky gndeme get r rken d er taraftan
da er l tar h anlatlarnda gz ard ed lm kadn yazarlar, sanatlar ve gl pol t k f grler
nceleyerek tar hsel b r ger kazandrma projes yrtyordu. Daha nce nemsenmeyen ve
hayatlarn b rer anne, e, h zmet veya olarak ge rm sradan kadnlarn h kyeler ,
akadem k almalarn neml b r paras hl ne geld . Ayn ek lde kadn almalarnn lk
odak noktas olan beyaz ve orta snf kadn tems ller n n yan sra fak r kadnlar, s yah
kadnlar, kolonyal ve postkolonyal toplumlarn ez len kadnlar da nceleme konusu olmaya
balad. Erkekl k almalar, fem n st elet r n n at bu elet rel yolu tak p edecekt . Fakat
fem n st elet r n n erkekl k almalarna katks balamnda kadn almalarnda yaanan
belk de en neml gel me, alma konusu olarak ncel n kadndan toplumsal
c ns yete kaymasyd. Z ra toplumsal c ns yet kavram, erkekl n de kadnlk g b b r
toplumsal c ns yet rol olarak ele alnab lmes ne mkn salyordu (Adams ve Savran, 2002:
1-8).

Erkekl k almalarnn ortaya k srec nde, 1960larn sonlarnda ortaya kan ve fem n st
hareketle b rl er s nde lerleyen gey kurtulu hareket n n de (gay l berat on movement)
neml b r pay vard. Gey akt v stler, hegemon k erkekl k sorununa d kkat eken ve fem n st
hareket n s yas mcadele yntemler n uygulayan lk erkek grubuydu. Gey kurtuluular,
homosekseller zer ndek basknn kaynaklarn ortaya koyarken, toplumsal c ns yet
l k ler n evreleyen ps koloj k n kabullere ve toplumsal prat klere saldryorlard. 1970te
ng l z gey kurtulu gazetes Come Together, kadnlar g b geyler n de kltrel ve deoloj k b r
olgu olan c ns yet l n kurbanlar olduklarn lan ed yordu. Homosekseller n mevcut
toplumsal s stem tarafndan ar b r b mde cezalandrlmasn tartan akt v stlere gre,
kadnlar erkeklere h zmet etmeye mecbur klan bu s stem, c ns yetler arasnda doal
farkllklar olduunu dd a eden b r deoloj n n taycsyd. Homoseksel korkusu ve
homoseksell n redd de bu deoloj n n ayrlmaz b r parasyd. nk homoseksell k,
kadnlarn ve erkekler n a le nde ve b rok sosyal alanda kurumsallam n tel kler yle
el en b r durum olarak grlyordu. Bu balamda zell kle homoseksell b r patoloj
olarak ele alan ps k yatr k tanmlamalar ve bunun tedav s yle lg l tbb yaklamlar, gey
hareket n n elet r oklarnn hedef ndeyd . Efem nel k sulamasn homoseksel k ml n b r
paras olarak kucaklayan b rok gey akt v ste gre gerek problem, erkekl e l k n kat
toplumsal tanmlamalard ve tedav ed lmes gereken de kend ler de l toplumdu (Carr gan,
Connel ve Lee, 1992: 83-89). 1970ler n balarnda kadnlar ve gey erkekler n toplumsal
c ns yet dzen ndek konumlarnn benzerl ne l k n yaplan tartmalarda, kadn
dmanl (m sogyny) le homofob ayrlmaz b r b mde balantl olarak grlyordu.
Dolaysyla ataerk l erkekl kler ve kurumlar, kt darlarn ksmen kadnlar ve gey erkekler
kadnslatrma yoluyla salyorlard (Adams ve Savran, 2002: 5).

1970ler n ortalarnda erkekler ve erkekl k zer ne yaplan lk kuak almalarn k

noktas, fem n stler n toplumsal c ns yet farklarna l k n geleneksel aklamalara
yneltt kler elet r lerd . Baz erkekler c ns yet l n kadnlar kadar erkekler zer nde de
negat f etk ler olduunu tartmaya balamlard. Bu lk almalar, erkekler n geleneksel
olarak erkekl kle l k lend r len davranlar serg lemek zorunda braklmalarnn, onlarn
yaamlarn ve deney mler n nasl snrlandrdn ortaya koymaya ynel kt . Marc Fe gen-
Fasteau (The Male Mach ne, 1974) ve Warren Farrell (The L berated Man, 1975), yaptklar
almalarda geleneksel erkek c ns yet rolnn erkekler n f z ksel ve ps koloj k salklarna
verd zarar tartyorlard. Deborah Dav d ve Robert Brannon (The Forty-N ne Percent
Major ty, 1976) le Joseph Pleck ve Jack Sawyer (Men and Mascul n ty, 1974)n derlemeler
se, erkekler n yaamlarna l k n genel b r tablo z yordu. Bu lk kuak erkekl k almalar
arasnda Joseph Pleck n almas (The Myth of Mascul n ty, 1981), erkek c ns yet rolnn
normat f b r b mde dzenlenmes n elet ren en neml almayd. Bu alma, lerleyen
srete c ns yet rol model ne l k n yen tartmalara temel tek l edecekt . Esk c ns yet rol
modeller , er l n tel kler n d l n tel klere stnln vurgulayarak erke n kadn zer ndek
egemenl n yen den ret rken, yen almalar, her k c ns yete l k n tanmlar ve
c ns yetler arasndak farkllklarn gml olduu toplumsal kurumlar tartmaya ayordu.
Toplumsal c ns yet l k ler ne odaklanan bu almalarda, erkekl k ve kadnln veya daha
kapsayc b r fadeyle toplumsal c ns yet roller n n, b rb rler yle l k sell kler ereves nde
tanmlandklarna vurgu yaplmaktayd. Bu lk kuak erkekl k almalar, erkekl hem
erkekler n hem de kadnlarn lld b r toplumsal c ns yet normu hl ne get ren deoloj y
tartmaya ayordu (K mmel ve Mesner, 2007: XV-XXIII; K mmel, 1987: 9-14).

1980lerde erkekl k almalar, daha nce de olduu g b fem n st almalarn nclnde

yen b r aamaya geecekt . Fakat bu srete fem n st elet r n n odak noktas, artk
toplumdak kt dar l k ler n n c ns yet roller araclyla yen den ret m de l, farkl
toplumsal gruplar er s ndek kadnlarn farkl kadnlk deney mler yd . Evrensel ve btn
kadnlar kapsayc tek b r kadnln var olduu dnces nden hareketle yaplan ncelemeler,
yerler n farkl rk, snf, ya ve uyruk g b unsurlara bal olarak de en farkl kadnlklarn
ncelenmes ne brakyorlard. Bu ynel m n erkekl k almalar balamndak yansmas se,
farkl toplumsal gruplara dh l olan erkekler n deney mler arasndak farkllklarn artk
merkez b r nem tek l etmeye balamasyd. Orta yal, orta snf, beyaz, heteroseksel
erkekl n, tm erkekler n uyum salamak n mcadele ett kler b r c ns yet rol olarak
kabul, d er b r dey le erkekl e l k n yaplan hegemon k tanm, lk kuak erkekl k
almalarnda sorgulanmam b r varsaymd. Bu almalarda snfna mensup erkekler,
farkl rklara mensup erkekler, gey erkekler, gen ve yal erkekler, heps bel rl ynlerden
erkekl e l k n geleneksel tanmlamalara uymayan b rer sapma olarak kabul ed l yorlard.
1980lerden t baren erkekl n bu hegemon k tanmna ynel k sorgulama, artk tek b r
erkekl kten bahsetmey olanak d brakrken farkl erkekl kler n toplumsal na sreler n
nceleme konusu hl ne get recekt . Harry Brod (The Mak ng of Mascul n t es, 1987), M chael
K mmel (Chang ng Men: New D rect ons n Research on Men and Mascul n ty, 1987), T m
Carr gan, Bob Connell ve John Lee (Towards a New Soc ology of Mascul n ty, 1985)
yaptklar almalarla bu yaklama nclk eden balca yazarlard. Bob Connell (Gender
and Power, 1987) ve Jeff Hearn (The Gender of Opress on, 1987) daha sonra bu yaklamn
teor k arka plann oluturan s mler olarak ne kacaklard. Connell, kadnlarn bask altna
alnmasnn farkl erkekl kler b rb r ne balayan balca mekan zma olduunu ve bel rl
erkekl kler n marj nallet r lmes n n, kadnlar zer ndek er l kt darn yen den ret m n n
neml b r paras olduunu tartyordu (K mmel ve Mesner, 2007: XV-XXIII). Onun
1985te Carr gan ve Lee le b rl kte yazd Yen B r Erkekl k Sosyoloj s ne Doru adl
makales , erkekl k almalarnn akadem k b r alan olarak balangcna aret eden neml b r
dnm noktasyd.

11.3. Erkekl k almalarnda ne kan Yaklamlar

70l yllardan t baren b r taraftan ataerk ll n yan erkek egemenl n n ve c ns yet l n
elet r s n yapan ve d er taraftan heteronormat v teye ve heteroseks zme meydan okuyan
b rok alma, ayn zamanda bu yapnn fa ller n n yan erkekler n ve erkekl n de
elet r s n yapyorlard. Fakat bu almalarn odak noktas dorudan doruya b r erkekl k
tartmas yrtmek de l, ounlukla kadnlarn ve LGBT b reyler n karlatklar basklarn
ve ez lm l kler n elet r s n gereklet rmekt . Ve buna akadem de ve toplumsal hareketler
er s nde yer alan erkekler de dh ld . Erkekler n sorgulanamaz ve sarslmaz grnen
konumlarnn lk defa tartmaya alm olmas da, erkekler bu duruma yant vermek
zorunda brakyordu.41

Fem n st elet r karsnda erkekler n verd kler lk yantlar, destekley c olmaktan z yade
fem n zm kart ve kadn dman b r n tel k tayordu. Bunlardan bazlar ataerk ye kar
elet rel b r yaklam ben msem olsa da kadnlara ve LGBT b reylere ynel k bask
karsnda tepk s zd . Bazlar gey erkekler n deney mler ne ve yaadklar baskya
odaklanyordu. Bazlar da kadnlara ve LGBT b reylere ynel k baskya kar tavr alarak
ataerk l erkekler n ve erkekl kler n elet r s ne ynel yordu. Erkekl k almalar da, farkl
yaklamlar tems l eden bu yantlar er s nden ortaya kacakt. Bu balamda Mehmet
Bozok, konuya l k n yapt tartmada, erkekler n ataerk ye kar aldklar konumdan
hareketle verd kler yantlar drt balk altnda ncelemey ner r. Bunlar, (1) erkekl k
(mascul n st) yaklam, (2) erkek kurtuluu (male l berat on st) yaklam, (3) gey ve
trans(gender) odakl yaklamlar, (4) (pro)fem n st ve/veya c ns yet l k kart yaklamlardr
(Bozok, 2015).

Akadem de fazla taraftar toplamayan erkekl k (mascul n st) yaklam, kend s n fem n st ve
LGBT b reyler karsnda konumlandrm ve ataerk ll n, c ns yet ayrmclnn, homofob
ve transfob n n yan ksaca erkek egemen deoloj n n savunusunu yapmaya g r m t . Bu
yaklamn tems lc ler , grler n m topoet k yaklamlardan veya monote st d n
dncelerden hareketle ahlak b r zem nde veya levselc yaklamda olduu g b b l msel
b r zem nde merulatrmaya alyorlard. Bunlar arasnda Farell ve tak p ler fem n st
kuramn elet r s nden hareketle b r erkek almalar (mens stud es) alan oluturmaya
alyorlard. k nc yaklam akadem de snrl da olsa b r yer bulan erkek kurtuluu (male
l berat on st) yaklamd. Kadnlarn ve LGBT b reyler n bask altna alnmasna kar
tepk s z kalan bu yaklam, ataerk ll n yan erkek egemenl n n en ok erkekler n
kend ler ne zarar verd n savunuyordu. nc olarak gey ve trans(gender) odakl
yaklamlar, erkekler n konumunu LGBT tartmalar ereves nde ele alarak gey ve
trans(gender) erkekler n deney mler ne odaklanyor ve heteronormat v teye kar cephe
alyorlard. Son olarak erkekl k almalarnn ana gvdes n oluturan (pro)fem n st ve/veya
c ns yet l k kart yaklamlar se, fem n zm ve LGBT almalarnn b r k m nden
beslenerek ataerk l ve c ns yet toplumsal ve kltrel l k lerde dorudan doruya erkekler
ve erkekl kler n elet r s ne odaklanyorlard. (Pro)fem n st aratrmaclarn amac, ataerk l
erkekl kler n elet r s n yaparak fem n st almalarn ereves n gen letmekt . Erkekler
ataerk l toplumsal yapnn b r nc l fa ller olarak gren (pro)fem n st almalar, erkekler n
ataerk l l k ler nasl na ett kler n , nasl bu yapnn aktrler hl ne geld kler n ve ataerk l
erkekl kler nasl deney mled kler n tartyorlard. Erkekl k almalar, 1980lerden t baren
yaplan (pro)fem n st almalarla b rl kte akadem k b r alan hl ne gelecek ve d s pl nler aras
b r n tel k kazanmaya balayacakt (Bozok, 2013: 14-18; 2015).

11.4. Trk yede Erkekl k almalar

Batda erkekl k almalar 80ler n ortalarndan t baren hzl b r gel me kaydetm olmasna
ramen, Trk yede bu alan grece yen ek llenmeye balamtr. Trk yede ataerk l
erkekl kler zer ne lk tartmalar 1980lerde yaplm fakat bu alanda yaplan almalar
ancak 1990larn ortalarndan t baren b r gel me kaydetmeye balayab lm t r. 2000lerden
sonra akadem de hazrlanan tezler ve yaplan aratrmalar, alan dersler, yaymlanan makale
ve k taplar, STKlar, sosyal medya ve bunlarn yan sra e tl forum ve toplantlar, erkekler
ve erkekl kler zer ne e tl tartmalarn yapld mecralar olarak ortaya kmtr. Fakat bu
alan Trk yede henz Batdak ne benzer b r kurumsallama srec n tamamlam de ld r.

Trk yede erkekl kler zer ne lk tartmalar, Den z Kand yot n n 1980ler n sonlarnda
yapt almalarla balatlab l r. Kand yot , her ne kadar temel sorunsal erkekl kler olmasa
da, onun Ataerk ll kle Pazarlk (1988) adl makales , Trk yede ataerk ll e ve erkekl klere
l k n b r aklama get ren lk almalardan b r d r. Fakat 1990larn k nc yarsna kadar bu
alanda b rka popler b l m k tabnn dnda pek b r alma yaplmamtr. Connelln alann
en neml almalarndan b r olan Toplumsal C ns yet ve kt dar (1987) adl almasnn
1998de Trkeye evr lmes , Trk yede erkekler ve erkekl kler zer ne yaplan aratrmalara
neml b r vme kazandrmtr. zell kle 2000ler n bandan t baren yaplan b rok
almada, erkekler ve erkekl kler e tl boyutlaryla ele alnmaya balanmtr. Medyada, TV
ve s nemada, edeb yatta erkekler ve erkekl k tems ller , farkl yerel balamlarda veya
meknlarda erkekl kler n nalar, erkekler n c nsel ve duygusal yaamlar, erkekler n
sosyal zasyon sreler , Trk ye s yaset nde erkekl k tems ller , erkekl n askerl k ve
m ll yet l k le l k ler , babalk bata olmak zere a lede erkekl kler, ekonom k yaamda ve
alma hayatnda erkekl kler, spor ve erkekl kler, bunlardan bazlardr (Bozok, 2013: 19-21;
2015).

Bu konular arasnda, erkekler n yaam dngsnn balca dnm noktalarndan b r olarak

kabul ed len zorunlu askerl k h zmet , askerl k, m l tar zm ve m ll yet l k l k s ereves nde
son yllarda en sk tartlan konulardan b r hl ne gelmeye balamtr. Ayegl
Altnayn The Myth of the M l tary Nat on (2004), Pnar Selek n Srne Srne Erkek
Olmak (2008) ve Nursel Ye m Snbllolunun derled Erkek M llet Asker M llet -
Trk yede M l tar zm, M ll yet l k, Erkek(l k)ler (2013) bu alanda ne kan almalar
arasndadr. Bununla beraber, v cdan ret le lg l yaplm b rok almada da toplumsal
hayatn zorunlu askerl k ereves nde nasl m l tar ze ed ld ne l k n neml tartmalar
yaplmtr. zgr Heval nar ve Cokun sterc tarafndan derlenen arklardak Kum:
V cdan Red, Dnsel Kaynaklar ve Deney mler (2008) bu almalara b r rnek tek l eder.

Sancarn Erkekl k: mknsz kt dar (2009) adl almasnn Askerl k, M l tar zm ve

Erkekl k blmnde yapt tartma, konuya l k n b ze genel b r perspekt f sunar. Sancara
gre askerl k, modern toplumlarn tek c ns yete dayal en neml kurumu olan ulusal
ordularda, gen yata btn erkekler n zorunlu olarak gvenl k h zmet yapt en temel
erkekl k prat kler nden b r olarak tanmlanab l r (Sancar, 2009: 153). Askerl n b r tr
erkekl k spat olarak kurgulanmas, hegemon k erkekl k deerler n n gen erkeklere
ben mset lmes nde neml b r rol oynar. Goldste na gre askerl k, erkekler n topyekn
e t mden ge r lerek sava yapld; bu e t mler araclyla her tr kadnsln egemen
erkekl k deerler nden dland; kat b r c ns yet farklar/h yerar ler le na ed len,
kahraman erkekler m t zer ne kurulu b r yap olarak karmza kar. M l tar ze ed lm
erkekl k zer nden leyen b r savalk kltrnn yaratlmas, erkekler n savaa uygun
genet k-b yoloj k yaplar gere savamak n gerekl sertl e sah p olduklar dd asna
dayanr (aktaran Sancar, 2009: 154).

Yakndan bakldnda m l tar st deerlere dayal savalk kltr, batan sonra

c ns yetlend r lm prat kler olarak yaanr. Hegemon k erkekl e l k n normat f olarak
tanmlanan deerler, ayn zamanda sava olacak erkekler n de aranan deerlerd r.
Yen lmez b r rade sah b olmak, eref n korumak n lm gze alab lmek, korkusuz
olmak, f z ksel dayankllk, korkusuz ve r skten kanmayan b r macera severl k, bamsz
karar vereb lme gc, erkek c nsel gcne sah p olmak, koruyucu ataerk l deerlere nem
vermek bunlardan bazlardr (H gate ve Hoptondan aktaran Sancar, 2009: 156). M l tar zm
le hegemon k erkekl k deerler arasndak karlkl l k , m l tar st m ll yet l k tarafndan
beslenen sylemlerle gerekle r. M ll yet l n c ns yetlend r lm sylem nde, yurtsever
erkekl k, b r a leye benzeyen ulusun koruyucusu olan erke tems l ederken, m ll yet l n
konu olarak ycelt len annel k mgeler , erke n koruduu hanen n bek s olan kadn tems l
eder (Sancar, 2009: 157). Serp l Sancarn askerl k, m l tar zm ve hegemon k erkekl k
arasndak l k ye da r yapt bu tartmann z dmler ne, onun mlakat yapt erkekler n
askerl k deney mler ne l k n sylemler nde de gzlemlemek mmkndr (Sancar, 2009,
158-174).

Trk yede erkekl kler zer n yaplan tartmalarn 2000lerden t baren neml b r vme
kazanmasyla, akadem de hazrlanan tezlerden alan derslere, yaplan yaynlardan STKlarn
faal yetler ne, sosyal medyada, e tl forum ve toplantlarda yaplan tartmalardan ulusal ve
uluslararas sempozyumlarn dzenlenmes ne kadar b rok gel me, Trk yede erkekl k
almalarnn g derek kurumsal b r alan hl ne geld n n gstergeler d r.

Sonu

Trk ye, c ns yet norm ve roller n n gndel k yaamda artan b r b mde sorguland,
ataerk ll k ve c ns yet l k zer ne yaplan akadem k almalarn hzla artt b r lke. Fakat
ayn zamanda, ataerk ll n ve c ns yet l n etk s n n her geen gn daha youn h ssed ld ,
kadnlara ve LGBT b reylere ynel k basklarn ve ddet n g derek trmand b r lke.
Yaanan kadn c nayetler , gey ve trans c nayetler , LGBT b reylere ynel k ddet n
grnmezlet r lmes ve bunlara ana akm medyada ou kez yer ver lmemes , bunun ak b r
gsterges . Trk yede c ns yete dayal ps koloj k ve f z ksel ddet , mobb ng ve fade
ed lemeyen ddetler , basklar, tac zler , ocuk st smarlarn, tecavzler tam anlamyla
gstereb lecek aralar yok. Bata kadnlar olmak zere b reyler n bedenler ve c nsell kler
zer nde denet m ve basklar g derek artyor. reme pol t kalar, ocuk saysn, ham lel ve
doumlar dzenlerken, yen muhafazakrlklarla harmanlanan heteroseks zm c nsel
b rl ktel kler n k mlerle ve nasl deney mlenece n bel rleme abasnda. Kadnlarn ve
LGBT b reyler n, heteronormat f ve c ns yet l k ler dnda var olma olanaklar eller nden
alnmaya allyor. D er taraftan erkekler, kadnlar ve LGBT b reylere ynel k bask ve
k nc llet rmeler n b r nc l fa ller olsalar da kend ler de erkek egemenl ve c ns yet l kten
zarar grmekteler. cretl b r te alma (eve ekmek get rme) basks, kavgac, hrn, sert,
rekabet , tuttuunu koparan b r olma basks, zorunlu askerl k h zmet ve m l tar zm,
erkekl kantlama basks/erkekl k performanslar, zayflkla zdelet r len duygularna
yabanclama, duygularn fade edememe (apathy), c nsell n ancak baskc ve c ns yet
yollardan deney mleme, erkekler n yaad sorunlardan sadece bazlar. Bununla beraber,
Trk yede erkekl kler zer ne sorgulayc b r b mde konumak, erkek egemenl n sarsma
potans yel n barndrmas neden yle b r tabu (Bozok, 2015). Erkekler ve erkekl kler elet rel
b r erevede nceleyen erkekl k almalar, bu tabunun yklmas ve ad l b r toplumsal
c ns yet dzen n n oluturulmas noktasnda byk b r nem tayor.
Uygulamalar

1) Pnar Selek n Srne Srne Erkek Olmak adl k tabn okuyunuz.

Uygulama Sorular

1) K taptak anlatlara dayanarak erkekl n nas le askerl k arasndak l k zer ne

dnnz. Bu balamda v cdan ret hakkn erkekl kler meseles zer nden tartnz.

Blm zet
Bu blmde erke n veya erkekl n doas d ye b r f kr n doru olmadn ve dolaysyla
erkekler n ve erkekl kler n de eb lece n rend k. Erkekl kler ve hegemon k erkekl k
kavramlarnn ne anlama geld n ve bu kavramlarn erkekl k almalarnda b r dnm
noktas olduunu grdk. Erkekl k almalarnn ortaya knda, fem n zm n, kadn
almalarnn, gey hareket n n ve LGBT almalarnn nasl b r rol oynadn nceled k.
Erkekl k almalarnda ne kan yaklamlar rend k. Trk yede erkekl k almalarnn
hang aamada olduunu, allan konularn neler olduunu ve bunlar arasndan set m z
erkekl k ve m l tar zm l k s n n nasl ek llend n grdk.

D pnot:
40- Profem n zm, herhang b r fem n st hareket n b r yes olmay ma etmeks z n fem n zm n
hedefler n desteklemey aret eder. Bkz. V k ped .
41- Bu yantlarn snflandrlmasna l k n tartmalar hlen srmekle b rl kte, b z burada
Mehmet Bozokun doktora tez nde konuya l k n yapt tartmay temel alacaz. Bu
tartma n bkz. (Bozok, 2013: 14-18).

12. KADINA YNELK DDET

Gr
Dnyada en yaygn nsan haklar hlaller nden b r olan kadna ynel k ddet (KY), ayn
zamanda gndel k hayatmzda, sosyal evrem zde, medyada vb. ska duyduumuz b r
kavram. KYy duyuyoruz ancak KY, b r yandan da zer ne konuulmas tabu b r kavram.
Yukarda sraladmz sorular se; belk de bu kavram her duyduumuzda ve kadna ynel k
ddete ah t olduumuzda aklmza gelen sorulardan sadece bazlar. Bu blmde,
yaadmz erkek egemen toplumun sonularndan b r olan KY kavramna ve yukarda
sralamaya altmz sorularn cevaplarna b rl kte daha yakndan ve detayl bakmaya
alacaz. Aralarnda kuvvetl b r neden-sonu l k s olan KY ve toplumsal c ns yet
kavramlarna ve dolaysyla KYn n neden ve sonularna e lece z. Devamnda se kadna
ynel k ddet n b mler ve sonular, nasl gereklet , KYy engellemek, nlemek ve
hatta ortadan kaldrmak n kadna ynel k ddetle mcadele yntemler ve bunun
paralel nde kazanmlar zer nde duracaz.

12.1. Kadna Ynel k ddet ve Toplumsal C ns yet E ts zl

Kadna ynel k ddet yle tanmlayab l r z: Erkekler n kadnlara gre stnlkler ,
avantajlar ve kt dar zer ne kurulu olan nde yaamakta olduumuz erkek egemen
s stemde, erkekler n kadnlara s stemat k olarak uyguladklar ddet ekl d r. Kaynanda g
ve kontrol ste olan KY, erkek egemen s stem n kadnlar ezen, smren, bask altnda
tutan, dlayan, ayrmcla ve c ns yet uygulamalara maruz brakan yapsnn ve s stem n
znes olarak tanmlanan erkekler n g ve kt darlarnn devamll n kulland en neml
aralardan b r d r. Erkek egemen s stem n ve erkekler n, kadnlarn bedenler , emekler ve
k ml kler zer nde denet m ve bask kurmak n gereklet rd kler davranlar er r. Bu
balamda kadn-erkek e ts zl n n yaadmz toplumda karl olan toplumsal c ns yet
e ts zl ; kadna ynel k ddet n temel neden olmakla b rl kte; ddet l k s n n kadnlarn
k nc l ve dezavantajl konumunu der nlet rmes ve e ts zl yen den retmes neden yle
ayn zamanda sonucudur da. Erkek egemen s stem nde kadn bedenler ve hayatlar ddet
araclyla denet m, bask ve kontrol altnda tutulmakta; kadnlar ve kz ocuklar sadece
c ns yetler neden yle ddete maruz kalmaktadrlar. Erkek egemen s stem n devamll
asndan erkekler g gstermek, kontrol etmek, cezalandrmak, fke boaltmak amacyla
ddet er kl davran b mler serg lemekted rler. (Mor at, 2014: 12) Bu nedenle KY,
toplumsal c ns yet e tl n n ve kadnlarn zgrlemes n n nndek en temel ve neml
engellerden b r d r. (lkkaracan, Glr, Arn, 1996: 25; Ertrk, 2015: 32-40, 308) 2002
ylnda yaplan b r aratrmaya referansla, Avrupa Konsey Parlamenter Asambles zel
Kom tes n n aklamasna gre 16-44 ya arasndak kadnlarn lmler n n ve engell b r
hayat srmeler n n temel nedenler nden b r a le ve ev ve yakn l k lerdek ddett r. (Mor
at, 2012: 14)

KY, dnyada ve Trk yede kadnlarn nsan haklarn kullanmalar nndek temel
engellerden b r d r ve hukuksal adan b r nsan hakk hlal ve ayrmclk b m olarak kabul
grmekted r. 1993 ylnda BM Genel Kurulu tarafndan kabul ed len, BM Kadnn Stats
Kom syonunun hazrlad b ld r de yaplan kadna ynel k ddet n tanm se yled r;
kadnlara f z ksel, c nsel ya da ps koloj k zarar veren ya da vereb lecek veya kadnlarn ac
ekmes ne neden olab lecek, gerek kamu gerekse zel alanda yaplan bu t p davranlara
ynel k tehd tler ve kadnlarn zgrlnn zorla kstlanmasn da ne alan ddete
ynel k her trl c ns yet davran er r. (lkaracan, Glr, Arn, 1996: 22) Bu tanm;
kadnlar ve kz ocuklarnn c ns yetler neden yle kamusal sokak, okul, hayat vb. ve
zel alanda a le ve ev nde, yakn l k lerde vb., maruz kaldklar ya da kalma ht mal n
yaratan her trl f z ksel, ps koloj k, ekonom k ve c nsel ddet kapsamaktadr.

T. C. Anayasasna, Trk yen n 1985 ylnda taraf olduu ve 2002de onaylanan Kadnlara
Kar Her Trl Ayrmcln nlenmes (CEDAW) ve 2014 tar h nde yrrle g ren Kadna
Ynel k ddet ve A le ddet n nlenmes ve Bunlarla Mcadeleye l k n Avrupa
Konsey Szlemes ne (stanbul Szlemes ) gre; Trk ye Cumhur yet , her nsan g b
kadnlarn da yaam hakkn garant altna almak ve ddete maruz kalmasn engellemek
ykmllnded r. Bu k szlemey de onaylayan ve mzalayan b r lke olarak ve
dolaysyla balaycl ve uygulanmas zorunluluu olmas t baryla; T. C. yasalarna gre
KY sutur, h b r ddet n hakl gerekes yoktur ve T. C., KYy engellemek ve nlemekle
ykmldr.

KY, kamusal ve zel alanda, evde, sokakta, te, e t m ve devlet kurumlarnda erkekler
tarafndan kadnlar s nd rmek, cezalandrmak, aalamak ve f z ksel ve ps koloj k
btnlkler ve znell kler ne zarar vermek maksadyla; tehd t, bask ve zor yoluyla
gerekleen tm ddet b mler n kapsar (H rata, 2009: 312). Ancak KYn n en yksek
olduu alan zel alandr. 2014 ylnda Kadnn Stats Genel Mdrlnn yaptrm
olduu aratrmaya gre, snf, e t m, etn k vb. farkllklar gstermeks z n kadnlar en ok ev
ve a le nde ve yakn l k lerde ddete uramaktadr.43 Ayn ek lde KY alannda
mcadele veren kadn rgtler n n genel yargs da ev ve a le n n kadnlar n en gvens z
yer olduu ynnded r (Altnay ve Arat, 2008: 16).

Aslnda, ev ve a le nde ve yakn l k lerde ak, evl l k, arkadalk vb. kadna ynel k
ddet olarak adlandrlan bu ddet; k nc Dalga Kadn Hareket n n 1970ler t baryla ABD
ve Avrupada, 1980 sonrasnda da Trk yede balayan mcadeleler le kadn hareket n n
temel mcadele alanlarndan b r hl ne gelm t . zel olan pol t kt r sylem le yola kan
k nc Dalga Kadn Hareket ; ev ve a le ve yakn l k lerdek kadna ynel k ddet
grnr ve konuulur klmak n neml b r mcadele verd . Belk de bu sayede KYn n
tabu ya da normal olmas ynndek toplumsal alg bugn c dd krlmalar yaam ve gerek
dnyada gerekse Trk yede KYye da r poz t f ynde b r farkndalk ve alg de m
gereklem t r (lkaracan, Glr, Arn, 1996: 23).

KYye kar kadn hareket n n gereklet rd mcadele le kadnlarn gndel k hayatlarn

de t ren ve ddetten uzak yaamlar kurmalarn salayan neml kazanmlar elde ed ld .
Ancak b l yoruz k bu kazanmlar ve kadnlarn k sel ve kolekt f e tl k talepler , ddete,
ayrmcla, c ns yet l e, ez lmeye, smrlmeye, dlanmaya, bask altnda tutulmaya kar
t razlar, d ren ler ; krlmalar yaayan erkek egemen s stem n ve erkekler n ddet uygulama
oranlarn da artrmakta (Ertrk, 2015: 36).

KY n toplumdak konuulamayan konularn banda gelmes , Trk yede bavurulacak

yeterl sayda ve donanmda sosyal h zmet kurumunun olmamas, asl neml s kadnlarn
ddet yaantlarn kurumlarla paylaamamas ve bunun raporlanamyor olmas neden yle bu
alandak ver ler her da m eks k kalmakta ve byk soru aretler ermekted r. Her ne kadar
KY alannda yaplan aratrmalar yeters z (Mor at, 2014b) ve eks k olsa da bu alana da r
dnyadak ve Trk yedek aratrma ver ler ne ve sonularna baktmzda; hayatlarnda en
az b r kez f z ksel ddete urayan kadnlarn oran %34 - %39 arasnda
de mekted r.44 D er ddet b mler d kkate alndnda bu oran daha da artmaktadr.
Trk yede 2008 ylnda yrtlm olan ayn s ml aratrmann tak b n tel nde olan
Hacettepe n vers tes Nfus Ettler Enst ts 2014 Trk yede Kadna Ynel k A le
ddet Aratrmasna gre en gncel ver ler; her 10 kadndan yaklak 4nn (%36) e veya
b rl kte olduu erkekler tarafndan f z ksel ddete maruz kaldn gstermekted r. Duygusal
ddete uradn syleyen kadnlarn oran %44 ken, ekonom k ddet oran %30dur. 2008
ylnda yaplan aratrma le kyaslandnda se; oranlarn ok benzer olduu grlmekted r.
Ancak bu k aratrma arasndak neml fark, aratrmay yapan ek b n proje sorumlusu
Do. Dr. lknur Yksel Kaptanolu yle tanmlamaktadr: ddet dzey nde alt yl
er s nde art olmadn gster yor, ancak b m de t . ddet n dozunda art var. Alt
ylda kadn c nayetler nde b r art yaand. Y ne her on kadndan drd ddete maruz kalyor,
ama ddete maruz kalan kadnlarn yaralanmalarnda art var. Daha ar ddet b mler yle
karlayor kadnlar. Kaptanolunun d er altn zd nokta; ddet n dozajnn artmasna
ramen, destek almak n bavuran kadn saysnn hl dk olmasdr ve Kaptanolu bunu;
yaplan yasal dzenlemeler n ve oluturulan mekan zmalarn kadnlara ulamamas ve
toplumsal kabul grmemes yle aklar.

KY le lg l akadem k alanda yaplan neml aratrmalardan b r ; Ayegl Altnay ve Ye m

Aratn 2006-2007 yllar arasnda yrtt Trk yede Kadna Ynel k ddet
aratrmasdr. Bu aratrmay 1993-1994 yllarnda T. C. Babakanlk A le Aratrma Kurumu
tarafndan A le ddet n Sebep ve Sonular (1995) aratrmasyla karlatrdmzda
kadnlar tarafnda neml b r de m gryoruz; bu da her on kadndan dokuzunun artk hakl
ddet olmadn dnmes d r (Altnay ve Arat, 2008: 9, 73, 103). On be yla yakn b r
zaman d l m nde kadnlarn alglarndak bu de mde kadn hareket n n verm olduu
mcadelen n ve kazanmlarnn neml b r etk s olduunu sylemel y z. Ve y ne sylemel y z
k ; ayn aratrmada erkekler n neden ddet uygulad sorusuna kadnlarn cevaplar;
erkekler n gszlkler ve ac zl kler (%13), erkekler n kend ler n stn grmeler (%10) ve
ddet stnlk salama arac olarak grmeler (%4) ekl nded r. Altnay ve Aratn da
bel rtt g b , kadnlarn %25 ddet kt dar, g l k ler le balantl deerlend rmekte ve
ev, hayatlarnda ve sosyal hayatta toplumsal c ns yet asndan e t haklar, e t b r hayat ve
l k talep etmekted rler (Altnay ve Arat, 2008: 76, 77, 103).

Altnay ve Aratn aratrmasndak d kkat ek c noktalar unlardr: ddete maruz kalan

kadnlarn ancak yars (%51) bu durumu b r yle ya da b r kurumla paylaab lmekted r. Bu
oran 2014 Hacettepe n vers tes Nfus Ettler Enst ts aratrmasnda %44tr. B l nen n
aks ne, ddet kentlerde daha fazla grlrken; f z ksel ddet, e t ml erkekler n de
kulland b r kt dar aracdr. Yksekren m grm alt erkekten b r e ne f z ksel ddet
uygulamaktadr. ddet oranlarn ykselten k katna karyor etkenlerden b r de
kadnlarn statler n n ve gel rler n n yksek olmasdr. ocukken ddete maruz kalan
kadnlarn eler tarafndan da ddete maruz kalma oranlar (%48) ve y ne ocukken ddete
maruz kalan erkekler n ddet uygulama oranlar (%47) ddete maruz kalmayan ocuklarn
oranlarndan (%28 ve %24) nerdeyse k kat fazladr. Kadnn ddete maruz kalma r sk n
artran etkenlerden b r de, kadnn annes n n babas tarafndan ddete maruz braklm
olmasdr (%52) (Altnay ve Arat, 2008).

12.2. Kadna Ynel k ddet B mler ve Sonular

Kadna Ynel k ddet B mler :

ddet, nsanlarn yaadklar sorunlar karsnda bavurmay terc h edeb lecekler b rok
yoldan b r d r, ddet b l nl ve se lm b r davrantr ve sorumluluu da uygulayan k ye
a tt r. (Mor at, 2012: 22) KY, kullanlan aralara gre e tl l k gster r. KY b mler n
ekonom k, ps koloj k, f z ksel, szel, c nsel, d j tal ve flrt ekl nde snflandrab l r z (Mor
at, 2014: 12-13; lkkaracan, Glr, Arn, 1996: 21, 25, 26). Farkl aralarla gerekleen
aadak ddet b mler arasnda l k ler ve ge meler sz konusudur. ddet b mler Mor
at Kadn Sna Vakf tarafndan aadak g b snflandrlmtr.48 (Mor at, 2012: 14,
15)

F z ksel ddet: Yumruklama, tokat atma, vurma, srma, md kleme, tekmeleme, sa ekme,
t p kakma, yakma, boazn skma, b r aletle vurma, korkutma ve son noktas olan kadn
c nayetler , yan lmdr.

Ekonom k ddet: Ekonom k zgrl kstlama, eve para brakmama veya ok az brakma,
srekl hesap sorma, paray kullanarak aalamaya alma, almasna z n vermeme,
kazancna veya parasna el koyma, harlk vermeme ya da kstlama, ortak bte konusunda
kadna b lg vermeme.

Szel ddet: Ykc elet r , barma, alay etme, sulama, s m takma.

Ps koloj k ddet: Ksmek, bask uygulamak, yalan sylemek, b lg saklamak, tehd t etmek,
ocuklar uzaklatrmak, kadnn arkadalarna ve a les ne onunla lg l yalanlar sylemek,
onlar grmes n engellemek, kskanlk, hakaret etmek, kmsemek, aalamak, kfretmek,
sevd eylere ve k lere zarar vermek, duygusal ht yalarn karlamamak, kadn
yalnzlatrmak ve evres nden tecr t etmek, neml kararlarda ona danmamak ve karar
mekan zmalarna dh l etmemek, srekl olarak sulamak, zgven ne zarar vermek, telefonla
grmey engellemek, karar alrken seme hakk brakmamak, ocuk bakm ve ev ler nde
paylam reddetmek, kskanlk ve sz kesmek.

C nsel ddet: stemed c nsel davranlara ve stenmed hlde c nsel l k ye zorlamak,

tecavz (evl l k ve d), kadnn c nsel ynel m ne bal davranlarn deers zlet rmek,
tac z etmek, c nsel l k srasnda g kullanmak, aldatmak, c nsell b r ceza ve dl arac
olarak kullanmak, tek tarafl c nsel doyuma ynel k c nsell k yaatmak, kadnn rzas
olmadan c nsel organlarna dokunmak.

D j tal ddet: Kadnlarn hayatlarnn teknoloj k aralar araclyla kontrol ed lmes d r. Yen
let m aralar, cep telefonu uygulamalar, sosyal paylam s teler araclyla kadnlar
denetlemek, kontrol altnda tutmak ve kadnlara bask yapmak g b tanmlanab lecek
davranlar er r. rne n; plak grntler n kayded p tehd t arac olarak kullanmak,
kadnn e-posta ve sosyal paylam s teler ne a t freler n ed nmek ve buralardak b lg ler
kontrol etmek ve bu platformlarda kadnn k sel b lg ler n paylamak, kadna hareket etmek,
aalamak.

Flrt ddet : B r ak l k s ar fes nde veya nde erkekler n denetley c , baskc, kstlayc
davranlar serg lemes g b davranlar er r. rne n; kadnlarn g tt yerler n, grt
k ler n, yaam kararlarnn kontrol ed lmes . Kadnn buna t raz etmes ve z n vermemes
durumlarnda ksme, surat asma, kend n acndrma, duygu smrs yaplmas. Her zaman
erke n stekler n n kadnn stekler n n nnde tutulmas. Kadnlarn f z ksel, duygusal, c nsel
snrlarna sayg gster lmemes , bu snrlarn hlal ed lmes , ar kskanlk ve kskanln
normal g b sunulmas.

C nsel Tac z: Tehd t unsuru tayan ya da tamayan, rahatsz ed c ve stenmeyen hareketler,

laf atmak, c nsel er kl akalar ve lt fatlar yapmak, argo szckler kullanmak, flrt etmek
n srarc davranlar serg lemek, pornograf k materyallerle rahatsz etmek g b davranlar
er r.

Israrl Tak p: 2014 Hacettepe n vers tes Nfus Ettler Enst ts aratrmasndak tanmna
gre; k n n kend gvenl nden korku duymasna neden olacak ek lde tekrar eden, kastl
ve tehd tkr davranlarn tmdr. Israrl tak be rnek olab lecek davranlar; telefonla
srekl arama, ksa mesaj, mektup ve/veya e-posta gnderme, sosyal medya araclyla tak p
etme, tehd t etme vb. ekl nde sralanab l r. lg l aratrmaya gre; Trk ye genel nde, her 10
kadndan yaklak 3 en az b r kez srarl tak be maruz kalmtr.49

Burada bahsed lmes gereken d er b r kavram ddet dngsdr. ddet dngs, ddet n
uyguland dnemle l k n n normal ve y hle geld dnem arasnda geen sret r.
ddet gereklet kten sonra ddet uygulayan erke n; kadnn g tmes n , ayrlmasn
engellemek, de ece ynnde umut etmes n salamak amacyla b r sonrak adm olarak
y hl ne ger dnerek ekler, hed yeler almak vb. yntemlerle gereklet rd stratej k
davranlar er r. ddet uygulayan k , lk olarak gerg nl k ve ger l m yaratr; k nc adm
olarak ddetle b rl kte kadnn beden , eme ve veya k ml zer nde kontrol kurar; nc
adm olarak f z ksel ddet devreye sokar ve buna bahaneler bulur. Son aama olarak balay
aamas balar ve l k y toparlamak, zr d lemek g b yapc tavrlar serg ler. Bundan
sonrak adm se; ddet dngsnn yen den baa saran lk admdr. (Mor at, 2012: 21)

Kadna Ynel k ddet n Sonular:

KY n, toplumsal ve d rekt kadnlarn hayatlarna etk eden ok boyutlu olumsuz sonular

vardr. Kadnlarn bedensel ve ruhsal btnlne zarar vermekle b rl kte50 ; kz ocuklarnn
okula g dememes , kadnlarn toplumsal hayata katlamamas, sakatlklar ve lmler bu
sonulardan bazlardr. (Altnay ve Arat, 2008: 12) Kadnlar maruz kaldklar ddet srasnda
ve sonrasnda ps koloj k, f z ksel, ekonom k vb. zarar grmekted rler. ddet n sonularn
aadak g b sralayab l r z. (Mor at, 2014: 23-24; Mor at, 2012: 12)

Ps koloj k sonular: Yalnzlk, depresyon, end e, pan k ataklar, takntlar, fob ler, kend ne
zarar verme, zgven eks kl , nt har dnces ve teebbs, alkol ve madde bamll vb.

F z ksel sonular: F z ksel yaralanmalar, kalc sakatlklar, baylma ataklar, hals zl k,

uykusuzluk, ge c feller vb.

Toplumsal sonular: devamszlklar ve kayplar, ekonom k zarar, evs z kalma, yoksulluk

vb.

Kadn c nayetler : KY n son ve telaf s z noktas kadn c nayetler d r. Dnyada ve

Trk yede kadnlar boanmak sted kler , almak sted kler , erkek egemen s steme ve
erkekler tarafndan tanmlanan g y m kurallarnn dna ktklar, kend kararlarn almak
sted kler ve hayatlarna sah p kmak sted kler n yan temel nsan haklarn kullanmak
sted kler nde ldrlmekted rler. Youn b r ddete maruz kalma srec sonras gerekleen
kadn c nayetler n n nlenememes n n en neml nedenler nden b r de, KY le mcadelede
sorumlu ve ykml olan dar ve adl devlet kurumlarnn nley c ve engelley c tedb rler
almamasdr. Kadn c nayetler ne da r de salkl ve gven l r ver bulma sknts yaanmakla
b rl kte kadn c nayetler ne l k n b r medya kuruluunun toplad gncel ver ler, Trk yede
51
gnde ortalama en az 3 kadnn hayatn kaybett n ak b r ek lde ortaya koymaktadr.

ddet n ocuklar zer ndek Sonular:

A le ve ev ve yakn l k lerdek ddete ah t olan veya d rekt maruz kalan ocuklar

zer nde de ddet n etk ler vardr. Kayg, utan ve sululuk g b ruhsal etk ler ve sosyal
hayattan soyutlanma, yalnzlk, okulda baarszlk, evden-okuldan kama, alkol ve
uyuturucu bamll g b toplumsal etk ler vardr. (Mor at, 2012: 26)

12.3. Kadna Ynel k ddetle Mcadele Yntemler ve Kazanmlar

Kadna ynel k ddetle mcadele yntemler ve kazanmlarna baktmzda k husus ne
kar. B r nc s kadn hareket n n verm olduu mcadele ve k nc olarak da bunun devlet
pol t kas olarak yansmasnn sonucu olarak oluturulan yerel ve merkez ynet mlere a t
kurum ve b r mler.

Trk ye Kadn Hareket ve Ver len Pol t k Mcadeleler:

KYye kar ver len mcadele yntemler nden belk de en neml s , kadnlarn kend
hayatlarna sah p karak ddets z ve snaksz b r yaam sted kler n n ses de olan kadn
hareket d r. Kadn hareket , kadnlarn bugnn ve yarnn de t rmey , dntrmey
hedeflerken; KYye kar verm olduu pol t k mcadele le btn kadnlar n mcadele
etmekted r.

Kadn hareket ; erkek egemen s stem n rett , toplumsal c ns yet e ts zl kaynakl ve

sonulu kadna ynel k ddet durdurmak n dnyada ve Trk yede zorlu ve uzun soluklu
b r mcadele verm t r ve vermekted r. KY, Trk yede 1980 sonras k nc Dalga Kadn
Hareket n n ortaya kmasnda f t l ateleyen sorunlardan b r d r. 1987 ylnda kadnn
srtndan sopay, karnndan spay eks k etmeyeceks n atasz le e nden ddet gren
ham le b r kadnn at boanma davasn reddeden hk m, yapm olduu bu tal hs z
aklama le kadnlar sokaa dkmtr. (Altnay ve Arat, 2008: 17) 1990lara gel nd nde
se; sokaklara taan bu syan kamusal alanda yank bulmu ve kadn hareket n n oluturmaya
balad kurumlarla b rl kte devlet ve toplumda yaratmak sted kler de m n, dnmn
admlar atlmtr. Kadn hareket , bamsz rgtlenmeler le ddetle mcadele
mekan zmalarn kend nde olutururken ayn zamanda devlet de sorumlulua ve
ykmllkler n yer ne get rmeye zorlamtr. Buna paralel olarak 1990larda devlet
tarafndan KY le mcadele mekan zmalar da teker teker oluturulmaya balanmtr. Bu
ynde en neml gel melerden b r ; 1990 ylnda Kadnn Stats ve Sorunlar
Bakanlnn, u andak sm yle Kadnn Stats Genel Mdrl, kurulmasdr.
Devamnda se, 1993 yl t baryla A le Danma Mecl sler ve Toplum Merkezler g b
koruyucu-nley c kurumlar almtr.

Kadn hareket n n KY adna gereklet rd neml kampanyalardan b r ve lk 1986

ylnda gereklet r len BM Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmes Szlemes
(CEDAW)n n mzalanmas ve uygulanmas n yrtlen kampanyadr. Akab nde
gerekleen d er neml ve kadnlarn lk kez erkek ddet ne kar b r araya geld kler
kampanya 1987 ylnda gerekleen Dayaa Kar Dayanma Kampanyasdr. Kampanya
kapsamnda gerekleen yry, kadnlarn yksek oranda katlm gsterd ve yaadklar
ddet sokaklara tayp herkes n duymasna ynel k b r etk nl k olmutur. Dnyada olduu
g b Trk yede de fem n st hareket kadna ynel k ddet kadn deney mler zer nden
gndeme get rm t r. Trk yede KY alannda kadn deney mler ve tanklklarndan
hazrlanan Bar Herkes Duysun! (1988) k tab lk yayn olma zell n tar. Kadnlarn
ddet h kyeler n ve deney mler n paylamaya balamalar, kadnlar aras ac l b r dayanma
hatt ht yacn duyurmutur. Akab nde se snak kurma f kr kadn hareket n n gndem ne
yerlem t r. (Altnay ve Arat, 2008: 18)

Kadn hareket ndek kampanyalarn en neml ler n u ek lde sralayab l r z: Ankarada

Beden m z B z md r C nsel Tac ze Hayr (1990), stanbulda Mor ne (1989), Trk yen n
b rok byk l nde Trk Ceza Kanununun 438. Maddes n Protesto fah elere tecavzde
ceza nd r m kampanyalar. Bu kampanyalarla kamuya ak alanlarda KYe d kkat
ek lmeye devam ed lm t r. Kampanyalar, eylemler, yryler vb. sonucunda toplumsal
adan KY n grnr klnmas salanrken, Trk ye gndem ne yerleen tartmalarla
toplumsal farkndalk oluturulmu ve KY le mcadele kurumsal boyuta tanmtr. Kadn
hareket n n kend oluturduu bamsz kurumlarla b rl kte, barolarn kadn kom syonlar,
devlet bnyes nde SHEK ve yerel ynet mler n oluturmaya baladklar KY
mekan zmalar da bu mcadelede yerler n almlardr (Altnay ve Arat, 2008: 20-21).

KYye kar kadn dayanmasn gereklet rmek ve b rl kte mcadele etmek n kadn
hareket n n kurduu lk bamsz kurumlardan bazlar unlardr: Mor at Kadn Sna
Vakf (1990), Kadn Dayanma Vakf (1991), Kadnn nsan Haklar Yen zmler
Derne (1993), KAMER (Kadn Merkez ) (1997) vb. Bu kurumlar zell kle a le ve ev ve
yakn l k lerdek ddet zer ne almalar yrtmler; kend b lg , deney m b r k mler ve
madd gler le nde KY le mcadelede en neml mekan zmalar olan dayanma
merkez ve snak faal yetler n devam ett rmeye almlardr ve hl da almaktadrlar.
Bu kurumlar, ayn zamanda, devlet ve yerel ynet mlere a t KY alannda faal yet gsteren
kurum ve b r mlerle b r kt rd kler b lg ve deney m e t m ve atlyeler araclyla
paylamaktadrlar.
lk almalar yrten bu kurumlar, KY alannda b r kt rd kler b lg ve deney m n
aktarmn ayn zamanda ve lk olarak kadn hareket nde de gereklet rm ve kadn
rgtler arasndak dayanmay glend rm lerd r. Bu yndek neml gel melerden b r ;
1998 ylnda Mor atnn yapm olduu ar le toplanmaya balayan Kadn Snaklar ve
Dayanma Merkezler Kurultaynn gereklet r lmes d r. Kurultay, on yed yldr aralksz
olarak ylda b r kez farkl llerde toplanmaya devam etmekted r. Kurultay b leen , kadn
rgtler dayanma merkez veya snak faal yet yrten ya da yrtmek amacndak
rgtlerd r. Ancak kamuya ak olarak ylda b r kez gerekleen kurultaya, bamsz kadn
rgtler n n (60a yakn)52 yan sra, yerel ynet mler ve kamu kurumlarndan da KY
alannda alan kadnlar ve tems lc ler de dzenl olarak katlmaktadr. Kurultay, Trk yen n
KY alannda oluturulmu en gen platformudur. (Mor at, 2012b)53

2000l yllarda se c ns yet yasalar toplumsal c ns yet e tl ne uygun hle get recek
ek lde yasal reform almalar yaplmtr. B r sonrak blmde kazanmlar ksmnda bu
almalarn detaylar zer nde duracaz. Son olarak kadn hareket n n yrtt mcadele
admlarndan b r olarak; 2007 yl t baryla Kadn c nayetler mnfer t de l, pol t kt r.
sloganyla erkek ddet sonucu hayatn kaybeden, c nsel tac z ve saldrya urayan kadnlarn
dava tak pler n sayab l r z. Kadn hareket , davalara mdah l olmak n mcadele
vermekted r. Mcadeleler bugn de kampanyalar, eylemler, sokak gster ler , toplantlar ve
yaynlar yoluyla srmekted r (Mor at, 2012: 18-19).

Kadn hareket n n verm olduu mcadelen n kadnlarn hayatlarndak olumlu yansmas

kadnlar tarafndan da d le get r lmekted r. Altnay ve Aratn yapm olduu aratrmada;
kadn rgtler , kadnlar tarafndan KY alannda sorumluluklarn en ok yer ne get ren
kurumlarn (%34) banda gelmekted r. Mahkemeler n oran %28 ken devlet ve yerel ynet m
kurumlarnn sorumluluklarn yer ne get rme oranlar %20d r ve en dktr (Altnay ve
Arat, 2008: 99).

Hukuksal Kazanmlar:

Trk yede kadn hareket n n mcadeleler ve KYn n grnrlk kazanmas sonucu

toplumda farkndalk oluurken; KY nleme ve engellemen n devlet pol t kalarnn b r
paras hl ne gelmes yle kanunlarda reformlar gereklemeye balamtr. 2002 ylnda
toplumsal c ns yet e tl yaklamna gre reforme ed lerek a le re sl g b barelerden
tem zlenen yen Meden Kanunun yrrle g rmes nden nce; 1990 ylnda kadnlarn
kamusal alanda cretl almasn e n n zn ne balayan esk Meden Kanunun 159.
Maddes n n ptal ett r lmes , 1996da erke n 1997de kadnn z na olarak tanmlanan
evl l k d l k ler n n su olmaktan karlmas, 1997de kadnlarn evl l k sonras kend
soyadlarn kullanab lmes , 1998de 4320 sayl A len n Korunmasna Da r Kanunun
yrrle g rmes g b neml kazanmlar elde ed lm t r.

1990 ylnda TCKnn 438. Maddes n n fuhu yapanlara tecavzde ceza nd r m ngren
yrrlkten kaldrlmasndan sonra; 2005 ylnda toplumsal c ns yet e tl ne gre reforme
ed len yen Ceza Kanunuyla yrrle g ren de kl lerden bazlar; ed n lm mallara
katlma rej m n n uygulanmaya balamas ve evl l k sres nce ed n len mallara ftler n e t
katlmnn salanmas, c nsel ddet eren sularn genel ahlak ve a le dzen ne l k n
sular olmaktan karlarak k l k hak ve zgrlkler ne kar sular olarak tanmlanmas,
yer nde c nsel tac z, evl l k tecavzn tannmas ve yasa kapsamna alnmas ve
tecavzcyle evl l k durumunda cezann ertelenmes n n ptal ed lmes , a le ddete ar
cezalarn ngrlmes d r. Ceza Kanunundak reformlarla b rl kte; tecavz ve c nsel tac z
a leye ve kamu deer ne kar su olmaktan kp kadnn beden btnlne kar sular
arasnda yer alm, evl l k tecavz ve ksmen bekaret test su hl ne gelm ve ddete ve
c nayete kar cezalar arlatrlmtr. (Ertrk, 2015: 309) Hem Meden Kanun hem Ceza
Kanunu yasa almalar srasnda kadn hareket n n platformlarla rgtl alma gruplarnda
hazrladklar yasa taslaklarndak ner ler n neml b r ksm yasa yapclar tarafndan d kkate
alnmtr.

D er b r neml kazanm; 2006 ylnda yaymlanan Babakanlk Genelges d r. Genelge,

KY n b r devlet pol t kas hl ne gelmes adna neml b r belge olmakla b rl kte,
engelley c ve koruyucu nlemler , yardm hatlar, c ns yet e tl kom syonu ve KY ver
taban oluturulmas g b neml aralar ve mekan zmalar ermekted r (Ertrk, 2015: 311).
Ayn zamanda KY nley c ve engelley c uygulamalarn kurumlar aras b rl le
gereklemes ynnde btnsel b r bak asna sah p neml b r belge olma zell n de
tamaktadr. Genelge, kadn hareket n n b rok ner ler n kapsamas asndan da ayr b r
neme sah pt r (Altnay ve Arat, 2008: 27-31). Toplumsal c ns yet e tl n salamaya
ynel k ve dolaysyla KY engelley c ve nley c etk ler bulunan bu reformlar ve
mcadele aralar, kadnlar asndan neml kazanmlar olmakla b rl kte maalesef
uygulamalarda hl neml sorunlar ve eks kl kler mevcuttur ve etk n b rer uygulama hl n
almalar gerekleememekted r.

Son yllardak en neml kazanmlardan k s de; 260tan fazla kadn rgtnn mcadeles le
6284 Sayl A len n Korunmas ve Kadna Ynel k ddet n nlenmes ne Da r Kanunun
2012 yl t baryla yrrle g rmes ve Trk yen n 25 Kasm 2011 tar h nde taraf olduu ve
1 Austos 2014 tar h nde yrrle g ren Kadna Ynel k ddet ve A le ddet n
nlenmes ve Bunlarla Mcadeleye l k n Avrupa Konsey Szlemes (stanbul
Szlemes )54 d r. 6284 Sayl Kanun, stanbul Szlemes ne atfla
hazrlanmtr.55 stanbul Szlemes ; ddete maruz kalan kadnlara neml koruyucu haklar
salamaktadr. Kadn hareket n n mcadeleler yannda Avrupa B rl Uyum Yasalar
ereves nde de gerekleen bu yasal de mlere ramen KY maalesef btn hzyla devam
etmekted r. KY n engellenememes n n temel nedenler ; KY alannda alan
uygulayclarn n cel ksel yeters zl n n yan sra, c ns yet , kadndan yana olmayan
baklar; uygulamalarn keyf olarak yaplmamas ve ddet n nedenler ve sonularna da r
salkl ver toplanmamasna kout olarak gerekl ve etk n anal zler n yaplamamasdr.

ddetle Mcadele Mekan zmalar:

Kazanmlarn somut ktlar olarak, dnya kadn hareket n n mcadeles le KY alannda

oluturulan en temel mekan zmalara bakarsak; bunlar dayanma merkez ve snaktr.

Dayanma Merkez :

Danma merkezler , KY le etk l b r mcadele bakmndan snak almas le b rl kte ve

btnlkl olarak yrtlrler. ddete maruz kalan kadnlarn ht yac olan lk deste
alab lece ve gerekl ynlend rmeler n yaplab lece dayanma/danma merkezler , ddete
maruz kalan kadnlarn snak dnda da ok ynl ht yalarn (ps koloj k destek, st hdam,
kre vs. g b ) karlayan yerlerd r. Kolay ulalab l r ve yerle m yerler n n merkezler nde
olmalar gereken dayanma merkezler nde temel olarak; sosyal, ps koloj k ve hukuksal
destekler ver lmekted r (Mor at, 2014: 62-63). Kadnlarn ddete kar glenmeler ve
farkndalk gel t rmeler ynnde almalar yrtlmekted r. Kadn hareket nde bu
alma kadn dayanmas olarak, kurumlarda sosyal devlet n sorumluluk alanlarndan b r
olan sosyal h zmet kapsamnda gereklemekted r. Kadnlar herhang b r ddet b m ne
maruz kaldklarnda bu b r mlere bavurup destek alab lmekted rler. Bu mekan zmalarda
temel yaklam kadnlarn glenmes ve bamszlamas olmaldr. Kadnlar arasnda ya,
snf, etn k kken, c nsel ynel m, engell l k, d n, d l, meslek, meden hl, s yas gr vb.
zell kler neden yle ayrmclk yaplmamas gerek r. Kadnn a le nde tanmlanmas ve
b rey olarak kabul ed lmemes g b durumlar kadnlar gszlet rmekte ve onlarn ddet
ortamna ger dnmeler ne neden olmaktadr.

Snak:

Snaklar, 1970l yllarda kadnlarn ddet deney mler sonras kadn hareket n n bu ht yac
gndeme get rmes yle almaya balanmtr. Snaklar, kadnlarn ddet ortamndan
uzaklamak, glenmek ve ddetten uzak b r hayat kurmak n ge c ve bel rl b r sre
kaldklar yerlerd r. Snaklar dnyada ve Trk yede KY le mcadelede, zell kle can
gvenl r sk olan ve akut ddetten uzaklamak stenen durumlarda ok neml b r lev
grmekted r. Snaklar, kolay er leb l r olmal, g zl l k lkes ne gre ynet lmel , kadnlar
glend r c destekler vermel d r. Snaklarda ps koloj k, hukuksal ve sosyal destekler
ver lmekted r (Mor at, 2014: 62, 63).

Trk yedek snak dalmna baktmzda; A le ve Sosyal Pol t kalar Bakanl (ASPB),
yerel ynet mler ve bamsz kadn rgtler ne a t snaklar olduunu grrz. Mor at
Kadn Sna Vakfnn sah p olduu snak, Trk yedek a le/ev ve yakn l k lerdek
ddete maruz kalan kadnlarn kalab ld tek bamsz snaktr. Kadnn Stats Genel
Mdrl (KSGM)nn web s tes nde56 yer alan b lg lere gre, Bakanlka a t 92, yerel
ynet mlere a t 33, bamsz rgtlere a t 3 olmak zere Trk yede toplam 128 snak
bulunmaktadr.57Ancak Mor at Kadn Sna Vakfnn KSGM le 2014 ylnda yapt
telefon grmeler le toplad b lg lere gre son rakamlar u ek lded r: Bakanlka a t 95,
yerel ynet mlere a t 33, bamsz rgtlere a t 3 olmak zere Trk yede toplam 131 snak
bulunmaktadr. Bu snak says se, BM, AB standartlarndan ve stanbul Szlemes n n
dzenled snak deste n n gerekl l kler nden olduka uzaktr. rne n; Avrupa B rl
standartlarna gre her 10,000 kadn ve kz ocuu n b r snak almas
gerekmekted r.58 2013 nfus ver ler ne gre Trk yede bu standardn yakalanmas n u
anda var olan kapas ten n 23 kat snak kapas tes oluturulmaldr. Buna ek olarak 5393
sayl Beled ye Kanununa gre se; byk eh r beled yeler ve nfusu 100.000 zer nde olan
beled yeler de, h b r yaptrm olmamakla b rl kte, snak amak zorundadr. Buna gre;
beled yelere a t olmas gereken snak says 235 ken u anda mevcut snak says sadece
32d r ve bunun 7 kat snak almas gerekmekted r.

6284 sayl kanuna gre; her ne kadar ad barnma yer olarak gese de, koruyucu tedb r
karar le snak salanacak k ler, ASPBnn snaklarnda, eer snak yeters zl
mevcutsa kolluun veya Bakanln taleb le herhang b r kamu kurum ve kuruluuna a t
sosyal tes s vb. konaklama yerler nde ge c olarak barndrlma haklarna sah pt rler (Mor
at, 2014: 54).

Kamu Kurumlar:

Trk yede b r kadnn ddete uradnda destek almak n bavurab lece sosyal h zmet
kurumlarn aadak g b sralayab l r z (Mor at, 2014: 29):

A le ve Sosyal Pol t kalar Bakanlna bal snaklar, lk kabul b r mler , ddet nleme ve
zleme Merkezler , sosyal ve ekonom k destek b r m

Val l k/Kaymakamlk sosyal yardmlama ve dayanma vakflar

Beled yelere bal sosyal h zmet b r mler

6284 sayl kanunda; kadna ynel k ddetle mcadele n kadnlarn 7/24, sosyal, ps koloj k
ve hukuk destek alab lecekler ddet nleme zleme Merkezler (NM)n n almas
dzenlenm t r. 6284 Sayl Yasann 2012de yrrle g rmes le p lot uygulama olarak
balayan NMler 14 lde kurulmutur.59 NMler n kurulmas le b rl kte, 1921-2011
yllar arasnda KY alannda h zmet veren kamu kurumu olan Sosyal H zmetler ve ocuk
Es rgeme Kurumu (SHEK) kaldrlmtr.

Altnay ve Aratn yapm olduu aratrmada kadnlar; devlet n KY le mcadele ederken

nasl yntemler ve aralar kullanmas gerekt ne da r f k rler n u ek lde bel rtm lerd r.
Kadnlarn; %60 - 74nn, devlet n KY le mcadele ederken erkekler e tmek, snak
amak, alanda alan kurumlar desteklemek, ddet uygulayanlara ar cezalar vermek ve
pol s e tmek g b yntemler kullanmas gerekt ynnde f k r beyan ett kler n gryoruz.
Ayn aratrmada kadnlar, snak saylarnn artrlmas ve kadn rgtler n n
deney mler nden merkez ve yerel kurumlarn faydalanmas gerekt n n de altn
zmekted rler. Altnay ve Aratn da bel rtt g b , kadnlar a le ve ev ve yakn l k lerde
maruz kaldklar ddet zel alanda zlmes gereken, kadnlarn k sel yaad b r sorun
olarak grmed kler n bel rtmekted rler (Altnay ve Arat, 2008: 100, 106, 111-112).

6284 Sayl A len n Korunmas ve Kadna Kar ddet n nlenmes ne Da r Kanun:

ddet f z ksel, c nsel, ps koloj k ve ekonom k olarak tanmlayan 6284 sayl kanun;
kadnlarn bu ddet b mler nden herhang b r ne maruz kalmalar veya muhtemel b r
durumda ved olarak uygulamaya sokulur. Yasa kapsamnda; koruyucu veya nley c
tedb r karar alnab l r ve kolluk gler srete yetk sah b d r. Kolluk gler ve hk m n
vereb lece koruyucu tedb rler arasnda; kadna ve ocuklarna barnma yer , ge c madd
yardm, ps koloj k, hukuk ve sosyal destek, hayat tehl ke olma durumunda ge c koruma,
kre deste , yer n n de t r lmes , a le konutu erh , k ml k ve d er k sel b lg ler n
de t r lmes , ddet uygulayann ortak konuttan uzaklatrlmas g b tedb rler mevcuttur.
Koruma karar olan k , eer kend ne a t b r salk s gortas yoksa genel salk s gortasndan
koruma karar sres nce faydalanab lmekted r. Ayn zamanda yen yasaya gre; boanma
davas almadan da nley c tedb r olarak tedb r nafakas ve ortak konutun ddete maruz
kalana tahs s ed lmes uygulamalar da mmkndr. Bunlara paralel olarak hakknda tedb r
karar olan ddet fa l n n, bu kararn aks ynnde hareket etmes hl nde 3-10 gn arasnda
zorlama haps ne, eer hlal hl devam ederse 6 ay gemeyecek ek lde 15-30 gne kadar
zorlama haps ne karar ver leb lmekted r. 6284 sayl kanunla yrrle g ren d er neml b r
uygulama da; tm ddet bavurularnda har ve benzer masraflar bavuruculardan
alnmamasna ynel kt r (Mor at, 2014: 51-55; Mor at, 2012: 43-55).

Sonu
Sonu olarak, toplumsal c ns yet e ts zl n n hem sonucu hem de neden olan, en yaygn
nsan haklar hlaller nden b r olan kadna ynel k ddet durdurmak n hem devlet hem
yerel ynet mler hem de kadn rgtler tarafndan kapsaml ve srekl b r mcadele
gerekmekted r. Kadn, a le nde de l, b rey olarak tanmlanmal; kadnn glenerek ve
bamszlaarak ddetten uzak b r yaam kurmas ve zgrlemes temel ama olmaldr.
KY pol t kalarnn a le de l kadn odakl olmas gerekl d r.

Uygulamalar

1. 2014 Hacettepe n vers tes Nfus Ettler Enst ts Trk yede Kadna Ynel k A le ddet
Aratrmasn nceley n z.

2. Trk yedek genel ddet oranlarn her b r ddet b m n 2008 aratrmas le kyaslaynz ve
de en oranlar ve nedenler n deerlend r n z.

Uygulama Sorular

1. lg l aratrmada kadna ynel k ddet n nedenler nelerd r?

2. Kadna ynel k ddet b mler hang ler d r?

3. Kadna ynel k ddet oranlar nelerd r?

4. Trk yede kadna ynel k ddetle mcadele eden kurumlar hang ler d r?

5. Kadnlarn ddetten uzaklamas n ht yalar neler olab l r? Erkek ddet n n son bulmas n
neler yaplab l r?

Blm zet
Bu blmde lk olarak, kadna ynel k ddet ve kadna ynel k ddet n temel neden ve
sonucu olan toplumsal c ns yet e ts zl kavramlarnn ne anlama geld n ve aralarnda
nasl b r l k bulunduunu tarttk. Erkekler n bu ddet n fa ller olarak; neden ddet
uyguladklar, ddet n hang farkl b mler ve sonular olduu zer nde durduk. Son olarak
da Trk yede KY alannda ver len mcadeleler ve bunun karlnda elde ed len
kazanmlara de nd k ve en neml s Trk yedek ddetle mcadele mekan zmalarna da r
b lg ler ed nd k.

D pnot:
43-
http://tkaa2014.kad n nstatusu.gov.tr/upload/Node/15063/f les/TKAA_2014_OZET_RAPOR.pdf
44- Altnay, Ayegl. Arat, Ye m 2006-2007; 2008 ylnda Hacettepe n vers tes Nfus
Ettler Enst ts ICONINSTITUT Publ c Sector ve BNB Danmanlk Konsors yumu
45-
http://tkaa2014.kad n nstatusu.gov.tr/upload/Node/15063/f les/TKAA_2014_OZET_RAPOR.pdf
46- http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/03/150309_kad na_s ddet_arast rma
47-
http://tkaa2014.kad n nstatusu.gov.tr/upload/Node/15063/f les/TKAA_2014_OZET_RAPOR.pdf
48- https://www.morcat .org.tr/tr/ana-sayfa/8-mor-cat -kad n-s g nag -vakf /1-s ddet-ned r
49-
http://tkaa2014.kad n nstatusu.gov.tr/upload/Node/15063/f les/TKAA_2014_OZET_RAPOR.pdf
50- https://www.morcat .org.tr/attachments/art cle/308/2014_Mor_Cat _Faal yet_Raporu.pdf
51- B anet Haber Portal, http://b anet.org/kad n/b anet/133354-b anet-s ddet-tac z-tecavuz-
ceteles -tutuyor
52- http://www.s g naks zb rdunya.org/haberler/63-17-kurultay-sonuc-b ld rges -yay nland
53- http://www.s g naks zb rdunya.org/
54- stanbul Szlemes ne taraf lkeler n bkz:
http://www.coe. nt/t/dghl/standardsett ng/convent on-v olence/default_en.asp (er m tar h :23
Aralk 2014)
55- 6284 Sayl Kanunun Ama ve Kapsam ve Temel lkeler balkl 1. Maddes uyarnca;
Trk ye Cumhur yet Anayasas le Trk yen n taraf olduu uluslararas szlemeler,
zell kle Kadnlara Ynel k ddet ve A le ddet n nlenmes ve Bunlarla Mcadeleye
l k n Avrupa Konsey Szlemes ve yrrlktek d er kanun dzenlemeler esas alnr.
56- Trk yede Kadn, Haz ran 2014, http://kad n nstatusu.a le.gov.tr/uygulamalar/turk yede-
kad n
57- https://www.morcat .org.tr/attachments/art cle/308/2014_Mor_Cat _Faal yet_Raporu.pdf
58- Combat ng v olence aga nst women: m n mum standards for support serv ces. Counc l of
Europe. EG-VAW-CONF (2007) Study rev. D rectorate General of Human R ghts and Legal
Affa rs Counc l of Europe Strasbourg, September 2008
59- Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Den zl , D yarbakr, Gaz antep, stanbul, zm r, Malatya,
Mers n, Samsun, anlurfa ve Trabzon

13. FEMNST ARATIRMALARDA YNTEM

Gr
Sosyal b l mlerde aratrma yntemler ep stemoloj k temeller bakmndan genell kle
poz t v st, yorumlayc, elet rel sosyal b l m parad gmalar ereves nde snflandrlmaktadr.
Bu temel snflandrmadan farkl olarak fem n st sosyal b l m yaklamlar le postmodern
sosyal b l m yaklamlar da, b rb r nden farkl parad gmalar olarak ele alnmaktadr. K m
yazarlar, fem n st yntem de elet rel sosyal b l m parad gmalar bal altnda
snflamaktadr. Poz t v st sosyal b l m, sosyal b l mler n doa b l mlere yknmes le ortaya
kan, zell kle 1960 ve 1970lerde Avrupa ve ABDde de egemen sosyal b l m yaklam
hal ne gelen ve toplumsal gerekl , doa b l mler n n nesnes olarak ele alarak tek b r geerl
b l msel mantk olarak konumlayan sosyal b l m yaklamdr. 19. yyda sosyoloj n n kurucusu
kabul ed len Agust Comte, Poz t f Felsefe Kurslar (Cours de Ph losoph e Pos t v st c) adl
eser yle poz t v zm n temel ereves ve lkeler n bel rlem t r. Yorumsamac ve zell kle
elet rel yen yaklamlarla 1970l yllardan sonra sosyal b l m alannda etk s b r lde
krlsa da poz t v zm gnmzde zell kle ABD merkezl ana akm sosyal b l m alannda
yaygnln srdrmekted r.

Yorumsamac sosyal b l m yaklamnn kken Max Weber ve D ltheye kadar uzanr. Sosyal
b l m ve doa b l mler n n farkl b l msel yaklamlara dayand, sosyal b l mler n bel rl
tar hsel ortamlarda nsanlarn deney mler n n empat le anlalmas (verstehen) lkes ne
dayanr. 19. yyda ortaya kan b r anlam kuram olan herment k le l k l b r yaklamdr.
Herment k n anlam anlalmas zor olan bas t hale get rmekt r. Yorumsamac sosyal b l m
yaklamna gre sosyal olan anlamak, sosyal olarak na ed len anlam ve deerler s stem n
kavramakla mmkndr. Sosyal yaam er s nde b rey anlamak, plak gzlem le
gereklet r lecek b r eylem de l, na ed len bu anlamlar, anlam ve deer s stemler n
yorumlamak le mmkndr. Bu nedenle yorumsamac sosyal b l m yaklam asndan
kltr ve d l neml d r. Yorumlayc parad gma pek ok farkl sosyal b l m yaklamna
zem n olmutur.

Elet rel sosyal b l m yaklamnn kken se d yalekt k materyal zm ve yapsalclktr. Karl

Marx, S gmund Freud, Theodor Adorno, Er ch Fromm, Herbert Marcuse ve Frankfurt Okulu,
elet rel sosyal b l m yaklamnn kken olarak kabul ed lmekted rler. K m yazarlara gre
fem n st sosyal b l m yaklamlar da bu yaklamn b r parasdr. Yorumlayc sosyal b l m
yaklamnn poz t v zme ynel k pek ok elet r s n paylamakla b rl kte, gerekl n b z m
yarattmz anlamlar tes nde ok daha der n katmanl b r yaps olduunu savunur. Sosyal
b l mc ler n amac, bu gerekl k katmanlarn ak ederek, toplumsal yaam dntrc b r
perspekt f ortaya koymaktr. temel sosyal b l m parad gmas olarak ele aldmz bu
yaklamlar kukusuz k , ok daha karmak farkl sosyal b l m yaklamlarn deal ze eden
bas tlet r lm modellerd r. Aslnda farkl yntemsel yaklamlara b m veren temel
felsefelerd r. Sosyal b l m aratrmalarnda bu yaklamlara dayanan ok farkl trde yntem
ve tekn k gel t r lm t r. Fem n st metodoloj , elet rel ve yorumsamac aratrma yaklamlar
le d yalog er s nde, egemen sosyal b l m parad gmalarna meydan okuyan zeng n b r
aratrma yaklam ortaya koymaktadr.
13.1. Fem n st Aratrmalar ve Ep stemoloj k Temeller
Fem n st hareket ve kuram 1960l yllardan bu yana sosyal b l mler alannda dntrc
etk ler yapmtr. Fem n st hareket le fem n st kuram ve yntem arasndak l k her zaman
ok yakn olmutur. Fem n st s yaset alanndak deney mler, fem n st aratrma ve fem n st
kuram alannda karlk bulmutur. 1960lardan gnmze fem n st kuram ve s yaset, sosyal
b l mlerdek aratrma zem n n sorgulanmas, zeng nlet r lmes ve dntrlmes nde neml
katklar salamtr. Fem n st kuram ve aratrmann, b lg n n c ns yet l , objekt v st,
otor ter, h yerar k ve c ns yet kr yapsna get rd elet r ler le farkl b r ep stemoloj k
ereveye ht ya duyduu ler srlmekted r (Ackerly ve True, 2010: 468, Kmbetolu
2011: 479 nde).

Fem n st metodoloj , ep stemoloj k temeller bakmndan poz t v st sosyal b l me ynel k

elet r ler le yorumlayc ve elet rel sosyal b l m yaklamlar le k m ortaklklar
tamaktadr. Fem n zm ep stemoloj k olarak, herment k, marx sm, elet rel real zm,
fenomenoloj , postmodern zm ve postyapsalclk g b farkl kuramsal ve felsef kaynaklarla
elet rel ve zeng nlet r c b r d yalog hal nded r. Bu anlamda rklk kart, postkolonyal,
ant -kap tal st ve ku r (queer) kuram ve yaklamla le kes en b r ep stemoloj k zem n vardr
(Lykke, 2010: 127)

Fem n st ep stemoloj n n poz t v zme ynel k temel elet r ler ve b l msel b lg ret m ne
l k n yaklamlarn Donna Harawayn ska gnderme yaplan metaforu le aklayab l r z.
Haraway, her trl b lg ret m n n bell b r konumlanmann rn olduunu vurgular. Buna
gre poz t v zm n, yz, beden ve balam olmayan tanr-konumlu b r objekt f b lg dd as
b r yanlsamadr. B lg ye er en her zaman, b lg n n tam nde ve b lg s ne ulamaya, anal z
etmeye alt dnya le tanml b r konumdadr. Yan aratrmac da me canavarn karn
nded r. B lg ret m n, dars yoktur. Bu konumlanm poz syon er s nden, konumun
ak ed lmes ve metodoloj k aklk le hem b l msel b lg n n hem de et k ve s yasal b r
konumlann ret lmes pekl mmkndr. Fem n st ep stemoloj b r ucu amp r st b r
nesnell k ve gerekl k anlay, d er ucu se postmodern st grecel k olan b r zg n n ara
noktalarna tutunmaktadr. Fem n st aratrmaclar, gerekl k ve nesnell btnyle
reddetmeyen, ama ayn zamanda saf ve evrensel b r deney me dayanan gerekl k dnces ne
dayanmayan yaklamlar gel t r lm t r. Bu ek lde aratrmac, kend konumlanmlnn ve
tekn kler n n b l nc nde olarak ve bunu ak ederek, gerekl n bel rl b r blmn ve
ksmen objekt f b lg ye ulaab l r. Bell b r zaman, mekn ve tar hsel g l k ler kes m nde
madd ve sylemsel olarak konumlanm poz syondan elde ed len b lg d r bu.

13.2. Fem n st Aratrma ve Metodoloj

Kend ne zg farkl b r fem n st metodoloj den sz ed leb l r m ? Yoksa fem n st
aratrmaclarca gel t r len yntemsel yaklamlar sosyal b l mler alannda var olan
yntemler zeng nlet ren, katk salayan yen perspekt fler m sunmaktadr? Ayr b r fem n st
metodoloj bulunduunu kabul eden yazarlar fem n st aratrmann kend ne zg farkl
zell kler olduunu ler srmekted rler (Maynard 1994: 10). Bu yaklama gre, fem n st
kuramsal ereveler le kadnlarn sorunlarna ve toplumsal c ns yet l k ler ne odaklanan
aratrma yapmak fem n st aratrmalarn temel n tel d r. Kukusuz fem n st aratrmalar tek
b r e t yntem ve aratrma rehber temel nde yrtlmez. Ancak fem n st aratrmalarn
ortak zell , fem n st dncen n mot ve ett lg alanlar ereves nde yrtlmeler ve bu
perspekt f n btn b r aratrma srec ne rehberl k etmes d r. Fem n st metodoloj sosyal
yaamn b lg s n n nasl ret ld ve bu b lg n n kadnlarn sosyal gerekl kler le nasl
l k lend r lece le lg l d r. Hard ng, aratrmacnn aratrma konusunun b r paras kabul
ed lerek, kadn bak alarnn allmas ve b l nmes n n fem n st aratrmaya rehberl k
ett n fade etmekted r. Bu perspekt f, fem n st aratrmalarn metodoloj k zglldr
nk b l msel teor n n genel yapsnn, kadnlar ve toplumsal c ns yete l k n aratrmalara
nasl uygulanab lece n gster r (Hard ng, 1987: 9). Re nharz fem n stler n sosyal b l mler
alanndak baz yntemler ben msemeler n n yannda, aratrma prat kler er s nde yen
yaklamlar da katarak, farkl yntemler b r arada kullanan oul aratrma stratej ler
gel t rd kler n ler srmekted r (Re nharz, 1992). Hard ng de tek b r fem n st yntemden sz
ed lemeyece n , fem n st aratrmalarn yntem olarak snrlanamayacan fade etmekted r
(Hard ng 1987).

Fem n st aratrmalar k bacak zer nde yrmekted r. B r yandan geleneksel d s pl nlere

yaslanrken d er yandan fem n st aratrmalara zg d s pl nleraras b r d yaloa
yaslanmaktadrlar. rne n fem n st antropoloj , fem n st sosyoloj , fem n st tar h veya
fem n st kt sat g b . Bu anlamda fem n st aratrmalar kend ne zg b r alanda, pek ok
akadem k d s pl n le ( nsan ve toplum b l mler , tp, tekn k ve doa b l mler alanndan farkl
d s pl nler) d yalog er nde b lg reten, farkl b r d s pl n olarak grlmekted r (Lykke,
2010:8).

Fem n st aratrmalarn akadem k b r alan olarak gel m srec ndek term noloj , fem n st
teor ve yntem alanndak tartmalar paralel nde de m ge rm t r. Kukusuz b r d s pl n
olarak tanmlanma sreler ve n vers te er s nde kurumsallama tar hler nde farkllklar
olmakla b rl kte, 1970ler n kadn aratrmalar/almalar yaklamndan, 1980 ve
1990larda toplumsal c ns yet almalar ter m ne ge , fem n st teor dek gel melerle
lg l d r. Bu dnemde, yalnzca kadnlarca ve kadnlar zer ne yrtlen b r d s pl n alan
yer ne farkl kadnlklar ve erkekl kler zem n nde yrtlen aratrmalar kapsayc b r ter m
olarak toplumsal c ns yet almalar yaygnlamaya balamtr. B r d s pl n olarak kurumsal
yaplanma srec er s nde kadn ve toplumsal c ns yet almalar g b karma b r adlandrma
da kullanlmaktadr. zell kle 1990lardan sonra Elet rel Erkekl k almalar alan le Ku r
(Queer) k ml k ve aratrma alannn gel m beraber nde toplumsal c ns yet aratrmalar
yer ne, fem n st ve pro-fem n st aratrma alanlarn yalnzca kadnlar ve/veya yalnzca k
toplumsal c ns yet (kadnlk ve erkekl k) le snrlamayan fem n st aratrmalar term noloj s
de yaygnlamaya balamtr. Ku r aratrmalar le erkekl k almalar le d yaloa dayanan
bu term noloj k m yazarlarca daha kapsayc b r ems ye ter m olarak kullanlmaktadr.

Fem n st aratrmalar, d er sosyal b l m aratrmalarndan farkl klan drt temel ortak

zell kten sz ed leb l r: 1. Fem n st b r bak asnn kabul ve toplumsal c ns yet l k ler ne
odaklanmak, 2. Geleneksel b l msel yntemlerde vurgulanann aks ne gndel k hayat ve
k sel deney mlere ver len nem 3. Aratrmac ve aratrlan arasndak h yerar n n
redded lmes ve 4. Kadnlarn zgrle m ve toplumsal c ns yet e ts zl kler n n ortadan
kaldrlmasnn aratrma hedefler arasnda yer almas. Baz yazarlar se saylan bu
zell kler n baka sosyal b l m aratrmalarnda da bulunan zell kler olab ld n savunarak,
ayr b r fem n st yntemden sz ed lemeyece n savunmaktadr (Hammersley 1992).
Kukusuz bu zell kler n b r ksm, (rne n aratrmac aratrlan arasndak h yerar n n
redded lmes g b ) elet rel baka sosyal b l m aratrmalarnca da ben msenen zell kler
olab l r. Ancak fem n st aratrmalar asndan bu zell kler n b r arada bulunmas, aratrma
srec n n ayrlmaz b r parasdr. Farkl s yasal, teor k ve ep stemoloj k yaklamlara sah p
olsalar b le, fem n st kuramsal b r ereven n bel rled b r aratrma srec , fem n st
aratrmalarn ortak zell d r.

13.3. Fem n st Aratrmalarn Ortak zell kler

13.3.1. Fem n st B r Bak Asnn Kabul le Toplumsal C ns yet l k ler ne
Odaklanmak
Toplumsal c ns yet bak fem n st aratrmalarn temel zell kler nden b r d r. Kadn ve
erkekler arasndak g ve poz syonlardak uurumlarn de fre ed lmes nem tamaktadr.
Geleneksel b l m byk lde er ld r. Kadnlarn deney mler n n grnmez klnd, erkek
deney mler n n genellet r ld ve ntr olarak sunulduu b r erevey ben mser. rne n,
snf kavramn genell kle erkek ee bakarak tanmlama, s zl a le ge nd ren erke n
s zl olarak ele alma veya gmen kavram le yalnzca gmen erkek deney mler ne
odaklanma g b . Bu nedenle fem n st aratrmalar ncel kle sosyal yaamda kadnlarn
deney mler n n grnmezl ve arptlmasnn nne gemey hedeflem t r. Sonrasnda
yalnzca kadn deney mler n n grnmezl n n tes nde, sosyal b l mlere yn veren temel
kavram ve kuramlarn erd c ns yet yanll de fre ederek, b l msel zem n n
c ns yet l n sorgulamlardr. Erkek deney mler nden hareketle yaplan genellemeler,
aratrma sorunlar le er l deer ve yaklamlarn nesnell k ve b l msell k olarak
savunulmasna kar toplumsal c ns yet perspekt f le yen aratrma yaklamlar
gel t rm lerd r. Bu erevede ele alndnda toplumsal c ns yet aratrma tasarmnda
yalnzca b r de ken de l, aratrma srec n n btnne l k n b r yaklam, temel sosyal
b l m kavramlarnn tanmlarn de t recek b r anal z ereves hal ne gelm t r. Fem n st
aratrmalarn zgll, yalnzca toplumsal c ns yet l k ler n almas de l, toplumsal
c ns yete l k n g l k ler n ortaya koyan normat f ereves d r. Bu normat f ereve,
aratrma konusunun se m nden, kavramlarn kullanmna, anal z srec nden aratrma
et ne kadar tm aratrma sreler nde karmza kan b r ereved r. Metodoloj k olarak
fem n st aratrmalarn k m zell kler baka sosyal b l m yaklamlar le rtmekted r.
Ancak fem n st aratrmalar, fem n st teor n n ereveled aratrmalar olmas neden yle
d er aratrmalardan ayrlr (Ramazanolu ve Holland, 2002: 147).

Fem n st teor ve toplumsal c ns yet teor ler ndek gel meler, fem n st aratrma
yntemler n n de zeng nlemes ne yol amtr. Fem n stler yalnzca kadnlarla ve kadnlarn
bak asyla lg lenmezler. N tek m daha 1975te fem n st tar h alanna l k n olarak Natal e
Dav s bu durumu fade ed yordu: Kanmca, hem kadnlarn, hem de erkekler n tar hler yle
lg lenmel y z. Nasl snflar nceleyen b r tar h sadece kyller zer ne odaklanmazsa b z
de sadece tab klnan c ns yete odaklanmamalyz (Dav s 1975, Scott, 2007: 4 nde).
Kukusuz zell kle 1960lar ve 1970lerde, akadem k alanda er l nyarglar ve kavram ve
kuramlarda kadnlarn grnmezl ve k nc ll karsnda, kadnlarn sesler ve
deney mler ne arlk tannmtr (Ramazanolu ve Holland, 2002: 147). Tpk erkek
egemenl n tek l b r ataerk (patr arka) kavram altnda toparlayan fem n st kuramclarn
erkekler ve kadnlarn pek ok ynden e t olmadklarn arpc b r b mde ortaya koymalar
g b . Hard ng, fem n st aratrmalarn lk dnemler nde daha yaygn olan bu fem n st
amp r zm poz syonunun, b l m dallarndak er l nyarglar ve b l m n erkek-yanl yanlarn
de fre etmede neml katklar sunduunu bel rt r. rne n Tp alannda hastalklarn tan ve
teh s ne l k n temel aratrmalar, kadnlarn menustrasyon dngler veya ham lel k g b
b yoloj k sreler g b kontrol ed lemeyen de kenler neden yle yalnzca erkek hastalar
zer nde yrtlmtr. Fem n st amp r stler, bunun sonucunda pek ok kadnda
kard yovaskler rahatszlklarn tan ve teh s n n yanl yaplarak hatal tedav ler
uygulandn ortaya koymulardr (Lykke 2010: 129).
Fem n st kuram er s nde, zell kle 1980l yllardan t baren erkek egemenl
s stemler ndek der n farkllklarn tek l b r ataerk kavram etrafnda toplamann erd
sorunlar tartlmaya balanmtr (Kand yot 1997: 12). Bu gel me zell kle nc Dnyal
ve Batl s yah kadnlarn fem n zm n beyazlna l k n elet r ler yle g kazanmtr. Bu
erevede lk dnem fem n st aratrmalara ynel k elet r lerden b r , fem n stler n yalnzca
kadnlar almas, d er se snf, etn s te g b ayrm zg ler ne ynel k hmal olmutur.
zell kle k nc . Dalga Kadn hareket sonrasnda s yah fem n st hareket n katklaryla,
fem n st aratrmann beyazl sorgulanm, 1990lardan t baren fem n st teor de
rk/etn s te, snf ve toplumsal c ns yet g b farkllklar b rb r le l k l olarak ele alan
kes msel ( ntersect onal) yaklamlar gndeme get rm t r. Toplumsal c ns yet n,
rgtlenmeler n ve kurumlara k n b r zell k olarak ele alnmas, hem madd l k ler n hem
de kltrel/sembol k anlamlarn d kkate alnmasn gerekt r r. (Connell 1993; Scott 1986).
Kes msel yaklamlar, k ml kler n nasl hem b r yandan egemen yaplar ve kurumlarca
ek llend r l rken b r yandan da gndel k yaamdak m kro kt darlar ve d ren lerle
ek llend r leb ld n anlamaya ynel r.

Toplumsal c ns yet bak asyla yrtlen sosyal b l m aratrmalar alannda 1990lardan

t baren gel en b r d er ynel m de g derek erkekler n ve erkekl kler n aratrma konusu
hal ne gelmeye balamasdr. C ns yetler arasndak kt dar l k ler n n anlalmas n
yalnzca erkeklerle kadnlar arasndak kt dar l k ler ne de l, c ns yetlenm
toplumsallklarn b r btn olarak elet r s ne ht ya vardr (Sancar, 2009: 15). Bu se farkl
erkekl kler n na sreler n n anal z ed lmes n gerekt rmekted r. Toplumsal c ns yete dayal
g l k ler yalnzca kadnlar ve erkekler arasndak l k ler de l, farkl erkekl kler
arasndak g l k ler n de er r. Elet rel erkekl k almalar gnmzde, fem n st
almalar le d yalog hal nde gel en farkl akadem k derg ler evres nde rgtlenen yen b r
d s pl nler aras alan olarak gel me e l m nded r.

Yukarda ksaca de nd m z g b ku r kuram da, k l b r toplumsal c ns yet kavray ve

k ml k tanmna kar elet rel duruuyla fem n st almalar alanna neml katklar yapmtr.
Ku r kuram, toplumsal c ns yet le b yoloj k c ns yet arasnda k l b r kartl da elet r r.
Jud th Butlern 1990l yllarda kaleme ald Gender Trouble (C ns yet Belas) adl k tab,
fem n st aratrma alanna yen b r perspekt f n de haberc s olmutur. Toplumsal c ns yet m ze
l k n davurum ve fadeler, toplumsal c ns yet m z n sonucu olmayp, toplumsal
c ns yet m z n kurucu unsurlardr Butler n (Butler, 1999). Butlern fem n st teor ye
ynel k en temel elet r s toplumsal c ns yet n kadn-erkek k l zer nden kurulmu
olmasdr. Butler, gel t rd performat f toplumsal c ns yet kavram le, kadnlk ve erkekl k
olarak yalnzca k farkl toplumsal c ns yet yer ne, pek ok toplumsal c ns yetle kar karya
olduumuzu, k ml k kategor ler n n b r sre sonra, sab t ve zc k ml k kavraylarna yol
aarak ayak ba hal ne geld n fade eder (Butler, 2009: 5) B yoloj k ve toplumsal c ns yet
k ml kler , fadeler ve ynel mler oul ve akkandr. Ku r teor s , k ml kler altnda
tanmlanarak kend normlarn, k l kler n ve tek ler n reten c ns yet k ml kler ne ynel k
elet r ler yle, c ns yetlenm toplumsallklarn anal z nde neml b r perspekt f sunmaktadr.

Gerek fem n st teor alanndak gel meler (kes msell k g b ), gerekse elet rel erkekl k
almalar ve ku r teor alanndak gel t rmeler, fem n st aratrma ve yntem alannda
yalnzca yen alma alanlarna de l, fem n st bak as ve toplumsal c ns yet kavraynn
da zeng nlemes ne yol amtr. Fem n st aratrmada neml olan kadnlarn allmas
de l, herhang b r konunun hem teor hem de yntem balamnda fem n st durula
allmasdr.

13.3.2. Gndel k Yaam Ve K sel Deney mler n nem

Gndel k yaam deney m fem n st teor de - ve de s yasette- her zaman neml b r yere sah p
olmutur. Kadnlarn deney mler n n nemsenmes , sosyal b l mlerde grnmez klnmalar
karsnda neml b r meydan okumadr. Fem n st pol t kada, b l n ykseltme almalarnda
kadn deney mler n n b lg kayna olarak deerlend r lmes de rad kal b r pol t k meydan
okumay beraber nde get rm t . Gndel k yaamn b l msel aratrmann konusu olmasnda,
fem n zm n yorumsamac yaklamlardan b r olan fenomenoloj k aratrmalardan da
beslend syleneb l r. Fenomenoloj , gndel k hayatn prat kler n ve bu prat kler douran
f k r, nan, alg, davran ve b lg n n anlalmas ve yorumlanmas abasdr. Bu aba
Kmbetolunun fade ett g b , fem n st aratrmalarda kadnlarn deney mler n , gndel k
hayatlarn anlama ve yorumlama abasna dnmekted r (Kmbetolu, 2008: 53).

Gndel k yaamn sosyal b l m alanna g r nde de kadn hareket n n deney mler etk l
olmu, bak as (standpo nt) olarak adlandrlan fem n st ep stemoloj bu erevede
gel t r lm t r. Fem n st bak as kuramnda k m yaklamlar, bask altnda olann
deney m ne bell b r b lg kayna olarak ep stemoloj k b r ayrcalk tannmtr. Bu, zell kle
fem n stler n evrensel b r ez lme ya da evrensel b r ataerk dd asnda bulunmalar le
paralel olarak gel m t r. Bak as kuramnn erken vers yonlarnda kadn deney m ne bu
ek lde b r ep stemoloj k ayrcalk tannmas, poz t v st b r nesnell k ve gerek dnces n de
zler tamaktadr. Sm th(1987) ve Hard ng(1992), k sel deney m , kend bana b r gerek
b lg olarak de l, sadece balang noktas olarak almay ner r. Bu anlamda
marj nallet r lm , farkl egemenl k l k ler ne tab yaamlar ve deney mler aratrma
gndemler ve sorularnn ortaya konmas n neml d r, cevaplar salamas bakmndan
de l (Hard ng: 1992). Bu anlamyla bak as, otant k b r deney m nosyonu le bell b r
sosyal konuma ep stemoloj k ayrcalk tannmas anlamna gelmez. Farkl gruplarn
deney m n grnr klmak, bask mekan zmalarn gster r ancak onlarn ley ve
mantklarn ortaya koymaz; farkllklarn var olduunu b l r z ama bunlarn l k l olarak na
ed ld kler n anlayamayz. Bunun n sylem yoluyla zneler konumlandran ve
deney mler n reten tar hsel srelere ynelme ht yac vardr.

Fem n st aratrmalarda, kadnlarn deney mler aratrma srec n n btn asndan byk
b r nem tamaktadr. Aratrma sorunsallarnn se m nden, aratrma srec nde aratrmac
ve aratrlan arasndak l k lere ve aratrma tekn kler n n se m ne dek kadn deney mler
k l t b r nemded r. Dorothy Sm th n fade ett g b , aratrmaya gndel k yaam
deney mler le balanmas, aratrmann gndel k yaam sorunlar le snrlanmas anlamna
gelmez (Sm th 2005). Gndel k yaam er s ndek b reyler, konumlanm znelerd r ve
deney mler n aktarrken bu konumlanm bak alarndan konuurlar. Dolaysz b r
deney m yoktur bu anlamda. Btn deney mler prat k, sylem ve yorumlama srec nden
geer. H b r m z saf b r deney me sah p de l zd r. Deney m ayn zamanda b r yorum ve
yorumlama ht yacdr (Skeggs 1997: 28). Bu nedenle de evrensel b r kadn bak asndan
sz ed lemez. Haraway da (1991) bak as kuramlarnn, zneye ep stemoloj k ayrcalk
tanma anlamnda fem n st amp r zm le mutlak b r grecel e kayan nac yaklamlar
arasndak konumunu anlatmak n gl b r metafor kullanr. Harawaya gre fem n st
aratrmaclar X ucu mutlak grecel l k, Y ucu se mutlak gerekl k olan yal b r ubuk
zer nde, her k u arasndak b r poz syonda yer aldklarn ler srer. Bu ara noktay
korumak her k ucu da skca tutmaktadrlar. Bu nedenle her k durula da srekl
hesaplamak durumundadrlar. B r yandan toplumsal c ns yetlenm b r yaama da r b lg n n
ret leb lece n dnmekte, d er yandan da gerekl n ve b lg n n sosyal olarak na
ed ld dnces n tamaktadrlar. Bu nedenle Harawaya gre fem n stler bu k noktadan
da vazgeemeyecekler n, aradak alanlarda yer alrlar (Ramazanolu ve Holland: 2002:
61). Haraway, k ml kten de l konumlanm znell kler ve konumlanm b lg den sz ederken
kuramn na f ve romant k b r deney m nosyonu le bas t ve yanl b r ek lde okunmasnn
nne gemeye alr (Haraway 1991). B r baka dey le Y ucuna kayma r sk ne kar uyarr.
Sm th de bu soruna de n r. Yazar, Hard ng n fem n st amp r zme ynel k zclk elet r s n
paylar ve Hard ng g b e tlenen zne konumlarna duyarl b r ep stemoloj den yana taraf
alr. Sm th, Hard ng n bak as kavramn kullansa da, ondan farkl olarak bunu
gel t rd kurumsal etnografya n b r zne konumu olarak, herkese ak olan b r b lme
alanna referansla kullanr. Sm th n postmodern zm ve postyapsalca l k n kukularn
fade ett u satrlar, Harawayn yal ubuk metaforu le anlatmak sted konumu ok y
aklamaktadr:

[Postmodern zm n]b lmen n btnne hak m olma dd asn tayan b lg n n muazzam

k br ne ynel k elet r ler nden ok ey rend m, ancak sosyal olana l k n sabrl aratrma
yntemler n n ke fler yapab lece , b lg reteb lece ve grnmez grnr klab lece ne
l k n gven m var (Sm th, 2005: 220).

Bu b m yle bak as kuram gerekl e farkl konumlanm zneler arasndak karlkl

l k n n b r paras olarak yaklar (Stoetzler ve Yuval-Dav s 2007: 315). Bu anlamda
deney m, farkl konumlanmlklar ereves nde, hem kt dar l k ler n n yen den ret lme
srec ne hem de d renme formlarna da r b lg ye ulamann balang noktasdr
(McLaughl n 2003: 47). Deney m, gerek b lg n n kend s olmas neden yle de l,
znell kler n kurulmasnda merkez olmas neden yle fem n st kuramda deerl d r(Skeggs
1997: 27). Gndel k yaam perspekt f b reyler n dlama ve tahakkm altna alnma
sreler n n e tl l hakknda gen b r ereve sunar. B r baka dey le kt dar l k ler
gndel k deney mler n merkez nded r. Fem n st aratrmalarn gndel k hayat ve deney mler
hareket noktas olarak alrken, sosyal, s yasal ve kt sad yaplarla l k hal ndek gerekl e
ulamaya almaktadrlar. Yaplardan, farkl sosyal konumlanmalardan ve tar hsell kten
bamsz b r deney m yoktur. Bu noktada da fem n st aratrmalar, elet rel yaklamlarla
paralel b r ek lde, gndel k olann ardndak grnmez yaplar, e ts z, atmac ve karmak
l k ler n anal z ne ynel r. Deney mler le makro yaplar arasndak balantlarn kurulmas,
s yaset b l m , kt sat, sosyoloj , corafya, antropoloj g b d s pl nler n temel kuram ve
kavramlarna l k n c ns yet yanllnn da ortaya konmasn salar. rne n gndel k
deney mlerden hareketle farkl katlm prat kler n n aa karlmas, yurttalk ve s yasal
katlmla lg l kuramlarn toplumsal c ns yet krln ortaya karmakta, farkl alma
b mler , emek trler ve grnmez kadn eme n ortaya koyan fem n st kt satlar, s zl k,
a le gel r , tam st hdam vb. g b kt sat kavram ve teor ler n n ardndak er ll de fre
etmekted r.

13.3.3. Aratrmac-Aratrlan l k s nde H yerar ye Kar Duru

Fem n st aratrmalarn temel zell kler nden b r h yerar k, otor ter ve ynlend r c olmayan
b r aratrma srec ne dayanmasdr. Fem n st aratrmaclar, aratrma srec nde gcn
kullanmna l k n dnmsel (reflex ve) b r tavr nded rler. Dnmsell k ayn zamanda
aratrma prat ne l k n et n b r parasdr (Ramazanolu ve Holland, 2002: 146).
Toplumsal c ns yetlenm gerekl anlama abasnda empat , gz h zasnda l k kurma,
aratrmac ve aratrlan arasnda karlkl deney m paylam ve etk le m neml d r
(Kmbetolu 2008: 54). Aratrmacnn kend k ml , duygu ve dnceler n ak etmekten,
paylamaktan ek nmemes objekt fl n nnde b r engel de l, b zat h fem n st aratrma
srec n n b r parasdr. Aratrmacnn aratrma srec nde kend znell k, deney m ve
duruunu ortaya koymas gerekmekted r. Aratrmac- aratrlan l k s e t ve karlkl b r
l k d r. Aratrmac srekl soran, arayan, bulmaya alan taraf olarak konumlanmaz.
Karlkl renen, kend deney mler n de ak eden e t b r l k le ver toplar. Aratrlanlar
da aratrma srec ne dah l olan katlmc zneler olarak grlr. Bu yaklam, nsan
deney m n n duygusallk ve karlkl bamllk boyutlarnn tannmasnn doal b r
sonucudur. Fem n st aratrmalar, geleneksel yntemler n deerden arnmlk ve objekt fl k
dd asna karlk, aratrmacnn batan ben msed ve ak ett b l nl tarafllktan sz
etmekted rler (Hard ng, 1995:42). Fem n st aratrmaclarn, aratrma srec ndek h yerar ye
dnk elet r s , baka sosyal b l m yaklamlarn da zeng nlet rm ve n tel sosyal b l m
gelene ne neml katklar salamtr.

13.3.4. Toplumsal C ns yet l k ler nde E tl k De mler Hedefleyen Eyleme

Dnk B r Aratrma Stratej s
Fem n st aratrmalar, toplumsal c ns yet e ts zl kler n de fre etmeye, ortadan kaldrmaya
ynel k hedefler er r. Bu anlamda fem n st aratrma sadece var olan ortaya koymaya
almaz. Toplumsal c ns yet l k ler nde de m, dnm ve aratrma sreler nde
karlkl glenme fem n st aratrmalarn hedefler ndend r. Toplumsal c ns yetlenm
l k ler n de fre ed lmes ve e tl k dnmlere l k n hedefler n n yan sra baz fem n st
aratrmalar somut, prat e ynel k glend r c hedefler de ereb l r. Bu tr hedefler
aratrma bulgularnn ortaya konmasndan sonra ve/veya bulgularn toplanmas srec nde
katlmclarn glend r lmes ne ve donanm kazanmasna ynel k prat k hedefler ereb l r.
Bu tr aratrmalar n kullanlab l r aratrma (usable research) kavram kullanlmaktadr
(Kmbetolu 2008: 60).

Fem n st aratrmalar de m, dnm ve e tl k hedefler yle elet rel aratrma

yaklamlar le ortaklklar tar. Fem n st aratrmalardak farkllk, bu de m n toplumsal
c ns yet l k ler nde e tl k dnm ve glenmey hedeflemes d r. S yasal ve uygulamaya
dnk hedefler, katlmc eylem aratrmalarnda da karmza kan b r zell kt r. Katlmc
eylem aratrmalar, o aratrma alanna ynel k olarak somut de m ve uygulama hedefler
ortaya koyar. Bu hedefler aratrma sorunsallarna ve aratrma konusuna gre de kl kler
gstereb l r. Genell kle s yasal akt v st b r gndem le l k l d r. Katlmc eylem aratrmalar,
fem n st b r perspekt fle yaplm aratrmalar da olab l r. Bu durumda fem n st katlmc
eylem aratrmalarndan sz edeb l r z. Genel olarak glenme ve toplumsal c ns yet
l k ler nde dnm hedefler n n tes nde somut, uygulamaya ynel k hedefler eren
katlmc eylem aratrmalar, fem n st aratrmalardan ayr olarak, zel ve kend ne zg b r
aratrma yntem d r.

13.4. Fem n st Aratrmalarda Kullanlan Tekn kler

Fem n st yntemsel yaklamlar farkl aratrma tekn kler n b r arada kullanmaktadr. Sosyal
b l m alannda erkek merkezl ynel me kar, kadnlarn ses n duyurmaya, b l msel b lg ye
l k n er l yaplanmay dntrmeye alrlar. Aratrmann amac sadece neden sonu
l k ler n n aklanmas de ld r. Gndel k hayatn, toplumsal c ns yetlenm l k ler n
der nlemes ne anlalmas, de fre ed lmes ve glenme temel hedef olduu n aratrma
tekn kler n n se m nde der nlemes ne grmeler, katlmc gzlem, odak grup grmeler ,
sohbetler vb. farkl tekn kler kullanlmaktadr. Fem n st aratrmalarn aratrmac-aratrlan
l k s ne l k n lkeler n n b r sonucu olarak aratrmacnn da kend deney m, b lg ve
duygularn paylaab lece trden aratrma tekn kler terc h ed lmekted r. Bunun yan sra
gndel k yaam ve deney mler n anlalmas n de hem aratrmacnn er den bakn
hem de aratrmac- aratrlan l k s nde etk le m salayacak farkl tekn kler n b r arada
kullanlmasna ht ya duyulmaktadr.

Fem n st aratrmalar asndan gndel k hayat ve deney mler n nem neden le, anlar,
b yograf ler, gnlk ve fotoraflar g b ver kaynaklar da aratrma srec nde kullanlan
neml ver kaynaklar olab lmekted r. Bunun yan sra gnmzde b lg teknoloj ler n m el
verd olanaklar paralel nde bloglar, sosyal medya vb. alanlar da fem n st aratrmalarn ver
kaynaklar olab lmekted r. Grld g b , toplumsal c ns yetlenm gerekl n karmak
yaps ve farkl katmanlarnn anlalab lmes n sklkla buna uygun olarak n tel (youn)
aratrma tekn kler kullanlmaktadr. Ancak fem n st aratrmalar alannda balangta ok
daha kesk n b r ek lde ortaya konulan n cel-n tel yntem kartl, gnmzde o kadar da
kesk n b r kartlk olarak ele alnmamaktadr. N tel ver trler arlkta olmakla b rl kte,
fem n st aratrmalarda anket g b n cel tekn kler de b rarada kullanlab l r.

Fem n st aratrmalar n, kesk n b r yntemsel reete yoktur. Arlkl olarak toplumsal

gerekl der nlemes ne anlama abas paralel nde n tel yntem ve tekn klere arlk
ver lmekle b rl kte, n tel ve n cel tekn kler n b r arada kullanlmas da mmkndr. zell kle
alma yapacak alana l k n temel rntler n b l nmed durumlarda anket g b tekn kler,
n tel d er tekn kler n yannda ek olarak kullanlab lmekted r. neml olan geleneksel
aratrmalarda kullanlan yntem ve tekn klerde ver l olarak alnan temel kavramlarn
yen den deerlend r lmes ve toplumsal c ns yet anal z ne tab tutulmasdr. Fem n st aratrma
yaklam asndan n cel ve n tel yntemler arasndak ayrma l k n metodoloj k tartmalar
da c ns yet-b l m l k s n n b r yansmasdr. Bu anlamda fem n st aratrmalar gerek
aratrma tekn kler n n se m gerekse d s pl nler aras snrlar konusunda daha esnekt r.
Toplumsal c ns yetlenm yaama da r b lg n n ret m nde, znel yaam deney mler ndek
e tl l k ve d nam zm n ortaya karlmas, anlalmas hedef neden yle en batan planlanm,
tekn kler nce ayrntlaryla tanmlanm, formel b r aratrma stratej s yer ne, esnek b r
aratrma stratej s terc h ed l r. Bu anlamda aratrma stratej s , aratrlan k veya
gruplardan gelecek etk lere aktr, tekn kler de t r leb l r, yen ler terc h ed leb l r. Batan
skca kontrol ed len b r sreten ok hem gndel k yaam deney mler n n d nam zm ne hem
de aratrlan le etk le me ak b r yol terc h ed l r. Aratrma stratej s ve tekn kler n
se m ne l k n olarak fem n st aratrmalarn ne kard bu ereve akadem k alan ve
d s pl nler arasnda ge lerde esnekl de er r.

Fem n st aratrmalarda se len yntem ve tekn kler farkl teor k kayglarla nceden
b mlend r lm standart sorular yer ne, aratrmaya katlanlarn kend ler n fade edeb lece ,
deney m, duygu ve dnceler n rahata paylaab lecekler grme tekn kler
kullanlmaktadr. Geleneksel aratrma yntemler ndek nesnell k vurgusu yer ne, fem n st
aratrmalarda znell k ve znel deney mler vurgusu ne kmaktadr(Kmbetolu 2008: 63).

Uygulamalar

1. L teratr taramas le Trk yedek fem n st aratrmalardan farkl d s pl nden beslenen (rne n
fem n st kt sat, fem n st tar h g b ) rnek aratrmalar bulunuz.

Uygulama Sorular

1. L teratr taramas yoluyla bulduunuz fem n st aratrmalardan b r n seerek, aratrma

metodoloj s n ep stemoloj k duruu, aratrma sorunsallar, yntemsel yaklam ve kulland
tekn kler ortaya koyup tartnz?

Blm zet
Bu blmde fem n st aratrmalarn gerek farkl sosyal b l m yaklamlar le l k s gerekse
erd yen l kler le ep stemoloj k temeller n ortaya koyduk. Fem n st kuramn 1960lardan
gnmze ge rd dnmler, fem n st metodoloj n n zeng nlemes ne yol am ve
fem n st aratrma yaklamlar ve prat kler d er sosyal b l m yaklamlarna da katk
salamtr. Fem n st aratrmalar, yorumsama ve elet rel sosyal b l m yaklamlar le benzer
b r zem nde poz t v zme ynel k elet r ler n n yan sra, b l m n er ll ve b l msel
almalardak toplumsal c ns yete dayal nyarg ve erkek merkezl l de fre ederek
b l msel b lg ret m sreler ne l k n kkten elet rel get rm t r. Fem n st bak as
kuram, gerekl anlama ve ksm nesnell e ulama yolu olarak aratrmaya b l nl b r
tarafllkla, gndel k yaam ve kadnlarn bak asyla balanmasn nerm t r. Bu
metodoloj k yaklam, fem n st amp r zmden, postyapsalc poz syonlara kadar farkl
kuramsal e l mlerle zeng n b r aratrma prat retm t r.

Fem n st aratrmalarn lk aamalarda kadnlar b l me ve kuramlara katma abalar le

gel en kadnlarn sesler n n eklenmes yaklam yer n toplumsal c ns yet n anal t k b r
kategor olarak ele alnarak toplumsal c ns yetlenm tm l k ler n fem n st kuram
ereves nde zmlenmes srec ne dnmtr. Fem n st kuramsal gel melerle, yalnzca
kadnlar de l farkl erkekler ve erkekl kler de aratrma alanlarna dah l ed lmeye
balanmtr. Homojen b r kadn ve yekpare b r ataerk anlaynn terked lerek, toplumsal
c ns yet l k ler rk, ulus, snf, etn s te g b farkl kes m eksenler nde anal z ed lmeye
allmtr. B yoloj k c ns yet le toplumsal c ns yet arasndak kartln tes ne geerek,
c ns yet ve c nsell k alannda kurulu heteronormat f dzene l k n elet rel perspekt fler
gel t r lm t r. Postyapsalclk, erkekl k almalar, kes msel dnce ve ku r kuram
fem n st aratrma yaklamlarnn gel m nde etk l olmutur. Fem n st aratrma
yntemler ne l k n olarak tek b r reeteden sz ed lmemekle b rl kte, fem n st aratrmalar
bel rleyen ortak ep stemoloj k lkelerden sz etmek mmkndr. Bu blmde, fem n st b r
bak asyla toplumsal c ns yet l k ler ne odaklanma, gndel k yaam ve deney mler n
nem , aratrmac-aratrlan l k s nde h yerar n n redd ve e tl k dnm ve de m
hedef g b ortaklklar tartlmtr. Son olarak bu ep stemoloj k ereve er s nde, fem n st
aratrma tasarmlar ve ska kullanlan tekn klerden rnekler ver lm t r.

14. TRKYE FEMNST HAREKET TARH

Gr
Trk yede fem n zm n tar h genel kannn aks ne 1980lerde balamaz, Osmanl dnem ne
dayanan tar h b r gem bulunmaktadr. Osmanl toplumunda kadnlarn zell kle a le nde
zevcel k ve annel k roller yle snrlandrlmalarn, ok karl evl l , erkekler n yararna
leyen boanma hakkn elet ren ve e t m, alma, toplum hayatna katlma talepler yle
ortaya kan gl b r kadn hareket vardr. zell kle II. Merut yet dnem nde, kadnlar ok
sayda dernek kurmulard ve kadnlara ynel k ya da kadnlarn kard ok sayda yayn
mevcuttu. Bu dnemde kadnlar kend ler ne fem n st demeseler de aslnda kadnlarn
ez lm l ne da r fem n st f k rlere sah plerd . Modernleme le b rl kte ynn Batya
ev ren Osmanldak kadn hareket o yllarda Batda ok etk n olan, kadnlarn oy hakk n
mcadele eden suffraget hareket n n ban ekt uluslararas fem n st hareketten de
haberdard ve onlarn varlndan g almaktayd (akr, 2013). Tekel n n (Tekel , 1989b: 35)
Bu dnem, lk fem n st bakaldr dnem olarak adlandrlr ve olduka rad kal ve etk n b r
kadn hareket n n varlndan sz ed leb l r. Bu sre Trk Kadnlar B rl n n, 1935 ylnda,
Trk kadnlarnn btn haklarna kavutuu gerekes yle kapatlmas le sona erer.

Cumhur yet dnem nde se modernlemen n etk s nde gel en, Batllamann ve
adalamann taycs olan ve bamsz olmayan b r kadn hareket sz konusudur. Bu
dnem, 1926 ylnda Meden kanunun karlmas ve 1934de kadnlara oy hakknn tannmas
g b kadnlarn yasal statler n n devlet el yle e tlend devlet fem n zm dnem d r.
N tek m 1935te kadnlarn artk e t haklara sah p olduu, Trk Kadnlar B rl n n byle b r
rgte gereks n m kalmad gerekes yle kapatlmas bunun en neml gstergeler nden
b r d r. Bu tar hten sonra cumhur yet dnem n n kadn hareket fem n zmden z yade
Kemal zme yzn dner ve kadnlar artk Osmanl dnem ne ger dn engelleyen la k-
ada Cumhur yet n en neml savunuculardr. (Tekel 1993: 30-31). Cumhur yet
sonrasnda slamc deoloj lerden ve Osmanl gem nden kopma, Trk yeye muasr
m lletler arasnda yer yaratma, Kemal st ynet m n gndem nde neml b r yer tutar. Bu
abalarn paras olarak, Kemal st ynet m kadn haklar konusunda b l nen grece rad kal
dzenlemelere g r r, kadnn toplum ndek konumunu Batllamann b r gsterges ve
Osmanl/slamla hesaplamann b r arac sayar. Bu noktada, Kemal zm yen b r tar h yaratma
abas nde kadna kar e tl k sayd slam nces Trkler n tutumu le yen la k Batl
b mler n sentez n oluturmaya almtr. ( aatay ve Soysal, 1993:335)

Sonu olarak, bu dnem, fem n zm n kadnlarn el nden alnp kullanld, g derek ant -
fem n st b r devlet fem n zm ne dntrld ve sonunda da unutturulduu b r dnem
(Tekel , 1989b: 35) olur. 1980lere kadar kadnlarn byk b r blm, Kemal st reformlar
sayes nde kadnlarn kamusal alanda e t haklar elde ett kler n ler srerek yen b r kadn
hareket ne ht ya olmadna nandlar. Bu srete kurulan Trk Anneler Derne , Kadn
Haklar Derne , n vers tel Kadnlar Derne , Kadn Hukukular Derne g b b rka
dernek, kadnlarn Cumhur yet n lk yllarnda elde ett kler haklar koruma amacn
tamaktayd. En ok nem ver len konu la kl kt , bu nedenle slam gruplarn Cumhur yete
yneltt kler tehd tler daha neml grdler. Dolaysyla bu kadnlarn b r ksm kend ler n
fem n zm nde tanmlamakla b rl kte byk b r ounluu kend ler n fem n zmle
zdelet rmekten ek nd ler ya da fem n zme kar oldular ( Schroeder. K, 2007: 86).

Kadnlarn b r c ns olarak ez ld n ve bunun neden n n erkek egemenl olduunu syleyen

rgtl ve bamsz b r fem n st hareket 1980l yllarda ortaya kt. Fem n st hareket n
ortaya kmasn 12 Eyll 1980 asker darbes n n ertes nde oluan s yasal ortam mmkn
klmtr. nk bu dnemde sa ve sol eksen nde bel rlenm s yasal hareket n s nd r lm
olmas s yasette yen parametreler n ortaya kmasn mmkn klan b r boluun olumasn
da salamtr. (Arat 1991: 13).
 Meydan bo bulup ktlar d ye dnenler ok oldu. Evet, bu b r ynyle doru;
ama bunu Eyll zm d ye n telend rmek gerekm yor. Cezaev ne g renler, hareketten
ger ye ek lenler olunca, kadnlar dnme ansna sah p oldu. B z m n, sol rgtler
nde byle zerk b r k boan b r d nam k vard. Yan , b r yen lg den olumlu b r
oluum kt, d yeb l r z. Bu, o yen lg ye sev nd m z anlamna gelm yor tab ; ama
tar h dmdz lerlem yor, byle rnekler var... (Savran, 2005: 96)

1980 sonras ortaya kan fem n st hareket n ncler daha nce sol rgtlerde rgtl olan
kadnlardr. Dolaysyla lk hesaplamay da sol rgtler ndek c ns yet ve h yerar k
rgtlenme model yle gereklet rm lerd r. Sol hareket n kat h yerar k yapsn ve bu yap
ndek kadnlarn konumunu elet r p, bamsz b r kadn hareket n n olumas gerekt n
savunmulardr. Bu kadnlar fem n st rgtlenme model n n kurulmas ve bu rgtlenmen n
sol rgtlenmeden tamamen farkl, ant -h yerar k olmas gerekt n syleyerek ortaya
kmlardr. Ancak, h b r s yasal oluuma z n ver lmeyen ve solun tamamen dald b r
dnemde fem n zm n yeermeye balam olmasna, stel k de bunu solu elet rerek
gereklet rm olmasna sol evrelerden ok sert ve saldrgan tepk ler gel r. Bu durum se
fem n zm n znde sol b r deoloj olmasna ramen, solcular tarafndan Eyll st62 olarak
damgalanmasna (Tekel , 1993: 33) ve solun dnda b r burjuva hareket olarak grlmes ne
neden olur.

14.1. Fem n st Hareket n Ortaya k: deoloj k Mayalanma

Dnem 63
1980l yllar Trk ye toplumsal c ns yet g l k ler n n sorguland ve bu l k ler
de t rmek n kadnlarn rgtl mcadeles n n balad yllar olmutur.

Trk yede fem n st hareket, yetm l yllarda sol rgtler er s nde akt f olan ve b rb r n
tanyan b r grup kadnn evde, yer nde ve sol rgtlerde kadn olmak deney m zer ne
dnmeye ve konumaya balamalar le ortaya kar. Bu kadnlardan b r ksm,
n vers telerdek as stanlarn rgtlend ve dnem n neml demokrat k k tle rgtler nden
b r olan Tm As stanlar B rl (TMAS) yes yd . TMASa ye kadnlar, gruptak
kadnlar ve erkekler arasndak egemenl k l k s n kefetmeler ve bu egemenl k l k s nden
dolay yaadklarn paylama ht yac duymalar zer ne ayr b r kadn grubu oluturdular:

B rka kadn arkadamla b rl kte baz eyler fark etmeye baladk: Pol t kalarn
ret lmes ne dh l olamyorduk; ama, prat k lerde b zden y s yoktu... Kalabalk
toplantlarda, ne zaman sz almak stesek, b r gar ple yorduk; b r m z n d z t tr yor,
ben m ses m ergen olan ses ne dnyor. Bunlar gndeme get rd k ve orada b r
 kadn grubu oluturduk. Kend m ze fem n st dem yorduk; sadece b r grup oluturup
b rb r m ze destek olmaya alyorduk. Meselen n, demokrat k olup olmamakla de l,
kadnlarla erkekler arasndak egemenl k l k s yle lg l olduu orada h ssett m.
(Savran, 2005a: 95)

Bu gruptak kadnlardan olan Glnur Savran, o dnem stanbul n vers tes nde akadem syen
olan ve 1978 ylnda, Kadnlar ve S yasal Toplumsal Hayat balkl doentl k tez n yazm
olan r n Tekel le TMASta kadn olarak yaadklarn paylamt. Fakat bu grup, ok az
b r araya geleb lm ve grubun srekl l olmamtr.

Trk yede fem n st hareket balatan kadnlarn s steml b r ek lde b r araya geleb ld lk
yap Yazarlar Kooperat f d r (YAZKO). Buras dnem n neml a r ve yazarlarnn b r araya
geld Trk yen n lk ve tek yazarlar ve ev rmenler kooperat f d r. Kooperat f, k tap ve
derg yayncl yapmasnn yan sra syle ler, paneller, ak oturumlar ve konferanslar da
dzenlemekteyd . Mays 1981 tar h nde de Edeb yatmzda Kadn konulu k panel
dzenlem t .

YAZKOnun kurucusu ve ynet c s olan Mustafa Kemal Aaolu, 1 Aralk 1981 tar h nde,
r n Tekel ye, YAZKO kadn yaynlarn ynetmes ve kadn k taplar d z s hazrlamas n
tekl f eder. Aaolunun bu tekl f stanbulda fem n zm le lg lenen kadnlarn bulumasn
salar. Tekl f kabul eden Tekel , TMAStan tand Glnur Savran le YAZKO le l k s
olan Stella Ovad a ve YAZKOda alan Zeynep Avc le b r araya gelerek nasl b r kadn
d z s hazrlanab lece zer ne konuur. Grup, zgn eserler m verel m yoksa ev r m
yapalm d ye b r sre tarttktan sonra, d z ye ev r le balamaya karar ver r. Bunun n b r
ev r grubu oluturulur. Savran, ule Ayta, Ovad ay, Feraye Tn, Tekel y , Yaprak
Z hn olunu; Avc da Gnsel nal ev r grubuna dh l eder (Ovad a, 1994: 55) .

O dnemde, kadnlara ynel k ok fazla yayn bulunmaktadr. Grup, p yasadak kadnlarn

ez lm l n yen den rett n dndkler yaynlardan farkl olmak sted ne ve bu
farklln fem n st b r perspekt f le mmkn olacana em n olmakla b rl kte bunu nasl
salayacan tam olarak b lmemekted r. Tekel , bu b l nmezl , Fem n st ama ne?
sorusuyla fade eder (Kadnlk Durumu nsz, 1985: 9).

Grubun, fem n st perspekt fle ev rmeye karar verd lk k tap, ule Aytan ner s le Jul et
M tchell n Kadnlk Durumu (Womens Estate) adl eser olur. Bu k tabn se lmes n n neden ,
kadn kurtulu hareket n n ve kadnlarn ez lmes n n tar hsel b r anal z n er yor olmas
neden yle y b r balang k tab olmasdr. ev r ye baladklarnda grubun en neml
kayglarndan b r , M tchell n kulland kavramlar Trkeye nasl ev reb lecekler d r.
nk grubun amac, sadece M tchell n k tabn Trkeye kazandrmak de l fem n zm n
Trkedek karln, yan kend fem n st d ller n bulmaktr:

B r an nce ev rel m d ye acele etmemeye karar verd k, bu arada fem n st b r d l

oluturacaktk. Mesela henz erkek egemen d ye b r kavram yoktu Trk yede. B r
toplantda sanrm ben nerm t m; kabul ed ld ve o andan t baren kullanlr oldu. K mse
male dom nated soc etyden bahsetme ht yac duymuyordu. (Ayta, 2005: 43)

Grupta yer alan kadnlardan bazlar Avrupada e t m grm ya da yaamt. Yurt dnda
bulunduklar sre er s nde se, o dnem pek scak bakmasalar da, fem n st rgtlenmelerle
temaslar olmutu ve bata Avrupa olmak zere dnyadak fem n st hareketlerden ve fem n st
rgtlenmeye da r tartmalardan haberdardlar.

Fem n stler olarak b r araya geld kler bu ev r grubunda da fem n st rgtlenme prat kler ne
gre hareket etmel yd ler. Bunun n de lk adm b rb rler n tanmak olmalyd. Profesyonel
b r de l, fem n st b r yapyorlard! Bu sebepten, uygun kavramlarla ev r y
tamamlayab lm olmak kadar ev r srec n nasl rdkler de neml yd ve bu srec n
kend s n n de fem n st olmas gerek yordu.

Fem n st b r d l oluturma ve fem n st rgtlenme lkeler ne gre alma kaygs, k tabn

ev r s n n olduka uzun b r zaman d l m nde tamamlanmasna neden olmakla b rl kte
Trk yede fem n st hareket n lk tohumlarn att.

K tabn ev r srec , k tabn nsznde anlatld g b , grubun kadnlk deney mler n

paylatklar b r b l n ykseltme srec ne dnt. Bylece, ev r yapmak n b r araya
gelm olan alt kadn Trk yen n lk b l n ykseltme grubunu oluturdular.

k nc b l n ykseltme grubu se, YAZKOnun faal yetler n tak p eden, stanbuldak

fem n stler le l k s olan ve 1982 ylnn sonuna doru, Ankarada neler yapab l r z d yen,
ODT evres ndek kadnlarn lk kez Nkhet S rmann ev nde toplanmas sonucunda olutu
(S rman, 2005: 174).

14.1.1. B l n Ykseltme Gruplar

B l n ykseltme gruplar lk kez, 1960larn sonunda New York Rad kal Kadnlar (New York
Rad cal Women) grubu tarafndan b r fem n st rgtlenme b m olarak oluturulmaya
baland. Bu rgtlenme b m n n b r nc l lham kayna se, nl kyl kadnlarn, n
Devr m nden sonra oluturduklar speak pa ns to recall pa ns gruplaryd. (Han sch, 1999;
Morgan, 1970: xx )
 nl kyl kadnlar, devr mden sonra, yaadklar zulm paylamak n sadece kadnlardan
oluan speak pa ns to recall pa ns gruplar oluturmutu. Gruplardak paylam b m ,
zulm uygulayanlarn k mler olduunu grnr klmasnn yan sra kadnlarn erkeklerden
farkl dertler olduunu ve daha da neml s , kadnlarn kamusal alanda deney mler zer ne
konumalarnn onlar glend rd n de gsterm t (H nton, 1966: 157).

Yaanlan acdan kurtulab lmek n nce onu konumak ve sah plenmek gerekt ve bunun
acnn fa ller ne kar mcadele ed leb lmen n lk adm olduunu gsteren bu deney m,
fem n stler n erkek egemenl ne kar mcadele edeb lmek n nce yaadklarn b rb rler
le paylamalar gerekt n gster yordu. nl kadnlarn deney mler n n yan sra, s yah
Amer kallarn rkla ve ayrmcla kar balattklar mcadele sonucu ortaya kan S v l
Haklar Hareket n n, yaadn hakszl yaadn g b anlat, s yah gzeld r g b mottolar da
kadnlar kend deney mler n sah plenmeler ve bu deney mler zer ne sted kler ek lde
konumalar n cesaretlend ren b r d er lham kaynayd.

New York Rad kal Kadnlar (New York Rad cal Women) grubunun 1968 ylnda New Yorkta
yaptklar toplantda, Kath e Sarach ld tarafndan hazrlanan pankartta bu lham kaynaklarna
referansla, u szler yer ald: Olduu g b anlat -S yah Devr m (Tell t l ke t s- The Black
Revolut on);Aclar hatrlamak n aclar anlat n Devr m ( Speak pa ns to recall
pa ns - The Ch neese Revolut on);B tch, S ster, B tch The F nal Revolut on -Son Devr m
(Hans ch, 1999)

New York Rad kal Kadnlar (New York Rad cal Women) grubu, b msel ve tekn k olarak
b l n ykseltmey balattysa da, kend ler n n de bel rtt g b ne ter m ne de f k r yen yd .
Sol hareket n hcre rgtlenmes , nl kadnlarn, speak pa ns to recall pa ns toplantlar,
S v l Haklar Hareket n n kk grup rgtlenme deney mler kadnlarn deney mler le
b rle nce b l n ykseltmen n kend ne has yntem ve lkeler ortaya kt (Rosenthall, 1984).

27 Kasm 1968de Ch cagoda gerekleen, B r nc Ulusal Kadn Konferans (F rst Nat onal
Womens L berat on Conference)nda, speak pa ns to recall pa ns grubu deney m n
fem n st harekete uyarlayarak b l n ykseltme gruplarnn adn koyan Kath e Sarach ld,
b l n ykseltme yntem n tantt (1970: 79-80). Konferansta, New York Rad kal Kadnlar
grubunun rgtlenme perspekt f n eren, Fem n st B l n Ykseltme n B r Program (A
Program for Consc ousness Ra s ng) balkl b r b ld r sundu. Bu programa gre, b l n
ykseltme gruplarnda b r araya gelen kadnlar, paylatklar duygu ve deney mler zer nden
kend zgl deney mler ne da r anal zler gel t recek, bu anal zler kanlmaz b r ek lde
kadnlar eylem yapmaya sevk edecek, bu eylemler n sonucunda yen kk gruplar oluacak,
kk gruplarn b r araya gelmes yle k tleselleme ve ardndan da kadn devr m
gerekleecekt . B l n ykseltme gruplar ya da d er ad le kadn kurtulu gruplar, kadn
devr m n n gerekleeb lmes n, teor ve eylem n b rl ktel n mmkn klacak b r taban
rgtlenme yntem olarak tasavvur ed lm t .

Bu rgtlenme yntem n n hayata geeb lmes n atlmas gereken lk adm se, kadnlarn
k sel deney mler n ve duygularn zgr/serbest alanlar (free space) (Allen, 1970: 6)
olarak paylamalaryd. Sarach ld, Fem n st B l n Ykseltme n B r Program le
kadnlar duygular le hareket ett kler n aa gren erkek kltrne karn, duygularn,
hayatlarn kontrol eden her trl kt dar karsnda kadnlarn en byk s lah olduunu
syleyerek kadnlar duygularna sah p kmaya ve b l n ykseltme gruplarnda duygularn
paylamaya aryordu:

Gel n, gruplarmzda duygularmz paylaalm ve onlar b rlet rel m. Kend m z

brakalm ve duygularmzn b z nereye gtrdn grel m. Duygularmz b z
teor ye, teor m z eyleme, eylemler m z hakkndak duygularmz da b z yen teor ye ve
yen eyleme gtrecekt r. (Sarach ld, 1970: 78)

Kadn Kurtulu Hareket n n b l n ykseltme gruplarn, b r rgtlenme yntem olarak

sunmasna karn sol hareket, Kadn Kurtulu Hareket n n mcadeles n kmseyerek
kadnlarn k sel deney mler n anlattklar bu gruplarn b r terap grubu olduunu, pol t k b r
grup olamayacan, dolaysyla da devr m gereklet recek b r ara olamayacan
savunuyordu.

New York Rad kal Kadnlar yes Carol Han sch, kend s n n de yes olduu, dnem n nsan
haklar rgtler nden Gney Konferans E t m Fonu (Southern Conference Educat onal
Fund-SCEF)nun b r baka yes olan Dott e Zellnern Kadn zgr Kurtulu Hareket ne
yneltt elet r lere yant vermek n, 1969 ylnda, Dott en n Kadn zgrlemes
Hareket zer ne Dnceler ne Kar Dnceler balkl b r met n kaleme ald. Bu met n,
kadnlarn b l n ykseltme gruplarnda evl l k, ocuklarla l k ler, krtaj, ev ler , c nsell k
vb. g b konularda k sel deney mler n ve duygularn paylatktan sonra, bu duygu ve
deney mler n ortak noktalarn bularak bunlarn nedenler ne da r cevaplar bulduklarn, bu
gruplarn kadnlarn hayatlarn de t rmek n eyleme gemeler n salayan pol t k gruplar
olduunu, ksaca k sel sorunlarn heps n n aslnda pol t k sorunlar olduunu sylyordu. Bu
metn Han sch kaleme alm olsa da met ndek dnceler Kadn Kurtulu Hareket n n
savunduu f k rlerd . Han sch n bu metn , daha sonra, 1970 ylnda, Notes From Second
Yearda, derg n n ed trler Shulam th F restone ve Anne Koedtn bel rled K sel Olan
Pol t kt r (The Persnoal s Pol t cal) bal le yaymlandnda ok byk b r etk yaratt
(Han sch, 1969; Han sch, 2006). Metn n balnda yer alan, k sel olan pol t kt r sz
k nc Dalga Fem n st Hareket n en neml mottosu oldu. O gne kadar, sadece kadnsal
meseleler olarak grlen ve zel alana a t olduu sylenen konularn kamusal alana,
pol t kaya dh l ed lmes kadnlarn hayatlarnda karln buldu ve b l n ykseltme gruplar
Kadn Kurtulu Hareket n n savunduu f k rler n yaylmasn mmkn klan neml
aralardan b r oldu.

New York Rad kal Kadnlar, kend b l n ykseltme grubu deney mler nden de yola karak,
yen grup oluturmak steyen kadnlar n tavs ye n tel nde olan bu lke ve yntemler n
neler olduunu B l n Ykseltmeye G r bal le yaymladlar. Bu lke ve yntemler ,
kk grup olmak, dzenl toplanmak, toplant b t sres bel rlemek, gruptak herkes n
b rb r nde let m b lg ler n n olmas, gven l k s ve yaknlk kurab lmek n grubun
balangcndan sonuna kadar ayn k lerden olumas, somut olaylar anlatrken
genellemeks z n sadece k sel deney mler zer nden anlatmak, grupta paylalanlar grup
dndan k ler le paylamamak, zaman daha y deerlend rmek n zer ne konuulacak
b r konu bel rlemek, da re ekl nde oturmak ve daha suskun kadnlarn da konuab lmes n
srayla sz alarak konumak, yarglamadan ve farkl deney mler daha doru daha yanl
ekl nde kyaslamadan d nlemek, sz kesmemek, b r sorununu paylaan k ye tavs ye
vermemek bunun yer ne b rok kadnn benzer duygu ve deney m paylatn hatrlatarak
k y glend rmek, k n n baz eyler lk defa bu grupta anlattn gzeterek anlatmakta
zorlandnda onu cesaretlend rmek, ac l k sel b r sorunu olana lk konuma srasn vermek,
terapt k b r taraf olsa da grubun k sel sorunlarmz zmek n geld m z b r terap
grubu olmadn unutmamak ve en neml s anlatlan k sel deney mlerden ortak noktalar
karmak ve buradan b r sonuca varab lmek ekl nde zetleyeb l r z. (Introduct on to
Consc ousness Ra s ng, [01.09.2015]) Met nde, bunlarn btn b l n ykseltme gruplarna
uyarlanacak lke ve yntemler olmad, her grubun kend ht yacna gre farkl yntemler
olab lece bel rt lm olsa da yen kurulan b l n ykseltme gruplarnn b rou, kk
rev zyonlarla, temelde bu lke ve yntemler ben msed ler.

1970lerde, medyann da Kadn Kurtulu Hareket ne lg gstermes n n etk s yle, b l n

ykseltme gruplar bata Amer ka ve Avrupa olmak zere dnyann drt b r yannda hzla
yaygnlat. Kanada, ng ltere, Meks ka, Tanzanya, Avusturalya, F nland ya, Almanya
Hollanda, Fransa, Japonyada kadnlar, temelde New York Rad kal Kadnlarn oluturduu
lke ve yntemler ben mseyen b l n ykseltme gruplar oluturdular. Sadece New Yorkta,
k yzn zer nde b l n ykseltme grubu olutu. (Morgan, 1970: xxv) Bu gruplarn neml
b r ksm, kadnlarn sosyallet kler , dertlet kler , tarttklar, ortak okuma yaptklar fakat
bunun sonucunda herhang b r eyleml l e g r med kler ve herhang b r rgtlenmen n
ars le de l de kend l nden b r araya gelen kadnlarn oluturduu gruplard. Bu
gruplarn hzla yaylmasnn, rad kal fem n stler n ngrd ek lde kadn devr m ne g den
srec rmekten baka b r anlam olduu a krd.

Kadn Kurtulu Hareket nden kadnlar, en bandan t baren b l n ykseltmen n kes nl kle
terap grubu olmadn, kadnlarn ortak ez lm l kler n n kayna olan erkek egemenl n
sorgulayacaklar ve buna kar kend l nden/kanlmaz olarak eyleme geecekler b r
rgtlenme yntem olduunu vurgulam olsalar da (Redstock ngs Man festo, (1969; Allen,
1970; Han sch, 1969) b l n ykseltmey Kadn Kurutulu Hareket ne sunan New York
Rad kal Kadnlar, ksa b r zaman sonra, bu yntem yen den deerlend rme ht yac duydular.
1971 ylnda, yayn organlar olan, nc Yldan Notlar: Kadn Kurtuluu (Notes From
Th rd Year: Womens L berat on)nun bayazsnda, b l n ykseltmen n kadn devr m n
gereklet rmek n snrl b r ara olduunu, Kadn Kurtulu Hareket n n yola sadece b l n
ykseltme gruplar le devam etmes n n harekets zl get rece n syled ler ve kadnlar
kk gruplarla ya da daha gen apl kolekt f eylemler rgtlemeye ardlar.

B l n ykseltme gruplar rad kal fem n stler n ngrd ek lde, fem n st hareket n
k tlesellemes n ve kadn devr m n mmkn klan b r ara olamasa da, 1960lar ve
1970lerde Amer ka ve Avrupada ve 80lerde de Tk yedek kadnlar n fem n zm le
gerek karlamann alan ve k sel olann pol t k olduunu gstermen n neml b r arac
oldu.

Kadnlar, b l n ykseltme toplantlar sayes nde, toplumsal c ns yet roller n sorgulamaya

baladlar. k l c ns yet s stem er s nde kadnlara atfed len, olumsuz (kskan, drdrc,
ded koducu, mantksz, ps koloj k sorunlar olan anormal) ya da olumlu ( hassas, ek, k bar,
t t z, kutsal anne vb. g b ) pek ok doal ya da norm kabul ed len kategor n n gerekl n
kend deney mler zer nden dnmeye baladlar. Farkl kadnlk deney mler n duymak
hem kadnlarn gerekl kler n n, onlara atfed len rollerden farkl olduunu hem de bu roller n
de eb lece n grmeler n salad. Bylece, b l n ykseltme le gerekleen en neml
de m, kadnlarn sess zl kler n bozup o gne kadar konuulmayan gerekler n
konuulmasndan z yade o gne kadar doal ve norm olann referans noktasnn yer nden
oynatlmas ve kadnlarn deney mler n n gerekl e ulamak n b r balang noktas
olab lece n n grlm olmasdr; dolaysyla gere n ne olduunun tanmnn
de mes d r (Mackk nnon 2003: 109).

B l n ykseltme gruplarnn gerekl n sorgulad b r d er neml toplumsal norm se

kadn kadnn kurdudur g b zdey ler le de aa kan, kadnlarn b rb rler le dayanma
kuramayacaklardr. Toplumsal c ns yet g l k ler sadece kadn erkek karsnda h yerar k
olarak aada konumlamaz, kadnlar arasnda da h yerar ler yaratr ve onlar srekl rekabet
hl nde tutar. Kadnlar b l n ykseltme gruplarnda, hem kadn dayanmasnn gerek
hayatta var olduunu hem de dayanma kurmalarn engelleyen erkek egemen s stem n
sylem ve prat kler n n neler olduunu greb ld ler.

Trk yede b l n ykseltme gruplarnn ortaya k Amer ka ve Avrupadan farkl olarak,

rgtlenme yntem olarak ben msenerek hazrlanan b r program dh l nde olmad. Ankara
ve stanbulda kend l nden b r araya gelen kadnlar, b rb rler yle zel hayatlarnda
yaadklarn paylaarak, kend h kyeler arasnda ortaklklar kurduklarnda ve bu ortaklklar
fem n zm n szgec nden ge rerek tarttklarnda b l n ykseltme yaptklarnn dah farknda
de llerd . Yaptklar toplantlarn adn b l n ykseltme olarak, Batdak fem n st hareket
deney m ne bakarak, sonradan koydular:

r n: u ok lg n de l m ! B r araya geld kten sonra ne yapacamz tartlyor, ev r m

yoksa zgn yapt m? lk k tap saptanyor: Az sonra da grup, b l n ykseltmey yaamaya
balyor. Onu b r yerlerden m rend k kend aramzda m kefett k, nereden kardmz
h hatrlamyorum.

Feraye: Onu sted k, b r araya gelme neden m zden daha da ar basyordu sank b l n
ykseltme. (Kadnlk Durumu nsz, 1985: 10)

lk yllarda teor falan yoktu, bugn konutuumuz ertes gn teor oluyordu. lk kez b r
harekette ncel kle teor yoktu ama hzla gel yorduk. (Muazzez Top, 21.01.2000 tar hl
syle den aktaran T m s ve Aduk Gevrek, 2009: 17)

Onlar bu toplantlarda mot ve eden ey, ler b r tar htek kadn devr m n gereklet recek
olmak de l bugn kend k sel devr mler n gereklet r yor olmalaryd; kend ler ve ortak
kadnlk durumlar le lg l srekl b r ke f hl ndeyd ler (Ayta, 2005; Ovad a, 2005; Savran,
2005a; Kadnlk Durumu nsz, 1985). Bunlar balangta, kadnlarn k sel deney mler n
serbeste konutuklar gruplarken b r sre sonra bel rlenen temalarla (annel k, c nsell k, a le
l k ler vs. g b ) lg l ortak okumalar yaparak tartmalar yrttkler gruplara dntler.
Kk gruplarn yaptklarn duyan baka kadnlar ya bu gruplara dh l olmak sted ler ya da
kend b l n ykseltme gruplarn kurdular.

B l n ykseltme gruplar, b r rgtlenme yntem olmasna karar ver lerek hayata ge r lmed
ama Trk ye fem n st hareket n n lk rgtlenme b m oldu. Ancak b l n ykseltme
gruplar, kadnlarn glenmes n ve kadn dayanmasn kurab lmen n neml b r arac olarak
kabul grm olsa da, b r rgtlenme yntem olarak Trk ye fem n st hareket nde kalc
olamad. Fem n st hareket n b r rgtlenme b m olarak b l n ykseltme gruplarna ht yac
olup olmad ya da b l n ykseltme gruplarnn kadnlarn hayatlarnda neler de t reb ld
fem n st hareket n tartma konularndan b r olmaya bugn de devam etmekted r (Ovad a,
2008; Ovad a, 2011; Ayta, 2011).

14.1.2. Kamusal Alana k

stanbuldak kk grubun (b l n ykseltme grubu) toplantlarndan haberdar olan kadnlar,
gruba katlmak sterler. Bunun zer ne, kk gruptak kadnlar baka kadnlarla bulumak
n b r toplant ars yapar. YAZKOda gerekleen toplantya yzn zer nde kadn katlr
(Ovad a, 1994).

YAZKO kadn d z s tantm n, 2023 N san 1982 tar hler nde, Gazetec ler Cem yet nde
dzenlenen Kadn Sorunlar Sempozyumuna, Tunus kkenl Fransz fem n st G sele
Hal m y davet eder. Hal m , konumasnda, o dnem Trk ye fem n stler n n kamuoyu
nnde kullanmaktan ek nd kler fem n zm szcn kullanr. Bylece, fem n zm
szcn, Hal m araclyla, kamusal b r toplantda lk kez telaffuz ed lm olur. Bu
konferans n Hal m n n terc h ed lmes n n neden n Tekel u ek lde aklar:

B ze get r lece n ok y b ld m z Bat kopyacl sulamasn geers z klab lecek

b r nc Dnyal fem n stt , Hal m . Sonradan benzer takt kler n emekleme
aamasndayken btn fem n st hareketler tarafndan kullandn rend mde ok
ardm. (Tekel , 1989b:37)

Trk yel fem n stler n kamusal alana lk klar se, YAZKOnun yaynlad Somut
Edeb yat Derg s n n drdnc sayfasnn fem n stlere ayrlmas le olur. Bu sayfa le
fem n stler, aka fem n zm n savunuculuunu yapmaya balarlar. Derg de, fem n stler n
yazlarna bakldnda, bunlarn arlkl olarak, kadn erkek roller n n elet rel
deerlend rmes n yapan, kadnlarn ortak ez lm l n ve buna kar ortak mcadelen n
nem ne de nen, fem n zm n erkek dmanl de l kadnlarn e tl n ve zgrln
hedefleyen b r deoloj olduunu anlatan ve edeb yat, s nema bata olmak zere hayatn her
alannda fem n st elet r y yerlet rmeye alan yazlar olduu grlr. Bu yazlara karn,
fem n zm n bu lkedek kadnlarn sorunlarn grmeyen Bat merkezl b r dnce olduunu
ve nsan haklar yer ne kadn haklarn savunduu n kadnlarn kurtuluunu
salamayacan, kadnlarn kurtuluunun kadn ve erke n ortak mcadeles le kap tal m
ykldktan sonra mmkn olacan savunan ok sayda elet r yazs geld n de gryoruz.

Bata kadnlar olmak zere gen b r okuyucu k tles olmasna karn, Somut drdnc sayfa,
3 Haz ran 1983 tar h nde yarm sayfaya drlr, 5 Austos 1983 tar h nde se tamamen
yayndan kaldrlr.
Somut drdnc sayfa, b rok kadnn fem n zm le karlamas anlamna gel r. Fem n zm n
Trk yede b l n rl n ve meruluunu salayan neml b r deney md r. Bu srete,
Kemal stler, sol hareket ve muhafazakr kes mlerden gelen saldrlar karsnda fem n stler
ok ypranrlar. Bu nedenle ksa b r sess zl k dnem yaanr ama bu sess zl k yaynev
kurulmasyla bozulur.

1984 ylnn Mart aynda, on kadn, Trk yen n lk fem n st yaynev n , Kadn evres
Yaynlarn kurarlar (Tekel , 1989b: 38). 8 Mart haftasnda gazeteler, Kadn evres
Yaynlarnn kurulmasna yer ver r. Bu haberler, rgtl b r fem n zm n gazetelere yansyan
lk haber olur (Ovad a, 2005:62).

Yaynev n n haberler n n ardndan ok sayda kadn, kolekt f b r mcadele yrteb lmek n

yaynev evres ne dh l olmak ster. Bunun zer ne, b rl kte neler yaplab lece ne l k n
gen toplantlar yaplr. Bunlarn sonucunda, fem n st l teratr okuyup tartacaklar k tap
kulbn kurarlar. K tap kulbnde, teor ve prat b rl kte tarttklar, toplantlar, sem nerler
ve paneller dzenlerler. Bu etk nl kler sayes nde, ok daha fazla kadna ularlar.

1985 ylnda, Ankaradak fem n stler se, Metropol S nemasnda, Fatmagl Berktayn,
Kadn Haklar ve Meden Kanun balkl konuma yapt b r toplant organ ze ederler. Bu,
Ankaradak fem n stler n kamusal alanda yapt lk toplantdr.

Kadn evres n n gereklet rd neml etk nl klerden b r de, 3-11 Kasm 1984
tar hler nde, TYAP K tap Fuarna katlmak olur.

Kadn evres Yaynlarnn lk yaymlad k tap, YAZKO Kadn D z s n ev rmeye

baladklar, Jul et M tchell n Kadnlk Durumu k tabdr. Sonra srasyla, 1984 ylnda
Andre M tchel n Fem n zm ve Lee Cornen Evl l k Mahkmlarn, 1986 ylnda Al ce
Schwarzer n S mon de Beauvo r le yapt syle olan Ben B r Fem n st m ve 1988 ylnda
da Dayaa Kar Kampanyann rn olan Bar Herkes Duysun k tabn yaymlarlar.

Kadn evres Yaynlar, hem b r pol t k odak hem de b r yaynev olma faal yetler n b rl kte
srdrmekte zorlanr ve bamsz b r gel r kayna yaratlmad n kapanr.

14.2. Kampanyalar Dnem

B l n ykseltme gruplar, k tap kulb, sem nerler ve paneller g b etk nl kler sayes nde hem
fem n zm daha fazla kadna ular hem de fem n st pol t kaya da r tartmalar der nle r.
deoloj k mayalanma dnem tamamlanr, bu b r k m le erkek egemen s stem dntrecek
kolekt f eylemler gereklet rmen n ve fem n st sz daha fazla kadna ulatrmann zamann
gelm t r.
Bu dnem n lk eylem , Trk yen n 1985 ylnda mzalad, Kadnlara Kar Her Trl
Ayrmcln nlenmes Szlemes (Comm ttee on the El m nat on of D scr m nat on aga nst
Women- CEDAW)n n uygulanmas n Ankaral ve stanbullu fem n stler n ortak mza
kampanyas balatmas oldu. Hem 12 Eyll dnem n n ar s yasal basksnn h ssed ld b r
sre olduu n hem de fem n zm n yaygn b r meru yet n n olmad dnldnden,
kampanyay balatan kadnlar mza kampanyasna lg n n az olacan dnmlerd . Fakat
kampanya kadnlardan ok gen b r lg grd ve 6000 kadn mza verd . D leke, mzalarla
b rl kte 8 Mart 1987de Mecl se sunulduunda altnda 6000 kadnn mzas vard. Bu
kampanya Anakaral ve stanbullu kadnlarn b rl kte gereklet rd lk eylem oldu.

Kadnlar d lekes ok ses get rd . Bu eylem n ardndan, dnem n neml

gazeteler Hrr yette ve Cumhur yette, kadnlarn mcadele tar h n , fem n zm n ortaya
kn anlatan yaz d z ler yaymland. Hem ok sayda kadnn lg gsterm olmas hem de
gazetelerde fem n zm le lg l b lg lend r c yaz d z ler n n yaymlamaya balamas
fem n zm n Trk yede artk meruluk kazandnn gsterges yd . (Tekel , 1986b; Savran,
2005; Saktanber, 1993: 214)

Eylem n rgtlenmes srasnda, fem n stler n nasl rgtlenmes gerekt zer ne de

tartmalar yaanr. B r grup kadn artk kurumsallamak gerekt n savunurken b r grup
kadn se kurumsallamann kanlmaz olarak h yerar k b r rgtlenmey get rece n ,
dolaysyla kampanyalar le oluturulacak ge c rgtlenmeler savunmaktayd. Eylem n
ardndan, kurumsallamay savunan kadnlar, CEDAWn hukuka uyarlanmasn ve erkek
egemenl n her ynyle dntrmek amac le Ayrmcla Kar Kadn Derne n
kurdular.

Kadnlar d lekes fem n zm n meru yet n salamt fakat fem n stler n b r hareket olarak
ortaya k, 1987 ylnda rgtlenen Dayaa Kar Kampanya le mmkn olmutur. 4 N san
1987de ankrda hk m Mustafa Durmuun verd b r mahkeme karar kampanyann
balangcn ateler. Karar yle d : Kadnn srtndan sopay, karnndan spay eks k
etmeyeceks n. Bu kararn alnmasndan ksa b r zaman sonra ankrda sek z avukatn bu
karar karsnda balattklar protesto, daha sonra stanbula, Ankaraya ve d er llere yaylan,
mza kampanyalar, sokak gster ler ve tartmalarla lerleyen b r kampanyaya dnr.
Daya Kar Kampanyann lk eylem , Ankaral fem n stler n, anneler gnnde Annen z
sev p karnz dvyor musunuz? sloganyla 10 Mays 1987 tar h nde dzenled Genl k
Parkndak eylemd r. Ankarada anneler gnnde yaplan bu eylemler gelenekselle r.

Dayaa Kar Kampanyann k nc eylem se, stanbulda 17 Mays 1987de, Yourtu

Parknda noktalanan yrytr. Yrye Dayan kt cennet stem yoruz, Kadnlar!
Dayaa kar dayanmaya, Dayak a leden kmadr, Dayak nereden ktysa oraya,
Yeter sz kadnlarn g b szler n yazl olduu dv zler tayan, 2500den fazla kadn
katlr. Erkekler se, kadnlarn arkasnda yryerek eyleme katlrlar. Bu yryn b r d er
neml zell se, 12 Eyll darbes nden sonra gerekleen lk sokak yry olmasdr.

Kampanyann; gen katlml ve etk l b r kampanya olmasnn yannda eylem rgtleyen b r

grup kadnn 1990 ylnda Mor at Kadn Sna Vakfn kurmalar ve Bar Herkes
Duysun! k tabnn karlmas g b somut sonular da olmutur.

Dayaa kar yryten sonra baka kadn gruplar le yaplan k nc byk buluma, 4 Ek m
1987 tar h nde, Kar ye Mzes Meydannda dzenlenen sokak enl d r. Trk yede lk kez
gereklet r len enl k b m ndek bu eyleme 2000den fazla kadn katlr ve enl k sayes nde
Dayaa Kar Kampanyann sz daha fazla kadna ulaab l r. enl kte, ddete maruz kalan
kadnlarn arayaca telefon hatlarndan oluan dayanma alar kurulmasna karar ver l r.

8 Mart 1988 tar h nde se, Esk a, Yen a ve hep ayn a, alar boyu kadnlarn ev
nde h b r ey de med temas le Ge c Modern Kadn Mzes etk nl yaplr.
Kadnlarn gndel k hayatlarnda kullandklar cmbz, tampon, b beron, be k, leen, slak
bezler, amar pl , sutyen, doum kontrol aralar, tencere, deterjan g b aralardan b r ev
kadn heykel , Mehul Kadn Ant yaplr ve serg len r. Bu mze kmsenen ev ler n ,
grmezden gel nen kadn eme n , g zl yaamaya zorlanan regl g b kadnlk hller n
grnr klar (Ovad a, 1994).

Kadnlar D lekes Kampanyasnn rgtlenme aamasnda, fem n st rgtlenme

tartmalarnn yan sra artk farkl fem n zmler de tartlmaya balanr. Kend ler n rad kal
fem n st olarak tanmlayan kadnlar 8 Mart 1987de Fem n st derg s n , sosyal st fem n stler
se 1 Mays 1988de Kakts derg s n karmaya balarlar. Bell b r per yodu olmayan
Fem n st derg s , 7 Mart 1990 tar h ne kadar toplam yed say yaymlanr. k ayda b r
yaymlanan Kakts se, Eyll 1990 tar h ne kadar toplam on k say yaymlanr.

1989 ylna gel nd nde, k tlesel eylemler rgtleyeb len, konferanslar dzenleyen, hem
kend yaynlarna hem de baka yaynlara fem n zm ve fem n st hareket le lg l yazlar
yazab len b r fem n st hareketten sz ed leb l r. Bu b r k m n zer ne, Ankaral fem n stler,64
tm fem n stlere s zce de artk fem n st b r kongren n zaman gelmed m d ye balayan b r
mektup le b r toplanma ars yapar. Bu ar le 11-12 ubat 1989 tar hler nde Ankarada
Fem n st Hafta Sonu gerekle r.

Fem n st Hafta Sonunda tartlmak n bell konu balklar bel rlenm olsa da bulumada
en ok tartlan konu fem n st rgtlenmen n nasl olmas gerekt ve bu rgtlenmeler
nde h yerar n n nasl alab lece olmutur. Bu buluma, Ankaral ve stanbullu
fem n stler n lk defa yz yze tartma yapt ve ant -h yerar k b r rgtlenmen n nasl
mmkn olab lece ne da r fem n st rgtlenmeye l k n bugn de geerl l n koruyan
konularn konuulduu b r toplant olduu n olduka neml d r. Fem n st Hafta Sonunun
sonucunda, toplantya katlan tm kadnlarn ortaklat, Kadnlarn Kurtuluu B ld rges
balkl b r b ld rge yaymlanr.

Fem n st Hafta Sonu bulumasnn neml b r d er sonucu se, Ankarada ve stanbulda,

sokakta, yer nde ve evde c nsel tac ze kar aamal b r Beden m z B z m, C nsel Tac ze
Son Kampanyas yaplmasna karar ver lmes olur. Kampanyann b r nc aya olan, sokakta
yaanan c nsel tac ze kar kmak n Ankarada ve stanbulda fem n stler eylemler
dzenled ler. Bu eylemlerden b r tanes , kend ler n tac z eden erkeklere korkmadan ne
batrmalar n kadnlara mor kurdelel neler n datld Mor ne Eylem olur. Mor ne
Eylem ne hem kadnlar hem de medya ok lg gster r.

Bu dnem n b r d er neml bulumas se, HDn n kadn kom syonunun ars le

stanbuldan, Ankaradan, Hakkar den, Adanadan ve zm rden sosyal st ve fem n st
kadnlarn katld, 20-21 Mays 1989 tar hler nde stanbulda gerekleen Kadn
Kurultaydr. Kurultayn slogan Yarn De l md d . Kurultaya 2500 kadn katlr;
erkekler de katlr ama arka sralarda otururlar. Bu Kurultay, fem n stlerle sosyal st kadnlarn
b rl kte rgtled lk toplantdr. Bunun yan sra, stanbul ve Ankarada rgtlenm olan
fem n stler n, baka eh rlerden gelen ve kend ler nden farkl dnen kadnlarla da lk
karlamasdr. Bu neml zell kler ne ramen Kurultay ne yazk k olumlu sonulanmaz.
Fem n stler ve sosyal st kadnlar arasnda kan tartmalarn sertlemes ve bu tartmalara
erkekler n de mdah l olmasyla, fem n stler n Kurultay terk etmeler le sonlanr. Fakat
yaanan olumsuzluklara ramen, Kurultay Kom tes , farkl k gre de yer veren b r sonu
b ld rges yaymlayab l r (Paker, 2005: 188-192).

Bu dnem n son eylem se, fuhuu kend ne meslek ed nen kadnlarn tecavze uradnda
fa le nd r m yaplmasn ngren Trk Ceza Kanununun 438. Maddes n n kaldrlmas n
yrtlen kampanyadr. Antalyada b r kadna tecavz eden adamn cezasna, kadnn fuhu
yapt gerekes le TCKnn 438. Maddes ne dayanarak nd r m yaplr. Antalya Sulh Ceza
Mahkemes bu karar n Anayasa Mahkemes ne t raz bavurusunda bulunur. Anayasa
Mahkemes se, ffetl ve ffets z kadna tecavz ayn ey de ld r gerekes le mahkemen n
t razn reddeder. Bunun zer ne, kadnlar Adana, zm r, Ankara ve stanbulda 438.
Madden n kaldrlmas n protestolar dzenlerler. Bunlardan b r tanes , 24 Ocak 1990
tar h nde, stanbulda, genelevler n bulunduu Zrafa Sokakta, kadnlarn ffetl ve ffets z
olarak ayrtrlmasn kabul etmed kler n bel rten basn aklamasnn yapld ve
aklamann ardndan ffetl Kadn Ves kas datlan eylemd r. Kadnlarn protestolar
sonu ver r ve 438. Madde yrrlkten kaldrlr.
14.3. 90l yllar: Kurumsallama ve Karlamalar Dnem
90l yllar fem n st hareket n kurumsallat dnem olmutur. 80l yllarda cokulu
tartmalar, bulumalar ve eylemler gereklet ren fem n st hareket n yer n kend
gndemler ne (projeler ne) odaklanm, bell b r etrafnda rgtlenen, b rb r nden kopuk
kadn gruplarndan oluan b r hareket almtr. Bu dnemde kurumsallamann ve e
kapanmann yaygnlamasnda, fem n st hareket n b r ken b lg ve deney m n kalc yaplara
dntrmek stemek ve kampanyalar sres nce yaanan tartmalarn hayal krkl ve
yorgunluk yaratm olmas g b hareket n d nam kler olduu g b 90l yllarda toplumsal
muhalefet n ger lem olmasnn da etk s vardr.

90l yllardak lk kurumsallamalar kadna ynel k ddet alannda gereklem t r. ddetle

mcadele eden kadnlar ddete urayan kadnlarla dayanmak ve bu dayanmann
srekl l n salamak n lk nce kadn danma merkezler ve kadn snaklar kurmay
hedeflem lerd . Bu nedenle, 1990 ylnda Trk yen n lk kadn danma merkez n kuran
Mor at Kadn Sna Vakf ve 1993 ylnda Trk yen n lk bamsz kadn snan aan
Ankara Kadn Dayanma Vakf lk kurulan rgtler oldular. 1997de, D yarbakrda kurulan
ve u anda 23 lde ubes bulunan KA-MER (Kadn Merkez ) de y ne ddet alannda faal yet
gsteren kadn rgtler nden b r d er d r.

ddet alannda alan kadn rgtler n n yan sra 90l yllarda, farkl alanlarda faal yet
gsteren kadn rgtlenmeler de ard ardna kurumsallamaya devam eder. Kadnlarn tar h n
grnr klmak ve bu tar h sonrak kuaklara aktarmak amacyla kurulan Kadn Eserler
Ktphanes ve B lg Merkez (1990), hem ulusal hem de uluslararas dzeylerde kadnn
nsan haklar alannda almalar yrtmek amacyla kurulan Kadnn nsan Haklar-Yen
zmler Derne , kadnlara ynel k popler fem n st b r yayn olan Pazartes Derg s (1994),
geleneksel kadn majn pek t ren d n yorumlardan ve modern toplumda d ndar kadnlara
uygulanan ayrmclklardan kaynaklanan sorunlar zmek n rgtlenen Bakent Kadn
Platformu (1995), kadnlar aras let m salamak n kurulan Uan Sprge (1996),
kadnlarn pol t kaya katlma ve se lme orann arttrmak amacyla kurulan KA-DER ( Kadn
Adaylar Destekleme Derne ) (1997) kurumsallaan kadn rgtler nden sadece b r ksmdr.

1990larda yaanan kurumsallama deney m n n, fem n st hareket n kend gcn

greb lmes , fem n st harekete b lg ve deney m b r kt rme anlamnda ok neml katklar
olmutur. Kurumsallamaya c dd anlamda emek, enerj , zaman ve para harcanmtr.
Kurumsallamann, yeterl deney me sah p olmayan ve yzlerce brokrat k lemle uramak
zorunda kalan kadn gruplar zer nde, zell kle de rgt l k ler dzey nde olumsuz
etk ler de olur. B l n ykseltme gruplar ve kampanyalarn yatay ve srekl l k gstermeyen
rgtlenme deney mler ne sah p olan kadnlar bu yen kurumlarn kat yaplarna uyum
salamakta zorlanmlardr (Ik 2009: 57).

Fem n st hareket n, b l n ykseltme gruplar dnem nden t baren tarttklar ya, deney m ve
b lg h yerar s , ak ve g zl h yerar , karar verme sreler n n effafl, blm, rgtn
cretl alanlar le gnlller arasndak l k ler g b fem n st rgtlenme tartmalarnn
kurumsallama deney m le b rl kte daha da etref l hle geld grlmekted r (Kardam ve
Ecev t, 2009; Ik, 2009; Koal , 2009).

Her rgt kend ne has farkl d nam kler nden dolay rgtlenmeye da r farkl tartmalar
yryor olmasna karn, heps ndek ortak zell k fem n st b r rgtlenmen n yatay b r
rgtlenme olmas gerekt ne olan nan ve pol t k durutur. H yerar k olmayan b r fem n st
rgtlenmen n neden hayata ge r lemed ve fem n st b r rgtlenmen n neden yatay b r
rgtlenme olmas gerekt ne ynel k srekl b r tar hsel anal z n ve tartmann yrtlyor
olmas gnmz fem n st hareket n n de en canl tartma konularndan b r olmaya devam
etmekted r (Paker, Yurdalan ve Esmeray, 2012)

Bu dnem n b r d er zell se, Krt fem n stler n, Trk yedek fem n zm n Trkln,
Mslman fem n stler n se fem n zm n sek nc tavrn sorgulamaya baladklar dnem
olmasdr (Bora ve Gnal, 2009: 8). Krt fem n stler ve Mslman fem n stler, bu dnemde
b r yandan fem n stl kler n d er yandan da nde bulunduklar hareketlere Krtlkler n ve
d ndarlklarn spat etmeye altklar k l , zorlu b r mcadele verd ler.

Krt fem n stler, hem Krt hem kadn olduklar n Krt olmayan kadnlardan farkl sorunlar
da olduunu ve bunun n de farkl b r fem n st pol t kaya ht ya olduu f kr n savundular.
Bu farkn ne olduunu se kend yaynlarn kararak anlattlar. Yayn hayatlar uzun
olmamakla b rl kte, bu dnem de Roza, (1996), Juj n(1996) ve J n-u J yan (1998) olmak zere
derg kardlar (Hal de ve Canan, 2005).

Mslman fem n stler se, b r yandan toplumsal c ns yet roller n sorgularken d er yandan da
bartl olmaktan dolay yaadklar ayrmclklar grnr klmaya altlar. Kadnlara
atfed len toplumsal roller d n referanslarla elet rmeye baladklarnda d ndar evredek
erkekler n ok sert saldrlarna maruz kaldlar. Fem n st hareketten se, d n g b b r tahakkm
l k s n ben msed kler n fem n st olmayacaklarn syleyenler oldu. Bu dnem n d ndar
fem n stler n n neml b r blm, 1995 ylnda Bakent Kadn Platformu ad altnda
rgtlend ler (efkatl T. ve Ramazanolu, 2005).

Krt kadnlar ve d ndar kadnlar le fem n stler n bulutuu ortak noktalar artk daha fazla
olmakla b rl kte, bu b rl ktel n hang zem nde nasl olmas gerekt hl tartlmaktadr
(Aknerdem, 2012; Aras, 2012).

Sonu

2000lere gel nd nde se kurumsallamann der nlet n , fem n zme ve fem n st

rgtlenmeye da r tartmalarn zeng nlet n grmektey z. Bu yllarda yen kurulan rgt
says 90lardak kadar olmamakla b rl kte yen fem n st rgtler kurulmutur ve kurulmaya
da devam etmekted r. Kadnlarn yaad her trl ez lm l e ve ayrmcla kar teor n n ve
prat n b r arada olduu b r fem n st pol t ka retmek amacyla kurulan Amarg Kadn
Kooperat f (2001)65, kadnlarn s nema ve medyaya katlmnn, bu alanda kend ler n fade
edeb lmeler n n yan sra bu alandak let m ve ret m gler n de artrmak amacyla
kurulan F lmmor Kadn Kooperat f (F lmmor) (2003) ve kadnlarn kurtuluuna l k n
sosyal st fem n st b r bak le patr arkal kap tal zm le mcadele etmek ve esas olarak
fem n st harekete g katmak amac le kurulan Sosyal st Fem n st Kolekt f (SFK) (2008) bu
yllarda kurulan rgtlerden bazlardr.

2000l yllar fem n st hareket n, kadn hareket le ortak platformlarda yasal de kl kler n
mcadele ett yllardr. Meden Kanun ve TCKnn de t r lmes , 6284 sayl A len n
Korunmas Ve Kadna Kar ddet n nlenmes ne Da r Kanunun karlmas ve Anayasa
yapm sreler ne mdah l olmak, bu dnem n medyada da gen yer bulan eylemler oldu. Bu
eylemler sonucunda, TCK Kadn Platformu, Anayasa Kadn Platformu ve ddete Son Kadn
Platformu g b platformlar kuruldu. Bu platformlarn en yen s , stanbul Szlemes n n
uygulanmasn zlemek n kurulan stanbul Szlemes Trk ye zleme Platformudur.

stanbul Fem ns t Kolektf (FK), Ankara Fem n st Kolekt f (AFK) ve zm r Fem n st Kolekt f
(zFK) se farkl rgtlerde olan ya da herhang b r rgte ye olmayan fem n stler n ortak
pol t ka retmek n 2000l yllarda b r araya geld yaplardr.

2000l yllar, hem hl nde olduumuz dnem olduu n hem de b rb r nden ok farkl
fem n st rgtlenme prat kler olduu n genel zell kler n n sralanmas olduka zor olan b r
dnemd r. Fakat bugn, rgtler , bloglar, yaynlar, yaynevler ve n s yat fler le olduka
zeng n b r fem n st hareket n varlndan sz edeb l r z.

Amarg Fem n st Teor ve Pol t ka derg s , SFKnn yayn olan Fem n st

Pol t kaderg s , Kltr ve S yasette Fem n st Yaklamlar, Del Kadn derg s , Ankara
n vers tes Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkez (KASAUM)n n yayn olan Fe
Derg : Fem n st Elet r , Ay z Yaynev , Gldnya Yaynlar, 5Harfl ler web s tes , Reel
Blog bu zeng nl gsteren oluumlarn sadece b r blmdr.

Uygulamalar
 1. 1987 ylnda dzenlenen Dayaa Kar Kampanya le 2002-2004 yllar arasnda yrtlen Kadn
Bak Asndan TCK Kampanyasn karlatrnz ve bulduunuz farkllklar deerlend r n z.

Uygulama Sorular

1. 1987 ylndan 2000l yllara geld m zde, kampanyalar rgtleme b m nde nasl b r de m
yaanmtr? Kampanya kararlar nasl alnmaktadr? Kampanya talepler nasl oluturulmaktadr?
Kampanyaya l k n b lg ler kamuoyu le nasl paylalmaktadr. Her k dnemde devlet le
l k ler nasl kurulmaktadr? Kampanya haberler medyada nasl yer almaktadr? Kampanya etk
alanlar nasldr?

Blm zet
Bu blmde, Trk ye Fem n st Hareket n n kkler n n Osmanl Kadn Hareket ne
dayandn, Cumhur yet dnem nde devlet n kadn hareket n n gel mes n engelled n , bu
sebeple ancak 12 Eyll darbes n n ardndan sol rgtlerde yer alm olan kadnlarn sol
hareket n erkek egemen yapsn elet rmeler ve kadnlk durumlarn konumaya balamalar
le ortaya ktn grdk. Hareket n lk rgtlenme b m b l n ykseltme gruplarnn
toplumsal c ns yet l k ler n nasl sorguladn, kadnlarn k sel duygu ve deney mler le
toplumsal kadnlk normlar arasndak balar gstererek toplumsal c ns yet roller n n
dnmne nasl katk saladn ve bu gruplarn terap m yoksa pol t k b r grup mu
olduklarn tarttk. Trk ye Fem n st Hareket n n gel m ne ve kazanmlarna da r, bu
srete gereklet rd neml yaynlarnn, eylemler n n ve kampanyalarnn z n srerek
b lg ed nd k.

62- Eyll st tanmlamas, Yaln Kk; Lat fe Tek n ve Ahmet Altan darben n edeb yat ve
sanat alann bask altna almasnn frsatn kullanmakla tham ederek 12 Eyll sonrasnda
popler olmalarn elet rm t . Kk, Eyll st n ges olduunu syler: B r: 12 Eyll
nces nde n kapal ve k olmayan b r konumda olmas gerek yor. k : 12 Eyll le b r
kaybnn olmamas gerek yor. : 12 Eyll le, 12Eyll olmasa h gelemeyece b r yere
gelm olmas gerek yor. (Kk, 1988: 18-19)
63- Glnur Savran, hareket n ortaya kmaya balad 1980 yl le 1986 Kadnlar D lekes
eylem ne kadar olan srec , deoloj k mayalanma dnem olarak adlandrr. (Savran, 2005:
96)
64- ary yapan grup, Fem n st Haftasonunda kend ler ne b r ad koyma ht yac duyuyorlar.
Grup Perembe akamlar topland n kend ler n Perembe Grubu olarak adlandryor.
65- Amarg 2012 ylnda, neden kapandna l k n b r yazl aklama yaparak faal yetler ne
son verm t r.
EK KAYNAKLAR

NTE SORULARI

1. Erkekler ve kadnlar arasndak farkllklara neden olan faktr ned r? Tartnz.

1 / 10

Test B t r

SUNUM

DERS ANLATIMI