HAZRLAYAN

Heinrich Geiselberger

Byk Gerileme
Zamanmzn Ruh Hall stne
Uluslararas Br Tartma
Metis Yaynlar
Ipek Sokak 5, 34433 Beyogu, Istanbul
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726

Byk Gerileme
Zamanmzn Ruh Hali stne
Uluslararas Bir Tartma
Hazrlayan: Heinrich Geiselberger

Ilk Almanca Basm:

Die groBe Regression. Eine internationale Debatte ber
die geistige Situation der Zeit
Suhrkamp Verlag, 2017

Ingilizce Basm:
The Great Regression
Polity Press, 2017

Suhrkamp Verlag, Berlin, 2017

Metinler Her yazarn kendisine aittir, 2017
Metis Yaynlar, 2017

Ilk Basm: Nisan 2017

Yayma Hazrlayanlar: Mge Grsoy Skmen, Sava Kl

Kapak Fotograf: Akdeniz'de Afrikal gmenlerin teknesi

Avrupa kylarna ulamaya alyor, 2014.
Fotograf eken belirsiz.

Kapak Tasarm: Emine Bora

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197 Topkap, Istanbul
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-605-316-084-7

Eserin btnyle ya da ksmen fotokopisinin ekilmesi, mekanik ya da elektronik

aralarla ogaltlmas, kopyalanarak internette ya da herhangi bir veri saklama ci
haznda bulundurulmas, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun hkmle
rine aykrdr ve hak sahiplerinin maddi ve manevi haklarnn ignenmesi anlamna
geldilti iin su oluturmaktadr.
 HAZRLAYAN

Heinrich Geiselberger

Byk Gerileme
Zamanmzn Ruh Hali stne
Uluslararas Bir Tartma

evirenler:
Merisa ahin
Asl Bien
Ahmet Nvit Bingl
Orhan Kl

metis
Kitapta yer alan yazlardan "Demokrasi Yorgunluu", "Nesnesini ve
i smini Arayan Semptomlar", "Ge Neoliberalizmde lerici ve Gerici
Siyaset", "ilerici Neoliberalizme Kar Gerici Poplizm", "Bam
szlama Paradoksundan Liberal Elitlerin lmne", "ourluku
Gelecekler", "zgrlk Korkusunu Amak", "Hn anda Siya
set", "Sayn Bakan Juncker", "Poplist Cazibe" Merisa ahin tara
fndan ngilizceden; "nsz", "Cret Etme Cesareti", "Uygarlk D
na kma", "Neoliberal Kapitalizm iin Sonun Balangc" Orhan
Kl tarafndan Almancadan; "Kresel Gerilemeden Postkapitalist
Kar-Hareketlere" Asl Bien tarafndan i spanyolcadan; "Gvenli
Avrupa" Ahmet Nvt Bingl tarafndan Franszcadan evrilmitir.
 indekiler

nsz
Heinrich Geiselberger ............ ............................................................... 9

1. Demokrasi Yorgunluu
Arjun Appadurai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . ................. . . . . . . . . . . . . .... 17

2. Nesnesini ve sminiArayan Semptomlar

Zygmunt Bauman .............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... .. ..... ........................ 30

3. Ge Neoliberalizmde lerici ve Gerici Siyaset

Donatella della Porta .. . ... ............. . . .............................. ............. . . . . . 44

4. lerici Neoliberalizme Kar Gerici Poplizm:

Bir Bobson Seimi
Nancy Fraser . . .. ... ..... .. .................................................................. 59
...

5. Bamszlama Paradoksundan
Liberal Elitlerin lmne
Eva Illouz ........... .......................... .............. . . . ......... . . . . ........... . . . . .. . . . . 69

6. ounluku Gelecekler
Ivan Krastev . . .
...... ....... .. . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . ................. ....... 87

7. GvenliAvrupa
Bruno Latour . . . . . . ........ . . . . . . . . ........... ...................... . . . . ....... . . . . . . ........... 101

8. zgrlk KorkusunuAmak
Paul Mason . . . . . ...... ........................................... ................... ............. iii
 9. Hn anda Siyaset: Aydnlanma'nn Karanlk Miras
Pankaj Mishra . . . . . . . ......... . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . .. . . . . . . ..... 128

10. Cret Etme Cesareti

Robert Misik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

11. Uygarlk Dna kma: Bat Toplumlarndaki

Geriye Ynelik Eilimler zerine
Oliver Nachtwey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

12. Kresel Gerilemeden Postkapitalist Kar-Hareketlere

Cesar Rendue1es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 168

1 3. Neoliberal Kapitalizm in Sonun Balangc:

Bastnlanlann Geri Dn
Wolfgang Streeck . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. 1 82

14. Sayn Bakan Juncker

David Van Reybrouck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... . . . . ............ . . . . . . . . . . . . . . . 198

15. Poplist Cazibe

Slavoj Zizek .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Katkda Bulunanlar . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

 nsz
Heinrich Geiselberger

Bir dnya dzeni kerken,

o dzen stne tefekkr balar.

Ulrich Beck, 201 1 i

BU KTABI oluturma fkri 2015 sonbahannn sonlannda, 13 Ka

sm'da bir dizi saldn Paris'i sarstktan sonra, Almanya'da yz bin
lerce mltecinin gelii hakkndaki tartmalann iyice iddetlendii
srada ortaya kt. Bu olaylarla siyaset, medya ve sylem bak
mndan megul olmak, anszn dnyann zor mcadelelerle elde
edilen ve gvencede olduu farz edilen standartlann gerisine d
t izlenimini uyandrd.
Devlet yapsnn artk mevcut olmad blgelerin dnyann
drt bir yannda genilemesi, terrizm ve gle dorudan balan
tldr. 20l6'da Almanya'ya snma talebinde bulunanlann ou
nun anavatan olan lke (Suriye, Afganistan ve Irak) bir sivil
toplum kuruluu olan Ban Vakf'nn 2016 "Knlgan Durum En
deksi" sralamasnda balarda yer alyor.2 Haritalardaki beyaz bl
geler asrlar iinde gitgide azalmken, bugn gidi at baka bir
ynde gibi grnyor. Google Haritalar anda, pek az bilinen ve
antik haritac1ann vaktiyle "Buralarda aslanlar var" (hic sunt leo-

. Ulrich Beck, "Kooperieren oder scheitem. Die Existenzkrise der Europai

schen Union , Blatter fr deutsche und internationale Politik 2 (2011) iinde, s.
"

41-53.
2. J. J. Messner, Fragile State Index 2016, Washington: Fund for Peace, 2016,
s. 7.
10 BYK GERLEME

nes) diye iaretledii trden blgeler geniliyor. Terr saldnlarna

ve g hareketlerine gsterilen siyasal tepkilerin ou, "gvenli
letirme" ve postdemokratik simgesel siyaset denebilecek bir r
nee uyuyordu yine: Snrlara bariyerlerin ekilmesi, hatta snr
larda vur emri verilmesi anlar yksek sesle dillendiriliyordu;
Fransa'da cumhurbakan olaanst hal ilan etti ve lkenin sa
vata olduunu aklad. G, terrizm veya artan eitsizlik gibi
sorunlarn kresel nedenleriyle ulusal aralarla ba etmekten veya
bunlara kar uzun vadeli stratejiler gelitirmekten aciz halde, git
gide daha ok siyaseti ieride Kanun ve Dzen vaat ediyor ve l
kesini yeniden "byk" yapma sz veriyor.3 alan, egemenlik
orta, renci veya kamusal altyapnn kullancs rollerindeki va
tandalara bu Kemer Skma anda aka daha fazlas sunulam
yor. Siyasal hareketlerin arlk noktas milli aidiyet boyutuna, g
venlik vaadine ve gemi zamanlarn parltsnn yeniden teminine
kayyor.
Gerileme semptomlannn listesi istendii kadar uzatlabilir:
anarik, tek tarafl bir kresellikten kma zlemi veya rnein
Fransa, talya ve Avusturya'da ortaya kan kimliki hareket, artan
yabanc dmanl ve slamofobi, nefret suu ad verilen su dal
gas ve elbette Rodrigo Duterte, Recep Tayyip Erdoan veya Na
rendra Modi gibi otoriter demagoglarn ykselii.
201 5 sonbaharnn sonlarnda btn bunlara artan bir isteri, ka
musal sylemin sertlemesi ve yerleik medyada grlen belli bir
sr psikolojisi elik ediyordu. Grne gre, "doal afetler" ve
"salgn hastalklar" gibi sz alanlarndan kavramlar kullanmadan,
ka ve gten bahsedilemiyordu. Soukkanllk ve pragmatizm
ansnda bulunmak veya olaylar tarihsel balamna yerletirmek
ve bylelikle bir para uzaktan iliki kurmak yerine, terr tehlikesi
ve g -birlemeden deil elbette, bilakis- kinci Dnya Sava'
ndan beri Almanya'daki en byk sorun olarak sunuldu. Gsteri
lerde de internette de anszn "yalanc basn", "diktatr anslye"

3. Zygmunt Baurnan, Strangers at Our Door, Cambridge: Polity Press, 2016.

 NSZ 11

ve "milletvekili" yerine "vatan/millet haini" gibi kavramlar dola

ma girdi.
Elinizdeki kitapta bu gibi semptomlar Byk Gerileme kavra
m erevesinde tartlyor. Kitap, kavramn antrmas muhte
mel her trl naif ilerleme inancnn tesinde, apayn alanlarda
kastanyola etkisinin hkmsz klnm grndn ve bizim,
"uygarln" belli bir seviyesinin gerisine dn tanklan oldu
umuzu ifade ediyor.4 Ama nihai hedef ayn zamanda tanmlamas
zor baka bir fenomeni tanmlamak: kreselleme hakkndaki tar
tmalann zaman zaman neredeyse yirmi yl nce eritii durumun
gerisine dt gereini. Gncel grlerin kehanet gibi iki uya
ns, Donald Trump'n seilmesinin hemen ardndan zaten defalar
ca hatrlatld: RaIf Dahrendorf'un yirmi birinci yzyln "otorita
rizmin yzyl" olabilecei sz.5 Ve Richard Rorty'nin, kresel
lemenin etkilerini (ve "kltrel solun" roln) sorunsallatnp
tam da bir dizi olas geri adm sayd kitab Achieving Our Co
untry (lkemizi Gerekletirmek): "Kaba demagoglann" ykse
lii, toplumsal ve ekonomik eitsizlikte art, bir "Orwell dnyas
nn" ortaya k, geride braklanlann ayaklanmas, "sadizmin",
hncn ve kadnlar ile aznlklar hakkndaki aalayc ifadelerin
geri dn.6
Dahrendorf'un alntlanan grnn yer ald derleme 1998'
de yaymlanmtr, dolaysyla kreselleme hakkndaki dnce
lerin ilk dalgasnn zirvesidir. Bu yllara ait kitaplann sayfalan ka
ntrldnda, 2016 ylndaki olaylann yorumlan olarak okunabi-

4. Bkz. Oliver Nachtwey'in "geriye dnk modernleme" kavram; Die Abs

tiegsgesellschajt: ber das Aujbegehren in der regressiven Moderne, Berlin:
Suhrkamp, 2016
5. RaIf Dahrendorf, "Anmerkungen zur GIobalisierung", Perspektiven der
Weltgesellschaft iinde, Ulrich Beck (haz.), Frankfurt am Main: Suhrkanp, 1998,
s. 41-54, s. 52.
6. Richard Rorty, Stolz aufunser Land: Die amerikanische Linke und der Pat
riotismus (Achieving Our Country: Leftist Thought in Twentieth-Century Ameri
ca), Frankfurt am Main: Suhrkanp, 1999 [1998], zellikle 4. Blm, "Kltrel
Bir Sol", s. 43-103, s. 8 1 vd.
t
12 BYK GERLEME

lecek baka yazlara da rastlamak mmkn. rnein Wilhelm

Heitmeyer "otoriter bir kapitalizme", "devlet dzeyinde bask si
yasetine" ve "acmasz sa poplizme" kar uyaryor.7 Dani Rod
rik kresellemenin "toplumsal aynmaya" yol aaca kehanetin
de bulunuyor ve "korumac gerilemenin" gerekd bir senaryo
olmayabileceine dair uyarda bulunuyor.8
Konuyla ilgili ngrlerin ou kinci Byk Dnm'n
"Polanyici mekanii" denebilecek bir temele sahiptir. Avusturya
Macaristanl iktisat tarihisi Karl Polanyi 1944 tarihli klasik yapt
Byk Dnm'de on dokuzuncu yzyl kapitalist sanayi toplu
munun nasl kk, feodal, krsaln damgasn tayan, siyasal,
kltrel, kurumsal bakmdan btnlemi balardan patlak verdi
ini; ekonomi yeniden ulusal refah devletinin dzlemine oturtula
na kadar nasl bir dizi yan etkiye ve kar-harekete yol atn gs
teriyor.9 Bu hem corafi hem de toplumsal bakmdan kapsaml ge
lime, kapitalizm ulus-devlet snrlarn geride brakt iin bugn
tekerrr ediyor - bir kere daha ok eitli yan etkiler ve kar-ha-

7. Wilhelm Heitmeyer, "Autoritiirer Kapitalismus, Demokratieentleerung und

Rechtspopulismus: Eine Analyse von Entwicklungstendenzen", Schattenseiten
der Globalisierung. Rechtsradikalismus, Rechtspopulismus und separatistischer
Regionalismus in westlichen Demokratien iinde, Dietrnar Loch ve Wilhelm He
itmeyer (haz.), Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1998, s. 497-534, 500 (vurgu ori
jinale ait).
8. Dani Rodrik, Grenzen der Globalisierung: konomische Integration und
soziale Desintegration (Has Globalization Gone Too Far?), Frankfurt am Main/
New York: Campus, 2000 [ 1997], s. 86. Bu balamda bakalarnn yan sra u a
lmalar da anlabilir: Benjamin Barber, McWorld'e Kar Cihad, ev. Eser Birey,
stanbul: Cep Kitaplan, 2003; Noam Chomsky, Halk zerinden Kazan, ev. S
reyyya Evren, stanbul: Everest, 2014; Viviane Forrester, Ekonomik Dehet, ev.
brahim Yldz, Ankara: topya, 2005; Robert B. Reich, The Work of Nations,
New York: Vintage Books, 1 992; Harald Schumann/Hans-Peter Martin, Global
leme Tuza, ev. zden Saati Karadana, stanbul: mit, 1997; Joseph E. Stig
litz, Globalization and its Discontents, Londra: Alien Lane, 2002.
9. Karl Polanyi, Byk Dnm: amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri,
ev. Aye Bura, stanbul: letiim, 13. bask, 2016.
10. Bkz. Polanyi'ye ak bir atfla, Philip G. Cemy, "Globalisierung und die
neue Logik kollektiven Handelns", Politik der Globalisierung iinde, Ulrich Beck
(haz.), Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1998, s. 263-96.
 NS Z 13

reketlerle. Lo 1998 'de ATIAC'n* kuruluu; sol balamnda, "Seattle

Sava" da denen 1999 Seattle gsterileri ve 2001 'de Porto Allegre'
deki ilk Dnya Sosyal Forumu; il sa balamnda, kresellemeyi
eletiren poplistlerin ilk baarlar geliyor akla: Pat Buchanan'n
ABD 'de Cumhuriyeti Parti 'nin 1996 n seimlerindeki (Rorty ve
Rodrik'in referans ald) artc ve gl baars veya 1998
Avusturya parlamento seimlerinde en yksek ikinci oyu alan Jrg
Haider'in Avusturya zgrlk Partisi'nin baars.
O zamanki zm nerileri zetlenecek olursa -Polanyi'nin
betimledii hareketten yola klarak- zincirlerinden boanm k
resel dzlemdeki ekonominin yeniden ele alnmas gerektii sy
lenebilir: Gei kurumlar ina edilerek, siyaset kresel sorunlara
kresel zmler arayacak konuma getirilmelidir. Keza buna uy
gun bir zihniyet, kozmopolit bir "biz duygusu" 0luturulmaldr.12
Ne ac bir ironi ki o zaman ana hatlaryla saptanan kresel risk
lerin hepsi (uluslararas terrizm, iklim deiiklii, finans-nakit
krizi ve son olarak byk g hareketleri) sonraki yllarda gerek
leti, ama siyasal olarak bunlara hazrlanlmamt. znel tarafta
da salam bir kozmopolit biz duygusu aka tesis edilememitir.
Dahas, bugn milliyeti ve mezhepi biz/onlar ayrmlarnn ye
niden douuna tank oluyoruz. Varsaylan "Tarihin Sonu"ndan
sonra, artc bir hzla, Souk Sava 'n dost-dman ablonunun
yerini "Kltrler Sava" mant ald.
2015 sonbaharnn sonlarnda trmanan gerileme bu balamda
deerlendirildiinde, son olaylar -Suriye'deki sava, Brexit oyla-

* Fr. Association pour la Taxation des Transactions financieres et pour l'Ac

tion Citoyenne: Esasen dviz ilemlerinin vergilendirilmesi iin alan Paris mer
kezli rgt. - .n.
1 . Etkili siyasal ve teorik tehisieriyle baka almalann da elik ettii, Nao
mi Klein'n No Logo! Kresel Markalar HedefTahtasnda (ev. Nalan Uysal, An
kara: Bilgi, 4. Basm, 2012) veya Michael Hardt ve Antonio Negri'ninmparator
luk (ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Aynnt, 8. basm, 2015) gibi kitaplan geliyor
akla.
12. Bkz. U1rich Beck, Der kosmopolitische Blick oder: Krieg ist Frieden,
lI1
Frankfurt arn ain: Suhrkamp, 2004.
14 BYK. GERLEME

masnn sonucu, Nice'teki saldn, sa poplist AfD'nn (Almanya

in Alternatif) Almanya'daki baars, Trkiye'deki darbe giriimi
ve buna verilen siyasal tepkiler, Trump'n seim zaferi vb.- kas
vedi bir manzara sunuyordu.
Bugne kadar hep kreselleme'nin risklerinden bahsedildi,
ama bu derlemedeki makalelerin ou, kresellemenin radikal
piyasac bir biiminin sz konusu olduunu, dolaysyla neolibe
ralizm'in risklerinden de bahsetmenin bir o kadar yerinde olduu
nu vurguluyor. Bu bakmdan, derlenen yazlar, neoliberal demok
rasilerin -Ernst-Wolfgang Bckenfrde'nin szlerini biraz dei
tirerek aktaracak olursak-l3 nasl kendilerinin gvenceye alama
dklar nkoullardan (belli bir dnce oulculuu sunan med
ya; sendikalar, partiler veya dernekler gibi, insanlarn kiisel etki
liliklerini az ok deneyimleyebildikleri ara cemiyetler; farkl ev
relerin karlarn birbirine eklemlemeyi baaran gerek sol parti
ler ve eitimin "insan sermayesi" hazrlamaya ve Pisa sorularnn
ezberlenmesine indirgenmedii bir eitim sistemi) beslendikleri
sorusuna dair incelemeler olarak da okunabilir.
Belki de, bugn gzlemlenebilen Byk Gerileme, kreselle
me ve neoliberalizmin risklerinin ortak etkisinin de sonucudur: si
yasal idarenin eksiklii nedeniyle kresel dzeyde karlkl ba
mlla yol aan, buna kurumsal ve kltrel adan hazrlkl ol
mayan toplumlar vuran sorunlarn.
Bu kitap, geen yzyln doksanl yllannn kreselleme hak
kndaki tartmasndan yola kyor ve bu tartmay devam ettiri
yor. Biliminsanar ve aydnlar acil sorular dile getiriyor: Bu du-
i

ruma nasl dtk? Be, on ya da yirmi yl iinde nerede olacaz?

Kresel gerileme nasl durdurulup tersine evrilebilir? Burada,
milliyetilerin enternasyonali karsnda, dzlemde bir ulusla-

13. Bckenfrde baka bir balamda da olsa yle diyor: "Liberal, sekler
devlet, kendisini gvenceye alamad koullardan beslenir"; "Die Entstehung des
Saates als Vorgang der Siikularisation", Staat. Gesellschaft. Freiheit. Studien zur
Staatstheorie und zum Vefassungsrecht, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1977
[1967], s. 42-64, 60.
 NS Z 15

ran kamuoyu meydana getirme abas sz konusu: katk sunan

larn dzlemi, incelenen fenomenlerin dzlemi ve datm dzlemi
- kitap farkl lkelerde ezamanl olarak yaymlanyor.
Elbette ilk teekkrm, bu zor giriimde yer almaya hazr bu
lunduklar ve nispeten ksa zamanda salam metinler yazdklar
iin, katlmclara. kinci olarak, bu projeye gvendilderi iin ulus
lararas iorta yaymevlerine ve nerileri iin Mark Greif ile John
Thompson'a teekkr ediyorum. Bu kitap ayn zamanda bir yay
nevi projesi; Suhrkamp'taki alma arkadalarm olmadan bu
proje mmkn olmazd. Bu nedenle Edith Baler, Felix Dahm, An
drea Engel, Eva Gilmer, Petra Hardt, Christoph Hassenzall, Chris
tian Heilbronn, Nora Mercurio ve Janika Rter'e zel bir teekkr
sunuyorum.
Berlin, Aralk 2016
 1

Demokrasi Yorgunluu
Arjun Appadurai

GNMZN en nemli sorusu, liberal demokrasinin dnya apn

da reddedilip, yerine bir eit poplist otoriter ynetimin konup
konmad. Bu trende iaret eden gl gstergeleri, Trump ABD '
sinde, Putin Rusya'snda, Modi Hindistan'nda ve Erdoan Trki
ye'sinde bulmak mmkn. Buna ek olarak, halihazrda otoriter
olan birok hkmet (Macaristan'da Orban, Polonya'da Duda)
mevcut ve Fransa, Avusturya ve baka Avrupa Birlii lkelerinde,
otoriter sa bir ynetim arzulayanlar bulunmakta. Btn bu lke
lerin toplam nfusu, dnya nfusunun neredeyse te birini olu
turuyor. Dnya apndaki saa kayma konusunda gitgide artan bir
endie olsa da, bu trende getirilen kapsaml aklamalar grece az.
Bu makalede, ben duruma bir aklama getinneye ve Avrupa'nn
ina edebilecei bir alternatif sunmaya alacam.

Liderler ve Takipiler

Etrafmzdaki yeni poplizmlerde, liderler ile takipileri arasnda

kurulan ilikiyi yeniden dnmemiz gerekiyor. Geleneksel analiz
alkanlklarmz nedeniyle; siyasal alandaki balca sosyal trend
lerin, hepsi de liderler ile takipileri arasnda gl bir ba oldu
unu farz eden karizma, propaganda, ideoloji gibi faktrlerle ala
kal olduunu dnme eilimi gsteriyoruz. Bugn, liderler ve
,
IS BYK GERLEME

takipileri tabii ki birbirine bal, ancak bu ba liderlerin hrs, viz

yon ve stratejilerinin, takipilerinin korku, yara ve fkeleriyle te
sadfen ve ancak ksmi olarak rtmesine dayanyor. Yeni pop
list hareketlerde ykselen liderler genel olarak yabanc dman,
ataerkil ve otoriter tarzlanyla ne kyor. Takipileri de bu ei
limlerden bazlanm gsterebiliyor, ancak aym zamanda iinde bu
lunduklar toplumun onlara ve onlar iin yaptklarna kar korku,
kzgnlk ve hn duyuyorlar. Bu profiller tabii ki bir araya geliyor,
zellikle de (ne kadar hileli ya da gdml olsalar da) seimler s
rasnda. Ancak bu buluma noktasn anlamak kolay deiL. Neden
Hindistan ve ABD'deki baz Mslmanlar, Modi ve Trump'a oy
veriyor? Neden ABD'deki baz kadnlar Trump'a baylyor? Neden
eski Dou Almanya'daki siyasi gruplara mensup olan insanlar bu
gn sac politikaclara oy veriyor? Bu bilmeceyi zebilmek iin,
yeni poplizmlerdeki liderler ile takipilerini birbirlerinden bir
nebze bamsz olarak dnmemiz gerekiyor.

Yukandan Gelen Mesaj

Yeni poplist liderler, ulusal egemenliin krizde olduu bir d

nemde ulusal liderlik istediklerinin farkndalar. Bu egemenlik kri
zinin en nemli belirtisi, hibir modem ulus-devletin kendi ulusal
ekonomisi denebilecek bir eyi ynetmiyor olmas. Bu, en zengin
lkenin de, en fakir lkenin de ortak sorunu. ABD ekonomisinin
azmsanamayacak bir ksm in'in elinde, in iin Afrika, Latin
Amerika ve dier Asya lkelerinden gelen hammaddeler elzem,
herkes bir lde Ortadou petrolne ihtiya duyuyor ve tm mo
dem ulus-devletler kk bir say oluturan zengin lkelerden ge
limi silah ve mhimmat satn almaya mecbur. Ulusal egemenli
in temeli olarak ekonomik egemenlik, zaten her zaman phe du
yulacak bir eydi. Bugn ise, gitgide geerliliini yitiriyor.
Modem devletlerin koruyup gelitirme iddiasnda olaca bir
ulusal ekonominin yokluunda, devletler ve ynetime talip pop
list hareketlerin, ulusal egemenlii icra etmek iin kltrel oun-
 DEMOKRAS YORGUNLUGU 19

lukuluk, etnik milliyetilik ve ierideki entelektel ve kltrel

muhalefeti bastrrna yoluna gitmesi artc deiL. Baka bir de
yile, ekonomik egemenliin her yerde k, kltrel egemen
liin vurgulanmasna sebep oluyor. Ulusal egemenlik sahas ola
rak kltre bu dn, kendini birok farkl biimde gsteriyor.
Putin'in Rusya'sn ele alalm. A ralk 20 14'te, Putin, "Rusya
Avrupa deildir" ilkesine dayal bir kltrel devlet politikas olu
turmak zere bir kararname imzalad. Putin'in, cinsel imalarla do
lu iki sfatla, "idi edilmi ve ksr"! olarak tanmlad Bat kl
trne ve Avrupa okkltrllne ak bir dmanlk sergileyen
bu politika, Rus masklenliini siyasi bir g olarak tanmlyor.
Geleneksel Rus deerlerine dn iin ak bir ar yapan bu sy
lem, tarihsel olarak derin kklere sahip bir Slavclk hissi ile Rusu
kltrel politikalara dayanyor. Karar, Ukrayna'nn geleceine dair
atma balamnda alnmt ve Kremlin kart Rus rock arkcs
Andrey Makarevich'in konserlerinin iptali ve Pussy Riot grubunun
uzun sredir maruz kald tacizlerle de rtyordu. Rusya'nn
tamamnda "birlemi bir kltrel ortam" arsnda bulunan bu
yaklam, Rusya'nn kltrel esizlii ve btnlnn, ierideki
kltrel aznlklar ve dardaki siyasi dmanlara kar elzem si
lahlar olduunun altn iziyor.
Recep Tayyip Erdoan ynetimindeki Trkiye de kltr bir
egemenlik tiyatrosuna evirdi. Erdoan'n stratejisinin ana arac,
Osmanl gelenekleri, dil yaps ve emperyal ihtiamna geri dn
savunmak (muhalifleri bunu "Yeni Osmanlclk" olarak adlan
dnyor). Bu Trkiye vizyonu, ayn zamanda kresel hrslar, Orta
dou'ya yaplan Rus mdahalelerine kar direnii ve lkenin Av
rupa Birlii'ne katlma isteine kar duran bir gc de aklyor.
Bu Yeni Osmanlc duru, ayn zamanda Erdoan'n, modern Tr
kiye'nin ikonu olan Kemal Atatrk'n laik milliyetiliini gsz-

. Vladimir Putin. Federal Meclis'te yapt konuma (12 Aralk 201 4); ngi
lizce tercmesine u adresten ulalabilir: en.kremlin.ru/events/president/news/
1 9825 (Kasm 20l6'da eriildi).
,
20 BYK GERLEME

letirip daha dindar ve emperyal bir ynetim biimiyle deitirme

abasnn nemli bir paras. lke ayn zamanda sanat ve kltr
kurumlarnn ciddi biimde sansre uramasna ve 2013 'teki Gezi
Direnii gibi siyasi halk ayaklanmalarnn dorudan bastrlmasna
da ahit oldu.
Yeni otoriter liderlerin poplist stratejilerini nasl oluturduu
ve srdrdnn en iyi rnei, pek ok bakmdan, u anda Hin
distan Babakan koltuunda oturan sac ideolog Narendra Modi.
Modi'nin, lkesindeki Hindu Sanda parti alan ve aktivist ola
rak uzun bir gemii var. 2001-14 yllar arasnda Gujarat Eyaleti
Bakan olan Modi'nin, birtakm Mslmanlarn Hindu haclarn
tayan bir trene saldrmas sonrasnda, 2002'de btn eyalette
gerekleen Mslman soyknmna da ad kart. Bugn Hindis
tan'daki pek ok ilerici, Modi'nin soykrm bizzat ynettiine ina
nyor hala; ancak Modi birok hukuki ve sivil yarglamann ste
sinden gelip 2014'te Hindistan'n babakan olmay becerdi. Modi,
Hindistan'n ynetim ideolojisi olarak ak bir Hindutva (Hindu
milliyetilii) savunucusu, ve dnyann geri kalanndaki otoriter
poplistlerin ou gibi, an bir kltrel milliyetilii, bariz neo
liberal politikalar ve projelerle birletiriyor. yla yaklaan y
netimi altnda, Jawaharlal Nehru'nun sekler ve sosyalist miras
nn ve Mahatma Gandhi'nin iddet kart vizyonunun sistematik
bir biimde iini boaltmann bir paras olarak, Hindistan'da cin
sel, dinsel, kltrel ve sanatsal zgrlklere daha nce grlme
mi bir ekilde saldnld. Modi ynetiminde, her an Pakistan'la sa
va kma tehlikesi var, Hindistan'daki Mslmanlar giderek artan
bir korkuyla yayor ve Dalitler (eskiden "dkunulmazlar" denen
en alt kasttakiler) her gn pikin saldnlarla kk dryor.
Modi etnik saflk sylemini temizlik ve hijyenle birletirdi. Bugn
Hindistan egemenliinin ke talar, lkenin dijital modernlii ile
Hindu otantikliini birletiren dardaki kltrel imaj ve ieride
ki Hindu hakimiyeti.
Ve de son kabusumuz, Donald Trump'n 8 Kasm 2016'de ger
ekleen ABD bakanlk seimlerinde galip gelmesi. Bu olay hala
 DEMOKRAS YORGUNLUU 21

ok yeni, dolaysyla geriye dnp bakma noktasna bile gelmi

deiliz. Ancak Trump, zaferin ertesi gnnden itibaren kampan
yas srasnda verdii vaatleri, kabine atamalar ve uygulanacak
politikalara dair aklamalaryla gerekletirmeye balad. Bu za
ferin onun tarzn yumuatmasn bekleyerneyiz. Trump'n, tarihte
yakn dnemlerde grlmemi lde kadn dmanl, rklk,
yabanc dmanl ve megalomani ieren mesaj, biri aka dile
getirilen, dieri ise gizli olan iki an mesajdan oluuyor. Ak
olan mesaj, kendisinin "Amerika'y Yeniden Byk Bir lke Yap
ma" istei - bunun iin de ABD 'nin yurtd askeri operasyonlarn
destekliyor, Amerikan zenginlik ve prestijini azalttna inand
uluslararas anlamalar tekrar masaya yatmyor, Amerikan irket
lerini vergi ve evreye duyarl olma sorumluluklarndan kurtar
yor, en nemlisi de, ABD'deki tm Mslmanlar "kayt altna al
ma", yasad gmenleri snrd etme, snrlardaki korumay s
klatrma ve gmen kontrollerini dev boyutlarda artrma szle
rini tutmak iin hamleler yapyor. Gizli olan mesaj ise rk ve rk
sal; Amerikan siyaseti ve ekonomisinde sahip olduklarn dn
dkleri hilimiyeti siyahlara, Hispaniklere ve her trl gmene
kaptrdklarna inanan beyaz Amerikallara hitap ediyor. Trump'n
en byk belagat baars, "Amerika"nn bykl konusundaki
her mesajna -Truva atna gizlenen Yunanlar gibi- aktrmadan
"beyazlk" sktrmas; yle ki Amerika'y byk bir lke yapa
caz derken, kamu nnde ABD 'deki beyazlar tekrar glendire
ceini vaat etmi oluyor. ABD'nin dnyadaki gc zerine bir me
saj, bylece ilk defa beyazlar yeniden ABD 'nin hilim snfna
dntrmek iin kullanlm oluyor. En bata ABD ekonomisini
kurtarmak ile ilgili olan mesaj, kampanya ilerledike beyaz rk
kurtarma mesajna dnm durumda.
Yeni otoriter poplist liderlerin ortak noktas da bu: Hepsi de,
yabanc yatmmclarn, kresel anlamalarn, uluslararas finansn,
ii hareketliliinin ve sermayenin esiri olmu ulusal ekonomile
rini tam olarak kontrol edemeyeceklerinin farknda. Bunun yerine,
lkelerinin kltrel arnma yoluyla kresel anlamda siyasi bir gce
,
22 BYK GERLEME

dneceini vaat ediyorlar. Neoliberal kapitalizme ve bu sistemin

kendi lkelerine -Hindistan, Trkiye, ABD ya da Rusya'ya- en uy
gun biimine gayet dosta bakyorlar. Hepsi, yumuak gc sert
gce evirme abasnda. Ve hibiri, aznlklar ve muhalifler ze
rinde bask kurmaktan, ifade zgrln snrlandnnaktan ya da
hukuku rakiplerine zulmetmek iin kullanmaktan ekinmiyor.
Dnyada bu paketi Avrupa'da Theresa May ngiltere'sinde,
V ictor Orhan Macaristan'nda, Andrzej Duda Polonya'snda ve ne
redeyse tm dier lkelerde gitgide sesini ykselten ve "ana akm"
hale gelen sa partilerde gryoruz. Avrupa'da bu akmn alevlen
me anlar, son gmen dalgas karsnda duyulan korku, byk
ehirlerde gerekleen eitli terr saldnlaryla ortaya kan fke
ve ok, ve tabii ki, Brext referandumu sonucunda duyulan byk
aknlkt. Sonu olarak, poplist otoriter liderler ve demagoglar
eski ktann her tarafnda ortaya kyor ve bu makale boyunca ir
delenen temel modellerle ayn karmla hareket ediyor: neolibera
lizm, kltrel ovenizm, gmen dmanl ve ounluku fke.
Anlattklarm, yeni otorter poplizmlerin liderlerine ve bu ki
ilerin yaratt ekime bakmak iin bir yntem nerisi. Peki ya
takipileri?

Vox Populi (Halkn Sesi)

Yaznn banda da belirttiim gibi, poplist otoriter liderlerin tm

dnyada baarl olmasn aklamaya alrken, onlara hayranlk
duyduu anlalan takipilerinin basite bu liderlerin grlerini
i

destekledii ya da taklit ettiini varsaymamalyz. Tabii ki, pop-

list liderlerin knad ya da vaat ettii eylerle takipilerinin inan
d veya korktuu eyler bir lde rtyor. Ancak ksmi bir
rtme bu; nitekim Modi, Putin, Erdoan ve Trump 'n yan sra
Avrupa'da May, Orban ve Duda'nn g sahibi olmasn ve bunu
srdrebilmesini salayan halk kesimlerinin kendi inan, duygu
ve motivasyon dnyalar var. Bu dnyalarn neye benzediini an
layabilmek iin, siyasal iktisat ve filozof Albert O. Hirschman'
 DEMOKRAS YORGUNLUGU 23

n, harika kitab Exit, Voice and Loyalty'de (Terk Etmek, Sesini

Ykseltmek ve Sadakat) ne srd nl fikirlerine dnmeli
yiz.2 Hirschman, insanlarn retim, kurumlar ve devletlerdeki za
yflamaya ya onlara sadk kalarak ya onlar terk ederek ya da on
larla kalmalarna ramen dzeltme veya reform midiyle muhale
fet ederek, direnerek, ikayet ederek, yani "ses ykselterek" tepki
verdiklerine dair etkili bir analiz sunar. Hirschman'n analizinin
orijinallii, tketici davrann kurumlarla ilgili ve siyasi davra
nla balantlandrm olmasndayd. Yaklam sradan insanla
rn mal ve hizmetlerden hayal knkl duyduklarnda marka, ye
lik ya da lke deitirmeden nce toleransarn ne kadar ve hangi
koullar altnda srdrdklerini anlamakta nemli bir adm olu
turmutu. 1970'te baslan kitap, kresellemenin ulusal ekonomi
leri, yerel topluluklar ve insanlarn bulunduklar yere bal geli
tirdikleri kimlikleri bozmaya balamasndan nce, modem kapi
talist demokrasilerin nasl ilediini ok iyi aklyordu. Ancak,
internet ve sosyal medyann ykseliinden nce yazld iin, yir
mi birinci yzylda ulalacak hayal knkl ve protestonun yap
sn ngremezdi.
Yine de, Hirschman'n fikirleri bize, Brexit'in her eyden nce
bir terk edi olduunu, terk ediin de her zaman sadakat ve ses
ykseltmekle bir balants olduunu hatrlatyor. Hirschman'n
bu terimleri kullanma ekli, bize bugn nasl yardmc olabilir?
Trump, Modi, Erdoan ve dier yerleik ya da ykselite olan po
plist otoriter figrlerin kitlesel destekileri asndan, bugn had
dinden fazla insan tarafndan desteklenen "terk etme" seeneinin,
bir ses ykseltme anlamna geldiini ne sryorum, bir alternatif
retmiyor. Daha somut bir aklama getirecek olursak, Hirschman,
seimlerin vatandalar iin ses karmak ve liderleriyle ilgili mem
nuniyet veya hayal krklklarn dile getirmek iin en nemli ara
olduu konusunda hak1yd. Ancak gnmzdeki seimler, ki ya-

2. Albert o. Hirschman, Exit, Voice, and Loyalty: Responses to Decline in

Firms, Organizations, and States, Cambridge, MA: Havard University Press, 1970.
,
24 BYK GERLEME

kn zamanda gerekleen ABD seimleri bunun mkemmel bir r

nei, demokrasiyi "terk etme"nin bir yolu olmu durumda; de
mokrasiyi onarmann ya da demokratik siyasi tartmalar yapma
nn yolunu amyor. Trump'a oy veren takriben 62 milyon Ame
rikal, ayn zamanda demokrasiye kar bir oy da verdi. Bu adan,
oylar bir "terk etme"yi simgeliyor. Modi'nin seilmesi, Erdoan'
n seilmesi, Putin'in (szde) seilmesi de ayn ekilde.
Btn bu vakalarda ve Avrupa'nn poplist kesimlerinde, de
mokrasinin kendisinden yorulmu bir kitle var ve bu yorgunluk,
lkelerindeki demokrasilerin liberal, mzakereci ve ierid politi
kalarn lavetmeye sz vermi liderlerin baarsnn temelini olu
turuyor. Geri Stalin, Hitler, Peron gibilerine, aslnda yirminci
yzyln ilk yarsndaki birok rnee bakarak, btn poplist li
derlerin kendi lke ve alarnda demokrasinin yaratt hsran
smrerek g kazand savunulabilir. Bu durumda, gnmzn
demokrasi yorgunluunu zel klan nedir?
Bugn, demokrasiye kar geni kesimlerce paylalan bkkn
ln, kendine zg mant ve balam yoldan ilerliyor. ilk ola
rak, internet ve sosyal medyann toplumun birok kesimine yayl
mas ve internet zerinden kolaylkla dierlerini harekete geire
bilme, propaganda yapabilme, kimlik oluturma ve yanda arama
imkanarna eriim salanmas son derece tehlikeli bir alg yaratt:
Ne olursak olalm ve ne istersek isteyelim kendimize mttefik, ar
kada, ortak, grevda ya da inancn deitirebileceimiz insanlar
bulmamz mmkndr algs. kinci olarak, istisnasz btn ulus
devletler ekonomik bamszlklarn koruma konusunda giderek
alan kaybetmi durumda. nc olarak ise, insan haklar ideolo
jisinin tm dnyaya yaylmas yabanclar ve gmenlere, gittikleri
yerlerde ho karlanmasalar ve zor koullara maruz kalsalar da,
her yerde geerli olan kk bir nfuz verdi. Bu koulun bir
araya gelmesi, demokrasinin her zaman ihtiya duyduu hukuka
uygunluk, mzakereci akl yrtme ve siyasi sabra olan kresel
tahammlszl derinletirdi. Bunlara kresel lekte artan eko
nomik eitsizlik, sosyal gvencenin her yerde zayflamas ve he-
 DEMOKRAs YORGUNLUU 25

pimizin ekonomik felaket tehlikesi altnda olduumuz fikrini k

krtmaktan beslenen finansal endstrilerin her yere szmas ekle
nince, demokrasinin yava zamansallna olan tahammlszle
bir de mtemadiyen panik halinde olan bir ekonomik ortam eklen
di. Herkese refah sz veren poplist liderler, sk sk kastl olarak
bu panii kendileri retiyor. Narendra Modi'nin "kara para"y
(vergilendirilmemi nakit) bitirrnek iin Hindistan ekonomisinden
500 ve 1 000 Rupilik banknotlarn ekmesi, ekonomik endie ve
\ finansal panii kkrtmann mkemmel bir rnei. Bugn Hindis
tan'da, bu banknotlar alt ve orta snf iilerin, tketicilerin ve k
k esnafn gnlk hayatnda byk nem arz ediyor, zira sadece
7 ve 14 Avro deerindeler.
Dolaysyla, dnya otoriter poplizmler tarihinde yeni bir sayfa
alyor, liderlerin vaat ve hrslaryla takipilerin zihniyetinin ks
men rtmesine dayanan bir sayfa. Bu liderler demokrasiden nef
ret ediyor; nk demokrasi, onlarn saplantl bir ekilde iktidar
peinde komalarna engel olan bir yap. Takipiler, seim siyase
tini demokrasiden bir k yolu olarak kullanmak isteyen, demok
rasiden yorulmu insanlar. Bu nefret ve bkknlk hali, doal ortak
zeminini, hn dolu ounluklar iin rkn zaferi, ulusun etnik saf
l ve yumuak gcn vaatleri sayesinde dnya apnda yeniden
glerune senaryolaryla icra edilen kltrel egemenlik alannda
buluyor. Sz konusu ortak kltrel zemin, kanlmaz olarak, bu
otoriter liderlerin ounun neoliberal ekonomik politikalar ve bel
gelenmi kapitalizm dostluklar ile takipileri olan kitlenin hakiki
ekonomik skntlar ve endieleri arasndaki derin elikileri de
rtmeye yaryor. Kltrel egemenlik ayn zamanda, gmenler
ve/veya lkedeki etnik aznlklar hedef alan yeni bir dlayc si
yasetin de alan. imkanlar, emekli maalar ve gelirler azalmaya
devam ettike ve sol liberallerden gelir eitsizliini dzeltme, re
fah ve kamu kaynaklarn yeniden yaplandrmaya dair ikna edici
bir siyasi mesaj gelmedike, gmenler ve aznlklar en bariz g
nah keileri olmaya devam edecek. Gereki olmak gerekirse, bu
ksa srede b
.
26 B YK GERLEME

rincil ncelik tamas gerekiyor. Avrupa bu konuda ba ekmek

durumunda, bu yzden makaleyi tamamlarken tekrar Yal Kta'ya
dnmeliyiz.

Avrupa Nereye Gidiyor?

Brexit referandumunun sonular haJ.a oluum aamasnda. Ancak

sonucunda kan karar, Avrupa'da da kresel lekte g kazanan
sa trendin etkilerini hissettiriyor ve birok ye lkenin AB 'yi sor
gulamasna sebep oluyor. Birleik Krallk politikasnn aynntla
nn bir yana brakarak, baz genel gzlemler yapabiliriz.
Bunlardan ilki, Brexit'in, esasen Avrupa'yla ilgili ve Avrupa'
nn anlamn sorgulayan, tekrar tekrar ortaya kan eski bir tart
mann yakn dnemde gerekleen bir paras olduu. Bu tartma
Avrupa fikrinin kendisi kadar eski. Avrupa'nn snrlar, kimlii ve
misyonu asla tam olarak tanmlanmad: Avrupa Bat Hristiyanl'
nn bir projesi mi? Roma hukuku ve imparatorluunun mirasrs
m? Ya da Yunan aklsall ve demokratik deerlerinin? Yoksa R
nesans hmanizmi ve seklarizminin mi mirass? Ya da Aydn
lanma evrensellii ve kozmopolitliinin? Bu alternatif grler
yzyllar boyu birbiriyle savat ve halen de derin fkir aynlklarna .
yol ayorlar. Farkl snflar, blgeler, devletler ve entelekteller ta
rafndan, farkl zamanlarda oluturuldular ve hibiri tek bana bir
hegemonya kuramadl. Ayn ekilde, hibiri de tamamen elenmedi.
Kanl i savalar, dev dinsel blnmeler ve aznlklar, yabanclar,
zndklan ve politik muhalifleri bertaraf etme yolundaki vahi a
balar sresince var olmaya devam ettiler. Bu etkenlerin bileimi,
bugn de etkili olmaya devam ediyor.
Fransa, Hollanda ve Almanya gibi AB 'nin ekirdeini olutu
ran lkelerde son dnemlerde ykselen AB kart argmanlarn
kaynann, byk lde yeni gmenlerden (ve nceden gelmi
olan gmen nfuslardan) duyulan korku olduunu grmek zor
deil; ayn ekilde, Brksel'deki AB liderliinin, yeni gelenlerin
etkileriyle ilk karlaacak olan lkelere snmaclarla ve dier
 DEMOKRAS YORGUNLUU 27

gmenlerle ilgili kotalar, kriterler ve hukuki kategoriler dayatma

abasna hn duyan Polonya, Macaristan ve Slovenya gibi lke
lerde de bu korku AB kartln krklyor. AB 'nin gmen po
litikalarna duyulan hn, AB yeliinin ou lkenin ekonomik
refahnda de yol at duygusuyla da destekleniyor. Bu tip
terk edi hamleleri, gnmz kreselleme artlarnda artk geri
getirilmesi mmkn olmayan bir ekonomik egemenlii tekrar elde
etmeye alan beyhude abalar. Nitekim, Avrupa'da genel olarak
sa siyasi hareketlerde ve gndemde ne kan gmen tartmas,
ekonomik bamszlk problemlerinin kltrel egemenlie evril
mesinin ok iyi bir rnei; daha nce tarttm gibi, dnya a
pnda sa poplizmlerin artnn bannda yer alan bir evrilme ve
yer deitirme bu.
Avrupa'da, AB 'yi u ya da bu ekilde "terk etme"yi savunan e
itli hareketler, ayn zamanda, ABD, Hindistan, Rusya ve Trkiye
rneklerinde bahsettiim tarzda, seim sistemlerini kullanarak de
mokrasiyi de terk etmeye alyor. Demokrasi yorgunluunun Av
rupa'daki rneklerinin dikkatimizi en ok eken zellii, buradaki
birok politik grup ve hareketin, kresellemenin nimetlerinden
demokrasi ykn bir kenara atarak yararlanmak istemesi; ngil
tere'de ise AB yelii ierideki liberal ideolojiyle eanlaml hale
gelmi durumda.
Dolaysyla, Theresa May'in bu yaknlarda Narendra Modi'yle
grmek iin Hindistan'a yapt ziyaret, demokrasinin yk al
tnda ezilmeyen bir dnyada kresel neoliberalizmin alaca bii
me iaret ediyor. ki lider, snrtesi terrizm (yani Pakistan) ve
Hindistan altyapsna yaplacak ngiliz mali yatnmlar zerinde
anlamaya vardlar, ancak ngiltere'nin Hintli rencilere uygula
d renci vizesi kotalan ve vize sresini atktan sonra ngilte
re'de kalmaya devam eden Hintliler konusunda birbirlerine sert
szler sylediler. Yani, Brexit'le iktidara gelmi bir Muhafazakar
lider ile sac poplist, otoriterlik yanls Hintli mevkida, ulus
lararas sermayenin zgrce dolamn salamak zere anlamaya
vanrken, vieler ve gmenlerle ilgili sert pazarlklar yapmaya de-
28 B Y K GERLEME

vam ediyorlar. Dnyann yeni otoriter liderlerinin, lkelerinde de

mokrasinin sorumluluklarndan kurtulduklarnda ve demokrasi
yorgunluundan muzdarip halk tarafndan iktidara getirildiklerin
de nasl i yapacaklarnn sinyallerini veriyor bu. Trump ve Putin
halihazrda samimiler ve Trump'n Hint asll semenleriyle Mo
di'nin semenleri ittifak halinde.
Avrupa liberal demokrasisi tehlikeli bir krizin eiinde. De
mokrasi yorgunluu ktaya vard, ve sve 'ten talya'ya, Macaris
tan'dan Fransa'ya birok yerde kendini gsteriyor. Avrupa'da da,
seimler liberal demokrasiye "hayr" deme grevine soyunmaya
balyor. Bu senaryoda, Almanya byk ve riskli bir yol aynmn
da. Olaanst zenginliini, ekonomik istikrarn ve tarihsel far
kndaln kullanarak AB ideallerini savunabilir, Afrika ve Orta
dou'dan mltecilere kapsn aabilir, kresel siyasi krizlere ba
nl zmler sunabilir ve snrlar iinde de, Avrupa genelinde
de Avro'nun gcn kullanarak eitlii artrabilir. Veya o da terk
edip kabilir, snrlarn kapatabilir, zenginliini istifleyip Avru
pa'nn (ve dnyann geri kalannn) sorunlarn kendi kendilerine
zmesini bekleyebilir. kinci seenek, Alman Sa'ndan gelecek
bir mesaj olabilir. Ancak bu, mantksz bir seim olur. Kresel kar
lkl bamlln deiecei yok ve Almanya'nn zenginlii de,
herkesinki gibi, kresel ekonomiye bal. "Terk etme" Almanya
iin iyi bir hamle olmaz. Almanya'nn daha demokratik bir Avrupa
yaratmaya almak dnda bir seenei yok ve daha demokratik
bir Avrupa dnya apnda otoriter poplizmle mcadelede ok
nemli bir kaynak. i
Ancak bu Almanya senaryosunun gerekleebilmesi iin, AI
manya'nn AB'deki dier yeleri, zellikle Gney ve Dou Avru
pa'ya empoze edilen kemer skrna ve finansal disiplinin savunu
cusu olmayacana ikna etmesi gerekiyor. Dier bir deyile, ieri
de kltrel tolerans ve gmenlere ynelik yumuak politika ile
Avrupa i borcuna verilen sert cevap ve Yunanistan, spanya ve
talya'nn ekonomik bamszlna vurulan byk darbe, bir e
liki yaratyor. Bu problemi zmek zor, nk Almanya'nn refa-
 DEMOKRAS YORGUNLUU 29

h da Avro'nun gl olmasna dayanyor, ve refah olmadan Al

manya liberalizminin hayatta kalmas z.or. Buradaki zorlu grev,
Almanya'nn, gitgide saa kaymakta olan dier Avrupa lkelerin
deki liberal demokrat gleri desteklemesi ve bunu (bir kez daha)
Avrupa zerinde stnlk kurmadan baarabilmes. Bu ikilemi
zmek zor, ancak onunla yzlememiz gerekiyor. Alman liberal
demokrasisi Avrupa otoriter poplizmleriyle evrelenmi bir e
kilde hayatta kalamaz. Eninde sonunda, bu durumdan kurtulmak
iin tek bir aremiz var ve bu da Avrupa'nn liberal kesimlerinin
(iiler, entelekteller, aktivistler, politika gelitirenler) Avrupa'da
ekonomik ve siyasal liberalizmi lke snn gzetmeden savunma
s. Liberal bir oklua ihtiyacmz var. Ancak bu ekilde Avrupa
ve tesinde ykselite olan gerici oklua kar durabiliriz.
 2

Nesnesini ve smini Arayan

Semptomlar
Zygmunt Bauman

Bir trompet sesi duydum ve uama anlamn sordum.

Hibir ey bilmiyordu ve hibir ey duymamt. Kapda
beni durdurup sordu: "Efendi nereye gidiyor?" "Bilmiyo
rum," dedim, "buradan gitmeliyim, buradan gitmeliyim
sadece. Buradan gitmeliyim, gerisini de bilmem, ancak y
le amacma ulaabilirim." "Yani amacnz biliyorsunuz?"
diye sordu. "Evet," diye cevap verdim. "Syledim ya. Bu
radan gitmeliyim-amacm bu."!

GTGDE BYYEN BR. KiTLE trompetleri duyup yerinde durama

yacak hale gelir ve kamaya balarsa, iki soru sorulur ve sorulma
hdr: Bu insanlar nereden kayor? Ve bu insanlar nereye kayor?
Hizmetkarlar, efendilerinin bunu bileceini dnr ve Kafka'nn
da dedii gibi var noktasn sorar, bu konuda srarc olurlar. An
cak efendiler, en azndan tedbirli ve sorumluluk sahibi, en nemlisi
ileri grl olanlar (Paul Klee'nin / Walter Benjamin'inTarih Me
lei'nin ac hikayesinden ders karmaya hazr olanlar: Bilindii
zere kendisi, nnde ykntlar ge ykselirken, srtn dnm
olduu gelecee doru kar koyamad bir ekilde srkleniyor
du; gzleri gemi ve bugnn onu iten, neredeyse elle tutulur an
lamszlk ve dehetine dikiliydi ve var noktasn ancak hayal ya

. Franz Kafka, "The Departure", The Collected Short Stories ofFranz Kajka,
Londra: Penguin, 1988, s. 449.
 NESNES N VE iSMN ARAYAN SEMPTOMLAR 31

d a tahmin edebiliyordu), genel olarak net bir cevap vermekten ka

rurlar, en fazla "nereden" sorusunu aklamaya almakla yetin
rnek isterler. Kamak iin haddinden fazla sebepleri olduunun,
ancak srtlar Byk Bilinmeyen'e dnk olarak kotuklarnn ve
ellerinde var noktasn sezebilecekleri pek ipucu olmadnn far
kndadrlar. A ncak bu cevap hizmetkarlar akna evirecektir. En
die ve fke duygularn, panik ve gazap seviyesine karacaktr.
Bugn, yakn zamanlara kadar -kriz tehlikelerine direnme ya
da zm retme konusunda mkemmel olmasalar da- etkili say
dmz arelerle tedbirlerin vadelerinin dolduunu ya da dolmak
zere olduunu hissediyoruz. Ancak yerlerini ne ile dolduraca
mza dair pek fikrimiz yok. Tarihin insanlar tarafndan ynetilece
i umudu ve bunun getirdii kararllk, insan tarihinin pepee s
rayar, beklenmezlik ve denetlenemezlik bakmndan doal fe
laketlerle yarr hale gelip hatta onlar anca, tamamen yok oldu.
Eer, "ilerleme"ye haJ.a inanyorsak (ki asla kanlmaz bir ak
bet deil), imdi ona nimetle lanet karm bir ey olarak bakyo
ruz, lanetleri gitgide artarken nimetleri hem daha az hem de daha
seyrek hale geliyor. A talarmz, yakn dnemlerde bile, gelecei
umutlarn yatrmak iin en gvenli ve en vaatkar yer olarak g
rrd; oysa biz gelecee ncelikle korku, endie ve kayglarmz
yanstyoruz: i bulmann gitgide zorlaaca, den gelirlerin bi
zim ve ocuklarmzn yaam frsatlarn azaltaca, toplumsal sta
tmzn iyice knlganlaaca, mr boyu elde ettiimiz her e
yin geici hale gelecei, elimizde bulunan mcadele aralar, kay
naklar ve becerilerinin karmza kan zorluklarn arlna k
yasla giderek yetersiz kalacana dair korku, endie ve kayglar
mz ... En nemlisi, hayatlarmz zerindeki kontrolmzn gitgi
de azaldn hissediyoruz - kim olduunu bilmediimiz, bizim
ihtiyalarmz nemsemeyen, hatta belki dpedz hasmane ve za
lim oyuncularca oynanan bir satran manda ileri geri hareket et
tirilen, onlarn hedefleri uruna rahata harcanabilecek piyonlara
dnyoruz. ok da uzun olmayan bir sre nce daha fazla ra
hatlk ve daha az zahmet ile zdeletirdiimiz gelecek, bugn
,
32 BYK GERLEME

tyler rpertici tehlikeler getiriyor aklmza: vazife iin yetersiz ve

ehliyetsiz olarak tanmlanmak veya snflandmlmak, deer ve hay
siyetten mahrum braklmak ve bylece marjinallemek, dlan
mak, toplumun dna atlmak.
Bugnk durumumuzun semptomlarndan birine odaklanmak
istiyorum: son dnemlerde sahnelenen, muhtemelen daha epey s
recek olan "gmen panii" piyesine - bu semptomu iinde bu
lunduumuz durumun, baka trl gizli kalabilecek baz rktc
yanlarna alan bir pencere olarak ele alacam.
ilk olarak, bir lkeden darya/ieriye g var (emigration/
immigration). Bir de sadece g etmek (migration) var - bir yerden
geliyor ama nereye gidiyor? Bu gler, kkenlerinin farkllndan
dolay, farkl kurallar ve mantk ereveleriyle ynetilir. Bununla
birlikte, var noktalar olan lkelerin psikososyal koullarnca be
lirlenen, benzer sonulara yol aarlar. Hem benzerlikler hem de
farkllklar, ekonomi ve enformasyonun dur durak bilmeyen, sre
giden kresellemesiyle ok daha grnr hale geliyor. Bunlardan
ekonomi, gerekten ya da farazi olarak egemen olan blgeleri, i
lerindeki sv ykseklii eit seviyeye ulaana dek hareket etmeye
devam eden "bileik kaplar"a dntryor. Enformasyon ise uya
ran yaylmn, takliti davranlar ve "greli yoksunluk" lt ve
alanlarn tamamen kresel bir boyuta varasya artmyor.
Dardan-g olgular, Umberto Eco'nun gnmzdeki g
dalgalar daha balamadan nce, emsalsiz ngrsyle iaret ettii
zere, "siyasal olarak denetlenebilir, snrlanabilir, tevik edilebi
lir, bir plan erevesinde gerekletirilebilir veya benimsenebilir.
i

Glerde byle bir ey olmaz."2 Eco bundan sonra can alc soruyu
sorar: "Tm dnya birbiriyle kesien yer deitirmelerin alan ha
line gelirken, dardan-g gten ayrt etmek artk olanakl
m?" Ve cevabnda syledii gibi: "Avrupa'nn hall dardan-g
vakalar gibi yaklamaya alt olgular, aslnda g vakalardr.

2. Umberto Eco, "Gler, Hogr ve Hogrlemezlik", Be Ahlak Yazs,

ev. Kemal Atakay, stanbul: Can, 2014, 6. basm, s. 87.
 NESNESNVE SMNARAYAN SEMPTOMLAR 33

nc Dnya, Avrupa'nn kaplann almakta ve Avrupa isteme

se de ieri girmektedir. [. . ] Avrupa ok-rkl veya 'renkli' bir kta
.

olacaktr. [ . . ] Hounuza gitse de olacaktr, gitmese de." Ekleye

.

yim, "onlann" hepsinin houna ve/veya "bizim" hepimizin gcne

gitse de.
Hangi noktada danya-g/dandan-g sadece ge dner?
Hangi noktada, kapmz alan, ieriye ancak siyasal olarak denet
lenebilir seviyede szabilen gmenler, szde kendi kendine yeten
ve kendiliinden ilerleyen, her kapdan geebilen, her snrdan ta
an, aceleyle oluturulmu siyasal takviyeleriyle gelen muazzam
bir akna dnr? Hangi noktada nicel deiiklikler nitel olur?
Bu sorulara verilebilecek cevaplar, geriy dnp bakldnda d
nm noktas addedebileceimiz andan ok sonralar da, tartlma
ya devam edecektir.
Bu iki kavram birbirinden ayran ey "asimilasyon" sorunu
dur: Asimilasyon, dardan-g kavramnn znde bulunurken,
g kavramnda bariz bir ekilde eksiktir: Balangta "bir potada
erime" ya da "melezletirme" nosyonlanyla doldurulan bu eksik
lik, gnmzde giderek "okkltrllk" nosyonuyla doldurulu
yor daha ok; yani kltrel homojenlie giden yolda bir adm, ge
ici bir rahatszlk olmaktan ziyade, ngrlebilir gelecekte dei
mesi beklenmeyen bir kltrel farkllk ve eitlenme olarak ta
nmlanyor. Mevcut durum ile bunu zmek iin nerilen politi
kalar arasnda herhangi bir kankla mahal vermemek adna -
zira "okkltrllk" kavram insanlann kafasn kantnnasyla
nldr- bu terimi "diasporalama" olarak deitirmek nerilebi
lir. G sonucu ortaya kan durumun iki can alc zelliine dair
ipular tar bu neri: Mevcut durum tepeden aa dzenlemele
re tabi olmaktan ziyade tabandan gelen sre ve etkilere aktr ve
diasporalar arasnda yaratt etkileim kltrlerin kaynamasn
dan ziyade i blmne dayanr.
Eco bu makalesini 1997'de yaymlad. rnek verdii New York
ehrinde, 1 990 ylnda nfusun %43 'n "beyazlar", %29 'unu "si
yahlar", %21 'ini "Hispanikler" ve %7 'sini "Asyahlar" oluturu
+
34 BYK GERLEME

yordu. Y irmi yl sonra, 20 o'da, "beyazlar" nfusun sadece %33 '

n oluturuyordu ve neredeyse aznlk konumuna dmlerdi. 3
Dnyann farkl farkl ktalardaki tm byk ehirlerinde -ki bu
ehirlerin says gitgide artyor- farkl etnik, dinsel ya da dilsel ka
tegorilerde benzer bir dalma rastlanabilir. Ve tarihte ilk kez, in
sanln ounluunun ehirlerde yaadn, bu insanlarn ou
nun da, yerkrenin yaam modellerini her gn yeniden belirleyen
byk ehirlerde yaadn hatrlayalm.
Houmuza gitse de gitmese de, biz ehirliler, gnlk hayat
mzda muhtemelen kalc olacak farkllklarla birlikle yaayabil
memizi salayacak beceriler gelitirmek durumundayz. Bir-iki
yzyl boyunca kltrel asimilasyon (tek tarafl) ya da ortak nokta
bulma (iki tarafl) hayalleri kurduktan ve bu hayallerin ardndan
gelen uygulamalardan sonra, bugn indirgenemeyecek eitlilikte
kimliklerin oluturduu, birbiriyle komu ve/veya karm olan
kltrel diasporalarn arasnda ortaya kacak etkileim ve srt
me ihtimaliyle -ou zaman isteksizce, sk sk da katksz bir di
renle- yzlemek zorundayz. Kltrel heterojenlik hzla insan
ortak yaamnn kentsel tarznn deitmlemez, hatta yapsal bir
zellii haline geliyor; ancak bu durumun sindirilmesi kolay deil
ve genel olarak buna verilen ilk tepki inkar, ya da azimli, srarl ve
hrn bir reddetme oluyor.
Eco'ya gre, hogrszlk,

... her tr retiden nce vardr. Bu adan hogrszlk biyolojik

kklere sahiptir, [hayvanlarda kendini blge koruma davranyla gste
rir,] ou zaman yzeysel duygu-heyecan tepkiIrine dayanr - bizden
farkl olan insanlara tahamml edemeyiz: derilerinin rengi farkl olduu
iin, anlamadmz bir dili konutuklar iin, kurbaa, kpek, maymun,
domuz, sarmsak yedikleri iin, dvme yaptrdklar iin. . 4
.

3. "The Changing Racia] and Ethnic Makeup of New York City Neighbor
ho ods," funnancenter.org/files/sotcfThe_ChanginILRacial_and_Ethnic_Makeup
_oCNew York_City_Neighborhoods_l l .pdf#page=3&zo om=auto,- 1 93,797
_

(Kasm 2016'da ulald).

4. Eco, "Gler, Hogr ve Hogrlemezlik", a.g.y., s. 92-93.
 NESNESN VE iSMN ARAYAN SEMPTOMLAR 35

Bu sert muhalefetin esas nedeni olarak ortak inanlan vurgula

yan Eco yle der : "Bununla birlikte, yabanl hogrszle fark
llk retileri yol amaz; aksine, bu retiler daha nceden var olan
yaygn bir hogr szlk temelinden yararlanr."s Bu aklama ,
Norveli mthi antropolog Frederik Barth'n aklamasyla da r
t mektedir : Barth'a gre, snrlar bilinen farklara gre izilmez,
bunun tam tersi geerlidir - farklar tannr ya da icat edilir nk
snrlar zaten izilmitir. Bu iki dnre gre, retiler, zaten var
olan ve ou durumda son derece yerlemi kt niyetli, knayc,
dmanca, hnh ve saldrgan duygulara "aklc" aklamalar geti
rip onlan geriye dnk olarak merulatnnak iin oluturulur.
Eco, hogrszln "en tehlikeli" eklinin "herhangi bir
reti var olmad iin" ortaya kan hogrszlk olduunu sy
leyecek kadar ileri gider.6 Ne de olsa, insan aka sylenen bir
retiyle polemie girerek, onun iddialarn r tebilir ve rtk
varsaymlann birer birer ortaya karabilir. Ancak temel drtler,
byle argmanlara kar duyarsz ve dayankldr. Fundamentalist,
kktendinci, rk ve etnik ovenist demagoglar, siyasi kazan iin,
mevcut "temel hogrszlk"ten beslenip yararlanmakla sula
nabilir ve sulanmaldr da, zira bu hogr szln etki alann
ve lmclln bu ekilde artnrlar - ancak bu hogrszl
n sebebi olmakla itham edilemezler.
O zaman, hogrszln kkenini ve kaynan nerede ara
mal? Ben bunu, bilinmeyene kar korkuda aramay neriyorum
- bu bilinmeyenin en belirgin temsilcileri de "yabanclar" ya da
"tekiler" oluyor (tanm gerei yeterince bilinmeyen, daha da az
anlalan, davranlan ve hareketlerinize verecekleri tepkiler n
ceden kestirilemeyenler); hemen yaknda ve grnr olduklan iin
en elle tutulur olanlar. Gideceimiz yerleri ve onlara kan yollan
iaretlediimiz dnya haritalarnda grnmyorlar (yine, tanm
gerei : eer haritalara iaretlenmi olsalard, zaten yabanc kate
gorisinden km olurlard). Pozisyonlan, eski haritalarda iinde

5. A.g.y., s. 93, 6. A.g.y., s. 94.

36 B YK GERLEME

yaam bulunan ve yaanabilir ekmenlerin snnnda hic sunt leo

nes (Buralarda aslanlar var) uyarsyla iaretlenen blgeleri anm
satyor tekinsiz bir ekilde - ancak mesele u ki bu esrarengiz, k
tcl ve korkutucu yaratklar, gmen klndaki aslanlar artk
kendi uzak diyararn terk edip gizlice komu araziye yerlemi
durumdalar. O haritalarn izildii zamanlarda yaayanlar, gzle
rini ak tutup bahsedilen yaam alanlarndan uzak durarak, bu ba
sit manevrayla balarn beladan uzak tutabiliyorlard; ama byle
bir seenek kalmad artk. "Yaratklar" artk kapmzda ve her so
kaa ktmzda onlarla karlamak zorundayz.
zetle: Gnmz dnyasnda, dardan-g bir nebze kontrol
edilebiliyorsa da, g biz ne yaparsak yapalm kendi yolunu bulu
yor. Bu sre, uzun sre daha devam edecek - insanlk durumunun
bugn geirdii daha geni ve muhtemelen imdiye kadarki en b
yk dnmle beraber. nsanlk durumunun yirminci yzyldan
yirmi birinci yzyla girerken gsterdii gizli ve ak trendlerin ve
bunlarn ngrlebilir sonularnn en iyi toplumsal analizlerini
yapan Ulrich Beck'in de syledii gibi, bugnk byk sorun, bi
zim halihazrda neredeyse kozmopolit olan ac durumumuz ile
kozmopolit bir farkndala, kafa yapsna ya da tavra sahip olma
ymz arasndaki yaman eliki. En rahatszlk verici ikilemleri
miz, en skntl tasa ve endielerimiz bu elikiden kaynaklanyor.
"Kozmopolit ac durum"la Beck'in kastettii, insanln dnya a
pndaki gelimi maddi ve manevi karlkl bamll; buna ba
ka yerde kreselleme de deniyor. Bu ac durum ile bizim onun
imdiye kadar hi grlmemi taleplerine uyum salama kapasi-

temiz arasnda ise, gitgide alan, kapatlmas g bir mesafe var.

Halihazrda ulalm karlkl bamlln, blgesel zerklik ve
egemenliin gitgide yok oluunun ortaya kard skntlar
zebilmek iin (ki zaten imkansz bir grev ! ) elimizde sadece ge
mite retilmi, ancak zerklik, bamszlk ve egemenlik artla
rnda ie yarayacak kavramlar var.
nsanln hikayesini, biraz ksaltlp basitletirilmi de olsa an
latmann pek ok meru yolu var; bunlardan biri de, zaman zaman
 NESNES N VE s MN ARAYAN SEMPTOMLAR 37

blk prk, zaman zaman da ani eklernelerle oluan bir "biz"in

hikayesi - avc-toplayc topluluklardan balayan (ki paleontolog
lara gre en fazla 150 kiilikti bu topluluklar), kabile ve impara
torluklarn "hayali btnl"nden geip gnmz ulus-devletle
rine ya da federasyon veya koalisyonlardan oluan "sper-devlet"
lere varan bir hikaye. Ancak mevcut siyasi oluumlarn hibiri ger
ekten "kozmopolit" bir standarda uymaz; hepsi de "onlar"n kar
sna bir "biz" yerletirir. Bu kartln her yesi birletirici ya
da kaynatrc bir ilevle, blc ve aync bir ilevi yan yana ge
tirir - nitekim her biri belirlenmi bu iki ilevden birini, kendini
dierinden ayrarak, ayrmak suretiyle cra eder.
nsanlarn byle "biz" ve "onlar" olarak blnmesi -yan yana
ve uzlamaz olular- trn tarihi boyunca insann dnyada-olu
tarznn aynlmaz bir zelliidir. "Biz" ve "onlar", yaz ve tura gibi
baldrlar - ayn parann iki yzdrler; ki tek yzl para zaten
bir tezat, kavram kargaasdr. Kartln her iki taraf karlkl
olarak "olumsuzlukla tanmlanr": "onlar", "biz olmayan"lardr,
"biz" de "onlar olmayan"lar.
Bu mekanizma, siyasal olarak btnlemi topluluklarn ilk ge
lime aamalarnda gayet iyi alyordu - ancak yeni ortaya kan
"kozmopolit durum"un siyasal gndeme dayatt son aamada
fazla ie yaramad. Zira insanln btnleme tarihindeki o "son
sray" yapmaya, yani "biz" kavramn ve insanlarn birlikte ya
ama, ibirlii yapma ve dayanma uygulamalarn tm insanl
kapsayacak dzeye karmaya hi uygun deildi. Bu son sray,
insanln uzun tarihindeki kk lekteki ncllerinden, sadece
nicel deil nitel olarak da, daha nce denenmemi ve snanmam
olmasyla kati bir ekilde aynlyor. Gerektirdii ey, "aidiyet" (ya
ni kendini tanmlama) meselesinin travmatik bir ekilde blgesel
lik ya da siyasi egemenlikten kopartlmas: Yz yl kadar nce Ot
to Bauer, Karl Reiner, Vladimir Menem ve benzerlerinin, Avus
turya-Macaristan ve Rus imparatorluklarnn ok-milletliliine ce
vaben getirdii bir neriydi bu; ancak hibir zaman siyasi kullan
ma gememi ra da uzlama nfuz edememiti.
38 B YK GERLEME

Bu nerinin uygulanmas, yakn gelecekte de mmkn grn

myor. Aksine, ou mevcut gsterge,? "onlar" araynn gitgide
daha da gayretli hale geldiine iaret ediyor: Aranan tercihan eski
moda, kolay tannan ve slah edilemez bir biimde dman olan,
kimlik glendirme, snr izme ve duvar ina etme ilerine uygun
bir yabanc. lkelerinde iktidar ellerinde tutanlarn blgesel ege
menliklerinin giderek erozyona uramasna gsterdikleri "doal"
ve sradan drtsel tepki, ncelikle devletler-st anlamalarn
gevetmeyi ve daha nce onay verdikleri kaynak havuzu olutur
ma ve koordinasyon politikalarndan ekilmeyi ieriyor - dolay
syla aslnda kozmopolit olan ac durumlarn yine kozmopolit d
zeyde program ve teebbslerle tamamlayp denkletirmekten
uzaklayorlar. Bu durum, mevcut siyasi iktidar kurumlarn kade
meli ancak kanlmaz olarak gszletiren kresel kargaay iyi
ce artm. Bundan en ok kar edenler snran alan finansrler,
yatnm fonlar ve yasalndan yasadna tccarlardr; en byk ka
yp ise ekonomik ve sosyal eitlik, ulusal ve uluslararas adalet ala
nnda verilir; dnya nfusunun byk ve gitgide artan bir blm
de kaybedenler arasndadr.
Dnyann her tarafndaki devletler, bu srete oluan varolu
sal korkularn kkn kazmak iin drst, tutarl, koordineli ve
uzun sreli bir giriime kalkmak yerine; sosyal yardmlarn azal
masnn ve kinci Dnya Sava sonrasnda "milletler ailesi" kur
ma yolundaki abalarn terk edilmesinin at meruiyet boluu
nu doldurma frsatna, toplumsal sorunlar, dolaysyla da siyasal
dnce ve eylemi, gl bir ekilde "gvenlik" meselesine ba-

layarak atladlar. Halkn siyasi elitler, kitlesel enformasyon ve e-

lence medyasnn oluturduu yazl olmayan yakn ittifak tarafn
dan kztnlan, beslenip desteklenen ve ykselen demagoji dal
gas tarafndan daha da ileri gtrlen korkular, taze siyasi ser
maye karmlar sunmaya ok elverili bir maden olarak karlan-

7. Retrotopia (Cambridge: Polity 2017) adl kitabmda bu gstergelerin faz

las da bulunuyor.
 NESNES N VE SMN ARAYAN SEMPTOMLAR 39

d - gemi azya alm ticari glerin ve siyasi sennayenin daha ge

leneksel eitlerinden mahrum edilmi olan lobicileriyle vasileri
nin peinden kotuu bir sennayeydi bu.
Toplumun en tepesinden en altna kadar -biz ayak takm pe
ine taklalm diye yardaklarnn alaca nameyi dzenleyen
emek piyasasn da dahil ederek- karlkl (ve a priori) bir gven
sizlik, phecilik ve vahi rekabet ortam yaratld. Byle bir or
tamda toplum ruhu ve karlkl yardmn tohumlar nefes alamaz,
solar ve lr (tabii eer tomurcuklar zaten zorla koparlp atlma
dysa). Mterek kar iin giriilen toplu dayanma hareketleri
nin gitgide daha riskli hale gelmesi ve potansiyel etkilerinin azal
masyla, glerini birletirip mtereken paylalan karlarn pe
ine dmek gittike ekiciliini kaybediyor, dolaysyla da kar
lkl olarak birbirini tanma, sayg ve hakiki bir anlaya ulamak
uruna diyaloa girme hevesi yava yava yor.
"Eer devletler byk mahalleIere dnrse, muhtemelen
mahalleler kk devletlere dnecektir. yeleri, yerel politika
ve kltr yabanclara kar korumak iin rgtlenecektir. Tarihte
gryoruz ki devlet ne zaman ak olsa, [ ... ] mahalleler kapal ya
da dar grl cemaatlere dntler." - Michael Walzer, otuz yl
dan fazla bir zaman nce bu sonucu kartmt, gemiin o vakte
kadar gelen deneyimlerinden yola karak ve yakn gelecekte tek
rarlanacan sezdirerek.8 Bahsedilen gelecek, gnmzde gerek
leti ve Walzer'n beklentilerini ve tehisini onaylad.
Kk ya da byk, devlet olmann basit bir anlam var: Bl
gesel egemenlik sahibi olmak; yani kendi snrlar iinde bakas
nn iradesine uymak yerine, kendi nfusunun istedii ekilde ha
reket edebilmek. Mahallelerin birbirine kaynaarak ya da eninde
sonunda kaynaaca ngrlerek (hemen deilse de kamlmaz
bir gelecekte insan kltr/hukuku/ siyaseti/hayat tarznn birle
ip homojen hale gelecei beklentisiyle) ulus-devlet dediimiz da-

8. Michael Walzer, Spheres ofJustice: A Defence of Pluralism and Equality,

New York: Basic Books, 1983, s. 38.
t
40 B YK GERLEME

ha byk birimleri oluturduu bir adan sonra; byn ke,

devletin yerel ya da blgesel olana at uzatmal savalardan
sonra; devletlerin grevlerinden, sorumluluklarndan ve (kresel
leme ve yeni beliren kozmopolit durumun yol at) kaostan tek
rar dzen oluturmaya almann ar yknden kurtulmaya hazr
olduklar bir "yetki devri" srecine giriyoruz; dnn yerel yne
timleri ve cemaatler sz konusu sorumluluklar kapmak ve daha
da fazlas iin savamak zere hazr bekliyor. Mevcut durumun en
aikar, sorunlara gebe ve patlamaya hazr gstergesi, Kant'n ger
eklemesini bekledii Brgerliche Vereinigung der Menschheit
(insanln sivil/kentli birlii) vizyonundan vazgeme niyeti; bu
vazgeie finansn, endstrinin, ticaretin, enformasyonun ve her
trden yasa inemenin giderek gelien ve artan kresellemesi
elik ediyor. En byk orta da, Klein aber mein (kk ama be
nim) zihniyetinin ve duygusunun, giderek kozmopolitleen bir va
rolusal durum gereiyle yz yze kalmas.
Nitekim, kreselleme neticesinde iktidarla siyasetin birbirin
den aynmas nedeniyle, devletler bugn byke mahalleIere d
nyorlar: belli belirsiz izilmi, geirgen ve yetersiz tahkim edil
mi snrlarnn iine skm haldeler. Bu srada eskinin mahal
leleri de -bir zamanlar tm dier pouvoirs intermediaires (arac
gler) gibi tarihin tozlu sayfalarnda kaybolacaklar varsaylm
ken- yar-yerel politikalardan ve bir zamanlar devletin tekelinde
olan, can pahasna koruduu tekelci "biz" ve "onlar" ayrma g
revinden geriye kalanlar kullanarak "kk devletler"e dnme
sava veriyor. Bu kk devletler iin "ilerleme", "kabileye d-
i

n" anlamna geliyor.

Kabilelerin yaad bir blgede, taraflar birbirinden karlkl
olarak kanr ve birbirlerini ikna etmek, dinlerine dndrmek ve
ya inanlarn yaymaktan inatla imtina ederler; yabanc kabilenin
bir yesinin -her yesinin- aa statde olmas kaderinde yazan
bir durumdur, sonsuzdur ve deitirilemez, en azndan byle g
rlr ve ona gre davranlr. Dier kabilenin stat olarak daha aa
da oluu, silinemez ve tamir edilemez bir durum, onlarn temiz-
 NESNESN VE SMN ARAYAN SEMPTOMLAR 41

lenemez damgasdr, herhangi bir iyiletirme abasna direnecek

tir. "Biz" ve "onlar" arasndaki izgi bu kurallara gre ekildikten
sonra, artk taraflar arasndaki her tr karlamann amac, bu ku
rallar yumuatmak deil, aksine bu yumuamann manta aykr
olduu ve sz bile edilmemesi gerektiine dair yeni kantlar ya
ratmaktr. stn/ aa dngsnde skm farkl kabilelerin ye
leri, huzursuzluk karmamak ve beladan kanmak iin, birbirle
riyle konumaz, ayn telden alarlar.
Gri snr blgelerinde yaayanlar (ya da oraya srlenler) iin
se, "bilinmeyen olma ve bundan dolay tehditkar olma" durumu,
onlarn "dzen" ve "normallik" kavramlarn oluturan bilisel ka
tegorilere szde ya da gerek bir diren gstermelerinden ya da
bunlardan kanmalarndan kaynaklanr. En byk gnahlar ya da
affedilemez sular, zihinsel ve pragmatik bir kudretsizlemeye
neden olmalardr, ellerinde olmadan sebebiyet verdikleri davran
karmaasndan kaynaklanr bu durum (Ludwig Wittgenstein'n,
anlamay, "nasl devam edeceini bilmek" olarak tanmladn
hatrlayalm). stelik, bu gnahtan kurtulmalarnn nnde al
maz engeller vardr, nk "biz", "onlar"la, anlamann balang
taki imkanszlna meydan okuyacak ve onu aacak bir diyaloa
girmeyi iddetle reddederiz. Gri blgeye atanmak, iletiimin kop
mas, daha dorusu batan reddi ile harekete geirilip iddetlendi
rilen bir sretir ve kendi kendini tekrar tekrar dourur. Anlamann
zorluunu, Tanr ya da Tarih tarafndan nceden belirlenmi ahlaki
bir emir ve grev seviyesine ykseltmek; "biz"i "onlar"dan ayran,
her zaman deilse de genelde dinsel ya da etnik aynmlar takip
eden snrlar izmenin ve glendirmenin -ve bu snrlarn icra
etmesi beklenen en nemli ilevin- birincil ve ncelikli sebebidir.
kisi arasndaki bir arayz olan belirsizlik ve mphemliin gri bl
gesi, "biz" ve "onlar" arasndaki bitmeyen dmanln ortaya k
t ve savalarn gerekletii en nemli, hatta ana (ou zaman
da tek) blgeyi oluturuyor.
42 BYK GERLEME

Papa Francis --dnya apnda yetkesi olup da gnmzdeki kt

lk, kafa kank:l ve gszln en derindeki sebeplerini irde
leyerek ifa etme cesareti ve azmine sahip belki de tek kamusal fi
gr- 2016 Charlemagne dl Treni'nde yle konutu:

Eer tekrarlamaktan hi yorulmamarnz gereken bir kelime varsa, o

da diyalog. Elimizde olan her imkanla diyalog kltrn savunmal ve
bu ekilde toplumun dokusunu tekrar ina etmeliyiz. Diyalog kltrnn
salad renme sreci ve disiplin, dierlerini geerli diyalog partner
leri olarak grmemizi salyor, yabancya sayg duymay retiyor, g
men ve dier kltrlerden insanlarn dinlemeye deer olduunu hatrla
tyor. Bugn, toplumun tm fertlerini acilen "diyalou bir karlama t
r olarak ne karan bir kltr" ina etmeye ve "adil, duyarl ve kapsa
yc bir toplum hedefleyerek uzlama ve anlama yaratmann yollarn
bulmaya" almamz gerekiyor (Evangelii Gaudium, 239). Bar, o
cuklarmz diyalog silahlaryla donattmz, onlara yararl karlama
ve uzlama kavgasn rettiimiz lde kalc olacak. Bylece, onlara
lm yerine yaam, dlama yerine ierme stratejileri retebilen bir kl
tr miras brakm olacaz.9

Ve hemen arkasndan, diyalog kltrne ayrlmaz ekilde ba

l, hatta onun zorunlu art olan bir mesaj daha ekledi. "Bu kltr
[ . .. ] okullarmzda verilen eitimin ayrlmaz bir paras olmal,
ders ve bran ayrmlannn stnde yer almal ve gen insanlara,
atmalan zebilmeleri iin bizim altmzdan farkl yntem
ler sunmaya yardm etmeli."
Diyalog kltrn eitimin bir grevi, bizi de retmen ilan
etmek, ak: bir ekilde var olan sorunlann uzunca bir sre kalc
olacan ima ediyor - bou bouna "altmz biimde" zme
ye alacamz, ancak diyalog kltrnn daha insancl (ve uma-

9. "Conferra! of the Charlemagne Prize: Address of His Holiness Pope Fran

cis", 6 Mays 2016, w2.vatican.va!content/francesco/en/speeches/2016/may/do
cuments/papa-francesco_20 160S06_premio-carlo-magno.html (Kasm 2016' da
ulald).
 NESNESN VE SMN ARAYAN SEMPTOMLAR 43

nm daha etkili) zmler bulabilecei problemler. Eski, ancak

modas gememi bir in inanna gre, bir sonraki yl dnen
ler tahl eker, sonraki on yl dnenler aa diker, sonraki yz
yl dnenler ise insanlar eitir.
u an yzletiimiz sorunlar bir sihirli denekle, ksa yolla ya
da mucize tedavilerle zlebilecek sorunlar deil; onlar ortadan
kaldracak ey kltrel bir devrim. Bundan dolay, uzun vadeli d
nme ve planlama da gerektiriyorlar: aceleyle akan ve anlarn y
nettii hayatmzda ne yazk ki unutulmu, nadiren uygulanan be
ceriler. Bu becerileri hatrlamamz ve tekrar renmemiz gereki
yor. Bunu yapabilmek iin ihtiyacmz olan, sakin bir kafa, elik
gibi sinirler ve bolca cesaret; en nemlisi, tam ve gerekten uzun
vadeli bir vizyona ve oka sabra ihtiyacmz olacak.
 3

Ge Neoliberalizmde lerici
ve Gerici Siyaset
Donatella de1Ia Porta

DONALD TRUMP'n 2016 ABD bakanlk seimindeki zaferi, birok

kii tarafndan gerici hareketlerin ilerici hareketlere kar zaferi
olarak algland. Benzer bir ekilde, Brexit referandumu da bir za
manlar hilim olan kozmopolit fIkirleri ykmay hedefleyen bir ye
rel dar grllk gstergesi olarak grld. yirminci yzyl bi
terken, Kresel Adalet Hareketi gibi birok gl sol hareket or
taya kt (1 999'daki "Seattle Sava"n, ilk kez 2001'de "Baka
Bir Dnya Mmkn" sloganyla dzenlenen Dnya Sosyal Foru
mu'nu ya da ATTAC gibi rgtlerin ortaya kn hatrlayalm) ve
2008 finansal krizi Occupy Wall Street (Wall Street'i gal Et) ve
spanya'daki indignados gibi neoliberalizm kart hareketleri do
urdu, ama buna ramen son birka yl siyasetin karanlk yzn
i
tekrar su yzne kard. Ancak, gerici hareketlerin ilk sinyalleri-
nin daha on be yl nce Avrupa'da grlmeye baladn unutmak
hata olur: 1 999'da Jrg Haider'in FP's Avusturya genel seim
lerinde ikinci olmu ve VP'li anslye Wolfgang Schssel'in li
dediindeki sa bir koalisyona yol amt. Birka yl sonra, 2002'
de, Jean-Marie Le Pen, sonunda Jacques Chirac 'a kaybetse de,
Fransa'da cumhurbakanl seimlerinde ikinci tura kalmt. Bu
olaylar aklmzda bulundurarak, neoliberal kresellemeyle ilgili
 GE NEOLBERALZMDE LERc VE GERC S YASET 45

memnuniyetsizliin azmsanamayacak bir sredir hem sada hem

de solda bulunduunu sylemek mmkn grnyor.
Aratrmalara gre, (sol) protestolarn toplumsal taban deiti:
Bugn bu taban, ii hareketinin geleneksel taban olan sanayi
sektrnde alan ii snfndan ziyade, 1 960'lar ve 1 970'lerde
yeni toplumsal hareketlerin ekirdeini oluturmaya balayan yeni
orta snflardan oluuyor. Ancak kresel adalet hareketi, son yir
mi-otuz yla damgasn vuran yaygn neoliberal ilerlemenin kay
bedenleri tarafndan yrtlen protestolara tekrar dikkatimizi ek
ti. Sosyal adan bakarsak, bu hareket hem beyaz hem de mavi ya
kallar, hem isizleri hem de rencileri, hem yal hem de gen
kuaklar harekete geirmeyi baard. Ancak ayn zamanda, kre
sellemenin muhtelif etkilerinin oluturduu sorunlar ve atma
larn stnde ykselen poplist bir sa da g kazand. Saysz bi
liminsan, kresellemenin kazananlar ve kaybedenleri arasnda
yeni bir blnmeden bahsediyor; bu aklamalara gre kaybeden
ler kresellemenin kltrel boyutuna sklkla yabanc ve gmen
dman sylemlerden oluan, dlayc milliyetiliklerle kar
kyor.
Kriz zamanlarnn siyasi ve toplumsal kutuplama dourmas
bizi artmamal. Esasen, toplumsal hareketler zaten ou zaman
sol ve sa siyasetlerde ezamanh ortaya kar.3 Ancak, Brexit ya
da Trump kampanyalarnn sadece bir tr poplist politika olarak
m, yoksa gerekten poplist hareketler olarak m tanmlanacan
zaman gsterecek.
Makalenin devamnda ilk olarak kapitalist dnmlerden t
r ortaya kan birtakm temel sosyal zorluklar tehis edeceim;
ikinci olarak bu dnmlerin rettii ilerici ve gerici siyasi tep-

1 . Donatella de11a Porta, Social Movements in Times ofAuserity, Cambridge:

Polity, 2015.
2. Hanspeter Kriesi vd., West European Politics in the Age of Globalization,
Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
3. Manuela Caiani, Donatella della Porta ve Claudius Wagemann, Mobilizing
vn the Extreme Right: Germany, /taly and the United States, Oxford: Oxford Uni
versity Press, 2012.
t
46 B YK GERLEME

kiler arasndaki farklan inceleyeceim; ve nc olarak, ikisin

den birinin geliimine yardmc olacak baz siyasi koullardan
bahsedeceim.

Bir Meydan Okuma Olarak Neoliberal Kreselleme

Neoliberalizm ve neoliberalizmin krizi, siyasal iktisat Karl Po

lanyi'nin kapitalizmin geliimindeki ikili hareket olarak tanmla
d erevede anlalabilir: lk olarak toplum piyasalamaya itilir,
sonrasnda ise sosyal gvence talep eden tepkisel hareketler or
taya kar. 1944'te yaymlanan ufuk ac kitab Byk Dnm'
de Polanyi liberalizmin on dokuzuncu yzyldaki ilk dalgasna
odaklanr,4 ancak bu dnemle yirminci yzyln sonunda gerek
leen neoliberal dnm arasndaki benzerlikleri de aka gre
biliriz. Polanyi, emein, topran ve parann metalamasnn, bir
kontrol mekanizmas olmad srece, toplumu ykma urataca
konusunda bizi uyarr. Amerikal sosyolog Michael Burawoy'un
bir zamanlar dedii gibi:

Eer emek gc, yaralanmaya ve hastala, isizlie ya da ar isth

dama, veya geinme snnnn altnda kalan maalara kar bir korunma
salanmadan alnp satlrsa, byk gerilimler kanlmaz olacaktr; elde
edilebilecek emek hzla azalacak ve faydasz hale gelecektir. Ayn ekil
de toprak, ya da daha geni bakacak olursak, doa metalatnlrsa, insan
hayatnn temel ihtiyalarn karlayamaz hale gelecektir. Son olarak,
para daha fazla para kazanmak iin kullanlmaya balaynca -mesela bu
rada kur speklasyonunu dnebiliriz- deeri o kadar belirsizleecektir
ki artk bir alveri arac olarak kullanlamayacak, 'iyerlerini batracak
ve ekonomik krizler douracaktr.5

Polanyi, analizinde buna kar hareketlerin alabilecei baz bi

imlere (mesela neoliberalizmin rettii deiikliklerden dolay

4. Karl Polanyi, BykDnm: amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri,

a.g.y.
5. Michael Burawoy, "Facing an Unequa1 World", Current Sociology, 63: 1
(2015), s. 19.
 GE NEOLBERALZMDE LERc VE GERC SiYASET 47

ihanete uram insanlarn isyanna) odaklanyor. Bu hareketlerin

aslnda gerici, reaksiyoner olduunu iddia ediyor - savunmac bir
durua sahipler ve geriye bakyorlar. Gerekten de bu hareketler
genel olarak piyasann toplumun tm ksmlarna hakim olmasn
isteyen bir ideolojiye direnmek amacyla kuruluyorlar. rnek ver
memiz gerekirse: Kyl isyanlar, ou zaman, kyllerin piyasa
nn dalgalanmalarna kar kendilerine asgari dzeyde gvence
salayan rtk toplumsal szlemenin ihlal edildiini hissetmele
riyle ortaya kar. Benzer bir ekilde, yiyecek isyanlar da genel
olarak mterek alanlarn itlenmesi ve ekmek gibi temel rnler
piyasasnn derege edilmesi srecinde ahlaki ekonominin ykl
masna gsterilen tepki olarak yorumlanr. Tarih bize, geleneksel
olarak gvenceye alnm haklarn geri gelmesini isteyen kar-ha
reketlerin ilerici argmanlar ile kucaklayc ve katlmc bir vizyon
sunabilecei gibi, gerici modeller ile dlayc ve plebisit benzeri
fikirler de dourabileceini retmitir.
Neoliberal ekonomik dogmalarn siyasi uygulamalar, Polanyi'
nin tanmlad "Byk Dnm"le baz alardan paralellik gs
teriyor. Yaylmac piyasa fundamentalizmine gsterilen baarl
direni sayesinde, ulus-devletler iinde sosyal koruma mekaniz
malar geniledikten sonra (ki buna hem "Birinci Dnya" denilen
blgenin sosyal demokrasileri, hem de "kinci Dnya"daki "reel
sosyalizm" dahildi), refah devleti politikalarnda kstlamalara git
rnek ve sosyal eitsizlii azaltmaya ynelik devlet politikalarna
saldrmak hakim trendler haline geldi. Neoliberal sapmayla, kapi
talizm bir kez daha (farkl yollarla da olsa), Marx'n bir zamanlar
"ilkel birikim" olarak tanmlad, mlkszletirme yoluyla biri
kime -yani yurtta haklarn koruyan ve finans piyasalarn dzen
leyen kanunlar yrrlkten kaldrmaya- srtn dayamaya bala
d. 6 Emein, topran ve parann metalatrlmas yine emek piya
sasnn deregle edilmesi ve ii gvencelerinin yrrlkten kal-

6. David Harvey, Neoliberalizmin Ksa Tarihi, ev. Aylin Onacak, stanbul:

Sel, 2015.
48 BYK GERLEME

dnlmasyla, toprak gasplaryla ve finansal sermayenin yeni (ve et

raft) bir dereglasyonuyla gerekleti.
Bir kez daha (Polanyi'nin kar-hareketler diye tanmlad olu
umlara benzeyen) kar gler iki ynde gelimeye balad: Bir
ksm yurttalarn haklann kapsayc ve kozmopolit bir ekilde ge
niletmeyi amalayan ilerici hareketler, dierleri ise sadece belli
bir zmreyi koruyan, yitip gitmi bir dzenin peinde koan gerici
hareketlerdir. Neoliberalizme muhalif, gerici kar-hareketlerin
nasl ortaya kabilecei sorusuna cevap aramaya balamadan nce
ilerici hareketlere dair birka gzlemimden bahsedeceim.

Neoliberal Kresellemeye Kar ilerici Hareketler

20 1 0-2014 arasndaki kemer skma kart protestolar, popler si

yaset ile kurumsal iktidar arasndaki aynmn nda bir siyasi
mlkszlemeye tepki olarak domulard. Yerel koullara odak
lanyorlard, ancak protestolarn gerekletii lkelerin kresel
balantlarnn farkndalard. 2008'de zlanda'nn "tencere tava"
isyanyla balayan, 20 1 1'de Arap Bahar ve gal Et! hareketleriyle
ve 20 l 3 'teki Gezi Direnii ile devam eden ok-unsurlu toplumsal
taban bir arada tutma ihtiyac -ve yerleik ideolojilerin cazip sos
yal ve siyasi rgtlenme vizyonlar sunma konusundaki baarsz
l- eitlilii zenginletirid bir deer addederek oulcu ve ho
grl kimliklerin geliimini destekledi. Bu yaklam, katlmc ve
mzakereye dayal karar verme mekanizmalarnn retildii rgt-
1enme aamasnda kendini gsterdi.? Ancak, neoliberalizm krizi
ada ilerici politikalar da etkiledi. Neoliberalizme kar 1999'da
yaplan ilk protestolarla sonrakileri karlatrdmzda, bu pro
testolarn toplumsal tabannda deiiklikler, ulusal lekte gele
neksel haklann garanti altna alnmas talebine odaklanma ve ah
laksz kapitalizme kar ahlaki koruma vurgusunu grebiliriz.

7. Donatella della Porta, Can Democracy be Saved?, Oxford: PoHty, 2013;

della Porta, Social Movements in Times ofAusterity, a.g.y..
 GE NEOLBERALZMDE LER c VE GERC SYASET 49

Kemer skma politikalarn protesto eden, bazen prekarya* ola

rak adlandnlan insanlar, kendilerini neoliberal politikalann kay
bedeni olarak gren eitli snf ve sosyal gruplann ittifakndan
oluuyordu. Bu hareketlerde yer alan birok aktivist iin gvence
sizlik kesinlikle sosyal ve kltrel bir kouldu, zira ou, isizliin
yksek olduu bir ada eksik istihdamla tanmlanan bir neslin
parasyd. Gen insanlarn en marjinalize olmu kesimleri Arap
Bahan'n balatmt, ve finansal krizden etkilenenler (Portekiz'de
kendilerine "gelecei olmayan" nesil diyorlar) Gney Avrupa'da
birok biimde rgtlendi. Bu gen insanlar bildiimiz kaybeden
lere pek benzemiyorlar. Aksine, iyi eitimli ve hareketli, bir za
manlar kresellemenin "kazananlan" addedilen, ancak bugn bu
algdan ok uzaklam insanlar.
Bununla beraber, iyi eitimli genler neoliberalizmin yurttalk
haklanna ve sosyal haklara saldnsndan madur olan tek kesim
deiL. Bir zamanlar zellikle gvencede olan iki grubu ele alalm:
emekliler ve devlet memurlan. Bu gruplann hayat koullan (salk
hizmetleri, barnma, eitim gibi temel ihtiyalara eriim dahil ol
mak zere), bazlarnnki dierlerinden daha ciddi durumda ol
makla birlikte, gittike gvencesizleti. Benzer bir ekilde, kapa
nan ya da kapanna tehlikesinde olan byk ya da kk fabrika
lardaki mavi yakal iiler de protestolara katld. Genler ve iyi
eitimli vatandalann geni lde katlmyla, protestolar toplu
mun bu politikalardan en fazla etkilenmi (ve oranlar tersine dn
m) bir "2/3"n sokaklara dkmt.8
Zygmunt Bauman'n yetkin bir ekilde gsterdii gibi,9 neoli
beralizm insanlan harekete zorlayarak ve bylece gvencesizlie
srkleyerek, eski kiisel, kolektif ve siyasal kimlik temellerini y
kan akkan bir toplum yaratyorsa, bu durumda aidiyet sreleri
deien neoliberalizm kltr tarafndan gl biimde ekillen-

* Gvencesiz alanlar snf. - .n.

s. Della Porta, Social Movements in Times of Austerity, a.g.y..
9. Zygmunt Bauman, Akkan Modernite, ev. Sinan Okan avu, stanbul:
Can, 2017.
50 B YK GERLEME

dirilir ve yeniden merkezi bir rol oynamaya balar. i hareketi,

karmak bir ideoloji tarafndan desteklenen ayn bir kimlik olu
turur ve yeni toplumsal hareketler cinsiyet eitlii ya da evreyi
koruma gibi belli bal sorunlara odaklanrken, kemer skma kar
t protestoculann aidiyet sreleri grnd kadanyla bireyci
lemeye ve onun getirdii korku ve dlaycla da meydan oku
yor, kapsayc bir yurttalk ans yapyordu. Kendilerini ok ge
ni terimlerle tanmlayarak -yurttalar, insanlar, ya da %99- bu
aktivistler sosyal gvence politikalarnn tekrar uygulanmasm ta
lep eden bir ahlaki ar yaparken, aym zamanda sistemin bir b
tn olarak adaletsizliine de (fkeyle) meydan okuyorlard.
Bu aktivistler dayanmann temelini ulusa atfederek (mesela
lkelerinin bayraklanm tayarak ya da Podemos'un yapt gibi
la patria ya, yani "vatan"a iaret ederek) kapsayc bir milliyeti
'

likle kresel problemlere kresel zmler bulma gereinin far

knda olan bir anlay birletirdikleri kozmopolit bir vizyon geli
tirdiler. Aym zamanda, neoliberalizmin ahlakdlna ve ideolo
jik olarak kamu hizmetlerinin metalamasn desteklemesine tepki
olarak gl bir ahlaki duru da ykseldi. Neoliberalizmin insan
lann hayatlanm idame ettirmekten kendilerinin sorumlu olduu
ve bencillik mekanizmalanmn karl olduu yolundaki sinik iddia
lan; nceden var olan haklar adna ve bunlann tekrar yrrle
konmas talepleriyle knand. Dayanma ve mtereklere dn
anlan, adaletsiz ve verimsiz addedilen neoliberal politikalann
karsna kartld.
Ekonomik krize bir de siyasi meruiyet krizi elik ettiinden,
i

toplumda gittike daha fazla grup, kendilerinin devlet kurumlann-

da temsil edilmediini hissetmeye balad; aym zamanda bu ku
rumlarn byk irketlerin elinde olduu inanc da yaygnlat.
Ekonomik ve siyasi iktidar arasndaki anlamaya yaplan eletiri
ler susturulamaz hale geldi. 10 Bugn protestocular etkin bir ekilde

10. CoIin Crouch, The Strange Non-Death of Neoliberalism, Oxford: Polity,

2012.
 GE NEOLBERALZMDE LERc VE GERC SYASET 51

byk irketlerin ve (effaf olmayan) uluslararas rgtlerin ikti

darn ve ulus-devletlerin buna bal gelien egemenlik kaybn et
kin bir ekilde eletiriyor. Dahas, hkmetlerini ve genelde siya
setilerini demokrasinin rehin tutulmas olarak grdkleri bu du
rumdan sorumlu tutuyorlar. Ancak, anti-demokratik tutumlar ge
litirmek yerine, katlmc demokrasi ve kamu yararnn yeniden
devleti alakadar etmesi ars yapyorlar. Kendilerini geni bir
semen kitlesine ulamak isteyen aznlklar ittifak olarak tanm
layan kresel adalet hareketinin aksine,! ! kemer skrna kart ha
reketler kolektif kimliklerini tanmlarken, bunu vatandalarn b
yk ounluunu kapsayacak ekilde yaptlar.
Bu durumda, sz konusu protestolarda ykselen sesler, zel
likle 1 960' lar ve 1 970' lerde "B irinci Dnya" demokrasilerinde ge
litirilmi haklarn, ama ayn zamanda "kinci Dnya"daki sosya
list devletlerde ve gelimekte olan "nc Dnya" lkelerinde
kazanlm haklarn savunusunu yapyordu. ! 20 1 1- 1 4 arasndaki
kemer skma kart protestolar kresel elitlerin (ki bu elitlerden
seim yoluyla hesap sorulamyor) vatandalarn haklarn gasp et
mesine kar ulusal egemenlik vurgusuyla ne ksa da, siyasi ve
sosyal haklar insan hakk olarak savunuyorlard. %l 'in yolsuzlu
unun knanmas (ve buna karlk %99'un savunulmas) ekono
mik ve siyasi gcn kk bir oligarinin elinde toplanmasna kar
verilen bir mcadele olarak tanmlanmt. Bir bakma bu pro
testolarn da yz geriye dnkt, yitip gitmi haklarnn tekrar
yrrle girmesini istiyor ve demokrasinin yozlamasn lanetli
yorlard. Ancak, ayn zamanda ilerici bir taraflar da vard, zira
sosyal haklarla ilgili endielerini kltrel kapsaycla dair umut
laryla birletirmilerdi.
Mevcut temsil mekanizmalarna son derece dk seviyede

l l . Donatella de1la Porta, Democracy in Social Movements, Londra: Palgrave,

2009; della Porta (haz.), Another Europe: Conceptions and Practices ofDemoc
racy in the European Social Forums, Londra: Routledge, 2009.
1 2. Donatella della Porta vd., Late Neoliberalism and its Discontents in the
Economic Crisis, Londra: Palgrave, henz yaymlanmad.
,
52 B YK GERLEME

gven duyulduu iin, bu hareketler taleplerini devlete yneltirken

bir yandan da kapsayc ve mzakereye dayal, alternatif demok
rasi modelleriyle denemeler yapyorlard. spanya'da acampadas,
yani protestocularn Madrid'deki Puerta del Sol'e kurduu adrlar
yeni demokratik deneyler yaplan mekanlara dnt. Ancak bu
rada meydan okunan ey demokrasinin kendisi deil, demokrasi
nin yozlamasyd - bir indignado'nun afiinde yazd gibi: Lo
llaman demoeracia y no lo es (Buna demokrasi diyorlar ama bu
demokrasi deil). spanya'da 201 l 'de olduu gibi, gerek bir de
mokrasi talebiyle ("iDemoeracia real ya!") aktivistler farkl -m
zakereye dayal ve katlmc- bir demokrasi vizyonu neriyordu
ve sre iinde kendi organizasyon biimlerini gelitirmilerdi.
Neoliberalizm, Fordist kapitalizmin sosyal anlamalarn yapan
kurumsal aktrlere (nce sendikalara, sonra da sosyal gvenlik te
darik sistemine entegre olan birok sivil toplum kuruluuna) sal
drdka, ortaya kan protesto hareketleri vatandalarn yrtt
dorudan bir demokrasi anlayn savunmaya baladlar.
Olay baznda daha az grnr olsa da, toplumsal hareketlerin
bu ilerici taraf halen yayor. zellikle Gney Avrupa'da bu pro
testolarn siyasi etkileri, protestolar sonucunda toplumun geni ke
simlerinin politize olmasnn yan sra parti sisteminde de ciddi de
iikliklere yol at, protestolarda dile getirilen kayglar parlamen
tolarda (spanya'da Podemos, Portekiz'de Bloco de Esquerda ve
talya'da Movimento 5 Stelle buna rnek gsterilebilir) ve hatta
hkmetin kendisinde (Yunanistan'da Syriza) temsiliyet bulabil
diP Birleik Krallk ve ABD 'de, gerici poplist sapmann en id
'
detli hissedildii bu iki lkede bile, gal Et! protestolar parti si
yasetini etkiledi: Jeremy Corbyn i Partisi bakan seildi ve
Bernie Sanders Demokratik Parti nseimlerinde son derece ba
arl oldu.

13. Donatea de1la Porta, The Global Spreading ofProtest, Arnsterdam: Arns
terdam University Press, henz yaymlanmad; Donatella della Porta, Joseba Fer
nandez, Hara Kouki ve Lorenzo Mosca, Mavement Parties Against Austerity,
Cambridge: Polity, henz yaymlanrnad.
 GE NEOLBERALZMDE LERc VE GERC SYASET 53

Yine de, kamusal tartmada, bu ilerici sol hareketler, geici bir

sre iin sa partilerin zaferleriyle glgede brakld.

Gerici Hareketler mi?

Bir "Byk Gerileme"ye ahit olduumuz algs, Brexit referan

dumu ve Trump'n seimi kazanmasyla iyice glendi; ancak
Ulusal Cephe'nin uzun bir tarihe sahip olduu Fransa'daki geli
meler, Almanya in Alternatif partisinin hzla bymesi, Avus
turya, skandinav lkeleri, Polonya ve Macaristan'daki gelimeler
de bu algy destekledi. ABD'de ay Partisi, Almanya'da PEGIDA,
Birleik Krallk'ta English Defense League (ngiliz Savunma Bir
lii), Fransa'da Bloc Identitaire (Kimlik Bloku) ve talya'da Casa
Pound gibi hareketler, toplumsal hareket olarak ortaya kan sa
politikalara rnek oluturuyor. Bu gerici kaymay kapsaml bir e
kilde analiz edebilmek iin elimizde hala ok az ampirik veri olsa
da, en azndan birtakm balantl sorular sormaya balayabiliriz.
lk olarak, siyasi san dnmne yol am olan, neoliberal d
zenden memnuniyetsizliin sosyal tabanna bakmalyz. Sosyal ve
siyaset bilimciler, kreselleme sonucunda ortaya km yeni bir
aynm belirlediklerini ne sryorlar. Bu aynm, kazananlar (bir
k yolu olanlar) ile kaybedenler (byle bir seenei olmayanlar)
arasna bir izgi ekiyor:

Kreselleme sonucunda kazanan tarafta yer almas muhtemel olan

lar, uluslararas rekabete ak sektrlerde alan giriimciler, kalifiye
elemanlar ve kozmopolit vatandalar. Kresellemenin kaybedenleri ise,
geleneksel olarak korunan sektrlerdeki giriimci ve kalifiye elemanlar,
kalifiye olmayan tm iiler ve kendilerini gl bir ekilde mensup ol
duklar ulus zerinden tanmlayan vatandalar.14

Brexit referandumu ve ABD bakanlk seimlerine dair ilk ve

riler ise, AB 'den aynlma kampanyasnn ve Donald Trump' des-

14. Kriesi vd., est European Politics in the Age ojGlobalization, a.g.y., s. 8.
54 B YK GERLEME

tekleyen gruplann mavi yakal iiler ve ekonomik olarak dte

olan orta snflardan ibaret olmadn (hatta esas olarak onlardan
olumadn) gsteriyor. Aksine, zengin ve iyi eitimli insanlann
da bu kampanyalara salam bir destek verdii grlyor. San bu
zaferlerinde para ok mhim bir rol oynad: Byk irketler ve iyi
fonlara sahip dnce kurululan ilk olarak ay Partisi 'ni, sonra
da Donald Trump ' destekledi. Para, basit mesajlan olan medya
kampanyalanna harcand; bu mesajlar sklkla ak bir ekilde ya
lan olmakla beraber, eitli korkulara hitap ediyor ve halkn fke
sini birtakm gnah keilerine ynelterek ABD'deki Cumhuriyeti
Parti tabann kolayca rgtleyebiliyordu. Bu, hikayenin tamam
deilse de unutulmamas gereken nemli bir unsurdur. Gemite
olduu gibi, gerici kar-hareketler %99 ile dayantkIarn iddia
ederken, gl % 1 'in de desteini alyorlar (menkul deerler bor
sasnn Trump'n zaferine olan olumlu tepkisinin apak gsterdii
gibi) .
kinci bir soru, sadaki memnuniyetsizliin ald biimlerle
ilgili. Bunlar soldaki karlkIanndan hem sosyopolitik ierikleri,
hem de rgtlenme modelleri asndan ok farkl grnyorlar.
Sa poplizm zerine aratrmalar uzun sredir siyasal solu sa
dan ayran kltrel bir izgi ekiyor - bu izginin bir tarafnda
kozmopolitlik, teki tarafndaysa yabanc dmanl bulunuyor. 15
Bugn bu durum iyice geerli. Buna ek olarak, sa siyaset yurtta
katlm yerine gl ve kiisel bir liderlik zerine ina edilen bir
rgtlenme modeliyle ne kyor. Bu, onu ilerici hareketlerden
ayran nemli bir fark.
Yoz elitlere boyun emektense halkn iradesine seslenmeleri
sebebiyle, yakn zamanda ortaya kan ilerici hareketler de pop
list olarak tanmland. Ancak, bu poplizm anlay biraz zayf g
rnyor - hangi siyasi parti ya da hareket insanlara seslenmeye a
lmaz ki? Bunun yerine poplizmi farkl bir ekilde, popler z
nelliin bir biimi olarak tanmlamalyz. Siyasetbilrnci Kenneth

lS. A.g.y.
 GE NEOLBERALZMDE LERc VE GERC SYASET 55

Roberts'n dedii gibi, toplumsal hareketler "kendiliinden kurul

mu sivil grup ya da alann stlendii zerk toplu eylemlerle or
taya kar; poplizm ise toplumsal hareketliliin kanaanm, ritim
lerini ve rgtlenme biimlerini denetim altnda tutan hakim kii
likler tarafndan popler znellie el konmasdr". Roberts'n po
plizm tanm Trump'n seim kampanyasna benzer vakalan ok
zekice aklyor:

... poplizm kitlelerin, genel seimde ya da referandumlarda bireysel

olarak oy kullanmak dnda toplu eylemlere katlmasn gerektirmez.
Popler znelliin her iki biimi de yerleik elitlere meydan okumakla
birlikte, toplumsal hareketler bu meydan okumay tabandan destekler
ken, poplizm kitleleri tepeden inme bir ekilde, bir kar-elitin liderli
inde rgtler. 16

Toplumsal hareketlerle poplizm arasndaki fark, halk ve lider

ler arasndaki ilikinin halkoyu benzeri mi katlmc m olaca ko'"
nusunda iyice byr:

Bu balantlar son tahlilde popler znelliin ve toplu eylemlerin

ok farkl biimlerini somutlatrrlar. Katlmc balantlar ve znellik
biimleri vatandalara yerleik elitlere kar kmada ve karar verme, si
yaset retme mekanizmalar iinde dorudan bir rol bier. Bu ekilde,
zerk ve kendiliinden oluan, resmi kurum kanallarnn iinde ya da d
nda (zaman zaman karsnda) olan, tabandan kaynaklanan toplu ey
lemlere srtuu dayar. Buna karlk plebisit zerinden tanmlanan ba
lantlar ve znellik biimleri, genel olarak rgtl olmayan kitleleri te
peden ynlendirir ve onlar bir otorite figrne sayg duymaya ya da li
derlerinin siyasi giriimlerini onaylamaya yneltir. Bu plebisit yaplan
mas genel olarak sandkta ya da referandumda kendini gsterir, tabanda
zerk toplu eylemler ortaya karmaz. Gerekten de, plebisitler genel
olarak poplist bir figrle son derece blnm semen kitlelerinin do
rudan ve aracsz ilikisine srtn dayar. l?

16. Kenneth Roberts, "Populism, Social Movements and Popular Subjecti

vity", Dxford Handbook on Social Movements iinde, haz. Donatella della Porta
ve Mario Diani, Oxford: Oxford University Press, 201 5 , s. 681-82.
17. A.g.y., s. 685.
t
56 BYK GERLEME

Her iki tip znellik de "halka" hitap etse ve elitleri knasa da,
poplizm plebisite dayal bir kavram, bunun sonucunda da halk
deil, lider olan bireyi glendiriyor. Bu sapma, liderlerin kitlelere
dzen kart sylemlerle hitap ettii, ancak halk siyasete katmak
yerine maniple ettikleri ilerici politikalarda da grlebilir.
. nc olarak, hangi siyasi koullar altnda gerici bir kar-ha
reketin geliebilecei sorusuna cevap aramalyz. Genelde toplum
salhareketleri inceleyen biliminsanar, protestonun bykl ve
karakterini etkileyen faktrler olarak siyasi frsatlara ve tehditlere
bakar. lerici hareketler zerine yaplan aratrmalar, neolibera
lizmden ve neoliberal krizden duyulan memnuniyetsizliin, 2008
krizine verilen politik cevaplardan, byk lde de merkez solun
(zellikle merkez sol partilerin) stratejilerinden etkilendiini orta
ya koyuyor. Bilhassa Latin Amerika'da kemer skma politikalarna
kar yaplan protestolar zerine yaplan aratrmalar, protestolarn
en istikrar bozucu biimlerini, partiler dzeyindeki siyasette neo
liberalizm kart bir muhalefet bulunmadnda ve tm byk
partiler neoliberalizmi desteklediinde ald sonucuna ulayor. I S
Benzer bir durum Avrupa'da da ortaya kacaa benziyor, san
(dlayc) sosyal gvenlik vizyonlanndan referans alarak kendini
yeniden konumlamasnn sonular, solun serbest piyasay savun
duu ve gl bir alternatifin olmad algs gz nne alnnca,
daha da arpc hale geliyor.

Hareketler ve Kar-Hareketler zerine: Sonular

Neoliberalizmin yaratt memnuniyetsizlik ve yol at kriz fark

l siyasal biimlerde ortaya kyor. Solda, protestolarn rgtsel
biimi genelde a ilikisine giren toplumsal hareketler olurken,
sada yeni partiler ortaya kyor ve var olan partiler liderler ile ta
kipiler arasndaki plebisit tarz balantdan dolay kendilerini

18. Kenneth Roberts, Changing Course in Latin America: Party Systems in

the Neoliberal Era, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
 GE NEOLBERALZMDE LERc VE GER C SYASET 57

dnWnnek durumunda kalyor. Tarihte sk sk grdmz gibi,

solda memnuniyetsizliin kayna evrensel ve snfsal sorunlara
balanyor. Sada ise, ayn memnuniyetsizliin dlayc ve yaban
c dman bir syleme dntn gryoruz. Bu, gerici hare
ketlerin muhakkak daha baarl olaca anlamna gelmiyor, daha
ziyade -gemite de, zellikle ekonomik kriz zamanlarnda oldu
u gibi- sol taleplerin gl aktrlerin direniiyle karlaacan
gsteriyor (ii hareketinin zaferlerini takip eden gerici baa sar
malarda olduu gibi).
lerici siyaset hala sa ve salim olsa da, san yakn zamandaki
grnr baarlar mevcut durumun solun karsna kard zor
luklara iaret ediyor. lk olarak, toplumsal atf tabannn blnmesi
ilerici siyaset iin byk bir sorun, zira memnuniyetsizlik ifadele
rinin ayn anda farkl mantklara uyabilecei anlamna geliyor -
metalamaya kar mcadelenin (en geleneksel ii hareketlerinde
olduu gibi) yan sra yeniden metalamaya (mal ve hizmetlerin
zelletirilmesi) ve metad kalmaya (artan isizlik ve i gven
cesinin azalmasyla baz aktrlerin piyasann dna itilmesine)
kar da mcadele etmek gerekecek.
Ayn zamanda solda, kresel adalet hareketinin altn ana
denk gelen bir nceki ilerici siyaset dalgasndan bile daha youn
bir ekilde uluslaraIn koordinasyona ihtiya duyulduunu gr
yoruz - bu, daha nce rgtlenmi seferberlik yaplarn zayflatma
potansiyeline sahip olsa bile. Mevcut haklarn yrrlkten kalk
masna gsterilen yerel direniler, kresel finansal kapitalizmi
kontrol etmek iin gsterilen kresel abayla pekala da atabilir.
Son olarak, genellikle gl normatif inanlara sahip ve sofis
tike sylemlere alk olan ilerici aktivist ve semenleri bo ya da
aka yalan olan vaatlerle kandrmak daha zor. Dolaysyla bu n
sanlar, merkez solun neoliberal grleri etrafnda seferber etmek
gittike zorlayor, nitekim merkez sol son yllarn siyasi anlamda
en byk kaybedeni oldu. Ancak ezamanh olarak radikal sol,
zellikle de ilerici toplumsal hareketlerin yaygn olduu yerlerde
giderek g kazanm olsa da, hareketin iinden km partiler
t
58 BYK GERLEME

devlet kurumlan seviyesindeki karar venne mekanizmalannda

kendilerine nadiren yer bulabildi. Bunu baardklan lkelerde ise
(Bolivya ya da Yunanistan' dnebiliriz) hem kendi lkelerinde
hem de uluslararas lekte byk bir direnle karlatlar.
Bu zorluklara kar mcadele tabii ki sabr gerektiriyor, ancak
esas gerektirdii ey, mcadele pratikleri iinde karlama alan
larnn ve eylem iinde renme frsatlannn yaratlmas; tpk
gemiteki ilerici hareketlerde olduu gibi.
 4

ilerici Neoliberalizme Kar

Gerici Poplizm:
Bir Hobson Seimi
Nancy Fraser

DONALD TRUMP'n seilmesi, neoliberal hegemonyann kne

iaret eden bir dizi arpc politik bakaldrdan bir tanesiydi. Ben
zer baka olaylar arasnda, Birleik Krallk'taki Brexit referandu
mu, talya'da Renzi reformlarnn reddedilmesi, ABD'de Bemie
Sanders'n Demokrat Parti'nin aday olarak nseimlere katlmas
ve Fransa'da Ulusal Cephe'nin ykselii saylabilir. deolojileri ve
nihai amalan bakmndan farkllklar gsterseler de, bu semen
bakaldrlarnn ortak bir hedefi var: Hepsi irket kresellemesi
ni, neoliberalizmi ve bunlarn savunucusu olan politik kurumlar
reddetmekte. Tm bu hareketlerde, semenler gnmzdeki finan
sal kapitalizmin karakteristik eleri olan kemer skma politikala
nna, serbest ticarete, ykc borlanmalara ve dk cretli, gven
cesiz ilere "Hayr! " diyor. Bu semenlerin oylar da, kapitalizmin
bu tarznn iinde bulunduu nesnel yapsal krize muadil olabile
cek znel politikalar temsil ediyor. Bir sredir kresel snna ve
toplumsal yeniden retime ynetilmi kresel saldr ile zdele
tirilen "yava iddet" biiminde kendini gsteren bu yapsal kriz,
2007-2008 'de kresel fnansal dzenin neredeyse kyle son
derece grnr hple gelmiti.
60 BYK GERLEME

Yakn zamana kadar, krize kar tepkilerin ou toplumsal pro

testolar eklinde oldu - bu tepkiler arpc ve canl olmalarna ra
men genel olarak ksa mrlyd. Buna karlk politik sistemler
krizden pek de etkilenmie benzemiyordu; en azndan ABD, Bir
leik Krallk ve Almanya gibi kapitalizmin zn oluturan en
gl devletlerde, iktidar halen parti grevlileri ve mevcut siyasi
elitlerde toplanmt. Ancak u anda, seimin ok dalgalar, kre
sel finans ekonomisinin kaleleri de dahil olmak zere dnyann
her yerinde yanklanyor. Trump 'a oy veren kitle, Brexit'i destek
leyen ya da talya'daki reformlara kar kan kitle gibi, siyasi
efendilerine kar ayaklanyor. Yerleik parti dzenine riayet et
meyi brakan bu semenler, son otuz yldr yaam koullarn git
gide ktletiren dzenlemeleri kabul etmiyor. Burada artc
olan ise bunu yapmalar deil, bunu yapmalarnn bu kadar uzun
srm olmas.
Yine de, Trump'n zaferi kresel finansa kar bir bakaldr
dan ibaret deiL. Semen kitlesi temelde neoliberalizmi deil, ile
rici neoliberalizmi reddediyor. Bu kulaa elikili gelebilir, ama
ne kadar ters de olsa gerek bir politik duru, ABD seim sonula
nn olduu kadar baka yerlerdeki gelimeleri de anlayabilmede
byk nem arz ediyor. lerici neoliberalizm, ABD 'deki biiminde,
yeni toplumsal hareketlerin (feminizm, rklk kartl, okkl
trclk ve LGBTQ haklar) ana akm halleriyle, i dnyasnn st
dzey "simgesel" ve hizmete dayal sektrlerinin (Wall Street, Si
likon Vadisi ve Hollywood) ittifakndan oluuyor. Bu ittifak, ilerici
glerin etkin olarak bilisel kapitalizmin glerine, zellikle de
[nansallamaya katlmasyla gerekleiyor. Ancak bu olurken, ile
rici gler istemeden de olsa kapitalizme karizma salyor. eit
lilik ve glendirme gibi, prensip olarak farkl amalara hizmet
edebilecek idealler, imdi retm sektrn ve eskiden bu sektr
den geimini salayan orta snf mahveden politikalar sslyor.
lerici neoliberalizm ABD'de son otuz ylda geliti ve 1 992'de
Bill Clinton'n seilmesiyle tasdiklendi. Clinton, Blair'in Yeni Sol'
unun Amerikan versiyonu olan "Yeni Demokratlar"n hem yarat-
 LERc NEOLBERALZME KARI GERC POPLZM 61

cs hem de ncsyd. Sendikalam imalat sanayii iileri, Af

ro-Amerikallar ve ehirli orta snflarn koalisyonu ile hareket
eden New Deal (Yeni Dzen) yerine; modern ve ilerlemeci niyet
lerini eitlilik, okkltrllk ve kadn haklarn benimseyerek
ortaya koyan giriimciler banliy sakinleri, yeni toplumsal hare
ketler ve genlerden oluan bir g birlii kurdu. Her ne kadar bu
gibi ilerici deerleri savunsa da, Clinton ynetimi Wall Street'le
de ilikilerini iyi tuttu. ABD ekonomisini Goldman Sachs'e emanet
ederek, bankaclk sisteminde dereglasyona gitti ve sanayinin k
lmesini hzlandran serbest ticaret anlamalarna imza att. Bun
dan en kt etkilenen ise Pas Kua" denen blge oldu - bu blge
eskiden New Deal tarz sosyal demokrasinin kalesi iken, gn
mzde Donald Trump ' Seieiler Kurulu'na gnderen yer haline
geldi. Buras, gneydeki daha yeni sanayi merkezleriyle beraber,
son yirmi ylda gemi azya alan finansallamadan en byk darbe
yi alan blge oldu. Clinton'n, sonrasnda B arack Obama'nn da
dahil olduu haleflerince srdrlen politikalar, tm alan n
fusun yaam standartlarn drd, ancak en byk d sanayi
alanlarnda gerekleti. Ksacas Clinton tarz politikalarn sen
dikalarn zayflamas, reel cretlerin d, ilerin gitgide gven
.cesizlemesi ve bir ailenin tek bir maala geinemeyip iki maaa
ihtiya duymasnda sorumluluu bykt.
Yukarda da belirtildii gibi, sistemin sosyal gvenlii ortadan
kaldrma istei, yeni toplumsal hareketlerden dn alnm z
grletirici bir karizmayla sslenip rtlmt. Feminizmin zaferi
olarak lanse edilse de, ift maal aile idealinin arkasndaki ger
ekler; den maalar, azalan i gvencesi, gerileyen yaam stan
dartlar, fazlaca artan alma saatleri, gitgide oalan ifte -hatta
ounlukla ya da drt kat- mesailer, kadn hane reisIerinin art
ve bakm ilerini bakalarna, zellikle de yoksul, aznlk mensubu
velveya gmen kadnlara aktarna abasndan olumaktayd. Da-

* ABD 'nin kuzeyinde bulunan, nceden elik Kuak diye adlandnan, Byk

Gller blgesinden Ortabat eyaletlerine uzanan blgeye, 1980'ler sonras sanayi

nin klrnesi ve sonucunda ehirlerin terk edilmesinden tr verilen isim. .n .
-

62 BYK GERLEME

has, retim sektrnn ke getii yllar boyunca, ABD "e

itlilik", "kadnn glendirilmesi" ve "aynmcha kar mcade
le" fikirleriyle alkalanyordu. ilerlemeyi eitlik yerine meritokra
siyle zdeletiren bu kavramlar, zgrlemeyi kurumsal hiyerar
inin yklmasyla deil, "yetenekli" olan kadnlann, aznlk men
suplannn ve ecinsellerin kazanann her eye sahip olduu bu hi
yerari iinde ykselileriyle bir tuttular. Bu liberal-bireyci ilerle
me anlay, zaman iinde 1 960'lar ve 1 970'lerin daha kapsaml,
hiyerari kart, eitliki, snf farklanna duyarh ve anti-kapitalist
zgrleme anlaylarnn yerine geti. Yeni Sol gszletike,
kapitalist topluma yapt yapsal eletiri de azald ve lkenin ka
rakteristik liberal-bireyci zihniyeti, "ilerlemeciler" ve kendini sol
cu olarak tanmlayanlann arzulann fark ettirmeden klterek
tekrar hakim oldu. Son noktay koyan ise btn bu gelimelerin
neoliberalizmin ykseliiyle ezamanh gereklemesi oldu. Kapi
talist ekonomiyi liberalletirmeye odaklanan parti "ykselmeyi"
ve "cam tavan krmay" hedefleyen meritokratik kurumsal femi
nizmde mkemmel bir yolda bulmutu.
Bu gelimelerin arkasnda yatan ey, kapitalizmin 1970'lerde
balayan ve gnmzde zlme srecinde olan r ac dn
myd. Bu dnmn yapsal ksm iyi anlald: nceki rejim
olan devlet eliyle kapitalizmde devletler uzun vadeli hedef olan
srekli birikimi, zel irketlerin ksa vadedeki karlarnn nnde
tutabilirken, u anki rejim kresel finansn hkmet ve halklan
zel yatnmcdann anlk karlarna gre kontrol etmesine izin ver
mekte. Ancak bunun politik yan daha az anlalm durumda. Bu
ksm tanmlayabilmek iin Karl Polanyi'nin terimlerini gnm
ze adapte edebiliriz. Devlet eliyle kapitalizm seri imalat ve kitle
tketimini kamu hizmetiyle birletirerek, Polanyi'nin kart addet
tii iki projeyi, piyasalama ve sosyal gvenceyi yaratc bir bi
imde birletirmiti. Ancak bu ikisi, Polanyi'nin gzard ettii, z
grleme diyebileceimiz nc bir proje pahasna bir araya gel
miti: Tm yap Kresel Gney'in sregelen (yeni)emperyalist s
mrsne, kadnlarn elerinin maalarna bamllklannn ku-
 LERc NEOLBERALZME KARI GER C POPLZM 63

rumsallamasna ve tarun ve ev iilerinin sosyal gvenlik meka

nizmalarndan (byk lde rksal sebeplerle) dlanmasna da
yanyordu. 1960'l yllara gelindiinde bu dlanm insanlar, di
erlerinin grece gvenli ve refah iinde yaamasnn bedelini
demelerine yol aan bir mutabakata kar rgtlenmeye bala
mt. Haklydlar da! Ancak mcadeleleri kanlmaz bir biimde,
ilerleyen yllarda gzler nne serilen bir baka mcadele cephe
siyle kesiti. Bu ikinci cephe, u anda kapitalist dnyann zn
oluturan, bir zamanlar son derece gl olan sosyal demokrasinin
yklmamsa da artk savunmaya gemek durumunda kald l
kelerdeki zaten dte olan ii hareketleri ile, kapitalist ekono
miyi liberalletirip kresellemekte kararl, ykselen bir serbest
piyasaclar ekibini kar karya getiriyordu. Bu balamda, top
lumsal cinsiyet, "rk"-etnisite ve cinsiyet hiyerarilerini ykmay
hedefleyen ilerici yeni toplumsal akmlar, kendilerini var olan ha
yatlar ve ayncalklar savunmak isteyen, finansallam yeni eko
nominin getirdii kozmopolitliin tehdidi altndaki kitlelerin kar
snda buldular. Bu iki mcadele cephesinin karlamas yeni bir
gruplamaya yol at: zgrleme savunucular, sosyal koruma
savunucularn iki taraftan sktrmak iin finansallama tara}
tarlaryla ittifak yapt. Bu birlemenin sonucu ilerici neolibera
lizm oldu.
lerici neoliberalizm zgrleme ideallerinin budanm versi
yonlarn finansallamann tehlikeli biimleriyle birletirir. te
Trump semenlerinin tamamyla reddettii kombinasyon tam ola
rak buydu. Bu cesur yeni kozmopolit dnyann geride braktklar
arasnda sanayi iileri olduu kadar, yneticiler, kk iletme
sahipleri, Pas Kua ve gney ABD 'de endstriye bel balam in
sanlar, aynca da isizlik ve uyuturucuyla mahvolmu durumda
olan krsal nfuslar bulunuyordu. Bu insanlar iin, sanayinin k
lmesinin at yaraya tuz basan ey ilerici ahlakln kendi
lerini srekli kltrel adan geri olarak gstermesiydi. Trump
semenleri kresellemeyi reddederek, onunla zdelemi liberal
kozmopolitizmi tanmadklarn ilan ettiler. Hepsi iin deilse de,
i
64 BYK GERLEME

bazlar iin bu tutum, sonunda kendi ktleen koullar iin po

litik domculuu, aznlk mensuplarn, gmenleri ve Mslman
lar sulamaya vard. Onlarn gznde feminizm ve Wall Street,
Hillary Clinton'da mkemmel bir biimde birlemi olan ayn b
tnn paralaryd.
Bu bileimi mmkn klan, gerek bir solun olmayyd. Wall
Street'i gal Et gibi ksa mrl, dnemsel isyanlar olusa da, on
yllardr ABD 'de uzun sreli bir sol hareketin varlndan bahset
mek zordu. Benzer bir ekilde, salam bir finansallama eletirisi
ile rklk ve cinsiyetilik kart, anti-hiyerarik bir zgrleme
vizyonunu birletirerek Trump semenlerinin hakl skntlarn di
le getirecek kapsaml bir sol sylem de bulunmamaktayd. Duru
mu daha da ktletiren ey, ii hareketleri ile yeni sosyal akmlar
arasnda kurulabilecek balarn da gitgide gszlemesiydi. Uy
gulanabilir bir sol hareketin vazgeilerneyecek iki paras, birbi
rinden gitgide uzaklaarak antitezler olarak sunulmaya hazr hale
gelmiti.
En azndan, bu iki kutbu Black Lives Matter ("Siyahlarn Ha
yat Deerlidir") hareketinin tevikiyle birletirmye teebbs
eden Bemie Sanders'n dikkat ekici nseim kampanyasna dek
durum byleydi. Sanders, hakim neoliberal zihniyeti rterek,
son otuz yldr servet ve gelir dalmn st snflarn lehine evi
ren "hileli ekonomi"ye kar bir kampanya yrtt. Ayn ekilde,
bu ekonomiyi destekleyen ve koruyan "hileli siyasi sistem"e de
kar kyordu, zira Demokratlar ve Cumhuriyetiler, kamusal
alanda baka konulardaki anlamazlklaryla n planda olup nefes
alacak yer brakmasalar da, on yllardr tm ciddi yapsal reform
giriimlerini bastrmak iin ittifak yapyorlard. Sanders, "demok
ratik sosyalizm" bal altnda, Wall Street'i gal Et'ten beri uy
kuda olan fikirleri birletirmi ve bunu gl bir siyasi bakaldr
ya evirmiti.
Sanders'n ayaklanmas, Trump 'n kampanyasnn Demokrat
Parti 'deki paraleliydi. Trump'n kampanyas Cumhuriyeti Parti'
yi altst ederken bile, Bemie, Obama'nn tayin edilmi halefini
 LERC NEOLBERALZME KARI GERC POPLZM 65

yenmeye ok yaklamt - Clinton'n Demokrat Parti'nn her se

viyesinde g sahibi destekileri olmasna ramen. Sanders ve
Trump, Amerikal semenlerin byk oun1uunu harekete ge
irdiler. Ancak sadece Trump poplizmi dayand. Cumhuriyeti
rakiplerini, byk balar ve parti ii patronlar tarafndan des
teklenenler dahil, kolayca alt etse de, Sanders isyan pek de de
mokrat olmayan bir Demokrat Parti tarafndan kontrol altna aln
d. Genel seime gelindiinde, sol seenek bastrlmt.
Elde kalan, gerici poplizm ve ilerici neoliberalizm arasnda
bir Hobson seimiydi. Hillary Clinton, dar grl bir ahlakla
hzl bir dn yaparak, tm kampanyasn Trump'n "ktl"
zerine kurdu. Trump'n bitmek bilmez ve her biri bir ncekinden
fena provokasyonlarla, byle bir politikaya frsat verdii doruydu
- bu vesileyle Sanders'n gndeme getirdii sorunlardan da ka
labilmit. Ancak Clinton kendisinden beklenildii gibi davrand
ve bu yemi yuttu. Trump'n Mslmanlara ettii hakaretler ve ka
dnlara tacizine younlaarak, ayn zamanda Sanders destekileri
nin zaten kendisine oy vereceini farz ederek, "hileli ekonomi",
"siyasi devrim" ihtiyac, neoliberal serbest ticaret ve finansalla
mann toplumsal bedelleri ve bu bedellerin son derece eitsiz da
lmna deinmeyi tamamen brakt. Ayn ekilde, Trump'n ABD
d politikasna ynelttii, srekli deitirilen politikalara, NATO'
nun geleceine ve Rusya'nn eytanlatrlmasna dair eletirileri
de ciddiye almad. Kendisi kadar kalifiye bir adayn Donald
Trump kadar lgn ve hazrlksz birine kaybetmesinin imkansz
olduuna ikna olan Clinton, tek yapmas gerekenin ahlaki bir fke
yaratp zamann dolmasn beklemek olduuna kanaat getirdi.
Kampanyas, allm korkutma taktiklerini devreye sokarak,
Sanders destekileri zerindeki basky da artrd. "Faist" tehdidi
durdurabilmek iin, Clinton'a olan eletirilerine bir son vermeleri
ve grev bilinciyle "ktnn iyisi"ni desteklemeleri gerekiyordu.
Ancak bu strateji bir felakete yol at - sadece Clinton kaybet
tii iin deil stelik. Trurnp'n ykseliine zemin hazrlayan ko
ullara hi deinmedii iin, Clinton'n kampanyas Trump des
t
66 BYK GERLEME

tekilerini ve onlann dertlerini tamamen sildi. Bunun etkisi ise ile

rici kanadn kresel finans ile mttefk olduu algsnn iyice g
lenmesi oldu - Clinton'n Ooldman Sachs'te yapt konumalarn
aa kmas da bu gr destekledi. Baz gnlsz destekile
rin umduunun aksine, bunlar Clinton' "sola itmek" yerine, iki
tatsz alternatif, gerici poplizm ve ilerici neoliberalizmin arasn
daki karamsar seimi pekitirdi.
Aslnda, "ktnn iyisi" anlay pek de yeni saylmazd. ABD
solunun bu mzmin duruu, drt ylda bir, bir Bush ya da Trump
korkusundan tr kendi ideallerini bastrp liberal hedefler ze
rinden ilerleyerek, yeniden kullanlr hale geliyordu. Her ne kadar
bizi "en kt"den korumay amalasa da, bu strateji aslnda gitgi
de daha da tehlikeli clerin ortaya kmasna yardmc oluyor;
bunun sonucunda da srekli idealleri ertelemenin merulat bir
ksrdngye giriliyor. Clinton'n bakan olmas durumunda Wall
Street'in ve en zengin % l'in peine deceine inanan var myd?
Ya da halkn fkesini atelernek yerine azaltabileceine? Esasen,
Trump destekilerinin fkesi, her ne kadar salksz bir biimde
gmenler ve dier gnah keilerine yneltildiyse de, olduka
merudur. Buna verilecek doru yant, ahlaki knama deil, siyasal
tanma olmalyd, bir yandan da bu fke finansal sermayenin sis
temsel agzllne yneltilmeliydi.
Faizmden korunmak uruna neoliberallerle saf tutulmas ge
rektiini savunanlara da ayn karlk verilebilir. Burada tek sorun,
gerici poplizmin (henz) faizm olmamas deiL. Analitik adan
bakldnda, liberalizm ve faizm, biri iyi dieri kt olmak zere
i

birbirinden ok ayr eyler deil, aksine kapitalist dnya dzeninin

birbirine son derece bal iki yzdr. Her ne kadar normatif ola
rak denk olmasalar da, ikisi de her yerde yaam alanlarn kart
ran ve bireysel zgrlkle beraber sessiz bir zdrab yannda ge
tiren kuralsz kapitalizmin rnleridir. Liberalizm bu srecin z
grletirici ksmn ifade ederken, fke ve acyla balantl dier
ksmn saklar. Alternatifnm yokluunda rmeye braklan bu
duygular, bazlar gerekten faizm adn hak eden, bazlar ise ke-
 LERc NEOLBERALZME KARI GERC POPLzM 67

sinlikle etmeyen her trden otoritarizmi besler. Baka bir deyile,

solun yokluunda, kapitalist "gelime" girdabnn retebilecei
tek ey, habis bir ortakyaamda birleen liberal gler ve otoriter
kar glerdir. Sonu olarak, neoliberalizm, faizmin panzehiri
olmak yle dursun, su ortadr. Proto, yarm ya da gerek faiz
me deva olacak tek ey, yoksullatrlan kitlelerin fkesi ve acsn
derin bir toplumsal yeniden yaplanma ve demokratik bir siyasal
"devrim"e doru yneltecek bir sol harekettir. ok yakn zamana
kadar, neoliberal zihniyetin boucu hakimiyetinden dolay, byle
bir hareketin olumasna ihtimal dahi verilmiyordu. Ancak, ne ka
dar kusurlu olsalar da, Sanders, Corbyn, Syriza ve Podemos saye
sinde, genilemi bir imkanlar dizisinin hayalini yeniden kurabili
yoruz.
Dolaysyla, bundan sonra: Sol, seimini ilerici neoliberalizm
ile gerici poplizm arasnda yapmay reddetmeli. Politik snflar
tarafndan bize sunulan terimleri olduu gibi kabul etmek yerine,
mevcut dzene kar gitgide byyen kapsaml toplumsal tepkileri
deerlendirerek, bu terimleri yeniden tanmlamaya almalyz.
Sosyal gvenlie kar finansallama-eliyle-zgrleme saflarn
desteklemektense, finansallamaya kar yeni bir zgrleme ve
sosyal gvenlik ittifak kurmaya odaklanmalyz. Sanders'n pro
jesini temel alan bu harekette, zgrleme, kurumsal hiyerariyi
eitlendirmek yerine ykmak anlamn tayor. Benzer bir ekilde,
refah da ykselen hisse deerleri ya da irket kazanlar deil, her
kesin iyi bir hayat yaayabilmesi iin gereken maddi nkoullar
anlamna geliyor. Bu bileim, gnmz konjonktrnde var olan
tek prensip sahibi ve kazanabilecek karlktr.
ahsen ben ilerici neoliberalizmin yenilgisine gzya dkm
yorum. Tabii ki rk, gmen kart ve evre dman bir Trump
ynetiminden korkmak iin pek ok sebep var. Ancak ne neolibe
ral hegemonyann knn ne de Clintonizmin Demokrat Parti'
deki sarslmaz kontrolnn krlmasnn yasn tutmalyz. Trump'
n zaferi, zgrlemenin finansallamayla girdii yoz ittifakn ye
nildiini gzler nne serdi. Ancak Trump'n bakanl var olan

68 BYK GERLEME

krize bir zm retmiyor, yeni bir rejim ya da salam bir hege

monya vaat etmiyor. Bunun yerine, karmzda bir fetret devri dur
makta; semenlerin eitli taraflara ekilebilecei ak ve istikrar
sz bir dnem. Bu durumda, tehlike kadar bir frsat da mevcut: "ye
ni bir sol" ina etme frsat.
Bunun gereklemesinin yolu ksmen, Clinton kampanyasn
destekleyen ilericilerin ciddi bir vicdan muhasebesi yapmasndan
geiyor. rahatlatc ancak yanl olan, seimi Vladimir Putin ve
FBI'n da desteini alm "acnacak halde" olan bir kitleye (rk
lar, kadn dmanlar, slamofobikler ve homofobikler) kaybettik
leri efsanesini bir kenara brakmalar gerekiyor. Sosyal gvenlik,
maddi refah ve ii snf onuru davasnn, meritokrasi, eitlilik
ve glendirme ad altnda sahte zgrleme anlaylar uruna
feda edilmesinde kendi sululuk paylarn da kabul etmeleri ge
rekiyor. Finansallam kapitalizmin siyasal iktisadn, Sanders'
n "demokratik sosyalizm" slogann ve bu slogann yirmi birin
ci yzylda ne anlama gelebileceini dnerek, nasl dntre
bileceimizi etraflca deerlendirmeleri gerekiyor. En nemlisi
de, Trump ' destekleyen ancak rk ya da adanm saclardan
olumayan, sadece "hileli siyasi sistem"in hasarlarndan dolay
kendini bu kesimde bulmu, yenilenmi bir solun anti-neoliberal
saflarna katlabilecek ve katlmas gereken kitleye ulaabilmeleri
gerekiyor.
Burada kastettiim rklk ya da cinsiyetilikle ilgili endiele
rin susturulmas deil. Ancak, nicedir sregelen bu tarihsel bask
larn nasl gnmz finansal kapitalizminde yeni ifade biimleri
ve dayanaklar bulduunu gstermemiz gerekiyor. Birinin kazan
cn dierinin kayb olarak gsteren, yanl bir zihniyetin hakim
olduu seim kampanyasn rterek, kadnlarn ve aznlk men
suplarnn yaad glkleri Trump'a oy veren birok insann
yaadklarna balayabilmemiz gerekiyor. Bu ekilde, yeniden ha
yat bulmu bir sol, herkes iin adaleti savunan gl, yeni bir koa
lisyonun temellerini atabilecektir.
 5

Bamszlama Paradoksundan
Liberal Eliderin lmne
Eva Illouz

DNYA BR GECEDE altst olmu gibi gnyor. Liberal, demok

ratik toplumlarda kinci Dnya Sava'ndan beri byk lde li
beral oyunun kurallann kabul etmi ve bu kurallara uymu olan
kitlelerin radikallemesine tank oluyoruz. ABD, Fransa, Birleik
Krallk, Avusturya, Almanya, Macaristan ya da srail'de olsun,
halkn nemli bir blm liberalizmin temel talar olan -dinsel
ve etnik oulculuk, lkelerin ekonomik ilikiler ve kresel rgt
ler yoluyla dnyaya entegre olmas, bireysel ve toplumsal haklarn
kapsamnn genilemesi, cinsel eitlilie tolerans ve devletin din
sel ve etnik tarafszl gibi- kimi prensipleri sorgulama istei du
yuyor. Geleneksel Bat liberalizmi dnda kalan lkelerde ise du
rum daha da karanlk gnyor: Rusya, Trkiye ve Filipinler gibi
lkelerde saldrgan, acmasz ve ovenist liderlerle ve hukukun s
tnlnn, insan haklannn ekinmeden itibarszlatnlmas ile
karlayoruz.
Fundamentalizmi hep Bat'nn "teki"sini oluturan dnce
ve hareketleri niteleyen bir ey olarak dnmeye alk olduu
muzdan, slamc fundamentalizmin Bat'nn tekisi olmasna dair
birok ey yazld. Ancak ne gariptir ki, en elle tutulur ekilde ya
knda olan "teki" kendi iimizden dodu. Bu yazda, yaknmz
daki bu fundamc;ntalizme, Batl ya da Batllamak isteyen de-
70 BYK GERLEME

mokrasilerde yaayan, kendi kltrlerinin, medeniyetlerinin, din

lerinin ve milletlerinin "kklerine" dnmeyi arzulayan kitlelerin
kktenciliine odaklanrnay neriyorum. Bu fundamentalizm el
bette din ve gelenekten besleniyor, ancak din esas olarak halkn
ariliini ve millet kavramnn daha radikal bir biimini savunmak
adna kullanlyor.
Bu makalede, dnyann kk bir kesinde, srail'in iinde
gerekleen radikalleme srecinden bahsedeceim; dnyadaki
genel altst oluu tartrken bu rnein ilgin olmasnn sebebi,
srail'in gerici poplist politikalara, dnyann poplizme srk
lenmesinden (Christophe Ayad'n deyimiyle "dnyann sraille
mesi")l en az on yl nce balam olmasdr. Bu gerici politikalar
kendini birok ekilde gstermitir: ktidardaki Likud partisinin,
zellikle 2009 seimleri sonrasnda radikallemesi ve Araplar ze
rinde, hem blgesel hem de yasal olarak, Yahudi stnl kur
may hedefleyen (zellikle de mecliste Likud 'un nde gelen bir
yesi Araplarn oy haklarnn ellerinden alnmasna sevineceini
sylemiti) ar sa bir srail politikasna dnmesi; Tevrat'ta ge
en Byk srail'in tekrar oluturulmasn savunan, kendini Mesih
gibi gsteren ar politikaclarn ana akm haline gelmesi (oysa
daha on yl nce bu insanlara deli gzyle baklrd); sol fikirlerin,
devlet tarafndan "ihanet" addedilerek, kamu nnde meruiyet
kaybna uratlmas (kresel bir boykot hareketi olan BDS 'ye des
tek arsna yapld gibi, baz durumlarda sol fikirlerin tama
men yasad hale getirilmesi); zel hayat ve aznlk haklar ihlal
lerinin srekli olarak gvenlik bahanesiyle meru hale getirilmesi;
maalar vergilerle denen hahamlarn Araplar ie almama ve
alan iyerlerini boykot etme arlar yapmas gibi. Sheldon Adel
son'a ait (ki kendisi hem Netanyahuhem de Trump'a milyonlarca
dolar balayan Yahudi bir milyarderdir) Israet Hayom gazetesi
nin 1 1 . ve 12. snflardaki genler zerinde yapt aratrma ciddi

. Christophe Ayad, "L'israelisation du monde (occidental)", Le Monde (1 Ara

lk 2016).
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 71

trendleri gz nne seriyor: Bu genlerin %S9'u kendini sa g

rl olarak tanmlyor, buna karlk sol grte olanlarn oran
sadece % 1 3 . Anketin sonularnda, artc dzeyde bir vatanse
verlik de bulunuyor: Katlmclarn %8S'i "lkelerini sevdiklerini"
sylyor, %6S'i, 1 920'de savata len Siyonist kahraman Joseph
Trumpeldor'un olduuna inanlan, "nsann lkesi iin lmesi iyi
dir" zdeyiiyle hemfikir olduunu beyan ediyor.2
Liberal olduu farz edilen bir lkenin uluslararas hukuku ya
da liberal vatandalk haklarn tanmayan poplist bir lkeye d
nmesi, Oslo, Wye ve Camp David grmelerinin baarszl
na baland - bu grmeler sonrasnda Filistinliler Ehud Barak'n
sol hkmetinin teklif ettii blgeleri reddetmekle sulanmlard.
Grmelerin baarszl phesiz san gvenliki sylemini
daha keskin ve kabul edilir hale getirdi; ancak srail'in siyasi kim
liinin belirgin dnmn, yurttalk kltr ve deerlerindeki
kaymay tek bana bununla aklayamayz.
Deiimlere neyin yol at zerine dnebilmek adna, ana
lizime ncelikle Michael Walzer'n yakn zamanda yaymlanan,
Cezayir, srail ve Hindistan'daki i radikalleme srelerini ince
leyen The Paradox ofLiberation (Bamszlamann Paradokslar)
kitabyla balayacam. Kitabn ana sorusu u: Bamszln da
ha yeni saylabilecek bir dnemde smrgeci glerle savaarak
kazanm olan bu lkede, bamszlk mcadelesinin ban e
ken hareketler nasl olup da bu kadar ksa srede fundamentalist
lerin meydan okumasyla karlatlar ve neden onlarla baa k
makta bu kadar yetersiz kaldlar? Walzer'n tezini kullanmamn
sebebi doru bulmam deil, aksine: Walzer gnmzdeki en
nemli siyasi filozoflardan biri ve "neyin ters gittiine" dair ak
lamasnn mhim olmasnn sebebi, kendisinin yazar olarak nemi
ve analizinin apak bir ekilde yanl tehisler koymu olmas.

2. Allisn Kaplan Sommer, "Jews-only poll highlights lsraeli youths' drift to

the right", Haaretz (13 Nisan 2016).
,
72 BYK GERLEME

Bamszlamann Paradokslan

Bu blmde, Walzer'n tezini yakndan izleyip, yazdklann am

lamakla yetineceim. Kitabn merkezinde bulunan bilmece u:
" farkl dine sahip farkl lkede, zamann akna bal olarak
ok benzer sonulara ulald: Bamszln elde edilmesinden
aa yukan yirmi-otuz yl sonra, sekler devlet militan dinsel ha
reketlerin meydan okumasyla karlat."3 Walzer'n bahsettii
paradoks, bamszlk iin savaanlarn kurtarmak istedikleri halk
la kar karya geldii, nk onlar seklerken halkn dindar ol
duu, ya da gittike dindarlatyd.
Walzer, Hindistan'daki durumu anlatan V. S. Naipaul'u alnt
lyor; ancak Naipaul'un "Hinduizm"i yerine "Diaspora Yahudili
i"ni koyarak erken dnem Siyonistlerinin zihniyetine de ulaabi
liriz:
Hinduizm ( ) bizi bin yldr yenilgi ve duraklamaya srkledi. n
...

sanlara dier insanlarla anlama yapma ya da devlet kurma fkri vermedi.

Nfusun drtte birini kle yapt ve toplumu srekli paralanm, korun
masz kld. Hayattan ekilme felsefesi, insanlarn entelektel kapasite
sini drd ve onlar meydan okumalara kar savunmasz brakt; b
ymeyi engelledi.4

Buna karlk, ulusal kurtulu seklerleme, modernleme ve

gelimeyi savunuyordu -tam da gnmzde dnyann her yerinde
meydan okunan bir reti. Muhaliflerinin dedii gibi, "Batl" bir
retiydi bu ve kurtulacak olan millet iin tamamen yeni bir eydi.
Nitekim, kurtanclar yenilik slogann dillerinden drmez. Ezi
len insanlara yeni balanglar, yeni politikalar, yeni bir kltr ve
yeni bir ekonomi hayali ve vaadi sunarlar; yeni erkekler ve kadnlar

3. Michael Walzer, The Paradox of Liberation: Secular Revolutions and Re

ligious Counterrevolutions, New Haven/Londra: Yale University Press, 2015,
s. xii.
4. A.g.y., s. 7.
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 73

yaratmay amalarlar. Walzer, srail'in ilk ve en uzun sreli baba

kan David Ben-Ourion'dan alnt yapyor: "Eretz Yisrael'deki (s
rail lkesi) ii, Oalut'taki (srgndeki) Yahudi iiden farkldr
... eski bir gelenekten kan yeni bir dal deil, yeni bir aatr."s
Ancak yine de, "her lkede de, hem bamszlk mcadelesi
yllarnda hem de sonrasnda din, gnlk hayatta etkili bir g ol
maya devam etti."6 Demek ki yeni bir yurttalk tanm yaplrken
bu devletler, insanlar, hayatlarna anlam katan en nemli etken
olan dinden mahrum braktlar, din de daha sonra geri dnp ken
disinden arnmaya alan siyasi ortama intikamc bir ekilde mu
sallat oldu.
Walzer'n aklamas iki soru douruyor: (1) Yeni kurulmu,
srail (ya da Hindistan ve Cezayir) gibi Hristiyan olmayan devlet
lerin sekler milliyetilii, Walzer'n savunduu kadar mutlak,
sekler ve evrenselci bir yapya m sahipti? (2) Bu "mutlak" se
kler kltr, insanlarn dine olan ihtiyacn reddetmesinden tr,
bu lkelerdeki dinsel uyantan sorumlu muydu?
Walzer'n hakl olarak iddia ettii gibi, Siyonizm en bata son
derece sekler bir hareketti. nsanlar dinin uyuturucu etkisinden
kurtarmak istemesinin yan sra, Yahudilerin yaad Rusya, Al
manya, Fransa ya da Byk Britanya gibi lkelerdeki st kltrn
seklerliini sevgi ve hevesle kucaklad iin de seklerdi. Yahu
diler, Walzer'n bahsettii smrgelemi milletlerden ok daha
ikirciksiz ve ok daha yakn bir ekilde, uzun sredir Bat'nn bir
parasyd. Byle bakldnda, Yahudiler, Hindistan ya da Ceza
yir'in olduu ekilde "smrgeletirilmemilerdi". Aksine, on se
kiz ve on dokuzuncu yzyllar boyunca, Yahudiler Bat'y bir or
takyaarlk ilikisi iinde kucakladlar; Aydnlanma, btn insan
lar kapsayan evrensellik iddiasyla bu sreci daha da belirgin hale
getirdi. ngiliz mandas olan Filistin'e gitmek zere Avrupa'y terk
ettiklerinde, Siyonistler kendilerini bahsettiimiz bu kltrn tem
silcileri olarak gryordu. Dolaysyla Siyonizm, hem belli bir hal-

5 . A.g.y., s. 22. 6. A.g.y., s. 24.

74 B YK GERLEME

ka ulusal bamszlk vaat eden hem de Ortadou'ya sekler Bat

Avrupa kltrn tamay amalayan bir projeydi. Byle bakld
nda, Siyonizm ayn anda hem smrgeci hem de kurtarc olmas
asndan Hindistan ve Cezayir'in bamszlk mcadelelerinden
ok daha karmak bir ulus projesiydi.

Sekler Kltr ve Dinsel Devletin kili Yz

Walzer, bir Yahudi devletinin kurulmas iin savaan insanlarn

ounun sekler olduu konusunda haklyd, ancak bu insanlarn
seklerlikleri srf Siyonist milliyetiliin bir rn deildi: Asln
da Yahudi milliyetiliinden nce balam bir modernleme s
recinin parasyd. Sanlann aksine, bu milliyeti projeyi douran,
Yahudilerin seklerlemesiydi. Siyonizm esasen, Siyonistlerin say
g duyduklar bir Avrupa vizyonuna asimile olma arzusu ile Yahu
di kimliini siyasi egemenlik biimi altnda yenileyerek koruma
arzusu arasndaki byk tarihi uzlamayd. Bunun nda, sra
il'in hemen hemen btn nemli milli simgelerinin (mesela srail
bayrann altnda ve stnde bulunan mavi izgiler bir tallit'i, ya
ni dua rtsn temsil eder, mavi ve beyaz renkler Tevrat'ta ge
mektedir), Zion'a dn syleminin ve kamuda kullanlan takvi
min dorudan doruya dinsel simgecilikten alnm olmas bizi a
rtmamaldr. Buna ek olarak, dindar Yahudilikten uzaklamak
yle dursun, Siyonizm bizatihi devletin kurumsal rgtlenmesin
de dine artc tavizler verdi. 1947'de, Ben-Gurion, ortodoks A
kenaz Yahudileri temsil eden rgt Agudat lsrael'e nl bir mek
tup yazd. Bu mektupta, devletin toplumsal hyatta dinin drt te
mel hususunu gzetecei szn veriyordu: abata riayet, orduda
karut (Yahudilikteki beslenme kurallanna sayg) uygulanmas,
aile hukuku kanunlarnn habamlarca denetlenmesi ve dinsel ei
tim sisteminin zerklii.? Daha belirgin ve etkili olan ise, Dn

7. ltamar Rabinovich / Jehuda Reinharz, /srael in the Middle East: Documents

and Readings on Society, Politics, and Foreign Relations Pre-/948 to the Present,
Waltham, MA: Brandeis University Press, 2008, s. 58-59.
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 75

Yasas ile kendini Yahudi olarak tanmlayan herkesin vatandala

kabul edilmesiydi (I 970'te dede ya da ninesinden biri Yahudi
olanlara da bu hak tannd); bu sayede etnik kken ve soya dayal
bir vatandalk tanm oluturuldu. Dahas, devlet iinde sadece
hahamlar kimin Yahudi olduuna karar verme yetkisine sahipti,
dolaysyla Yahudilikten dolay sahip olunan ayncalklardan ki
min yararlanacan hahamlar belirliyordu (mesela Yahudi olma
yan bir kadn Yahudi bir erkekle evlenemezdi, zira ortodoks ha
hamlar buna izin vermiyordu; ayn ekilde byle iftlerin ocuk
lar da Yahudi saylmyordu). Sonu olarak din, devletin belki de
en byk yetkisi olan kimin vatanda olacana ve vatandalarn
ne gibi ayncalklara sahip olacana karar verme hakkn elinde
tutuyordu. nceden srad bir beceri sergilemi olan Siyonizm,
milli hayatn en temel esi sz konusu olduunda hayal gcn
den tamamen yoksun grnyordu.
Belki de Walzer btn bu tavizleri "Yahudilikle ballk" ola
rak adlandrnyor ve milliyeti devrimcilerin ruhunun derinlikle
rini balamayan, ar siyasi fedakarlklar olarak gryordur. An
cak Walzer, zamannda sraillilerin de dt tuzaa dyor bu
rada: Yksek ve resmi kltr ile -ki gerekten seklerdi- zaman
iinde ok daha nemli olduu ortaya kan ve yksek kltr de
kendine benzeten kurumsal rgtlenmeyi kartryor. Erken d
nem Siyonistler Weltliteratur'un* evrenselci dilini ve Marksist sos
yalist yeniden blm sylemlerini gayet iyi biliyorlard ancak
insan haklar ve yurttalk konusundaki evrenselci liberal syleme
o kadar aina deillerdi, zira yeni uluslarnn snrlarn din dnda
bir etkenin belirlemesi konusunda isteksizlerdi. Dolaysyla, srail
siyaseti, resmi kltr ile en nemli siyasi kurumu -devleti- ara
sndaki mesafe zerinden tanmlanyordu. Bu uyumazlktan do
lay kararl banazlar ve fundamentalist gruplar iktidar ele geir
meyi baard.

* ilk olarak Goethe'nin kulland, "dnya edebiyat" anlamna gelen, edebi

yazlann kendi lkelrri dndaki dolamn ifade eden terim. -.n.

76 B YK GERLEME

Dolaysyla, milliyetilik ile din arasnda bir ba olmas gerek

medii konusunda (bunu grmek iin Fransa'ya bakabiliriz) Wal
zer'a katlsam da, srail sz konusu olduunda, bu iliki en batan
itibaren mevcuttu (bunun, Jean Bimbaum'un Un silence religieux8
(Dindar Sessizlik) adl harika kitabnda da gsterdii zere, Ceza
yir hakknda da sylenebilecei kansndaym). Sz konusu ba,
bir dizi siyasi strateji yoluyla, dine ve Tevrat'a dayal bir kltre
alttan alta daimi bir aidiyet ve itaat biimlendirdi ve dayatt. Bu
youn milli kltr, Hristiyanln allagelmi liberalizminin ha
fif milli kltrnden farklyd. Youn olmasnn nedeni Yahudilik
ile srail vatandalnn, Yahudilik ile devletin edeerli olduunu
ima etmesiydi. Bu youn milli kimlik, srail'in, Bat'nn liberal l
keleri ile kendisini evreleyen ve vatandal dinsel/etnik kim
likler zerinden tanmlayan Mslman lkeler arasnda, iinde sa
dece kendisinin olduu farkl bir siyasal kategori oluturmasna
sebep oluyor. Bat'nn aksine ve Mslman dnyasna ok benzer
bir ekilde, devlet ile din arasndaki kurumsal aynlk bulankla
yor. Etienne Balibar'n Saecu/um'da ifade ettii gibi, sekler olan
dinden ayrmak, devleti ortak bir yurttalk kltr oluturabilme
si iin zgr brakmak iin kritik bir hamledir.9 Devlet bu grevi
yerine getirecek zgrle sahip deilse, belli bir grubun kendisini
tek meru temsilci olarak grmesi ve yelik iin eitli hiyerariler
yaratmas kolaylayor. Dolaysyla, srail ulusunun tarihine kan
ba ve dine dayal bir yurttalk tanmnn ilenmesi, milliyetili
in tarihsel vaatlerinin en nemlisini, yani kapsaycln etkisiz
hale getiriyor. Bundan dolay, srail garip bir dvlet: Askeri olarak
son derece gl, ancak en nemli yetkisini din adamlarna bilerek
ve isteyerek brakmasndan tr ieride sadece zayf deil, ayn
zamanda elikilerle de dolu.

8. Jean Bimbaum, Un silence religieux: La gauche face djihadisme, Paris:

Seuil, 2016.
9. Etienne Balibar, Saeculum: Culture. religion. ideologie. Paris: Galilee, 2012.
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 77

srail Siyasetinin Byk Patlamas

srail devlet yaplanmasnn ne sekler ne de evrenselci olmakla

birlikte Bat smrgeciliine ait eler ierdii, Arap nfusunu
gz nnde bulundurunca bariz hale geliyor elbette; ancak bir ba
ka rnekte, kendisinden sonraki tm srail poplist politikasn do
urmu olan can alc, merkezi nemdeki bir vakada durum daha
da keskin ve ak ekilde grlyor. B atl lkelerde de olduu gi
bi, olay gmenlerle ve yerleik elitlerin gmenlere kar davra
nyla ilgili.
1 948 'deki bamszlk ilanndan birka gn sonra, Ortadou
ve Kuzey Afrika kkenli Yahudiler srail'e akmaya baladlar ve
toplumsal g sahibi olabilecekleri tm alanlardan hemen dlan
dlar. Akenaz Yahudiler zenginlik reten ehir merkezlerine yer
letirilirken, Yemen, Fas ve Irak kkenli Yahudiler, rtmeceli ola
rak "eper" diyebileceimiz uzak corafyalara yollandlar, bu da
sosyal, ekonomik ve kltrel olarak entegre olmalarn byk l
de yavalatt (ayn Yahudilerin srail'deki kaderleriyle, Kanada
ya da Fransa gibi baka bir lkedeki kaderlerini inceleyen kar
latrmal bir analiz, bu insanlarn srail toplumundan nasl dlan
dklarn gsterecektir). Lo Belki de daha kritik olan, Arap lkele
rinden gelen Yahudilerin, Siyonist egemen evreler tarafndan tek
ve birleik bir kategori -Mizrahim- altnda toplanmasyd; Mizra
hi Yahudilere, Bat ve Dou Avrupa'dan gelen Akenaz Yahudile
rinkinden son derece farkl, muhtemelen Avrupa d bir kimlik
yaktran bu ikici aynm mant, arkiyatln mkemmel bir
rneiydi. 1 I Mizrahi Yahudilerin kaderi, Fransa'daki Maripli i

10. Baruch Kimmerling, "lnequality and discrimination"; The End ofAshke

nai Hegemony, Kuds: Keter, 2001 (branice), s. 21-29.
1 1 . Azi Khazzoom, "The Great Chain of Orientalism: Jewish Identity, Stig
ma Management, and Ethnic Exclusion in Israel", American Sociological Review
68/4 (2003), s. 481-510; Arnnon Raz-Krakotzkin, "The Zionist return to the West
and the Mizrahi Jewish perspective", Orientalism and the Jews, haz. Ivan David
son Kalmar ve Derek 1. Penslar, Waltham, MA: Brandeis University Press, 2005,
t
78 B YK GERLEME

gc, ngiltere'deki kolonyal gmenler ve Almanya'daki Trkler

gibi, Avrupa'ya getirilmi iilerin kaderine son derece benziyor
du. Avrupal mevkidalan gibi, Akenaz Siyonistler ii snfna
ait meslekleri Mizrahi Yahudilere tahsis ettiler: Erkekler kamyon
ofrl, odunculuk ve fabrika iilii yaparken, kadnlar hiz
meti veya fabrikada ii olarak alyordu. Arap lkelerinden ge
len Yahudiler, tek bir grup olarak, Avrupal Yahudilerin tm a
lardan ast olarak snflandrlmlard. Bu konuda fkir beyan eden
son derece saygn profesrler, psikologlar ve devlet grevlileri,
Mizrahi Yahudileri "dk zekal", "ilkel", "kltrel olarak geri",
an gerisinde kalm ve en nemlisi, dindar, dolaysyla da ilerici
ve Batl Siyonist sekler devlet projesine birok adan yabanc
olarak gryordu.12 Ancak burada bir eliki var: Arap lkelerin
den gelen Yahudilerin dindarl, ar ortodoks Akenazlannkin
den ok daha modem ve modernletiriciydi. Siyonistlerin Mizrahi
dindarl olarak tanmlad ey, Bat'ya zenen srail devletinir
arkiyatlyla bu gruba atfedilen kimlikten ibaretti. 13 Ben-Ou
rion'un byk tavizler verdii Agudat sraeL, her adan funda
mentalist, modernlik kart ve ar ortodoksken, Arap lkelerinde
domu Yahudilerin dindarl Batl deerlere ok daha akt.
Akenaz Yahudiliin modernlik kart, ortodoks ve fundamenta
list dini, devletin oluumuna rahata szm, ancak ok daha ilerici
ve modem olan Mizrahi dindarl reddedilmiti. Daha da kts,
bu dindarlk, kltrel ve sosyal astln bir simgesi haline gelmi,
seklerlikse kltrel bir sekinlik ve simgesel hakimiyet gster
gesi olmutu.

---+ s. 162-81 ; Ella Shohat, "The invention of the Mizrahim", Journal ofPalestine

Studies 2911 (Gz 1999), s. 5-20.

12. Sami Sha10m Chetrit, Intra-Jewish Conflict in Israel: White Jews, Black
Jews, Londra/New York: Routledge, 2009; Sammy Smooha, ''The Mass Imrnig
rations to Israel: A comparison of the failure of the Mizrahi immigrants of the
1950s with the success of the Russian immigrants of the 1990s", Journal ofisraeli
History 27/1 (2008), s. I-27.
13. Yehouda A. Shenhav, The Arab Jews: A Postcolonial Reading ofNationa
lism, Religion, and Ethnicity, Stanford: Stanford University Press, 2006.
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 79

Buna, iktidardaki sol partilerin, nemli ekonomik, akademik

ve siyasi mevkilere "kendi" adamlanm almak ya da alnmalan iin
bask yapmak eklindeki yaygn yolsuzluklanm eklemeliyiz. Do
laysyla, sac revizyonist hareketin lideri Menachem Begin'in
Mizrahi Yahudileri kucaklamasyla bu insanlann i Partisi'ni kit
leler halinde terk etmelerini anlamak zor deiL. Kendilerini geride
braklm ve dlanm olarak gren Mizrahi Yahudiler, herhangi
bir rasyonel aktrn yapacam yaparak Menachem Begin'in par
tisine oy verdiler.
srail siyasetinin, poplist siyaseti douran, solu geri dn
olmayacak bir de srkleyen ve kimlik, etnisite ve rk zerin
den srdrlen politikalann balangc olan byk patlamas buy
du. Begin, Mizrahi Yahudileri Yahudiliklerinden tr kucaklad
ve bu ekilde solun vaat edemedii eyi vaat etmi oldu: Akenaz
Yahudilerle Yahudilik zerinden eitlik. 14 Bununla beraber, Yahu
di devleti ve o vakte kadar sekler olan srail siyasi kltr arasn
da ok daha dorudan ve dolambasz bir balant olutu. Mizrahi
Yahudiler o gnden beridir Begin'in yaratt siyasi yrngeden
kmadlar. Onlan Yahudi olarak tanyarak, Begin -ki kendisi hu
kukun stnlne ve insan haklarna sayglyd- farknda olma
dan btn sraillilere Yahudi olduklar iin hizmet edecek oun
luku siyaset iin gerekli koullan yaratm ve gnmzn gl
adamlanmn nn am oldu.
Begin 1 977'de babakan olduunda, Mizrahi Yahudiler srail
nfusunun nemli bir ksmm oluturuyordu; onlann desteini al
madan seim kazanma olasl yoktu. 1 970'lerin sonlanna kadar
hibir Akenaz siyasi liderin, Mizrahi Yahudilerin hayret verici
dlanmalarnn brakn farknda olmay, herhangi bir sosyal ya da
kltrel isteklerine deinmemi olmas, bu liderlerin olaanst
krlne iaret ediyordu. Bu krln basit bir sosyolojik sebebi
vard: Sol, liberal deerlerin savunucusu olduu kadar, sosyal ha-

14. Shas'n baarsyla ilgili benzer bir argman iin bkz. Yoav Peled, "To
wards a redefinition of Jewish nationalism in Israel? The enigma of Shas", Ethnic
and Racial Studies 2 1/4 (1998), s. 703-27.
,
80 B YK GERLEME

yatta her bakmdan hakim olan smft. Kendi kltrel ve ekonomik

stnlne duyduu sarslmaz inanla, Mizrahi Yahudileri kibir
le smryor, onlar toprak sren kyller ve fabrikada alan i
iler olarak kullanyordu. srail'e g eden Mizrahi Yahudilerin
ou, geldikleri Arap lkelerine kyasla stat kayb yayor (bu
Fasl Yahudiler iin kesinlikle doruydu) ve grdkleri muamele,
Batl smrgecilerin Afrika, Hindistan ya da Ortadou'daki yerli
halklara ya da kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupa'mn tekrar
inasnda almaya gelen gmen iilere gsterdii muameleye
benziyordu. Bu durumda, nfusun yarsm oluturan Mizrahi Ya
hudilerin sol, sekler ve liberal olan herhangi bir eye derin bir g
vensizlik duymas pek artc saylmazd; hele Akenazlarn din
darca savunduu evrense1ci sylemleri, bu grubun ekonomi, siya
set ve kltr alanlarnda sahip olduklar geni ayncalklar rtbas
etmek iin uydurduklar bir klf olarak gryorlard.
i Partisi'nin, Mizrahi Yahudilerin dlanmasmn sol hareke
tin kmesinde ve san radikallemesinde oynad rol konusun
daki olaand krl bugn bile devam ediyor: i Partisi'nde
-"gstermelik Mizrahiler" dnda- ok az Mizrahi parlamenter
var; parti Mizrahi Yahudilerin grd kt muameleye asla de
inmiyor ve bunun iin zr dilemiyor (buna bir istisna olarak
Ehud Barak'n, i Partisi lideriyken 1 997'de diledii zr gste
rilebilir); birok Akenaz akademisyen, siyaseti ve entelektel,
sorunu tamamen grmezden gelerek, "Mizrahilerin alak nankr
l" addediyor.15 Dnya zerinde ok az sayda "aydnlanm"
grup, kendi etnik hacimiyetlerinin tarihini inkar etme ve silme ko
nusunda srail Akenazlar kadar baarldr. i

Bundan dolay, Likud'un insanlar "eper"den kurtarmak iin

pek az ey yapmasna ramen, Mizrahi Yahudilerin saa ball

15. Fas doumlu Amir Peretz 2005 'te i Partisi lideri olduunda, imon Pe
res fkeyle partiden istifa etti ve merkez sadaki Kadina'ya katld. Peres yalnz
deildi, yllardr i Partisi'ne oy veren birok semen de 2006'da Kadirna'ya oy
verdi, zira sol bir partinin bir Mizrabi Yahudi tarafndan ynetilmesini tanmay
reddediyorlard.
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 81

deimiyor, zira toplumsal hafzalannda sekler sol tarafndan d

lanmalar halen nemli bir yer tutuyor. Netanyahu'nun, yllardr
srdrd iktidar boyunca ekonomiyi liberalletirmi (srail'de
ki fabrikalar yurtdna tad iin sol sosyalist partilerin gven
ce altna ald emeki snf ilerini insanlarn elinden alarak ve
eitsizlikleri byterek) ve srekli zenginlerle gllere hizmet et
mi olmasna ramen, Mizrahi Yahudiler yine de san yrnge
sinde kalmaya devam ediyor.
Begin' in 1 977 'deki zaferi sonrasnda, Mizrahilerin Yahudilik
leri zerinden glendirilmesi srail toplumuna da etki etti. 1 984 'te
Mizrahi Yahudiler, o gnden beridir srail siyasetinde etkin bir role
sahip olan fundamentalist Shas partisini kurdu. Amnon Raz-Kra
kotzkin'in dedii gibi, Mizrahiler siyasete ancak son derece orto
doks, dindar bir partiyle girebilirdi nk devlet Yahudilerle Arap
lar iki bambaka kimlik olarak gryordu ve Mizrahilerin sekler
bir kimlik edinmesine olanak tanmamt. 16 Burada ak olan ey,
Mizrahi Yahudilerin fundamentalizminin srail'e gelmelerinden
nce deil, ironik bir ekilde, Akenaz Yahudilerin kurduu Bat
l ve sekler toplumla olan iletiimIeri sonucunda olutuudur. l?
Kaybolmu, hakiki bir kimliin tekrar oluturulmas sz konusu
deildir kesinlikle.
Shas, emeki snf rgtleyebilen tek parti oldu. Byk bir ha
yr kuruluu a ile, a ocuklara yiyecek, yoksul ailelere yardm
ve insanlara din eitimi salad - ksacas, devletin ve solun bu
lunmad alanlara ilerledi. IS Bundan dolay Shas, Mizrahi Yahu
dilerin deerlerini dntrmede etkili oldu: ou modem ehir
lerden gelmi ve seklerleme srecinden gemi bu insanlar, Shas

16. Annon Raz-Krakotzkin, "A national colonial theology. Religion, orienta

lism, and the construction of the secular in Zionist discourse", Tel Aviver lahrbuch
/r Deutsche Geschichte 3 1 (2002), s. 3 1 2-26; Raz-Krakotzkin, "The Zionist re
turn to the West and the Mizrahi Jewish perspective", a.g.y. .
17. Shlomo Deshen, "The Emergence of the Israeli Sephardi UltracOrthodox
Movement", lewish Social Studies 1 1/2 (2005), s. 77-1O.
18. Eitan Schiffman, "The Shas school system in Israel", Nationalism and
Ethnic Politics 1 1 (1 (2005), s. 89-124.
,
82 BYK GERLEME

ve Likud araclyla gerici ve fundamentalist politikalar benim

sediler. srail siyasetinin koalisyon sisteminde, Shas gl bir ak
trd. Genel olarak iki konumda bulunuyordu: ileri Bakanl
ve Din leri Bakanl.
Yahudiliin srail siyasetinde yeni kazand neme paralel
olarak, 1 980'ler ve 1 990'larda Shas'n bu mevkilerdeki varlnn
etkilerinden biri, lkenin "Yahudi niteliini" bozmamak adna,
Romanya ve Filipinler gibi lkelerden gelen bakm iilerinin g
n ciddi bir ekilde snrlandrmasyd. 19 Dolaysyla, 1 990'larda
srail, bugn Donald Trump ' seen, beyaz stnln savunan
an sac Amerikallarn savunduu g politikasna benzer bir
siyaset izledi (bu hareketin nemli temsilcilerinden, Trump' ko
lunu kaldrp "Hai! Trump" diye selamlayarak nl olan Richard
Spencer'dan alnt yapacak olursak: "Sheldon Adelson, srail'de
uygulanan g politikasn Amerika Birleik Devletleri'nde de
desteklerse, bunu olumlu bulurum.")20 Grnd kadaryla, hay
ranlk karlkl. Sh as lideri Aryeh Deri de Trump'n zaferini, Me
sih'in yaknda geleceinin iareti olarak tanmlad: "Eer byle bir
mucize gerekletiyse gerekten Mesih'in gnlerine yaklatk,
Mesih'in doumu yakn demektir."21
Shas'n srail siyasetindeki otuz yllk varl, yava yava etnik
ve dinsel saflk siyasetine allmasna sebep oldu. Bu siyaset, Ya
hudi olmayanlar siyasi yapdan dlyor, ortodoks Yahudilere di
er Yahudilerden daha ok g veriyor ve Yahudi rknn safln,
Yahudi olmayanlarla Yahudilerin evliliklerine dair daha sert ka
nunlar kararak koruma amac gdyor.

19. Arni Pedahzur, "The transfonnation of lsrael's extreme right", Studies in

Conf/ict and Terrorism 24/1 (2001): s. 25-42.
20. Taly Krupkin, "Alt-right leader has no regrets about 'Hail Trump', but
Tells Haaretz: Jews have nothing to fear", Haaretz (3 Aralk 2016).
2 1 . Jeremy Sharon, " 'Trump' s election heralds coming of Messiah' , Says De
ri", The Jerusa/em Post (o Kasm 2016), uradan ulalabilir: www.jpost.com/ Is
rael-News/Trumps-election-heralds-coming-of-Messiah-says-Deri-472282 (Ara
lk 2016'da eriildi).
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 83

Trajik Bir Son

Bu hildiyenin trajik bir sonu var. Akenaz seklerizmi, ekonomik

dlama ve kltrel kendini beenmilik arasndaki balar o kadar
kemiklemi hale geldi ki, herhangi bir sekler, sosyalist ya da li
beral fikri ezilenlere gvenilir siyasi seenek olarak sunma olana
kalmad.22 Dolaysyla, srail solunun baarszl, basite, ii s
nfn hi temsil edememi olmasyd. Ancak bu, byk oranda
Araplarla Yahudiler, modernlikle gelenek, Avrupa'yla Ortadou
ve Yahudilikle slam arasnda gerek bir kpr kurma ansna sa
hip olan ama siyasete giri yolu fundamentalizm olduu iin ba
arsz olmu tek grubun trajedisine dnt. Sekler Akenaz sol
bu frsat tepti - bize de etnik, rksal ve dinsel bir stnln Ya
hudi versiyonu kald.
O halde srail'i, dnyann poplizme ynelmesinin ncs ola
rak m grmeliyiz? Mizrahi Yahudilerin byk ksmn oluturan
Likud ve Shas semenleriyle, Trump semenleri arasnda arpc
benzerlikler var: Trump' a oy verenler gibi, Mizrahi Yahudilerin
byk ounluu da ehir dnda yayor; benzer bir ekilde zen
ginliin ehirli elitlerin elinde toplanmasna ve bu gruplarn cinsel
ve kltrel aznlklar savunmasna ahit oluyorlar; her iki lkede
de retim sektrndeki iler neoliberal politikalar tarafndan teh
likeye atlyor; Mizrahi Yahudilerin, so1cu Akenazlara kyasla
yksek renime ulama anslar ok daha dk; ve son olarak,
Trump semenleri gibi, onlar da kendilerini hibir zaman gerek
ten temsil etmeyen elitlere byk bir hn duyuyorlar. (Bu da Miz
rahi Yahudilerin niye yksek renimin zellemesini destekledi
ini aklyor. Mizrahi Yahudiler devlet niversitelerinde neredey
se hi temsil edilmezken, zel niversiteler onlara kaplarn ak
tutuyor. 23)

22. Evrense1ci mesajlann srail'deki banszlrun mkemmel bir analizi

iin bkz. Nissim Mizrachi, "Sociology in the garden: Beyond the liberal grammar
of contemporary sociology", lsrael Studies Review 3 1/1 (2016), s. 36-65.
t
84 BYK GERLEME

Shas fundamentalistleri, etraftaki tek rklar saylmaz. Tabii

ki yobazlar ve kendini Mesih sanan yerleimciler tarafndan ta
mamlanyorlar. fade zgrl ve Arap aznlklarnn durumunun
ktlemesinin de dorudan sorumlusu deiller. Ancak bir Yahu
dilik siyaseti oluturmaktan, liberal fIkirlerin Yahudilik kart ol
duu fikrini merulatrp yaymaktan, sekler hukukun yerine din
sel hukukun gelmesi gerektiini savunmaktan ve srail'i Yahudi
olmayan gmenlerden temizlemek istemekten sorumlular. Mev
cut Kltr ve Spor Bakan, Likud partisinden Miri Regev, bugnk
kltrel "tasfiyeleri" ve liberal sekler elitlerin kltr alanndaki
gcn krmak adna atlan admlar merulatrmak iin, gurur
duyduu Mizrahi kimliini ve Mizrahi Yahudilerin eski dlanma
sn kullanmann mkemlel bir rneini tekil ediyor.
srail devletinin dinle olan ilikisini bu ekilde okumak, sra
il'in iki anlamda istisnai olduu nermesinde bulunuyor: srail,
yurttaln hem etnik hem de dinsel temele dayand bir devlet
yaratt, ancak ayn zamanda Mizrahi Yahudilere ynelik arkiyat
politikalaryla ieride bir yeni smrgecilik de uygulad. kisi
nin de kayna aynyd: Kendinde, etnik ve dinsel farkllklara say
gl, ortak bir demokratik ulusal yurttalk bilinci yaratma grevini
grmeyen bir devlet. srail, Walzer'n iddia ettii gibi, dinle ba
kuramayan ar evrenselcilik ve seklarizmden muzdarip deildi,
tam tersine: srail ne evrenselci ne de sekler olduundan, funda
mentalist hareketlerin nnde siyasi ve ktrel olarak bir yol al
d, ve bu ekilde sz konusu hareketler kendini Yahudi devleti ola
rak tanmlayan bir devletin gerek temsilcileri olduklarn iddia
i

edebildiler.
Bu balamda, Mizrahi Yahudilerin siyasi bir strateji olarak Ya
hudi stnlne sarlmas son derece mantklyd. Trump se
menleri sz konusu olduunda, emeki snf ilerinin yok olma
sndan sorumlu ekonomik elitlerle, gmenleri ve LGBTQ bireyleri

23. lgili veriler iin bkz. Hanna Ayalon, "Social implications of the expansi
on and diversification of higher education in Israel", /sraeli Sociology 10 (2008),
s. 33-60 (branice).
 BAGIMSIZLAMA PARADOKSUNDAN... 85

kucaklama savunuculuu yapan kltrel elitler birbirlerinden ak

biimde farklyken, srail'de bu iki elit grubu ayn insanlar olutu
ruyordu. Eitlii savunurken kltrel, siyasi ve ekonomik kurum
larn hakimiyetini tamamen elinde tutan ve Mizrahi Yahudileri d
layanlar ayn insanlard. Fundamentalist Mizrahi Yahudiler ve
Trump semeni ar saclar, liberal sol tarafndan hakkyla temsil
edilmedikleri ve sol giderek ayrcalkla zdeleir hale geldii l
de isyankar, dzen kart ve ciddi anlamda gerici siyasi hare
ketler. On dokuz ve yirminci yzyllarda ii snf ve aznlklarn
eitlik mcadelesinde, evrensekilik en nemli stratejiyse de, g
nmzde dlanmlarn en ok tercih ettii strateji milli ve dinsel
tikekilik haline geldi. Dolaysyla bu kriz, evrensekilik, kresel
leme ve kozmopolitliin simgesel ve ekonomik sermayeye dn
ebilen deerler haline geldii bir dnya kuran liberal elitlerle ve
bu elitlerin aznlklar gitgide emeki snfn mcadelesiyle elien
yollardan savunmasyla alakal.
srail'de, akademik sol Mizrahi Yahudilerin dlanmasn ya
grmezden gelerek ya da tamamen inkar ederek, ounlukla ka
dnlar ve ecinseller iin mcadele verdi (daha az lde de Arap
aznlklar iin). Michael Walzer gibi birinin, btn itibar ve bilgi
sine ramen, Mizrahi Yahudiler kadar byk bir sosyal grubu, s
rail'deki fundamentalizme dn aklama iddiasnda olan bir ki
tapta hibir ekilde ciddiye almamas, Yahudi liberal sol tarihya
zm ve sosyolojisinin, toplumsal hakimiyetin temelini oluturan
krl paylatnn ackl bir rnei. srail tarihinin merkezinde
duran, ancak kimsenin tanmad dev bir snfsal ve etnik mca
dele, srail siyasetini ynlendiriyor.

Solun Grevi

Sa poplizm tm dnyada ykselite nk emeki snflar, ir

ket kapitalizmi tarafndan ykma uratld ve ilerici kltrel elitler
tarafndan deersizletirildi; zira bu elitler 980'lerden itibaren en
telektel ve siyas\ enerjilerini cinsel ve kltrel aznlklarn hak-
86 B YK GERLEME

lanm savunmaya harcadlar ve bu ekilde iddetli kltr savala

rna yol atlar. Emeki snflann dnyas ykldktan ve reddedil
dikten sonra, onarlmas ancak yitirilmi rksal, dinsel ve etnik ay
rcalklarn geri verilecei vaadiyle mmkn olabilirdi.
Trump'n seilmesi, dnya apnda sol iin bir uyan ars
oldu. Kltrel elitlerle muhafazakar emeki smf iki farkl kutba
dnm olsa da, solun, smrgecilik ve kapitalizmin dalgalar
halinde yaylmasndan kt bir ekilde etkilenen insanlann deer
ler dnyasyla tekrar ba kurmaktan baka aresi yok. Bu olmazsa,
uzun vadede liberalizm kalmayabilir.
 6

ounluku Gelecekler
Ivan Krastev

"Henz karanlk olmad, ama yava yava geliyor."

Bob Oylan

lm Bir Varm Bir Yokmu (2005) kitabnda, Jose Sararnago, in

sanlarn birdenbire lmeyi brakt ve lmn insan hayatndaki
nemini kaybettii bir lkenin hikayesini anlatr. En bata, herkes
mutluluk: sarholuuna kaplr, ancak ok gemeden birok "ga
riplik" -metafizik, politik ve pratik gariplikler- hayatlarnda tekrar
yer bulmaya balar. Katolik Kilisesi "lm olmadan dirili olma
yacan, dirili olmadan da kilise olmayacan"! fark eder. Si
gorta irketleri iin, lmsz yaam unutulup gitmek demektir.
Devlet, sonsuza kadar emekli maa demek zorunda kalmann
imkanszlyla yzleir. Yal ve yataa bal akrabalar olanlar,
onlar sonsuza kadar bakm ileri yapmaktan kurtaracak tek eyin
lm olduunu fark ederler. Bunun sonucunda mafya tarz bir
grup oluur ve yallarla hastalar komu lkelere karmaya balar
(zira lm buralarda hala bir seenektir). Babakan, kral uyanr:
"Eer tekrar lmeye balamazsak, geleceimiz olmayacak."2

1. 10se Sararnago, Death with lnterruptions, Londra: Vintage, 2008, s. 8;

Trkesi: lm Bir Varm Bir Yokmu, ev. Mehmet Necati Kutlu, stanbul: Kr
nuz Kedi, 201 6.
2. A.g.y., s. 78. f
88 BYK GERLEME

Saramago, lmn-B ittii-Yer'de gerekleen siyasal alkan

tyla ilgili fazla detay vermez; ama birdenbire kendilerine burada
i kmayacan ve yaadklar yerin siyasetine yal nesillerin ta
hakkm edeceini fark eden gen ve isiz insanlarn protestolar
dzenledii ve kamusal alanlar igal ettii gal Et tarz eylemle
rin vuku bulacan tahmin etmek zor deiL. "Yeniden byk bir
lke yapmak" fikrini savunan sa poplist partilerle liderlerin yk
seleceini de tahmin edebiliriz. Ksacas, Saramago'nun roman,
gnmz dnyasna harika bir giri sunuyor.
Bat'nn kreselleme deneyimi, Saramago'nun lmszlkle
hayali flrtne benziyor. Birdenbire kabusa dnen bir rya. Sadece
birka yl nce, Bat'daki birok kii, dnyann almasnn tm
sorunlarmza are olaca fikrindeydi. Bu heyecan bitti. Bunun
yerine, snrlarn insanlara, sermayeye, rnlere ve fikirlere al
masn ngren 1989 sonras ilerlemeci liberal dzene kar, de
mokrasinin liberalizme isyan eklinde ykselen dnya apnda bir
ayaklanma gryoruz. Yakn zamanda yaplm bir aratmnaya
gre, demokrasinin Batl olmayan lkelere yaylmasnn elikili
bir etkisi olarak, "Kuzey Amerika ve Bat Avrupa'daki salam ol
duu varsaylan birka demokraside vatandalar sadece liderlerine
kar daha eletirel olmakla kalmadlar. Dahas, demokrasinin bir
siyasal sistem olarak deeri konusunda da daha pheci hale gel
diler, yaptklar herhangi bir eyin kamusal politikalar etkileyebi
lecei yolundaki umutlarn kaybettiler, ve otoriter alternatiflere
destek kmaya daha hevesli 0Idular." 3 Ayn aratrmada, "gen
kuaklarn demokrasinin nemine daha az inand" ve "siyasetle
i

ilgilenme orannn daha az olduu" sonular da bulunuyor.4

letiimde gerekleen devrimin sonular da daha az artc
deiL. Gnmzde, insanlar dnyada bilinebilecek her eyi Google'
da arayabiliyor ve sansr neredeyse imkanszlat. Ayn zamanda,

3. Roberto Stefan Foai Yascha Mounk, "The democratic disconnect", Journal

ofDemocracy 27/3 (Temmuz 2016), s. 5-17, 7.
4. A.g.y., s. o.
 OGUNLUKU GELECEKLER 89

derin komplo teorileri inanlmaz bir kolaylkla yaylyor ve de

mokratik kurumlara gven gitgide azalyor. Ne tuhaftr ki, sans
rn lm bize "hakikat sonras" siyaseti getirdi.
Bugn Bat'da grdmz ey, ilerlemeci bir srete karla
lan geici bir engel ya da "duraklama" deil, bir tersine dn.
i 989 sonras kurulan dnya dzeni bozulmakta, bu dnmn en
arpc zellii de otoriter rejimIerin ykselii deil, birok Bat l
kesindeki demokratik rejimIerin yapsal deiiklik geirmesi. 1 989
sonras ilk yllarda, serbest seimlerin yaylmas, birok aznlk
grubunun (etnik, dinsel, cinsel) kamusal hayata katlabilmesi an
lamna geliyordu. Bugn, seimler, ounluun gcn artnyor.
Tehdit altndaki ounluklar, Avrupa siyasetindeki en byk g
haline geldiler. Yabanclarn lkelerini ele geireceinden ve hayat
tarzlarn tehlikeye atacandan korkuyorlar ve bu gelimenin koz
mopolit zihniyetli elitler ile kabile zihniyetli gmenler arasndaki
bir komplo sonucunda ortaya ktna ikna olmu durumdalar. Bu
ounluklarn poplizmi, yz yl nce olabilecei gibi, romantik
bir milliyetiliin rn deil. Daha ziyade, gerek Avrupa ve ABD'
nin dnyadaki rolnn nemsizleeceini, byk insan kitlelerinin
Avrupa ve ABD 'ye g etmesinin beklendiini haber veren demo
grafik tahminlerle, gerekse de teknolojik devrimin getirdii dei
imlerle krkleniyor. Demografi, Avrupallar kltrlerinin yok
olduu bir dnya tasavvur etmeye iterken, teknolojik devrim on
lara, u anda sahip olduklar ilerin geerliliini yitireceinin ia
retlerini veriyor. Bat'daki kamuoyunun devrimcilikten gericilie
dnmesi, Avrupa'daki sa poplist partilerin ykseliini ve ABD'
de Donald Trump'n zaferini aklyor.

Neyin Sonu?

eyrek yzyl kadar nce, u an ok uzakta grnen 1 989 ylnda

-Almanlarn, Berlin Duvar'nn ykntlarnda cokuyla dans ettii
o mucize ylnda- Francis Fukuyama an ruhunu yanstyordu.
O nl makalesinde, Souk Sava 'n bitmesiyle btn byk ideo-
i
90 BYK GERLEME

lojik atmalarn tamamna erdiini savunuyordu.5 Yarma bit

mi ve ampiyon belirlenmiti: Bat tarz liberal demokrasi. He
gel'i rnek alarak, Fukuyama, Bat'nn Souk Sava 'taki zaferini,
bir tr Dnya Yksek Adalet Divan olarak grd Tarih'in hk
m olarak ilan etmiti. Ksa vadede, baz lkeler bu modeli uygu
lamakta zorluk ekecekti belki. Ama denemek zorundaydlar. Ba
t'nn modeli, elimizdeki tek ideal model, tek anst.
Bu erevede, en nemli sorular, Bat'nn nasl dnyann geri
kalann deitirebilecei ve dnyann geri kalannn nasl en iyi
ekilde Bat'y taklit edebileceiydi. Hangi kurum ve politikalar
transfer edilmeli ve kopyalanmalyd?
Souk Sava sonras dnyaya dair bu hayal, u an gzmzn
nnde kyor. Liberal dzenin zlmesiyle ortaya kan soru
lar, son otuz yln Bat'y nasl dntrd ve biroklarna gre
bu dzenden en ok yararlanm olan Amerikallarla Avrupallarn
1 989 sonras dnyadan neden nefret ettikleri. u an ABD ve Avru
pa'daki siyasi alkant, srf kresellemeden tr ekonomik za
rara urayan bir kitlenin isyan olarak aklanamaz. Sadece eko
nomiyle ilgili olmadna dair argman en iyi destekleyen rnek
Polonya: Polonya ekonomisi on yldr byyor, lkede refah d
zeyi artyor ve hatta toplumsal eitsizlik azalyor; yine de 20 1 5 'te,
topu topu birka yl nce iktidardan dm olan gerici poplist
bir partiyi tekrar iktidara getirdiler. Bunu neden yaptlar?
Fukuyama'nn tarihin sonunu ilan ettii srada, Amerikal si
yasetbilimci Ken Jowitt, Souk Sava 'n sonuyla ilgili ok daha
farkl bir yorum sunuyordu - ona gre, bu dnm bir zafer dnemi
deil, aksine kriz ve travmaya alan br kapyd, "yeni dnya d
zensizlii" olarak adlandrd durumun tohumlarnn atld bir
dnemdi.6 Jowitt'e gre, komnizmin sonu "felaket bir volkanik
patlamaya benzetilebilirdi: En bata sadece hemen etrafndaki si-

5. Francis Fukuyama, "The end of history?", National lnterest (Yaz 1989), s.

3-18.
6. Ken Jowitt, "After Leninism: The new world disorder", Journal ofDemoc
racy 2 (K 1991), s. 1 1-20. Jowitt sonradan fkir1erini bir kitapta geniletti:
 OGUNLUKU GELECEKLER 91

yasi yaam (yani dier Leninist rejimIeri) etkileyecek, ancak muh

temelen bu etkiler yann yzyldr dnyay siyasi, ekonomik ve as
keri olarak tanmlam ve ynetmi olan snrlar ve kimlikler ze
rinde kresel bir sonuca yol aacakt".7 Fukuyama'ya gre, Souk
Sava sonrasnda lkeler arasndaki snrlar resmi olarak var ol
maya devam edecek, ancak nemlerini kaybedecekti. Jowitt ise, ye
niden izilen snrlar, tekrar tanmlanan kimlikler, artan atmalar
ve fel edici bir belirsizlik ngryordu. Komnizm sonras dne
mi, pek az arpc olayla geecek bir taklit a olarak deil, en
iyimser tabirle siyasi mutant olarak adlandnlabilecek rejimlerle
dolu, acl ve tehlikeli bir dnem olarak gryordu.
Jowitt, liberal demokrasiyle rekabet edecek yeni bir kresel
ideolojinin ortaya kmayaca konusunda Fukuyama ile hemfi
kirdi; ancak eski etnik, dinsel ve kabile benzeri kimliklerin geri
dnn ngrmt. Ve dedii gibi: Kresellemenin elikile
rinden biri udur ki, insanlar, sermaye, rnler ve fkirlerin serbest
dolam insanlan birbirine yaklatrsa da, bir yandan da ulus-dev
letlerin yabanclan entegre etme kapasitesini azaltr. Arjun Appa
durai'n on yldan fazla bir sre nce gzlemledii gibi: "Ulus
devlet, istikrarl bir ekilde, zerinde tam hakimiyet salayabile
cei son kltrel kaynak olan etnik kimlik kurmacasna indirgen
di."8 "Alternatif yok" slogann benimseyen makroekonomik po
litikalarn kastsz bir sonucu olarak, kimlik politikalan Avrupa si
yasetinin merkezi konumuna geldi. Piyasa ve nternet, bireylerin
seme ansn artrmak iin gl aralar oldular, ancak Bat top
lumlannn sosyal uyumunu bozdular; zira hem piyasa hem de n
ternet bireyin kendi doal tercihlerini tatmin etmesine yardmc
oluyor, bu da sadece kendine benzeyen insanlarla iletiim kurmay
ve yabanclardan uzak durmay kapsyor. Daha balantl, ancak

---+ The New World Disorder: The Leninist Extinction, Berkeley: University of Ca
Hfornia Press 1 992, zellikle 7-9. blmlere baknz.
7. A.g.y" s. 259.
8. Arjun Appadurai, Fear ofSmall Numbers: An Essay on the Geography of
Anger, Durham, NC: puke University Press, 2006, s. 23.
92 B YK GERLEME

daha az btnlemi bir dnyada yayoruz. Kreselleme ba ku

rarken balar da koparyor. Jowitt, bu bal/kopuk dnyada, hid
det patlamalar ve zayflam ulus-devletlerin kllerinden doacak
"fke hareketleri"nin ortaya kmasna hazr olmamz gerektii
konusunda bizi uyarmt.
Jowitt'e gre, Souk Sava sonras dzen, "bir tr bekarlar ku
lb"n andnyordu. "Birbirini tanmayan, argo tabiriyle sadece
taklan, eve gidip seks yapan, sonra da birbirini bir daha grmeyen,
birbirlerinin isimlerini hatrlamayan, tekrar kulbe gidip baka bi
risiyle tanan birtakm insanlar. Yani, kopukluktan ibaret bir dn
ya."9 Deneyim asndan zengin bir dnya bu, ancak iinde sabit
kimliklerin kurulmasna izin vermiyor, sadakat retmiyor. Pek de
artc olmayan bir biimde, buna bir tepki olarak, arzulanan s
nnn barikat eklinde geri dndn gryoruz.
te tam da 1 990'larn kopuk dnyasndan bugnn barikat
rlm dnyasna olan bu gei, demokratik rejimIerin icra ettii
rol deitiriyor. Demokrasiyi, aznlklarn zgrlemesini savu
nan bir rejim olmaktan karp, ounluun gcn savunan bir
siyasi rejim haline getiriyor.
Avrupa'daki mevcut mlteci krizi, demokrasinin cazibesinin
deien doasnn ve demokratik ounlukulukla liberal anaya
saclk ilkeleri arasndaki gerilimin, hem halklar hem de elitler a
sndan en gl rnei. Macaristan Babakan Viktor Orhan, "bir
demokrasi ille de liberal olmak zorunda deiL. Liberal olmayan bir
ey de halen demokrasi olarak kalabilir" LO diyerek, birok insann
hislerine tercman oldu. Aynca, devlet ynetimi liberal prensipler
,

9. Harry Kreisler, "The Individual, charlsma and the Leninist EKtinetion:

A conyersation with Ken Jowitt" (7 Aralk 1999; "Conyersations with History" -
Series of the Institute of International Studies, UC Berkeley), uradan ulalabilir:
globetrotter.berkeley.edu/people/Jowitt/jowitt-conO.html (Kasm 201 6'da eriil
di), s. 5.
10. Yiktor Orban, Bliile Tunad'daki konumas (26 Temmuz 2014); konu
mann ngilizce tercmesine uradan ulalabilir: budapestbeacon.com/public-po
Iicy/full-teK t-of-Yiktor-orbans-speech-at-baile-tusnad-tusnadfurdo-of-26-july-
2014/10592 (Kasm 2016'da eriiidi).
 OGUNLUKU GELECEKLER 93

zerine kurulu olan toplumlarn, gelecek yllarda kresel rekabette

kendilerine yer bulamayacan da ekledi - bilakis, somut reform
lar yapmadklar srece geride kalacaklard:

Bugn, uluslararas analizlerin yldzlar Singapur, in, Hindistan,

Trkiye ve Rusya. Ben, bizim siyasi topluluumuzun bunu doru ngr
dne inanyorum. Ve eer son drt ylda yaptklarmza, nmzdeki
drt ylda yapacaklarmza bakarsak, bu adan yorumlanabilir gerekten
de. Topluluumuzu, bu byk kresel yarta rekabet etmemizi salaya
cak ekilde rgtlemenin yollarn aryoruz (ve bu srada Bat Avrupa
dogmalarndan kamak iin, kendimizi onlardan azade klmak iin eli
mizden geleni yapyoruz). I I

Gmen krizi, Brksel'deki AB yetkilileri ne derse desin, bir

"dayanma eksiklii"nden ibaret deiL. Daha ziyade, bir dayan
malar atmas sz konusu - milli, etnik ve dinsel dayanmalar,
insan olarak sorumluluklarmzn nne gemeye alyor. Avru
pa dndaki insanlarn eski ktaya gelmesi, ya da yoksul Avrupa
lkelerinden zengin Avrupa lkelerine g edilmesi kadar basit bir
konu deil bu; ayn zamanda semenlerin merkezden uzaklamas
ile, sa-sol arasndaki snnn uluslararas ve yerel arasnda bir se
ime doru kaymasyla da ilgili.
Mlteci krizi, tartmalarn da hareketini tetikledi. 1 9?0'lerde,
Bat'nn sol entelektelleri Hindistan ya da Latin Amerika'daki ye
rel topluluklarn kendi yaam biimlerini koruma hakkn tutkuyla
savunuyordu. Peki ya gnmzn Batl orta snf topluluklar?
Onlar neden bu haklarndan mahrum braklsn? Ve geleneksel
olarak solun kitlesi olanlarn, bugn ar saa kaymasn nasl
aklayacaz? Avusturya'da, mavi yakal iilerin yzde seksen
beinden fazlas, Cumhurbakanl seimlerinin Mays 201 6 'da
gerekleen ikinci turunda, an sa milliyeti-muhafazakar adaya
oy verdi. Almanya'nn kuzeyinde yer alan Mecklenburg-Vorpom
mern eyaletindeki yerel seimlerde, Almanya in Alternatif'e
yzde otuzdan fazla destek kt. Aralk 201 S Fransa yerel seim-

l . A.g.y.
94 B YK GERLEME

lerinde, Ulusal Cephe ii snfnn yzde ellisinin oyunu ald. n

giltere'deki referandumun sonular son derece arpc: ngiltere'
nin kuzeyindeki, geleneksel olarak en "salam" i Partisi oylar
karan blgelerde, Brexit, en yksek oylar ald. u anda ak se
ik grdmz zere, Marksizm sonras ii snfnn, enternas
yonalist olmas iin bir sebep yok; zira ne kendilerine biilmi n
c rolne ne de kresel bir anti-kapitalist devrime inanyorlar.

NormatifTehditler

Tehdit altndaki ounluklarn poplizmi, tarihin bizi pek de ha

zrlamad bir poplizm. Sosyologlardansa, psikologlarn yardm
bu konuda daha ok iimize yarayabilir. 1 930'lar ve 1 940'larda,
Naziler tarafndan toplama kamplarna gnderilmeden lkeyi terk
etmeyi baaran birtakm Alman gmenleri, Almanya'da yaadk
larnn yeni lkelerinde de olup olamayacan sorgulamaya ba
ladlar. Otoriterlii, basite Alman milli karakterine ya da snf si
yasetine indirgeyerek aklamaya hazr deillerdi. Daha ziyade,
otoriterlii bireyin sabit bir zellii olarak ele aldlar - bir eit ki
ilik. 1950'lerden beri "otoriter kiilik" almalar byk deiik
likler geirdi ve ilk hipotez belirgin bir biimde yeniden oluturul
du, ancak yakn zamanda kard The Authoritarian Dynamic
(Otoriter Dinamik) kitabnda, bu gelenekten gelen Karen Sten
ner, tehdit altndaki ounluklarn ykselii ve Batl demokrasi
lerin deien yapsn anlamamza yardmc olacak birok bulgu
sunuyor. Stenner almasnda, otoriter ynetim isteinin sabit bir
psikolojik zellik olmadn gsteriyor. Daha ziyade, kendilerini
gitgide daha ok tehdit altnda hisseden bireylerin tahammlsz
hale gelmesine yol aan bir psikolojik eilim.
Jonathan Haidt'in dedii gibi, "Adeta baz insanlarn alnlarn
da bir dme var ve o dmeye basldnda, kendi kk grupla-

12. Karen Stenner, The Authoritarian Dynamic, Cambridge/New York: Cam

bridge UP, 2010.
 OOUNLUKU GELECEKLER 95

nn savunmaya youn bir ekilde odaklaryodar - bu da gruptaki

muhalefeti ezmeyi ve yabanclarla uyumsuzlan kovmay gerekti
riyor."!3 Ve bu dmeye basan da herhangi bir tehdit deil, Sten
ner'n deyimiyle "normatif tehdit"; kii bu durumda iinde yaa
d ahlaki dzenin btnlnn tehlike altnda olduunu ve al
glad "biz"in zlmeye baladn hissediyor. Yabanclara ve
tehdit olarak grd herhangi birine kar dmanln tetikle
yen, u anki somut durumundan ziyade, ahlaki dzenin kecein
den duyduu korku oluyor.
Stenner'n "normatif tehdit" kavram, 201 5 mlteci krizinin
Avrupa siyasetini nasl deitirdiini ve neden Orta Avrupa top
lumlannn mltecilere kar -lkelerinde pek de mlteci olmama
sna ramen- en dmanca tavrlan sergilediini daha iyi anlama
mza yardmc olabilir.
Avrupa'da, mlteci krizinin oluturduu "normatif tehdit", de
mografik sebeplerden kaynaklanyor. Garip bir ekilde, demogra
fik panik Avrupa'nn gmen ve mltecilere olan tavnnda yer alan
bir faktr olarak fazlaca stnde durulan bir ey deiL. Ancak
nemli bir faktr, zellikle de Orta ve Dou Avrupa'da. Blgenin
yakn tarihinde, milletler ve devletler gitgide g kaybetti. Son
eyrek yzyl iinde, her on Bulgar'dan biri yaamak ve almak
iin yurtdna gitti. Ve gidenlerin ou, tahmin edilebilecei gibi,
gen insanlar. BM tahminlerine gre, Bulgaristan'n nfusu, 2050'
ye kadar %27,9 azalacak. Bulgaristan, Litvanya ve Romanya gibi
kk lkelerde (son on ylda Litvanya nfusunun % 1 2,2 'sini, Ro
manya ise %7'sini kaybetti) "etnik yok olma" panii hissedilebi
liyor. Onlara gre, gmenlerin bu lkelere gelmesi, kendilerinin
tarih sahnesinden silinmesi anlamna geliyor ve yalanan Avrupa'
nn gmenlere ihtiyac olduu yolundaki yaygn iddia, bu varo
lusal melankoliyi daha da glendiriyor.

13. Jonathan Haidt, "When and why nationalism beats globalism", The Ame
rican Interestl2/1 ( l O Temmuz 2016), uradan ulalabilir: www.the-american-in
terest.com/2016/07il O/when-and-why-nationalism-beats-globalism/ (Kasm 2016'
da eriiidi).
96 BYK GERLEME

On yl nce, Macar filozof ve eski muhalif Gaspar Mikl6s Ta

maS,14 Avrupa Birlii fikrinin entelektel kkenini oluturan Ay
dnlanma'nn, evrensel vatandalk ilkesini zorunlu kldn gz
lemlemiti. Ancak evrensel vatandala iki trl ulalabilir: ya
yoksul ve sorunlu lkelerin yaanmaya deer hale gelmesiyle, ya
da Avrupa'nn snrlarn tm dnyaya amasyla. Bunlarn ikisi de
yakn zamanda (ya da herhangi bir zamanda) gerekleecek gibi
grnmyor. Bugn dnya, kimsenin vatanda olmak istemedii
baarsz devletlerle dolu; Avrupa'ya gelince, snrlarn ak tutma
kapasitesi olmad gibi, vatandalarndan/ semenlerinden bu ko
nuda onay almas da mmkn grnmyor.

Gmen Devrimi

198 1 'de, Michigan niversitesi'nde aratrmaclar ilk kez Dnya

Deerler Aratrmasn yaptklarnda,15 milletlerin mutluluunun
maddi refahla ilgili olmadn bulmu ve armlard. O zaman
lar, Nijeryallar Bat Almanlar kadar mutluydu. Ancak bugn, 35
yl getikten sonra, durum deiti. Son anketlere gre, ou yerde
insanlar gayri safi milli haslalar kadar mutlu.16 Bu deimeyi
salayan, Nijeryallarn televizyona ulamas ve internetin yayl
masyla gen Afrikallarn Avrupallarn nasl yaadn, nasl
okul ve hastanelere sahip olduklarn grmesi oldu. Kreselleme
dnyay bir kye evirdi, ancak bu ky bir diktatrlk tarafndan
ynetiliyor - kresel karlatrmalar diktatrl. nsanlar artk
yaamlarn komularyla deil, dnyann en zenginleriyle kyas-
i
lyorlar.

14. Gaspir Mikl6s Tamas, "What is post-fascism?" (13 Eyll 2001 ), uradan
ulalabilir: www.opendemocracy.net/people-newright/article_306.jsp (Kasm
2016'da eriildi).
15. "History of the World Values Survey Assoeiation", uradan ulalabilir:
www.worldva1uessurvey.org/WVSContents.jsp?CMSID=History (Kasm 2016'da
eriildi).
16. Max Roser, "Happiness and life satisfaction" (2016), uradan ulalabilir:
ourworldindata.org/happiness-and-life-satisfaction/ (Kasm 2016 'da eriildi).
 OGUNLUKU GELECEKLER 97

Bu birbirine bal dnyada, yeni devrim, g - yinninci yz

yldaki gibi halklarn devrimi deil bu, yinni birinci yzyla zg,
temelinde ka yatan, birey ve ailelerin gerekletirdii ve gele
cek hayallerinin ideologlar tarafndan deil, Google Haritalar'dan
baklan snrtesi hayatn fotoraflan tarafndan ekillendirildii
bir hareket. Bu yeni devrim, baarl olmak iin siyasi hareketler
veya siyasi liderler gerektirmiyor. Dolaysyla AB snnn geme
nin, yeryznn lanetlileri diye adlandnlanlann ou iin herhan
gi bir topyadan daha ekici olmasna armamalyz. Gitgide b
yyen bir kitle iin, deiim fikri ynetimi altnda olduklan hk
meti deitirmek deil, yaadklar lkeden aynImak anlamna ge
liyor.
Bu gmen devrimindeki sknt ise, gitgide Avrupa'da bir kar
devrime yol ama potansiyeli tamas. Avrupa'daki sa poplist
partilerin ounun en nemli zellii, milliyeti-muhafazakar ol
malar deil, gerici olmalar. Bat'da gerici politikalarn ykseli
iyle ilgili Mark Lilla'nn gzlemlerine gre, "devrimci bir siyasi
programn yokluunda bile gerici ruhun canl kalmaya devam et
mesi"nin sebebi, "bugn dnyann herhangi bir yerinde srekli
sosyal ve teknolojik deiimlere maruz kalarak modem bir hayat
yaamann, psikolojik anlamda, srekli bir devrim yaamakla e
deer" olduu hissiyat.!? Ve gericiler iin "kyamet karsnda tek
makul tepki, batan balama midiyle, yeni bir kyameti kkrt
mak".!8
Harvard niversitesi'nde ders veren ekonomist Dani Rodrik,
birka yl nce yapt, milli demokrasiler ile kresel piyasalar
arasndaki dengeyi kurabilmek iin lkelerin seenei olduu
uyansnda hakl kt: lkeler, uluslararas piyasada rekabet ede
bilmek iin demokrasiyi snrlandrabilir, lkede demokratik me
ruiyeti salayabilmek iin kresellemeyi snrl tutabilir ya da

17. Mark Lilla, The Shipwrecked Mind: On Political Reaction, New York:
New York Review Books, 2016, s. xiv.
18. Mark Lilla, "Republicans for revolution", The New York Review ofBooks
(12 Ocak 2012).
98 BYK GERLEME

ulusal bamszlktan vazgeerek demokrasiyi kresel hale getire

bilirlerdi. Ancak hiper-kreselleme, demokrasi ve kendi kaderini
tayin koullarn ayn anda salamalar olanakszd. Dolaysyla,
evrenselcilerin ulusal demokrasiler hakknda pheci davranmas
ve demokrasiyi ven poplistlerin korumac ve ya1ruzlama yanls
olmas bizi artmamal.19

Poplist Sapma

Eer tarih bize herhangi bir ey rettiyse, o da serbest seimlerin

ulusal toplumlar amaya da kapatmaya da yarayabileceidir. De
mokrasi, kaynatnc olduu kadar dlayc bir mekanizmadr da,
ve bugn ahit olduumuz ey, ounluun devleti kendi zel ml
kne evirdii ounluku rejimIerin ykseliidir - halk iradesinin
siyasi meruiyetin tek kayna, kresel piyasann da ekonomik b
ymenin tek kayna olduu gnmz dnyasndaki rekabeti
baskya verilen bir cevaptr bu.
"Poplist sapma" farkl lkelerde farkl ekilde iliyor, ancak
baz benzerlikler bulabiliriz. Poplist duygularn ykselii siyasi
kutuplamaya ve cepheleen bir siyasi tarza (ki bu her zaman
olumsuz bir gelime olmayabilir) dne iaret ediyor. Tek bir so
runla ilgilenen kk siyasi parti ve hareketlerin oalmasyla ne
kan siyasi alann paralanmas srecini tersine evirerek, ka
muoyunun bireysel deil toplumsal korkulara younlamasna yol
ayor bu sapma. Poplizmin ykselii, siyasi liderlerin ok nem
li bir rol oynad ve kurumlara duyulan gvenin azald, daha ki
isel bir siyasete dn. Sa/sol blnmesi, evrenselcilerle yereI
ciler arasnda bir atmaya evriliyor. Korkularn patlamas, ayn
zamanda, 1 989 sonras dnyay tanmlayan, demokrasi ve libera
lizm arasndaki birliin de zlmesi anlamna geliyor.
Liberal demokrasinin gerek ekicilii, seimlerde kaybeden-

19. Dani Rodrik, The Globalization Paradox: Democracy and the Future of
the World Economy, New York: W. W. Norton & Company, 201 1 .
 OOUNLUKU GELECEKLER 99

lerin bile kaybetmekten fazla korkmasna gerek olmamasyd: Se

im malubiyetleri, srgne yollanma veya btn varlklarna el
konmuken saklanmak zorunda kalma anlamna deil, bir sonraki
yar iin tekrar gruplama ve planlama anlamna geliyordu. Libe
ral demokrasinin pek de bahsedilmeyen olumsuz bir zellii ise,
galiplerine tam ve nihai bir zafer salamamasyd. Demokrasi n
cesi zamanlarda -ki bu insanlk tarihinin ok byk bir ksm de
mek oluyor- anlamazlklar barl tartmalar ve iktidarn dzen
iinde el deitirmesiyle zlmyordu. Aksine, gl olan kaza
nyordu: Muzaffer igalciler ya da i savan galipleri, bozguna
urattklar dmanlar zerinde tam bir bakimiyete sahip oluyor,
onlara istediklerini yapabiliyorlard. Liberal demokrasilerde "mu
zaffer" olan byle bir tatmin elde edemiyordu. Liberal demokra
sinin paradoksu, vatandalarn kendilerini daha zgr, ancak daha
gsz hissetmeleriydi.
Poplist partilerin cazibesi, mulak olmayan bir zafer vaat et
meleridir. Liberallerin pek sevdii gler aynln, iktidardakile
rin hesap vermesini salayacak bir dzen olarak deil, sekinlerin
seim vaatlerini yerine getirmekten kanmak iin uydurduklar
bir bahane olarak grenlere hitap ederler. Dolaysyla, iktidardaki
poplistleri tanmlayan ey, mtemadiyen gler ayrl ilkesini
ykmaya alarak, mahkemeler, bankalar, basn organlar ve sivil
toplum kurulular gibi bamsz kurumlar kendi boyunduruklar
altna almaya almalardr. Ancak poplist partiler sadece ac
masz galipler deil, ayn zamanda edepsiz maluplardr da. o
unluu temsil ettiklerine dair inanlar, seim malubiyetini ka
bul etmelerini zorlatrr. Bunun sonucunda, seimler gitgide daha
da tartmal hale geliyor ve "sadece bizim kazandmz seimler
adildir" zihniyeti ykseliyor.
1 989 sonras dnyasnda, demokrasinin yaylmasyla liberaliz
min de yaylaca inanc ou kii tarafndan paylalyordu. o
unluku rejimIerin, dnyann eitli yerlerinde ykseliiyle, bu
varsaym sorgulanmaya baland. Souk Sava sonras Avrupa li
beral demokrasilerinin elikisi, bireysel zgrlkler ve nsan hak-

100 BYK GERLEME

larnn ilerlemesiyle, vatandalarn oylaryla hkmetlerin yan s

ra politikalar da deitirebilme gcnn gerilemesinin ayn anda
gereklemesiydi. imdi siyasetin ncelii tekrar ar basmaya
balad ve hkmetler ynetim kapasitelerini yeniden kazanyor,
ancak -bugn grld zere- bunu bireysel zgrlkleri harca
yarak yapyorlar.
 7

Gvenli Avrupa
Bruno Latour

KASIM 20 16'OAK Amerikan seimlerinden bu yana, en azndan,

her ey artk daha net.
ngiltere imparatorluk hlyasna geri dnd, on dokuzuncu
yzyl sonunda olduu gibi; Amerika tekrar byk bir devlet olma
araynda - sava sonrasnda, 1 950 ylnda, sepya fotorafi go
lerdeki gibi. Avrupa, Kta Avrupas yalnz, zayf ve hi olmad
kadar blnm durumda. Polonya hayali bir lkeyi dlyor; Ma
caristan artk sadece "yerli" Macarlar istiyor; Hollandahlar, Fran
szlar ve talyanlar hepsi bir o kadar hayali olan snrlar iine ka
panmak isteyen partilerle bouuyor. skoya, Katalonya, Plandre
blgeleri lke olmak istiyor. Btn bunlar Rusya'nn azn sulan
drrken, evresindeki herkesin karlarn yok sayan in "merkez
imparatorluk" olma ryasn sonunda tekrar gerekletiriyor.
Paralanma yolunda ilerleyen Avrupa'nn ancak fndkkrann
azndaki fndk kadar deeri var. Ve bu sefer, yeni bir Kral b'
nn elindeki Amerika Birleik Devletleri'ne gvenemez.
yleyse belki birleik Avrupa'y batan dokumak iin doru
andr bu. Ama hayr, AB 'nin kurucu babalarnn sava sonrasnda
demir, kmr ve elik zerinden veya daha yakn zamanda, 1gn
bir umutla tarihin dna kmak iin ortak standartlatrma kural
lar veya ortak parp zerinden hayal ettikleri gibi deiL. Hayr, Av-
102 BYK GERLEME

rupa'nn tekrar birlemesi gerekiyorsa, elli yl nceki kadar vahim

tehditler yznden bu - ama ktann yirminci yzylnkinden ok
farkl bir tarihin iinde yer almas gerekiyor bugn.
Avrupa tehditle kar karya: Kresellemeyi icat etmi l
kelerin alenen yzst brakmas; iklim deiimi; milyonlarca
gmen ve mlteciye bir snak sunma zorunluluu. Aslnda bu
tehdit ayn bakalamn farkl ehrelerinden ibaret: Avrupa
toprann doas deiti ve biz Avrupallar tekrar kefedilecek ve
istila edilecek blgelere doru hep birlikte g halindeyiz.
Birinci tarihsel olay: Brexit. Karada olduu kadar denizde de
piyasann belirsiz mekarun icat etmi olan, Avrupa Birlii'ni m
temadiyen yalnzca dev bir maaza olmaya iten lke ile Calais'de
birka bin mltecinin aknyla karlanca bir anda kreselleme
oyununu oynarnamaya karar veren lke ayn.
kinci tarihsel olay: Trump'n seilmesi. Dnyaya kendi zel
kresellemesini, hem de nasl bir iddetle dayatm bir lke; yer
Iilerini ortadan kaldrarak g ile kurulmu bir lke... - ite bu l
ke, kendisini bir kale iine kapatmay, mltecilerin geiine artk
izin vermemeyi, bir yandan her yere ayn hoyrat kaytszlkla m
dahaleye hazrlanrken kendi topraklar zerinde olmayan hibir
davaya yardm etmeyeceini vaat eden bir kiinin ellerine brakt
yazgsn.
Herkes kendi bann aresine baksn Tam yol tomistan! So
run artk herkese yetecek yuva olmamas. Kk ! Herkes bir yana
dalsn. Neden mi? nk kreselleme hayallerini gerekletir
meye elverili bir gezegen yok ortada.
nc ve -ak arayla- en nemli tarihsel olay: 12 Aralk
2015'te Paris'te COP21 iklim konferansnn sonunda varlan anla
ma.
nemli olan, delegelerin verdikleri karar deil; hatta bu anla
mann uygulanp uygulanmayaca da deil (anlamaya kar olan
Beyaz Saray ve Senato'dakiler anlamann iini boaltmak iin her
eyi yapacaklar); hayr, nemli olan, o gn tm imzac lkelerin,
zerlerine den modemletirme planlarn ngrlenden erken
 GVENL AVRUPA 103

tamamlasalar bile kalknma umutlaryla uyumlu bir gezegen kal

mayacan alklar arasnda anlam olmalar. imdiye dek plan
larn hayaller zerine kurmulard.
Kresellemenin Kre'sinin barnaca bir gezegen, yer, top
rak, blge yoksa tm lkeler bunlardan hangisine yneliyormu
gibi yapacak, ne yapacaz? Ya sorunun varln inkar edeceiz
ya da ayaklarmZl yere basmaya alacaz. Her birimiz iin soru
una dnyor: "Ka hayallerini beslerneye devam m edecek
siniz, yoksa siz ve ocuklarnz iin yaanabilir bir alan aramaya
balayacak msnz?" nsanlar ayntran soru sac, solcu olmak
tan te bundan byle bu.
ABD'nin nnde iki zm vard: klim deiikliinin kapsa
mn ve sorumluluklarnn bykln nihayet anlayarak sonun
da gereki olabilir ve dnyay uurumdan kurtarabilir veya inkara
battka batabilirdi. Trump, ayaklarn yere basmay erte1eyip di
er lkeleri uuruma srkleyerek A merika'nn ryasn birka yl
daha srdrmeye karar vermi gibi.
Biz Avrupallar kendimize bu izni veremeyiz. Nitekim eitli
tehditlerin farkna vardmz anda savalarn, kresellemenin ba
arszlklarnn ve iklim deiikliinin birikmi etkilerinin, bizim
gibi, bizimle yar halinde, bizimle birlikte yaanabilir bir alan ara
yna soktuu milyonlarca insan, hem kendileri hem de ocuklar
iin ktamza kabul etmemiz gerekecek. Bugne kadar gelenekle
rimizi, acletlerimizi, fikirlerimizi paylamam olanlarla, yani ya
banc akrabalarmzIa (fazlasyla yakn ve fazlasyla yabanc) bir
likte yaamamz gerekecek.
G halindeki bu halklarla tek bir ortaklmz var: topraksz
kalma imtihan. Biz, eski Avrupallar asndan, ortada kreselle
ecek bir gezegen kalmad ve yaam tarzmz tamamyla dei
tirmemiz gerekecei iin; onlar, gelecein Avrupallar asndan,
harap topraklarn brakmak ve yaam tarzlarn tamamyla dei
tirmeyi renmek zorunda olduklar iin. Bu kadar fazla deil
mi? Hayr deil, tek k yolumuz da u: yaanacak bir alan bir
likte kefetmek. yeni evrensellik bu. Tek a1tematifiyse, hibir ey
104 BYK GERLEME

olmam gibi davranmak ve arkasna saklanacak bir duvar ina

edip dokuz milyar insann faydalanamayacan bildiimiz "Ame
rikan yaam tarz" ryasn, artk uyandmz bu ryay savunma
y srdrmek.
Herkesin kapsn penceresini kapatt bu an, snrlarn al
mas ve yaam tarznda devrim gibi kavramlarla dnmek iin el
bette en kt zaman. Bununla beraber, gler ve yeni iklim dzeni
pekU) ayn tehdit.
Yurttalarmzn byk bir ksm, gezegenin bana gelenleri
inkar etse bile, gmen sorununun tm kimlik arzularn etin bir
snava tabi tuttuunu mkemmelen anlyorlar. u an iin "pop
list" denen partiler tarafndan desteklenen bu kiiler ekolojik d
nm tek bir boyutuyla kavradlar: Buna gre iklim deiiklii,
istemedikleri insanlar snrlarndan ieriye savuruyor; dolaysyla
yantlar: "Geit vermez snrlar dikelim de istiladan kurtulalm."
Ama ayn deiimin teki boyutunu henz tamamyla hisset
mediler: Yeni iklim dzeni uzun zamandr tm snrlar silip sp
ryor ve bu istilaclara kar duvar rmemize olanak olmakszn
bizi tm rzgarlara maruz brakyor.
Kimliklerimizi savunmak istiyorsak iklim, erozyon, kirlilik,
kaynaklarn tkenmesi, yaam alanlarnn yok edilmesi gibi adlar
verdiimiz, biimden ve milliyetten yoksun o gmenleri de tespit
etmemiz gerekecek. Snrlar iki ayakl mltecilere kapatsanz da
hi dierlerinin gemesini asla engelleyemezsiniz.
te bu noktada bir siyasetbilim hipotezi -daha ziyade geree
benzer bir kurmaca da diyebiliriz- kurgulayabpiriz.
Aydn sekinler -byle sekinler var- getiimiz yzyln dok
sanl yllarndan itibaren "iklim" terimiyle zetlenen tehlikelerin
arttn fark etmilerdi - tabii geni anlamyla anlalmas arty
la: Yerkre ile bugne kadar gayet dengeli srdrlen ilikilerde
yepyeni bir dzen. O ana kadar bir topra ele geirmek, mlkiyet
haklarn elde etmek, yeralt kaynaklarn karmak, kullanmak ve
ktye kullanmak mmknd, ama topran kendisi neredeyse
sessiz sedasz yle duruyordu.
 GVENL AVRUPA 105

Aydn sekinler bunun sTIneyeceine dair kantlar toplamaya

balad. Durumu elbette uzun zamandr biliyorlard, ama cesaretle
yok saymay renmilerdi. zel mlkiyet, toprak ele geirme,
alanlarn ilenmesi zemininin altnda, baka bir yer, baka bir top
rak, baka bir alan hareket etmeye, sarslmaya, etkilenmeye bala
mt. Aydn sekinleri tmyle harekete geiren, deyim yerindey
se bir tr yer sarsntsyd. "Dikkatli olun, hibir ey eskisi gibi ol
mayacak; Yerkre'nin geri dnnn, bugne kadar uysal olan
glerin tersine evrilmesinin bedeli yksek olacak."
Mesele u ki bu tehdit, bu ikaz, belki daha az aydn olan ama
byk imkanara ve dev karlara sahip ve bilhassa kendi refahla
nna olduka duyarl sekinler tarafndan da tam olarak. alglanm
t.
Siyasal kurgu hipotezinin devreye girdii nokta da buras: Bu
sekinler ikazn kesinliini mkemmelen anladlar, ama bu tart
masz hakikatten yola karak Yerkre'nin eski haline dn iin
byk bir bedel demek gerektii sonucuna varmadlar.
ki sonuca vardlar ve bu iki sonu bugn Beyaz Saray'a Kral
b 'nn seilmesine yol at: Evet, bu tersine evirmenin bedeli
byk ama bunu bakalar deyecek, kesinlikle biz deil; ve bu
yeni iklim dzeninin tartmasz hakikatini, gerekleene kadar in
kar edeceiz.
Bu hipotez doruysa, seksenli yllardan itibaren "dereglas
yon" ve "sosyal devletin paralanmas", iki binli yllardan sonra
"iklim inkarcl" denen eyi; bilhassa son krk ylda etsizlikle
rin ba dndc hzda genilemesini anlamay salar; aynca tm
bunlar ayn fenomenin parasdr: Sekinler o kadar aydnlanm
tr ki gelecekte herkes iin yaam olmayacana, dolaysyla en
hzl ekilde dayanma yknden kurtulmak gerektiine (dereg
lasyon); paay kurtarabilecek yzde birka iin bir tr gsterili
kale ina etmek gerektiine (eitsizlik patlamas); ve ortak dnya
dan byle bir kan kirli bencilliini gizlemek iin bu lgn ka
n kkenindeki tehdidin varln bile kesinlikle inkar etmek ge
\
rektiine (iklimse deiimin inkar) karar vermilerdir. Bu hipotez
o6 BYK GERLEME

olmadan ne eitsizlik patlamas ne iklim deiimine dair pheci

lik yatrm ne de dereglasyon furyas aklanabilir. Kta Avrupa
s'mn dahil olmakta o kadar glk ektii tarihi tanmlayan
hareket bunlardr.
Eskimi Titanik metaforunu kullanrsak: Aydnlar buzdann
dosdoru pruvaya yaklatn grmekte; geminin kesin batacan
bilmekte; kurtarma botlarna el koymakta; gemi yana yatp da di
er snflar uyanmadan tabanlar yalamak ve gecenin karanln
dan faydalanabilmek iin orkestradan uzun uzun ninniler alma
sn istemektedir!
Bu ahslar -artk aydn, aydnlanm deil karartc denmesi
gereken sekinler- rahatlarn bozmadan hayatta kalmak istiyor
larsa artk dnyann geri kalanyla mekan paylayormu gibi yap
ma/arna gerek olmadn fark etmilerdir. Kreselleme birden
bambaka bir biim alr: imdi tamamyla uyanm alt snflar
yksek kpeteden botlarn gitgide uzaklatm izler. Orkestra
"Sana yaklarken Tannm" * almaya devam eder, ama mzik f
kenin grltsn bastrmaya artk yetmemektedir...
Ve byle bir terk, byle bir ihanet karsndaki gvensizlik ve
anlayszlk tepkisini anlamak istiyorsak elbette fkeden sz et
mek lazm.
Mevcut durumu anlamak iin siyasi analistler "poplizm" te
rimini kullanyor, hatta suistimal ediyor. "Halk" (peuple) dar viz
yonu, korkular, sekinlere kar doal gvensizlikleri, kltr hak
kndaki zevksizlikleri ve bilhassa folklor, arkaizm, snrlar ve kim
lik tutkular iinde -olgulara kar sulu bir k;aytszl da unut
mamak lazm- szlanp durmakla sulanyor. Neymi efendim,
halk cmertlikten, ak fikirlilikten, rasyonaliteden yoksunmu;
riski sevmiyormu (bu riski sevme gereklilii de mil/erinin uma
sna izin verdii her yerde koruma altnda olanlar tarafndan telkin
edilmiyor mu, ah!).

* Orijinal ad Nearer, my God, to Thee (Sana Yaklarken Tannm) olan LoweII

Mason'n bu ilahisinin Titanik batarken alnan son ark olduuna inanlr. .n.
-
 GVENL AVRUPA 1 07

Oysa imkansz olduunu herkesten nce ve herkesten daha iyi

bildikleri iin (tam da snrsz byme hayalleri iin gezegenin ye
terince geni olmamas nedeniyle), gezegeni hep birlikte sahiden
modemletirme fikrini terk edenlerin sz konusu "halk"a souk
kanllkla ihanet ettiini unutmak demektir bu.
Trump'n seilmesi yeni siyasi durumu netletiriyorsa bunun
nedeni aslnda ABD'yi srkledii ufkun, gidilmesi gereken yne
ne kadar taban tabana zt olduu hakknda bir fikir vermesi ve
bylelikle sonu olarak nc meselenin doasn gayet iyi, ama
ters ynden tanmlyor olmas! Aslnda Trump'n yenilii, iklim
deiiminin varln sistematik olarak inkar etme zerine koca bir
siyasal ynelim ina etmesinden ibaret. klim inkarcl ilk kez
tm siyasal tercihleri belirlemektedir. Ne ho bir netlik!
Trump ile otuzlu yllardaki hareketler karlatrlrken faist
lerin orijinalliine saygda kusur ediliyor. ki hareketin tek ortak
noktas, eski sekinleri bir sre iin eli kolu bal brakan yeni bir
birleim bulmalardr. Ancak faistlerin bulmu olduu birleim
hala eski vektr, yani antik blgelerden modemlemeye doru gi
den vektre paraleldi. Hayal edilen bir gemie (Roma, German
ya) dn ile devrimci fikirleri, endstriyel ve teknik modemle
meyi birletirmeyi baardlar ve tm bunlar yaparken bizzat bi
rey fkrine kar bir topyekun devlet -ve sava devleti- figr ya
rattlar.
Mevcut yenilikte hi byle eyler yok: Devlet hor grlr, bi
rey kraldr ve her eyden nce yaplmas gereken, byle bir ABD'
ye denk den bir dnya olmadn herkes fark etmeden tm k
stlar kaldrarak zaman kazanmaktr.
Trump'n orijinallii, u n tek bir hareket iinde bir araya
getirmi olmasdr: Birincisi, dnyann geri kalann kaderine terk
ederek ("sradan insanlar" temsil etmekten sorumlu yeni bakanlar
milyarderdir!) ileriye, maksimum kara doru atlm; ikincisi, koca
bir halkn geriye, ulusal ve etnik kategorilere dn atlm (duva
nn arkasnda "Amerika'y Yeniden Byk Bir lke Yapalm" !);
nc ve son o,..-ak, jeolojik ve iklimsel durumun alenen nkar.
108 BYK GERLEME

Trumplk --eer byle bir terim kullanlabilirse- siyasette sk

rastlanmayan bir yeniliktir ve ciddiye alnmas icap eder. Tpk fa
izmin, dnemin siyasetileri ve yorumcularn tam bir aknlk
iinde brakarak ar ular birletirebilmesi gibi, Trumplk da
ular birletirmekte ve dnyay kandrmaktadr - en azndan bir
sre iin. Kresellemeye ve eski ulusal topraa dne ynelik
bu iki atlm kartlatrmak yerine, sanki bunlar bir potada eriti
lebilirmi gibi davranyor Trump. Ancak modernleme ile Yerk
re'nin maddi koullar arasndaki atma durumunun bizzat varl
inkar edildii takdirde mmkn olan bir birleim bu elbette. Bu
olmaynca anlalmaz kalan iklim pheciliinin kurucu rol bu
radan kaynaklanr. (Clinton'a kadar iklim siyasetiyle ilgili husus
larn iki parti arasnda anlama konusu olduunu hatrlayalm.)
Nedeni de ok iyi anlalyor: Yoksa bu birleimin tamamyla
gerekilikten yoksun oluu apak ortada olur - "orta" snfn
milyonlarca yesine gemii koruma fikrini yeniden benimseten
milyarderler! u anda iin bal olduu tek koul, jeo-politik du
ruma tamamyla kaytsz kalmak.
ilk kez koca bir siyasi hareket jeopolitik gereklerle ciddi bir
ekilde yzleiyormu gibi yapmyor ve alenen btn kstlarn d
na, birebir anlamyla offshore 'a (ky tesi) kyor (tpk finansal
cennetler gibi). Her eyden nemlisi, artk asla mtereken sahip
olunmayaca bilinen bir dnyay kitlelerle paylamak zorunda da
deiL. Bu nc meseleden, tm siyasete musaHat olan bu hort
laktan sanki sonsuza dek kalabilirmi gibi.
Bu buluun mtemadiyen bor iindeki, iQastan iflasa koan,
nn realite ovlarna (gerekdcln ve gerekten kaln
bir baka biimi) borlu bir gayrimenkul giriimcisinden geliyor
olmas olduka manidar. Seim kampanyasna olduu gibi yne
timine de damgasn vuran u olgulara mutlak kaytszlk hali, ger
eklikle hibir ba olmadan yayormu gibi yapmann basit bir
sonucu. Birileri Eski Topraa doru gidenlere gemie kavuacak
lann vaat etmise, ama onlar, byk semen kitlesi iin somut
bir varoluu olmayan bir yere doru srklyorsa, ampirik kant
 GVENL AVRUPA 109

konusunda ok titiz olmamak gerekiyor!

Trump semenlerin "olgulara inanmamas"na fkelenmek
faydasz: Bu kiiler aptal deil, tersine jeopolitik durum tamamy
la inkar edilmesi gerektii iin olgulara kar kaytszlk bu kadar
nemli hale geliyor. Geriye ve ileriye doru atlm arasndaki de
vasa elikiyi hesaba katmak gerekseydi, ayaklarn yere basmak
da gerekecekti! Bu anlamda Trumplk ilk evreci hkmeti ta
nmlamaktadr (fakat elbette tersten, negatif olarak, inkar ile!).
Kukusuz "sradan insanlar"n macerann devam hakknda
an yanlsamaya kaplmamas gerekiyor. Trump'n en ok cez
bettii kiiler, tam da doksanl yllarn bandan itibaren, kendileri
ve dokuz milyar birey iin mterek bir dnyann mmkn olma
dn tespit etmi olan bu kk elit tabakadr. "Anla vardn
lan dereglasyon, toprakta kalan tm petrol youn ekilde pom
palama -'Del babam del'- sayesinde, Trump'n peinden giderek
kendimiz ve ocuklarmz iin otuz veya krk yllk bir mhlet ka
zanacaz. Tufan gelip atnca naslsa lm oluruz."
Muhasebeciler borla bor dndren giriimcileri iyi bilir:
Trump 'n yenilii dnyann en byk ulusuna bor dndrtmektir.
Devletteki Madoff* olarak Trump ! Elbette tm meseleyi neyin
akladn unutmamak gerekiyor: Gereklie dn sonucunda
en ok kaybedecek lkeyi Yerkre meselesinde geri dnlmez bir
viraja soktu. Bu tercih delice olsa bile anlalr bir tercih.
Bu iin bir ate frtnasyla sonlanacan grmek iin allame
olmak gerekmiyor. Faizmle tek gerek paralellik de bu.
Marx'n sznn aksine, tarih trajediden farsa gitmez, trajik bir
maskaralkla bir kez daha tekrar edebilir.
Her koulda bu yeniliin getirdii netlik, ilerici glere (bu an
dan itibaren dikkatlerini nc unsura, yani Yerkre'ye ynelten
kiiler olarak tanmlanabilirler) karlamak zorunda kalacaklar
zorluklarn. tam lsn verir. Artk sz konusu olan sadece mem-

* Bernard Madoff: 2008 ylnda, banda olduu yatrm fmnasnda gerek

letirdii byiik dolandnclk nedeniyle tutuklanm borsa simsar, yatnmc ve

finans. .n.
-
1 10 BY K GERLEME

leket toprana dn dleyenieri yolundan dndnnek veya k

resel boyuta eriimi hedefleyenlerle ibirlii yapmak deil, imdi
kavalcnn bir kez daha Yerkre'den uzaklatrmak iin arkasndan
srkledii kiilere cepheden kar kmak gerekmektedir.
Peter Sloterdijk, Avrupa'nn imparatorluktan kesinlikle vaz
gemi uluslarn kulb olduunu sylemiti bir gn. Brakalm
Brexit'iler, Trump semenleri, Trkler, inIHer, Ruslar impara
torluk hlyalarna kendilerini kaptrsnlar. Hala haritaclktaki an
lamyla bir topraa egemen olmak istiyorlarsa, bugn onlara da bi
ze de hkmeden Yerkre'ye hkmetme konusunda bizden fazla
anslan olmadn biliyoruz. Dolaysyla kabullenmerniz gereken
sorun Avrupa iin biilmi kaftandr, zira kendisini kurbanlanndan
biri olarak bulmadan nce bu tuhafkreselleme tarihini icat etmi
olan odur. Tarih, yaanabilir bir topraa ilk kez ayaklann basan
lara ait olacaktr - tabii dierleri, eski tarz reel politika hlyaclar,
bu topra bsbtn ortadan kaldrmazlarsa.
 8

zgrlk Korkusunu Amak

Paul Mason

LEIGH, B RLEK KRALLlK. 1 976: O kt z-szcn * ilk kez hal

ka ak bir yerde duydum. Babamla bir ragbi manda, kalelerin
arkasnda oturan drt bin kiinin arasndaydk. Tuttuumuz takm
siyahi bir oyuncuyla anlamt ve bu ma, oyuncunun ilk byk
mayd.
1 970'lerde, ma izleyenler hangi takm tuttuktar fark etmek
sizin tribnlerde beraber otururdu. Ancak o gn, kar takmn ta
raftarlar irkinlemiti. Ne zaman yeni oyuncumuz topu alsa, bir
ksm maymun taklidi yapmaya balyordu. B azlar "aptal zenci"
diye banyordu. Daha da fenas, bizim taraftarlarn bir ksmnn
da onlara katlmasyd. Utanmtm ve gsz hissediyordum.
Sonra yeni oyuncu topu ald, nndeki adam ezip geti ve say
yapt.
Bugn bile etrafmzdaki sessizliin iinden babamn kalaba
la dnp, kollarn ap, var gcyle "Ee, imdi o 'zenci' hak
knda ne dnyorsunuz?" diye barmas gzmde canlanyor.
Az eitimli beyaz bir adama, rkl ahlaki olarak kertecek
gc veren neydi? B abamn zel bir stats yoktu, ne sendika li
deriydi ne de bar kavgacs. Sadece snfnn geleneksel deerleri
ne uyum ars yapmaya hazr bir ii snf mensubuydu.

* ngilizcede siyahi insanlar iin kullanlan aalayc kelime. -.n.

112 B Y K GERLEME

Leigh radikal bir ehir saylmazd. Ancak keskin ve dile geti

rilmeyen bir siyasi kltr vard: zenginlie dair her eye nefret
duyma; dardan gelen hibir eye gvenmeme; piyasa ekonomisi
mantn insani deerlerden stn tutan herkesten -satclar, kira
tahsildarlar, hrszlar- phe duyma.
Direnme kapasitemizin byk ksm dierlerini dlamaya da
yandndan, rkln bir gn bu ehirde benimsenmesi duru
munda, burann son derece acmaszlaacann farkndaydk. Ba
bamn nesIinin madencileri, ne zaman siyah bir insanla tansalar,
onlar Paul Robeson'n The Proud Valley (Gururlu Vadi) filminden
bir replikle rahatlatrlard: "Zaten o ukurda hepimiz siyah deil
miyiz?" Ancak ukurun ve fabrikalarn, ilerin, futbol takmlarnn
ve sosyal kulplerin artk olmayaca gne kimse hazr deildi.
1980'deki ekonomik gerileme baladnda ve kitlesel isizlik
bizi vurduunda, I 930'larda bym olan babam "Eer bir B
yk Bunalm daha olursa, rklk geri gelir," demiti. Sonunda bu
na bile gerek kalmad.
20 16'da, hemerilerimin te ikisi Brexit ile AB 'den ayrlmaya
evet dedi. i Partisi o sene blgedeki btn yerel seimlerin ga
libi olsa da, sandklarn yarsnda rk sa parti UKIP ikinci parti
oldu ve ana muhalefet pozisyonunu Muhafazakar Parti'nin elinden
ald. 201 5 genel seimlerinde UKIP, verilen 45.000 oyun neredey
se 9.000'ini almay baard. 201 0'da faist Britanya Ulusal Cep
hesi 2700 oy amt, imdi bu semenler de UKIp'in dokuz bin
oyu ierisindeydi. Yakn gelecekte bu ehir, yabanc dman sa
partilerin kalesi olacak.
Bar ve kulplerde, eski madenciler ve sendika temsilcileri mev
cut durumu korumaya abalyor: sosyalizm ve rklk kart bir
durula yoksulluk ve ekonomik duraklamann suunu zenginler ve
kemer skma politikalarnda aryorlar. Ancak sorun u ki, bu tar
tmada galip olsalar bile bir bedel demek zorundalar: Otuz yl
nce bunun sz konusu bile olmayaca ortamlarda, bariz bir rk
lk ve yabanc dmanln tolere etmek zorundalar.
Sermayeye direni kltr, bir ksm insan iin, kreselleme-
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 113

ye, ge ve insan haklarna isyan etmeye evrildi. B u noktaya nasl

ulatmz sadece neoliberalizmin baarszlyla deil, bir anla
tID1n da sona ermesiyle ilgili. Bununla balantl olarak, solun et
kisizlii de serbest piyasa ekonomisine iktisadi eletiriler yapama
masndan deil, ar san yrtt anlat mcadelesine dzgn
bir karlk verememesinden kaynaklanyor. Bu anlat mcadele
sini aynntl olarak anlamaya almann, gstergenin gsterilen
den nce geldii klasik postmodernist tezle bir alakas yok. Sadece
sosyal demokrasi iin bir lm kalm meselesi haline gelmi du
rumda.

Neoliberal Saldr

Neoliberalizm, geliini intikam gden hareketlerle haber verdi:

Thatcher da Reagan da, 1 980-8 1 'de, ii snfn datmak ve sen
dikalar etkisiz hale getirmek iin geleneksel sanayilerin ykmn
balatacak pro-konjonktrel ekonomi politikalar uygulamaya
balad.
Foucault "benlik giriimcileri" olacamz tahmin etmiti.l
Ancak babamn nesli farkl dnyordu. Onlara gre, rekabet ve
ticaretin insan davrann biimlendirmesi tabuydu. Yllar sren
sosyal yardm sistemi karsnda kk dme ve isizlik dne
minde, birbirlerini srtlarndan baklamay renmek zorunda
kaldlar. Sendikalarn zayflamasyla fabrikalardaki ileri birden
gvencesizleti.
Neoliberalizm iin bu, milyonlarca insann hayatna zorla yeni
bir anlat sokma mcadelesiydi. Koca bir ii nesli, piyasa mant
yerel mantk ya da snf aidiyetinden daha nemliymi gibi dav
ranmaya zorlanyordu - buna gerekten inanmasalar da.
Maalar dt. Dayanma tkendi. Toplumdaki dlanm in
san tiplerneleri -hrsz, kat, kira tahsildar, grev knc
Thatcherizmin halk kahramanlarna dnt. Hepsi kk irket-

. Michel Foucault, Biyopolitikann Douu: College de France Dersleri

19781979, ev. Alican Tayla, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlan, 2015.
t
1 14 BYK GERLEME

ler kurdular: temizlik irketleri, gvenlik irketleri, solaryum sa

lonlan, fabrika iilerine cv yazmay reten irketler. Bu irket
lerin etrafnda organize su alan olutu - bylece, eskiden top
lumsal dzenin olduu sra-evli sokaklarda, uyuturucu satclan,
seks iileri ve tefeciler kol gezmeye balad.
Ak konumak gerekirse, paralandk. Bazlan mcadele etti
- madenciler 1 984-85 'te 1 2 ay boyunca greve gittiler. Ancak ou
insan mcadele etmeden yenik dt. Bunun yerine, ii snf top
luluklar neoliberalizme kar iyeri dnda, pasif bir kltrel di
reni stratejisiyle yaklat. iyerinde -ki zorbalk ve yaygn smr
gitgide artyordu buralarda- insanlar yeni ritellere, dile ve norm
lara uyum saladlar. Ancak zel ve yan-sosyal mekanlarda -aile
evi, sosyal kulp, bar- zgrce konuuyor ve kinlerini besliyorlar
d.
1 980'lerde, ii snf kltr zor yoluyla iin kendisinden ko
partlmaya balad. 1990'larda ise, bu ii snf kltr iten ba
msz, ii umursamayan ve iten baka bir dnyay merkeze ko
yan bir kltre dnmt.
1 990'lann bana vanldnda, sefaleti dindirecek bir ey vard
artk: kredi. En son 1 930'larda grdmz rehinciler tekrar orta
ya kmt: plastik ses sisteminizi, in mal gitarnz, ocuunu
zun bebek arabasn rehinciye satabiliyordunuz. Mortgage almak
kolayd - sadece alan ve para biriktirenler iin deil, ikisini de
yapmayanlar iin de. Bolca kredi kart da vard, srekli limt ap
borcunu deyemeyen ahmaklara bile. Sonra % 1000 faizle ksa d
nem krediler veren nakit avans irketleri tredi,. Btn bunlarn s
tne -in'in de pazara girmesiyle- kreselleme, temel mallarn
fiyatn olduka drd.
Eer 1990'lardaki hayat, ii snfnn gzne 1 980 'lerdeki ha
yattan daha gzel grnyorsa, bunun sebebi kredi ve ucuz in
mallannn esas problemi telafi etmesiydi: maalar artmyordu.
Kreselleme ve finansal dereglasyonun alan nfus iin esa
sen olumlu olduu, sosyal demokrasinin ak seik verdii bir me
saj olmutu.
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 115

Yapsal Dnmn Ahlaki Etkileri

Neoliberalizm saysz yapsal dnm beraberinde getirdi. En

nemlileri imalat sanayilerinin baka lkelere tanmas, byk
irketlerin daha kk irketlerden oluan bir "deer zinciri" ek
linde yeniden yaplandnlmas, devleti kltmek iin vergilerin
azaltlmas, kamu hizmetlerinin zelletirilmesi ve gnlk hayatn
finansallamasyd. Siyasette merkezciliin 20 1 6 'daki ideolojik
kn anlayabilmek iin, bu deiimlerin dorudan ekonomik
etkilerinin yan sra, anlaty nasl dntrdk1erini de anlamamz
gerekiyor mutlaka.
retim sanayinin azgelimi lkelere kaymas ya da oJfsho
ring, iilik maliyetini azaltmak ve GSMH 'deki maa payn dr
mek iin dnlmt. Leigh'i terk eden irketlerin en nemlisi,
merkezi kapatlan byk mhendislik [mnas Coles Cranes oldu.
Ancak daha yaygn anlat etkisi, David Harvey'nin deyimiyle,
"mekan yok etrnek"ti: bir toplumsal snfa yerin -kimliklerinin en
nemli parasnn- nemli olmad mesajn vermek.
Firmalarn farkl kar oran reten paralar halinde yeniden d
zenlenmesi, kurumsal hayat finans piyasalarnn kurallarna uy
gun hale getirmek adna yaplmt. Artk bir sosyal kulp ve bow
ling sahas bulundurmak mantkl deildi (1979 'da altm yerel
fabrikada her ikisi de vard). Hala bir kantininiz olabilirdi, ama d
ardan bir firma tarafndan iletilmeli ve kar etmeliydi. Bunun
verdii mesaj da son derece netti: irketlerin artk enformel sosyal
sorumluluklan yoktu.
nc byk yapsal dnm, artan oranl vergilerin biti
rilmesiydi. Buradaki -ideolojik- ama devleti kltmekti. Ancak
ekonomik balonlar balayp offshore vergi cennetlerinin says ar
tnca, dk vergilerin ikincil etkisi eitsizlii artmnak ve sosyal
hareketlilii bastmnak oldu. Mesaj olarak, refah devletinin ve c
retsiz kamu hizmetlerinin k, ii snfna 1945 sonras top
lumsal szlemesinin bittiini haber veriyordu. Refah devletinin
,
116 BYK GERLEME

sadece sennayeye yarayan ksmlan var olmaya devam edecekti.

Neoliberalizmin drdnc silah zelletirme, kar getiren ser
maye stokunu yeniledi ve ge Keynesyen dnemi zehirleyen kar
krizine deva oldu. cretli yollar, demiryolu zelletinneleri, yerel
otobs hizmetlerinin kaotik blnmesi, yoksullann elektrik ve ga
za eriimini kstlayan yeni bir yetkili kurum ... - btn bunlar ka
mu hizmetlerini mmkn olduunca pahal hale getinnek iin ya
plmt. Anlatdaki yerleri de kamuya ait bir ekonomik alan olma
dn vurgulamakt: Bundan sonra hayatmz kendimiz ve yakn
aile bireylerimize gre planlamak zorundaydk, devlet ve toplum
kimse iin bir gvenlik a deildi artk. Thatcher'n toplu konut
programn da iptal etmesiyle, ii snfndaki ailelere verilen me
saj netti: Tek banzasnz. Devlet size yardm etmek iin deil, b
tn kamusal hizmetleri mmkn olduunca pahal ve kt yapmak
iin var.
Son olarak, tketiminjinansallamas da daha geni anlamda
kapitalizmin finansallamasnn bir parasn oluturuyordu. B
tn irketler nceliklerini yatnm bankalanndaki analist snfn de
diklerine gre belirliyordu. 1 960'lar ve 1 970'lerde rendikleri
sosyal ortaklk ritellerini devam ettinnek isteyen duygusal yne
ticiler dlanyordu. Bu da en byk kltrel mesajd. Gelecekte,
en yksek statlere satclarla samimi olan yerel patronlar ulama
yacakt. Bunun yerine, Thatcherizm borsac egomanyaklar takdir
edecekti. Ve yinninci yzyln ortalanndaki iine kolayca szla
mayan burjuvazinin aksine, srarc ve egoist bir ii snf mensubu
bu giriimci elitin bir paras olabilecekti. i

Neoliberalizm, finansal avcy yeni ii snf kahraman ilan

ederek, "ii snf kltr"n cehalet ve benmerkezcilii dllen
diren, kapitalizm yanls bir ideoloji olarak sunmaya balad - yani
eskiden olduu eyin tam tersi olarak. i 960'larda yaynlanan Co
ronation Street dizisinin herhangi bir blmn, Thateher dne
minde balayan EastEnders ile karlatnrsanz -klielere takl
kalm senaryosuna ramen- neoliberalizmin ahlaki etkisini gre
bilirsiniz. 1 960'lann sakin ve makul dilinin yerine bart, kap
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK l l?

arpma, kadnlara yumruk saHama, intihar ve depresyon gemi

durumda - mtemadiyen hissedilen uyuturucu ve hrszlk kor
kusu da cabas. Madde bamll, fke ve bakalarna muhtalk,
bu yeni dramatik tiplerneleri bir Yunan trajedisinde tanrlarn ka
rakterleri kontrol etmesi gibi kontrol ediyor. Eylem kapasitelerini
ve derinliklerini yitirmi bir ekilde, iki boyutlu nemsiz kimseler
ve kaderin hizmetkarlar haline gelmiler.
Babamn nesIinde her ey rklk kartln, evrenselcilii ve
kendi kendine renilmi dierkaml beslerken, neoliberalizm
bu ilkelerin tam karsnda duran eylere oksijen pompalyor.2
Otuz yldr bunun amac ii snfnn neoliberalizme direniini
bozmak ve datmakt. Sorun u ki, neoliberalizm knce, by
yen geleneksel muhafazakarlk deil, otoriter sa poplizm oldu.

Neoliberalizm Anlatsnn k

Neoliberalizm kerken eitli evrelerden geti. 1 990'larn sonuna

doru, toplumsal hareketlilik szn tutamayaca anlald. 2000'
lerin banda dot-com balonunun patlamas ve Equitable Life'taki
kriz gibi kurumsal skandallarla, igcnde en stteki te birinin
katkda bulunduu irket emeklilik planlarna eriim kstlanmaya
balad.
Sanayinin baka lkelere tanmas, giderek artan sayda es
ki sanayi iisinin tmyle kamu sektr ilerine ve refah sistemi
ne bel balamasna yol asa da; i Partisi bu deiimi yavalat
mak iin hibir ey yapmayacann, stne stlk eski toplumsal
uyum biimlerini de korumayacann sinyallerini veriyordu. 2005
i Partisi konferansnda, Tony Blair kresellemeyi tartmann,
sonbaharn yazn arkasndan gelip gelmeyeceini tartmaya ben
zediini syledi: "Deien dnyann karakteri gelenei umursa
myor. Zayfl affetmiyor. Eski hretlere sayg duymuyor. Ge-

2. Burada, "oksijen" benzetmesini yapan romanc Jim Crace'e bir teekkr bor
cum var.
1 18 BYK GERLEME

lenei ve usul yok. Frsatlarla dolu, ancak sadece hzl adapte ola
bilenlere, ikayet etmeyenlere, ak, istekli ve deime potansiyeli
olanlara bunlar sunuyor."
Blair'in szleri, eski sanayi iilerinden oluan snfa, kltr
lerinin eski, ii boalm kalntlarndan kurtulmalar iin yaplan
son anyd. Bu kltrn yerine, Blair ve Gordon Brown her eyi
finansallama zerine kuracakt. Kredi piyasasnn dereglasyonu,
yoksullarn bile varlk-bedel balonuna katlmasn salayacakt.
Byyen finans endstrisi byk vergi gelirleri getirecekti; bunlar
sosyal gvenlik denekleri, alan dk gelirli insanlara verilen
vergi kredileri, salk hizmetlerine aktarlacak kaynaklar ve ni
versite eitimine ulamada kolaylk yoluyla ii snfna tekrar da
tlacakt. Finansal kn hemen ncesinde, 7 milyon kii, top
lam haneleri n te biri, devletten bir ekilde bir deme alyordu.
Finansal sistem ktnde, sosyal demokrasinin finans te
melli yeniden datm mekanizmas da kt. Yerine kemer skma
geldi. Kemer skma, salk ve refah harcamalann drd. Yar
dm paralarnn ekilmesiyle o kadar ok aile yiyecek bankalarna
baml hale geldi ki, bu bankalar yneten esas yardm kuruluu
ylda 1 , 1 milyon acil yardm paketi datmaya balad. Henz
emeklilik yana gelmemi bir milyon kdemli iiden hastalk ve
engellilik yardmlar ekildi. Gvenlik a ortadan kalknca, lke
ye olan ge gsterilen nza da ortadan kalkt.

Ge Rza Gstenne Nasl Ortadan Kalkt

- , b
Birleik Krallk ABD Almanya ve Fransa gi i- kinci Dnya Sa
va sonrasnda milyonlarca gmen kabul etti. Beyaz, muhafaza
kar iilerden oluan bir aznln acmasz rkl, gmenlerin
ngiliz kltrne entegre olmasyla yatt. Beyaz iilerin ok az
bir ksm faizme dnd ve bu o kadar iddetli bir biim almt ki
hemen bastrlabildi. Sonu olarak, byk ehirlerdeki ii snf,
1 980'lerde etnik olarak son derece eitli hale geldi: Afro-Kara
yipliler, Mslmanlar, Hindular, Somalililer - hepsi en bata d-
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 1 19

land ve rklk kurban oldu. Ve imdi hepsi, ehirdeki herhangi

bir iyerinde rahatlkla var olabiliyor: ulam sisteminde, hastane
de, spermarket kasasnda ya da biliim merkezinde.
On Dou Avrupa lkesinin (AI 0) AB'ye girmesi bu dinamii
tamamen deitirdi. ngiliz Hkmeti, iki etapta (ilkinde Romanya
ve Bulgaristan dlanmt) A l O lkesi vatandalarn, AB Antla
mas altnda serbest dolam haklarn kullanmalar iin hevesle
cesaretlendirdi.
1 970 'lerden beri, ge gsterilen rza -Kenya, Hindistan ya da
Banglade 'ten- lkeye ak kontrol altnda tutarak gereklemiti.
Dou Avrupallarn ise izne ihtiyalar yoktu, dolam zaten hak
laryd. Hibir zaman vatanda olamayacaklard; 2016'da nfuslar
milyona ulatysa da genel seimlerde oy kullanamyorlard.
kinci olarak, genel makroekonomik sonular bu etkiyi kaydet
mese de, A 10 g maalar ve standartlar drmek iin zellik
le dnlmt. Dou Avrupal gmen igc, gvencesiz iler
vaat eden yeni kurumlara son derece uyumluydu. Ve Avrupa Ada
let Divan'ndaki "Viking" ve "Laval" davalaryla da, iverenlerin
dk maa l i gcn bir lkeden dierine "gnderebilme" yet
kisi tasdiklenmi oldu.
nc bir deiim, siyahlar ve Asyallar byk ehirlere g
ederken, A l O gnn daha nce neredeyse hi g almam k
k ehirlere ynelmesiydi; buralarda etnik eitlilie sahip ehir
lerin ilemesini salayan trden dayankl alar pek bulunmazken,
kamu hizmetleri zerindeki bask da zaten yksekti. A l O g,
mevcut ngiliz ii snfna bir anlat mesaj daha gnderdi byle
ce: Biz byle iileri tercih ediyoruz esnek, sessiz, uysal, saygl,
-

haklar olmayan, halka fazla katk yapmayan ve fazla bir ey bek

lemeyen.
Neoliberalizmin seyahat zgrln savunmas, ncelikle ka
derciydi: . Buna gre, bu g modem hayatn bir "gereiydi" ve
kontrol edilmesinin ya da geri dndrlmesinin imkau yoktu.
Sonradan, aratrmalar emek piyasasnn en alt katmanndaki cret
dn gstermeye balaynca, bu dn ok az ve nemsiz

1 20 BYK GERLEME

olduu, geni lekteki makroekonomik kazanmlarla bu an

kapand iddia edildi. Birleik Krallk doumlu iilerin gn
hizmetlere yapt dolayl baskdan ne kadar huzursuz olduunu
fark edince, merkez sol bunu, etkilenmi blgelere para datmaya
sz vererek savuturabileceini farz etti, bu parann baka bir yer
den gelmesi gerekecei itirazna cevap vermeye de kalkmad.
Neoliberalizm, gmen dmanln yenebileceini sand
nk otuz yldr mekan, bireysellii ve yerellii yok ediyordu.
Kreselleme doal bir sreti, durdurulamazd ve insanlar sonun
da, her yapsal reforma yaptklar gibi, ona da teslim olacaklard.
Bunun yerine, kreselleme Birleik Krallk'ta alan yoksullarn
isyan etmesine ve kresel sistemin ok tarafl atsndaki ilk at
la oluturmasna sebep oldu: Brexit.
Brexit referandumunda aynlma ynnde oy veren %52 'nin
hepsi beyaz iiler deildi. Bir ankete gre, siyahlarn %27'si ve
Asyallann %33' de oyunu aynlma ynnde kullanmt. Aynl
mak isteyenlerin %59'u orta ya da st snft. Ancak en yksek ay
nlma istei oranlar kk ehirlerdeydi, buralarda ii snf kl
trnn kalntlar, ana zellii meydan okuma olan bir "kimlik"
oluturmutu: Bu meydan okuma sadece kresellemeye deil, be
raberinde getirdii liberal, milletlerst ve insan haklarna dayal
kltre de ynelmiti.
artc bir biimde, yoksullarn bu sahte isyan kk ehir
lerin orta snflarna da tesir edebilmiti. Byk ehirlerde, profes
yonel olmak, kalma ynnde oy kullanmakla neredeyse edeerdi,
ancak kk eski sanayi ehirlerinde durum byle deildi. Refe
randumdan beri, saysz orta snf mensubu "B en kalma ynnde
oy kullanmak istiyordum, ancak yoksul insanlarn neden ac ek
tiini anladm ve onlar iin aynlma ynnde oy verdim" itirafn
yapt.
fkenin nedenini anlamadan onu etkisiz hale getiremeyiz. Si
yah olsun, beyaz olsun, Birleik Krallk doumlu iilerin fkesi,
gmenlerin kendisinden ok, gmenlik sistemine ynelikti. Bu
sistem, neoliberalizmin mekan, toplumu ve soyut olmayan emei
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 11

bitinne abalarmn en nemli simgesiydi ve yle olmaya da devam

ediyor. Otoriter sa poplist iinin rklm yaltp yenilgiye u
ratmak sadece ekonomik politikalarla baarlabilecek bir ey deil;
evreye bal ve bireysel dnyamzda, bu ancak sosyal demokrat
halk kimliini yeniden kuracak bir mcadeleyle yaplabilir.

nmzdeki Anlat Mcadelesi

2008 'den beri, neoliberalizmden vazgemediimiz srece kresel

lemenin yklacan biliyoruz. Brexit ve Donald Trump'n seil
mesiyle birlikte bu sre imdi balam durumda.
Neoliberalizmin elitler ve iki neslin profesyonel ekonomistleri
iin lmcl cazibesi, grnrdeki mkemmelliiydi. Ekonomik
ieriinde, kapitalizmin esasen piyasa, gl olann hayatta kal
mas ve kk devlet kombinasyonundan olutuu fkrini onayl
yordu. Siyasi biiminde liberal demokrasinin ekirdeinde bulu
nan varsayma mkemmel uyuyordu: Hepimiz sadece vatandaz,
ii ya da patron deiliz, haklarmz da ncelikli olarak bireysel,
kolektif deiL. imdi bile -Renzi dt, Hollande cumhurbakan
lnn sonuna doru tepetaklak ilerliyor, Schauble Yunanistan'n
daha da fazla kemer skmasm istiyor- neoliberalizmin sosyal ve
siyasi sekinleri, bu zc zihniyeti sorgulamaya pek balamad bi
le. Aksine, ters ynde bir sapma gereklemeye balad. Avrupa'
mn her yerinde, aznlkta kalan bir ii snf semen kitlesini ha
rekete geiren otoriter poplizm, znde kresellemeyi tersine
evirme yolundaki bir talebe iaret ediyor. Gerici nitelii sadece
rkl, slamofobiyi ve sosyal muhafazakarl semesinde de
il, bu grevin ne kadar karmak olduuna dair hibir fikri olma
masnda yatyor.
1 930'larn aksine, bugnn ekonomik milliyetilii karmak,
organik v direngen bir sistem kertmek zorunda. Kolayca a
trdatlabilir -bir dviz sava ya da dev bir bor silme silsilesi bu
nu salayabilir- ancak kerse kaybeden lkelerdeki ehirler, Kat
rina Kasrgas sonrasnda New Orleans'n ald hale benzer.
,
122 BYK GERLEME

Neyse ki, kitlesel siyasi demografik, grnd kadaryla

1 930'lardan farkl bir yne iaret ediyor. Yabanc dman an sa
n nefret ettii bireyci ve zgrlk davran ve inanlar, koca
bir nesil tarafndan iselletirilmi durumda. YouGov 'a gre, Bir
leik Krallk'ta, nfusun % 1 9'u kuvvetli sa, %29'u merkez "oto
riter poplist" gre sahipken, en byk politik grup, %37 ora
nyla "AB yanls, evrenselci liberal sol" gre sahip 0lanlar.3
Modem toplum, tolerans ve okkltrcln gerici, hiyerar
ik ve milliyeti zihniyetleri rtmeye abalayan ince bir katman
olduu bir Weimar Cumhuriyeti deiL. Yeni davranlar, inanlar,
tolerans seviyesi, insan haklarna ve bu haklarn evrenselliine
ballk, hem teknolojik deiimin hem de eitimin bir sonucu.
Bunlar 35 ya altndaki insanlarn akllar, bedenleri ve mikro-ya
plarndan ancak zor kullanlarak kopartlabilir.
Bir baka yazmda,4 sanayi proletaryasnn 1 980'lerde neolibe
ralizme kar direniinde baarsz olmakla kalmayp, teknolojik
devrim sonucunda sosyal deiimin failliini Manuel Castells gibi
sosyologlarn "a iindeki bireyler" olarak adlandrd, snrlar
belli olmayan bir baka gruba kaptrdn sylemitim. Bu bireyler
sadece profesyonel snfn alt tabakasn ve rencileri deil, sra
dan igcnn byk bir ksmn da kapsyor: hemireler, barista
lar, biliimciler... Gvenceli alan sanayi iileri arasndan ileri
ni koruyabilenler bile, yksek teknolojili retim mekannn norm
larndan dolay, bu kreselci kltrn iine ekilmi durumda.
Bu adan, a iindeki bireyler, "asimile olmu ii snf"dr.
Eer tarihin, bu geii kapitalizmden teye tayabilecek bir ko
lektif faili varsa, o da gen, a iinde, grece zgr olan insanlar
dr. Bir snf oluturmazlar, ancak neoliberalizmin knden
tr ekonomik bir gelecekten byk lde yoksundurlar. Ancak

3. Joe Twyman, "Trump, Brexit, Front National, AtD: Branches of the Same
Tree" (16 Kasm 2016); uradan ula1abilir: yougov.co.uk/news!2016/11/1 6/trump
-brexit-front-national-afd-branches-same-tree (Kasm 2016'da eriildi).
4. Paul Mason, Kapitalizm Sonras: Geleceimiz in Bir Klavuz, ev. kr
Alpagut, stanbul: Yordam Kitap, 2016.
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 123

paralellikleri gsterebilmek adna bu insanlan alp 1930'lara yer

letirirsek, olumlu sonu alma olaslmz bariz hale gelir.
Faizmin ykseliine dair yazlarnda, Erich Fromm bu zihni
yetin sadece ekonomik skntlardan dolay deil, bir "zgrlk
korkusundan" da kaynakland sonucuna varmt. Alman kk
burjuvazisi ve baz iilerdeki otoriter zihniyet, kendi gszlk
lerine "ynetilme istei" ile tepki vermelerine sebep olmutu.
Fromm'a gre, Nazizme hem rgtl iiler hem de liberal ve
Katolik burjuvazi direniyordu, ancak bu direni kt. Bunun ilk
sebebi, bir "isel yorgunluk ve teslimiyet hali" idi.5 kinci olarak,
yenilgilerin sonucundaki maddi durumdan dolay, Alman iileri
nin 1919 ile 1923 arasnda ac ekmi olmasyd. Son olarak, yak
lak 1930'dan balayarak, direni ideolojileri tkenmeye bal
yordu.
Bugn Trump, Brexit ve dnya dzeninin zlmesi karsn
da, kendini tkenmi hisseden ve inanmak istemeyenler, neolibe
ral merkezci siyasi elitler. A iindeki bireylerin nemli bir grevi,
kk yerlerde ii snfnn evrenselcileriyle iletiim kurmak ve
ittifak yapmak; rkl alt etmek iin babamn neslinden kalan
anlatdan kalanlan beslemek ve bunu, gelecee dair umutlu bir an
latyla birletirmek.
Sosyal demokrasinin grevi poplist otoriterlerin muhafazakar
arzularn yattrmak deiL. gcne dahil olan, bir aa sahip, ei
timli halkn ihtiya ve isteklerine uygun, kendine gvenli bir al
ternatif gelitirmek. Bu da, "nc Yol" siyasetinin taktiksel var
saymlarn tersine evirmek demek. Blair, Clinton, Schrder,
Renzi - hepsi, kk yerlerdeki ii snfnn her zaman sola oy
vereceini ve sosyal demokrasinin merkezci orta snfa hitap et
mesi gerektiini varsaydlar.
Neoliberalizmin k ve ii snf kltrnn ilerici znn
nicedir YQzlamas, bu varsaymlan altst etmek zorunda. nsan
haklan, cinsiyet eitlii, kiisel zgrlkler ve gmenlerle ml-

5. Erich Fromm, zgrlkten Ka, ev. emsa Yein, stanbul: Say, 2016.
t
124 BYK GERLEME

tecilerin korunmasna adanm bir sosyal demokrasi, yeni kitlesini

byk ehirde yaayan ve maalaryla geinenler, a iinde yer
alan genler, devlet memurlar ve byk irketlerin kreselci tek
nolojik igc olarak tanmlamal. Bir de tabii ki etnik aznlklar,
gmen iiler ve kadnlar.
Yenilenmi ve radikallemi bir sosyal demokrasi, doduum
yerdeki nfusun %20 kadarn etkisi altna alm gerici zihniyetle
uzlaamaz. Ancak onlara ekonomik umut vaadi sunabilir. Her ey
den nemlisi, onlara okullara, evlere, ilere, toplu tamaya ve sa
lk hizmetlerine harcamak zere -bor alnm, zenginlerden ver
giyle toplanm ya da merkez bankas tarafndan baslm- para
sunabilir. Bugn sklkla, radyo ya da televizyon programlarn
arayp AB yesi kalmaya ve ge nza gstermektense ekonominin
mahvolmasn ve bymenin kmesini tercih edeceini syleyen
inat rklarla karlayoruz. Aslnda onlar, durumu gereki bir
ekilde kavramlar. Ancak kendileri, aileleri ve cemaatleri ok ya
knda a kalnca rkln karn doyurmayacan fark etmek zo
runda kalacaklar.
Solun baarszl -ki burada hem Syriza ve Podemos gibi ra
dikal solculardan hem de baarsz olmu sosyal demokratlardan
bahsediyorum- neoliberal anlatnn knlganln hafife almak ol
du. Halbuki bu anlatnn bir ksm gidince, geri kalan da hibir
anlam ifade etmemeye balad. Neoliberalizmin ekonomik ksmn
eletirsek de, kendi anlatmz neoliberal siyasi biimlerin farz et
tiimiz kalcl zerinden kurma eilimi gsterdik. imdi sol, bir
baka anlatyla ii snfndaki sa milliyetilikle mcadele etmek
i

zorunda.
Neoliberalizm eski ibirlii ve uyum hikayesinin yerine, birey
lere dair bir hikaye koydu. Soyut haklara sahip soyut insanlard
bunlar: niformalarn stndeki isim kartlar bile kimliklerini ifa
de etmiyor, sadece mteri ya da patronun iine yaryordu. Yenil
mi ve geride braklm topluluklardaki iiler, kolektif kimlikle
rinden kalanlara tutunmaya altlar. Ancak bunu gden topya -
sosyalizm- sosyalist partiler de dahil herkes tarafndan imkansz
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 125

ilan edildii iin, kolektif kimlii ellerinde kalanlara uyguladlar:

aksana, blgeye, aileye ve etnisiteye.
2008 'den beri, merkez bankas politikalar ve devlet mdaha
lesi sayesinde babamn neslinin korktuu Byk Bunalm savu
turulduysa da, btn bunlar bir duraklama eilimi yaratt: Mart
201 6 'daki G20 zirvesinde ngiliz Merkez Bankas bakan Mark
Camey'nin de dedii gibi, "dk byme, dk enflasyon, dk
faiz dengesi". Ancak bu koullar altnda denge olamaz, zellikle
de kemer skma politikalar dk gelirli topluluklarn ihtiya duy
duu sosyal gvenlik sistemlerine ve maalara srekli saldnrken.
Neoliberalizm tutarl bir hikaye anlatt srece, onun en byk
kurban olanlar -eski sanayi kasabalarnda yaayan, kalifiye olma
yan iiler- hayatlarn idame ettirebiliyorlar, fakat kendileri iin
gl, kiisel ifade bulan bir kimlik gelitirmeleri gerekiyordu.
Ancak 2008 ile 20 1 6 arasnda, neoliberal anlatnn cazibesi snd
- stelik, muhaliflerinin bile tahmin edemeyecei bir hzda ger
ekleti bu sn. Bu adan, Rusya'daki perestroyka srecine
benzer bir sreten geiyoruz.
1 980'lerin sonunda, Gorbaov dneminde, birok Rus ani bir
"bilin sapmas" yaad - kn yakn olduunu birdenbire an
lamlard. Ancak o vakte kadar ou kii, Sovyet sistemi sonsuza
kadar srecek gibi yaam, konumu ve hatta buna inanmt. Ve
sistemin acmaszlndan honutsuzluk duymalarna ramen, pek
ou devletin dayatt trenlerle ritellere katlyordu. Rus antro
polog Alexei Yurchak, dnemin olaylarn betimledii kitabna,
aklama gerektirmeyen u ismi vermiti: Her ey lelebetti, Ta
ki Olmayana Kadar (Everything Was Forever, Until lt Was No
More).
Trump'n zaferinden beri benzer bir kn Bat'da, kresel
leme, liberal sosyal deerler, insan haklar ve hukukun stnl
nn de :bana gelebileceine inanmamz mmkn. yle olursa,
Moskova'dan Washington'a kapitalizmin varsaylan biimi yaban
c dman, oligarik bir milliyetilik olacak. Bunun gerekleme
si durumunda, sosyal adalet ve insan zgrlemesine dair tm pro-
f
126 BY K GERLEME

jeler, 1 930'larda olduu gibi, ulusal bir dzlemde tekrar oluturul

mak durumunda.
Ancak bu kanlmaz bir ey deiL. Bir sonraki safhada, solun
projesi kresellemeyi kurtarmak iin neoliberalizmden kurtul
mak olmal. zellikle, Carney'nin nerdii gibi, eitsizlii azalta
cak ve ticari ve teknolojik ilerlemeden elde edilen kan iilere ve
genlere yeniden datacak yeni mekanizmalar bulmamz gereki
yor. Bunu yapabilmek iin, yukarda bahsettiim be yapsal d
nm ksmen tersine evirmemiz lazm:
Kresel gneyde kii bana den milli gelire yapaca etki
leri dikkate almakszn, kresel kuzeye retim ilerini geri getire
cek sanayi politikalar uygulamalyz.
irketleri, soyut bir sivil topluma kar deil, gerek, somut
ve belirli insan gruplarna kar sorumluluklarn kabul etmeye
zorlamalyz.
nemli kamu hizmetlerini tekrar milliletirmeli, bu hizmet
leri gvencesiz almann zararlarn giderecek ekilde ucuzlat
mal ya da bedava hale getirmeliyiz.
Offshore vergi yaplarn ve glge banka sistemini yok etme
li, vergilendirilebilecek milyarlar lkeye geri dndrmeli, bu e
kilde kamu yararna yaplacak byk, hzl ve hayat kalitesini yk
seltecek yatrmlar finanse etmeliyiz.
Ekonominin finansallamasn tersine dndrmeliyiz: Maa
lar ykseltmeli, kredi bamlln azaltmal, kamu ve zel sek
trn borlarn silerek, kontrol altnda bir enflasyonla ve gerekti
inde sermaye kstlamalaryla stabil hale getipneliyiz.

Bu tedbirler kfesellemeyi ldrmez. Ancak onu ksmen tersine

evireceklerdir; kresel olarak birbirine balanm olan ekonomi
den kurtarabildiklerini kurtarp stabil hale getirecekler, ancak bu
nun bedeli olarak kresellemeyi duraklatarak tekrar denetimli ko
ullar altna sokacaklardr - ta ki toplumsal eitsizlik dzeltilene
ve ilerleme tekrar balatlana kadar. Gelimekte olan dnyadaki
GSMH art daha adil bir hale gelir, dolaysyla yavalarsa, bu, k-
 ZGRLK KORKUSUNU AMAK 127

resel kuzeyin halklan iin ikinci dereceden bir mesele olacaktr.

Bu tedbirler birleip uzun vadede etkilerini gstermeden bile
nce, milyonlarca insann gznde tutarl bir grev listesine d
ntkleri anda damga vurmaya balayacaklardr - Roosevelt'in
1 930'lardaki Yeni Dzen dedii i Keynesyen politikalar gibi.
Ge gelince, cep telefonlan, internet ve organize sular dn
yasnda, an san hayallerini ssleyen lmcl nlemler alnma
dan -elektrikli itler, uluslararas hukuku askya almak, devlet
eliyle snr cinayetlerine izin vermek- onu durdurmamz imkansz.
OECD 'ye gre, ABD ve AB, bugnden 2060' a kadar, sfr byme
den kanmak iin ellier milyon gmen almak zorunda.6 Dola
ysyla, bu lkeler aldklar ge halklannn nza gstermesini sa
lamak zorundalar. Bunu ekilde yapabilirler: Ca) g ynete
rek, izleyerek ve kamu hizmetlerini kt etkiledii yerlere kaynak
aktararak, (b) emek piyasasnda iverenlerin yurtsuz, vatanda ol
mayan gmen iileri ideal "soyut ii" olarak grmesini engel
leyecek reformlar yaparak, (c) kemer skma politikalarn tersine
evirerek. Kemer skmadan yatnm yoluyla byyen bir ekonomi
ye gei, sadece bannma, salk ve okul iin olan rekabeti azalt
makla kalmayacak, g tartmalann bambaka bir bak asyla
sunarak herkesin kazanaca bir senaryo yaratacaktr.
Trump ve Brexit sonrasnda, neoliberalizmin ekonomik ele
tirisinin tesine gemeliyiz. Bugn solun nndeki en somut si
yasi ve ekonomik grev, neoliberalizm sonras anlaty ina etmek.
Bunun nn tkayan tm partiler, tm siyasetiler, tm yaplar
ve tm teoriler grmezden gelinneli, zira zaman bize kar ile
mekte.

6. Henrik Braconier/Giuseppe Nicoletti/Ben Westmore, "Policy challenges

for the next 50 years" (2014), OECD Ekonomik Politika Raporlan 9, uradan ula
labilir: www.oecd.org/economy!Policy-challenges-for-the-next-fifty-years.pdf
r
(Kasm 2016'da eriildi
 9

Hn anda Siyaset:
Aydnlanma'nn Karanlk Miras
Pankaj Mishra

GNMZN siyasi sarsntlar -kendi kendini ele venni seks av

cs ve rk Donald Trump'n zaferi, Hindistan ve Filipinler se
imlerinde kitle katliamlaryla sulanan liderlerin (Narendra Modi
ve Rodrigo Duterte) ilahlatrlmas, ya da Rusya'da Vladimir Pu
tin ve Trkiye'de Recep Tayyip Erdoan'nki gibi otoriter ve em
peryalist eilimlerin grd byk destek- birikmi byk bir
enerjiyi ortaya kard. Her ne kadar ID'den Brexit'e gnmz
politik aynlk.larnn birok yerel sebebi de olsa, demagojinin dn
yann birok yerinde ezamanl gsterdii ykseli, ortak bir pay
daya iaret ediyor. lk olarak, etik kayglar -ounlukla kamuo
yu basks altnda- her yerde nemini yitinni durumda. Eskiden
"Mslman fkesi" denen, sakall esmer adamlardan oluan kala
balklarla zdeletirilen ey, Myanmar'n sar cbbeli Budist etnik
i

temizlik yanllarndan Almanya'nn sarn, beyaz rk sevdallarna

kadar dnyann her yerinde kendini gsteriyor birdenbire; Freud'
un dedii gibi, "insanln yabani, barbar ve ktcl drtleri yok
olmad" ve "bastrlm halde" var olmaya devam ediyor, "hareke
te geebilecekleri frsatlar kolluyorlar".!

1. Sigmund Freud'un Frederik van Eeden' a mektubu (28 Aralk 19 14); Emest
Jones, The Life and Work ofSigmund Freud, c. II: Years of Maturity 1901-1919,
New York: Basic Books, 1955, s. 368-69.
 HIN AGINDA SiYASET 129

Neredeyse tm dnyaya yaylm olan, siyasal olduu kadar

ahlaki ve duygusal da grnen bu knlmay nasl anlarz? Otuz yl
dr sregelen ekonomik liberalizmden tremi kavram ve sIDflan
drmalanmz, bu dizginlenemeyen glerin patlamasn sindire
memie benziyor: Bir kere, "kitleler" birdenbire gzmze ok
daha her yne ekilebilir ve ngrlemez grnmeye balad. So
nu olarak, siyaset, i dnyas ve medya elitleri kafa karkl ve
aknlkla sarslm durumda. Bu seilmi kitlenin gvenilir mu
hafazakar bilgi kaynaklarndan The Economist, yakn zamanda
"hakikat sonras siyaset"e (ki zaten yanl bir iddiayd) duyduu
fkeden silkelenip, Rip Van Winkle'vari bir edayla "Yeni Milli
yetilik" kavramn duyurdu. Vanity Fair gibi dergiler, pek gecik
mi bir ekilde kresel kapitalizmin fiyaskolarndan -en fenas da
genel refah seviyesini ykseltme szn tutamadndan ve de
mokrasinin gerei olan eitlik ilkesini hie saydndan- bahse
derken New Lelt Review parodilerini andnyorlard.
Fazlaca ypranm retorik kartlar -ilerici-gerici, faizm-libe
ralizm, rasyonel-irrasyonel- tekrar ortaya kt. Ancak, dank en
telektel endstri hzla ilerleyen olaylara ve insan edimlerinin de
iken anlamlarna yetimeye aladursun, mevcut dzensizlie
mantkl siyasi alternatif araymzn son derece kusurlu olduun
dan phelenrnek zor deil. Zira yeni siyasi "irrasyonalizm"e kar
kanlar, ister sol ister merkez ya da sa eilimli olsunlar, hala bi
reylerin kiisel maddi karlarna gre hareket eden, bu karlar
engellendiinde fkelenen, dolaysyla karlarna kavutuklarn
da mutluluk duyacak rasyonel aktrler olduu varsaymndan kur
tulamam durumda.
nsann bu ekilde hareket ettii fkri, balangta Aydnlanma
a'nda ortaya kt - gelenek ve din hor grlerek, modem a
da bunlarn yerine geecek eyin bireysel ve toplumsal karlar
tespit edebilecek insan akl olduu ne srld. deolojik yelpa
zenin hem sol hem de sa kesimlerince benimsenen bu aklamaya
gre, "insan normu" kendi karn kollayan burjuva ya da Homo
Economicus'tu; bu zgr iradeli bireyin doal arzularyla igd-
,
130 BYK GERLEME

lerini belirleyense nihai amac olan mutlulua kavumak ve acdan

kamakt. Bu basit gr, insan hayatnda her zaman var olan bir
ok etkeni hep gnnezden geldi - mesela eref, itibar ya da stat
kayb korkusunu, deiime kar gvensizlii ya da istikrar ve al
lmn cazibesini. Gurur, savunmasz grnme korkusu ya da
"imaj yaratma" gibi daha karmak drtleri de iinde banndnn
yordu. Maddi ilerleme fikrine taklp kalan hiper-rasyonalistler,
"geri kalmln" sunduu kimliin cazibesini ve kurban rolne
soyunmann vazgeilmez zevkini de gnnezden geldiler.
Bu ekonomik olmayan motivasyonlan gnnezden gelmi ol
mamz, Aydnlanma'nn bireysel mutluluk yolunda gelitirdii
"dar rasyonel program"n, Robert Musil'in 922'de yazd gibi,
on dokuzuncu yzyl sonlannda "alay edilen ve kmsenen bir
konu"2 haline geldiini hatrlaynca daha da artc oluyor. Zaten
modernist edebiyat, felsefe ve sanatn byk blm, insanlann
rasyonel benmerkezcilik, rekabet ve kazan drtlerinden daha
fazlasna sahip olduunu; toplumlarn mantkl hesaplamalar ya
pan, mstakil bireyler arasndaki anlamalardan ibaret olmadn
ve siyasetin de, kiiler st teknokratlann anketler, aratnnalar,
istatistikler, matematiksel modeller ve teknoloji yardmyla ret
tikleri hiper-rasyonel ilerleme planlanndan ibaret olmadn tek
rar tekrar vurgulayarak olutunnutu kimliini. En basit dnyevi
hareketin arkasnda, muazzam bir bilinalt alemi yatar. Rasyonel
hesaplamalarn havale edildii akl, Freud'un dedii gibi, "zayf
ve baml bir eydir, drtlerimiz ve duygularmzn oyunca ve
aletidir".3
Gnmzn ba dndrc devrimleri ve yarattklan kafa ka
nkl, bizi dncenin temelini tekrar drt ve duygular alemi
ne ekmeye zorluyor; bu ayaklanmalar, insan olmann ne demek
olduunun temelden geniletilmi yeni bir tanmnn yaplmasn

2. Robert Musil, "Helpless Europe. A digressive joumey", Precisian and

Saul: Essays and Addresses iinde, Chicago/Londra: University of Chicago Press,
1990, s. 123.
3. Sigmund Freud'un Frederik van Eeden'a mektubu (28 Aralk 1914).
 HIN AGINOA SYASET 131

gerektiriyor. ilk defa yz yl nce giriilmi olan bu yolculuk, bizi

zorunlu olarak liberalizmin ve onun szde adil ekonomik byme
ve dalm salayacak arelerinin tesine tayor. Komnizm son
ras ve liberalizm sonras amzda, kendini liberal enternasyo
nalist olarak tanmlayan Michael Ignatieff'in, yakn zamanda
Marksist dnr Perry Anderson zerine bir makalesinde yapt
iten itirafla balamak en iyisi: "Aydnlanma hmanizmi ve tarih
sel bak, iinde yaadmz dnyay aklayamyor."4
Bu, nereden bakarsak bakalm, byk bir entelektel yenilgi.
Zira, liberal Aydnlanmac kresel ticari toplum ideali, daha nce
hi hummal kresellemenin son yirmi ylnda olduu kadar ha
yata gememiti. Marx, on dokuzuncu yzylda halen Jeremy Ben
tham' "normal adam olarak modern esnaf, zellikle de ingiliz es
nafn grd" iin kmseyebiliyordu.5 Ancak gnmzde,
Aydnlanma rasyonalizminin ve on dokuzuncu yzyl faydacl
nn somutlam hali olan neoliberalizm ideolojisi, zellikle de ra
kibi olan sosyalizmin 1 989 'da kmesi sonucunda, ekonomik ve
politik dnyada neredeyse tam bir hakimiyete kavutu.
Neoliberalizmin bu baarsna, son yirmi ksur ylda ortaya
km ve u an tamamen benimsenmi eitli bulular da tanklk
ediyor: GSMH'deki art, ulusal g ve zenginliin tek ve deimez
lt haline geldi; bireysel zgrlkler tketici seimleriyle bir
tutulur oldu; piyasann deerli mal ve hizmetler sunmas beklenir
ken, devletlerin grevi adil rekabet ortamn salamaya indirgendi.
Piyasaya dayal baar ve baarszlk endeksleri, akademik ve kl
trel hayata bile hakim olmaya balad.
Neoliberalizme elik eden daha geni entelektel devrim de
daha az sarsc olmad. Aydnlanma rasyonalizmiyle hmanizmin
gayrimeru ocuu olan komnizmin k, siyasetiler ve i in
sanlarn olduu kadar, ke yazarlarn da Bat tarznda demokrasi

4. Michael 19natieff, "Messianic America: Can he explain it?", The New York
Review of Books (19 Kasm 201S).
S. Karl Marx, Capital: A Critique ofPolitical Economy, c. l, k. II, New York:
Cosimo, 2007, s. 668.
t
132 BYK GERLEME

ve kapitalizmin modern hakszlk ve eitsizlie deva olduunu d

nmeye itti. Bu topik grte, serbest piyasa etrafnda ekillenen
kresel bir ekonomi, rekabet ve bireysel giriimcilik, etnik ve din
sel aynmlar hafifletecek, dnyaya refah ve bar getirecek ve li
beral modernliin yaylmasna engel olabilecek herhangi bir irras
yonel dnce, mesela slami fundamentalizm, eninde sonunda
imha edilecekti.
Ancak bugn, Souk Sava sonras varlan bu fikir birlii ta
mamen kt. Bat'nn kalbini oluturan yerlerde aydnlanmac bi
reysel karlar, mutluluu azami seviyeye karma ve serbest pi
yasaclk peindeki uzun deneyden, fanatik ve yobazlar glenmi
bir biimde ktlar. Thomas Piketty, "Trump'n zaferi esasen ABD'
deki ekonomik ve corafi eitsizlie dayanyor,"6 derken hakl ola
bilir. Ancak pek ok zengin erkek ve kadn, ayn zamanda Afro
Amerikal ve Hispanik de bu tacizciye oy verdi; keza Hindistan,
Trkiye, Polonya ve Filipinler'in ykselen snflar, gitgide den
gesizleen kendi demagoglarna byk bir sadakatle bal. Geride
braklm ve mazlumlann yeni temsilcileri -altn kaplama bir
asansrn iindeki Trump ve Nigel Farage, D'in Rolex takan
kurucusu ve zel dikim takm elbisesiyle Modi- siyasal absrdiz
min geniletilmi bir piyesini oynuyorlar.
Gary Younge, "ekonomik endie ile sa milliyetilik arasnda
ki ba fazla abartmamal"7 uyarsnda hakl. Mike Davis, nihilist
tutkulardan bahsediyor -baz insanlar "Washington'da ne pahasna
olursa olsun deiiklik istiyordu, bu Oval Ofis'e bir intihar bom
bacs koymak anlamna gelse bile" c ve Obama da buna katlarak
i

6. Thomas Piketty, "We must rethink globalization, or Trumpism will prevail",

Guardian (16 Kasm 2016); uradan ulalabilir: www.theguardian.com/comment
isfree/2016/nov/16/globalization-trump-inequality-thomas-piketty (Kasm 2016'
da eriildi).
7. Gary Younge, "How Trump took middle America", The Guardian; uradan
ulalabilir: www.theguardian.com/membership/206/nov/16/how-trump-took-mi
ddletown-muncie-election (Kasm 2016'da eriildi).
8. Mike Davis, "Not a revolution - yet" (15 Kasm 2016); uradan ulalabilir:
www.versobooks.com/blogs/2948-not-a-revolution-yet (Kasm 2016 'da eriildi).
 HIN AGINDA SYASET 133

Trump'n "buray patlatacana dair" kar konulamaz "bir iddiada

bulunduu iin seimleri kazandn" sylyor. Szde rasyonel
anketderi ve data analiz uzmanlarn yanltan semenlerse, Dos
toyevski'nin Yeralt Adam'na benziyor, yaadklar toplumunun
kazananlarndan intikam almay dleyen tipik kaybedenler.
860'larda, on dokuzuncu yzyl liberalizminin doruunda ya
zan Dostoyevski, u anda bizim bamz artan, rasyonel dn
cenin insanlarn davranlarn o kadar da etkilemedii phesini
ilk kaleme alan kiiydi. Yeralt Adam'n, o srada Rusya'da pop
ler olan, John Stuart Mill ve Bentham' heyecanla okuyanlarn ithal
ettii rasyonel egoizm ya da maddi bireysel kar anlayna kar
retti. Dostoyevski 'nin kahraman, kapitalist ve sosyalistlerin hem
fikir olduu, insanlarn mantkla hareket eden hayvanlar olduuna
dair pozitivist dnceye saplantl biimde kar kyordu:

Ne olur, sylesenize bana: insanlann ktlk yapmasnn gerek

menfaatlerini bilmemelerinden ileri geldiini ilk ortaya atan, ilan eden
kimdir? Gya aydnlanan insan gerek kann grebilecek, fenalktan
iyilie dnerek asil ruhlu olacakm .9 ..

Dostoyevski, sonradan Nietzsche, Freud, Weber ve Musil gibi

kimi "phecilik ustalarnn" da benimseyerek gelitirecei bir d
nce biimini tanmlyordu; zaman iinde liberal, demokrat ya da
sosyalist olsun, tm rasyonalist ideolojilerin kendinden emin kesin
yarglarna kar entelektel bir isyana dnecekti bu yaklam.
Mhendislik eitimi alm olan Musil, kesinlikle ann neo-ro
mantik kltlerinin ya da kan-ve-toprak milliyetiliklerinin destek
isi deildi. Sorunun, "fazla aklmz olmas ve yeterince ruhumuz
olmamas" deil, "ruhani konularda yeterince aklmz olmamas"
olduunu dnyordu. o On dokuzuncu yzyln sonunda yaa
yan, gerek ve rasyonel grnenin tesine gemek isteyen birok
yazar ve dnr, insan edimini harekete geiren karmak gd-

9. Fyodor Dostoyevski, Yeraltndan Notlar, ev. NihaI Yalaza Taluy, stan

bul: Maarif Basmevi, 1955, s. 23.
o. Musil, "Helplfss Europe", s. 1 3 1 .
13 4 B YK GERLEME

lere dair analizlerinde yksek bir entelektel hassasiyet gelitirdi

ler. Bu sre iinde, sadece zel hayatta basklanan ve rtbas edi
lenlerin roln deil, liberal demokrasinin getirdii toplumsal ve
siyasal hayat yrtenlerin gizli rollerini de mercek altna aldlar.
Freud, Bir Yanlsamann Gelecei'nde (1927) "kltrn, isteksiz
bir ounlua, g ve bask aralarn ele geirmi bir aznlka
dayatlm bir ey" lI olduu izlenimine kapldn yazd.
nsan znelliinin yeni ve karmak tanmndan ortaya kan
sanat, edebiyat ve felsefe rnleri (en nlleri Ulysses olmak ze
re), gndelik bilincin bile -bastrlamayan ve genel olarak ac dolu
bir gemie, uucu bir bugne ve bilinmeyen risklerle dolu bir ge
lecee yaplan- bir dizi babo seyahatin izini tadn vazedi
yordu. Modemist gre gre insann tm eylemleri, iddia edilen
ilke ve ideallerinden belli bir mesafede gerekleiyordu kanl
maz olarak; teori ve pratik arasnda korku, umut, gurur, fke ve in
tikamn kol gezdii, alamayan bir mesafe vard. "z, kendilik"
dediimiz ey, Freud'un deyimiyle "ruhsal aygt" ile tarihsel ola
rak gelien toplumsal ve kltrel koullar arasndaki etkileimle
tekrar tekrar ekillenen, dinamik bir varlkt.
Bu adan baknca, ne bugnn "fkeli" Mslmanlar ne de
an saclar slah edilemez fanatikler ve rklar olarak tanmla
nabilir. Bu gruplar, sabit birer "z"e sahip deiller - korkularn,
arzularn, isteklerin yanstld ve insani olan her ey gibi kendi
elikileri tarafndan srekli zlen bir benlikleri var sadece. Bu
sebeple grnte rksal ya da dinsel olan kinleri, Kuran ya da
Breitbart' dikkatle okuduumuzda anlayabilceimiz eyler de
iL. En iyi ekilde, indirgenemez ekilde blnm insan benlii
nin sosyal, siyasi ve kltrel balarndaki etkileimine bakarak an
lalabilirler.
Bu ikincisini gnmzde ayrt edici klan ve benlikte ac ve a
tma yaratan ey, bir paradoks: Modem demokrasinin idealleri en
popler zamanlarn yayor olsalar da, neoliberal kreselleme

l l . Sigmund Freud, The Future of an /Ilusion, Londra: Penguin, 2004, s. 3.

 HIN AGINDA SYASET 135

koullar altnda gereklemeleri gn getike zorlayor, hatta m

kanszlayor. Tocqueville, ABD 'nin ilk byk demokratik devri
minde, tedirgin edici bir duygu bileiminin doduunu fark etmi
ti. Yeni Dnya'nn liyakatlk ve "frsat eitlii" vaatlerinin, l
sz hrsa, ypratc bir hasete ve kronik bir tatminsizlie yol aa
candan korkmutu. Baz zamanlarda, eitlik arzusu "gazap sevi
yesine" kacak ve insanlarn, zgrlklerinin kstlanmasna nza
gsterip gl lider zlemi ekmesine yol aabilecekti.
Bugn dnya apnda bir fke ve kin lgnlna ahit oluyo
ruz nk Tocqueville'in ahit olduu demokratik devrim, dnya
nn en cra kelerine kadar yayld. Eitlik hrs, kresel tketim
ekonomisinin dayatt refah arayyla birleti ve bu bileim, in
sanlarn i dnyasndaki gerilim ve elikileri artnp kamusal ala
na dklmesine yol at. "zgrlk iinde yaamak iin," diye
uyarr Tocqueville, "insan alkant, deiim ve tehlike iinde bir
hayata almak zorundadr." 13 Bu tr bir hayat, maddi adan zen
gin olduu zaman bile, istikrar, gvenlik, kimlik ve ereften yok
sundur. Nitekim, u an dnyann her tarafndaki insanlar faydac
lk ve kar peindeki rasyonel kayglarn insanlar yerinden ettiine,
kk drdne ve gereksiz hale getirdiine ahit oluyor.
Geni kitleler tarafndan girdap gibi yaanan bu modernlik de
neyimi, baka insanlarn varlna duyulan, hasetle aalanma ve
iktidarszlk duygularnn youn bir karmndan kaynaklanan va
rolusal hncn, ressentiment'n cazibesini artrd; srdke ve de
rinletike sivil toplumu zehirleyen ve siyasi zgrlklerin altn
oyan bir duyguydu bu. Birok duygunun bileiminden oluan res
sentiment, insan benliini d dnyayla temelden istikrarsz olan
ilikisi iinde ele veriyor. Rousseau, her ne kadar terimi hi kul
lanmasa da, bu duyguyu ok iyi anlamt. Ona gre, ticari bir top
lumda yaayan bireyler, ne kendileri ne de lkeleri iin yaard;

12. Alexis de Tocqueville, Democracy in America, New York: Vintage 1945,

ikinci kitap, birinci blm.
13. Alekis de Tocqueville, Journeys to England and Ireland, LondrafNew
Bnnswick: Transaction, 2003, s. 116.
,
136 BYK GERLEME

uruna yaadklar tek ey kibirlerini ya da amour-propre 'larn

doyunnakt - dier insanlarn kendilerini tanmasn arzular ve bu
nu garantiye almak ister, dierlerinden en az kendilerine duyduk
lar sayg lsnde sayg beklerlerdi.
Ancak Donald Trump'n twitter hesabnda korkutucu bir rne
ini sergiledii bu kibir, hibir zaman tatmin olmamaya mahkftm
dur. Deiken fkirlere baldr, ok fazla yaylmtr. Eninde so
nunda ruhun kendi benliine antipati duymasna sebep olurken
bakalarna kar da iktidarsz bir nefreti krkler; ve hzla, insann
sadece dierlerine tercih edildiini fark ettiinde kendini kabul
edilmi hissettii ve dierlerinin sefaletine sevindii saldrgan bir
drtye evrilebilir.
Ressentiment ticari ve demokratik toplum ideallerinin yayld
oranda byr. Alman sosyolog Max Scheler, yinninci yzyln ba
larnda ressentiment kavramn sistematik bir teori haline getirerek
modem bir olgu olarak tanmlad; Scheler'e gre bu olgu, insanlar
arasnda resmi olarak toplumsal eitliin saland, ancak g,
eitim, stat ve mlk asndan devasa eitsizlikler barndran top
lumlann isel bir zelliiydi. Sz konusu eitsizlikler, u anda
her yere yaylm ve genilemi bireysel istek ve eitlik fikirleriyle
beraber bulunuyor. Neoliberal ada, refah, stat ve g istei en
mitsiz koullarda ortaya kt; ve yetenek, eitim ve alkanln
bireysel snf ve stat ykseliiyle dllendirildii frsat eitlii,
1 989'da Souk Sava'n bitmesinden beri sadece ABD 'ye zg bir
illzyon deiL. Eitlik hayali, yapsal eitsizlik artarken bile yayl
maya devam etti. Buna uygun olarak da, resst:ntiment ABD ya da
Avrupa'ya zg bir hastalk olmaktan kp btn dnyaya yaylan
bir salgna dnt.
Demokrasinin eitliki idealleri, neoliberal ahsi zenginlik-ya
ratma idealleriyle atmaya devam ettike ve ulustesi irketler
ile bireyler ulus-devletlerden koptuka, bu olgu daha da hzla b
yyor. Birbirine bal ehirler araclyla kar elde etme ya da
"paylamc ekonomi' yoluyla daha adil bir toplum yaratma yo
lundaki rasyonel programlarn gzard ettii ey, bugn birok bi-
 HIN AGINDA SYASET 1 37

reyin ya egemenlikleri zayflayan devletler ya da muhtelif kt ta

sarlanm toplumsal ve siyasi kolektifler iinde yaad. Tocque
ville'in baka bir balamda bahsettii gibi, geleneksel cemaatler
den ve destek mekanizmalarndan kopmalar sonucunda dnyada
ki yerlerini bilernemenin acsn ekmiyorlar yalnzca. Birok l
kede sosyal demokrasinin ve kolonyalizm sonras ulus yaratma
programlarnn kmesiyle birlikte toplumdan soyutlanmalar da
ha da iddetleniyor.
Nitekim neoliberalizm, kiisel gelime ve ego tatmini iin b
yk topluluklardan kopmay bir zorunluluk olarak gstermeye a
lyor. Bugnn bireyleri, incelikli ekilde birbiri iine gemi si
yasi, ekonomik ve kltrel gler -finans sermayesinin effaf ol
mayan ileri, sosyal gvenlik, hukuk ve ceza sistemlerinin sert me
kanizmas, ve medya, internet ve eitim kurumlarnn ideolojik
basklar- tarafndan gitgide daha da zincire vurulsalar da, zgr
olmaya mahkumlar. artc olmayan bir biimde, gitgide artan
sayda insan kadnlar ya da aznlklar arasndan kendisine gnah
keileri seiyor, ya da twitter'dan birilerini taciz ediyor. Grnrde
kadn dman ya da rk olan bu insanlar, belli ki uzun sredir
sessiz sessiz Camus'nn, Scheler'in ressentiment kavramn sunar
ken syledii gibi "kapal bir damarda akan, nicedir iktidarsz kal
m ktcl salg"dan muzdaripler. 14 Daily Mail ve Fox News'da
uzun sredir iltihaplanmakta olan, sosyal organizmalardaki kan
grene benzer bu hastalk, bu sznt, Trump'n zaferiyle bir volkan
edasyla patlad.
Durmakszn yalan syleyen ve vergi karan birine oy veren
zengin ve fakir tm insanlar, bir kez daha insan arzularnn birey
sel kar mantndan bamsz hareket ettiini, hatta bireysel
karlar zedeleyebileceini kantlad. Gerekten de kendimizi, on
dokuzuncu yzyln sonlarnda, saldrgan bir honutsuzlua kap1-
m kitlelerin, asap bozucu derecede uzatlm bir rasyonel siyaset

14. Albrt Camus. The Rebel: An Essay on Man in Revolt. New York: Vintage
Books. 199 1 ; s. 17; Trkesi: Bakaldran nsan. ev. Tahsin Ycel. stanbul: Can.
2015.
138 BYK GERLEME

ve ekonomi deneyi sonras radikal alternatiflere yneldii, rk

tc lde aina olan bir konjonktrde bulduk.
Yirminci yzyln ilk yarsnn tarihi, kitlelerin bilindnn
demagoglarca maniple edilmesinin ve kitle psikolojisiyle kitlesel
medyann kurnazca arasallatrlmasnn, nasl soykrrnc rejim
Iere ve iki dnya savana yol atn aktaran eitici bir hikaye
olarak anlatld. Ancak, rasyonel liberalizmin ykc baanszlk
lannn hiper-rasyonel totaliter zmlerin yolunu dedii de ayn
lde doru. Ultra modem sosyoekonomik ve kltrel mhen
dislik politikalaryla Stalin Rusya's, tarihi Stephen Kotkin'e g
re, "Aydnlanma topyasnn mkemmel bir rneiydi".15
Nazizm ve Stalinizm'in yol at travmalar o kadar ykcyd
ki, kaderin bir cilvesi olarak, 1945 sonrasnda liberalizmin tekrar
glenmesine yardmc oldular. Sonuta, ykc fiyaskolarla ad
kirlenmi olan liberalizmin, Souk Sava srasnda yeni bir ente
lektel cila edindiini kavramak can alc nem tayor. Aydnlan
maya gvenen Anglo-Amerikan liberaller, komnist olmayan Ba
t'y selim rasyonellikle zdeletirirken dmanlarn lmcl bir
irrasyonellikle sulad - bugnlerde klavye savalannn radikal
slam'a at savata da ayn entelektel refleks grlyor.
Adorno ve Horkheimer'n da belirttii zere, Stalinizm gibi
Nazizm de Aydnlanma'nn diyalektiinden ortaya kt; ve Han
nah Arendt ile Simone Weil'n da savunduu gibi, rk ngiliz em
peryalizmi ikisinin de gerek selefiydi. Bununla birlikte, "zgr
dnya"nn ideologlan kendi rasyonalizmleri ile baka insanlann
irrasyonalizmi arasndaki utan verici sreklilii bastrarak, ken-
i
dilerine daha stn bir ahlaki rol bitiler. Souk Sava srasnda,
rasyonel Bat ile irrasyonel Dou, Aydnlanma ile Aydnlanma
kartl, liberal demokrasi ile totaliterlik, zgrlk ile zgrlk
dmanlan ve Bat ile dmanlan gibi ztlklar, yepyeni bir ente
lektel ortam yaratt.

15. Stephen Kotkin, Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilization, Berke

leyfLos Angeles: University of Califomia Press, 1997, s. 364.
 HIN AGINDA SYASET 139

Ancak Souk Sava liberalizminin Anglo-Amerikan siyaseti

ve kltr zerindeki olaanst etkisi, i tutarllna dair yanl
bir izlenim yaratt. 1 945 sonras Avrupa ve ABD 'deki gelimelerin
byk bir ksm, esasen sosyalizmden dn alnm sosyal refah
dev leti programlarna dayanyordu. 1 989' dan sonra sosyalizmin
itibarnn sarslmasyla, liberalizm en gl rakibi ve muhatabn
dan mahrum kald. Sosyal refah devleti zaten Bat Avrupa ve ABD'
de de gemiti. Liberalizm, 1990'larda, zararszca s bir eko
nomizme, neoliberalizmin maddeci ve mekanik ideolojisine evril
di. Neoliberalizmin, gerein rasyonel olduu ve baka hibir al
ternatifin olmadna dair eski moda fikri, bizim bugnk siyasi
grngleri kavrayabilmemizi engelliyor.
Elbette, Bat'mn postmodern toplumlarnda, gnah keisi ya
ratmak ve cezalandrmak gibi arkaikliklerin patlayn aklama
ya alanlar, artk sol ve san ideolojik determinizmine gvene
mez - hele nc Yol'dan bahsetmeye bile gerek yok. yi hayata
ulama yolu neren bu rakip senaryolar, toplumlar konusundaki
bilgimizin temelini oluturdu ve tarihsel olaylar bir ilerleme erek
lilii iinde aklad. Souk Sava sras ve sonrasndaki entelek
tel retimin ou, kiilikleri, alar ve kltrleri kendine yeten
btnlkler, harika modeller olarak kurmakla urat: Winston
Churchill, Bat medeniyeti, liberalizm ve modernlik gibi...
Gnmzn metafizik Byk Patlamas, sadece bu kibirli pro
jeleri, elitlerin kimlik politikalanm deil, demokrasinin kendisini
de tehdit ediyor. On sekizinci yzyln sonlarndan beri, rasyonel
olarak kendi karm gzeten bireylerin, her vatandaa -etnisite,
rk, din ve cinsiyete bakmakszn- haysiyet ve eit hak getirecek
ortak yasalarm tanmlayan liberal bir siyasal topluluk kurabilece
i umuduyla, din ve gelenek srekli bir tarafa atld. Sekler mo
dernliin bugne kadar dinsel fundamentalistler tarafndan tehdit
edilen bu temel ncl, bugn ilk ortaya kt yerler olan ABD
ve Avrupa'da, seilmi demagoglar tarafndan tehlikeye atlyor.
Bundan sonra ne yapacaz? Tabii ki demokrasi krizini rahat
latc kartlklar zerinden tanmlamaya devam edebiliriz: libera
,
1 40 BYK GERLEME

lizme kar otoriterlik, dine kar seklarizm vb. Ancak demokra

siyi, u an kresel lde istikrarszlam olan derinden ykl
duygusal ve sosyal bir durum olarak dnmek daha ok iimize
yarayabilir. En azndan ressentiment duygusunun bugn farkl si
yasi rejimIerde ve snflarda nasl ilediini incelernemize ve ne
den etnik milliyetilik, rklk ve kadn dmanlnn Hindistan
ve Trkiye'de toplumsal hareketlilikle, ABD ve ngiltere'de ise
ekonomik duraklama ve dle yan yana ilerlediini anlamamza
yardmc olur.
Kindar bir twitter trolnn dnyann en gl adam haline
gelmesi, Anglo-Amerikan elitlerinin demokrasi ve liberalizm ze
rine idealletirilmi iddialarnn, kendi lkelerindeki siyasi ve eko
nomik gereklikle aslnda hibir zaman akmadn hatrlatan
son rnek. Bu gereklik, rk ve emperyalist iddet kullanlarak
kuruldu ve son yirmi ksur ylda kreselleme ve terrizm tarafn
dan durmakszn dntrld, hatta sakatland. i 1 Eyll ile ba
layan krizler anda, Souk Sava ideolojilerinin zayf ierii o
unlukla buharlat ve bizi anti-totaliter, "liberal" bir Bat'nn ken
dinden eminliine duyulan nostaljiyle ba baa brakt.
lmeden ksa sre nce, Souk Sava liberallerinin en sayg
duyulanlarndan Tony Judt, genlerin "kolektif amalar etrafnda
ekillenen toplumsal uyum siyaseti"ni kefederek, kendi genli
indeki sosyal demokrat fkirleri dirilteceini umuyordu. 16 Fransa'
nn nde gelen liberal dnrlerinden Pierre Manent, son kita
bnda Michel Houllebecq'in slam'n Aydnlanma sonras bir inan
olduuna dair haar argmanna iddial bir yqrum getirdi. Ve Si
mon Schama, Trump'n zaferi sonrasnda att bir twitte Avrupa
ve ABD 'de faizmle savamak iin yeni bir Churchill'e ihtiyacmz
olduunu yazd.
Bu dvnmeler ya da iinmeler gerekten irrasyonel bir talep
te birleiyor: mevcut dzen kendini yksn ve gemie dnn

16. Tony Judt (Timothy Snyder ile beraber), Thinking the Twenieth Century,
Londra: Penguin, 2012, s. 386; Trkesi: Yirminci Yzyl zerine Dnceler, ev.
Nurettin Elhseyni, stanbul: YKY, 2013.
 HIN AGINDA SYASET 141

nn asn. Snf, rk, cinsiyet ve millet erevelerinde dayan

ma kurmay hedefleyen geleneksel solun ve san nkoullarnn
hzla yok olduu ac gereinden kanmaya alyor. Bizi ayaa
kaldracak bir liderdenlrasyonel kltrdenlsiyasi topluluktan
dindenlcinsiyet dayanmasndan/millet olma bilincinden mah
rum olduumuza dair feryatlar, zaten nicedir mutasyona urayarak
melez ve belirsiz hale gelmi olan siyaset, toplum ve teknolojimi
zin paralanm yapsn grmezden geliyor: LGBT haklarn kut
sarken ikenceyi tekrar yrrle sokmaya ve yalan haberler yay
maya da tene bir yap bu. Aynca, eski gzel gnlere dn zle
mi, gnmzdeki demokratik kurumlarn devasa meruiyet krizi
ne bir yant retmiyor.
Modi, Erdoan, Putin, Brext ve Trump'n ortaya kard k
tcl patolojilere derman olacak siyasi stratejiler, bu kt yeni
gnlerle hesaplamay gerektiriyor - slam'dan esinlenen dayan
ma modellerinden, ezilenler iin milliyeti pedagojilerden ya da
kresellemenin eninde sonunda vaatlerini yerine getirecei yo
lundaki azimli inantan ok daha ileri grl bir yaklama ihti
yacmz var. Bu zorunlu grev, insan deneyimi ve ihtiyalarnn,
phe ustalar tarafndan izilen daha zengin ve eitli resmiyle
baarlabilir ancak.
Neyin deerli saylaca, dolaysyla hesaba katlp analiz edi
lebileceine dair nicel takntmz, saylamayan bir eyi nicedir dik
kate almyor: znel duygular. Neredeyse otuz yldr, teknoloji ve
GSMH 'ye duyulan sofuca inan ile on dokuzuncu yzyldan kalma
bireysel kar cebiri, siyasete ve entelektel hayata hakim oldu.
Bugn, szde rasyonel bir piyasada savrulan giriimci bireylerden
oluan toplum, son derece derin aclar ve mitsizlikten muzdarip;
dzenin kendisine kar nihilist bir isyana yelteniyor.
Nirengi noktalarmzn ou ykld ve brakn bir yol haritas
izmeyi, ne tarafa gittiimizi bile zor gryoruz. Ancak en bast
ihtiyalarmza bile ulaabilmek iin, insan ruhunu daha iyi anla
maya ihtiyacmz var. B unu baaramazsak, rasyonel gd ve so
nulara olan takntmzla, Tocqueville'in bahsettii "hzla akan bir
,
142 ETLKZGRLK

nehrin ortasnda, aknt tarafndan geriye, uuruma doru srkle

nirken bile, gzlerini inatla nehrin kysnda grnen erpe dikip
kalm" gzlemcilere benzeyeceizY

17. Leo Damrosch'tan alnt, Tocqueville's Discovery ofAmerica, New York:

Farrar, Straus and Giroux, 2010, s. 9 1 .
 10

Cret Etme Cesareti

Robert Misik

PIERRE BOURDIEU "Siyaseti Dnmek" gibi gsterisiz bir ba

llda ksa bir makale yazal neredeyse otuz yl oluyor. Makalenin
ilk cmleleri yle:

Siyasete bouyorlar biz. Karlatrlabilir frsatlarla takas edilebilir

kazanlar hakkndaki gnlk gevezeliin sonu gelmez ve deiken neh
rinde yzyoruz. Gazete ve dergilerin bayazararn veya "analizlerini"
okumaya ne hacet... Siyaset hakkndaki bu tartmalar, iyi veya kt ha
va hakkndaki bo laflar gibi, gelip geicidir esasen.

o sralar, baka yerde deilse bile eskiden "Bat dnyas" de

nen topraklarda, sonularyla bugn kar karya olduumuz bir
ey ortaya kmaya balamt. Ayn zamanda snf ve zmre par
tileri de olan ideoloji partilerinden, canl olan ne varsa aynd, bu
zamana kadar bilinen parti lideri tipi kayboldu ve yerini gitgide,
siyaseti profesyonel meslek edinen yeni tipe brakt. Profesyonel
siyasetiler hep birlikte siyasetin alann oluturuyordu ve bu pro
fesyonel siyasetilerin referans sistemi de br profesyonel siya
setilerdi. yeleri, kk stnlkler iin birbirleriyle ekiseler
de -en azndan halkn gznde giderek daha fazla- yakn bir su
ortaklyla birbirine bal olan zel bir evre oluturuyorlard.

. "Penser la politique", Actes de la recherche en sciences sociales, no. 71-72

(1988), s. 2-3.
144 BYK GERLEME

Daha da kts, insanlarda bu siyasal kurulularn yelerinin

yeni kresel ekonomik elitlere uyum salamaya alt izlenimi
olumutu. Halkla balar giderek zayflarken, elitlerle yakn ili
kiler gelitiriliyordu. stne stlk, insanlarn bazen artk dinle
meye tahamml edemedii anlalmaz bir jargon olumutu. i
lerin ve alt orta tabakann gelirlerinin neredeyse yirmi yldr ye
rinde sayd gerei tm bunlann stne ekleniyor ve "u tepe
dekiler, elitler, bu durumla zerre kadar ilgilenmiyorlar, farknda bi
le deiller" gibi bir yorum erevesine oturuyordu.
Brexit oylamasnda, Donald Trump'n ABD Bakanl'na se
ilmesinde ve genel olarak sa poplizmin Avrupa'daki ykseli
inde younlaan ieriklerin bazlan bu ekilde zetlenebilir. nce
kylarda oalp ardndan toplumun iinde alev alev bir memnu
niyetsizlik olarak yaylan ey, bu srada potansiyel ounluklar
olarak birikip oulcu demokrasiyi tehdit eder hale geldi. Otoriter
anti-siyasetin ykselii bir sebep deil, yerleik siyasetin, bilhassa
demokratik sol partilerin bir hatasnn sonucudur; o yzden yaz
nn devamnda ncelikle bundan sz edeceiz.

Snf Konualm

1 989 'a baladmz dnya-tarihsel deiimlerle yeni bir dnem

balad. lerici partiler, bu partilerin tayclan olan eitli evreler
ve elbette zellikle o zamandan beri oluan yeni evreler iin ge
erli bu. Burada sz konusu olan kesinlikle reel sosyalizmin k
mesi, Berlin Duvan'nn yklmas, Souk Sava'n sona ermesi ve
ya "sosyalist" anlatya duyulan inancn kaybolmas deil sadece.
O yllarda farkl sreler st ste binmitir aslnda: "Tarihin Sonu"
ve kapitalizmin zaferi ilan edilirken, liberal oulcu demokrasinin
belli bir biiminin zaferi de ilan ediliyordu. Piyasa fundamentaliz
mi ve neoliberalizm ideolojik olarak egemendi. Bu srada B at top
lumlan, ii evrelerinden pek ok gencin ehirli orta tabakaya
ykselmesi gibi, sregiden modernleme srelerinden geiyordu.
i snf m? O artk yoktu ! Ondan artakalanlar da ada mo-
 CRET ETME CESARET 1 45

demliin akkanl iinde yaknda zlp gidecekti.

Sosyalist ve sosyal demokrat partiler de gitgide orta snf par
tileri haline geldi, asl semenlerinin kim olduuna dair artk sa
dece belli belirsiz bir fikirleri kald. i semtlerinde kurulan, es
kiden parti rgtlenmelerinin ekirdeini oluturan alar zld,
delindi, khne grnmeye balad. Aslnda toplumlarmz dn
yordu - ama dze km orta snf toplumlarna deiL. Birok
"kaybeden" de vard - unutuldular elbette.
Ama bu tek bana ok kaba bir ifade. nk burada sadece
"mutlak kazananlar" ile "mutlak kaybedenler" arasndaki katksz
kartlklar sz konusu deiL. Bugn kendilerinin az ok bilinli
olarak unutulduunu dnenlerin oluturduu grup kesinlikle ho
mojen deiL.
nk, birincisi, alan orta snf yeleri kendilerini elbette
asla "ii snf" olarak tanmlamaz ve sosyologlar tarafndan by
le adlandnlmazlar (bu noktada durum, ii snf ve orta snfn
genellikle eanlaml kullanld ve orta snfn kendini gayet do
al biimde ii snf yesi olarak tanmlad ABD 'den farkldr).
Bro alanlarnn, tesisatlarn, iilerin dzenli bir geliri vardr
var olmasna ama, hakl olarak kresel ekonomik deiimler tara
fndan tehdit edildiklerini hissederler. cretleri yllardr yerinde
saymaktadr ve bugn rekabet savanda yirmi yl ncesine gre
daha kolay yok edilebileceklerini bilirler. Ayaklarnn altndaki
buz tabakasnn inceldiini hissederler.
Bu gruplar ne ekonomik kten dorudan korkmak zorunda
olanlarla ne de ok alp da ok az gelir elde edenlerle --rnein
yeni hizmet sektr proletaryas (frndaki tezgahtar, kurye vb.)
ile- zdetirler. Vasfl olmadklar iin i bulamayanlarla hi z
de deildirler kukusuz.
Yoksullarla da zde deildirler, hatta tam tersi: Bu nfus grup
lar ailelerini ileriyle geindirmekten gurur duyar ve yoksullara
yardm eden sosyal programlar yle hemen alklamazlar. Ame
rikal hukuku Joan C. Williams "Pek ok nsann Amerikan i
Snf Hakknda Anlamad Mesele" balkl makalesinde farkl
,
146 BYK GERLEME

tehlike durumlaryla "beyaz ii snf"nn bunlardan kaynaklanan

farkl siyasal-duygusal tepkilerini zmlemitir.2 kard top
lumsal durum haritas, gerekli deiikliklerle, en azndan ou Av
rupa lkesine de aktarlabilir.
Yine de tm bu evrelerin yelerinin ortak birka yan var:
Hepsi artk onlar siyasal olarak sahiden savunan birilerinin olma
dn hissediyor. Hepsi kresellemenin ve Avrupa'nn btnle
mesinin onlara faydadan ok zarar getirdiini hissediyor. Bu ko
nuda epey hakllar da. Daha ok serbest ticaretin ve daha ok de
reglasyonun ekonomik geliime fayda salayp salamad veya
zararlarnn ar basp basmad konusu, bugn ekonomik tart
malarda anlamazla neden oluyor. Ama artk kesinlikle tartma
konusu olmayan bir ey var: "Gruba" ve btn olarak ulusa fayda
salasa da, daima kazananlar ve kaybedenler olduu iin, bu fay
dann paylam adaletsiz. Kazananlar arasnda yer almayanlar,
yirmi be yln ardndan, rekabetin arttn, toplumsal ve maddi
gerginliin ykseldiini gayet iyi biliyorlar - kreselleme yanl
larnn pazar vaazlarndaki formller onlar iin zrvadan ibaret.
Btn bu halk gruplar, yerleik ilerici partilerin genellikle ar
tk onlarla ilgilenmediinin ve bu partilerin temsilcilerinin kresel
st snfn paras haline geldiinin farknda. Bunda da en azndan
tmyle haksz deiller. Baka bir ifadeyle, toplumlarmz gitgide
daha ok snfa blnyor, ama sregiden bu snf paralanmala
rnn ve yeni toplumsal atlaklarn neye benzedii konusunda hrua
net bir fikrimiz yok.

Kltrel Yabanclama

Avusturya Sosyal Demokratlar gibi ilerici partiler daima farkl

evrelerin istikrarsz ittifakna yaslanmtr. Sonradan bu ittifaklar
hep uyumlu gibi tasavvur ederiz, ama rnein Max Adler gibi du-

2. Joan C. Williams, "What so many people don't get about the American wor
king class", Harvard Business Review, 10 Kasm 2016, hbr.org/20 16/11/what-so
many-people-dont-get-about-the-u-s-working-class (Aralk 2016'da eriildi).
 CRET ETME CESARET 147

yarl bir sol entelektel ile Obersteiennark'l* bir sendika grevlisi

arasndaki uurum muhtemelen yirmili yllarda da nemsiz bir ha
yat tarz farkndan ibaret deildi. i snf hep u anlama da ge
lirdi: Erkek evin reisiydi, gelirin ykseklii erkekliin bir l
syd, entelektel marklklara sahiden de yer yoktu. Ama ittifak
srd bir ekilde.
Kendimizi kandnnayalm: Gnmz "ii snflar"nda da, a
lan orta snfta da, farkl beyaz yakal gruplarnda da, yeni hizmet
sektr proletaryasnda da, ekonomik bakmdan tamamen baml
olanlarda da ilerici orta snflardan ve ehir merkezlerindeki aka
demik evrelerden farkl kltrel dnya tasavvurlar hkm srer.
Ama bu arada bir etken daha belirdi: Geleneksel evreler, kent
li kozmopolit gruplarn onlara ve hayat tarzlarna tepeden bakt
n hissediyorlar. Ekonomik gvencesizlie bir de toplumsal gven
cesizlik ekleniyor, konumlar iki cepheden tehdit ediliyor. Siyaset
bilimci Silja Hausennann bir rportajda bunu yle ifade ediyor:

Sac milliyetileri seenler ne yoksullar ne de prekaryadr, alt orta

snftu. Bu nsanlar yoksullamyor ama gvencesizler, dururnlannm k
tlemesinden korkuyorlar. Artk sahip olmadklan bir konum stnde
hak iddia ediyorlar - alan olarak, ailenin geimini salayan erkek ola
rak. Dnyann gidiatndan rahatszlar. Bu ok genel bir ifade, ama bir
ekilde her ey onlara doru grnmeyen bir ynde ilerliyor: kadnlar,
genler, i piyasas, eitim sistemi...3

Yinni-otuz yl ncesine kadar kendilerini hala geleneksel -bu

nedenle de hllim- olarak grebilen kltrel evreler (muhteme
len o zamanlar bilinsiz olarak byle dnyorlard, nk du
rum onlar iin zaten ok doald), anszn artk sayg gnnedikle
rini hissetmeye baladlar. Bunda da tmyle haksz deiller. Kim
se bu sreci Didier Eribon'un Retour II R e ims 'te (Reims'e Dn)

>i<Avusturya'nn Steiennark eyaletinin kuzey blgesi. - .n.

3. Carlos Hanimann, "Egal was die Linke macht", Silja Hausennann ile sy
lei, Die Wochenzeitung, No. 47, 24 Kasm 2016, www.woz.ch/-74ce (Aralk
2016'da eriildi).
148 BYK GERLEME

yapt kadar keskin ve drst bir ekilde betimlememitir. Anne

ve babas komnist olan Eribon renim iin Paris'e gidip yerle
mi ve imdi geriye dnp baktnda "mevcut ii evresine kar
en derinlerinde her eyden nce bir ret hissi tadn" itiraf etmek
zorunda kalyor.4 Bugn ailesi Ulusal Cephe'ye oy veriyormu.
rk olup ktklarndan deil (zaten hep ylelermi), kltrel ola
rak deersizletiklerini ve ekonomik meselelerde mevcut sol par
tiler tarafndan artk temsil edilmediklerini hissettikleri iin.
Toplumsal dnm bu arada yle bir noktaya vard ki sol par
tiler baarl olmak istiyorlarsa hemen hemen ayn byklkteki
iki evreye, iki aktivist ve semen kesimine yaslanmak zorundalar:
modem, sol veya sol liberal, kentli orta kesimler ve yukarda be
timlenen ii snflarnn eitli kesimleri. Kabaca ifade edecek
olursak, sol bir parti oylarn yzde krka yaknn almak istiyorsa,
oylarn yars bu evrelerden gelmek zorunda. Ama bu evreler
birbirlerinden fena halde aynar.
John Harris, Brexit oylamasndan birka hafta sonra, i Par
tisi'nin bu kmazyla ilgili Guardian'da aynntl bir zmleme
yaymlad: "Solun Bir Gelecei Var m?"5 Yazda ikna edici bir
ekilde sol partilerin sorunlarnn bugnden yarna basit bir siyasal
deiimle zlemeyeceini ortaya koyuyor. Biraz abartarak yle
denebilirdi: Blairciler i Partisi'ni sadece kentli orta snflarn
grlerini benimseyen ve ii snfn unutan bir orta snf sosyal
demokrat parti yapt. Ardndan sola dnld, Jeremy Corbyn lider
seildi ve sradan insanlarn gveni yeniden kazanld.
Ama i o kadar basit deil: Corbyn ilerici rencilerin, enter
nasyonalist fikirlilerin, inanl solcularn kaJaman. Bu gruplar,
Brexit'e evet oyu veren, gmenlerin ilerini ellerinden aldn ve
solcu akademisyenlerin LGBT haklaryla ve siyaseten domculuk
sorunlaryla fazla ilgilendiini dnen ii snfndan semenle-

4. Didier Eribon, Rckkehr nach Reims, Berlin: Suhrkamp 201 6 [2009], s. 24.
5. Joln Harris, "Does the Left have a foture?", Guardian, 6 Eyll 2016,
www.theguardian.com/politics/20 1 6/sep/06/does-the-left-have-a-future (Aralk
2016'da eriildi).
 CRET ETME CESARET 149

rin istediinden tamamen farkl bir siyaset istiyorlar. Dolaysyla

bir "sola dn", bu iki byk evreden otomatik olarak tekrar ba
arl bir ilerici blok karamaz. Daha da kts, sola dn Cor
byn'in ii snfnn desteini nemli lde kazanmadan ilerici
kentli evrelerden insanlar kaybetmesine yol aabilir.
Bir grup gmenlere ve okkltrlle kar, br enternas
yonalizm, insan haklar ve dayanma yanls. ilk grup korumaclk
yanls, ikincisi kresellemeden sonuna kadar nemalanyor. ilk
grubun byk ounluu Brexit'e evet oyu verdi, brnn byk
ounluu hayr. Bu da u anlama geliyor: Burada sadece epey de
rin bir yark deil, pek kapatlabilecek gibi grnmeyen bir mesafe
sz konusu.

Avrupa Birlii'ni Desteklemek

Bu farkl gruplardan tekrar bir ittifak karmak da phesiz kolay

deiL. Net [kiderimizin olmas bunun iin elbette yeterli olmaya
cak, ama zorunlu bir nkoul. Her halkiirda siyasal bir rota dei
ikliine ihtiyacmz var.
Neoliberalizmin hakimiyeti ok eitli dzlemlerde geri itil
meli. ncelikle siyasal iktisat sylemleri dzleminde. phesiz fi
nans krizinden beri bu bakmdan bir gelime oldu: On be yl nce
piyasa radikalizminin hegemonyas mutlakt; esnekletirme, kre
selleme, dereglasyon, yapsal reform ve rekabet kabiliyeti man
tras pratikte sorgulanmyordu. Reform ynelimli geleneksel mer
kez-sol partiler de bu hakim paradigmaya uymutu, ki bu da ken
dilerine ait, gvendikleri bir paradigmann ve kavraylarnn ol
mad anlamna gelir. Kendi kavraylarna gvenmeyip rakiple
rine teslim olmulard.
Bugn manzara farkl: Kuatc kemer skma politikasnn ie
yaramad, aradan geen zamanda en inatlar iin bile aklk ka
zand (belki Wolfgang Schauble ve Upton Sinclair'in "kiinin ka
zanc bir eyi anlamamaya balysa ona o eyi anlatmak zordur"
szne uyan, yksfk maal birka lobici hari) . Btn Avro Bl-
1 50 BYK GERLEME

gesi'nde gelirlerin azaltlmasnn byrneyi salamadn ve krizi

zmediini, bir lde ciddiye alnmak isteyen hi kimse tart
ma konusu yapmaz. Sadece dibe doru bir yara yol aan rekabet
kabiliyeti mantras, oulcu toplumlar kmenin eiine getirdi.
Paul Krugman'dan Joseph Stiglitz ve Branko MilanoviC'e, Da
ni Rodrik'ten Thomas Piketty ve Mariana Mazzucato'ya varncaya
kadar iktisatlar yaptklan saysz almada sadece bu hakim pa
radigmaya saldrmadlar, ada ilericiler iin bir program da ge
litirdiler. Bu balamda devletin roln, ekonomik geliim iin
adil bir gelir dalmnn nemini ve uluslararas an rekabetin
byrneyi engelleyen etkisini ne kardlar. Bu srada kresel
tartmalarda (Wall Street'e yakn Forbes gibi dergilerden tutun
gibi ok okunan internet sitelerine kadar) "New Liberal
vax. com
Consensus", "yeni sol liberal mutabakat"tan sz edilir oldu. Bu el
bette siyasal iktisat tartmalarnda artk ilerici bir hegemonya ol
duu deil, neoliberal sylem hkmranlnn en sonunda bir tr
"dehet dengesine" geri ekildii anlamna gelir. Neoliberal kav
rayn yakn zamanda tekrar bir rol oynamasnn zor olduu id
dias bile belki ortaya atlabilir: stmze stmze gelen reel po
litik iktidar savalarnda poplist milliyeti programlar ile sol li
beral programlar kar karya gelecek - eski neoliberallerin n
grlerini boa karacak bir dello bu. (Geleneksel merkez sa
partiler, allageldii gibi esnek bir ekilde, u iki pozisyondan bi
rini sahiplenmeye alacak: Ya yine kendilerini toplumsal adale
tin partileri gibi sunacak ya da Bavyera Hristiyan Sosyal Birlii
(CSU) gibi sa poplistlerin belli siyasal alanla,rdaki duruunu tak
lit edecek veya ABD 'deki Cumhuriyeti Partililerin byk blm
gibi artk ayrt edilemeyecek kadar onlara benzeyecek.)
Dolaysyla sorun artk ilerici fikirlerin olmamas deil, daha
ziyade bu ngrleri siyasete tercme etmek. Avrupa Birlii iin
bu sorun ok kendine zg bir balamda geerli. rtk olarak
neoliberal olan AB 'nin siyasal iktisat mimarisi sol fkirlerin pratik
siyasette uygulanmasn ok zorlatnyor. AB (u anda) yirmi sekiz
ye lkeden oluuyor, Avro Blgesi on dokuz. nce fiyat ayarla-
 CRET ETME CESARET 151

malar bile b u hkmetlerin (ya d a en azndan ounun) uzlamas

kouluna dayanyor, ama onlar uzlasa bile deiiklikler AB Par
lamentosu ve Komisyonu'nun oluturduu ok dzlemli sistemde
yumuatlabiliyor. Diyelim ki ye bir lkede sol bir hkmet se
ildi, bu hkmet ok gemeden reel politikada yaplabileceklerin
dar snnna arpacaktr - Yunanistan'daki Syriza hkmeti gibi
ok sert ya da Portekiz'deki sol hkmet gibi biraz daha yumuak
bir biimde.
Sistematik bir biimde formle edecek olursak, rota deiiklii
ey gerektiriyor: Birincisi, lkelerinde seimi kazanacaklarna
inanan canl ulusal sol partiler. kincisi, rota deiikliinin koul
larnn oluturulabilmesi iin Avrupa'da ilerici sylemin hakimi
yetinin salanmas. ncs de yenilenen sol hkmetlerin Av
rupa dzeyindeki ittifak. Kolay deil bu, ama imkansz da deiL.
Ampirik olarak bugn Avrupa'da elimizde olanlar: getiimiz
yirmi-otuz ylda neoliberal paradigmaya kimi az kimi ok uymu
ve bugn kendini yeniden kefetme srecinde yine az veya ok ba
aryla ilerleyen geleneksel sosyal demokrasiler. Yelpaze Alman
sosyal demokrasisinden, ar biimde hrpalanm Fransz Sosya
list Partisi'ne, hakikaten baarl bir kzl-yeil ittifakla ynetilen
sve sosyal demokrasisinden, enerji dolu gen bir anslyenin y
netimindeki Avusturya Sosyal Demokrat Partisi 'ne ve Jeremy Cor
byn liderliindeki muhalefet partisi i Partisi'ne kadar uzanyor.
Bu arada, yerleik sosyal demokratlarn yerini alan Syriza gibi, on
larla rekabet halindeki (nihayetinde iki partiye de zarar veren bir
durum bu) Podemos gibi veya ynetimdeki sosyalistlerle ittifak
kuran Portekizli sol partiler gibi yeni sol partiler de oluuyor.

Gereklerle Ak Ak Yzlemek

lerici partiler tekrar toplumun ekonomik balamdan en korumasz

kesimlerinin gvenilir temsilcileri olmak zorunda. Birka noktaya
dikkat ederek baarlabilir bu:
,
lS2 BYK GERLEME

Bir: Yukanda betimlenen gereklerle ak ak yzlemeliyiz

artk.
ki: Sradan insanlann neoliberal kresellemenin bedelini
dedii ve tamamen hsrana urad otuz yln ardndan, sol par
tilerin dzenin paras olarak alglanmas lmcl bir durum. Bir
programa ve radikal dnm retoriine ihtiyalan var; kresel
elitlerle aka mcadeleye bakmallar, uzlamaya deiL.
: Semenlere kar (hatal bir ekilde bile olsa) kibir olarak
alglanabilecek her ey bir kenara braklmal. Avusturya Sosyal
Demokrat Partisi 'nin yeni bakan Christian Kern, Haziran 20 1 6 'da
parti kongresinin al konumasnda nemli bir ey sylyordu:

Kanaatimce, ilk iimiz u cmleyi daarcmzdan karmak olmal:

"Halka gitmeliyiz." Elbette yle bir ey kastedilmese de, bu cmle bir
kmseme olarak alglanabilir. Aynca absrd ve hatal da, nk ne de
mek "halka gitmeliyiz"? Halk biziz! Biz halkz, bu halktanz, bu halk da
bizden.

Drt: Tm bunlar ii snflarnda kesinlikle var olan nyarg

lara uyulmas gerektii anlamna gelmiyor kukusuz. Ayrca bu
halk gruplan, "kltr sokulan" trans bireyler iin nc tuvalet
talep ettiinden kzgn deiller. Kendi ekonomik ve sosyal durum
lanna hemen hi ilgi gsterilmezken byle taleplerefazla ilgi gs
terildiini hissettikleri iin kzgnlar.
Be: yi iler, gelirlerinde art, cretini karlayabildikleri ko
nutlar, ocuklan iin eitim ve hayat irkfulan gibi konular kilit
sorunlar - her kim bunlarla ilgilendiini inandrc biimde somut
latrmaz, en azndan (belki ancak byk bir sabrla ve adm adm
fiiliyata geirilebilecek) bir plan olduunu inandrc biimde or
taya koymazsa, bir ans olmayacaktr.
Alt: i hareketinin alar, temel sosyal haklardan mahrum
semtlerde yaam dnyalan ina etti, bunlarn kmesiyle kara de
lik1er olutu, insanlar bugn bu yzden terk edilmi hissediyorlar.
Dolaysyla, bu semtlerde, rnein Mahalle rgtlenmeleri model
alnarak, modem yaplarn ina edilmesi nem tayor. Ksacas di-
 CRET ETME CESARET 1 53

er vatandalara yararl olmak, farkl gruplarn yetkilendirilmesi

ni, rgtlenebilmesini, ilgi ve karlarn aka ifade edip gerek
letirebilmesini salamak da nemli.
Yedi: i snfnn genelini kadn dman, anti-feminist, ya
banc dman diyerek gzden karmayn. En mao elik iisi
bile tek ocuklu aile anda kznn her trl geliim imkanna
sahip olmasn ve iyi, dzenli cret ald bir i bulmasn ister.
Sekiz: Bu evrelerde gvenilirlii olan aktivistleri desteklemek
ve parti grevlileri yetitirmek nemli. Sol partiler bugn ncelik
le eitimli orta snftan insanlar tarafndan temsil ediliyor, ama ii
varolarnda halk temiz bir tekmeyle birahaneden kap dar et
mek isterken kendisinin halil halka kulak verdiini zanneden yet
mili yllarn aparatiklerine benzer tipler var ounlukla. l par
ti rgtlerinde sadece byle aparatikler sivrilir. O yzden, alan
orta snftan ve ii snfndan iyi ve gen insanlarn da ykselebi
lecei kanallar gerekiyor.

Devam Edecek kmazlar

Uangi trden olursa olsun, soleu entelektellerin tatsz bir alkan

l var: Onlara kulak verilse dnyann btn sorunlar bugnden
yarna z1ebilecekmi gibi davranrlar. Bu stnlk taslama tav
n (ben de bundan tmyle bak deilim) kronik baarszlkla
nyla genellikle aikar bir orantszlk iindedir. Mesele sahiden o
kadar basit olsayd, her birimiz oktan yeni bir parti kurmu ve
partiyi kala gz arasnda mutlak ounlua tam olurduk. Yu
karda tasla izilen sekiz nokta temel ilkeler olarak alnrsa,
muhtemelen birtakm baarlar kazanlacak, ama bu kesinlikle so
runlarn hepsini zmeyecektir. Baz kmazlar var olmaya devam
edecektir.
Hkm sren skntnn (aslnda iki tr sknt sz konusu: bir
yandan ilerici orta snflarn aparatik partilerinin kflenmilii ve
siyasetin aynmas dolaysyla duyduklar sknt; br yanda eko
nomik bakmdan en savunmasz toplumsal gruplarn, ekonomi s-
i
154 BYK GERLEME

rekli yoku aa giderken kimsenin onlarla ilgilenmedii izleni

mine sahip olmalan dolaysyla duyduklan sknt) muhtelif se
bepleri var. Yeni sol ittifaklar -yenilenen partiler, yeni kurulan par
tiler, hareketler vb.- sa poplizmi bu kadar debdebeli biimde
byten humusu ancak ilerici siyasetin mayas iinde, ileriye y
nelik bir mesajlar olursa dntrebilirler. "Savunma" retorii
("Sosyal devleti savunuyoruz" vb.) ya da o inat "Byle devam ! "
retorii, ayn zamanda umutlan d a besleyen bir vizyon sunulama
d srece kukusuz baanszla mahkumdur. Alttan alta "Bizi
sein, nk bizim sayemizde durum daha yava ktleecek" me
saj vererek ortaya kan bir hareket, babakanlk makamn ilgili
poplist sa partinin liderine kendi elleriyle teslim eder. Nihaye
tinde, Barack Obama'nn tabiriyle "umut etme cesareti"ne de ihti
yacmz var. 6
Elbette, eski ilerici ittifak, yeni yurttalk haklan iin mca
dele eden ve toplumumuzu modemletinnek isteyenler ile ekono
mik refah iin bir araya gelenler arasndaki bir ittifak (bir zaman
lar dendii gibi, "burjuva akl ile ii snf" arasndaki ittifak) ye
niden salamak kolay deiL. Hatta John Harris veya "Sol ne yapar
sa yapsn, ya o utan ya da bu utan kaybedecek," diyen Silja Hau
sennann gibi bazlanna gre imkansz. Ama bir ey srf kolay de
il diye imkansz olmaz. Eski ilerici hareketler (on dokuzuncu
yzyln ii hareketlerinden Amerikan yurttalk haklan hareke
tine vanncaya kadar) nedenlerin basit, sava kazanmann kolay
olduu koullarda ortaya kmad. Sol, kolay eylere ulamak iin
kurulmad; imkansz baarmak, her trl anlamazla ve duru-
i
mun ksz grnmesine ramen insann dnyasn ve hayat ko-
ullann iyiletirmek, insan haklann ve zgrl kazanmak, g
venceye almak ve toplumlan demokrasiyle beslemek iin kuruldu.

6. Barack Obama, The Audacity of Hope: Thoughts on Reclaiming the Ame

rican Dream, New York: Crown, 2006. Kitabn ngilizce ad, 2oo4'te John Kerry'
nn bakanla aday olduu parti kongresinde, Obama'nn syledii bir sze da
yanyor.
 11

Uygarlk Dna kma:

Bat Toplumlanndaki Geriye Ynelik
Eilimler zerine
Oliver Nachtwey

ABD 'NN LK SYAH BAKANNN ardndan bir kadn bakann gel

mesine az kalmt. Ama onun yerine bugn bu grevde kadnlar
dan nefret eden, yabanc dman ve paranoyak, duygularn de
netleyemeyen, belki denetlerneyi de hi istemeyen bir gayrimen
kul giriimcisi bulunuyor. Donald Trump, pek ok bakmdan, Bat
dnyasnn kendine dair tanmnn olumsuzlanmasn cisimletiri
yor: toplumsal ilerleme glerinin evi olan; Aydnlanma'y, hak
larn eitliini ve toplumsal btnlemeyi tevik eden zdenetim
toplumlar. Ama bu toplumlarda bir eyler patinaja dp savrul
du, kendi imgeleriyle sarslyorlar: Bugn siyasal kamusal alanda
kaba ve kontrolsz bir ey mevcut; hayaszca nefret besleniyor,
tehlikeli duygular, iddet fantazileri, hatta ldrme istekleri bol
keseden dile getiriliyor.
Duygu denetimi birok yerde and: internette, sokakta, gn
delik ilikilerde. Norbert Elias uygarlama srecini ana hatlaryla,
daha fazla duygu denetimine ve zdenetime yol aan uzun vadeli
toplumsal i ie gei sreci olarak tanmlamt. Bahsedilen
semptomlar gz nne alndnda, aka tehlikeli bir gerileyici
uygarlk dna a sreci yaadmz anlalyor.
1 56 BYK GERLEME

ntemetin yank odalar ve filtre baloncuklar* hnc krklyor

kukusuz. Ama -kelimenin tam anlamyla- "sosyal" medyay hn
c biimlendiren deil ona neden olan g olarak grmek, basiret
ten uzak bir kavray olur. Suu algoritmalara yklemek, Goeb
bels'ten radyoyu sorumlu tutmaya benzer. Sosyal medyann daha
nce demokratik protestolarn g kayna olarak grldn de
unutmamak gerekiyor (Arap Bahar'nda olduu gibi). Uygarlk d
na kmann toplumsal nedenlerinin zmlenmesi bu yzden
nemli.
Bat toplumlarn bu toplumsal, siyasal ve kltrel "huzursuz
lua, malaise'e'" sokan temel bileenler hayat tarz, haklarn eit
lii ve eitsizlik ilikisiyle balantl byk ezamanszlklarn
damgasn tar. ABD 'den iki rnek: Amerikallarn ortalama ya
am sresi genel itibariyle artm, ama beyaz erkek iilerinki
azalmtr.2 Afro-Amerikallar toplumsal, kltrel ve siyasal ku
rumlara katlrnda byk ilerlemeler kaydetti, gney eyaletlerinde
uzun sredir ayr blmelerde oturmak zorunda deiller. Biimsel
ayrm zamanlar geride kald - ama tabii daha dikkatli baklmad
srece. Dikkatli bakldnda, liberal eitlemenin, siyahlarn ha
pishanelerde kitlesel olarak gzaltnda tutulduu ve damgalanm
bir alt snfn retildii bir sistemle birlikte yrd anlalr.3

* nternet aktivisti Eli Pariser tarafndan ortaya atlan filtre baloncuu (filter
bubble) terimi, arama motorlar ve sosyal medya sitelerinin, kullanclar hakknda
kaydettikleri bilgileri istatistiksel algoritmalarla yorumlayarak kullanclarn gr
mek isteyebilecei ierii tahmin etmeye alp kullancya ona gre ierik sun
malar ve bunun sonucunda kullanclarn farkl dnyalar ve grlerle karlama
imkanndan mahrum halde bir nevi baloncuklara hapsolmalar durumunu ifade
diyor. Yank odas tabiri de, sz konusu uygulama sonucu sosyal medya kullan
clarnn kendi seslerinin yanklanp durduu odaekIara hapsolmalar durumunu
ifade ediyor. .n.
-

I. Leo Lwenthal, Falsche Propheten. Studien zum Autoritarismus, Schriften

3, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1990 [1949], s. 29.
2. Gran Therborn, "An age of progress?", New Left Review 11:99 (2016), s.
27-38, 35.
3. Bkz. Michelle Alexander, The New Jim Crow: Mass fncarceration in the
Age ofColorblindness, New York: New Press, 2010.
 UYGARLK DNA KMA 1 57

Aadaki taslakta bu sorunlann hepsi kapsaml biimde tart

lamayacak; yine de Batl sanayi toplumlann (sadece onlan de
il) u sralar adamakll sarsan depremlerin anlalmasna mm
kn olduunca katk sunacak birka tarihsel-sosyolojik argman
gelitirmek istiyorum. Bugnlerde en azndan ksmen gzlenen
gerileme, paradoksal biimde, toplumsal ilerlemelerin de bir yan
etkisidir. ilerlemenin gerilerneyi bnyesinde banndrd bu uyu
maz ve kart gelimelerde bugn Bat kapitalizmlerini karakterize
eden bir "gerileyici modernleme" sz konusudur. Bu toplumlar,
farkl karakteristiklere sahip gruplann (farkl cinsiyet veya etisite
gibi) yatay olarak eitlenmesi ile yeni dikey eitsizlikleri ve ay
nmlan ou zaman birlikte yaar.4 ilerleme ile gerilemenin bu zel
bileimi, hem normatif uygarlk talepleri hem de uygarlk dna
kmann geriye ynelik duygulanmlanna snan kendini kay
betmi hissedenlerin ortaya kmasna yol aar.

Uygarlama ve Uygarlk Dna kma

Uygarlama sreciyle ilgili balca teorilerden biri Norbert Elias'a

dayanr. Elias'a gre modem uygarlk, toplumsal ve bireysel yap
lann, toplumsal farkllama ve kapsaml insani i ie geme ba
ntlanyla tanmlanan kapsaml bir dnmnn sonucudur. Bu,
youn bir bireysel kendi kendini dzenlemeye, duygu denetiminde
yeni bir ruhsal habitusa, fikirlerin alannda bir genilerneye ve
zellikle de dolaysz ihtiya gideriminden vazgeme ve dncede
yeni bir uzun soluklulua yol amtr.5
Uygarlama srecinin k noktas, saray toplumunda merkezi
glerin, rekabet ve snfsal temayz srelerinin gelimesidir.
Ama uygarlama sreci belli toplumsal gruplann sonradan ykse
liinin de bir sonucudur. On sekizinci ile yirminci yzyllar arasn-

4. Bkz. Oliver Nachtwey, Die Abstiegsgesellscha[t: ber das Aufbegehren in

der regressiven Moderne, Berlin: Suhrkamp, 2016.
5. Norbert Elias, Uygarlk Sreci, c. , ev. Ender Ateman, iletiim, 2000 ve
c. 2, ev. Erol zbek, iletiim, 2002.
,
158 BYK GERLEME

da orta burjuvazi, soylular ile byk burjuvaziye yanap (ve on

larla ksmen kaynap) yerleik gleri toplumsal iktidar kendile
riyle paylamaya zorladnda, yeleri her eyden nce ilerleme
fikrini savunuyordu. Ayrca gelecee iyimser bir bak vard6 ve
bazen endstriyel ii snfnn bir ksmn dahi yanna ekiyordu.
Baz gruplar ayrcalklarn ksmen kaybetse de, gruplarn hepsinin
toplumsal modernleme tarafndan srklendii bu toplumsal
ykselme hareketi dolaysyla mutat grup atmalar geri plana
dmt.7
Elias'n uygarlama teorisinin temel kabulleri Max Horkhei
mer ve Theodor W. Adomo'nun Aydnlanmann Diyalektii 'ndeki
temel kabulleriyle ortaktrs: kisi de Sigmund Freud'un, kltrn
geliimiyle drtnn yceltilmesinin el ele gittii, yle ki nesnel
d kstlamalarn bireylerde kendi kendini kstlamaya dnt
kabulne yaslanr. Horkheimer ve Adomo rasyonelletiriImi dn
yann ayn zamanda bir anonimletirilmi tahakkm dnyas olu
turmasndan yola kar.
Adomo ve Horkheimer toplumun birey stnde topyekun ta
hakkmne ynelik bir eilim grrken, Elias bu bireyleme s
recini, tarihsel olarak yerleik toplumsal g dengesine bal kii
lik yapsnn dnm olarak zmler. Bununla birlikte Elias
uygarlama srecini ne kesintiye uram ne de evrimsel olarak
ilerleyen bir sre olarak grr, ona gre uygarlama "hi bitmez
ve hep tehlikededir".9 Dolaysyla kart (uygarlk dna kma)

6. Daha sonra buradan muhafazakar bir unsur domutur: Orta burjuvazinin

ykselii zirveye ulatnda iyimserlik azald ve gitgide, elde edilen konumun ko
runmas sz konusu oldu. Bundan sonra baklar gelecee daha az, gemie ve
ulusa daha ok yneldi (Bkz. Norbert Elias, Studien ber die Deutschen: Macht
kiimpfe und Habitusentwicklung im 19. und 20. Jahrhundert, Frankfurt am Main:
Suhrkamp, 1992 [ 1 989], s. 174 vd.).
7. Her eyden nce kiilik yaplanndaki uzun soluklu dnmler ilgisini ek
tii iin Elias snf savalanyla az ilgilenmitir.
8. Max Horkheimer ve Theodor W. Adomo, Dialektik der Aufkliirung, Frank
furt am Main: Fischer, 1988 [1944]; Trkesi: Aydnlanmann Diyalektii, ev.
Nihat lner ve Elif ztarhan Karadoan, stanbul: Kabalc, 20o.
9. Elias, Studien, a.g.y., s. 225.
 UYGARLK DNA KMA 1 59

tarafndan hep tehdit edilir. Horkheimer ve Adorno da bu tr bir

uygarlk dna kmay modernlemenin daimi tehdidi olarak te
malatrmtr: Onlarn korkusu, insanln "hakikaten insani bir
duruma gemek yerine yeni bir barbarla batmas" L O ihtimalidir.
Aada, uygarlk dna kmann iki izini birden sryorum.
Bunun iin, sistemin kstlamalarnn birey stndeki etkisini gz
nne alan Eletirel Teori'nin konumu ile bireyleme srecini,
toplumda g dengelerinin deimesinin nemiyle birlikte kavra
nabilir klan Elias'n perspektifini birletirecek bir gre bavu
ruyorum. Bu iki grn bileimi u anki uygarlk dna kma
srelerini anlamamza -bunlara bir de topluluun ve ara cemiyet
Ierin rol boyutunu ekleyecek olursak- katkda bulunabilir. lk
admda, (neo)liberal sistemin kstlamalarnn bireyler stndeki
etkileri ve gerileyici modernleme balamnda paralanma dina
mikleri hakknda bir tan gelitiriyorum. kinci admda, gelitirilen
argmanlar uygarlk dna kma sreci balamnda birletirme
den nce, toplumsal ve ekonomik dlerin roln tartyorum.

Bireyleme ve Gerileyid Modernleme

Bireyleme kken itibariyle uygarlama srecinin temel bir par

asdr: yeleri zerk zneler olarak hareket edebilen modern top
lumlarn kendilerine ilikin temel tanmlarndan biridir. Bireyle
me sreci geleneksel ve kstlayc toplumsal biimlerin lzum
suzlamasna dayanr: Geleneksel toplumsal balar, aileler, yerel
topluluklar, komuluk ilikileri vb. - hepsi anlamn yitirir. Ama
paradoks, modem bireyin, geleneksel toplumsal balardan kurtul
duu iin, neticede topluma tabi hale gelmesidirY rnein, gitgi
de daha ok insan yaam dnyas bakmndan mobil hale geldiin
den, ounlukla artk ebeveynlerle ayn sokakta oturulmaz ve ie

10. HorkheirneriAdomo, Dialektik der Aufkliirung, s. 1.

l L . Bkz. Ulrich Beck, Risk Toplumu: Baka Bir Modernlie Doru, ev. B
lent Doan ve Kazm zdoan, stanbul: thaki, 201 1 .
,
160 BYK GERLEME

gidildiinde ocuklara baklmas iin bir kree ihtiya duyulur.

Ama sosyal devletin kolektiflikten uzaklamas ve dayanma re
zervlerinin tasfiyesi, bireyi gitgide olumsuz bireyletirmektedir.
Bat kapitalizmlerinin mhr haline gelen toplumsal d riskin
den artk kurtulu yoktur.
Bu balamda topluluklarn ve ara cemiyetlerin rol kolaylkla
gzden kaar. Geleneksel yaam dnyalar ve (snflar-)evreler,
ne kadar statik ve khne olurlarsa olsunlar, bireyin ykn hafif
leten alternatif yorumlarn da (isizlik durumunda mesela) alany
dlar; buralarda, toplumsal riskler kiisel kusurun sonucu olarak
deil, paya den kader olarak deerlendirilirdi. Dernekler ve ku
lpler, bugn uygar topluma atfedilebilecek yerler, geri ekilme
alanlar ve toplumsal basky hafifletme imkan sunnazd sadece,
(kk paralar halinde de olsa) toplum -ya da ayn ekilde kar
toplum- buralarda rgtlenirdi. Hem ii snf hem de daha ziya
de orta burjuvazi iin geerliydi bu. nsan kiisel olarak etkili ol
duunu hissedebiliyordu; sesinin duyulduu bir yere sahipti. Bu
ralarda hnlar dile getirilebilirdi ama ayn zamanda toplumsalla
mann bir biimi, kolektif kimlik, toplumsal btnleme, hatta top
lumsal denetim bile bulunurdu. Topluluklar ve ara cemiyetler bu
anlamda ayn zamanda demokrasi ve uygarlk okullaryd hep.
Topluluun ve ara cemiyetlerin neminin azalmas, bireyin top
lumsal zorlamalar ve dnm sreleri karsnda sk sk yalnz
kalmasyla sonuland.
Adorno ve Horkheimer'in bireylemeden yola karak belirle
dikleri distopik perspektif belli alanlarda bir bakma dorulanm
grnyor. Finans krizinin ardndan farkl taraflarca neoliberaliz
min sonu ilan edildi, devlet hakikaten de siyasal iktisada geri dn
d. Ama neoliberalizm defnedilmedi, aksine sadece gvenceye
alnd. Piyasa yaam alanlarnn hepsi iin referans noktas olmaya

12. Bkz. rnein ABD'deki sivil toplum rgtlerinin gerileyii. Robert Put
nam, Bowling Alone: The Col/apse and Revival of American Community, New
York: Simon & Schuster, 2000.
 UYGARLK DNA KMA 161

devam ediyor. Pierre Bourdieu bu tr mekanizmalara simgesel id

det adn veriyor. i3 Piyasa doalm gibi iselletirildi, mant -
ksmen gnll ksmen gnlsz- benimsendi. Neoliberalizmde
kendini kstlarnann, srekli yceltmenin yk fazladr: Kii re
kabeti hep sevmeli, kendini karlatnnal, lp optimize etme
lidir. Olmayacak taleplere, deersizletirilmeye, aalanmaya ve
fiyaskolara kendi bana katlanmal - sonra da neeli bir ekilde
yeni bir frsat beklemelidir. Geleneksel aktrler, sz konusu kl
trel deiimler karsnda hangi davran standardna uygun dav
ranacaklarn kestiremiyorlar. Neoliberalizme kar koymak iste
yeni ise, piyasa ve devlet, uyumlu bir ittifakla cezalandrr. nan
myorsanz Yunanlara sorun.
Piyasaya duyulan yar dinsel inan olan neoliberalizm "arasal
akln" 14 cisimlemesidir. Horkheimer'e gre arasal akln hakimi
yeti erevesinde her ey bir arna-ara rasyonalitesine, doaya ve
kendine hakim olma mantna tabi klnr. Dibine kadar otoriter
olan piyasa inanc "insanlar esir alan anonim bir tanrdr", nk
kendini alternatifsiz bir ey olarak sunar. LS Horkheimer'in bu yo
rumu otoritarizmde zerkliin dnmn anlamak iin son de
rece verimlidir: Piyasann alternatifsizlii bireyi onu iselletirme
ye zorlar. Aydnlanma'nn nc dnrleri bireyin dnyaya hk
medebilecei fikrinden yola kmt. Ama tmyle arasallam
akln kalkan altnda, bireyin dnya stndeki denetimi dnyann
birey stndeki btncm denetimi haline gelir. Piyasaya uyumlu
bireysellik artk toplumsal bir buyruktur.
Modern bireyin zerkliinin fiilen artmas artk piyasadaki
perfonnansna baldr. Kazananlar zerklikten pay alr, kaybe-

13. Bkz. Pierre Bourdieu, Kar Ateler, ev. Serta Canbolat, stanbul: Sel,
2017.
14. Bkz. Max Horkheimer, "Zur Kritik der instrumenteen Vemunft", Ge
sammelte Sc/:riften, c. 6: "Zur Kritik der instrumentellen Vernunft" und "Notizen
19491969" iinde, Frankfurt am Main: Fischer Max, 1991 [1967], 5. 19- 1 86.
15. Max Horkheimer, "Autoritiit und Familie", Gesammelte Schriften, c. 3:
Schriften 1931 -1936 iinde, Frankfurt am Main: Fischer l988 [ 1 936], s. 336-417,
s. 372.
162 BYK GERLEME

denler disiplin ve damgalanmaya maruz kalr. Modem birey ku

rumlara eskisi gibi bamldr, ama artk toplumsallamaktan daha
da uzaklar. Az ok rgtl bir toplulukta kolektif dayanma ku
rumlaryla balantl bir vatanda olmaktan kp bir piyasa vatan
dana, haklar olan bir mteriye dnr. Ama toplum iine yer
lemi olmaktan kan piyasalar daimi belirsizlik retir ve ou
bireyin bireysel etkililik deneyimlerini andnr - fiili duruma ve
gelecee hkmedebileceklerine artk inanmazlar. effaflk, denet
lenebilirlik ve kesinlik ihtiyac artk giderilmez. Msamahakar
toplumumuz da paradoksal biimde sululuk duygularnda arta
yol aar, nk ok eye izin olsa da, insan ekonomik olarak ve
rimli ve uygar kalmaldr. Ksacas kendi kendini kstlama ve i
selletirme yine toplumsal d zorlamaya dnr - duygulanmlar
birikir, uygar zdenetim terk edilir, hnlar adeta emniyet supabn
dan szar.
Toplumsal zlme sreleri de bir rol oynar. rnein Axel
Honneth, Taleott Parsons'a bavurarak (a) hukuk sisteminin , (b)
ekonominin ve (c) ailenin daima iki ilev grdn ne srer :
sistemle btnleme ilevi ve toplumla btnleme ilevi . Her ha
lkarda, bu alt sistemlerin ileyi biimi son yirmi-otuz ylda d
nt, zlmenin, hatta "toplumsal atmann vahice yaylma
snn" nedenleri haline geldiler.16 Bu alanlarn her biri iin bir tr
gerileyici modernleme tespiti yaplabilir: (a) Aznlklarn hukuk
sal eitlii balamnda son zamanlarda baz gelimeler oldu. Ama
cinsiyetlerin, etnik gruplarn, LGBT'lerin yatay eitlikleri bakmn
dan byk ilerlemeler kaydedilirken , sosyal devlet vatandal
i
haklar (rnein taeron iiler iin) yok edild . Bu da (b) ekono
mide istikrarsz i ilikilerinin artmasna katkda bulundu . Dolay
syla, son otuz yldaki zgrleme srelerinin kltrel eitlik ile
serbest p iyasann birbirine bal olduu liberalizm mantna yol

16. Axel Honneth, "Verwilderung des sozialen Konflikts. Anerkennungs

kiimpfe zu Beginn des 21. Jahrhunderts", Strukturwandel der Anerkennung. Pa
radoxien sozialer Integration in der Gegenwart iinde, Ophelia AKel, Stephan
Lindernann vd. (haz.), Frankfurt am Main: Campus, 2013 [2011], s. 17-39.
 UYGARLK DNA KMA 163

at grlmektedir. Honneth, son olarak, (c) Parsons'a gre zel

likle baba ve aile reisi rolnn toplumsal edilgenlemeye katkda
bulunduunu vurgular. Aile reisi rol sayesinde, i hayatnda ya
anan onaylanma eksikleri dengelenebiliyordu. Ama geen srede
ou erkek, evi geindiren kii konumu stndeki tekeliyle birlik
te simgesel aile reisi roln de kaybett.

D ve Uygarln Anmas

Yirminci yzyldaki uygar davran standartlarndaki gelimeler

sadece artan zdenetimle deil, "allan hayat standartlarnn ko
runmasyla" da balantldr. 17 Balca koullar arasnda yksek l
de toplumsal ve fiziksel emniyet de yer alr. Stat ve hiyerari
savalar, gitgide btnlemi ve eitliki hale gelmi toplumlarda
da vard, ama bu savalar byk lde spor, tketim ve kltr gibi
alanlara nakledilmit.
Aynca yirminci yzyln ortalarndan itibaren, toplumdaki g
dengelerini deitiren yeni toplumsal hareketler etkindi. Bu nok
tada kadn hareketi ile, katlmclarnn haklarnn, cinsiyet vb.
kimliklerinin tannmasn talep ettikleri hareketler geliyor akla.
Yerleik gler konumunu korudu ama stat, kimlik ve davran
konularndaki yeni istikrarszlklar daha yirminci yzyln sonla
nnda ortaya kmt.
Seksenlerden, en ge doksanlardan itibaren Bat toplumlarmn
temel dinamii kkl biimde deiti. Kolektif ykseli sreci so
na erdi, artk herkes iin yukarya doru bir hareket sz konusu
deildi; bazlar iin, zelikle de yerleik glerin genileyen ev
resinden saylabilecek, kalifiye alanlardan oluan alt orta snf
iin yine aa doru bir hareket sz konusuydu. Toplumsal iler
leme elbette eskiden de kaybedenlere alkt ama bugnn kay
bedenleri ounlukla dnn yan-yerleik snflar.

17. Elias; Studien, a.g.y. , s. 225. Bahsedilen standartlar elbette barbarca tep
kiler de almtr, zellikle faizm dneminde.

1 64 BYK GERLEME

Elias iki boyutu gz nne almt: birincisi, bir devlet iindeki

gruplann ykselii ve d; ikincisi, uluslann dnya sistemi
iindeki konumu. Gemi sreci dikkate alan Elias yle bir
zmleme yapar:

Byle bir dn, g ve stat kaybnn dolaysz sonular genel

likle yenilmilik ve hayal krkl; stnlk kazanmas muhtemel si
nizm, nihilizm ve geri ekilme eilimleriyle kark deersizlik ve ama
szlk duygulardr. I S

Tam da dnya sistemi dzleminde bir zamanlar lider konumun

daki Bat devletlerinde baz gruplar son yirmi-otuz ylda greli bir
d kaydetti. Genellikle "X'i Yeniden Byk Bir lke Yapalm"
gibi otoriter mesajlara kaplanlar tam da bu gruplardr. Kendi z
gl gerileyici modernleme biimini yaayan kapitalizmin kresel
geliimiyle yakndan ilgilidir bu. nce kresel ekonomi srad
biimde olumlu geliti. lkeler arasndaki gelir eitsizlii seksenli
yllarn sonlanndan itibaren azald ki bu her eyden nce Asya'da
ki ekonomik kalknmayla yakndan ilgilidir. BRICS devletleri
(Brezilya, Rusya, Hindistan, in ve Gney Afrika) aradaki mesa
feyi kapatp "gelimekte olan lke" konumunu arkalannda brak
tlar. Kresellemenin kazananlar, yeni kresel orta tabakalar
zellikle bu lkelerde yayor, ancak Bat lkelerindeki orta snfn
hayat standartlaryla karlatrldnda hala nispeten yoksullar.
Buna karlk Bat dnyasnn snrlan iinde, alt orta snflarn ge
lirleri azald veya en iyi ihtimalle ok az ykseldii iin eitsizlik
artt. 19 Eski sanayilemi dnyann orta ve ii snflar kresel mo
demlemenin kaybedenleridir, yerlerini gz gre gre u gruba
kaptrmlardr: kozmopolit elitler, kresellemenin yksek vasfl
kazananlar ve yeni ykselen kapitalist lkelerin orta snflar. D
k veya orta vasfl erkeklerse birtakm baka d ve istikrar
szlk deneyimlerine maruz kalmtr: Bu gruptakiler, daha nce

1 8 . A.g.y., s. 462.
19. Bkz. Branko Milanovie, Die ungleiche Welt: Migration, das Eine Prozent
und die Zukunjt der Mittelschicht, Berlin: Suhrkamp, 2016.
 UYGARLK DIINA KMA 165

szn ettiimiz gibi, ounlukla hem simgesel aile reisi konu

munu yitirmitir hem de mlteciler ve br aznlklar yznden
dezavantajl duruma dtkleri hissine kaplmlardr. Sz konusu
hnlar, sonradan siyasal frsatlar stlerine atlasn diye, sadece
ahlaki bir zeminde olumazlar. Yerleik aktrler tarafndan kanr
ve de merulatnlrlar. Daha Mart 20 I I 'de Bavyera Babakan
Horst Seehofer yle bir ey syleyecekti: "Alman sosyal sistemi
nin gmenler tarafndan istila edilmesine kar savaacaz - son
kurunumuza kadar." Bu tr cmleler yznden, Pegida'mn reto
rii bizi artmamal.

Uygarlk Dna lona Sreleri

Norbert Elias, olas bir uygarlk dna kmann nedenlerinden bi

ri olarak yerleikler ile danda kalanlar arasndaki g savalan
ve yer deitirmeleri de sayar. "Danda kalanlann ykselii kar
snda" g kaybetmek "fkeli bir direnie, genellikle artk ger
eklie pek uygun olmayan, eski dzenin restorasyonu taleplerine
sadece ekonomik nedenlerle yol amamt", sz konusu gruplar
"kendi deer dnyalannda aalanm" da hissediyordu.o Yerle
ikler, danda kalan gruplarn geliiyle tehdit edildikleri izleni
mine kapldlar, deersizletirici damgalamalarla tepki verdiler.
Uygarlk dna kmann daha derindeki sebebi de burada yatar.
Gvenlerini kaybetmi bu kiilere,
hibir aracn ok kaba ve barbarca gelmemesinin sebebi glerinin ve
byk ve nemli bir oluum olduklarna dair zimgelerinin, onlar iin
neredeyse baka her eyden daha kymetli olmasdr... D yolunda ne
kadar zayf, ne kadar endieli ve ne kadar aresiz olurlarsa, ayncalklar
iin srtlarn duvara verip savatklar hissini ne kadar iddetli duyarlar
sa, genellikle davranlar o kadar kaba, gurur duyduklar uygar davran
standartlarn hie sayp yok etmeleri tehlikesi o kadar byk olur. n-

20. Elias, a.g.y., s. 243.

2 . Norbert' Elias /John L. Scotson, Etablierte und AujJenseiter, Frankfurt am
Main: Suhrkamp, 1993 [1965] .

166 BYK GERLEME

k uygar davran standartlar, baka ilevleri ne olursa olsun, hakim

gruplar iin ancak glerinin simgesi ve aygt olarak kaldklar srece
anlam tar. ktidar elitleri, hakim snflar veya uluslar stn deerleri,
stn uygarlklar adna, uurlarna ie koulduklar iddia edilen deer
lere taban tabana zt yntemlerle savarlar. Arkalarm salama alan bu
savunucular, kolaylkla uygarln en byk ykclarna dnrler. Ko
laylkla barbarlarlar.22

Bu tr uygarlk dna kma fenomenleri sadece alt orta taba

kalarda deil, elitlerde de grlr. zellikle orta vasfl ve orta ge
lirli orta yal erkekler knlgan bir grnm sergiler. Bu konuda
daha fazlasn syleyemiyoruz, aratrmalar bu konuda bala ba
lang aamasnda. Akam aileleriyle yemek yedikten sonra inter
netteki nefret mesajlarn takip etmeleri veya bizzat yaymalar d
nda ortak ynleri nelerdir? Deersiz ve kullanlm hissediyorlar
- elitler tarafndan, kreselleme tarafndan, kadnlar tarafndan,
mlteciler tarafndan. Toplumsal olarak darda kalanlar haline,
kendi lkelerinde kimsenin dinlemedii, kimsenin ilgilenmedii
bir aznlk haline gelmi hissediyorlar. Hissedilen bu konum kay
bn baka gruplar "olumsuz snflandrmalara" tabi tutarak den
gelerneye alyorlar.23 Maddi ve kltrel konum kayglar hn
larn, olumsuz duygulanmlarn, kimliki kapanmn ve komplo
teorilerinin tetikleyicisidir - bunlar oktandr otoriter kiilik yap
larnn karakteristikleri olarak belirlenmi vehelerdir.24 Bu zemin

22. Elias, Studien, a.g.y., s. 463.

23. Sighard Neckel/Perdinand Sutterlty, "Negative Klassifkationen: Konf
likte umd die symbolische Ordnung sozialer Ungleichheit", Integrationspotenzia
le einer modernen Gesellschaft. Analysen zu gesellschaftlicher Integration und
Desintegration iinde, Wilhelm Heitmeyer ve Peter Imbusch (haz.), Wiesbaden:
VS, 2005, s. 409-28.
24. Theodor W. Adomo, Otoritaryen Kiilik stne Niteliksel deolOji nce
lemeleri, ev. Doan ahiner, stanbul: Say, 201 1 .
25. Bkz. Oliver Decker, Johannes Kiess ve Elmar Brwler, Die stabilisierte
Mitte. Rechtsextreme Einstellung in Deutschland 2014, Leipzig: Kompetenzzen
trum fr Rechtsextremismus- und Demokratieforschung der Universitiit lipzig,
2014; research.uni-leipzig.de/kredo/Mitte_lipzig.Jntemet.pdf (Aralk 2016'da
eriildi).
 UYGARLK DIINA KMA 167

stnde "otoriter saldrganlk1ar" yayan muhtemelen tam da pi

yasann varsaylan ekonomik alternatifsizliine tabi olmaktr.25
Toplumsal olarak dland izlenimine sahip kii bireysel et
kililik duygusunu yitirir. Bu nedenle pek ok insan zsayglanm
tekrar ykseltmek iin belli stratejilere sarlr. Bu stratejiler pratik
dzlemde de alg dzleminde de olabilir. Paradoksal sonulardan
biri, d zorlamann yk yznden otoriter bir merciin arzulan
masdr. Elias, nasyonal sosyalizmi gz nne alarak, belirsiz du
rumlarda "gl bir hkmdarn d denetiminin talep edilebile
ceini" yazmtr.26 Gvensizleenler, hn sayesinde, tekrar g,
bir kimlik, yeni bir biz duygusu edinmeyi talep edebilirler. Kolek
tif kimliklerin rol meselesiyle de balantl olarak, radikalleen
bireyleme yznden ortaya kan temel sorun, neticede insanlarn
hep "biz" duygusuna tabi olmasdr.27 Kimlik siyaseti bu bakmdan
topluluun ve ara cemiyetlerin anmasna da bir tepkidir. Radi
kalleme, insanlarn kendilerini tekrar hakim hissetmelerini salar.
Bugn baz gruplarn uygar davranmay artk yararl saymad
ak. zellikle internette hemen hi toplumsal denetime tabi tu
tulmayan ve nefret dolu mesajlarn sorumluluunu almak zorunda
olmayan yerinden edilmi bireyler olarak, nyarglarn serbeste
yayyorlar. Sonunda hn ykl olanlarn duygu koalisyonlarnda
bir araya geliyorlar: AfD'de, Donald Trump veya Marine Le Pen'
in ortaya knda. Bu gruplarn birletii nokta, hayali bir Bat
uygarl adna pratikte uygarln olumsuzlanmasdr.

26. Elias, Studien, a.g.y., s. 414.

27. Norbert Elias, Die Gesellschaft der Individuen, Frankfurt am Main: Suhr
kamp 1991 [ 1 987].
 12

Kresel Gerilemeden
Postkapitalist Kar-Hareketlere
C6sar Rendueles

2008 'DEN TBAREN, otuz yl boyunca Batl ekonomi elitlerinin, si

yasal meruiyet snrlarn ve kolektif olarak mmkn, imkansz,
arzulanr ya da gerekli bulunan eylerin hudutlarn belirlemesini
salayan hegemonya dald. Kriz, kendi karlaryla kresel elit
lerin karlarnn rttn dnen baz toplum kesimlerinin
gznde, gnmz kapitalizminin ileyiine dair algy deitirdi.
Bu insanlarn pek ou, artk hayat baarszlnn -Robert Castel'
in 1 deyimiyle "balarn kopmas"nn- demokratikletiinin, sade
ce mltecilerin, demode sanayi emekilerinin, vasf olmayan g
vencesizlerin ve neoliberal kresellemenin ilk etabndaki dier
kaybedenlerin alanna girmediinin farkndalar. Tam da bu ortak
kaderin doasna dair (krizin, farkl kurbanlarinn yz yze oldu
u, kazanan olmayan bir oyun olduu, kresel eilimlerin ortak
etkisi olduu gibi) farkl yorumlar, amzn siyasal, toplumsal
ve kltrel sarsntlarn anlamak iin bize baz ipular sunuyor.
inde bulunduumuz yzyln ne kan okumalarmda, "B
yk Durgunluk" ifadesindeki yaygnln da gsterdii zere, eko

. Robert Castel, La montee des incertitudes. Travail, protections, statut de

l'individu, Paris: Seuil, 2009.
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPTALST... 169

nomist bir eilim olmas manidardr. 2008'den beri olanlan (Arap

Bahan'ndan Syriza'nn zaferine, mlteci krizinden Brexit'e) mak
roekonomi elkitaplarnn "GSMH'nin en az iki eyrek arka arkaya
dmesi" eklinde tanmlad gayet teknik bir kavramla tasvir et
me abas kt bir aka gibidir. Krizin ekonomist yorumu, hem et
nikmerkezli hem de snfdr. Ekonomik bunalmlan ve demok
ratk kurumlann meruiyetinin andnlmasn onlarca yldr gn
delik hayatn bir paras olarak yaayan milyonlarca kiiye, 2008 '
de olaand bir eylerin meydana geldii fikri biraz tuhaf g
rnmtr herhalde. Krk yan amam Meksikallar ve Kolom
biyallar, ekonomik kriz ve siyasal rmeden baka bir ey gr
memilerdir mrleri boyunca. Zengin lkelerin geni toplum ke
simlerinde de benzer bir durum sz konusu. Bir keresinde sosyo
loji rencilerimle kk bir deney yapmtm. nce onlara span
ya'da, 2016'da nfusun %22'sinden fazlasn etkileyen greli yok
sulluk riski rakamlann akladm. Daha sonra kriz balamadan
nce, spanyol ekonomi mucizesi zirvedeyken, spanya dnyann
en byk sekizinci ekonomisiyken bu yzdenin ne kadar olabile
ceini sordum. Neredeyse btn renciler % o'un altnda rakam
lar verdiler. Gerekte, daha 2007'de spanya' daki hanelerin % 1 9.7'
si yoksulluk riski altna girmiti: Eitsizlik, durgunluun sonucu
deil sebebidir.
Aslnda, kriz, kresel turbokapitalizmin tarihsel nonnalidir.
ncelikle, neredeyse seksenlerin bandan itibaren mali felaketle
rin neredeyse hi kesintisiz olarak Meksika, ABD, Japonya, Finlan
diya, Tayland, Endonezya, Filipinler, spanya, Rusya, Arjantin ya
da zlanda'nn aralarnda olduu eitli lkelerde birbirini takip et
mi olmas bunu gsterir. Ama asl nemlisi, David Harvey'nin de
iaret ettii gibi, bu yerel krizler neoliberal projenin sorgulanma
sna deil glenmesine neden olmutur.2 Uluslaran ekonominin
dereglasyonu ve karlkl bamll yznden oluan mali -

2. David Harvey, Neoliberalizmin Ksa Tarihi, ev. Aylin Onacak, stanbul:

Sel, 2015.
170 BYK GERLEME

kler, emekilerin pazarlk gcn daha da azaltmaya ynelik si

yasal reformlar hayata geirmek iin kullanlmtr. Ayn ey, ti
carileme sreleri karsnda duyulan toplumsal rahatszlk iin
de geerlidir: Seksenlerin bandan itibaren, neoliberaller psiko
lojik skntlar, kamu kurumlannn zayflatlmasn, toplumun k
rlgan hale getirilmesini, kltrel bozulmay ve siyasal kutupla
may, kendi projelerini besleyecek ekilde kullanmak iin saldr
gan stratejiler gelitirmilerdir.
Gnmzdeki byk gerileme, yeni bir ekonomik dnemin
balangcndan ziyade Batl elitlerin yetmili yllardaki sermaye
birikimi krizini amak iin setikleri stratejinin sonucudur: ege
men snflarn ezici bir zafer kazanmasn salayacak kresel
Manchester kapitalizmine dn stratejisinin. Kapitalizm gibi ya
ylmac ve znde hibir snrlamayla badamayan bir toplumsal
sistemde ezici bir zafer daima felaket habercisidir.

Yeni Ortaya kan Kar-Hareketler

Benzer ekilde, Karl Polanyi 1940' larda, kendi ann ekonomik,

siyasal, toplumsal ve manevi krizini, ngrlememi bir anormal
lik olarak deil, on dokuzuncu yzyln sonlannda Avrupa'y ka
tettikten sonra smrgecilik tayfunuyla btn dnyaya yaylan ge
nel ticarileme srelerinin mantksal sonucu olarak yorumlam
t.3 Bu adan bakldnda, iki dnya sava ve totalitarizm patla
mas, bir asrdr srmekte olan pax mercatoria'nn (ticari ban) ve
emsali grlmemi ekonomik bymenin biriktirmi olduu k-
i
k gerilimlerden ortaya kmt.
Polanyi ekonomik liberalizmin meru ya da adil olup olmad
n deil, mmkn olup olmadn sorgular. Kendi kendini d
zenleyen bir piyasa ideali, topik ve zykc bir projedir, insanla
rn toplumsal hayatndaki deikenlerin hibirine maddi olarak

3. Karl Polanyi, Byk Dnm: amzn Sosyal ve Ekonomik Kkenleri,

a.g.y.
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPTALST... 171

uyum salayamaz. Serbest piyasa asla var olmamtr, olmas da

mmkn deildir. Ticarileme sreleri daima devletin saldrgan
mdahalelerini gerektirmitir, bu mdahaleler sistemdeki hatala
rn stn rter ve insanlarn kendilerini ekonomik tayfuna brak
maktaki gnlszln krar.
Kar karya olduumuz asl tarihsel seim, der Polanyi, ser
best piyasa ile kolektif mdahale arasnda bir seim deildir. Sa
dece kapitalizmin kanserojen etkilerini snrlamak maksadyla or
taya kan farkl siyasal mdahale trleri, "kar-hareketler" ara
snda bir seim yapabiliriz. Asl mesele bu kolektif reglasyonla
nn, elitlerin ayncalklarn perdelemek iin mi kullanlaca, ge
ricilie, kimlikilie ya da totaliterlie mi dnecei, yoksa de
mokrasiyi ve aydnlanmay derinletirrnek iin iyi bir frsat m su
nacadr.
Polanyi'nin yorumuna gre, iki dnya sava arasndaki her an
patlamaya hazr siyasal durum, piyasay snrlama konusunda ken
di versiyonunu yerletirmeye alan farkl postliberal projeler ara
sndaki anlamazln sonucudur. Bir tarafta, Gramsci'nin "pasif
devrimler" adn verdii trden dinamikler vardr: miras alnan kat
manl sistemi korumak amacyla, ekonominin regle edilmesi da
hil, saldrgan kurumsal dnmler neren otoriter mdahaleler.
te tarafta, eitsizlii azaltmak ve zgrleme yolunda ilerlemek
amacyla ticarilemeyi ketleyecek sreleri harekete geirmeye
alan bir demokratik cereyanlar yelpazesi vardr.
Mevcut durum, Polanyi'nin birinci elden tecrbe ettii siyasal
kutuplama, kurumsal istikrarszlk ve kolektif nefretle byk ben
zerlik tayor. Bir bakma, postneoliberal toplumlarda yayoruz.
Serbest piyasa ideali, herkes ona lm gzyle baksa bile birta
km anlalmaz sesler karmaya ve herkese ac ektirmeye devam
eden siyasal bir zombidir. Btn dnyada neoliberal distopyaya
tepki ola:ak gl kar-hareketler ortaya kmaktadr. Bu hare
ketlerin byk blm an sa, kimliki milliyetilik, yabanc
dmanl, fundamentalizm ve gerici poplizm evresinde top
lanmtr. Batl siyasal kurumlar demokratik karar aralan olmak-
,
172 BYK GERLEME

tan kt, kamusal sylemin sertlemesini tevik etmeye, siyasal

tartmalar sadece gvenlik meselelerine indirgeyerek meruiye
tini azaltmaya hizmet ediyorlar. 20 14'te Macar Babakan Viktor
Orban' "liberal olmayan demokrasinin" bana getiren hn ya da
2016'da Donald Trump 'n zaferi, byk ya da kk lekte btn
Bat lkelerini etkileyen bir dinamiin arpc tezahrleri. Fazla
da uzaa gitmeden, Trump'n, Meksika'yla Amerika Birleik Dev
letleri arasna duvar rme vaadini eletirirken, Avrupa Birlii'yle
Afrika arasndaki tek kara snn -Fas'n kuzeyindeki spanya sn
n- zerinde senelerdir alt metre yksekliinde, sra metal ba
riyer olduunu, tepesine gerilmi jiletli tellerin yzlerce mlteci
nin feci ekilde yaralanmasna sebep olduunu gz ard etmemek
lazm.
Neyse ki gerici kar-hareketler hikayenin sadece bir blm
n oluturuyor. Ekonomik krizin am olduu frsat penceresini,
uluslararas dayanmaya dayal uzun vadeli toplumsal dnm
ler gerekletirmek iin kullanmay hedefleyen demokrasi ve eit
lik yanls alternatifler de mevcut. 1999 'daki Seattle protestolaryla
ykselen alternatif kreselleme hareketinin ortaya koyduu mey
dan okumay sahiplenen Latin Amerika4 yzyl banda kresel
muhalefetin itici gc olmusa, belki imdi de Gney Avrupa'nn
merkezd lkelerindeki yeni hegemonya kart laboratuvarar
izlemekte fayda var.

Avrupa'nn eperlerindeki lkelerden renilecekler

Ekonomik durgunluun Avrupa'nn Akdeniz lkelerinde yakc si-
yasal etkiler yarattna phe yok. Anthony Giddens ve Ronald
Inglehart gibi yazarlarn tehisini koyduu ve savunduu, dingin
ve atmasz postmodern depolitizasyonu, byk bir meruiyet
krizine dntrd bu durgunluk.5 zellikle spanya'da, emek pi-

4. James Petras, The Left Strikes Back: Class and Conflict In the Age ofNeo
liberalism, Boulder: Westview Press, 1999.
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPTALsT... 173

yasasnn dereglasyonu ya da paylam politikalarnn kstlan

mas gibi temel konularda programlar rten iki ounluk parti
snn iktidar srayla ele geinnesine dayal siyasal rejim sarsld.6
Bu iki partili rejimin meruiyeti, yukar doru bir sosyal hareket
lilik ve yksek tketim kapasitesi vaat eden, gayrimenkul piyasas
temelli bir ekonomik gelimeye dayanyordu. Gelime byk l
de hayalden ibaretti, nk isizlik, gvencesizlik ve eitsizlik
seviyeleri ok yksekti ve refah paylatrlmyordu. Yine de geli
me beklentisi uzun sredir toplumu ok etkili bir ekilde bir arada
tutuyordu.
Ekonomik kriz bu uzlamay yerle bir etti. Gayrimenkul patla
mas d bir speklasyon kabusuna dnt, sonucuysa muaz
zam bir isizlik (spanya'da drt milyondan fazla isiz, hibir ferdi
almayan bir buuk milyon aile var), yoksulluk ( ocuktan biri
yoksulluk ya da dlanma riski altnda), evden atlmalar (krizin
balangcndan beri yarm milyon kii) oldu. Saysz siyasal yol
suzluk vakas, yurttalar tarafndan, ekonomik ve siyasal elitler
arasndaki gizli bir anlamann sebep olduu derin bir kurumsal
krizin semptomlar olarak alglanyor. Toplumsal huzursuzluk,
20 1 1 baharnda, 1 5M'nin (fkeliler hareketinin) patlamasyla ve
bunun yol at bir dizi hareketle gn na kt. lk olarak, Po
demos, Avrupa Parlamentosu seimlerinde oylarn %8 'ini alarak
semen haritasn tarumar etti. Sonraki aylarda pek ok spanyol
yerleiminde, 15M'ye yakn halk inisiyatiflerinden gelme belediye
bakan adaylar seimleri kazand. spanya'nn byk ehri,

5. Anthony Giddens, Modernite ve Bireysel Kimlik, ev. mit Tatlcan, stan

bul: Say, 2014 [1991]; R. Inglehart ve Christian Welzel, Modernization, Cultural
Change, and Democracy, Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
6. Avrupa'nn kuzeyindeki lkelerde, spanya'daki ekonomik krizin kamudaki
israftan ve sorumsuz ekonomi politikalarndan kaynaklandna dair bir efsane
yayld. Aslnda 2007'ye kadar spanya tam bir ortodoks liberal ekonomi mode
Iiydi ve borcu GSMH'nin %35'i kadard (ayn yl Almanya'da bu miktar %60'1
geiyordu). spanya'nn borlar, krizden sonra hkmetin rzgara kar yelken
ap kamu harcamalarndaki ksnty srdrmesi ve Avrupa Birlii'nin dayatt
kemer skrna politikalarna teslim olmasyla ba dndrc bir hzla artt.
f
174 BYK GERLEME

Madrid, Barcelona ve Valencia, sisteme eletirel yaklaan ve tica

rileme kart tavr sergileyen deiim inisiyatifleri tarafndan y
netiliyor.
Bu atmac dinamik hem artc hem de cesaret vericiydi;
Owen Jones'un da iaret ettii gibi, belki baka lkelerde de tekrar
edilebilecek hareketlilik ve halk mdahalesi modellerini gn
na kard.? Baka lkelerin aksine, imdilik spanya'da krize ve
rilen tepki yabanc dman ve otoriter eilimlere dnmedi. Bu
bakl aklamak o kadar da kolay deil ve elbette farkl et
kenlerin birlemesinden oluuyor: diktatrlk hatrasnn henz zi
hinlerde taze olmas, ekonomik sknty azaltan youn aile deste
i, ar san muhafazakar ounluk partisinin iinde erimi ol
mas ... Ama bu huzursuzluk ve fkeyi, demokrasinin derinletiril
mesi talebine kanalize etmeyi bilen hareketlerin ortaya km ol
mas ve geleneksel solcu sylemi, toplumun ounluuna hitap
edecek ekilde deitirmi olmalar da nemli rol oynad. Doru
su, spanya'da, yakn zamana kadar toplumsal hareketlerin eper
lerinde dolarnda olan pozisyonlarn rkeke de olsa normalle
tirildiini ne srmek abartl olmaz. u anda feminizm, sosyal
ekonomi ya da katlnnc demokrasi, toplumda kriz ncesine gre
ok daha fazla grnrlk kazanm durumda.8
Asl sormamz gereken soru, siyasal deiim srecinin neden
daha hzl ve derinlemesine ilerlemedii. Yedi milyon spanyol na
sl oluyor da demokrasiye en byk snrlamalar getiren ve yol
suzluklar ayyuka km muhafazakar bir hkmete oy vermeye
devam ediyor? Bu sorunun cevab ksmen, kitle iletiim aralar-
i
nn, deiim taraftarlarn ktleme konusunda ellerinden geleni
artlarna koymamas. Ama ayn zamanda solun, ideolojik-sylem
sel mant yenecek alternatif bir siyasal model gelitirmekte ve

7. Owen Jones, "There is a model for the new politics we need. It's in Spain",
Guardian, 22/06/201 6.
8. Pew Researeh Global, "Emerging and Developing Economies Mueh More
Optimistie than Rich Countries about the Future", 08/09/2014; Fundaci6n BBVA,
"Values and Worldviews", 05/04/2013.
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPTALsT... 75

hayatlarnn maddi koullaryla ilgili konularda toplumun oun

luuna hitap etmekte zorluk ektii de bir gerek.

Toplumsal Kriz ve Ortasmfln Snrlar

1 5M, Podemos ve spanya'daki dier dnm hareketleri iyer

lerinin kaplarnda kaldlar; ortak gvencesizlik zerine kurulu,
mlk sahipliine, toplumsal ve kltrel sermayeye dayal mikro
kimlikleri aacak bir snf dayanmas yaratmay baaramadlar.9
Ekonomik krize, eitsizlie ve yolsuzlua duyulan fkeden doan
hareketler, teorik olarak niversite hocalarn ya da ideolojik ola
rak aktivistleri ilgilendirmekle kalmayan, ounlua riskli siyasal
kararlar almalarna deecek gereki bir iyi hayat seenei sunan,
alternatif bir toplum modeli nerisine tercme edilemedi. Dier
lkelerde olduu gibi spanya'da da "kemer sktrarak ldrme"
politikalarna kar direniin barolnde sosyolojik olarak orta s
nf denenler vard; bu snflarn fkesinin sebebi ksa vadeli maddi
zorluklar deil "varolusal" bir honutsuzluk, yani snf atlama
beklentilerinin ortadan kalkmas ve gemiten kalma sosyal vaat
lerin yerine getirilmemesiydi. Bu da elindekileri kaybetme korku
sunun damgasn vurduu snrl bir siyasal deiim mekanizma
syd.
Eski bir Marksist fikri ihya etmekte fayda var. Marx kapitaliz
min kaybedenlerinin siyasal deiimin ayrcalkl failleri olduuna
inanr. Btn dnyaya faydas dokunacak ahlaki ilerlemelerden
bazlarn tetikleyebilecek konumda olanlar sadece bu faillerdir,
nk kendi ksa vadeli karlarnn iine hapsolmu olan dier

9. Avrupa solunun baz kesimlerinde, Podemos'un ve spanya'da deiimi sa

vunan dier hareketlerin sa poplizmin alanna doru kaydna dair pheler
var. En azndan u anda, bu tam bir yanl anlama. Podemos'un program, gele
neksel dntrc sol partilerin programyla neredeyse tmyle rtyor. Da
has, ideolojik olarak ok kullanlmayan bir dille -"yukardakiler" ve "aadaki
ler" kartlyla ya da milliyetilie bavurarak- semen tabann geniletme a
balar snrl bir baar getirdi ve anketler, siyasal kimliin, semenleri arasnda
nemli bir rol oynamaya devam ettiini ortaya kard.
,
176 B YK GERLEME

gruplann hibiri bu ilerlemeleri savunamaz. rnein, yksek tek

nolojiye gemi bir toplumda, istihdam, uruna rekabet etmek zo
runda olduumuz kt bir ey gibi grmeyi brakp isizlik sorunu
nu bir zme (somut bir dille sylersek, bir bo zaman kaynana
ve reme/yeniden retim emeinin deer kazanmasna) dntr
memize izin verecek alternatif politikalar gelitirmemiz mantkl
olacaktr. Ama gvencesiz ilerine halen sk skya yapm olan
lanmz, daha makul bir sisteme gemenin bedellerini ve risklerini
gze almaya pek meyilli deil, nk ksa vadede bundan zarar
grebilirler. Toplumun bu ekilde yeniden organize edilmesinin
nasl bir ey olacan tahmin edebiliyor ve bunun faydasn takdir
edebiliyoruz, ama harekete gemek iin siyasal rasyonalitenin su
nanda kendini kurban etmeye hazr ahlak kahramanlanna dn
memiz gerekiyor. te yandan, yirmi yandaysanz, be yldr b
tn aileniz isizse, ehrinizdeki gen i sizlii %70'e dayanmsa,
bildiimiz ekliyle emek piyasasnn yerle bir edilmesi size kolay
ca daha makul ve mmkn grnebiliyor.
Kssadan hisse, zgrletirici projeler -sk sk teorik radika
lizm klna giren- ilerici sylemlerin orta snflann alanna hap
sedilmesinden acilen uzaklamak zorundadr. Ancak ii figrne
ncelik veren geleneksel solun nerisinin aksine kar karya ol
duumuz sorun ideolojiyle -proletaryann yabanclamas ya da
"tuzu kuru sol" un pervaszlyla- deil, siyasal deiimin top
lumsal koullanyla ilgilidir. Gnmzn zgrletirici inisiyatif
leri, harap olmu bir toplumsal corafyada vuku buluyor. Neoli
beralizmin asl zaferi sivil toplumu ykmay, bizi zayf, bireyci, t
ketimc bir topluma dntrmeyi baarmakt;.
1 987'de Margaret Thatcher, bir sylei srasnda o mehur
cmlesini sarf etmiti: "Toplum diye bir ey yoktur." ounluk
bunu metodolojik bireyciliin ifadesi olarak yorumlad. Aslnda
siyasal bir programd. Marx'n varislerinden ziyade, Richard Sen
nett ya da Christopher Lasch gibi yeni komnitaryenlerin daha iyi
kavrad bir eydir bu. Lo Seksenli yllarda btn dnyada sendi
kalizmin yenilmesi, sadece emekilerin pazarlk gcn byk l-
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPTALsT... 177

de azaltmalda kalmad, halk snflarnn maddi geim sreleri

ne dorudan doruya dahil olan toplumsallama mekanlarnn
oluturduu geni cephenin paralanmasn da doruk noktasna ta
d. te yandan, st snflar, toplumsal sermayelerini (elitist ei
tim kurumlar ya da benzer yaam tarzlar zerinden oluan iliki
alaryla) btnyle koruyarak kendilerini postmodern bireysel
lemeden korumay baardlar ve sofistike tketime dayal kendi
szde kltrel projelerini yarattar. u anda zgrletirici kar
hareketlerin baars, maddi geim aralarnn (sadece cretli iler
deil, reme ve bakm ilerinin de) nemli bir arlk tad ev
renselci toplumsal balarn yeniden ina edilmesine baldr.

Kresel renilmi aresizlik ve Avrupa'nn Olana

Ortaya kan hegemonya kart hareketleri frenleyen ikinci unsu

run, kresel renilmi savunmaszlk olduu sylenebilir. Gn
mz kapitalizminin dinamikleri uluslararas siyasal ibirlii me
kanizmalarnn ortadan kalkmasn illaki gerektirmiyor, ama bu
mekanizmalarn yokluuna dayallar. Bat demokrasilerinde kre
sel piyasalar oy kullanr ve onlarn oylar parlamentolarn oylarn
dan daha fazla arlk tar. En yeni vaka, kukusuz Yunanistan va
kasdr. 20 15 'te Yunanlar "yanl" partiyi seme hatasna dtk
lerinde, AB sadiste bir ekonomik, siyasal ve medyatik sava me
kanizmasn harekete geirerek, bu tercihi, btn kta iin bir si
yasal disiplin dersine dntrd.
Gnmzde demokratikleme projelerinin, siyasal egemenlik
ten kurtulmak iin gereki aralar nererek renilmi savunma
szln stesinden gelmedike toplumun ounluunu ikna etmesi
olanakszdr. Bu aralardan biri, kukusuz, semen mdahalesinin
corafi alann ulus-devlet snrlarnn tesine tamak, yani kre-

10. Richard Sennen, Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde in Karakter

zerindeki Etkisi, ev. Ban Yldnm, stanbul: Aynnt, 2016; Christopher Lasch,
The Minimal Self: Psychic Survival in Troubled Times, New York ve Londra: Nor
ton, 1984.
178 BYK. GERLEME

sel zenginler iktidarna kar koyabilecek uluslaran ittifaklar

oluturmaktr. in iyi taraf, klasik enternasyonalizmden farkl ola
rak, gnmzde bylesi bir niyet Avrupa'da bir hayalden ibaret de
ildir, nk nve halinde de olsa ktasal bir kurumsallk var hali
hazrda. Dahas, hegemonya kart hareketlerin gerektirdii ulus
laran siyasal mdahale alan, krizin bandan beri hzl bir bozul
maya maruz kalan birleik Avrupa projesi iin son umut olabilir.
Avrupa Birlii'nin mevcut savunmalarnn byk bir ksm,
ikiyzl, eskimi, yapmack, dk younluklu bir kta milliyeti
lii eklinde: Avrupa'nn kltrel mirasna dzlen methiyelerden
ve neredeyse kara mizah denebilecek ekilde kendimizi dnyann
ahlak jandarmas olarak grmeye u gln meylimizden ibaret.
Aslnda Avrupa Avrupa olduu iin nemli deil, aksine -Avru
pa'nn btn siyasal, toplumsal ve kltrel geleneklerine duyulan
sadakate ramen- ktadaki birlik, postkapitalist kresel ibirlii
formlarnn ina edilmesi yolunda bir basamak tekil edebilecei
iin nemli. Avrupa'nn kurumsal mimarisine aykr bir fikir bu,
phesiz. AB, daha kuruluundan itibaren kendisini ticari bar l
kesinin baarl bir rnei olarak tanmlamtr; gemii aydnlan
maya kadar giden bu eski teoriye gre, siyaset ve kltr atmaya
sebep olurken ticaret halklar arasnda yaknlama yaratr. I I Avru
pa'y mezbahaya eviren din savalarndan etkilenen Montesquieu
gibi yazarlar, ortak ekonomik karlarn kimlik atmalarn a
maya yardmc olabileceini dnrlerdi.
Bu teori yaklak krk yl boyunca ie yaryormu gibi grnd.
AB baarl bir deneydi ve piyasann bartrc gcnn, siyasal
b
uzlalarn geliebilmesi iin zemini hazrlaya ilme becerisinin bir
kantyd. Ama aslnda bu bir efsaneden ibaretti. Avrupa lkeleri
arasndaki ilikilerin ticarilemesi, ulusal seviyede igcnn ti
carilikten ksmen arndnlmas konusundaki gl bir uzlamayla
dengelenmitir. Baka bir deyile, bin dokuz yz yetmilerin son-

l l . Albert O. Hirschman, Tutkular ve karlar: Kapitalizm Zaferini lan Et

meden nce Nasl Savunuluyordu?, ev. Bar Cezar, stanbul: Metis, 2. basm,
2014.
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPITALsT... 1 79

lanna doru, Avrupa'nn ticari ortakl, ayn dnemdeki refah

devletiyle birlikte ekillendi ve baarsnn en nemli anahtan da
bu akmayd. Ayn zamanda, Sovyet yaylmas karsnda Key
nesyen politikalann bir dalgakran oluturacan doru tespit
eden Amerika Birleik Devletleri'nin gl desteiyle mmkn
olmu bir sreti. Souk savan bitiminden sonra, neoliberal he
gemonyann refah devletini gittike daha fazla sorgulamaya ba
lamasyla AB, ortak finansal ve toplumsal politikalar olmadan or
tak para birimine geme kararnn ar ekim bir intihara dn
t, ii bo bir finansal kabuk gibi grnmeye balad.
Avrupa Birlii'nin dalmas karsnda tek k yolu, ktasal
bir siyasal projenin inasnda ncelii piyasaya veren tarihsel yan
l anlamadan kurtulmaktan geiyor. Sadece Gney Avrupa'nn e
perindeki demokrasi talep eden kar-hareketler byle bir projeyi
hayata geirebilecek konumda. Geleneksel siyasal partilerin kar
snda, piyasa diktatrlnden gna getirmi glenen bir halk
hareketi var. Kimliki ya da Brexit gibi yeni korumac programla-
. nn aksine, ulus-devletlerin kontrolnden kam kresel ekonomi
elitlerine baanyla kar koymalann salayacak bir egemenlik
modeline ihtiya duyuyorlar. Ancak Avrupa apnda bir ticaretd
lk neoliberal kresel dzene gl bir ekilde meydan okuyabi
lir. Britanyal siyasetbilimci Peter Gowan'n yirmi yldr savundu
u bir tez bu.12 Avrupa Birlii bir btn olarak dnyann en iyi du
rumdaki ekonomisine sahip ve onu oluturan lkelerin salam de
mokratik siyaset gelenekleri var. Bu yzden de, Gowan'a gre,
postkapitalist -daha adil, demokratik ve mreffeh- bir kreselle
menin ban ekebilecek konumda.

12. Peter'Oowan, The Globalization Gamble: The Dollar-Wall Street Regime

and its Consequences, Londra: Verso, 1999.
,
180 B YK GERLEME

Durgunluktan Uzakta, Kapitalizmden Uzakta

Uluslararas bir halklar ittifak yaratlmas ve yeni sosyalizasyon

aralar zerinden gvencesizlerin "kendi kendine yeten" bir snfa
dnmesi, neredeyse topya snrnda, devasa projeler gibi gr
nebilir. Gerekteyse ada zgrletirici programn en makul b
lmdr bu. En baarl muhalif inisiyatifler iinde bile hakim
olan uzlama mantndan kopmaksa ok daha zor olacak.
Son yirmi-otuz yln kesinlikle en nemli siyasal gelimelerin
den biri, demokrasi kavramnn, toplumsal hareketler asndan
yeniden canl ve meydan okuyan bir siyasal ideal konumuna geri
dnmesidir. Muhalif siyasetin, ancak muhtelif sekin teorilerde id
manl bir avu aktivizm atletinin eriebilecei kahramanca bir faa
liyet olduuna dair geleneksel inancn alm olmas ok iyi bir
haber. Btn dnyada en gl halk hareketleri, normallik talebi
nin ne kadar radikal olabileceini anlam olanlardr. Enikonu s
radan bir hayat yaama, bir aile kurma, doduu mahallede yaa
mn srdrme frsatna sahip olma, yeteneine uygun alanda ei
tim grme, kamu kurumlarna gvenme ve bunlarda grev alma
frsatna sahip olma arzusu tamak - btn bunlar bildiimiz dn
yay tepeden trnaa deitirmemizi gerektirir.
Ama Anselm Jappe'nin de iaret ettii zere, % l 'e kar %99
retorii ziyadesiyle yanltcdr ve siyasal deiimin mutedil ve a
tmasz olabilecei fikrini yaymtr. Sanki en zenginlerin deye
cei vergileri artrmakla ve kamu hizmetlerini iyiletirmekle, daha
dayanmac ve yeil bir alter-kapitalizmle, yifmi birinci yzyln
Keynesyen bir restorasyonuyla toplumsal dnm oktan ba
latmz gibi. Hatta zaman zaman postkapitalizmi bile kapitalist
lerin olmad bir kapitalizm gibi dnyoruz, sanki toplumumuz
dayanmaya gebe de mevcut mterek pratiklerin tevik edilmesi
iin birka kk ayarlama, zellikle de dijital teknolojiyle ilintili
ayarlamalar yetecekmi gibi. Bu san asla doru olmad, hele im
di, bizi ufukta evre felaketleri beklerken hi deiL. Kapitalizmin
 KRESEL GERLEMEDEN POSTKAPTALsT... 181

hezimetinden ok baanlanndan korkmamz gerekir.

Richard Tawney bir keresinde, siyasal dnmn doru dili
nin haklardan deil, ykmllklerden dem vurmas gerektiini
sylemiti. "Demokrasi, sadece siyasal bir sistem olmakla snrl
kalrsa, salamln kaybedecek bir siyasal sistemdir. Sadece bir
ynetim ekli olarak kalmamal, bir toplum trne ve bu toplumsal
modelle uyumlu bir hayat tarzna dnmelidir," demiti baka bir
yerde.l3 Bu fikrin derin bir doruluk tadn dnyorum, iki
sava arasndaki dnemin Simone Weil gibi Hristiyan sosyalist
lerine yakn bir fikir bu. Belki de bir taraftan devrim menkbele
riyle bir taraftan da uzlamac felle tkanan yollardan kanmak
iin bize bir istikamet sunar.
Kendini "sorumlu" diye nitelendiren, riskli siyasal admlara
ve sert deiimlere kar koyan solun byk ksmnda, yakn ge
mie, yeni i Partisi hareketinin ve "insancl yzl kreselle
me "nin savunulduu o gzel gnlere byk zlem duyuluyor.
Ama olsa olsa ekonomik, toplumsal ve siyasal krizi hzlandracak
mkemmel bir reete olabilir bu. Byk Durgunluk, son krk yl
da Bat'nn kendini rgtleme eklinin sekteye uramasndan zi
yade, miras alnm bu dzenin, eitli gerici maksatlarla, egemen
snflann ayncalklann koruyacak ekilde yeniden formle edil
mesinin sonucudur. Felaketi engellemek istiyorsak normalliin
radikalizasyonundan kopuun normalliine gemek zorundayz,
bu da aktan aa atmak anlamna geliyor; hem de sadece k
resel ekonominin kumarhanesinde srekli kazanan bir avu ans
lyla deil, kendi hayatlanmzn kapitalist barbarla katlan taraf
lanyla da.

13. Richard H. Tawney, Equality, Londra: AlIen and Unwin, 193 1 , s. Xv .

 13

Neoliberal Kapitalizm in
Sonun Balangc:
Bastnlanlann Geri Dn
Wolfgang Streeck

NEOLBERALZM kresellemeyle birlikte veya kreselleme neo

liberalizmle birlikte geldi; Byk Gerileme byle balad. Yetmi
li yllarda, yeniden yaplanan sanayi toplumlannn sermayesi,
1945 ' ten sonra yirmi be otuz yln harcamak zorunda kald,
etinden stnden faydalanlan ulusal hayvan olma durumundan
kendini kurtarmaya yneldi. Devlet tarafndan ynetilen olgunla
m kapitalizmin ihtiyac karlamaya yetmeyen igc piyasala
nna, yerinde sayan retkenliine, azalan karlarna ve gitgide ta
lepkarlaan sendikalarna veda etme vakti gelmiti. 2 Gelecee, her
sermayenin gnlnde yatan yeni bir genilerneye giden yol dar
dan -artk devletlerin piyasalar deil piyasalapn devletleri kap
sad, snrlar olmayan kresel bir ekonominin ne ans ki henz
ynetilmeyen dnyasndan- geiyordu.
Bu neoliberal dnm noktas yeni bir tannann etkisi altn
dayd: TINA, yani There ls No Alternative (Alternatif Yok). Bu tan-

1 . Yaznn devamnda daha da netleecei zere, ksa srede siyasal retoriin

sabit repertuvar haline gelen bu gibi kavramlar istemeye istemeye kullanyorum.
2. Wolfgang Streeck, Satn Alnan Zaman: Demokratik Kapitalizmin Gecik
mi Krizi, ev. Kerem Kabaday. stanbul: Ko niversitesi, 2016.
 NEOLBERAL KAPTALZM iN SONUN BALANGC 1 83

narun rahibe ve rahiplerinin listesi Margaret Thatcher'dan Tony

Blair'e, oradan da Angela Merkel'e kadar uzanr. TINA'ya hizmet
etmek isteyen, btn lkelerin birleen ekonomilerinin kutlama
arklan eliinde, sermayenin dnyaya yaylmasn hem doa ya
salar hem de kamusal yararlann gerektirdii bir zorunluluk ola
rak benimsemeli ve sermayenin karsna kan her trl engeli yo
lundan temizlerneye etkin ekilde yardm etmeliydi. Sermaye ak
nn denetimi, devlet yardmlan gibi dine aykn uygulamalann
izi srlp kkleri kazrunalyd. Artk kimse "kresel rekabetten"
kap -tabiat hep ayn kalan- ulusal ekonominin rahat hamakla
nna uzanamamalyd. Serbest ticaret anlamalan yeni pazarlar a
mal ve bunlar devlet mdahalesinden korumalyd; ulusal hk
metlerin yerine kresel hkmet gemeli, metalamaya kar ko
rumann yerini metalatrma kabiliyeti almal ve refah devleti ye
rini yeni bir kapitalist rasyonalizasyon ann rekabet devletine
brakmalyd. 3
Bylelikle, en ge seksenli yl1ann sonlarnda neoliberalizm
merkez sada da merkez solda da pensee unique (tek dnce) ha
line geldi. Eski siyasal tartma konular hal10lmu saylyordu.
imdi asl mesele ulusal "rekabet kabiliyetinin" artrlmas iin ya
plmas gereken "reformlar", zellikle de unlard: esnek igc
piyasalan, iyiletirilmi (gelir dalmnn st ucunda pozitif, alt
ucunda negatif trden) "tevikler", zel1etirme, hem konum ve fi
yat rekabetinde silah olarak hem de ahlaki dayankllk testi olarak
piyasalatrma. Paylam savalarnn yerini ekonomik bakmdan
gerekli ve de mmkn yegane eyin teknokratik tespiti ald; ku
rumlar, siyasetler ve hayat tarzlan buna uyum salamalyd. Tm
bunlara siyasal partilerin gerilemesi -kartel partileri olarak devlet
aygtlan pozisyonuna geri ekilmeleri- elik etti; ye saylan azal
d; sandk bana gitme oran, zel1ikle toplumun alt kesimlerinde

3. Wolfgang Streeck, "Industrielle Beziehungen in einer internationalisierten

Wirtschaft"; Politik der Globalisierung iinde, Ulrich Beck (haz.), Frankfurt am
Main: Suhrkamp, 1998, 8. 169-202 .

1 84 B YK GERLEME

dt.4 Seksenlerin bandan itibaren sendika rgtlenmeleri, dn

ya apnda grevlerde ciddi dzeylerde azalla birlikte, eridi - ba
ka bir deyile, sava sonras gelitirilen demokrasinin katlm ve
yeniden paylam aygtlar, en geni cephede yavaa ama bir o
kadar da kesin bir ekilde, gitgide g kaybetti ve bu yeni durum
normalleti.
Kurumsal ve siyasal gerileme sreci olarak neoliberal devrim,
yeni hakikat sonras siyaset an balatt.5 Neoliberal kreselle
menin birmekletirme program herkes iin vaat ettii refah fii
liyatta salamaktan uzak olduundan gerekliydi bu. 6 Yetmilerin
enflasyonunu ve onun sert bitiiyle ortaya kan isizlii, seksen
lerde devlet borlanmas ve doksanlarda toplumsal-siyasal "re
formlar" araclyla devlet finanslarnn iyiletirilmesi ve bunu da
yine, telafi olarak, zel harcamalar iin byk miktarlarda bor
lanma imkanlannn salanmas takip etti. Eitsizlik ve borlanma
gitgide artt halde ya da artt iin, byme oranlar geriledi:
Aaya damlama yoktu, onun yerine en baya biimiyle yukar
ya fkrma vard; bireylerin, ailelerin, blgelerin ve Avrupa para
birlii iinde uluslarn gelirleri arasndaki fark giderek ald. Vaat
edilen hizmet ve bilim toplumunun, gitgide ken sanayi toplu
mundan ok daha kk olduu ortaya kt; yoluna devam eden
kapitalizmin artk ihtiya duymadklarnn, lzumsuzlarnn nfu
su devaml artt: Savunmasz bir halde ve ne olduunu anlamadan,
hem vergi devletinin bor, nihayetinde de konsolidasyon devletine
dnmesine hem de finans krizlerine ve krizleri takip eden, so
nunda kendilerini hep daha kt durumda bulduklar, devlet d-
i
zeyinde kurtarma eylemlerine maruz kaldlar.? "Kresel ynetim",
kendisi yznden kapitalist ekonomiyle balar zlen ulusal de-

4. Peter Mair ve Richard S. Katz, "Changing models of party organization and

party democraey: The emergenee of the eartel party", Party Politics 1/1 (1995),
s. 5-28.
5. Bkz. . dipnot.
6. Streeek, Satn Alnm Zaman, a.g.y.
7. Oliver Naehtwey, Die Abstiegsgesellschaft. ber das Aufbegehren in der
regressiven Moderne, Berlin: Suhrkamp, 2016.
 NEOLBERAL KAPTALZM iN SONUN BALANGC 185

mokratik devlet gibi, neredeyse hibir ie yaramad. Bunun kre

sellemenin Cesur Yeni Dnyas'n tehdit eder hale gelmemesi
iin, mutabakat salanmas ve direniin datlmasnda ince yn
temler kullanlmas gerekiyordu, nitekim her eyden nce bu
amala gelitirilmi olan alet kutusu son derecede etkiliydi.

"Hakikat Sonras a"

Yalan, en yzszcesi bile, siyasette hep vard; Collin Powell'n

Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi 'nde Irak'ta kitle imha silah
lar bulunduuna dair, doruluu su gtrmez grntl kantlarla
yapt PowerPoint sunumunu dnn mesela. Ya da Almanya'
da, artk rahmetli olan, ama has bir sosyal demokrat olarak halii
bolca takdir gren bir savunma bakannn, ABD 'nin abalar sonu
cu Afganistan'da bulunan Alman birliklerinin orada ("Hinduku'
ta") Almanya'nn gvenliini salad iddiasn hatrlayanlar var
dr. Neoliberal devrim ve onunla balantl olan "postdemokrasi
ye"8 geile birlikte yeni bir tr siyasal yalan tredi dnyada, uz
man yalan. Al, vergi indirimlerinin vergi gelirlerini artrdn
bilimsel olarak kantlad iddia edilen Laffer Erisi yapmt.9 Ar
dndan, bakalannn yan sra, Avrupa Komisyonu'nun, 1992 iin
planlanan "i piyasann tam boyutuna ulatnlmas"nn mkafat
olarak Avrupa'da yurtii haslada %5 art, tketim mallannn fi
yatlarnda ortalama %6 d, "milyonlarca yeni i" ve kamu fi
nanslarnda yurtii haslann yzde 2,2'si kadar iyiletirme vaat
eden "Cecchini Raporu" geldi. Bu esnada ABD 'de Bernanke, Gre
enspan ve Sumrners gibi finans uzmanlan u fkirde birleiyorlar
d: Rasyonel yatrmclar tarafndan kendi karlan ve kendi he
saplan adna alnan nlemler, devaml "serbestleen" ve kresel
leen fnans piyasalarnn istikrar iin yeterliydi ve resmi makam-

8. Colin Crouch, Postdemokrasi, ev. Emre Zeybekolu, Ankara: Dost, 2016.

9. iktisat Arthur B. Laffer'in Reaganc vergi ve devlet borlanmas politika
sna katks iin bkz. David A. Stockman, The Triumph ofPolitics: How the Rea
gan Revolution Failed, New York: Harper and Row, 1986 .

1 86 BY K GERLEME
\
lann balon oluumlanna kar -balonlann artmasmn sonularn
ansz szsz bertaraf edebilecek durumda olsalar bile- hibir gi
riimde bulunmamalar gerekiyordu.
Bu srada partiler, hkmetler ve ana akm halkla ilikiler uz
manlar tarafmdan yaylan "anlatlar" IO ve bunlara dayandnlan
kararlar ile kararszlklar gitgide daha da absrdleiyordu. Eski ve
mstakbel Goldman-Sachs idarecilerinin ynetim aygtlan stn
deki nfuzu, gzden karlamayan uzmanlk bilgileri dolaysyla,
hibir ey olmam gibi devam ediyordu. Obama'nn Adalet Ba
kan Eric Holder, 2008 iin sorumlu banka idarecilerinden birinin
bile yarg nne kanlmad yedi yln ardndan, milyonlarla ifa
de edilen hatn saylr bir cret ald, banka idarecilerinin savun
masnda uzmanlam hukuki danmanlk irketine geri dnd.
Kocas ve kzyla Beyaz Saray'dan tandktan sonra, baka yerler
dmda Goldman-Sachs'tan ald -Larry Summers'nkinin bile
ok stnde- cretle yz milyonlarla ifade edilen bir servet edinen
Hillary Clinton, seim kampanyasmda kendisini "ok alanla
rm", aslnda kapitalist ilerleme tarafndan oktandr lzumsuz n
fus derekesine indirilmi "orta snfn" temsilcisi ilan ederek kt
ortaya.
Demokratik ynetim sanatmm ilzyonlann gelitirip yayan
neoliberal evrensekiliin bak asna gre, hakikat sonras a
Brext referandumunun yapld ve Clintonizmin Donald Trump
tarafmdan bitirildii yl olan 20 16'da balad elbette. i i Ancak post-

10. Bu kelime ksa sre nce edebiyat teorisi ve psikolojiden siyasete gp

orada feci bir hzla kariyer yapt. artc deil; Wikipedia'ya gre bir anlatda
"duygulann aktanld, ynlendirmenin yapld ve gvenin saland anlaml
bir hikaye" sz konusudur. ilgili Wikipedia maddesi iin bkz. de.wikipedia.org/
wikijNarrativ (Kasm 2016'da eriildi). Kavram, zellikle, bugn kt sonulanan
her oylamadan sonra daha iyi bir "anlatnn" istendii "Avrupa" balamnda po
pler.
1 1 . 15 Kasm 2016'da Oxford Dictionaries'in yayn kurulu "hakikat sonras"m
yln kelimesi ilan etti. ok gemeden Gesellschaft fr deutsche Sprache de buna
katlp postjaktisch'i (olgu sonras, hakikat sonras) Almanca "yln kelimesi" ilan
etti: "Gittike daha byk toplumsal tabakalar, 'u tepedekilerden' hazzetmeme
lerine ramen, olgulan grmezden gelip bariz yalanlan bile seve seve kabul et-
 NEOLBERAL KAPTALZM iN SONUN BALANGC 1 87

demokrasinin kmesinin -ABD 'de nihayetinde sadece en stteki

yzde birin yararland kreselleme "anlatlarna" gsterilen kit
lesel sabrn tkenmesinin- ardndan, hakim "sylemin" savunu
cular zorunlu "olgu ve hakikat kontrolleri" talep ettiler; bir yanda
kresel alg ekonomisinin br yanda eitimde ulusal tasarrufun
bulunduu kska harekatmn yol at "aklara" zldler; are
diye de seme hakkmn kullanlmasna nkoul olarak eit eit
uygunluk testleri talep ettiler. O kadar uzun sre zamanlarm
Kim Kardashian, Selena Gomez, Justin Bieber'n Facebook say
falanyla, hep beraber kapitalizme destek vererek geiren bu rezil
Ierin seim sandna geri dnmesi tehlikeli bir gerilemenin sm
yali gibi grnyordu. "nsani yardm amal mdahaleler" veya
Dou-Bat ihtilafnn -bu sefer SSCB yerine Rusya'yla ve kom
nizm yerine LGBTQ ile- canlandrlmas gibi aralarla dikkatleri
. kendi toplumlanmn knden saptrna eylemleri de birden ke
sildi. Hakikat ve ahlak artk hie saylyordu - ngiltere'de, muha
fazakar milletvekillerinden biri, "uzmanlann" tavsiyesine ramen
neden AB'den k iin ar yaptnn sorulmas stne u ak
lamay yapmt: "Bu lkede uzmanlar halkn camna yetti!"13

--. meye hazr hale geliyor. 'Hakikat sonras ada' hakikat talebi deil, 'hisse
dilen hakikatin' dile getirilmesi baarya ulatnyor." Edebiyat fakltelerinde yl
larca sren konstrktivist hakimiyetin ardndan (anlat!) aym lkenin akademis
yen olmayan vatandalanm karalama maksadyla anszn nesnel hakikatin yeniden
kefL'
1 2. Bir zamanlar ABD 'nin gney eyaletlerinde siyahi vatandalann tabi tutul
duu okuryazarlk testleri ile benzerlii gzden karmamak lazm. Web sitesine
gre "Alman DAX irketlerine ilikin dijital konulan stratejik aratrma enstit
s Digital Society Institute direktr" olan Sandro Gaycken 29 Kasm 2016'da
Frankfurter Allgemeine Zeitung'da yaymlanan yazsnda gzel bir rnek sunuyor:
"Bir 'gnosokrasi' lazm bize. Oy kullanmak isteyen kii siyasal yeterliliini ispat
etmeli... Bunun iin her oy kabininin nnde her alandan (d politika, i politika,
evre, ekonomi vb.) basit bir sorunun olduu oktan semeli bir test yaplmal.
Ancak baaril olan kii oy kullanabilmeli."
13. Michael Gove, akt. Henry Mance, "Britain has had enough of experts, says
Gove", Financial Times (3 Haziran 2016); ft.com/content/3be49734-29cb-l le6-
83e4-abc22dSd108c (Kasm 201 6'da eriiidi).
f
188 BYK GERLEME

Ahlakiletirme, Ahlakszlama ve Bastn1anlann

Geri Dn

Bugn, demokratik-kapitalist toplumlann stne gkten dm

yeni bir tr kltrel yarlma "an zihinsel durumunu" tanmla
yc niteliktedir. Yapsal olarak, yarlmn temelinde, "kresel
lemenin kaybedenlerinin" says devaml artarken uzun zamandr
alttan alta byyen, "kreselleme" yznden duyulan huzursuz
luk yatyor - 2008 'deki finans krizinin ardndan gelen yllarda,
kaybedenlerin niceliinin ak protesto niteliine dnt kritik
bir evreye varan bir sre bu. Bunun bu kadar zaman almasnn bir
nedeni de, nceden kaybedenleri savunanlarn en ge doksanh yl
larda kreselleme fan kulbne katlm olmalaryd. Kreselle
meyi zm deil de sorun olarak yaayanlar artk savunacak
kimse yoktu. Kresellemenin altn dnemi -gelime imkann ka
pitalist piyasalarn genileme basksm altml ve yetmili yllarn
toplumsal devriminin zgrlk deerleri ve insan zgrleme
sine dair topik vaatleriyle birlikte yklemekte gren- kozmopo
litizm ynelimli bir bilin endstrisinin tesis edilmesinin nn
at.14 Bu esnada neoliberalizmin pensee unique 'i uluslararas bir
tartma topluluunun ahlaki juste milieu's (orta noktas) ile kay
nat. O zaman semner masalar stnde kurulan hava hakimiyeti
bugn, kresel dzeyde genileyen kapitalizmin ahlakiletirilmesi
ile bu genilemenin karlarna zarar verdiini grenlerin ahlak
szlamasnn el ele gittii zel bir kltr savanda harekat ss
i

ilevi gryor.
Bat demokrasilerinde sandk bana gitme oran yllarca d
tkten sonra ksa bir sre nce, bilhassa alt tabakalarda yeniden
ykseldi. Demokrasinin bir siyasal slah arac olarak yeniden ke
fedilmesi en bata, ulusal siyasal sistemleri birbirine katan yeni

14. Eve Chiapello ve Luc Boltanski tarafndan betirnlenen, deien bir toplu
ma uyum salayan kapitalizmle "1968"in uyumunun bir vehesi (bkz. Le nouvel
esprit du capitalisme, Paris: Gallimard, 2011).
 NEOLBERAL KAPTALZM iiN SONUN BALANICI 189

parti ve hareketlere yarad kukusuz. Bu yzden, uzun zamandr

birbirleriyle karde gibi olmu ve devlet aygtlaryla kaynam,
devletlerin taycs olan partiler ve onlarn bildiri uzmanlar ta
rafndan "demokrasi" iin lmcl bir tehlike olarak alglanan bu
parti ve hareketlere sava ald. Bu arada yaylp ksa zamanda
hakikat sonras sz daarcna dahil edilen ve bu mcadelede kul
lanlan kavram "poplizm"dir: Neoliberal kreselleme koulla
nnda "sorumlu" siyasetin TINA mantna yanamayan hem sa
hem de sol akmlar ifade eder.
Poplizm kavramnn, ABD'nin yirmili yllardaki ilerici dne
mine ve Robert M. La Follette'in (1 855- 1925 ; 1924 yl bakan
aday) lerici Parti'sine kadar uzanan uzun bir gemii var. Daha
sonra poplizm, kendilerine "elit" deyip zenginleenlere kar
kendilerini "halkn" muhalefeti olarak gren Latin Amerikal si
yasal hareketler iin kullanlan, daha ziyade ntr bir kavram 01-
dU.15 Birka yldr poplizm, dnya apnda liberal partiler ve med
ya tarafndan, alternatifsiz olduu ilan edilen uluslararaslamaya
kar ulusal alternatiflerde srar eden yeni muhalefetin tm iin
polemik amal bir terim olarak kullanlyor. Klasik poplizmde
halk, siyasal ihtilaflarda "kk insanlara" dman zihniyetli, eko
nomik olarak gl ve ktrel olarak kibirli bir aznl iktidardan
uzaklatrmak iin salanan birlik olarak tasavvur ediliyordu; bu
haliyle poplizmin hem sol hem de sa anmlar vard. Bu da
aynmlar engellerneyi ve Trump ile Sanders', Farage ile Corbyn'i
ve Almanya'da Petry ile Wagenknecht'i ayn propaganda kabna
sokrna imkan sunduu iin, kavramn kresellemeye inananlar
tarafndan benimsenmesini kolaylatrd. 1 6
Birilerini poplist addedenler ile onlarn poplist addettikleri
arasndaki yark, bugn finansal kapitalizmin kriz toplumlarnda

15. Emesto Laclau, Poplist Akl zerine, ev. Nur Betl elik, Ankara: Epos,
2013; Chantal Mouffe, Agonistics: Thinking the World Politically, Londra ve New
York: Verso,,2013.
16. Poplistler de misliyle mukabele edip TINA dsturunun her savunucusu
nu aslma astanna balcpadan kreselleme "elitlerinden" sayyorlar.
1 90 B YK GERLEME

hilim siyasal ihtilaf hattn meydana getiriyor. Sz konusu tema

kresel kapitalizm ile devlet rgtlenmesi ilikisi kadar nemlidir.
Gnmz kapitalist toplumlann, ulusal siyasetin gereklilii ve
meruiyeti zerine ihtilaflar kadar kutuplatran bir ey daha yok
tur; bu tartmada karlar ile kimlikler iyice i ie gemekte, So
uk Sava sona erdiinden beri hi olmad kadar dmanca kar
lkl aklamalara yol amaktadr. Bunun sonucunda ortaya kan
ve her an ahlaki yok etme kampanyalanna dnebilecek din sa
valar toplumsal ve bireysel kimliin nemseme ile kmseme,
ierme ile dlarna, tasvip etme ile aforoz etme kararlarnn veril
dii derinlerdeki en duyarl katmanlanna temas ediyor. 17
Poplistler tarafndan olumsuz (ama kendileri tarafndan olum
lu) anlamda "elit" denenlerin yeni partilere gsterdii kapallk
tepkisi, kreselleme siyaseti iin karakteristiktir. Tekdze olan
enternasyonalist dil kullanmnda, "poplizme" her eyden nce
bi1isel bir sorun muamelesi yaplr: Poplizm taraftarlar aslnda
karmak zmlere ihtiyalan olduunu (ve bu zmlerin enter
nasyonalizmin denenmi gleri tarafndan onlara nasl ylmadan
ve baanyla sunulduunu) anlamadklan iin "basit zmler" is
teyen insanlar olmaldr - bunlann temsilcileri de teknokratlann
karmak zmlerinin alternatifinin olmad bilindii halde "in
sanlara" arzu ettikleri gibi "basit zmler" vaat eden siniklerdir.
Byle olunca da yeni partilerin ortaya k, eitim eksiklii ve
ktrllere saygszlk olarak kendini davuran ey, Kk nsan
larn Byk Gerilemesi olarak aklanabiliyor ve referandumlann
kaldnlmas veya siyasal kararlann siyasal olm,ayan uzman ve ma
kamlara devriyle ilgili "sylemler" gelitirilebiliyor.

17. Bu ihtilafn uluslararas boyutu ilgintir. EnternasyonalistIerin enternas

yonali milliyetilerin enternasyonaline kar uyanda bulunur, demokrasi adna
onunla mcadeleye anr - ve tersi. Bunlann arasnda bir de (neo)Iiberal enter
nasyonal tarafndan hem i hem d politika dzleminde mcadele edilmesi ge
rektii sylenen "otoriter" enternasyonal sz konusudur (bylelikle milliyetilik
ile otoritarizm bir tutulur). Nitekim Avrupa'daki poplist denen partilerin liderleri,
hatta Trump ve Trkiye'nin fiilen olumakta olan diktatr Rusya'dan genellikle
olumlu bahsederler.
 NEOLBERAL KAPTALZM iN SONUN BALANGlCI 191

Bunun sonucu gndelik hayatta kreselleme kart partilerin

ve yandalarnn ahlaki ve kltrel olarak dlanmas olur. Bilisel
rt noksanl aklamasnn ardndan, uluslararaslamann risk
lerine ve yan etkilerine kar korunmak iin ne srlen yeni ulusal
siyaset taleplerinin ahlaken knanmas gelir; rklk ve sava ha
tralarn harekete geinnes beklenen ve duruma uygun den sa
va l "etnomilliyetilik"tir. "Etnomilliyetiler" kreselle
menin sadece ahlaki deil ekonomik gereklerini (kresel rekabet)
de karlayacak olgunlukta deildir; "Endie ve zntleri," der
resmi dil, "ciddiye alnmal" - ama sadece sosyal grevliler tara
fndan. Maddi ve ahlaki bozulmaya kar itirazlarn faist olduun
dan pheleniliyor; eskiden alt snflar savunanlar kreselleme
nin tarafna gemi, bunlarn eski mvekkillerinin elinde de kapi
talist modernleme basksna kar itirazlar dile getinnek iin si
yaset ncesi yoksunluk deneyimlerinin ilenmemi dilsel ham
maddesinden baka bir ey kalmamtr. Hem "stte" kzgnla
hem de "altta" hareketlenmeye neden olan, geerli uygar kamusal
dil kurallarnn devaml ihlali buradan kaynaklanr. Kreselleme
nin kaybedenleri ve kartlar, altyaplarn en kreselinin yard
myla, elitistler tarafndan kltrel ve ahlaki bakmdan geri diye
aalanmaktan korkmayacaklar kendi iletiim evrelerini kur
mak iin kamusal medyadan kap "sosyal" medyaya kararak ah
laki sansr deliyorlar. I S

Kopanlar

Brexit ve Trump'n seilmesi gibi 20 1 6 ylnn hayret verici olay

lar sadece liberal kamuoyunu deil, o evrelere mensup sosyal bi
limleri de artt. Neoliberalizmin kresellemi toplumlarnn
yarlmasn, bu toplumlarn iktidar ve sylem elitlerinin, bir za
manlar siyasal duygusuzluklarn makul bir teslimiyet olarak yo-

18. Almanya'da AfD br partilerin her birinden daha ok Facebook takipi

sine sahiptir.
192 BYK GERLEME

rumlamak gerektiine inamlan bastrlanlarn geri dn kar

sndaki afallamasndan daha iyi belgeleyen bir ey yok. ABD 'nin
dou ve bat yakalarndaki "sekin" ve dolaysyla iyi ba topla
yan niversiteler bile birer erken uyar sistemi olarak yanld. Yir
mi dakikalk telefon mlakatlaryla yaplan "gr" aratrmala
nyla gnmzn istikrarszlatrlm kriz toplumlarnn durumu
hakknda bir ey renmek artk mmkn deil anlalan. Sosyal
bilimcileri, karlalmak istenmeyen veya -bu mmkn deilse
sorularna ne cevap beklediklerine inanyorsanz yle cevaplar ve
receiniz ve bylece aalamalarna maruz kalmayacanz, ya
banc bir gcn ajan olarak grenlerin says devaml artyor olsa
gerek. "Elitlerin" kendi toplumlarnn durumu hakkndaki yanl
samalar bylece patolojik olarak hakl km oluyor. Bugn sa
dece birka sosyal bilimci haJ.a aaya dikkatle bakyor gibi; r
nein Robert Putnam'n Our Kids: The American Dream in Crisis
(ocuklarmz: Krizde Amerikan Ryas) kitabn okuyan kimse
Trump'n seim zaferine armamtr. 19
Burjuva solun 20 16'nn olaylarn anlamas uzun zaman ala
cak. ngiltere'de, i Partisi'nde geriye kalan Blair taraftarlar,
yeliin ekonomik yararlarn uzun uzun sayp dkerek AB 'de kal
mak iin eski semenlerini kazanabileceklerine inanyorlard, bu
yararlarn arpk blmn hesaba katma gerei duymamlar
d. Kendi lkelerinin batan gruplarnn ve blgelerinin gndelik
deneyiminden kopan liberal kamuoyu, semenlerin kendi setik
leri hkmetin onlarn karlarn korumakla, uluslararas anla
malardan daha ok ilgilenmesini isteyebilece&ini anlamad. Baz
semenler de yirmi birinci yzylda iverenler arasndaki ulusla
raras bir dayanmann, kendi ilerini dizginsiz kresel rekabete
teslim etme ykmlln de barndracan anlamak istemedi.

19. Robert D. Putnam, Our Kids: The American Dream in Crisis, New York:
Simon and Schuster, 2015.
 NEOLBERAL KAPTALZM N SONUN BALANGC 1 93

Fetret Dnem

Ne beklemeliyiz? Clinton makinesinin Trump'la sklmesi, Bre

xit, Holland'n ve Renzi'nin baanszlklan, hepsinin ayn yl ol
mas neoliberal dnm geiren kapitalist devlet sistemlerinin
krizinde yeni bir evreyi iaret ediyor. Bunun iin Antonio Grams
ci'nin "fetret dnemi" kavramn nerdim20: eski dzenin oktan
dr dald ama yenisinin henz oluamad, sresi belirsiz d
nem. Kresellemi kapitalizmin 20 1 6 'da poplist barbarlann ta
arruzuyla dalan dnyas eski dzendi. Bu dnyann hkmetleri
kapitalizmin kresel genilemesine eklenme frsatn karmamak
iin ulusal demokrasilerini postdemokratik olarak etkisizletirmi,
kapitalist piyasaya demokratik-eitliki mdahale taleplerini ge
lecekteki bir kresel demokrasiye ertelemiti. Henz kurulmakta
olan yeni dzenin neye benzeyecei, fetret dneminden beklene
cei gibi, belirsiz. Yeni dzen ortaya kncaya kadar, Gramsci'ye
gre, "bin bir eit patolojik fenomen" beklemeliyiz.
Gramsci'nin kulland anlamda fetret dnemi, allagelmi
nedensellik balarnn hkmszletii ve her an olaand, teh
likeli, allagelmi ereveye smayan grotesk bir eyin olabile
cei, bambaka geliim hatlar birbirleriyle uzlamakszn yan ya
na uzand iin de devaml istikrarsz biimlenimlerin ortaya k
t ve hesaplanabilir yaplarn yerini beklenmedik olaylar zinci
rinin ald ar belirsizlik dnemini anlatr. Bu yeni hesaplana
mazln sebeplerinden biri, neoliberal kapitalizmin siyasal snf
lanmn, poplist devrimden sonra kendi devletlerinin halkn daha
ok dinlemeye zorlanmasdr. Kresellemenin tercih ettii ku
rumlar uruna askya alndklan yllann ardndan, ulusal demok
rasiler honutsuzluun dile getirilmesinin kanal olarak aadan
yeniden kullanma sokuldu. Uluslararas piyasalann rasyonelle-

20. Woifgang Streeck, How Will Capitalism End?, Londra ve New York: Ver
so, 2016, s. 35-46.
,
194 BYK GERLEME

tinne basks karsnda ulusal savunma hatlarnn planl ekilde

tasfiye edildii zamanlar sona erdi. Trump'n ardndan ngiltere'de
AB tarznda (doru sonu kncaya kadar oylama yaparz biz)
ikinci bir Brexit referandumu elbette artk olmayacak. Gz al
m bir semen kitlesi alternatifsiz ekonomik zorunluluk dayatma
lanm da srur kontrollerinin imkansz olduu iddialanm da kabul
lenmeyecek. Sorumluluk temeli stne kurulmu partiler yant ve
rebilme 'nin ne demek 0lduunu21 yeniden renmek zorundalar,
yoksa yerlerini baka partilere brakmak zorunda kalacaklar.
ngiltere'nin yeni babakannn "Tek Ulus" retorii, siyasal li

derlerin de bundan kaamadn gsteriyor. Theresa May'in daha

1 1 Temmuz 20 1 6'daki adaylk konumasnda, seksenlerden beri
i Partisi'nden bile bir defa olsun duyulmayan talepler gndeme

geldi: Eitsizlikle mcadele, yksek gelirlerin adil biimde vergi

lendirilmesi, daha iyi bir eitim sistemi, alanlann irketlerde
ynetime katlmas, ngiltere'deki iyerlerinin yurtdna kayma
sna kar nlemlerin alnmas ve tm bunlann yannda gn s
mrlandnlmas. AB 'den kmann ngiliz siyasetine en bata se
mene kar sorumlu olduunu hatrlattm, May'in seim sonu
cunu "insanlarn daha gl, daha adil bir ekonomi istemesine"
dayandrd 20 1 6 Kasm ayndaki ngiliz Sanayi Konfederasyo
nu'nun yllk kongresindeki konumas da doruluyor.22
May'in yeni-korumac programatii sosyal demokrat solu tat
sz sorularla kar karya brakyor. Trump da sanayi ve ticaret po
litikasyla ilgili vaatlerini yerine getirmeye altnda sol iin so
run olabilir, ki zeki biri olan Bernie Sanders he.n Obama'mn sekiz
ylnda ktlemeye devam eden eski sanayi blgelerinin iyileti
rilmesi hem de ulusal altyapnn yeniden inasnda "Keynesyen"

2 1 . Peter Mair, "Representative versus responsible governments", MPIfG

Working Paper Say 09/8 (Eyll 2009); mpifg.de/pu/workpap/wp09-8.pdf (Kasm
2016'da eriiidi).
22. N. N., "May will niedrigste Untemelunenssteuem der G20", Frankfurter
Allgemeine Zeitung (21 Kasm 2016); faz.net/aktuelllwirtschaft/wirtschaftspoli
tik/theresa-may-will-niedrigste-untemehmenssteuem-der-g20-14537468.html
(Kasm 2016'da eriiidi).
 NEOLBERAL KAPTALZM N SONUN BALANGc 195

bir program iin birok defa desteini nerdi zaten. Bunun iin ge
reken yeni borlanma, vaat edildii gibi vergiler de drlecekse,
ncelikle lml sol siyasetilerin ve iktisatlarn uzun zamandr
gzdesi olan yeni-Keynesyen reetelere uygun olacaktr ("Kemer
Skmann Sonu"); ay Partisi Grubu'nun geri kalannn direniine
kar ancak demokratlarn yardmyla kongreden geirilebilecek
tir. Grne gre, Trump'n aklnda olan, merkez bankasnn i
birliini gerektiren "Helikopter Para"nn kullanlmas iin de ayn
ey sz konusudur.
Elbette Trump ve May'inki, hatta belki Le Pen veya Hamon'
unki gibi kreselleme sonras, yeni-korumac bir siyaset de istik
rarl bymeyi, daha ok ve daha iyi i olanan, kamusal ve zel
borlarn azaltlmasn ve de Dolar ya da Avro'ya itimat edilmesini
gvenceye alamaz. Gnmzn finansal krizler kapitalizmi, ulus
lararas dzeyde yukardan ynetilebilir olmad gibi ulusal d
zeyde de aadan ynetilebilir deiL. Negatif faizler ve macera
perest bir para arz genilemesiyle "geleneksel olmayan", gven
cesiz tahvillerin merkez bankalar tarafndan para baslarak satn
alnmasndan meydana gelen, bymeye benzer bir ey yaratma
nn denendii bir para politikasnn pamuk ipliine baldr. "Uz
manlar"a gre gerekli olan tamamlayc neoliberal "yapsal re
formlar", hala en azndan baz eyleri etkileyebilecekleri lkeler
de, hayat ilikilerinin kendilerine dikte edilen "kresellemesine"
kar olan nfusun direniine taklp kalyor. Sendikalar ve devlet
ler kresel piyasalardaki glerini kaybettikleri veya devrettikleri
iin de bu esnada ekonomik eitsizlik artyor. Ekonomik yeniden
blmle ilgili ulusal kurumlarn geri dndrlemez biimde
tahrifi ve buradan kaynaklanan, para politikas ve merkez bankas
politikasna son are olarak an bel balama durumu, kapitalizmi
teknokratik olduu gibi poplist yntemlerle de ynetilemez hale
getirdi.
siyasette, kltrel simgelerle ilgili olarak da ihtilaflarn ya
anaca tahmin edilebilir. "Poplistlerin" abalad zere yerel
kklerin deeriniv ykseltilmesi, en geni anlamyla gmenlerin
196 B YK GERLEME

deersizlemesini mi getirecek? Peki sol, uyuukluktan kurtulmu

olanlara u esasl kltrel borcunu deyebilecek mi? Karlkl
ar szler sylendi; bar, solun kozmopolit orta snftaki burju
valam taraftarlarn rktebilir. Aynca Trump, May ve brleri
ekonomik baarszlklarda hedef saptrmak iin etnik ve baka
aznlklara kar incelikli veya incelikten uzak kampanyalar ba
latma ayartsna kaplabilir. Sonu hem sekinlerin hem de sekin
olmayanlarn isyan olacaktr.
Uluslararas dzlemdeyse iler imdilik daha az dramatik ola
bilir. Yeni ulusal korumaclarn -Obama, Blair, Clinton, ayrca
Sarkozy, Hollande ve Cameron, hatta "zgr Bat'nn son savunu
CUSU"23 Merkel'in aksine- ne in ve Rusya'da ne de grlebildii
kadaryla Afrika ve Yakn Dou'da olanlara kar dnya siyasetin
de insan haklarna sayg gsterilmesi gibi bir arzular var. En geni
anlamyla hmanist mdahaleleri savunanlar zebilir bu. Pussy
Riot gibi sanatlara kar Rus hogrszl, 1 Eyll sonras
dnemin ie ynelen ynetimlerinin misyonerce reflekslerini ha
rekete geirmeyecek. ABD'de ("S.kerim AB'yi" diyen) Victoria
Nuland dileri bakan olmad, ama dileri bakanlndaki insan
haklar grubu niversitedeki grevlerine dnd. Ukrayna'y AB ve
NATO'ya dahil edip Rusya'nn Karadeniz'deki limanlarn elinden
alma planlar da Suriye gibi lkelerde "rejim deiiklii" projeleri
de artk rafa kalkt. ABD'nin Sovyetler sonras Rusya'y yeni bir
Souk Sava 'a ekme abas gndemden dm olabilir. Rusya'
nn yerine elbette in geirilebilir, Bakan Trump in'i ABD 'deki
pazar payndan vazgeirrnek ve buna ramen Aperikan hazine bo
nolarn satn alp saklamaya mecbur etmek isteyebilir.
levsiz kurumlar ve kaotik nedensellik zincirleriyle sregiden

fetret dneminin alttan yaplandrlm balamnda devletin ikti

dar aygtlarna nfuz eden "poplistler" ayn bir belirsizlik kayna-

23. Alison Smale/Seven Erlanger, "As Obama exis world stage, Angela
Merkel may be the liberal West's las defender", The New York Times (12 Kasm
2016); nytimes.com/20 1 6/11/13/world/europe/germany-merkel-trump-election.
html (Kasm 2016'da eriildi).
 NEOLBERAL KAPTALZM iN SONUN BALANGC 197

dr. Fetret dneminin balangc Bonapartlk IDna benziyor:

Her ey mmkn ama hibir ey sonu vermiyor, hele istenen hi
bir ey olmuyor, nk neoliberal devrimde toplum gene "bir u
val patates"e dnd.24 Yeni korumaclar kapitalizmin krizini sona
erdirmeyecek; kukusuz siyaseti oyuna geri anyorlar ve kre
sellemenin kaybedenleri haline gelen orta ve alt tabakalar siya
setin aklna sokuyorlar. Solcular da, ya da artk her neye dnt
lerse onlar da, gnmzn ynetilemez hale gelen kapitalizmin
den daha dzenli, daha az tehlikede ve tehlikeli bir gelecee gei
in nasl olabileceini bilmiyorlar - Hollande'a, Renzi'ye, Clin
ton'a bakn. Ama tekrar bir rol oynamak istiyorlarsa "kresel y
netim"in ve kimliki ikame-siyasetin baarszlndan dersler
karmalar gerekiyor. Kendi kendine yaktrd adla "bilgi toplu
mu "nun batan dlananarm estetik sebeplerle kaderlerine, byle
likle de saa teslim etmemek gerektii; neoliberal tehditler sonu
cunda bile olsa "sradan insanlar" gzden karld takdirde koz
mopolitizmin srdrlebilir olmad; ulusal devletin, vatandala
rna kar deil, ancak vatandalaryla birlikte da alabilecei,
bu derslerden bazlardr. Avrupa balamnda bunun anlam udur:
Fazla btnleme isteyen, ihtilaf bier ve az btnleme elde eder.
Neoliberal an lider kiiliklerinin ksmen sol evrenselcilikten
kaynaklanan kozmopolit kimlikilii, tepki olarak bir ulusal kim
likilik yaratr, yukardan alnan anti-ulusal yeniden eitim nlem
leri de aadan bir anti-elitist milliyetilik retir. Bir toplumu eko
nomik veya ahlaki bakmdan zlme basksna sokan, geleneki
direni bier, nk ok uzun zaman evvel kendisine kontrol edi
lecei vaat edilen ama asla kontrol edilmeyen uluslararas piyasa
larn belirsizliine maruz kalanlar, ellerinde tuttuklar ulusal de
mokrasi kuunun, demokratik kresel toplumun dalndaki iki kua
ye olduunu grmtr.

24. Karl Marx, Louis Bonaparte'n 18 Brumaire'i, ev. Sevim Belli, Ankara:
Sol, 4. Basun, 2007.
 14

Sayn Bakan Juneker

David Van Reybrouek

Sayn Bakan Juneker,

Avrupa Birlii yakn zamanda tarihe kanabilir. Aynmak iin d

zenlenen referandumlar, poplizmin ykselii, transatlantik ittifa
kn dnm, komusu Rusya'nn yeni emperyal hrslar, Arap
Bahar'nn baarszl, mlteci krizi, terrizm, genel anlamda po
litik kurumlara olan gvendeki d ... Son birka ylda gerekle
en btn bu sosyal ve siyasi gelimeler, kamusal hayat dzenle
menin kapsayc ve salam yolu gibi grnen bir eyi hzla zayf
latt.
Tarihte daha nee grlmemi bir ekilde, Avrupa Birlii'nin
son elli yldaki geliimi hem corafi hem de g olarak byme
ynndeydi. AB, kinci Dnya Sava sonrasnda iki lke arasn
daki elit bir proje olarak balad -"Fransa ile Almanya'nn demir
elik endstrilerini birbirine balayalm ki biri dierinin haberi ol
madan silahlanamasn"- ve yllar iinde, yanm milyar vatanda
iin en yksek siyasi karar verme mekanizmasna dnt. Ger
ekten de olaanst bir projeydi.
Kasm 2014'te, Avrupa Komisyonu'nun 12. Bakan oldunuz;
bu yap, Avrupa Konseyi ile beraber Avrupa'nn en gl iki yrt
me yapsndan bir tanesi. Ve bu yapnn son bakan olabilirsiniz.
 SAYIN BAKAN JUNeKER 199

Birka yl nce bir arkadam, Brksel'de yaayan sanat Tho

mas Bellinck, geici bir Avrupa ryas mzesi kurdu. smi, "Domo
de Europa Historio en Ekzilo", yani Esperanto dilinde Avrupa Ta
rihinin Srgn Evi idi. Buray ziyaret ettiniz mi? Mze, "tarihe g
mlm Avrupa Birlii'ndeki hayat zerine ilk uluslararas sergi"
olarak tantyordu kendisini. Ziyaretilerini zaman yolculuuna
kararak "yarm yzyl kadar geriye, yirmi birinci yzyl balarna
gtren" mzede, ktkten on yllar sonra, bir siyasi projenin y
kntlar grlyordu. Mzenin kendisi de khne ve sefil haldeydi
- cumartesi leden sonralar birka gnll ve koleksiyoner ta
rafndan ynetilen, 20 o ' lardan kalma sararm gazete kprleriy
le, l sineklerle dolu tozlu vitrinleriyle birka hznl odas olan
kk bir kurum. Seyircilerin dikkatine sunulan ilk belge, ok
uzun sre nce, oktan unuttuumuz 2012 ylnda Avrupa Birlii'
ne verilmi olan Nobel Bar dl'nn solmu bir kopyasyd.
Aslnda ok zekice kurgulanm bir sanat yerletirmesi olan mze,
Brksel, Viyana, Atina, Rotterdam ve Wiesbaden gibi birok e
hirde sergilendi.
Hepsi komik ve abartl grnyor olabilir, Bay Juncker, ancak
sanat bu konuda son derece samimiydi: Bu kayda deer projenin
gerekten de bir gn sonu gelebilir. yi sanat zaman zaman ileri
grl olabiliyor, ancak Thomas Bellinck'in Byk Gerileme'nin
bu kadar abuk balayacan ngrdnden emin deilim. Ge
riye baknca, 201 6 bardan tat nokta gibi duruyor.
Brexit ve Trump 'tan beri, binlerce analiz ve yorum grdk. Si
yasetilerin, partilerin ve hatta bireylerin nerede yanl yaptna
dair yazlar her yerde bulabiliyorduk - ancak artcdr ki, usu
ln neden yanl ilediine dair aklamalar ok nadirdi. u anki
biimleriyle seimlerin, halkn ortak iradesini hkmetlere ve po
litikalara tercme etmek iin fena halde modas gemi bir tekno
loji olup olmadklarn sorgulamak hala zndklk saylyor.
Byk Gerileme'nin birok farkl sebebi olduundan, kendisi
ne kanl;naz olarak birok farkl zm bulmak zorunda kalaca
z. Ancak bu mektupta, ok nemli bulduum bir noktaya par

200 BYK GERLEME

mak basmak istiyorum: demokrasiyi nasl yrttmze. De

mokrasinin ilemesini salayan tatbiki prosedrler ve gndelik
arayzlerle ilgileniyorum. Haliyle, bunun eitimimle bir alakas
var. Bir arkeoloji mezunu olarak, maddi dnyann pratik koulla
rnn ikincil neme sahip olduunu reddediyor ve aslnda dnyay
oluturanlarn bunlar olduunu dnyorum. Aralar sonular
ekillendirir. Ya da, Alman bombalaryla yklm Avam Kamara
s'nn ne ekilde yeniden ina edilmesi gerektii tartlrken
Churchill'in dedii gibi: "Biz binalarmz ekillendiriyoruz, sonra
onlar bizi ekillendiriyor."
u anda insanlara sz hakk verebilmek iin elimizdeki aralar,
seimler ve referandumlar. Ancak bunlar cidden en uygun aralar
m? Toplumlarnn geleceine dair byk kararlar almaya davet
edilen vatandalar, gerekten kapal kaplar ardndaki seim san
dnda, bilgiye ulama zorunluluu olmadan ya da baka insan
larla hi tartmadan, gerekten en iyi kararlar m veriyorlar? Bu
eski seim riteli gerekten yirmi birinci yzylda kolektif karar
verme mekanizmas olarak yapabileceimizin en iyisi mi? nsan
larn hayallerini ve politika tercihlerini ifade etmelerini salamak
ta en ehven aralar bunlar m?
Hi sanmyorum. Ve, insanlar demokratik srelere tekrar ka
tlmaya tevik edecek, yukarda bahsedilen baz semptom ve s
kntlara are olabilecek, usule dair bir reform ile demokrasiyi ger
ekletirme yntemlerimizi gncellememiz gerektiini savunuyo
rum.
Bir seimde oy verebilirsiniz, ancak bu oyu birka yl boyunca
deitiremeyeceksiniz. Seilmi temsilciye yetki devreden bu sis
tem eskiden gerekliydi belki -zira iletiim yavat ve bilgi snr
lyd- ancak bugn vatandalarn birbirleriyle iletiim seviyesiyle
tamamen ilintisiz kald.
Gerekten de on sekizinci yzyl sonlarna dayanan bir usulde
diretmemiz mi gerekiyor, hele sklkla saptrlp bir vaatler, spon
sorluklar ve maniplasyonlar karnavalna dntrlmken? Bil
gi, iletiim ve artan eitim seviyesi anda bulabildiimiz en iyi
 SAYIN BAKAN JUNCKER 20 1

yntem, gerekten birinin isminin yanndaki kutucuu iaretlemek

mi? Seimler, siyasetin fosil yakt gibi: Zamannda demokrasiyi
canlandnp desteklemilerdi, ancak u anda birok farkl tehlike
retiyorlar.
Referandumlar da daha iyi yntemler deiL. Referandumlarda,
insanlara, onlar dnmeye zorlamam olmamza ramen ne d
ndklerini soruyoruz - geri seim ncesinde aylarca her trl
maniplasyona maruz kalyorlar tabii.
On yllardr, referandumlar, vatandalar ve siyasiler arasndaki
mesafeyi amak iin ilevsel bir kpr olarak sunuldu. Referan
dum savunucularna gre, bireyler, bu yolla geleneksel temsili de
mokraside birka yllna devrettikleri gcn bir ksmn geri ka
zanabiliyorlard. Semenler iki seim arasnda karar verme meka
nizmalarnn tamamn bakalarna devretmektense, belli bal po
litikalara dair sz syleyebiliyordu. Ancak, son zamanlardaki re
ferandumlar, yneten ve ynetilenler arasndaki mesafeyi kapa
maktansa, ok daha byk ve derin yanklar atlar. Brexit, Hol
landa'nn Ukrayna ile imzalayaca ortaklk anlamas iin yaplan
referandum, parlamenter reform iin talya'da yaplan referandum,
Kolombiya'da FARe ile bar iin yaplan referandum gibilerinden
aldmz ders u ki, eer halka danmak sandkta sorulan bir
EVET/HAYIR sorusu ile alacaksa, referandumlar yapldklar lke
yi birletirmek bir yana, daha da byor.
AB yelii ya da parlamenter reform gibi karmak politika so
runlarnn tek hamlede kr bir referandum baltasyla nasl zle
ceini anlamakta glk ekiyorum. Anayasaya yaplacak bir kalp
ameliyatnn, bu konudaki yetkinlii bilinmeyen vatandalara
emanet edilerek, artk pasanm bir ynteme dayal olarak nasl
icra edileceini anlamyorum.
Her ne kadar referandumda katlmn daha fazla olma ihtimali
seimlere kyasla bir gelime saylabilirse de, referandumlar yeni
skntlar yaratyor. lk olarak, vatandalarn yaptklar seimle il
gili bilinli olup olmadklarna dair bilgi edinme olanamz yok.
Adil ve dengeli, yalandan uzak bir kampanyayla (ki gnmzde
,
202 BYK GERLEME

pek de rastlanan bir ey deil) ya da devlet tarafndan yaplan, 01-

gulara dayal nesnel bir bilgilendinneyle bile ( svire'de olduu
gibi) oy verenlerin gereince bilgi sahibi olduunu garantileyeme
yiz.
kinci olarak, insanlarn neden iki seenekten birini setiini

bilmemizin de imkau yok. Referandumlarda, genel olarak gerek

ten sorulmayan bir soruyu cevaplyoruz. Belli bir politika oylan
yor olabilir, ancak semenlerin byk ounluu, bu frsat hk
metin genel perfonnansn deerlendinnek iin kullanacaktr. Do
laysyla referandumlar, zaman zaman iki seim aras birer deer
lendinne ve hatta erken seim rolne brnebilir. David Cameron
ya da Matteo Renzi'nin yapt gibi, liderlerin kendi siyasi kari
yerleriyle referandumun sonucunu dorudan ilintili gstennesi, ii
iyice kartrr. Kendi poplerliklerini fevkalade yanl hesaplayan
bu liderler, durumu daha da bulandrr. Bu durumda, sadece aka
sorulmam bir soruyu deil, oy pusulasnda bile bulunmayan bir
eyi cevaplam oluruz.
Sonu olarak, hem referandum hem de seimler, insanlarn si
yasi ideallerini ifade etmeleri iin pek de mkemmel olmayan
yntemler. Brexit ve Trump'n ac verici bir ekilde gsterdii gi
bi, Bat demokrasileri tehlikeli bir yolda ilerliyor: demokrasiyi sa
dece ve sadece oy venneye indirgemek.
Eer demokrasi teknolojimizi gncellerneyi reddedersek, sis
temi tamir edilemez bir hale sokmamz iten bile deil; 201 6 ha
lihazrda, 1 933 'ten beri demokrasi asndan en kt yl oldu. 00-
nald Trump 'n zaferi on sekizinci yzyldan kalma usulleri, on do
:
kuzuncu yzyldan kalma genel oy anlayn yinninci yzylla
gelen kitlesel medya aralarn ve yinni birinci yzyln sosyal
medya kltrn birletiren bir demokratik sistemde sapma deil,
manta son derece uygun bir sonu.
Amerikan ve Fransz Devrimleri sonrasnda, seimler demok
rasiyi mmkn klmak iin deil, ABD 'nin kurucularndan Tho
mas Jefferson'n deyimiyle, "doal aristokrasiyi" glendinnek
iin getirilmiti. G artk unvan, ato ve av topra sahiplerinin
 SAYIN BAKAN JUNeKER 203

elinde toplanamazd, bunun yerine entelektel yeterlilik ve ahlaki

stnlk gstererek kendini kantlam insanlara verilmeliydi.
"Seim" ve "sekin" kelimeleri, etimolojik olarak akrabadr: Se
imler, yeni sekinleri oluturan sretir.
Modern temsili hkmet tarzlarnn aristokratik temellerinin
ortaya kmasnda, Fransz filozof Bernard Manin'in byk katk
lar olmutur. i On dokuz ve yirminci yzyllarda, esas olarak aris
tokrasinin hakk olan oy verme ilemi, gitgide daha fazla vatanda
-iftileri, fabrika iilerini, kadnlar, genleri, yeni gelenleri
kapsayacak ekilde geniletilerek demokratikletirilmiti. Ancak
nitel deil nicel bir demokratiklemeydi bu: Oy verebilenlerin sa
ys artsa da, vatandalarn byk ounluu hala ses karamyor
du. Periyodik aralklarla bir kutucuu iaretlemek, kitlelerin y
neticilerine verebilecei tek cevapt.
Gazete, radyo ve televizyon gibi kitlesel medya aralar, yir
minci yzylda vatanda ile siyasetiler arasndaki temel iletiim
kanallaryd. Yzyln son eyreinde, bu kanallarda kayda deer
bir ticarileme gerekleti, bunun sonucunda da kamusal alann ya
ps ve doas derin bir dnme urad. Piramidin tepesiyle (ik
tidardakiler) en alt (halk) arasndaki orta blge, artk sivil toplum
dan ziyade medya piyasas tarafndan ekillendirilmeye balad.
Yirmi birinci yzyln banda, etkileim salayan internetin
ykselmesi, yeni ve kkten bir deiiklik getirdi. Sosyal medya,
bilgiyi edilgen bir ekilde tketen insanlar, etkin retici ve da
tclar haline getirdi. Bir zamanlar bilginin demokratiklemesi
eitlie doru atlan byk bir adm olarak grlrken, u an an
lyoruz ki internetin ald hal, sandmzdan ok daha az eitlik
i, ak ve demokratik. Bilgiye, iki byk Amerikan irketinin giz
li algoritmalar zerinden ulayoruz. Facebook ne sevdiimizi bi
liyor ve bize sevdiimiz eyleri gsteriyor: Kendi gvenli, filtre
lenmi balonumuza gitgide kapanp, sadece benzer dnen "ar-

1 . Bema'd Manin, Kritik der repriisentativen Demokratie, Berlin: Matthes &

Seitz, 2007.
204 B YK GERiLEME

kadalannz" ile konuuyoruz. Eer dier taraftan insanlar bizim

le konumaya cesaret ederse, bizim kutsal saydklarmza fke du
yarlarsa, onlara "trol" diyoruz. Jrgen Habermas'n, farkl dn
celere sahip vatandalar arasndaki herrschaftsfreie Diskurs (ta
hakkmden uzak sylem) idealinden uzaklatk.
Facebook aramzdaki grnmez duvarlar ykseltirken, Goog
le duvarn her iki tarafn kontrol edilmemi ierikle dolduruyor.
irket kendisine, bilginin doruluunu teyit etme ya da hakemlik
yapma roln deil, internette var olan aa karma roln bi
iyor. Onlara bakarsanz, Yahudi Soyknm'nn olmadn syle
mek ile termodinamiin ikinci kural ayn lde geerlilik ta
yor. Bunun sonucunda, kamuoyunu yanltmak ve bu ekilde L
genpresse, yalanc basn* olarak grlmeye balayan geleneksel
medyaya olan gveni azaltmak iin eitli politik alar tarafndan
kasten retilip dolama sokulan "sahte haberler" (eskiden yalan
dediimiz eylere bugn taktmz ad) modem demokratik haya
tn nemli bir parasn oluturmaya balad.
Bir duvar, iki dnya. Eer dier taraf bizimle konumaya kal
karsa, onlar trol oluyor. Biz onlarla konumaya kalknca Lgen
presse oluyoruz. Ve bu zihniyetle, ayakkablarmz giyip sanda
gidiyoruz.
Avrupa Birlii'nin paralanmasna bala anyor musunuz,
Bay Juncker?
Acil olarak, hem internette hem de gerek dnyada, vatanda
larn farkllklarna ramen bir araya gelip gvenilir bilgiye ulaa
bilecekleri, toplumun ne yne gitmesi gerektii konusunda bilinli

bir tartma yapabilecekleri alanlar oluturmal yz. Ak konua
lm, artk byle alanlara sahip deiliz. Kamusal alan daha da k
ld ve demokrasilerimiz bunun kurban oluyor. Yepyeni ba
lamIarda h8.la eski usulleri kullanyoruz. yirmi birinci yzyln t
kah otobanlarnn sesi ve komalar arasnda, on sekizinci yzyl
dan kalma at arabalannzla ilerlemeye alyoruz.

* Alman sann ana akm medyaya takt aalayc lakap. - .n.

 SAYIN BAKAN JUNCKER 205

Usulleri deitinneyi reddederek, siyasi karklk: ve istikrar

szl B at demokrasisinin karakteristik zelliklerinden biri haline
getirdik. Cameron'n kk, kt hesaplanm seim oyunu Brexit,
Fransa ve Hollanda gibi lkelerde bir AB referandumu zincirleme
tepkisi yaratabilir. AB 'nin iki kurucu yesinden birinin Birlik'ten
aynmasnn, tarihin en byk uzlama abas olan Avrupa Tyas
na lmcl bir darbe vuracan sylememize bile gerek yok.
u an saysz Batl toplum, "demokrasi yorgunluu sendro
mu"ndan muzdarip. Semptomlar referandum atei, parti yeliinin
poplaritesini kaybetmesi ve seimlere katlmn azalmas olarak
saylabilir. Ya da yetersiz hkmetler ve siyasal fel - meyann
acmasz didiklemeleri, kamuda gvenin azalmas ve poplist is
yanlarla beraber. Dnya Deerler Aratnnas, son derece zc
bir tablo iziyor: Gen Avrupallarn sadece yarsndan az, de
mokrasinin gerekli olduu fkrinde.2 Ancak sorun demokraside
deiL. Sorun oylamada.
Avrupa'nn durumu bu ekilde Sayn Bakan. Paralanyoruz.
Geen eyllde yaptnz yllk konumanzda Avrupa'nn "en
azndan ksmen, varolusal bir krizde" olduunu sylemitiniz.3
Peki buna verilen resmi tepkiler neden bu kadar vasat? Neden bu
byk krizin stesinden gelmek iin mterek, heyecanl bir aba
gremiyoruz? Neden Avrupa Birlii'nin ne anlama gelebilecei
konusunda yeni ve cesur bir vizyonun en ufak bir izini gremiyo
ruz?
AB 'nin her zaman abuk cevaplardansa, yava srelerde daha
baarl olduunun farkndaym. Bahsettiimiz bir lke deil, l
keler aras karmak: bir a ve burada diplomatik fikir birlii, ka-

2. Roberto Stefan Foa/Yascha Mounk, "The democratic discontent", Journal

ofDemocracy 27/3 (Temmuz 2016), 5-18, S. 7; uradan ulalabilir: www.journal
ofdemocracy.org/sites/default/files/Foa %26Mounk-27 -3.pdf (Aralk 2016'da eri
ildi).
3. Jean-Claude Juneker, "State of the Union Address 2016: Towards a better
Europe - a Europe that protects, empowers and defends" (14 Eyll 20 1 6), uradan
ulalabilir: europa.eu/rapid/press-re1ease_SPEECH-1 6-3043_en.htm (Aralk 20 16'
da eriildi).
206 BY K GERLEME

rizmatik liderlie ar basyor. Ama biz size oy verdik. 2014'teki

seimlerde, Avrupa Konseyi bakan adaylarnn televizyondaki
mnazaralarnn arka planndaki fkir bu deil miydi? Avrupa'y
temsil edecek bir yz bulmak? Parlamentoda kazanan tarafn Kon
sey'de lider olmasn salamak? Siz kazandnz. imdi yol gster
melisiniz.
u ana kadar, AB Brexit'e verebilecei en kt cevab verdi:
Omuz silktikten sonra gndelik teknik prosedrlere dnd. "Zaten
AB 'den kmay savunan kampanya yalanlarla doluydu, AB 'nin bir
deerlendirme yapmas gereksiz. Zincirleme bir tepki domaya
cak, hi kukumuz yok."
u ana kadar ABD 'deki seim sonularna da, Trump' cahil
likle sulayarak, olabilecek en kt cevab verdiniz: "Sannm Bay
Trump bilmedii dnyann etrafnda bir tur atana kadar iki yl kay
bedeceiz." Bu doru da olsa, Trump, Farage ve Johnson gibileri
ku beyinli yalanclar olarak tanmlayp hie saymak ve arkalarn
daki kayda deer semen kitlesinin fke ve korkusunu ciddiye al
mamak, yangna krkle gitmek oluyor. Evet, bu fkenin bir ksm
hayali ve poplist retorikten dolay abartlm olabilir, ama bir ks
m da gerek ve sizin tm dikkatinizi hak ediyor.
Eer demokrasi troller ile yalanclarn savana dndyse, Av
rupa Birlii de vatandalar ile irketlerin savana dnyor gide
rek. Bir zamanlar, yeni bir sava nleyebilmek iin ulusal sanayi
leri bir araya getirmeye alan barl proje olan AB, u anda zel
irketler ile fkeli vatandalar arasnda gitgide byyen bir gerilim
yaratyor.
Bugn yine iki Avrupa var, hatta iki Almanya bile denebilir. Ve
bu sefer Dou-Bat ya da kapitalist-komnist olarak aynm de
iller. Bu aynm, siyasi olarak temsil edildiini hissedenler ile si
yasi olarak temsil edilmediini hissedenler arasnda - ta ki bir po
plist lider gelene kadar. Zira bu gerekletiinde, btn eski hn
lar yeni lider zerinden birer birer ortaya dkyor.
Avrupa Parlamentosu'nun mevcut bakan ve Sosyalistlerin es
ki Avrupa Konseyi bakan aday Martin Schulz, yakn zamanda
 SAYIN BAKAN JUNCKER 207

"dzgn insanlarn" isyan etmesi gerektiine dair bir an yapma

cretinde bile bulundu, bylece "teki" Avrupa'nn ok geni ke
simlerini "dzgn olmamakla" damgalam ve eytanlatrm ol
du; tpk Hillary Clinton'n ok aptalca bir ekilde Trump semen
lerini "acnacak halde" diye tanmlamas gibi. Garip, zira ben hala
sosyal demokrasinin ayncalkl olmayanlan umursamak anlamna
geldiini sanyordum.
Avrupa Konseyi bakanlk seimlerinde Liberal rakibiniz olan
Guy Verhofstadt' a gre, Trump'a verilecek cevap, Avrupa'da daha
fazla demokrasi deil, daha fazla savunma. Sanki en byk tehlike
ieriden gelmiyormu gibi! Bugnlerde, AB 'ye en byk tehdit
Rusya deil, AB 'nin kendisi. Ancak, eski Avrupa Konseyi Bakan
Herman Van Rompuy, yakn zamanda " nsanlar demokrasi an
dan her bahsettiinde glmeye balyorum. AB 'nin daha iyi ile
mesi gerektiine katlyorum, ancak demokratik kalitesinde bir s
knt yok," dedi.
Bu stnlk duygusu nereden geliyor Bay Juncker? Sizin nes
linizdeki siyasal liderlerin bir sknts olabilir mi? Belki sadece
siz grmyorsunuzdur? Zira ideolojik farkllklarnz ne olursa ol
sun, hepiniz insanlarn, Avrupa'nn onlar iin ne kadar iyi olduu
nu anlamadklan konusunda hemfkirsiniz. "Ban ve refah," diye
tekrar ediyorsunuz mutlulukla, "son yetmi yldr." Ancak bu slo
gan, -Avrupa'nn katkda bulunduu- kresellemenin iddetiyle
ve dnya ekonomik sisteminin adaletsizliiyle kar karya kal
m insanlara bir ey ifade ediyor mu? amzn iddetini gerek
ten hayal edebiliyor musunuz? Kreselleme yznden iftiler ve
fabrika iileri ilerini kaybediyor, pek yaknda orta snf alanlar
da otomasyondan dolay ilerini kaybedecekler. Avrupa iin gele
cek her zamankinden daha belirsiz ve gnah keisi bulmak ok ko
lay. Robotlan sulamaktansa Mslmanlan suluyorlar.
AVTQpa projesinin belli bir safhas neden sona erdi biliyor mu
sunuz? nk gemite, Avrupa Birlii her zaman oybirliiyle ha
reket ederdi - iktidardaki elitlerin oy veren kitlelere empoze ettii
bir oybirlii. Ancak demokrasi, daha ok atmayla ilerler, oybir-
,
208 B YK GERLEME

lii ile deiL. Ve esasen bu atmalann zlmesi bile gerekmez,

onlarla yaamay renmemiz gerekir. Demokrasi, atmalan id
dete dnmeden zmeye alr. Yani kkeninde, demokrasi a
tmay yceltir - ancak AB seviyesinde bu yaklam pek gremi
yoruz. Avrupa kanunlan her zaman, halklarn zahmetli mcadele
siyle varlan uzlamalardan ziyade, soylular arasndaki antlama
lan andrd.
AB 'nin kte olmasnn balca sebebi, vatandalan ile Brk
sel arasnda algladmz kopukluk. Vatandalann, sadece temsi
liyet yoluyla deil, katlmla Avrupa konusunda sz sylemesinin
vakti geldi. Be ylda bir kutucuk iaretlemek artk yeterli deiL.
Halkn akl yrtmesi nerede ses buluyor? Avrupa vatandalan ne
reden mmkn olan en iyi bilgiyi alyor, birbirleriyle iletiim ku
ruyor ve gelecekleriyle ilgili kolektif karar veriyorlar? Nerede top
lumlarnn kaderini ekillendirme ansn elde ediyorlar? Kesin
likle sandkta deiL.
Atina demokrasisinin en bast prensibine dnmeliyiz: kura, ya
da gncel terimle, meklem yoluyla seim. Eski Atina'da, kamu
sal grevlerin ou kura ile datlrd. Venedik ve Floransa gibi
Rnesans devletleri de ayn ekilde alt ve yzyllarca istikrar
larn korudular. Bu yolla, ok az insann gerekten anlad bir so
ruya herkesten cevap beklemektense, nfustan rasgele bir mek
lem seip, konuya hakim olmalarn salayarak mantkl bir karar
almalan salanr. Toplumun bilgilendirilmi bir kesiti, bilgilendi
rilmemi toplam nfustan daha tutarl davranacaktr.
Haydi, Avrupallar ciddiye aln. Konumalanna izin verin.
i
Madem konuamayacaklar, neden bala kitleleri eitiyoruz? Avru-
pa'daki en yeniliki demokrasi rlanda'ya bakn. Birka hafta n
ce, yz rlanda vatandandan oluan rasgele bir meklem, Vatan
da Meclisi 'nde bir araya geldi. rlanda, vatandalanndan kork
maktansa onlara gvenen bir lke. nmzdeki yl iinde, arala
nnda krtaj, referandumlar ve iklim deiikliinin de olduu be
konuyu tartacaklar. Dinlemek istedikleri tm uzmanlan davet
edecekler. Bu tip bir meclis, ikinci kere kuruluyor: 2012'den 2014'e
 SAYIN BAKAN JUNCKER 209

dek, benzer bir prosedr rlanda vatandalanndan, aralannda e

cinsel evlilik de olan farkl konularda politik danmanlk yapma
lann istedi. Buradan kan anayasa deiiklii teklifi referandum
la oyland. Bu, yakn tarihte bir anayasann vatandalardan rasgele
seilen bir rneklernin deerlendirmeleri uyannca deitirildii
ilk rnekti. yirmi birinci yzylda demokrasiyi icra etmenin yolla
nndan bir tanesi bu.
Belki siz de Avrupa Birlii'nde buna benzer bir Vatanda Mec
lisi oluturabilirsiniz. Her AB yesi lke, yzer kiilik bir rnek
lerni, drt gn boyunca u byk soruya cevap aramak iin bir ara
ya getirebilir:Avrupa Birlii'ni 2020'den nce nasl daha demok
ratik hale getirebiliriz? Portekiz'den Estonya'ya, herkese ayn za
man tannr ve ayn materyaller salanr. Her lke on neri retir.
ay sonra, her lkeden yine rasgele seilmi yirmi delege, Brk

sel'de toplanp gelecekteki politikalara temel oluturacak yirmi

be prensibi belirler.
Bu listeyi referandumla halkn denetimine tabi klmak bile
mmkn. Ancak bu referandum, geleneksel bir EVET/HAYR so
rusundansa, oktan semeli olmal. Oy pusulas, yirmi be prensi
bin hepsini ierebilir ve her vatanda en nemli bulduu n ia
retler. Buna alternatif olarak, btn prensiplere 1 'den 5 'e kadar pu
an verebilirler.
oktan semeli referandumlar, seimlerin en iyi ynyle gele
neksel referandumlann en iyi ynn birletiriyor: bir EVET /HA
YR referandumu gibi nemli bir konuyu gndeme getirir (sadece
isimlere bal deildir); ve seimler gibi, semenlerin (tek bir tane
yerine) birok seenei vardr.
AB siyasetileri, hem vatandalann oluturduu 25 prensipten
hem de oktan semeli referandumun sonucundan ilham alma fr
satna kavuur bylece.
Rasgele seilen bir Vatanda Meclisi'ni, herkese ak ve oktan
semeli bir referandumla birletirmek, demokrasiyi gelitirmek
iin harika bir yntem olur: Vatandalar karar verme mekanizma
sna katar, bilgilenmeyle olumu grleri hislere ye tutar ve
t
210 BYK GERLEME

toplumlan blmek yerine birletirir.

Bu, gerek bir deiim yaratabilir. Vatandalann konumasna
izin vererek, tabandan gelen bir gelecek vizyonu yaratabilirsiniz.
Vatandalara, kendi Avrupa'lann ekillendirmelerinde etkin bir
rol vermi olursunuz. "Daha fazla Avrupa" ars yapanlarla "l
kelerini geri isteyenler" arasna yaratc bir yol izersiniz. ye l
keler ve Brksel arasnda yeni bir dinamik yaratrsnz. Ve en
nemlisi, iki Avrupa'y, dijital kavga yerine, gerek bir diyalog ii
ne sokarsnz.
Konumanzda, Sayn Juncker, hakl olarak "nmzdeki on
iki ay, daha iyi bir Avrupa yaratmak iin kritik," diyordunuz. Hatta
"g veren bir Avrupa" ans yapyordunuz. zc ama, bu an
50 internet ve gnlller birlii kurma vaatlerinden teye gitme
di. * 50 ile, sahte haberlerin hkm srd filtrelenmi balonu
muza artk daha hzl erieceiz. Alman bir neo-Nazi, Suriyeli bir
mlteci ve ehirli bir hipster'n gnlller birliinde yan yana a
lma olasl da dk grnyor. AB 'nin bu kadar gsz oldu
u u anda, nasl bu kadar zayf zmler retebiliyorsunuz? Bu
gn karmza kan zorluk, ok daha farkl bir boyutta: benzersiz
bir projeye olan gveni, vatandalan kendi toplumlannn gelece
iyle ilgili tartmalara dahil ederek, yeniden kazanmak. Demok
rasi sadece halkn halk iin ynetilmesi deil, ayn zamanda halk
tarafndan da ynetilmesidir. Bir yldan az vaktimiz kald.

>i< Avrupa Komisyonu Bakan Jean-Claude Juncker 14 Eyll 2016'da Avrupa

Parlamentosu'nda yapt konumada snmac akn ve doal afetlerde yardma

koacak gnll genlerden kurulu bir Avrupa Dayanma Birlii oluturmay
nermiti. -.n.
 15

Poplist Cazibe
Slavoj Zizek

G NMZ TOPLUMUYLA LGL iki yanl genellerne dolayor. l

ki, kresellemi bir anti-Semitizm anda yaadmza dair ge
nelleme: Buna gre, Faizmin askeri yenilgisinden beri, bir za
manlar Yahudilerin (anti-Semitik algya gre) oynad rol, bu
gn kimliimize tehdit grdmz herhangi bir yabanc grup oy
nuyor - Hispanikler, Afrikallar ve zellikle de Mslmanlar, Ba
t'nn yeni "Yahudileri". Bir dier yanl genellerne de Berlin Du
var'nn knn bizi tehlikeli "teki"lerden ayracak baka du
varlarn inasna yol at (srail'i Bat eria'dan ayran duvar,
ABD ile Meksika arasna rlmesi planlanan duvar vb.) - doru,
ancak bu duvarlar arasnda bir fark var. Berlin Duvar, dnyann
Souk Sava srasndaki blnmesinin simgesiydi ve her ne kadar
"totaliter" Komnist devletlerin halklann izole etme greviyle
anlsa da, ayn zamanda kapitalizmin tek seeneimiz olmadn,
baarsz da olsa bir alternatifinin mevcut olduunu haber veriyor
du. Bugn ykselen duvarlar ise, tam da Berlin Duvan'nn ykl
nn (yani Komnist dzenin knn) tetikledii yaplar; ka
pitalizm ile komnizm arasnda snr izmek yerine, kapitalist dn
ya dzeninin zndeki blnml temsil ediyorlar. Kapitalizm
dardaki dvann yenilgiye uratp dnyay birletirince, He-
212 B YK GERll.E
. ME

gelyen bir dnle, blnme artk kapitalizmin iinde yer almaya

balad.
lk genellerneye dnecek olursak, gerek Faizmle gnmzn

gmen dman poplizmi arasnda bariz bir aynm var. ! Kapita

lizmin Marksist analizinin ilk nermesini hatrlayalm: Kapitalizm
bir soyutlama iktidandr; kapitalizm ierisindeki sosyal ilikiler,
soyutlamalar tarafndan ele geirilir, dzenlenir ve kontrol edilir;
sadece aklmzn oluturduu znel soyutlamalar deildir bunlar;
"nesnel" soyutlamalar sosyal gereklii yneten, Marx 'n Realab
straktion, yani "gerek soyutlama" dedii soyutlamalardr. Bu so
yutlamalar kapitalizmi sosyal olarak deneyimlernemizin bir par
asdr: Sosyal hayatmzn temsil edilemeyen, insanlarda somut
lamayan, iine szIlamayan mekanizmalar tarafndan ynetildii
ni deneyimleriz - eski Efendilerin roln alan kapitalistler bile,
kontrol edemedikleri gler tarafmdan kleletirilmitir. Dolay
syla, ideolojik kiiletirmenin altn an yaamasna amama1:
Piyasalar canl kiiler gibi konumaya balad, olur da sandktan
kemer skma politikalarn srdrecek bir hkmet kmazsa diye
"endielendiklerini" belirtiyorlar.
Bu soyutlamann vcut bulmu hali (anti-Semitik algya gre)
"Yahudi"dir, gizlice her eyi ayarlayan grnmez efendi. Yahudi
ler toplumumuza tamamen entegre olmu durumdadr, aldatc bir
biimde bizden biri gibi grnrler, bu yzden grevimiz ve der
dimiz onlan aka tanmlayabilmektif (Nazilerin rksal kimlikleri
tam olarak lmeye urat o gln abalan hatrlayalm). Ms
lman gmenlerse bugnn Yahudileri deildir: Grnmez deil
i
son derece grnrdrler, topluma entegre olmamlardr, gizlice
her eyi ayarladklarm iddia eden de yoktur - eer "Avrupa'y i
gal etmelerini" gizli bir plan olarak grecek olursak, bunun arka
snda da muhakkak Yahudiler vardr, yakn zamanda en byk
Sloven sa dergilerden birinde yazd gibi: "George Soros, a-

. Burada Alenka Zupani'ten alnt yapyorum, "AIMO" (Slovence), Mla

dina (K 2016/2017).
 POPLisT CAziBE 213

mzn en ahlaksz ve tehlikeli insanlanndan biri, zenci ve Sami s

rlerinin Avrupa'y igal ederek karanla srklernesinin sorum
lusu. [. . .] Tipik bir Talmud Siyonisti olarak, Bat medeniyetinin,
ulus-devletin ve beyaz Avrupal adamn azl bir dman." Amac,
"ibneler, feministler, Mslmanlar ve almaktan nefret eden kl
trel Marksistler gibi toplumsal dlanmlardan oluan bir gk
kua koalisyonu" oluturmak ve bu koalisyonun "ulus-devlet ya
psn ykp AB 'yi okkltrl bir distopyaya, Avrupa Birleik
Devletleri 'ne dntrmesini salamak".
Hangi gler Soros' a kar kyor peki? "Viktor Orhan ve Vla
dimir Putin, sorumlu politikaclar olarak, Soros'un mekanizmala
rn kavram ve manta uygun bir ekilde, rgtlerinin faaliyetini
yasaklamtr." Dahas, Sloven yorumcuya gre, Soros okkltr
ll savunurken de tutarsz:

Bu fikri sadece Avrupa ve ABD'de savunuyor, srail'e gelince ise, ki

bence gayet hakl, bu lkenin tekkltrlln, grnmez rkln ve
duvarlar ina etmesini onaylyr. AB ve ABD'ye olan tavrnn tersine, s
rail'den snrlann ap "mlteci" kabul etmesini beklemiyor. Tam da
Talmud Siyonizminden beklenecek bir ikiyzk.2

Bu yaznn insana hayret veren, saklama ihtiyac hissedilme

mi rkln bir yana koyalm, metinde iki eyi fark etmeliyiz.
lk olarak, yaz anti-Semitizm ile slamofobi'yi bir araya getiriyor:

Avrupa'ya ynelen tehdit Mslman mlteci srlerinden gelse

de, bu kaotik olgunun arkasndakiler yine Yahudiler. kinci olarak,
Avrupa Sa iinde sren Putin tartmasnda aka bir taraf olu
turuyor: Putin bir yandan Avrupa'ya, zellikle de komusu olan es
ki Komnist lkelere tehdit oluturan, AB'yi ykmak isteyen kt
biri; br yandan, Bat okktrcl ve hogrsnn tehlike
sini tehis ederek, lkesini bundan korumay baarm biri.
Trump 'n Rusya'ya kar tutarsz tavrn da ancak buradan ba-

2. Bernard Brcic'ten alnt, "George Soros is One of the Most Depraved and
Dangerous' People of Our Time" (Slovence) Demokracija (25 Austos 2016),
,

s. 15.
2 14 B YK GERLEME

karak anlayabiliriz: Sk Cumhuriyetiler Obama'ya, Putin'e kar

fazla yumuak olduu, Rusya'nn Grcistan ve Knm gibi yerler
deki askeri saldnlarna gz yumduu ve bu yolla Dou Avrupa'
daki mttefiklerini tehlikeye att gibi gerekelerle srekli sald
nyordu; fakat imdi Trump semenleri ok daha yumuak bir Rus
ya politikas savunuyor. Temeldeki problem urada: deolojik a
dan zt iki konumu, gelenekilikle sekler grecilik kartln, ve
Bat'nn tm meruiyetinin, "terrle savann dayand o liberal
demokratik birey haklaryla esas olarak "slamo-Paizm"de vcut
bulan fundamentalizm arasndaki kartl nasl birletireceiz?
ABD 'deki yeni muhafazakarlarn semptomatik tutarszl burada
yatyor: politikada liberal seklarizme (krtaj, ecinsel evlilik,
vb.) kar savarken, yani szmona "lm kltr" yerine "ya
am kltr"n savunurken, d politikada liberal "lm kltr"
nn tam kart deerlerini yceltiyorlar.
Alttan alta ve genelde kafa kartrc bir ekilde, ABD'deki ye
ni muhafazakarlar AB 'yi ba dman olarak alglyor. Bu alg, dev
letin siyasi syleminde kontrol altnda olmasna ramen, devletin
yeraltndaki naho dublr olan an sa Hristiyan kktenci siyasi
vizyonda, Yeni Dnya Dzeni'ne kar duyulan an korku olarak
kendini gsteriyor (Obama BM ile gizli grmeler yapyor, ulus
lararas gler ABD'ye mdahalede bulunup btn gerek Ameri
kan vatanseverlerini toplama kampna kapatacak -birka yl nce,
Latin Amerikal askerlerin imdiden Ortabat Amerika ovalarna
yerletii, toplama kamp ina etmeye baladklar zerine dedi
kodular kmt ... ). Bu ikilemi zmenin bir yolu, Tim LaHaye
i
ve arkadalarnn yaptlarnda grdmz sert Hristiyan funda-
mentalizmi: kinci muhalefeti birincinin egemenlii altna almak.
LaHaye'in romanlarndan birinin ismi buna iaret ediyor: Avru
pa Komplosu (The Europa Conspiracy). ABD 'nin gerek dman
Mslman terristler deil, onlar sadece Avrupal seklerler tara
fndan kontrol edilen basit kuklalar, Avrupal seklerler ise ABD 'yi
zayflatmak ve BM hakimiyeti altnda bir Yeni Dnya Dzeni kur
mak isteyen Deccal'in gerek kuvvetleri . . . Bir adan, bu algda
 POPLsT CAZBE 215

hakllar: Avrupa sadece jeopolitik bir iktidar bloundan ibaret de

il, nihayetinde ulus-devlet kavramyla uyumlu olmayan bir kre
sel vizyon. AB 'nin bu boyutu szmona Avrupa "zayflnn" en
nemli paras: Avrupa'nn birlemesiyle ktann kresel anlamda
askeri-siyasi g kaybna uramas arasnda artc bir korelas
yon var. Ancak, eer Avrupa gerekten de Amerika'nn korumas
na ihtiyac olan, gittike gszleen bir devletleran konfederas
yonsa, ABD neden hala bundan rahatsz? ABD 'nin rlanda'da yeni
Avrupa antlamasna hayr diyen gruplar finansal olarak destek
lediine dair gstergeleri hatrlayalm...
Aznlkta kalan bu gre kar, her trl fundamentalizmi
dman bellemi ana akm liberal demokrat gr ise ABD'deki
Hristiyan fundamentalizminin "slamo-Paizm"in memleketle
rinde tremi sefil bir uyarlamas olduu fkrinde. Ancak bu s
tnlk imdi tehdit altnda: Yakn zamana kadar sosyal medyann
gizli ksmnda retilen komplo teorileriyle snrl marjinal bir fikir
olarak grlen bu duru, kamusal alanmzn hegemonik duruu
haline geliyor. Hem Trump hem de Putin Brexit'i destekledi, ikisi
de "nce Amerika/ nce Rusya" diyen an muhafazakar-milli
yeti izgideler, ikisi de Avrupa'y en byk dman olarak gr
yorlar - ve hakllar. Avrupa'nn meselesi, muhafazakar-poplist
bir saldnya urayan bu mirasa sadk kalmak; sz konusu mirasa
sahip kabilmek iin ilk yapmalar gereken eyse, Trump'n ba
arsnn sebeplerini anlamak. Trump, Yurtta Kane de resmedilen
'

ifte Ruhlu Kapitalistin mkemmel bir rnei. Kane, ezilmileri

temsil eden bir gazeteye maddi destek verdii iin, byk banka
sermayesini temsil eden Thatcher'n saldnsna uradnda ona
u cevab verir:

"Sorun u ki, iki kiiyle konutuunun farknda deilsin. Metropoli

tan Transfer'n seksen iki bin yz altm drt hissesine sahip Charles
Foster Kane olarak -grdnz zere mal varlma dair fIa1m var
dediin eye katlyorum. Charles Foster Kane alan biri, gazetesi de
batsa keke, onu boykot etmek iin bir komite kuralm. Byle bir komite
kurabilirseniz, benden bin dolarlk ba hazr. [ . .] te yandan, ben The
.

t
216 BY K GERLEME

Enquirer'n yaymcsym. Dolaysyla. bu ehrin dzgn. alkan in

sanlannn. srf onlann karlann koruyacak kimse yok diye. gzn pa
ra brm birtakm haydutlar tarafndan soyulmamasm salamak be
nim grevim - ve size bir sr vereyim. bundan zevk de alyorum. Size bir
sr daha vereyim Bay Thatcher. Sanrm bu grevin adam benim. Gr
yorsunuz ki. malm mlkm var. mkan kt olanlarn karlanm ben g
zetmezsem. belki baka biri gzetir - belki bu kii parasz ve mlksz
biri olur ki bu da ok kt bir durum yaratr."]

Bu son cmle, milyarder Trump'n mlkszlerin sesi olmasnn

neden sorun olduunu zetliyor: Trump'n stratejik pozisyonu.
mlkszlerin kendilerini savunmasn engellemek. .. Dolaysyla
Trump sadece tutarsz olmaktan ok uzak: Tutarszlk gibi gr
nen ey aslnda projesinin ekirdeini oluturuyor. Trump'n za
ferine verilen iki tepki var ki bu tutarszl tekrarlyor ve kabul
edilemez ve nihayetinde z ykc olduklar iin reddedilmeleri ge
rekiyor. Bunlardan ilki. sradan semenlerin aptallndan, yani
Trump'n yzeysel demagojisine kamp kendi karlarna ramen
ona oy vermelerinden duyulan kibirli hayret; ikincisi ise derhal
kar saldrya geme ans ("Felsefe yapmaya vakit yok, hare
..
kete gemeliyiz ... ) . ki bu da garip bir ekilde Trump'n entelek
tellik kart duruunu andryor. Judith Butler'n aka belirttii
gibi, her poplist ideolojide olduu gibi, Trump insanlara "bir d
nmeme, dnmek zorunda olmama frsat veriyor. Dnmek
ok karmak kresel bir dnya zerine dnmek anlamna geli
yor, oysa Trump her eyi basit, son derece basit klyor."4 (Tabii
ki, Butler'n farknda olduu gibi, Hillary Clinton kendisini reel
politikann karmaklna hakim birisi olaraI( gsterse de, "kar
mak" yapya yapt vurgu ayn derecede sahteydi, zira sol ta
lepleri datmak iin de kullanlyordu.)

3. www.dailyscript.com/scripts/citizenkane.html.
4. Scott MacLeod. "Global Trouble. American philosopher Judith Butler di s
cusses American vulgarity. Middle East upheaval. and other forms of the global
crisis". The Cairo Review o/Global Affairs (Gz 2016); uradan ulalabilir: www.
thecairoreview.com/q-a/global-trouble (Aralk 2016'da eriildi).
 POPLisT CAZBE 217

Trump' a kar en belirgin sol liberal tepki, Donald Trump ve

Avrupa'daki gmen kart poplistlerin kullandklar halk fke
sinin "siyaset kltrnde bir gerileme"ye yol at ikayeti - daha
birka yl nce kamusal alanda asla sylenemeyecek demagojik
bayalklar imdi sradanayor, demokrasimize "ak ve sreen
bir tehdit" oluturuyor. Poplist fkedeki arta verilen ayn dere
cede sefil bir baka sol tepki ise, eskiden beri varln srdren
"Bkemediin eli peceksin" temas - Yunanistan'dan Fransa'ya
"Radikal Sol" dan artakalanlar, milliyetilii yeniden kefediyorlar.
Buradaki fkir de u: Etrafnz saran popler fke halkn uyan
dnn, honutsuzluklarn dile getirdiinin ifadesi; ana akm
medyann tehlikeli bir sapma olarak tantt ey aslnda snf m
cadelesinin yeniden gl bir ekilde sahneye ktnn iareti.
Solun grevi, liberal korkudan syrlp bu fkeye sahip kmak;
onu sac rklktan alp dorudan sosyoekonomik mcadeleye
balamak: Dman yabanc deil h3.k.im snf, finansal oligari vb.
Buradan baknca, "Trump" ve "Sanders" isimleriyle zdeleen
hareketler poplizmin, siyasete yeniden atmac, dzen kart
tutkuyu getirmenin iki formu. (Tabii ki mevcut btn yasal ak
lardan yararlanan milyarder Trump' "dzen kart" ilan etmek
epey sama - ancak poplizmin en batan beri paradoksu bu.)
Her iki konumun da hakl olduu bir yan var: Bir yandan, si
yasette edepli olmak hibir zaman hafife alnmamaldr, kaba bir
konuma hep daha byk siyasi ynszlk gstergesidir; br
yandan, sac poplist fkenin snf mcadelesinin arpk bir for
mu olduu da dorudur - Faizmde zaten olduu gibi. Ancak, her
iki konum da ayn zamanda temelde hatal. Yeni poplizmin libe
ral eletirmenIeri popler fkenin sradan insanlarn gsterdii bir
ilkelliin deil, artk "nza retemeyen" hegemonik liberal ideolo
jinin zayflnn bir iareti olduunu gremiyor (bu nedenle daha
"ilkel" bir ideoloji ihtiyac douyor). Poplizmi savunan solcular
ise, "poplizm"in sac-Faist ya da solcu ton alabilecek ntr bir
ey olmadn anlayamyor: u anki biiminde bile, poplizm,
dman dardan gelen bir mdahaleci olarak tanmlyor ve ie-
i
218 BYK GERLEME

rideki toplumsal atmalan inkar ediyor.5 Bundan dolay, elbette

poplizmin kamu syleminin kabala kaymasyla akmas art
deilse de, poplizmin baya basitletirmeler ve kiiselletirilmi
saldrganla kaymaya doal bir yatknl olduu sylenebilir.
Poplist sol, dmannn temel nermesini hemen kabul edi
yor: Evrenselcilik bitti; "kksz" kresel sermaye ve onun tekno
krat finans uzmanlarnn cansz siyasi ve kltrel muadili ya da en
iyi ihtimalle insancl yzl bir kresel kapitalizm savunan Haber
mas sosyal demokratlarn ideolojisi saylarak bir kenara atld.
Milliyetiliin bu yeniden kefinin sebebi ak: Bat Avrupa'da
sac milliyeti poplizm ykselerek bugn ii snf haklannn
korunmasn savunan en gl siyasi harekete dnt ve ayn za
manda siyasi tutkulan doru drst canlandrabilen en kuvvetli si
yasi g haline geldi. Dolaysyla soru u: Neden sol bu milliyeti
tutku alann radikal saa braksn, neden "la patrie 'yi, vatan,
Front National'in elinden almasn?" Radikal sol ayn milliyeti
tutkular, gnmz kresel toplumunun merkezi olgularna kar,
yani kksz finansal sermayenin giderek pervaszlam egemen
liine kar gl bir silah olarak kullanamaz m? Bu bak asn
bir kez kabul ettikten sonra, bugn radikal san temel zellii
olan, Brksel teknokrasisini, kim olduunu bilmediimiz Brksel
brokratlannn ulusal bamszl engelledii noktasndan ele
tirmek, pekala da sol vatanseverliin k noktasna dnebilir
Yunanistan'da bunun rneini, Varoufakis ile, Varoufakis'in d
man blgesini daha batan kabullenen DIEM inisiyatifini cansz
pan-Avrupacl nedeniyle alay konusu yapan Lapavitsas arasn-

daki srtmede gryoruz.
Sol poplizmin teori dnyasnda en byk savunucusu olan
Chantal Mouffe,6 vaziyetimizi tehis ederken, solun yenilgisinin

5. Solun poplizrn kullarumnn kavramsal bir eletirisi iin bkz. Slavoj Zizek,
Kaybedilmi Davalarn Savunusu Adna, ev. Cenk zda, Ankara: Epos, 2017,
6. blm.
6. Duruunun ksa bir zeti iin bkz. Chantal Mouffe, "Pour un populisrne de
gauche", Le Monde (21 Nisan 2016), s. 22.
 POPLsT CAZBE 219

esas sebebinin Giddens, Beck ve Habennas gibi isimlerin temsil

ettii rasyonel argman retme ve cansz evrenseleiliin, eski tut
kulu ideolojik mcadelelerin yerine gemesi olduunu sylyor.
Siyaset tesi bu nc Yol, Fransa'daki Marine Le Pen gibi g
men kart sac poplistlerin baaryla harekete geirdii kavga
c "Onlara Kar Biz" mantyla etkili biimde savaamyor; do
laysyla bu sac poplizmle mcadelenin yolu, basit poplist
yaklamlar (yoz bir sekinler tabakasna kar "halk" olarak ta
mmlanacak atmac bir Onlara Kar Biz dncesi) barndnna
ya devam ederken, ilerini sol grlerle dolduran bir sol popliz
me dn: "Onlar" dediklerimiz yoksul mlteciler ya da gmen
ler deil finansal sennaye, teknokratik devler brokrasisi vb. ol
mal. Bu poplizm, spanya'da Podemos'un yapt gibi, eski ii
snf kapitalizm kartlnn tesine geerek, ekolojiden feminiz
me, i hakkndan cretsiz eitim ve salk hizmetlerine birok m
cadeleyi bir araya getiriyor. Ancak nerilen bu cansz evrenselei
lie kar atmac siyasallama ve tutkulu yzleme fonnl, bi
raz fazla resmi kamyor mu? Arka planda var olmaya devam eden
u soruyu cevaplarnaktan kanmyor mu: Sol, atmac Onlara
Kar Biz mantndan niin vazgemiti?
Belli kimliklere gsterilen politik dorucu sayg ile gmen
dman nefretin u ortak zelliini aklmzda tutmak zorundayz:
belli bir kimliin kresel Yeni Dnya Dzeni'nin isimsiz evren
sellii tarafndan yutulaca korkusu. Muhafazakar milliyetiler,
yaptklarnn sadece cinsel ve etnik aznlklarn istedii kimlik
hakkm, kendi uluslar iin (Alman, Fransz, ngiliz) isternek ol
duunu sylediklerinde, bu son derece iki yzl talep bir yandan
da ok nemli bir konuya dikkat ekiyor: sada da solda da, her
tr kimlik siyasetinin tesine gememiz gerektii. Reddetmemiz
gereken ey, daha da basit bir dzlemde, birok yerel (etnik, cinsel,
dini, yaal . . .) zgrleme mcadelesine girip bunlar, aralarnda
knlgan bir "denklik zinciri" (Emesto Laclau'nun ifadesiyle) kur
mak yoluyla zaman iinde birletinne perspektifi. Evrensellik,
uzun ve sebat dolu bir sreten doacak bir ey deildir; her sahici
,
220 BYK GERLEME

kurtulu mcadelesinin balangcnda, onu balatan saik olarak za

ten hep mevcuttur.
Biimsel olarak skntmz, u iki ekseni nasl birletirecei
miz: evrensellie kar vatansever aidiyet ile kapitalizme kar sol
cu anti-kapitalizm. Buradan doabilecek drt kombinasyon da u
anda mevcut: kresel okkltrc bir kapitalizm, evrense1ci bir
sol, kreselleme kart vatansever bir sol ve yerel etnik/ktrel
"zellikleri" olan bir kapitalizm (in, Hindistan ... ). Bu son bileim
gittike gleniyor ve kresel kapitalizmin zgl kltrel kimlik
lerle bir arada var olabileceini kanthyor. Buna ek olarak, gn
mzde ynetici ve elit akademisyenlerden oluan evrensel snfn
Hegelyen paradoksunu da gz nnde bulundumahyz: Her zgl
topluluk (millet) iinde, bu elitler btn yaam tarzlaryla oun
luktan ayr, zgl bir grup olarak grnyor - New Yorklu bir be
eri bilimler profesrnn, Parisli, hatta Seullu bir beeri bilimler
profesryle, Staten Island'da yaayan bir iiyle olduundan ok
daha fazla ortak noktas var. zgl uluslarnn tesine geen ev
rensel snfn grnme biimi, kendi uluslar iinde an zgllk
eklinde oluyor - evrensellik zgl bir kimlii ieriden byor.
Bundan dolay poplist canavardan ziyade esas probleme,
lml "rasyonel" pozisyonun kendi zayflna odaklanmalyz.
ounluun "rasyonel" kapitalist propaganda tarafndan ikna edi
lemeyii ve poplist ve elit kart bir duruu desteklemeye ok da
ha meyilli olular, bir alt-snf ilkelliine yorulmamal: Poplist
ler bu rasyonel yaklamn irrasyonelliini doru bir ekilde tehis
ediyor, kimlii mehul kurumlarn hayatlarn effaf olmayan bir
biimde kontrol etmesine duyduklar fke son derece hakl bir f
ke. Trump fenomeninden alacamz bir ders varsa, o da hakiki sol
iin en byk tehdidin, Trump'ta vcut bulan byk tehlikeye kar
Clinton liberalleriyle yaplacak stratejik bir anlama olduu. Bu
dersin uzun vadeli sonular olacak, zira Donald ve Hillary'ye ben
zer senaryolar gereklemeye devam ediyor: kinci blmde, iftin
isimlerini Franois Fillon ve Marine Le Pen ile deitiriyoruz.
Franois Fillon san aday olmaya hak kazanarak Fransa curnhur-
 POPLisT CAZBE 221

bakanl seimlerine girdiine gre, Fillon ve Le Pen arasnda

gemesi muhtemel olan ikinci turun, demokraside dibe vurduu
muzun kant olduunu iddia edebiliriz. Natalie Nougayrede'in
Guardian'daki kesinde yazd gibi "Franois Fillon, liberal de
erlere Marine Le Pen kadar byk bir tehdit oluturuyor":

"Fillon'un Putin tarafndan halkn nnde vlmesinin sebepleri var.

Tek sebep, Kremlin'in d politikasnda Fransz bir mttefik bulma umu
du deiL. Putin, Fillon'da kendi an muhafazakar ideolojisinin izlerini
gryor: Bu dnya grne gre, liberal ilerici deerler, g ve cinsel
politikalar eliyle Batl toplumlar bir de srkledi. Rus propagan
dasnn, Avrupa'y 'Gayropa' olarak adlandrmasndan da bunu grebi
liriz."7
Clinton ile Trump arasndaki fark, liberal dzen ile sac po
plist fke farkysa, bu fark Le Pen ile Fillon arasnda minimuma
iniyor. kisi de kltrel olarak muhafazakar olmalarna ramen,
ekonomik olarak Fillon tamamen neoliberal, oysa Le Pen ii
karlarn korumaya daha yatkn. Fillon, bugn olabilecek en kt
kombinasyonun temsilcisi - ekonomik neoliberalizm ve toplumsal
muhafazakarlk; Fillon'u destekleyebilecek tek argman tamamen
biimsel olan bir argman: Biimsel olarak birlemi bir Avrupa
fikrini destekliyor ve poplist saa asgari bir mesafede duruyor.
Bu adan, Fillon, dzenin her yerindeki rmenin vcut bul
mu hali - uzun bir yenilgiler ve geri ekilmeler srecinden sonra
buraya vardk ite. En bata, yeni postmodern amzIa ve getir
dii yeni "paradigmalar"la uyumsuz olduu gerekesiyle radikal
soldan vazgetik. Sonra lmh sosyal demokrat sol, yeni kresel
kapitalizmin gerektirdiklerine uyum salayamayarak sahneden si
lindi. Bu zc hikayenin son blmnde ise, biz uygar dnya Le
Pen'i yenmek istiyorsak desteklememiz gereken muhafazakar de
erlerden kopuk olduu gerekesiyle, bizatihi hml liberal sa

7. Natalie Nougayrede, "Franois Fillon is as big a threat to liberal va1ues as

Marine Le Pen", Guardian (28 Kasm 2016), uradan ulalabilir: www. theguar
dian.comicommentisfree/20 16/nov/28/francois-fillon-threat-liberalva1ues-mari
ne-Ie-pen-france (Aralk 2016'da eriildi).
t
222 B YK GERLEME

(Jppe) kurban ediyoruz. u eski Nazizm kart hikayeyle -biz

hibir ey yapmadan bakarken nce komnistleri aldlar, sonra Ya
hudileri, sonra lml solu, sonra liberal merkezi, en smunda i d
rst muhafazakarlara vard- kurulabilecek herhangi bir benzerlik
tamamen rastlantsal. Byle bir durumda, apak ki oy vermemek
.
yaplabilecektek yerinde hareket.
Bugn liberal sol da, poplist sa da korku siyasetine kaplm
durumda: gmen korkusu, feminist korkusu vb. veya fundamen
talist poplistlerden duyulan korku vb. Burada yapmamz gereken
ilk ey, korkudan kaygya gemeyi baarmak: Korku, harici bir
nesnenin kimliimize oluturduunu dndmz tehditten
kaynaklanr; halbuki kayg, kimliimizle ilgili, d tehditten koru
mak istediimiz bir terslik olduunu fark ettiimizde doar. Korku
bizi harici nesneyi yok etmemiz iin zorlarken, kaygyla yzle
rnek kendimizi dntrmeyi gerektirir. nsan Benjamin'in, eski
dzen lrken ve yenisi henz domamken ortaya kan cana
varlarla ilgili nermesini tersine evirecek oluyor: Bir dzen h
km srd mddete, dehetler ve canavarlar normalize olu;
ancak eski dzenin lp de yenisinin henz belirmedii gei s
recinde dehetler olduklar halleriyle grnr, normal grnmek
ten karlar ve byle umut anlarnda, byk eylemler mmkn
olur.
Gnmzdeki durumun aciliyeti kesinlikle bir bahane deil -
aciliyet tam da dnmeyi gerektirir. Burada, Marx'n 1 . tezini
tersine evirmekten ekinmemeliyiz: Bugne kadar dnyay ok
abuk deitirmeye altk ancak imdi, kendi so1cu) sorumlulu
umuzu deerlendirerek ve kendimizi de eletirerek dnyay tek
rar yorumlama zaman. Trump 'n zaferinin bys altndayken
yapmamz gereken (unutmayalm ki, benzer kt srprizler di:i
sindeki bir olay sadece bu) yenilgiyi kabul etmemek, kr aktivizmi
reddetmek ve liberal demokrat siyasetin bu fiyaskosuna neyin yol
atn (Lenin'in de diyecei gibi) "renmek, renmek, ren
mek". Byk muhafazakar T. S. Eliot, Notes Towards a Definition
ofCulture (Bir Kltr Tannnna Doru Notlar) kitabnda,g baz an-
 POPLisT CAZBE 223

larda tek seeneimizin sapknlk ile inanszlk arasnda olaca

n, bir dini kurtarmann tek yolunun bazen mezhepsel kopma ol
duunu syler. Bugn bunu yapmamz gerekiyor: 20 1 6 ABD ba
kanlk seimleri, Fukuyama ryasna son vuruu yaparak liberal
demokrasiyi nihai bir yenilgiye uratt; Trump' gerekten alt ede
bilmenin ve liberal demokrasinin kurtarmaya deer ksmlarn
kurtarmann tek yolu, liberal demokrasiden mezhepsel bir kopma
gerekletirmek -yani, Clinton'dansa Sanders' desteklemek - bir
sonraki seim Trump ile Sanders arasnda olmal.
Bu yeni solun programnn ieriini hayal etmek grece kolay.
Tabii ki, kresel kapitalizmin "demokrasi an" kapatmann tek
yolu, uluslaran bir kurumdan geebilir - iki yz yldan fazla bir
sre nce, kresel toplumun ykselii iin ulus-devleti aan bir hu
kuk dzeninin kurulmas gerektiini savunan Kant deil miydi?
"Yeryz halklarnn daha dar ya da daha geni topluluklar o ka
dar gelimi durumda ki, bir yerdeki bir hak ihlali dnyann her
yerinde hissediliyor, dolaysyla bir dnya vatandal hukuku
fkri abartlm bir nosyon deil."9 Ancak bu, bizi yeni dnya d
zeninin muhtemelen "birincil elikisi" olan eye getiriyor: kre
sel kapitalist ekonomiye uyum salayacak bir kresel siyasi dzen
bulmann yapsal imkanszl. Ya sadece ampirik kstlamalardan
tr deil, yapsal sebeplerden dolay da dnya apnda bir de
mokrasi ya da temsili dnya devleti oluturmak imkanszsa? K
resel kapitalizmin problemi (atks), ona uyacak bir sosyopolitik
dzenin imkanszl (ve ayn zamanda gereklilii): Kresel piya
sa ekonomisi, kresel liberal bir demokrasinin dnya apnda ger
ekletirilecek seimlerle dzenlendii gibi dzenlenemez. Siya
sette, kresel ekonominin "bastnlmlar" geri dnyor: eski sap
lantlar, belli temel (etnik, dinsel, kltrel) kimlikler. Bu gerilim,
bugnk kaderimizi tanmlyor: Mallarn kresel olarak zgr do-

8. Bkz. T. S. Eliot, Notes Towards the Definition of Culture, Londra: Faber &
Faber, 1973.
9. Immanuel Kant, Ebedi Bar zerine Felsefi Deneme, ev. Yavuz Abadan
ve Seha L. Meray, Ankara niversitesi, 1960.

224 BYK GERLEME

larn, sosyal alanda artan blmnelere sebep oluyor - mallar git

tike daha da zgr bir ekilde el deitirirken, insanlar yeni ina
edilen duvarlarla daha da ayn tutuluyor.
Trump, Clinton'n destekledii byk serbest ticaret anlama
lann iptal etmeye sz verdi; solun her ikisine de getirecei alter
natif, yeni ve farkl uluslararas anlama projeleri olmal. Banka
lann kontroln salayan; ekolojik standartlarla ilgilenen; ii
haklann, salk hizmetlerini, etnik ve cinsel aznlklan savunan
anlamalar. Kresel kapitalizmden aldmz byk ders, ulus
devletlerin bu ii tek balanna yrtemeyecei - ancak yeni bir
politik enternasyonal, kresel sermayeyi dizginleme ansna sahip
olabilir. Yal bir anti-Komnist solcu, bir zamanlar bana Stalin'in
tek iyi tarafnn byk Batl gleri korkutmas olduunu syle
miti. Ayn ey Trump iin de geerli: Trump 'm iyi taraf, liberal
Ieri gerekten korkutmu olmas. Batl gler gemite bu tip
olaylardan ders ald ve kendi kusurlann kapatmaya alarak Re
fah Devletini cat ettiler - bizim sol liberallerimiz de benzer bir
baan gsterebilecek mi?
Trump'n zaferi, daha radikal bir sola zemin hazrlayan, tama
men yeni bir siyasi ortam yaratt. imdi, radikal siyaset yapan bir
solun inas iin alma zaman - ya da Mao'dan alnt yapacak
olursak: "Yeryznde kargaa kt, dolaysyla iler yolunda."
 Katloda Bulunanlar

ARJUN APPADVRAI, 1 949 Mumbai doumlu. New York niversitesi Medya,

Kltr ve letiim Blm'nde Paulette Goddard Profesr ve Berlin'deki
Humboldt niversitesi Avrupa Etnolojisi Enstits'nde misafir profesr
(2016/17).

ZYGMUNT BAUMAN, 1 925'te Poznan'da dodu, 2017'de Leeds'te hayata veda

etti. Son dnemlerinde Leeds niversitesi'nde ders verdi. almalan Theo
dor W. Adomo dl (1998) ve Asturias Prenslii dl (20 1 3 ) dahil pek
ok dl ald.

OONATELLA OELLA PORTA, 1956 Katanya doumlu. Floransa'daki Scuola

Normale Superiore'de siyasetbilim profesr ve Toplumsal Hareket ncele
meleri Merkezi 'nin yneticisi.

NANCY FRASER, 1 947 Baltimore doumlu. New York'taki New School'da

Henry A. & Louise Loeb Siyasal ve Sosyal Bilimler profesr ve felsefe pro
fesr.

HEINRICH GEISELBERGER, 1 971 Waiblingen doumlu. 2006'dan beri Suhr

kamp Verlag'da editr.

EVA ILLOUZ, 1961 Fas doumlu. Kuds'teki brani niversitesi ve Paris'teki

EHESS'de sosyoloji profesr. Dzenli olarak Haaretz gazetesinde yazyor.

IVAN KRASTEV, 1 965 Lukovit doumlu. Sofya Liberal Stratejiler Merkezi

bakan ve Viyana Beeri Bilimler Enstits daimi yesi. 2015'ten beri d
zenli olarak: The New York Times International Editian'a katkda bulunuyor.

BRUNO LATOUR, 1 947 Beaune doumlu. Sciences Po Paris'te ve rgtlenme

Sosyolajisi Merkezi'nde profesr. Holberg dl (20 1 3) dahil pek ok dl
ald.
226 BYK GERLEME

PAUL MASON, 1960 Leigh doumlu ngiliz yazar ve dll televizyon gaze
tecisi. Uzun yllar BBC'de ve Channel 4 News'da alt; dzenli olarak The
Guardian'da yazyor.

PANKAJ MlSHRA, 1969 Jhansi doumlu Hint denemeci, edebiyat eletirmeni

ve yazar. Yaymlanm pek ok almas var; ayrca The New York Times,
The New York Review ofBooks ve The Guardian'da yazyor. 2014'te Leipzig
Avrupa Anlay Kitap dl'n ald.

ROBERT MISIK, 1 966 Viyana doumlu gazeteci ve siyaset yazar. Die tages
zeitung gazetesinde, Falter ve Profil dergilerinde yazyor ve Der Standard ga
zetesinin web sitesindeki "FS Misik" video blounu yrtyor. 2009 'da Kl
trel letiim in Avusturya Devlet dl'n ald.

OLIVER NACHTWEY, 1975 Unna doumlu. Aratrmalar emek, eitsizlik,

protesto ve demokrasi konularna younlaan Nachtwey Darmstadt Teknik
niversitesi'nde sosyolog. Dzenli olarak gnlk ve haftalk gazetelerle web
portallarnda yazyor.

CESAR RENDVELES, 1975 Girona doumlu. Madrid Complutense niversi

tesi'nde sosyoloji dersleri veriyor.

WOLFGANG STREECK, 1946 Lengerich doumlu sosyolog. Kln'deki Max

Planck Toplum ncelemeleri Enstits'nn direktr!n yapt (1995-2014).
Aratrmalar karlatrmal siyasal iktisat ve kurumsal deiim teorilerine
odaklanyor. Dzenli olarak New Left Review'a katkda bulunuyor.

DAVID VAN REYBROVCK, 1 97 1 Brugge doumlu yazar, gazeteci, arkeolog ve

tarihi. Belika, Hollanda ve spanya'da demokratik yenilikler iin kampan
yalar dzenleyen bir inisiyatif olan GlO00'i kurdu (20 1 1 ). Congo: The Epic
History ofa People (Kongo: Bir Halkn Epik Tarihi) kitab ECI Edebiyat d
l, NDR Kultur ve Medicis (2012) edebiyatd kitap lleri dahil pek ok
dl ald (2012). Yazlar Le Monde, La Repubblica ve De Standaard gibi
uluslararas gazetelerde yaymlaruyor.

SLAVOJ ZIZEK, 1949 Ljubljana doumlu. European Graduate School, Birk

beck, Londra niversitesi ve Ljub1jana niversitesi Sosyoloji Enstits 'nde
dersler veriyor.
 metis'ten okuyabileceiniz
ilgili dier kitaplar

Avrupa Benim Zeynep Atikkan

Bildiimiz Dnyann Sonu I mmanuel Wallerstein

Demokrasi Ne Alemde Eric H azan

Eitlikzgrlk Etienne Balibar

Glnn Silah Haz. C. Aksan, J. Bailes

Irk Ulus Snf Balibar ve Wallerstein

I Ie Giriler: Islam ve Avrupa N ilfer Gle

Kapitalizmin Gelecei Var m? Wallerstein ve dig.

Kimlik Yanlsamas Jean- Franois Bayart

Kimlikler Siyaseti Haldun Glalp

Liberalizmin Kylarnda Siyaset Benjamin Arditi

Liberalizmden Sonra I m manuel Wallerstein

Neoliberalizmin Tahribat Haz. N. Balkan, S. Savran

Platon'un Devleti Alain Badiou

Siyaset Aray Zygm unt Bauman

Siyasaln Kysnda Jacques Ranciere

Tarihten kan Siyaset Wendy Brown

Ykselen Duvarlar, Zayflayan Egemenlik Wendy Brown

 METs YAYINLARI

Wendy Brown

YKSELEN DUVARLAR
ZAYFLAYAN EGEMENLK
eviren: Emine Ayhan

Berlin Duvar'nn sevin gsterileri iinde yklndan sade

ce ynni yl sonra, neden birok devlet snrlarna duvar ek
me yarna girdi? Her eyin kresellemesinden byk bir
honutlukla sz edilen bir dnemde, nasl oluyor da dnyann
drt bir yannda kilometrelerce uzunlukta duvarlar ykseli
yor? Ulus-devletlerin anan egemenlikleri ile bu duvarlarn
rlmesi arasnda nasl bir iliki var? Kaak gmenlere ve
kaak ticarete kar devletlerine snrlara set ekme arsn
da bulunan yurttalar harekete geiren dnceler, daha do
rusu duygu ve arzular neler? Mantklar bakmndan in Sed
di'nden pek de farkl olmayan bu snr bariyerleri amalarna
ulaabilir mi, nereye kadar?
Neoliberalizme eletirel yaklaan teorisyenler arasnda
nde gelen bir isim olan Wendy Brown, bu sorulara cevap
ararken, siyaset felsefesi, iktisat ve tarihin yan sra -tpk da
ha nce yaymladmz Tarihten kan Siyaset'te olduu gi
bi- siyasallatrlm bir psikanalize bavuruyor. Ortaya att
sorular farkl cepheleriyle ele alarak, meseleyi kavramamz
kolaylatracak zengin bir tablo sunan Brown, ayn zamanda,
snr duvarlar gibi zel ama maddi bir olgudan yola karak,
iinde yaadmz dnyann genel gidiatn muhalif bir ba
k asyla deerlendiriyor.
Sosyal bilimlerde konuyu bu lde dorudan ele alan ilk
kitap Ykselen Duvarlar, Zayflayan Egemenlik. Aynca, ya
zarn birikimi ve kvrak zekasyla da son derece zgn bir
metin. Kresel siyasetin gncel gelimeleriyle ve gnmzn
siyaset felsefesiyle ilgilenenlerin, ama ayn zamanda iinde
yaadmz dnyay anlamaya alan herkesin ilgisini eke
cek bir yapt.
 METs YAYINLARI

Wallerstein, Collins, Mann, Derluguian, Calhoun

KAPTALZMN
GELECEG VAR MI?
eviren: Blent o. Doan

Konulanndaki yetkinlikleriyle tandunz be sosyal bilimci,

Wallerstein, Collins, Mann, Derluguian ve Calhoun ortak bir
kitapla kapitalizmin geleceini tartyorlar. Gr birliinde
olduklan temel saptamalar olduu gibi farkllklar da var.
Birlikte yazdklan giri blmnde yle diyorlar:
"nmzdeki yllar artc sarsntlara ve ok byk
zorluklara gebe. Bunlarn kimileri yeni, kimileri ok eski g
rnecek. Pek ou da beraberinde daha nce grlmemi si
yasal ikilemler ve zor seimler getirecek. Bu durum yakn za
manda yaanmaya balayabilir; u an gen olanlarn yetikin
lik dnemini biimlendirecei kesin. Byle bir eyin illa kt
olacan, ya da sadece kt olacan dnmyoruz. n
mzdeki yllarda ileri nceki kuaklarn yaptndan farkl
yapma frsatlan doacak. Bu kitapta dnya tarihine dair sos
yolojik bilgimize dayanarak bu zorluklarn ve frsatlarn neler
olabileceini tartyoruz...
"Hibirimiz kapitalizm tehisirnizi knama ya da vgye
dayandrmyoruz. Hepimizin kendi ahlaki ve siyasal kanaat
lerimiz var elbette ama meselemiz kapitalizmin gelecekte var
olacak bir toplumdan daha m iyi, yoksa daha m kt olduu
deiL. Sorumuz u: Kapitalizmin gelecei var m? Kitab ko
lay okunur bir tarzda yazdk, nk dncelerimizin geni
apta tartlmasn istiyoruz."
2008 krizi, jeopolitik, finansallama, diploma enflasyonu,
orta snf isizlii, evre tahribat, iklim deiiklii ile sa ve
solun yakn tarihi zerinden yrtlen tartma, paylalan
grlerin ve aynhklarn saptand ortak kaleme alnm bir
blmde sonlandnlyor.
 METs YAYNLAR

Zeynep Atikk.an

AVRUPA BENM
Bat Avrupa'da An San Ykselii

Gazeteci Zeynep Atikkan, be yl boyunca Avrupa bakent

lerinde yeni poplist san nasl ve neden ykselie getiini
anlamak iin farkl grten kiilerle parti brolarnda, seim
karargahlarnda, niversite kampslerinde yz yze sylei
ler yapt. Avrupa'nn ar sac, radikal sac, ya da yeni-po
plist diye tanmlanan partilerinin liderlerine, okkltrl
lk, gmen politikalar, Avrupa Birlii'nin gelecei, slam
ve Avrupa gibi konularda sorular yneltti.
An san geliimini lke lke inceleyen Atikkan, zel
likle bu yl yaplan Avrupa Parlamentosu seimlerinde sa
ladklar oy artndan sonra bu partilerin artk marjinal ya da
geici vakalar olarak grlemeyeceini, Avrupa alan ze
rinde dorudan sz sahibi haline geldiklerini vurguluyor.
Sistemli bir ekilde kltr temelli bir rkla, gmen ve
zellikle de mslman dmanlna bavuran bu partiler,
yle grnyor ki, yllardr merkezdeki sa ve sol partilerin
yaratt bolua oynuyorlar. An san bu ykselii, kendi
deerlerini bakalaryla paylamak yerine, "Avrupa benim,
ya benim gibi olacaksn, ya terk edeceksin" diyerek onlar
dlayan gl bir zihniyet yaratt.
Atikkan'n kitab son yllardaki Avrupa merkezli siyasi
gelimelere kapsayc, ayrntlandnlm bir k dryor.