Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

DN, BLM VE FELSEFE LKLER

z
Bu makalede din, bilim ve felsefe ilikileri nerdeyse ilk defa bir arada ele
alnmaktadr. Din ve felsefe ilikilerinde teoloji ile felsefe ilikileri dikkat ekerken, bu iki
alan din felsefesi veya felsefi teoloji birletirmektedir. Bu ilikiye l bir yaklam sz
konusudur: kat aklclk, fideizm ve eletirel aklclk. Din ve bilim ilikilerinde drtl bir
tasnif sz konusudur. Bunlar; atma, diyalog, farkllama ve entegrasyondur. Buna bir de
bilginin slamiletirilmesi eklenebilir. Dinin bilgi kayna vahiy, felsefenin bilgi kayna
akl ve bilimin bilgi kayna ise deney ve gzlemdir. Din olaylarn niini zerinde
dururken, felsefe ve bilim nasl zerinde durmaktadr.
Anahtar Kelimeler: teoloji, din felsefesi, felsefi teoloji, kat aklclk, fideizm,
eletirel aklclk, atma, farkllama, diyalog, btnleme, bilimin slamiletirilmesi.

RELATIONS OF RELIGION, SCIENCE AND PHILOSOPHY

Abstract
In this article we dealt with religion, philosophy and science together almost first
time. In religi on-philosophy relations theology and philosophy relations deserves attention
and philosophy of religion or philosophical theology unites these two areas. Strict
rasionalizm, critical rasionalism and fideism are main approaches for this reletionships. In
relations of religion and science there are five approaches: conflict, dialog, differentiation,
integration and islamization of science. Religion focuses why of events and the other areas
how of events.
Key Words: theology, philosophy of religion, philosophical theology, Strict
rasionalizm, critical rasionalism and fideism, conflict, dialog, differentiation, integration
and islamization of science.

GR
DN VE FELSEFE LKS
Dinin bilimsel bilgisinin bilgi formu byk lde teolojidir. Teolojinin
kayna ise byk lde vahiydir. Bu bilgi dal esasen dini, dinin iinden anlama
eklinde bir bilimsel abadr. yleyse din nedir? sorusunun cevabn, teoloji dini
nasl anlatyor? sorusunun cevabnda aramak gerekmektedir. Bu bakmdan da
teoloji, felsefe ve bilim ilikilerine younlamak daha isabetli gzkmektedir.
Teoloji ve felsefe ilikilerinden teolojik felsefe -ki buna slam dnyasnda
kelam daha ok tekabl etmekte-, bir de felsefi teoloji -ki buna da Bat
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

literatrnde din felsefesi tekabl etmekte- neet etmitir. Demek ki felsefe ve

teoloji ilikisinde bu iki byk yaklamla, ilki teolojiden hareketle felsefe
yaplabilir. Ancak burada kutsal kitaplarn izin verdii erevedeki bir aklclk sz
konusudur. Kelamclarn Kuran nazar veya Kuran aklcl dedikleri, Kurann
izin verdii lde bir aklclkla felsefe yaplabilir ki, bizde buna kelam
denilmektedir. Yahut salt felsefi bir yaklamla, aklc bir yaklamla teoloji
yaplabilir ve teoloji zerine fikir yrtlebilir ki, buna da felsefi teoloji veya din
felsefeleri denilebilir. Din felsefesi de gnmzde poplaritesi ykselen bir bilim
dal olarak, btn dinlerdeki problemleri mukayeseli bir ekilde ele almaktadr.
Teolojide gerek varlk olan Tanr hakknda onun bildirdii kadaryla
konuulabilir. slamda Tanr, byk lde manevi bir gerekliktir. Aslnda
Tanrnn Zahir sfat vardr. Ancak bu sfat ile ilgili izahlar ihtilafldr. Tanrnn
nasl zuhur ettii, fiilleriyle mi yoksa sfatlaryla m zahir olduu meselesi bir
problemdir. Her halkarda, biz insanlara gre Tanr, bilhassa zatyla byk bir
gerekliktir. Onu tanmann teolojik yntemi imandr. Din felsefesinde iman
savunuculuuna fideizm denilmektedir. Dolaysyla Tanry anlamann, yani
marifetin yolu ona inanarak anlamaktan gemektedir. Yani bilerek inanlmaz da,
inanarak bilinir. Dinde byle bir yaklam vardr. Teoloji yapmann felsefi dier iki
yolu da, kat aklclk ve eletirel aklclktr.1
Felsefi bilginin kayna akldr. Bilimsel bilginin kayna ise duyu organlar,
gzlem, olgular ve deneydir. Genel bir ifadeyle, bilgi dalnn dinin, felsefenin ve
bilimin bilgi kayna daha ok vahiy, akl ve deneysel gzlemdir. Daha ok
ifadesini vurgulamak gerekmektedir. nk dinin tek bilgi kaynann vahiy
olduu ifade edildiinde snrlandrlm olacaktr. Ama daha ok vahiydir.
Felsefenin bilgi kayna daha ok/ounlukla akldr. Bilimin bilgi kayna ise de
daha ok duyu organlar, gzlem, olgular ve deneylerdir.
Yukarda da belirtildii gibi Din Felsefe ilikilerinde l bir yaklam sz
konusudur. manclk, kat aklclk ve eletirel aklclk. manclk, dini anlamak
istiyorsanz inanmak zorundasnz, bunu akli temellendirmeye ihtiya
duymazsnz/duymamalsnz iddiasndadr. Akln imanda yeri yoktur, dini
anlamada yeri yoktur. Buna srf imanclk da denilebilir ve bu kavram kat
imanclk olarak bilinir. Sadece Fideizm de denilebilir.
Kat aklc ise dini nermelerin mutlaka akln onayndan gemesi gerektiini
syler. Kat aklclk, dini anlamada din zerine felsefe yaparken, felsefi teoloji
yaparken kat aklc bir tutum sergilemeyi n plana karmaktadr.

1
Michael Pederson ve dirl, Akl ve nan: Din Felsefesine Giri, ev. Rahim Acar, stanbul: Kre
Yay., 2006, s. 52-63
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

Bir de eletirel aklclk vardr ki, bu da hem imancl hem de kat aklcl
eletirerek, orta yolu tutan bir yaklamdr. Bu dinin srf imanla deil aklla da
temellendirilebileceini ve dier taraftan dinin srf kat aklla bilinmesinin de her
zaman mmkn olmadn, akln mtevaz olmas gerektiini, her eyi
zemeyeceini, dini konular kavrayamayacan belirtir. Dolaysyla mtevaz bir
aklcln olabileceini, kat aklcln her zaman din iin tek zm yolu
olmayacan ne srmektedir. Eletirel aklclk gnmzde felsefi teolojide veya
din felsefesinde ok fazla rabet gren bir yaklamdr.2

DN ve BLM LKS
Din ve Felsefe ilikilerinde olduu zere, bilim ve din ilikilerinde de,
mantk olarak, J. M. Yingerin de belirtii gibi3, drt imkn mevcuttur: Buna gre
sz konusu imknlar;
- birbirleriyle ahenk ierisinde olabilirler,
- gerekten zde olabilirler;
- birbirlerinden bsbtn ayrdrlar ve bu bakmdan aralarnda temel bir
atmaya gitmezler; bilim ve dinin herhangi bir alanda atmas halinde din
bilime stn ve yce gereklik eklinde addedilebilir veyahut da
- bilim gerein yegne ls eklinde ittihaz edilebilir ve bu son durumda
dinin bilimle elien hkmleri bilim adna geersiz saylarak reddedilebilir.
Bilimle ilikileri asndan din tarihe bakldnda bu drt durumun da e-
itli rneklerine rastlamak mmkndr. Hatta ayn bir dinin tarihi ierisinde, bu
drtl pozisyonun eitli rneklerinin bulunduuna da ahit olunmaktadr. Mesel
slmiyet'te, temelde bilimle din arasnda herhangi bir ztlamay dnmek
mmkn grnmemektedir. Bu anlamda slamiyeti bilim dini olarak nitelemek
gerekir. Zira slamiyette yce Allahn en gzel isimlerinden biri Almdir. Her
eyi bilen mkemmel Tanrnn ilminin ve ilminden insanlara vahiy yoluyla
ltfettii bilginin bilimsel gerekliklerle atacan dnmek imknszdr.
Ayrca, Kuranda insan dnmeye, gzlem yapmaya ve aratrmaya sevk eden
yetlerin says bir hayli fazladr. Bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayaca,
lim renmenin kadn-erkek her Mslmana farz olduu, in' de dahi olsa
ilim istemenin gerekliliinin ifade edildii, ruhbanln reddedilerek, din ko-
nusunda ruhsat sahibi bilginlerin itihadnn geerli olduunun ifade edildii
slm dinini "bilim ve akl dini" saymak iin daha pek ok delil ne srlebilir.
Nitekim slm dini bilim dini olduu iin, zellikle ilk dnemlerde bilimin,

2
Pederson ve dirl, Akl ve nan, s. 63
3
) Yinger, J. M., Religion, Society and Individual, 1954, s. 37 v.d.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

kltrn ve medeniyetin gelimesine ne denli byk imknlar salad ve bu

sayede gerek din ilimler ve gerekse mspet bilimler alannda ne kadar byk
gelimeler kaydedildii bilinmektedir. Yine Batda zellikle Rnesans ve Reforma
tekaddm eden dnemde, slm dnyasndan alnan etkilerin rol byk olup, hatta
bunlarn daha sonra da uzun mddet srd malumdur. Ayrca, zamanla slm
dnyasnda dinamizmin kaybolmasna paralel olarak her trl yenilik ve
deimeye kapal, ekilci ve takliti bir gelenek zihniyetinin nasl bu dini toplumda
yalnzca bir muhafazakrlk fonksiyonuna ittiine de temas etmek gerekmektedir.
u halde slamiyeti yanl anlayan pasif zihniyetin sonuta onun hkmlerini bir
takm iskolstik dogmalara dntrerek, bilim ile dini zahiren de olsa atma
noktalarna srklemelerine amamak gerekir. te bu ekildedir ki, mesel Orta
ada bir ksm mfessirler, dnyann dz olduu ve dnmedii kaziyesini din
inan temeline oturtmaya altklarnda, aslnda onlarn dnemlerinde yaygn olan
bir kanaati dine balamaya almaktan ve onu yanl yorumlamaktan baka bir ey
yapmadklar bugn ok ak bir ekilde anlalmaktadr. Nitekim modern dnemde
Batda ortaya kan bilimsel ve teknolojik gelimeler, btn dnyann yan sra
slm dnyasn da etkisine almaya baladnda benzeri olumsuz tutumlarn yan
sra, kar tutumun taraftarlarn oluturan modernist hareketin temsilcilerinin,
btn bu bilimsel ve teknolojik keif ve icatlar dorudan doruya Kuranda
bulmak zere nasl bir yorum gayreti iine srklendikleri de unutulmamaldr.
Hsl ilm tefsir akmnn, Batda ortaya kan bilimsel ve teknolojik gelimelerin
slm ilmi zerindeki etkisinden kaynakland ifade etmek mmkndr.
Bu durumlarn pek ok ve eitli rnekleri teki dinlerde ve mesel
Hristiyanlkta da grlmektedir. Mesel, Orta ada St. Thomas iin bilim ve din
arasnda hibir atma sz konusu deildir. nk ona gre her ikisi de Tanrnn
birer ltuf ve inayetidir. Modern dnemde Mac Murray de ayn grleri ne sr-
mektedir. Zaten, Batda Orta a boyunca bilim, Hristiyan ilminden ibaretti. Buna
karlk XVIII. yzylda ortaya kan Aydnlanma hareketi klsik Hristiyanln
akla uymayan ynlerini reddetti. Ancak o da akl din denilen ve yine bilimle din
arasnda tam bir uyum gren, dier bir ifadeyle akl adna bilimi din sayan bir
anlaya yneldi. Gerek A. Comteun pozitif bilimi din sayan pozitif din anlay ve
gerekse bilimi yalnzca bir metot deil fakat ayn zamanda bir hayat tarz olarak
gren ada bilimcilik akm, bilim ve din ilikileri asndan ayn anlay devam
ettirmektedirler. Geri, ister dinden hareketle bilime yaklasn isterse aksi ynde
hareket etmi olsun, bilimle din arasnda mutlak uyum grenler, aslnda bilim ve
zellikle modern bilim ve din arasnda ortaya kan atmann da farkndadrlar.
Ancak onlara gre bu ztlama, aslnda modern bilimle dogmatik teoloji arasndadr
ve bu durum gerekte salkl ve gerek dinin vcd bulmasna katkda bulunmak-
tadr. Din ve bilim arasndaki atmay, onlarn birbirleriyle ilikilerinin bu-
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

lunmad dncesine dayanarak zmek isteyenler dinin inan, bilimin de akla

dayandn ne srmektedir. Her hlkrda btn bunlar, birer uzlama gayreti ve
k yolu olarak kendilerini gstermektedir. Zira bu durum, Hristiyanlkta ve
zellikle geleneksel Hristiyanlk ile bilim arasnda var olan cidd ztlamay ortaya
koymaktadr.
Esasen, bilindii gibi, Batda Rnesans ve Reform ve onlar izleyen
dnemde kendini gstermeye balayan byk coraf keifler, sanayileme ve
sosyal deimeler, bilimsel ve teknolojik gelime ve deimelere paralel olarak
seyretmitir. Ancak, yine bilindii zere, btn bu gelimeler ve zellikle de
bilimsel ve teknolojik gelimeler geleneksel, dogmatik ve skolstik Hristiyan ilmi
ile iddetli bir atma ortamnda ve onlarn reaksiyonlarna ramen
gereklemitir. Dolaysyla onlar, Hristiyanln geleneksel dnya gr ve hayat
anlayna kar yeni bir anlay da beraberlerinde srklemilerdir. Bylece ortaya
kan farkl dnya grleri ve bilim anlaylarnn atmas, sonuta geleneksel
Hristiyan dindarlnn kkl bir biimde sarslmasna ve yeni ortaya kan modern
toplum tipinde hayatn byk lde Hristiyan muhtevalarndan boalarak
dnyevilemesine yol amtr. Bu gelimeler sadece orada kalmam; btn
dnyaya ve bu arada yine uzun asrlardan beri geleneksel kalplar iinde donmu
bulunan slm dnyasna uzanm ve onun dnya gr ve hayat anlayn
sarsmtr. Yaklak bir asrdan fazla bir zamandan beri Mslman toplumlarn
ierisinde gzlenen eski ile yeni ve modern arasndaki atma da buradan
kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte bu durum belli kltr, medeniyet ve hayat
artlar ve anlaylarnda hayatiyet bulan geleneksel dindarlklarn yeni artlara bir
uyumu srecinden ibarettir. Byle olduu iindir ki, hibir din aslnda ne bilimi ne
de teknolojiyi inkr etmemektedir. Onlar, bilim ve teknolojinin bizatihi iyi ya da
kt deerlerini iermediini ve yerinde kullanldklar takdirde insanln
hizmetinde olacan ancak tersine davranldnda insan ve tabiatn mahvna yol
aacan, insan makineye kle haline getirme tehlikesinin bulunduunu, bu
nedenle onlara bir ruh ve yeni bir man vermek gerektiini bilmekte ve bu
anlamda bilim ve teknoloji ile olan ilikilerini yeniden gzden geirmektedirler.
Hatta bu vesileyle onlar ayn zamanda bizzat kendilerini, kendi manev temellerini
ve tabiat ve toplumla ilikilerini yoklamak ve belki de durumlarn daha da
salamlatrmak frsat ve imknn da elde etmektedirler.4
Din-bilim ilikilerine farkl yaklam tarzlar da bulunmaktadr. Din-bilim
ilikilerinde ok sayda ayrntl tipolojiler olmakla beraber, ana hatlaryla Ian G.
Barbour, bu konuda dnyada otorite saylan bir bilim adam olup, drt trl iliki
belirlemitir. Din ile bilim arasnda atma, bamszlk veya ayrma yahut

4
Gnay, nver, Din Sosyolojisi, stanbul: nsan Yaynlar, 2003, 6.bs., s.448-452.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

farkllama, diyalog, uyum, btnleme ve/veya entegrasyon.5 Ayrca daha ok

Mslmanlar iin bilginin slamiletirilmesi yani bilginin slami bir formda nasl
ifade edilebilecei hususu tartlmaktadr. Bilginin slamiletirilmesi gerektiini
savunanlar, beinci bir iliki tarzn da ne srlebilirler.6 imdi bu ilikileri ksaca
ana hatlaryla amak gerekirse, atmac iliki tarznda daha ok bilimsel
materyalistler ile dini lafzclar yani din metinleri lafz anlamyla yorumlayanlar
arasnda cereyan eden bir atma sz konusu olmutur. atmac dnce, bu iki
bilgi trnn kesinlikle badaamayacan, ayr eylerden bahsettiini, zellikle
mesela mantksal pozitivistler din bilgi trnn deneye konu olmad iin
reddedilmesi gerektiini ne srecek kadar din ve bilimin atma halinde
olduunu ne srmtr.
Bu iki atma daha sonraki bilim adamlar tarafndan yaratl bilim veya
bilimsel yaratllk ad altnda bilimin evrimciliine kar birletirilmeye
allmtr. Elbette bilim ve din atmasnda yaratl aydnlatma konusunda
byk problemler yaanmtr. Dolaysyla bu iki alan uzlatrma konusunda daha
ok yaratl bilim; yaratcy kabul eden bilim veya bilimsel yaratclk
yaklamlaryla bu atma almaya allmtr.
kinci olarak bilim ve dinin bamszlamas, farkllamas, ayrmas, veya
kompartmanlamas da denilebilecek model bulunmaktadr. Buna gre her iki bilgi
dal da kendi iinde merudur ve geerli bilgi tarzlardr. Her ikisinin aydnlatt
konular farkldr. Dolaysyla bunlar kar karya getirmenin bir anlam yoktur.
Dier bir ifadeyle her iki alan da birbirinden zerktir. Dinin amac Tanryla
bireysel karlama salamak, bilimin amac ise deneysel dnyann biimsel dzeni
hakknda bir anlay kazanmaktr. Her iki alan da kendi iinde eit lde
geerlidir. Yani burada ne atma, ne de uzlama vardr. Sadece iki alana ayrma
eklinde bir iliki tarz sz konusudur. Bilim, nasl zerinde dururken din niin
zerinde durmaktadr.
Diyalog, nc bir din-bilim ilikisi tarzdr. Burada da din, bilimin snr
sorular, mesela mebde-mead konusunda fikir ileri srmekte ve son tahlilde bilim
bu alanlar izah edemeyip, kinatn oluumu, nereye gidecei, nasl yok olaca
konusunda kesin eyler sylememektedir. Fizikteki Big bang teorisi veya kara
delik teorisi bile her ne kadar dinle uyuur gibi gzkse de, bunlar da kesin
olmayp, teoriden baka birey deildir. Dolaysyla kinatn balangc, insann
balangc, yaratl konularnda bilim daha fazla geriye veya daha fazla ileriye
gidememektedir. Bu konulardaki nihai sorular byk oranda cevapsz kalmaktadr.
Burada din bilimin bo brakt nihai niin ve nasl sorularn cevaplamak yerine

5
Barbour, Ian G, Bilim ve Din, stanbul: nsan Yaynlar, 2004, s. 31-59.
6
Yaran, Cafer Sadk, Din ve Bilim, Samsun: Sidre Yay., 1997, s.85.
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

varln niin yaratld vb. sorular cevaplamaya almaktadr. Bu cevabnda da

bilimle diyaloa girebilmektedir. Demek ki nihai sorular cevaplamada din daha
stn bir konumdayken, bilim de dine malumat salayabilir. Bylece din dorudan
gzlemlenemeyen eylerin tasavvurunu elde etmeyi salarken, bilim de gzlenen
eylerin tasavvuruna yardmc olmu olur.
Drdnc iliki tarzn ise uyum, uyuma, btnleme, eklemlenme veya
uzlama eklinde adlandrabiliriz. Bu modelde din ve bilim ilikisi zellikle tabii
teoloji ve tabiat teolojisi bak as ile deerlendirilmektedir. Hakikaten bilim ve
din arasndaki iliki belki daha modern bilim olumadan felsefe tarihinde tabiat
felsefesi ad altnda ele alnmtr. Kuran tefsirlerinde yer yer bilimsel tefsir
yapld bilinmektedir. Yine felsefe tarihinde bilimin yapldn grmekteyiz.
Zaten bilim ve felsefe birbirinden ayrlmadan nce felsefe emsiye bir bilgi dal idi.
Orada daha ok tabiat felsefesi bilime giden yolu epeyce amt. Dolaysyla bu
uyumada tabii teoloji veya tabiat teolojisi ok uzlatrc bir bilgi anlayn
sunmaktadr. Yani Tanry anlarken, Tanrnn iaretlerini anlarken tabiattan
hareketle Tanry anlamaya altmz zaman burada bilim ile din uzlaabilirler.
Kuran- Kerimde de bu uyuma mevcuttur. Yani aslnda Kurann bilimsel tefsiri
byk lde teoloji yapma merkezlidir. Bu durum bilimle Kurann iliki iinde
olduunu gstermektedir. Dolaysyla Kuranda ok gl bir Natural Theology
denilen Doal teoloji, Beeri-Antropolojik teoloji, Sosyal teoloji, Tarihi teoloji,
ktisadi teoloji, Siyasal teoloji sz konusu olup, farkl bilgi dallar asndan
Allahn bu alanlardaki tezahrleri, varlnn delilleri, iaretleri asndan bu
ilikiyi grmek mmkndr. Bunun tarihi ok eskiye dayanmaktadr. Ancak
modern dnemde de bu isimler konulmad iin ya felsefe ad altnda ya da
ilahiyat ad altnda bu bilimsel yaklamlar gzden karlm olacaktr. Sosyal
teoloji konusunda Trkiyede ilk defa aban Ali Dzgn bir tez almas
yapmtr. Batda ise teoloji yapmann deiik imknlar deerlendirilmekte ve
bilimsel teolojiler eklinde gelitirilen bir takm akmlar bulunmaktadr. slam
literatrnde de Doal Teoloji diyebileceimiz, tabiattan Allaha gitme yntemi
mevcuttur. Mesela sufler insan nefsinden hareketle Allaha gitmeye alrlar.
Nefisini bilen Rabbini bilir ilkesi bunu ifade etmektedir. Bizim Trkeye
kazandrdmz Kutsal emsiye kitabnn devam mahiyetinde olan ve yine
tarafmzdan tercme edilen Melekler Hakknda Sylenti adl eserinde P. Berger de
Antropolojik teolojiyi, yani insann biyolojik ve ruhi varlnda Allahn
alametlerini, tezahrlerini gzlemlemeyi nermektedir. Hasan Hanefide de
antropolojik bir teoloji yapma aray grlmektedir.7 Ayn ekilde Batda siyasal

7
Bkz. Hanefi, Hasan, Teoloji mi Antropoloji mi?ev, Mustafa Sait Yazcolu,
AFD, Cilt 23, s.233-264.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

teoloji de yaplmaktadr. Genel bir ifade ile Allahn kralln yeryznde tesis
etmek, mesela ila-y kelimetullah, sz gelimi Allahn ynetimini yeryznde
hkim klma aray bu teolojinin alanna dhildir. Bizde de bunun tezahrn
halka hizmeti hakka hizmet grme dncesinde grmekteyiz. Ancak bizde bu
ilkelerin uygulamas bulunmakla beraber, bunlarn formle edilmesi ynnde
henz katedilecek ok mesafe bulunmaktadr. Yani siyaset bir teoloji yapma arac
klnabilir. Baka bir ifade ile siyasetten, ynetimden Allahn varlna doru bir
gidi yaplabilir. Bu konuda araylar bulunmaktadr. Buna Political Theology
denilmektedir. Yani bir kral varsa tanr da vardr. Bir melik varsa onun tebaas da
vardr. slamiyetteki Allahn el-Melik sfat da bunu ifade etmektedir.
Ayn ekilde bir iktisadi teolojiden, baz eserlerde ifade edildii ekliyle ilahi
ekonomiden sz etmek gerekmektedir. Bu eserlerde Allahn Rezzak sfatnn nasl
tecelli ettii veya Allahn piyasay nasl kontrol ettii incelenmektedir. Mesela
erafettin Glck bir makalesinde narh koymay, enflasyonu Allahn el-Kabz ve
el-Bast isimleriyle aklamaktadr. Hatta peygamber efendimizden narh koymas
istendiinde o, ben nasl narh koyaym, narh koyan Allahtr demektedir. te
yandan Medine pazarnn serbest bir pazar olmasn salamtr. te bundan
hareketle slam ekonomisinin serbest pazar ekonomisine yakn olduu
sylenmektedir. Dolaysyla Allahn Rezzak sfat nasl tecelli ediyor? lahi
ekonomi nasl iliyor? Ekonomide Allahn tezahrleri nasldr? Enflasyonda
Allahn rol var mdr? Narh koyma Allah ile nasl irtibatlandrlabilir? Sorularnn
yantn arama giriimi bir iktisadi teoloji yapmay mmkn klmaktadr.
Sabahattin Zaim slam ekonomisinde Homo slamucusu gelitirme konusunda baz
fikirler ileri srmtr. Ancak bu fikirler daha ok slam ekonomi bilimini
gelitirme abas olarak dnlmelidir. Bunun dnda bir de iktisadi teolojiye
yani bilimsel bir kelam tr olabilecek bir teolojiye de ihtiya vardr.
Bu balamda baka bir bilgi alan da hukuk teolojisidir. Allahn eriat, er-i
erifleri dier hukuklardan fark ve bunun hukuk ve teolojiyle balantsn kurmak
gerekmektedir. Bu amala eriatn maksatlarndan hareket edilerek, mekasdu-
eriadan Allahn varlna gitme yolu izlenebilir. Bu ekilde bir teoloji yapmak
mmkndr. Zira dinin kendisi zaten hukuk demek, kanun demektir. Esasnda
Cebraile, ilahi yasay getiren anlamnda namus eklinde de adlandrma
yaplmaktadr. Namusun da nomostan geldii sylenmektedir. Ancak dini, hukukla
snrlandrmak da doru deildir. Onun maneviyat yn, akaidi, ahlak ve daha
eitli boyutlar bulunmaktadr. Belki Yahudilik iin bu durumun biraz daha geerli
olduu sylenebilir. Hatta Yahudilik iin hukuk anlamna gelen kelime ile Law
kelimesi ile isimlendirme yapld da grlmektedir. Burada Law eriat yani
Tevrat ifade etmektedir.
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

DN- BLM VE FELSEFE LKLER

Felsefe bilim ilikisi incelendiinde, balangta bilim iin felsefenin bir
emsiye olduu grlecektir. 19. yzyldan sonra yahut aydnlanmadan sonra
bilimler teker teker felsefeden bamszlk kazanmtr. O yzden felsefenin
bilimlerin babas olduu sylenegelmitir. Felsefe bilginin ve gerekliin en genel
zelliklerini anlama abas olarak bilimsel bak da iermekteydi. Son yzyllarda
ayrm olsalar da, tam anlamyla koptuklar sylenemez. Felsefe bilimselleip
deneysellemi, olgulara daha ok dayanm ve bilimden yardm almtr. Bilim ise
nermelerini kurarken rasyonel tutarll her zaman gzetmitir. Bir de nn
ilikisi, yani din-bilim-felsefe ilikisinde esas aktr saylan bilgi dallar, teoloji,
tabiat bilimleri ve rasyonalist felsefe olmutur. Aslnda bu bilgi kmesinin veya
ktasnn daha zel bilgi dallar teoloji -ki buna hususi tanr bilimi de denebilir- ve
tabiat bilimleridir. Hatta tabiat bilimleri, bilimlerin omurgas olarak grlm,
bilhassa fizik en kesin tabiat bilimi kabul dilmitir. Onun yannda biyoloji, kimya
gibi genel doa bilimleri ve botanik, zooloji ve mineraloji gibi daha zel bilimler
bulunmaktadr.
Teoloji yapmann ok sayda imknlar olduu da muhakkaktr. Esasen
gerek tefsir tarihinde gerekse felsefe tarihinde teoloji yaplm, nitekim isimleri
konmam; felsefe veya kelam ad altnda almalar yrtlmtr. Mesela
slamn Meai okulu, Kindi, Farabi ve bni Sinann da birer felsefi teoloji
yaptklar grlmektedir. Tpk Eari Okulu, Maturidi okulu, Mutezili okulu gibi
bunlar da birer kelami okul saylabilir. Yani son tahlilde bni Sina ve Farabi
felsefeden ziyade teoloji yapmlardr. Bu nedenle din felsefesi belki biraz kelam
emsiyeli gibi gzkse de, aslnda din felsefesinin ok genel bir bilgi dal olarak
kelam, tasavvufu, Meai felsefeyi (onu ayr bir slam felsefesi olarak dnrsek)
Meai okulu, raki okulu ve hatta daha genel bir bak asyla bizzat tasavvuf,
kelam ve slam felsefesini iine alan dallarn slamn zel din felsefeleri olarak
deerlendirmek gerekmektedir. Dolaysyla mukayeseli dnlerek dier dinleri
de buna katmak gerekir. Byle olunca da din felsefesinin daha kapsayc bir
emsiye olduu grlmektedir. Baz ilahiyatlar, kelamclar din felsefesini kelam
ile ilikilendirme ve kelam ats altnda kabul etme eilimindedirler. Yani baka
bir deyile kelamn felsefe olduunu ifade etmi olmaktadrlar. Kasm Turhann
Trkeye evirdii, H. Austryn Wolfsonn Kelam Felsefeleri kitab bu anlamda
dikkat ekmektedir. Biz de aslnda kelam, tasavvuf ve hatta fkh usulnn de ok
ciddi bir felsefe olduunu iddia ediyoruz. Bunlara slamn zel din felsefeleri
demenin daha isabetli olaca kanaatindeyiz. Bu balamda kelamn bir bakma
slamn bir din felsefesi olduunu belirtmek gerekir.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

DN VE MODERN BLM
Batl modern bilim, felsefeden koptuu gibi dinden de byk bir kopuu
temsil etmektedir. Geleneksel bilim ile modern bilimi birbirinden ayrmak gerekir.
Geleneksel bilim byk lde metafizikten balayarak tabiata doru ynelirken,
modern bilim daha ok tabiattan, ihtiya duyarsa, metafizie doru, bazen
metafizii eleyerek, yok ederek tabiata skm bir bilim anlay gibi
grnmektedir. Bu nedenle ilim ve bilim kelimelerini, lim ve bilgin kelimelerini
geleneksel bilim ve modern Bat bilimi kelimelerini yerinde kullanmakta fayda
vardr. Bunlar sadece birer tercme meselesi olarak grlmemelidir. Aralarnda
derin felsefi ayrmlar bulunmaktadr. Mesela ilim slam medeniyetinin bir kavram
iken, bilim denildiinde pozitif bilim kastedilir ve daha ok modern batl bilim
anlalr. Bunlar kullanrken dikkatli olmakta fayda vardr. Yine lim veya bilgin
derken de dikkatli olmak gerekir. Ayrca bir de bilimsel ve bilgisel otoriteleri de bu
erevede aydnlatmak gerekmektedir. Mesela hakm, lim ve rif farkl
kavramlardr. Bylelikle slam dnyasnn byk otoritesi vardr. Hakm
olaylarn, olgularn hakikatini bilen, her zaman sebeplilik gstermese bile hikmeti
vurgulayan, hikmetini bilen kiidir. Ama kendisi bilim, felsefe ve dinin n
birlikte kullanarak eyann hakikatine ulamaya, yerli yerince anlamaya ve ona
gre davranmaya alr. lim byk lde olaylar sebeplilik analizine tabi tutan
kiidir. Kanta ve belgeye dayal, sebepleri gstererek izah eden kiidir. Bu adan
lim ile bilim adam veya bilgin byk lde rtyor. Modern bilim adam da
yledir. Yani sebep sonu ilikisi gstererek olaylar inceleyen kiidir. rif ise
genellikle Billah kelimesi ile kullanlarak Arif-i Billah eklinde ifade edilir. Arif
Allah ile dorudan bir keif bilgisiyle Tanry tanyan kiidir. Onun belki bilimle
fazla bir ilikisi olmayabilir. te yandan lim veyahut bilim adam slam
dnyasndaki lim ve Modern dnyadaki bilim adam sebeplilik analizi yapma
konusunda aa yukar ayn bili tarzna sahiptirler. Ama Modern Bilim daha ok
aadan yukarya doru bir sebeplilik, geleneksel lim ise yukardan aaya
doru bir sebeplilik analizine ynelir. Aradaki temel fark budur ve daha ok
Modern bilim adam yukary aadan yanstmaya alr ve byk lde
metafizie ynelmez, onu gerek bilim kabul etmez.
Modern Batl Bilimin zel karakteristikleri ise unlardr: Bu bilim
materyalist, pozitivist, evrimci ve dualisttir. Burada kastedilen dualizm
Descartesn kartezyen dualizmi anlamnda olup varl kiisel varlk olarak gren,
buna gre ayrm yapan demektir. Descartesa gre gerek varlk dalizme tabidir.
Gereklii ikiye blmesi ok byk bir krlmay iaret etmektedir. Zira geleneksel
dnyada maddi ve manevi, ruh ve beden birbirleriyle sk bir iliki iinde hatta
birbirine gemi olarak dnlmekteydi. Descartes ilk defa kartezyen dualizminde
bunlarn arasn amtr. Descartes aslnda ateist bir filozof deildir. Batl bilim
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

ayn zamanda seklerist, dnyevi, naturalist (yani tabiat esas alan), hmanist
(insan merkeze koyan) ve en nemlisi de belki bilim yapanlarn ok fark
edemedikleri fakat dardan bakanlarn grd redktivist yani ircac veya
indirgemeci olmasdr.8 Ya yksek hakikatleri daha dk hakikatler kabul etmek
veyahut da belli bir gereklik alannn br gereklik alann kendi tekeline
almasna redksiyon ve ya ircaclk denilmektedir.
Seyyid Hseyin Nasra gre, ircaclk veya indirgemecilik ruhun nefse,
nefsin biyolojik faaliyete, canlln cansz maddeye ve cansz maddenin de
hareketleri llebilen ve nicelletirilebilen saf niceliksel paracklara veya
enerjiye indirgenmesi demektir.9 Modern Bilim byk lde materyalist,
pozitivist ve evrimci bir yaklama sahiptir. Bu arada slamda bilimin ve felsefenin
dinamizmini Kurandan aldn slam Bilim ve Felsefe tarihileri ifade
etmektedirler. Hakikaten dnceyi ynlendirmede Kuran felsefe yapmaya,
dnmeye ve bilim yapmaya ok byk bir hz kazandrm, tevik etmitir. Bu
bakmdan Yunan Felsefesi tercme edildiinde slam Felsefesinin gelitii anlay
isabetli deildir. Zira tercmeye ynelmek iin de bir altyap gerekir. stelik
tercme, ithal etmek iin deil zgvenin bir sonucunda yaplmtr. Yani Yunan
Felsefesi merakla ve zgvenle tercme edilmi ve tercme edilirken de
slamiletirilmitir. Tpk batnn slam Felsefesini batya naklederken
Hristiyanlatrmas veya slami boyasn zerinden atmas, onu budamas gibi. bn-
i Haldun bu gveni yanstan, biz baka inan gruplaryla, dier eksenlerle, sava
alanlarnda belki urada burada yenilebiliriz. Ama asla dnce anlamnda
yenilebileceimize ihtimal vermiyorum eklinde bir ifade kullanmaktadr.
Dolaysyla bakalarnn da ne dndne ynelen merak, bilimsel ve sosyal
beceri ile tamamlannca evirilerin yapld anlalmaktadr. Yine ran ve Hint
dncesini tanmann yansra, aklcl da tanma gds Yunan felsefesinden
evirileri tevik eden baka bir nedendir. Rakip dnceleri bilmek tanmak da
evirileri tevik eden dier bir olgu olmutur. Hatta bundan dolay, bn Sinann
Latince bildii, Yunanca bildii belirtilmektedir. Zira o dili bilmeden bu kadar
litaratre vakf olmas dnlemez. Oysa kendi dnemindeki mevcut btn bilgi
birikimini tkettii sylenebilir. Bunlar ihata ettikten sonra kendi dncesini ina
etmesi sz konusu olmutur. Ancak bu hususta cevap bekleyen sorular
bulunmaktadr. Felsefe eserleri ne zaman tercme edilmeye balanmtr. Bunlar
byle bir alt birikimin sz konusu olduu bir dnemde mi gereklemitir? Zira
slam mmetinin, bir selef anlay vardr. Mesela, Mutezileye kar bile bir direnci

8
Yaran, Cafer Sadk, Din ve Bilim, Samsun: Sidre Yay., 1997, s.120.
9
Nasr, Seyyid Hseyin, Gen Mslmana Modern Dnya Rehberi, ev. ehabettin Yaln, stanbul:
z Yay., s.156.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

vardr. Bylece Mutezileye kar direnen bir toplumda bir zgvenden bahsetmek
ne kadar doru olur?
slamda bilimin tarihi anlatlrken bunun Kuran temellerine de dikkat
ekmek gerekmektedir. Bilhassa tefsir ilminde mesela Biz yeri g insana
musahhar kldk? ayetinin tefsirini yapabilmek iin evvela tabiat tanmak
gerektii, dolaysyla bilimsel gelime ve verilerden destek alnmas gerektii
belirtilmektedir. Kuran- Kerim elbette Teoloji yapmakta, fakat Teoloji yaparken
de tabiata byk lde atflar yaparak tabiatn ileyiine dair bilgiler vermektedir.
Bu bilgilerle Allahn varln ispat hedefi bulunmakla birlikte, bilimle, hatta
modern bilimle atmayacak bilgiler de verilmektedir. Dolaysyla slamn, bilimi
Kurann bu tahrikinden dolay gelitirdiini iddia etmek yanl olmayacaktr.
Batda da bilim byk lde tabiata egemen olmak, tabiata hkmetmek iin
yaplmtr. Ancak slamn tabiata hkmediiyle, batllarn tabiat smrmesi veya
tahakkm arasnda nasl bir fark bulunduuna da dikkat etmek gerekir. Mesela
Said Nursinin manevi tefsir, bilimsel ve sosyolojik tefsir yapt iddia edilse de,
esasnda iari tefsir yapt sylenebilir. Oysa kendinden nceki birok lim gibi
sosyal teoloji, tabiat teolojisi, 20. yzylda ok gelien tabiat bilimleri nda bir
Kuran tefsiri gibi, tabiat bilimi yapmak yerine, tabiattan Allaha giden bir teoloji
yaptn, bir Kelam yaptn, hatta onun dncesinin Kelam sistemine daha ok
uyduunu grmekteyiz. Dolaysyla kelama hizmet edecek ekilde bilimlere
yneldiini ifade edebiliriz. te yandan slam biliminin tane n artndan sz
edilmektedir. Evvela slam bilimi, cinsiyeti, dini, dili vb ne olursa olsun btn
insanla ak bir dine dayanmtr.10 slam biliminde bilim, kimsenin tekelinde ve
kimsenin ihtiyacna matuf olmamtr. Bilim faaliyet, bilimsel yntemlerle ve
sadece deney deil ayrca sistematikletirme abas olarak da grlmtr. Bu
nedenle her bilimsel gr ve yaklam ayn zamanda yeni bir teori, farkl bir teori
olarak grlmtr. Bu durum gnmzde de geerlidir. Bilimsel aba, bilgileri
sistematik bir ekilde sunma abasdr. Yani asgari art olarak, felsefi bakmdan,
mantki fikir tutarllnn bulunup bulunmad, sistematik olup olmad, yani
elma ile armudu birbirine kartrp kartrmad, inceledii olgular iyi tasvir edip
etmedii hususlar mhimdir. Bunlarn saland bilimsel almay grne
katlmasak bile bilimsel aba olarak grmek gerekir. Bu nedenle bilimde
sistematikletirme ve olgular arasnda balant kurma abas ok nemlidir. Bu
aba slam bilimlerinde de bulunmaktadr. slamda bilim, hem fert hem de toplum
iin yararl ve nemli grlmtr. Bilim hibir dnemde kesinlikle deerden
bamsz olmamtr. Bilim adamlar almalarnda deerden bamsz gibi olsalar
bile, hasl ettikleri bilimin kullanm mutlaka deere bal olmutur. Bilim

10
Yaran, Cafer Sadk, Din ve Bilim, Samsun: Sidre Yay., 1997, s.120.
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

insanlara ahlak retmemektedir, Tarihi anlamamakta, tarih yapmamaktadr. Bilim

bu bakmdan iyi bir hizmetidir, ancak iyi bir efendi deildir. Gnmzde de artk
bilime bu gzle bakmann daha doru olacana ve bilim st bir yaklamla bilime
yaklamann daha doru olacana dair grler arlk kazanmaktadr.11

MODERN BLM, DEER VE EVRM

Bilim adamlar deerden bamsz, yani ahlk yarglardan uzak bilim
taraftardrlar. Buna ramen bilim adamlar bilim yaparken belli bir ilkeden, ahlk
kaygdan uzak deildirler. En azndan bilim adam, bilim yaparken deerlerden
uzak gzkse de, bilimin, hizmet ettii ama bakmndan deer ykl olmas
kanlmazdr. Ancak bilim adam bilim yaparken belki hakikate bir pencere amak
istese de, dardan bakldnda ou bilim adam, bilhassa modern bilim adamlar,
hakikat i tekellerine almaya, daha byk hakikati daha alt ve kk hakikatlerle
aydnlatmaya altklar iin indirgemecilikle malldrler. Bu arada esas
tartmaya neden olan husus, modern bilimin tabiatnda deneycilik ve
pozitivitizmin bulunmasdr. Pozitivitizm gnmzde ok fazla eletirilmektedir.
Bu balamda bilimden ziyade, bilimciliin eletirildii grlmektedir. Pozitivizmin
bilimcilii, dine kar bilimi dinin yerine koyma gayesi gtmektedir.
A. Comteun pozitivizminin dier bir ismi Scientism yani bilimciliktir.
Bilimi en yksek deer grmektedir. Hatta seklerleme teorisinde de ne kadar ok
bilim o kadar az din tasavvuru vardr. Buna gre, Modern bilim ilerledike din
gerileyecek, hatta yok olacaktr. Pozitivistlerin gelecek tahmini bu ekildedir.
Tarihsel sre dikkate alndnda, bu dncenin geerliliini korumad
grlmektedir. Peki bu bilimsel yntemler dinde yok mudur? Bu ekliyle
deneycilik ve pozitivizmin deil, ancak pozitif yaklamn, dinde bulunduu
sylenebilir. Hz. brahimin Allahn lleri nasl dirilttiini renmek istemesi ve
Hz. Musann Allah bizzat grmek istemesi buna rnek verilebilir. Bu rnekleri
dini dncede pozitif, deneysel dnce olarak nitelendirmek mmkndr. Yani
din buna aktr. yleyse dinde pozitivizm yok, ama pozitif dnce, rasyonalizm
yok ama rasyonel dnce mevcuttur denilebilir.
Materyalizmin evrimcilii dourduuna dair grler bulunmaktadr.
Esasen evrimciliin, yaratcy devreden karmak suretiyle, materyalizme yol
at grlmektedir. Evrimciliin adn Darwin koymu olsa da, ondan nce de
evrim anlay mevcuttu. Dolaysyla evrimcilii ana felsefe kabul edebiliriz.
Materyalizm onun ocuu olup, pozitivizm, materyalizmin biraz daha incelmi
eklidir. En ince ekli de seklerizmdir. Ancak seklerizmin ateizmden ziyade

11
Yaran, Cafer Sadk, Din ve Bilim, Samsun: Sidre Yay., 1997, s.120.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

dnya ilerine, dnyaya doru bir ynelme olduunu belirtmeliyiz. Kelamclar u

cereyan, inkrc cereyan olarak tartmaktadrlar: Materyalizm, pozitivizm ve
evrimcilik. Bunlara ancak biyolojik teoloji yaparak yaklamak gerekir. Mesela
Darwini incelediimizde, Darwin aslnda Trlerin Kkeni almasn, Allahn
yeryzndeki yaratmasndaki ihtiamn grmenin ne kadar gzel bir ey olduunu
ifade ederek bitirmektedir. Fakat delilleri, trlerin birbirini rettii eklinde ortaya
koymutur. Esasen ateist olan Alfred Wallacenin de ayn bulgulara ulat, o
kitabn yaynlayaca srada Darwinin kitabn yaynlad ifade edilmektedir.
Ateist evrimciler tarafndan Darwin n plana srlmtr. Yani teori Wallacism
iken, bylece Darwinizm olmutur.
Bugn tr evrimcilik sz konusudur. Biri yaratl evrimcilik, ikincisi
dorudan yaratma, ncs ise srf evrimciliktir.12 Ateist evrimcilik, yaratcy
devreden karmaktadr. Yaratl evrimcilikte yaratcnn dahli hesaba
katlmaktadr. Dorudan yaratma ise evrimsiz yaratmay kabul eden grtr.
slam dnyasnda daha ok bu nc gr paylalmaktadr. Bylece evrim ve
din ilikisinde de bilim din ilikisinde de bu snflandrma nemli bir turnusol
kddr. Yaratl bilimciliin, atmay gidermeye alan gr olduunu
ifade edebiliriz. Yine yaratl evrimciliin temelde Allahn yaratclna kar
kmad grlmektedir. Ayrca bu yaratl evrimciler de dnyann yal olup
olmamasna gre gen dnya yaratllar ve yal dnya yaratllar diye ikiye
ayrlmaktadr.13
slam bilim anlaynda ise, Allah-u Telnn yoktan var etmesi sz
konusudur. Yaratc trleri ayr ayr yaratmtr. Ancak yaratl evrimciliin de
mmkn olabilecei dnlebilir. nk yaratcy devreden karmadan, Allah-
Telnn yaratrken bir evrime uymu olmas mmkn grnmektedir. Alt gnde
yaratma da bu balamda izah edilebilir. Bu yaratmann niin alt gnde
gerekletii sorusuna gelince, bu konuda Yahudilerin dnyann gen olduu, yani
yal bir dnyaya sahip olmadmz dncesi isabetli grnmektedir. Mesela
gnmzde Yahudi takvimlerinde Hz. demden beri yaklak 5 bin 750 ylnda
olduumuz belirtilmektedir. ok yal bir dnyamzn olmad iddia edilmektedir.
Bazlar da gne sisteminin 4.5 milyar yldr var olduunu, yeryznde hayatn,
insan hayatnn da, en iyimser tahminlerle on binlerce yl olduunu ileri
srmektedirler. 2 milyon yl diyenlerin yansra 15 milyar yl diyenler de vardr.
Dnyann ya ve nasl balad konusunda bilim, daha fazla ileriye gidebilir. Bu
konuda kutsal kitaplarda bilimden daha gvenli bir bilgiye sahip deiliz. Dnyann
yaratl ile ilgili ve zamanyla ilgili birok bilgiye geriye dnk tarih tahmini veya

12
Peterson ve dirl., Akl ve nan, s.359.
13
Atay, Tayfun, Din Hayattan kar, stanbul: letiim Yay., 2008, s. 145.
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

tahmini tarih demek gerekir.14 Yani kesinlik yoktur. Mevcut fosiller Karbon 14
metoduyla incelenmekte ve sonular yllara yanstlmaktadr. Oradan geriye dnk
bir zaman karlmaya allmaktadr.
Mehmet Bayraktar slamda Evrimci Yaratl Teorisi adl eserinde bn-i
Haldun, Cahz ve Ihvan Safann yaratl evrimci olduklarn ifade etmektedir.
Erzurumlu brahim Hakk da yaratl evrimci dnceye sahiptir.
te yandan kimileri ya evrim ya da ensest iliki arasnda tercih yaplmazsa
konunun izah edilemeyeceini iddia etmektedir. Bu konuya da deinmekte fayda
vardr. Bu konuda ok srarl gr ifade edenler bulunmaktadr. Ancak demden
nce insan var myd veya treme nasld veyahut da Hz. demden sonra insanlk
nasl oald? Kz kardele zina edildiinin dnlemeyeceini iddia ederek
evrimi savunanalar bulunmaktadr. Bunlar imdiki ahlka aykr olmasndan
kaynakl olarak ensest ilikiyle oalmay kabul etmeyeceklerini dnmektedirler.
Dolaysyla ya toptan yaratldk ya da nce demler vard veyahut da aileler
halinde yaratldk. Balang byle izah edilebilir. slamda ise, bir nefisten
tremeden bahsedilmektedir. Bazlar buna dayanarak ilk tremenin ensest ilikiyle
gerekletiini iddia etmektedirler. Bylece tek bir anne babadan oluumuz izah
edilmektedir. Biz en azndan biraz iyimser dnerek Hz. demin ocuklarn
apraz evlendirdiini dnmekteyiz. Bu bile elikilidir. Ancak biz Hz. dem
eriatnda, buna geici olarak ve zorunlu olarak izin verilmi olabileceini
dnmekteyiz. yleyse eriatta ve ahlkta da bir evrimden bahsetmek gerekebilir.
Zira slamiyet, en mtekmil dindir. eriat ve ahlak mahremiyet konusunda en son
eklini almtr. Bir zorunluluktan giderek uzaklatrlarak gelimenin
kaydedildii, yakn akraba evliliklerinin mmkn olduuna da dikkat ekmek
gerekmektedir. Yani yaratlln ensest ilikiyi merulatrdn iddia edenler
varsa da Hz. demin ocuklar arasnda ok sayda batnda u sayda ikiz doup
sonraki srete apraz evliliklerin gerekletii de dnlebilir. Bunu srailiyat
olarak telakki edenler de bulunmaktadr. Daha ok srailiyatla Nisa Suresinin ilk
ayetinin akland ifade edilmektedir. Hz. Havva, Hz. demin omurga
kemiinden yaratlmtr. Dolaysyla onun bedeninden yaratld, halbuki ayette
geen minha, nefse atf yapmaktadr. Nefiste ayn tohum olup ezamanl
yaratlabilir veya Hz. demin ruh tohumundan Hz. Havva da yaratlm olabilir.
Belki dier ocuklarn birka da yaratlm olabilir.
Felsefe, bilim ve dinin gayesine yeniden dnlecek olursa, Felsefe daha ok
lem karsnda insann durumunu ortaya koymaya almaktadr. Yani kinata
bizzat kendisi var olan bir nesne olarak bakp ona gre bunun karsnda ben ne
yapabilirim, buna nasl hkim olabilirim? Sorularna cevap aramaktadr. Kurann

14
Gven, Bozkurt, nsan ve Kltr, stanbul: Boyut Yay., 2011, s.102.
 Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

sunduu bak as ise lemin karsnda benim konumum nedir? Sorusuna

aranacak cevapta mndemitir. nsann konumu nedir? Onu aratrarak ve fakat
yine tabiat inceleyerek Cenab- Hakk tanmaya alma sz konusudur. Tabiata
yaklamda, bilim, insan merkezli felsefe ve Allah merkezli felsefe arasnda
yaklamlar farkl olacaktr. Tabiatn insana amade klnd, teshir edildii
sylemiyle modern bilimin tabiata hkmetmek, bilginin g olduunu iddia etmek
anlayna varlmtr. Daha sonra bu anlay uygulamada teknoloji olarak
domutur. Dinde ise tabiattan emanet bilinciyle istifade etmek sz konusudur.
Buna hilafet bilinci de denilebilir. Bu konuda Teoloji eitlerinden daha nce
bahsetmediimiz tarihi Teoloji devreye girecektir. Mesela bn-i Halduna bazlar
bamsz Teolog derken, bazlar da kendine zg bir kelamc demektedir. bn-i
Haldunun yapt kelam Allahn tarihteki tasarruflarn gzleyerek oradan onun
birliine, takdirinin, tedbirinin, mkemmelliine bir kap aralamaktr. Hatta bir ok
olay anlattktan sonra Zalike taktirul-azizil-alim ifadesini kulland
grlmektedir. Orada bn-i Haldunun tarih teolojisi yapt sylenebilir. Yine bu
erevede bir kelamc olabileceini ifade etmek mmkndr. Kuran- Kerimin
tarihi kssalarnn hikmeti nda tarihte Allahn varln ispat edecek rnekleri
sunma eklinde bir tarih yapmaktadr. Yoksa asl amac tarihi bilgi vermek olup,
bilimsel bilgi vermek deildir. Yani Hz. demin ve insanln bir yaratc
tarafndan yaratldn, bir insandan yaratlabileceini, dolaysyla balang iin
daha fazlasn bilemeyeceimiz dncesini grmekteyiz.
SONU
Felsefi bilginin kayna akldr. Bilimsel bilginin kayna ise duyu organlar,
gzlem, olgular ve deneydir. Dinin bilgi kayna ise vahiydir. Dinin tek bilgi
kaynann vahiy olduunu iddia etmek mevzuyu snrlandrmak anlamna
gelecektir. Oysa dinin bilgi kaynann byk oranda vahye dayandn ifade
etmek daha isabetli olacaktr. Felsefenin bilgi kayna ise byk oranda veya
ounlukla akldr. Bilimin bilgi kayna ise daha ok duyu organlar, gzlem ve
olgular ve deneylerdir.
Din-bilim-felsefe ilikisinde baat aktr kabul edeceimiz bilgi dallar,
teoloji, tabiat bilimleri ve rasyonalist felsefe olmutur. Aslnda bu bilgi
kmesinin veya alannn daha zel bilgi dallarn kapsadn ifade etmek
gerekmektedir. Teolojiye hususi tanr bilimi de denebilir. Tabiat bilimleri ise
bilimlerin omurgasn tekil etmektedir. Bilhassa Fiziin en kesin tabiat bilimi
olduu iddia edilmektedir. Onun yannda biyoloji, kimya gibi genel doa bilimleri
ve botanik, zooloji ve mineraloji gibi daha zel bilimler bulunmaktadr. Felsefe
denildiinde ise akllara, kat aklc/rasyonalist felsefe gelmektedir.
Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
(----------) 2016 Cilt 18 Say ? (------)

Din-bilim ilikilerine farkl yaklam tarzlar bulunmaktadr. Din-bilim

ilikilerinde ok sayda ayrntl tipolojiler bulunmaktadr. Ian G. Barbour bu
konuda dnyada otorite saylan bir bilim adam olup, onun tipolojisinin olduka
isabetli olduunu ifade etmek mmkndr. Barbour, drt trl iliki belirlemitir.
Dinle bilim arasnda atma, bamszlk veya ayrma (farkllama da denilebilir),
diyalog, uyum veya btnleme ve/veya entegrasyon (buna uzlama da
denmektedir). Onun bu drtl tasnifine bir de slam dnyasnda grlen, bilginin
slamiletirilmesi yani bilginin slami bir formda ifade edilebilmesinin imknn
gndemine alan ekoln din ile bilim ilikisi ile ilgili tasvirini beinci bir kategori
olarak ilave edebiliriz.
Din bilim atmasnda yaratl bilimcilik ile doal teolojinin, konu ile
ilgili farkl bak alarnn bir ortalamas olmas bakmndan uzlalabilecek
alanlar olduu grlmektedir. Din felsefe ilikilerinde ise bu uzlamac rol
eletirel aklclk stlenmektedir.

KAYNAKA
Atay, Tayfun, Din Hayattan kar, stanbul: letiim Yay., 2008.
Barbour, Ian G, Bilim ve Din, ev. Nebi Mehdiyev, stanbul: nsan Yaynlar, 2004.
Berger, P., Melekler Hakknda Sylenti: Modern Toplum ve Tabiatstnn Yeniden
Kefi, (ev. Ali Cokun- Nebile zmen), Rabet Yaynlar, 2012.
Gnay, nver, Din Sosyolojisi, stanbul: nsan Yaynlar, 2003, 6.bs.,
Gven, Bozkurt, nsan ve Kltr, stanbul: Boyut Yay., 2011.
Hasan Hanef, Teoloji mi Antropoloji mi?, ev. M. Sait Yazcolu, AFD., C.
XXIII., s. 233-264.
Nasr, Seyyid Hseyin, Gen Mslmana Modern Dnya Rehberi, ev.: ehabettin
Yaln, stanbul: z Yay., 1998.
Pederson, Michael-Hasker, William-Reichenbach, Bruce- Basinger, David, Akl ve
nan: Din Felsefesine Giri, ev.: Rahim Acar, stanbul: Kre Yay., 2006.
Pederson, Michael-Hasker, William-Reichenbach, Bruce- Basinger, David, Din
Felsefesi: Temel Metinler, ev.: Rahim Acar, Nebi Mehdiyev, Osman Ba,
Hmeyra K. zturan, stanbul: Kre Yay., 2013.
Yaran, Cafer Sadk, Din ve Bilim, Samsun: Sidre Yay., 1997.
Yaran, Cafer Sadk, Din Felsefesine Giri, stanbul: Rabet Yay., 2010.
Yinger, J. M., Religion, Society and Individual, London: Macmillian, 1954.