Neredilmi Yaztlar Inda

Hellenistik Dnemde
Pergamon Kenti Tanr ve
Kltleri
 NDEKLER
NSZ..4
KAYNAKLAR..8
BLM-I
GR...23
BLM-II
II.1.PERGAMON BLGES CORAFYASI.....25
II.2.HELLENSTK DNEMDE PERGAMON KRALLII VE KOMU
DEVLETLERLE LKLER.27
BLM-III
HELLENSTK DNEMDE PERGAMON KENT TANRI VE KLTLER..36
A-ANA TANRIA (METER) KLT...36
METER ASPORDENE ( 
)......37
B-OLYMPOS TANRILARI VE KLTLER.44
III.1.ZEUS KLT.44
ZEUS SOTER ( )....48
ZEUS SABAZIOS ( )..51
ZEUS KERAUNIOS ( )..54
ZEUS TROPAIOS ( )......55
III.2.HERA KLT.59
III.3.ATHENA KLT...62
ATHENA POLIAS ( )....62
ATHENA NIKEPHOROS (
)70
ATHENA AREIA ( $)..75
ATHENA TRITOGENEIA ( &)..77
ATHENA PALLAS ( ).78
III.4.APOLLON KLT.82
III.5.HERMES KLT...86
III.6.APHRODITE KLT.89
C-YERYZ TANRILARI VE KLTLER.92
III.7.DIONYSOS KLT...92
DINOYSOS KATHEGEMON ( ))...93
III.8.DEMETER KLT99

2
III.9.ASKLEPIOS KLT....104
ASKLEPIOS SOTER (* )....104
III.10.HERAKLES KLT...112
BLM-IV
PERGAMONDA HKMDAR KLT VE ATTALOSLAR..116
BLM-V
SONU..128
ZET.130
SUMMARY...130
KISALTMALAR VE KAYNAKA.....132
EKLER...150
EK1-PERGAMON YAZITLARINDAN RNEKLER...151
EK2-PERGAMON TARHNDE SKKELER158
EK3-RESMLER.168
EK4-PLANLAR..188
EK5-PERGAMON KRALLIININ SOY KT....192
EK6-HELLENSTK KRAL LSTELER...193
EK7-HARTA..197

3
 NSZ
Hellenistik Dnem'e olan ilgim Tarih (Eskia Tarihi) Anabilim
Dal'nda master rencisi olduum 1997 ylnda balamtr. Yksek Lisans
Program'nm ders aamasnda bu alanda birka dev ve seminer almas
hazrlamtm. Master programnda bir tez konusu semem gerektiinde de
dnya ilikilerinin giriftletii Hellenistik Dnem'de Anadolu'daki
devletlerarasnda her ynden ne kan Pergamon Krall ile .. 753 ylnda
kk bir ehir devleti olarak kurulan ve .S. IV. yzyla kadar Avrupa-Asya ve
Afrika ktalarna kadar yaylan Roma Devleti'nin ilikilerini konu alan
"Hellenistik Dnem 'de Pergamon Krall ve Roma Devleti le likileri" adl
yksek lisans tezimi hazrladm. Bu tezi hazrlarken bilimsel adan gelecee
ynelik amacm; kaynaklar (epigrafk kaynaklar, antika yazarlarnn edebi
kaynaklar ve arkeolojik maddi kltr kaynaklan) ve modern literatrn nda
belirli bir konudaki bilgileri sistematik bir ekilde bir araya getirmek ve doktora
seviyesinde ele alacam Pergamon tanrlar ve kltlerine ilikin almamda
bilimsel bir problematiin zmne ilikin bir n hazrlk yapmakt.
te bu hareket noktasyla birlikte hakknda imdiye kadar yaplan
arkeolojik kazlarda gn na karlan maddi kltr kalntlarnn ve edebi
kaynaklarn deerlendirilmesi sonucu birok ey sylenmesine ramen Pergamon
kenti tanr ve kltleri konusunda detayl bir aratrma yaplmam olduundan
ele alacam bu konuyu ya da problematii snrlan (yer ve zaman bakmndan)
ve hatta uygulanacak yntemleri (ncelikle neredilmi yaztlar nda olmak
zere dier kaynaklarn incelenmesi yntemi) ile ok iyi yanstacan
dndm "Neredilmi Yaztlar Inda Hellenistik Dnem'de Pergamon
Kenti Tanr ve Kltleri" balkl doktora almasn kabul ettim.
Burada ele alacam doktora almam; Kaynaklar ve Ekler blmleri
hari Giri-Gelime ve Sonu ksmlarn ieren be blmden olumaktadr:
Kaynaklar bal altnda bu almamzda ele aldmz konuya ilikin
mevcut olan ve bize dorudan doruya bilgi veren antik kaynaklar - epigrafk
kaynaklar, nmizmatik kaynaklar, arkeolojik kaynaklar ve antika yazarlannm
kaleme ald konuya ilikin edebi kaynaklar - tantlacaktr. Ama konuya
ilikin antik kaynaklar ile modern literatrde bulunan karmak bilgilerin
sistemletirilerek anlalr hale getirilmesini salamaktr.
I. Blm, almamzn "Giri" ksmn oluturmaktadr. Bu ksmda
almann "Gelime" (III. ve IV. blmler) blmnde ifade edilecek olan
Pergamon tanrlar ve kltleri ile Attaloslar kltne ilikin aklamalara hazrlk
olaca asndan antikada dinin nasl ortaya kt ve Hellen dininin tarihsel
geliiminden ksaca sz edilecektir.
II. Blm, almamzda ele aldmz konunun ya da problematiin yer
ve zaman snrlamasna ilikin ayn zamanda "Giri" niteliinde olan bilgileri
iermektedir: II.1. blmnde "Pergamon Kenti Jeopolitik Konumu"ndan sz
edilecektir. nk eitli eleri ile birlikte (yerleme yeri, ekonomi yeri, ulam
yeri v.b.) corafya dediimiz bu ortam, zerinde yaayan toplumlarn siyasal,
sosyal, ekonomik uralarn ve kltrel yaratlarn biimlendirir. Onlar o veya
bu ekilde ynlendirir. te bu nedenle Pergamon kent devletinin oluumu ve

4
geliiminde sosyal ve siyasal koullarn yannda corafi meknn da ne derece
etkili olduu vurgulanmaya allacaktr. Ayrca dinsel inanlar ok geni
lde toplum ekonomisinin koullarna, zellikle toplumu evreleyen
ekonomik corafya koullarna baldr. Byle olmakla birlikte ekonomik
corafya koullarnn olanak verdii ereve iinde, her adaki her halkn
dinsel inanlar, iliki kurulan dier halklarn dinsel inanlarndan srekli olarak
etkilenmitir. Bu dnceden hareketle de Pergamon'un corafi konumunu ele
alarak almamza balamay uygun buldum. II.2. "Hellenistik Dnemde
Pergamon Krall ve Komu Devletlerle likileri" adn tayan bu blmde ele
aldmz konunun zaman snrlamasna ilikin olarak, .. 323130 yllar
arasn kapsayan Hellenistik Dnem'de Philetairos'dan III. Attalos'a kadar
Pergamon tahtna geen krallarn, barta kuvvetli bir ynetici, askerlikte
kudretli bir komutan ve siyasette yetikin bir diplomat olarak savatan ok
bara ynelik politika uygulayan bunun sonucunda Bat Anadolu'da kltr
yaam gelimi olan Pergamon Krallndan bahsedilecektir. Aslnda
Pergamon Krall'nn Hellenistik Dnemdeki ksa bir siyasi tarihi eklinde ele
alnan bu blmde Pergamon ile birlikte eitli ilikilerde bulunan dier
Hellenistik kent devletlerinden de Pergamon ile olan ilikileri lsnde sz
edilecektir.
III. ve IV. blmler, almamzn "Gelime" ksmn oluturan baka bir
ifadeyle ana temasnn ilenecei blmlerdir. ki ayr alt blmden olumakla
birlikte her biri almann ayr bir ana blm gibi de grlebilir:
III. Blm, buluntular nda prehistorik adan bu yana yerleilen bir
yer olan Pergamon blgesi. Eski Dou'nun siyasal ve kltrel baarlarnn
birikim alan ve bu baarlarn Eski Bat Dnyas'na (Grek-Roma) aktarld
Bat Anadolu'nun Mysia blgesinde yer almaktadr. Anadolu'nun corafi
konumu gereince eski dou ve bat toplumlar arasndaki iletiim ve
etkileimde stlendii arac rol, kltrel birikimine byk lde katkda
bulunmutur.
Pergamon kltr yapsnda, insann kutsal olanla arasnda var olan inan
ve dogmalar btn olarak nitelendirilen, din olgusu nemli bir yere sahiptir.
Bir inan ve dogmalar btn olan din, Pergamon kentindeki insanlar kendi
potasnda birletiren ok nemli bir unsurdur. ok tanrl (politeistik) bir dinleri
olan Hellenlerin nazarnda etkileri ve ilgileri birbirinden ok farkl olan ve
Hellen pantheonunda yer alan tanr ve tanralar, insanlara benzetilmitir; nk
onlar da tpk insanlar gibi seviyorlar, nefret ediyorlar, kskanyorlar ksacas
lmszlkleri dnda her eyleri ayn lmller gibidir.
"Neredilmi Yaztlar Inda Hellenistik Dnem'de Pergamon Kenti
Tanr ve Kltleri" bal altnda sunulan bu almann temel amac;
Hellenistik dneme ilikin neredilmi yaztlarn nda Pergamon kentinin tanr
ve kltlerinin btn ynleriyle incelenmesi ve blgenin o dneme ait din tarihini
ortaya karmak, zelde tanrlarn niteliklerini, ilevlerini, onurlarna
dzenlenen bayramlar, grev alan din personelini ve sembollerini belirlemektir.
Ayn zamanda edebi kaynaklarda anlatlanlarn ve arkeolojik bulgularn ima
ettiklerinin incelenmesi sonucunda blge dininin Hellenistik dnemde oynad
rol incelenerek kentteki tanr ve kltleriyle balarnn bulunup incelenmesi de

5
gerekletirilmi olacaktr. Bylece Pergamon tanr ve kltleriyle dardan
alnan tanr ve kltlerinin blge halklar ve birbirleriyle ne derece ilikide
olduklar aratrlacaktr.
almada ncelikle gnmze kadar neredilmi olan yaztlar nda
Hellenistik dnemde tanr ve tanralarn blgedeki tapnmlar saptanmtr. Bu
almann temel kaynaklarn, klt almalarna birinci dereceden kaynak
sunan yaztlar ve sikkeler oluturmutur. Gnmze elyazmas kopyalaryla
gelmi olan antik edebi eserler genel olarak ikincil kaynak nitelii tarlarken,
dorudan doruya ulam olan yaztlar ve sikkeler ise genel olarak birincil
nitelikli kaynaklardr. Bunlar haber verdikleri olay ve durumlarla genellikle
dorudan doruya balant ve iliki iinde olmulardr. Ayn zamanda da bu
olay ve durumlar karsnda deerlendirme ya da yorumlama yerine sadece
haber vermektedirler. Kendilerinden sonraki dnyadan daha ok iinde
bulunduklar zamana ynelmilerdir. Bu nedenle ifadelerindeki doruluk
deerinin ikincil nitelikteki edebi kaynaklara gre daha fazla olduu, dolaysyla
edebi eserlere gre daha tarafsz ve daha gvenilir olduklar sylenebilir. Ayrca
bilgilerimizin zenginlii konusunda ok nemli bir yer tutarlar; grece olarak
tarafsz olduklar iin de edebi kaynaklardaki boluklarn ya da eksikliklerin
tamamlanmasnda son derece yararldr. te yandan yeni kazlar ve yzey
aratrmalaryla saylar da durmadan artan bu kaynaklar, edebi kaynaklara daha
dinamik bir zellik tarlar. Aratrmamz ierisinde kltn varl yeri geldike
tanr ve tanra ile kltlerine ilikin efsaneler ya da tanmlayc bilgiler sunan
antik edebi yaptlar ile heykel, figrn, adak malzemesi ya da yap kalnts gibi
dier arkeolojik malzemelerle desteklenmitir.
Hellenistik dnemde Pergamon kenti tanr ve tanralarna ait
kltlerinin saptanmas ile birlikte her birinin sergiledii karakter, yaamsal
gerekler ile dinsel yaplanma arasndaki iliki dikkate alnarak nedensellik
ilikisi ierisinde belirlenmeye ve deerlendirilmeye allmtr. Tanr ve
tanralarn Hellen mitolojisindeki panhellenik karakterlerinden daha ziyade
blgesel kimlikleri irdelenerek bata epigrafk olmak zere nmizmatik veri
trleri zerinde durulmutur. Her bir tanr ve tanra betimlemelerine yer verilen
sikkelerde ve sanat yaptlarnda onlarla bir arada grntlenen semboller ile
yaztlardaki adlarna ilikin epitetler (sfatlar) Pergamon'da benimsenmi olan
zelliklerini aydnlatan en nemli veriler olarak kabul edilmitir. Btn bunlar
yaparken bu tanr ve tanralarn kimliklerinde tadklar zellikleri
desteklemek ve glendirmek amacyla blgede ele geen arkeolojik bulgularla
karlatrmal bir yntem izlenmeye allmtr.
IV. Blm, Pergamon'daki Attaloslar kltne ayrlmtr. Bu blmn ele
alnmasndaki ama; Hellenistik Dnem'de ortaya kan ve Pergamon devleti
iin de geerli olan "Hkmdar Klt'nden genel olarak bahsetmek ve din-
devlet-toplum ilikisinden yola karak hellenistik devletler iinde bu adan
nemli bir yere sahip olan Pergamon Krall'ndaki "'Attaloslar Klt" nden
bahsetmektir. nk .. III. yzyln balarndan itibaren birok rastlantnn bir
araya gelmesi sonucu tarih sahnesine kan Pergamon Krall, ksa zamanda
byyerek ok farkl etnik gruplardan oluan toplumlara hkim bir devlete sahip
olmutur. rnein Magnesia Sava'ndan sonra imzalanan Apameia Antlamas
ile Mysia, Pergamon Krall'na verilmitir. Aslnda bu blmde Pergamon'daki

6
Attaloslar kltnn, Hellenistik Dnem'deki Pergamon Tanr ve Kltleri ve
Attaloslarn d politikas ile olan nemi vurgulanmaya allacaktr. Ayrca
Pergamon'da tapnm grmekte olan tanrlar klt ile kraliyet ailesinin kltleri
arasndaki iliki de gzler nne serilmeye allacaktr.
V. Blm yani Sonu blmnde ise Gelime -III. ve IV. blmler-
blmnde yaplan ayrntl aklamalara ve varlan sonulara ksaca ele alnan
konu ya da problematie ilikin elde edilen genel sonulara yer verilecektir.
Ekler blmnde ise ele alman konunun takibi ve almann daha iyi
anlalr hale gelmesi iin konuya ilikin eitli grsel materyallere yer
verilecektir.
Yukarda belirttiim be ana blmden oluacak olan, ncelikle
epigrafk kaynaklara daha sonra nmizmatik, arkeolojik ve antik edebi
kaynaklara dayal olarak yrtlen, bu almada Pergamon kenti tanr ve
kltlerine ilikin geen tanr, yer ve kii adlan ile epitetlerin yazlmlarnda,
terimlerin Latince ve Yunanca asllarnn kullanm esas alnmtr.
Hellenistik Dnem'de Pergamon kenti tanr ve kltlerinin ncelikle
neredilmi yaztlar ve dier kaynaklar nda incelenmesi amacyla
gerekletirilmi olan almaya deerli katk ve yardmlarn esirgemeyen tez
danmanm Prof. Dr. mer APAR'a ve eitim hayatm boyunca zellikle
Yksek Lisans ve Doktora eitiminde her zaman yanmda bulunan hocalarm.
Prof. Dr. Cokun ZGNELe, Yrd. Do. Dr. Sedat ERKUT'a ve Yrd. Do.
Dr. Turgut YT'e, her zaman yardmn ve desteini esirgemeyen arkadam
ve meslektam Dr. Ayen ET SNA'ya almalarm srasnda gnlk yaamn
skntlarna sabrla katlanan sevgili eim Sema'ya, ayrca doktora almalarma
ok zaman ayrmak zorunda olduum zamanda dnyaya gelmi olan ve bu
nedenle bu gne kadar gereince ilgilenemediim sevgili olum Baar'a.
sonsuz teekkrlerimi sunarm.

7
 KAYNAKLAR
Neredilmi Yaztlar Inda Hellenistik Dnemde Pergamon Kenti
Tanr ve Kltleri adl almamzda tek tip kaynak zerine almaktan ok
ayn konuyu ele alan eitli trden kaynaklarn anlam btnl ve birliktelii
gz nnde tutularak incelenmesi gerekli olmutur.
Pergamon kentinde tapnm gren tanr ve kltlerini ncelikli olarak
neredilmi yaztlar nda incelediimiz bu almada bavurulan kaynaklar;
Yazl Kaynaklar (epigrafik kaynaklar, nmizmatik kaynaklar ve edebi
kaynaklar) ve yazsz kaynaklar (maddi kltr kalntlar) olumaktadr.
I-YAZILI KAYNAKLAR
I.1. EPGRAFK KAYNAKLAR:
Pergamonda bulunan ya da Pergamon ile ilgili olan yaztlar, Pergamon
Krallnn idari, etnik ve ekonomik yapsnn yannda dini yaps hakknda da
nemli bilgiler sunmaktadr. almamzda yararlandmz corpuslar ve
kataloglar dnda sreli yaynlarda bulunan konuya ilikin makalelerde de
birok yazt aratrmacnn hizmetine sunulmutur.
Bulletin de Correspondance Hellenique (BCH)
Epigrafik aratrmalarn yer ald en nemli sreli yaynlardan biridir.
almamzda konumuza ilikin olarak kullandmz makaleler unlardr:
BCH VIII. s.503 (Phrygia); X, s.401 (Thyatria); XI, s.470 (Lydia)
blgelerinde Tanr Zeusun Keraunios epithetiyle tapnm grd hakknda
BCH XXX: Klaros Apollon Kutsal Alannda Attalosun karsnn ve oullarnn
heykellerinin dikilmesine ve kk olu Athenaeusun doum gn onuruna
kurbanlar kesilmesi ve genler aras at arabas yarlarnn yaplmas hakknda,
BCH XXXII: Kurucu Philetairosun kardeleri Attalos ve Eumenesin komu
devlet tarafndan devlet konuu olarak kabul edilmeleri hakknda, BCH LIX: II.
Eumenes krallnn son yllarnda ve II. Attalos krall zamannda Attaloslar
kltne ilikin Dionysos Aktrler Birlii sanats ve Rahip Kraton onuruna
sunulan yaztlar, BCH CVIII: Tanr Zeusun Yunanistan dnda Bat
Anadoluda Mysia blgesinde Pergamon kentinde de Soter epithetiyle tapnm
grd hakknda.
Corpus Cultus Iovis Sabazii (CCIS)
CCIS IIde Amynios olu Philoterann Zeus Sabaziosa sunduu bir
yazttan sz edilmektedir.
Corpus Inscriptionum Graecorum (CIG)
Corafik blgelere gre dzenlenmi olan Corpus, Greke yazlm
yaztlardan olumaktadr. II. ve III. ciltleri Anadolu ile ilgilidir; II. cildin XIII.
blm Karia, XIV. blm Lydia, XV. blm Mysia, XVI. blm Lykia ve
XXV. blm ise Kilikia ile ilgili yaztlar iermektedir.
almamzda CIG IIden yararlanlmtr:

8
 CIG 30673071: Attaloslar kltne ilikin olarak Dionysos Aktrler
Birlii sanats ve rahip olan Kraton onuruna sunulan yaztlar (CIG 3068A-
3068B-3069C: Aktrler Birlii ve Rahip Kraton hakknda); CIG 3446: Lydiada
Zeusun Keraunios epithetiyle tapnm grmesi hakknda; CIG 3554: Dionysos
Kathegemon rahiplerinden Sosandrosun veya Athenaeosun bst heykelini
yapt tahmin edilen Menophantos hakknda bir yazt; CIG 3616: Iliumda
Attalis adn alm olan kabileler hakknda; CIG 3660: I.Attalosun daha kral
unvann almadan nce hanedanl tanrsal onurlarn verilmesi hakknda, ayrca
Kyzikos kenti hakknda; CIG 45014520: Syriada Zeusun Keraunios
epithetiyle tapnm grmesi hakknda.
Kullanlan kaynak: Corpus Inscriptionum Graecorum, ed. A. Boechius,
Berlin, 1977.
Die Inschriften von Pergamon (Ins.v.Perg.)
almamz ile ilgili kullandmz en nemli kataloglardan biridir. Sz
konusu katalogda toplanm olan yaztlarn tamam Pergamon ile ilgili olup
cilt halinde bulunmaktadr. Bu katalog ayn zamanda Pergamon kazlarn
ieren Altertmer von Pergamon (Alt.v.Perg.) adl XVI blmden oluan
nemli bir serinin de VIII.blmn oluturmaktadr (Dizi devam etmektedir).
Die Inschriften von Pergamon, I.-II. ed. by Max FRANKEL, Berlin,
18901895 adl eserin zellikle I.cildi (Die Inschriften von Pergamon I: Unter
Mitwirkung von E. Fabricius and C. Schuchhardt, hrsg. Von Max FRANKEL,
Berlin 1890). Hellenistik dnemin sonuna kadar olup ierdii yazt says: 267
adet; II. cilt Roma mparatorluk dnemine ait olup her ne kadar almamzda
kullanmam da olsa mevcut yazt says: 1066 adettir. III. cilt Die Inschriften
des Asklepieions. ed Chr. Habicht, Berlin, 1969. Bu cildin Hellenistik dneme
ilikin blmlerinden almamzda ilgili olduu oranda kullanlmtr. Toplam
106 adet yazt vardr.
almamzn Pergamon Kenti Tanr ve Kltleri dndaki dier
blmlerinde kullanlan ksmlar:
Ins.v.Perg.18: Pergamonda Eumenes zamanndaki i idarenin
durumunu anlatan bir yazt, Ins.v.Perg.22 (OGIS 274): Antiokhos Hieraksa
kar Hellespontos Phrygiasnda yaplan sava, Ins.v.Perg.23 (OGIS 275):
Tolistobogiler ile Ankyra, Gordion ve Pessinus evresinde bulunan
Tektosaglarla, Antiokhos Hieraksn birleik gcne kar Aphrodite Tapna
nlerinde kazanlan zafer, Ins.v.Perg.27 (OGIS 278): Lydia topraklarndaki
Koloe Gl yaknnda kazanlan zafer, Ins.v.Perg.28 (OGIS 279): Karia
blgesinde kazanlan zafer, Ins.v.Perg.43-45: I.Attalosun kazand Galat
zaferinden sonra Latmus yaknlarndaki Herakleia vatandalar ve Pergamon
vatandalarnn sava sonras Kurtarc Kral Attalosa atlarlar ina etmeleri
hakknda, Ins.v.Perg.171 (OGIS 291): Theos nvan alan Attalosun ayn
zamanda Euergetes unvann da almas hakknda, Ins.v.Perg.246 (OGIS 332):
Zeus Soter tapnanda uygulanan bir kurban treni hakknda.
Pergamon Kenti Tanr ve Kltleri konusunda ise;

9
 Ins.v.Perg.170: I.Attalosun ei Kralie Apollonis tarafndan Meter
Basileiaya verildii tahmin edilen bir adak sunusu zerindeki yazttr,
Ins.v.Perg.251: .. II.yzylda Kabeirusun prytanlk yapt zamana tarihlenen
bir yazttr, Ins.v.Perg.252: Herakleon olu gymnasiarkhos Metrodorosu
onurlandran bir yazttr, Ins.v.Perg.324 ve 332: Klaros Apollonunun verdii
kehaneti koruyan yaztlardr. Her iki yazt da Roma dnemi Kabeirler klt
hakknda bilgi sunmaktadr, Ins.v.Perg.334, 481-483: Ana Tanra Meterin
Basileia epithetiyle birlikte aka ifade edildii yaztlardr. Meter Basileiann
rahibesi Phila hakknda da bilgiler iermektedir.
Tanr Zeusun epithetsiz olarak getii yaztlar: Ins.v.Perg.13-14,
17,19,185-186, 203 ve 300.
Ins.v.Perg.20-28: Attaloslar ile Galatlar arasnda yaplan sava
sonrasnda Sava Tanras Athenann zafer getireceine, Zeusun ise
yldrmlaryla yardm edeceine ve btn tanrlarn Pergamonu koruyacana
inanlmasndan dolay Zeus Soter adna tapnlmas hakknda, Ins.v.Perg.246:
Tanr Soter epithetiyle ak bir ekilde karmza kmaktadr.
Ins.v.Perg.248: Pergamon Kral III.Attalosun annesi Kralie
Stratonikenin Zeus Sabazios kltn Pergamona getirerek, Athena
Nikephoros Tapnanda kurmas hakknda.
Ins.v.Perg.232: Tanr Zeusun Yldrmn Efendisi adyla Keraunios
epitheti altnda tapnm grmesi hakknda.
Ins.v.Perg.237-239 ve 247: Tanr Zeusun Pergamon kentinin koruyucu
tanrs kimliiyle Tropaios epitheti altnda tapnm grmesi hakknda.
Tanra Athenann epithetsiz olarak getii yaztlar: Ins.v.Perg.20-29,
38-39, 47, 250: I.Attalosun kazand zaferler sonucu Tanra Athena onuruna
yapt zafer antlar hakknda, Ins.v.Perg.20-24: I.Attalosun Kaikos Irma
kaynaklarnda Galatlarn Tolistobogi kavimine kar kazand zaferler
hakknda, Ins.v.Perg.33-37, 58: I.Attalosun Galatlara kar kazanm olduu
zaferlerden sonra kazand bireysel baarlarnn yazl olduu kaidelerin
zerindeki yaztlar, Ins.v.Perg.129-130 ve 250: Tanra Athenann epithetsiz
olarak getii bu yaztlar Athena Kutsal Alannda krk olarak bulunmutur,
Ins.v.Perg.156: Athena kltnn Telephosun annesi Auge tarafndan
Pergamona tantm hakknda.
Ins.v.Perg.60,62,64,160 ve 167: Athena Kutsal Alan (Nikephorion)
hakknda, Ins.v.Perg.64: Magnesia Sava sonras kazanlan zafer zerine
Athena Nikephoros onuruna sunulan bir yazt, Ins.v.Perg.167: Tanra Athena
Nikephoros ve rahibesi Metris adna yaplan bir onur yazt.
Ins.v.Perg.223, 226: Tanra Athena Polias epithetiyle gemekte ayrca
Athenann rahibeleri ve Nikephoria festivalleri hakknda.
Ins.v.Perg.13 (OGIS 266): cretli Askerler Yazt adyla da anlan bu
yaztta Athena Areia epithetiyle gemektedir.
Ins.v.Perg.2: Sz konusu yaztta Athena Tritogeneia epithetiyle
gemektedir.

10
 Ins.v.Perg.14: Athena Pallas kltne tanklk eden bir yazttr.
Tanra Athenann rahibeleri hakknda ise;
Ins.v.Perg.167 (OGIS 299): 9.Nikephoria Festivali zamannda grev
yapan rahibe Metris, Ins.v.Perg.223 (OGIS 322): 14.Nikephoria Festivali
zamannda grev yapan rahibe Bito, Ins.v.Perg.226 (OGIS 324): 18.Nikephoria
Festivali zamannda grev yapan rahibe Asklepiasn adlar aka gemektedir.
Ins.v.Perg.4: .. III.yzyln balarna tarihlenen bu yazt Athena
Tapnanda bulunmutur. Theroslar tarafndan Tanr Apollona adanan bir
bronz heykeli konu edinmektedir, Ins.v.Perg.13: cretli Askerler Yazt olarak
da bilinen bu yaztta Apollon epithetsiz olarak gemektedir,
Ins.v.Perg.244,256,285 ve 309: Apollon Pythiosun yaam boyu rahibi olan
Sokrates olu Heroides ile ilgili yaztlardr, Ins.v.Perg.285: .. II.yzyla
tarihlendirilen bu adak yaztnda tanr, Pythios epitheti ile gemektedir,
Ins.v.Perg.307: Roma Tiyatrosu yaknnda bulunan krk yazt parasnda
Apollon epithetsiz olarak gemekte ve tanrnn rahibi olan Heroidesin yaam
boyu rahiplik yapt hakknda bilgi vermektedir.
Ins.v.Perg.9: Athena Kutsal Alannda bulunan heykel kaidesi
zerindeki yazt, Ins.v.Perg.183: Yukar Pazar Yerindeki klt nii altnda
bulunan ve Ticaret Tanrs Hermese ithaf edilen bir adak yaztdr,
Ins.v.Perg.243: Ad bilinmeyen bir agoranomos tarafndan Hermese sunulan
bir adak yaztdr, Ins.v.Perg.244: Agoranomos Sokrates tarafndan Hermese
sunulan bir adak yaztdr.
Ins.v.Perg.23: Attaloslar ile Galatlar arasnda yaplan savalar anlatan
yazt ayn zamanda Aphrodision kelimesinin de gemesiyle Aphrodite kltne
tanklk etmektedir, Ins.v.Perg.90: Altarn kuzeydousunda bulunan yaztta
sadece Aphrodite ifadesi gemektedir, Ins.v.Perg.218: .. II.yzyln ortalarna
tarihlenen yuvarlak bir heykel kaidesidir. II. Attalos tarafndan Aphroditeye
yaptrlan bir adak yaztn konu edinmitir.
Tanr Dionysos tiyatro tanrs olarak Dionysos Kathegemon epitheti
altnda tapnm grmtr: Ins.v.Perg.163,221-222, 236 ve 248.
Ins.v.Perg.163: II.Eumenes tarafndan merkezi Teos kentinde bulunan
Dionysos Sanatlar Birliine yazlan mektup fragmentleridir, Ins.v.Perg.248:
Tanr Dionysos Kathegemonun rahipleri hakknda II.Attalos ve III.Attalosun
yazd mektuplar.
Ins.v.Perg.190: 1884 ylnda altar ile tiyatro binas arasnda bulunan bir
yazt olup Asklepios kltnn tantcs Arkhias ve theophoros isimleri
hakkndadr, Ins.v.Perg.246: III.Attalos dnemine tarihlenen bu yazt,
Pergamon halk tarafndan alnm bir halk karar niteliindedir, Ins.v.Perg.251:
ki para halinde olan yazt Asklepios kltnn tantcs ve ilk rahibi Arkhias
hakkndadr, Ins.v.Perg.259: Asklepios kltne balanan rahiplerin yaam boyu
grev yaptklar hakkndadr, Ins.v.Perg.267: Tanr Asklepios bu yaztta aka
Soter epithetiyle gemektedir, Ins.v.Perg.340: Hellenistik dnem sonrasnda
babadan ola geen Asklepios rahipliinin onuruna yeri geldiinde bir kadnn
da ulam olmas hakkndadr.

11
 Ins.v.Perg.185: ayr paradan oluan bir geison zerindeki yaztta
Herakles gemektedir.
Inscriptiones Graecae (IG)
Bu corpus her ne kadar Berlinde hazrlanm olsa da uluslararas bir
nitelik tayan nemli bir Yunanca corpustur. Hala tamamlanmam olan bu
epigrafik kaynakta yer alan bilgiler corafik blgelere gre dzenlenmitir:
IG II 965970: Tanra Athena onuruna dzenlenen Panathenaia
Festivali ve bu festival kapsamnda yaplmakta olan mzik yarmalar ile dier
yarmalar hakknda, IG II 12911305: Panathenaia Festivali kapsamnda
yaplmakta olan kavimler aras atl yarmalar hakknda, IG IV 1.60:
Aristakhminos olu Arkhiasn Epidauriostan Asklepios kltn alp
Pergamona getirmesi hakknda, IG XII 8.24: Kabeirler klt hakknda
kullanlan Imbros yaztlardr, IG XII 9.234: Gymnasiarkhos Diodoros
Pasparosun Neoi Gymnasionunu onartmas hakknda, IG XII 9.235:
Helenlerin nemli ahsiyetleri onurlandrmas hakknda.
Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (OGIS)
almamzda kullandmz nemli kaynaklardan biri de W.
Dittenberger tarafndan 19031905 yllar arasnda hazrlanm olan epigrafik
bir kaynaktr. Eser, Yunanistan dnda (Kk Asya, Suriye ve Msr)
bulunmu olan Yunanca yaztlardan olumaktadr. 2 cilt halinde bulunmaktadr:
1.cilt Hellenistik dnemi, 2.cilt ise Roma dnemini iermektedir. Sz konusu
yaztlar corafik blgelere gre dzenlenmi olup genel bir indeks iermektedir.
OGIS 176: I.Attalos Soter tarafndan her yl dzenlenen festival
hakknda, OGIS 264: Pergamon Kronii, OGIS 269271: I.Attalosun Galat
zaferi sonras Athena Tapnandaki byk heykel kaide zerinde yer alan
yazt, OGIS 266: cretli Askerler Yazt hakknda bilgiler iermektedir. OGIS
268: Galatlar ile yaplan sava sonucu I.Attalosun Soter ve Basileus
unvanlarn almas, OGIS 273-280: Athena Tapna evresinde bulunan
yaztlarda srasyla Attalosun elde ettii u zaferler anlatlmaktadr:
Tolistobogilere kar Kaikos Ovasnda kazanlan zafer (OGIS 273-279),
Tolistobogiler ile Ankyra, Gordion ve Pessinus evresinde bulunan
Tektosaglar ile Antiokhos Hieraksn birleik glerine kar Aphrodite
Tapna nlerinde kazanlan zafer (OGIS 275), Antiokhos Hieraksa kar
Hellespontos Phrygias (OGIS 274), Lydia topraklarndaki Koloe Gl
yaknnda (OGIS 278) ve Kariada (OGIS 279) kazand zaferler, III.Seleukos
Soterin generallerine kar kazanlan zafer (OGIS 277). Dier bir yazt ise
Antiokhos Hieraks ve Galatlara kar kazanlan zaferin ansna I.Attalos
Soterin generalleri ve askerleri tarafndan Tanr Zeus ve Tanra Athena
onuruna adanm olan Attalos heykelinin kaidesi zerinde bulunan yazt (OGIS
280). OGIS 291: Theos unvan alan Kral Attalosun ayn zamanda Euergetes
unvann da almas hakknda, OGIS 305: Sardeiste dzenlenmekte olan
Eumeneia Festivali hakknda, OGIS 308: Tanra Apollonisin lmnden sonra
Hierapolis yaztnda tanrnn kars olarak sayg grmesi hakknda, OGIS 309:
.. 166 ylnda Teosda Attalos ve Apollonis iin tapnak yaplmas ve tanr
olarak sayg grmeleri hakknda, OGIS 310311: Thespiaida bulunan Boetia

12
lehesinde yazlm olan yazt, Attaloslar hanedanlnn kurucusu
Philetairosun babasnn adnn Attalos olduu hakknda, OGIS 312: Myrina ve
Kyme civarnda Apollo mabedinde bulunmu bir kitabedir. Philetairosun
babasnn adnn Attalos olduu ve Philetairosun Apollon Khresteriosa
sunduu bir adak yazt hakknda, OGIS 315: II. Attalosun rahip Attise
yazd mektuplar, OGIS 331: III. Attalosun .. 135 ylnda Pergamon Boule
ve Demosuna yazd mektup (Zeus Sabazios ve rahibi hakknda), OGIS 332:
Zeus Soter tapnanda yaplan trene ilikin olup III. Attalos dnemine
tarihlendirilen bu yazt, Pergamon halk tarafndan alnm olan bir halk karar
niteliindedir, OGIS 338: III. Aristonikos hakknda, OGIS 746: Seleukos kral
III. Antiokhosun Msr Kral V.Ptolemaiosun elinde bulunan Koloe Glnn,
Kilikia blgesinin ve Lykia kentlerinin ele geirilmesi, OGIS 748: Hanedanln
kurucusu Philetairosun Kyzikosa yapt hububat yardmndan dolay
onurlandrlmas ve Philetairosun babasnn Attalos olduu hakknda, OGIS
749: Thespiaida bulunan Boetia lehesindeki bir yazt olup hanedanln
kurucusu Philetairosun babasnn Attalos olduu hakknda, OGIS 753:
Eumenesin kendi istei zerine Miletus kentine heykelinin dikilmesi hakknda,
OGIS 764: Philetairostan hanedanln kurucusu olarak sz edilmesi hakknda.
Kullanlan kaynak: Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, ed. by W.
DITTENBERGER, I-II., Leipzig, 1903-1905.
Royal Correspondences in the Hellenistic Period (RC)
C.B. WELLESin Royal Correspondence in Hellenistic Period, New
Haven, 1934 adl eserinde yalnzca Hellenistik dnem krallklarna ait resmi
yazmalar bulunmaktadr. Eserde toplam 72 adet mektup yer almaktadr.
Bunlardan 22 deti Pergamon krallar tarafndan yazlmtr. Yazmalarn
ayrntl bir ekilde incelendii bu corpus niteliindeki eserde Pergamon
krallarna ait mektuplardan yararlanlmtr:
Mektup 51: Ionia Birliinin btn ehirlerinde II. Eumenes onuruna
oyunlar dzenlenmesi ve Eumenesin kendi isteiyle Miletus ehrine heykelinin
dikilmesi hakknda, Mektup 53: II. Eumenes tarafndan Dionysos Sanatlar
Birliine yazlm olan bir mektup olup Dionysos Kathegemon hakknda
bilgiler iermektedir, Mektup 57-61: Kardeine kar savunma yapabilmek iin
Pergamon krallndan asker isteyen Rahip Attise II. Attalos tarafndan yazlan
mektuplar hakknda, Mektup 61: Attalosun ailesinin nemli yelerinin topluca
ald karara uyarak Attise daha nce sz verdii yardm yapamayaca
hakknda, Mektup 62: Pergamon hanedanlnn kurucusu Philetairosun Galat
saldrs sonucunda Kyzikos halkna bulunduu hububat yardmndan dolay
onurlandrlmas hakknda, Mektup 65: II. Attalosun Athenaeosa Sosandrosun
olu Athenaeos hakknda yazd mektup, Mektup 66: III. Attalosun .. 135
ylnda Kyzikos Boule ve Demosuna yazd rahip Athenaeosun Dionysos
Kacthegemonun rahipliine de atand hakknda, Mektup 67: III. Attalosun
.. 135 ylnda Pergamon Boule ve Demosuna yazd Zeus Sabazios ile ilgili
mektup.
Kullanlan kaynak: Royal Correspondences in the Hellenistic Period,
ed. C.B. WELLES, New Haven, 1934.

13
Sylloge Inscriptionum Graecorum (SIG / Syll.)
W. DITTENBERGER tarafndan 4 cilt halinde hazrlanm olan bu
yayn genelde Syll. olarak ksaltlarak kullanlmaktadr. 4 cilt halinde bulunan
eser nemli Yunanca yaztlardan olumaktadr: 1. ve 2. ciltler corafik
blgelere gre dzenlenmitir, 3.cilt ise konu balklarna (res publicae, res
sacrae v.b.) gre hazrlanmtr. 4.cilt ise indeks iermektedir.
Sz konusu eserin 3.cildinin 123138.sayfalar Anadolu ile ilgilidir.
Syll.3.577: Pergamondaki Neoi Gymnasionu onartan Gymnasiarkhos
Diodoros Pasparos hakknda, Syll.3.629630: Kral II. Eumenes tarafndan
Prusias zaferinden sonra kutlanan Nikephoria Festivalinin (Delphoi ve
Olympiadaki) iki Panhellenik festivale eit tutulmas istei hakknda,
Syll.3.670-672: Delphoida Eumenes ve II. Attalos onuruna festivaller
dzenlenmesi ve Eumeneia Festivali hakknda, Syll.3.672: II. Attalosun
Delphoida bir okul ve len vakf kurduu hakknda. Syll.3.714:
Gymnasiarkhos Diodoros Pasparos hakknda.
(Syll.2.553: Maiandros zerindeki Magnesiada Attalis adn alan
kabileler hakknda bilgi vardr.)
Kullanlan kaynak: Sylloge Inscriptionum Graecorum, ed. W.
DITTENBER, Lipsiae, 189819001901.
Tituli Asiae Minoris (TAM)
Eser adndan da anlalaca zere tamamen Kk Asyay konu alan
bir corpus niteliindedir. Ancak ok az says mevcut olup Viyana Akademisi
tarafndan Viyanada 1901 ylnda hazrlanmtr:
TAM II.266 (OGIS 746): I.Attalosun Seleukos Kral III. Antiokhos,
Msr Kral V.Ptolemaiosun elinde bulunan Koloe Gl ve Kilikia Blgesini,
.. 197 ylnda Lykia kentini ele geirmesi hakknda, TAM III.1.9: II. Attalos
ile Selgeliler arasnda yaplan sava hakknda.
I.2. NMZMATK KAYNAKLAR:
Sikkeler zellikle kronolojik sorunlarn aydnlatlmasnda, ehirlerin
kurulu tarihleri, ekonomik koullar ve din gibi birok nemli konuda, en az
yaztlar ve Eskia yazarlarnn eserleri kadar nemli birincil nitelikte
kaynaklardr.
Ancak tadklar propagandac zellikler yznden nesnel olmaktan
olduka uzakta kalabileceklerini de unutmamak gerekir. te bu noktada
epigrafik kaynaklar ile antik ve modern edebi kaynak trlerinin de yardmyla
bu propagandac zellikleri gerek izgilerden ayrmak gerekir.
A Catalogue of the Greek Coins in British Museum (BMC)
British Museum tarafndan yaynlanan ve almamzda yararlandmz
nemli kaynaklardan biridir. Sz konusu nmizmatik katalog XXIX ciltten
olumaktadr. Bu dizinin W. WROTH tarafndan yaynlanan Greek Coins of
Mysia, London, 1892 adl eserinden yararlandk.

14
Historia Numorum (HN)
lk kez 1877 ylnda B.v.HEAD tarafndan yaymlanm olan tek ciltlik
eserin Historia Numorum: A Manual of Greek Numismatics, 1911 ylna ait
basmndan yararlandk.
Sz konusu eser, Roma mparatorluk dnemi sonuna kadar baslm
olan Grek sikkelerini kapsamaktadr. Konumuza ilikin olarak eserin Pergamon
sikkelerine ait olan 520536.sayfalarndan yararlanlmtr.
Bergama Tarihinde Sikkeler
Bergama Mzesi eski mdr Osman BAYATLI tarafndan
Bergamada 24 yldr toplanm olan sikkelere ait koleksiyonlarn birlikte
sunulduu bu eser, almamzda yararlandmz nemli bir kaynaktr.
Eserde, Pergamon krallk ncesi, krallk ve imparatorluk sikkeleri ile
ehir ve komu sitelerin sikkeleri yer almaktadr.
Kullanlan kaynak: Bergama Tarihinde Sikkeler, Osman Bayatl, zmir,
1953.
I.3. ANTKA YAZARLARI VE ESERLER:
): .. 8. 7. y.y.
Homeros (+
Tradisyona gre Bat dnyasnn en eski epik ozan. Yaad yllar ve
doum yeri kesin olarak bilinmemektedir ve tarihsel kiilii tartmaldr
(muhtemelen Smyrnada [Ionia] domu ve .. yaklak 800700 yllar
arasnda yaamtr). Avrupa edebiyat tarihinin balangc saylan nl Ilias
(-) ve Odysseia (.) destanlar ona atfedilmektedir. Iliasn konusu
arkeolojik buluntularla da kantlanm olan Troia Sava efsanesidir.
Odysseiada ise Ithake Kral Odysseusun Troiadan lkesine dnerken
bandan geen olaylar anlatlr.
Kullanlan eser: Homeros, Ilyada, ev. A.Erhat A.Kadir, stanbul,
1984; Odysseia, ev. A.Erhat A. Kadir, stanbul, 1988.
Hesiodos ($): .. yak. 700.
Askral (Boiotia) ozan; Hellen Arkaik ann Homerostan sonra en
nemli epik yazar. Homeros destanlar rneine gre kaleme ald balca
eserleri ler ve Gnler (Erga kai Hemerai [ 1 +&]) ve Tanrlarn
Douu (Theogonia [$])dur.
almamzda yararlandmz Theogonia adl eserinde Hesiodos,
Hellen tanrlar dnyasn jenealojik bakmdan sistematize etmitir.
Kullanlan eser: Theogonia, Eseri ve Kaynaklar, ev. S. Eybolu
A.Erhat, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1991.
Herodotos (+
): .. yak. 484425
Halikarnassoslu (Bodrum) tarihi. Kaleme ald Historiai (+$)
adl eserinde Pers Savalarn (.. 492449) tasvir etmitir. Homojen bir
btnlk gsteren eser, bir sayasal ve askeri tarih olmasnn yan sra ayn

15
zamanda bir kltr tarihidir. Kaynak gsteren ve yeri geldiinde olay ve
durumlarla ilgili farkl versiyonlar da belirten Herodotos, eserindeki hikyeci
slubu ile bugnk anlaya yakn bir tarih eseri kaleme alan, dnya dnce
tarihindeki ilk yazardr.
Sz konusu eserin I.142; I.28; III.90 ve VII.75. blmlerinden
yararlanlmtr.
Kullanlan eser: Herodotus. With an English trans. by A.D. GODLEY,
I.-IV. London, New York: The Loeb Classical Library, 19261929; Herodot
Tarihi, ev. M. kmen A.Erhat, stanbul, 1991.
Aristophanes (): .. 448/445 388/385
Atinal Aristophanesin doum ve lm tarihleri kaynaklara gre
farkllklar gstermektedir. Aristophanes 427 ylndan itibaren komedialar
yazmay balamtr. lk oyunlar: Daitaleis (Konuklar), Babyloniai
(Babyloniallar) ve Akharnes (Akharnailallar) adl oyunlarn Kallistratos ve
Philonides adl iki aktrn isimleriyle oynatlmtr. 425 ylnda oynanan
Akharnes oyununun kazand baardan sonra Aristophanes artk kendi ismini
kullanmaya balamtr. 424 ylnda oynanan Hippes (Atllar) adl eseri kendi
adyla oynanan ilk oyunudur. 423 ylnda Nephelai (Bulutlar) adl oyunuyla
sophistleri ve Sokratesi hedef almtr. Bu oyundan sonra da yazmaya devam
etmi ve son oyunu olan Ploutostan (.. 388) az sonra da lmtr.
Aristophanesin zel hayat hakknda ok fazla bilgi mevcut deildir.
Philippos, Aratos ve Nikostratos adl olu vardr. Aristophanes yaklak 40
kadar oyun yazmtr. Oyunlarndan 11i gnmze kadar gelebilmitir.
Kullanlan eser: Eek Arlar, ev. S. Eybolu, stanbul: Remzi
Kitabevi Yay., 1988; Kular, ev. A. Erhat S. Eybolu, stanbul: Remzi
Kitabevi Yay., 1988; Lysistrata (Kadnlar Sava), ev. A. Erhat S. Eybolu,
stanbul: Remzi Kitabevi Yay., 1988.
Ksenophon (5): .. yak. 430355
Atinal tarihi ve yazar. Sokratesin dorudan doruya rencisi
olmayan, fakat evresinde bulunan Ksenophon, Atina7nn Peloponnesos
Savandan yenik kmas zerine Pers tahtnda hak iddai aden Kyrosun
hizmetine girmitir. Kunaksa Muharebesinin kaybedilmesi zerine Hellen
paral askerlerini Hellasa geri getiren subaylardan biridir.
Ksenophonun en nemli tarihi eseri Hellen Tarihi (Hellenika
[+]), Thukydidesin kald yerden devam eden (ilk iki kitabnda
Thukydidesin toplad belgeleri kullanm olabilecei dnlmtr) ve ..
362de Mantineia Muharebesine kadar gelen bu eser, olaylar anlatmakla
yetinmekte ve olaylar arasndaki neden-sonu ilikileri zerinde fazla
durmamaktadr. Dier bir almas da Kyrosun Pers tahtn ele geirmek zere
giritii seferi konu alan Kyrosun Seferi ( 7) adl tarihi eseridir.
almamzda Hellenikann I.-3.; 2.ksmndan Anabasisin ise VII.8.;
8.23.ksmlarndan yararlanlmtr.

16
 Kullanlan eser: Xenophon, Anabasis ed. Carl HUDE, Leipzig, 1931;
Hellenika Griech-deutsch. Hrsg. von G. STRASBURGER, Mnchen-Zrich,
1970, 1988.
Apollonios (8): .. 3. y.y.
.. 3.yzylda yaam olan Aleksandreial ozan Apollonios
Rhodiosun kaleme ald eseri Argonautika ($)dr. Sz konusu
eser, efsanevi Argo Gemicilerinin (Argonautlar) Altn Postu ararken
balarndan geenlerin anlatmdr. Eser her ne kadar efsanevi bir ykden
olumaktaysa da aslnda nemli ipular vermektedir.
Kullanlan eser: Argonautica with an English trans. by R.C. SEATON,
Reprint, Cambridge, London: The Loeb Classical Library, 1961.
Polybios (): .. 200120
Megalopolisli (Arkadia) tarihi. .. 167 ylnda deportasyona urayan
Akhaiallarla birlikte talyaya (Roma) gelmi ve orada P. Cornelius Scipio
Aemilianus gibi nemli Romal politikaclarla tanmtr. Timaiosun eserinin
devam olarak kaleme ald 40 kitaplk Dnya Tarihi (Historiai [+$]),
.. 264246/144 yllar arasndaki dnemi kapsamaktadr. Eserin I. ve V.
kitaplar (.. 216 ylna kadar) tmyle, VI. kitap ise ksmen gnmze
ulam olup ayrca esere ilikin baz zetler de bulunmaktadr.
almamzda eserin V. ve XXI. (Pergamon krallnn I.Attalos
dneminde ulat snrlar); V. (Galatlarn Hellenistik krallklarda cretli
askerlik yaptklar); XVIII. (.. III. yzyldaki Pergamon-Galat ilikileri); XXI.
(Magnesia Muharebesi ve Manlius Vulsonun Galatlar cezalandrma seferi);
XXI-XXXIII (Pergamon krallnn Galatlar, Bithyniallar ve Roma ile olan
ilikilerinden) ksmlarndan yararlanlmtr.
Kullanlan eser: Polybios. The Histories. With an English trans. by
W.R. PATON I.-VI. Cambridge: The Loeb Classical Library, 1922.
Diodoros ($): .. 1.y.y.
Agrionlu (Sicilya) tarihi. Ulaabildii kaynaklar nemli bir
deiiklie uramakszn, genellikle kopya etmek yoluyla (zellikle 4.yzyl
iin Epherosu kopya etmitir) kaleme ald 40 kitaplk Dnya Tarihinden
(Bibliotheke []) fragmanlarn dnda I.-V. ve XI.-XX. kitaplar
(bunlar .. 480302 yllar arasnda kalan dnemi kapsamaktadrlar)
gnmze kadar gelebilmitir. Diodoros, XV. kitabnda Galatlarn cretli
askerliinden, XXXI. kitabnda ise Pergamon Kral II. Eumenes ile Galatlar
arasndaki mcadeleden sz etmektedir.
Kullanlan eser: Diodorus of Sicily, with an English trans. by R.M.
GEER, London, New York: The Loeb Classical Library, 1947.
Varro, Marcus Terentius: .. 11627
Latin Edebiyatnn Cicero anda bilim, sanat, retorik, gramer vb.
birok konularda eser veren birok yazar yetimitir. Bunlardan en nls
Marcus Terentius Varrodur. Sabini blgesinin Reate ehrinde geni toprak

17
sahibi, iyi bir ailenin ocuu olarak doan Varro btn Cicero an
kapsayacak ve aacak kadar uzun yaad ve bu uzun mrn verimli bir ekilde
alarak, ok eitli konularda bol bol eser vererek geirdi. 600 akn eser
vermitir.
Varro, Romada edebi almalar alannda yetimi en byk bilgindir.
600den fazla eser verdiini sylediimiz Varro, air, satirist, hukuka,
corafyac, gramerci ve mspet bilimciydi.
De Lingua Latina (Latin Dili Hakknda): Latin grameri zerine
sistematik bir incelemedir. Bu eserini Ciceroya adamtr. Yalnz V.-X.kitaplar
tam olarak elimizde bulunuyor. Ksa, basit ve kat bir slupla yazmtr. Btn
kusurlarna ve tamam olmamasna karn bu eser dilbilim almalarnn
tarihesi bakmndan ok nemlidir. Ayn zamanda ok eitli baka konularla
ilgili ilgin ufak ufak bilgileri de iermektedir.
Yazar eserin VI.15.ksmnda Ana Tanra Meterin Megalesionda bir
klt olduundan sz etmektedir.
Kullanlan eser: M. Terenti Varronis, De Lingua Latina: Quae
supersunt Recensuerunt: Georgius Goetz et Fridericus Schoell, Lipsiae, 1910.
Cicero, Marcus Tullius: .. 10643
Arpinumlu (Romann yaklak 100 km gneydousunda) nl hatip
ve dnr. Romada avukat olarak alm; kk bir kentten gelmesine
ramen yetenei, alma gc ve hrs sayesinde devlet kariyerinde praetorlua
(66 yl) ve consulle kadar (63 yl) ulam ve bu arada son derece zengin bir
yazarlk etkinliinde bulunmutur. Yazlar edebi trlerine gre esas itibaryla
gruba ayrlmaktadr: Ksmen eksiklikleri olmakla birlikte zamanmza kadar
gelen toplam 58 adet mahkeme ve politika sylevleri (Orationes); aa yukar
yars, yani 780 kadar zamanmza kadar ulaan mekputlar (Epistulae) ve
felsefi yazlar (De Re Publica, De Legibus vb.).
Ciceronun sylevleri ve mektuplar sayesinde Roma Cumhuriyetinin
son dnemine ilikin i siyasal koullar Eskian dier birok dnemine gre
ok daha yakndan tannmaktadr. Mektuplar, Latin edebiyatnn kendine zg
ve en deerli paralar arasndadr. Ciceronun felsefi yazlar ile de Latin
dnyasnda ve bu dnyann mirasn devralan Bat kltrnde nemli bir eitici
rol oynamtr.
Kullanlan eser: De Natura Deorum, vom Wesen der Gtter. Lat.-
Deutsch. Hrsg. von W. Gerlach & K. Bayer, Mnchen-Zrich, 1990.
Strabon (): .. yak. 64 - .S. yak. 19
Amaseial (Pontos) corafyac ve tarihi. Romada renim gren ve
Kk Asya, Msr, Hellas, Aithiopia, Armenia, Suriye ve Sardiniada uzun
inceleme gezileri yaparak tm Akdeniz dnyasn yakndan tanyan Strabona
byk n kazandran eseri baz eksiklikleriyle zamanmza kadar gelmeyi
baaran XVII kitaplk Geographika ()dr. Eratosthenesin dnya
haritas temelinde o zaman bilinen dnyann genel bir tasviri olan ve corafi
bilgilerin yan sra tarihi, mitolojik, tbbi ve matematikle ilgili konulara deinen,

18
ayrca felsefi bir boyutu da bulunan eser, gnmz tarih ve tarihi corafya
aratrmalar iin ok byk deer tamaktadr.
Eserin XII., XIII. ve XIV. Kitaplarnda Kk Asya konu edilmitir. Bu
erevede Pergamon kentine ve tarihine ksaca deinmektedir.
Kullanlan eser: Strabon, Geographica ed. E.H. WARMINGTON,
London: The Loeb Classical Library, 1952; Strabon, Antik Anadolu Corafyas
(Geographika: XII-XIII-XIV), ev. Adnan Pekman, stanbul, 1991.
Livius, Titus: .. 59 .S. 17
Pataviumlu (Padua: Venedikin batsnda) nl tarihi. Yazar
yaamnn 40 ylndan fazlasn, Roma kentinin kuruluundan kendi zamanna
kadar olan sreyi kapsayan 142 kitaplk antsal bir tarih eseri (Kentin
Kuruluundan tibaren [Ab Urbe Condita]) zerinde almakla geirmitir.
Analistlik bir tarzda kaleme alnm olan bu eserden gnmze kalan ksmlar
unlardr: 1.-10.kitaplar (.. 293 ylna kadar), 21.-45.kitaplar (.. 219167)
ve eserin tm kitaplarna ilikin indekiler blm (Periochae). zellikle 21.-
30.kitaplarda ele alnan, Romann Hannibal ile savalar tarih aratrmalar
bakmndan deerli ve yararldr.
almamzda Ab Urbe Conditann XXXVIII. kitabnda Pergamonun
dier Hellenistik krallarla ve Galatlarla olan ilikileri ayrca Manlius Vulsonun
Galatlar cezalandrmak amacyla yapt seferden sz edilmektedir. Ayrca
Anadoludaki Galatlar ile Hellenistik krallklar ve Roma ile olan ilikilerle ilgili
olarak da XXXIX.-XL; XLII; XLIV.-XLV; LIX; LXX; LXXVII.-LXXVIII;
XCIV; XCVII; C.-CII; CXIV. ve CXXXI. kitaplarndan yararlanlmtr.
Kullanlan eser: Livius, Ab Urbe Condita ed. G.P. GOLD, London: The
Loeb Classical Library, 1985; Livy, From the founding of the city. With an
English trans. by B.O. FOSTER. I.-XIII, London, New York: The Loeb
Classical Library, 19191951.
Plinius Secundus, Gaius (Yal): .S. 23/2479
Novum Comumlu (Yukar talyada bugnk Como) Romal
politikac, yazar ve tarihi. Gen yalarnda Romaya gelen ve devlet
grevlerinde bulunan (Hispania, Germania, Gallia ve Africa eyaletlerinde
procuratorluk; Misenumdaki donanma ssnn komutanl) Pliniusun en
byk eseri, gnmze XXXVII kitab ulaan Doa Tarihidir (Naturalis
Historia). Eser antikada bilinen tm bilim alanlarna ilikin genel bilgiler
veren ve bu nedenle bir genel bilgi ansiklopedisi nitelii tayan, ayrca antik
kltr ve sanat tarihi ve corafya konusundaki bilgilerimizin temel eserlerinden
biridir.
Eserin Pergamon krall ile ilikisi olan Galatlarn tarihine ait
ksmlarndan yararlanlmtr.
Kullanlan eser: Plinius. Naturkunde. 37 Bcher, Lat. und Deutsch.
Unter Mitwirkung-Namhefter Fachgelehrter hrsg. R. KONIG und G.
WINKLER, I.-XXXVII. Mnchen-Zrich, 19731996.

19
Appianos (
): .S. 2.y.y. (do. .S. yak. 100)
Roma vatandaln elde ederek devlet hizmetinde bulunmu
skenderiyeli tarihidir. yi kaynaklara (Sallustius, Livius gibi Latince olanlarn
yannda, Polybios, Poseidonios gibi Hellence kaynaklara da) dayanarak Hellen
dilinde yazd Roma Tarihi (Rhomaika [+]), krallk devrinde yazarn
yaad zamana kadar olan sreyi kapsamakta olup, anlaldna gre XXIV
kitap halinde dzenlenmitir. Ancak V.kitabn bir ksm, VI.-IX; XI.-XVIII ve
XXIII. kitaplarn tamam gnmze kadar gelmitir.
Appianosun eserinin XI. (Syriake ve Parthike [ ])
kitabndan yararlanlmtr. Pergamon krall ile Galatlar arasndaki ilikilerden
sz edilmektedir. Ayn eserin 30. ve 36.ksmlarnda ise Pergamon-Roma
ilikilerinde .. 190 ylnda yaplan Magnesia Sava hakknda bilgi
bulunmaktadr.
Kullanlan eser: Appians Roman History. With an English trans. by H.
WHITE, I.-IV. Cambridge: The Loeb Classical Library, 19121913.
Aelius Aristides (< $): .S. 2.y.y.
Aelius Aristides, Theodoros lakab ile de anlan Adrianutherail
(Mysia) sofist ve hatip. Hitabet konusunda Isokrates rneini izleyen
Aristidesin gnmze kadar gelen 55 sylevi arasnda en nls Atina tarihini
ele ald Panathenaikos (
)tur.
Kullanlan eser: Aelius Aristides et la sophistique dans la province
dAsie au II e siecle de Notre ere, A. BOULANGER, Paris, 1925.
Pausanias ($): .S. 2.y.y.n sonu
Olaslkla Lydia doumlu gezgin. .S. 173lerde yazd Hellasn
Tasviri (Perihegesis tes Hellados [ = +]) adl X kitaplk
seyahat eseri, sosyo-ekonomik tarih aratrmalar bakmndan nemlidir.
almamzda eserin VII.5.4 (Bat Anadolunun corafi zellikleri);
I.11.2 (Pergamonun kuruluu); X.15.23; I.5.5.-I.8.1 (Attalos adndan ve
kltnden); II.26.8 (Bithynia Kral II. Prusiasn Pergamon krallna ait kutsal
alanlarn yamalanmas) blmlerinden yararlanlmtr.
Kullanlan eser: Pausanian Description of Greece. With an English
trans. by W.H. JONES, I.-V, London, New York: The Loeb Classical Library,
19181935 (1964).
II-YAZISIZ KAYNAKLAR (=ARKEOLOJK BULGULAR)
Altertmer von Pergamon (Alt.v.Perg.)
Alt.v.Perg.I: Stadt und Landschaft, A. Conze, O. Berlet, A. Philippson, C.
Schuchhardt ve Fr. Graber, 191219131914, Die Wasserversorgung von
Pergamon, G. Garbrecht, 2001.
Alt.v.Perg.II: Das Heiligtum der Athena Polias Nikephoros, R. Bohn, 1885.

20
Alt.v.Perg.III: 1 ders Grose Altar, Der obere Markt, J. Schrammen, 1896; 2 Die
Friese des grosen Altars, H. Winnefeld, 1910.
Alt.v.Perg.IV: Die Theater-Terrasse, R. Bohn, 1896.
Alt.v.Perg.V: 1 Die Palaste der Hochburg, G. Kawerau ve Th. Wiegand, 1930;
2 Das Traianeum, H. Stiller, 1895.
Alt.v.Perg.VI: Das Gymnasion Der Tempelbezirk der Hera Basileia, P.
Schazmann, 1923.
Alt.v.Perg.VII: Die Skulpturen mit Ausnahme der Altarreliefs, F. Winter, 1908.
Alt.v.Perg.VIII: Die Inschriften von Pergamon, M. Frankel, Teil 1 und 2, 1890
und 1895; 3 Die Inschriften des Asklepieions, Chr. Habicht, 1969.
Alt.v.Perg.IX: Das Temenos fr den Herrscherkult (Prinzessinnen-Palais), E.
Boehringer ve Fr. Krauss, 1937.
Alt.v.Perg.X: Die Hellenistischen Arsenale (Garten der Knigin), A. Von
Szalay, E. Boehringer ve Fr. Krauss, 1937.
Alt.v.Perg.XI: Das Asklepieion, 1 Der sdliche Temenosbezirk in hellenistischer
und frhrmischer Zeit, O. Ziegenaus ve G. De Luca, 1968; 2 Der nrdliche
Temenesbezirk und angrenzede Anlagen in hellenistischer und frh rmischer
Zeit, O. Zieganaus ve G. De Luca, 1975; 3 Die Kultbauten aus rmischer Zeit
an der Ostseite des Heiligen Bezirks, O. Ziegenaus ve G. De Luca, 1981; 4
Hallenstrase und Via Tecta, Die Funde, G. De Luca, 1984; 5 Die Platzhallen
und die zugehrigen Annexbauten in rmischer Zeit, A. Hoffmann
(Hazrlanmakta).
Alt.v.Perg.XII: Kapkaya: Ein Felsheiligtum bei Pergamon, K. Nohlen ve W.
Radt, Ek: Topografik Pergamon haritas 1978.
Alt.v.Perg.XIII: Das Demeter-Heiligtum, C.H. Bohtz, 1981.
Alt.v.Perg.XIV: Peristylhauser westlich der Unteren Agora, D. Pinkwart ve W.
Stammnitz, 1984.
Alt.v.Perg.XV: Die Stadtgrabung, 1 Das Heroon, M.N. Filgis ve W. Radt mit
Beitragen von H. Hiller, G. Hbner und H. Wrrle, 1986; 2 Die byzantinische
Wohnstadt, Klaus Rheidt, 1991; 3 Die hellenistischen und rmischen
Wohnhauser von Pergamon, Unter besonderer Bercksichtigung der Anlagen
zwischen der Mittelund der Ostgasse der Stadtgrabung im Pergamon, Ulrike
Wulf, 1999.
Alt.v.Perg.XVI: Die Stadtmauern, 1 Die byzantinischen Befestigungsanlagen
von Pergamon, M. Klinkott, 2001.
(Dizi devam etmektedir)
Mitteilungen des Deutschen Archaologischen Instituts (AM)
Die Arbeiten zu Pergamon, 18861898 by A. Conze, C. Schuchhardt, AM,
XXIV (1899).

21
Die Arbeiten zu Pergamon, 19001901 by A. Conze, A. Philippson, W.
Drpfeld, H.v.Prott, W. Kolbe, H. Thiersch, AM, XXVII (1902).
Die Arbeiten zu Pergamon, 19021903 by W. Drpfeld, B. Schrder, H.
Schrader, W. Kolbe, W. Altmann, AM, XXIX (1904).
Die Arbeiten zu Pergamon, 19041905 by W. Drpfeld, H. Hepding, W.
Kolbe, AM, XXXII (1970).
Die Arbeiten zu Pergamon, 19061907 by W. Drpfeld, P. Jacobsthal, P.
Schazmann, AM, XXXIII (1908).
Die Arbeiten zu Pergamon, 19081909 by W. Drpfeld, H. Hepding, AM,
XXXV (1910).
Die Arbeiten zu Pergamon, 19101911 by W. Drpfeld, A. Ippel, P.
Schazmann, G. Darier, S. Loeschcke, A. Conze, AM, XXXVII (1912).
Abhandlungen der Preussichen Akademie der Wissenschaften,
Philosophisch-historische Klasse (ABA)
Bericht ber die Ausgrabungen in Pergamon, 1927, Th. Wiegand, ABA, 1928,
no.3, s.122.
Zweiter Bericht ber die Ausgrabungen in Pergamon, 19281932, Th.
Wiegand, ABA, 1932, no.5, s.195.

22
 BLM I
GR
Uygarlklarn ve kltrlerin nemli bir boyutunu en basitinden en
gelimiine kadar inanlar oluturur kukusuz. Din, insan iin olduuna gre
insann bulunmad yerde dinden de sz edilemez elbette. stelik konumuz
Anadolu olunca ba koul insan malzemesinin dolu dolu var olduunu
grmekteyiz orada. Ve bu topraklarda bu denli eitli uygarlklar kurulmutur.
Neredilmi Yaztlar Inda Hellenistik Dnemde Pergamon Kenti
Tanr ve Kltleri balkl aratrmamz daha iyi ifade edebilmemiz asndan
antik ada dinin nasl ortaya ktn ve Hellen dininin tarihsel geliimini
burada ksaca aklamaya alalm:
Grek dininin en eski hali, Hellasn Helenler tarafndan fethedildii
dnemlere (.. II. binyl ya da Mykenai a) kadar uzanr. Bu dnemde by,
sihir gibi unsurlarn daha derinlemesine duygularla temellendirilmi inanlar
hkm srmektedir. lkel inanlarla ekillenen bu dinin Homeros gibi edebiyat
unsurlarnn hayal gcnden km tanrlara hi benzemeyen esrarengiz ve
kimliksiz kudretlerine kar duyulan sevgi ve korku daha bykt.
Homeros destanlarnn halk arasnda yaylmas zerine daha nceleri
devlet tanrlar aamasna ykselmi olan Olympos Tanrlar halk tarafndan da
benimsenmeye balanmtr. Bu dnemde Olympos Tanrlar destan ya da lirik
edebiyatta tanmlandndan baka trl dnlemez olmu, bu grn
sonunda insan biimcilik olan antropomorfizm bir adm daha ileri gitmitir.
Fetiizme (animizme) dayanan baz blgesel kltler, Olympos Tanrlar
zerinde etkilerde bulunmakla beraber yava yava ortadan kalkmtr.
Antropomorfizmin gelimesi ve tanrlarn bal bana diri varlklar
haline gelmesi bunlarn doal ve kaba bir g olmayp dnya dzeninin
kurucusu ve insan topluluklarnn esenlik ve mutluluunun kefili olduklar
grn ortaya atmtr. te, bu suretle insanlarla tanrlar arasndaki ilikilerde
ahlak ls byk rol oynamaya balamtr. Bu dnemde kiilerin ve
toplumlarn temiz olmalar, kanla lekelenmemeleri istenmekte, tanrlarn
kzgnl herhangi bir ekilde kendini gsterdike bunun nedeni
aratrlmaktadr. Tanrlarn ahlak prensiplerinin ve hakkn koruyucusu olduu
grn en ak olarak Apollonda buluyoruz. Bu tanr yeralt canavar
Phytonu ldrd iin ile karmakta ve Admetosun hayvan srlerini
otlatmaktadr. Delphoida tapnanda tanr kendilerini kanla lekelemi olanlara
elini uzatmakta, bunlarn pimanlk getirip kendi vicdanlar ve toplumla
uzlamalarn kolaylatrmaktadr. te bugn bu grlerin bir sonucu olarak
din trenlerinde grlen baz ilkel adetler; rnein insan kurban etme adeti
Hellen dnyasnn hemen hemen her tarafnda ortadan kalkm, bunun yerine
birtakm sembolik trenler uygulanmaya balamtr. Zamanla din grevlilerinin
yetki alanlar artm, bylece devlet iinde ikinci bir g ortaya kmtr. Bu
Hellen ehir devletleri bakmndan olumsuz sonular alnmasn dourmutur
(Pers Savalarnda olduu gibi).
Tarihin en eski devirlerinden itibaren birok uygarlklara sahne olmu
bulunan Anadoluda da dinin geliimi aa yukar Hellasdaki gibidir.

23
 Mysia blgesinde yer alan Pergamon kent pantheonunun oluumu ve
kendi iindeki hiyerarisi, Pergamonlularn iinde bulunduu koullardaki ve
yerel gelimelerdeki farkllklara paralel olarak dier Hellen topluluklarndan
farkldr. Bu ayrlk, hangi tanrnn kent iin yakn ve nemli olduu ya da
birden fazla zellii kimliinde barndran tanr ya da tanrann hangi ynnn
arlkl olarak n plana karld ile ilintilidir. rnein, sava karakter
sergileyen toplumlarda bir sava tanrsn koruyuculuuna inanlan kutsal g
olarak n srada grmek mmkndr. Tanr ve tanra kimliklerinin
Pergamondaki farkllklara gre biimlendirilmesi, gelitirilmesi ve belli
ynlerinin n plana karlmas kltlerde de dier kentlerden farkl formlarn
olumasna yol amtr. Tanrsal glere biilen karakterlere ve etkin olduklar
alanlara uygun olarak dzenlenen trenler, verilen kurbanlar ve sunulan adak
malzemelerindeki eitlilik bu deikenliin gstergesidir. Baka bir deyile,
belirli bir polis sistemi ierisinde tapnan grup ve tapnlan pantheon arasnda
klt olarak ifadesini bulan Hellen dini, sosyo-ekonomik etmenlere ve deien
koullara gre yaplandn dnmek kanlmazdr.
Hellen kimlii tayan her toplumda olduu gibi Pergamonda da dinin
yapsal zellii, resmi ve kolektif tapnmann ifadesi olan klt aracl ile
kendini gstermitir. Kurban, adak, libasyon ve yakar gibi temel elerle
donanm ritellerle ilerlik kazanan klt, evrensel dzeni gvence altna alan
kutsal gler karsnda bireylere kendilerini topluca ifade etme yolu salayan
bir modeldir. yle ki, Helenler taptklar tanr ve tanralar gnahlar
balayan kutsal gler olmaktan ok yaadklar srece kendilerine bolluk,
bereket, salk ve zafer gibi elle tutulur kazanlar salayan varlklar olarak
kavramlardr.
Hellen dnyasnda kent ya da tapnan grubun varln ve devamlln
garanti altna alabilmek Hellen dnyasnda  (lmszler) olarak
adlandrlan ve antropomorfik forma sahip olan tanrlara duyulan sayg,
teekkr ve minnettarln derecesine baldr. Bunun iin gerekli olan yani
tanrlarla iletiim kurmada gsterilen temel davran biimi de sunulan
armaanlar ve kesilen kurbanlardr. nk korku, endie, tehlike, zellikle
sava, salgn hastalk ya da ala ilikin durumlarda duyulan kayglarn
dourduu dileklerin gereklemesi, tanrlara sunulan adaklara ya da kesilen
kurbanlara verdikleri karlk olarak alglanmtr. rnein Pergamonda
koruyucu bir kent ve sava tanras olarak tapnm gren Tanra Athenaya
zaferi simgeleyen Nike heykelcikleri gibi armaanlar sunulmas, elde edilen
baar sonras tanraya duyulan bir minnet ve teekkr belirtisi ya da sava
ncesindeki veya esnasndaki baar dileklerinin birer ifadesi olmaldr.
Sonu olarak Hellen dininin znde baskn olan temel anlay, tapnan
gruplar tanrlardan vazgemedii srece tanrlarn da onlardan vazgemeyecei
yolundadr.

24
 BLM II
II.1.PERGAMON BLGES CORAFYASI
Corafi e her ne kadar tek bana insanlar ve toplumlar aras
ilikilerde etkili olmasa da inkr edilemeyecek bir etkiye sahiptir. zerinde
yaanlan doal evrenin toprak, iklim, topografya, sahip olduu bitki rts ve
hayvan topluluu gibi faktrler o blgedeki topluluklarn kltr evriminde
olumlu ya da olumsuz etkilere neden olmutur.
Anadolunun Ege Denizine geni bir cephe zerinde alan yz olan
Bat Anadolu, bu konumuyla Anadoluda denize doru geni bir ekilde alan
tek blgedir. Bat Anadoluda bulunan Kaikos (Bakray), Hermos (Gediz),
Kaistros (Kk Menderes) ve Maiandros (Byk Menderes) gibi byk
rmaklarla sulanan ok verimli alanlardr. Bu drt rman kenarnda nemli
drt kent kurulmutur.
Genel anlamda Anadolu, zelde Bat Anadolu sahip olduu corafi
koullar bakmndan Anadolu uygarlklarnn geliiminde nemli rol
oynamtr. Bat Anadolu, Ege Denizi ve Dou Akdeniz havzasnn siyasal ve
kltrel kuvvetler dengesinde zellikle .. VIII. yzyldan itibaren arln
hissettirmi bir blgedir.1
Mysia blgesi2 Anadolunun kuzeybatsnda olup kuzeyde Bithynia ve
Propontis (Marmara Denizi), gneyde Lydia, batda Ege Denizi, douda ise
Phrygia ile snrlandrlmtr.
Strabona3 gre Mysia Olymposu denen dan etrafnda oturan
Mysiallar ve Prygiallar vardr. Bu kabilelerin her biri ikiye ayrlmtrMysia
da ayn ekilde iki ksma ayrlr; birinci Bithynia ve Phrygia Epiktetosun
devam olan Artemidorosa gre Istrosun uzak kylarnda yaayan Mysiallar
tarafndan kolonize edilmi olan Olympene lkesi, ikinci ise Kaikos Irma ve
Pergamene dolaylaryla rman denize dkld yere ve Teuthraniaya kadar
uzanan blgedir. eklinde tanmlanan ve iki corafi blgeye ayrlan Mysia
blgesinin ismi yine ayn yazar tarafndan yle aklanmaktadr: Mysia ismi,
Grek dilinde oksya Lydia dilinde ise mysos ve Olympos Da dolaylarnda
yetien grgen aac anlamna gelen bir kelimeden gelmektedir.4 O blgede
oturan insanlara da Mysiallar isminin verilmesi, Anadolu uluslarndan biri olan
Phrygiallara dayanmaktadr.
Pergamon, Mysiada Elaia krfezine yakn bir yerde denize dklen
Kaitos (Kestel) ve Kaikos (Bakray) nehirlerinin birletii yerin st tarafndaki
tepe zerinde kurulmu eski bir uygarlk merkezidir. Pergamon kentinin ad ve
kuruluu ile ilgili olarak birok mythos vardr:

Miletos: Maiandrosun aznn hemen karsnda; Ephesos: Kaistrosun azna yakn

yerde; Smyrna: Hermosun azndan uzak olmayan bir yerde kurulmutur.
1
Bkz. Bean 1995, s.121 (Pergamon iin s. 4775); Darkot-Tuncel 1978, s.11vd.
2
Konuya ilikin daha detayl bilgi iin bkz. Takn 1997, s.1720 ve 224227; Strab.
XII.4.45.
3
Strab. XII.8.1.
4
Strab. XII.8.3; XII.8.12; kr. Takn 1997, s.1216 ve 17-20.

25
 1- Akhilleusun olu Pyrrhos Neoptolemos ile Andromakhenin
Molossos, Pielus ve Pergamos adlarnda olu vard. Pyrrhos, Delphoida
lnce Andromakhe ile Pergamos, Hellasdan Anadoluya gemitir. Pergamos
buradaki Teuthrania tiran Areios ile arparak stn gelir ve kente de kendi
adn verir. 2- Neoptolemos ile Andromakhenin olu, Akhilleus torunu
Pergamos, Anadoluya geerek Teuthrania tiran Areiosu ldrr ve Selinos
aynn kenarnda yeni bir ehir kurarak bu kente kendi adn verir. 3-
Teuthrania kral, kahraman Telephosun lmn frsat bilen komu beyler,
Telephosun yerine geen Euriphilosun zerine saldrrlar. Kral, Hellasdan
arkada olan Pergamosu yardmna arr. Pergamosun yardmyla sonunda
zafer kazanlr. Bunun zerine Teuthrania Kral, kahraman silah arkada iin
bir ehir kurdurur ve ehre Pergamos adn verir.5
Pergamonun kuruluu ve ad hakkndaki bu efsanelerde ortak olan tek
ey Pergamos adnn Akhilleus torunu Pergamostan geldii ve ehrin de ayn
ad alddr. Pergamon ehri deniz yzeyinden 63 km akropol tepesinde 335 m
yksektedir. Pergamonun kuzeyindeki tepeleri Madia Dann 1339 rakml
ykseltili Maya tepesine, kuzeybatdaki tepeleri ise Geyikli Dann 1051
rakml Kuzuluk tepesine kadar uzanr.6
39 derece, 7 kuzey enleminde ve Greenwiche gre 27 derece, 13 dou
boylamnda bulunan Pergamon blgesinde mevsim scaklklar k mevsiminde
dk, yaz mevsiminde ise hissedilir derecededir. Akdeniz ya rejiminin
hkim olduu Pergamonda yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal olan
Akdeniz kliminin etkisi grlr. Pergamonun iinden ge en Ketios ve
Selinos nehirleri, yaz aylarnda seviyeleri azalm olsa da btn yl boyunca su
tadklar iin nemlidir.
Pergamonun ulam bakmndan konumu da ok nemlidir. Denizden
30 km kadar ieride olmasna ramen arada herhangi bir engelin bulunmamas
nedeniyle denizin btn imknlarndan faydalanabilecek durumdayd.7
Tarihi alardan bu yana ziraat fonksiyonu ar basan bir yerleme yeri
olarak karmza kan bu blgede tarm rnlerinin bolluu, geni bir
hinterlanda sahip oluu nedeniyle Mezopotamyadan, Karadeniz kylarndan ve
Ege Denizinden gelen yollarn birletii byk bir pazaryeri durumuna
gelmitir.
Pergamon blgesi, uygun iklim artlar, eteklerinde verimli ovalarn yer
ald yaklak 335 m ykseklikteki Akropol tepesinin bulunmas, suyun kolay
temin edilebilmesi, ulam bakmndan elverili bir konumda bulunmasnn
sonucu sahip olduu corafi durum gerei ilkalardan8 itibaren iskn edilmi
ve evresinin en byk pazaryeri ve idari merkezi haline gelmitir. nceleri
kk lde ziraat ile uraan insanlarn topland bir blge olarak doann
uygunluu yznden ilkalardan itibaren insanlar barndran bir yurt olarak

5
Prehn 1922, s.20852089.
6
Darkot-Tuncel 1978, s.11vd.
7
Magie 1950, s.3452.
8
Hellenistik Dnem ncesi Pergamon kltrleri iin bkz. Bayatl 1996a, s.2844.

26
Hellenistik Dnemde bakent olmu ve Attaloslar hanedanl sayesinde en
grkemli devrini yaamtr.
II.2.HELLENSTK DNEMDE PERGAMON KRALLII VE KOMU
DEVLETLERLE LKLER
Denizden yaklak 392.3m yksekte Kaikosun iki kolu arasnda yer
alan Pergamon, denizden 30 km kadar ieride olmasna ramen arada herhangi
bir engelin bulunmamas sonucu denizin btn imknlarndan faydalanabilecek
bir durumdayd. Bu nedenle Pergamon sahip olduu kent konumu asndan
antikada sklkla tercih edilen tpk bir dier rnek olan Atina gibi- bir
yerleim yeri olmutur.9 Ancak, denizden biraz ieride bulunmas nedeniyle
byk gler srasnda ilk Hellen kolonistleri buraya yerlememi ve evre
Arkaik Dnemin en parlak kltr hareketinde herhangi bir rol oynamamtr.
Yaplan arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan anak mlek paralar da
tepede en ge .. VIII. yzyla tarihlenecek bir yerleme olduunu
gstermektedir.10
Pergamon ilk kez .. 339 ylnda, o da geici bir ekilde tarih
sahnesine kar. Bu srada Atinallara kar geni yanklar uyandran bir zafer
kazanm olan Spartallar, Anadolunun bat kylar zerinde egemenlik elde
etmek amacyla Perslerle ekimektedir. Pers mparatorluunun ilerindeki
eitli maceralardan kurtulmay baaran Ksenophon, Sparta komutanna
hizmetinde almay nerir. kisi de Pergamonda buluacaktr. Pergamon,
Dareiosun .. 490 ylndaki igali srasnda kentine ihanet eden ve bu hainlie
karlk, Byk Kral tarafndan evredeki topraklar ile dllendirilen bir
Helenlinin ardllarnca ynetilmektedir. Bu aile, szde Pers uyruu olmasna
karn gerekte topraklarna bamszca hkmetmekte ve Perslere kar savaan
Hellen glerine destek vermektedir.11 Sardeiste oturan Pers beyinin
Pergamona geldii srada Pergamon beyi Gongylos lm ve idareyi kars
Hellas eline geirmiti. Bu arada Pergamon, Gongyloslarla Damartitlerin idaresi
altnda Perslere bal bulunuyor ve vergi veriyordu. Ksenophon, Pergamona
geldiinde bu iki aile birbirleriyle sava halindeydi. Hellas tarafndan bir
kurtarc olarak karlanan Ksenophon, kendisinden istenen Azidates adl Persli
derebeyi yenerek Pergamon Akropolndeki tapnaklarda byk tanrya kurban
keser.12
.. 362 ylnda Anadolu ehirleri Pers hegemonyasna kar isyan
ettiklerinde Pergamon da bu ehirlerarasnda yer almtr. Makedonia kral
Byk skenderin .. 334 ylnda Perslere kar kazand Granikos (Biga
ay) Sava ile Pergamon, skender mparatorluuna dhil olmu ve

9
Bean 1995, s.27.
10
Pergamonun Hellenistik dnem ncesi ilka tarihi (Prehistorik Kltr: .. 5000
2500; Arkaik Kltr: .. 900480; Klasik Kltr: .. 500334) iin bkz. Bayatl
1959, s.32; Bayatl 1996a, s.1012.
11
Bean 1995, s.4647.
12
Ksenop. Anab. VII.8.23; Ksenophon tarafndan Pergamonda kran dileinde
bulunulan tanrnn Zeus Meilichius olabilecei sylenmektedir; kr. Hansen 1972,
s.400; Cook 1914, s.144.

27
Pergamon kalesine vali olarak Rhodoslu Memnonun dul kars Barsine ile olu
Herakles tayin edilmitir.
Bu olaydan sonra skenderin lmn izleyen yllara kadar Pergamon
hakknda hibir ey duyulmaz. skenderin erken lmnden sonraki
Diadokhlar mcadelesi sonucunda Bat Anadoluya nce Antigonos, onun ..
301 ylnda ldrlmesi zerine Lysimakhos egemen olmutur. Lysimakhos,
sava ganimeti olarak toplanan skender hazinesinden elinde bulunan 9.000
talonton devlet hazinesini buraya getirerek, Antigonosun ordu subay olan
Dosimos ile birlikte kendi yanna geen Paphlagonial bir general olan
Philetairosu bu hazinenin korunmas ile grevlendirmiti. Philetairosun byk
kardei I. Eumenesi de Amastrise (Amasra) komutan olarak atamt. .. 283
ylnda Lysimakhosun lkesinde kan karklklar srasnda I. Seleukos ile
Sardeis yaknndaki Kurupedion blgesinde yaptklar sava sonucunda
Lysimakhosun .. 281 ylnda ldrlmesiyle Lysimakhosdan kurtulan
Philetairos bylece Seleukos ile kar karya kalr. Dosta geinmek iin her
areye bavuran Philetairos13 grnte Seleukos Devletine baml olsa da
aslnda Philetairos, Pergamon hanedanln kurmutur. Seleukos ile kar
karya gelen Philetairos ayn zamanda Galatlarla14 da ilikiye girer. Kral,
Galatlarn Kyzikosu yamalam olduu .. 276/5 ylnda kente hububat
yardm yapm15 ve Galatlara kar yaplan sava zaferle sonulandrmtr.
Pergamon yneticisi Philetairos da bu yardmlarndan dolay onurlandrlm16
ve adna festival dzenlenmitir.17
Seleukosun lmnden sonra Suriye krallna I. Antiokhos gelince
Philetairos tamamen bamszln ilan eder ve bunun bir iareti olarak daha
nce bastrm olduu sikkeler zerindeki Seleukos portresini kaldrtr.
Egemenliini ilan edince de bastrd sikkelerin n yznde Pergamonun
koruyucu tanrs Tanra Athena dier yznde zafer simgesi defne dallaryla
talandrlm kendi portresini resmettirir.18 te bu noktadan itibaren Pergamon,
Hellenistik dnyada bir g olarak belirmeye balar. Philetairos, lke snrlarn
geniletmitir; Pergamonun 35 km gneyinde bulunan Ege kalesinde yaplan

13
Philetairosun ilikileri iyi tutmak iin Kaikos Nehri azndaki Pitane ve Kyzikos
blgesinde Suriye kralndan ok pahal bir arazi satn ald sylenir. Ayrca Philetairos
bastrd sikkeler zerine krallk tacn tayan Seleukosun portresini koydurmutur.
Sikkeler iin bkz. Bayatl 1953, s.1920, 43.
14
Orta Avrupadan g ederek .. IV. ve III. yzyllarda talya, Makedonia, Thrakia,
Yunanistan ve Anadoluyu istila etmi olan sava kavimler olarak tannan Galatlar
hakknda daha detayl bilgi iin zellikle de Galatlar ve Pergamon Krall likileri
iin bkz. Kaya 2000, s.1552.
15
Malay 1992, s.28; Mitchell 1993, s.16; OGIS 748; Magie 1950, s.729; Allen 1983,
s.31, d.n.8; s.136137.
16
Smith & Rustafjaell 1902, s.193-201, d.n.3=OGIS 748; Launey 1944, s.217; Mitchell
1993, s.16, d.n.40vd.; Hansen 1972, s.18, d.n.26.
17
Robert 1937, s.199vd.; Hansen 1972, s.30, d.n.17.
18
OGIS 764, d.n.29: Philetairosdan hanedanln kurucusu olarak sz edilir; Seaby
1996, s.125, no.1531; Head 1911, s.533, res.283; Bayatl 1953, s.19 ve 43.

28
kazda gn na karlan bir yazt19 bize Pergamon snrnn Yunt Dana
kadar olduunu gstermektedir.
Philetairos yaklak 20 yl sren idaresi dneminde gzel adaklar ve
gerektiinde hi saknmad para armaanlar ile komu kentlerin dostluunu
kazanm, bir yandan da kentini tapnaklar ve baka yaplarla sslemitir.
Philetairosun lm zerine yeeni I. Eumenes, bu koullar altnda
ibana gemi ve salam bir temele dayal krallk devralmtr. I. Eumenes,
prensliinin Suriye kral I. Antiokhos tarafndan kabul edilmemesi zerine
toplad cretli askerlerden oluan ordusuyla Antiokhos ile yapt Sardeis
yaknndaki sava kazanarak bamszln ilan etmitir. Bu zaferin sonunda
Eumenes, Aioloiann bir blmn ele geirir. Seleukoslar bunun zerine
batda nemli bir toprak kaybna urar. I. Eumenes, bylece lkesinin snrlarn
gneyde Kaikos Irma ve Hermos Ovasna, kuzeyde ise Ida Dana kadar
geniletilmitir. I. Eumenes dnemi Galatlarla bir srtmeye girmedii iin
genellikle bar iinde gemitir. Eumenes, Galatlarla savamak yerine bar
salamak iin onlara ykl bir vergi vermeyi kabul etmitir.20 I. Eumenesin
ynetim dnemine ait bakaca nemli bir siyasi olay bilinmemektedir. Bu
dnem iin herhalde bir bilgi kesintisi sz konusu olmaldr.
I. Eumenesin .. 241 ylnda lmesinden sonra yerine geen yeeni I.
Attalosun (.. 241197) o zamana kadar ki Pergamon yneticilerinin tersine
Galatlara vergi vermedii grlr.21 Galatlar bu sefer haralarn zorbalkla ele
geirmek zere harekete geerek Tolistobogi kabilesine mensup Galatlardan
oluan bir orduyla ilerler. Pergamonun dousundaki Kaikos Irmann22
kaynaklarnda yaplan bu sava I. Attalos kazanmtr.23 Ayrca bu srada
Antiokhos da Pergamonu kendi egemenliine alma dncesiyle Galatlarla
birlemitir. ki ordu Pergamonun gneyinde yer alan Aphrodite Tapnann
nlerinde karlamlardr.24 Galatlara kar kesin bir zafer kazan I. Attalos,
bundan byle  (soter=kurtarc) ve $ (basileus=kral) ilan
edilmitir.25 I. Attalos Soter zaferinin ansn ebediletirmek iin hem yllk bir

19
Sz konusu yaztta yer alan Attalosun olu Philetairos, bu tapna Tanr Apollon
iin yaptrd ifadesi bu blgede Pergamon hakimiyetinin olduunu gstermektedir;
Philetairos dnemi iin bkz. Malay 1992, s.14-18; krallk topraklar iin bkz. a.g.e.,
s.90-125.
20
Liv. XXXVIII.16.4; konuya ilikin olarak ayrca bkz. Cardinali 1906, s.103; Malay
1992, s.29; Galatlarn kendilerine vergi veya hara olarak zorla aldklar denee
Galatika denmektedir; bu konuda ayrca bkz. Kaya 2000, s.28, 37, 90.
21
Polyb.XVIII.41.7.; Strab.XIII.4.2.; Liv.XXXVIII.16-17; 21.3; Paus.I.8.1; konuyla
ilgili olarak ayrca bkz. Kaya 2000, s.42vd; zsait 1982, s.297.
22
Strab. XII.8,3; XIII.1.70.
23
Polyb. XVIII.41.6; Liv. XXXVIII.16; Plin. XXXIV.38; OGIS 269; 275276, 280;
konuya ilikin olarak ayrca bkz. Hansen 1972, s.28.
24
Polyb. XVIII.2.2.; XVIII.6.4; OGIS 278, d.n.8; Ins.v.Perg.27; savaa ilikin olarak
tapnak stndeki yazt iin ayrca bkz. Ins.v.Perg.23=OGIS 275.
25
Polyb. XVIII.41.68; Liv. XXXIII.21.3; Strab. XIII.4.2; Paus.I.4.6.; bu konudaki
tartmalar iin bkz. OGIS 268, n.2; 269, n.1; Hansen 1972, s.28; Mitchell 1974, s.12,
d.n.60vd.

29
festival dzenlemi26 hem de Pergamon sanatnn aheseri ve dnyann yedi
harikasndan biri olan Zeus Sunan ina ettirmitir.
Antiokhos, I. Attalosa kar mcadeleye devam etmek iin Bithynia
kralndan ald yardmla Hellespontos Phrygias,27 Lydia topraklarndaki
Koloe Gl (Marmara Gl) yaknlar28 ve Kariada29 I. Attalosa kar yapt
savalarda yenilmitir. Bylece boazlardan Toroslara Ege Denizinden
Phrygiaya kadar uzanan topraklar Pergamon Krallnn egemenlii altna
girmi oluyordu.30 II. Antiokhos Hieraks, I. Attalos Soter karsndaki saysz
yenilgisinden sonra Mezopotamyaya ynelir; ancak Antiokhos ve kardei II.
Seleukos Kallinikosun (.. 227/6) ayn yllarda lmesi zerine veliaht III.
Seleukos Soter tahta geer (.. 225223). III. Seleukos, ilk i olarak babas ve
amcas arasndaki taht kavgalar srasnda Pergamon Krall tarafndan ele
geirilen topraklar geri almak iin harekete geerek Phrygiaya kadar ilerler.
Ancak, III. Seleukos Soterin Galatlar tarafndan ldrlmesi ve I. Attalosun
Galatlara kar zafer kazanmas sonucu Pergamon Krall, Anadolunun en
nemli gc konumuna gelmitir.31
III. Seleukosun lm zerine tahta geen karde III. Antiokhos
(Byk Antiokhos) I. Attalosu bir yl gibi ksa bir srede karlatklar her
yerde yenerek, Antiokhos Hieraks tarafndan kaybedilen tm Seleukos
topraklarn geri alr ve kendisini kral ilan eder.32 Ancak, I. Attalos,
Aigosaglardan oluan cretli ordusuyla harekete geerek Aiolisteki Ephesosun
gneyindeki Kuzey Ionia kentlerini tekrar ele geirir. Attalos bylece Kaikos ve
Hermos havzasnn nemli bir ksmyla Hellespontosa hakim olur. Seleukos
Kral III. Antiokhos, Msr Kral IV. Ptolemaios Philopator ile yapt Suriye
Savana son vererek .. 216 ylnda I. Attalos Soter ile antlama
imzalamtr. Yaplan ittifak gerei Pamphyliada bulunan Akhaiosa kar
yaklak drt yl sren sava iki tarafn da zararna neden olur. Akhaiosun
lmyle sonulanan bu savalar srasnda Kartaca ile Roma Devleti arasnda
Pn Savalar (.. 218210) oluyordu. Ayn zamanda Roma ile Makedonia
arasnda da I. Makedonia Sava (.. 217205) devam ediyordu. .. 204
ylnda Bat Akdenizde ise Roma, Kartacal Hannibal ile urayordu. Romal
yneticiler bir kehanet gerei, Pergamon Krallna be senatrden oluan bir
heyet gnderir. nk Pessinusun Galatlarn elinde olduu Romallarn
gznden kamamtr. Bu yzden Romallar btn dnyada Galatlar yenmekle
n salan I. Attalos ile olan dostluklarna gvenerek33 senatrler heyetini
Pergamona gnderir. Bunun zerine Pergamon surlar yannda yer alan Byk
Kybele Tapnann rahipleri, Attalos adna Pessinus Tapnandaki rahiplerle

26
Ins.v.Perg.247, I.1-3; Welles 1934, s.190vd.
27
Ins.v.Perg.22=OGIS 274.
28
Ins.v.Perg.27=OGIS 278; Strab. XIII.4.5.
29
Ins.v.Perg.28=OGIS 279; Hansen 1972, s.35.
30
OGIS 274; 278279; Magie 1950, n.8vd; zsait 1982, s.298.
31
Magie 1950, s.739vd, d.n.26.
32
Polyb. IV.46.4; V.2728; V.5758; zsait 1982, s.298.
33
Liv. XXXVIII.17.15; Roma en nemli sava gemilerinden be tane be sra krekli
gemi quinqueremis ve be senatrden oluan bir heyeti Pergamona gnderir.

30
grerek Ana Tanra Idoln Roma heyetine teslim etmilerdir.34 .. 201
ylnda yaplan mcadele sonunda Hannibal, Roma ile antlama imzalamak
zorunda kalsa da mcadelesini srdrmeye devam etmitir.
.. II. yzyln balarndan itibaren Galatlar yeniden tarih sahnesine
karak Magnesia Savanda nemli rol oynamaya balayacaktr; Seleukos
Kral III. Antiokhos, Msr Kral V. Ptolemaiosun elindeki Koloe ve Kilikia
Blgesini .. 197 ylnda Lykia kentlerini35 ele geirir. Karia Blgesine
geerek Ephesosa kadar ilerleyen Antiokhos,36 .. 196 ylnda da
Hellespontosu egemenlii altna alarak Lysikamheia kentine yerleir.37 Bylece
Antiokhos, atas I. Seleukos Nikatorun sahip olduu imparatorluk snrlarna
ulam oluyordu. Antiokhos bu seferler srasnda V. Ptolemaios Epiphanes ve
Kappadokia Kral IV. Ariarathes Eusebes ile hatta Galatlarla eitli antlamalar
yapmtr. .. 192/1 yllarnda Aetolia elilerinin srar zerine Antiokhos
Hellasa girer. Ancak, Antiokhos Thermopylai yaknndaki Roma ve
Makedonia Kral V. Philipposun birleik kuvvetleriyle yapt savata
yenilgiye urar.38 .. 195 ylnda ise III. Antiokhosun hizmetine geren
Hannibal donanmas, Roma ile mttefikleri Pergamon ve Rhodos donanmalar
tarafndan Side nlerinde yok edilir.39 Bu zaferden sonra Romallar, hibir
engelle karlamadan Hellespontosa kadar ular ve Pergamon ile Rhodos
donanmalarnn yardmyla da Anadoluya girerler.40 Bylece Pergamon Kral
II. Eumenes Soterin ordularyla birleerek Douya ilerler. ki ordu Bat
Anadoluda Magnesia ad Sipylum (Manisa) kentinin kuzeyinde sava dzenine
girerler. Antiokhos, Makedonia ve Galatlardan oluan ordusuyla .. 190
ylnda Roma ve mttefikleri ile yapt Magnesia Savanda yenilgiye
urayarak geri ekilmek zorunda kalr.41 Antiokhosun savataki kayplar
ylesine bykt ki, yenilgiden sonra Toros Dalarna kadarki tm Anadolu
topraklarn ve deniz filosunu kaybetmitir. Pergamonlular, Roma ile kazanm
olduklar bu zaferin onuruna Athena Tapnana (Res.1) zafer heykelleri
dikmitir.42
Magnesia Sava sonucunda Bat Anadoludaki pek ok bamsz kent-
Magnesia ad Maiandrum, Magnesia ad Sipylum, Ephesos ve Sardeis- Romann
korumas altnda girdi. Antiokhos, Suriye, Avrupa ve Anadoludaki
topraklarndan vazgeerek sava masraf olarak kendisine ok ar gelen
tazminatlar deyecekti. Ayrca, kendisine snan Hannibali de teslim edecekti.
Bar grmeleri iin Romada toplanan Senatus, Toroslarn beri tarafnda
bulunan Lykia ile Maiandrumun gneyindeki Karia hari- btn Anadoluyu

34
Liv. XXIX.2.6; XXXIV.3.8; ayrca bkz. App. Hann. 56.
35
Polyb. XVIII.39.3; Liv. XXXIII.19.9; TAM, II, 266=OGIS 746.
36
Polyb. XVIII.41.12; Liv. XXXVIII.38.1.
37
App. Syr. I.
38
Polyb. XXI.20.9.; Liv. XXXV.27.10; 23.39; 23.50.
39
Liv. XXXVI.2034; Akit 1971, s.299300; Mansel 1999, s.483vd.
40
Liv. XXXVII.33.4; 37.4; App. Syr. 24.
41
Polyb. XXI.1617; Liv. XXXVIII.39vd; 48.113; App. Syr. 334; Magie 1950,
s.757vd; zsait 1982, s.300; Mansel 1999, s.484; Radt 2002, s.3132.
42
Polyb. XXI.45; Liv. XXXVIII.39.

31
Pergamonun snrlar iine almasn uygun buldu. Alnan kararlar gerei
Pergamon snrlar dnda kalan arazi de Rhodoslulara braklacakt.43
.. 189 ylnda Consul Gnaeus Manlius Vulso beraberinde Pergamon
Kral Eumenesin iki kardeini Attalos ve Athenaeos- de yanna alarak son
savata Antiokhosa yardm eden Galatlar cezalandrmak iin birlikte sefere
karlar.44 Sonuta Galatlarla bar yaplr.
.. 188 ylnda bu bar koullarna esas olarak Apameiada bar
imzaland45; Roma, Kk Asyadan toprak almayarak, kazanlan yerleri
savata kendine yardm eden Rhodos ve Pergamona brakacakt. Bylece
Telmessos, Ephesos, Tralleis ile birlikte Maiandrum Irmann kuzeyindeki
tm Anadolu Mysia, Lydia, Byk Phrygia, Hellespontos Phrygias,
Lykaonia- Eumenese verildi. Ayn zamanda merkezi Lysimakheia kenti olan
Thrakiada Pergamon Krallna baland. Bylece Pergamon Devleti, Kk
Asyann en gl devleti haline geldi. Muazzam toprak kazanlarna ramen
Pergamon artk Roma tarafndan verilmi topraklardan ibaretti. Pergamonun
bamszl sona ermiti. Bundan sonra artk Roma Devletine bamllk
sreci balamtr.46
Apameia Barndan sonra da bir tek blgenin toprak sorunu
zlemeden duruyordu: Bu da Pergamon Devletinin kuzeydeki komusu
bakenti Nikomedia (zmit) olan Bithyniann hala bamszlnn koruyan
Kral Prusias ile olan ilikisinde yatyordu. .. 185 ylnda Eumenes ve
Galatlarla ittifak kuran Prusias arasnda toprak talepleri nedeniyle sava kt.
Sonuta Eumenes, .. 183 ylnda yaplan bu sava da kazanarak Soter
unvann almtr.47 Bu arada, Romaya iade edilme tehlikesiyle yaamn
srdren Hannibal ise zehir ierek belirsizlik iindeki hayatna son vermitir.
Prusias ve Eumenes arasndaki toprak talepleri, Pergamonlularn lehine
zmlenmitir. Bu da yine Roma senatusunun bir karar ile olmutur.48
Pergamon delegasyonuna bu kez kral kardelerinin en genci olan Athenaeos
bakanlk etmitir. Bylece Galatia blgesi de Pergamon ynetimi altna girmi
oldu.49 Bu durum, kuzey snr komusu olan Pontos Kral Pharnakes ile
anlamazlklara yol amtr. Pharnakesin kard sava .. 183 ylndan ..
179 ylna kadar srd ve Anadolunun dousundaki prensliklere varncaya
43
Polyb. XXI.45; Liv. XXXVIII.39.
44
Consul Manliusun Galat Seferi adyla tarihe geen bu harektn gerek nedeni,
Seleukos Kral III. Antiokhosu destekleyen Kk Asyann nemli kentleriyle
anlamalar yaparak bir denge politikas izlemekti. Ancak, bu sefer bir tr yama
harekt olarak deerlendirilebilir; Manliusun gerek amac bu savata elde edecei
yama ve ndr. Bkz. zsait 1985, s.56vd.
45
Liv. XXXVIII.39.6; Strab. XIII.4.2.
46
Bu konuya ilikin daha detayl bilgi iin bkz. reten 1999, s.7996 (Baslmam
Yksek Lisans Tezi).
47
Magie 1950, s.764, d.n. 59; Robert 1934, s.284, d.n.1; bu yaztn dier bir zellii de
II. Eumenese kar Phrygia Epiktetosu iin arpan Galatlarn imdiye kadar ilk kez
bir kraln yannda paral asker olarak deil, I. Prusiasn mttefiki olarak yer aldklarnn
grlmesidir.
48
Polyb. XXIV.9.13; Liv. XI.20.14.
49
Radt 2002, s.33.

32
kadar btn beylikleri de kapsamna ald. Eumenes, Pharnakes ile Romann
yardm olmadan mcadele ederek, mttefikleri Bithynia Kral II. Prusias ve
Kappadokia Kral IV. Ariarathesin karsnda btn cephelerde yenilen
Pharnakes ile .. 179 ylnda bar imzalanmtr. Pharnakes, bu antlama ile
istila ettii btn topraklar terk etmeye mecbur edilmitir.50
Eumenes, her ylda bir tekrarlanacak olan Nikephoria zafer
enliklerini daha .. 180 ylnda balatmt. Kentin nnde yer alan ve
Philippos tarafndan harap edilmesinden sonra olduu gibi kalan Athena
Nikephoros Tapnan yeniden onarttrd. Eumenes, .. 178 ylnda
kardei ile birlikte Atinay ziyaret etmi ve Panathenaia oyunlarnda araba
yarn kazanmtr. Eumenes ve Attalos iin Akropolisin yamacna insan
boyutunu aan onur heykelleri dikilmitir.
.. 179 ylndan .. 169 ylna kadar geen on yl Galat tarihi iin tam
bir sessizlik dnemidir. Ancak, Eumenesin baa kmak zorunda kalaca yeni
huzursuzluk Makedoniadan gelmitir. V. Philippos, daha .. 1865 yllarnda
Eumenesden Trakyada toprak talebinde bulunmutu. .. 179 ylnda
Philipposun lmnden sonra yerine olu Perseus (.. 179168) gemitir.
Perseus, hemen Romallara kar gizlice sava hazrlklarna balam ve ..
171168 yllarnda Makedonia ile Roma arasnda III. Makedonia Savann
kmasna neden olmutur. Pergamon ve Bithynia krallklar Romann yannda
savaa katlmlardr. .. 171 ylnda II. Eumenes, kardei Attalos ve cretli
Galat askerleriyle beraber Hellasa geerek Thessaliadaki Roma ordusuyla
birlemitir,51fakat ksa bir sre sonra Kk Asyada ba gsteren Galat isyan
yznden Pergamona dnmek zorunda kalmtr. Thessaliada yaplan sava
Perseus kazannca, bu savan kaybedilmesinin btn nedeni II. Eumenese
yklenir. nk Pergamonun bu kadar glenmesini istemeyen ve ekemeyen
Consul, Eumenesin Perseus ile anlap Romaya ihanet ettiini ileri srer.
Roma senatusu da Pergamonun ar glenmesine izin verildii gerekesiyle
II. Eumenesin devrilmesi ya da kralln zayflatlmas ynnde gizli bir karar
alr.52 .. 168 ylnda Pydna Ovasnda yaplan savata Perseus, Roma ve
mttefik ordular karsnda yenilerek esir edilmitir. Bu sava, Makedonia
Antigonoslar Krallnn kesin sonu anlamna geliyordu; Romann ise tm
Dou Akdeniz Blgesinde hakem olarak ortaya kmasna yol amtr.53
Bu srada Galatlarla ba dertte olan II. Eumenes, Pydna
Muharebesinden zaferle dnen kardei Attalosu tekrar Romadan yardm
istemeye gndermitir. Romaya giden Attalos orada ok iyi karlanm ve
Senatus kendisinden, Pergamonun blnmesini ve kendisinin de bu
paralardan birine kral olmasn talep etmitir. Ancak, Attalos bu teklifi kabul

50
Polyb. XXV.2.4.; Magie 1950, s.765, d.n. 60; Mitchell 1974, s.26, d.n.117; Fakat bu
antlama da Pergamon Krallnn Apameia Antlamas ile Halys Irmana kadar olan
Bat Anadolu topraklar ve Galatlar zerinde kurduklar egemenliin dier Kk Asya
krallklar tarafndan onaylanmasndan baka bir ey deildir.
51
Launey 1749, s.521; Mitchell 1993, s.25, d.n. 148; 1974, s.27, d.n.118.
52
Polyb. XXIX.22.4; XXX.19.10.
53
plikiolu 1992, s.59.

33
etmeyerek Romaya yardm talebini ileterek Pergamona geri dnmtr.54
Bithynia Kral II. Prusias da II. Eumenes aleyhinde yeni iftiralarda bulunarak
Galatlarn elindeki topraklarnn egemenliinin kendisine verilmesini istemi.
Ancak Senatus bu teklifi reddetmitir.
Roma ynetimi, bu tarihten itibaren douda gl bir devlet
istemediinden Pergamon Krall ile ikili oynamaya balam ve Galatlar
Attaloslara kar iyice kkrtmtr. Ayn zamanda, Senatusun kard bir
karar bahane edilerek Eumenesin Romaya girmesi de yasaklanmtr.55 Bu
durum Kk Asyada Roma Devletinin gvencesinde yaayan Kral II.
Eumenese indirilmi byk bir darbe olmutur. Roma Devleti, II. Eumenesi
bundan sonra da rahat brakmam ve Pergamonu kltmek iin dier
devletleri ona kar kkrtmtr. Bunlarn banda Pergamonun ezeli dman
Galatlar geliyordu.56 II. Eumenesin artk Romann gznden dmesiyle
Galatlar, Pergamona kar tekrar harekete gemilerdir. II. Eumenes ve kardei
Attalos, Phrygia Blgesinde yer alan Synnada kenti yaknlarnda yaplan
savata, balaklar II. Prusiastan destek alan Galatlara kar byk bir zafer
kazanmlardr. Bu baar Hellen kentlerinde byk bir coku ve sevin
gsterileriyle karlanmtr. II. Eumenes Soter ve Attalos onuruna heykeller
dikilmi hatta Sardeis57 ve Tralleisde58 her be ylda bir dzenlenmek zere II.
Eumenes onuruna bir enlik dzenlenmesi karar alnmtr. II. Eumenes, bu
zafer srasnda Galatlardan yamalad donanm ve Galat silahlarn
Pergamonda ina ettirdii antsal bir sunak zerinde sergilemitir.59
Roma, bu olaylardan sonra Kk Asyadaki krallklar hala Apameia
Antlamasnda oluturulan snrlar iinde tutmak amacyla Galatlarn zgr
olduklarn resmen ilan etmi ve Attaloslara ise artk Galatlar rahat
brakmalarn sylemitir.60 Ayn zamanda Bithynia Kral II. Prusiasn II.
Eumenesi Galatlarn i ilerine ve otonomisine kart gerekesiyle Roma
Senatusuna tekrar ikyet etmesi61 zerine Roma, Galat bamszlnn kendi
koruyuculuu altnda olduunu belirtmitir.
Galatlar bu garanti altnda, .. 163 ylnda Dou Anadolu Blgesinde
huzursuzluklara neden olan hareketlerde bulunurken Pergamon krallar II.
Eumenes ve ardl II. Attalos, .. 163156 yllarnda Galatia Blgesinin
deiken politik organizasyonlaryla ilgili endielerini aa vuran bir siyaset
izlemilerdir: Romaya ramen II. Eumenes ve II. Attalos, Galatlar tarafndan

54
Polyb. XXIX.22.4; XXX.13; Liv. XIV.19.3; XIV.20.1; daha detayl bilgi iin bkz.
Magie 1950, s.773vd.
55
Polyb. XXX.1419; Liv. XIV.18.
56
Polyb. XXX.3.79; 19.12; Liv. XIV.34.10vd.
57
OGIS 305 VII-IX; OGIS 763; Robert 1929, s.430vd.; Daux 1932, s.289vd.; Welles
1934, 52; Magie 1950, s.766vd., d.n.63; konuya ilikin olarak ayrca bkz. Hansen 1972,
s.124, d.n.172.
58
Robert 1934, s.279291; Hansen 1972, s.124.
59
Hansen 1972, s.124, d.n. 174.
60
Polyb. XXXI.2.; XXX.28.
61
Polyb. XXX.30.23.

34
sava karlaca endielerini, Pessinustaki Kybele Tapnann byk rahibi
Attis ile Hellen diliyle gizlice yaptklar mektuplarda dile getirmilerdir.62
Bu yllar Galatlarla Pergamon Krall arasndaki ilikilerin kopma
noktasna geldii yllardr. .. 159 ylnda II. Eumenes lm, yerine kardei
II. Attalos gemiti. Bithynia Kral II. Prusias, bu durumdan yararlanarak
Pergamona saldrmtr.63 Roma, blgeye bir aratrma komisyonu gndermi;
fakat bizzat kendisi ie karmamtr. Kk Asyay zayflatan bu tr
atmalar Roma, uzaktan seyretmekle yetinmitir. Bu srada kardeine kar
savunma yapabilmek iin asker isteyen Rahip Attise II. Attalosun yazd
mektuplar ok ilgintir.64 nk bu mektuplardan birinde Attalos ailesinin
nemli yelerinin bu konuda kesin bir karar almak zere bir toplant
dzenlendiini ve bu toplant sonucunda kendisine tam yardm edecekken
kararn deitirdiini bildirmektedir.65 II. Attalos, Aioiorikse kar yalnz
kalan ve Galatiada Kybelenin yce rahiplii grevinden elini ekmek zorunda
kalan Attise yazd son mektupta, Romann yannda tam bir uydu olmay
kabul etmi olduunu bildirir.66 te yandan II. Attalos ile savaan Bithynia
Kral II. Prusiasn devaml Pergamon Krall ve krallar hakkndaki karalama
ve sulamalar sonucu Pergamon ile Roma ilikileri byk bir ihtimalle Roma
yle istedii iin bozulmutur.67 Daha sonra da Galatia Blgesi ve Galatlar ..
II. yzyl boyunca Romann Kk Asya politikasnda status quoyu
uygulamak iin kullandklar en nemli kozu oluturmutur.
.. II. yzyln ortalarndan itibaren Roma Senatusu tarafndan
bamszl tannan Galatia Blgesi, Pergamon ve Pontos krallklarnn etkisi
altnda kalmt. Attalos, ynetiminin son yllarnda d politika aktivitesini
srdrmemitir. Fakat Pergamonu yeni binalarla sslemi ve lkesinin refah
iin almtr.68 Roma, Attalos iin Eumenesin zamannda olduundan ok
daha yakna gelmi daha fazla hissedilir olmutu. Buna karn II. Attalos
mrnn sonuna kadar Romallarla iyi ilikilerini korumay bilmitir.
.. 139 ylnda Pergamon Kral II. Attalos lnce yerine ayn ad
tayan yeeni III. Attalos geer. Antik tarih yazmlarnda da tartmal bir
kiilik olan III. Attalos Philometor, alt yllk ksa ynetimi srasnda selefine
hi benzemediini gstermitir. Zalim ve kukucu bir kii olan kral, makamnn
politik gereklerini yerine getirmek iin hibir istek tamamtr. Attalos, bu
kiilii ile ksa zamanda halkn nefretini ekmitir. Bu bakmdan zaten II.
Attalos zamannda azalmaya balayan Galatia Blgesindeki Pergamon etkisi,
III. Attalos zamannda gcn tamamen yitirmitir. Kraln .. 133 ylnda
hastalanarak ldkten sonra brakt vasiyetnameden krallk merkezi olan
62
Welles 1934, 5561=OGIS 315, I-VII; .. 1.yzylda bu yazmalar Pessinustaki
tapnan duvar zerine kazlm, bylece halkn bu ilikiden haberdar olmas
salanmtr. Konu ile ilgili olarak bkz. Welles 1934, s.242vd.; Mitchell 1993, s.26vd.
63
Polyb. XXXIII.12.1.
64
Welles 1934, 5761=OGIS 315, III-VII.
65
Welles 1934, 61=OGIS 315, VII.
66
Welles 1934, 61=OGIS 315, VII; s.241; ayrca bkz. Mitchell 1993, s.26, d.n.163.
67
Magie 1950, s.316vd.; s.1197vd., d.n.42; Rostovtzeff 1953, s.722 ve 800; Hansen
1972, s.125; zsait 1982, s.302.
68
Radt 2002, s.36, 187vd.

35
Pergamon ve topraklar dnda kalan yerleri Romaya brakt ortaya kmtr.
Bylelikle Pergamon Kral III. Attalosun bu benzeri grlmemi artc
vasiyetnamesinin ardndan Galatia Blgesindeki Pontos egemenliinin byk
lde artt grlmtr. Bu srada III. Attalosun kardei ve II. Eumenesin
gayri meru olu olduu sylenen III. Aristonikos bu topraklar zerinde
kendine yer edinmeye almtr.69
BLM III
HELLENSTK DNEMDE PERGAMON KENT
TANRI VE KLTLER
Pergamon kenti antika kutsal yerlerinin ok sayda olmas ve kentin
her yerinde dalm durumda bulunmas, bu blgede birok tanr ve o tanrya
ait zel kurallar ve trenleri bulunan belli bir dinsel tapnmn yani kltn
olduunu gstermektedir. Sz konusu yaplar, sadece byk tapnaklar deil
ayn zamanda saysz tanr, yar tanr ve kahramana adanm olan orta
byklkte hatta ok kk yaplar, kk mabetler ve klt nilerivb. idi.
Bunun sonunda doal olarak Pergamonda din olgusunun ok yaygn olduu
sylenmektedir. Nitekim evlerde, kk kutsal yerlerde, pazaryeri binalarnda,
gymnaisonlarda ve baka yerlerde tanrlara ve tanrsal glere taplmaktayd.
Tabi ki bu kutsal meknlarn her birinin de kendine zel adak gnleri,
bayramlar, dini tren alaylar vard.
Pergamonlular tpk dier Hellenler gibi tanr ve tanralara insana zg
nitelikler yaktrm ve onlar lmszlk dnda insan biiminde ve
davrannda dnmlerdir. Kaderlerini belirleyen bu tanrlarn yardmn ve
sevgisini kazanabilmek iin onlara eitli sunularda bulunmay
trenletirmilerdir. Balangta kutsal saylan bir alan ve stnde sunu bulunan
bir altar yeterli iken dinsel rgtlenmenin gelimesiyle tapnak ina etmilerdir.
18.yzyln sonlarndan ve 19.yzyln balarndan itibaren A. Conze ve
C. Humann bakanlnda balatlan bilimsel kazlar sonucunda ileri derecede
planl gelien restorasyon ve dzenleme almalaryla drt byk tanrya ait
tapnak gn na karlmtr. Bir baka deyile Pergamon kentine ait
epigrafik ve nmizmatik verilerin kaz buluntularyla btnlk ierisinde
yaplan deerlendirilmesi sonucunda Zeus, Athena, Dionysos ve Asklepios
kltlerinin varl dorulanarak nem kazandklar grlmtr.
Epigrafik belgeler bata olmak zere somut kaynaklara dayanarak
varlklarn tespit edebildiimiz dier tanrlar ise Meter, Hera, Apollon, Hermes,
Aphrodite, Demeter ve Heraklesdir.
A - ANA TANRIA (METER) KLT
Hellenistik Dnem Pergamon Kenti Tanr ve Kltlerine ilikin
almada kltn tespit ettiimiz tanrlardan ilki toprak ve tanr anas
Meterdir. Tanra doay btn canll verimliliiyle simgeleyen evrensel bir
nitelik tamaktayd. Bu nedenle dier tanrlara oranla daha ok adla anlmtr.

69
Konuya ilikin olarak bkz. Strab. XIV.1.38; OGIS 338; Radt 2002, s.37vd; ayrca
Aristonikos Ayaklanmas iin bkz. Malay 1992, s.129vd.; 1987, s.13-48.

36
Phrygiallarn ana tanras olarak bilinen & veya nin70 kkenini
daha eski devirlerde aramak gerekir. Hitit metinlerinde Gubaba, Kubaba ve
Kupapa olarak geen tanray Phrygiallarn ve Lydiallarn Kubebe olarak
bilinen tanralarndan ayrmaya imkn yoktur.71 Kubebe, Kubabann Ion
lehesinde deimi eklinden baka bir ey deildir. Byk Ana Tanra
( ) olarak kabul edilen bu kutsal varlk Anadolunun en eski
devirlerinden itibaren eitli adlar altnda kayna Anadoluda olmak zere
uluslar st bir nitelik kazanmtr.
Ksaca ifade etmek gerekirse bir aratrmann da gsterdii gibi Roma
ann Magna Materi ve Hellen kltrnn Kybelesi aslnda Hititler
devrinin Kubabas idi. Kubabann vatan da Anadolu idi. Tabi ki bu sonuca
aratrma yazarnn da ifade ettii gibi atalhyk ve Haclar neolitik kltr
yerlemelerinden elde edilen arkeolojik kyaslamalara dayanlarak varlmtr.72
METER ASPORDENE ( ):
Tanraya zg tapnmn Anadoludaki ilk izlerine Kyzikosta
rastlanm ancak bu kentle de snrl kalmayarak eitli kentlerde tapnld
arkeolojik ve yazl belgelerle kantlanmtr.73 Pergamon civarnda bulunan
Mamurt-Kaledeki tanraya ait klt alan da Anadolunun Byk Ana
Tanrasnn snr tanmayan tapnm alanlarndan biridir.74
Pergamonun Meter kltne ilikin ilk yazl belge olan Strabonda
geen kayda gre ->
= * ? =- tanra Aspordene olarak
adlandrlmakta ve taht da Aspordenon Danda (Yund Da)
gsterilmektedir.75 Dalarn ulu anas ( $) tanrlarn anas (
?) da denilen Kybeleye adanan Aspordenon Dann tepesinde tanrann
bir tapna olduundan sz edilmektedir. Ayrca ana tanrann burada Meter
Aspordene ( 
) kltne sahip olduu anlalmaktadr. Tanra
dier klt blgelerinde olduu gibi Aspordenon Danda da o dan tanrs
anlamnda toponym bir isim olan Aspordene epithetini Pergamon civarndaki
(1 &) kayalk ve plak ( 1
) Aspordenon Dandan
(
A) almtr.76
Strabonda geen Meter Aspordene Tapnann varl Schuchhardtn
Aspordenon Danda yapt alma sonucu 1887 ylnda ortaya karlan
Mamurt-Kale harabeleri ile ispatlanmtr.77 Daha sonra 1909 ylnn Eyll
aynda kutsal alanda gerekletirilen kazlarla da Meterin klt varl
kantlanmtr. 1909 ylnda tapnak alannda gn na karlan bir aritrav

70
Albright 1929, s.299.
71
Dussaud 1930, s.162.
72
Bkz. apar 1979a, s.191210.
73
Tanrann Anadoludaki tapnm yerleri iin bkz. apar 1979a, s.192, d.n.10.
74
Mamurt-Kale kazlar hakknda bkz. Conze & Schazmann 1911, s.536.
75
Strab. XIII.2.6.
76
Ana Tanra Meterin toponym epithetleri iin bkz. apar 1979a, s.192, d.n. 10.
77
Bkz. Ohlemutz 1968, s.174, d.n.2.

37
yazt tanrann kltn saptamak ve deerlendirmek amacyla yaplan
aratrmada temel kaynak olmutur.78
|&  |1 ?
Attalosun olu Philetairos (bu tapna) Tanrlarn Anasna (sundu).
Tapnak aritrav zerinde bulunan sz konusu bu adak yazt, .. III.
yzyla tarihlendirilmekte olup Mamurt-Kaledeki kutsal yapnn daha ilk
hkmdar Philetairos tarafndan kurulmu olduunu gstermektedir. Attaloslar
Hanedannn kurucusu Philetairos, ynetimin ilk yllarnda yalnzca g
sahipleri ile ilikilerinde ok becerikli ve temkinli olmakla kalmam ayn
zamanda daha az gllere zellikle de komu devletlere kendisini sevdirmeyi
bilmitir. Byk bir lke ve gl bir ordu kurmas mmkn deildir. Kendisine
ait olan topraklar ancak Pergamonun Kale Dandan grebildii merkezi
Kaikos Ovasn ve onu snrlayan da zincirinin yamalarn kapsayan blge
kadard. Kaikosun yukarsnda ve olduka yaknnda Germe Vadisi (Soma)
boaznda Seleukoslarn bir snr kalesi olan Nakrasa yer alyordu. Sahilde ise
Pitane (andarl) kenti hkm sryordu. Durum byle olunca Philetairos
siyasi nfuz kazanabilmek amacyla elindeki muazzam servetini devreye soktu.
Yakn evresindeki Pitane ve Aigai (Nemruk Kale) kentleri kadar Marmara
Denizi kysndaki Kyzikos79 ve hatta Delphoi80 gibi bir kent bilicilik merkezi
bile Philetairosun yapt balardan dolay o derece minnet duymular ki
kendisine yksek onur ve imtiyazlar verilmitir.81 Pergamon kentini yeni
surlarla genileten Philetairos ayn zamanda birok kutsal yap da ina
ettirmitir. Philetaireia kent blgesinin surlarnn yaknndaki Demeter Kutsal
Alan gibi yukarda szn ettiimiz aritrav yaztnn tanklnda Meter
Aspordene Tapna da bu yaplardan biridir.82
Tapnak ayn zamanda Attaloslar tarafndan uygulanan bir d politika
rneidir. Herhalde balanmas sadece ana tanraya duyulan bir inancn
gerei tanrya sunulan bir adan yerine getirilmesi olarak alglanamaz. Belki de
Philetairosun verimli Magnesia Ovasna hkmetme yolu olan bu da salam
bir biimde elinde tutma istei ve bunu komularna ve dmanlarna gsterme
arzusudur. Pergamon devleti .. III. yzyln ilk yarsnda yani daha kurulu
yllarndadr.
Philetairos tarafndan yaptrln bu tapnak ele geirilen aritrav
yaztnn sunduu bilgilerin nda .. III. yzyla tarihlendirilen Dor
dzeninde ina edilmi bir Philetairos vakfdr. Arkeologlar tarafndan mimari
bakmdan hemen hemen Pergamon kentinin ayakta kalan en eski kutsal yeri
olan Athena Tapnana benzetilen Meter Tapnandan gnmze sadece
kalntlar kalmtr.83 Kutsal alanda yrtlen almalar sonucu balang

78
Conze & Schazmann 1911, s.10, 20; kr. Ohlemutz 1968, s.175.
79
CIG 3660.
80
Schulhof 1908, s.5355.
81
Bkz. Hansen 1972, s.410426; Allen 1983, s.145158.
82
Radt 2002, s.277278; Ohlemutz 1968, s.175vd.
83
Alt.v.Perg.XII; Ohlemutz 1968, s.19, d.n.6; ayrca Athena Tapna ile ilgili olarak da
bkz. Radt 2002, s.157vd.

38
dnemi karanlklar iinde kalan nc bir klt alannn varlndan sz
edilmektedir. Ancak bu en eski klt alannn daha o zaman bir kk tapnaktan
oluup olumad her ne kadar bilinmiyorsa da byk bir olaslkla .. III.
yzyldan daha gerilere uzanmaktayd.
Tapnak ilk antsal formunu Attaloslar Hanedannn kurucusu olan
Philetairos (.. 283263) zamannda elde etmitir. Bu da tanraya
Pergamonun iinde bir veya birka adanm olan Metere verilen byk deeri
gstermektedir.84 Meter Tapna geni bir girie sahipti. Tapnan ve tapnak
alanndaki atlarn yapm tekniinde korunmu olan temel talardan anlald
kadaryla her iki alan da Philetairosdan sonraki bir dnemde byk bir
onarmdan gemitir. Bu bilgi bize 1909 ylnda gerekletirilen kazlarda
ortaya karlan bulgular tarafndan verilmektedir. Ayrca tapnak cellasnn
arka duvarndaki tanra tasvirlerinden ve terrakottalardan da anlalmaktadr.
Tapnakta bulunan tanraya ait klt tasvirleri -heykeltralk yaptlarnda ve
sikkelerde grld gibi- ou kez ayakta veya otururken, banda surlu bir ta
(polos) ve tamamen giyimli olarak, iki sa rgs yznn iki yanndan aa
sarkm, elinde tympanum veya patera, dizlerinde bir aslan veya iki yannda
birer aslan biiminde gsterilmitir.85 Burada dikkat edilecek olursa tanrann
belirleyici tasvir zelliklerinden biri olan polos tpk .. II. bin yla ait olan
tanra tasvirlerinde olduu gibi Meter Aspordeneye Kutsal Koruyucu
kimliini yklemitir. nk tanra ile ilgili arkeolojik yaptlarn byk bir
ksm onu banda surlu bir ta olan polos ile tantmaktadr. Bilindii gibi polos
onun Kent Koruyucu gcnn simgesi olup Hellenistik dnemde yaratlm
bir bulutur.86
Tapnak nnde ve altar evresindeki bo alan birbirlerinden bamsz
olan tek tek odalardan olumaktayd. Athena tapnandan farkl olarak yalnzca
avludan bir kap girii vard. Bu odalar herhalde tapna ziyaret etmeye
gelenlerin konaklamas amacyla yaplm olmalyd. Meter kutsal alannn
dnda gneydou tarafnda ortaya karlan ve yerleim yerlerine ait olduklar
anlalan kalntlar ise burann klte yakn kiiler tarafndan iskn edildiini
gstermektedir.87
Kutsal alandan karlan iki yazt da en az tapnak aritrav zerindeki
yazt kadar deerli olup tanrann kltn saptamak amacyla kullandmz
nemli bir baka belgedir. Bu yaztlardan ilki Philetairosun akrabas tarafndan
karsna yaptrlan bir heykel kaidesinde bulunan onur yaztdr.88
 $
$ D E
Sz konusu onur yaztndan anlalaca zere Attalos, Seleukos
komutan I. Akhaiosun kz olan ei Antiokhisin bronz bir heykelini
yaptrmtr. Yazt ayn zamanda Philetairosdan sonraki Attaloslarn da

84
Radt 2002, s.242; Ohlemutz 1968, s.174191.
85
Bu terrakotta rnekler iin bkz. Conze & Schazmann 1911, Tafel XI-XII.
86
Bkz. apar 1979a, s.197vd.
87
Conze & Schazmann 1911, s.12, 34vd.; kr. Ohlemutz 1968, s.177.
88
Conze & Schazmann 1911, s.10, 38vd.; kr. Ohlemutz 1968, s.178.

39
tanraya gereken saygy gsterdiine ve gereken deeri verdiine tanklk
etmesi asndan nemlidir. Bir dier yazt ise 1907 ylnda H. Hepding ve P.
Schazmann tarafndan Schuchhardtn Mamurt-Kale harabelerini kontrol
ettikleri bir srada bulunmu olan andezitten yaplm bir heykel altlnn
zerinde yer almaktadr. Ykseklii 0.083cm, genilii 0.60cm, derinlii
0.485cm olan yaztn harf kalnl ise 0.028cmdir. Yaztta89:

D E F
G---
Kral Attalos
Soteros iin rahibe
Metreis---
Sz konusu yazttan Meter tapnanda grev yapan tanrann rahibesi
Metreis (bunu theophoros adndan anladmz) tarafndan Kral I. Attalos
Soterosa tapnaa yapt nemli balar nedeniyle kran sunusunda
bulunulduundan sz edilmektedir.
Grld gibi her iki yazt da Philetairos zamannda ilk antsal formda
tapnaa sahip olan Tanra Meterin daha sonraki dnemlerde de Attaloslar
tarafndan en az ehir merkezindeki tanrlar kadar sayg grdn spatlayan
temel kaynak olarak karmza kmaktadr.
Tapnak alannda bulunan gndelik hayata dair kk buluntular,
terrakottalar ve ok saydaki dier klt objeleri de tanraya ve kltne verilen
nemin bir gstergesidir. Arkeolojik bulgularn pek ou Hellenistik dneme ait
olup bunun yannda kilden yaplm hayvan figrlerinden oluan kaba klt
objelerine de rastlanmtr. Bunlar iilik bakmndan krsal sanat almasnn
rnleri olarak grlmektedir. Ancak nitelii ne olursa olsun tanraya ait klt
objelerinin bu kadar ok sayda olmas da kltnn ne kadar fazla sevildiini
gstermektedir. Mamurt-Kalede bulunan krk anak mlek paralar arasnda
ele geirilen bir kap paras var ki klte ait ok nemli bir bilgi sunmas
asndan dierlerine oranla ok daha nemlidir. Kilden yaplm zerinde flt
algcsnn tasvir edilmi olduu bir kabn st ksmna ait olan bu krk para
zerindeki ATTIN kelimesi Attisin de klte dhil edildiini gstermektedir.90
Burada Attis hakknda ksa bir bilgi vermek isterim. Mitolojide bir Phrygia
tanrs olarak geen Attis, tanrlarn anas Kybelenin de arkadadr. mer
aparn Roma Tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapnm balkl
makalesinde belirttii gibi Romal ozan Catullusda ok canl bir biimde
belirtilen Attis, aslnda Byk Ana Tanrann bitkiler lemi zerindeki
fonksiyonu ile birletirilmi ve tapnm da Phrygiada merkezlenmi, tanrann
a gen bir bitki tanrs olarak tannmtr. Yani kn len ve ilkbaharda
dirilen doa glerini simgeleyen bir tanr olarak kendisine tapnlmtr.

89
Conze & Schazmann 1911, s.67; Drpfeld et al. 1908, s.403, no.32; kr. Ohlemutz
1968.
90
Conze & Schazmann 1911, Tafel XIII, no.4; kr. Ohlemutz 1968, s.179.

40
Bylece kkeninin Mezopotamyaya kadar indii, Smerlerin ak ve sava
tanras nannann kocas doa ve bereket tanrs Dumuzi ile ayn olduu
oktan kantlanmtr. Atti, Kybelenin Anadoludaki byk tapnm merkezi
olan Pessinusta olduu gibi Catullusta da bir tanr olarak deil tapnak rahibi
olarak gemektedir. Oysa tanrann her eyidir Attis.91
Sonu olarak yazl kaynaklarda elde ettiimiz Meter kltne ilikin
bilgiler arkeolojik kaynaklarda da dorulanmaktadr. Ancak prehistorik
dnemlerden itibaren kltnn varl tespit edilen ana tanrann tapnm ritleri
ile ilgili olarak ne yazk ki hibir bilgi yoktur. znde ve tapnmnda doann
engel tanmayan takn glerini sembolize eden Dionystik karaktere sahip
tanrann burada da Kent Koruyucu kimliiyle tpk Phrygiada olduu gibi
tapnld dnlmektedir.
Gerekten Aspordenon Da zerinde daha ilk hkmdar tarafndan ..
III. yzylda ana tanraya bir tapnak vakfedilmesi ve Pergamon iinde
kendisine bir veya birka tapnan adanmas klte ne derecede nem
verildiini gstermesi asndan nemlidir. Tanrann kltne ait mevcut
epigrafik verilerin kaz buluntularyla btnlk ierisinde yaplan
deerlendirilmesi sonucu Metere ait kent iinde iki tapnan da her ne kadar
Hellenistik dnem sonrasna dhil edilse de bunlardan ksaca sz etmek
konumuza k tutmas asndan nem tamaktadr. nk tanrann farkl
epithetler altnda Meter Basileia ( $), MA Aneiketos (H
$)- tapnm hi kukusuz Pergamon halknn dinsel anlayna egemen
olan ve tarihsel geliim sreci iinde yaygnlk kazanan bir Ana Tanra
motifinin yerel tapnmlar olmutur.
Sz konusu ana tanra kent tapnaklarndan ilki Pergamon akropolnde
olmaldr.92 Tapnan yapm ve konumu ile ilgili olarak antik belgelerden veya
dier yazl kaynaklardan kesin olarak hibir ey renilememitir. Ancak tarihi
kombinasyonlarla ya da mitoslarla kefedilebilmektedir. Pergamon
akropolndeki Meter Basileia ( $) tapnan ancak tanra ile
ilgili Klaros Apollonunun verdii kehanetin tanklna dayanarak
aklayabiliriz.93 Zeus-Meter-Kabeirler kltleri hakknda bilgi sunan bu
kehanete gre Kabeirler, Meter kltyle ilikilidir.94 Kabeirler adlarn uluorta
ananlar cezalandrdklar iin insanlar tarafndan genellikle Byk Tanrlar
(1  ) olarak adlandrlmlardr.95 Orijinleri ve mahiyetleri
eski mitograflar tarafndan ok eitli ekillerde aklanan Kabeirler ()
Pausaniasn aklamasna gre Pergamon kentinin en eski kltne sahip

91
apar 1979b, s.177178; Attis klt iin bkz. Grimal 1997, s.112; Takn 1997, s.89
90; Attisin etimolojik aklamas iin bkz. Takn 1997, s.92; Tanrann hadm
rahipleri iin bkz. apar 1979b, s.182, d.n. 6472; Pessinustaki rahipler iin bkz. Liv.
XXIX.10vd.
92
Ohlemutz 1968, s.190191; Hansen 1972, s.399.
93
Picard 1992, s.190197.
94
Ohlemutz 1968, s.181.
95
Kabeirler ya da Kabeiroi iin bkz. Apoll. Rhod. I.197; Strab. X.III.12, 20-XII.
VIII.21-XIV. V.29; Kern 1919, s.13991450; Grimal 1997, s.351352; Hansen 1972,
s.395399; Kabeiroi kltnn kkeni iin bkz. Cook 1914, s.106109, 117, 123, 148
154; ayrca Imbros Yaztlar: IG XII.8.74.

41
tanrlardr.96 Pergamon tepesinde Zeusun doumuna tanklk eden Kabeirler
klt her ne kadar Hellenistik dnem ncesine dayansa da ne yazk ki bu
dneme ait hibir yazt sz konusu kltn varln gstermemektedir. Belli bir
zaman snrlamasna gidilerek yaplan bu almada Herakleon olu
gymnasiarkhos Metrodorosu onurlandran bir yazt97 ile .. II. yzyla
tarihlendirilen baka bir yazt98 bulunmutur. Ancak her iki yazt da Kabeirler
kltnn Hellenistik dnem varl konusunda sessiz kalmaktadr. Bu nedenle
sz konusu bu iki yazta dayanarak Hellenistik dnemde Kabeirler kltnden
sz etmek yanl olur. te yandan Klaros Apollonunun verdii kehanetin
korunduunu gsteren dier iki yazt ise ne tuhaftr ki Roma dnemi Kabeirler
klt hakknda bilgiler sunmaktadr.99
Yukarda szn ettiimiz Zeus-Meter-Kabeirlerden oluan tanrsal
lsnde bulunan ana tanrann akropolde klt olduunu kaz alannda gn
na karlan drt yazt kantlamaktadr.100 Klte tanklk eden bu yaztlardan
ilki 1886 ylnda Mays aynda akropolde gerekletirilen kaz almalar
srasnda bulunan kk bir heykel altldr. Yaztta ana tanra Meter Basileia
epithetiyle birlikte aka ifade edilmitir:101
I -
[]* -
]. [L]
Tanra Meter dier yaztta da Basileia epithetiyle gemektedir.102
Neredeyse ayn altlk yaztna sahip olan bu yazt, Meter Basileia kltn
deerlendirmek amacyla yaplan aratrmada temel kaynak olmutur. Timonun
olu Kleitosun ei Philaya ait olan bu onur heykellerinin bulunduu yaztlar
tanrann kent iinde Basileia epithetiyle tapnldn ve mysterlerinin
kutlandna iaret etmektedir. Sz konusu bu yaztlarn sunduu bir dier bilgi
de Menandros kz Philann Meter Basileiann rahibesi olduudur. Yaztlarn
her de .. I.yzyln ortalarnda tanrann kurumsallam bir klte sahip
olduundan ve bir tapnann bulunduundan sz etmektedir.103 Ayn zamanda
1886 ylnda gerekletirilen kazlarda gn na karlan bir kap paras
zerindeki yazt104 ($] ]1 7&-) ise I.Attalosun ei
Kralie Apollonis tarafndan Meter Basileiaya bir adak sunulduunu
gstermektedir. Kralie tarafndan tanraya sunulan sz konusu byk adak
kab III. Bina Grubunun dou tarafnda bulunmu ve Ohlemutz tarafndan

96
Paus. I.4.6: M N & > $, $ > * 7E.
97
Ins.v.Perg.252; Drpfeldet al. 1907, s.273278, no.10: Gymnasiarkhos Metrodoros
Kabeiriada dzenlenen festivale katlan koronun giderlerini karlad iin
onurlandrlmtr.
98
Ins.v.Perg.251: (.. II. yzyl) Kabeirusun prytanlna tarihlenen yazttr.
99
Ins.v.Perg.234 ve 332.
100
Ins.v.Perg.334, 481-482-483.
101
Ins.v.Perg.334.
102
Ins.v.Perg.481-483.
103
Alt.v.Perg.12, s.172vd.
104
Ins.v.Perg.170.

42
Meter Basileia Tapna ile ilikilendirilmektedir.105 Ayn zamanda bu byk
adak sunusu bir Kyzikos vatanda olan Kralie Apollonisin ana tanraya
byk sayg gsterdiinin ve kltn koruyup kolladnn en nemli kantdr.
Tanrann kent iindeki ikinci tapna hakkndaki bilgimiz Romal
yazar Varronun tanra kltnn Kk Asyadan Romaya .. 204 ylnda
tanmas ile ilgili verdii bilgilerde belirtilen Megalesion ifadesine
dayanmaktadr.106 Varronun aklamalarna gre kutsal kara ta Pessinus
Tapnandan (Metroon) deil Pergamon surlarnn yaknndaki Byk Kybele
Tapnandan (Megalesion) alnarak Romaya gtrlmtr.107 Tarihi T.
Livius da bize Byk Anann (Magna Mater) Romaya gtrlmesi ile ilgili
olaylar geni olarak anlatmaktadr.108 Bu anlatlanlardan Tanra Kybelenin
Pergamon kral I.Attalosun yardmyla Romaya Sibyl kitaplarnn nerisi
zerine .. 204 ylnda Kent Koruyucu zellii ile gtrld ve Tiber
Nehri aznda Scipio Nasica ve Claudia Quinta tarafndan karlanarak
Romada Victoria Tapnana daha sonra da Palatinus Tepesinde yaplan kent
tapnana yerletirildiini reniyoruz.109
Romal yazar Varronun aklamasnda Pergamon yaknlarndaki
tapnan ad Megalesion olarak aka ifade edilmektedir. imdi burada yle
bir soru akla gelebilir; yazl kaynaklarda elde ettiimiz bu bilgiyi acaba
arkeolojik kaynaklar da dorulamakta mdr?
Pergamon kent kazlarnda gymnasionun kuzeydousundaki kaz
blgesinde Attalos duvarnn temelinde Megalesiona ait olduu tahmin edilen
yap kalntlar bulunmutur. Bir klt binas olarak mimari formu ve inaat
uygulamas bakmndan klasik tapnak formuna sahip olmayan bu yap
arkeologlar tarafndan Hkmdar Klt Heroonuna ok benzetilmektedir.110
Ayn zamanda Hellenistik dnemde peristyl yaplarn bu amala kullanldn
gsteren bu klt binasnn Megalesion olduuna ilikin varsaym belki iki
grle desteklenebilir. Bunlardan ilki Attalos duvarnn gneydousunda
Metere ait byk ve gzel bir heykelin bulunmas111 dieri ise Romal yazar
Varronun kaz blgesinde bulunan yap kalntlarnn durumuna uygun den
Megalesiona ait ifadesidir.112
Sonu olarak Attalos duvar temelinde daha kapsaml kazlar
yaplmadka Varronun gr imdilik dorulanmadndan varsaymdan
teye gidememektedir. Ancak Varronun ifadesine ve Megalesiona ait olduu

105
Bkz. Ohlemutz 1968, s.182vd.
106
Varro, De Ling. Lat. VI.15: Megalesia dicta a Graecis, quod ex libris Sibyllinis
arcessita ab Attalo rege Pergama; ibi prope murum Megalesion, id est templum eius
deae, unde advecta Romam.
107
Varro, De Ling. Lat. VI.15; Ohlemutz 1968, s.183; kr. Takn 1997, s.87vd.
108
Liv. XXIX.2.6, XXXIV.3.8; Hansen 1972, s.50vd.; Malay 1992, s.39; apar 1979b,
s.174-175; Arslan 2000, s.90.
109
Bkz. apar 1979b, s.174vd.
110
Radt 2002, s.245246; Ohlemutz 1968, s.184185; Hkmdar Klt Heroonu iin
bkz. Radt 2002, s.243245.
111
Bkz. Ohlemutz 1968, s.184, d.n.40.
112
Varro, De Ling. Lat. VI.15.; kr. Ohlemutz 1968, s.185, d.n.41.

43
dnlen yap kalntlarna ve bulunan buluntulara gre olaslkla tanra
kentte  O epitheti ile Megalesion () Tapnanda daha
I. Attalos dneminde tapnlmtr. Hellenistik dnem sonrasnda ise MA
Aneiketos (H $) adyla Yenilmez Tanra olarak tapnm
grmtr.113 yle anlalyor ki Roma dneminde tanrann kltne bir de
Mithras klt eklenmiti.
B - OLYMPOS TANRILARI VE KLTLER
III.1.ZEUS KLT
Pergamon tanrlar ve kltleri hakknda bizi aydnlatan kaynaklarn
banda ok zengin eitlilie ve ierie sahip olan yaztlar gelmektedir. Ayn
zamanda 1865 ylndan itibaren yaplan kazlar ile kente ait sikkeler de bavuru
kaynaklarmz arasnda nemli bir yere sahiptir. Sz konusu zengin eitlilik ve
ierikli yaztlar, kaz raporlar ve sikkelerden yararlanarak kentin dinsel
yaamn anlatrken konu btnl asndan tanrlar tek tek ele alp
incelemeyi uygun grdk. Buna gre en nemli yeri phesiz Pergamon
kentinin ba tanras Athena hari farkl epithetler altnda tapnm gren
tanrlarn banda Zeus gelmektedir.
Pergamonda farkl epithetlere sahip olan Tanr Zeusun kltnden sz
edebilmemiz iin baz unsurlarn da mevcut olmas gerekir. Bunlardan biri
sunak veya altar dieri o blgede kendisine inanlan tanrnn yine ayn tanrya
ait tapnakta kiilemesi anlamna gelen bir klt heykeli ve elbette bu heykelin
konduu tanr evinin yani bir tapnan bulunmas gerekmektedir.
Pergamon sanatnn ahaseri ve dnyann yedi harikasndan biri saylan
Zeus Suna (Res. V), 1871 ylnda arkeolog Carl Humann tarafndan yaplan
kazlar srasnda bulunmu ve nemli blmleri kazlarla ortaya karlmtr.114
Pergamon sanatnn bu nl bayapt konusundaki aratrma alannda rnein
ne inaat sahibi ne tarihi ne de yapnn hangi nedenle yapld ya da amacnn
ne olduu konular da dhil olmak zere zerinde tartlmayan hibir ey
yoktur.
Sz konusu yapnn inasna .. 180 yllarnda II. Eumenesin
ynetiminde Attaloslarn egemenliini kesin olarak salayan Apameia
Barndan sonra balanm olduuna dair salam bir gr varken 1994
ylnda sunak temelinde yaplan kazlar sonucunda bulunan birka keramik
parasna dayanlarak daha ge bir tarih olan Galat Sava sonrasna da
tarihlendirilmek istenmitir.115 Ancak, sunak aritravnda bulunan adak
yaztndaki116 iki krk parann tanklnda sz konusu sunan inaat tarihi
olarak .. 197 sonras iaret edilmektedir. Bir tanesi [] (agahta)
karlnda sunan yapld, kazanlm baar ve yararllklar manasna gelen
kelimenin bir ksmn iermektedir. Dieri daha harap olan ve zerinde sadece
$[] (basilissa) kelimesinin okunabildii bir krk paradr. Bu ancak

113
Drpfeld et al. 1904, s.169, no.12; Ohlemutz 1968, s.183184; kr. apar 1995,
s.585vd.
114
Smith 2002, s.161; Radt 2002, s.167 ve 307312.
115
Smith 2002, s.162; kr. Radt 2002, s.167vd.
116
Ins.v.Perg.69.

44
ilk Attalos kraliesi olan Apollonis olabilir. Ancak, Apollonis burada I. Attalos
ile beraber adak yapan biri olarak sz edilmemitir.117
Sunan hangi nedenle yapld konusunda da farkl iki gr vardr.
lk gre gre I. Attalos, Aphrodite Tapna nlerinde Galatlara kar
kazand zaferin ansna Zeus Sunan ina ettirmitir. kinci gr ise
sunan .. 170 yllarnda II. Eumenes tarafndan Delphoida uram olduu
suikastten kurtulmas onuruna tanrlara bir teekkr ant olarak ina ettirilmi
olduudur. Eer Tanr ve Gigantlar frizindeki (Sunak Levha117) esas gruba
bakarak karar vermek mmknse sunak, Athena ve Zeusa adanmtr.118 Ancak
bu projenin ne kadar zaman aldn ve neden baz blmlerinin bitirilmediini
bilmesek de antn tamamlanamamasnn en bariz d sebebinin hanedanln
.. 133 ylnda sona ermesidir diyebiliriz.
Sunan yapl Athena Kutsal Alannn kkten yenilenmesi ilemi ile
sk bir balant iindeydi.119 Hatta sunak muhtemelen Kral Eumenesin zafer
getiren kent tanrasna sunduu esas adakt. Ancak bina o denli muazzam
llere sahipti ki onu tanrann kutsal alanna yerletirmek imknszd.120
Zeus Suna (Res. V. ve VI) da kk iki kanatl ktlevi bir podyum zerine
yerletirilen antsal bir platformdan olumaktadr. ki kanat arasna yerletirilen
byk bir merdiven de kapal bir avluya almtr. Asl kurbanlarn kesildii
altar da bu kapal avlunun iinde yer alrd. Sunak, Arkaik dnemden itibaren
Ioniadaki rneklerden bilinen bir kurban suna eklindeydi ama boyutlar o
kadar bytlmt ki artk bir tapnaa ball anlalamayacak kadar kendi
arl olan bir yap olumutu.121 Podyumun d ksm bir yerde sunan
yaplmasna neden olan ana sebep ve anta boydan boya hkim olan en byk
ve en detayl paras olan Tanrlar ile Gigantlarn savan gsteren
(Gigantomakhia) friz ile bezenmiti.122 .. 490480 yllarnda Helenlerin
Perslere kar kazand zgrlk savana benzetilen Tanrlarn Gigantlar ile
olan efsanevi sava, Zeus Sunann frizlerine aynen Atina Akropolisinin
gney duvarnda tasvir edildii gibi Helenlerin barbarlarla zellikle de hara
isteyen ve soygun yapan Galatlara kar kazand zaferin ansn ebediletirmek
zere tanrlara adanmtr.123 Sunan bu byk firizi 2.30m yksekliinde ve
110m uzunluunda, farkl enlerde70-100cm- kesilen 30 yan ve toplam 120
dar panodan olumaktayd. Panolar 30cmi kabartmalar iin kullanlan 50cmlik
derinlikte bloklar eklindeydi. Friz orijinal olarak toplam 100 figrden ve eitli
hayvanlardan olumaktayd. Panolar farkl enlerde yaplarak her panoya bir
figr decek ekilde planlanmt.124

117
Smith 2002, s.162, res.no.194.
118
Radt 2002, s.168.
119
Radt 2002, s.157; ayrca bkz. s.7781.
120
II. Eumenes ve halefi II. Attalos dnemlerinde Pergamonun yeniden yaplanmas
iin bkz. Radt 2002, s.7781; Zeus Suna iin bkz. s. 168vd.
121
Sunak plan iin bkz. Radt 2002, s.168vd.
122
Gigantlar iin bkz. Grimal 1997, s.212214.
123
Paus. I. 25.2; Ins.v.Perg.23; bu konudaki yorumlar iin bkz. Hansen 1972, s.38.
124
Smith 2002, s.163; Alt.v.Perg.III.2.

45
 Sz konusu frizde yer alan sava olay belli bir efsaneden
kaynaklanmamakta125 ama herhalde tasarm arlkl olarak Hesiodosun
Theogonia ($) adl iirsel eposuna dayandrlm grnmektedir.126 Buna
gre en gen tanr soyu olan Hellen tanrlar slalesinin kral, kalabalk
Olympik refakatlar ile Zeusa kar genellikle ylan bcakl ejderhalar olarak
yaamlarn srdren Gigantlar savayorlard. Zeus ve tanrlarn iktidardan
uzaklatrmak iin ayaa kalkmlar, Zeus ve Athena nderliinde olanlara
yenilmilerdi. nk Pergamonun Ana Tanras ile btn tanrlarn ba olan
babas, her ikisi de karanln glerine kar en n saflarda duran savalard.
Friz drtkenara ve farkl tanr tiplerine gre blnmt. Tanrlar kat
bir soy aacna gre deil en bilinen ilikilerine gre (aile fertlerine veya
beraber ortak harekette bulunduklar kiilerle) sralanmlardr. Yani ok kat bir
ekilde srdrlmeyen bu tematik dzenleme yle yaplmt ki ba tanrlar
frizin dou tarafnda dierleri ise kiiliklerinin ilk nce ait olduu ynlerde
savayorlard.127
Sunan ana cephesi olan dou taraf (Sunak Levha710) gnein
dou istikametine, rahibin kurbann yanndayken bakt taraf doru
dzenlenmiti. Orada sava halinde bir arada bulunanlar: Zeus, Athena, Nike,
Ares daha sonra tek lml olarak Herakles vard. nk efsaneye gre,
Gigantlar tanrlar tarafndan ancak bir lmlnn yardmyla yenilebileceklerdi.
Burada ve geriye kalan dier frizlerde tanrlar, ksmen frizlerin kelerini dnen
akrabalk ilikilerine gre dalmlard. rnein Leto, ocuklar olan Artemis
ile Apollonun arasnda durmakta, birbirinden ok farkl eler olan Ares ve
Aphrodite, dou ve kuzey frizlerinin birletikleri kede, srt srta vermi
ekilde hem birbirlerine bal hem de ayr olarak savamaktaydlar.128
Gney tarafta (Sunak Levha46) gn ynnde Gne Tanrs Helios
savamakta, kz kardei afak kzl Eos at zerinde onun nnde gitmektedir.
Ay Tanrs Selene, Heliosu izliyordu. Kuzey taraf (Sunak Levha1115) glge
tarafyd. Burada ortada Gece Tanras Nyx savayordu, evresinde kendisine
akraba olan figrler yer alyordu. Bunlar: Kavga Tanras Eris, Kader datan
Moiralar ve benzeri rktc glerdi. Bat taraf (Sunak Levha1617) denize
ynelikti. Burada kuzeyden keyi dnp gelen deniz tanrlar vard. Bunlar da
Poseidon ve Amphitrite, Nereus ve Doris, Okeanos ve Tethysidiler.
Yukarda verilmeye allan bu tema prensibini frizin btnnde
izlemek mmkn deildir. Kesin bir tematik dzen yokmu gibi grnmektedir.
Ayn ekilde tanr soylarnn sadece Hesiodos seceresine gre dzenlenmesine
de pek uyulmam gibidir. Ancak unu syleyebiliriz ki Pergamon Kral

125
Sunan kabartmalar iin bu konunun seilmesinde II. Ptolemaios Philadelphosun
saray ozan Kallimakhosun Delosa lahi (Hymnos eis Delon [+ - Q]) adl
eserinden de ilham alnm olabilir; bkz. Agnelli, Set al. 1991, s.63.
126
Bkz. Hesiod. Theogonia 1977, s.105140; kr. Smith 2002, s.167186.
127
Bu konuda arkeolog Carl Humannn kaz srasnda 1879 ylnda kendi eliyle yapt
sunan byk frizinde yer alan rlyeflere ait izimleri rneklendirilmede tarafmzdan
almamzn ekler blmnde kullanlmtr.
128
Smith 2002, s.162168; Radt 2002, s.167172; Bayatl 1991a, s.1631.

46
Hanedan, kendisini Zeusun muzaffer tanr soyu ile hemen hemen aka
zdeletiriyordu.
Sz konusu Tanrlar ile Gigantlar arasndaki sava sonucunda kazanlan
zaferde en byk rol stlenmi olan, Kahraman Heraklesdir.129 O, Pergamon
kentinin kurucusu Telephosun babas olmas nedeniyle kendi hanedanlarnn
kurucu atasdr. Bu nedenle onun hikyesinin de sunak binasnn st katnda
daha ufak rlyef frizinde anlatlmas tamamen uygundur. Sunan avlu
duvarlarndaki friz, esas kurban adak sunan evrelemekteydi. Yaklak 390
resimle Telephos130 efsanesi srekli bir friz biimindeydi.131 Efsane resimli iki
kronik halinde anlatlmtr: Efsane Peloponnesteki Tegea kral Aleosa
oullarnn, kz Augenin douraca kii tarafndan ldrleceini bildiren bir
kehanet ulatn anlatmaktadr. Kral bunun zerine Augeyi bekret yemini
etmesinin art olduu bir Athena Rahibesi yapmtr. Gezileri srasnda
Tegeaya gelen Herakles ile buna ramen bir ak ilikisi balam ve bundan
olu Telephos meydana gelmiti. Auge korkular iinde kalp ocuunu terk
etmiti. Kendisi hatasndan dolay cezalandrlp bir sal zerinde denize
brakld. Mysiada Kral Teuthrasn lkesinde kyya vuran Augeyi kral evlat
edindi. Kk Telephos, babas Herakles tarafndan vahi doada bulunmu ve
efsaneye gre bir dii geyik tarafndan emzirilmi ve bytlmt. Telephos
frizindeki betimlemede dii geyiin yerini bir dii aslan almt. Bu belki de
tarihi sebeble icat edilen Roma kart bir sembolletirme ile ilgiliydi (Romann
dii kurdu / Pergamonun dii aslan).
Telephos, kehanetin gerektirdii zorunlulua uyarak daha sonra
Augenin erkek kardelerini ldrd. Yaptnn cezasn ekmek iin denizi
ap Mysiaya vard ve o da Kral Teuthrasa geldi. Kral, eer kendisine dman
olan Idiasa kar yardmc olursa, ona kz Augeyi vermeyi vaat etti. Bu
gerekleti ancak bir ejdarha araya girerek Telephosun annesi Auge ile kar
koca olmalarn nledi.
Frizin ikinci yarsnda, Akhaiallarn Troiaya doru giderken ilk nce
nasl yanllkla Myisaya geldikleri ve bu arada blgenin kral olmu bulunan
Telephos ile nasl savamaya baladklar anlatlmaktadr. Telephos, Akhilleus
tarafndan yaralanmt ve kehanete gre, ancak bu kii kendisini
iyiletirebilecekti. Bu sonunda Telephosun Akhilleusa ve Yunanllara antaj
yapmak iin Kral Agamemnonun bir olunu kard Yunanistanda
gerekleti. Akhilleusun mzrann ucundan alnan biraz pas ile yaplan
tedaviden sonra barma yer ald. Telephos geriye dndkten sonra Pergamonu
kurdu ve kentin kltlerini vakfetti.132
Ksaca Telephos frizi Attalos egemenliindeki Pergamonun
kahramansal mitolojik kkenlerini ve onun sayg deer Troia gelenei ile olan
ilikisini konu almaktadr. Dier hanedanlar gibi Attaloslar da kahraman atalara
ihtiya duymulardr. Telephos buna ok gzel bir rnektir. nk Telephos,

129
Bkz. Grimal 1997, s.251281.
130
Bkz. Grimal 1997, s.771773.
131
Radt 2002, s.172vd.
132
Radt 2002, s.175176.

47
Arkadial Heraklesin olu olduundan gerkek bir Hellen idi ve Pergamon
blgesinin kral olmutu. Ayn zamanda saygn Troia hikyesi ile de ilgisi vard.
Bata epigrafik belgeler olmak zere somut kaynaklara dayanarak Tanr
Zeusa tpk tanra Athenada olduu gibi epithetsiz olarak da tapnlmtr.133
Ancak, unu sylemekte fayda vardr: Pergamon kentinde Zeus, Athena hari
farkl epithetler altnda tapm gren tanrlarn banda gelmektedir.
Yaztlarda ad aka geen Tanr Zeusa aratrma konumuzun snrl
zaman dilimi iinde drt isim altnda tapnld belirlenmitir: Zeus Soter
(), Zeus Sabazios (), Zeus Keraunios () ve Zeus
Tropaios ().
ZEUS SOTER ( ):
Yukarda szn ettiimiz zere Pergamon sanatnn bu en nl
bayapt Zeus Suna konusunda tartlmayan hibir ey yoktur. Bunlardan
biri de yapnn inas ile ilgili nedendir. Sz konusu sunak hangi nedenle
yaplm olursa olsun nemli olan yaplan iyiliklerden dolay tanrlara bir
teekkr (kharisterion) ant olarak yaplm olmasdr. Eer Tanr ve Gigantlar
frizindeki esas guruba bakarak karar vermek mmknse, Sunak, Athena ve
Zeusa adanmt.134 Esasen bu tanrlarn tapnaklar arasnda yer alyordu:
Pergamonun Ana Tanra Athena ile btn tanrlarn ba olan babas Zeus,
her ikisi de karanln glerine kar en n saflarda duran savalard. Zeus
Tapnann135sahip olduu mimari dzene gre dou tarafn zerindeki iki
orthostat bulunan basamakl kaidenin onarlm olan ksmlar zerinde Tanrlar
ile Gigantlarn savan gsteren Gigantomakhia- nl friz Yunan kltrnn
barbarlara zellikle de hara isteyen ve soygun yapan Galatlara kar, Pergamon
krallar tarafndan korunmasn sembolize etmektedir. Frizin dou tarafnda
sava halinde bir arada bulunanlar: Zeus, Athena, Nike, Ares daha sonra Leto,
Artemis, Apollon ve Hekate vardr.136
Bu yzn sa tarafnda Zeus ve Athena bulunmaktadr: Zeus, btn
kudretiyle Gigantla savamaktadr. Sol elinde ylanl kalkan, sa elinde de
yldrmlar vardr. lm saan yldrmlardan ikisini savurmutur. Biri
arkasnda topraa yklm gen bir Giganta isabet etmitir. Bu Gigant, kalkan
ve klla saldrmaktayd. Yldrm sol baldrn delmitir. kinci yldrm, diz
km ve lm straplar iinde kvranan deve arpmtr. Yldrm sa
omzuna girmitir. Sol eliyle yarasn tutmaktadr. arpan yldmlarn hemen
ldrmemesinin nedeni vardr. nsan olarak tanrlarla birlikte savaa giren
Heraklese, malup olan Gigantlar ldrmek grevi verilmitir. Sol bata
Heraklesin ad ve aslan postunun kalnts vardr. Sada bulunan nc dev
en tehlikelisidir. O, ylan ayakl ihtiyar bir Giganttr. Muhteem sakall ba, iri
vcudu dimdik durmaktadr. Hayvan postu sarl sol kolunu korunmak iin
kaldrmtr. Sa eliyle de byk bir ta frlatmaktadr. Ylan bacaklar havaya

133
Ins.v.Perg.13,14,17,29,185,186, 203,300.
134
Radt 2002, s.167vd; Bayatl 1951, s.14vd; Smith 2002, s.162vd.
135
Kahler 1948, s.15vd., s. 126vd.; ayrca bkz. Radt 2002, s.168vd.
136
Radt 2002, s.174; Bayatl 1951, s.19vd.

48
kalkmtr. Birinin burun deliklerine Zeusun kartal sratle inerek penesini
geirmitir. Bu da bir yldrmla lmn beklemektedir (Sunak Levha9).
Aradaki bozulmu levhadan sonra, sava tanras Athena grubu
gelmektedir. Banda miferi, sol elinde kalkan, gsnde ylan derisinden
yaplm Medusa bal aegisi vardr. Tanra, byk kanatl, plak gen bir
Gigant salarndan yakalamtr. Frtnlarn ilah olan Alkyoneus sol ayan
dayad topraktan kesilmedike lmeyecekti. Ancak, vatan toprandan
ayrlrsa btn kardeleri gibi yaamayacaktr. Tanrann ylan onun kolunu,
bacan sarm ve dilerini sa gsne geirmitir. Gigantlarn anas toprak
tanras Gaia sol elinde yeryzne sat meyvelerle dolu boynuz olduu
halde yar beline kadar yerden km, sevgili olu Alkyoneus iin sa elini
tanraya uzatarak yalvarmaktadr. Bu yalvaran gzlerde tesirli bir ifade
vardr. Hlbuki Athenann ylan, devi oktan gsnden sokmu ve
zehirlemitir.
Sadan zaferi kutlamak iin Nike, kardei Athenann bana defneden
elenk koymak iin geni kanatlarn aarak gelmektedir. Cephenin sonunda,
sava tanrs Ares bulunuyor. ki azgn at koulmu arabasyla yere ykt devin
zerinden gemektedir (Sunak Levha10)137
Sunak plan asndan eklinde bir plana sahip olan teki Hellenistik
kurban sunaklarna benzemekteydi. Kurban treni az ok btn antik kutsal
yerlerde olduu gibi yaplyordu. Sadece Athena rahibesi ve herhalde Zeus
rahibi, kral ve en yksek mevki sahipleriyle, yabanc len elileri, st
platformdaki Kurban Sunana srada, d merdivenin ayanda bekliyorlard.
Kurban, sunak nnde ldrlyor ve en iyi paralardan bazlar esas adak
sunanda tanrlar iin yaklyordu.138
Sunak, Galatlara kar kesin bir zafer kazanan Attalosun Pergamonu
Galat tehlikesinden ve Galatika haracndan kurtard iin soter (kurtarc) ve
basileus (kral) ilan edilmesinden139 sonra zaferin ansn ebediletirmek iin
ina ettirilmitir. Soter unvan Yunanca koruyucu anlamna gelmekte
Hellenistik dnem krallar tarafndan kullanld gibi Zeus, Apollon, Hermes,
Dionysos, Sarapis, Tykhe ve Dioskurlar bata olmak zere birok tanr ve
tanralar iin de kullanlmtr.140 Zeus Soter () veya Soteros
()141 tanrnn en ok kullanlan epithetlerinden biri olan Soter ()
veya Soteros () epitheti onun ktlklerden kurtarc ve koruyucu
kimliinden dolay kullanlmtr. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji
Blm retim yesi Nuran ahin, Zeusun Anadolu Kltleri adl

137
Bayatl 1951, s.1922; ayrca Byk Frizin imdiye kadar olan yorumlar iin bkz.
Simon 1975, 1vd.
138
Radt 2002, s.172, res.122vd.
139
Polyb XVIII.41.68; Liv. XXXIII.21.3; Strab. XIII.4.2; Paus. I.4.6; Ayrca Galat
Savalar hakknda verilen daha detayl bir kaynaka iin bkz. Allen 1983, s.195199;
kr. Kaya 200, s.4144.
140
Tulay 2001, s.190.
141
Farnell 1896a, s.60-61; Cook 1925a, s.259; Cook 1925b, s.955vd.; ayrca kr. ahin
2001, s.172.

49
eserinde142 Zeusun etnik mozaik kimliini aklarken Soteros epitheti altndaki
kimliiyle Tanra Athena Soteira ile beraber Atinada tapnm olduunu ve
Atinann liman Pirede tanrya ait bir tapnan ve Atinada bir sunak ile
heykelinin bulunduunu ifade etmektedir. Yazar, ayn zamanda Zeus Soteros
kltnn Atina dnda zellikle de Plataiada Helenler tarafndan kabul gren
ortak bir klt olduundan da sz etmektedir; Helenler, Plataia Savanda Zeus
Soter ve Nike lklar attklar iin tanrlarn kendileringi Perslerden
kurtardna inanyorlard. Bu nedenle de bu savata lm tm Hellen
askerlerinin ortak nekropolnn yannda bir suna bulunuyordu. Bunun dnda
Sikyon, Argos, Lakonia, Samos ve Syrakusaida da klt vard.143
Tanrnn Yunanistan dnda birok yerde zellikle de etnik mozaik
kimliine sahip olan Bat Anadolunun hemen hemen her yerinde grlen Soter
klt, Mysiada Pergamonda da tapm gryordu.144Yukarda szn ettiimiz
Helenler ile Persler arasndaki Plataia Savanda olduu gibi Attaloslar ile
Galatlar arasndaki savalarda (Kaikos Savanda) da sava ncesinde kesilen
bir kurbann cierine Nike yazsnn gizlice mhr eklinde baslarak
askerlerin nnde okunmas145 sonras Zafer Kralndr lklar
ykselmitir.146 Sava Tanras Athenann zafer getireceine, Zeusun
yldrmlaryla yardm edeceine ve btn tanrlarn Pergamonu koruyacana
inanlmtr. Bu inanla giriilen sava zaferle sonulanm ve Attalos, Soter
unvan ile birlikte Basileus unvann da almtr. Bundan sonra da Zeusa
Pergamonu ktlklerden (Galatlar) kurtard ve koruyucu tanr olduu iin
Soter epithetiyle tapnlarak Pergamonda Athena Nikephoros ile birlikte kentin
en byk tanrlar olarak Zeus Sotere adanm bir sunak yaplmtr.147
Pergamon kentine ait epigrafik kaynaklarn da tanklndan anlald
gibi Zeus Soter klt, kent yaamnda nemli bir yer tutmakta, Tanr bu epithet
ad altnda kurtarc kimliiyle ne kmaktadr.148
Tanrnn Soter epithetiyle ilgili kltne ilikin kutlanan bayrama
Diisoteria ad veriliyordu. Atinada kutlanan bu bayramda nc libasyon
Zeus Sotere sunuluyordu. Soteria Bayramlar () Kurtulu enlikleri
olarak da adlandrlyordu.149Bu bayramlar, zellikle Delphoida Etoliallar
tarafndan Zeus Soter ve Apollon Pythios adna ve Hellen halknn ortak
kutsal alan olan Delphoidaki Apollon tapnanda barbarlar tarafndan
ldrlm olan Helenler ansna kutlanyordu. Arkeolog Nuran ahin, kaleme
ald Zeus kltne ilikin eserinde bu bayram hakknda bizlere aydnlatc

142
Bkz. ahin 2001, s.172176.
143
ahin 2001, s.172, d.n.2206.
144
Ins.v.Perg.246; Robert 1984, s.475vd.; Cook 1925b, s.955vd.; ahin 2001, s.172,
d.n.2208; s.173, d.n.2223.
145
Bayatl 1996b, s.32.
146
Ins.v.Perg.20=OGIS 269; Ins.v.Perg.21-28=OGIS 273-279; kr. Allen 1983, s.195
199.
147
Hansen 1972, s.401, d.n.55; Ins.v.Perg.246, II, 10-13, 43, 48-49; Cook 1925a, s.259;
Robert 1984, s.475vd.; Radt 2002, s.167-178.
148
Tanrnn Soter epithetiyle aka getii yazt: Ins.v.Perg.246.
149
Soteria enlikleri 29 gnden oluan Anthesterion (=26 Ocak 23 ubat) aynn
5.gn kutlanmaktadr; bkz. ahin 2001, s.174, d.n.2242; Parke 1977, s.29vd.

50
bilgiler vermektedir: bu bayramn kutlan ekli, Atina ve Khiosta bulunmu
olan iki dekretten bilinmektedir. Buna gre, yarmalarda verilen dl,
Yunanistandaki drt byk yarmalarda verilen gm sikke dl olmayp,
sadece ta veriliyordu. Mzik yarmalar Apollon Pythios Yarmalar gibi
yaplyordu. Atletizm ve araba yarlar ise, Nemea bayramlar gibiydi. Bu
bayrama katlmak isteyen Hellen kentleri belli sayda yarmac gndermeyi
taahht ediyorlard. Bayram balangta be ylda bir kutlanmasna karn, ksa
bir sre sonra yllk bayrama dnmtr. Atletizm ve araba yarlar
hakknda bilgi az olmasna karn, mzik yarmalar .. III. yzyla tarihlenen
(.. 272- .. 269) drt liste sayesinde iyi tannmaktadr. Bu yarmalar,
Delphoi Arkhontesinin bakanlnda, Hieromnemonslar, Dionysos rahibi ve
Dionysiak bayramlarna katlan sanatkrlarn da katklaryla organize
ediliyordu. Yarmalarn birinci blm enstrman ve mzik yarmalarna
ayrlm olup, Rapsodoi yarmalaryd. Kitharistler alarken, ozanlar ezgiler
ve destanlardan paralar okuyorlard. Yarmann ikinci blm ise dans
yarmalarna ayrlm olup erkeklerden ya da ocuklardan oluan dans
gruplar katlyorlard. nc blm ise teatral oyunlara ayrlm olup,
trajedi, drama ve komedi trnde oyunlar k kiiden oluan aktr
yarmaclar tarafndan sergileniyordu. Hatta bazen yedi kiilik korodan oluan
Komedi Korosu da bulunuyordu.150
Etnik mozaik kimliinin yansmasn Tanr Zeusda grdmz
Anadolu zellikle de Bat Anadoluda bu tanrnn Soter kltne ait yaplan
bayramlara Soteria (Kurtulu enlikleri)151 ad veriliyordu. Sz konusu bu
bayram Pergamonda Aristonikos ayaklanmas olana kadar geen sre zarfnda
dzenli olarak kutlanyordu. Ancak, Aristonikos ayaklanmas sresince
yaplamayan bayramlar bu ayaklanmann bastrlmasndan sonra .. 130
yllarnda Aristonikosu yenen Consul M. Perperna tarafndan tekrar
balatlmtr.152 Ama, kentin bu byk tehlikeden kurtuluunu kutlama ve
yaplamayan Herakleia ve Soteria bayramlarn yeniden canlandrmakt.153
ZEUS SABAZIOS ( ):
Pergamon tarihinde hanedanlk dneminden krallk dnemi sonuna
kadar olan snrl zaman iinde gn na karlan yaztlarda Zeus, farkl
epithetler altnda karmza kmaktadr. Bunlardan biri olan Zeus Sabazios
kltnn de kendisine zemin bulduu blgelerden biri Pergamondur.154
Zeusun ok saydaki sfatlarndan biri olan Sabaziosun ()
anavatan Thrakiadr ve her dnemde Thrakia halklar tarafndan tapm
grmtr.155 Sabazios ismi Illyria blgesindeki bir iki ad (bira ?) olan
Sabaiumdan gelmektedir.156 Bilindii gibi Tanr Dionysos da ayn yrenin
arabyla zdeletirilmekteydi. Sabazios ile ilgili en eski yazl kantlara

150
ahin 2001, s.174175, d.n.22422246.
151
Daramberg & Saglio 1963, s.929930.
152
Malay 1992, s.140.
153
ahin 2001, s.175, d.n.22472248.
154
Ins.v.Perg.248.
155
Picard 1961, s.131132.
156
Daremberg & Saglio 1963, s.929.

51
Aristophanesin eserlerinde rastlamaktayz. O, Sabaziostan Dionysosun erken
formlarndan birisi olarak sz eder. Kular adl eserinde157 Sabazios ispinoz
($) olarak adlandrlr. Bu, tanrnn Phryg orijinine kelime oyunu eklinde
bir gndermedir ve burada Ana Tanra Kybele ile zdeletirilir.158
Lysistaratada159 Sabazios, Dionysos gibi bir cinsellik de ieren zevk tanrs
olarak geer. Eek Arlar adl eserinde160 ise o derece zevk tanrs deil
gibidir; ama her iki pasajda da sarholuk fark edilir.161
Bat Anadoluda zellikle Lydia162ve Pergamonda bulunan
yaztlarda163 Sabazios, Zeus ile zdeletirilir. rnein Sardeisden II. Eumenes
zamanna ait bir yaztta164 ve III. Attalosun .. 135 ylnda Pergamon Boule ve
Demosuna yazd bir mektupta165 tanrnn ad Zeus Sabazios olarak geer.
eitli etimolojik almalar yaplmasna ramen tanrnn ve kltnn orijinal
kayna kesin olarak belirlenememitir. Antik yazarlar Sabazios hakknda farkl
grlere sahiptirler: Aristophanese gre Olymposa arlmayan, Yunanl
olmayan ve alay edilen bir tanrdr,166ancak Cicero, Sabaziosun adnn Phryg
(Thrak) kkenli olduunu belirtir ve onu Yunanl bir tanr olarak kabul eder.167
Yukarda szn ettiimiz zere Sabazios kltnn gelimesindeki en
nemli faktr synkretizmdir. Tanr sk sk dier tanrlarla birletirilir ve
ikonografisi dierlerine benzerlik gsterir. Sabazios kltnn corafi yaylm
iinde sz konusu klte ait en eski kant .. V. yzyla, en ge kant ise .S. III.
yzyla ait olup Atinada ele gemitir.168 Kk Asyada Kappadokia, Phrygia,
Bithynia, Mysia, Ionia, Lydia ve Bosphorus Krallndan Tanaise kadar
uzanan blgede kltn varl kantlanmtr.169
Sabazios kltnn Anadoluda zellikle Pergamonda bulunmu olan
yaztta dikkati eken nokta tanrnn Zeus ile birletirilmesidir. Pergamondaki
Zeus Sabazios kltnn, Pergamon kral III. Attalosun annesi Stratonike170
tarafndan Athena Nikephoros Tapnanda kurulduu, Kral III. Attalosun bir
mektubuyla kantlanmaktadr (Yazt IX):171

157
Aristop. Kular, 1966, 875vd.
158
Lane 1985, s.46, no.3.
159
Aristop. Lysistrata, 1958, 388390.
160
Aristop. Eek Arlar, 1988, 810.
161
Lane 1985, s.51, no.40; s.46, no.2.
162
Lane 1985, no.30-42; Keil 1923, s.260vd.; ahin 2001, s.159vd.
163
Ins.v.Perg.248.
164
Johnson 1968, s.542550; ayrca bkz. Lane 1985, s.13, no.30.
165
Ins.v.Perg.248; Welles 1934, 67=OGIS 331; Lane 1985, s.12, no.27; kr. Allen 1983,
s.203, d.n.15.
166
Aristop. Kular, 1966, 874; Eek Arlar, 1988, 9.
167
Cicero, De Natura Deorum, 3.23.
168
Johnson 1984, s.1588.
169
Lane 1985, s.1318; no.3042; ahin 2001, s.159, d.n.20482050.
170
Stratonike: Kappadokia Kral IV. Ariarathesin kz olup Pergamon kral II. Eumenes
ile evlenmitir; bkz. Strab. XIII.IV.2.; Kralie Stratonike hakknda daha ayrntl bilgi
iin bkz. Allen 1983, s.200-206.
171
Ins.v.Perg.248=OGIS 331; Welles 1934, 67; Lane 1985, s.12, no.27.

52
 Kral Attalos Pergamon halk ve senatusunu selamlar. Tm kadnlarn
iinde en dindar ve en fevkaladesi olan, babam ve benim ok sevdiim annem,
Kralie Stratonike tm tanrlarn nnde, zellikle de ehrimize atalarna ait
geleneksel bir tanr olarak getirdii, her trl iimizde ve bir ok tehlikede bize
yardmc ve biz Zeus Sabaziosu tanrsal gcnn grnmnden dolay Athena
Nikephoros tapnanda kutsal kabul etmeye karar verdik. Burasnn ona uygun
ve ona layk bir yer olacan nnde uygun zaman ve yerlerde gerekletirilen
ona ait kurbanlar, trenler ve mysterlerle ilikili olan emirler verdik. Ayrca
onun iin geleneksel bir rahip yarattk, benim Athenaeosum ki o dindarlk,
mkemmellik ve bize kar sadk bir gven iindedir. Bu nedenle srayla tanrya
yaplan onurlandrmalar ve Athenaeosa yaplan balar sabit kalacaktr ve
sonsuza kadar deimeyecektir, bizim tarafmzdan yazlan emirlerin sizin
kutsal yasalarnza girmesine karar verdik.
4 yl, Dios aynn 4.gn Pergamonlu Lytos (mektubu getirdi).
Pergamonda Zeus Sabazios kltnn gstergesi olan bu nemli
kaynak, .. 135 ylna tarihlendirien mermer bir steldir. st blm hasar
grm ve iki paraya blnm olan yaztn her biri ayr ayr 1880 Aralk ve
1883 Mays aylarnda Athena Tapnann kuzey portiinde bulunmutur. Sz
konusu bu mektup, II. Eumenesin kars Stratonikenin III. Attalosun annesi
olduunu ve Stratonikenin Zeus Sabazios kltn kendi lkesi olan
Kappadokiadan Pergamona getirerek Athena Nikephoros tapnanda
kurduunu gstermektedir. Ancak burada Athena Nikephoros ile Sabazios
arasnda olas bir synkretizmden sz etmek yanl olur; nk Zeus Sabazios bu
tapnakta tanra tarafndan yabanc bir tanr olarak misafir edilmekte ve
kendesine ait ayr bir rahibi ve klt bulunmaktadr.
Yazt ayn zamanda tanrnn Pergamondaki sosyal tanr kimliini
gstermesi ve ayrca tanrnn rahibi Athenaeosun adn vermesi asndan da
nemlidir. Ayn zamanda kutsal alanda karlan bu yazttan rahiplik grevinin
babadan ola geen ve yaam boyu sren geleneksel bir grev olduunu da
renmekteyiz.
Pergamonda klt bulunan Tanr Zeusa ait Sabazios kltnn nemini
vurgulayan epigrafik kaynaklara verilebilecek bir dier rnek; 1906 ylnda
gerekletirilen kazlarda auditoriumun nnde bulunmu olan mermerden
yaplm kk bir profil kaidesi eklindeki stun parasndan oluan bir adak
yaztdr.172 Bergama Kaz Evinde korunmakta olan bu adak yaztnda tanr u
ekilde gemektedir:
$
[]& $

Amynios oglu Philotera
(bu ada) ald tanrsal emir uyarnca

172
Drpfeldet al., 1908, s.402, no.29; Ohlemutz 1968, s.269-272; CCIS II, s.12,
no.26.

53
 Zeus Sabaziosa (sundu)
Yine III. Attalosun Kyzikos Boule ve Demosuna yazd mektupta
(Yazt VIII)173 da Sabazios kltnn Pergamondaki varln
kantlayabiliyoruz:
Kral Attalos Kyzikos senatusunu ve halkn selamlar. Dionysos
Kathegemonun eski rahibi ve babamn arkada olan Sosandros olu
Athenaeosun, Sosandros Athenaeos Meidiasn (ki bu Athenaeos babamn
kuzeni di) olunun kzyla evlenip onu dnyaya getirdiinden beri bizim
akrabamz olduunu bildiinizden eminim. Sosandros yaam boyunca bizim
evimizin saygdeer bir yesi olduundan amcam Attalos ncelikle Ona
(Athenaeos), benim de onaymla, Sosandrosun lmnden sonra bizim iin
byk bir onur olan Zeus Sabaziosun geleneksel rahipliini verdi. Onun
erdeminden dine olan ballndan, iyi niyetinden ve bize olan gveninden
dolay Onu ayrca Dionysos Kathegemonun rahipliini de layk bulduk (ben
ve amcak Attalos). una kanaat getirdik ki O (Athenaeos) onuruna laykt ve
bylece mysterlere baaryla bakanlk edebilirdi; bu Onun (Attalos)
hkmdarlnn onsekizinci ylnda kaytldr. Onun (Athenaeos) anne
tarafndan sizin vatandalarnzdan birisi olduunu bilerek size onunla ilikili
olarak yazm bulunduum dier resmi emir ve iyilikleri de gndererek size
yazmaya karar verdim; bylece ona kar nasl bir sevgi beslediimizi
anlayabilirisiniz.
4 yl, Dios aynn 7.gn. Pergamonlu Menes (mektubu getirdi).
Pergamon kral III. Attalos, Kyzikos halkna ve senatusuna yazd bu
mektubunda Zeus Sabaziosun geleneksel rahipliine layk grd
Athenaeosun annesinin Kyzikoslu olmas nedeniyle Kyzikos halk ve
senatusuna bu mektubu yazdn belirtmektedir. Sz konusu yaztn sunduu
nemli bir dier bilgi ise; Zeus Sabazios rahipliinin yaam boyu srd ve bu
grevi yapacak olan rahiplerin kentin en sekin ailelerinden seilecei
hakkndadr.
ZEUS KERAUNIOS ( ):
Tanr Zeusun Pergamonun ba tanrs olarak sahip olduu tanrsal
ilevinin belirleyicisi phesiz Pergamon halknn duyduu gereksinimler
olmutur. Etnik mozaik kimlie sahip olan Pergamonda Zeus da bu mozaik
iinde kendine dn ba tanr ilevini gereince stlenmitir.
Gerekten insanolunun, tanrlara kendi kar ve istemlerine uygun
kimlik ve ilevler veriinin en gzel rneklerini Zeusda vurgulu bir ekilde
grebiliriz: Zeus Soter, Zeus Sabazios vb. Bu balamda Zeus, sahip olduu
blgesel kimlik ve ilev deikenliini Pergamonda Keraunios ()
epithetiyle bir kez daha gstermitir. Keraunos ismi etimolojik olarak Yunanca
yldrm anlamndadr.174 Yaztlar zerinde Zeus Keraunos veya Keraunios

173
Ins.v.Perg.248=OGIS 331.III=Welles 1934, 66.
174
Scott 1937, s.942.

54
olarak gemektedir. Zeusun bu epitheti genellikle Yldrmn Efendisi Zeus
olarak yorumlanr.175
Pergamonda farkl epithetler altnda farkl ilevlerle karmza kan ve
tapnm olan Zeus bu kez Keraunios (= Yldrmn Efendisi) sfatna
sahip olarak ortaya kmaktadr.176 Her ne kadar elimizde yazl kaynaklar ve
arkeolojik bulgular Zeus Keraunios kltne ilikin fazla aydnlatc bilgi
vermemi olsa da 1879 ylnda kutsal alanda yrtlen almalar srasnda
Byk Altarn yaknnda bulunarak gn na kartlan krk bir mermer
kaide zerindeki yazt, sz konusu kltn Hellenistik dnemde Pergamon
kentinde var olduunu gstermesi asndan olduka byk bir nem
tamaktadr.177
Bu yazt, ykseklii 0.48cm, eni 0.35cm ve kalnl 0.20cm olan
mermerden yaplm krk bir heykel kaidesinin parasdr. Kaidenin n cephesi
erit eklinde mee yapraklarndan yaplm bir elenk ile sarlm ve ortas
oyulmutur. Burada tanrnn en nemli simgelerinden biri olan ve Keraunios
epithetiyle zdeletirilen bronzdan yaplm bir yldrm yer almaktadr. Alt
ksmda yer alan yaztta ise;
1 []$---
Zeus Kerauniosa--- ifadesi yer almaktadr.
Sz konusu yazt parasnda yer alan Zeus Keraunios ifadesi, tanrnn
Pergamonda irdelemeye altmz eitli ilevleri arasnda sahip olduu
geni yelpaze iindeki Koruyucu, Gzeten Tanr kimliindeki Gk Tanrs
ilevine ait Keraunios epithetiyle Yldrm Efendisi kimliinde karmza
kmaktadr. Kaidenin n yznde yer almakta olan bronzdan yaplm yldrm
ise bildiimiz gibi tanrnn en nemli atribtlerinden biri olarak Keraunios
epithetiyle zdeletirilmitir.
Belli bir zaman snrlandrmasna gidilerek yaplan bu almada Zeus
Keraunios kltne ilikin olan yazt, epigrafik malzeme konusunda
kullandmz tek ve en nemli kaynak olmutur.
ZEUS TROPAIOS ( ):
Hellenistik dnemde Pergamon kentinde Tanr Zeusun Soter, Sabazios
ve Keraunios sfatndan sonra ald drdnc ve son epitheti Tropaiosdur.
Tanr, Pergamonda bulunan yaztlarda bu epithet altnda gemektedir.178
Sz konusu Pergamon yaztlarnda kltn tespit edebildiimiz Zeus
Tropaios (), Pergamon kent yaamnda kentin koruyucu tanrs
175
ahin 2001, s.75, d.n.951956.
176
Ins.v.Perg.232; Cook 1925a, s.807-808; s.956; Zeus, Keraunios epitheti altnda
Pergamon dnda birok yerde de tapnm grmtr. Bunun iin bkz. Cook 1925a,
s.807808; kr. S.956; CIG 3446 (Lydia), 4501 ve 4520 (Syria); BCH VIII, s.503
(Phrygia), X, s.401, n.4 (Thyatria); XI, s.470 (Lydia); ahin 2001, s.7576, d.n.951
971; Ancak Nuran ahin, eserinde Zeus Kerauniosun Anadoludaki kltlerinden sz
ederken Pergamondan hi sz etmemitir.
177
Ins.v. Perg.232.
178
Ins.v.Perg.237-238-239 ve 247.

55
kimliiyle nemli bir yere sahip olmutur. Pergamonda bulunan yaztlar
sayesinde de Zeus Tropaios kltnn varl ortaya konulmaktadr.179 Bu
nedenle Hellenistik dneme ait olan drt yaztn tanklna dayanarak Zeus
Tropaios kltnn Pergamon kentinde kendisine uygun bir zemin bulduunu
syleyebiliriz.
Gerekten Pergamonda bulunmu olan bu drt yazt, klt ile ilgili
nemli bilgiler vermesi bakmndan byk nem tamaktadr: Birinci
yazt1801879 ylnn ubat aynda yaplan kazlar sonucunda agorann gneyinde
yer alan Bizans duvarnn altnda bulunmu krk bir kap parasdr. Yaztn
okunabilir ksmlarndan anlald kadaryla bir adak yazt niteliinde olduu
ortaya kmaktadr. zerinde Zeus Tropaios epithetinin bulunduu bu adak
yaztnda;
Artemonun olu Apollodoros, Numiniosun olu Dionysios,
Heraklidosun olu Aristobulos adl nomophylakslar karar gerei thyroma,
parastas ve paraturalar restore ettiler ve Zeus Tropaiosa ve halka ortak
olarak adadlar.
Dier yazt181ise ok anm olup kk ve krk bir mermer parasdr.
1885 ylnn Mays aynda agorann altnda yer alan Tiyatro terasnn gneyinde
bulunmutur. Yaztta bir nceki adak yaztnda Zeus Tropaiosa kaplar restore
ederek adakta bulunan nomophylakslarn (yasa koruyucular) adlar yer
almaktadr:
Artemonun olu Apollodoros, Numiniosun olu Dionysios,
Heraklidosun olu Aristobulos
nc yazt182da yine Zeus Tropaios adna yaplan bir adak yaztdr.
Orijinali, Bergama Mzesinde bulunan adak yazt agorann gneyindeki
Bizans duvarnn altnda bulunmutur.
Sz konusu yaztta tanr u ekilde gemektedir:
Zeuksisin olu Asklepiodoros, thyroma, parastas ve paraturalar
yasalara uygun olarak bekleyerek (bunlar) Zeus Tropaiosa ve halka (adad).
Zeus Tropaios kltnn Pergamonda kendisine uygun bir zemin
bulduuna tanklk eden en nemli ve en son epigrafik kaynak ise 1879 ylnda
Bizans duvar ykntlar altndan gn na karlan iki stundan oluan
Pergamon festivallerine ait krk takvim paras niteliindeki yazttr (Yazt-
VII).183 Sa taraf krk olduu iin tam olarak okunamayan mermer profil
eklindeki bu yazt, Pergamon festivalini aklayan bir halk kararndan oluan
takvim parasdr.

179
Kr. Hansen 1972, s.401, d.n.53.
180
Ins.v.Perg.237.
181
Ins.v.Perg.238.
182
Ins.v.Perg.238.
183
Ins.v.Perg.247.

56
 Yazt, iki stun halinde olup, I.stun Kral Attalosun yapt bir
savatan sz etmektedir,184 II. stun ise Zeus Tropaios kltne ilikin nemli
ipular vermektedir:
Pergamonda bulunmu olan ve kralln son dnemine tarihlenen
yazt185 zerinde gemekte olan Tropaios epitheti (kentin en byk koruyucu
tanrlarndan biri olarak) ile tanrnn bu kimlik altnda kent yaamnda nemli
bir yere sahip olduunu gstermektedir. nk yaztta Zeus Tropaiosun
Pergamon krallnn bir sava srasnda sava alannda kendini askerlere
gstererek (Epiphani), dman askerlerini savatan kardna ve Pergamon
askerlerine de galibiyeti mjdelediine inanlyordu.
Sz konusu yaztn bizlere verdii dier nemli bilgi; tanrnn
epiphanesinin Athenodorosun olu Pyrrosun186 prytanlk zamanna gelen
Phratrios aynn 18.gn olduu hakkndadr. Bilindii gibi, yllar bir kiinin
adyla adlandrma deti Eski Doudan (Asur) gelmektedir. Helenler de bu
Eski Dou detini almlar ve en st dzeydeki yllk memurlara rnein
Atinada arkhonlara, Spartada ephoroslara, Miletosta stephanephoroslara
gre tarihlemeler yapmlardr. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Atinada
Boiotia, Phokis ve Orta Hellasta her yl iin yenisi seilen arkhon eponymos
adl en st dzeydeki memur, seildii yla adn vermi ve arkhonlar listesi
bylece olaylarn tarihlenmesinde nemli bir k noktas
olmutur.187Elimizdeki yazt rneinde de grdmz gibi tarihlemelerde
arkhonluun yannda prytanislik kurumunun da esas alndn gryoruz.
Szn ettiimiz bu kronolojik sistemler Hellen dnyasnda yan yana
kullanlm olmakla birlikte, duruma gre bunlardan biri n plana da
geebilmitir. rnein prytanislii temel alan sistem esas itibaryla gnlk
ilerde ve dinsel alanda arkhonlar temel alan sistem ise resmi belgelerde ve
antlamalarda kullanlmtr.188
Yazt, Pergamon kentinin dinsel takviminde yer alan ve kentin
koruyucu byk tanrsnn epiphanisinden dolay kutlanan bir bayramdan
sz etmektedir. Ancak, bayramn kutlanmasna neden olan sava ve
bayramn ne zaman kutlandna ilikin kesin bir bilgi bulunmamaktadr.
Bu savan hangi sava olduu konusunda Arkeolog Nuran ahine gre,
Robert, Thrakiada Bizyede bulunmu olan ve Zeus Tropaiosa bir grup
asker ya da grevli tarafndan sunulmu bulunan yazt yorumlamaktadr.
Buna gre, yaztn tarihi Attaloslarn Thrakiaya hkim olmalarndan
sonra .. 189 ylndan sonraya tarihlenmektedir. Bu blgede de
Pergamon kentinin tanrsna sunu olduuna gre, ilk yaztta geen
184
Bkz. Magie 2001, s. 97, d.n.24: Ferrabino tarafndan [] R [& 
$ * [ ] $ olarak yeniden Pergamon festivallerini gsteren
bir takvimin parasnda da savan Hieraks tarafndan aldn gsterir.
185
Yaztn tarihlenmesi konusunda kesin bir tarih verilmemekle birlikte farkl grler
vardr; kr. Ins.v.Perg.247; ahin 2001, s.187, d.n.2410-2411.
186
Pyrros ismi daha baka Pergamon yaztlarnda da gemektedir. rnein
Ins.v.Perg.157, 247.
187
Hellenistik dnem iin bkz. Ferguson 1932.
188
plikiolu 1997, s.1819.

57
tanrnn epiphanisi, Thrakiaya yaplm olan bir sefer srasnda Bizyeye
kadar geldikleri bir zamanda gereklemi olduu ileri srlmektedir.189
Zeus Tropaios kltne iaret eden yaztlar arasnda en arpc olan
iki stun halinde bu yaztn I.stunu yaztn sa taraf krk olmakla
birlikte tam olarak okunmamasna ramen Kral Attalosun Galat boyuna
ve Antiokhosa kar yapt sava, II. stun ise Zeus Tropaios adna
kutlanan bir bayram ve bayramn kutlanma tarihine ilikin iki halk
kararna ait bilgileri iermesi bakmndan ok nemlidir. Bir klt takvimi
niteliindeki sz konusu yaztn II. stununda daha nce de sylediimiz
gibi Tropaios bayramnn kutlanma tarihine ait iki karar bir arada
grmekteyiz: Her yl tanrnn epiphanesinin olduu Phratrios aynn
18.gn kutlama yaplmas ya da her ayn 18.gn kutlama
yaplmasdr.190 Ancak bizim iin nemli olan bu klt takviminin bilgisi
nda tanrnn epiphanisinin olduu Phratrios aynn 18.gn
Pergamon kentine zg olan Tropaios bayramnn kutlanyor olmasdr.
Yaztn bizlere sunduu bir dier nemli bilgi ise Pergamon takvimine ait
olan Phratrios ay hakkndadr. Yaztta verilen bilgiler nda yaplan
kritikte Phratrios ay dnda 14 ay isminden sz edilmektedir. Bildiimiz
gibi klt bayramlarnn yapld ay isimleri o kltn yapld tanr ya da
tanrann adnn yannda yer alan epithet isimlerinden gelmektedir.
rnein Phratrios ay, Zeus ve Athenann epithetlerinden biri olan
Phratriosdan (), Eumeneios ay, Zeusun Eumenes (S&)
epithetinde gelmektedir.191 Ne yazk ki Zeus Tropaios adna kutlanmakta
olan Pergamona zg Tropaios bayramnn nasl kutland hakknda
hibir bilgiye ulalamamtr.
Sonu olarak kente ait epigrafik veriler ve kaz buluntularnn
btnl iinde yaptmz almada ne yazk ki yaztlar kadar zengin
sikke rneine rastlayamadk. Belli bir zaman snrlamasna giderek
yaptmz bu nmizmatik almada veri eksiklii ortaya kmtr. Oysa
Pergamon kentinde sikke basm daha .. V.yzyl ortalarnda balam
ve yaklak 700 yl kadar srmtr. Ele aldmz zaman dilimine ait
sikkeler ise Hellenistik dnem iindeki Pergamon Krallnn
hkimiyetini temsil etmek amacyla yaplmtr. Bu dneme ilikin Zeus
betimlemesinin yer ald sikke rnei, yalnzca hanedanln kurucusu

189
ahin 2001, s.187, d.n.2410; kr. Magie 2001, s.97, d.n.24.
190
Ins.v.Perg.247; Nuran ahine gre Tropaios Bayram her yl kutlanyordu; kr.
ahin 2001, s.187.
191
Bu rnekler oaltlabilir; bkz. Ins.v.Perg.247, s.164 (Yaztta geen Phratrios ay
hakknda yaplan alma sonucunda ortaya kan 14 ay ad ve kullanldklar blgeler):
Heraios (Pergamon-Temnos), Phratrios (Pergamon, Mytilene, Kyme), Panemos
(Pergamon), Pornopios (--), Apollonios (Pergamon, Methymna), Hephaistios (Lesbos),
Posideios (Lesbos), Agerannios (Eresos), Audnaios (Pergamon), Daisios ya da Dalios
(Lesbos), Dios (Pergamon-Lesbos), Homoloios (Eresos), Pantheios (Pergamon)
Eumeneios (Pergamon); Scott 1937, s.435 (Dios iin), s. 721 (Eumeneios iin) s. 1954
(Phratrios iin).

58
Philetairos zamannda karlan gm tetradrahmilerde karmza
kmaktadr. Kurucu Philetairos tarafndan bastrlan bu sikke rnei
(Lev. I.no.11) arka yznde yer alan Zeus betimlemesi ile kltn
varln ortaya koymaktadr. Ancak, sz konusu gm sikke rneinin
n yznde geleneksel motif olarak grmeye altmz ynetici ya da
imparator balar ile lejandlar yerine kenarlar noktal aslan postu iinde
yapt on iki zor iten biri olan ldrd Nemea aslann postu iinde
Herakles ba yer almaktadr. Bylece bu post yapt ilerle insanlara
sonsuz iyilii dokunan ve ayn zamanda btn klasik sylencelerde en
ok tannan ve kahraman olarak tapnlan Heraklesin simgesi olmutur.
Sikkenin arka yznde ise kentin ba tanrs Zeus tahta oturur vaziyette
resmedilmitir. Tanrnn sa elinde ansn ve zaferin ayn zamanda byk
baarlar salayan otoritenin sembol olan tanrnn atribtlerinden kartal,
sol elinde ise yine tanrnn atribtlerinden biri olan kentin ve halkn
varln tehdit edebilecek gelimelere kar koruyucu gcn gerekte
ise yldrm sembolize eden mzrak vardr. Kartaln zerine tnemi
olduu tanrya ait sa elin hemen altnda ise kentin koruyucu ba
tanras Athena miferli olarak resmedilmitir. Altta hilal ile ayrca
Philetairos sikkelerine zg olan lejand
bulunmaktadr.
III.2.HERA KLT
Hellenistik dnemde Pergamon sikkelerinde nemli bir yer
tutmasa da epigrafik olarak klt kantlanan bir dier tanr da Heradr.
Zeusun tanrsal ei Hera tapnmna ilikin epigrafik kaynaklarda
yalnzca iki yaztta adnn gemesi tanrann Hellenistik dnemde
Pergamonda sergilemi olduu karakteri belirlemeyi zorlatrmtr.
Pergamon kentine ait epigrafik ve nmizmatik verilerin kaz
buluntularyla btnlk ierisinde yaplan deerlendirilmesi sonucunda
ana tanrann Pergamonda ok eski bir klt olmad sonucuna
ulalmtr.
Pergamonda 1900den 1911 ylna kadar toplam 12 sonbahar
kampanyasnda gerekletirilen kaz almalarnda grev yapan mimar
ve tarihi Wilhelm Drpfeldin kazlara ilikin raporlarndan da
anlalaca zere Ana Tanra Hera, kendisine ait bir tapnaa ancak II.
Attalos ynetimi srasnda sahip olmutur.192 Tapnak, ok skk
konumu ve imar ynnn belirgin biimde kaydrlmas nedeniyle,

192
Bkz. Drpfeldet al, 1912, s.256vd.; Aralarnda arkeoloji ve filoloji alanlarna
mensup Carl Humann (1839-1896: Kaif-Kazc), Alexander Conze (1831-1914:
Manevi Yol Gsterici ve Rehber), Theodor Wiegand (1864-1936: Arkeolog ve
Organizatr)vb. kaz grubunun blgede gerekletirdii kazlar hemen her yl Atina
Enstits tarafndan karlan Mitteilungen des Deutschen Arc.Inst., (AM) adl eserde
kaz raporlar halinde objektif olarak hazrlanarak yaynlanmaktadr.

59
Yukar Gymnasionun zerindeki terasta Gymnasiondan sonraki bir
tarihte yaplmtr.193
Hera Tapnann II. Eumenesin halefi II. Attalosun ynetimi
dneminde kral tarafndan ina ettirilmi olduu tapnak aritravndaki
adak yaztndan kalan parayla kantlanmtr.
Bu adak yaztnda194;
] [ & ] + [$]
Kral Attalosun olu Kral Attalos, Kralie Heraya (adad).
denilmektedir.
Sz konusu adak yaztnda ad geen adak sahibi Kral II. Attalos,
tapnak iin daha eski binalar arasnda kalm ok dik ama ayn zamanda
da etkili ve hkim konumdaki bir arazi terasn semitir. naat alan
boyuna uzundu ve gney taraf uurumdu. Bu nedenle buras iki adet
birbirine paralel dar teraslara blnmt: Bunlardan stte olan tapna
ve teki esas binalar tayor, alttaki ise tapnan sunakl n plann
oluturuyordu.195 Giri batdan yaklak 3m aada yer alan terasa
alyordu. Sahip olduu plan bakmndan Hera Kutsal Alanna sadece
batdan Gymnasion ve Demeter terasndan ayak baslabiliyordu. Alt
terasta nem tayan tek yap gney kenarnda Gymnasionun hemen
stnde Hera Tapnann orta ekseninde, geni n merdiveni karsnda
bulunan byk kurban suna idi. Ancak, bu sunaktan gnmze ufak
tefek temel paralar kalmtr.
Hera Tapna, yamacn iine itilmi bir podyum tapna gibi
durmaktayd. Dik ykselen arazi ana yapnn antsal ykseklie
karlmas iin ustalkla deerlendirilmiti. 12 basamakl n merdiven
buna etkili biimde yardmc oluyordu. Tapnak iine Ion tarznda
kartrlm olduu Dor dzeninde bir prostylosdu. Kutsal yerde
bulunan ve grnen ksmlar mermerden yaplm olan bu tek yapnn
grnmeyen ksmlar ise dier binalar gibi andezitten ina edilmiti.196
Tapnak alannda gerekletirilen kazlarda tapnan i tefriginden
geriye kalm ok para vardr. Bunlar arasnda cellay kaplayan ince bir
Hellenistik dnem taban mozaiinin kalntlar da yer alyordu. Tapnan
arka duvarnn nnde tpk Gymnasion Tapnanda olduu gibi orta
knts olan bir klt kaidesi bugn bile durmaktadr. Bu orta knts,
tapnan esas klt yontusunun oturan bir heykel yani Ana Tanra
Herann oturur durumda resmedildiini anlatmaktadr. Onun yannda
ayn kaide zerinde solda giyimi ve duruuyla Zeusa benzeyen bir
erkein (II. Attalos ?) mermerden yaplm doal boyutlardan byk bir
heykeli durmaktayd. stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunan heykelin
sann ksa oluu ve ensede grlen sa dibinden anlald kadaryla bu

193
Drpfeldet al., 1912, s.256vd; Alt.v.Perg.VI.
194
Drpfeldet al., 1912, no.6, s.283; Ohlemutz 1968, s.252.
195
Alt.v.Perg.VI; Radt 2002, s.184.
196
Radt 2002, s.128129.

60
heykelin Herann klt elikisi olarak gsterilen Zeusa deil tapna
ina ettirerek tanraya bata bulunan Kral II. Attalosa ait olduu
belirtilmektedir.197 Eer bu gr doru ise kaidenin teki tarafnda da
Attalosun ei Kralie Stratonikenin bir heykelinin tamamlayc olarak
bulunmas gerekirdi. Ancak, bu konuda yoruma elverili hibir maddi
kltr kalnts bulunmamtr.
Tapnan yan duvarlarnn nlerinde baka heykel kaideleri de
bulunmutur. Bunlardan zellikle bat duvarnn nnde bulunan
dorudan doruya esas heykelin kaidesi ile balantldr. Heykel kaidesi
zerindeki yaztta198;
V Q
[]8 
 N  I -
 )

 7Q W 1
S$ Q - X

denilmektedir.
(Pergamon) Halk
Galatlarn Trokme tetrarkhesi
Deiotarosun olu Brogitarosun kars,
Deiotarosun kz Adobogionaya
erdemi ve iyi niyetinden dolay
(bunu) dikti.
Sz konusu yaztta Galat prensesi Adobogiona iin Pergamon
Demosu tarafndan prensesin yapt hayrl iler karlnda bir
heykelinin dikilmi olduunu reniyoruz. Ayrca yaztta ad geen
prensesin gl bir Galat kabilesi olan Trokmelerin liderinin (Deiotaros)
kz olduu, kocasnn (Brogitaros) da nemli bir Galatial olduu
anlalmaktadr.199 Galatiadaki merkezi otoriteyi daha Mithridates
Savalarnn ilkinden itibaren kendi kiiliinde glendirmeye balam
olan Deiotaros, Galat tetrarkhesinden birisidir. Deiotaros kz
Adobogionay Trokmelerin beyi Brogitaros ile evlendirmitir.
Brogitarosun babas da Deiotaros adn tayordu. Akas Galatlarn
kral unvanl iki beyi yani Adobogionann babas Deiotaros ve kocas
Brogiataros iki ya da kuak nce kurulmu olan bir hanedanln
mirassydlar.200 Ancak, bu prensesin Pergamonlular kendisi iin Hera
Tapnanda heykel yapmaya zorlayacak kadar politik bask altna alan
hayrl ilerin neler olduu ne yazk ki bilinmemektedir.
Sonu olarak Gymnasionun zerinden belirgin ekilde yukarya
doru uzanan mermer parltlar iindeki Hera Tapna binasnn olduka

197
Drpfeld et al. 1912, s.261 vd.; Ohlemutz 1968, s.252-253.
198
Drpfeld et al. 1912, s.294, no.20. res.5.
199
Strab. XIII.5.1; Drpfeld et al. 1912, s.294295.
200
Daha fazla bilgi iin bkz. Kaya 2000, s.89vd.

61
ge bir tarihte yaplm olmas nedeniyle en yksek Olympos tanrasna
adak yaztnda belirtilen Kralie Heraya kar zel bir inan
gsterisinden ok II. Attalosun kendini kantlamasna hizmet etmi
olduu dnlmektedir. Bir baka deyile, tapnan tamamnn kkl
bir dini ihtiyaca hatta yerel bir gelenee cevap vermekten ok bir
kendisini temsil ettirme yapsyd diyebiliriz.
III.3.ATHENA KLT
Genel olarak yukarda da ifade etmeye altmz gibi
Pergamonda toplumun btn katmanlarna hizmet edecek kadar fazla
sayda klt bulunmaktadr. Tanra Athena ve kltnn de kendisine
zemin bulduu blgelerin banda Pergamon gelmektedir.
Pergamon kentinin koruyucusu ve ba tanras olarak Athenaya
Hellenistik dnemde be isim altnda tapnlmtr: Bunlar, Athena Polias
( ), Athena Nikephoros (
), Athena Areia
( $), Athena Tritogeneia ( &) ve Athena
Pallas ( )dr.
ATHENA POLIAS ( ):
Tanra Athena, Hellen ncesi dnemde de tapnlan bir
tanrayd. nk Athenann Myken kltryle yakn ilikisini gsteren
pek ok kant vardr: Tanra Athena, Myken dnemindeki Kalkanl
Tanraya201benzerlik gstermektedir. Ayrca tanra ile aralarnda iliki
kurulan bir baka Myken tanrs ise Ylanl Tanradr.202 Athena,
Olympos tanrlar arasnda yerini alnca da Helenler tarafndan ok
sevilen bir tanra olmu ve birok yerde olduu gibi Anadoluda
Pergamon kentinde de tapnlmtr.
Pergamonun Athena klt, Argos soyundan olan Heraklesin
sevgilisi ve mitolojik kent kurucusu Telephosun annesi Argos kralnn
kz Auge tarafndan vakfedilmitir.203Pergamondaki Athena kltnn
gstergesi olan bu yazt ayn zamanda Athena kltnn Pergamona
girii hakknda da bizlere bilgi vermektedir. Sz konusu yaztn
ypranm olmasna ramen III. Attalosun lmnden sonra Pergamon
Demosunca alnm bir karar yazt olduu anlalmaktadr. Bu yazt,
Athena kltn vakfeden Augenin vatan saylan Arkadiadaki
Tegeann yurttalarna kamu haklar balanmasn konu almaktadr.
Yazt iki kent arasndaki akrabalk ilikisine ($) deinmekte ve
ayn zamanda alnan bu karar metninin Augenin kurduu Athena
Tapnana yazlmasn emreden bir maddeyi de iermektedir. Auge
efsanesi, hem Herakles hem de olu Telephos efsanesine dolaysyla
Troia efsanesine balanr. Bir khin Tegea ehrinin kral Aleosun
kznn bir erkek ocuk douraca, bu ocuun daylarn (Aleadai)
ldrecei ve onlarn yerine hkm srecei konusunda uyarr. Bunun
201
Nilsson 1925, s.26; ayrca bkz. Nilsson 1950, s.498500.
202
Nilsson 1925, s.2425; Guthrie 1951, s.106; Guthrie 1975, s.880881.
203
Ins.v.Perg.156, II, 23-24; Alt.v.Perg.I.2.170.

62
zerine kral, kzn Tanra Athenaya adar ve evlenmesini yasaklar, aksi
halde ldrlecektir. Ne var ki, Tegeustan geerek Elise, Augiasla
savamaya giden Herakles, Aleos tarafndan konuk edilir ve orada byk
bir lenden sonra sarho bir halde Augeye tecavz eder (onun kraln
kz olduunu bilmeden). Tecavz, Athena Tapnanda ya da
yaknndaki bir pnarn banda olur. Kral, kznn hamile olduunu
renince onu ldmek ister. Bir rivayete gre, Auge ile ocuunu bir
sanda kapatarak denize salar; baka bir rivayete gre ise her ikisini de
denizci Naupliosa vererek, onlar denize atmasn emreder. Nauplios,
daha nce Aerope ve kzkardei iin yapt gibi kadn ve olunu
kurtarr. Onlar kle tccarlarna satar. Kle tccarlar da onlar Mysiaya
gtrrler. ocuu olmayan Mysia kral, Auge ile evlenir ve Augenin
olu telephosu evlat edinir. Bir baka versiyon da Augenin olunu
dnyaya getirdikten sonra satldn, ocuun bir dada terkedilmi
olarak Arkadhiada kaldn ve bir dii geyiin onu style beslediini
anlatmaktadr.204
Pergamon blgesinde gerekletirilen yakn zamanlardaki
aratrmalar Tanra Athena kltnn varln gsteren kutsal Athena
Tapnann (Res. 1) Makedonia Kral Byk skenderin Pers asll bir
cariyesi olan Barsinenin yaptrm olabileceini gstermektedir.205
Byk skender, .. 334 ylnda Pergamonun kuzeyinde Granikos
Nehri kysnda giritii bir sava sonucunda Persleri yenmitir. Bylece
btn Anadolu gibi Pergamon da Makedonia hkmranl altna
girmitir. skender malup Pers ordu komutannn kars Barsine ile
evlenmi ve iftin Herakles ad verilen bir oullar olmutur. Barsine ve
olu, skender tarafndan Pergamona yerletirilmitir.206
Kazlar sonucunda ortaya karlan bu tapnan Barsinenin
siyasal haklarn gzeten bir davranla .. IV. yzyln yirmili
yllarnda (.. 330325) yaptrm ve vakfetmi olduu sylenir.
Pergamonun en eski kutsal yeri olan sz konusu tapnan, kaledeki
dier binalarn plan emalarnn dna kan ynlenme biimi ve
stunlarnn birisi zerinde bulunan eski bir Lydia yazt207bu binann
inasnn olduka eski tarihli olduunu gstermektedir.
Pergamon ehrinin kollayc ve zafer mjdeleyici ayn zamanda
sanat ve bilim koruyucu tanras Athena iin yaptrlan bu tapnak, I.
Attalos tarafndan mimari ynden dzenlenmi ve ok sayda adak
armaanlar ile donatlmtr. II. Eumenes ynetimi altnda da klt
alannda tamamen yeni bir yap gereklemiti. Sadece tapnak, bu yeni
yapnn dnda kalmtr. Hala izleri var olan daha eski bir propylon
ortadan kaldrlm, temenosun kuzey ve dou tarafnda yeni galeri

204
Grimal 1997, s.113.
205
Radt 2002, s.157.
206
Brunt 1975, s.2234; Radt 2002, s.23 ve 157.
207
Schalles 1985, s.12vd, d.n.64.

63
binalar ile birlikte yeni bir propylon yaplmtr. Gney galerisi biraz
daha sonra ina edilmi gibi grnmektedir. Tapnan ve onun
gneybatsnda bulunan Kurban Sunann nndeki kutsal alan hep bo
braklmt. Kutsal Alann kuzey galerisi iki nefli (72m uzunlukta, 12m
derinlikte) dou ve gney galerileri tek nefliydi. Btn galeriler iki
katlyd. Alt kat Dor, st kat Ion tarznda yaplmt. Galerilerin st
katlar zerlerinde rlyefler bulunan mermer korkuluklarla donatlmtr.
Bu rlyefler yenilen dmanlarn zellikle de Galatlarn silahlarn
gstermektedir.208Propylon bir ihtimalle mitolojiden alnm konularyla
hepsi de Athena ile ilikili olan baka rlyeflerle de sslenmitir.
Propylonun alnlnn altndaki st kat frizi, zerlerinde
deiimli olarak Athenann baykuu ile babas Zeusun kartalnn
betimlendii rlyeflerle ssldr. Kutsal mekndaki pek ok adak da
Athena ve Zeus iin birlikte yaplmt. Galerilerin arka duvarlar da
zengin bir mimari yapya sahipti. Ion ve Dor dzenindeki niler
tarafndan dzenli aralarla blnyordu. Nilerin mimari uygulamas
olaanst zarifti. Kral saraylarnn tam yannda bulunan ve merkezi
tapnan oluturduu galerilerle evrili Kutsal Alan, devlet arivi, mze,
eref meydan ve milli galeri gibi eitli amalarda kullanlmtr.209
Pergamonun ayakta kalan en eski tapna olan Athena Tapna,
Dor dzeninde, andezitten yaplmtr. Kendisini tamamen evreleyen bir
stun dzenine (peripteros 6x10 stun) sahiptir. Bir olaslkla enine
blnm bir cellas vardr. Bu blnmlk nedeniyle ve sembolleri
tapnan propylonunda ortaya kan Zeus ve Athena gibi iki tanrya
tapnlm olabilecei dnlmse de kantlanamamtr. Ayn zamanda
Yukar Agoradaki Zeus Tapna (Res. VI) nedeniyle de olas
grnmemektedir.210
Szn ettiimiz bu bilgiler nda Pergamonda varl ve
etkisi gl olan Athena klt hemen hemen tamamen Atinadakine gre
dzenlenmi gibidir. Bilindii gibi Pergamonun Hellenistik dnem
krallar, Pergamonu ikinci bir Atina yapmak ve Hellen dnyasnn yeni
din ve kltr merkezi haline getirmek istemilerdir.211Yaplan almalar
sonucunda ortaya karlan Athena Tapnann sanatsal
212
dzenlemesi bu gr kuvvetli bir biimde dorulamaktadr.
Kazlar sonucunda olaslkla II. Eumenes tarafndan yaratlan ve
onun tarafndan inas tam olarak gerekletirilen bir baka tesis de
Kraliyet Ktphanesidir.213 Yakn zamanlardaki aratrmalarda,

208
Paus. I.4.6; Hansen 1972, s.124, d.n.175.
209
Daha ayrntl bilgi iin bkz. Alt.v.Perg.II; Alt.v.Perg.I.2; Radt 2002, s.157vd.
210
Rheidt 1996, s.169vd., res.9 ve 12.
211
Konuya ilikin olarak bkz. Hansen 1972, s.219275 ve s.395427; Allen 1983,
s.145vd.
212
Bkz. Radt 2002, s.157vd.; Rheidt 1996, s.169vd.
213
Radt 2002, s.163vd, s.279vd.; Bayatl 1951, s.31vd.

64
ktphanenin gerekten de Athena Tapnanda m bulunduu yolunda,
hi de sebepsiz olmayan bir soruyla karlalmtr. Ancak baka bir
mekn Gymnasionda olabilecei tahmini de vardr- gvenli biimde
kantlanamamtr. Bu nedenle imdilik bugne kadar geerli olan genel
kan ksaca tank gsterilecektir. u ana kadarki gre gre, ktphane
odalar, tapnan kuzey galerisinin st kat arkasndaydlar. Ana mekn
nnde Phidiasn Atinadaki Ana Tapnakta bulunan heykelinin te bir
boya kltlm olan mermer kopyas olan Athena heykeli bulunmutur
(Res. II). Ana salonda bulunan bu heykel yeni grlere konu olmutur.
Bu dnceler de genel kannn aksine, heykelin yalnz bir tek bloktan
oluan bir kaide zerinde durmayp kaidenin mermer bloun bir araya
getirilmesiyle olutuu grne yol amtr: Byk bir olaslkla bir
blok zerinde Athenann kalkan, tekinde ise kol destei ile Nike
duruyordu. Bundan baka mifer Berlindeki tasarmda yaplan
rekonstrksyonda olduu gibi sadece bir mifer pskl deil-
orijinalinde olduu gibi mifer pskl tamaktayd. Tapnak,
bylece btnyle herhalde bir heykel ormanna benzemekteydi. nk
burada nemli kadn ve erkekler ile dier unvan sahibi kiiler iin de ok
sayda heykel dikilmiti. Bunlar arasnda, daima kentin en iyi ailelerine
mensup olan Athena rahibelerinin heykelleri sekin bir yer igal
ediyorlard.214
Ayrca Pergamonda Athena kltnn varln destekleyen btn
bu bulgular nda Atinada olduu gibi Pergamonda da bu tapnan
(Res. VII) Athena Poliasa ( ) yapldn ve Athenann bu
adla Pergamon kentinin koruyucu ba tanras olduunu syleyebiliriz.
Tabi ki bu kent tanras iin de tpk Atinada olduu gibi bir
Panathenaia () enlii yaplmaktadr.
Tanra Athenann sahip olduu isimlerin saylar ok fala
olmakla birlikte burada Polias () sfat ile karmza kan Athena,
ehirlerin ve kasabalarn koruyucusu ad altnda Pergamon kentinin de
koruyucu tanras olmutur.215
Athena, ehirlerin ve kasabalarn koruyucu olarak Polias
(), Poliatis () veya Polioukos () adlar ile
karmza kmaktadr.216fade etmek istediimiz gibi Pergamon
yaztlarndan kltn tespit edebildiimiz Tanra Athena, Pergamon
kentinin koruyucusu anlamnda Polias epithetiyle tapnlmtr (Yazt

214
Niemeier 1985, s.111vd.; Weber 1993, s.103vd.
215
Tanra Athena, gerekten ok fazla sayda epithetle birlikte nitelendirilen bir
tanradr: Athena Pallas ( ) ad ile bakire bir sava tanras; bkz.
Roscher 1965, s.675; Graves 1960, s.4546; Graves 1966, s.117; adnn sonuna gelen
Promakhos () sfat ile de n saflarda arpan anlamna gelmektedir, bkz.
Roscher 1965, s.679; Graves 1966, s.117v.b.
216
Roscher 1965, s.684685; Kerenyi 1958, s.113; Smith 1883, s.101.

65
VI).217Neredilmi Pergamon yaztlar ierisinde Nikephoria festivalinin
drdnc218ve sekizinci (Yazt VI)219 kutlamalarna ilikin yaztlar ile I.
Eumenes dnemine tarihlenen bir yaztta220 Polias epitheti Athena ile
birlikte kullanlmtr. I. Eumenes zamannda Pergamon ile Suriye
ilikilerinin bozulduu bir srada Pers Kral II. Ptolemaios, Suriyelilerle
sava halindeydi ve Pergamonu bamszln ilan etmesi konusunda
yreklendirmekteydi. .. 262 ylnda, Ephesos, Miletos ve Karia
sahilleri Pers egemenliine girmi bulunmaktadr ve Suriyelilerin bu
zayf durumu Eumenesin harekete gemesi iin iyi bir frsatt. Nitekim I.
Eumenes, ksa bir sre sonra I. Antiokhosa kar ayaklanr ve onu
Sardeis yaknlarnda yaplan bir savata yenilgiye uratr. Bu zaferle
sonulanan baarnn ardndan Pergamonda Eumenesin bir heykeli
dikilir ve Tanra Athena Poliasa adak olarak sunulur.221 Daha nce de
ifade ettiimiz gibi ok sayda epithete sahip olan Tanra Athena, Polias
adna her ne kadar eskiden beri sahip olsa da krallar tarafndan bu
epithetle hi kullanlmamtr.222
Pergamon kentinin koruyucu tanras Athena Polias onuruna
tpk Atinada olduu gibi Pergamon kentinde de Panathenaia festivalinin
dzenlenmi olduunu daha nce de ifade etmitik. Panathenaia
festivalinden sz eden yaztlardan biri 1883 ylnn Aralk aynda
Pergamonda bulunan ve imdi Berlin Mzesinde korunduu bilinen
krk mermer stel zerinde bulunan uzun bir yazttr.223Bu yazt bize I.
Eumenes ile bakent Pergamon arasndaki ilikileri gstermesi asndan
nemli olduu kadar mektupta sz edilen Palamandros, Skymnos,
Metrodoros, Theotimos ve Philiskos adl komutanlarn grevlerini en iyi
ekilde tamamladklar iin Athena adna dzenlenen Panathenaia
festivalinde ta giydirilerek onurlandrlmasn ifade etmesi asndan da
ok nemlidir. Sz konusu yazt, I. Eumenes ynetiminin son yllarna
tarihlenmekte olup iki ana blmden olumakta ve ilk blmde
Eumenesin Pergamon halkna yazd bir mektuptur. kinci blmde ise
Pergamon Meclisinin bu mektuba cevap niteliindeki bir karar yer
almaktadr. Ayn zamanda bu uzun ve nemli yazt sayesinde o dnemde
henz kral unvan tamayan I. Eumenesin gerekte bir kraln tm
yetkileriyle donatlm olduunu, Pergamondaki st dzey yneticilerin
seimle deil atama ile greve getirildiklerini de renmekteyiz. Aslnda
Eumenesin bu mektubu bir tavsiye deil bir emirname niteliindedir
217
Ins.v.Perg.15 ve 223 ve 226.
218
Ins.v.Perg.223: Bu yaztta Nikephoria festivalinin drdnc kez kutlanmas .. 157-
156 tarihlerinde yaplmtr.
219
Ins.v.Perg.226: Bu yaztta da Nikephoria festivalinin sekizinci kez kutlanmas ..
149-148 yllar arasndadr.
220
Ins.v.Perg.15.
221
Malay 1992, s.20.
222
Bkz. Hansen 1972, s.408, d.n.127.
223
Ins.v.Perg.18.

66
ve nitekim Pergamon halk ve meclisi, bu emirlere tmyle uymaktadr.
Bilindii gibi Panathenaia festivali, Atinallar tarafndan Tanra Athena
onuruna Hekatombaion aynn sekizinci gn dzenlenmekteydi.224
Hekatombaion ay, Atik senenin ilk ay olup yaz ortasnda
balamaktayd. Hekatomblarn (yzlerce kurban) kurban edildii
anlamna gelen ay, adn Apollonun klt sfatlarndan birinden alm ve
Apollon iin dzenlenen festival Klasik adan nce Attikada nemini
yitirince de sadece aya adn vermekle kalmtr.225Ayn zamanda bu ay
iinde Panathenaia ve Tanr Kronos iin yaplan Kronia festivali de
vardr.
Atina kentinin en nemli festivali olan Panathenaia festivali,
Athenann doum gn olarak kutlanmaktayd. Ayn zamanda Athena,
tanr ve tanralar arasnda kendisine atfedilen bir gn olan tek
tanrayd.226Panathenaia festivalinde eitli yarmalar ve trenler
yaplmaktayd. Tanra Athenann houna gitmesi ve onurlandrlmas
iin yaplan yarma ve trenler unlard: Al Rapsodistlerle yaplarak,
ilki lir ile ark syleme, ikincisi erkekler arasnda flt eliinde ark
syleme, ncs erkekler arasnda dzenlenen lir alma yarmas ve
son olarak yaplan yine erkeklerin katld flt alma yarmalarndan
olmak zere drt yarmadan oluan mzik yarmasdr.227Bir Yunanl
yazar olan Pollux ise bu yarmalara ek olarak flt deti olabilecei
dnlen ($) bir yarmadan da sz etmektedir.228
Szn ettiimiz bu drt mzik yarmas da Panathaneaia
festivalinin ilk gn yaplmaktayd.229Bu yarmalardan sonra yine
.. IV. yzyla ait yaztlara gre kategoriden oluan Atletizm
Yarmalar yaplmaktayd.230Birinci kategoride olanlar, ikincisinde
sakalsz genler, ncsnde ise yetikin erkekler yer almaktayd.
Sakalsz genler ve olanlar iin bu yarmalar be blmden stadion
(kou), pentatlon (kou, atlama, gre, disk ve cirit atma), pale (gre),
pygme (boks), pankration (boks ve gre karm)- oluuyordu. Bu
yarmalarn sonunda sadece baarl olan iki kiiye dl verilmekteydi.
Yarmalarn sonunda kazananlara dl olarak ilerinde zeytinya

224
Festivalin balama tarihi olarak Rose 1946, s.68; Rose 1970, s.774 ve Parke 1977,
s.33: Hekatombaion aynn yirmisekizinci gnn verirken; Seyffert 1964, s.454:
festivalin ayn ayn yirmidrdnc gn baladn; Gardiner 1910, s.229: festivalin
ayn ayn yirmibeinci gnnden itibaren yapldn belirtmektedir.
225
Parke 1977, s.29.
226
Parke 1977, s.29.
227
Bu yarmalar hakkndaki bilgi yaztlardan renilmektedir, ayrca sz konusu
yarmalarda yarmaclara verilen dller hakknda da bilgi alnabilir; bkz. IG II, 965.
228
Gardiner 1910, s.232.
229
Gardiner 1910, s.232; Parke 1977, s.35; bu yarmalarn drt gn srdn
sylemektedir.
230
IG II 965, 966970.

67
bulunan Panathenaik amphoralar sunulurdu.231Festival yarmalarndan
bir dieri yine yaztlardan rendiimiz Binicilik Yarmalardr.232Sz
konusu yarma; taylar iin araba yar, byk atlar iin araba yar,
sava at yarlar, sava at arabas yarlar, tren at arabas yarlar ile at
zerinde cirit atma yarlar olmak zere alt yarmadan olumaktayd.233
Bir dier yarma kategorisi ise be kavimlik gruplarn
oluturduu hippodrumda yaplan kavimler aras atl yarmalardr.
Ancak dankl bir dv eklinde yrtlen bu yarmalarn hangi gn
yapld bilinmemektedir.234
Panathenaia bnyesinde yaplan dier yarma; olanlar, genler
ve yetikin erkeklerden oluan snfta yaplan ve kazananlara daha
sonra kurban etmeleri iin 100 drahmi deerinde kzlerin hediye
edildii Pyrrhik Korosu ve Danslar Yarmasdr.235
Festivalin dier yarmalar ise Atinaya zg erkeler aras
gzellik yarmas erevesinde yaplmakta olan Euandria236, hakknda
fazla bilgimiz olmayan Fener Yarlar237ayrca Ergastinai (iler)
denilen bir grup gen kz tarafndan Panathenaia festivalinden dokuz ay
nce Athenaya sunulmak zere peplos dikilmesine balanan
Pannykis238 ile festivalin son gn yaplan yine hakknda bilgimizin
kstl olduu Regattalardr.239
Pergamon yaztlarnda240kltn aka tespit edebildiimiz
Tanra Athena Polias, kentin koruyucu tanras ilevine sahip
olduundan dolay ayn ileve sahip olan Tanr Zeus Polieus241ile
ilikilendirilmitir.242levleri asndan birletirilen Zeus Polieusun
Atina Akropolnde bir heykeli ve suna bulunduu ve Zeus Polieus

231
Yarmalar sonunda datlan Panathenaik amphora dlleri hakknda bkz. Gardiner
1910, s.234.
232
IG II 968, 969.
233
Konuya ilikin olarak bkz. Gardiner 1910, s.236237.
234
IG II 1291, 1305b.
235
Bu yarmada yaplan etkinlikler, festivalin dinsel ve yresel zelliklerini gzler
nne sermektedir. Efsaneye gre bu dans ilk defa Titanlar yendikten sonra Athena
tarafndan yaplmtr. Bu dansn gzel bir tasviri Akropolde ele geen bir kabartmada
gsterilmektedir: Sekiz plak adam, balarnda mifer, tek ellerinde kalkanlarla birinin
nclnde dans etmektedirler; bkz. Pyrrik Korosu iin Gardiner 1910, s.239; Pyrrik
Danslar iin ise bkz. Parke 1977, s.36.
236
Gardiner 1910, s.240.
237
Gardiner 1910, s.240.
238
Seyffert 1964, s.454; Parke 1977, s.38.
239
Parke 1977, s.37; Gardiner 1910, s.240241: bu yarmalar hakknda sadece dllere
ilikin baz bilgiler bulunmaktadr.
240
Ins.v.Perg.15, 223, 226.
241
 , ,  ya da & epitheti ile Anadoluda tapm
grmtr, bkz. ahin 2001, s.155, d.n.1991.
242
Farnell 1896a, s.298.

68
kltnn Anadoluda zellikle Pergamon ve Ilionda da tapm grdn
reniyoruz.243
Athena Polias kltnn varln tespit ettiimiz Pergamon
yaztlarnn sunduu bir dier bilgi, Athena Polias rahibelerinin
kendilerine den grevi laykyla yerine getirmi olduklardr.244Buna
gzel bir rnek olarak Tiyatro tabannda 1984 ylnn Mart aynda
bulunarak gn na karlan ve Athena Poliasn rahibelerinden
Bitoyu onurlandran bir yazt gsterebiliriz.245
Sz konusu yazt, Pergamonda Athena Polias kltnn
gstergesi olan en nemli kaynak olup ak mavi renkte olaslkla
mermerden yaplm bir heykel kaidesidir. Genilii 0.565cm, ykseklii
0.48cm, derinlii 0.225cm olan ve zerindeki yaznn karakter
bakmndan -0.0200.028- arasnda deien bir zellie sahip olan bu
kaidenin her iki taraf da dzgn yzeyde olup st tarafta dbel izleri bir
de arkaya doru uzanan kelepe izleri bulunmaktadr. Bu yazt, Tanra
Athena Poliasn rahibesi Bitonun halk tarafndan grevini laykyla
yaptndan dolay onurlandrldn gstermektedir:
Halk, tanrya kar gsterdii layk davran ve dindarl
nedeniyle ayrca 4.Nikephoria festivali kutlamalarnda zerine den
grevi laykyla yerine getirerek kendinden ok eyler veren Athena
Poliasn rahibesi Aristogenosun kz Bitoyu onurlandrmaya karar
verdi.
Hansena gre Athenann bu epitheti, en eski sfatlardan biri
olmasna ramen krallar tarafndan ok kullanlmamtr.246 Polias
sfatyla birlikte Athena ad ilk olarak I. Eumenes dnemine
tarihlendirilen metrik bir yaztta grlr.247Kutsal alandan karlan
ancak krk olduklarndan dolay tanrann adnn yer almad dier
yaztlar248 rahibelerin adn vermesi asndan nemlidir. Ayrca gn
na karlan bu yaztlarda tapnmn ortaya koymaya altmz
Athena Polias kltnn Pergamonda kurumsallam olduunu
syleyebiliriz. nk ad geen tanrann bir tapnan, adna
dzenlenen bir bayram ve grevli rahibeleri vardr.
Polias sfatyla ehirlerin koruyucu tanras olan Athena, ehrin
temelini oluturduu iin evlerin de koruyucusudur.249Bu nedenle
tapna da ehirlerin en emniyetli yerlerinde kurulmutur.250

243
Farnell 1896a, s.298; ahin 2001, s.155; kr. Ins. v.Perg.364.
244
Ins.v.Perg.223 ve 226.
245
Ins.v.Perg.223.
246
Bkz. Hansen 1972, s.406407.
247
Ins.v.Perg.15.
248
Ins.v.Perg.129, 130 ve 250.
249
Smith 1883, s.101.
250
Alt.v.Perg.II.

69
ATHENA NIKEPHOROS (
):
I. Attalosun .. III. yzyln son eyreinde Galatlara kar
kazand byk zaferlerinden sonra Athena, bundan byle artk tipik bir
Pergamon lakabna
Nikephoros (zafer getiren) adna sahip
oldu. Herhalde Pergamon ehrini Kk Asyann Atinas yapmaya
alan I. Attalostur. Ayn zamanda Tanra Athena da Pergamon
ehrinin ba tanras olmay I. Attalosa borludur. nk I. Attalos,
yukarda da sylediimiz gibi, kazand btn zaferlerden sonra
yaptrm olduu zafer antlarnn birounu epithetsiz olmasna ramen
Tanra Athenaya adamtr.251
I. Eumenesin lmnden sonra yerine geen yeeni I. Attalos, o
zamana kadarki Pergamon yneticilerinin tersine Galatlara vergi vermeyi
reddetmitir.252 Bu durum karsnda Tolistobogi kabilesine mensup
Galatlardan oluan bir Galat ordusuyla Pergamonun dousundaki
Kaikos Irmann kaynanda yaplan sava I. Attalos kazanmtr.253I.
Attalosun Galatlar zerindeki sz konusu bu zaferi Pergamon
Akropolndeki Athena Tapnanda bulunan heykel kaideleri
zerindeki yaztlarda bildirilmektedir.254Tanra Athenaya adanm bu
kaidelere ilikin yaztlar, Tolistobogilerle Kaikos Irma kaynaklarnda
.. 241/240 ylnda karlaan I. Attalosun yapt sava betimler.255
Tapnak evresinde bulunan dier yaztlarda256ise Galatlara kar
dzenlenen sefer hakknda daha detayl bilgiler vardr. Zeus ve Athena
adna adanm dier bir adak257ise I. Attalosun Antiokhos Hieraksa
kar Kariadaki Harpasos Irma nlerinde kazand sava anlatr. Esas
ant ise yedi tane yazt tar: Bunlardan biri kazanlan zaferlerdeki
yardmlarndan dolay Athenaya adanan kran armaanlar ve
kurbanlara ilikindir.258Dier yaztlarda259ise srasyla, Attalosun elde
ettii u zaferler anlatlmaktadr; Tolistobogilere kar Kaikos Ovasnda
kazand zafer;260 yenilginin cn almak iin hazrlanan Tolistobogiler
ile Ankyra, Gordion ve Pessinus evresinde bulunan dier bir Galat
kabilesi olan Tektosaglarla Kk Asyada bulunan Aniokhos
Hieraksn birleik gcne kar .. 238/237 ylnda Pergamonun
gneyinde yer alan Aphrodite Tapna nlerinde kazanlan zafer261gene

251
Ins.v.Perg.20-29, 38-39, 47, 250.
252
Polyb. XVIII.41.7; Strab. XIII.4.2; Liv. XXXVIII.16-17, 21.3; Paus.I.8.1.; 25; 2.
253
Strab. XII.8.3; XIII.1.70.
254
OGIS 269; 271.
255
OGIS 269; 271; Ins.v.Perg.20, 24=OGIS 276.
256
Ins.v.Perg.21-29=OGIS 273-280.
257
OGIS 271.
258
OGIS 273.
259
Ins.v.Perg.21-28=OGIS 273-279.
260
Ins.v.Perg.20=OGIS 273-279.
261
Ins.v.Perg.23=OGIS 275.

70
mcadeleye devam eden Aniokhos Hieraksa kar Hellespontos
Phrygias262ile Lydia topraklarndaki Koloe Gl yaknnda263ve
Kariada264 kazand zaferler; nihayet Lysias ve II. Seleukos
Kallinikosun yerine geen III. Seleukos Soterin dier generallerine
kar kazand zafer.265 Baka bir yazt266ise Antiokhos Hieraks ve
Galatlara kar kazanlan zafer ansna I. Attalos Soterin generalleri ve
askerleri tarafndan Zeus ve Athenaya adanm olan Attalos heykeline
ait bir kaidenin zerinde yer almaktadr.
I. Attalosun Galatlara kar kazanm olduu zaferlerden sonra
sz konusu kraln kazand bireysel baarlarnn yazld ufak
kaideler267bundan byle tipik bir Pergamon lakabna yani Athena
Nikephorosa ve Zeusa adanmtr. Sz konusu kaidelerin krk olmasna
ve yaztlarn tam olarak okunmamasna ramen I. Attalos dnemine
tarihlenen bu yaztlarn tanklna dayanarak Pergamonda Athena
Nikephoros kltnn varln ortaya koyabilmekteyiz.
Pergamonu ikinci bir Atina yapmak isteyen Attalosun Galatlara
kar zaferinden sonra Athena yeni bir epithet kazanr. Athena bundan
byle Zafer Getiren Tanra anlamna gelen Athena Nikephoros
(
) adyla yerel bir zellik kazanr. Attalos
hanedanlnn ve Pergamonun Athena Polias olarak tannan Athena,
baaryla sonulanan zaferler nedeniyle artk Nikephoros epithetiyle
adlandrlr. Farnelle gre Athena Nikephoros, zafer tanras olarak
stnln Atinada zaferin personifikasyonu olarak tannan Athena
Nikeden () almaktadr (Res. III-IV).268
I. Attalos kazand zaferleri yaptrd grkemli propaganda
antlaryla kutluyordu. .. III. yzyln son eyreinde Galatlara kar
kazand byk zaferin onuruna Athena Nikephoros adna .. 220
yllarnda Nikephorion adnda yeni bir tapnak yaptrd.269ok zengin
sanat eserleriyle tefri edilen tapnak, bunu izleyen srede kent dnda
bulunmas nedeniyle Pergamon krallnn yapt savalar srasnda iki
kez tahrip edilmitir. Bu tapnak youn aratrmalara ramen imdiye
kadar bulunamamtr.
I. Attalos tarafndan kazand zaferlerin ansna yaptrlan
Nikephorion, zafer getiren Athenaya yani Athena Nikephorosa
adanmt. yle anlalyor ki, Nikephorion lts ile Asklepiona
ulam, belki de onu geride brakmtr. Nikephorionun lokasyonu, ilk

262
Ins.v.Perg.22=OGIS 274.
263
Ins.v.Perg.27=OGIS 278.
264
Ins.v.Perg.28=OGIS 279.
265
Ins.v.Perg.29=OGIS 277.
266
Ins.v.Perg.29=OGIS 280.
267
Ins.v.Perg.33-37, 58; OGIS 271-272.
268
Farnell 1896a, s.311, d.n.38 ve 97.
269
Polyb. XVI.1.6; XVIII.2.2; 6.4; kr. Magie 2001, s.100, d.n.26.

71
arkeolog kuandan beri Amphitiyatronun gneyinde Musala mezarlk
tepesinde tahmin edilmektedir. E. Boehringer, 1958 ylnda orada uzun
sondajlar yaparak byk bir arama faaliyeti srdrmtr. Ne yazk ki,
bu arama almalar arzu edilen baary salamamtr.270
Ancak arkeolojik malzemelerin tersine yaztlar ve yazl
kaynaklar Nikephoriondan sz etmektedir (Yazt III).271Daha .. III.
yzylda olmas gereken kuruluu konusunda tam bir bilgi yoktur. Dier
bir ifadeyle, yaztlar Pergamondaki Athena Nikephoros tapnmnn
varln ortaya koymaktadr, ancak arkeolojik malzemenin eksiklii ya
da sunduu veriler asndan yetersizlii kutsal alann kuruluu hakknda
tam bilgiler vermekten yoksundur. Muhmetelen I. Attalos, bu kutsal yeri
Galatlara kar kazand zaferden sonra yaptrmtr (.. 220).272
Kaynaklarda kutsal yerin ok sayda tapna ve suna, bir
temenos duvar ve kutsal bir korusunun olduunu gryoruz. Daha nce
de ifade ettiimiz gibi sz konusu kutsal yer Hellenistik dnemde iki kez
tamamen tahrip edilmi ve tekrar kurulmutur. lk ykm, .. 201 ylnda
Makedonia Kral V. Philippos tarafndan Anadolu Seferi srasnda
gerekletirilmiti. Philippos, Rhodos Cumhuriyeti ve Pergamon Krall
ile yapt deniz savandan ar kayplarla ayrlmt. Bunun zerine
ordularyla Pergamon topraklarna girer, ancak Pergamonun zaptnn
kolay olmayacan anlaynca civardaki tm korumasz yerleimlere ve
bu arada tapnaklara saldrr. Bu saldrlar srasnda kent suru dndaki
Nikephorion ile Aphrodision yerle bir edilmi ve bu tapnaklara ait olan
baz kutsal korular yaklmt.273yle anlalyor ki, II. Eumenes .. 182
ylnda Nikephoria festivallerini tesis etmeden nce yaplan yeniden
inasn ve kutsal korunun tekrar oluturulmasn stlenmitir.274
Pergamonda klt olan Athena Nikephorosun nemini
vurgulayan yaztlardan iki tanesi, .. 182 ylnda Nikephoria festivalini
dzenleyen II. Eumenes dnemi hakknda ve Pergamonun siyasi
ilikileri hakknda bilgiler sunmas asndan ok nemlidir. Yaztlardan
ilki Pergamon ve Rhodos donanmasnn Sparta Kral Nabisi .. 195
ylnda yenilgiye uratmasnn zaferine Pergamona dnen II.
Eumenesin Athena Tapnana diktirdii bir ant kaidesinde yazl olan
adak yaztdr:
Kral Eumenes, Romallarla ve dier dostlar ile Argos ve
Messeniallar kendine tutsak eden Lakonial Nabise kar yapt

270
Ohlemutz 1968, s.35vd; Boehringer 1959, s.121vd.
271
Schalles 1985, s.5vd (Kurulu tarihi iin), 16 ve 20; Alt.v.Perg.VIII.1; Ins.v.Perg.60,
62, 64, 160, 167.
272
Jhrens 1981, d.n.572.
273
Polyb. XVI.6; XVIII.2,2, 6.4; Magie 2001, s.100, d.n.26; Hansen 1972, s.407,
d.n.115, s.54; Malay 1992, s.40; Radt 2002, s.241.
274
Radt 2002, s.7781.

72
savata elde ettii ganimetleri Athena Nikephorosa adak olarak
sundu.275
kinci yazt ise ayn zaferden sonra Eumenesin askerlerinin kraln
heykelini diktirerek bu heykelin kaidesine yazdrdklarndan oluan
onurlandrma yaztdr.
Lakonial Nabise kar yaplan savata kendisi ile birlikte
Yunanistana yelken aan askerleri, gsterdii kahramanlktan dolay
Kral Eumenesin bu heykelini diktirdiler.276
Sz konus bu iki yazt, Athena Nikephorosun Pergamon
pantheonundaki varlna iaret etmekle birlikte Hellenistik dnemde
Pergamon krallnn siyasi hayatndan bir kesit sunmas asndan da
nemli bilgiler sunmaktadr. II. Eumenes dnemine ait bir baka yazt,
Magnesia ad Sipylum kentinin hemen kuzeyinde meydana gelen ve tarihe
Magnesia Sava olarak geen sonucuyla da Anadolunun kaderini
deitiren Pergamon kralnn zaferinden sz eder.
Kral Eumenes ve kardei ile yaplan antlama gereince karya
geerek, Lydiadaki Phrygos nehrinin kysnda Antiokhosa kar
yaplan savaa katlan Akhaial askerler, yiitlii, cesareti ve kendilerine
gsterdii iyi niyetinden dolay, Kral Attalosun olu Attalosun bu
heykelini Athena Nikephorosa sundular.277
Sz konusu bu yazt, Magnesia Savann zaferinden sonra
Pergamona dikilen antlardan gnmze kalan bir heykel kaidesinin
zerinde bulunmaktadr.
Pergamon tahtna geen Kral II. Eumenes, sadece babasndan
miras ald snrl byklkteki bir krall, Hellenistik dnyann en
geni lkelerinden biri haline getiren kral olarak tarihe isim yapmakla
kalmaz ayn zamanda .. 182 ylnda Nikephoria festivalini tesis eden
kral olarak da sayg grr.278II. Eumenes tarafndan Prusias zaferinden
sonra Athena Nikephoros onuruna tesis edilen Nikephoria festivali,
Delphoi ve Olympiadaki yarmalara e tutulan mzik, spor ve agonlarla
sslenmitir. II. Eumenes, savalardaki baarsn salamlatrmak,
krallnn varln devam ettirmek ve devlet kurumuna olan gveni
salamlatrmak amacyla tesis ettii Nikephoria festivalini tantmak
amacyla eitli toplumlara theoroi (tanr szcleri) gndererek onlar
festivale davet etmitir. Ayn zamanda Nikephoriann da nceden
szn ettiimiz gibi iki Pan-Hellenik festivalle eit tutulmasn
istemitir.279

275
Ins.v.Perg.60.
276
Ins.v.Perg.61.
277
Ins.v.Perg.64.
278
Nilsson 1906, s.93; Ziehen 1937, s.307309; bkz. Radt 2002, s.241; Hansen 1972,
s.119.
279
Syll.3.629630; bkz. Hansen 1972, s.407.

73
 Pergamondaki Nikephoria festivali hakkndaki bilgilerimizin
birounu Athena Nikephorosun rahibesi olan Metris onuruna Pergamon
halknn sunduu bir onur yaztndan renmekteyiz (Yazt V).280Sz
konusu yaztn sunduu bilgiler, Athena Nikephorosun rahibesi Metris
hakkndaki bilgilerin yan sra .. 167/166 yllarnda Nikephoria
festivalinin dokuzuncu kutlamasnn yapld hakkndadr. Ayn yazt
bize Athena Nikephorosun rahibesi Metrisin Artemedorosun kz
olduunu ve iki yl sre ile rahibelik yaptn da bildirir. Nikephoria
festivalleri ylda bir kutlanmakta ve birka gn srmekteydi. Bunun
sonucunda Metris rahibe olmarak bir festivalde grev yapm
olmaldr.281
Pergamonda klt olan tanrlar arasnda Athena Nikephorosun
ve onun onuruna dzenlenen Nikephoria festivalinin nemini vurgulayan
epigrafik kaynaklara verilebilecek bir dier rnek de Gymnasiarkhos
Diodoros adna yaplan onur yaztlarndan biridir. Bu yaztn verdii bilgi
ise Nikephoria festivalinde doum yapmam iki inein kurban edildii
hakkndadr.282Festivalde srlar, koyunlar ve domuzlar kurban
ediliyordu. Nikephoriada yaplan kurban treni az ok btn antik kutsal
yerlerde olduu gibi yaplyordu yani sunak nnde (herhalde
merdivenin alt basamanda) ldrlyor ve en iyi paralardan bazlar
esas adak sunanda tanrlar iin yaklyordu, geriye kalan etler lene
katlanlara datlyordu.283
Athena Nikephoros adna yaptrlan Nikephorion kutsal alannn
ikinci ykm, .. 155 ylnda Bithynia Kral II. Prusiasn elinden
olmutur. Bu sefer de kent surlar dnda korumasz duran bu tapnak ve
koru tahrip edilmi, heykel ve klt tasvirlerinin hepsi alnmtr. Yaplan
kazlar srasnda iki ykmdan gnmze birka krk dkk moloz
paralar dnda hibirey kalmamtr. ok youn aramalara ramen bu
tapnak imdiye kadar bulunamamtr.284
Sonu olarak Nikephorion kutsal alanna ilikin arkeolojik
verilerin az olmasna ramen Athena Nikephoros kltnn Pergamonda
tapnm grdn elimizdeki mevcut epigrafi kaynaklar ortaya
koymaktadr. Ayrca mevcut kaynaklar Athena Nikephoros onuruna
Pergamon kentinde Nikephoria festivalinin285kutlanmas ve sz konus
festival hakknda aklamalar iermesi asndan da ok nemlidir.
te bu balamda epigrafik malzeme bizlere arkeolojik
almalardan daha fazla bilgi sunmaktadr.

280
Ins.v.Perg.167.
281
Hansen 1972, s.408; Nilsson 1906, s.93.
282
Drpfeld et al. 1904, s.152, II, 5051.
283
Radt 2002, s.172.
284
Radt 2002, s.158, 327.
285
Pergamonda Tanra Athena Nikephoros adna dzenlenen Nikephoria festivaline
ilikin bilgiler iin ve nemli kaynakalar iin bkz. Magie 2001, s.99100, d.n.26.

74
ATHENA AREIA ( $):
Hellen ncesi dnemde de kutsand kuvvetli delillerle
kantlanm olan Tanra Athena, Hellas ve Boetia blgelerindeki Atina
kentlerinin kurucu tanras olarak tapnm grmtr. Ayrca Hellasn
birok blgesinde, kolonilerinde ve adalarnda da tapnlmtr.286
Tanra Athenann klt en bata Hellas olmak zere douya
doru Ege Adalar, Anadolu ve Suriye, batya doru ise Sicilya, talya ve
hatta spanyaya kadar yaylmtr.287Antik yazar Homerosun verdii
bilgiler, birok kahramanlk efsaneleri ve ele geen yaztlar Athena
kltnn evrenselliini kantlamaktadr.288 Hansene gre Auge
tarafndan getirilen Athena klt Pergamonda kabul grmtr.289
Telephos frizinin bir sahnesinde de tanrann tapnm
resmedilmitir.290Ancak tanrann Pergamon yaztlarnda adnn daha
ge dnemlerde gemesi bilim adamlarnca u ekilde aklanmaktadr:
Athena klt, Pergamona ya ge bir zamanda girmi ya da tanra
blgede uzun zaman heykeli ve tapna olmadan tapnlmtr.291
Pergamon kentinde ncelikle neredilmi yaztlar nda kltn
tespit edebildiimiz tanrann blgede Athena Areia ( $)
epithetiyle de tapnm grd ortaya karlmtr. Areia sfatndan
dolay Tanr Ares ile balantl olan tanrann ad, ele aldmz
Hellenistik dnem zaman dilimi iinde sadece bir yaztta gemektedir.292
I. Eumenesin Sardeis yaknlarnda I. Antiokhosa kar kazand
zaferden sonra Pergamon hanedanlnn ulat snrlar korumak zere
Ida Dann yamacna bir ileri karakol kurulur ve buraya kurucunun
ansna Philetaireia ad verilir. Ayn ekilde doudan gelebilecek
tehlikelere kar olmak zere de bugnk Selikli yaknlarnda Attaleia
olarak adlandrlan bir askeri koloni kurulur. I. Eumenes dneminde
Pergamon egemenliine girmi olan Yukar Kaikos Vadisinde bulunan
ve .. 252den hemen sonrasna tarihlenen bu yazttan o dnemde
Philetaireia ve Attaleia adl askeri kolonilerde bulunan cretli askerlerin
Pergamona kar bir isyan balattklar ve bylece I. Eumenesden
nemli tavizler kopardklar anlalmaktadr.
Pergamondaki Athena Areia kltnn gstergesi olan tek ve en
nemli kaynak, I. Eumenes dnemine ait mermer bir steldir. cretli
Askerler Yazt adn da alan bu yazt, 1883 ylnn Kasm aynda gn
na karlmtr. Sz konus yazt tek olmas nedeniyle hem Pergamon

286
Bkz. Nilsson 1925, s.27vd; Nilsson 1950, s.490vd; Guthrie 1975, s.880vd.
287
Farnell 1896a, s.258vd.
288
Hom. Hymns, 1970, s.137-138; Hesiod., Theogonia 1977, s.105-140.
289
Hansen 1972, s.406; Ins.v.Perg.156.
290
Alt.v.Perg.III.2, res. XXXI.
291
Fritze 1910, s.3538; kr. Alt.v.Perg.I.2.170.
292
Ins.v.Perg.13=OGIS 266.

75
krallnn ordu yaps hem de Athena Areia kltn saptamak ve
deerlendirmek asndan yaplan aratrmalarda temel kaynak olmutur.
cretli Askerler Yazt, I. Eumenesin Sardeiste Antiokhosa
kar giritii savatan zaferle kmas sonucu Pergamon kalesini yeniden
glendirmesi ayn zamanda snrlarda kaleler yaptrd bir dnemde
Ida eteklerinde Philetaireia ile Lydia tarafndaki Attaleia kaleleri- bu
kalelerdeki cretli askerlerin baz dileklerini kendisine sunduklar bir
yazttr.293
Sz konusu yazt blmden olumaktadr:
I. Blm: Eumenes, Philetaireia ve Attaleia kalelerindeki
askerlerle bir antlama yapyor.
II. Blm: Askerler ve subaylar, I. Eumenese kar bal
kalacaklarn bildiriyorlar.
III. Blm: Kral Eumenes, sznde duracana ilikin tanrlar ve
Athena Areia adna yemin ediyor.
Athenann Areia sfatyla adnn birlikte kullanld bu yaztta
yer alan cretli askerlerin dilekleri unlard:
1-cretli askerlere verilmekte olan rn ve eya yerine para
verilmesi,
2-Bir yln on ay zerinden hesap edilerek, aylklarn ona gre
denmesi,
3-Emekliye ayrlanlara da ayn cretin verilmesi,
4-Herhangi bir asker grevde veya emekli iken lrse, cretinin
ocuklarna verilmesi,
5-Askerlerin 44 yanda emekliye ayrlmas ve eyalaryla birlikte
istedikleri yere gitmekte serbest olmalar,
6-Drt ay sren isyan zamanlarna ait cretlerin verilmesi.
7-Rtbe ve ykselilerinin bir temele balanmas.
I. Eumenes, koullar ar bulmakla beraber kabul eder ve yasa
maddeleri mermer bir stel zerine yazlr. Ayrca Athena Areia adna
yemin etmek suretiyle de askerlerin ball salanm olur (.. 248).
Tanra, Areia sfatyla bir sava tanras olmas nedeniyle Ares
ile balantl olarak dnlmektedir. Athenann sava tanras olmas
bilinen en nemli zelliklerinden biridir, ancak savatan Ares ve Eris
kadar zevk almamaktadr.294
Athena, sava kartc ve savan kkrtcs olarak deil, daha
ok dmnlardan koruyan ve kahramanlar savunan bir tanra olarak
karmza kmaktadr.295Ares ise Zeus ile Herann tek meru oludur.
O, tam anlamyla acmasz bir tanryd ve atmalara, savalara kar
sevgi beslerdi. Vahi ve kavgacyd, atmaya eilimi adalet aradndan

293
Ins.v.Perg.13.
294
Roscher 1965, s.679; Graves 1960, s.96; Smith 1883, s.101: Sava Tanrs Ares ve
kz kardei kavga tanras Eris iin bkz. Grimal 1997, Ares: s.8485; Eris: s.182.
295
Graves 1960, s.96; Grimal 1997, s.107108.

76
deil, srf atma zevkindendi.296Athena, kahramanlarn koruyucusuydu
ama sava tanras deildi, tersine Ares ile tam ztt. Yani Athena, akln
ynettii sava simgeledii halde, Ares, lgn sava, kr krne
arpmay, amasz kym simgeler. Athena hep savaan kahramanlarn
yannda oldu, onlara yardm etti. Tanrann bu zellii en iyi Iliadada
tanmlanmaktadr. Athena burada Troia Savann nde gelen
karakterlerinden biridir. Diomedes,297Odysseus,298Akhilleus299ve
Menelaos300gibi kahramanlara dvte ve maceralarnda yardm eden
onlar zafere ulatran Athena, ayrca Herakles, Perseus ve Bellerophon
gibi kahramanlarn da yardmna komutur. Kahraman Heraklese 12
grevi yerine getirirken yardm etmi,301Perseusa Gorgonu ldrmeye
giderken yardm etmi ve Bellerophona ise ryasnda grnerek
Pegasusu ehliletirmesi iin altn koumlar vermitir.302
Tanra bu sava zelliinden dolay deiik yerlerde deiik
sfatlarla anlmakta303Pergamon kentinde de Areia epithetiyle
tannmaktadr. Ancak blgedeki malzemelerin eksiklii sz konusu
yerlemede Athena Areiann sergilemi olduu karakterin
deerlendirilmesini zor bir hale getirmitir.
ATHENA TRITOGENEIA ( &):
Tanra Athenann Tritogeneia (&) formundaki
epithetine Pergamonda yaplan kazlar sonucunda 1879 ylnn Eyll
aynda gn na karlan kk bir yazt zerinde rastlanmtr (Yazt
I).304
Athena Tapnann malzemeleriyle yaplm olan Bizans
Klisesinin duvarlar yklnca iinden birok antik kalntlar kmtr.
Bunlardan krk bir stun paras zerinde bulunan yaztta u ifade
okunabilmektedir:
[---] []
7&[] |
&)  $
& 
Bunu Artemonun olu (Deippos)
senin iin dikti
Ey Tritondan doan Tanra
Athenann sfatlarndan biri olan Tritogeneia kelimesinin
kullanm Homeros zamanna kadar gitmektedir.305 Rhodoslu

296
Agizza 2001, s.60.
297
Hom., Iliada V.1-36.
298
Hom., Iliada II, 166-182.
299
Hom., Iliada XXI, 284-298; XXI, 349-356; XXIII, 768-784.
300
Hom., Iliada IV.7-23.
301
Graves 1966, s.118, 194197; Grimal 1997, s.251281.
302
Graves 1966, s.118.
303
Hom. Iliad IV.515; VIII.39; XXII.183.
304
Ins.v.Perg.2.
305
Hom. Iliad IV.515; 8.39; 22.183.

77
Apollodorosta okuduumuza gre Tanra Athena ocukluunda
Libyadaki Tritonis glnn tanrs Triton ($) tarafndan
bytlmtr.306Pausanias ise Athena tapnann harebelerinin Attika
ile Phokis arasnda bulunan Boiotiadaki Triton glnn kysnda
olduunu ifade eder.307Homeros da tanray Libyadaki Tritonis glyle
olan ilgisinden dolay Tritogeneia olarak adlandrr.308Peloponnesin
Argolis blgesinde yerlemi ve daha sonra eitli yerlere gm bir
kavim olan Pelasg inanna gre ise Tanra Athena, Libyadaki Tritonis
gl kenarnda domu ve Libyal su peresi nymphalar tarafndan
bulunarak bytlmtr.
Athenann sahip olduu ok saydaki sfatlardan biri olan
Tritogeneia sfat Athenann bir su kenarnda veya gl kysnda deil
tanrann dorudan sudan doduunu belirtmektedir.309
Sonu olarak Pergamon kentindeki Athena Tritogeneia (
&) kltne ilikin epigrafik ve arkeolojik malzemelerin
eksiklii ya da sunduu veriler asndan yetersizlii, sz konusu
yerlemede tanrann sergilemi olduu karakterin deerlendirilmesini
zorlatrm hatta imknszlatrmtr.
ATHENA PALLAS ( ):
Pergamon kentinin ba tanras Athenann douuna ilikin
mitler sayca fazla olmakla birlikte bu mitlerin her biri tanrann isminin
yannda yer alan sfatlarla ilikilidir. Douuyla ilgili mitlerin ok sayda
olmas ayn zamanda ierik asndan birbirleriyle elikili olmasna
neden olmutur.310Btn bu mitleri gz nnde bulundurduumuz vakit
Athenann douu hakknda kesin bir sonuca varmamz olanakszdr.
Fakat bu mitlerdeki ortak noktalara dayanarak bir takm fikirler ileri
srmek mmkndr. Milerdeki en nemli ortak noktalardan bir tanesi,
Athenann kafadan kmasdr. Gerek Homerosun anlatmndaki
Zeusun tek bana Athenay dourmas gerekse Girit mitindeki buluta
sakl olan Athenann311Zeus tarafndan kafa darbesiyle kartlmas,
onun akl tanras olduunu kantlamaktadr. Dier taraftan annesi
Metisin de tanrann bu zelliine katksn unutmamak gerekir.

306
Rhodoslu Apollonios Skoller I.109 (Berlin, 1935).
307
Paus. IX.33.7.
308
Hom. Iliad IV.515; VIII.39; XXII.183.
309
Roscher 1965, s.675676; Rose 1970, s.138.
310
Homeros iirlerinde Athenann Zeusun kafasndan sava lklar atarak altn
sava giysileri iinde ktn anlatmaktadr; bkz. Hom. Hymns 1970, s.137138;
Hesiodos ise Theogoniasnda Zeusun ilk kars olan Metisin Athenann annesi
olduunu belirtmektedir. Bilge tanras Metis tam douraca srada Zeusun gzel
szlerine kanp, Zeus tarafndan yutulmutur. Daha sonra Zeus, akr gzl Athenay
kendi kafasndan karr; bkz. Hesiod. Theogonia, 1977, s.105vd.; dier mitler iin de
bkz. Grimal 1997, s.107-109; Farnell 1896a, s.258vd.
311
Graves 1966, s.118.

78
 Mitlerin ikinci ortak noktas, Athenann doumundaki Zeusun
yani erkek karakterin roldr. Kadnn dourgan olmasna ramen bu
ikinci planda kalm ve erkek karakter tanraya zelliini vermesi
bakmndan n plana kmtr. Athenann sava bir karaktere sahip
olmasn da buna balamak mmkndr.
Athenann sahip olduu en nemli sfatlardan biri de Pallas
()dr. Pallas kelimesi Hellen dilinde vurmak veya kz
anlamna gelmektedir.312Sava tanras ve bakire bir tanra olmas
nedeniyle her iki anlam da nemlidir. Pallas genellikle Tanra
Athenann ritel sfatdr. Tanra, ou kez, Pallas Athena adyla anlr.
te yandan ge dneme ait bir efsanede tanradan ayr olarak Tanr
Tritonun kz olan bir Pallasn hikyesi anlatlmaktadr; Apollodorosta
okuduumuza gre Tanra Athena, ocukluunda Tanr Triton
tarafndan bytlmtr. Tritonun da Pallas adnda bir kz vard. ki
kk kz, sava sanatn birlikte reniyorlard. Ama gnn birinde
aralarnda kavga kt. Tam Pallas, Athenaya bir darbe indirmek
zereydi ki, kz iin korkuya kaplan Zeus, aegisini Pallasn nne
koydu. Pallas, korktu ve Athenann indirdii kar darbeden kendini
koruyamad. Pallas lmcl bir yara alarak yere dt. Suunu kabul
eden Athena, kendini affettirmek iin arkadana benzer bir heykel
yaparak onu aegis ile donatt.313
Pergamonda Athena Pallas kltnn gstergesi olan tek ve en
nemli kaynak beyaz mermerden yaplm krk bir altlk kapadr. Sz
konusu yaztn (Yazt II)314ykseklii 0.175cm, genilii 0.527cm ve
zerindeki harf boyutu 0.009cmdir. Yaplan kazlar srasnda 1879
ylnn baharnda gn na karlan yazt, Bizans duvarnn ykntlar
altnda bulunmutur.
Sz konusu yaztn nyz ksmen fazlasyla krk olup
okunabildii kadar ile tanradan

] [$]
]$ [] *  
 7&[] )
&.
---  Y$----------  Z
---------------------] [
----- [------?]* 1 N[]*---
----------------------------------315
Byk Zeusun kz Pallas eklinde sz edilmektedir.

312
Roscher 1965, s.675; Graves 1960, s.4546; Graves 1966, s.117.
313
Bkz. Grimal 1997, s.593594.
314
Ins.v.Perg.14.
315
Merkelbach & Stauber 1998, s.590; Syll.335: sz konusu yazt, Aristonikosun
saldrs sonucunda esir derek daha sonra kurtulan biri kii tarafndan Byk Zeusun
kz Athena Pallasa teekkr niteliinde sunulan bir yazttr.

79
 Sonu olarak Athena Pallas kltne iaret eden bu yaztn
sunduu bilginin dnda tanrann kltn gsteren baka bir yazt
bulunmamaktadr.
eitli epithetler altnda Pergamonda klt bulunan Tanra
Athena ayn zamanda nmizmatik veriler nda da blgede kltn
saptayabildiimiz bir tanradr.316
.. 310283 yllarna tarihlendirilen Krallk ncesi sikkelerinin
nyznde Athenaya ati ba tasvirleri yer almakta; arkayznde ise
lejandn yan sra Palladium, boa ba, sarmak yapra, bayku v.b.
motifler bulunmaktadr. Krallk ncesi bastrlan altn sikkenin
nyznde, antik sanat tasvirlerinde ve sikkelerde genellikle Athena ile
grntlenen miferli Athena ba, gerdanlkl ve kpeli, arkayznde ise
ayakta mzran dmana kar kaldrm, kalkann ileri srm etrafna
kahramanca korku salan koruyucu Athena Pallas simgeleyen Palladium
vardr (Lev. I. no.3). Ayn dneme ait darp edilen bronz sikkenin
nyznde; sola bakan miferli ve zafer iareti olarak kullanlmakta olan
elenkli Athena ba, arkayznde yz yze iki boa ba, stte ar, altta
lejand bulunmaktadr (Lev. I. no.5). Krallk ncesi bronz
sikkeleri nyzlerinde tadklar Athena tasvirleri asndan benzer
grnmektedir. Gze arpan fark sikkelerin arkayznde boa ba ile
birlikte simgelenmekte olan sarmak yaprann (Lev. I. no.6) ve
baykuun (Lev. I. no.8) deiken olmasdr. Ancak nemli olan sz
konusu sikkeler zerinde Athenann karakterine k tutabilecek bir
semboln bulunmasdr.
Athena kltnn yapsnn ve tanrann sergilemi olduu
kimlii deerlendirebilmek amacyla ele alnan nmizmatik kaynaklar
iinde 150 yl sren Krallk dnemi sikkeleri nemli bir yer tutmaktadr.
nk tanra bu dnemde eitli formlarda resmedilmitir. Philetairos
dneminde ba diademli olarak resmedilmi, arkayzde ise miferli
Athena tahtta oturmu kalkan nnde mzrak tutmaktadr. Tanrann
kolunun stnde sarmak yapra, arkada (Philetairou)
lejand ve yay bulunmaktadr (Lev. I. no.12). Philetairos, Pergamonun
hkimi olduu halde Seleukoslara bal olduundan bunun gstergesi
olarak I. Seleukos portresinin resmedildii bu sikkeyi bastrmtr. Ayn
zamanda Pergamon ba tanras Athena olduu halde Seleukoslarn
koruyucu tanrs Apollona ait olan yay motifi de kullanlmtr. Sz
konusu yay motifi ancak Philetairos bakmndan nem tamaktadr.
Krallnn ikinci ylnda Seleukosun olu ve halefi Antiokhosu
Sardeis civarnda malup eden I. Eumenes, Pergamon krallnn
bamszln bastrm olduu inklp sikke tipiyle ilan etmitir. Bu
dnem sikkelerinin nyznde kralln kurucusu tanrlatrlm
Philetairos ba, krallk iareti olan diadem ile resmedilmitir,

316
Head 1911, s.532536; Seaby 1996, s.125; Tekin 1994, s.105vd.

80
arkayznde ise miferli oturan Athena, kalkan nnde mzrak
tutmakta, kolunun altnda sarmak yapra, arkada yazs
ve yay bulunmaktadr (Lev. I. no.13). Athenann kalkannda Medusa
ba, iskemlesinde Sphenk resmi vardr. Sikke zerinde yer alan sarmak
yapra ise Philetairos sikkelerinde ortaya km ve I. Attalos zamanna
kadar da kullanlmtr. Ancak baz sikke tiplerinde sarmak yapra
elenk ile deitirilerek kullanlmtr. I. Eumenes dnemine ait dier bir
sikke rneinin nyznde kenarlar noktal, diademli ve zeytin dalnda
elenkli Philetairos ba, arkayznde ise oturan Athena figr ile nceki
sikke tasviri ile benzerlik tamaktadr (Lev. II. no.1). Sz konusu
sikkede Athenann sa kolu altnda bulunan harf veya monogramlar
daha ok sikke basan sorumlu memurun adn ifade etmektedir.
Galatlara kar kazand byk zafer zerine kral unvann alan
I. Attalos tarafndan bastrlan sikkelerde I. Attalosun zaferleriyle
Athena heykelinde nemli bir deiiklik yaplmtr. Kral tarafndan
bastrlan bu sikkenin nyznde elenkli Philetairos ba, arkayznde
miferli Athena oturmakta, kalkan arkada ve yay vardr, nde
yazs ve sarmak yapra, elinde ise elenk vardr (Lev.
II. no.2). Silahlar elinde savaa hazrlanan Tanra imdi dinlenen (zafer
getiren) durumuna girmitir. Nike ile karakterize edilen Athena
Nikephoros bu kez zaferi temsil eden elenk ile karakterize edilmitir. Bu
ekil, kralln sonuna kadar devam ettii halde II. Eumenes ile II.
Attalos devri sikkelerinde baz deiiklikler olmutur (Lev. II. no.47).
Pergamonun en parlak devrini yaam olduu II. Eumenes
dneminde bastrlan sikkelerin nyz hep ayndr: elenkli ve diademli
Philetairos ba bulunmakta, arkayzlerinde ise Tanra miferli
oturmakta, kalkan arkada ve lejand bulunmakta, gze
arpan fark hurma dal (Lev. II. no.4) ile bolluk ve barn sembol
bereket boynuzu (Lev. II. no.6) kullanlm olmasdr.
II. Attalos tarafndan kartlan gm sikke de bir nceki sikke
(Lev. II. no.6) ile hemen hemen ayndr (Lev. II. no.7). Ancak II. Attalos
zamanna ait olduu dnlen byk ve yass sikkelerin zerindeki
iilikte bir gerileme grlr. Sandalyenin aslan aya ile Philetairos ba
bunlar arasndadr.
Krallk dneminde bastrlan bronz sikkelerde zellikle ilk kral
Philetairos, I. Eumenes ve I. Attalos- zamannda sikke nyznde
miferli Athena portresi resmedilmi, arkayzde ise yay ve
yazs bulunmaktadr (Lev. III. no.4).
II. Eumenes bronz sikkelerinin nyznde miferli Athena ba,
arka yznde ise gksel bir motif olan sekiz huzmeli yldz ve
yazs yer almaktadr.
II. Attalos tarafndan darp edilen bronz sikkelerin nyznde
Athena ba, miferli olarak resmedilmi, arkayznde ise
lejand, tanrann kent zerindeki hkimiyetini simgeleyen asa yani

81
thyrsos (Lev. III. no.8) ya da kvrlm bir ylan vardr (Lev. III. no.10
11).
Pergamon hanedanlnn son kral III. Attalos zamanna ait sikke
durumunu tespit etmek ok gtr. Belki de devlet ileriyle uramayan
bu kral zamannda sikke de baslmamtr.
III.4.APOLLON KLT
Pergamonda Apollon kltn ve karakterini deerlendirmek
amacyla yaplan almada ele alnan arkeolojik bulgular ounlukla
sikkeler ve yaztlar olmutur. Pergamonun en eski tanrlarndan biri olan
Apollon kltne .. V. yzylda sahip olduunu gsteren bulgular bu
dneme ait sikkelerden olumaktadr.317Bunlardan ilki krallk ncesi
Pergamon sikkeleri arasnda nyznde elenkli ksa sal Apollon
bann resmedildii gm bir sikkedir (Lev. I. no.1)318nyznde
tanrnn simgelerinden olan defneyapraklarndan yaplm bir elenkle
ksa sal Apollon ba bulunmaktadr. Arkayznde ise hepsi kare iinde
bulunan Pers serpulu sakall bir erkek ba (satrap) ve onun stnde ay
motifi yer almaktadr. Pergamonun krallk ncesi sikkelerinde grlen
bu genel biim zamannda hala Pers hkimiyeti altnda olduunu bu
sikkelerin bazlarnn arkayznde yer alan satrap ba spatlamaktadr.
stte yer alan ay motifine ilikin olarak da dnem ve blge ayrmna
gidilmeksizin yaplan arkeolojik almalar, ilk kez Smer silindir
mhrlerinde karlalan ay sembolnn .. III. binyln sonlarna
doru Anadolu ve Suriyeye yaylm olduunu gstermektedir. Douda
daha yaygn biimde yer edinen bu gksel motif tanrsal glerle
zdeletirilmitir. rnein gne, Shamash, ay Sini simgelerken
yldz da Istar ya da astarteyi sembolize etmitir.319
kinci Apollon sikkesi de basld dnem asndan krallk ncesi
dneme aittir. Sikkenin nyznde yine stilistik olarak .. V.yzyln
ikinci yarsna (.. 420400) tarihlememiz gereken ksa sal ve zafer
iareti anlamnda kullanlan defne elenkli Apollon ba yer almaktadr.
Arkayznde karlkl bir birine bakan iki boa ba aralarnda baak ve
alt ksmda yazs bulunmaktadr (Lev. I. no.2).320 Erken dnem
Pergamon sikkeleri zerinde dier tanr tasvirlerine oranla Apollon
bann yer ald sikkelerin sahip olduu saysal stnlk bize .. V.
yzylda tanrnn kent pantheonunda nemli bir role sahip olduunu
gstermektedir.321
Ayrca Pergamon krallk dnemi sikkeleri arasnda yer alan iki
bronz sikke de kltn blgedeki varlndan sz etmemize olanak

317
Bayatl 1953, s.42vd; Head 1911, s.532; Ohlemutz 1968, s.4; Hansen 1972, s.404;
Talklolu 1963, s.120vd.
318
Head 1911, s.532; Bayatl 1953, s.42.
319
Goodall 1993, s.56, no.2.
320
Head 1911, s.532; Bayatl 1953, s.42.
321
Bkz. Ohlemutz 1968, s.4vd.

82
salamaktadr. Her iki bronz sikke de zaman bakmndan II. Eumenes
dnemine aittir. lk sikkenin nyznde elenkli Apollon ba,
arkayznde hanedanln kurucus Philetairosun adndan oluan
lejand ve ar resmi vardr (Lev. III. no.6). kinci sikkenin
nyznde de tpk bir nceki sikkenin nyznde olduu gibi elenkli
Apollon ba bulunmaktadr. Arkayznde bu kez tanrnn atribtlerinden
biri olan ayakl sehpa (tripod) ve yine lejand yer
almaktadr (Lev. III. no.7). Genel olarak sikkelerde ya da rlyeflerde
tanr ve tanralarla birlikte betimlenen simgeler sz konusu kutsal
karakterlerin belirli zelliklerini yanstmaktadr. Tripod, Apollonun en
nemli simgelerinden biridir. Mitosa gre Delphoida Apollon, bazen
Python bazen de Delphyne olarak adlandrlan bir ejderhay oklaryla
ldrmtr. Bu canavar eski bir Themis tapnan korumakla
grevliydi, ama kaynaklar ve dereleri bulundrarak, kylleri, srleri
kararak, bereketli Krissa ovasn talan ederek, nymphalar korkutarak
lkeye byk zarar veriyordu. Apollon, lkeyi ondan kurtard ve Themis
kehanet merkezini ele geirerek buraya bir sehpa (ayakl iskemle)
vakfetti. te bu sehpa (tripod) Apollonun sembollerinden biriydi; Pythia
kehanette bulunaca zaman bu sehpann zerine oturuyordu.322
Pergamonda sregelen kazlar sonucu kentte Apollona ait
tapnak bulunmasa da bu tanrya ayrlm bir klt alan tespit edilmitir.
Pergamon kentinin epeyce dnda Asklepiondaki ana tapnan
kuzeyinde bulunan kaya tmsei zerinde yan yana iki klt binas olduu
tahmin edilmektedir. Yaplardan geriye kalan az saydaki kalnt
sonucunda kuzeydeki ikinci klt binasnn Apollonu onurlandrd
dnlmektedir.323Ele geen bulgular nda Asklepionda bulunan
Asklepios Soter, Apollon Kalliteknos ve Tanra Hygieiaya ait olan her
tapnan da Hellenistik dnemde ina edildikleri
324
anlalmaktadr. Ancak bu konuda epigrafik kaynaklar sessiz kalmtr.
nk Asklepionda bir tapna olduu dnlen Apollon
Kalliteknosun ($) bu epithetle birlikte getii hibir
Pergamon yaztna rastlanmamtr. Yalnzca Aristeidesin vastasyla
rendiimiz bu sfat nl sz ustasna gre olaslkla olu Asklepios
onuruna Apollona verilmi olmaldr.325Asklepios Kutsal Alannda
(Asklepion) bulunarak gn na karlan bir yazt belki de bu gr
destekleyebilir. Ancak sz konusu yazt ar derecede ypranm olduu
iin okunamadndan imdilik bu gr bir tahminden teye
gidemez.326Bu nedenle Aristeidesin de bildirdii gibi tanrnn Salk
Tanrs Asklepiosun babas olarak Pergamon Asklepionunda

322
Bkz. Grimal 1997, s.7980.
323
Radt 2002, s.220vd.; kr. Ohlemutz 1968, s.12.
324
Akurgal 1973, s.109110; Schafer 1976, s.691.
325
Bkz. Ohlemutz 1968, s.12, d.n. 36.
326
Conze & Schuchardt 1898, s.186, no.45.

83
Kalliteknos epitheti altnda tapnm grd ve bir tapnaa sahip olduu
hakkndaki grler u an iin ne yazk ki spatlanamamtr.
Pergamonda klt olan tanr ve tanralar arasnda Apollonun
nemini vurgulayan nmizmatik kaynaklar dnda mevcut epigrafik
kaynaklara verilebilecek en eski yazt, .. III. yzyln balarna
tarihlendirilmektedir.327Genilii 0.367cm, ykseklii 0.16cm, derinlii
0.332cm olan yaztn harf ykseklii 0.10cm ile 0.12cm arasnda
deimektedir. Yazt, sahip olduu harf karakteri asndan epigraflar
tarafndan en ge .. III. yzyln balarna tarihlendirilmektedir. Yazt,
1881 ylnda Athena Tapnanda yrtlen almalar srasnda
bulunmu olan bir heykel kaidesi zerinde yer almaktadr. Sz konusu
yazt, theroslar tarafndan bir bronz heykelin Tanr Apollona
adanmasn konu edinmektedir. Heykel kaidesi zerindeki dbel
deliklerine ait izler yaztn bronz bir heykele ait olduunu aka
gstermektedir. Apollona ithaf edilen bu adak yaztndaki theroslarn
isimleri ak bir ekilde okunduu halde her bir therosa ait olan baba
isimleri eksik olduklarndan tam olarak okunamamtr. Yaztn tad
bir dier nemli bilgi de heykel kaidesi zerinde yer alan theroslarn
alagelmiin dnda farkl bir anlam tayor olmalardr. yle ki,
buradaki theroslar Pergamon kentinde dzenlenmekte olan dini bir
bayrama gelen yabanc ehirlerin elileri deil, Pergamon
vatandalarndan oluan ehir memurlardr.328 Bylesine nemli
grevlerde bulunan kiiler tarafndan bir bronz heykelin tanrya adak
hediyesi olarak sunulmas, Apollonun daha .. III. yzyln balarnda
sahip olduu politik rol bizlere gstermesi asndan ok nemlidir.
Yukarda szn ettiimiz yazt rneinde olduu gibi imdi
szn edeceimiz bir baka yaztta da Tanr Apollon epithetsiz olarak
gemektedir.329Ykseklii 0.66cm, st genilii 0.374cm, alt genilii
0.383cm olan bu yaztn st kalnl 0.10cm, alt kalnl ise 0.11cmdir.
I. Eumenes dnemine tarihlendirilen yazt, 1883 ylnda yaplan kazlar
sonucu gn na karlmtr. Bilim dnyasnda cretli Askerler
Yazt olarak da bilinen yazt, ayn zamanda Pergamon ordu yaps
hakknda da bilgi vermektedir.330Pergamon kalesinde ve snrlarndaki
kalelerde (Philetaireia ve Attaleia kalelerinde) dzen saland bir srada
cretli askerler baz dilekler ileri srmler ve kabul edilmedii takdirde
grevlerini brakacaklarn I. Eumenese bildirmilerdi. Elde edilen bu
yazttan cretli askerlerin isyan ettikleri ve dileklerinin kabul zerine
ballk and itikleri renilmektedir. Sz konusu yazt blme
ayrlmaktayd: I.blmde; I. Eumenes, Philetaireia ve Attaleia
kalelerindeki askerler ile bir anlama yapyor. II. blmde; asker ve

327
Ins.v.Perg.4.
328
Ins.v.Perg.4; Ohlemutz 1968, s.6; kr. Hansen 1972, s.404, d.n.89.
329
Ins.v.Perg.13.
330
Malay 1992, s.2021; Bayatl 1996b, s.2628.

84
subaylar, Eumenese kar bal kalacaklarn bildiriyorlar ve III.
blmde ise Eumenes sznde duracana dair tanrlar adna yemin
ediyor. Yaztn 52.satrnda epithetsiz olarak geen Tanr Apollon, I.
Eumenesin ar artlara sahip olan bu antlama artlarna bal
kalacana dair kaleme aldrtt yemin metni iinde dier tanrlarla
birlikte sz edilmektedir.
Ayn zamanda Roma Tiyatrosu yaknlarnda bulunan ve krk olan
dier bir yazt paras zerinde de tanr Apollon, sfatsz olarak
gemektedir.331ncelemeler sonucunda buluntu yerine tanarak getirilmi
olduu kararna varlan yazt, uzmanlar tarafndan hi tereddtsz .. II.
yzyln balarna tarihlendirilmektedir.
Epigonos tarafndan Apollon adna yaplan bu adak yaztnda
tanr u ekilde gemektedir:332
----] $[
]

Bununla birlikte Apollon, Pergamon yaztlarnn hepsinde

epithetsiz ve bu kadar renksiz deildir.
Bu gr destekleyen yaztlardan biri .. II. yzyla
tarihlendirilen bir adak yaztdr. 1881 ylnda yrtlen kaz almalar
sonucunda gn na karlan bu adak yaztnda tanr, Pythios ()
epithetiyle birlikte u ekilde gemektedir:333
+8 
] $ (veya +8 
[] $
>) 7&
Heroides, Apollon Pythiosa adad.
Veya
Apollon Pythiosun rahibi Heroides adad.
Sz konusu adak yaztnda adak sahibi Heroidesin Apollon
Pythiosun rahibi olarak tanrya bir adak sunduu anlalmaktadr.
Apollon Pythiosun rahibi olan Heroides, ayn zamanda Pergamonlu
Gymnasiarkhos Diodoros Pasparosun da babasdr.334Apollonun rahibi
olan Heroides ile ilgili olan bir baka yazt da bize sunduu bilgi
asndan nemlidir. Apollon Pythios kltne tank olarak gstereceimiz
bu yazt, tiyatro alannda yrtlen kazlar sonucu 1884 ylnn Mart
aynda bulunarak gn na karlmtr. Apollonun Pythios
epithetiyle birlikte getii yaztta:335
+8
331
Ins.v.Perg.307.
332
Ins.v.Perg.307; Drpfeldet al., 1908, s.417, no.58.
333
Ins.v.Perg.285; kr. Ohlemutz 1968, s.7.
334
Diodoros Pasparos, gymnasiarkhosluu srasnda Nikephoria ve Kabalia
festivallerinde tanrlara kurbanlar adad iin onurlandrlm; bkz. IG XII.
9.234=Syll.3.577: .. 69 ylnda vatan Pergamonda gymnasiarkhosluk yapt bir
srada Neoi Gymnasionu onartmtr, bkz. Kienast 1970, s.229.
335
Ins.v.Perg.307; kr. Drpfeldet al., 1908, no.37; Heroides ile ilgili yaztlar iin
bkz. Ins.v.Perg.244, 256, 285, 309.

85
 
V  $
>
I $

,
Y
denilmektedir.
Bu yazt bize Sokratesin olu Heroidesin Apollon Pythiosun
rahipliini yaam boyu stlenmi olduunu gstermektedir.
Edebi kaynak olarak da Pausaniasn bir metni bize Pergamonda
Apollon Pythiosun bir tapna bulunduunu gsteriyor. Ancak daha
fazla bir bilgi verilmedii iin tapnak hakknda hibirey
bilinmemektedir.336Elimizdeki sikkeler de bize Pergamonda .. IV.
yzyldan itibaren bir Apollon kltnn bulunduuna iaret ediyorsa da
sahip olduumuz epigrafik kaynaklarn ekserisi Apollon Pythiosun
ancak Roma devrindeki kltne iaret etmektedir.337
Sonu olarak Pergamon kentine ait epigrafik ve nmizmatik
verilerin kaz buluntularyla btnlk ierisinde yaplan
deerlendirilmesi sonucunda Hellenistik dnem Pergamon pantheonunda
Tanr Apollonun .. V. yzyldan itibaren bir klte sahip olduu
anlalmaktadr.
III.5.HERMES KLT
Pergamona ait kent kaz alanlarndaki almalar sonucu ortaya
karlan Aa Pazar338ve Yukar Pazar339yerlerinin birer ticaret
merkezleri olduu tespit edilmitir. zellikle bu alanlarda karlan belli
saydaki yazt340arkeolojik bulgularn eliinde Hermes kltnn
varlna k tutacak derecede nemli olmutur.
Aa Pazaryeri, Eumenesin kenti geniletme almalarndan
itibaren Pergamon kentinin ticaret merkezi konumunda olmutur.
nceleri Yukar Pazaryeri, bu amaca hizmet etmi olmaldr. Aa
Pazaryeri, drt taraf stunlu galerilerle evrili 88x55mlik bir alan
kapsamaktadr. Avlu, 34x64m boyutlarna sahipti. Bylesine byk bir
yap kitlesi her ynden yollarla evriliydi ve ksmen son derece dik olan
arazide yapay bir teras oluturmaktayd.341 Aa Pazaryerinin bat
galerisi nnde tabanda yarm daire formu kesinleen byk bir
eksedrann ykselmekte olduuna dair izler bulunmutur. Byk bir
ihtimalle sz konusu yapnn bir pazaryerine ok yakacak biimde belki

336
Paus. IX.35.6:  N \ Y ]    1 ^ 1
* ] .& $ N 1 YI -
 $.
337
Bkz. Merkelbach & Stauber 1998, s.600.
338
Prtt 1902, s.16vd; Drpfeldet al., 1904, s.114vd.
339
Alt.v.Perg.III.1; Radt 2002, s.85-91.
340
Ins.v.Perg.9, 82, 183, 243-244.
341
Prott 1902, s.16vd; Drpfeldet al., 1904, s.114vd.

86
de heykellerle ssl bir eit Nymphaion (bir akarsu emesi) olduu
dnlebilir.342
Aa Pazaryeri, gerek bir Hellenistik yap olmakla birlikte
gsterili bir girie yani propylona sahip deildi. Hatta yanlardan
birisinin ortasnda, aksn vurgulanmasna ve meydana yn verilmesine
yarayacak bir giri bile yoktu. Agorann bat ve kuzey galerilerinin
nnde agoraya ait heykel kaidelerinin izlerine rastlanmtr. Ayn
zamanda agorada ok sayda yazt da ele gemitir. Bunlarn en nemlisi
belki de Astynomoi Yaztdr.343
Astynomoi Yaztna ksaca deinmek istiyorum. Toplumsal
dzeni bir hukuk sistemine balamay baaran Attaloslar, kenti ve lkeyi
nomoi ($) adn verdikleri yasalarla ynetmilerdir. Astynomoi
olarak da bilinen Pergamon Kent Yasalar olaslkla II. Eumenes
tarafndan yazl bir yasa olarak dzenlenmitir. Daha sonra mparator
Traianus zamannda da bu yazl yasa kopya edilmitir. IV blmden
oluan yasann kayp olan paralar hari ele geen 13 paradan
anlaldna gre yasann ilk blmnde astynomoslarn (kent
polislerinin) sorumluluklar bildirilmektedir: Caddelerin, ehir yollarnn,
suyollarnn ve kanallarn korunmas, temiz tutulmas, daraltlmas,
geniletilmesi ya da kapatlmas gibi ilerden sz edilmektedir.
Bu kent yasalarnn sonunda astynomoslarn kentin suyollar ile
ilgili sorumluluklarndan sz edilmesiyle bir ekilde yasann karlmas
amac gsterilmi oluyordu. Hellenistik dnemde bu yasann
karlmasnn esas amac bir olaslkla II. Eumenes ynetiminde kentin
yeniden yaplanma erevesindeki birok suyolunun yaplmasdr. nk
Pergamonun Kent Da, antik dnemde surlarla evrilmi olan ksmnda
sz edilmeye deer bollukta bir su kaynana sahip deildi. Kalede ve
Yukar Kentte hi kaynak yoktu.344
Hellenistik dnem kentleri iinde tarih sahnesinde nemli bir yer
edinen Pergamon kentinin Aa Pazaryeri dnda mutlaka daha baka
pazaryerleri de olmalyd. te Yukar Pazaryeri, bunlardan biri olarak
ok sayda terasa blnm bir alan zerinde kurulmutur. Erken
Hellenistik dnemde bu alanda evler ve kuzeyde apsisli bir yap vard.
.. III. yzyln sonlarnda ise gneydeki teras zerinde iinde Zeus
Tapna bulunan bir Kutsal Alan ina edilmitir.345Yeni yaplan
aratrmalara gre ise .. II. yzyln ikinci eyreinde Byk Sunak ile
e zamal ina edilmitir.346Yukar Pazaryerinin .. II. yzyln ikinci

342
Radt 2002, s.86.
343
Klaffenbach 1953, no.6; Oliver 1955, s.8892.
344
Pergamon kentinin su temini konusunda bkz. Radt 2002, s.145157; Astynomoi
Yaztnda geen maddeler iin ise bkz. Klaffenbach 1953, no.6; ayrca bkz. Bayatl
1996b, s.110113.
345
Alt.v.Perg.I.2; Alt.v.Perg.III.1.
346
Radt 2002, s.8792.

87
yarsnda dzenlendii dnlen bat binasnn kuzey duvar iine duvar
yksekliinde yani tabana kadar erimeyen ni eklinde bask bir apsis
yaplmt. Binann ilevsellii hakknda bir ey sylenemedii gibi bu
alana ne konduu hakknda da kesin bir bilgi yoktur. Her ne kadar
Astynomoi Yaztlarnda sz geen Pergamon Su Tanralar
Tapnann (Nymphaion) konumuna uygun olsa da
347
kantlanamamtr. Ayn zamanda kentin su temininin yetersizlii de bu
ihtimali zayflatmaktadr. Sonuta byk bir ihtimalle bat binasnn
Nomophylakslarn (Pazeryeri Zabtalar) brolar olabilecei
dnlmtr.348
Olympos tanrlarnn babas Zeus ile Nympha Maiann olu olan
Hermes, Olympos tanrlar arasnda lmszln anlamayla elde eden
tek tanryd.349Hermese Pergamon kentinde Tccarlarn Tanrs
sfatyla tapnlm ve Pergamon agorasnda adna yaztlarla birlikte
heykeller dikilmitir.350
Hellenistik dnemde neredilmi Pergamon yaztlarnda Tanr
Hermes, epithetsiz olarak gemektedir. Tanrnn kltn gsteren belli
saydaki epigrafik kaynaklarn nda tanr, Pergamon kentinde
Gymnasion ve Agora Tanrs kimliiyle ortaya kmaktadr. Bu konuya
ilikin verebileceimiz en iyi rnek, 1883 ylnn Mays aynda Yukar
Pazaryerinin bat binasnn kuzey duvar iinde bulunan klt niinin tam
altnda bulunan heykel kaidesi zerindeki bir yazt parasdr. Gri
renkteki bir mermer heykel kaidesi zerindeki sz konusu adak yaztnda,
tanr u ekilde gemektedir:
Ey yabanc, beni Haberci Hermesi agora yasasnn ebedi
koruyucusu olarak, Apelles agoranomosluk grevinin her zaman
hatrlanmas amacyla Nymphalara adad. Bu sayede bereket
boynuzundan dklen bu su agoradakilere zaman bildirecektir.351
Yukar Pazaryerindeki klt niinin tam altnda bulunan ve
Ticaret Tanrs Hermese ithaf edilen bu adak yazt, pazar yaamnn
kurallarn ve zamanlarn hatrlatmak amacyla, bereket boynuzundan
belirli zamanlarda sularn akt bir Hermes heykelinin Agoranomos
Apelles tarafndan yaptrldn sylemektedir. Sz konusu bu yaztn
yeri, eer Hermes heykelinin bulunduu yer ise o zaman ni konusunda
bir yorum yapma imkn da doar.
Pergamon pantheonunda klt olan tanrlar arasnda Hermes
kltnn nemini vurgulayan dier yaztlar da unlardr:

347
Radt 2002, s.90; Ohlemutz 1968, s.244vd.
348
Radt 2002, s.90; Ohlemutz 1968, s.67vd.
349
Grimal 1997, s.285287.
350
Ins.v.Perg.9, 183, 243-244; Merkelbach & Stauber 1998, s.588; Ohlemutz 1968,
s.238.
351
Ins.v.Perg.183; Merkelbach & Stauber 1998, s.588; Ohlemutz 1968, s.238-239; Radt
2002, s.90; Bayatl 1991a, s.43.

88
 lk yazt; Athena Kutsal Alannn gneyinde yaplan kazlarda
ortaya karlan bir heykel kaidesi zerindeki yazttr.352 Ykseklii
0.17cm, genilii 0.58cm, kalnl ise 0.515cm olan bu yazt, krk bir
mermer heykel kaidesi zerinde bulunmaktadr.
1881 ylnn Mays aynda bulunan heykel kaidesinin zerindeki
yazt yledir:
$ &
 +
Yazttan Aristegenosun olu Gymnasiarkhos Diodorosun
Hermese adakta bulunduu anlalmaktadr.
Hermes kltyle ilgili epigrafik kaynaklara verilebilecek dier bir
rnek de ykseklii 0.285cm, genilii 0.51cm ve kalnl 0.425cm olan
bir adak yaztdr. Dikdrtgen eklinde krk olan mermer bir altlk
zerindeki yaztta tanr u eklide gemektedir:
------------
7[] + 353
Yazt, eksik olduu iin tam olarak okunamamaktadr. Buna
ramen ad okunamayan bir agoranomos tarafndan Tanr Hermese
sunulan bir adak yazt olduu anlalmaktadr.
1883 ylnn Haziran aynda Byk Sunakn yaknlarnda
bulunarak gn na karlan bir dier nemli yazt da Tanr Hermese
sunulan adak yaztdr. Genilii ve kalnl 0.505cm, ykseklii de
0.248cm olan dikdrtgen eklindeki krk bir mermer altlnda bulunan
yazt zerinde tanr u ekilde gemektedir:
 +8
7
+ 354
Sz konus yazttan Apollonun rahibi Heroides Sokratesin olu
agoranomos Sokratesin Hermese adakta bulunduu anlalmaktadr.
Epigrafik ve arkeolojik bulgularn nda tanrsal iradenin
szcs olan Hermesin Tccarlarn Tanrs olarak sayg grd
anlalmaktadr. Sonuta Pergamon kentinde tapnm olan tanr, kentin
al-veri merkezi olan agorada dzeni salayan egemen bir g olarak
sayg grmtr.
III.6.APHRODITE KLT
Pergamonda toplumun tm katmanlarna hizmet edecek kadar
fazla sayda klt bulunduunu daha nce de belirtmitik. Bu balamda
zengin kent pantheonunda yer alan bir dier tanra da Aphroditedir.
Ancak Pergamona ait bilgiler veren antika yazarlar tarafndan
anlmayan ve kent sikkelerinde yer almayan Aphrodite hakknda bilgi
veren yazt sayca ok azdr.

352
Ins.v.Perg.9.
353
Ins.v.Perg.243.
354
Ins.v.Perg.244.

89
 Pergamonda klt olan tanr ve tanralar arasnda Aphroditenin
nemini vurgulayan bu epigrafik kaynaklara verilebilecek yaztlardan iki
tanesinde Aphrodite ismi355, bir tanesinde de Aphrodision kelimesi356
gemektedir.
Bu yaztlardan Aphrodite isminin getii ilk yazt, 1879 ylnda
altarn kuzeydousunda yaplan kazlar sonucu Haziran aynda bulunarak
gn na karlan krk bir yazt parasdr.
Sz konusu yaztta sadece tanr ad bulunmaktadr357:
[][$]
Pergamonda Aphrodite kltnn gstergesi olan dier bir yazt
ise bu konuda kullanlan en nemli kaynaktr. Yazt, .. II. yzyln
ortalarna tarihlendirilen beyaz mermerden yaplm yuvarlak bir heykel
kaidesidir. Kaidenin ykseklii 0.64cm, ap 0.50cm olup yazttaki harf
kalnl ise 0.20cm0.25cm arasnda deimektedir. Yazt, 1884 ylnda
tiyatro alannda yaplan kazlar sonucunda gn na karlmtr.
Yaztn bulunduu yuvarlak heykel kaidesinin st kenarnda bir profil
kalnts ve kaide zerinde olduu dnlen olas bir heykele ait ayak
izleri belirgin bir ekilde grlmektedir. Kaide zerindeki yaz alannn
sa ksm oyulmu gibi durduundan yazt tam olarak okunamamaktadr.
Buna ramen okunabildii kadaryla sz konusu yaztta tanra u ekilde
gemektedir358:
[][ 
[]8 
[$---
Sahip olduu harf karakterinden dolay II. Attalos dnemine
tarihlendirilen yazt, tahrip olduu iin tam olarak okunamamaktadr.
Kral Attalosun olu Kral Attalos tarafndan Aphrodite iin yaptrlan bir
adaa ait olan bu yaztta krk olan Aphrodite kelimesinden sonra ya
tanraya ait bir epithet ya da adak yaztn tamamlayan 7& veya
 kelimelerinden birinin gelmesi gerekmektedir.359
Aphrodite ktn saptamak ve deerlendirmek amacyla yaplan
aratrmada temel alnan kaynak da Aphrodision kelimesinin getii
yazttr.360Yazt ayn zamanda Attaloslar ile Galatlar arasnda yaplan
savalar da anlatmaktadr. Bu nedenle sz konusu yaztn daha anlalr
olmas iin Pergamon Krall ile Galatlar arasndaki ilikiden ksaca sz
etmenin faydal olaca dncesindeyim.
Pergamon hanedanlnn kurucusu Philetairos, .. 281 ylnda
yaplan Kurupedion Savanda Seleukoslarn tarafn tutarak

355
Ins.v.Perg.90, 218.
356
Ins.v.Perg.23=OGIS 275.
357
Ins.v.Perg.90.
358
Ins.v.Perg.218.
359
Ohlemutz 1968, s.226.
360
Ins.v.Perg.23=OGIS 275.

90
Pergamondaki konumunu korumutur. Philetairosun yerine geen I.
Eumenes ise I. Antiokhos ile Sardeis civarnda savam ve Antiokhosu
yenerek Pergamon topraklarnn bamszln elde etmi, bylece
lkesinin snrlarn gneyde Kaikos Irma ve Hermos Ovasna,
kuzeyde ise Ida Dana kadar geniletmiti.361I. Eumenes dnemi
Galatlarla362bar iinde gemitir. nk I. Eumenes, Galatlarla
savamak yerine bar salamak iin onlara vergi vermeyi kabul
etmitir.363 Ancak I. Eumenesten sonra Pergamonda ynetimin bana
geen I. Attalos, o zamana kadarki Pergamon yneticilerinin tersine
Galatlara vergi vermeyi reddetmitir.364
Belirli bir zaman snrlamasna gidilerek yaplan bu almada
sahip olduumuz epigrafik kaynaklarn tanklndan anlald
kadaryla Pergamon hkmdar I. Attalos, Galarlarla en az iki kere sava
yapmtr. Bunlardan ilki, yle grlyor ki, Mysiada Kaikos Irma
yaknndaki Nakrasada meydana gelen savatar. Attalos, buradaki
savata tm Galatlarla deil yalnzca Tolistobogiler ile savamtr.365 Bu
savatan zaferle kan I. Attalos, soter unvann alarak kendisini
basileus ilan etmitir.366
I. Attalos ile Galatlar arasndaki ikinci sava, yenilginin cn
almak iin hazrlanan Tolistobogiler ile dier bir Galat kabilesi olan
Tektosaglar ve Kk Asyada bulunan Antiokhos Hieraksa kar
Pergamon yaknlarndaki Aphrodisionda yaplan savatr.367Galatlar,
Hieraksn II. Seleukos zerinde Ankyrada kazand zaferden sonra bu
prens aleyhine dnmler ve Attalosa kar seferinde Galatlarn
yardmn salamak iin Hieraks, onlar cretli askerler olarak kiralamak
zorunda kalmtr. Galatlar, sava kaydeden Attalos antndan bir
yaztta368ve ayrca Epigonos ile askerler tarafndan Athenaya yaplan bir
adakta369 Hieraks ile birlikte grnyorlar. Ayrca Pergamon

361
Magie 1950, s.753, d.n.16; Rostovtzeff 1953, s.553; bkz. Bayatl 1996b, s.2630;
Malay 1992, s.2023.
362
Galatlar hakknda ve Galatlar ile Pergamon Krall arasndaki ilikiler hakknda
daha detayl bilgi iin bkz. Kaya 2000.
363
Liv. XXXVII.16.14; kr. Kaya 2000, s.42; Arslan 2000, s.79.
364
Polyb. XVIII.41.7; Strab. XIII.4.2; Liv. XXXVIII.1617; 21.3; Paus. I.8.1.; 25.2;
zsait 1982, s.297; kr. Malay 1992, s.25vd; Bayatl 1996b, s.31vd; Kaya 2000, s.42;
Arslan 2000, s.80.
365
Kaya 2000, s.43, d.n.219; Ins.v.Perg.20=OGIS 269; Polyb. XVIII.41.6; Liv.
XXXVII.1.16; Paus. I.25.2.
366
Ins.v.Perg.43-45; Polyb. XVIII.41.7; Magie 1950, s.7vd; kr. Magie 2001, s.1213;
Malay 1992, s.29; Bayatl 1996b, s.32vd; Kaya 2000, s.43; Arslan 2000, s.81.
367
Polyb. XVIII.2.2; XVIII.6.4; Ins.v.Perg.23=OGIS 275; Hansen 1972, s.34, d.n.40;
Malay 1992, s.31vd; Bayatl 1996b, s.35; Kaya 2000, s.43; Arslan 2000, s.81.
368
Ins.v.Perg.23=OGIS 275.
369
OGIS 280.

91
festivallerini gsteren bir takvimin bir parasnda da olaslkla bunlardan
sz edilmitir.370
Eer Galatlara ve Antiokhosa kar yaplan savan yer ald
Aphrodision, Pergamona bitiik Aphrodite Tapna371ise tanrann
kltne tanklk eden bu yazt sayesinde savaa neden olan saldrnn
Attalos tarafndan deil de Galatlar ve Hieraks tarafndan yaplm
olduu anlalacaktr.372
* Q ` ] $ * $ 1 ]
ab 1 $ 
Aphrodite kltne tanklk eden bu yazt373 ile birlikte Polybios374
ve Livius375 gibi antika yazarlarnn aktard destekleyici bilgiler
nda Pergamonda Aphrodite kltnn varlndan sz edilebilir.
Btn bunlarn sonucunda Aphroditenin daha I. Attalos dneminde
klt olduunu ve doal olarak bir tapna bulunduunu, bunun da ehir
duvarlarnn dnda Pergamon civarnda olduunu ve son olarak da
Aphrodite Kutsal Alannn Nikephorion ile birlikte tahrip edildiini
syleyebiliriz. Ancak klte ilikin arkeolojik ve nmizmatik verilerin
yokluu, yaztlarn da ok az sayda olmas sonucu, sz konusu
yerlemede Aphroditenin sergilemi olduu karakterin deerlendirilmesi
zorlam hatta kimi yerde imknszlamtr diyebiliriz.
C-YERYZ TANRILARI VE KLTLER
III.7.DIONYSOS KLT
Pergamon kentinin dinsel yaamnda yer edinmi olan Zeus, Hera,
Athena, Apollon, Hermes ve Aphrodite gibi tanr ve tanralar arasnda
Dionysosun sahiplendii yeri anlamak iin temel alnan kaynak tr
ncelikle yaztlar olmutur.
Kenti ve kent snrlar ierisinde yer alan Dionysos Tapnanda
tanrya tapnlm olduunu kantlayan epigrafik veriler, sikke ve dier
arkeolojik bulgularla da desteklenmi bulunmaktadr.
arap ve babozumu tanrs olmasnn yan sra Tanr Dionysos,
gizemi ve kehaneti, cokuyu ve delilii, tiyatroyu ve bereket tanrs
Demeter ile birlikte de verimlilii simgeler.376 nl ozan Homeros
tarafndan tanr olarak kabul edilmeyen ancak tanrlarn kral Zeus
tarafndan kasklarnda saklanp zaman geldiinde karlarak doan
Dionysos, Hellen pantheonuna son katlanlardan biridir.377 Tanrnn
kkeni konusunda eitli grler ne srlmektedir: Kimine gre
370
Ins.v.Perg.247.
371
Polyb. XVIII.2.2; 6.4; Liv. XXXII.33.5; 34.9.
372
Bkz. Magie 2001, s.9799, d.n.24.
373
Ins.v.Perg.23=OGIS 275; Ohlemutz 1968, s.225; Holleaux 1907, s.99.
374
Polyb. XVIII.2.2, 6.4, 41.6, 41.7.
375
Liv. XXXII.33.5, 34.9; XXXVIII.1.16.
376
Farnell 1909, s.245248.
377
Dionysosun doum mitosu, ad ve kkeni hakknda bkz. Grimal 1997, s.156-159;
Hesiod., Theogonia 1977, s.105-140; Agizza 2001, s.98-106; Farnell 1909, s.85-89.

92
Thrakia kkenli378 kimine gre ise Anadolu kaynakldr. Buna ilikin en
net bilgiyi Euripidesin kendi andaki Dionysos tepkisini detaylca
anlatan Bacchae (Bakkhalar) adl yaptnda bulmak mmkndr.379
Yeryz tanrlarndan olan Dionysos tapm ile bal bana bir din
meydana gelmitir. Tanr Dionysos-Bakhosun dinsel trenlerini kutlayan
kadnlar alayna Bakkhalar ad verilmekteydi. Bu kadnlar, plak
bedenlerini nebris denilen benekli ceylan postlaryla rterler, balarn
sarmak elenkleriyle sslerlerdi. Ellerinde ucunda bir am kozala
bulunan sarmak ve asma yapraklar sarl denekler thyrsos- ve
Prometheusun380 Olympostan atei alarken kulland dallar tarlar.
Geceleri ormanlarn karanlk kelerinde, dalarda koarak kendilerinden
geerler, bu srada doayla birleip stn bir g haline gelerek nlerine
kan vahi hayvanlar paralarlard. Bu kadnlara olgunluk anlarnda
Thyas, lgnca kendilerinden getikleri anlarda Mainas denirdi.
Tapnaklar yoktur, yumuak serin imlerde yatarlar, ak havada
gkyzne doru tapnrlard. Sonra Dionysosun verdii kanl avlara
karlard. te Bakkhalarn trenlerindeki bu kendinden geme, coku
ve taknlk gibi lgnca tavrlar, Kybele trenlerinde kendini hadm
eden Pessinus rahiplerinin tutumunu artrmaktadr.381
Bu da Dionysosun Anadolu kaynakl bir tanr olduunun en
nemli kantdr.
DIONYSIS KATHEGEMON ( 8):
Tanr Dionysos, genelde arap ve babozumu tanrs olarak
bilinse de ayn zamanda tiyatro tanrsdr da. Bu nedenle Pergamon
kentinde tanrnn kltnn yeerdii yer de doal olarak tiyatro olmutur.
Dionysos, Pergamonda ok sevilen ve saylan bir tanr olmutur hatta
Pergamon kral slalesinin tanrs da olmutur.382 Pergamonda tapnm
gren tanrnn Hellenistik dnem iinde Kathegemon (8)
Lider epitheti altnda varln ncelikle yaztlardan renmekteyiz.383
Ne yazk ki, Pergamon din tarihi iinde kltnn balangcna
ulalamamtr. Bir olaslkla I. Attalos zamannda ya da en ge II.
Eumenes zamannda en erken hanedanln ba tanrs durumuna
ykselmitir. Dionysos Sanatlar Birlii ile ilgili olduu dnlen ve II.
Eumenes tarafndan yazlan mektuplara ait fragmentler bu konuda bize
nemli ipular vermektedir.384

378
Farnell 1909, s.8994; 106108.
379
Eurip.,1970, s.104vd.
380
Prometheus iin bkz. Grimal 1997, s.693694.
381
Farnell 1907a, s.289306; Hansen 1972, s.409; Cook 1925a, s.287288; kr. Nilsson
1975; Farnell 1909, s.8994; 106108.
382
Nilsson 1975, s.9vd.
383
Ins.v.Perg.163, 221-222, 236, 248.
384
Ins.v.Perg.163: Sz konusu yaztlar krk olarak Athena Kutsal Alannn yaknlarnda
bulunmutur; Hansen 1972, s.409; Welles 1934, 53; Poland 1895, 10-13.

93
 Dionysos, Pergamon kral slalesinin tanrs olarak Dionysos
Kathegemon (8) Lider epitheti ile tapnlm ve Attaloslarn
soy atas olarak sayg grmeye balamtr.385 Pergamonda
gerekletirilen kazlar srasnda gn na karlan yaztlar dnda
muhtemelen II. Eumenesin evi olarak nitelendirilen Saray Vde yksek
bir ihtimalle Dionysos Kathegemon adna yaplm krala ait zel bir
mekn olan klt odas bulunmutur.386 Olaslkla tanrya burada zel bir
dzeyde kral tarafndan taplyordu. Ancak yine de Dionysos iin kralla
birlikte tanrya adanan kurban trenini gerekletiren kendisine ait bir
rahibi387 ve tabii ki tiyatro tanrs olmas nedeniyle de tiyatro ile sk bir
iliki iinde olan tapnan388yer ald bir devlet klt kurulmutur.
Pergamonun Dionysos Klt krallar iin varolan Hkmdar
Klt ile sk bir iliki iindeydi.389Dionysos, antik Yunan dnyasnda
ilk olarak arap sonra bitkilerin ve son olarak lmn ve hayatn
yenilenmesinin tanrs olarak tapnm grmtr. Tanrnn onuruna
dzenlenerek iki ylda bir gerekletirilen enliklerde ve tiyatro
oyunlarnda grev alan oyuncu ve mzisyenlerden kurulu olan Dionysos
Sanatlar Birlii, bu konuya ilikin nemli bir rnektir. Bu birliin
grevleri ve organizasyonlar ile ilgili bilgilere, ou Teosda bulunmu
olan ancak byk olaslkla bakent Pergamondaki durumlarn anlatan
yaztlar araclyla ulalmtr.390 Dionysos onuruna dzenlenen
enliklerde oynanan oyunlardan Satyr oyunlarndan- tragedia ve
komedia domutur. Mitolojideki her olay gibi bu da bir nedene
dayanmaktadr. Dionysos da Demeter gibi aslnda ac eken bir
lmszdr. Kn geliiyle Dionysos, Persephone391gibi lrd ama
onunki ok daha korkun bir lmd. Mitolojiye gre Herann ya da
Titanlarn buyruuyla paramparasa edilirdi. Aylar geer yeniden
canlanr ve yeniden lrd. Tiyatrosunda onun yeniden hayata dnn
kutlarken leceini de unutmazlar, o yzden tragedyalar oynarlard.392
Tiyatro ile bu kadar sk bir balant iinde olmasndan dolay kltn
yeerdii yer olan tiyatroda da Tiyatro Tanrs olarak tapnm grm ve
doal olarak da tapna burada yer almtr.393
Tiyatro terasnn sonunda bulunan tapnak (Res. VIII), Ion
tarznda ina edilmi olup tiyatro terasnn kuzeydeki biti noktasn
oluturmaktadr. Yap teknii zellikle de nemli yerletirme plan

385
Ins.v.Perg.221-222, 236, 248.
386
Radt 2002, s.68, 86.
387
Ins.v.Perg.248=Welles 1934, 65-67.
388
Alt.v.Perg.IV.
389
Nilsson 1975, s.9.
390
Ins.v.Perg.163=Welles 1934, 53.
391
Persophene: Yeryznn Ana Tanras Demeterin kzdr. Persephonenin karl
iin bkz. Grimal 1997, s.146vd.
392
ener 1998, Tragedyann levi iin s.4243; Komedia iin s.5053.
393
Alt.v.Perg.IV.

94
dikkate alndnda tiyatro ile uzun tiyatro terasnn II. Eumenes
zamannda yaplan yeni binalar arasnda olmas gerekir. Bu nedenle, ..
III. yzyla tarihlendirme giriimi inandrc deildir. Ayn zamanda
tapnan tamamen mermerden yaplm olmas da nemli bir ipucudur.
nk o dnemde bu malzeme ok lks olarak deerlendiriliyordu.394
Dionysos Tapna tpk Hera Tapna gibi zerine kurulduu
arazinin durumundan yararlanlarak podyum tapna eklinde ina
edilmitir. Tapnak andezit bloklardan oluan 25 basamakl geni bir
merdiven stnde arka tarafnda dik ykselen ana kalenin kaya uurumu
nnde ykselmektedir. n merdiven, korunmu olan yuva izlerinden
anlaldna gre zerinde adak armaanlar veya bronz yontularn yer
ald kademelendirilmi yksek merdiven mihverleri ile erevelenmiti.
Tapnan temel alan 21x12m tiyatro teras seviyesinin 4.5m
zerindeydi. Cephesinde 4 stunu olan ve normalden iki misli
derinlikteki bir n galerisi bulunan, Ion tarznda bir prostylos olarak
yaplmtr. Tapnan nnde, tiyatro teras stnde, kurban suna
bulunuyordu. Batsnda basama olan uzun bir dikdrtgen, rahibin
kurban treni srasnda douya doru durduu, yani tapnaa deil
tapnak ile tiyatro arasnda ykselen yamaca bakmasn salayacak
biimde ynlendirilmiti.
Esas Hellenistik tapnaktan geriye az bir ey kalmtr. Ele geen
cella i duvarlarnn mermer bloklarnn yanm olmasndan anlalaca
zere tapnan bir blm yangn sonucu tahrip olmutur. Hellenistik
tapnaktan geriye zellikle cellann duvarlar kalmtr. Aka grlyor
ki, Hellenistik Dionysos Tapna, tiyatro ile birlikte bir mimari btn
tekil etmektedir. Bu klt koullar asndan da bir btn olarak
alglanabilir nk tiyatro ve tapnak birlikte Dionysosun kutsal alann
tekil ediyordu.
Tiyatro terasnn kuzeyinde bulunan tapnan Dionysosa ait
olduu kesinlik kazanm olup tanrnn Kathegemon epithetiyle tapnm
grd hakknda ele geen epigrafik kaynaklar da tanrnn klt yapsna
ya da karakterine k tutacak nitelikte nemli bilgiler sunmaktadr.395
Yaztlardan ilki II. Eumenes tarafndan Dionysos Sanatlar Birliine
yazlan mektup fragmentleridir.396 Daha nce de belirttiimiz gibi
Attaloslarn hkmdar kltyle de sk ilikileri olan bu birliin ilk
merkezi Teosdayd. II. Eumenes dneminde gerekletirilen Apameia
Antlamas397 sonras Teos, Pergamon topraklarna dhil edildii zaman
Dionysos Sanatlar Birlii de kraln emri altna girmiti. Pergamon
kentinde de bu birliin Attalistler ad altnda bir ubesi kurulmutur.

394
Radt 2002, s.187.
395
Ins.v.Perg.163, 221-222, 236, 248.
396
Ins.v.Perg.163.
397
Apameia Antlamas ve maddeleri iin bkz. Polyb. XXI.43 (45)=Liv. XXXVIII.38;
Diod. XXIX.10; App. Syr. 3839.

95
Yazt krk olarak Athena Kutsal Alannn yaknlarnda bulunmutur.
Dionysos Kathegemon kltne ilikin olarak tanr adna dzenlenen
enliklerde grev alan sanatlar hakknda nemli bilgiler iermesi
bakmndan nemlidir.
kinci nemli yaztmz ise 1884 ylnn Mays aynda Bizans
duvarnn dousunda bulunmu olan mavimsi bir mermer blok
parasdr.398 Sol taraf keskiyle koparlm gibi duran mermer bloun
sa taraf ise krk olup zerinde dbel izine rastlanmtr. Bu nedenle sz
konusu yazt ok okunakl olmasa da zerinde;
Kral Attalosun olu Kral Attalos,
Dionysos Kathegemonun erdemi ve dostluundan dolay
Dionysos Kathegemonun tapnana
Menophantosun (bu eserini) (sundu).
yazldr.
Sz konusu bu krak yazt paras olaslkla Dionysos
Kathegemon rahiplerinden Sosandrosun veya
Athenaeosun399Menophantos tarafndan yaplan bst heykelinin II.
Attalos tarafndan tanrya adanm olduunu bildiren bir onur yaztdr.400
Tanrnn Kathegemon epitheti altnda getii dier nemli bir
401
yazt da iki paradan oluan, krk bir steldir. Yaztn ilk paras 1878
ylnn sonlarnda, ikinci paras ise 1881 ylnn balarnda Bizans
duvarnn bat tarafnda bulunmutur. Sz konusu yaztn paralar bir
araya getirilerek sa taraf krk olmasna ramen net olmasa da
okunmaya allmtr. Aristarkhos tarafndan Dionysos Kathegemona
sunulan bu adak yaztnn zerinde;
Dionysos Kathgemona ve [--]lara
Aristarkhos [--] sundu.
denilmektedir.
Krk olan bu yazt paras antik din tarihisi Nilssonun eserinde
u ekilde tamamlanmtr:
[
] 1  [ veya ]
$ [ ]`[ 7&]
Yaztta ad geen Aristarkhosun iinde bulunduu skntl
durumdan kurtulmasnn onuruna Dionysos Kathegemona teekkr
etmesi gerektiine inanarak, tanrya kendisinin rahatlamasna neden olan
`u402 sunmu olduu anlalmaktadr.403

398
Ins.v.Perg.221.
399
Dionysos Kathegemonun rahipleri hakknda II. Attalos ve III. Attalosun yazd
mektuplar nemli bilgiler iermektedir; Welles 1934, 65-67=Ins.v.Perg.248=OGIS 331.
400
Ins.v.Perg.221; Prott 1902, s.164; Hansen 1972, s.410; ayrca Menophantos iin bkz.
CIG 3554.
401
Ins.v.Perg.222.
402

` veya F : Yunanca bir kelime olup (Latince: stibadium) Trkeye
ottan veya samandan yaplm sedir veya divan olarak evrilebilir. Antik dnemlerde

96
 Tiyatro Tanrs Dionysosun Kathegemon epithetiyle ifade
edildii bir baka adak yazt da tanrnn tiyatro ile arasnda varolan sk
ba kantlayan nemli bir belge niteliindedir.404 Bu yazt, 1883 ylnn
Aralk aynda tiyatronun kuzeyinde skene ile orkhestrann kuzeyi
arasnda bulunmutur. Kap svesi zerinde bulunan sz konusu yaztta;
Meclis Sekreteri Artemonun olu Apollodoros,
Giri kapsnn zerine bu masklar ileyerek
Dionysos Kathegemona ve halka adad.
denilmektedir.
Tiyatro masklar, sarmakl girland frizi ile ssl kuzey parados
kapsnn sveleri ile birlikte yazl olan sz konusu adak yazt,
gnmze kadar korunarak gelmitir. stanbul Arkeoloji Mzesinde
bulunan adak yazt tiyatroya ait kap ve perdenin yksek bir makama-
Meclis Sekreterlii- sahip olan Apollodoros tarafndan Dionysos
Kathegemon ve halk iin yaptrldn anlatmaktadr. Ancak yazt sahibi
olan Apollodoros hakknda zellikle de yaad dnem hakknda
hibirey bilinmemektedir. Bylece sz konusu kapnn yapl tarihi
tartmalar olarak devam etmektedir.405
Dionysos Kathegemon kltnn Pergamonda varl yukarda
szn ettiimiz yaztlarla birlikte imdi szn edeceimiz son yaztn
nda kesin olarak kantlanm olacaktr:
Dionysos Kathegemonun kurumsallam bir klte sahip
olduunu gsteren yazt, aslnda bir tanesi II. Attalos tarafndan, iki
tanesi de III. Attalos tarafndan yazlm olan mektuplardr (Yazt VIII-
IX).406
II. Attalosun Athenaeosa yazd mektup407 .. 142 ylna aittir.
Kral, mektubunda Dionysos Kathegemonun eski rahibi Sosandrosun
yaam boyu yapt rahiplik grevini byk bir onurla ve baaryla yerine
getirmi olduunu ifade etmektedir. Ayrca mektupta rahip Sosandrosun
lmnden sonra geleneksel rahiplik grevinin Sosandrosun olu
Athenaeosa verildii bildirilmektedir. Mektubun bizlere sonduu bu
bilginin sonucunda Dionysos Kathegemonun rahiplik grevinin babadan
ola getii ve yaam boyu srd anlalmaktadr. Ayrca mektupta
ifade edildii gibi Dionysos Kathegemon onuruna dzenlenen
festivallerin grevli rapih bakanlnda iki ylda bir yaplmakta
olduunu da renmekteyiz.

zellikle de Hellenistik dnemde insanlarn rahatlamak iin zerine uzandklar bir

eyadr; bkz. Scott 1937, s.1645.
403
Nilsson 1975, s.63, d.n.101.
404
Ins.v.Perg.236.
405
Radt 2002, s.190, res. 135 ve s.255260.
406
Ins.v.Perg.248=OGIS 331 II-V=Welles 1934, 65-67; Nilsson 1975, s.10, d.n.23;
Hansen 1972, s.409.
407
Welles 1934, 65=Ins.v.Perg.248=OGIS 331.

97
 III. Attalos tarafndan yazlan iki mektuptan Kyzikos Boule ve
Demosuna yazlan mektup da Dionysos Kathegemon kltne ilikin
nemli bilgiler iermektedir (Yazt VIII).408III. Attalos .. 135 ylnda
yazd bu mektubunda kendisinin ve amcas Attalosun Dionysos
Kathegemonun eski rahibi Sosandrosun lmnden sonra Zeus
Sabaziosun geleneksel rahipliine getirilen Athenaeosu409 erdeminden,
dine olan ballndan ve kraliyet ailesine kar gsterdii gvenden
dolay Dionysos Kathegemonun rahipliine de layk bulduklarn
yazmaktadr. Athenaeosun anne tarafndan Kyzikos vatanda olmas
nedeniyle aldklar bu karardan Kyzikos Boule ve Demosunu da
haberdar etmek amacyla bu mektubu yazdklarn belirtirler.
Yukarda ifade etmeye altmz sz konusu iki mektupta da
Meidiasn olu ve II. Attalosun kuzeyi olan Athenaeosun damad
Sosandrosun ve bu damadn olu Athenaeosun isimleri gemektedir.410
Ayrca Gen Athenaeosun annesi tarafndan bir Kyzikos vatanda
olarak tanmlandndan Byk Athenaeos ile babas Meidiasn
Kyzikoslu olduklar aka grnmektedir. kincisi herhalde Apollonisin
erkek kardei ya da kayn biraderi olmalyd.411
Pergamonda Dionysosun klt varl yaztlarla ve arkeolojik
verilerle olduu kadar sikkelerle de kantlanmaktadr.412 nk en az
yaztlar ve efsaneler kadar sikkeler de Dionysos kltnn nemini
anlatmaktadr. Tanr Dionysos, krallk dneminde tad Kathegemon
unvann sikkeler zerinde imparatorluk zamannda da devam ettirmitir.
zm salkm (Lev. II.no.3), sarmak yapra (Lev. I.no.6, no.1213;
Lev. II.no.2) ve thyrsos (Lev. III.no.8) gibi tanrya ait semboller kral
bakr sikkelerinde de grlmtr. Pergamonda ehrin nemine uygun
olarak altn, gm ve bakrdan sikkeler baslmtr. .. III. yzylda ilk
Pergamon krallar zamannda baslan ehir sikkeleri zellikle blgesel
ihtiyalar ve bayram giderlerini karlamak iin karlm olup
bakrdandr.413
ktisadi nedenlerle Pergamon Devleti iindeki baz ehirler,
aralarnda yaptklar bir anlama gerei yalnz arlk ve ayar bakmndan
deil ayn zamanda tip bakmndan da ayn olan sikkeler basmlardr.
Aralarnda Pergamon kentinin de bulunduu Bat Anadoludaki 13 ehir

408
Ins.v.Perg.248. II=OGIS 331=Welles 1934, 66; Hansen 1972, s.410.
409
Athenaeosun Zeus Sabaziosun rahibi olduu hakknda III. Attalosun Pergamon
Boule ve Demosuna yazd mektup iin bkz. Ins.v.Perg.248.III=OGIS 331.IV=Welles
1934, 67; Hansen 1972, s.410.
410
Adler, Sosandrosun ve olu Athenaeosun rahiplik yapmalar sonucu bu grevin
babadan oula gemesiyle, rahiplik grevinin kaltsal olarak yaam boyu yaplan bir
grev olduunu belirtmektedir; Adler 1919, s.25192521.
411
Ayrca bkz. Magie 2001, s.156, d.n.87.
412
Seaby 1996, s.125; Head 1911, s.533-534; Tekin 1994, s.105vd.; Bayatl 1935, s.36-
38.
413
Pergamon ehrinde karlan bayram sikkeleri iin bkz. Bayatl 1953, s.27vd.

98
ile bir de snrlar dnda Giritin katld Kistophorlar Birlii, buna
gzel bir rnektir.414 nk Dionysos onuruna dzenlenen ayinlerdeki
byk alaylarda tanan cista mysticann (sr sepeti) sembol olarak
kullanlm olmasndan dolay bu sikke trne sepet tayan anlamnda
Kistophor ad verilmitir.415 Bu sikkelerin n yznde Dionysosun
sembol olan yabani sarmak elenkli kutsal sepetten kan ylan, arka
yznde ise ortadaki gorytosa (ok torbas) sarlm iki ylan vardr (Lev.
IV.no.15). Pergamon tarafndan bastrlan komu devletler tarafndan da
rnek alnan Pergamon Kistophorlar zerlerindeki iaretlere gre
gruba ayrlmaktadr:
Birinci gruba giren sikkelerin arka yznde ehir monogram olan
sol tarafta, deien bir iaret ise sa taraftadr. Bazen de iki ylan
kvrm arasnda monogramlar yer almaktadr. kinci grup sikkeler
zerinde de ehir monogram vardr, fakat bu seride deien iaret yerine
devaml olarak ylanl denek (thyrsos) konulmutur. Ayn zamanda
ylanbalar arasnda ve gorytosun stne iki bazen de harf veya
monogram yerletirilmitir. nc ve son grup sikke serisi ikinci
grubun aynsdr, tek bir farkla o da monogramlarn altnda prytanneiay
ifade eden bazen de ekinin bulunmasdr.416
III.8.DEMETER KLT
Yeryznn Ana Tanras olan Demeter, ikinci tanrlar
kuandandr yani Olymposlulardandr. Homeros destanlarnn Gzel
Sal Kraliesi, Gzel rgl Demeteri diye anlan kralie, toprak ve
bereket tanrasdr. O, Hesiodosa gre Kronos ile Rheann kzlardr.
Bu iftin ikinci ocuu olan Demeter, Hestiann k ve Herann
yatdr.417Ekinleri zellikle de buday simgeleyen, ikinci kuak tanrlar
soyundan olan Demeter, Gaia ya da Rhea gibi bir toprak tanrasdr ama
onlar gibi topra bir btn olarak temsil etmez. O, ilenmi topran
temsilcisidir. Bir baka deyile, tarmn tanrasdr, insanlara topra
ekip bimesini, buday toplanmasn reten bir tanradr.
Demeter bir ifti tanrasyd ve klt erken zamanlardan
itibaren yeralt ile ilikiliydi. Ona tohum atma, rn alma, tarlalarn k
nadasna kutsayc bir etkiyle elik eden bitkilerin tanras sfatyla
tapnlyordu. Bu nedenle, kznn Kore ya da Persephone- her yln te
birini yeraltnda geirmesi gerekiyordu. nk Demeter, efsanede olduu
gibi dinde de kz Persephoneye sk skya baldr ve ikisi birden ksaca
Tanralar olarak adlandrlan bir ift olutururlard.

414
Bkz. Bayatl 1953, s.26: Bu ehirlerden bazlar; Pergamon, Ephesos, Adramyttion
vb
415
Bayatl 1953, s.2326; Head 1911, s.534535; Magie 2001, s.152154.
416
Kistophorlarn baslma tarihi hakknda bir fikir birliktelii yoktur. Bkz. Bayatl
1953, s.2526; Magie 2001, s.152154, d.n.81.
417
Hesiod. Theogonia 1977, s.105140; Grimal 1997, s.145; Kern 1901, s.2713.

99
 Demeter klt, tamamen kadnlardan oluan klt topluluu ile her
eyden nce bir kadn kltyd. Bereket ve bolluk saan lmszn tanr
deil de tanra olmas akla yakndr. Erkekler avda ya da savata iken
tarlalarda kadnlar alrd. Bir tanra bu kadnlarn duygularn,
yaptklar ileri bir tanrdan daha iyi bilirdi. Tabii ki kadnlar da bir
tanray daha iyi anlayabilirdi.418 Demeter kltnn izleri ok eskiye,
.. VII. yzyla Yunan dnyasnn en byk Demeter Tapnann
olduu Eleusise dayanmaktadr. Burada Demeter kltnn gizemine
erenler teki dnyada mutlu bir yaamn kendilerini bekledii inancna
sahiptirler. Bu nedenle, Tanralarn Demeter ile Persephone-
maceralar onlarla ilgili efsanenin merkezi mitosunu oluturur ve bu
mitosun derin anlam ancak Eleusis mysterlerinin inisiasyonunda akla
kavuur.419
Anadoluda ve tabii ki Pergamonda bir toprak ve tanr anas olan
Meter klt eskiden beri yerleikti.420 Buna dayanlarak Pergamonda
yaplan kazlar sonucunda ortaya karlan tanraya ait tapnak, kltn
Pergamon kentindeki varln gsteren en nemli kanttr. Bugn dahi
grdmz Demeter Tapna, gymnasionun batsnda belirgin ekilde
ne karlm bir teras zerindedir. Yksek teras duvarnn sk korunmu
destek payelerinden dolay ok uzaktan belli olan bu tapnak yeraltyla
ilgili izgileri olan bir kutsal yer olarak olaslkla klte dayanan
nedenlerden dolay Philetairos ve I. Attalos ynetimleri srasnda kent
suru dnda bulunmaktayd.421Ancak tapnan bulunduu kutsal alan, II.
Eumenesin kenti geniletme almalarnda surlu kent alan iine
alnmtr.422
Tapnak, yukarda da szn etmeye altmz zere Meter
kltne ilikin olarak kk bir ekirdek yapdan domutur. Arkeolojik
kazlar ve bunlara ilikin yaplan almalara dayanarak tahminen ..
IV. yzyln ilk yarsnda tapnan durduu yerde dik bir biimde inen
Kale Dann ileriye uzanan kaya formasyonlarnn biri zerinde bir klt
yeri vard. Bu en eski klt yerinin daha o zamanlarda bir kk
tapnaktan oluup olumad bilinmiyordu. Byk olaslkla .. IV.
yzyldan daha gerilere uzanmaktaysa da balang dnemleri karanlklar
iinde kaybolmaktadr.
Tapnak alannda gerekletirilen kazlar sonucunda Demeter
Tapnann ilk antsal formuna Attaloslar Hanedannn kurucusu
Philetairos zamannda ulat ortaya kmtr. Bu tarihlendirmeyi

418
Kern 1901, s.27142749; Farnell 1907a, s.234235; Radt 2002, s.178.
419
Mitosla ilgili birok tradisyonda Persephonenin karld yer olar Eleusis
gsterilir. Eleusis mysterleri hakknda bkz. Farnell 1907a, s.126198.
420
Hansen 1972, s.404; Ohlemutz 1968, s.174vd.
421
Demeter Tapna ile ilgili kazlar iin bkz. Drpfeld & Hepding 1910, s.355vd.;
Drpfeldet al., 1912, s.235vd.
422
Radt 2002, s.51vd., s.178; Alt.v.Perg.XIII.

100
yapmamza tapnak ve esas sunak zerinde bulunan e anlml iki adak
yazt izin vermektedir.423 Sz konusu bu yazt, Pergamon kentinde
Demeterin klt yapsn gstermesine k tutacak en nemli kaynak
niteliinde olup Demeter Tapnann stunlar zerinde yer alan vakf
yaztlardr:
Bu adak yaztnda;
& 1 S& [ Q *

Philetairos ile (kardei) Eumenesin anneleri Boa adna
Demetere (binalar adadlar).
denilmektedir.
Bu yaztta ifade edilen adak, ayn zamanda hem bir oul
sevgisinin ant hem de Demetere yaplm bir hediyedir.424 Oullar
tarafndan adna bir tapnak ina edilen Boa, Paphlagonial olduu iin
Rostovtzeff tarafndan Eleusial kimliindeki Anadolu mistik kltn
Pergamona getiren kii olarak ifade edilmektedir.425 Philetairosun
yaztlarndan birka tanesinde babasnn ad Attalos olarak
grnmektedir.426 Bu Makedonia ismi gsteriyor ki, aile esas olarak
Balkan Yarmadasndan gelmektedir.427 te yandan, annesi Boa
herhalde Dou (Paphlagonia) kkenliydi. Dedikodulara gre bu kadn
flt ve bir fahie idi. Bu olaslkla uydurma idi. Ancak durum ne olursa
olsun Philetairos ile kardei Eumenes Karadenizde Amastrisli
Lysimakhosun emri altndaki komutandr- tarafndan anne Boa iin
([ Q *
) adann da gsterdii gibi, bu kadnn ans
oullarnca ereflendirilmitir.428 Ayrca Pergamon Kronii, ierdii soy
aac paralarna gre Boadan doum soylusu bir kadn olarak sz
etmektedir.429
Tapnak alannn kuzey tarafnda imdi bat yakasnda arkasnda
odalar olan bir galeri, dou yarsnda merdiven gibi dzenlenmi oturma
basamaklarndan oluan uzun bir yap bir seyir merdiveni
bulunuyordu.430 Bu seyir merdiveni, byk bir ihtimalle
Thesmophorialarda kadnlardan oluan klt topluluunun toplanmasna
hizmet etmi olmaldr. Thesmophoria enliklerinin Pergamonda nasl
kutlandna ilikin ayrntl bilgiye sahip deiliz ancak byk bir
olaslkla Eleusiste kutland gibi gereklemi olmaldr. Tohum

423
Drpfeld & Hepding 1910, s.376vd., no.22-23; Drpfeldet al., 1912, s.246 ve 282,
no.5.
424
Ohlemutz 1968, s.204vd.; Hansen 1972, s.404; Magie 2001, s.83, d.n.7.
425
Bkz. Hansen 1972, s.404; kr. CAH, cilt VIII, s.616.
426
Thespiaida bulunan Boetia Lehesinde yazlm olan yaztlar; OGIS 310311; OGIS
749, Myrina ve Kyme civarnda Apollon Tapnanda bulunan yazt: OGIS 312.
427
Strab. XII.3.8; XIII.4.12; Polyb. XVIII.41.8; Hansen 1972, s.16, d.n.7; Bosch 1942,
s.105123; Zschietzschmann 1937, s.1251vd.
428
Magie 2001, s.83, d.n.7.
429
OGIS 264.
430
Alt.v.Perg.XIII; Radt 2002, s.179; Ohlemutz 1968, s.203vd.

101
Atma enlikleri anlamna gelen Thesmophoria ($)431 enlii
gn gece srmekteydi. Festivalin ilk gn (Anodos) kadnlar
gn iinde ihtiya duyabilecekleri her eyi yanlarna alarak kutsal alana
kyorlard. Festivalin ikinci gnnde (Nesteia) klt topluluunu
oluturan kadnlar birbirleriyle alay edercesine akalayorlar ve
krbalarla birbirlerini krbalyorlard. Festivalin nc ve son gnne
Kalligeneia ad verilmekteydi ve bu son gnde kadnlar, Tanra
Demeterin kaybolan kz Persephoneyi meale ile aramasn
canlandrmak amacyla, gece yars mealelerin altnda dini
bayramn mistik trenlerini yapyorlard.432
Demeter Kutsal Alannn gney blgesini tapnak ve nndeki
sunaklar igal etmekteydi. Bu tapnak, kazlar gerekletiren arkeologlar
tarafndan ksa sre ncesine kadar Ion tarznda anteli bir tapnak olarak
restore ediliyordu. Ancak yeni aratrmalar sonucunda zgn bir yerel
yap dzeni iinde ina edilmitir: Anteler arasnda Aiol yaprak balkl
fasatl stunlar vard. Tapnak, yerel andezit tandan zerlerindeki adak
kseleri grlen, friz ise mermerden yaplmtr. Tapnan nndeki
sunaklar, Philetairos zamannda yaplan deiikliklerden etkilenmemitir.
Tapnak cephesi nnde bulunan esas sunak, onarlm ve gnmze
kadar korunarak gelmitir. Kutsal Alann sunaklar, Demeter kltn
yneten rahibenin kurban etme srasnda bakt douya
ynlendirilmitir. Daha nce de szn ettiimiz gibi Demeter Tapna,
en son ve bugne kalm olan boyutlarna I. Attalosun ei Kralie
Apollonisin bir bayla ulamtr. Kralienin bu ba yapt zaman
hakknda kesin bir bilgi olmamakla birlikte olaslkla dulluk zamannda
yani II. Eumenes ynetimi srasnda .. 197 ylndan sonra- olduu
bilinmektedir.433 Kralie Apollonisin vakf hakknda Demeter
Tapnana ait olan propoylonun aritravnda bulunan yazt tarafndan
bilgilendirilmi bulunuyoruz.434 Sz konusu bu yazt da Philetairos ve
kardei Eumenese ait olan adak yazt kadar nemli olup Demeter
Tapnann ve kltnn yapsn gstermesi bakmndan ok nemlidir.
Yaztta;
$ $  []1

 ` ` 1  <
Kralie Apollonis, Thesmophoria lenlerinin tanralarna,
Demeter ve Koreye galerileri ve kutsal meknlar adad.
denilmektedir.

431
Scott 1937, s.795; Farnell 1907a, s.75112; Parke 1977, s.29vd.
432
Farnell 1907a, s.9496; Ohlemutz 1968, s.230vd.
433
Ohlemutz 1968, s.208vd.
434
Drpfeld & Hepding 1910, s.440vd.; Ohlemutz 1968, s.207vd.; Hansen 1972, s.405;
kr., s.240.

102
 Ayrca bu yazttan anladmz kadaryla Kralie Apollonis byk
bir ihtimalle Pergamondaki Demeter kltn gelitiren kiidir.435 I.
Attalosun ei ve Pergamon kral II. Eumenesin annesi olan Kyzikos
vatanda Kralie Apollonisi bize Polybios u ekilde tantr: Apollonis,
birok nedenlerden anlmaya ve sayg grmeye hak kazanmtr. Bir halk
kz olduu halde kralie oldu. Ve sonuna kadar kralielik sann
tayabildi. Bu evlenme bir ak macerasndan deil; ahlaki onuru ve iyi
yreklilii ile n almasndan ileri gelmitir. O, drt evladna mmkn
olan en byk sevgi ve sevecenlii gsterdi. Oullar da ellerinden
geldii kadar saygda da kusur etmediler.
Sz konusu yaztta geen oikoi kelimesiyle ifade edilen kutsal
alanlar, Kralie Apollonis tarafndan vakfedilmitir. Bu kutsal meknlar
ile tapnan batsnda ve dousundaki yeni yaplan oda ve douda n
avluya bitiik olan odalar kastedilmektedir. Buralarn kullanm amac
konusunda yazttan bir ey anlalamamaktadr. Tapnak galerilerinin ve
propylonunun Philetairos Tapnanda da mevcut olan yaprak balklar
vard ve tamamen andezitten yaplmlard. Yukarda propylon
aritravnda bulunan yaztta sz edilen kutsal meknlar da oikoslarla-
ayn malzemedendi. Yazttan kullanm amalar tam olarak
anlalamayan kutsal meknlardan batda bulunanlar belki ziyafet odas
olarak hizmet veriyorlard. Ancak doudaki oikoslarn amac hala ak
deildir. Hatta bunlarn Hellenistik olduklarndan bile kuku
duyulmutur. Tapnan n avlusu hemen hemen gen eklindeydi.
Dousu tapnaktan yaklak 1.5m kadar yksekte olduundan propylon
iinde girii salayan bir merdiven aaya inmekteydi. Arkeologlar
tarafndan tekrar ayaa kaldrlan propylon stunlar zerinde adak yazt
bulunan yaprak balkl aritrav tamaktayd.436 Gneyden kuzeye
doru ykselmekte olan n avlu alannn dou tarafnda Apollonis
zamannda yaplm su havuzu bulunan bir eme vard. Mimari yaps
hakknda aklk bulunmayan eme olaslkla klt ile ilgili
temizlenmelerde kullanlm olmaldr. n avlunun gneybat kesinde
ise Demeterin yeralt temsilcisi olan Persephone iin adak
kurabiyelerinin ve benzeri eylerin konulduu kesme ta bloklardan
yaplm bir kurban ukuru vard.437
Bu ekilde Pergamonda Demeter -Bereket- kltnn uzun
zamandan itibaren yaad, arkeolojik ve epigrafik kaynaklar nda
kantlanabilmektedir. Ayn zamanda arkeolojik bulgular arasnda nemli
bir yer tutan sikkeler de Demeter kltnn varlna iaret etmektedir.
mparatorluk dneminde tanra yalnz veya Dionysos ile birlikte
Pergamon sikkelerinde yer alrken, ne yazk ki Hellenistik dnem
sikkelerinde figr olarak resmedilmemitir. Ancak tanra ele alnan bu
435
Hansen 1972, s.405vd.
436
Drpfeld & Hepding 1910, s.440vd.; Radt 2002, s.181.
437
Alt.v.Perg.XIII.

103
dneme ait sikkeler zerinde kendisini sembolize eden baak (Lev.
I.no.2) ve meale (Lev. III.no.2) gibi objelerle yer almtr.438
Bu balamda nmizmatik malzemenin arkeolojik ve epigrafik
almalardan daha az bilgi sunduunu syleyebiliriz.
III.9.ASKLEPIOS KLT
ASKLEPIOS SOTER (* ):
Pergamon kent pantheonunda yerini alan bir dier tanr da
Asklepiostur. Tbbn tanrs ve kahraman olan Tanr Asklepios,
Apollonun oludur ama doumuna ilikin efsaneler birbirinden olduka
farkldr.439 ounlukla Apollonun Thessalia kral Phlegyasn kz
Koronis ile sevitii ve onu bir erkek ocua hamile brakt anlatlr.
te bu ocuk, Salk Tanrs Asklepiostur ve onunla ilgili ok mitos
vardr.
ster yukardaki gibi Thessalia sylencesi olsun isterse
Peloponnesos sylencesi olsun, o, iyi saln becerikli zanaatkrdr.
Ildayan Phylegyasn torunu, Parlak Phoibosun olu, ateten doan ve
atee dnen Asklepios, tanrlara kar insanlar seen bir kahramandr.
Homerosa gre ise Akha ordusunun yetenekli hekimleri Makhaon ve
Podaliriosun babas olan Thessalial bir kahramandr.440
Asklepios salk klt, .. IV. yzyln ilk yarsnda Pergamonlu
Aristakhminosun olu Arkhias tarafndan Epidaurostan alnarak
anavatan Pergamona getirilmitir: Arkhia, Pindasos (Madra Da)
srtlarnda avlanrken attan dm, aya krlmtr. Epidaurosa giderek
orada tedavi olduktan sonra iyilemitir. Bunun zerine Arkhias,
vatandalarna hizmet olsun diye minnetinin bir ifadesi olarak Asklepios
kltn Pergamona getirmitir.441 Olaslkla, Lydia doumlu olduu
sylenen antika yazarlarndan Pausania, Hellasn Tasviri adl
eserinde Arkhiasdan442 u ekilde sz etmektedir: $ V $
* `   > 1 * $ -1 Y c $ *
N Y Y &. Asklepios kltn Pergamona getiren kii
olarak tantlan Arkhias, ayn zamanda .. IV. yzylda Pergamonda
yllk olarak seilen bir prytanise sahip Hellenistik tipi yerel ynetim
kuran ayn isimli kii idi.443 Bugnk ekliyle .S. II. yzyla tarihlenen
bir Pergamon Kroniinden edindiimiz bu bilginin nda Arkhiasn
Pergamonun ilk prytan olduunu da renmekteyiz.444
.. IV. yzyln ilk yarsnda Pergamon kentinin dnda
akropolden ok uzakta olmayan bir vadide Asklepios iin bir tapnak
438
Bayatl 1953, s.38; Head 1911, s.533vd.
439
Grimal 1997, s.101102; Bayatl 1991b, s.5759.
440
Hom. Iliad. II.2.731.
441
Paus. II.26.8; Alt.v.Perg. VIII.3; IG IV.1.60; Deubner 1938, s.1112; Hansen 1972,
s.403.
442
Paus. II.26.8.
443
OGIS 264 (Pergamon Kronii).
444
Magie 2001, s.8081, d.n.2.

104
kurulmutu. Bu kurulua Yunanistandaki en saygn Asklepios
Tapnana sahip olan Epidaurostan getirilen kiilerin de katkda
bulunduu sylenmektedir. Ancak Asklepionda yaplan kazlarda ele
geen prehistorik buluntular, Pergamonda daha erken bir klt
balangcna dikkat ekmektedir. Bu nedenle tapnan ufak bir
ekirdekten yola klarak adm adm geniletildii anlalmaktadr.445
Roma ncesi dnemde arkeologlar tarafndan 12 yap katndan olutuu
belirtilen Asklepios Tapnann oluum ekirdei alak bir kaya
srtndan ibaretti. Buras daha sonraki geniletilmi tapnan bat
blmnde bulunmakta ve gelime srecinde bir kaya emesi, bir
dolapl kuyu bir de havuzlu eme olarak gelitirilen su kayna ile
evrelenmekteydi. Kaya tmseinde olduka kk olan klt binas
yaplmt (Asklepios Soter, Tanra Hygieia ve Apollon Kalliteknos).446
Asklepios Sotere (* ) yani Kurtarcya ait esas tapnak,
gney kenardayd. Bu tapnaa ait frizden anlaldna gre bu yap daha
hanedan kurucusu Philetairos zamannda, Kent Danda kurulmu olan
Demeter Tapna ile baz benzerlikler gstermekteydi. Bu nedenle,
Asklepiondaki tapnak Ion tarznda deil Aiol tarznda yaprak dizisi
balklarla sslenmitir.447 Ancak Makedonia Kral V. Philippos
tarafndan ykldktan sonra tapnak, Ion tarznda yeniden yaplmtr.
Asklepios Tapnandaki cellann iinde bir su kuyusu vard. Bilindii
gibi kutsal su, klt iin de ok nemli bir rol oynuyordu. Tapnaklarn
dousunda onlara ait sunaklarn temeli hala grlebilmektedir. Orada
tapnan en eski tren alan zerinde suyu kepeyle alnan kuyu
bulunmaktayd.448 Sz konusu bu kuyu, .. III. yzyln erken yaplar
arasnda bulunmaktayd.
Asklepion kazlarnda Kutsal Alann genileyerek kuzeyinde ve
dousunda belirlenen yerleim alanlarnn varl sonucu .. 200
yllarnda tamamen dzenlenmi olduu bilinmektedir. Asklepiona
tedavi amacyla gelen hastalarn rya yorumuyla birlikte iyiletirici uyku
terapisine girdii kutsal uyku odalar tapnan gneyinde yer
almaktayd. Buras dou ve gneydeki galeriler ve biti duvarlaryla
kesin ekilde evreden ayrlmt. Roma Kutsal alannn dnda bugn
batya doru uzanan Dor tarznda andezitten yapld anlalan bir
galerinin kalntlarndan tapnak alannn .. II. yzyln ilk yarsnda
olaslkla II. Eumenes zamannda geniletildii dnlmektedir.
Kutsal Alann Ge Hellenistik dnemdeki deiikliklerine ise iki
antik haber k tutmaktadr. Bunlardan ilki, Bithynia Kral II. Prusiasn
Asklepionu yakp ykmasdr. II. Attalosun tahta gemesinden ksa bir
sre sonra .. 156 yllarnda Bithynia Kral II. Prusias ile savatn

445
Alt.v.Perg.VIII.3 ve XI..1-3.
446
Akurgal 1973, s.109110.
447
Radt 2002, s.220vd.
448
Bkz. Radt 2002, s.219, res.168.

105
bilmekteyiz.449 II. Eumenesin lmnden sonra Pergamon tahtndaki
deiiklikten yararlanmaya alan II. Prusias, sz konusu kralla
saldrmt. Getii blgeleri ve kutsal alanlar dahi yamalayan Bithynia
kral, Pergamon kentinin yer ald tepenin eteklerine kadar ilerlemeyi
baarmt. Hatta bir gn kentin dnda, gneybatsnda yer alan kutsal
alan Asklepionda kurban sunduu, ertesi gn ise Pergamonlu nl
heykeltra Pyromakhosun eseri olduu sylenen Asklepios heykelini
alp gtrd anlatlr.450
Kutsal Alann Ge Hellenistik dnemdeki deiiklikliine ilikin
ikinci antik haber ise Attalos hanedanlnn son kral olan III. Attalos
zamannda kazanlan bir zafer zerine Asklepionun yine sekin bir
konuma ulam olmasdr. Bu zafer, Bithynia Kral Prusiasn yerine
geen olu II. Nikomedes Epiphanesin II. Attalosun lmn frsat
bilerek yerine geen III. Attalosun zerine saldrmasndan domutur.
Bu savata Prusiasn Pergamona kadar gelmesinin intikam alnm,
sava ganimeti eya da zaferin simgesi olarak heykellerin ayaklar altna
serilmitir. Bylece Kral III. Attalos Philometor, Tanr Asklepios
Soterin klt orta olmu ve buna dayanarak kendisi de tanr gibi sayg
grmtr.451
Kentin dinsel yaamnda yer edinmi olan Zeus, Athena gibi tanr
ve tanralar arasnda Asklepiosun sahiplendii yeri anlamak iin temel
alnan kaynak tr ncelikle yaztlar olmutur.452 Belli bir zaman
snrlamasna gidilerek yaplan bu almada sahip olduumuz epigrafik
kaynaklar Pergamonda Hellenistik dnem Asklepios kltne k
tutmaktadr. Bunlardan ilki 1884 ylnda altar ile tiyatro binas arasndaki
duvarda ele geen yazttr.453 Orijinali Pergamonda bulunan gri renkli
bir mermer zerinde bulunan yazt, hem Asklepios kltnn tantcs
hakknda hem de Pergamonda kullanlmakta olan theophoros isimleri
hakknda nemli bilgiler vermektedir:
------,-----
] 
$] $
]* 
lk satr krk olmas nedeniyle tam olarak okunamamtr. Bu
nedenle yazt eksik olmasna ramen Pergamona Asklepios kltn
getiren Arkhias gstermesi asndan ok nemlidir.454
Sz konusu yaztn sunduu bir dier bilgi de zellikle .. II.
yzylda Pergamonda kullanlmakta olan theophoros adlarnn .. III.
449
Polyb. XXXII.15.
450
Polyb. XXXII.15-16; XXXII.1-7; Magie 1950, s.316vd., 1197vd., d.n.42; Hansen
1972, s.125; zsait 1982, s.302.
451
Hansen 1972, s.403 ve 423.
452
Ins.v.Perg.190, 246, 251, 259, 267.
453
Ins.v.Perg.190.
454
Bkz. Paus. II.26.8; Alt.v.Perg.VIII.3; Hansen 1972, s.403.

106
yzyln sonlarndan itibaren klt balayan kiinin ailesine verilmi
olmasdr. Tanr isimlerinden tretilerek kullanlan theophoros isimlerine
verilebilecek en gzel rnek; Asklepios kltn Pergamona getiren
Arkhiasn aile fertlerine Asklepiades isminin verilmesidir.455
Asklepios kltnn tanklna dayanarak saptayabildiimiz bir
dier belge, III. Attalos zamanna tarihlenen bir yazttr.456 III. Attalosun
Bithynia Kral II. Nikomedes Epiphanese kar kazanm olduu zaferle
sonulanan bir savatan sonra kahramanln bir simgesi olarak be arn
yksekliinde olan ve sava ganimetlerinin zerine basan zrhl bir
heykelinin dikilecei ve Salk Tanrs ile birlikte bulunmas iin de
Asklepios Soter Tapnana konulacana ilikin haberdir. Bu bilgileri
edindiimiz yazt, Elea yaknlarnda bulunmu ve genellikle bu kente
balanmak istenmitir. Ancak L. Robert, bunun Pergamon kentine ait
olduunu saptamtr.457 Yazt, Pergamon halk tarafndan alnm ve III.
Attalosu abartl szcklerle onurlandran bir karar niteliindedir. Kral
Eumenes Soterin olu III. Attalos Philometer, yurttalarna balad
ltuflarn yan sra cesareti ve dmanlar karsnda kazand zaferinden
dolay da vlmtr. Ayrca bu kararda, altn bir elenk, Tanr
Asklepiosa yaplacak kurbanlara eklenecek byk bir heykel, Zeus
Suna yanna konulmak zere altn bir atl heykel ve her gn tts
sunusuyla onurlandrlma ngrlmektedir. III. Attalosun kazand bu
zafer sonucu Pergamona dnd gn olan ayn sekizinci gn onuruna
her yl yaplacak olan yldnmlerinde kraln kente girii, sunular, dualar
ve balarnda rahiplerle, yksek memurlarn bulunduu tm yurttalarn
onu karlamak zere katlacaklar bir tren alayyla Asklepios-Kral iin
enlikler yaplmas da yer almaktadr.458
Pergamondaki Asklepios klt hakknda bilgi veren bir baka
yazt da iki ayr para halinde bulunan krk mermer bir steldir.459 ki
para halinde olan yaztn st ksmna ait olan ilk paras 1881 ylnn
Temmuz aynda Byk Altarn alt ksmndaki bat terasnda; yaztn alt
ksmna ait olan ikinci paras ise 1880 ylnn Eyll aynda Athena
Tapnann gneybat kesinde bulunmutur. Farkl zamanlarda ve
ayr blgelerde gn na karlarak birletirilen bu yazt, Asklepios
kltnn tantcs ve ilk rahibi olan Arkhias hakknda bilgi vermesi
asndan nemlidir. nl sz ustas Aristeidesin de bildirdiklerine gre
Salk Tanrs Asklepios, kentte Asklepionda kendisi dnda Hygieia ve

455
Ins.v.Perg.190; Alt.v.Perg.VIII.3.
456
Ins.v.Perg.246=OGIS 332.
457
Magie 2001, s.157, d.n.88.
458
Ins.v.Perg.246=OGIS 332; Deubner 1938, s.18; Nock 1930, s.22-25; Wilhelm 1914,
s.18 ve 40; Hansen 1972, s.421 ve 423; Magie 2001, s.157, d.n.88; Bayatl 1996b,
s.89vd.
459
Ins.v.Perg.251.

107
Telesphoros ile birlikte onurlandrlm ve adlarna tapnak ina
edilmitir.460
Kentteki Asklepios kltnn bir gstergesi olan dier yazt da
1883 ylnda Athena Tapnanda yaplan kazlar srasnda gn na
karlan st kalnl 0.048cm, alt kalnl 0.060cm, genilii 0.145cm
ve harf ykseklii 0.011cm olan kenarlar krk olan mermer bir
steldir.461
Sz konus stel krk olduundan yazt eksik olmakla birlikte;
--- ]--
$ d[
---] --
----[]---
----------
Asklepios kltne balanan rahiplerin yaam boyu grev yaptklarna
tanklk etmesi asndan ok nemlidir.
Hellenistik dnem Pergamon yaztlarndan kltn tespit
edebildiimiz Tanr Asklepios, bu son yazt rneimizde aka Soter
epithetiyle birlikte kullanlmtr.462 Sz konusu yazt krk olup birbirini
tamamlayan iki paradan olumaktadr. Krk olan bu yaztn sadece sol
taraf elimizdedir. Ykseklii 0.42cm, genilii 0.15cm ve kalnl
0.086cm olan yaztn sahip olduu harf kalnl ise 0.016cmdir. Eksik
olarak ele geen yaztn mevcut parasndan Asklepios Soterin klt
grevlisi Arkhias adna yaplan bir onur yazt olduu anlalmaktadr.
Yaztta Asklepios Soterin rahibinin adnn bulunmas daha nce Zeus
tarafndan kullanlmakta olan Soter epithetinin Asklepios tarafndan da
kullanlm olduunu gsterir.
Yukarda szn ettiimiz Asklepios kltne tanklk eden
yaztlarn sunduu dier bilgi de Asklepios klt rahiplerinin hem
babadan oula geiyor olmas hem de yaam boyu sryor olmasdr.
Ayrca rahiplik grevi, Asklepiostan adn alan Asklepiades soyunun
ayrcal altnda olduundan Hellenistik dnem sonrasnda rahiplik
sras geldiinde eer o soydan bir erkek yoksa bu grevi bir kadnn da
byk bir onurla stlenmi olduu grlmekteydi.463 Pergamon
vatandalar arasndan seilen bir kurul tarafndan grevleri dzenlenen
rahip hekimler (Asklepiadlar) mrlerinin sonuna kadar Kurtarc
Asklepiosa orann tanrlarna ve onun atalarna, grevlerine bal
kalarak hizmet ederlerdi. Asklepios kltne bal olan Asklepiadlar, iyi
edici hekim ve din adam rahip zelliklerini tayorlard. Bu rahip
hekimler, Stephanophoros (ta tayan) denilen rahip bahekimin
ynetimi altnda Asklepionun tm ilerini dzenler, hastalarn bakm,

460
Radt 2002, s.220.
461
Ins.v.Perg.259.
462
Ins.v.Perg.246; Ins.v.Perg.267.
463
Bkz. Ins.v.Perg.340; Hansen 1972, s.410.

108
iyiletirilmesi, yeme imesi, yatmas-kalkmas, trenlerin yaplmas,
ziyaretilerin gezdirilmesi ilerini kutsal bir onur ile yerine getirirlerdi.464
Asklepiona kabul edilen hastalardan hastalkarna ve durumlarna
gre para alnrd. Pergamon vatandalarna cretsiz tedavi
uygulanyordu. Buraya kabul edilecek hastalarda aranlan ilk i temiz ve
pislikten arnm olmasyd. Tanrnn huzuruna temiz olarak kmak,
Asklepios inancnn temeliydi. Bu nedenle nce ykanmalar gerekirdi.
Asklepionda bu bakmdan ve iyileme asndan suyun nemi ok
bykt. Hatta .S. 146 ylnda Asklepiona tedavi iin gelen nl yazar
ve dnr Aristeides, Su, tanrnn bayardmcsdr. diyerek, suyun
nemini ksaca tanmlam olur. Yazar, ayn zamanda kendisine
uygulanan tedavi yntemlerinden sz ederek bizlere Asklepionda
hastalara uygulanmakta olan bu saaltm yntemleri hakknda da nemli
bilgiler vermektedir.465 Ayn zamanda Asklepiona gelen hastalar
dileklerinin yerine gelmesi iin, iyileen hastalar ise kran ans olarak
Asklepios Sotere eitli adaklar sunarlard. Bu adaklar, kurban olarak
verildii gibi ta ve toprak heykeller olarak da veriliyordu. zellikle
klarda ant ve heykel braklyordu. Bir dier ifade ekliyle, hastalar
dileklerini dile getiren heykeller yaparak Asklepiosa armaan
ediyorlard. Dilek iin braklan kk heykeller, istemlere gre ev,
hayvan, ocuk erkek ocuk isteyenler erkeklik simgesi yaparlard-
biiminde toprak ve tatan yaplrd. Zengin kiiler iyileip ayrlrken
Asklepionu onurlandrcak byk heykeller armaan ederlerdi. rnein
mparatorluk dneminde mparator Caracalla, kutsal eme yanna doal
boyutundan kat fazla byklkte olan kendi heykelini diktirmi ve
kente baz ayrcalklar vermitir.466 Asklepionda hastalara uygulanan
iyiletirme yntemleri salt dinsel nitelikte olmayp psikoloji, pedagoji,
spor, elence ve telkin yntemleri de uygulanyordu.
Sonu olarak, Asklepiona gelen hastalarn sal her eyden
nce rya yoyulya telkin zelliine dayanyordu. Ayrca burada kutsal
sular, ifal otlar ve merhemler gibi mzik, tiyatro ve dier trenler de
tedavi yntemleri arasnda nemli yer alm bulunuyordu. Rya
yorumlanmas, zme odalar ve tan zellikleri gibi Asklepionda
uygulanan ok nemli yntemlerin tmyle anlalamam olmasna
karn Aristeidesin grg ve deneyimlerine dayanarak verdii bilgiler,
Asklepionun birok noktalarn aydnlatm bulunmaktadr.
Burada Salk Tanrs Asklepios ile onun kltyle ilgili dier
tanr ve tanralardan ksaca sz etmek yerinde olacaktr. Yukarda
Asklepion kazlarnda467 ana tapnan kuzeyinde kaya tmseinin
zerinde yan yana iki klt binas daha bulunduundan sz etmitik.

464
Bayatl 1991b, s.6364; Eri 1990, s.312.
465
Bayatl 1991b, s.6364; Eri 1990, s.309312.
466
Bayatl 1991b, s.76; Eri 1990, s.840.
467
Alt.v.Perg.XI.1-2; Radt 2002, s.220.

109
Bunlardan geriye kalan az saydaki kalnt, bu yerlerin hangi kltlere
hizmet ettikleri konusunda kesin bilgi vermekten uzak olsa da ilk yapdan
arta kalan adak yazt parasndan Tanra Hygieiann ad
tanmlanabilmektedir.468
Krk olan bu yazt parasndan tanra u ekilde yer almaktadr:

Asklepios Sotere ve Hygieiaya (adak olarak sunuldu).
Bu yazttan yola karak ana tapnan kuzeyinde yer alan ilk klt
odasnn olaslkla yiletirici Tanra Hygieiay onurlandrmak iin
yaplm olduu sylenebilir. Antik yazarlardan Aristeidesin anlattna
gre, Hygieia Asklepiosun ocuklarnn en onurlusudur.469 ifa tanrs
iken sonralar daha genel anlamda kurtarc ve tm tehlikelere kar
snlacak kutsal bir varlk olmutur.470 Tanra Hygieiann yannda
ounlukla ylan bulunmaktadr. O, Asklepiosun kutsal ylannn
stanas gibi grlr. Bu nedenle Asklepios gibi onur kazanan Hygieia,
salk koruyucu tanra olarak yaatlmtr.
Hygieia iin yapld dnlen bu klt binasnn mparatorluk
dnemi yapl tarzna gre arkeologlar sz konusu tapnan Dor
tarznda ina edildii konusunda da hem fikirdirler. Ayrca mparatorluk
dneminde .. II. yzyln sonlarnda bir dier ifade ekliyle Hellenistik
dnem sonlarnda Pergamonda n alm olan ifa Tanrs Telesphoros
iin de hizmet vermi olduu dnlmektedir.471 Asklepios ve Hygieia
ile birbirine bal olan tanr, hekimlik gizinin ustas olarak ryalar
yorumlayan ve iyileme dnemini kollayan bir tanrdr. Telesphoros iin
de Asklepios gibi adaklar verilmi, trenlerde Asklepiosun heykeli gibi
Telesphorosun heykelleri de zengin bir biimde sslenerek birlikte
kutsanmtr. Ayrca heykellerde Asklepiosun yannda mantolu bir gen
eklinde gsterilmitir. Bu giysi ile de iyiletirme dnemi iinde bulunan
insanlara benzetilmitir.472
Kaya tmsei zerinde yer alan iki klt binasndan ikincisinde ise
Asklepiosun babas ifa datan Apollon onurlandrlyordu.473 nk
Gne de Asklepionda hastalarn tedavi edilmesinde en az su kadar
nemliydi. Aristeidesin anlattklarna gre Gnein insan vucudu
zerinde ifa gc bykt. Bu nedenle tedavinin bir paras olarak

468
Deubner 1938, s.14; Radt 2002, s.220.
469
Ilyadada Padalirios ve Makhaon adl iki hekimin Asklepiosun ocuklar olduu
sylenir. Asklepiona ait efsanenin daha sonraki versiyonlarnda tanrnn Epione adnda
bir kars ve Akeso, Iaso, Panakeia, Aigie, Hygieia adlarnda ocuklar olduu
anlatlmaktadr; bkz. Grimal 1997, s.102.
470
Bayatl 1991b, s.6162.
471
Alt.v.Perg.XI.1-2.
472
Bayatl 1991b, s.67.
473
Akurgal 1973, s.109-110; Bonnefoy 1981, s.78-80; Alt.v.Perg.XI.1; Bayatl 1991b,
s.59.

110
belirli zamanlarda hastalar gnete gezinir ve gne banyosu yapard.474
Ancak bu klt binasndan geriye kalan az saydaki kalnt konuya ilikin
bir deerlendirmede bulunmamz imknszlatrmtr.
Pergamonda Salk Tanrs Asklepios kltnn varl epigrafik
ve arkeolojik bulgularla olduu kadar nmizmatik verilerle de
kantlanmaktadr. Nmizmatik veriler nda da kltn
saptayabildiimiz Tanr Asklepiosun Hellenistik dnem Pergamon
sikkeleri zerindeki durumunu incelediimizde kltn .. V. yzyln
ortalarnda kente girmi olmasna karn, Tanr Asklepiosun ve
sembollerinin ylan, asa vb- daha sonralar sikkelerde yer aldn
grrz. Hatta Asklepios klt heykelleri II. Eumenes zamannda
grlmeye balanm ve kral sikkeleri zerinde oturur, otonom ehir
sikkelerinde ise ayakta durur vaziyette resmedilmitir.475 Krallk sonras
Pergamon sikkelerinde ise Asklepios daha ok yer almtr (Augustus
dnemi iin Lev. IV.no.7).476 Sikke uzmanlar tarafndan ehir
sikkelerinde ayakta duran Asklepiosun Phyromakhos tarafndan yaplan
ve Asklepiondaki tapnakta duran heykel olduu, kral sikkelerindeki
Asklepiosun ise bu heykelin kopyas olduu dnlmektedir.477
Pergamon kent sikkelerinde II. Attalos dnemine ait bronz
sikkelerin birinde Asklepios, tahtta oturur durumda resmedilmitir (Lev.
III.no.9). Bu bronz sikkenin n yznde Tanra Athena, sava
kimliini sergileyen bilindik miferli bstyle yer almaktadr. Sikkenin
arka yznde ise Tanr Asklepios, tahtta oturur durumda ylana yem
vermektedir. Ylan da kpek ve horoz gibi Asklepios kltne balanan
kutsal hayvanlardan biridir.478 O, nlem ve ileri grllk rneidir.
Genel olarak sikkelerde ya da rlyeflerde tanr ve tanralarla birlikte
betimlenen simgeler sz konusu kutsal karakterin belirli zelliklerini
yanstmaktadr. Zehirli ylan, zehirden ifa beklendii iin bir simge
olmutur. Onun ok uzun yaamas, insan mrn de uzatmak iin
sembol saylmtr. Bir sylenceye gre, Asklepiona topuundan
yaralanm bir hasta gelmi. Adam uyurken ylan delikten km ve ve
yaray yalayarak hasta adam iyiletirmitir. Asklepiosa gre hekim,
ylan gibi dilsiz olacak, kimsenin srrn bakasna sylemeyecek, sabr
ve sessizlik iinde i grecektir. Ayn sikkenin bu yznde hanedanln
kurucusu Philetairosun adnn yazl olduu (Philetairou)
lejand ve Asklepiosun atribtlerinden biri olan asa da bulunmaktadr.
Yolculuklarnda hekimlere destek olan asa, hekimlerin hastalarna
giderken yorgunluklarna yardmc olarak kullandklar bir objedir.
Gnmzde dahi hekimlik simgesi olan ylan sarl denek, boumlu bir

474
Bayatl 1991b, s.67.
475
Bayatl 1953, s.48vd.
476
Seaby 1996, s.125; Head 1911, s.536.
477
Bayatl 1953, s.33.
478
Cirlot 1995, s.285290.

111
baston gibi her zaman Asklepiosun elindedir (Res. IX). Ayn dneme
(II. Attalos dnemine) ilikin n yznde miferli Athena bann
resmedildii dier bronz sikkelerin arka yznde ise ayn yaz -
lejand- ve tanr Asklepiosun kutsal hayvan ylan
kvrlm ekilde betimlenmitir (Lev. III.no.1011). Sikkelerde tanrnn
simgesi olarak kullanlan ylan, sahip olduu zelliklerinden dolay
Asklepiosun en sevdii hayvan olmutur. yle ki frsatn bulduunda
tanrnn kendisi bile ylan grntsne brnmtr tpk dii katrlarn
ektii bir arabayla Epidaurostan Sikyona gtrld srada olduu
gibi.479
Pergamon krallar tarafndan Aegina Adasnda bastrld
dnlen II. Attalos dnemine ait baka bir bronz sikkenin n yznde
ise Asklepiosun elenkli bir portresi tasvir edilmitir (Lev. III.no.12).
Burada, Asklepios .. IV. yzyldan itibaren heykellerde gsterildii
gibi ciddi yzl, sk sal ve gl bir tanr olarak resmedilmitir.
Sikkenin arka yznde ise tanrnn simgelerinden biri olan kvrlm bir
ylan, mabet anahtar ve lejand yer almaktadr.
Asklepiosun deneine sarlm olan ylan, sikkelerin zerinde
deiik durumlarda grnmektedir. .. I. yzyln Pergamon
Kistophorlarnda gm sikkeler- n yzde kapa alm bir ylan
sepetinin (cista mystica) azndan uzanan bir ylan, arka yzde ise klf
iinde bulunan oka (gorytos) birbirine dolanan kuyruklaryla sarlm ve
balar kalkk iki ylan bulunmaktadr (Lev. IV.no.15). Nasl ki,
sikkelerde yer alan meale Ephesos ehrinin bir iareti ise Kistophorlar
zerindeki ylanl asa simgesi de Pergamon ehrinin bir iareti olarak
kabul edilir.
Bylece Pergamon kenti ve kent snrlar dnda akropole ok
uzak olmayan bir yerde Asklepionda Salk Tanrs Asklepiosa
tapnlm olduunu kantlayan epifrafik veriler, sikke ve dier arkeolojik
bulgularla da desteklenmi olmaktadr.
III.10.HERAKLES KLT
imdi Zeusun olundan dnya zerindeki en gl ve en yiit
kahramandan Heraklesten sz edeceim; Alkmenenin Thebaida
karanlk bulutlarn kaplad gk altnda birlemesinden sonra getirdii
kahramandan. nceleri uzak diyarlarda, engin denizlerde dolar ve ac
eker. Sonra yiitlik konumuna ykselir ve tek bana, kimsenin altndan
kalkamayaca zor ilerin altndan kalkar. imdiyse karl Olymposta
gzel evinde oturmaktadr ve Genlik tanrs Hebe ile evlidir.480
Homerosun bu vgs ksa olmasna karn Heraklesin
yaamn en iyi ekilde dile getirmektedir. Yunanl kahramanlar iinde en
ok tannan Herakles, tm Yunanllarn en ok zendii kiidir. Hatta

479
Paus. II.10.3.
480
Bonnefoy 2000, s.393; kr. Grimal 1997, s.251281.

112
Atinallar onun iin bir tapnak bile ina etmilerdir.481 Zeusun lml
olu Herakles, Pergamonda zellikle de II. Eumenes ynetiminde
Dionysos Kathegemon ile birlikte Attaloslarn soy atas olarak sayg
grmeye balamtr. Ancak Herakles tapnmna ilikin Hellenistik
dneme ait epigrafik ve arkeolojik veri azl kahramann Pergamonda
sergilemi olduu karakteri belirlemeyi de zorlatrmtr. Bu balamda
kltn Pergamondaki varlndan sz etmeye olanak salayan bulgular
tek yazt dnda salt nmizmatik veriler oluturmaktadr.
Zengin kent pantheonunu renklendiren Herakles kltne tanklk
eden tek yazt, beyaz mermerden yaplm geisondur. Ykseklii
0.106cm, harf kalnl 0.018cm olan yaztn bulunduu geison, krk
olan ayr paradan olumaktadr. Yalnzca A paras tam olarak
korunarak gnmze kadar gelmitir. Geisona ait olan dier iki para ise
(B ve C paralar) krk durumdadr. Birbirini btnleyen paralarn her
biri ayr zamanlarda ve farkl yerlerde yaplan kazlar sonucunda
bulunarak gn na karlmtr.482
A paras, 1883 ylnn Aralk aynda Athena Tapnanda, B
paras 1881 ylnda ayn alanda yaplan kaz sonucu Haziran aynda, son
para olan C paras ise 1886 ylnda yaplan kaz sonucu Agorann
gneyinde bulunmutur.
Geison zerinde yer alan adak yaztnda Herakles u ekilde
gemektedir:
 S]& + [)? ---e ]$
Bu adak yaztna ait B paras, krk olduundan C parasnda yer
alan ]$ kelimesinin nnde olaslkla dativ durumunda bir kelime
olmaldr. Epigraflara gre bu kelime -e harfi ile biten Hera veya Athena
olmaldr.
Attaloslar tarafndan soy atas tapnm gren Herakles, Pergamon
kral hanedannn kendisini Zeusun muzaffer soyu ile hemen hemen
zdeletirdii Zeus Sunan ssleyen Gigantomakhia Frizinde de zel
bir konuma sahiptir: Tanrlarn Gigantlarla savanda Olymposlu tanrlar
zaferi ancak bir lmlnn yardmyla kazanacaklarnn rendiklerinden
yanlarna Heraklesi almlardr. nk lml bir insan olmakla tanr
olmak arasnda gidip gelen Heraklese malup den Gigantlar
ldrmek grevi verilmiti. Bu yzden frizin dou tarafnda sava
halinde bir arada bulunan tanrlar arasnda (Zeus-Athena-Nike-Ares daha
sonra Leto-Artemis-Apollon ve Hekate) tek lml olarak yer
almaktadr. Sol bata insan olarak tanrlarla birlikte savaa giren
Heraklesin ad ve aslan postunun kalnts vardr (Sunak Levha - 9).483
Zaferin kazanlmasnda en byk rol oynayan kahraman
Herakles, Attaloslar tarafndan kentin kurucusu Telephosun babas
481
Woodford 1971, s.211235.
482
Ins.v.Perg.185.
483
Smith 2002, s.162168; Radt 2002, s.173175; Bayatl 1991a, s.19 ve 28.

113
olarak hanedanln kurucu atas olarak tapnm grmtr. nk dier
hanedanlar gibi Attaloslar da kahraman atalara ihtiya duymulardr.
Telephos, buna ok gzel bir rnektir. Telephos, Arkadial Heraklesin
olu olduundan gerek bir Hellendi ve Pergamon kral olmutu. Ayn
zamanda saygn Troia hikyesi ile de ilgisi vard.
Telephos, Heraklesi ile Tegea Kral Aleosun kz Augenin
oluydu. Heraklesin btn oullar iinde ona en ok benzeyeni
Telephosdu. Onun dnyaya gelii konusunda birbirinden ok farkl iki
seri tradisyon vardr. Bunlardan birincisi daha ok epik kaynaklara
dayanrken ikincisi daha ok tragedya yazarlarnca kullanlmtr.484
Sunan st katnda yer alan ikinci kk rlyef olan Telephos Frizinde
Telephosun ana rahmine dmesinden lmne dek yaamnn tm
blmleri detayyla gsterilmitir. Konu ve anlatm teknii asndan
Homerosun Odysseusuna benzeyen Telephos Frizinde konu edilen
hikyeyi bir kez daha hatrlatmak amacyla yle zetleyebiliriz:
Peloponnesteki Tegea kral Aleosa oullarn, kz Augenin douraca
kii tarafndan ldrlecei hakknda bir kehanet ular. Kral, bunun
zerine Augeyi bekret yemini etmesinin art olduu bir Athena
Rahibesi yapmt. Ancak yine de Herakles tarafndan batan karlr ve
sonunda Telephos doar. Auge korkular iinde kalp ocuunu terk
etmiti. Kendisi hatasndan dolay cezalandrlp bir sal zerinde denize
brakld. Mysia kylarnda, Kral Teuthrasn lkesinde kyya vuran
Augeyi Teuthras evlat edindi. Kk Telephos, babas Herakles
tarafndan vahi doada bulunmu ve bir dii geyik tarafndan emzirilmi
ve bytlmt. Telephos, kehanetin getirdii zorunlulua uyarak daha
sonra Augenin erkek kardelerini ldrd. Yaptnn cezasn ekmek
iin denizi ap Mysiaya vard ve o da Kral Teuthrasa geldi. Kral, eer
kendisine dmn olan Idasa kar yardmc olursa ona kz Augeyi
vermeyi vaat etti. Bu gerekleti, bir ejderha araya girerek, Telephosun
annesi Auge ile kar-koca olmalarn nledi.
Yukarda anlatlan bu olaylar dizisi, frizin ba ksmn
oluturmaktadr. Frizin ikinci yarsn da Akhaiallarn Troiaya doru
giderken ilknce nasl yanllka Mysiaya geldikleri ve bu arada
blgenin kral olmu olan Telephos ile nasl savamaya baladklar
anlatlmaktadr.485
Sunak frizi zerinde yaklak 30 resim boyunca hayat anlatlan
kentin mitolojik kurucusu Telephos, ayn zamanda Pergamon sikkeleri
zerinde de yerini almtr. zellikle Hellenistik dnem sonras
sikkelerde grlen Telephos bir sikke zerinde dii bir geyik tarafndan
emzirilen bir ocuk olarak resmedilmitir.486

484
Her iki tradisyon iin de bkz. Grimal 1997, s.771772.
485
Strab. XII.8.4; Grimal 1997, s.771773; Smith 2002, s.168185; Radt 2002, s.175
176.
486
Bayatl 1953, s.39.

114
 Pergamon kentinin kurucusu Telephosun babas Herakles, bir
insan myd yoksa bir tanr m? nsanlarn en deerlisi olmaktan
kahramanla uzanan hayatnda bu soruya kesin bir cevap vermek
olanakl deildir. Ancak Hellenistik dnem zengin kent pantheonunda
onun nemli bir yere sahip olduunu syleyebiliriz. Bir yazt hari salt
nmizmatik verilerden yola karak, ele alnan dnem iinde kltnn
varln tespit edebildiimiz Kahraman Tanr Herakles, en erken Krallk
ncesi kent sikkelerinde grnmeye balamtr. Krallk ncesi gm bir
sikkenin n yznde aslan postuyla birlikte gen Herakles ba
bulunmaktadr. Arka yznde ise solda yaz ve Pergamon kentinin
koruyucu tanras Athenann heykeli (Palladeum) vardr (Lev. I. no.4).
Herakles, dier tanrlarla basit ama daha iyi ilikiler iindedir.
Kahramanlarn koruyucusu Athena iin Herakles ok zeldir. Metinlerde
olduu kadar resimli tasvirlerde de Olymposun nl metoplarnda
olduu gibi her zaman onun yannda yer alr.487 Tpk Krallk ncesi
bronz bir sikkede olduu gibi. Sikkenin n yznde aslan postu ile
birlikte Herakles ba, arka yznde ise sava kimliiyle kahramanlarn
koruyucusu Athena, miferli olarak resmedilmitir (Lev. I. no.9).
Herakles kltnn Pergamondaki varln destekleyen dier bir
sikke, Krallk dnemine aittir. Philetairos dnemine tarihlendirilen bu
gm sikkenin n yznde her zaman grmeye altmz gibi aslan
postu iinde gen Herakles ba yer almaktadr. Arka yznde ise elinde
kartal, tahtta oturan Zeus, onun hemen altnda miferli Athena ba, onun
da altnda hilal ve yaz vardr. Sa tarafta mzrak ile birlikte
lejand bulunmaktadr. Tpk ressamlarn ounlukla Hermesi unutarak
resimlerinde kiiyi bakeye oturttuklar gibi bu sikke rneinde de
tanrlarn ve insanlarn babas, kutsal kz ve aclarla dolu yaamndan
kurtulmu olu birlikte resmedilmitir.

487
Hom., Iliad VIII.362vd.; Bonnefoy 2000, s.395.

115
 BLM IV
PERGAMONDA HKMDAR KLT VE ATTALOSLAR
Antikada dinin nemi, dinin yalnzca toplumla yakn ilikisinden
kaynaklanmamaktadr. Antik devlet de btn deiik gelime dnemleri iinde,
farkl biimlerde de olsa kesinlikle dinden etkilenmitir. nl antik din tarihisi
Nilsson, Hellen dininin teden beri devlete ve topluma bal olduunu; bu
eyin din, devlet ve toplum- birbirinden ayrlmaz bir birlik oluturduklarn
sylemektedir.488 Nilssonun bu ifadesi Eskidou ve zellikle Hellenistik
krallklardan olan Pergamon devleti iin de geerlidir. Fakat burada bu
meselenin daha ak bir hale getirilmesi gerekir. Bir baka deyile, hkmdar
klt kavramnn tam olarak ortaya konulmas ve bunun yardmyla
tanrlatrma, hayatta iken tanrlatrma, ldkten sonra tanrlatrma ve
benzeri dier fenomenlerin aklk kazanmas gerekmektedir.
Antikada din ve devletin ball, zellikle hkmdar kltnde
ortaya kmaktadr. Kkleri Eskidouya giden bu anlay Eskibat dnyasnda
Byk skenderin Msr ele geirdikten sonra, orada kendisine Tanr
Amonun Olu sfatyla taplmas ve Hellenlerin de skenderin tanrln
kabul etmeleriyle balamt.489
Hkmdarlarn onurlandrlmasnda Hellenistik devletlerde sz konusu
hkmdarlar, tanr olarak onurlandrlmakla birlikte kentlere yaptklar
yardmlar sonucu da onurlandrlmlardr:
Ge Hellenistik Dnemde hayrseverliin ifadesi kral kral yapmyordu,
ama onur kral kral yapan bir fenomendi. Bu nedenle hkmdarlar, kentlere
gsterili yaplar, gymnasionlar, okullar, festivaller, agonlar gibi kendi
prestijlerini artracak yaplar veya etkinlikler vakfediyorlard. Bu dnemde
hkmdarlarn prestij kazanmaya altklar alan artk sava meydanlar deil,
kentlerin gzelletirilmesi eklinde karmza kmaktadr. Aslnda bu
deiikliin temelinde, Ge Hellenistik Dnemde meydana gelen siyasi
deiim vardr. Yani .. II. yzyln bandan itibaren Romann Dou
Akdeniz dnyasnda grnmesidir. nk Roma ile Hellenistik krallklar
arasnda yaplan savalarn Romann lehine sonulanmas sonucunda krallarn
kendi aralarnda yaptklar savalardan kazandklar n ve ereflerin de rafa
kalkmasyla krallar baka bir ekilde onur kazanma yoluna itilmitir.490
Hkmdarlar, kentleri binalarla gzelletirmenin yan sra sava veya
doal afet gibi durumlarda da yardm ediyorlard. Bylece hkmdarlar hem
prestijlerini artryorlar hem de kentlere ekonomik adan hizmet etmi
oluyorlard. Ve btn bunlar toplum nnde kraln ihtiamn artryordu.

488
Nilsson 1974, s.708.
489
plikiolu 1997, s.139140; Mansel 1999, s.452.
490
Bu nedenle, krallar kendilerine prestij ve onur getiren zaferlerin an kentlerde
gsterili yaplar ina ederek devam etmeye almlardr.

116
 nl antika tarihisi Polybios,491 ite bu nedenle Attaloslardan II.
Eumenesi ve Syrakusail II. Hieronu, byk hayrsever olarak
adlandrmaktayd.
Gerekten de bu ekilde hareket eden hkmdarlar iinde en kayda
deer olan Attaloslar slalesidir. Attaloslar birok kente yardm etmiler
Atina, Delos, Delphoi gibi- ve bylece ok byk skse yapmlardr. rnein,
Ionia Birliinin II. Eumenesi onurlandrd yaztta492ad geen kiinin Birlik
ehirlerini gzelletirmek iin yapt byk imar faaliyetlerinden sz
edilmektedir. .. 167/6 ylnn knda Eumenesi kahramanlndan dolay
altn elenk ile dllendirmeye ve onun altn yaldzl heykelinin dikilmesine ve
Birliin btn ehirlerinde ve Panionia festivalinde Eumenes onuruna oyunlar
dzenlenmeye karar verdiler. Eumenesin temennisiyle de heykeli Miletosa
dikilmitir.493Bununla birlikte Miletliler, Eumenesin doum gn olan Lenaion
(Ocak) aynn 6.gnnde bayram yapyorlard. Bayramda kurbanlar kesiliyor,
dini ayinler yaplyor, tren alay, yry yapyor, halka ziyaefet yemei
veriliyor ve bayram sonunda da her vatandaa 1 medimnosluk hububatn yars
datlyordu.494 Ayrca krala ait bu onur yaztnda gelecekte de kraldan ayn
beklentileri olduu vurgulanyordu.
Bilindii gibi, II. Eumenes, .. II. yzylda da Atinada akropoln
gney yamacndaki Dionysos tiyatrosu yanndaki stoay ina ettirmitir.495
Tiyatroya giden yola elik eden bu yap, gezinti galerisi olarak kullanlyor ve
tiyatro seyircilerini yamurdan koruyordu. Yapnn iinde ayn zamanda tiyatro
dekorlar da saklanyordu. II. Eumenes, ayrca Delphoidaki tiyatroyu da
yeniletmi496 ve Rhodoslulara da tiyatrolarn mermer ile kaplataca szn
vermitir.497 Bunlardan baka Eumenes, Miletosda bir gymnasion inasn
finanse etmi, Rhodosa zengin bir okul vakfnn gelirlerini de tahsis ederek
kentteki retmenlerin parasn bu vakfnn gelirlerinden karlanmasn
salamtr.498 Dahas Delphoi, Miletos ve Ionia Birlii ile kraln yardmndan
yararlanan baka kentler de kral onuruna dzenlemeye karar verdikleri lenler
ya da agonlarn finansman iin eitli vakflar kurmutur.499 Ayn ekilde II.
Eumenesin kardei II. Attalos da Atina ve Termessos Agorasnda stunlu
galeri ina ettirmi500 Delphoida da bir okul ve len vakf kurmutur.501

491
Polyb. VII.8.6.
492
Wiegand 1906; Milet I.9.307, 36vd.
493
OGIS 753=Milet I.9.306=Welles 1934, 51.
494
Wiegand 1911, s.2730.
495
Vitruvius 9.1.
496
Delphi II 3.237, 7vd.; 239.12vd.
497
Diod. XXXI.36.
498
Polyb. XXXI.31.
499
Delphi III 3.238 ve 239; Milet I.9. no.307b.
500
TAM III.1.9.: II. Attalos, Kk Asyada gneye inmek ve buralar denetimi altna
almaya alm ve burada kendisine Selgeliler kar koymulardr. Selgelilere kar
yaplan savata Termessoslular, II. Attalosun yannda savamlardr. Termessoslularn
bu yardmna karlk II. Attalos, Termessos agorasn kuzeybatdan snrlayan bir stoa
yaptrmtr.
501
Syll.3.672.

117
 zellikle .. II. yzyln birinci yarsnda krallk vakflar ehirlerin
grkemli yaplarla biimlendirilmesine ve onlarn kltrel ekiciliinin
arttrlmasna yneltilmiti. Bu monarik euergetizmin ikinci parlak dneminin
bakahramanlarndan biri de Attaloslar soyundan olan II. Eumenesdir. nk
Erken ve Orta Hellenistik Dnem hkmdarlar bu trden vakflar
yapmamlard. Tiyatrolar, gymnasionlar, portikler, okullar finanse eden ve
meclis binalarn pahal tren malzemeleriyle donatan II. Eumenes (ve IV.
Antiokhos) sadece vakflar kurmakla kalmamlar, kentlere eitli armaanlar
vererek kutsal alanlar da gzelletirmitir.
te yukarda anlattmz ve aada anlatacamz tm bu rnekler
krallarn onurlandrlmalarn salamtr.
Attaloslar, iae zorluklar eken ehirlere tahl balayarak yardm eden
hanedanlar iinde de en ok ne kanlard. Daha Philetairos zamannda
Attaloslar, Galat Savalar srasnda Kyzikosa cretsiz buday ve arpa vererek
yardmda bulunmulard. .. 278/7 yllarna tarihlenen bu sefer, Kyzikos halk
zerinde derin etkiler yaratmtr.502 Galat istilasndan sonra yiyecek sknts
eken kente buday ve arpa banda bulunan Pergamon yneticisi Philetairos
da bu yardmlarndan dolay onurlandrlm503ve adna festival
dzenlenmitir.504
Philetairosun halefi olan krallar da ayn ekilde hareket etmilerdir:
Pergamon kral I. Attalos, Atina ile Sikyona II. Makedonia Savanda para ve
tahl bakmndan destek vermiti. Liviusun505 anlattna gre Sikyonun
verimli topraklar daha II. Makedonia Savalar balamadan birka yl nce
Romallar tarafndan yaklp yklmt. I. Attalos, kente yksek miktarda para
ve 10.000 kile buday yardmnda bulunmutur.506
II. Eumenes, Miletoslu Eireniasn kiisel faaliyeti sonucu ehirde bir
tahl vakf kurmutur. Vakfn kurulu amac tahl salamakt, ancak bunun
yannda vakf bir gymnasionun ina edilmesine de hizmet etmitir. Vakf,
tahln satndan 30 talanton para kazanm ve elde edilen parann faizi ile de
kraln doum gnnde her yurttaa birer buuk kilelik tahl cretsiz olarak
datmtr.507Rhodoslular da ayn kraldan tamamen benzer karakterde bir vakf
kazanmlardr.508Sonu olarak Kral II. Eumenes, baka ehirlere kar da bu
konuda olduka cmert olduunu gstermitir.
Hellenistik hkmdarlar, yukarda anlatm olduklarmzn yannda
kazanm olduklar zaferleri tanrlara da adayarak eitli zafer antlar

502
Bu olay ylesine byk bir etki yaratm olmal ki, Heraklesin bir Galat ldrr
vaziyette tasviri yaplmtr. Kyzikosta bulunan bu kabartma iin bkz. Launey 1944,
s.217236; konuya ilikin detayl bilgi ve tartmalar iin ayrca bkz. Magie 1950,
s.729, d.n.9.
503
OGIS 748=Smith & Rustafjaell 1902; konuya ilikin aklamalar ve daha detayl
bilgi iin bkz. Welles 1934, 62; Magie 1950, s.729.
504
Robert 1937, s.199vd; ayrca bkz. Hansen 1972, s.410.
505
Liv. XXVII.31.1.
506
Polyb. XXXI.31.1.
507
Ins.v.Didy.488.
508
Polyb.XXXI.31.1.

118
yapmlardr. Anlan zafer antlarnn en son ve en iyi rneini .. II. yzylda
Pergamon kral II. Attalos tarafndan yaptrlm olan Zeus Suna
oluturmaktadr.
Hellenler, .. IV. yzyln balarnda daha hayattayken baz insanlara
kahraman klt ad altnda onurlar vermeye balamlard. Hellenler bu
ekilde davranarak, nemli ahsiyetlere kahramanlk payesi verip onlar
yceltmilerdir. Yaplan kahramanlk klt bir khin tarafndan verilebilecei
gibi bazen de ehir meclisleri kendileri karar verip herhangi bir yurtta
kahraman olarak adlandrp ve onun adna bir klt dzenlerdi.509
Kahramanlk klt grld zere, Hellenistik Dnemde ok
nemli bir yere sahip olan tanrsal onurlandrmann temelini oluturan ve geii
salayan bir fenomendir. Klasik Dnemde Helenlerin tanrlardan bekledikleri
tek ey kendilerini barbarlara ve dier Hellen kentlerine kar korumalaryd. Bu
nedenle Hellen Klasik Dneminde .. V. yzyln sonuna kadar bireyin ne
kp da tanrlatrlmas grlmemitir. Hatta bu dnemde tiranlar bile tanrsal
iddialarda bulunamyorlard. Ancak Peleponnesos Savandan510sonra
Spartann egemenlii ile birlikte kiisellik n plana km ve hat safhaya
ulamtr. zellikle IV. yzyldan itibaren insanlarn kudreti savalardaki
baarlaryla llmeye balanmtr. Artk bu dnem insanlar, kendilerini
gzetecek, dmanlardan ve her trl tehlikelerden koruyacak gereki gler
aramlardr. Tabii ki, bu zlenen g Hellenistik dnemde monarkhdan bakas
deildi. Bir kimse Tanr Zeusun kudretine ve mkemmelliine inanabilirdi
ancak onu gremezdi. Oysa I. Attalosun kudreti ve mkemmelliini gzleriyle
bizzat grrd.511Eer lml birisi olaanst bir i yapp da fayda salarsa
sz konusu lml kiiye
(theos=tanr) unvan verilirdi.512
Hellenistik krallarn gereki gler olmas nedeniyle tanrlara kar
aka grlen bu stn yanlar inkr edilemezdi. Bu yzdendir ki hkmdarlar
tebaalarna saladklar yararlar ve iyilikler lsnde tapnm grmler, buna
uygun olarak da  (soter=kurtarc), S (euergetes=iyiliksever),
$ (ktistes=kurucu) gibi birtakm epithetler almlardr. Burada unu ifade
etmekte fayda vardr; lml bir kiiye theos unvannn verilmesiyle yaplan
onurlandrma yani tanrsallk, dinden ziyade politik olaylarla ilgili olup,
kiinin gcn ve otoritesini temsil ediyordu. Bundan dolay Hellenler sadece
Hellenistik krallara deil hatta Romallara dahi bu trden onurlar vermilerdir.
Bu nedenle Miletoslularn da belirttii zere en byk ve en gzel onurlar

509
Taylor 1931, s.237vd.; rnein Pergamonda Straton, bkz. Drpfeld & Hepding
1910, s.401-493; Eretriada Mantidoros, bkz. IG XII.9.235; Prienede Zosimos, bkz.
Ins.v.Priene 112.73vd adl gymnasiarkhoslar.
510
Peleponnesos Sava (.. 431404): Atina ve balaklar ile Sparta ve balaklar
arasnda yaplan bir savatr. rnein .. V. ve IV. yzyllarda yaam olan Sparta
kral Lysandrosun lmnden sonra Samoslular onu tanrlatrmlar, ona tanr gibi
sunularda bulunmulardr. Daha detayl bilgi iin bkz. Plut. Lys. XVIII.
511
Attaloslar hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Hansen 1972, s.15142; Bayatl
1996b, s.26vd.
512
Fischwick 1987, s.41vd.

119
olan tanrsal onurlar devleti kuran veya restore edip hayata veren kiilerin yani
Hellenistik hkmdarlarn olmutur.513
Hellenistik Dnemde hkmdarlara sadece tanrsal unvanlar verilmekle
kalnmam hkmdarlarn adlarna birer enlik ve klt dahi kurulmutur.
Attaloslar hanedannn kurucusu olan Philetairos, .. 278/7 yllarnda
Galatlarn Kyzikos zerine dzenledii seferde Kyzikos halkna buday ve arpa
banda bulunmutur. Kyzikosta bulunan bir yazttan514kurucu Philetairosun
yapt bu byk yardmlar karsnda Kyzikoslularn Philetairosa kran borcu
olarak her yl enlik yaptklar ve bunun Philetaireia adn aldn
renmekteyiz. Philetairos, Delphoi kutsal ehrinde de byk adaklar vermitir.
Bunan sonucunda da Delphoilular515Philetairosun kardeleri Attalos ve
Eumenesi devlet konuu olarak kabul etmilerdir.
.. 263 ylnda Philetairostan sonra byk kardei Eumenesin olu, I.
Eumenes, prens olarak Pergamon hanedanlnn bana geer. Pergamon
halknn Eumenese kar olan ball kranlarn sonsuzlatrmak amacyla
krala S S (yiliksever Eumenes) epithetinin verilmesiyle
ispatlanr. Pergamonda bulunan bir yaztta516I. Eumenes, Pergamonlular
selamlar ve Pergamonu idare eden strategoslarn, halk meclisi kararyla tekrar
seilmelerini rica eder. Ayn zamanda grevlerini baaryla yerine getiren bu
strategoslarn Atinadaki nl Panathenaia bayramnda elenk taklarak
dllendirilmelerini ve Eumeneia festivalinde strategoslara koyun kurban
edilmesine karar verildii yazldr.
Pergamon hanedanlnda hkmdar kltnn geliimini belirten en
kuvvetli rnei, Eumenesin yerine geen yeeni I. Attalosun haraca bal
kalmay onuruna yediremedii iin Galatika Vergisini reddederek Kaikos
Savanda517Galatlar yenmesi zerine tm Anadolu ehirlerini sevince
boarak, halk tarafndan Soter sfatyla onurlandrlmas, oluturmaktadr.
I. Attalosun bu Galat zaferinden sonra Latmos yaknndaki Herakleia
vatandalar ve Pergamon vatandalar, savatan sonra Kurtarc Kral Attalosa
altarlar ina etmiler.518Ayrca Pergamonda kral onuruna zafer taklar kurulmu
ve her tarafta enlikler yaplmtr. Hatta tm Galatlara kt sonu getiren I.
Attalos, halk tarafndan yar tanr saylarak kutsal bir soya dayandrlmtr.519
Dier Hellenistik kltlerde, Byk skenderin Atinada Dionysos, Msrda
Ammonun veya Zeusun Olu olarak Seleukoslarn Apollon soyuna

513
Fischwick 1987, s.32; I. Attalos daha kral unvann almadan nce hanedanla
tanrsal onurlar oktan verilmitir; CIG 3660.15.
514
Kyzikos iin bkz. CIG 3660.15.
515
Deonna 1908, s.5355; 106; Bayatl 1996b, s.21.
516
Ins.v.Perg.18: Bu yazt ayn zamanda Pergamonda Eumenes zamanndaki i
idarenin durumunu anlatan byk bir yazttr.
517
OGIS 276: 
Q 1 [`] 1 I | * []$ 
.
518
Ins.v.Perg.43-45; Hansen 1972, s.411, d.n. 158; Drpfeldet al., 1908, s.403-404,
no.32; Haussoullier 1899, s.283-284.
519
Paus. X.15.23; Hansen 1972, s.411.

120
dayandrld gibi520I. Attalos da Dionysosun Olu olarak hatta tanrnn
kendisi olarak onurlandrlmtr.521
I. Attalosun klt kantlar Anadolu dnda Hellas ve Ege Adalarnda
da bulunmutur. Delos yaztlarnda522 Attaleia festivalinden bahsedilir.
Atinada Attalos ad bir kabileye verilmi ve Attalos tapnmn yerine
getirmesi amacyla da bir rahip atanmtr.523Lykos yaknndaki Laodikeia,
Maiandros zerindeki Magnesia, Ilium ve Pergamonda da ilk kraln onuruna
Attalis adn alm kabileler vardr. Klaros Apollon kutsal alannda, Attalosun
karsnn ve oullarnn heykelleri ve kraln kendi heykeli dikilmi ve kk
olu Athenaeusun doum gnnn onuruna kurbanlar sunulmu, genler
arasnda araba yarlar yaplmtr.524
Helenistik devletler ierisinde Pergamon devleti zel bir yere sahiptir,
nk hibir Attalos, lene kadar theos unvann almamtr. Ancak Kralie
Apollonisin lmnden sonra ele geen bir Hierapolis yazt, Kral Attalosun
karsn Tanrnn Kars olarak adlandrmtr.525Theos unvann alan Kral
Attalos, ayn zamanda Pergamonda bulunmu bir yaztta Euergetes olarak da
isimlendirilmektedir.526Megarada bulunarak restorasyonu yaplan bir yaztta da
- ] I []& [ f] - I. Attalos, theos olarak
isimlendirilmektedir.527 Ancak sz konusu yazt krk ve ayn zamanda ok ksa
olduu iin tam olarak okunamamtr.
I. Attalosun ei ve Pergamon kral II. Eumenesin annesi Apollonisi
nl tarihi Polybios, bize u ekilde tantr:528 Apollonis, birok nedenlerden
anlmaya ve sayg grmeye hak kazanmtr. Bir halk kz olduu halde kralie
oldu. Ve sonuna kadar kralielik sann tayabildi. Bu evlenme bir ak
macerasndan deil, ahlaki onuru ve iyi yreklilii ile n almasndan ileri
gelmitir. O, drt evladna mmkn olan en byk sevgi ve sevecenlii gsterdi.
Oullar da ellerinden geldii kadar saygda da kusur etmediler. Bu
zelliklere sahip olan Kralie Apollonis, kocas yaadka krallk tacna ortak
olmu hatta olu II. Eumenes zamannda dahi ana kralie onurunu korumutur.
Kralie Apollonis, kocasnn kltne ortak olmu, bunun gstergesi olarak da
Atinada Attalis adl bir kabilenin kyne Apollonieis ad verilmitir.529..
166 ylnda Teosda530Attalos ve Apollonis iin tapnak yaplmtr. Rahip ve

520
Kornemann 19011902, s.58, d.n.5; s.67, no.57.
521
Hansen 1972, s.411, d.n. 161: nk epitheti Dionysosa ait bir
epithettir.
522
Deonna 1908, s.5355.
523
Polyb. XV.25.8; Liv. XXXI.15; Paus. I.5.5; I.8.1; CIA II.465, 471; III.300.
524
Holleaux 1906, s.349358.
525
Alt.v.Hierapolis, 30.1-3=OGIS 308.
526
Ins.v.Perg.171=OGIS 291.
527
CIGS 45; Cardinali 1906, s.153, no.3.
528
Apollonis ile I. Attalosun evliliinden drt olu olmutur. Oullar: Eumenes,
Attalos, Philetairos ve Athenaeosdur. Daha detayl bilgi iin bkz. Malay 1992, s.53;
Bosch 1942, s.105123.
529
Bkz. Bates 1898, s.52.
530
Le Bas & Waddington, 1972, II, no.88 = Mitchel 1993, no.499=OGIS 309; Prott
1902, s.176.

121
rahibeleri bulunan bu tapnaklarda tanr olarak sayg grmlerdir. Burada
kralienin adna altar ina edilmi, oyunlar dzenlenmitir. Ayn zamanda
Kralie Apollonisin doduu kent olan Kyzikosta, Eumenes ve Attalos
tarafndan annelerinin ansna gzel bir tapnak yapld da bilgilerimiz
iindedir.531 Ve yine biliyoruz ki bu tapnan alt ksmlarnda bulunan
kabartmal stunlar, konular ana-baba ile evlatlarn karlkl sevgisini gsteren
sylencelerden alnm 19 para kabartma levha ile sslenmitir.
Pergamondaki Apollonis kltnn varln ayn zamanda u ekilde de
aklayabiliyoruz;
II. Eumenes ve II. Attalos zamanndaki eski Ana Kralie
klt,532tanrlatrlan Apollonis (kralie ve anne) klt olarak tapnm grmeye
balam hatta Telephos frizindeki Dor tarzndaki alnln altndaki figr hem
tanry hem de kralieyi tasvir etmitir.533nemli olan ey, figrn sadece
tacnn ve peesinin deil ayn zamanda sann taran ekli ve giysi tarz ile de
Pergamonda bulunan Apollonis bst olduunun kabul edilmesidir. Apollonis
ldkten sonra onun adna II. Attalos tarafndan gymnasion zerinde ina
ettirilen Hera Basileia, Kralie Apollonise vakfedilmitir. Bu tapnakta yer alan
para halindeki klt heykellerinin altlk tabanlarndan Herann sandaki
heykel, Apollonise aittir.534Sz konusu tapnak bu durumu ile Hera ve
Apollonis ortak kltne hizmet etmektedir. Hellenistik dnemde varolan
hkmdar kltnn nemli zelliklerinden biri de klt olan yani tapnm gren
hkmdarlarn (ve yaknlarnn) bir tapnaa sahip olmasdr. Ve tapnm gren
tanr-kral iin bir tapnan yaplmas, kentliler iin ayr bir harcama
gerektirdiinden bazen kentliler ve grevliler vaktiyle herhangi bir tanrnn
tapnm iin yaplm eski tapna imdi sz konusu hkmdar-tanrnn
ibadetine tahsis etmiler ya da her iki tanrnn ibadetinin de mtereken ayn
tapnakta yaplmasn kararlatrmlardr. Sz konusu bu iki tanrdan biri
Olymposlu dieri ise bir hkmdar olabilmekteydi.
.. 197 ylnda, Pergamon prensleri soyunda Philetairosun nc
erkek kardei ve Eumenesin amcasnn olu olan I. Attalosun lm zerine,
yerine byk olu II. Eumenes kral olmutur. O da babasnn izledii siyasetten
ayrlmam ve dolaysyla Roma dostluuna bal kalmtr.
II. Eumenes, babas gibi krallnda soter unvann (krallnn
14.ylnda yani .. 184/3 ylnda) almtr. Telmessos kenti, .. 184/3 ylnda
Ortiagon bakanlndaki Tolistobog Galatlar ve Prusiasa kar yaplan savata
kazanlan zafer sonucu, II. Eumenesi onurlandrmtr; halkn istei zerine
rahip ve rahibeler tm kutsal alanlar aarak, kraln zaferinin kutlanmasna
karada ve denizde bu zaferlerin ve gcnn devam iin hatta kraln annesi ve
kardeleri iin de dua edilmesine karar vermilerdir. Ve bu kutlamalara katlan
vatandalar ile dier kiilerin tanrlara kurbanlar sunmalar da karara balanm,
zaferin kazanld gne denk den tarih ise her ay bu kutlamalarn
tekrarlanaca tarih olarak kabul edilmitir. Bununla birlikte Arkhonlarn Zeus
531
Bkz. Malay 1992, s.54.
532
Ins.v.Perg.334.
533
Alt.v.Perg.III.2.Pl.XXXII.6.
534
Wernicke 1895, s.111117.

122
Genethliusa535ve Athena Nikephoros adna kurban sunmalarna da karar
verilmitir.536
I. Attalostan itibaren Attaloslar ailesi tarafndan Zeusa Athena ile
birlikte Pergamonda birok adaklar sunulmutur. Bir yoruma gre kral ailesi
soylarn Dionysos Kathegemona deil, Herakles kanal ile Zeusa
balamaktaydlar.537Ancak baka bir yoruma gre ise Attalos ailesinin Zeusa
zel yer vermesinin nedeni olarak torunu Telephosun mythosunu kantlama
kaygs olduu ileri srlmtr.538
Delphoida ele geen bir yaztta539 II. Eumenesin ve atalarnn
gsterdikleri iyilikler ve onlarn Hellenlere yaptklar yardmlar vlmektedir.
Yazttan ayrca Aetolia Birlii tarafndan da Eumenes ile annesi ve kardei
iin kral at zerinde, tekiler ayakta- altn yaldzl heykel dikildii
anlalmaktadr. .. 167/6 ylnda Ionia Birlii de Eumenesi kahramanlndan
dolay altn elenk ile dllendirmitir. Ve Birliin btn ehirlerinde
Eumenesin onuruna oyunlar dzenlenmi, kendi isteiyle de heykeli Miletosa
dikilmitir.540
II. Eumenes ve kardei Attalos, Phrygia Blgesinde yer alan Synnada
kenti yaknlarnda yaplan bir savata balaklar Bithynia Kral II. Prusiastan
da destek gren Galatlara kar atalarna yakr bir zafer kazanmlardr.541 Sz
konusu bu baar, Hellen kentlerinde byk bir coku ve sevin ile karlanm
o kadar ki, II. Eumenes Soter ve Attalos onuruna heykeller dikilmitir.
Sardeiste542ve Tralleiste543ise her be ylda bir dzenlenmek zere II. Eumenes
onuruna bir enlik dahi tesis edilmitir. Bilindii zere, II. Eumenes bu zafer
srasnda Galatlardan yamalad donanm ve Galat silahlarn Pergamonda
ina ettirdii antsal bir sunak zerinde sergilemitir.544 Nitekim Pausanias
Pergamonu ziyaret ettii zaman Galatlara ait silahlar orada grmtr.545
Sonu olarak elde edilen yaztlardan Eumenesin devletini byk bir tehlikeden
kurtarmakla kalmayp btn Galatlar itaat altna aldn da reniyoruz. Ve bu
zafer zerine yukarda da belirttiimiz gibi Hellen halknn byk bayramlar
Panathenaia ve Eumeneia- yaptklar yine yaztlar nda anlalmaktadr.
Tralleiste yaplan Eumeneia oyunlar, adndan da anlalaca zere,
II. Eumenes Soter onuruna yaplmakta ve Zeus Larasius epithetiyle ortak olarak

535
Zeus Genethlios: ocuklar gzeten, doduklar andan itibaren insanlar, aileyi, soyu
ve tm yerleri koruyan tanrlar olup, her yerde byk sayg gryorlard, bkz. ahin
2001, s.53, d.n.655.
536
Segre 1932, s.446-452; Robert 1937, s.73, d.n.1; Rousselet al., 1990, no.1266.
537
Bkz. Hansen 1972, s.401425.
538
Robert 1984, s.475.
539
Dinsmoor 1920, s.83.
540
OGIS 753=Milet I 9.144150, no.306=Welles 1934, 51.
541
Diod. XXXI.14.
542
OGIS 305 VII-IX; OGIS 763; Robert 1929, s.430vd; Daux 1932, s.289vd.; Magie
1950, s.766vd, d.n.63; konuya ilikin olarak ayrca bkz. Hansen 1972, s.124, d.n.172.
543
Robert 1934, s.279291; Hansen 1972, s.124.
544
Hansen 1972, s.124, d.n.174.
545
Paus. I.4.6; konuya ilikin olarak bkz. Hansen 1972, s.124, d.n. 175.

123
Eumenes tanr olarak adlandrlmaktadr. Kent sikkeleri zerinde de
lejand bulunmaktadr. Ancak Eumenes
hala yaarken, kraln Zeus Eumenes ad altnda tanrlatrlmas henz
aklanamaz.546 Ayrca Pergamon hanedanlna bal bir kasaba olan
Magnesiann Leukophryeneia buyruundan da theoroslarn Kral Eumenes
Soter Euergetes ve kraln erkek kardeleri ile kralie Stratonikenin onuruna
kurbanlar ve dini ayinler dzenlemek iin seildiini de reniyoruz.547
Attaloslar kltnde nemli yere sahip olan Kral Eumenesin yaam
boyunca, tanrlara kran borcu olarak diktirdii antlar, Zeus ve Athenaya
sunduu adaklar ile btn tanr ve tanralar iin yaplan sunaklar, zellikle de
Zeus Suna byk nem tar.548Hatta Eumenes, Pergamonlularn sevgisini
Atinallarn kranlaryla birletirmek iin Atina Akropolnn eteklerinde
Eumenes Stoasn ina ettirmitir. Ve Dionysos Sanatlarnn oluturduu
Aktrler Birlii de tpk dier Attaloslar gibi Eumenes tarafndan da
desteklenmi ve korunmutur.
Eumenesin .. 159 ylnda lmesiyle vasiyeti zerine kardei II.
Attalos, Pergamon tahtna geer. Bu kral, yaam boyunca kardei Eumenese
kar gsterdii ballndan dolay tarihte Attalos Philadelphos (karde sever)
olarak tannmaktadr.
II. Eumenesin krallnn son yllarnda ve II. Attalosun kral naibi
olduu yllarda, Delphoilular tarafndan bu iki kardein onuruna festivaller
dzenlendiini ilgili yazttan reniyoruz.549 Sz konusu yaztta Delphoilular,
Herakleius (Mays ve Haziran) aynn 12.gnnde Eumenes onuruna
Eumeneia, 13.gnnde Attalos onuruna Attaleia festivalleri
dzenlemektedirler. Her iki festivalde de tanrlara Apollon, Leto ve Artemis-
sunulacak olan sr, kurban edilmek zere gnler ncesinden
hazrlanmaktayd. Ayrca bu festivallerde, Apollonun ve dier tanrlarn
rahipleri, arkhonlar ve magistratlardan oluan tren alay da sabahn ilk
saatlerinde tapnan eiminden yrye balyordu. Festivaller srasnda
lene katlan halka, tanrlara sunulan adak etleri ve araplardan oluan bir
ziyafet verilirdi. Eumeneia festivali akam ise gymnasiondan balayarak altara
kadar olan alanda at arabas yar dzenlenirdi. Kabileler aras yaplan bu
yara her kabileden on kii katlr, yarmada birinci gelen kabile, kurban iin
10 stater alrd. Kazanan yarmac ise atei yakmakla onurlandrlrd.550
II. Eumenesin krallnn son yllarna ve II. Attalosun krallna, ayn
zamanda Attaloslar kltne ilikin bir baka nemli yazt da Kraton onuruna
sunulan Attalistler ve Dionysos sanatlarna ait olan yaztlardr.551

546
Robert 1934, s.279291.
547
Ins.v.Mag. 86, II.1517.
548
Daha detayl bilgi iin bkz. Radt 1989, s.12vd.; Bayatl 1991a, s.13-33; Hansen
1972, s.219-262; Bean 1995, s.54vd.
549
Daux 1932, s.289297.
550
Festivaller iin bkz. Syll3.670671 ve 672.
551
CIG II, 30673071; kronoloji, Daux 1935, s.210230.

124
 Dionysos sanatlarndan oluan Aktrler Birlii hakknda burada ksa
bir bilgi vermek yararl olacaktr. Pergamon hanedanl tarafndan her zaman
korunan bu birlik, Pergamonda nemli bir tapnm gren Tanr Dionysos,
Musalar ve Pythia Apollon kltyle ve Attaloslar kltyle yakndan ilgilidir.
Pergamonda nemli bir tapnma sahip olan tiyatro tanrs Tanr Dionysos
Kathegemon,552 birlii oluturan yeler tarafndan Dionysos sanatlarnn
koruyucu tanrs olarak tapnm grmtr. Attaloslar hanedanlnn bir yesi
de bu tanrnn rahibi olarak onurlandrlmtr. I. Attalosun Dionysos soyuna
dayandrlmasyla da Protta gre
epitheti, Attaloslar ailesinin atas
anlamna gelen 7& I &a karlk gelmektedir.553
II. Eumenes ynetimi srasnda, Apameia Barndan sonra Dionysos
Sanatlar Birliinin ilk merkezi olan Teos, Pergamon topraklarna dahil
edildii zaman Dionysos sanatlar da kraln emri altna girmitir. Pergamonda
bu birliin Attalistler ad verilen bir ubesi kuruldu. Attalistler adl bu birlik,
sonradan gayretli almalar ve Attaloslara olan sadakati sonucunda Pergamon
vatandalna kabul edilen Kratonun bakent Pergamona gelerek,
organizasyonunu salamlatrd bir birlikti. Biz sz konusu birlik hakkndaki
baz nemli bilgilere .. 152 ylnda (Attalos Philadelphosun krallnn
7.ylnda) Kraton tarafndan Attalistlere yazlm olan bir mektup sayesinde
ulaabilmekteyiz.554
II. Attalostan sonra hanedanln son temsilcisi olarak III. Attalos, ..
138 ylnda Pergamon tahtna kar. Kral, annesini ok sevdii iin Philometor
(anne sever) olarak da anlmaktadr.
III. Attalosun krall zamannda Bithynia kralnn Pergamonu igal
etme abas boa karlm, ayn zamanda dou snrlarnda karlan bir isyan
bastrlarak, isyan srasnda karlan Zeus Tapnann zengin hazinesi de
kurtarlmtr. Ve bu savalar sonucunda elde edilen zafer tm yurtta sevinle
kutlanm hatta Pergamonun bir liman olan Elaiada krala byk onur yeri
ayrlmtr. Be arn (2.1/3m) yksekliinde olan ve zapt edilen silahlarn
zerine basan kral heykelinin, Salk Tanrs ile birlikte bulunmas iin
Asklepiona (Asklepios Soter Tapnana) dikilmi. Ve bu yzden Asklepion,
esiz bir durum yaamtr. Bylece Asklepios ile kral arasndaki snf fark da
kaldrlm oluyordu. Ayrca kraln mermer stun zerindeki atl bir heykeli de
Yukar Agorada Zeus Soter Tapnann nne dikilmitir. Burada kentin
barahibi ve kraln rahipleri her gn, gnlk yakmak grevini de
stlenmilerdir.
Kral, savalardan ayn sekizinde Pergamona dnd iin her ayn
sekizinci gn bir tren dzenlenmi ve dnnn yl dnmnde de byk
bayram kutlanmtr.
Heykel altl yaztlar, Attalosu Tanr Kral Eumenes Soterin Olu,
yilik Sever Kral Attalos Philometor olarak kaydeder. Kraln Elaiaya geldii

552
Poland 1895, s.10.
553
Conzeet al., 1902, s.162-166.
554
Bu konu hakknda daha detayl bilgi iin bkz. CIG II 2067=Lders 1873, no.83;
Conzeet al., 1902, s.174-177.

125
gn bayram gn kabul edilmitir. O gn, tanrlarn krala salk, mutluluk ve
zafer salamas iin dua edilmek zere btn tapnaklar alacak, rahip ve
rahibelerden, memurlardan, genlerden oluan byk bir tren alay ile Zeus
Soterin Tapnanda bir kurban treni dzenlenecektir.555
Hellenistik devletlerde topluma faydalar salamak sadece krallara has
olmadndan Hellenler yararllklar salam olan dier insanlara da
onurlandrmalarda da bulunmulardr.556 Bilindii zere, Hellenistik Dnemde
polisler bir kamu kurumu olan gymnasionun ynetiminden sorumlu
olduklarndan burada ders verecek retmenlerin cretlerini de demekteydiler.
Fakat devlet hazinesi genellikle retmenlerin ders cretlerini karlamakta
zorluk ektiinden bu konuda gymnasiarkhoslar yardmda bulunurdu. Ayn
zamanda gymnasiarkhoslar rahiplik ve stephanephorosluk grevlerinde de
bulunuyorlard. te Hellenistik devletlerde bu kamu grevlilerinin sava
srasnda veya sonrasnda stlendikleri grevler sonucu kente yapm olduklar
yararllklar byk yank uyandrm ve yaptklar iler sonucunda da
onurlandrlmlardr.
Pergamonlu Gymnasiarkhos Diodoros Pasparos ve dier grevliler
adna yaplan birok onur yaztlar bize bu konuda da aydnlatc bilgiler
sunmaktadr. rnein III. Attalosun krallk dnemine tarihlendirilen ve
Diodoros Pasparos adna yaplan bir onur yazt sz konusu belgelerden sadece
biri olarak karmza kmaktadr.557
Attalos Philometor krallna ait bir meclis kararnda 1 
(Theoi Philadelpoi) ve 1 S (Theai Eusebeis) epithetleriyle Tanr Kral
Attalos Philadelphos Euergetesin rahiplerinden sz
edilmektedir.558Jacobsthala gre ise bu yaztta geen 1  szc
ile I. Attalosun iki gen olu Philetairos ve Athenaeos ifade edilmek
istenmitir. Eer bu gr doru ise o zaman adlar geen Attalos prensleri
henz tahta gememi olsalar da tanrlatrlm oluyorlard. Bir baka gr ise
1  ile sz edilen kiilerin II. Eumenes ve II. Attalos
olabilecekleridir, nk her iki kral da Philadelphos olarak
anlmaktayd.559Yaztta geen bir dier ifade olan 1 S ile de sz
edilen kiiler phesiz Apollonis ve Stratonikedir. Bu ift kral/kralie klt,
Ptolemaios klt hari Atinadaki ve Msrdaki 1 S&, 1 $
ve 1 Q kltlerine benzemektedir.

555
Ins.v.Perg.246=OGIS 332; kr. Nock 1930, s.2225; Wilhelm 1914, s.18 ve 40.
556
Bu dnemde zellikle Ge Hellenistik Dnemden itibaren Hellenler, hkmdarlarn
yannda vatandalara da tanrsal unvanlar vermilerdir. Nasl ki hkmdarlara bir
tapnak ve rahip tesis ediliyor ise ayn ekilde tanrsal bir unvanla onurlandrlan bu
vatandalara da tapnak ve rahiplik kurumu tesis edilmitir. Bu konudaki en arpc
rnei yine Pergamonlular gstermilerdir. Pergamonlular, vatandalar Diodoros
Pasparosu (Zeusun rahibi) daha hayatta iken lmsz olarak onurlandrmlardr; bkz.
IGR IV.293.
557
Drpfeldet al., 1904, s.152; kr. Hansen 1972, s.353.
558
Drpfeldet al., 1908, s.375-379.
559
Bkz. Hansen 1972, s.424; kr. Hansen 1972, s.121.

126
 Ayn zamanda bu yaztta dikkat ekici bir dier nokta da III. Attalosun
rahibi olan Sosander olu Athenaeosun II. Attalos tarafndan tanr Zeus
Sabaziosun rahipliine getirilen kii olmasdr.560 Athenaeos daha sonra
Dionysos Kathegemonun rahibi olarak da grev yapmtr.561 Sonu olarak sz
konusu tanrlarn klt ile kraliyet ailesinin kltleri arasndaki iliki gzler
nne serilmi olmaktadr.
Hkmdar kltlerinin ne kadar srdne ilikin eitli rnekler bulunsa
da kltler bazen ok uzun srebildikleri bazen de ok ksa sreli olduklar
grlmektedir. rnein herhangi bir kent, bal olduu hkmdarn veya
devletin egemenliine girse bile vaktiyle kurmu olduu eski hkmdar kltn
yaatmtr. Dier taraftan baz kltlerin de ilgili hkmdarn lmesiyle son
bulduu olmutur. Attaloslar klt hanedanlk sonuna kadar devam etmitir.
Ancak Attaloslar soyunun sonuyla klt de sona ermitir.

560
Adler 1919, s.25192521: 1909 ylnda gn na karlan bir onur yaztnda
Athenaeos, gymnasiarkhos olarak grev yapt srada, gymnasionun ihtiya duyduu
ya gereksinimi iin gerekli olan 2500 drahmeyi dedii iin onurlandrlmtr. Bu kii
ayn zamanda yukarda da ifade etmi olduumuz gibi Attaloslarn rahipliini yapm ve
Zeus Sabazios ile Dionysos Kathegemonun rahibi olarak grevlendirilmitir.
Yaztlarda ayn kiinin stephanephorosluk da yapm olduunu reniyoruz, bkz.
Drpfeldet al., 1910, s.401vd.
561
Adler 1919, s.25192521.

127
 BLM V
SONU
Neredilmi Yaztlar Inda Hellenistik Dnemde Pergamon Kenti
Tanr ve Kltleri balkl almada ama, birincil kaynaklar olan neredilmi
yaztlarn nda, Pergamon kentinin Hellenistik dnem din hayatnda nemli
rol oynayan tanr ve kltlerinin btn ynleriyle incelenmesi ve ayrca dneme
ilikin dinsel hayatn genel zelliklerinin ortaya karlmas olmutur. Yani
Pergamon kent pantheonunun oluumunu ve kendi iindeki hiyerarisini
Pergamon halknn iinde bulunduu koullardaki ve yerel geliimlerdeki
farkllklara paralel olarak nasl ekillendiini ortaya koymaktr. Bylece hangi
tanrnn kent iin yakn ve nemli olduu ya da birden fazla zellii kimliinde
barndran tanrsal karakterin hangi ynnn arlkl olarak n plana kt
tespit edilmitir. Bu nedenle ilknce kent tanr ve kltleri ile ilgili epigrafik
kaynaklar topladk. Daha sonra arkeolojik belgeleri olanaklarn elverdii
lde grmeye altk. Btn malzemeyi byk bir titizlikle taramak suretiyle
de tanrlar tek tek ele alnarak sonuca ulalmaya allmtr.
Bu almada, iinde Pergamon din tarihindeki dinsel dnce ve
tapnmlarla ilgili uygulamalarn, zellikle Hellenistik dnemde, d politika
giriimlerinden ayrlmaz bir btn olduu saptanmtr. Pergamonun
Hellenistik dneme ait ekonomik, sosyal ve siyasal yapsnn kent kapsamnda
politeistik inan sistemi zerindeki biimlendirici etkisine bal olarak tanrlarn
deikenlik gsteren zelliklerle benimsenmi olduu sonucuna varlmtr.
nsanolunun tanrlara kendi kar ve istemlerine uygun kimlik ve ilevler
veriinin en gzel rnekleri Pergamon kentinin ba tanrs Zeusda
grlmektedir. Tanr, Pergamonda irdelendiinde Koruyucu, Gzeten Tanr
ilevinin arlkl olduu grlr. Ancak tanrnn koruyucu ilevi iine giren
koruma kapsam geni bir yelpazeye sahiptir. ncelikli olarak Pergamonu
ktlklerden (Galatlardan) kurtaran ve kenti koruyan Zeus Soter (
)dir. Bu ilevini Bolluk ve Bereket Tanrs Zeus Sabazios (
), Gk Tanrs Zeus Keraunios ( ) ve Kurtarc Tanr
Zeus Tropaios ( ) kimlii izler. Pergamon kentinin koruyucu ve ba
tanras Athena da tpk Zeus gibi eitli epithetler altnda tapnm grmtr.
Yani, kentteki her trl yaamsal gerekliklerin dourduu gereksinimlerin ve
beklentilerin karlanmasna bal olarak, bazen ayn kutsal karakterin farkl
zelliklerinin de inan sisteminde korunmu olduu aka grlmektedir.
Ksacas tanrsal ilevde belirleyici olan insan ve onun gereksinimi olmutur.
Konumuzla ilgili bir dier ilgin saptama da Pergamon pantheonunu
oluturan tanrlarn kimlik ve ilevlerinde olduu gibi, simgelerinde de
deikenlik gstermesidir. Bunun en gzel aklamas, rnein Zeusun en ok
kullanlan atribtlerinden olan yldrmn Zeus Kerauniosun, zaferi simgeleyen
Nike figrnn, Athena Nikephorosun simgelerinde ortaya kmaktadr. Ayn
zamanda tanrsal karakterler adna kutlanan bayramlar da sz konusu tanrlarn
kltleri iinde verilmitir. rnein, Kurtulu enlikleri olarak adlandrlan
Soteria ($) bayramlar, Zeus Soteros kltnde; Panathenaia ()
bayram Athena Polias kltnde; Nikephoria (
) bayram da Athena
Nikephoros kltnde incelenmitir. Ayrca tanrsal gler adna kutlanan

128
bayramlarn genel yaplar irdelendiinde de baz bayramlarn kendilerine zg
yaplar olduu anlalmtr. rnein, tanrya duyulan saygnn tezahr olarak
yorumlanan bu bayramlara salt kadnlara zg Thesmophoria (
)
bayram ya da kadn ve erkeklerin birlikte kutlad Soteria ($) bayram
rnek olarak verilebilir. lgin bir saptama da Zeus Tropaios adna kutlanan
Tropaia bayramnn salt Pergamon kentine zg blgesel bir bayram olduudur.
Bayramlarn yannda kltn nemli etkinliklerinden biri olan ve tanrlar
adna yaplan sunulara gelince; Pergamonda hayvan sunusunun yan sra
heykel (klt heykeli, adak heykeli ve onur heykeli), kurabiye gibi dier
sunularn varl da sz konusudur. nk kent ya da tapnan grubun varln
ve devamlln garanti altna alabilmek g (lmszler) olarak
adlandrlan ve antropomorfik forma sahip olan tanrlara duyulan sayg, kran
ve minnettarln derecesine balyd. Bunun iin gerekli olan yani tanrlarla
iletiim kurmada gsterilen temel davran biimi sunulan armaanlar ve
kesilen kurbanlardr. Grlyor ki, tanr ya da tanraya yaplan sunular ve
kesilen kurbanlar, gerekte bir rvet, kran ve diyetin denmesi anlamna
gelmektedir. nsanolunun dilekleri iin yapt kran, cezalandrmalar
sonucunda gerekletirdikleri kefaret sunular da bir diyetin denmesi
anlamndadr. Sonu olarak, denilebilir ki Pergamon dininde tapnan gruplar
tanrlardan vazgemedii srece tanrlarn da onlardan vazgemeyecei yolunda
baskn bir temel anlay hkimdir.
Bylece yukarda da belirttiimiz gibi tm bu anlatlanlardan yle bir
sonuca varmak uygun olacaktr. Pergamon kenti, yerli tanrlarn yabanc
tanrlarla birletirmek (synkretizm) ve hatta yeni birtakm tapnmlar
benimsemek suretiyle belli bir sre ierisinde kendi pantheonunu
oluturmutur. Hellenistik dnemde ekonomik kaynaklara bal olarak gelimi
olan kentsel yaplanma ile sosyal ve siyasi koullarn belirledii yaamsal
modeldeki ayrlklar, tanrlara kent pantheonunda deiken roller yklemitir.
Ancak baz tanrlar, Pergamonlular tarafndan benimsenirken z deimeksizin
baka isimler baka grnmler altnda saygyla tapnlmlardr. Yani tm bu
anlatlanlardan tanrsal cevherin ayn kald fakat sembollerin, tasvir
biimlerinin ve hatta isimlerinin deitii anlalmaktadr.

129
 ZET
Pergamon kenti din tarihindeki dinsel dnce ve tapnmlarla ilgili
uygulamalarn Attaloslarn d politika giriimlerinden ayrlmaz bir btn
halinde gelitii bir gerektir. Kent devleti ats altnda toplanm olan
vatanda grubunun ve bu grubun yesi olan insann varln koruma ya da
ayakta kalabilme beklentileri dorultusunda gelien endieleri ve mcadeleleri,
kaderci bir anlay ve dnce tarz ile birlikte gelien dinsel sistem ierisinde
her zaman kutsal glere snma gereksinimini de beraberinde getirmitir.
Ekonomik kaynaklara bal olarak gelien kentsel yaplanma ile sosyal
ve siyasi koullarn belirledii yaamsal modeldeki ayrlklar tanrlara kent
dinsel yaamnda yabanc tanrlarla birletirmek ve hatta yeni bir takm
tapnmlar benimsemek suretiyle yava yava kendi pantheonunu oluturmutur.
Pergamon kentindeki antika kutsal yerlerinin ok sayda olmas ve
kentin her yerinde dalm durumda bulunmas bu blgede birok tanr ve o
tanrya ait zel kurallar ve trenleri bulunan belli bir dinsel tapnmn yani
kltn varln gstermektedir. Bunun doal sonucu olarak da Pergamonda
din olgusunun ok yaygn olduu saptanmtr. Nitekim evlerde, kk kutsal
yerlerde, pazaryeri binalarnda, gymnasionlarda ve kamuya ak baka yerlerde
tanrlara ve tanrsal glere tapnlm ve bu kutsal meknlarn her birinin
kendine zel adak yerleri ve gnleri, bayramlar, dini tren alaylar
ekillenmitir.
SUMMARY
It is known that religious thought and practices of worshipping in the
religious history of Pergamon and the development of foreign political affairs of
the Attalos were strictly related with each other. It was necessary to protect and
contribute to the survival of those who lived within the borders of the same state
and of those who were considered to be felow citizens. And people who shared
common value judgements and who were equally anxious to survive had to
develop a fatalist way of thinking in order to take refuge behind some heavenly
being.
Urban construction developing through the resorces of the economy and
differing ways of living determined by political conditions attributed
changeable roles to gods in the religious life of the city. As a result of this, the
city of Pergamon formed her own pantheon gradually by assuming new
methods of worshipping and by uniting the local deities with some external
ones.
The fact that there were many sacred areas scattered all around the city
reveals that there were many deities and there were a large number of rules for

130
religious practice or rituals, that is there was a particular cult in this part of the
ancient world. It has been, thus, determined that religious awareness was
prevalent in Pergamon. Deities and heavenly beings were worshipped within
houses, at sacred places, at market places, gymnasions and other places open to
public and every single one of these places had its own days for sacrifice and
form of ritual.

131
 KISALTMALAR VE KAYNAKA
AA Archaologischer Anzeiger.
ABA Abhandlungen der Preussischen Akademie der
Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Berlin.
ABSA- BSA Annual of the British School at Athens.
Adler 1919. P.W.K. Adler, Kathegemon, RE, X, (1919),
s.25192521.
AFO Archiv fr Orientforschung.
Agizza 2001. Rosa Agizza, Antik Yunanda Mitoloji:
Masallar ve Sylenceler, (ev. Z. Zhre lkgelen), stanbul, 2001.
Agnelli..et al. 1991. S. Agnelliet al., The Celts, Milano, 1991.
AJA American Journal of Archaeology, The Journal
of the Archaeological Institute of America, New York.
AkadAbhBerlin Abhandlungen d. Bayerischen Akademie der
Wissenschaften.
Akit 1971. O. Akit, Hellenistik ve Roma Devrinde Likya,
stanbul, 1971.
Akurgal 1973. Ekrem Akurgal, Ancient Civilizations and
Ruins of Turkey, stanbul, 1973.
Akurgal 1995. Ekrem Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul,
1995.
Albright 1929. W.K. Albright, The Anatolian Goddess
Kubaba", AFO, V, (1929).
Allen 1983. R.E. Allen, The Attalid Kingdom. A
Constitutional History, Oxford, 1983.
Alt.v.Hierapolis. Altertmer von Hierapolis
Alt.v.Per. Altertmer von Pergamon.
Alt.v.Perg.I. Stadt und Landschaft, A. Conze, O. Barlet, A.
Philippson, C. Schuchhardt und Fr. Graber, 19121913; 4 Die

132
Qasserversorgung von Pergamon, G. Garbrecht.
Alt.v.Perg.II. Das Heiligtm der Atena Polias Nikephoros, R.
Bohn, 1885.
Alt.v.Perg.III. 1. Der grose Altar, Der obere Markt, J.
Schrammen, 1896; 2. Die Friese des grosen Altars, H. Winnefeld, 1910.
Alt.v.Perg.IV. Die Theater-Terrase, R. Bohn, 1896.
Alt.v.Perg.VI. Das Gymnasion, Der Tempelbezirk der Hera
Basileia, P. Schazmann, 1923.
Alt.v.Perg.VIII. Die Inschriften von Pergamon, M. Frankel, Teil
1. und 2., 1890 und 1895; 3. Die Inschriften des Asklepieions, Chr.
Habicht, 1969.
Alt.v.Perg.XI. Das Asklepieion 1. Der sdliche
Temenosbezirk in hellenistischer und frhrmischer Zeit, O. Ziegenaus
und G. De Luca, 1968; 2. Der nrdliche Temenesbezirk und
angrenzende Anlagen in hellenistischer und frhrmischer Zeit, O.
Ziegenaus und G. De Luca, 1875; 3. Die Kultbauter aus rmischer Zeit
an der Ostseite des Heiligenbezirks, O. Ziegenaus und G. De Luca,
1981.
Alt.v.Perg.XIII. Das Demeter-Heiligtum, C.H. Bohtz, 1981.
AM Athenische Mittheilungen (Mittheilungen des
Kaiserlich deutschen Archeologischen Instituts Athennische
Abheilung), Athen.
Anat. St. Anatolian Studies (The British Institute of
Archaeology), Ankara.
ANRW Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt.
Apollonios Apollonios, Argonautica, with an English trans.
by R.C. Seaton, Cambridge, 1961.
Appianos Appianos, Appians Roman History, with an
English trans. by H. White, I.-IV, Cambridge, 1913.

133
Aristophanes Aristophanes, Eek Arlar (ev. S. Eybolu),
stanbul, 1988.
Arsitophanes Aristophanes, Kular (ev. A. Erhat S.
Eybolu), stanbul, 1988.
Aristophanes Aristophanes, Lysistrata (ev. A. Erhat S.
Eybolu), stanbul, 1988.
Arslan 2000. Murat Arslan, Galatlar: Antika
Anadolusunun Sava Kavmi, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,
2000.
AST Aratrma Sonular Toplants, Ankara.
A..DTCF Dergisi Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Dergisi, Ankara.
Bates 1898. F. O. Bates, The Five Post-Kleisthenean
Tribes, Cornell Studies in Class. Philol. VIII, (1898).
Bayatl 1951. Osman Bayatl, Bergama Tarihinde Sanat
Eserleri ve Abideler, zmir, 1951.
Bayatl 1953. Osman Bayatl, Bergama Tarihinde Sikkeler,
zmir, 1953.
Bayatl 1959. Osman Bayatl, Bergamada Prehistorik
Kltr, TAD, IX2, (1959), s.3233.
Bayatl 1991a. Osman Bayatl, Bergama Tarihinde Akropol,
zmir, 1991.
Bayatl 1991b. Osman Bayatl, Bergama Tarihinde Asklepion,
stanbul, 1991.
Bayatl 1996a. Osman Bayatl, Bergama Tarihinde lka ve
Bakray Havzas-Arkaik-Klasik Kltr, zmir, 1996.
Bayatl 1996b. Osman Bayatl, Bergama Tarihinde Krallk
Devri, zmir, 1996.
Baydur 1994. Nezahat Baydur, Anadoludaki Kutsal Dalar,

134
Da Tanrlar (Klasik a), stanbul, 1994.
BCH Bulletin de Correspondance Hellenique Ecole
Franaise dAthene, Paris.
Bean 1995. E.G. Bean, Eskiada Ege Blgesi (ev. nci
Delemen), stanbul, 1995.
BMC A Catalogue of the Greek Coins in the British
Museum, London.
Bohn 1881. R. Bohn, Tempel der Athena Polias Pergamon,
Berlin, 1881.
Boehringer 1959. E. Boehringer, Pergamon, Neu Deutsche
Ausgrabungen im Mittelmeergebiet und im Vorderen Orient, Berlin,
1959.
Bonnefoy 2000. Yves Bonnefoy, Mitolojiler Szl: Antik
Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler, Trke baskya yayna
hazrlayan Levent Ylmaz, Ankara, 2000.
Bosch 1942. E. Clemens Bosch, Bergama Kral Hanedannn
eceresi (ev. Afif Erzen), Trkiyat Mecmuas, VIII, (1942), s.105-
123.
Bosch 1943. E. Clemens Bosch, Helenizm Tarihinin Ana
Hatlar, stanbul, 1943.
Bosch 1951. E. Clemens Bosch, Eski Sikkeler Rehberi
(I.Blm), stanbul, 1951.
Borker et al. 1979. Ch. Borkeret al., Die Inschriften von
Ephesos, I.-VII.2.IK II-17.2., Bonn, 1979-1984.
Bringman 1993. K. Bringman, Die Ehre des Knigs und der
Ruhm der Stadt (urada) Stadbild und Brgerbild im Hellenismus.
Kollogium, Mnchen, 24.Bis 26.Juni.1993.
Brandis 1910. G. Brandis, Galatia, RE, VII, (1910), s.519
559.

135
Brunt 1975. P.A. Brunt, Alexander, Barsine and Heracles,
Rivista di filologia e di istrozione classica, 103 (1975).
CAH The Cambridge Ancient History, London.
Calder et al. 1929-93. W.M. Calderet al., MAMA, I.-X,
London, 19291993.
Can 1994. efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, stanbul,
1994.
Cardinali 1906. G. Cardinali, Il Regno di Pergamo, Rome,
1906.
CCIS Corpus Cultus Iovis Sabazii.
CIG Corpus Inscriptionum Graecorum.
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum.
Cicero Marcus Tullius Cicero, De Natura Deorum:
Vom Wesen der Gtter, Lat.-deutsch. Hrsg. Von W. Gerlach & K.
Bayer, Mnchen-Zurich, 1990.
Cirlot 1995. J.E. Cirlot, A Dictionary of Symbols, trans.
from the Spanish by Jack Sage, London, 1995.
Class. Num. Rev. Classical Numismatic Group Inc.
Colin et al. 1909. G. Colin & E. Bourguet & G. Daux, Fouilles
des Delphes, vol. III (1909-).
Conze & Schazmann
1911 A. Conze, P. Schazmann, Mamurt-Kaleh: Ein
Tempel der Gttermutter unweit Pergamon,
Berlin, 1911.
Conze & Schuchardt
1899. A. Conze, C. Schuchardt, Die Arbeiten zu
Pergamon, 18861898, AM XXIV (1899).
Conzeet al 1902. A. Conze, A. Philippson, W. Drpfeld, H. V.
Prott, W. Kolbe, H. Thiersch., Die Arbeiten zu Pergamon, 1900-1901,
AM XXVIII (1902).

136
Cook 1914. A.B. Cook, Zeus: A Study in Ancient Religion,
I (1914).
Cook 1925a. A.B. Cook, Zeus: A Study in Ancient Religion,
II/I (1925).
Cook 1925b. A.B. Cook, Zeus: A Study in Ancient Religion,
II/2 (1925).
Cmert 1999. Bedrettin Cmert, Mitoloji ve konografi,
Ankara, 1999.
CPh Classical Philology.
apar 1979a. mer apar, Anadoluda Kybele Tapnm,
A..DTCF Dergisi, XXIX (1979), s.191210.
apar 1979b. mer apar, Roma Tarihinde Magna Mater
(Kybele) Tapnm, A..DTCF Dergisi, XXIX (1979), s.167190.
apar 1995. mer apar, Yerli Bir Anadolu Tanras:
MA, A..DTCF Dergisi, XXXVII (1995),s.583598.
Daramberg & Saglio
1963. Ch. Daramberg & Edm. Saglio, Sabazius,
Dictionnaire des Antiquites Grecques et
Romaines, 1963, s.929930.
Darkot & Tuncel 1978. B. Darkot & M. Tuncel, Ege Blgesi
Corafyas, stanbul, 1978.
Daux 1932. G. Daux, Decret de Delphes, Melanges
Gustave Glots, Paris, 1932, s.289297.
Delphi 1909- Fouilles de Delphes. Vol. III. Inscriptiones ed.
G. Colin, E. Bourguet, G. Daux and Salac, Paris, 1909-
Deonna 1908. Waldemar Deonna, Fouilles de Delos, BCH
XXXII (1908), s.5176.
Deubner 1938. Otfried Deubner, Das Asklepion von Pergamon,
Berlin, 1938.
Dinsmoor 1975. W.B. Dinsmoor, The Architecture of Ancient
Greece, New York, 1975.
Diodoros Diodoros, Diodorus of Sicily, with an English
trans. by R.M. Geer, London, 1947.

137
Drpfeld et al. 1904. W. Drpfeld, B. Schrder, H. Schrader, W.
Kolbe, W. Altmann, Die Arbeiten zu Pergamon 1902-1903, AM
XXIX (1904).
Drpfeld et al. 1907. W. Drpfeld, H. Hepding, W. Kolbe, Die
Arbeiten zu Pergamon 19061907, AM XXXII (1907).
Drpfeld et al. 1908. W. Drpfeld, P. Jacobsthal, P. Schazmann, Die
Arbeiten zu Pergamon, 19061907, AM XXXIII (1908).
Drpfeld & Hepding
1910. W. Drpfeld, H. Hepding, Die Arbeiten zu
Pergamon 19081909 AM XXXIV (1910).
Drpfeld et al. 1912. W. Drpfeld, A. Ippel, P. Schazmann, G.
Darier, S. Loeschcke, A. Conze, Die Arbeiten zu Pergamon, 1910
1911, AM XXXVII (1912).
Dussaud 1930. La Lydie et sesvoisins aux hautes epoques,
Paris 1930.
Drew 1996. Th. Drew, Inscripten aus Laodikeia und
Eumeneia, EA, XXVI (1996), s.3132.
EA/Ep. An. Epigraphica Anatolica.
Eri 1990. Eyp Eri, Bergama Uygarlk Tarihi, zmir,
1990.
Euripides Euripides, Bacchus: The Plays of Euripides, ed.
With intr. and com. By E.R. Dodds, Oxford, 1970.
Farnell 1896a. Lewis Richard Farnell, The Cults of The Greek
States I (1896).
Farnell 1896b Lewis Richard Farnell, The Cults of The Greek
States II (1896).
Farnell 1907a. Lewis Richard Farnell, The Cults of The Greek
States III (1907).
Farnell 1907b. Lewis Richard Farnell, The Cults of The Greek
States IV (1907).
Farnell 1909. Lewis Richard Farnell, The Cults of The Greek
States V (1909).
Ferguson 1932. W.S. Ferguson, Athenian Tribal Cycles in The
Hellenistic Age, Oxford, 1932.

138
Fischwick 1987. D. Fischwick, Imperial Cult in the Latin West I-
II, Leiden-New York, 1987.
Fritze 1910. H. Von Fritze, Die Mnzen von Pergamon,
Berlin, 1910.
Gardiner 1910. N. Gardiner, Greek Athletic Sports and
Festivals, London, 1910.
Gaetringen 1906. Hiller von Gaetringen, Die Inschriften von
Priene, Berlin, 1906.
Goodall 1993. J.A. Goodall, Star and Crescent: A Medieval
Coin Type and Its Antecedentes, Class.Num.Rev., XVIII, (1993), s.5-
6.
Graves 1960. R. Graves, The Greek Myths I (1960).
Graves 1966. R. Graves, Larouse Encyclopedia of
Mythology, London, 1966.
Grimal 1997. Pierre Grimal, Mitoloji Szl: Yunan ve
Roma (ev. Sevgi Tamg), stanbul, 1997.
Gruben 1966. G. Gruben, Die Tempel der Griechen,
Mnchen, 1966.
Guthrie 1951. W.K.C. Guthrie, The Greeks and Their Gods,
Boston, 1951.
Guthrie 1975. W.K.C. Guthrie, The Religion and the
Mythology of the Greeks, CAH, II/2 (1975), s.851905.
Hansen 1972. E.V. Hansen, The Attalids of Pergamon,
Cornell, 1972.
Haussoullier 1899. B. Haussoullier, Inscription dHeraclea du
Latmos, RPh. XXIII (1899), s.283-284, no.5-6,.
HN Historia Numorum.
Head 1911. B.V. Head, Historia Numorum: A Manual of
Greek Numismatics, London, 1911.
Herodotos Herodotos, Herodotus, with an English trans. by
A.D. Godley, I.-IV, London, 19261929.
Herodotos Herodotos, Herodot Tarihi (ev. M. kmen
A. Erhat), stanbul, 1991.

139
Hesiodos Hesiodos, Hesiodos Eseri ve Kaynaklar (ev.
S. Eybolu A. Erhat), Ankara, 1977.
Homeros Homeros, The Homeric Hymns (ev. Charles
Boar), Chicago, 1970.
Homeros Homeros, Ilyada (ev. A. Erhat A. Kadir),
stanbul, 1984.
Homeros Homeros, Odysseia (ev. A. Erhat A. Kadir),
stanbul, 1988.
Hicks 1907. E.L. Hicks, There Inscriptions from Asia
Minor, JHS, XXVII (1907), s.226228.
Hoffman 1938. Hoffman, Philetairos, RE, XIX/2 (1938),
s.21582164.
Holleaux 1906. Maurice Holleaux, Note Sur Une Inscription
de Colophon Nova, BCH, XXX (1906), s.348358.
Holleaux 1907. Maurice Holleaux, Dedicace dun Momument
Commemoratif de la Bataille de Sellasia, BCH, XXXI (1907), s.94
114.
IG Inscriptiones Graecae.
IGR Inscriptiones Graecae ad Res Romanas
Pertinentes.
Ins.v.Didym. Didyma II: Die Inschriften, A. Rehm, ed. By R.
Harder, Berlin, 1958.
Ins.v.Eph. Die Inschriften von Ephesos, I-VII.2, IK II
17.2, ed. by Ch. Borkeret al., Bonn, 1979-1984.
Ins.v.Mag. Die Inschriften von Magnesia am Sipylos, ed.
by Th. Ihnken, Bonn, 1978.
Ins.v.Perg. Die Inschriften von Pergamon, I-II, ed. by M.
Frankel, Berlin, 18901895.
Ins.v.Priene Die Inschriften von Priene, ed. by Hiller von
Gaetingen, Berlin, 1906.
Ist. Forsch. stanbuler Forschungen (Deutsches
Archaologisches Institut), stanbul.
plikiolu 1992. Blent plikiolu, Eskia Tarihinin
Anahatlar II, stanbul, 1992.

140
plikiolu 1997. Blent plikiolu, Eskibat I (Giri-Kaynaklar-
Bibliyografya), Ankara, 1997.
JDAI Jahrbuch des Deutschen Archaologischen
Instituts.
JHS Journal of Hellenic Studies, London.
JOAI Jahreschefte des Oesterreichischen
Archaologischen Institutes in Wien.
Johnson 1968. S.E. Johnson, A Sabazios Inscription from
Sardis, Religions in Antiquity, XIV(1968), s. 542550.
Johnson 1984. S.E. Johnson, The Present State of Sabazios
Research, ANRW II (1984), s.15841613.
Jones 1971. A.H.M. Jones, The Cities of the Eastern Roman
Provinces, Oxford 1971.
Jhrens 1981. G. Jhrens, Der Athenahymnus der Aillios,
Aristeides, 1981.
JRS Journal of Roman Studies, Society for the
Promotion of Roman Studies, London.
Kahler 1948. Fries Kahler, Die Grose Fries von Pergamon,
Berlin, 1948.
Kaya 2000. Mehmet Ali Kaya, Anadoludaki Galatlar ve
Galatya Tarihi, zmir, 2000.
Keil 1923. J. Keil, Die Kultes Lydiens, Anat. St.
Presented to Sir William Mitchell Ramsay (1923), s.239266.
Kern 1901. Kern, Demeter, RE IV/2 (1901), s.2713
1763.
Kern 1919. Kern, Kabeiroi, RE X (1919), s.13991450.
Kerenyi 1958. C. Kerenyi, The Gods of The Greeks,
Edinburgh, 1958.
Klaffenbach 1953. G. Klaffenbach, Die Astynomeninschrift von
Pergamon, AkadAbhBerlin, 1953.
Klio Beitrage zur Alten Geschichte, Berlin.
Kornemann 19011902.E. Kornemonn, Zur Geschichte der antiken
Herrscherkulte, Klio, I (19011902), s.51146.

141
Kosmetatou 1995. Elizabeth Kosmetatou, The Legand of the
Hero Pergamus, Ancient Society, XXVI (1995).
Ksenophon Ksenophon, Anabasis, ed. Carl Hude, Leipzig,
1931.
Ksenophon Ksenophon, Hellenika, Griech-deutsch, hrsg.
Von G. Strausburger, Mnchen, 1970, 1988.
Lane 1985. E.N. Lane, The Other Monuments and Literary
Evidence, CCIS II, Leiden, 1985.
Launey 1749. M. Launey, Recherches sur les armees
hellenistique, C.1, Paris, 1749.
Launey 1944. M. Launey, Un episode oublie de lInvasion
galate en Asie Memeure (278/7 av.J.-C), REA, XLVI (1944), s.217
236.
Le Bas & Waddington
1972. P. Le Bas & W.H. Waddington, Inscriptiones
Grecques et Latines: recueillies en Asie Mineure, II (Subsidia
Epigraphica II) ed. H. Engelmann & R. Merkelbach, Hildesheim-New
York, 1972.
Livius Livius, Ab Urbe Condita, ed. G.P. Gold,
London, 1985.
Livius Livius, From the founding of the city, with an
English trans. by B.O. Foster I-XIII, London, 19191951.
Lders 1873. O. Lders, Die Dionysischen Knstler, Berlin,
1873.
Magie 1939. David Magie, Roma and City Stades of
Western Asia Minor from 200 to 133 BC, Anatolian Studies, presented
to William Hepburn Buckler, Manchester, 1939.
Magie 1950. David Magie, RRAM, to the end of the third
century after Christ I-II, Princeton, 1950.
Magie 2001. David Magie, Anadoluda Romallar I:
Attalosun Vasiyeti (ev. Nezih Bagelen mer apar), stanbul,
2001.
Malay 1983. Hasan Malay, Bat Anadolunun Antik
adaki Ekonomik Durumu, E.. Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Sanat
Tarihi Dergisi, II (1983), s.5061.

142
Malay 1987. Hasan Malay, Bat Anadoluda Aristonikos
Ayaklanmas, E.. Edebiyat Fakltesi Tarih ncelemeleri Dergisi, III
(1987), s.1347.
Malay 1990. Hasan Malay, Bat Anadoluda Yerel Tanrlar
ve Tapm Merkezleri, Belleten, X (1990), s.389395.
Malay 1992. Hasan Malay, Hellenistik Dnemde Pergamon
ve Aristonikos Ayaklanmas, zmir, 1992.
MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua.
Mansel 1999. Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi,
Ankara, 1999.
Milet I. Milet: Ergebnise der Ausgrabungen und
Untersuchungen seit dem Jahr 1899, hrsg. Von Th. Wiegand I-II,
Berlin, 19061929.
Mitchell 1974. S. Mitchell, The History and Archaeology of
Galatia, Oxford, 1974.
Mitchell 1993. S. Mitchell, Anatolica: Land, Men and Gods in
Asia Minor, Oxford, 1993.
Niemeier 1985. J.P. Niemeier, Kopien und Nachahmungen im
Hellenismus, Berlin, 1985.
Nilsson 1906. Martin P[ersson] Nilsson, Griechische Feste
von Religiser Bedeutung: mit ausschluss der Attischen, Leipzig, 1906.
Nilsson 1925. Martin P[ersson] Nilsson, A History of Greek
Religion, Oxford, 1925.
Nilsson 1950. Martin P[ersson] Nilsson, Minoan Mycenaean
Religion, Lund, 1950.
Nilsson 1959. Martin P[ersson] Nilsson, Geschichte der
griechischen Religion I (Handbuch der Altertumswissenschaft V. 2.1),
Mnich, 1959.
Nilsson 1961. Martin P[ersson] Nilsson, Geschichte der
griechischen Religion II (Handbuch der Altertumscwissenschaft
V.2.2.), Mnich, 1961.
Nilsson 1975. Martin P[ersson] Nilsson, The Dionysiac
Mysteries of the Hellenistic and Roman Age, New Hampshire, 1975.
Nock 1930. A.D. Nock, , Clas. Phil. XLI
(1930), s.160.

143
Oehler 1970. J. Oehler, , RE, VII (1970),
s.19692003.
OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, ed. W.
Dittenberger, I-II, Leipzig, 19031905.
Ohlemutz 1968. E. Ohlemutz, Die Kulte und Heiligtmer der
Gtter in Pergamon, Darmstadt, 1968.
Oliver 1953. J.H. Oliver, The Date of the Pergamene
Astynomic Law, Hesperia, XXIV (1955), s.8892.
zsait 1982. M. zsait, Anadoluda Hellenistik Dnem,
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, II (1982), s.279324.
Parke 1977. H.W. Parke, Festivals of the Athenaians, New
York, 1977.
Pausanias Pausanias, Pausanian Description of Greece,
with an English trans. by W.H. Jones, I-V, London, 19181935.
Peek 1978. W. Peek, Griechische Weihgedischte Aus
Halikarnassos Knidos, Kyzikos und Pergamun, Studien Zur Religion
und Kultur Kleinasiens, (Festschrift fr F.K. Drner, ed. S. ahin E.
Schwertheim J. Wagner), Leiden, 1978.
Pekman 1970a. Adnan Pekman, Eski ada Baz Anadolu
ehirlerinin Tanr ve Kahraman Ktistesleri, stanbul, 1970.
Pekman 1970b. Adnan Pekman, Yazl Kaynaklara Gre
Pergamon (Bergama) ehrinin Kurucusu ve Kuruluu Hakknda,
stanbul, 1970.
Picard 1922. Ch. Picard, Un oracle dApollon Clarios a
Pergame, BCH, XLVI (1922), s.190197.
Plinius Plinius, Naturkunde, 27 Bcher, Lat. Und Deut.
Unter mitwirkung-namhafter Fachgelehrter hrsg. R. Konig und G.
Winkler, I-XXXVII, Mnchen, 19731996.
Poland 1895. F. Poland, De collegiis artificum
Dionysiacorum, Dresden, 1895.
Poland 1909. F. Poland, Geschichte des griechischen
Vereinswesens, Leipzig, 1909.
Poland 1934. F. Poland, Technitai, RE, V/A (1934),
s.24732558.

144
Polybios Polybios, The Histories, with an English trans.
by W.R. Paton, I-VI, Cambridge, 1922.
Prehn 1922. Prehn, Ktistes, RE, XI/2 (1922), s.2083
2087.
Pretor 1907. Alfred Pretor, Anabasis (Xenophon),
Cambridge, 1907.
Prott 1902. H.v.Prott, Dionysos Kathegemon, AM,
XXVII (1902), s.161265.
RA Revue Archaelogique.
Radt 1989. Wolfgang Radt, Pergamon: Archaologisch
Fhrer, stanbul, 1989.
Radt 2002. Wolfgang Radt, Pergamon: Antik Bir Kentin
Tarihi ve Yaplar, stanbul, 2002.
Ramsay 1890. W.M. Ramsay, The Historical Geography of
Asia Minor, London, 1890.
RC Royal Correspondance in the Hellenistic
Period: A Study in Greek Epigraphy, New Haven.
RE Paulys Real-Encyclopadie der classischen
Altertumswissenschaft. Neue Bearb. Unter mitwirkung zahireicher
Fachgenossen, hrsg. Von G. Wissowa, Stuttgart.
REA Revue des Etudes Anciennes (Annales de
LUniversite de Bordeaux), Talence.
REG Revue des Etudes Grecques.
Rehm 1958. A. Rehm, Didyma II: Die Inschriften von
Didyma, Berlin, 1958.
Rheidt 1996. K. Rheidt, Pergamenische Ordnungen Der
Zeustempel und seine Bedeutung fr die Architektur der Attaliden
(urada), Diskussionen zur Archalogischen Bauforschung, Berlin,
1996.
Riv.Fil. Rivista di Filologia e dIstruzione Classica.
Robert 1929. L. Robert, Epigraphica, REG, XLII (1929),
s.430432.
Robert 1930. L. Robert, Sur les Nikephoria de Pergame,
BCH, LIV (1930), s.332351.

145
Robert 1934. L. Robert, Decret de Tralles, RPh, XL (1934),
s.279291.
Robert 1937. L. Robert, La Campagne dAttale ler en 218,
Etudes Anatoliennes Etudes Orientales, V (1937), s.185198.
Robert 1938. L. Robert, Documents de LAsie Mineure
Meridionale Inscriptions, Monnaies et Geographie, Paris, 1938.
Robert 1940. L. Robert, Les Gladiateurs dans lOrient Grec,
Paris, 1940.
Robert 1984. L. Robert, Documents dAsie Mineure, BCH,
CVIII (1984), s.475vd.
Robertson 1983. D.S. Robertson, Greek and Roman
Architecture, Cambridge, 1983.
Roscher 1965. W.H. Roscher, Athene, Ausfuhrliches
Lexikon der Griechischen und Rmischen Mythologie, Hindesheim,
1965, s.675686.
Rose 1946. H.J. Rose, Ancient Greek Religion, London,
1946.
Rose 1964. H.J. Rose, Athene, The Oxford Classical
Antiquities, New York, 1964.
Rose 1970. H.J. Rose, Athene, The Oxford Classical
Dictionary, Oxford, 1970, s.138139.
Rostovtzeff 1923. M. Rostovtzeff, Economie Politique des Rois
de Pergame, Anatolian Studies Presented to W.H. Ramsay, London,
1923.
Rostovtzeff 1953. M. Rostovtzeff, Social and Economic History
of the Hellenistic World I-II, Oxford, 1953.
Roussel et al. 1990. P. Roussel et al, SEG, Leiden, 1990-
RPh. Revue de Philologie de Litterature et dHistoire
Anciennes, Paris.
RRAM Roman Rule in Asia Minor: to end of third
century after christ., Princeton.
Saltuk 1997. Secda Saltuk, Arkeoloji Szl, stanbul:
nklp Kitabevi, 1997.

146
Schafer 1976. J. Schafer, Pergamon, The Princeton
Encyclopedia of Classical Sites, ed. Richard Stillwellet al., Princeton,
1976, s.688-692.
Schalles 1985. H.J. Schalles, Untersuchungen zur
Kulturpolitik der Pergamenischen Herrscher im dritten Jahrhundert vor
Christus, Ist. Forsch., XXXVI (1985).
Schulhof, 1908. E. Schulhof, Fouilles de Delos, BCH, XXXII
(1908), s.1132.
Schwertheim 1983. E. Schwertheim, Die Inschriften von Kyzikos
und Umgebung, 1983.
Scott 1937. Robert Scott, A Greek-English Lexicon,
Oxford, 1937.
Seaby 1996. H.A. Seaby, Greek Coins and Their Values,
London, 1996.
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum,
Amsterdam.
Segre 1932. M. Segre, Due nuovi testi storici, Riv.Fil., IX
(1932), s.446-453.
Seyffert 1964. O. Seyffert, Dictionary of Classical Antiquities,
New York, 1964.
SIG Sylloge Nummorum Graecorum, ed. by W.
Dittenberger, I-IV, Leipzig, 18831915.
Simon 1975. E. Simon, Pergamon und Hesiod, Berlin, 1975.
Simth & Rustafjaell
1902. C. Simth & R. Rustafjaell, Inscriptions from
Cyzicus, JRS, XXII (1902).
Smith 2002. R.R.R. Smith, Hellenistik Heykel (ev. Ayin
Yoltar Yldrm), stanbul, 2002.
Smith 1883. W.A. Smith, A Classical Dictionary of
Biography, Mythology and Geography, London, 1883.
Strabon Strabon, Geographica, ed. E.H. Warmington,
London, 1952.
Strabon Strabon, Antik Anadolu Corafyas
(Geographika: XII-XIII-XIV) (ev. Adnan Pekman), stanbul, 1999.

147
Syll./SIG Sylloge Inscriptionum Graecarum, Leipzig.
ahin 2001. Nuran ahin, Zeusun Anadolu Kltleri,
stanbul, 2001.
ener 1998. Sevda ener, Dnden Bugne Tiyatro
Dncesi, Ankara, 1998.
TAD Trkiye Arkeoloji Dergisi, Ankara.
TAM Tituli Asiae Minoris, Vindobonae, 1901.
Takn 1997. Sefa Takn, Mysia ve Ik nsanlar, stanbul,
1997.
Talklolu 1963. Z. Talklolu, Anadoluda Apollon Klt le
lgili Kaynaklar, stanbul, 1963.
Taylor 1931. R. Taylor, The Divinity of the Roman Emperor,
Middletown, 1931.
Tekin 1994. Ouz Tekin, Yap Kredi Koleksiyonu Grek ve
Roma Sikkeleri, stanbul, 1994.
Tulay 2001. Ahmet Semih Tulay, Genel Nmizmatik
Szl, stanbul, 2001.
reten 1999. Hseyin reten, Hellenistik Dnemde
Pergamon Krall ve Roma Devleti le likileri, Ankara, 1999
(Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Varro Marcus Terentius Varro, De Lingua Latina:
Quae supersunt Recensuerunt: Georgius Goetz et Fridericus Schoell,
Lipsiae, 1910.
Vitrivius Vitrivius, De Architecture, with an English I-II,
trans. by F. Granger, New York, 19311934.
Weber 1993. M. Weber, Jahrbuch des Deutschen
Archaologischen Instituts, CVIII (1993).
Welles 1934. C.B. Welles, RC: Royal Correspondence in the
Hellenistic Period: A Study in Greek Epigraphy, New Haven, 1934.
Wernicke 1895. Wernicke, Apollonia, RE, II/I (1895), s.111
117.
Wiegand 1906- Th. Wiegand, Milet I-III: Ergebnise der
Ausgrabungen und Untersuchungen seit dem Jahr. 1899, 19061929.

148
Wilhelm 1914. A. Wilhelm, Zu griechischen
Ehrenbeschlssen und Briefen IV, JOAI, XVII (1914), s.174184.
Woodford 1971. S. Woodford, Cults of Heracles in Attica,
Melanges G.M. A. Hanfmann, Mayence, 1971, s.211235.
Wroth 1892. W. Wroth, Greek Coins of Mysia, BMC: A
Catalogue of Greek Coins in British Museum, London, 1892.
Wnsch 1905. R. Wnsch, Antikos Zaubergerat aus Pergamon,
Berlin, 1905.
Ziehen 1936. L. Ziehen, N, RE, XVII (1936),
s.307309.
Ziehen 1949. L. Ziehen, Panathenaia, RE, XVIII/3 (1949),
s.457493.
Zschietzshmann 1896. Zschietzshmann, Attalos, RE, II/2 (1896),
s.21572179.
Zschietzshmann 1937. Zschietzshmann, Pergamon, RE, XIX/I
(1937), s.691.

149
EKLER

150
 PERGAMON
YAZITLARINDAN
RNEKLER

151
152
153
154
155
156
157
158
159
 PERGAMON TARHNDE SKKELER
KRALLIKTAN NCEK SKKELER:

..420400
LEVHA-I
1-Gm
n Yz: Apollan ba; defne elenkli, ksa sal,
Arka Yz: Pers serpulu sakall erkek ba-st hilal (hepsi kare iinde).
2-Bronz
n Yz: Apollon ba; defne elenkli,
Arka Yz: Yz yze iki boa ba, aralarnda baak, altta yaz.

.. 310283
3-Altn
n Yz: Athena ba; miferli, gerdanlkl ve kpeli,
Arka Yz: Palladium.
4-Gm
n Yz: Gen Herakles ba; aslan postu,
Arka Yz: Palladium, solda yaz.
5-Bronz
n Yz: Athena ba; sola bakan, miferli ve elenkli,
Arka Yz: Yz yze iki boa ba, stte ar, altta () yazs.
6-n Yz: Athena ba; sola bakan, miferli ve elenkli,
Arka Yz: Yz yze iki boa ba, stte sarmak yapra.
7-n Yz: Athena ba, miferli,
Arka Yz: Saa bakan boann ba; hrgl, altta yaz.
8-n Yz: Athena ba; sola bakan, miferli,
Arka Yz: Sola bakan boa; sada bayku, altta yaz.
9-n Yz: Herakles ba; aslan postu,
Arka Yz: Athena ba; miferli, altta yaz.
10-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: ki yldz, yukarda daire iinde nokta.

160
 KRALLIK SKKELER:
Philetairos: .. 284263
11-Gm
n Yz: Herakles ba; aslan postu iinde, kenarlar noktal,
Arka Yz: Tahtta oturmu Zeus; elinde kartal, altnda miferli Athena ba;
altta hilal ve yaz, sada mzrak ve yazs.

.. 281263
12-n Yz: Tanrlatrlm I. Seleukos ba; diademli, kenarlar noktal,
Arka Yz: Tahtta oturmu Athena; miferli, kalkan nnde, mzrak
tutuyor, kolunun stnde sarmak yapra, arkada yazs ve yay.

I. Eumenes: .. 263241
13-n Yz: Philetairos ba; diademli, kenarlar noktal,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan nnde, mzrak tutuyor,
kolunun altnda sarmak yapra, arkada ayn yaz ve yay.

161
162
LEVHA-II
1-n Yz: Philetairos ba; kenarlar noktal, diadem ve zeytin dalndan
elenk,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan nnde, ayn yaz ve yay.
I. Attalos: .. 241197
2-n Yz: Philetairos ba; elenkli, kenarlar noktal,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan arkada ve yay, nde ayn yaz
ve sarmak yapra, elinde elenk.
I. Attalos I. Eumenes:
3-n Yz: Philetairos ba; elenkli ve diademli, kenarlar noktal,
Arka Yz: Oturan Athena, miferli, kalkan arkada ve yay, nde yaz ve bir
salkm zm, elinde elenk.
II. Eumenes: .. 197159
4-n Yz: Philetairos ba; elenkli ve diademli,
Arka Yz: Oturan Athena, miferli, kalkan arkada ve yay, nde ayn yaz
ve hurma dal, elinde elenk.
5-n Yz: II. Eumenes ba; diademli,
Arka Yz: ki gen erkek ayakta; elenkli ve mzrakl.
yazs, hepsi elenk iinde.
6-n Yz: Philetairos ba; elenkli ve diademli,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan arkada ve yay, nde
Philetairu yazs ve bereket boynuzu, elinde elenk.
II. Attalos: .. 159138
7-n Yz: Philetairos ba; elenkli ve diademli,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan arkada ve yay, nde yaz ve
bereket boynuzu, elinde elenk.

163
164
LEVHA-III
1-n Yz: Philetairos ba; elenkli ve diademli,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan arkada ve yay, nde yaz ve
meale, elinde elenk.
2-n Yz: Philetairos ba; elenkli ve diademli,
Arka Yz: Oturan Athena; miferli, kalkan arkada ve yay, nde yaz,
elinde elenk.
BRONZ SKKELER
Philetairos, I. Eumenes, I. Attalos dnemleri: .. 281197
3-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Yay, Philetairu yazs, sada ar.
4-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Sarmak yapra, ayn yaz.
II. Eumenes: .. 197159
5-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Sekiz huzmeli yldz, ayn yaz.
6-n Yz: Apollon ba; elenkli,
Arka Yz: Ar, ayn yaz.
7-n Yz: Apollon ba; elenkli,
Arka Yz: Tripus, ayn yaz.
II. Attalos: .. 159138
8-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Thyrsos, ayn yaz.
9-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Tahtta oturan Asklepios; ylana yem vermekte, arka yznde
asa, ayn yaz.
10-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Kvrlm ylan, ayn yaz.
11-n Yz: Athena ba; miferli,
Arka Yz: Kvrlm ylan, ayn yaz.
.. 211130
12-n Yz: Asklepios ba; elenkli,
Arka Yz: Kvrlm ylan, mabet anahtar, ayn yaz.
(Bu sikke, Pergamon krallar tarafndan Aegina Adasnda bastrlmtr).

165
166
 PERGAMON KISTOPHORLARI:
.. 200133
LEVHA-IV
1-Gm:
n Yz: Az yar alm ylan sepetinden (Cista mystica) kan ylan,
etraf sarmak elenkli,
Arka Yz: Balar havada birbirine sarlm iki ylan, aralarnda ok torbas,
solda Pergamon darphanesinin iareti olan monogram vardr, sada meale.
2-n Yz: Ayr resim,
Arka Yz: Birinci sikkenin ayns, sada vazo.
.. 13367
3-n Yz: Ayn resim,
Arka Yz: Ayn resim, sada thyrsos.
4-n Yz: Ayn resim,
Arka Yz: Ayn resim.
5-n Yz: Herakles sopas zerine asl aslan postu (mee elenkli),
Arka Yz: zm salkm, am koza, sada thyrsos, solda monogram.

167
RESMLER

168
Athena Kutsal Alan Giri Kaps

Res. I

169
Athena Heykeli

Res. II

170
 Nike Figr
Res. III ( Gymnasium )

Asklepiondan Nike Figr

Res. IV
171
Res. V Zeus Suna

172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
 Res. VI
Zeus Tapna
nden rekonstrksiyonu

Athena Polias Tapna

n cephe rekonstrksiyonu

Res. VII

182
Tiyatro yanndaki Dionysos Tapna rekonstrksiyonu

Res. VIII

183
Asklepios
Res. IX

184
Asklepios Telephoros
Res. X

185
Hygeia

Res. XI

186
 Meter Tapna

Meter Kutsal Alan

Res. XII

187
PLANLAR

188
Yukar Akropolis Plan

189
Orta Akropolis Plan

190
Asklepios Kutsal Alan Plan

191
192
 HELLENSTK KRAL LSTELER
BYK SKENDER, HALEFLER VE SELEUKOSLAR KRALLII
III. Aleksandros (Byk skender) .. 336323
Philippos Arthidaios .. 323316
IV. Aleksandros .. 316312
I. Seleukos Nikator .. 311281
I. Antiokhos Soter .. 281261
II. Antiokhos Theos .. 261246
II. Seleukos Kallinikos & II. Antiokhos Hieraks .. 246225
III. Seleukos Soter .. 225223
III. Antiokhos Megas .. 223187
IV. Seleukos Philopator .. 187175
IV. Antiokhos Epiphanes .. 175164
V. Antiokhos Eupator .. 163162
I. Demetrios Soter .. 162150
Aleksandros Balas .. 150145
II. Demetrios Nikator .. 145140
VI. Antiokhos Epiphanes .. 145142
VII. Antiokhos Sidetes .. 138129
Kleopatra Thea .. 126
Cleopatra Thea & VIII. Antiokhos Grypos .. 125121
V. Seleukos ..125
VIII. Antiokhos Grypos .. 12196
IX. Antiokhos Kyzikenos .. 11595
VI. Seleukos Epiphanes Nikator .. 9695
III. Demetrios Philopator .. 9588
X. Antiokhos Eusebes .. 9583
XI. Antiokhos Philadelphos .. 94
I. Philippos Philadelphos .. 9483

193
XII. Antiokhos Dionysos .. 8784
XIII. Antiokhos Asiatikos .. 6964
II. Philippos .. 6564
PTOLEMAIOSLAR KRALLII
I. Ptolemaios Soter .. 305282
II. Ptolemaios Philadelphos .. 282246
III. Ptolemaios Euergetes .. 246222
IV. Ptolemaios Philopator .. 222205
V. Ptolemaios Epiphanes .. 204180
VI. Ptolemaios Philometor .. 180145
VII. Ptolemaios Neos Philopator .. 145144
VIII. Ptolemaios Euergetes (=Physkon) .. 145116
III. Kleopatra & IX. Ptolemaios Soter .. 116107
III. Kleopatra & X. Ptolemaios Aleksandros .. 107101
X. Ptolemaios Aleksandros & Kleopatra Berenike .. 10188
XI. Ptolemaios Soter II .. 8881
Kleopatra Berenike & XI. Ptolemaios & II. Aleksandros .. 80
XII. Ptolemaios (=Auteles) .. 8058
IV. Berenike .. 5855
XII. Ptolemaios (Auteles) .. 5551
VII. Kleopatra & XIII. Ptolemaios .. 5147
VII. Kleopatra & XIV. Ptolemaios .. 4744
VII. Kleopatra & XV. Ptolemaios (=Cesarion) .. 4430

194
 MAKEDONIADAK ANTIGONOSLAR KRALLII
I. Antigonos Monophtalmos .. 306301
I. Demetrios Poliorketes .. 306283
II. Antigonos Gonatas .. 283239
II. Demetrios .. 239229
III. Antigonos Doson .. 229221
V. Philippos .. 221179
Perseus .. 179168
PERGAMONDAK ATTALOSLAR KRALLII
Philetairos .. 283263
I. Eumenes .. 263241
I. Attalos Soter .. 241197
II. Eumenes Soter .. 197159
II. Attalos .. 159139
III. Attalos Philometor .. 139133
(III. Eumenes = Aristonikos) .. 133129
PONTOS KRALLII
Mithridates Kios .. 337301
I. Mithridates Ktistes .. 301265
Ariobarzanes .. 265255
II. Mithridates .. 255220
III. Mithridates .. 220185
I. Pharnakes .. 185170
IV. Mithridates Philopator Philadelphos .. 170150
V. Mithridates Euergetes .. 150120
VI. Mithridates Eupator .. 12063
II. Pharnakes .. 6347
Dareios .. 3937?

195
 KAPPADOKIA KRALLII
IV. Ariarathes Eusebes .. 220162
V. Ariarathes Eusebes Philopator .. 163130
VI. Ariarathes Epiphanes Philapator .. 120111
VII. Ariarathes Philometor .. 111100
Ariarathes Eusebes Philopator .. 10088
VIII. Ariarathes .. 96
I. Ariobarzanes Philoromarios .. 9562
II. Ariobarzanes Philopator .. 6254
III. Ariobarzanes Eusebes Philoromaios .. 5442
IX. Ariarathes .. 4236
Arkheiaos .. 36-.S.17
BITHYNIA KRALLII
Zipotes .. 315280
I. Nikomedes .. 280242
Ziaelas .. 250227
I. Prusias .. 230182
II. Prusias .. 182149
II. Nikomedes Epiphanes .. 149127
III. Nikomedes Euergetes .. 12794
IV. Nikomedes Philopator .. 9474

Not: E.J. Bickermann Chronology of the Ancient World (1980, s.129vd)dan

alnmtr.

196
Pergamon evresinin genel haritas

197