Toplumsal Hareketler Sosyolojisi Ders Kitabi

TOPLUMSAL HAREKETLER
SOSYOLOJS
SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI
PROF. DR. YASN AKTAY
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI
TOPLUMSAL HAREKETLER
SOSYOLOJS
Prof. Dr. Yasin Aktay

N SZ
18. yzyln ikinci yarsnda ngiltere'de gerekleen sanayi devrimi ve sanayi

devriminin toplumsal yaplarda yaratt derin krklar gl sylemlerle dolduran, sanayi
devriminin moral deerlerinin evrensellemesini salayan Fransz devrimi 19. yzyldan
sonraki tarihsel sreci derinden etkilemi ve ekillendirmitir. Toplumsal ve siyasal altst
olular gzlemleyen siyasi tarihiler tarafndan 19. yzyln bir blm restorasyon dnemi
olarak da isimlendirilmitir. Sanayi devrimi ve Fransz devriminin nc sarsntlarndan sonra
gerekleen Birinci Byk Sava toplumsal ve siyasal muvazeneyi salayamam, Avrupa'da
iktidara gelen faist hkmetler Birinci Byk Sava sonras oluan siyasal dengesizlii
giderebilmek amacyla dnyay krenin byk bir blmn kapsayan kinci Byk Sava'a
srklemilerdir. E. Hallet Carr'n 1919-1939 aras dnemi kapsayan sreci irdeledii 20
Yllk Kriz kitabna nazire yapan Micheal Cox, Ken Booth gibi uluslararas ilikiler
akademisyenleri Birinci Byk Sava sonras dnemi Eighty Years' Crisis-International
Relations 1919-1999 (80 Yln Krizi-Uluslararas likiler 1919-1999) eklinde
deerlendirmilerdir.
Sanayi devrimi ve Fransz devriminin geleneksel yaplar paralarken e zamanl

olarak toplumsal hareketleri de beraberinde getirmitir. Bu balamda 18. yzyl sonras dnya
tarihi, siyasi tarih anlatsndaki avrupa-merkezci, devlet merkezli yaklamn aksine toplumsal
hareketlerin tarihi olarak da deerlendirilmek mecburiyetindedir. eitli sebeplerle bireylerin
asgari mtereklerde ittifak ederek oluturduklar toplumsal hareketler kendilerine tayin
ettikleri hedefler lsnde devamllk gstermilerdir. Dolaysyla geleneksel toplumsal
yapnn paralanmasndan sonra birey asndan oluan tutunum oda boluunu dolduran
toplumsal hareketlerin hemen tamamnn bir dkmn yapmak son derece zordur. Ancak
yirminci yzylda ba dndrc biimde gelien teknoloji ve kitle iletiim aralarnn
yaratt dinamizm, 19. yzyla ait ulus-devlet formlarnn yaratt gerilimler neticesinde
ortaya kan ve byyen etnik, dinsel, mezhepsel hareketler, cinsiyeti hareketler ve cinsel
hareketler gibi birok durum toplumsal hareketler alannda almalar gerekli klmaktadr.
Elinizdeki metin Toplumsal Hareketler Sosyolojisi dersi iin n grlen formatta ders
notlar biiminde hazrlanmtr. lk yedi blmde toplumsal hareketlere ilikin kuramsal
tartmalar ele alnmtr. Sekizinci blm 18. yy. sonras dnyay derinden etkileyen ve
biimlendiren iki nemli gelime, sanayi devrimi ve Fransz devrimini ele almaktadr.
Dokuzuncu blm dinin toplumsal hareketlerle ilikisini onuncu blm kltrn sosyolojik
deerini ve toplumsal hareketlerle ilikisini ele almaktadr. On birinci blmde Osmanl
Devleti'ndeki toplumsal hareketler, on ikinci blmde slam dnyasnda toplumsal hareketler
deerlendirilmitir. On nc blm Arap devrimleri olarak adlandrlan gelimelere
ayrlmtr. On drdnc ve son blm btn tartmalar balamnda slam dnyasndaki en
nemli toplumsal hareket olarak kabul edilebilecek slamcln bugn ve geleceinin
deerlendirilmesidir. Burada ifade edilmesi gereken son husus on ve on drdnc
blmlerin muhtevalarnn oktan semeli soru oluturulmasna msaade etmediidir.
I
NDEKLER
N SZ....................................................................................................................................... I
YAZAR NOTU ......................................................................................................................... V
1. KAVRAM VE LTERATR: SOSYOLOJ VE TOPLUMSAL HAREKETLER............... 1
1.1. Sosyolojinin Konusu ve Geliimi ........................................................................................ 7
1.2. lk Kuramclar ..................................................................................................................... 8
1.2.1. Auguste Comte ................................................................................................................. 8
1.2.2. Emile Durkheim ............................................................................................................... 9
1.2.3. Karl Marx ....................................................................................................................... 10
1.2.4 Max Weber ...................................................................................................................... 11
2. TOPLUMSAL HAREKETLER SOSYOLOJS ................................................................. 17
2.1. Toplumsal Hareketler ........................................................................................................ 23
2.2. Toplumsal Hareketlere likin Sosyolojik Yaklamlar .................................................... 24
2.2.1. lk Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri ............................................... 24
2.2.2. Yakn Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri.......................................... 25
3. KOLEKTF DAVRANI KURAMLARI ........................................................................... 34
3.1. Toplumsal Hareketlerin Kolektif Davran Kuramlar...................................................... 40
3.1.1. Kalabalk Psikolojisi: Le Bon, Park ............................................................................... 40
3.1.2. Dzensiz Kolektif Davran: Blumer, Turner & Killian ................................................ 42
4. KTLE TOPLUMU KURAMI, GRECEL MAHRUMYET YAKLAIMI ................... 52
4.1. Kitle Toplumu Kuram ...................................................................................................... 58
4.2. Greceli Mahrumiyet: Gurr & Davies .............................................................................. 59
5. KAYNAK MOBLZASYONU KURAMI ......................................................................... 66
5.1. Toplumsal Hareketler Sosyolojisinde Krlma .................................................................. 71
5.2. Toplumsal Hareketlerin Ortaya kmas ve Kaynaklar .................................................... 72
II
5.3. Toplum zellikleri ve Kaynak Mobilizasyonu ................................................................. 75
5.3.1. Kapitalist Sanayi Toplumu Asndan Toplumsal Hareketler........................................ 75
5.3.2. Demokratik Toplum Asndan Toplumsal Hareketler .................................................. 76
6. YEN TOPLUMSAL HAREKETLER PERSPEKTF ....................................................... 82
6.1. Genel Hatlaryla Yeni Toplumsal Hareketler.................................................................... 87
6.2. Kimlik................................................................................................................................ 90
6.3. Kadn Hareketi .................................................................................................................. 91
6.4. evre Hareketi................................................................................................................... 92
6.5. Sylem ve Toplumsal Hareketler ...................................................................................... 93
6.6. Moral Panik ....................................................................................................................... 95
7. TOPLUMSAL HAREKETLER VE DEVLET .................................................................. 103
7.1. Devletin Toplumla likisi ............................................................................................... 109
7.2. Hareketlerin Ortaya kmas ve Devlet .......................................................................... 110
7.3. Toplumsal Hareketler ve Siyasi Frsatlarn Yaps ......................................................... 111
7.4. Hareketlerin Bastrlmas................................................................................................. 113
7.5. Kar Hareketler .............................................................................................................. 115
8. FRANSIZ DEVRM VE SANAY DEVRMNN ETKLER ...................................... 123
8.1. Sanayi Devrimi'nin Kkenleri ......................................................................................... 129
8.2. zerinde Gne Batmayan mparatorluk ........................................................................ 130
8.3. Sanayi Devriminin atlaklarn Dolduran Devrim ......................................................... 132
9. TOPLUMSAL HAREKETLER, DN VE DESTEKLEME BMLER......................... 138
9.1. Toplumsal Hareketler ve Din .......................................................................................... 144
9.2. Toplumsal Hareketler ve Dinin Balant Noktalar ........................................................ 144
9.3. Dinin Toplumsal Hareketleri Destekleme Biimleri ....................................................... 146
9.3.1. Dorudan Destek .......................................................................................................... 146
III
9.3.2. Dolayl Destek .............................................................................................................. 147
9.3.3. Ara Kurumlar Biiminde Destek.................................................................................. 148
9.3.4. Kltrel Destek ............................................................................................................ 148
10. TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTR ............................................................... 155
10.1. Kltr ve Sosyoloji........................................................................................................ 161
10.2. Kltr ve Bir Toplumsal Hareket Faaliyetinin Ortaya k ....................................... 166
10.2.1. Toplumsal Hareket Kltr ve Yaygn Kltr ........................................................... 167
11. OSMANLI DEVLET'NDE TOPLUMSAL HAREKETLER......................................... 173
11.1. Milliyeti Hareketler ..................................................................................................... 179
11.1.1. Bulgaristan Meselesi .................................................................................................. 179
11.1.2. Makedonya ................................................................................................................. 180
11.1.3. Arnavut Milliyetiliinin Geliimi ............................................................................. 181
11.2. ttihad-Terakki Cemiyeti ve Hrriyetin lan ............................................................... 183
12. SLAM DNYASINDA TOPLUMSAL HAREKETLER.............................................. 192
12.1. slam Dnyas Var m? .................................................................................................. 198
12.2. Dank Bir Dnyada Toplumsal Hareketler ................................................................ 201
13. TOPLUMSAL HAREKETLER BALAMINDA ARAP DEVRMLER ..................... 211
13.1. Arap Dnyasnda Deiim Zaman ............................................................................... 217
13.2. Devrim Nedir? ............................................................................................................... 218
13.2.1. Yemen rneinden Devrime Bakmak ....................................................................... 219
14. ARAP DEVRMLER VE SLAMCILIK RNE BALAMINDA TOPLUMSAL

HAREKETLERN GELECE ............................................................................................. 225
14.1. Orta Dou Devrimleri ................................................................................................... 231
14.2. slamcln Bitii mi Evrimi mi? .................................................................................. 231
KAYNAKA ......................................................................................................................... 236
IV

YAZAR NOTU
Bu metin talep edilen formata uygun olarak ders notlar biiminde hazrlanm, metnin
sonunda yararlanlan kaynaklarn listesine yer verilmitir. eriin ve metnin hazrlanmasnda
Do. Dr. Ahmet UYSAL ve Ar. Gr. ner BUUKCU'nun nemli katks olmutur.
1. KAVRAM VE LTERATR: SOSYOLOJ VE TOPLUMSAL

HAREKETLER
Bu Blmde Neler reneceiz?
1.1. Sosyolojinin Konusu ve Geliimi
1.2. lk Kuramclar
1.2.1. Auguste Comte
1.2.2. Emile Durkheim
1.2.3. Karl Marx
1.2.4. Max Weber
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular
1) Her kalabalk toplumsal hareket midir?
2) Toplumsal hareketlerin sosyoloji disiplini asndan nemi nedir?
3) Toplumsal hareketler siyaset biliminin mi sosyolojinin mi konusudur?
4) Toplumsal hareketleri zmlemek iin gelitirilmi sosyolojik kuramlar var mdr?
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri
Kazanmn nasl elde

Konu Kazanm edilecei veya
gelitirilecei
Sosyolojinin temel ilgi

alanlarn kavrayabilmek
lk dnem sosyologlarn
grlerinin genel hatlaryla
kavranmas
Sosyolojik perspektifin
anlalmas
Anahtar Kavramlar
Toplumsal yap
Gelenek
Kltr
Din
Dnce
Kapitalizm
Giri
Bu blmde sosyolojinin ilk dnem dnrlerinin toplumun zmlenmesi ve

toplumsal yap zerine dnceleri zerinde durulacak, disiplinin toplumsal olay ve olgular
zmlemede izledii yntem anlalmaya allacaktr.
1.1. Sosyolojinin Konusu ve Geliimi
Sosyoloji, basit biimde insann toplum yaamnn, insan gruplar ile toplumlarnn
incelenmesi biiminde tanmlanmaktadr. Sosyolojinin konusu insan rknn kendi davran
olduundan analiz edilmesi ve zmlenmesi olduka zor bir giriimdir. Zira toplumsal
zmlemenin kapsam sokakta bireyler aras etkileimden evrensel anlamda etkileimleri
ieren srelere kadar olduka geni bir alan kaplamaktadr. Bu erevede sosyolojik
dnmek ciddi ve sabrl bir aratrma ve renme srecini gerektirmektedir. Ayrca
sosyoloji incelemesi Mills'in nl bir deyii olan sosyolojik imgelemi gerektirir. Sosyolojik
imgelem tikel sembollerin btncl biimde ele alnmasn salamas asndan nemlidir.
Yalnzca bireyi ilgilendirdiini zannettiimiz pekok olayn gerekte daha geni sorunlar
yansttn grmemizi salamaktadr. rnein iinden kovulmu bir bireyin durumu kiisel
bir trajedi olarak deerlendirilmeye olduka msait olmakla birlikte gnmz toplumlarnda
sz konusu kiiyle ayn trajediyi yaayan milyonlarca insann bulunduu bilinmektedir.
erisinde bulunulan toplumsal balam kuku yok ki bireylerin davranlar zerinde

belirgin bir etkiye sahiptir. Ancak birey davranlarnn yalnzca bu balamdan etkilendii
iddia edilemez. Bireyler kendi z varlklarna sahiplerdir ve kendi kendini
gerekletirmektedir. Bu erevede sosyolojinin konusunun toplumun bireyi nasl
ynlendirdii ile bireyin kendisini nasl gerekletirdii arasndaki balantlar incelemek
olduu sylenebilir.
Sosyoloji disiplinin tarihsel arka plann on sekzinci ve on dokuzuncu yzyl

Avrupasnn ekillenmesini derinden etkileyen iki byk devrimin ortaya kna elik eden
iddetli deiim srelerinde bulmaktadr. Sz konusu olaylar insanlarn belki binlerce yldr
srdrdkleri yaam kalplarn deitirmeye zorlamtr. 1789 Fransz devrimi bireyin
geleneksel toplumdan kopu srecini nceleyen ve sonralayan zgrlk ve eitlik gibi
kavramlarn kitlesel destek bulmasna ve kapsamnn genilemesine zemin hazrlamtr.
18. yy. sonlarnda ngiltere'de ortaya kan sanayi devrimi insan emei youn retim
srelerinin buhar makinesine kaymas neticesinde ortaya kan ekonomik ve toplumsal
dnmlerdir. Seri retimin yaygnlamas ile birlikte pazar ve ham madde ihtiyacnn
belirmesi, genileyen pazarlar sonucu insan emeine olan ihtiyacn artmas kentsel alanlarn
hzla genilemesini beraberinde getirmi, krlardan ehirlere ge yol amtr. Giddens'n
tespitiyle Sanayi devrimi toplumsal dnyann yzn, bu arada kiisel alkanlklarn da pek
ounu arpc lde deitirdi.
Bu deiimlerin ortaya kard geleneksel yaam biimlerinin zlmesi dnrleri

hem doal dnyaya hem de toplumsal dnyaya ilikin yeni bir anlay gelitirme abasna
yneltti. Sosyoloji disiplininin nc kuramclar Avrupa tarihinin bu altst olu dneminde
toplumsal zmleme yapmaya almlardr. On dokuzuncu yzyl sosyoloji dnrlerinin
yant arad sorular bugn de kaba hatlaryla sosyologlarn temel ilgi ve sorun alanlarn
tekil etmektedir: nsann doas nedir?, Toplum neden olduu biimde yaplamtr?,
Toplumlar neden ve nasl deiirler?
1.2. lk Kuramclar
Toplumsal hareketler bahsine gemeden nce ilk kuramclarn sosyolojik bak

alarna gz atmak yararl olacaktr. Ancak metnin temel kaygs sebebiyle bu kuramclarn
btn grleri yerine topluma ilikin genel kanaatleri zerinde durulacaktr.
1.2.1. Auguste Comte
Sosyoloji terimini ortaya atan Fransz yazar Comte olmutur. Comte da ilgilendii
alan ifade edebilmek iin adalaryla birlikte toplumsal fizik terimini kullanmt. Kendi
grlerini ada olan dnrlerin grlerinden ayrt edebilmek iin sosyoloji terimini
ortaya att.
Comte tpk doa biliminin fiziksel dnyann ileyiini aklamasna benzer biimde
toplumsal dnyann yasalarn aklayabilecek bir toplum bilimi yaratmaya alyordu.
Comte'a gre btn disiplinler ortak bir mantk ile evrensel yasalar ortaya dkmeyi
hedefleyen bir bilimsel yntemi paylayordu. Toplumu yneten yasalarn ortaya dklmesi
bize kendi kaderimizi biimlendirme ve insanln refahn arttrma olana verecektir. Dier
bir ifadeyle Comte toplumun fiziksel dnyada olduu gibi deimez yasalara boyun ediini
dnyordu. Dolaysyla sosyolojinin toplumun incelenmesinde fizik ya da kimyann fiziksel
incelenmesinde kulland ayn kesin bilimsel yntemleri kullanmas gerektiine inanyordu.
Comte insann dnya ile kurduu ilikiyi zmleyebilmek iin hl (aama)

yasasn gelitirmitir. aama yasas insann dnyay anlamaya ynelik abasnn teolojik,
metafizik ve pozitif aamalardan getiini ileri srmektedir. Teolojik aamada dnceler ile
toplumun Tanrnn isteini bir dile gelii olduu inanc sz konusudur. Yaklak olarak
Rnesans dneminde ortaya kan metafizik aamada toplum doast deil doal bir bak
asndan deerlendirilir. Bunlara karn Comte inan ile dogmay terk ederek yerine bilimsel
bir temeli geirecek bir insanlk dininin kurulmasn nermitir. Sosyoloji bu yeni dinin
merkezinde yer alacaktr. Comte iinde yaad toplumun durumunun aka farkndayd,
sanayilemenin yaratt eitsizliklerle ayrca bu eitsizliklerin toplumun i yapkanl
asndan yaratt tehditle ilgileniyordu. Ona gre bu soruna uzun vadeli zm eitsizlik
kalplarna karn toplumu dzenlemeye yardmc olacak ya da bir arada tutacak ahlaki bir
oydamann yaratlmasyd.
1.2.2. Emile Durkheim
Durkheim Comte'un kendi programn baaryla yrtemediini dnyordu.

Durkheim'a gre sosyoloji geleneksel felsefi sorunlar deneyci bir yolla ele alarak akla
kavuturmada kullanlabilecek olan yeni bir bilimdi. Durkheim da Comte gibi toplum
yaamnn doal dnyay inceleyen bilimler gibi incelenmesi gerektiine inanyordu.
Durkheim'n sosyolojisinin birincil ve en nl ilkesi toplumsal olgular eyler olarak incele
yaklam idi. Bununla toplum yaamnn doadaki nesne ya da olaylar kadar kesin biimde
zmlenebileceini kastediyordu.
Durkheim'a gre sosyolojinin esas entelektel ilgisi toplumsal olgularn

incelenmesidir. Ona gre sosyologlar sosyolojik yntemleri bireylerin incelenmesine
uygulamak yerine toplumsal olgular toplum yaamnn, ekonominin durumu ya da dinin
etkisi gibi bireyler olarak bizim eylemlerimizi biimlendiren ynleri incelemelidir. Durkheim
toplumun yalnzca tek tek yelerinin eylem ve karlarndan daha fazla bir ey olduunu
dnyordu. Durkheim'a gre toplumsal olgular bireylere dsal olan ve tek tek kiilerin
yaamlar ile alglamalar dnda kendi gerekliklerine sahip olan davran, dnce ya da
duygu biimleridir. Toplumsal olgularn bir baka zellii onlarn bireyler zerinde zorlayc
bir gce sahip olmalardr.
Durkheim'a gre insanlar kendi toplumlarnn genel kalplarn izlemektedirler.

Toplumsal olgular insan eylemini aka cezalandrmadan yanl anlamalara (dilin yanl
kullanm gibi) kadar uzanan deiik biimlerde snrlandrlrlar.
Durkheim toplumsal olgularn grnmez ve elle tutulur olmadklar iin dorudan

gzlenememelerinden dolay incelenmesinin zor olduunu kabul etmektedir. Ancak toplumsal
olgularn zellikleri dolayl olarak, etkilerinin zmlenmesi ya da onlarn yasalar, dinsel
metinler ya da yazl davran kurallar gibi biimlerde dile getirilme abalar dikkate alnarak
ortaya konabilir. Toplumsal olgular incelenirken Durkheim n yarglar ve ideolojinin terk
edilmesinin de nemini vurgulamtr. Durkheim bunun yerine bilimsel bir tutum

nermektedir.
Durkheim zellikle toplumsal ve ahlaki dayanmayla toplumu birarada tutan ve kaosa

dmesini engelleyen eyin ne olduuyla ilgilenmiti. Dayanma bireylerin baarl bir
biimde toplumsal gruplara ierildikleri, bir paylalan deer ve gelenekler kmesi tarafndan
ynlendirildikleri zaman korunmaktadr. the Division of Labor in Society adl kitabnda
Durkheim sanayi ann ilerlemesinin yeni bir dayanma tipinin douu anlamna geldiini
ileri sren bir toplumsal deime zmlemesi sunmaktayd. Bunu yaparken Durkheim
mekanik ve organik dayanma ayrmn gndeme getirmi, bunlar iblm ve farkl
meslekler arasndaki ayrlklarn bymesiyle ilikilendirmitir.
Durkheim'a gre dk bir i blm dzeyine sahip olan geleneksel kltrler

mekanik dayanmayla nitelenmektedir. Toplum yelerinin ou benzer mesleklerde yer
aldndan birbirlerine ortak yaant ve paylalan inanlarla balanmlardr. Bu paylalan
deerlerin gc baskc niteliktedir. Topluluk geleneksel yaam biimlerine kar kan
herkesi acmaszca eletirir/cezalandrr. Bu yol bireysel kar olua pek az yer brakmaktadr.
Dolaysyla mekanik dayanma oydamaya ve inanlarn benzerliine dayanr. Ancak
sanayileme ve kentlemenin gc bu dayanma biiminin zlmesine katkda bulunan bir
i blm artna yol amtr. Durkheim gelimi toplumlarda ilerdeki uzmanlama ile
artan toplumsal farkllamann organik dayanmay ne karan yeni bir dzene yol aacan
ileri srmtr. Organik dayanmayla nitelenen toplumlar hem insanlarn ekonomik
bakmdan birbirlerine baml olmalaryla hem de teki insanlarn katklarnn nemli
olduunun farknda olunmasyla bir arada tutulur. birlii geniledike insanlar birbirlerine
daha ok baml hle gelirler nk her birey teki mesleklerdeki insanlarn salayabilecei
mal ve hizmetleri gereksinmektedir. Toplumsal oydamann yaratlmasnda ekonomik
karlkllk ile karlkl bamllk giderek paylalan inanlarn yerini alr.
acl dnyadaki deiim sreleri ylesine hzl ve youndur ki bunlar nemli

toplumsal sorunlar ortaya karrlar. Geleneksel yaam biimleri, ahlak ve dinsel inanlar ile
gndelik kalplar zerinde yeni ve ak deerleri sunmadan ykc etkilerde bulunurlar.
Durkheim bu altst edici koullar acl toplum yaamnn yol at amaszlk ve
umutsuzluk duygusu olan anomiye balamtr. Eskiden dinin salad geleneksel ahlak
denetleme ve ller acl toplumsal gelime tarafndan byk lde paralanmaktadr; bu
acl toplumlarda yaayan birok bireyi kendi gndelik yaamlarnn anlamdan yoksun
olduu duygusuna itmektedir.
1.2.3. Karl Marx
Marx'a gre toplumsal yapdaki en nemli deiimler kapitalizmin geliimiyle

balantl olmutur. Kapitalizm tarihteki teki ekonomik sistemlerden kkten biimde ayrlan,
geni bir tketici kitlesine satlan mal ve hizmetlerin retiminin sz konusu olduu bir
dzendir. Marx kapitalist giriimler ierisinde iki ana bileen tespit etmektedir. Bu
bileenlerden biri sermayedir. Sermaye birikimi ikinci bileenle, cretli emekle el ele
gitmektedir. cretli emek kendi yaamlarn srdrmek iin gerekli aralara sahip olmayan,
10

sermaye sahiplerinin sunduu ileri bulmak zorunda olan iiler toplamna gndermede
bulunmaktadr. Marx sermayeye sahip olanlarn ya da kapitalist egemen bir snf
olutururlarken nfusun byk blmnn cretli iiler snfn ya da bir ii snfn
oluturduuna inanyordu. Sanayileme yaygnlatka eskiden kendisini toprakta alarak
geindiren kyl byyen kentlere g etmi, kentsel temele dayanan bir sanayi iileri
snfnn olumasna yardmc olmutur.
Marx'a gre kapitalizm znde snf ilikilerinin atmayla nitelendii bir snf
dzenidir. Sermaye sahipleriyle iiler karlkl olarak birbirleriyle baml olsalar da (zira
kapitalist emei, ii de creti gereksinir) bu bamllk olduka dengesiz niteliktedir. Snflar
arasndaki iliki iilerin kendi emekleri zerinde pek az kontrol olmas ya da hi olmamas
ve iverenlerin krlarnn iilerin emekleriyle ortaya kard rnlere el koyarak
artrabilmeleri yznden bir smr ilikisidir.
1.2.4 Max Weber
Weber'in ilk dnem yazlarnn hareket noktasn ana akm Alman ekonomi tarihi ve
hukukunda tartlan ada problemler oluturur. Sosyolojiye esas katk sunduu metnin
Protestan Ahlak almas olduu sylenebilir. Weber tarihin materyalist yorumunu
reddetmi ve snf savan Marx'n dndnden daha az nemli grmtr. Weber
ekonomik etkenleri nemsemekle birlikte dnce ve inanlarnda toplumsal deimede
nemli bir yer tuttuunu dnmektedir. Sosyolojinin ilk dnem dnrlerinin aksine
Weber, sosyolojinin toplumsal yaplar zerinde deil toplumsal eylemler zerinde
younlamas gerektiine inanmtr. nsann gdlenmesi ve dncelerinin deiimin
arkasndaki g olduu fikrini savunmutur. Weber bu grn bireylerin zgrce hareket
etme ve gelecei ekillendirme yeteneine sahip olduu dncesine dayandrmtr. Bu
balamda Marx ve Durkheim gibi yaplarn bireylere dsal ya da onlardan bamsz
olduklarna inanmyordu. Bunun yerine toplumdaki yaplar eylemlerin karmak bir etkileimi
ile olumaktayd. Sosyolojinin grevi ise bu eylemlerin gerisindeki anlamlar anlamakt.
11

Weber in, Hindistan ve Yakn Dou dinlerini inceleyerek bunlar Batdaki dinsel
sistemlerle karlatrm, Hristiyan inannn belirli ynlerinin kapitalizmin ortaya kn
byk lde etkiledii sonucuna varmtr. Bu grnm Marx'n varsayd gibi yalnzca
ekonomik deimelerle ortaya kmamtr. Weber'e gre kltrel dnceler ve deerler
toplumun biimlenmesine yardmc olurlar ve bizim bireysel eylemimizi biimlendirirler.
Weber'in sosyolojik bak asnn nemli bir bileeni ideal tip dncesiydi. deal
tipler dnyay anlamak iin kullanlabilen kavramsal ya da analitik modellerdir. Gerek
dnyada, ideal tipler ender olarak var olurlar, eer var olurlarsa bunlarn ancak belirli ynleri
var olabilmektedir. Bununla birlikte bu varsaymsal kurmacalar gerek dnyadaki herhangi
bir durumun bir ideal tiple kyaslanarak anlalabilmesi yznden son derece yararldr. Bu
balamda ideal tipler sabit referans noktalardr. deal tip kavramyla Weber'in kusursuz ve
ulalmas gereken bir hedefi kastetmediine deinmek gerekmektedir. Weber bu kavramla
belirli bir grngnn saf bir biimini kastetmektedir.
12

Uygulamalar
Sosyolojinin kurucu dnrlerinin fikirleri balamnda sosyolojik dn kategorik

dnle karlatrp tartnz.
13

Uygulama Sorular
1) Sosyolojik imgelem nedir?
2) Marx ve Weber'i dinin toplumsal konumu asndan karlatrnz.
3) Durkheim ve Comte'un grleri dikkate alndnda sizce bugnn dnyasn hangi

dnrn grleri daha salkl biimde aklayabilir?
4) Anomi nedir? Sosyolojik dn asndan nemini tartnz.
5) deal tip kavramsallatrmas sosyolojik imgelem olarak deerlendirilebilir mi?

Tartnz.
14

Bu Blmde Ne rendik zeti
Sosyolojinin konusu ve sosyolojinin kurucu dnrlerinin grleri balamnda

sosyolojik imgelem, sosyolojik dn renildi.
15

Blm Sorular
1) Anomi analizini sosyoloji literatrne kazandran dnr aadakilerden

hangisidir?
a) Karl Marx
b) Max Weber
c) Emile Durkheim
d) A. Comte
2) Dnyay anlamak iin Weber tarafndan nerilen kavramsal veya analitik model
hangisidir?
a) Kapitalizm
b) deal Tip
c) Snf
d) Anomi
16

2. TOPLUMSAL HAREKETLER SOSYOLOJS
17

2.1. Toplumsal Hareketler
2.2. Toplumsal Hareketlere likin Sosyolojik Yaklamlar
2.2.1. lk Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri
2.2.2. Yakn Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri
18

1) Her kitlesel mobilizasyon toplumsal hareket midir?
2) Toplumsal hareketleri zmleyen balca yaklamlar hangileridir?
19

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Toplumsal hareketler
sosyolojisine ilikin genel
bilgi edinilmesi
Toplumsal hareketleri
zmleyen yaklamlarn
hangileri olduunun
renilmesi
Toplumsal hareketleri
sosyolojik dn ierisinde
deerlendirme becerisi
20

Anahtar Kavramlar
Kitle davran
Kaynak mobilizasyonu
Siyasi kar
21

Giri
Bu blmde toplumsal hareketlere ilikin sosyoloji disiplini erevesinde genel

bilgiler verilecek, toplumsal hareketleri zmleyen yaklamlarn zerinde kaba hatlaryla
durulacaktr. Bu yaklamlar sonraki blmlerde daha ayrntl incelenecektir.
22

2.1. Toplumsal Hareketler
Toplumsal hareketler bir konuda deiim gerekletirmeye alan ya da ortaya

kabilecek deiime engel olmaya alan oluumlardr. Rejimi deitirme veya savunma
gibi ok genel konulardan ve babalk haklar gibi daha zel ve dar kapsaml konulara kadar
birok ey toplumsal hareket hedefleri arasnda yer alabilir. rnein, ABD'de evsizlerin veya
imanlarn haklarn savunan hareketler de bulunmaktadr. Della Porta ve Dianinin
zetlediine gre, hareketler belirli bir amaca odaklanm oluumlar olduu gibi, belli bir
gurubun genel ilgi ve karlarn savunan oluumlar biiminde de ortaya kabilir ya da pek
kalc olmayan kar koalisyonlar biiminde de olabilir. Toplumsal hareketler birok ilevi
ayr ayr veya ayn anda gerekletirmeye alrlar. Bunlar arasnda katlmclar hareketin
salad hizmetleri kullanmaya tevik etme, rgtn hedeflerini belirleme, kaynak toplama,
katlmclar tarafndan yaplan emek ve maddi kaynak biimindeki katklarn koordinasyonu,
katlacak yelerin seimi, eitimi ve yenilenmesi ve kimlik salama/kurma vardr.
Resim 1: Vxj'de (sve) bulunan iman Kadn Heykeli. Marianne Lindberg De Geer
tarafndan yaplan heykel toplumun iman kadna bakndaki saplanty gstermeyi
amalamaktadr.
Toplumsal hareketler gnmz toplumlarnn nemli bir paras hline gelmitir. Bir
yandan gelien iletiim aralar artan toplumsal taleplerin duyurulmasn ve koordinasyonunu
mmkn klmaktadr. Dier yandan, demokratik sylemin yaygnlamas da sivil toplum
23

kurulularnn toplumda inisiyatif kazanmasna yardmc olmaktadr. zellikle demokratik

toplumlarn siyasetinde toplumsal hareketlerin etkinlii siyasette nemli yer kazanmtr. Bu
yzden demokratik Bat toplumlarnn hareket toplumu zellii kazand, birka
gelimeden de anlalmaktadr. Birincisi, toplumsal protestolar seyrek ve dzensiz olaylar
olmaktan km, modern yaamn kalc ve dzenli bir paras hline gelmeye balamlardr.
kincisi, protesto ynteminin daha byk sklkla ve daha fazla toplum kesimleri tarafndan
kullanlmakta ve ok farkl sylemlerle ortaya klmasna yardmc olmaktadr. ncs,
toplumsal hareketlerin daha fazla kurumsallamas ve profesyonellemesi onlar geleneksel
siyasal sistemin bir arac ve olaan paras hline getirmektedir. Toplumsal hareketlerin
yaygnlk kazanmasnn bir baka sebebi olarak seimlerin dndaki srelerde siyasal
katlmn artmas ve protestolarn kamuoyunda kabul gren olaylar hline gelmesi ile birok
toplum kesiminde yaygnlamas ve bu srete teknolojinin yaygn olarak kullanlmas
gsterilmektedir. Btn bu gelimeler modern demokratik toplumlar hareket toplumu
hline getirmektedir.
2.2. Toplumsal Hareketlere likin Sosyolojik Yaklamlar
Toplumsal hareketlerin temel dinamiklerini anlamaya ve aklamaya alan birok

teori ortaya kmtr. Bunlar arasnda en ok atfta bulunan yaklamlar kitle/kalabalk
davrann rasyonel bir davran olarak grmeyen Gustave le Bonun kalabalk psikolojisi
yorumu, kolektif eylemleri daha rasyonel eylemler olarak gren siyasi Frsat Sreleri
Yaklam, Kaynak Mobilizasyonu Teorisi, hareketleri hem kendileri hem de bulunduklar
kltrel ortam iinde ele alan sylem analizi ve yeni toplumsal hareketler yaklamdr. Bu
yaklamlarn ortak ve ayr ayr katksyla toplumsal hareketler literatr nemli bir olgunlua
ulamtr.
nceleri daha ok insanlarn kitle hlinde ortaya koyduklar isyan, lin ve protesto
gibi konularla ilgilenerek balayan aratrmalar, sonralar daha rgtl protestolar, rgt,
dernek ve kulp faaliyetlerini ve bunlarn sylemlerini incelemeye arlk vermilerdir. Bu
erevede, gnmz sosyolojisinde kolektif eylem ve toplumsal hareketler literatrnde iki
temel yaklam sz konusudur: Rasyonalist ve kltrelci paradigmalar. Bu iki yaklamn
ayrntlarna girmeden nce, toplumsal hareketler literatrndeki yaklamlar genel hatlaryla
gzden geirmemiz yararl olacaktr.
2.2.1. lk Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri
Gustave le Bon tarafndan gelitirilen kalabalk psikolojisi yaklamna Fransz ihtilali

ve ihtilal esnasndaki psikolojik patlamalar ve isyanlar ilham kayna olmutur. Bu
yaklamdaki yaygn tema, kalabalk ortamnda katlanlar normal olarak yapacaklarndan
daha farkl ve tuhaf davranmaya iten anormal bir mekanizma bulunmasdr. Genellikle
kullandklar kavram delirten (madding) kalabalk terimidir. Bu yaklam esas olarak sosyal
psikoloji arlkldr ve kolektif eylem ve toplumsal hareketleri dier eylemlerden farkl
grlmektedir.
24

Resim 2: Tahrir Meydan
Toplumsal hareketler konusundaki ilk dnem yaklamlarndan bir dieri, kitle

toplumu veya bazen de greceli mahrumiyet (relative deprivation) olarak adlandrlan
yaklamdr. Gurr, Turner, Killian ve Smelser bu yaklamn belli bal temsilcileridir. Bu
yaklam da Almanyada ortaya kan Nazilerden ve talyan faizminden ilham almtr ve
byle ykc hareketlere katlm iin neden bu kadar ok kiinin harekete getii sorusu
zerinde younlamtr. Kiinin kendisini kitle toplumu ile zdeletirmesine yol aan
faktrlerin temelinde modern toplumlarda yakn sosyal balarn olmay veya zayflamas
olduu tezi zerinde durdular.
Mahrumiyet fikri ise katlmclarn sahip olduklar dnlen ikyetlerin toplumsal

hareketlere ve toplu eylemlere katlmalarndaki temel neden olarak kiinin belli konulardaki
mahrumiyetine dayanmadn savunur. Dier bir ifade ile hem maddi hem de sosyal adan
herhangi bir mahrumiyete sahip kimseler ve bu mahrumiyet yznden ortaya kan ikyetler
kiileri kitlesel eylemlere/hareketlere katlmaya itmektedir. Bu modelin temel katks
toplumsal eylemlerde duygularn etkisini vurgulamalarnda yatar. Bu yaklam da kolektif
eylemleri, biraz anormal grlm ve bu yzden de rasyonalist paradigma tarafndan
eletirilmitir.
2.2.2. Yakn Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri
Toplumsal hareketlerde yakn dnem teorilerinden birisi rasyonel tercih yaklamdr.

Bu yaklamn temel katks dier toplumsal eylemler gibi kolektif eylemlerin ve toplumsal
25

hareketlerin de rasyonel olduklarn ve toplumsal aktrlerin kendi hareketleriyle ilgili rasyonel

maliyet ve kr hesab yaptklarn vurgulamasnda yatar. Bu anlayta toplumsal hareketler de
toplumsal hayatn normal bir paras gibi grnr. 1990larda kltrelci sylem (framing)
perspektifi tarafndan eletirilmi olan ve yeniden formle edilen bu yaklamn iinde hl iki
farkl eilimden sz etmek mmkndr. McCarthy ve Zaldun ban ektii kaynak
mobilizasyonu anlay ve Tilly, McAdam, Tarrow, Oberschall'n ncleri olduu siyasal
sre modelleri yaklamdr.
Kaynak Mobilizasyonu Teorisi, toplumsal hareket arenasnda piyasa kurallarnn

(maliyet-kr prensibi) geerli olduu ekonomi arenas gibi iledii ynndeki mikroekonomik
varsaymna dayanr. Bu mikroekonomik model ilk olarak Mancur Olson tarafndan
savunulmutur. Kaynak Mobilizasyonu Teorisi ikyetler ve kzgnlklar her zaman ve her
yerde bulunurlar ama bunlar otomatik olarak bir toplumsal hareketlere dnmezler.
nsanlarn bu tr hareketlere katlmasn salayan temel faktr, toplumsal hareket
giriimcilerinin bir ama etrafnda ellerindeki kaynaklar kullanma becerileridir. Kaynak
mobilizasyonu toplumsal hareketlerin iindeki katlm srecine vurgu yapar. Kaynak
mobilizasyonundaki temel analiz birimi, ekonomik piyasadaki ticari firmalara e deer
grlen toplumsal hareket rgtleridir. Bu rgtler vakf, dernek ve kulpler gibi
oluumlardr. Bu teori toplumsal hareket rgtlerinden hem kaynaklarn bulunmasn hem de
bu kaynaklarn toplumsal hareket giriimcileri tarafndan etkin ve aklc biimde
kullanlmasn gerektiren hayatta kalma mekanizmalarn inceler. Dier bir deyile, toplumsal
hareketlerin kullanmna msait kaynaklarn neler olduu ve bu hareketlerin hem yeni kaynak
bulmada hem de onlar etkin biimde nasl kullandklarn incelemektedir.
Resim 3: LGBT hareketi de son dnemlerde rgtl bir hl almtr.
26

Sosyal deime ksa bir srede gereklemedii iin srekli bir aba gerektirir ve bir
toplumsal hareketin zaman iinde srdrlmesi iin formel rgtler olarak toplumsal hareket
rgtleri gereklidir. Ayn talepleri veya zt talepleri karlamaya alan baka toplumsal
hareket rgtlerinin de var olduu dnlrse bu sreklilik daha da nem kazanmaktadr.
Kaynak Mobilizasyonu Teorisinde ayn amaca ynelik faaliyet gsteren toplumsal hareket
rgtlerinin toplamna toplumsal hareket endstrisi ad verilir. Bu modelle rgtlerin ve
gruplarn ilikileri incelenmitir. Bu yaklam da savunanlarda toplumsal hareketlerin baars
veya baarszln belirleyen faktrler konusunda piyasa mantna dayal birok varsaym
vardr. Ancak bunlarn en merkezi olan baarl toplumsal hareket rgtlerinin yeterli
kaynaklara sahip olan ve onlar etkin kullanan rgtler olduklar varsaymdr.
Kaynaklarn tek bana bir hareketin ortaya kn, ileyi biimini ve

baarsn/baarszln aklamaya yetmedii artk bilinmektedir. Siyasi frsatlarn yaps ve
hareketlerin sylemleri de ok nemlidir. rnein, toplumsal hareketler iin daha serbest bir
siyasal yapya sahip olan ABD ile karlatrldnda daha kontroll bir yapya sahip olan ve
devletin merkezi bir yer tuttuu Msr'da toplumsal hareketlere katlmann maliyeti daha
yksektir. Dolaysyla, siyasi frsatlarn yaps ve kltr, Kaynak Mobilizasyonu Teorisinin
gz ard ettii ama bu teorinin temel dinamii olan maliyet-yarar dinamiini de ciddi biimde
etkileyen faktrlerdir.
Rasyonalist paradigmann dier ucunda Tilly, McAdam, Tarrow, Oberschall ve

dierlerinin temsil ettii siyasi sre yaklam vardr. Bu yaklam siyasi frsatlarn yaps
(SFY) olarak tanmlanabilecek toplumsal hareketleri etkileyen d evre faktrlerine bakar.
Bu yaklamn takipilerinin temel gr siyasi frsatlarn yaps, toplumsal hareketlerin ve
kolektif eylemin zamanlamasn, biimini ve akbetini belirledii ynndedir. Bu konuda her
bir yazar siyasi frsatlarn farkl ynne vurgu yapmtr. rnein, Tarrow devletin baskc
olup olmamas gibi siyasi ortamlar incelemitir. Charles Tilly elit gruplarn yapsna vurgu
yaparken, Della Porta & Reiter devletin basks zerinde younlamtr.
Son zamanlarda siyasi frsatlarn yapsnn yannda, kltr ve sylem zerine de

younlaan bu yaklam ile ABDde ve dier pek ok lkede siyasi frsatlarn yapsnn
etkileriyle ilgilenen ok sayda bilimsel alma yaplmtr. rnein, Kurzman ran slam
devriminde alglanan siyasi frsatlara vurgu yapmtr. Kim Voss ise Emek valyelerinin
(Nights of Labor) neden baarsz olduunu kurumsal, kltrel ve sylemsel ynlerine
bakarak incelemitir. Dier bazlar gibi Oberschall da Dou Avrupada 1989 Demokrasi
hareketlerinin siyasi frsatlarn yapsn, kltr ve sylemsel ynlerine bakarak analiz etmitir.
Zdravomyslava Rusyadaki yerel siyasi frsatlarn yapsna odaklanarak Leningrad Demokrasi
Hareketini incelemiti. Bu yaklam otorite, toplumsal hareketler ve kar-haraketler
arasndaki ilikiyi aklarken kltrel ynleri de dikkate almal siyasi frsatlarn yapsn her
eyi aklayacak biimde ar geniletmekten saknmal diye eletirilmitir.
Toplumsal hareket analizlerinde arl olan Sylem Teorisi yannda Yeni Toplumsal
Hareketler Teorisinin katklarndan da sz edeceiz. Yeni Toplumsal Hareketler Teorisi
Avrupada kt iin Avrupa ve Trkiyede daha ok bilinmektedir. Ancak Sylem Analizi
27

Kuram toplumsal hareket dinamiklerini daha kapsaml biimde zmlemektedir nk

frsatlar, siyasal yap ve kaynaklar, kimlik ve eylem stratejilerini de analize katarak daha ileri
bir olgunlua ulamtr. kici izgi ise kimlik, yaam tarz, cinsel tercih, gelecek nesillere
salanacak yararlar, evre, hayvan haklar gibi kltrel atmosferi fakl toplumsal kategoriler
iin daha uygun hle getirmeye alan Yeni Toplumsal Hareketlerin kltrel dinamikleri
zerinde younlatlar. Her iki grubun analizlerinde de anlam kltr ve sylem srelerinin
toplumsal hareketlerde ok nemli olduunu gstermilerdir.
Sylem yaklam gnmzdeki toplumsal hareketler literatrnde belki de en

kapsaml etkili olan yaklamdr. Toplumsal hayatn ve ilikilerin ina edilmi olduuna vurgu
yapmas hem maddi hem de kltrel mcadeleleri aklamaya yardmc olmaktadr. Ayrca,
toplumsal hareketler iindeki srelere gereinden fazla vurgu yapmas gibi Kaynak
Mobilizasyonu Yaklamnn eksikliklerini de tamamlayarak, ikyetleri ve duygular
toplumsal hareket literatrne geri getirerek daha btncl bir analiz sunar. Snow ve
arkadalarnn Goffmanndan dn aldklar sylem/ereve (frame) kavram, bireylerin
kendi kiisel hayatlarn ve toplumsal yaam tanmalar ve yorumlamalarn saylayan anlam
emalardr. Sylem gelitirme (framing) sreci, birey ile toplumsal hareket rgtleri
arasndaki ba kurma ilemi olarak tanmlanabilir. Yirmi yldr toplumsal hareket analizinde
ok byk etki brakan bu yaklamn David Snow ve Robert Benford nde gelen iki
temsilcisidir. Sylem gelitirme sreci, toplumsal sorunlara ynelik tehis, tahmin ve tedavi
konularnda anlam ve sylem kurma ilemidir. Bu srecin tehis boyutu bir sorunun tespitini
anlatrken, reete boyutu ise sorunun kaynann ve nedenlerinin ne olduu ynnde grler
ierir. Uygulama (tedavi) aamas ise harekete gemenin gerekelerini (neden ve niin
sorularna cevaplar) ortaya koyar. Bir tbbi benzetme yapacak olursak tehis bir hastaln ne
olduunun bulunmas (tehis), reete doktorun o hastaln nedenlerinin ve zmlerinin ne
olduu ynnde reete yazmas dhil bir tedavi nermesi ve uygulama ise tedavi
yntemlerinin ve reetelerin bizzat hastaya ve/veya hasta tarafndan uygulanmasna
benzetilebilir. Sylem sreci drt biimde meydana gelebilir: sylem ykseltme (kltrn
ynn alp ne karmak), sylem balama (iki paralel fakat ayr iki sylemi birletirme),
sylem geniletme (bir sylemin hedefini daha genel ve etkili bir hedefe doru geniletme),
ve sylem dntrme (eski sylem kltrel olarak yank bulmaynca ve/veya baarsz
olunca farkl ve daha etkili olabilecek bir bakasyla deitirme). Bu sreler bir konuda
faaliyet gsteren hareketin haklln ve yaplmas gerekenler konusunda taraftar bulmaya
yaramaktadr.
Robert Benford sylem gelitirme kavramn daha da ayrntl kavramsallatrm ve

sylemlerin neden harekete geilmesi gerektiini belirten gerekelerin drt deiik biimde
ifade edilir: (1) sorunun iddeti (sorundan kimin/neyin sorumlu tutulduu), (2) zmn
aciliyeti (hzl bir zmn gereklilii hakkndaki fikirler), (3) eylemde bulunmann ie
yarayaca dncesi ve (4) eylemde bulunmann doruluu (eylem istenen sonucu
vermeyecek olsa bile byle davranmann ahlaki gereklilii hakknda fikirler). Sylemlerin
etkili olabilmesi, taban harekete geirebilmesi, kar hareketleri pasifize etmek ve otoriteleri
etkilemek iin sylemlerin kltrel yank uyandrmas gereklidir. Kltrel yanks ne kadar
glyse bir sylem o kadar etkili olur.
28

Uygulamalar
Toplumsal hareketlerin sosyolojik zmlenmesine ilikin genel bilgileriniz

erevesinde Celali syanlarn nasl deerlendirirsiniz? Bu blmdeki kavramlara atfta
bulunarak tartnz.
29

Uygulama Sorular
1) Toplumsal hareketlerin sosyolojik zmlenmesine ilikin ilk dnem yaklamlar

hangileridir?
2) Yakn dnem toplumsal hareketlerin sosyolojik zmlenmesi perspektifleriyle ilk

dnem perspektiflerini karlatrdnzda dikkat eken farkllklar ve benzer noktalar
nelerdir? Tartnz.
30

Toplumsal hareketlerin zmlenmesine ilikin ilk dnem yaklamlarn ve yakn

dnem yaklamlarn genel hatlaryla rendik.
31

Blm Sorular
1) Hangisi Kaynak mobilizasyonu Yaklamnn temsilcilerindendir?
a) Kurzman
b) Tarrow
c) Tilly
d) D. Snow
2) Gurr, Turner, Killian ve Smelser bu yaklamn belli bal temsilcileridir. Bu

yaklam da Almanyada ortaya kan Nazilerden ve talyan Faizminden ilham almtr ve
byle ykc hareketlere katlm iin neden bu kadar ok kiinin harekete getii sorusu
zerinde younlamtr. Kiinin kendisini kitle toplumu ile zdeletirmesine yol aan
faktrlerin temelinde modern toplumlarda yakn sosyal balarn olmay veya zayflamas
olduu tezi zerinde durdular.
Yukarda bahsedilen yaklam aadakilerden hangisidir?
a) Kaynak Mobilizasyonu Yaklam
b) Siyasal kar Analizi
c) Grece Mahrumiyet Yaklam
d) Rasyonel Tercih Yaklam
3) Hangisi sylem analizi yaklamnn zelliklerinden birisi deildir?
a) Toplumsal hayatn da ina edildii ileri srlmektedir.
b) ikyetleri ve duygular toplumsal hareket literatrne geri getirmitir
c) Goffman en nemli temsilcisidir
d) Sylem gelitirme sreci, toplumsal sorunlara ynelik tehis, tahmin ve tedavi

konularnda anlam ve sylem kurma ilemidir.
32

4) Fransz htilali esnasndaki toplumsal hareketleri zmlemek iin ortaya atlan

yaklam hangisidir?
a) Grece Mahrumiyet Yaklam
b) Kalabalk Psikolojisi Yaklam
c) Siyasi kar Yaklam
d) Yeni Toplumsal Hareketler Perspektifi
Cevaplar
1)d, 2)c, 3)c
33

3. KOLEKTF DAVRANI KURAMLARI

34

3.1. Toplumsal Hareketlerin Kolektif Davran Kuramlar
3.1.1. Kalabalk Psikolojisi: Le Bon, Park
3.1.2. Dzensiz Kolektif Davran: Blumer, Turner & Killian
35

1) Kolektif davran kuramlarnn birbirleriyle farkllatklar hususlar nelerdir?
2) Kolektif davran kuramclar toplumsal hareketleri nasl snflandrmtr?
36

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Le Bon'un toplumsal
hareketleri zmleyen
yaklamn kavrayabilmek
Park'n toplumsal hareket

zmlemesini temel
hatlaryla renebilmek
lk dnem toplumsal hareket

analizlerinin siyasal ve
sosyal erevesini
deerlendirebilmek

37

Anahtar Kavramlar
Kitle
Kalabalk
Gruh
Ruh hli
Bulama (sirayet)
Dzensizlik
Spontane
38

Giri
Bu blmde ilk dnem toplumsal hareket kuramlarndan Le Bon ve Park tarafndan

gelitirilen Kitle Psikolojisi Kuram zerinde durulacaktr. Sz konusu kuramlar toplumsal
hareketler sosyolojisi alannn nc kuramlar olmalar dolaysyla ayrntl analiz edilecektir.
39

3.1. Toplumsal Hareketlerin Kolektif Davran Kuramlar
nsann sosyal bir varlk olduu ve dier insanlarla nemli lde i birlii yapmas
gerektii aktr. nsanlar, baz durumlarda kendi hareketlerini tekil olarak uygularlar.
rnein, her birey kendi stats ve rolne gre belirli eylemler yapar ve bunlar genelde
bireysel ama sosyal ieriklidir. Ancak, bazen insanlar daha fazla sayda insan ilgilendiren
kolektif eylemler de gerekletirebilmektedir. nsanlarn kolektif hlde yaptklar eylemler
nasl anlalmaldr? lk dnemlerde kolektif eylem, olaan eylem kalplarn ve kurulu dzeni
aan, devre d brakan ve zayflatan kolektif eylem tarz olarak grlmtr.
Sava kart gsterileri, lin giriimleri iin kitlelerin galeyana gelmesi, bazen isyan
ve yama hareketleri ve hatta hemen her yerde rastlanan holiganlk gibi kolektif davranlara
gnmzde hem Trkiyede hem de dnya ska rastlanmaktadr. Bu olaan d ve genellikle
saldrgan olan toplu/kolektif davranlarn, hangi durumlarda neden ve nasl ortaya kt
nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Bu blmde, sosyolojinin on dokuzuncu
yzyln sonlarnda ortaya kndan 1960lara kadar sren ilk dnem teorilerinin kolektif
davran aklama abalar ele alnmaktadr. Gnmz kolektif davran ve toplumsal hareket
literatrne zemin oluturan bu teoriler gnmzde alm olsa bile hl geerli olan baz
nermeleri, kitlesel hareketlerde karmza kmaktadr. Dolaysyla, aradan yarm asr
gemesine ramen nemini srdrmektedir.
3.1.1. Kalabalk Psikolojisi: Le Bon, Park
Fransz htilalinde insanlarn sokaklara dklp her eyi saldrganlamas ve etraf

yakp ykmas dnrleri kitle ve kalabalk ruh hli ve dnce yaps hakknda aratrma ve
analizlere yneltmitir. Kalabalk davrann aklamaya alan nemli isimlerden birisi
Fransz Gutave le Bondur. Le Bonun kalabalklara kar tutumu olumsuzdur ve kalabalk
psikolojisinin ona katlanlar makul/rasyonel dnme durumundan kardn dnr ve bu
phecilik o dnemde hkim elitlerin kitlelere kar duyduu phe ve olumsuzluu yanstr.
Le Bon bireyin kalabala dalnca kendi benlik duygusunu kaybettiini ve saynn
okluundan kaynaklanan yenilmez bir gce sahip olduu duygusuna kapldn
dnmektedir
Le Bona gre, kolektif davran dzensiz, kart ve spontane isyan eylemidir, iddete
meyillidir. Birden fazla bireyin kalabala dnmesi, bir tr kolektif zihin yapsna kaplarak
onlar tek balarna olduklarnda davranacaklarndan ok daha farkl hissetmeye, dnmeye
ve davranmaya yneltir. Birey kalabalkta kendini kontrol yetisini kaybeder ve kalabalklar
basit grup mant ile ynlendirilir ve normalde uyumlu davranlar gsteren insanlar
kalabala kartklarnda kalabalk liderinin ynlendirmesi ile ya en basit drtlerine gre
davranrlar ya da daha yce ideallerin peinden koarlar. Le Bon kalabalkta insanlarn
davranlarnn birbirine bulac olduunu ve grup iinde geliecek ya da grubun lideri
tarafndan ortaya konacak her trl hareket tarzn benimseyecek biimde etkiye ak hle
geldiini, saldrgan ve dncesiz davrandklarn savunmutur.
40

Yirminci yzyln ilk yarsnda da ayn anlay benimsemeye devam etmi ve

toplumsal hareketlerin de panik, galeyan, kalabalk, sylenti ve isyanlar gibi kolektif davran
biimlerinden birisi olduu grlmtr. Toplumda sosyal, ekonomik ve kltrel ynden
sknt yaayan bireylerin (genler ve yoksullar gibi) bu tip kolektif davranlara daha yatkn
olduu dnlmtr. Burada kalabalk kavram, gruh (aggregate) kavramndan ayr olarak
deerlendirilmitir. lkinde bireyler arasnda geici de olsa karlkl bir ba bulunmaktadr
ancak ikincisinde byle bir ilikinin bulunduu sylenemez.
Kalabaln, taklit, say okluu, zaman-mekn yn vardr ve kriz, felaket ve

gereklilik faktrleri kalabalklarn olumasnda hzlandrc bir etki yapar. Dier bir ifade ile
kalabalk psikolojisi, insanlar arasnda bulac bir zellik tamaktadr ve kavga gibi birisinin
takn davran dierlerine bular. Kalabalkta say arttka kalabalk psikolojisi etkisini
artrmaktadr. Belli zamanlarda ve belirli yerlerde etkisini ve hzn artrmaktadr. Ayrca, kriz
ve felaket ortamlar kalabalk psikolojisine ortam hazrlamaktadr. Uzun sre su kesintisi
olmas dolaysyla sokaa dklen mahalleli veya semt sakinleri buna rnek gsterilebilir.
Kalabalklar gerektiinde vazgeebilmek zere tam ballk gerektirmeden oluan
birlikteliklerdir ve burada yaplan eylemin sorumluluu tm kalabala dald iin de
sorumluluktan kurtulma ans fazla olmaktadr.
Le Bonun kalabalk psikolojisi ve kitlelere mesajn sade ve kesin bir biimde

sunulmas prensibi, Moussolini gibi siyasetiler tarafndan kullanlmtr. Bu yntemler
demagoglar ve provokatrler tarafndan da ska kullanlmaktadr. Sade ve duygu ykl
mesajlar (ihanet, namus, intikam gibi) kalabalklar peinden srklemekte olduka etkili
olabilmektedir. Kalabalklarn mantk-d davrand ve ne yapacann belli olmad
ynndeki dnceler de ok lkedeki gvenlik gleri tarafndan da benimsenmektedir ve
protestolar genellikle kitle psikolojisi anlayyla deerlendirmekte ve ona gre
davranlmaktadr.
Le Bonun teorisi, kalabalk ve kitlelerinin ortaya kt ortamlar, devlet

kurumlarnn davranlarn grmezden geldii, dolaysyla var olan g ilikilerini
merulatrd ve kitle eylemlerinin bastrlmalarn nerdii gerekesiyle eletirilmitir.
Yaklam ayrca, bireysel kimlii rasyonel davrann tek kayna olarak grdnden, bunun
kalabalkta kaybolmasyla rasyonelliin kaybolacan sylerken sosyal benlik ile bireysel
benlik arasndaki ba yok saymakla eletirilmitir.
Robert Park, Le Bonun kalabalk davran kavramn gelitirerek Avrupadan

Amerikaya tad. Kolektif davran yalnzca kalabalklarla snrl tutmayarak toplumsal
entegrasyon ve kontrole uygun davranlar ile toplumdaki gerginlik ve zlmeden ortaya
kan yeni davran biimleri arasnda net bir ayrm yapmtr. Kalabalk ve kitle hareketleri
olumsuz bir davran olarak gren dnemin dier yaklamlarnn aksine Park, kolektif
davrann olumlu bir ey olabileceini de kabul etmitir. Parka gre sosyal huzursuzluklar
kiiler arasnda tekrar tekrar yorumlanarak ve dngsel tepki ile giderek artarak insanlarn
karlkl birbirini etkilemesiyle zirveye ular
41

3.1.2. Dzensiz Kolektif Davran: Blumer, Turner & Killian
Blumer: Kolektif davran ve toplumsal hareket literatrn salam temellere

oturtan Blumerdir. Ancak onun teorisinin Herbert Meadin sembolik etkileimcilik
perspektifine katks birok aratrmac tarafndan gz ard edilmitir. Sembolik
etkileimcilie gre, davranlarn ekillenmesinde akkan ve dinamik sosyal sreler sabit
ve statik sosyal yaplardan daha nemlidir. Bu srete bireyler, dnyay tanmlarken ve
hareket tarz seerken olduka aktif ve yaratc rol oynarlar. Sembolik etkileimden
yararlanarak Blumer, insanlarn dnyaya ve nesnelere ykledikleri anlamlara gre hareket
ettikleri, bu anlamlarn etkileimle ortaya kt ve bu anlamlarn yorumlama srecinde
yaratld, srdrld ve dntrld ynndeki temel varsaymdan hareket eder.
Blumere gre kolektif davran, byk lde spontane, kuralsz ve dzensizdir.

Kolektif davranlar, temel olarak aamada ortaya kmaktadr. Sosyal dzendeki
dengesizlik (unrest) ve huzursuzluk baz kiilerin var olan durumlarn aklamaya ve tatmin
etmeye yeterli olmaz. Dier bir ifade ile bir toplumda dengesizlik ve huzursuzluun var
olmas otomatik olarak kolektif tepki olumas anlamna gelmez. kinci olarak, bir grup insan
var olan rahatszlklarn birbirleriyle paylar ve bir eyler yaplmas konusunu tartrlar.
Bylece toplumdaki huzursuzluklar yaylr. Toplumsal dzendeki bozukluklar ve bu konudaki
huzursuzluk tesadf, sirayet (bulama), duyarllk ve etkiye aklk ve karlkl etki ile ortaya
kar. Blumerin grnde, toplumsal huzursuzluklar dzenli ve planl bir biimde ortaya
kmak yerine, daha ok rastgele srelerle ve faktrlerle ortaya kar. Bu srete insanlarn
etkiye ak olmas ve baz konularda duyarl olmas belirli bir konuda ikna olmalarna
yardmc olmaktadr.
Blumer, kolektif davrann irrasyonel olduunu reddederek, bu tr davranlarn da

rasyonel ve anlaml bir davran olduunu sylemektedir. Ona gre, kalabalk eylemleri
bulac dngsel tepkilerle oluur. Hem insanlar tepkileri birbirlerine bulatrrlar hem de
ortaya kan tepkilerden yenileri geliir. Kalabaln yeleri ne istediklerini tam bilmedikleri
iin kapsaml projeler gelitirmek yerine yalnzca etrafndakilerin hareketlerini taklit ederler.
Kalabalklarda simgesel iletiim ksa devre edilerek, katlmclar yalnzca dorudan
bakalarnn hareketlerine tepki verirler.
Blumere gre kolektif eylemler farkl mekanizmalarla ortaya kar. nk kolektif

eylemin kendisinden ok ortaya k mekanizmas anormal olarak grlmektedir. ncelikle
eitsizlik veya mahrumiyet yznden oluturulacak kzgnln eyleme dntrlmesi iin
kkrtlmas gerekmektedir. Grup cokusu yaratmak iin grup kimlii ve grup ilikilerinin
tespit edilerek dzenli bir biimde insanlara sunulmaya allmaktadr. Ayrca, grubun
hakllna ve eylem tarznn sonu getireceine ynelik bir ruh hlinin olumas ve onu
tamamlayacak biimde iinde bulunduklar durumu getirilen eletiri ile sonu alacak
faaliyetlerin haklln gsterecek grup ideolojisi gereklidir. Son olarak, amaca ulatrmak
iin yeterli sayda taraftar kazanlmas ve srdrlmesi iin taktikler gelitirilmesi gereklidir
(s. 22-23).
42

Blumerin tasarlad hareketlerin ortaya k mekanizmas Crossley (2002)

tarafndan ekil 1de zetlenmitir. Buna gre, bir toplumda gerek durumla beklentiler
arasnda belirli bir uyum srerken, maddi artlardaki ve kltrdeki deiimlerin ortaya
kmas dolaysyla beklentilerde de deiimin ortaya kmasyla o toplumda beklentilerle
realite arasnda uyumazlk ve sknt olumaktadr. Bu tr sorunlarn var olduu ynnde bir
kanaate genellikle varmazlar ve bu ynde ikna edilmeleri gereklidir. Bu ynde dncesi olan
bakalar tarafndan kkrtlmalar ve ikna edilmeleri gereklidir. Biraz da n yargl olarak bu
ikna srecini Blumer, kkrtma (agitation) olarak adlandrmtr. nsanlar bir sknt olduuna
inandktan sonra eski alkanlklarnda bir geveme olur ve daha nce benimsedikleri
toplumsal kontrol mekanizmalarn devre d braklabilirler. Dier bir ifade ile eski bildik
alkanlklarn bazlar braklmaya ve baz normlar ihlal edilmeye balar. Bakalar ya da
liderler kurallara uymada ve alkanlklarn deimesinde nemli roller oynayp insanlar
ihlaller yapmaya tevik ederler. Bu tr davranlarn oalmas ile birlikle yine propaganda
sonucunda ilk toplu davran balar. Bu toplu davran, protesto, boykot ve sivil itaatsizlik
biiminde olabilir. Bundan sonra kkrtmann artarak devam etmesine paralel olarak kolektif
davran sonucunda benzer ynde dnp hareket eden insanlar arasnda grup bilinci ve
kendine gven bilinci/duygusu, ortak bir ideoloji ve taktikler geliir. Bu faktrler tekil veya
toplu olarak kalc bir hareketin ortaya kmasna etki eder. Kalc olarak ortaya kan hareket
de ayn zamanda grup bilincini, moralini, ideolojisini ve taktiklerini gelitirici ve pekitirici
etki yapmaktadr. Bu pekime sonucu daha da kalc hle gelen toplumsal hareket, sosyal
deiim iin bask yapacaktr. Ancak Blumerin sunduu bu oluum zinciri srekli gelime
zellii tamaz, bir hareket oluumunun herhangi bir aamasnda kesintiye urayabilir, baa
dnlebilir veya sona erebilir. Dolaysyla, bu sre olduka dinamik ve srekli yenilenen ve
tartlan bir sretir ve sonu alnamaynca deiim abalar daha reformcu veya daha radikal
bir izgiye kayabilir. Blumer, bu tr toplumsal hareket oluumunu dinamik bir sre olarak
grmesi yannda, toplumsal hareketlerin kltrn dikkate ald ve hareketleri onu oluturan
yeler tarafndan meydana getirildii grn dile getirerek literatre nemli katklar
yapmtr (Crossley 2002).
43

ekil 1: Blumer'in hareket oluum modeli (Kaynak: Crossley 2002:34).
Blumerin (1969) nemli katklar arasnda toplumsal hareketleri, devrimci, reformcu

ve simgesel (expressive) hareketler olarak snflamas da vardr. Reformcu hareketler kurulu
dzenin belirli bir ynn deitirmeye, dzeltmeye alrlar. rnein, bu tr hareketler baz
gruplarn toplumdaki konumunun iyiletirilmesini, rnein ocuk ii altrlmamasn ve
sigara iilmemesini yasaklamak isteyebilir. Ancak, devrimci hareketler var olan toplumsal
dzen yerine yenisini kurmak iin aba harcarlar. Reformcu hareketin k noktas var olan
toplumun prensipleridir ve ondan hareketle dengesizlikleri eletirirler ve dzeltmeye
alrlar. Bu adan, devrimci hareket ise var olan kltrel deerleri ve ahlak prensiplerini
reddederek yenilerini ortaya koymaya alr. Reformcu harekete gre devrimci hareketlerin
44

otoriteyle (ve toplumla) ilikisi de farkldr. lki ynetim tarafndan kabul ve sayg
grebilecei hlde, devrimci hareketler iddet dhil birok yntemle devlet otoritesi
tarafndan engellenmeye allr. Blumere gre reformcu hareketler kamuoyunu etkilemeye
alrken, radikal hareketlerin birinci derdi bu deildir ve daha ok ye kazanma, propaganda
ve radikal yntemlerle amalarna ulamaya alrlar. Trkiye rneine bakacak olursak,
devlet itibarnn toplumda ve siyasal kltrde ok gl olmas dolaysyla, devlete kar
herhangi bir hareketin toplumdan byk destek bulmas her zaman zor olmutur. Hatta
rakipleri tarafndan devlete kar diye lanse edilerek reformcu hareketlerin bile etkisi byk
lde krlmaktadr.
Blumerin (1969) inceledii dier bir grup olan simgesel-kltrel (expressive)

hareketler, var olan kurumlarn deitirmeye almak yerine daha ok o toplumdaki kltr
ve anlay deitirmeye alrlar. Bunlar arasnda dinsel gruplar vardr ve bu gruplar da
toplumdaki baz dengesizliklerden ve gerginliklerden beslenebilmektedirler. Bunlar dans
eden bir kalabala benzeten Blumer, youn bir samimiyet, coku, varlk, birliktelik ve aidiyet
duygusuna sahip olduklarn syler. Bu kolektif duygular, davran, sz ve nesnelerle
dardaki kiilere yanstlr. Bunlar daha ok belli bir kltrel deeri, ideolojiyi, yaam tarzn
ya da tercihi kendi aralarnda uygulamaya alan gruplardr. Bunlarn da devlet otoritesiyle
sorunlar kabilmektedir ama znde bu hareketler siyasi yn ne kmayan hareketlerdir.
Turner & Killian: Daha nceki anlaylarda kolektif davran anormal bir olgu
olarak grlmesini eletiren, Ralph H. Turner ve Lewis M. Killian, normal ve olaan
davranlardan farkl olsa bile kolektif davrann anormal ve sorunlu bir ey olduu fikrinden
belli lde vazgemilerdir. Bu sosyologlar, Blumerin grn biraz daha dzenleyip ileri
gtrdler. Kolektif davranlarn dzensiz olsalar da zaman iinde kendi ortamlarnda dzen
kazandklarn ve yeni normlar rettiklerini ortaya koymulardr. Bu anlayta, kolektif
davran tetikleyen ey, kritik belirsiz toplumsal durumlara ynelik ok farkl bireysel
tepkileri kkrtacak biimde toplumsal rgtlenmede ortaya kan deiimler ve sosyal
zlme sreleridir.
Bu yaklam ardnda birka kalc varsaym brakmtr. Bunlardan birisi, kolektif

davrann toplumsal dzenin bir ekilde bozulmasyla ortaya kt fikridir. G ve
ekonomik nedenlerle toplumsal balar ve dzen deitiinde bundan etkilenen insanlarn
kolektif eylemlere katlmas daha ok sz konusu olmaktadr. kinci olarak, kolektif davran
tesadf, sirayet (bulama), duyarllk ve etkiye ak olma zellikleriyle ile standart
davrantan ayrld dncesidir. Kolektif davran bulacdr ama bu tr eylemlere katlm
genelde tesadfidir ve katlanlarn kiisel yatknl onlarn kendilerini kolektif eylemlere
katlmn da kolaylatrabilir. Burada ilgin olan, kalabalklarn yalnzca otomatik olarak
tepki verdii anlayn terk edilip, kiilerin eylemlerini biimlendirmek ve ynlendirmek iin
simgeler gelitirip yorumladklarn vurgulamalardr.
Turner & Killiann toplumsal hareket anlay Blumerinkinden u alardan farkllk

gsterir: (a) Toplumsal hareket iindeki iletiim srelerine ve rasyonel yorumlarn varlna
daha fazla bir vurgu yaparlar, (b) Hareketlere standart mr bierler ve (c) Hareketlerin
45

kurumsallama ihtimallerini de kabul ederler ve toplumsal hareketleri snflandrrlar

(Buechler 2000). Blumerin reformcu, devrimci ve simgesel hareket snflandrmasna karn,
Turner & Killian deer-odakl, g-odakl ve katlm-odakl hareketler snflamasn
nermitir (Buechler 2000). Deer-odakl hareketler, toplumdaki makbul deerleri
vurgulayarak iinde bulunduklar konumun daha iyilemesi iin alrlarken ve daha barl
yntemlerle faaliyet gsterirler. Ancak, g-odakl hareketler daha saldrgan ve iddialdrlar
ve temel hedefleri daha geni kesimlere (ve topluma) hkim olmaktr, otoriterlik zellikleri
ne kar. G odakl hareketler, kendilerince yce hedeflerine ulamak iin pek doru
olmayan yntemlerin bile kullanlabilecei dncesini sahip olabilirler. Bu hareketler
ayrlk hareket biimini de alabilirler. Ksaca, g-odakl hareketler iktidara gelme abas
gsteren hareketlerdir. Bu abalar barl yntemlerle ve seim kazanarak ya da devrimci
yntemle iktidar ele geirmeyi amalayabilir. Katlm-odakl hareketler ise d hedef gtmek
yerine daha ok kendi yelerinin ihtiyalarnn giderilmesini amalarlar. Yoksullara ve
engellilere yardm hareketleri bunlara rnek verilebilir.
46

Uygulamalar
Kalabalk ve gruh sizce ayn gereklii karlyor mu? Sorumluluk kavramn da

gzeterek tartnz.
47

Uygulama Sorular
1) Gustave le Bon ve Park'n yaklamlarn karlatrdnzda dikkatinizi eken

farkllklar ve benzerlikler nelerdir?
2) Blumer ve Park'n yaklamlarnda benzer noktalar nelerdir? Tartnz
3) Turner ve Killian'n yaklam Blumer'nkinden hangi noktalarda farkllk

gstermektedir?
48

Bu blmde kolektif davran kuramclar Gustave le Bon, Robert Park, Blumer,

Turner, Killian'n grlerini ayrntl biimde inceleyip farkllklarn rendik.
49

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi Le Bon'un yaklam ierisinde olamaz?
a) Birey kalabalkta kendini kontrol yetisini kaybeder ve kalabalklar basit grup

mant ile ynlendirilir ve normalde uyumlu davranlar gsteren insanlar kalabala
kartklarnda kalabalk liderinin ynlendirmesi ile ya en basit drtlerine gre davranrlar ya
da daha yce ideallerin peinden koarlar.
b) Kalabalk ve gruh birbirinden farkl deerlendirilmelidir.
c) Kalabalkta say arttka kalabalk psikolojisi etkisini artrmaktadr.
d) Kitle psikolojisi toplumsal adan olumlu ve katk salaycdr.
2) Blumer kolektif davran kuramn gelitirirken hangi makro-sosyolojik

perspektiften faydalanmtr?
a) Fenemenoloji
b) Fonksiyonalist Yaklam
c) Simgesel Etkileimcilik
d) atmac Kuram
3) Hangisi Blumer'a gre toplumsal hareketlerin oluma aamalarndan deildir?
a) Sosyal dzende dengesizliklerin olumas
b) Bireylerin birbirleriyle olumsuzluklara ilikin gr alveriinde bulunmas
c) Snf bilincinin olumas
d) Huzursuzluun yaygnlamas
4) Hangisi Blumer'n toplumsal hareket snflandrmalarndan birisi deildir?
a) Devrimci hareket
b) Asker hareket
c) Reformcu hareket
d) Simgesel hareket
50

5) Bu anlayta, kolektif davran tetikleyen ey, kritik belirsiz toplumsal

durumlara ynelik ok farkl bireysel tepkileri kkrtacak biimde toplumsal rgtlenmede
ortaya kan deiimler ve sosyal zlme sreleridir.
Yukardaki ncl hangi kuramclarn toplumsal hareket yaklamna aittir?
a) Blumer
b) Herbert Mead
c) Gustave le Bon & Park
d) Turner & Killian
51

4. KTLE TOPLUMU KURAMI, GRECEL MAHRUMYET

YAKLAIMI

52

4.1. Kitle Toplumu Kuram
4.2. Greceli Mahrumiyet: Gurr & Davies
53

1) Belirli bir yaam biiminin (habitus) savunusu iin gerekletirilen gsteriler hangi
toplumsal hareket yaklam ile aklanabilir?
54

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Frankfurt Okulunun temel

grleri
Frankfurt Okulunun kitle

toplumu kuramna katklar
Gurr'un sivil iddet

zmlemesi

55

Anahtar Kavramlar
rgtler
Dalma
Toplumsal ba
Kitle toplumu
Mahrumiyet
56

Giri
Bu blmde ilk dnem kitlesel davran zmlemelerinden kitle toplumu kuram ve

greceli mahrumiyet kuram zerinde durulacaktr.
57

4.1. Kitle Toplumu Kuram
On dokuzuncu yzylda Le Bon ve Tocqueville gibi siyasal dnrler, sanayileme

sonucunda modern toplumlarda topluluk anlaynn ykldn ve bunun yerini kklerinden
kopmuluk, paralanmlk, k, bireyselleme, yalnzlama, gszleme ve yaygn
endienin aldn savunmulardr. Kitle toplumunun temel varsaym, ehirleme, kyden
kente g ve lkeler aras g dolaysyla kentlerde yaayan kiilerin daha nceki sosyal
ilikilerinden kopmas, airet-akrabalk balarnn zayflamas sonucunda oluan bireyselliin
yalnzln insanlarn byk endie ve kaygya kaplmalarna sebep olmasna ve manplasyon
ve provokasyona ak hle gelmeleridir. Bu dnce kitle toplumu anlaynn sa ve sol
versiyonlarnda ortak benimsenmitir.
Frankfurt Okulunun temsil ettii sol versiyon daha ok kitlelerin tarafn tutmu ve
elitlere kar muhalif bir tutum benimsemitir. Frankfurt Okuluna mensup entelekteller
elitlerin zellikle medyay kullanarak byk kitleleri uyuturduklarn ve ynlendirdiklerini
dnmektedir. Durkheimin anomi ve egoizm kavramlarndan yola karak, grup, aile ve
cemaat balarnn zayflamasyla, bireyselliin ve yabanclamann yaygnlamas dolaysyla
modern toplumun bir kitle toplumu hline geldii savunulmutur. zellikle Nazi Almanyas
ve Moussolini talyasnda kitlelerin liderler tarafndan etkili biimde ynlendirilmesini
dikkate alan bu grte, toplumdan kopukluun kolektif davran artrc bir etkiye yol at
dnlmtr. Geleneksel snf ve kltr gibi kavramlarn anlamszlamaya balamas, yeni
bir siyaset tarznn ortaya kmasn ve bu siyaset tarzndaki eitlik prensibi ve kapsaml
brokratikleme dolaysyla toplumdan yabanclam ve yerel ilikiler ve akrabalk balar
zayflam bireyleri ar ve antidemokratik kitle hareketlerine ynlendirdii dncesi
benimsenmitir. nk kitle toplumunda radikal oluumlara katlm engelleyici rol
oynayabilecek akrabalk ve cemaat balar yok denecek kadar azdr. zellikle kitle
toplumunda oulcu bir demokrasinin mmkn olmadn ve onun yerine totaliter ve ar
siyaset anlaylarnn taraftar bulduu savunulmutur.
Kitle toplumu gr Tocquevilleden balayarak ortaya kmtr. Tocqueville

demokratik siyasal sistemlerin veya sosyal dzenin korunmas ve srdrlmesinde ikincil
rgtlerin roln vurgulamtr. Daha sonra Frankfurt Okulunun da benimsedii bu gre
gre modern kitle toplumunda halk kitleleri giderek demagoglarn ve ar gruplarn etkisine
muhatap olmulardr. ortamndan, siyasetten ve yerel topluluktan yabanclama yznden
kitle hareketlerine ak olmalar, ekirdek aile ile devlet arasnda bamsz rgtlerin ve
kurumlarn olmay yznden ortaya kmaktadr. Bunun nedeni, modern toplumlarda sosyal
hareketliliin, heterojenliin ve merkezlemenin nceki balar zayflatt kitle rgtlerine
ve kitle iletiim aralarna daha fazla imkn salad savunulmutur. Frankfurt Okulunun
Nazizmin neden baarl olduu aklama abalar, kitle toplumunun siyasi ve psikolojik
etkilerine younlamalarna yol amtr. Bu dorultuda kitle kltrnn, bireylerin kritik
dnme ve hareket etme potansiyellerini krelttii ve siyasal olarak etkisizletirip pasif hle
getirdii iin de kitlesel kamuoyunun ve medyann siyasal hisleri maniple etme arac hline
geldiini dile getirmilerdir.
58

Kitle Toplumu Kuram statkocu n yargya sahip olduu ve kolektif davranlar

irrasyonel, tehlikeli, ar ve sapkn grd, birincil ve ikincil ilikilerin devam eden etkisini
nemsemedii gerekesiyle eletirilmektedir. rnein, Almanyada entegre olmu
Katoliklerin Nazi hareketine kar kt ama ayn zamanda entegre olmu Protestanlarn
Nazi hareketini destekledii ortaya konmutur. Dini gruplardaki entegrasyonun hareketlere
katlm asndan karmak ve ok seenekli bir etkiye sahip olduu eletirisi daha gereki
olarak karmza kmaktadr.
4.2. Greceli Mahrumiyet: Gurr & Davies
Mahrumiyet, kiinin bir konuda eksik brakld dncesine sahip olmasdr.

Greceli mahrumiyet anlay ise, tamamen objektif standartlara bal bir mahrumiyet
olgusuna dayanarak deil, insanlarn beklentileriyle gerekte bulunduklar durum arasndaki
farkllk yznden ya da kendi durumlarnn bakalarnnkinden farkl olmas yznden
kolektif davrana bavurduu dncesine dayanmaktadr. Dier bir ifade ile mutlak ve
somut bir mahrumiyetten sz etmek yerine beklentilere gre veya bakalarna gre insanlarn
daha kt durumda olduklarna inanmalar ve bu duruma kzgnlklar dolaysyla protestoya
bavurmaktadr. Burada sz edilen greceli mahrumiyet ve kzgnlk, kolektif eylem iin
yeter art deilse bile gerek artdr.
Tedd Gurre gre, mahrumiyet dncesi greceli olduu iin durumlar/konumlar iyi
olan sosyal gruplar da kendilerine hakszlk yapldna inanarak protestoya bavurabilirler.
rnein, uzun sre iyi giden ilerinin birden ktlemesi yznden kzgnlk ve hayal
krkl dolaysyla protestoya bavurabilirler. Hatta iyi dzeydeki gruplarn siyasi ideolojik
veya ekonomik durumlarnn bozulma tehlikesi/tehdidi ve endiesi de onlar protestoya
srkleyebilir. rnein, Nisan 2007 Cumhuriyet Mitingleri bu balamda grlebilir nk
AK Partinin seecei bir cumhurbakannn kendi yaam tarzlarn tehdit edeceini dnen
baz orta ve st snf gruplar, ok sayda insan protesto iin stanbul, Ankara ve zmir gibi
ehirlerde toplayarak eylemler gerekletirmitir.
Daha ok yapsal dengesizliklere vurgu yapan nceki perspektiflerden farkl olarak bu

yaklamda ise gerginliin yapsal dzeyden daha ok bireysel-psikolojik dzeyde yer ald
dnlr. nsanlar kendilerini bakalaryla karlatrarak kendi mahrumiyetleri konusunda
kzgnlk ve hayal krkl dolaysyla kolektif davrana katlrlar (Buechler 2004). Dier bir
ifade ile yapsal dengesizlikleri ve mahrumiyetlerin bireysel dzeyde alglanmasna vurgu
yaplmaktadr. Burada mahrumiyetin greceli olarak tespit edilmesiyle sosyal hareketlerin
alglama ve yorumlama ynne de dikkat ekilmektedir.
Gurr, mahrumiyet, hayal krkl/kzgnlk (frustration), tehdit ve saldrganlk

(aggression) mekanizmas ile kolektif iddet olgusunu aklamaya almtr. Bu anlayn,
temel varsaymlar unlardr. Birincisi, greceli mahrumiyetin ok olmas sivil iddet
ihtimalini artracaktr. Dier bir deyile insanlarn beklentileri ile gerek durumlar arasnda
ne kadar byk mesafe varsa kolektif iddete bavurma ihtimalleri o lde artar. kicisi, sivil
iddet eylemine katlma ihtimali ve katlm derecesi ile katlm yznden karlaaca ceza
ve zorluk erik lineer biimde ilikilidir. Katlma verilecek ceza belli lde iddeti
59

artrabilirse de ceza ve yaptrmlarn ok artmas, tanmas zor ykler getirecei iin katlm
azaltc bir etki yapmaktadr. nc temel varsayma gre, greceli mahrumiyet elitlerde ve
alt kesimlerde farkl biimde kendini gsterir. Kitlelerin mahrumiyeti rgtsz geni kapsaml
ve dk younluklu sivil iddete yol aarken, elitlerin mahrumiyeti yksek younlukla ve st
dzeyde rgtl olarak ortaya kar.
ekil 2de grld gibi, Gurr sivil iddetin ortaya k mekanizmalarn yle
grmtr. Bu modelde bir kltrel deere rnein eitlik ilkesine ballk derecesi,
mahrumiyetlerini hakl veya haksz grmelerinden oluan deere ynelik beklentiler ile deer
imknlar arasndaki fark greceli mahrumiyete yol amaktadr. Deer imknlar, kiinin veya
grubun ister maddi isterse manevi olsun mahrumiyetinin derecesi ve bulunduu varsaylan
frsatlarn derecesi olarak iki boyutta ele alnmtr. Yoksulluk eken birinin yoksulluunun
derecesi ile aslnda bu durumdan kurtulmann mmkn olduuna inancnn ne kadar gl
olduu buna bir rnek olabilir. Mahrumiyetini hakl grmemesi dndaki dier faktrler kii
ve gruplarn rahatszlklarn, kin ve fkelerini artrc bir etki yapmaktadr. Bu arada,
kzgnlklar kolektif tepkilerini ortaya kmasna yol aarken, sosyal kontrol mekanizmas da
kolektif tepkilerin ekillendirmektedir. Sosyal kontrol boyutunu oluturan ceza korkusu ve
protestonun kurumsallamas, kolektif davrana katlm azaltc bir etki yaparken fkenin
srmesi de artrc bir etki yapar. Ayrca, sosyal kontrol mekanizmalarn oluturan ceza
endiesi ve cezalarn haksz grlmesi de kzgnlklar artrc ve dolaysyla da kolektif
eylemlere katlm artrc bir etki yapmaktadr.
Dierlerinin yapmad biimde Gurr, sosyal artlarn etkisini de kolektif eylem ve

toplumsal hareket analizine katmtr. Sosyal artlarn olumlu boyutunu oluturan imknlar
arasnda toplumda ve/veya grup iinde sivil iddeti onaylayan inanlarn ve geleneklerin
varl ve talep edilen eylerle ilgisi yannda grup destei de kolektif eylemlere katlm
artrc bir etki yapmaktadr. Grup destei harekete katlm merulatracak sylem biiminde
olabilecei gibi koruma ve eyleme yardm salama biiminde de olabilir. rnein, isyan gibi
kolektif davranlar genelde toplum iinde baz grup ve topluluklara dayanrlar. Durum
deerlendirilirken insanlarn nnde seenek bulunur: ekilme, iddetsiz protesto ve
kolektif iddete bavurma. iddete bavurma ise karmaa, komplo veya i sava biiminde
gerekleebilir. iddete bavurma ihtimali ve derecesinin artmas da kiilerin sahip olduklar
inanlarn ve ideolojilerini pekitirici etki yapmaktadr. Gurr bu erevede iddet ieren
atmalarn grubun geleceine, politika deiikliine ve toplumsal etkilerine ynelik
sonular olacan savunmutur.
Greceli mahrumiyet teorisinde birbirine zt iki tez ortaya kmaktadr: ktleme tezi
ve iyileme tezi. Ktleme tezinde, ktleen koullar dolaysyla insanlarn sahip olduklar
kzgnlk ve fkenin, kolektif davrana yol at savunulurken, iyileme tezi ise insanlarn
durumlar dzeldike isyan etme ihtimallerinin artt ileri srlmtr. James Davies, bu iki
tezi J eimi ile birletirmeye alt. Uzun sre iyi bir dzeyde devam eden artlarn birden
tersine dnmesi ve ktlemesi dolaysyla isyan kaca savunulmutur. zetle, Greceli
Mahrumiyet Teorisi ister objektif isterse alglanm/kurgulanm olsun insanlarn mahrumiyet
dolaysyla insanlarn sahip olduu ikyet ve kzgnlklar kolektif eyleme yol amaktadr. Bu
60

teori zellikle durumu iyi olan orta ve st snflarn durumlarna ynelik hissettikleri tehdit
dolaysyla da kolektif eylemlere bavurabileceklerini kabul etmektedir.
ekil 2: Sivil iddetin Olasln ve Bykln Belirleyen Faktrler.

61

Uygulamalar
Popler kltr ve kitle toplumu kavramsallatrmalarn Frankfurt Okulu

temsilcilerinin grlerini unutmadan birbiriyle irtibatlandrarak tartnz.
62

Uygulama Sorular
1) Frankfurt Okulunun kitle toplumu kuramna katklarn tartnz.
2) Frankfurt Okulunun grlerini toplumsal hareketlerin zmlenmesine katklar

balamnda eletiriniz.
3) Gurr'un sivil iddet zmlemesi hakknda bilgi vererek tartnz.
63

Bu blmde toplumsal hareketlerin zmlenmesinde kitle toplumu kuram ve grece

mahrumiyet kuramn rendik. Bu erevede kitle toplumu kavramsallatrmasna Frankfurt
Okulunun katklarnn zerinde durduk, Frankfurt Okulunun temel grlerini rendik.
64

Blm Sorular
1) Kitle toplumu kuramnda sol versiyonun en belirgin temsilcisi aadaki

ekollerden hangisidir?
a) Chicago Okulu
b) Frankfurt Okulu
c) Birmingham Okulu
d) New Left Review Ekol
2) Hangisi Gurr'un toplumsal iddet zmlemesinde zerinde durduu hususlardan

birisi deildir?
a) Greceli mahrumiyetin ok olmas sivil iddet ihtimalini artracaktr.
b) Sivil iddet eylemine katlma ihtimali ve katlm derecesi ile katlm yznden
karlaaca ceza ve zorluk erik lineer biimde ilikilidir.
c) Greceli mahrumiyet elitlerde ve alt kesimlerde farkl biimde kendini gsterir.
d) Elitlerin mahrumiyeti daha dk younluklu sivil iddete yol aar.
3) Gurr'un sivil iddet zmlemesi dikkate alndnda hangisi kolektif tepki

seeneklerinden birisi deildir?
a) Ak ekilme
b) iddetsiz protesto
c) Sivil iddet
d) Deerlere ballk younluu
65

5. KAYNAK MOBLZASYONU KURAMI

66

5.1. Toplumsal Hareketler Sosyolojisinde Krlma
5.2. Toplumsal Hareketlerin Ortaya kmas ve Kaynaklar
5.3. Toplum zellikleri ve Kaynak Mobilizasyonu
5.3.1. Kapitalist Sanayi Toplumu Asndan Toplumsal Hareketler
5.3.2. Demokratik Toplum Asndan Toplumsal Hareketler
67

1) Toplumsal hareketlerin ortaya kn ve genilemesini kolaylatran kaynaklar

nelerdir?
68

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Toplumsal hareketlerin
kullandklar kaynaklar
hakknda bilgi sahibi olma
Sosyolojik anlamda
kaynaklarn ne olduuna
ilikin perspektifin
kazanlmas
Toplumsal yaplarn
kaynaklarn kullanmnda
etkisinin sosyolojik analizi
69

Anahtar Kavramlar
Kaynaklar
Rasyonalite
kar
Bedelsiz yararlanma
Yapsal tevik
70

5.1. Toplumsal Hareketler Sosyolojisinde Krlma
Kaynaklarn mobilizasyonu (harekete geirilmesi) toplumsal hareketler teorisinde

nemli bir krlma ve deiim yaratmtr. Gustave Le Bonun irrasyonel kalabalk psikolojisi
anlayndan balayarak daha sonra ortaya kan mahrumiyet ve kzgnlklarn kolektif
davrana yol at ve dolaysyla bu tr hareketlerin rasyonellikten uzak olduu fikri
1970lerde nemli bir krlma yaayarak terk edilmitir. Kolektif davrann da dier
toplumsal davranlar gibi rasyonel olabilecei fikrine gelinmitir. Bu deiimin temel nedeni,
1960larda btn dnyada ve zellikle de Bat toplumlarnda ortaya kan renci
hareketlerinin ve Amerikadaki Sivil Haklar Hareketinin akademik evrelerde nemli bir ilgi
ve sempati toplamasdr. ou bu tr hareketlere bizzat katlm olan aratrmaclar, daha
sonralar bu hareketler zerine yaptklar aratrma ve analizlerde, sivil haklar isteyen ve
protestolara katlan insanlarn da dier insanlar gibi kr/zarar, risk/fayda ve maliyet/yarar
deerlendirmesi yaparak rasyonel biimde eylemde bulunan normal insanlar olduklar
dncesini savunmulardr.
Analizlerinde toplumsal hareketlerin yararlanabilecei kaynaklar merkezi yer tuttuu

ve hareketlerin gelimesi, deimesi ve gerilemesi gibi sreleri dinamik bir biimde ele
ald iin bu yaklama kaynak toplama veya harekete geirme anlamnda Kaynak
Mobilizasyonu ad verilmitir. ncln John D. McCarthy ve Mayer N. Zaldun yapt
bu yaklam 1980lerin sonlarnda Sembolik Etkileimcilik ve Toplumsal naclk
anlayndan yola kan Sylem (Framing) Yaklam ve Avrupada ortaya kan Yeni
Toplumsal Hareketler Teorisi tarafndan ciddi bir eletiriyle yz yze gelinceye kadar
arln korumutur. Grece ksa saylacak bir srete olduka retken bir alma altyaps
oluturmutur.
Kaynak mobilizasyonu, ekonomik analizden yola karak bireylerin ve sosyal

gruplarn zararlarn azaltp kazanlarn artrma (kr maksimizasyonu) prensibiyle eyleme
bavurduklarn savunmaktadr. Toplumsal hareketlerin faaliyet gsterdii toplum dzeni de
bir ekonomik dzen gibi grlm ve toplumsal hareket rgtleri de firmalar gibi toplumsal
faydalar retmek iin ortaya kan kurulular olduu ve bunlarn arz-talep prensibiyle hareket
ettii savunulmutur. Burada, kiisel dzeyde olduu gibi, toplumsal hareket rgtlerinin de
kendi grup yararlarn gzettikleri ve kr-zarar prensibinden hareket ettikleri savunulmutur.
Toplumsal hareketlere katlan kiiler, hem kendileri hem savunduklar gruplar hem de
topluma kazandracaklar avantajlar ve yararl sonular dnerek fedakrlk gerektiren
davranta ve eylemde bulunurlar. Bu eylemler ve faaliyetler birok biimde ortaya
kabilmektedir. Bunlardan en yaygn olan ynetimi ve devleti genel olarak ya da bir
konudaki somut bir politikay ve sorunu protesto biimlerinde olabilecei gibi, bror ve
bildiri datma biimini de alabilmektedir. Bunlarn yannda toplantlar organize etme,
protestoculara destek verme, maddi ve moral destek salama, yetkililere dertlerini iletme ve
ait ortam grubu deiik ortamlarda temsil etme faaliyetlerini gerekletirirler. Bu adan,
Kaynak Mobilizasyonu Teorisinin ortaya kndan sonra toplumsal hareketler ile siyasi
parti, lobiler ve sendikalar gibi geleneksel siyaset aktrleri arasndaki snr belirsizleti ama
71

tamamen kaybolmad. nk hem toplumsal hareket faaliyetlerinin normal bir olgu olduu
hem de gruplarn ayn bireyler gibi rasyonel davran gelitirebileceini ortaya konmutur.
lk dnemki kitle toplumu yaklam, toplumsal balar koparak yabanclam veya

akrabalk, sendika ve komuluk balar zayflad iin topluma/sisteme kar bir kzgnlk ve
tepki duyan kiilerin kolektif davrana katlaca fikrini savunmutur. Ancak, Kaynak
Mobilizasyonu Yaklam bu kopuk birey fikrini reddederek arkada evresi,
dinsel/mezhepsel ve dier a balantlarna sahip kiilerin protesto gibi eylemlere daha kolay
katldn savunmaktadr. Bu anlay, kzgnlk ve ikyetlerin insanlar arasnda her zaman
bulunduunu ve dolaysyla kzgnlklarn toplumda grece sabit olmas yznden
toplumsal hareket oluumunda ok etkili olmadn dnr. Asl belirleyici olan eyin
toplumsal hareket rgtlerin toplayabildikleri kaynaklarn okluu ve onlarn etkin
kullanlmasdr ve eleman says, zaman ve zellikle para, bu kaynaklar oluturur. Kaynaklar
salanamadnda hareketin etkinlii azalmakta ve hem meydan okuyan hareketler hem
muhalif hareketler baarszla uramaktadr.
Kaynaklar toplum kesimleri arasnda eit dalmad gibi, onlara eriim de ayn
ekilde dengeli deildir. Bu yzden kaynaklara sahip olmada ve/veya eriebilmede ve onlar
etkin biimde kullanmada baarl olan toplumsal hareket rgtleri daha etkili olabilmektedir.
rnein, zengin toplum kesimlerinin sahip olduu kaynaklar ile yoksul kesimlerin sahip
olduu kaynaklar ayn dzeyde ve ayn zelliklerde deildir. Yine, btn toplumsal hareket
rgtleri teknolojik imknlardan ayn dzeyde yararlanamazlar. Bu balamda, orta snflarn
ulaabilecekleri kaynaklar ok eitli olduu gibi, st snflarla balantl hareketlerin
kaynaklar boldur ama alt snf gruplarnn kullanacaklar kaynaklar ile olduka snrldr.
Ancak, maddi kaynaklar gibi bilgi ve beceriden de byk lde mahrum olan hareketler ise
ancak dardan gelen kaynaklar sayesinde ektin faaliyetler ortaya koyabilmektedirler.
rnein, ABDdeki evsizler hareketi dardan (dier toplum kesimlerinden) gelen
kaynaklarla ayakta durmaktadr.
Kaynak Mobilizasyonu Kuramnn en nemli katks toplumsal hareketlerin yapsal

ve altyapsal ynlerine odaklanmasnda ve kaynaklarn elde edilme ve rgtlenme biimine
bakmasnda yatmaktadr. Sosyal yapnn ve kltrn, toplumsal hareketler iin tarihsel
balam ve altyap saladn dnen geleneksel yaklamlar (zellikle greceli mahrumiyet
kuramn) eletirmilerdir. Kaynak Mobilizasyonu Yaklamnn dier bir katks, toplumsal
hareket faaliyetini pratik bilgi ve var olan toplumsal altyapdan salanan mali aralarla eldeki
kaynaklar kullanmay ieren bir zanaat olarak grmesinde yatar. letiim, ulam, siyasi
frsatlar ve otoritelerin basksnn boyutunu ieren ve Smelserin yapsal tevik olarak
adlandrd eyin, Kaynak Mobilizasyonu perspektifinde de toplumsal hareketlerin ortaya
k ve gelimesini etkiledii kabul edilmitir.
5.2. Toplumsal Hareketlerin Ortaya kmas ve Kaynaklar
Toplumsal hareketlerin kullanabilecekleri kaynaklar ok eitlidir: ahlaki, kltrel,

sosyal-rgtsel, insani ve maddi kaynaklar. Ahlaki kaynaklar bir hareketin toplumda
yararlanabilecei iyi-kt diye ahlaki prensiplerden oluur ve hareketlere meruiyet, sempati
72

ve hret salarlar. Kltrel kaynaklar ise daha genel inanlar ve dncelerin yannda
merasimler, mzik ve edebiyat gibi somut uygulamalar da kapsamaktadr. Sosyal-rgtsel
kaynaklar, komuluk ve hemerilik olgular gibi hem harekete altyap olarak lojistik salarlar
hem de nceki rgtsel tecrbelerin kullanlmasnda karmza karlar. Bir anlamda ortak
hareket edebilecek kiilerin birbirleriyle nceki balantlarn ifade eder. Para ve dier maddi
deeri olan kaynaklar hareket rgtlerinin birok maliyetini karlamaya yararken, insani
kaynaklar lider ve yelerin bilgi ve becerilerinden yararlanabilmeleri iin de byk neme
sahiptir.
Toplumsal hareketlerin istedikleri deiimin gereklemesi zaman ald iin deiim

gerekleinceye kadar yelerin katlmn, para ve dier kaynaklar srdrmeleri
gerekmektedir. Hatta bu yndeki abalarla salanan deiimin kalc olmas iin deiim
gerekletikten sonra da kurumsallamann srdrlmesi gerekebilir. Dolaysyla, bu
hareketler para ve emek gibi kaynaklarn akn toplumsal hareket rgtleri ile rutinletirmek
zorundadrlar. rgt yaplar, toplumsal hareketlerin ilemesi ve etkili olmasn salayan
nemli mekanizmalarndandr. Toplumsal hareket rgtlerinin varlklarn srdrmek ve
evrelerine daha iyi uyum salayabilmek iin hedeflerinde deiiklie gitmesi de
mmkndr. Hatta hedefe ulaldktan sonra veya ulama imkn ortadan kalksa bile zamanla
rgt faaliyetini srdrmeyi tek bana bir hedef hline de gelebilirler. Ancak toplumsal
hareket hedefinin salanmas harekete ball gevetip azaltan bir zellie sahiptir. Amalar
gerekletike bazlarnn motivasyonu, heyecan ve fedakrl azalabilmektedir.
nsanlarn toplumsal hareketlere katlmasn salamak o kadar kolay olmad gibi

katlanlarn hareketi srdrmesi de o kadar kolay deildir. stenen deiimin gereklemesi
iin uzun soluklu ve etkin alma gerekmektedir. Bu srete kaybedilen yelerin yerine
yenilerinin konulmas ve istikrarn salanmas iin de tketilen kaynaklarn yenilenmesi
gerekmektedir. stenen deiim geciktike katlanlarn inancnn ve motivasyonunu
srdrmek de ayrca zorlaacaktr. Bunu salamak iin yeni hedefler ve gerekeler ortaya
konmaya allr.
Bir toplumsal hareketin sahip olduu kaynaklarn etkili olup olmayaca

kullanabilecekleri kaynaklarn okluu yannda, baka faktrler tarafndan da
belirlenmektedir. rnein, toplumsal hareket rgtlerinin otoritelerle ilikisini, sistemin
toplumsal hareketlere akl veya esneklii belirler. Deiim hedeflerinin o zamanki gerek
duruma yaknl ve uzakl hem kaynak mobilizasyonunu etkiler ve hem de bu durumdan
etkilenir. rnein, amalarna yaklaan toplumsal hareket rgtleri daha avantajldr nk
hedefe yaklaanlar daha rahat kaynak salayabilirler. Dier taraftan, bir hareketin amalar
ok radikal ise veya uzun vadeli ise, yelerin baar konusunda umutsuzlua dme ihtimali
sz konusudur ve bu umutsuzluk da o toplumsal hareket rgtnn baar ansn olumsuz
etkileyebilir. Dolaysyla, toplumsal hareketler, yelerin gelecee ynelik umutlarn ve
mobilizasyonlarn artrmak iin fakl gdler kullanabilirler. rnein, amal, dayanmac
veya semeli gdler. Amal gdler, bir eyleme veya faaliyete katlanlarn katlmalarndan
dorudan elde edecekleri faydalar ifade ederken, dayanmac gdler katlmn bizzat
73

kendisinin bir ilev grd katlanlarn birbirleriyle kaynat, katlmla kendilerini ifade
ettiklerini (expressive function) ifade eder.
Kamu yarar zerinde odaklanan evre Hareketi gibi hareketler, katlm ou zaman
olumsuz etkileyen bedelsiz yararlanma (free rider) sorunu ile karlarlar. nk baz
insanlar katlm faaliyeti dolaysyla hemen herkesin kullanabilecei faydalar/imknlar ortaya
kaca ve bundan herkes gibi kendisinin de yararlanaca iin katlmalarna gerek
olmadn dnrler. Dier bir ifade ile harekete katlmasalar bile alnacak sonutan
yararlanacak olmalar katlm azaltc bir etki yapmaktadr. Bu sorunu amak iin toplumsal
hareket rgtleri genellikle katlanlar onurlandrmay amalayan semeli dller kullanrlar.
Bedelsiz yararlanmann toplumsal katlma engel olduunu ortaya atan Olson, bireylerin
kamusal yararn maliyetini demeye yanamayacan savunmutur. Dier bir ifade ile
ounluun yararn yanstan konularda getirinin dk olacana inanarak kiilerin zahmete
katlanmayacaklarn varsaymtr. Bu durumda kiilerin eylem ve faaliyetlere katlmalar iin
semeli dl mekanizmas kullanlr. Bu dller yalnzca katlmclarn kazanaca maddi ve
manevi dllerden oluur ve bunlar bilgi, vg ve destek biimlerinde olabilir. rnein,
katlmclarn gururla tayacaklar rozetler, hatra fotoraflar, plaketler ve sembolik deer
tayan her trl takdir, onur belgeleri ve simgeleri kullanlabilir. Ayrca, yine sembolik deer
tayan dayanmac dller de kullanlabilir. Daha nce belirtildii gibi, dayanmac
tevikler, kiinin hareket iinde kendine yer bulmas, kendini ifade etmesi ve bir anlamda
kaynama ve korunma elde etmesini salarlar. Mobilizasyon ve katlm konusunda kimlik de
nemli rol oynar ama bu sorun alnca somut hedeflere ulamak iin her trl kolektif
eylemler daha etkili grlmtr.
Toplumsal hareket rgtlerinin, modern toplumlarda hedefe ulamada kritik rol

oynadklar tartmaszdr. Dolaysyla, rgtlenme kaynak aknn rutinlemesi ve kalc
olmas iin gerektiinden, toplumsal hareket kltrnn srdrlmesi iin kurulan bu
rgtlenme zaman iinde belki de kurumun/rgtn bir ama hline gelmesine bile yol
aabilir. Byle durumlarda toplumsal hareket rgt ama hline gelir ve asl amalar ikincil
duruma der ve toplumsal hareketler ve onunla ilgili toplumsal hareket rgtleri arasnda
kimlik farkllamas ortaya kabilir. Bu durum dier btn resmi kurumlarda olduu gibi
brokrasinin tutuculuk zelliiyle aklanabilecektir ya da nemli deiimler bir toplumsal
hareket rgtnn toplumdaki statsn/konumunu belirleyecek derecede nemli olabilir.
rnein, toplumsal hareket rgtnn arzulad ynde toplum deitii hlde, bundan sonra
toplumsal hareket rgtleri yeni ve ak bir amac olmadan kurumsal olarak hayatlarn
srdrmek isteyebilirler. Ayrca, deien toplumsal artlar dierlerine kar bir grubun
mobilizasyon ve hedefine ulamadaki baar ansn artrp eksiltebilir. Benzer veya kart
hareket rgtlerinin varl toplumsal hareket rgtleri arasnda yardmlama veya atma
ihtimalini belirleyen faktrlerdir ki bu da yeni hedeflerde ve taktiklerde deiime neden
olmaktadr.
74

5.3. Toplum zellikleri ve Kaynak Mobilizasyonu
inde bulunulan toplum zelliklerinden (endstriyel, kapitalist ve demokratik) her biri

toplumsal hareketleri de sosyal dzenin kurallaryla ve dinamikleriyle etkiler. Her ne kadar
alternatif yntemlerle siyaset izleseler de bu toplumsal hareketlerin siyasal anlamda
devrimci olduklar anlamna gelmez. Protesto ve boykot gibi geleneksel yntemlerin dnda
yntemler uygulasalar bile, kendi hedeflerine ulamak iin ounlukla iddete bavurmazlar.
Her eye ramen onlar siyaseti demokratik sistem iinde grlebilir. Sistemi eletirseler bile
hareketler sistem iinde en azndan bulunduklar toplumun benimseyecei biimde faaliyet
gstermeye alrlar. Hareketler kendi faaliyetlerini rutinletirip insan kaynaklarn ve
ekonomik kaynaklar organize ederek kurumsallamaya alrlar.
5.3.1. Kapitalist Sanayi Toplumu Asndan Toplumsal Hareketler
Dier rgtler gibi toplumsal hareketlerin de byk sanayi toplumunda etkili

olabilmesi ve hayatta kalabilmesi iin yeleri arasnda bir i blm ve kurumsallama
gerekir. Bir toplumsal hareketin her yesi ayn ekilde aktif ve yetkin olmadndan bazlar
hedeflerine ulamak iin rgtlenme ynnde stratejiler gelitirme konusunda liderlik rol de
stlenirler. Dier bazlar ise zaman ve enerji harcayarak yalnzca toplumsal hareketin
mesajlarn datma grevi stlenirken hareketin hangi stratejileri belirleyecei konusunda
daha az sz sahibi olurlar. Sanayi toplumlarnn temel zellii olan uzmanlama, brokratik
yap ve kr-zarar hesab her ynyle toplumsal hareketleri de etkilemektedir. Bu yzden,
hareketin deiik grevlerini yerine getirmek iin rgtlenmeye ve demokratik ortamla ilgili
olarak da toplumsal hareketler organizasyoncu ve propaganda uzmanlarna ve lobicilere
ihtiyalar vardr. Ayrca, toplumun nemli bir ksmn rgtlemeleri ve dolaysyla da hareket
faaliyetlerini farkl dzeylerde etkinletirmesi gerekir. rnein, baz insanlar zamanlarn
harekete ayrrken, dierleri maddi imknlara veya rgtlenme bilgisiyle katkda
bulunabilirler. Dier yandan, sanayi toplumunda yaam mesajlarn topluma ulatrlmas iin
uzman bilgisinin ve teknolojinin kullanlmasn gerektirir ve bunun iin de emek, bilgi ve
sermaye gerekir. Eitimli insanlarn etkili bir rgt kurma ve toplumsal hareketlere katlmaya
yatknlklar dolaysyla da eitim nemli bir kaynak oluturur.
Kapitalist topluma kar tutumlar ister kart ister taraftar olsun, toplumsal hareketler
bugnk kapitalist toplumlarda hayatta kalabilmek, faaliyetlerini srdrmek ve ye
tabanlarn korumak veya potansiyel sempatizanlarn saysn artrmak, hem ynetime hem de
kart sosyal grup ve rgtleriyle mcadele etmek ve ynetici elitlerin bir ksmnn desteini
almak iin ekonomik kaynaklara sahip olmalar gerekmektedir. Medya veya posta yoluyla
mesajlarn datlmas, lobicilik ve yz yze ikna almalar gibi faaliyetlerin ou maddi
kaynaklara (yani paraya) dayanmaktadr. Dolaysyla, toplumsal hareket rgtleri amalarn
bu kaynaklar, yelerden ve destekilerden etkin bir biimde toplayarak ve onlardan en iyi
ekilde yararlanarak amalarna ulamaya alrlar. Toplumsal hareket rgtleri lobicilik,
yaynclk ve ye kazanma amacyla farkl miktarda kaynak kullanrlar. zel mlkiyeti
reddeden Marksist hareketler bile faaliyetlerini finanse edebilmek iin maddi kaynaklara ve
onlar etkin biimde kullanmaya ihtiya duyarlar.
75

5.3.2. Demokratik Toplum Asndan Toplumsal Hareketler
leri ya da az demokratik sistemlerde yaayp yaamadna bakmakszn, toplumsal

hareketlerin dayand destein bykl nemlidir. nk demokraside saysal arlk da
nemlidir ve zellikle seimlerde verilen oylar sonucunda, kimlerin ynetime gelecei
belirlenmektedir. rnein, Avrupada evreci toplumsal hareketlerin byk taraftar kitlesine
ulamas, Yeiller Partisini birok lkede nemli bir demokratik ve parlamenter g hline
getirmitir. Baz hareketler elit gruplara dayansa da dier elit gruplara kar mcadelelerinde
stnlk elde etmek iin de halk desteine ihtiyalar vardr. ster elit tabanl hareketler olsun
isterse halk tabanl hareketler olsun birok hareket genel toplumun isteklerini dile
getirdiklerine inandrmak iin demokratik ve halk sylemler kullanmaya almaktadrlar.
Demokratik bir siyasi sistemde, toplumsal hareketler kamuoyunu etkilemek ve elit

gruplarn desteini kazanmak iin de kaynaklara ihtiya duyarlar. Bu kaynaklar insan emei,
zaman, para, aralar, rgtlenme becerileri, duygu havuzu ve kltrden oluur. Bu kaynaklar
toplumsal hareket faaliyetlerinin her aamasnda baka bir neme sahiptir. rnein, seimlere
katlan kk apl radikal bir parti maddi kaynaklar bulamaynca propagandann byk
ksmn gnll emei ile yaptrrken, daha geni tabanl hareketler ayn ileri cret karl
dardan elemanlara yaptrmaktadr. Toplumsal hareketin faaliyet dzeyleri aamada
kavramlatrlabilir: (1) harekete geme, (2) srdrme ve (3) amaca ulama. Demokratik
toplum asndan harekete geme aamas kritik bir aamadr. Bu aamada kritik bir gurubu
hareketi balatmaya ikna etmekte baarl olan gruplarn topluma ulama imknlar vardr ama
daha ilk aamada ciddi sorunlar yaayan guruplarn bu imknlar daha azdr. Hareketin
srdrlmesi srecinde sonu geciktike kaynak toplama daha da zorlamaktadr. Bu yzden,
kaynaklarn toplanmas ve onlarn etkin biimde kullanlmas ihtiyac yznden modern
toplumda sosyal hareketlerde ideolog liderlerin yerini giderek uzmanlar almaya balamtr.
Kaynak Mobilizasyonu Yaklamnn temel eksiklikleri oka tartlmtr.

Eletirilerden birisi kaynak kavramnn ok deiik anlamlarda ve geni kullanlddr.
Jaspern dedii gibi her eyi aklayan bir kavramsal snger olarak kullanlmtr. Dier bir
eksik de kltrel (ya da yorumsal) boyutun ihmal edilmesidir. Kaynak Mobilizasyonu yakn
zamanlara kadar maddi kaynaklar dikkate alm ve kltrel kaynaklarn da olabileceini
yakn zamana kadar gz ard etmitir. Toplumsal hareketlerde sylem yaklamnn ortaya
kmas ve Kaynak Mobilizasyonu yaklamna gre ok farkl bir yaklam nermesi bu
sorunu net olarak ortaya koymutur. Kaynak Mobilizasyonu Teorisi da kltrel ve anlamsal
boyutun nemini kabul etmek zorunda kalmtr. Ancak Kaynak Mobilizasyonu perspektifinin
yorumsal boyutu ele al hl sorunsuz deildir nk biraz indirgemeci biimde kltrel
kaynaklar maddi kaynaklar gibi ele almlardr. Bu bak mekanik ve ar bilisel diye
eletirilmitir. Dier bir eksiklik de Kaynak Mobilizasyonunun kulland ekliyle maliyet ve
kr kavramlar arasnda net bir ayrmn olmaydr. Bunun iki boyutundan sz edilebilir.
Birincisi, elde edilen yarar her zaman maddi deildir. eref, gurur ve zdeleme gibi
sembolik olgular da bir yarar olarak grlebilir. Dier taraftan ayn ekilde hareketlere katlan
kiiler arasnda bunlarn yarar ayn derecede grlmeyebilir. Bir katlmc iin bir eyleme
katlmn getirecei sonu garanti olmasa da bir ahlaki sorumluluu yerine getirmenin verdii
76

tatmin duygusu anlamna gelirken dier bir katlmc iin alnacak sonucun kendisine
yararndan daha ok eyleme katlmn onuru veya gururu daha nemli olabilir. Dolaysyla
maliyet-fayda ve kr-zarar kavramlar sosyal olaylarda o kadar net olmayabilir.
Bedava kullanma mantnn her zaman geerli olmayabilecei de ortaya konmutur.

Sonucun garanti olmad durumlarda bir grup insann katlacann dnlmesi dierlerinin
katlmamasna deil katlmna da yol aabilecei tespit edilmitir. Dier taraftan Pamela
Oliver da beleilik sorununu sorgulayarak yerel mahalle hareketini inceleyen yazsnda
Kaynak Mobilizasyonunun varsaym olan bakalar yapyorsa benim yapmama gerek yok
anlamndaki beleilik varsaymnn tersine yerel katlmclarn mahalle sorunlarna zm
arayan faaliyetlere katlrken ben yapmazsam, kimse yapmaz diye dndklerini tespit
etmitir. Dolaysyla, sosyal olaylarda maliyet-kr hesaplar olsa da bunlar kltrel olarak
deiik biimlerde alglanabilmektedir.
77

Uygulamalar
Kapitalist sanayi toplumu ve sosyalist toplumu toplumsal hareketler balamnda

karlatrnz.
78

Uygulama Sorular
1) Le Bon'un kitle davran kuram ile kaynak mobilizasyonu yaklamn

karlatrnz.
2) Toplumsal hareketlerin kullanabilecei kaynaklardan balcalarn yazarak genel

hatlaryla aklaynz.
3) Kaynak mobilizasyonu kuramna yneltilen temel eletiriler nelerdir? Aklaynz.
79

Bu blmde toplumsal hareketleri aklamak iin gelitirilen Kaynak Mobilizasyonu

kuramn ayrntl biimde inceledik. Bu balamda toplumsal hareketlerin kaynak olarak
kulland deerlerin neler olduu zerinde durduk ve Kaynak Mobilizasyonu Teorisine
yneltilen balca eletirileri rendik.
80

Blm Sorular
1) nsanlarn toplumsal hareketlere katlmasn salamak o kadar kolay olmad gibi

katlanlarn hareketi srdrmesi de o kadar kolay deildir. stenen deiimin gereklemesi
iin uzun soluklu ve etkin alma gerekmektedir. Bu srete hareketin devam ettirilebilmesi
iin hangisinin yaplmas gerekir?
a) Yeni hedefler ve gerekeler ortaya konulmas
b) Hareketin hedefe vardnn aklanmas
c) Hareketin hedeflerinden vazgemesi
d) Hedeflerin ve gerekelerin harekete muhalif olanlarn istedii dzeyde

tanmlanmas
2) Hangisi toplumsal hareket rgtlerinin otoritelerle ilikisinin muhtevas asndan

en nemli unsurdur?
a) Yayn organlarnn bulunmas
b) Sistemin toplumsal hareketlere ilikin hukuki kaideleri
c) iddete meyledilmemesi
d) Hareketin hedefe yaklamas
3) Bireylerin kamusal yararn maliyetini demeye yanamayacan savunan

sosyolog aadakilerden hangisidir?
a) Geoffrey
b) Olson
c) le Bon
d) Park
4) Toplumsal hareketin baarl olmasnn uzmanlama, i blm ve

kurumsallamaya bal oldu toplum aadakilerden hangisidir?
a) Komnist toplum
b) Sanayi toplumu
c) Feodal toplum
d) Az gelimi lkeler
81

6. YEN TOPLUMSAL HAREKETLER PERSPEKTF
82

6.1. Genel Hatlaryla Yeni Toplumsal Hareketler
6.2. Kimlik
6.3. Kadn Hareketi
6.4. evre Hareketi
6.5. Sylem ve Toplumsal Hareketler
6.6. Moral Panik
83

1) Kadn hareketlerine katlanlarn tamam sizce feminist midir?
84

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Yeni Toplumsal Hareketler

perspektifine ilikin malumat
edinilmesi
Kimlik kavramnn
sosyolojik adan deeri
Kadn hareketlerinin
toplumsal hareketler
asndan konumunun
renilmesi
Syle Analizi yaklamnn

toplumsal hareketler
balamnda ele alnmas

85

Anahtar Kavramlar
Eitlik
erme
Sosyal adalet
Kimlik
Cinsel gruplar
na edilme
Kurgulanma
86

6.1. Genel Hatlaryla Yeni Toplumsal Hareketler
ok nemli katklar olsa da bu yaklam btncl bir ekol oluturamamtr. Bu

yaklamn nclerinden birisi olan Alain Touraine, merkezi atma kavramn ortaya
atarak sanayi sonras toplumlarda snf atmasnn yerini baka atmalarn (kimlik
atmalarnn) almaya baladn savunmutur. Touraine toplumsal hareketleri, yaam tarz
mcadeleleri olarak tanmlamaktadr. Yeni Toplumsal Hareket kuramclar daha nce
toplumsal hareket literatrnde hkim yaklam olan Kaynak Mobilizasyonunu toplumsal
hareket faaliyetlerinde ve kolektif eylemlerdeki roln ihmal ettii iin ok eletirmilerdir.
Touraine sanayi-sonras toplumlarda ortaya kan Yeni Toplumsal Hareketler ile

gelimekte olan toplumlardaki sosyoekonomik gruplar arasnda net bir ayrm yapmaktadr.
Feminist, gay ve lezbiyen hareket ve yeiller gibi toplumsal hareketler, kolektif eylemleri
asndan nceki hareketlerden farkldr. Bu hareketlerin kendi kltrleri daha ok duygulara
dayanyordu ve dolaysyla rasyonel brokratik devlet tiplerine karydlar. Ama byk
lde dorudan devletle mcadele ile deil kendi yaam tarzlarn gerekletirmek ve hatta
yaygnlatrmak temel hedefleridir. Yeni ve farkl deerler, farkl yaam tarzlar ve kolektif
kimlik ina etmeye alyorlard. Onlara yeni toplumsal hareket denilmitir nk onlar
eski Marksist, dinsel, liberal veya muhafazakr hareketlerden birka ynden ok farkldr: (1)
i dinamikler, (2) kendisini ifade eden ve rasyonel olmayan eylemler ve (3) toplu kimlikleri
sz konusudur. Dier bir tanmlama ise, hepsi kimlik temelli kolektif eylemleriyle Yeni
Toplumsal Hareketlerin nceki hareketlerden farkl olan temel baz zelliklerini ortaya
koymulardr: (1) yeni kimlikler etrafnda rgtlenme, (2) bireysel ifadeyi (aklamay) bir
hareket faaliyeti olarak benimseme ve (3) kiisel konularn tartlmasnn da hareket faaliyeti
olarak grlmesi.
Yeni Toplumsal Hareket Yaklam, makro dzeyde ada toplumsal hareketler ile
genel ekonomik yap arasndaki ilikiye ve kltrn rolne younlarken, mikro dzeyde
toplumsal hareketlerde ortaya kan kimlik konular ve kiisel davran ile ilgilenmektedir. Bu
anlay baz yeni fikirleri de ortaya atmtr. Bunlarn en nemlisi, Yeni Toplumsal Hareketler
sanayi-sonras ekonomiye geiin bir sonucudur ve dolaysyla bu hareketler sanayi toplumu
hareketlerinden farkl olarak kendisine has zellikler gstermektedii dncesidir. Yeni
toplumsal hareketlerin genel olarak kresel karakteri n plana kmaktadr nk bu tr
hareketlerin hemen hepsi lke snrlarn ap kresel balantlar, yelikler ve faaliyet alan
olarak da lke snrlarnn tesinde eylemler ve faaliyetler yapmaktadrlar. letiim imknlar
ve ulamn gelimesi ile de snrtesi balantlar giderek glenmektedir. Kadn Hareketi ve
evre Hareketi gibi birok yeni toplumsal hareketlerin gndemi ve faaliyetleri kresel lekte
ortaya kmaktadr.
Yeni toplumsal hareketler kendi kiisel karlar veya ii snfnn karlar gibi maddi
kazanlar urunda faaliyet gstermek yerine, genel kamunun/halkn yarar, tketici veya
marjinal gruplarn, kadn ve genlerin haklar gibi konular savunurlar. Dolaysyla, bu
harekete katlanlar kiisel veya rgtsel olarak kendi karlarnn peinde olmadan
bakalarnn karlarn savunmay hedef edinmi olabilirler. Ayrca, bu tr hareket rgtleri
87

bireysel ifadeleri ve cinsellik gibi kiisel sorunlarn tartlmasn toplumsal hareket faaliyeti
olarak grmlerdir. Bu yeni hareketler, genellikle yeni orta snfn yelerinden
olumaktadr.
Yeni toplumsal hareketler iki tr olarak dnlmtr: (a) daha geni bir topluluk iin
balayc hedefler koymaya alan ve meru aktr olarak grlmek isteyen sosyopolitik
hareketler ve (b) daha geni bir topluluk iin balayc hedefler koymaya almayan
(mnferit) ancak meru aktr olarak grlmek isteyen sosyokltrel hareketler. Bu hareketler
esas itibaryla grup olarak hareket eden sosyoekonomik gruplar deil fakat verili (ascriptive)
kolektiviteler adna hareket eden gruplardr, srf ekonomik konularla ilgilenmezler, zerklik
ve kimlik tanmlamasn temel deer olarak savunurlar ve kendi aralarnda byk lde
samimiyet ve doallk isterler ve eitlik, ierme (inclusivity), sosyal adalet ve radikal
demokrasi gibi fikirleri savunurlar. Ayrca, yeni toplumsal hareketler yaam alanlarna devlet
ve/veya hkim gruplar tarafndan mdahale edilmesine kar karak yaam alanlarnn
zerklemesini savunmaktadrlar. Hedefleri arasndan kendi kimliklerinin normal ve meru
bir kimlik olarak tannmasn salamaktr.
Yeni toplumsal hareketler devleti ele geirmek yerine onu rahatsz etmeye ve yerel
eylemlerle etkilemeye alrlar. Bu hareketler sivil toplumu gelitirip devletin roln
azaltmaya alan bilinli olarak yerel, ademimerkeziyeti ve anti brokratik hareketlerdir.
Temel kayglar devletten menfaat salamak deildir ama yine de birok konuda devlet
otoritesiyle kar karya gelebilmektedirler. Ayrca, nkleer santraller ina edilmesine, sava
fzeleri kurulmasna kar karlar ve ehir planlarn yenilemeye alan uzman ve
teknokratlarn rollerini sarsmaya almaktadrlar.
dinamikler asndan bu hareketler konsensse ve duygusal balar tarafndan

oluturulan kolektif kimlie dayanr. Kendi aralarnda yaam tarz etrafnda samimiyet ve
gr birliine nem verirler. Yaptklar eylemler dorudan stratejik bir hedefi
gerekletirmeyi amalamaz fakat kendilerinin kim olduklarn aklamak iin ifadeci
(expressive) bir rol oynar. Kendi farkl kimlikleriyle toplumda yksek bir stat edinmek ve
kabul grmek isterler. Bu yzden, Yeni Toplumsal Hareketlere katlmn kendisi bir ama
hline gelmitir. Epstein'in sz ettii gibi, onlarn eylemleri bizzat hareket iinde konsenss
yoluyla ve toplumda kitlesel sivil itaatsizlik yntemleriyle eitliki bir topluluk kurmay
amalamtr. Dier taraftan, btn kararlarda konsenss aranmas ve bireysel farkllklarn
gz ard edilmesi, her azdan bir ses kmasna yol at iin bu hareketlerin uzun mrl
olmasna da engel olmaktadr. nerdikleri kltr tr, ekolojik dengeye nem veren, iddet
kart ve eitliki bir toplum kurmay hedefler. Bu anlamda Yeni Toplumsal Hareketler
hkim toplumsal ve siyasal kltr sarsacak bir kltrel devrim istiyorlar denebilir. Fikirler
ve deerler olarak ve de eylem trleri olarak kltr bu hareketlerin hem amac hem de arac
olmutur nk bu hareketler modern toplumda kendi tannm kimlikleriyle yaamak
istemektedirler. Ayrca, bu gerekler de kendi duygularn ve varlk nedenlerini aklamak
iin kullandklar stratejileri belirlemektedir.
88

Yeni toplumsal hareketler, genel olarak bir btn hareketmi gibi alglanm ve nemli
unsurlar paylaan bir hareket grubu olarak dnlmtr. Bunlar arasnda ba eken en
nemli hareketin evre Hareketi olduu dnlm ve dier btn yeni hareketleri bir araya
getirebilecek bir emsiye olabilecei fikri baz kuramclar tarafndan n plana karlmtr.
Melucci de kltrle ilgili olarak yeni toplumsal hareket teorisyenlerinden birisi olarak, (1)
aktrlerin ortak ynleri ve kimlikleri, hedefleri ve anlaylar, (2) ayn deer zerinde
mcadele eden rakiplerle mcadele ve (3) sosyal sistemin tolerans snrlarn aan ve deiime
zorlayan eylemlerin nemini vurgulamtr.
Yeni toplumsal hareketlerin amalar maddi kazanmlar deil, kltrel zerklik, yaam
alan ve daha iyi evre gibi daha ok manevi (simgesel) kazanmlardr. Yeni toplumsal
hareketlerin motoru ise, ii snf veya ii yanls solcu aydnlar deil, kltrel olarak
yeniliki ve zgrlk yeni orta snftr ve kadn erkek eitlii ve otoriter rejim kartl gibi
bilinli kltrel tercihlere sahip olan farkl gnll rgtlerin oluturduu sivil toplum
rgtleri bu hareketlerin tabann oluturmaktadr. Yntem asndan bakldnda, Yeni
Toplumsal Hareketler devrimci veya reformcu yntemlerle gc ellerine geirmeyi deil,
bilinli bireylerden oluan sivil toplumun kamuoyundaki kltrel etkisini artrmak ve resmi
yollarn dnda protesto yoluyla ekonomik, kltrel ve siyasal kurumlardaki karar alma
srelerini etkilemektir.
Yeni toplumsal hareketlerin ortaya k sanayi-sonras toplumda snf, din ve aile

balarnn zayflamas dolaysyla yeni kimliklerin n plana kmasna balanmtr. Modern
bat toplumlarnda topluluk balarnn azalmas ve bireyselliin arlk kazanmas dolaysyla
bu tr hareketler belirli kimlik ve sosyal dayanma ilevi kazanmaya balamtr. Devletin ve
piyasann zel alan igal etmesi, toplumda hkim olan kltrel kodlarndan pek dile
getirilmeyen unsurlarn aa karan yeni sosyal gruplar ve eylemler ortaya karr. Yeni
toplumsal hareketler hkim kltrel normlar eletirirken, sosyal ilikileri
demokratikletirmeye alrlar.
Son yllarda Yeni Toplumsal Hareketlerle eski beklentilere zt ynde bir gelime
grlmeye baland. Artk daha kalc ve etkili olmaya balayan bu hareketler giderek daha
fazla kurumsallamaya baladlar, evre konularnn savunucusu olarak kapitalist sistem
tarafndan daha fazla kabul grmeye ve hatta benimsenmeye baladlar. Bu dorultuda
Trkiyedeki Yeni Toplumsal Hareketler olarak grlebilecek Feminist ve Alevi hareketlerin
etkinliinin artmasna bal olarak bu hareketler hem kamuoyunda hem de medya ve elitler
tarafndan daha fazla kabul grmeye balamtr. Ayrca, Yeni Toplumsal Hareket teorisi,
byk lde sol-eilimli hareketleri ele ald ve sac ve muhafazakr hareketleri ihmal
ettii iin eletirilmitir. zellikle dinsel ve milliyeti hareketler de benzer sosyolojik
zellikler gsterdii hlde pek gndeme getirilmemitir.
Postmodern hareketler modernlik ncesi (geleneksel) baz toplumsal zelliklerin

yeniden canlandrlmasn savunarak, dinin ve gelenein Aydnlanmac liberaller ve
sosyalistlerin dndnden ok daha gl olduunu savundular. Bu postmodernist
hareketler arasnda Hristiyan ve Mslman hareketler olduu gibi Budist ve Konfyan dini
89

hareketler de bulunmaktadr. Postmodern hareketler arasnda rasyonel kar mant

gzetmeyip onun yerine yaam tarz anlayn ne karan Yeni Sosyal Hareketler de vardr.
Bu harekelerin ortaya kmasn hazrlayan faktrler arasnda, ekonomide sanayi-sonras
dnmler, piyasalarn kresellemesi, merkez sanayilemi lkelerde ii snfnn azalmas
ve modern kltr ve yaam tarzlarnn sorgulanmas gibi olgular gsterilmektedir.
6.2. Kimlik
Kiilerin kendilerini nasl tanmladklar sosyal ilikilerinde ve toplumdaki

konumlarn etkileyen nemli faktrlerden biridir. Bir kii ayn anda cinsiyet, millet, snf,
din, rk, dil ve meslek gibi birok kimlie sahiptir. Kimlik derken tek bir kimlikten sz etmek
yerine hangi kimliin belirleyici ve hkim duruma geldiini kastedilmektedir. Kiinin sosyal
hayatnda bunlar arasndan belli bir kimliini ne karmas kimliklerin toplumsal olarak
kurgulandn gstermektedir. rnein, bir kadn vatanda cinsiyet, snf, din-mezhep ve
millet kimliklerinden birisini n plana kararak belirli bir hareket faaliyetine katlabilir.
Kiisel kimlik ile toplumsal hareket kimlii arasnda balant kurmak hareketler iin
olduka nemli faaliyettir. nk kimlik oluum sreci, hareketlerin geni eylem ve faaliyet
dinamiklerini derinden etkilemektedir. Ancak, Yeni Toplumsal Hareketler Yaklam kiisel
kimlik ile kolektif kimlik arasndaki ayrma pek fazla nem vermezler. Kiisel kimlik ve
toplumsal hareketler arasndaki ilikilerde yalnzca kimliin benimsenmesi yeterli grlmez,
bunun anlaml ve etkili olabilmesi iin bu kimliin gerektirdii faaliyetlere katlm ve
kimliin kamuoyunda aklamas gerekmektedir.
Dier taraftan, kimlik oluumu ve harekete katlm birbirini otomatik olarak izleyen
sreler deildir. Dier bir deyile bir kiinin toplumsal harekete paralel kimlie sahip olmas
katlm garanti etmedii gibi, katlm da kimlie bal deildir. Kimlik ou zaman bir
hareket faaliyetine katldktan sonra pekiir ve glenir nk protesto ve dier hareket
faaliyetleri bir anlamda eylemlere katlanlarn kimliklerinin teyit edilmesi ilevini de
grmektedir. Hem devletin tutumunun, hem harekete katlmclarn yaadklar youn
eylemcilik deneyiminin ve maduriyet sylemlerinin kimlik oluumunda etkili olduu
savunulmutur.
Yirminci yzyln sonlarnda ortaya kan iki nemli gelime (piyasalarn

kresellemesi ve devlet ilevlerinin daralmas) zellikle Bat toplumlarnn yapsnda ve
sosyal ilikilerinde nemli deiimlere yol amtr. Bu gelimeler yerel kimliklerin snr tesi
kimliklerle kesimesini kolaylatrd iin kimlik oluumu daha karmak ve daha az belirgin
srelerle ortaya kmaya balamtr. Yeni toplumsal hareketler de bu srete byk lde
kimlik faaliyeti olarak ortaya kmaktadr nk ister bireysel olarak isterse kolektif olsun
insanlar kendilerine ve bakalarna anlam vermeye almaktadrlar. nternet ve iletiim
aralarnn yaygnlamas dolaysyla, eylemciler arasndaki kresel balarn artmas ve
uluslararas aktrlerin daha ilikili hle gelmesi de uluslararas kimlik oluumuna katkda
bulunmaktadr. Ancak bu otomatik bir sre olarak grlmemelidir nk benzer temaslar
bazen tam aksi ynde ulusal kimliklerin pekimesine de yardmc olabilmektedir. Bir
90

anlamda, Yeni Toplumsal Hareketler nternet teknolojisini kapitalizme ve liberalizme kar

kullanmaktadrlar.
Kimlik politikalar farkl ilevleri asndan deerlendirmeye alnmtr. Baz

durumlarda kimlik politikalar modernlik ncesi kimliklerin (dinsel kimlik gibi)
canlandrlmas ynnde abalamaktadr. Bu anlamda kimlik politikas modern liberal-
demokratik ve snf kimliklerinin reddi anlamna gelmektedir. Bazen de tam aksi ynde
kimliklerin (gay ve lezbiyen kimlik gibi) liberal-demokratik sistemde kabul grmesini ve
meru bir kimlik olarak vatandalk ve sivil haklar balamnda katlmn gereini savunurlar.
Dier baz durumlarda da kimlik politikalar ulusal ve kresel piyasa ekonomilerinin
ekonomik deiimlerin sarsntsna kar, etnik gruplar, kandnlar, sakatlar gibi gruplara bir
snak grevi stlenmektedir. Korporatizm diye de adlandrlan bu ilev sayesinde
toplumdaki dezavantajl gruplar, eitim, i bulma ve devlet ihalelerinde pozitif ayrmclk elde
edebilmektedir.
6.3. Kadn Hareketi
Yeni toplumsal hareketlerin dnya apnda en etkililerinden birisi kadn hareketidir.

Feminizmi de kapsamakla beraber kadn hareketine katlanlarn hepsi feminist deildir.
Feminizm kadnlarn erkeklere bal ve aa konumda olmasn reddetme ve deitirme
hedefini benimseyen ideoloji olarak tanmlanabilirken, Kadn Hareketi ise kadnlarn
toplumdaki durumlarnn dzeltilmesini hedefleyen daha genel abalar ifade eder. Yeni
toplumsal hareketlere hedef ve yntem olarak benzemesine ramen aslnda dnya zerindeki
en eski hareketlerden biridir ve ortaya k ii hareketleri kadar geriye, 1800lerin bana
gider. Ancak yine de yeni kadn hareketi yeni sivil haklar hareketinin bir paras olarak
domu ve onlarla hem ortak yelere sahip olmu hem de ortak amalar iin faaliyet
gstermitir.
Temel olarak toplumda cinsiyete dayal bir hiyerari olumasndan ve burada

erkeklerin daha gl ve avantajl olmasndan ikyeti olarak bu eitsizlikleri azaltmak ve
kaldrmak amacyla faaliyet gstermilerdir. Radikallerden liberallere birok versiyonu
bulunan bu hareket Bat lkeleri kadar Dou ve Gney lkelerinde de ok aktiftir. Cinsiyet ile
ilgili hareketler Batda biimde ortaya kmtr: (a) ekonomik olarak orta ve st snflara
ait, kaynak ve frsat asndan avantajl gruplarn oluturduu toplumdaki cinsiyet
hiyerarisini reddeden Feminist Hareket, (b) toplumdaki cinsiyet hiyerarisine dorudan kar
kmadan kadnlarn durumlarn dzeltmeyi amalayan Kadn Hareketi ve (c) liberal ve
radikal akmlardan oluan ve cinsiyet konusunda hkim ahlak anlay reddeden Cinsel Tercih
Hareketleri. Bu gruplar bazen birbirine ok zt biimlerde hareket etseler de ok yaygn ve
etkili olmalar ve genel olarak kadnlarn toplum iindeki durumlarnn dzeltilmesini
amaladklar iin btn bir hareket olarak grlmelidirler. Genel olarak alndnda Kadn
Hareketi oy kullanma hakk, evlilikte kimlik ve mlkiyetin srdrlmesi ve alma
ortamnda eit cret ve adil muamele taleplerini dile getirmilerdir.
Alain Touraine kadn hareketini iki temel eksende faaliyet gsteren gruplar olarak
grmtr. Touraine'e gre Kadn Hareketi toplumdaki her trl ayrmcln ortadan
91

kaldrmak ve bu sayede mmkn olan her durumda cinsiyete atfta bulunulmasn ortadan
kaldrmak isteyenler ile tam aksi ynde kadns kiilik ve kltr hayatn her yannda
vurgulamaya alanlar olarak iki gruba ayrlmaktadr. Hareket iindeki ideolojik arlk,
hedefler ve yntemler asndan gzlenen byk farllk ve deikenlik ok farkl
versiyonlarn ortaya kmasna yol amtr. Bir yanda, erkeklerle anlamay ve zm
imknlarn reddeden ve daha ok Marksizmden etkilenen Radikal Feministler bulunduu
gibi, dini gruplarn iinde de kadnlarn durumlarnn dzeltilmesini savunan Hristiyan ve
Mslman Feministler bulunmakta ve dier guruplarla nemli bir ekime iine
girmektedirler. Radikal Feministlerin varsaym, ataerkil g hiyerarisini destekledii
gerekesiyle din gibi geleneksel retilerin reddedilmesine dayanrken, Hristiyan ve
Mslman Feministler ya cinsiyet hiyerarisinin dinin znde bulunmadn ya da kk
uygulamalar ile bu durumun dzeltilebileceini ve cinsiyet asndan dinin reddedilmesine
gerek olmadn savunurlar.
Kadn hareketi iindeki eitliliin bazen rk ve din temelinde politikalardan etkilenip

dier kadn kategorilerini dlayc biimler kazand da olmutur. rnein, kadnlarn oy
kullanmasn destekleyen Amerikadaki The League of Women Woters (Kadn Semen
Birlii) zenci kadnlarn kendi hareketlerine katlmna izin vermemi ve bu da benzer bir
hareketin zenci kadnlar arasnda kurulmasna yol amtr. Kadn hareketi faaliyetlerini
sorunsuz biimde srdremez. Bu hareketler etnik ve snflar arasnda dalm bir destek
tabanna dayanmalarnn yannda ayn zamanda gl ve rgtl rakip gruplar ve hareketlerin
muhalefeti ile de karlarlar. Bu hareketin birok alanda etkileri grlmeye balamtr.
Sylem baznda erkek egemenlii artran kelime ve kavramlara getirdikleri eletiriler hem
birok dilde hem de Trkede cinsiyet asndan ntr kavramlarn yaygnlamasna yol
amtr. rnein, szc anlamnda kullanlan ve szc-adam (spokesman) kavranmdaki
adam kelimesi yerini kii (person) kelimesine brakarak szc-insan (spokes-person)
kelimesi yaygnlamaya balamtr. Trke iinde ayn durum ortaya kmaya balam,
bilim adam yerine bilim insan daha ok kullanlr olmutur. Bu duyarlln anlatmak
istedii ey baz alanlarn yalnzca erkeklerin hkim olduu alanlar olmad kadnlarn da eit
biimde girebilecekleri alanlar olmalar gereidir.
6.4. evre Hareketi
evre hareketi dnya zerinde deien doal artlarn daha ktye gittiine inanarak
bu alanlarda iyiletirme iin bir eyler yaplmas gerektii dncesinden hareket etmektedir.
Bu hareket homojen bir yapya sahip deildir, hareket iindeki gruplar hem ama, ideoloji ve
dnya gr asndan hem de bavurduklar taktik ve stratejiler asndan nemli farkllklar
grlmektedir. Bir ksm daha pragmatik ve reformcu yaklam benimserken bazlar ok
daha radikal bir tutumla evreye zararl olabilecek pek ok eyi toptan reddederler.
Yeryznde topran kirlenmesi ve azalmas, bitki ve hayvan trlerinin tkenmesi gibi snr
tesi boyutu olan konularla ilgilenilmektedir. evre Hareketi eitli faaliyetleriyle nemli
sonular almaya balamtr. Bu hareketin etkisiyle evre konularnda bilinlenme giderek
dafa fazla nem kazanmaya balam ve birok lke kamuoyunda evreye duyarllk artmtr.
evre Hareketinde iki temel yaklam ortaya kmaktadr. Birincisi, harekete katlanlarn
92

veya evre sorunlarndan zarar grenlerin yararlarna ynelik faaliyet gsteren insan-merkezli
eilimdir ve bu adan aklcdr. kincisi ise doay insanlarn yaamn iyiletirmek iin deil
de kendi bana bir deer olarak savunan evre-merkezli eilimdir ve duygusall n plana
kar.
Faaliyet alanndaki eitlilik kadar rgtlenme biimi de lke iinde ve lkeler

arasnda eitlilik gstermektedir: Siyasi parti faaliyeti, lobicilik, dorudan eylem, yerel
protestolar ve yerel topluluklarda rgtlenerek gndemi etkilemeye almak. Avrupada
birok lkede baar salayan Yeiller Partisi evre hareketi adna nemli bir zemin
kazanmtr. Dier birok lkede parti faaliyet yapm olsunlar veya yapmasnlar, lobicilik
faaliyetleri de youn biimde yrtlmektedir. Bazen de evreye zarar verdii dnlen olay
ve eylemlere dorudan mdahale etmeyi de tercih etmektedirler. rnein, evreye zarar veren
atklarn engellenmesi veya temizlenmesi veya nleyecek eylemler yapmak biimlerinde
grlmektedir. Ayrca, nkleer santral inaatna kar yaplan gsteriler gibi protesto yntemi
de oka kullanlan yntemlerdendir. Trkiyede lobicilik ve protestolar ve dorudan
eylemler daha ok gzlenmektedir. Haberlerde ska duyduumuz, nkleer santral inaatna
ve siyanrle altn karlmasna engel olmak iin yaplan dorudan engelleme almalar gibi,
uluslararas alanda ahit olduumuz Japon balklarn balina avlamasna engel olmak iin
balklarla atmalar ve gzerghlarna karak engellemeleri dorudan eylemin ilgin
rnekleridir. Lobicilik ve dier taktikler de olduka sklkla uygulanmaktadr. Belli bir
lkedeki hareketler bir taktie younlamakla beraber birka taktii ayn anda uygulamaya
sokmaya almaktadrlar. Bu hareketler de kendi kar-hareketlerini dourmulardr nk
onlarn kar ktklar birok faaliyet, birok meslek ve kar grubunu ilgilendirmektedir.
6.5. Sylem ve Toplumsal Hareketler
Toplumsal hareketlerin deiim talepleri olduunu bilinmektedir. Bu deiimi

gerekletirmek ne hzl ne de kolay bir sretir. Bir deiimin gerekliliini hem topluma hem
de elit gruplara anlatmak kolay deildir. Bu anlatma srecine sylem gelitirme sreci denir
ki bazen daha ak bir tartma biiminde ya da diren ve bask fazla olduu zamanlarda
dzen bozucu hareketler ve iddete kadar varabilir. Ayrca, g dengeleri de toplumda her
sylemin ayn derece kabul grme ansn ortadan kaldrmaktadr. Hareketlerin toplumda
yepyeni bir anlay nermeleri de mmkndr ve bu durum ok nadir deildir. Toplumsal
hareketler potansiyel katlmclara tamamen yabanc ve ilgisiz fikirler neremezler.
talyan Marksist dnr Gramscinin ortaya att hegemonya kavram, toplumdaki

sylemlerin hkim ekonomik snflarn kar dorultusunda gelitiini ve ynetilen snflarn
bunu kabullendiini ve buna aydnlarn ve medyann desteki veya kart olabileceini ifade
etmitir. Foucault post-yapsalc kuram ve feminizm de g ve sylem ilikisinin toplumsal
kontrole hizmet ettiini ve hkim snflarn yararna altn ortaya koyarak her trl
sylemin toplumda eit ansa sahip olmadn ve ilikiler gibi sylemlerde de toplumsal g
ilikilerinin ilediini ortaya koymutur. Foucaultya gre g yalnzca devlet ve siyasetle
ilgili deildir, ayn zamanda toplumsal ilikilere ve sylemlere de yansmtr. Ayn zamanda,
g ile diren arasnda karlkl ve ou zaman kanlmaz bir iliki vardr. Bir rejimin
93

yklmas otomatik olarak oradaki g dengelerinin toptan deitii anlamna gelmez nk

g ilikileri dier kurumlara ve sylemlere de yansmaktadr. Foucault ve Gramcsi liberal
devletin sivil toplumdaki atmay deitirip birok uygulama ve syleme yayd grn
paylamaktadrlar.
Toplumsal naclk Perspektifi, sosyal gerekliin srekli olmayp her zaman insanlar
tarafndan kurgulandn varsaymaktadr. Benzer dorultuda toplumsal gerekliin kiilere
gre deitiini ve srekli yeniden yorumlandn savunmaktadr. Ayn ekilde insanlarn
karlat konular, sorunlar ve paylatklar inanlar ve kimlikler de ayn ekilde yeniden
yorumlamaya aktr. Berger ve Luckmannn The Social Construction of Reality (Gerekliin
Toplumsal nas) isimli kitab 1966da yaynlandnda yeterince ilgi uyandrmam ve
sosyolojik analizlere pek fazla yansmamt. Ancak, toplumsal inaclk fikri zellikle
toplumsal sorunlar ve toplumsal hareketler literatrnde 1980lerde n plana kmaya balad.
Toplumsal sorunlar zerine yaplan aratrmalar, birok sorunun toplumda somut olarak
varlndan daha ok baz kii ve kurumlar tarafndan sorun olarak tanmlanan eylerin dier
bazlar tarafndan sorun olarak grlmediini tespit etmilerdir. rnein, baz evreci
hareketler nkleer santrallerin yaplmasn sorun olarak grrken baz kesimler ve mesleki
rgtler de bu konunun sorun yaplmasn yanl bir ey olarak grrler.
Toplumsal hareket aratrmalarnda da toplumsal zlme, kitle psikolojisi ve kaynak

mobilizasyonu gibi yaklamlarn ardndan toplumsal inaclk anlay n plana kmaya
balamtr. Avrupada ortaya kan Yeni Toplumsal Hareketler perspektifinin paralelinde,
Amerikada Sylem Teorisi ortaya kmtr. Erwin Goffmannn (1974) ereve
kavramndan yola karak toplumsal hareketlerin kltrel ynn vurgulayan bu anlayta,
toplumsal hareketlerin gndem oluturmas, taraftar ve kaynak toplamas ve yelerin yaplan
faaliyet ve eylemlerin sonu vereceine ikna edebilmesi iin doru ve etkin sylem
gelitirmeye ihtiyac olacaktr gr savunulmaktadr. Snow ve arkadalar sylem (ereve)
kavramn, bireylerin geni dnyay ve hayat alanlarndaki olaylar tespit, tehis, alglama ve
anlamlandrmaya yarayan bir ema olarak tanmlamlardr.
Sylemler, bireylerin dnya grleri ile toplumsal hareketin grlerini birletirmek

iin gelitirilmektedir. Sylem yaklamnda kltr srekli yeniden yorumlanan ve kurgulanan
dinamik bir olgu olarak ele alnr, toplumsal hareketlerin, kar hareketlerin ve hatta devletin
aktif ve dinamik biimde kendi sylemlerini srekli olarak etkin biimde kltrel geler
ekillendirirler. Ancak bu anlay, daha nceki Kaynak Mobilizasyonu ve Siyasi Frsat Ortam
kuramlardaki gibi insanlarn ve toplumsal hareketlerin rasyonel aktrler olduklar ve her
zaman en krl seenei tercih ettikleri anlayndan yola kmaz. Aksine, bireyler ve gruplar
kltrel ortamn sunduu anlamsal aralarla bazen maddi yarar gzetmeden iinde
bulunduklar duruma aklama ve sorunlara zm getirmeye almaktadrlar. Bu yorumlar
zellikle sorunun nedenleri ve zmleri konusunda bireylerin ve gruplarn ok eitli
seenekler arasndan kimi ve neyi sorumlu grdkleri ve hangi zmleri nerdikleri iinde
bulunduklar maddi artlar kadar kltrel kodlar ve aralardan ve onu kullanan aktrlerin
kar ve inanlarndan etkilenmektedir. ster gerek, ister alglanm olsun baskc artlarda
frsatlarn yokluunda bile sylemler, yeleri ve takipileri eyleme ynlendirmektedir.
94

Benford ve Snow, hareketlerin gelitirdii sylemlerin temel zelliklerini yle

zetlemilerdir. Birincisi, hareketlerin toplumda neyi sorun olarak grdkleri ve suu
kime/neye ykledikleri nemlidir. rnein, eitim sorunlaryla ilgilenen bir toplumsal hareket
rgt sorumluluu rencide, ailede, okul ynetiminde veya brokratik yapda ve hatta
siyasi otoritede grebilir. Ancak burada sorumluluun en ok kime/nereye yklendii aranan
zmlerin yannda dier birok adan ok nemlidir ve gruplara gre deiiklik gsterir.
kincisi, sylemlerin esneklii/genilii ve katl/dar kapsamll sylemin toplumda hitap
ettii kesimin snrlarn etkileyecei gibi kabul grmesi ve etki alan oluturmas asndan da
nemlidir. ncs, sylemin ve hareketin ortaya kt kltrel ortam, etki ve kapsam
asndan nemli olmaktadr. rnein, Hristiyan kltryle yorulmu Amerikada slami
prensiplere dayal hareketler hem kabul grmede hem de gndem oluturmada kltrel
ortamn yabanc (ve hatta kart) olmas dolaysyla zorluklar yaamaktadr. Drdnc olarak,
ortaya atlan bir sylemin toplumun inanlar ve ihtiyalar asndan gl bir yank bulup
bulmad nemlidir. Dier bir ifade ile sylemlerin toplumdaki anlaylara ve ihtiyalara
karlk gelecek biimde kurgulanmas gerekmektedir.
6.6. Moral Panik
Moral panik kavram 1970lerde baz toplumsal sorunlarn nasl abartl korkulara yol
atn aklamak iin gelitirilmitir. Moral panikler (ahlak panikleri), medyada veya siyasi
alanlarda gerek tehdide gre ok daha fazla tepki olutuunu gsterirler ve toplumsal olarak
ina edilmi sosyal problemlerdir. Moral paniklerin baz somut temeli ve gerekesi olsa da
gerein ok zerinde bir korku ve tepki gsterilmesine yol amalar dikkat ekmektedir.
rnein, Trkiyede de misyonerlik, satanizm, kapka, trafik canavar ve irtica korkular
zaman zaman patlak vermekte ve bunlara ilginin gerektekine gre daha fazla deiiklik
gsterdii dnlebilir. Dier bir ifade ile bu sorunlarda gereklik olsa bile medyada kan
dnemsel tepkilere bakldnda baz dnemlerde bu sorunlarn ok ciddi boyutlara ulat
hlde dier zamanlarda nerdeyse kaybolduu izlenimine varlmaktadr. Ancak, toplumsal
sorunlarda medya ve siyasette tepkilerin bu kadar ksa srelerde azalp oalmas pek kolay
deildir.
Moral panikler konusunda daha nce kitap da yazan Goode ve Ben-Yahuda, toplumsal
sorunlarn ina edilme (kurgulanma) ynne vurgu yapmaktadrlar. Bir soruna verilen
tepkinin o sorununun arz ettii tehdit ile bazen hibir ilgisi olmayabileceini ve ciddi bir
tehdit olmad hlde bile sorun olarak grlen durumun toplumun baz kesimlerinde ciddi
korkular yaratabileceini vurgulamaktadrlar. Bu dnemler genelde ksa srse de toplumun
kltr ve siyasetinde nemli izler brakabilecekleri kabul edilmitir. Toplumsal sorunlarn
ina edilme (kurgulanma) boyutuna yle rnek verilebilir: Trkiyede trafik kazalar ok
yaygn ve terrden daha lmcl olduklar hlde bir toplumsal sorun olarak kamuoyunda
yeterince tartlmamaktadr. Daha az ciddi olduu hlde dier sorunlar daha fazla gndeme
gelebilmektedir.
Toplumda panik hline gelen korkular srdrme konusunda karlar olan ahlak
giriimcilerinin (moral entrepreneurs) oynad role de dikkat ekilir. 1930larn banda pek
95

kimsenin kullanmad ve hatta bilmedii marihuanann 1937ye kadar hemen btn

Amerikan eyaletlerinde yasaklanmas, Federal Narkotik Brosunun (Federal Bureau of
Narcotics FBN) ile medyann i birlii sonucunda gerekletii savunulmutur. Moral
panikler endie, dmanlk, konsenss, orantszlk ve deikenlik zellii gsterirler. Moral
paniklerde endie ve korku gereinden fazladr ve sorunun kayna olarak grlen gruplara
kar byk lde n yarglardan beslenen byk dmanlk duygusunu ortaya karr. Genel
toplumda veya belirli kesiminde sorunun ne olduu ve nerden kaynakland konusunda fikir
birlii olmas gerekir. Toplumun veya belirli kesimlerinin soruna gsterdii tepki tehdidin
boyutuna gre orantsz biimde fazladr. Moral panikler, srekli ve istikrarl biimde gelien
bir olgu olmaktan ok aniden patlayp snen bir yapya sahiptir ama tamamen hayali de
deildir.
Goode ve Ben-Yahudaya gre, moral panikleri aklayan teoriler temelde iki eksen
zerine aklamalarn temellendirirler: (a) deerler-karlar ekseni, (b) halk-elitler ekseni.
Dier bir ifade ile bu konuyu aklamaya alan kuramlar bu iki eksenin neresine oturduuna
gre bir snflandrma yaplmtr. Birinci eksen, ortaya kan paniklerin kltrel mi yoksa
maddi artlardan m doduunu anlatr. nanlar, ideoloji, deerler ve dnya grnn tehdit
altnda hissedilmesi birinci grubu anlatrken; maddi kaynaklar, g, ayrcalklar, i imknlar,
saygnlk ve uzmanlk alanlarnda gsterilen tepkiler de kar eksenini anlatr.
Tablo 1: Moral Paniklerin Gdleri ve Kkenleri Hakknda Teoriler
Gdler
Dzeyler Deerler/deoloji Maddi/Stat karlar
Elit 1 2
Orta 3 4
Halk 5 6
Tablo 1de grld gibi moral panikleri ortaya karan gdler ile hangi toplumsal
katman tarafndan ortaya atlp desteklendii konusu karmza alt farkl kategori
karmaktadr. Goode ve Ben-Yadudann sylediine gre, Hcre 1de elitlerin karlar
genelde maddi olarak dnldnden elitlerin tamamen ideolojik temelli byle bir tavr
taknabileceklerini dnmek imknsz deildir ama bu da mmkndr. Hcre 2de elitlerin
karlarnn kltr ve ideolojiye yansdn savunan klasik Marksist yaklamdr ki moral
paniklerin elit karlarndan doduu fikrini benimser. Hcre 3, ise orta snf inan ve
deerlerinin tehdit altnda hissedilmesini ve Hcre 4 ise orta snflarn maddi karlarna
dokunulmasndan moral paniklerin kt anlayna iaret eder. zellikle mesleki rgtlerin
karlarnn etkilenmesi olduka canl bir faaliyet alan oluturur. Orta snflarn
ulaabilecekleri kaynaklar ok eitlidir. st snflarla ilikili hareketlerin kaynaklar boldur,
96

ancak alt snf gruplarnn kullanacaklar kaynaklar olduka snrldr. Hcre 5 ve 6 halk
tabanl toplumsal kltrel/ideolojik ve maddi kardan doan tepkilerin etkisini vurgularlar.
97

Uygulamalar
Yaam tarzlar toplumsal hareketler sosyolojisinin bir konusu olabilir mi?
98

Uygulama Sorular
1) Yeni Toplumsal Hareketleri marksist, liberal vb. hareketlerden ayran zellikler

nelerdir?
2) Yeni Toplumsal Hareketler genel olarak ka grupta incelenebilir?
3) Kapitalizmin gelimesinin bir neticesi olarak deerlendirilebilecek kitle iletiimin

gelimesi ve yaygnlamas durumunu Yeni Toplumsal Hareketler balamnda ele alnz.
4) Bernford ve Snow'un Sylem Analizi yorumunu deerlendiriniz.
99

Bu blmde Yeni Toplumsal Hareketler perspektifini genel hatlaryla ele aldktan

sonra, kimlik, kadn hareketi, evre hareketi, sylem analizi, moral panik gibi Yeni Toplumsal
Hareketler kuramclar tarafndan dikkate alnan kavramlar rendik.
100

Blm Sorular
1) Hangisi Yeni Toplumsal Hareketler'in zelliklerinden deildir?
a) Yereldirler
b) Yeni kimlikler etrafnda rgtlenme
c) Bireysel ifadeyi (aklamay) bir hareket faaliyeti olarak benimseme
d) Kiisel konularn tartlmasnn da hareket faaliyeti olarak grlmesi
2) Hangisi Yeni Toplumsal Hareketler'in zelliklerinden deildir?
a) Yeni toplumsal hareketler devleti ele geirmek yerine onu rahatsz etmeye
alrlar
b) Temel kayg devletten menfaat salamak deildir
c) Yaam alanlarna devlet ve/veya hkim gruplar tarafndan mdahale edilmesine

kar karak yaam alanlarnn zerklemesini savunmaktadrlar
d) Bireylerin toplum nnde rollerini oynadklarn savunurlar
3) Hangisi Melucci'nin Yeni Toplumsal Hareketler asndan nemini vurgulad

konulardan birisi deildir?
a) Aktrlerin ortak ynleri ve kimlikleri, hedefleri ve anlaylar
b) Ayn deer zerinde mcadele eden rakiplerle mcadele
c) Devlet sisteminin yaps
d) Sosyal sistemin tolerans snrlarn aan ve deiime zorlayan eylemlerin nemi
4) Kimlikle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a) Bir kii ayn anda birden ok kimlie sahiptir.
b) Kimlik bir lokasyondaki herkes iin tektir.
c) Deitirilmesi mmkn deildir.
d) Yalnzca etnik ve dinsel balar kapsar.
101

5) Aadakilerden hangisi batda ortaya kan cinsiyetle ilgili toplumsal hareket

biimlerinden birisi deildir?
a) Ekonomik olarak orta ve st snflara ait, kaynak ve frsat asndan avantajl

gruplarn oluturduu toplumdaki cinsiyet hiyerarisini reddeden Feminist Hareket
b) Toplumdaki cinsiyet hiyerarisine dorudan kar kmadan kadnlarn

durumlarn dzeltmeyi amalayan Kadn Hareketi
c) Liberal ve radikal akmlardan oluan ve cinsiyet konusunda hkim ahlak

anlayn reddeden Cinsel Tercih Hareketleri
d) Kadn emeinin smrlmesine kar Dayanma Hareketi
6) - Kavram 1970lerde baz toplumsal sorunlarn nasl abartl korkulara yol atn
aklamak iin gelitirilmitir.
- Medyada veya siyasi alanlarda gerek tehdide gre ok daha fazla tepki olutuunu
gsterirler.
- Toplumsal olarak ina edilmi sosyal problemlerdir.
Yukarda baz zelliklerinden bahsedilen kavram aadakilerden hangisidir?
a) Grece mahrumiyet
b) Moral panik
c) Sylem analizi
d) Cinsel ynelim hareketleri
102

7. TOPLUMSAL HAREKETLER VE DEVLET
103

7.1. Devletin Toplumla likisi
7.2. Hareketlerin Ortaya kmas ve Devlet
7.3. Toplumsal Hareketler ve Siyasi Frsatlarn Yaps
7.4. Hareketlerin Bastrlmas
7.5. Kar Hareketler
104

1) Toplumsal hareketlerle karlatnda devlet aygt nasl tepki verir?
105

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Globalleme dneminde
devletin toplum asndan
konumunun analiz edilmesi
becerisinin geliimi
Toplumsal hareketlerin
devletle kurduu iliki
biimleri hakknda bilgi
Toplumsal hareketlerin ne tr
komplikasyonlar yarattnn
analiz edilmesi
106

Anahtar Kavramlar
Devlet
Sanayi sonras toplum
Globalleme
Otorite
Kar hareketler
Frsat
Zor
Bask
107

Giri
Bu blmde devletin toplumsal hareketlerle nasl bir iliki kurduu, nasl tepki
verdii, toplumsal hareketlerin yaratt yeni hareketler veya kar hareketlere nasl yaklat
konular zerinde durulacaktr.
108

7.1. Devletin Toplumla likisi
Toplumsal hareketler modern dnemde toplumsal deiimin nemli bir faktr

olmutur ve olmaya devam etmektedir. En genel anlamda toplumda belirli deiiklikleri
gerekletirmeye (veya onlara engel olmaya) alan oluumlar olarak tanmlanabilir. Fransz
devriminden balayarak, halkn kendi gelecei hakknda sz sahibi olma abalarnn veya bir
konuda deiik halk kesimleri arasnda farkl ynlerde toplumsal deiim abalarnn nemi
demokratikleme ile birlikte gnmzde de artarak devam etmektedir. Deiim hedefleri
toplum kesimlerinin konumuna gre bazen birbirleriyle zt olabildii gibi, deiikliin boyutu
ve ona ulamak iin kullanlacak yntemler konusunda da birbirinden farkllk gsterebilirler.
Bilgi a, postmodern durum, sanayi sonras dnem gibi adlar verilen ve hzl iletiim ve
ulamn biimlendirdii yeni kresel dnemde, hem globallemeyle ilikili faktrler
(okuluslu irketler vs.) hem de yerel glerin ve deiik kltrel, etnik ve aznlk gruplarnn
kamusal alanda kendilerine meru yer talep etmeleriyle balantl olarak, eski anlamda
devletlerin (ulus devlet) otoritesinin anmaya balad birok kuramc tarafndan dile
getirilmitir.
Ulus anlayna dayanan modern devlet, sanayilemeyle birlikte insanlarn hayatnda

nemli bir yer igal etmeye balamtr. Bir yandan ulus ve topraa dayal vatandalk
anlayn dier yandan ise modern toplumdaki ekonomik farkllamaya dayal i blmn
destekleyecek bir eitim sistemi hemen herkesin hayatn derinden etkilemitir. Bu ekonomik
farkllama ayn zamanda bir st snf ve alt snf ayrmasn derinletirmi ve bu derin
elikiler refah devleti gibi anlaylarla azaltlmaya allmtr. Ancak Marksn iaret
ettii gibi, bu elikilerin kendi iinde zm de yle kolay bir i deildir. Klasik anlamda
toplumsal hareketler daha ok kapitalist toplumlarda bir deere hkmedenler ile elinde
yeterince deer bulunmayanlar arasnda olmutur. Bu tr hareketler genelde ynetimdeki
ounluk ile baz imknlardan mahrum aznlk arasnda veya st snf ile alt snf arasndaki
mcadeleler biimde grlmtr. Sendikalar, ulusal zgrlk hareketleri, zenci hareketi gibi
oluumlar bu snfa girer. Bunlarn temel hedefi paylamdan pay almaktr. Bu tr hareketler
konusundaki geleneksel yaklam ve incelemeler byk lde ABDdeki sosyal bilimciler
tarafndan yaplmaktayd.
Paylamdan pay almak veya bir snfn karn savunmaktan daha ok, toplumun
genel yararn n plana karan, toplumun kltrn, belirli konulardaki anlayn ve baz
kltrel gruplarn toplumdaki konumunu iyiletirmeyi hedefleyen Yeni Toplumsal
Hareketler ise eski tr toplumsal hareketlerden farkl yeni bir yaklam da zorunlu klmtr.
Alaine Tourainein nclnde Avrupada ortaya kan bu kavramsallatrma Yeni
Toplumsal Hareketlerin yenilii hakknda nemli aklamalar getirmitir. evre Hareketi,
Kadn Hareketi, Bar Hareketi ve Nkleer Kart Hareket, Yeni Toplumsal Hareketlerin belli
bal rnekleridir. Daha ok mahrumiyet, kaynaklar ve frsatlar odakl bir yaklama sahip
olan geleneksel Amerikan yaklamnda da toplumsal hareketlerin ileyiinde ve baarsnda
yalnzca frsatlarn ve kaynaklarn yeterli derecede aklayc olamadn ama ayn zamanda
belki de daha nemli biimde kltrel boyutun ele alnmas gereini savunan yeni bir
109

alm olmutur. Bu alm hem reten ve tketen hem de toplumsal balam ve frsatlar
asndan dier baklar tamamlayan sylem analizi (frame analysis) yaklamdr.
lerleyen blmlerde globalleme ve yerelleme balamnda ulus devletin konumunu

deil, bir toplumsal deiim unsuru olarak toplumsal hareketlerin ileyi mekanizmasnda
devlet, elitler, kurumlar ve brokratlar gibi otoritelerin konumunu ve toplumsal hareketlerin
onlar etkileme abalar ve bu ilikilerin ekli hakkndaki literatr tantmak
hedeflenmektedir. Daha ok Batdaki literatr incelendii iin oradan rnekler ounluu
oluturmakla beraber, yeri geldike Trkiyedeki otoriteler ile toplumsal hareketlerin
ilikisine de yer verilmitir. nk toplumsal hareket faaliyetlerinin her aamas devlet
otoritesini dolayl ya da dorudan ilgilendirmektedir.
7.2. Hareketlerin Ortaya kmas ve Devlet
Toplumsal hareketlerin birok tanm yaplmtr ve her tanm bu olgunun bir veya
birka ynne vurgu yapmaktadr. McAdam & Snow bu tanmlara gre toplumsal
hareketlerin temel zelliklerini u ekilde bir araya getirmilerdir. (1) Kolektif veya ortak
hareket etme, (2) deiim-temelli amalar, (3) belirli bir dzeyde rgtlenme, (4) belirli bir
sre devamllk ve (5) kurumsal sistem dnda kolektif davranma/hareket etme. Yeni
tanmlarda ise toplumsal hareketlerin kurumsal d faaliyet gstermesine vurgu azalm,
onlar da dier siyasi aktrler gibi deerlendirilmi ve toplumsal deiim deil, daha ok genel
yarar (kamu yarar - ortak fayda) zerine yaplan mcadelenin toplumsal hareketlerin temel
karakterini oluturduu savunulmutur.
Toplumsal hareketlerin ortaya k nedeni, toplumdaki baz konulardan honutsuzluk

ve bu durumun deitirilebilecei ynndeki iyimser beklentidir. Ayrca, toplumsal
hareketlerin birok snflandrlmas yaplmtr. Toplumsal hareketlerin ortaya k
biimlerine gre snflandrma bunlardan bir tanesidir. Neil Smelserin snflandrmasna gre
iki trl hareket vardr: (1) norm temelli hareketler ve (2) deer temelli hareketler. Norm-
temelli hareketler, bir sosyal sistemde snrl ve belirli deiimleri gerekletirme amacn
tarken deer temelli hareketler daha kkl deiim isteyerek iinde bulunduklar toplumun
temel deerlerini ve kurumsal prensiplerini deitirmeye alrlar. Bu snflandrmaya benzer
bir ayrm yapan da Roy Wallistir: dnyay reddeden ve dnyay onaylayan hareketler.
Genelde dinsel hareketler gz nne alnarak yaplan bu ayrma gre, dnyay reddeden
hareketler hem kurumlaryla hem de onun dayand deerleriyle var olan toplumsal dzeni
bir btn olarak reddederler. Dnyay onaylayan hareketler ise iinde bulunduklar toplumsal
dzene kar daha az dmanca ve daha az nefretle yaklarlar ve dolaysyla baz deiiklikler
yaplrsa o dnya [sistem] iinde yaayabilecek zelliktedirler.
Toplumsal hareketler kendiliinden ortaya kabilecekleri (pro-active) gibi, tepkisel

(reactive) olarak da ortaya kabilirler. Aberlenin snflandrmasna gre, proaktif hareketler
deitirmeyi hedefledikleri eyin birey veya toplum oluuna gre ve istedikleri deiimin
miktarna (snrl veya kapsaml) gre ayrlabilir. Bireyin davrannn bir ynn deitirmek
isteyen bir hareket dzeltici, bireyin hayatn tmden deitirmek isteyen hareketler (kktenci
hareketler gibi) kurtarcdr. Toplum odakl hareketlerden, toplumun bir ynn deitirmeyi
110

hedefleyenleri reformcu, btn toplumsal dzeni deitirmek isteyen hareketleri ise

dnmc hareketler olarak snflandrmtr. En genel anlamda muhalif hareketler
reformcu veya radikal olarak iki ana gruba ayrlmtr. Hareketler bireyi deitirmeyi
hedeflediklerinde de belli lde devletin iyi vatanda tanmyla ve vizyonuyla elikiye
derler. Ancak, bu eliki toplumu deitirmek isteyen hareketlerde ok daha belirgindir.
Yine reformcu hareketlerle devletin ilikileri daha az sorunlu olabilirken radikal hareketlerle
ok daha sorunlu ve iddete varan llerde atmac olabilmektedir.
erisinde faaliyet gsterdikleri rejimin demokratik veya otoriter, merkeziyeti veya

ademimerkeziyeti, niter veya federal devlet oluuna gre, toplumsal hareketlerin ortaya
k ve faaliyet gsterme biimi etkilenmektedir. Della Porta rejimlere ynelik yeni bir
snflandrma yapmtr: (1) baskc veya toleransl rejimler, (2) seici veya dank rejimler,
(3) engelleyici veya reaksiyoner rejimler, (4) kuralsz veya kurall rejimler. Birinci gruptaki
rejimler, farkl gr ve yaklamlara kar daha toleransl yaklamalar veya engelleyici
olmalar asndan ele alnmtr. kinci snflandrma ise, hangi hareketlere izin verecekleri
konusunda seici davranan rejimler ile byle bir seicilik gstermeyen ve daha kararsz
rejimler arasnda ayrm yapmaktadr. nc ayrm, olas muhalif hareketlere kar devletin
tavrnn, muhalif hareketin ortaya kmasna izin verdikten sonra faaliyetlerinin ekline bakp
bastrmak veya serbest brakma yoluna gitmek mi yoksa daha muhalefet olumadan bastrma
yoluna gitmek mi olduunu ele almaktadr. Drdnc boyut, rejimlerin toplumsal hareketlere
ynelik tavrlarnda kanun ve ynetmeliklere bal bir tutum sergileyenlerle daha keyfi
uygulamalara bavuran rejimler arasnda bir ayrm ifade etmektedir.
7.3. Toplumsal Hareketler ve Siyasi Frsatlarn Yaps
Siyasi frsatlarn yaps toplumsal hareketlerin ortaya k, faaliyet tarz ve baars

asndan olduka nemlidir ki bu kavram ilk kez Peter Eisinger kullanmtr. Siyasi
frsatlarn yaps kavram en genel ifadeyle siyasi frsatlar ortam olarak anlalabilir ve
ounlukla da ortaya kan deiik hareket faaliyetlerini biimlendiren kurumsal siyasi ortam
olarak tanmlanmtr. Siyasi frsatlar kavram toplumsal hareketlerin baars iin d
balamn nemine vurgu yapar. Siyasi frsatlarn yapsndaki deiim, toplumsal hareketlerin
ortaya knda ald biimde ve baarsnda etkili olabilir. rnein, farkl devletlerdeki
toplumsal hareketleri karlatrarak Eisinger ve arkadalar, siyasi frsat yaplarndaki
farkllklarn toplumsal hareketlerin biimi, bykl ve baars zerinde etkili olduunu
ortaya koymulardr. Globalleme ile birlikte ulus-devletin neminin azalmas toplumsal
hareketlerin gndemini de etkilemitir. Devlet ve siyasal-kurumsal alanlar toplumsal
hareketlerin nemli hedefleri olmakla birlikte, tarihsel artlarn holdinglerin davranlarn
sorgulayan ve onlar deitirmek iin giderek daha fazla dorudan abalar harcayan hareketler
dourduunu grmekteyiz.
Siyasi frsatlarn yaps kavramna uluslararas boyut eklenmesi aratrmalara yeni bir
ufuk kazandrmtr. Aratrmalar da birok harekette uluslararas boyutun nemli etkisi
olduunu gstermitir. rnein, ABDdeki Sivil Haklar Hareketinin ABDnin global g
olarak ortaya knn rk politikalar engelleyici faktr olarak ortaya kmas, Gorbaovun
111

Dou Avrupa lkelerine mdahale etmeye istekli olmay o lkelerdeki anti-komnist

zgrlk hareketlerinin baarsnda olumlu etki yapmtr. Trkiyenin ok partili dzene
geii de yine 2. Dnya Sava sonras oluan uluslararas konjonktr ile yakndan ilgilidir.
Ayn ekilde, Avrupa Birliine giri abalar ve ABnin beklentileri Trkiyedeki baz etnik
ve dini gruplara nceden sahip olmadklar frsatlar salamaktadr. Yine ABDnin demokrasi
ihrac politikalar bu tr mcadelelerin yapld toplumlarda (rnein, Krgzistan ve
Ukrayna) gler dengesini muhalefet lehine deitirebilmektedir. Hatta souk sava
dnemindeki ABD-Rusya mcadelesi Sivil Haklar Hareketinin lehine bir konjonktr
oluturmutur.
Bu balamda bilgi toplumunun ve globallemenin toplumsal hareketler ile ulus

devletlerin ilikisini nasl etkilediine de deinmek gereklidir. Webster, Manuel Castells
tarafndan nerilen bilgi a ve yeni siyasetin prensiplerini zetlerken zellikle eski
snfsal siyasetin ve eski siyasal kurumlarn neminin azaldna, Yeni Toplumsal
Hareketlerin ve medyann artan rolne iaret etmitir. Bu balamda, ulus ar hareketler ve
faaliyetler de ulus devletlerinin kontrol edebilecei ve kolayca bastrabilecei hareketler
olmaktan km ve kresel dzeyde yeni bir dinamizm yaratmaya balamtr. Bu konudaki
genel kan, ulus devletin ortadan kaybolmasn deil, kendi snrlar iindeki olaylar kontrol
etmekte eskisine gre daha da zorlanaca ynndedir.
Siyasi frsatlarn yaps literatrde drt temel adan ele alnmtr: (a) anayasa ve
yasalarn bir hareketin siyasi parti kurmasna izin verip vermedii, (b) elitlerin belirli bir
konuya yaklamlarnda farkllk gsterip gstermedikleri, (c) hareketlerin i birlii
yapabilecei elit gruplarn var olup olmad, (d) devletin fakl yntemlerle bir hareketi
bastrma eilimi veya kapasitesi. Bunlarn dnda, siyasi frsatlarn yapsna meruiyet
boyutunu ekleyenler de vardr. Bu gre gre, devletin meruiyetinin kaybolmas devleti
gruplardan daha ok ona muhalif olarak ortaya kan toplumsal hareketlerin iine yarar. Siyasi
frsatlara, meydann tutumu da eklenmitir. Belirli bir harekete medyann olumlu yaklap
yaklamamas da siyasi frsatlarn bir boyutu olarak grlmtr. Ama ilk drt boyut genelde
aratrmaclarn kabul ettii temel boyutlardr.
Toplumsal hareketlerin istedii deiimden siyasi, ekonomik ve kltrel yap

etkilenecei iin hangi devlet aktrlerinin toplumsal hareketlerle i birlii yapacan veya
ona sempati ile bakacan kurumsal siyasi yap belirler.
Muhalefetteki partilerin kendi siyasi glerini artrmak iin ortaya kan toplumsal
hareketlerle i birlii ve ittifak kurmas da olduka anlalr bir eydir. Sisteme muhalif olsun
veya olmasn muhalefet partileri iktidara gelmek iin kamuoyundaki arlklarn artrmak ve
toplumsal tabanlarn geniletmek isteyeceklerdir. Clinton ynetiminden sonra iktidara
gelebilmek iin George Bushun dinsel sa gruplarla ittifak yapmas buna gzel bir rnek
oluturur. Buna karlk, Al Gore adaylnda seime giren Demokratlarn evreci Hareket ile
salam bir ittifak yapamamas ve evreci oylar Ralph Naderin partisine kaptrmasnn, hem
ABDdeki siyasi sistemi zerinde hem de 11 Eyll sonras Yeni Dnya Dzeni zerinde
nemli etkileri olmutur. Kazanann sandalyelerin hepsine sahip olduu ounluk sistemleri
112

gibi nispi seim sistemleri de deiik partiler ve gruplar arasnda ittifaklar zorunlu klabilir ve
bu durumdan kk de olsalar baz toplumsal hareketler avantaj elde edebilirler.
Demokratik sistemin yapsna gre yerel ynetimler de merkezi otoriteden fakl olarak
baz hareketlerin amalarna daha sempatik yaklaabilirler. Amerikadaki Sivil Haklar
Hareketi belediye ve eyalet dzeyinde genelde olumsuz bir yaklam grmtr ama federal
hkmetin bazen tarafsz ve genelde rklk kart hareketlere olumlu tutumu zencilere kar
ayrmclk politikalarn sona erdirmede etkili olmutur. Bunun tersi de mmkndr. Merkezi
otoritenin ok etkili olduu sistemlerde toplumsal hareketler amalarn yerel dzeyde
gerekletirmeye alrlar. Bush dneminden nce bile dinsel gruplar ABDdeki birok yerel
ynetimlerde etkili olma frsat bulmulardr. Avrupa Birlii ve yeni ademimerkeziyetilik
eilimleri hkim olmaya baladka bu ayrm daha anlaml ve nemli hle gelecektir. Bu
balamda genel olarak bakldnda Trkiyede merkezi ynetimin arl hem her trl
toplumsal hareket faaliyetini devlet kurumlaryla kar karya getirmekte hem de toplumsal
hareket faaliyetlerinin nnde byk bir engel oluturmaktadr.
Toplumsal hareketler hukuk sisteminin izin verdii lde mahkemelerden

yararlanmaya alrlar. Mahkemelerle kurulan ittifak dier devlet kurumlar, muhalefet
partileri, yerel ynetimler ile kurulan ittifaklardan farkldr nk mahkemeler tekiler gibi i
birlii ve ittifak kuracaklar ortaklar aramazlar ve bu yzden ittifak kurulurken ilk admlar
toplumsal hareketlerden gelmek durumundadr. Toplumsal hareketler maddi tazminatlar
almak, acil ikyetlerini zmek ve en nemlisi hukuki emsal tekil etmek amacyla davalar
aabilirler.
ABD Anayasasnn temel zellii olduka liberal ve zgrlk olmasdr ve bu

yzden zenci haklarn hedef alan Sivil Haklar Hareketi ve Kadnlarn Oy Kullanmas
Hareketi de yasaklayc eyalet yasalarna kar Federal Hkmet ve Yksek Mahkeme
kendilerine dayanak salayabilecekleri bir referans noktas oluturmutur. Bunlara ek olarak
lkelerin altna imza att uluslararas szlemeler ve anlamalar da baz hareketlerin lehine
itihatlar ortaya karabilir. Bu anlamda, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Lahey Adalet
Divan, ulus devletin uygulamalarna kar bir yardmc veya tersi rol oynayabilir.
7.4. Hareketlerin Bastrlmas
Siyasi frsatlarn drdnc boyutu, rejimin belirli bir hareketi bastrma eilimi ve
kapasitesi olarak zetlenebilir. Genellikle kurumsal d yntemlerle siyaset yaptklar iin
toplumsal hareketlerin ska bavurduklar faaliyet tarz protestodur. Protestonun literatrde
otoriteler ve ona meydan okuyanlar arasndaki etkileimli bir mcadele olarak grlmesi de
olduka aklaycdr. Birok aratrmac protesto ile bastrma arasnda ilikiyi aklamaya
almtr. Bazlar devletin bir hareketi bastrmasn o toplumdaki siyasi frsatlarn bir
boyutu olarak grrken, bazlar da bunu siyasi frsatlar yapsnn bir barometresi, gstergesi
olarak grmtr. Daha zelde bastrma ynndeki uygulamalar ile protesto arasnda nasl bir
iliki olduu incelenmitir.
113

Devletin bir hareketi bastrmak istemesinin hareket faaliyetlerini nasl etkileyecei

nemli bir sorudur. Opp & Roehl, bastrma politikalarnn protesto faaliyetini duruma gre
azaltp oaltabileceine dikkat ekmitir. Greli Mahrumiyet Teorisi ve Etiketleme
Teorisinde, basknn eylemcileri radikalletirerek protestoyu artraca ngrlmtr. Dier
taraftan, Kaynak Mobilizasyonu Teorisine gre ise bastrma politikalar protesto eyleminin
ykn (maliyetini) artraca iin de azaltc bir etkiye sahip olaca tahmin edilmitir.
Dolaysyla, daha geni bir erevede ele alndnda bask ve protesto arasnda daha karmak
bir iliki olduu sonucuna varlabilir.
Opp & Roehlin vardklar sonuca gre, basknn caydrc m yoksa radikalletirici
bir etkiye mi sahip olduu basknn dolayl ve dolaysz etkilerinin gcne baldr. Bask
biimde protestoyu artrc etki yapabilir: Toplumsal adan, ahlaki ynden ve kamu yarar
asndan. Bask meru grlmez ise veya protestocular (cemaatler gibi) birbiriyle entegre
olmu bir toplumsal aa mensup iseler bu faktrler hem ayr ayr hem de birlikte
bulunduunda protestoyu artrc bir etkiye sahiptir. Btncl topluluklarn protestosunun
bastrlmas o grupta fke ve dayanmay artracandan protestoyu da artrc bir etki
yaparken, dank gruplarn bastrlmas protestonun azalmasna yol amaktadr. Ancak Opp
& Roehlin ters-U erisi belirli bir noktadan sonra basknn protestocular zerine
kaldrlamayacak bir maliyet ykleyecei iin protestoyu azaltacan ngrmektedir. Saddam
Hseyinin Irak gibi baskc rejimlerde protestonun grlmeyii de bu tespitle kolayca
aklanabilir. Rasler, ran devriminde ahn hem uzlama hem de bask politikalarn birlikte
uyguladn ve basknn ksa vadede protestolar azaltacak biimde etkilerken uzun vadede
ters biimde etki yaptn, bask ve uzlama birlikte kullanldnda ise protestoyu genellikle
artrc bir etkiye sahip olduunu belirtmitir.
Hareketlerin devlet tarafndan bastrlmas birok biimde gerekleebilir. Bastrmay,

toplumsal hareketlerin kullanabilecekleri siyasi frsat yapsnn bir gstergesi olarak gren
Della Porta, halk protestolarna kar polisin onlar bastrma ilemini de onun en nemli arac
olarak grmtr. Polisin protestolara yaklam biimi protestocularn iddetin dozunu nasl
ayarlayacaklarna da bal olduu iin bu sre dinamik ve etkileimli bir sretir. Hem
eylemcilerin polisin tepkisini alglamas, yorumlamas ve lmesi gerekmektedir hem de
gvenlik gleri hangi durumda ve aamada protestolar bastracaklar protesto esnasnda
belirlenebilir.
Devlet isterse farkl biimlerde toplumsal hareketleri bastrma yoluna gidebilir ancak
hepsinde baarl olmas da garanti deildir. Marx devletin toplumsal hareketlerin
protestolarna izin vermeyerek bastrlabilecei gibi, farkl biimlerde de bastrabileceini
belirlemitir: Bu yntemler (1) hareket hakknda kamuoyunda kt bir imaj yaratma, (2)
dezenformasyon yayma, (3) kaynaklarn ve imknlarn kstlama, (4) yelerini vazgeirme,
(5) liderlerini saf d etme, (6) hareket iinde ve rakip gruplar arasnda atma kartma, (7)
belirli faaliyetlerini sabote etme biiminde uygulanabilir. Bu trlerin dnda literatrde pek
fazla deinilmeyen yntemler de vardr.
114

Toplumsal hareketlerin kullanabilecekleri kaynaklar, ye says, yelerin ball ve

zverisi, mali veya rgtsel imknlar olarak zetlenebilir. Devlet otoritesinin ve/veya
rakiplerin uygulayabilecei bastrma stratejilerinden bir dieri de bir hareketin kullanabilecei
kaynaklar ve imknlar kstlama biiminde olabilmektedir. Hareketin nne gemek iin
kar hareketler ya da devlet aktrleri hareketin kulland maddi kaynaklar engellemeye
alabilir. rnein, nkleer enerji taraftar hareket, davalara vatandalarn mdahil olmasn
federal hkmetin finanse etmesinin nne gemeye almlardr. yelerin hareketten
vazgeirilmeye allmas da bu erevede grlebilir nk bu strateji dorudan hareketin
insan kaynaklarn zayflatmaya yneliktir. Kar hareketler ve devletin bu amala kulland
sylem beyin ykama sylemidir ki harekete katlanlar, kendi iradeleri dnda eitli
yntemlerle beyinleri ykanm kurbanlar olarak grlr ve gsterilir. Dolaysyla, onlar
yeniden programlayp topluma kazandrma gerei zerinde durulur.
Byk gsterileri kontrol altna alma ve/veya bastrmada baar ve tecrbe kazanm
bir rgtsel yap ile bu zellikleri kazanmam bir yap arasnda kurumsal olarak farkllk
grlebilir. Gary Marxn tespit ettii birok bastrma yntemini birok devlet kurumu
uyguladndan, bu kurumlar arasnda tam bir paralellik olmasn da bekleyemeyiz. rnein,
polis rgt, adalet mekanizmas, kanunlar, anayasal haklar ve onlarn bastrlp
bastrlmayaca ile ilgilidir. Dolaysyla, toplumsal hareketlere muhatap olan kurumlar
kaynaklar, taktikleri ve rgtsel yaplar itibaryla farkllk gsterdikleri iin, kurumlarn
bastrma konusundaki tutumlarnda da farkllklar grlebilir. Kltrel ortamda ortaya kan
devletin rol ile ilgili temel sylemler, polis basksn da etkilemektedir. Bunun yannda
devletin belli bir toplumsal hareketin taleplerini meru grp grmemesi de hkim kltrden
etkilenmektedir.
Ayrca, bastrma politikalarnn da kltrel boyutu sz konusudur. Kendi kanaatimize

gre, alglanan bastrma tehdidi, tehdidin kendisi kadar da etkili olabilir. rnein, 28 ubat
srecinde darbe tehdidi ayn darbe yaplm gibi Refah-Yol hkmetinin istifasna ve
tasfiyesine yol amtr. Yani daha nceki devlet uygulamalar toplumsal hareketler zerinde
belirli bir bask alglamas ve beklentisi oluturabilir. Bu beklenti gereki olsun veya daha
ok tahayyl edilmi olsun, ayn biimde etkilidir. Bir toplumsal hareketin bastrlacan
ngrmesi ve buna kar duracak gc kendisinde grmemesi, Refah-Yol hkmetinde
olduu gibi yenilgiyi kabul etme biiminde ortaya kabilir.
7.5. Kar Hareketler
Bir toplumda kart gruplarn varl birbirlerinin faaliyetlerini ve deiim

gerekletirme anslarn etkilemektedir. Toplumsal hareketlerin ortaya kmas gibi, kar
hareketlerin ortaya kmas da olaandr. Bir deiimin gereklemesi veya byle deiim bir
tehdidin belirmesi; bata ynetici elitler olmak zere toplum kesimlerinden bazlarnn
ekonomik, siyasi ve kltrel karlarn tehdit edebilir. Belirli toplumsal gruplar, elit gruplar
veya btn devlet aygt bir kar-hareket olarak ortaya kabilecei gibi, onlarn farkl
biimlerde i birlii yapt ve destekledii oluumlar da ayn ekilde kar hareket olarak
faaliyet gsterebilirler. Az sayda aratrmada devletin veya rejimin kar-hareket olarak
115

almas ele alnmtr. Ancak, devlet ile kar hareketler arasndaki iliki olduka
karmaktr. Kar hareketlerin faaliyetleri ve sylemleri de rastgele ortaya kmaz nk
kar sylem gelitirme sreci yalnzca mcadele ettii toplumsal hareketin sylemiyle
baml deildir ayn zamanda bir dizi tarihsel ve kltrel faktrlerden de etkilenir.
Meyer & Staggenborg hem toplumsal hareketlerin yaptklarnn hem de kar

hareketlerin yapt eylemlerin, siyasi frsatlarn yapsn etkilediini belirtmilerdir. Zald ve
Useem toplumsal hareketlerin, ortaya klarnn ve baarlarnn baz gruplar iin fke ve
frsatlar yaratarak ve rnek oluturarak kar hareketlerin kn ve faaliyetlerini etkilediini
ve her iki grubun amacnn da otoriteyi ele geirmek veya onu belirli bir yndeki deiime
(veya bir deiimin engellenmesine) ikna etmek olduunu belirtmilerdir. Baz durumlarda
kar hareketler her zaman somut olarak ortaya kmazlar. Onlarn rollerini devlet stlenebilir
ve toplumsal hareketlerden gelebilecek iddialar, talepleri ve faaliyetleri farkl yntemlerle
baarszla uratacak biimde politikalar uygulamaya koyabilir.
Bu tr rakip toplumsal hareketler arasndaki iliki olduka dinamiktir ve birbirine

rakip hareketlerin ortaya kmas deiik iddia ve taleplerini dile getirmelerine izin veren
devletlerde grlrler. niter devletlerin kendisi kar hareket gibi davranrken, federal devlet
farkl amalarla birleriyle mcadele eden hareketler arasnda grece tarafsz davranr ve
oluan kamuoyuna gre belirli bir konuda tutumunu belirler. Hem niter hem de federal
sistemde toplumsal hareketler ve kar hareketler arasndaki ilikinin karakterini belirlemede,
hkmet, gvenlik gleri, meclis gibi devlet otoritelerinin tutumu etkili olur. Onlarn bir
tarafn talebine cevap vermeleri kar tarafn harekete gemesini hzlandrabilir veya bir tarafa
devlet aktrlerinin olumlu yaklamalar dier hareketin baar ansn da azaltabilir. Zald ve
Useemin dorusal bir izgide dnd hareket > kar hareket > kar kar hareket
modelinin aksine Meyer & Staggenborg hareketlerin endie ettikleri konularn ayn olduunu
ama endielerinin ynnn farkl olmas yznden birbirlerini etkilediklerini belirtmilerdir.
rnein, krtaj kart hareket ile krtaj taraftar hareketin endieleri ayn konu zerinde
younlar ama birisi onun uygulanmasn sorun olarak grrken, dieri de uygulamann
yasaklanmasn bir sorun olarak grmektedir.
Bir toplumsal hareket hedefini aka belirtirse kar hareketin ve kar rgtlenmenin
ortaya kmas daha abuk olur nk onlarn hedef setikleri konulardaki deiiklik baz
gruplarn karlarn tehdit edebilmektedir. Meyer & Staggenborg kar hareketlerin ortaya
kmas iin koul bulunduunu tespit etmilerdir: (1) bir toplumsal hareketin baar
belirtileri gstermesi, (2) o hareketin amalarnn toplumun bir kesiminin karlarn tehdit
etmesi, (3) kart bir oluuma destek verecek siyasi mttefiklerin bulunmas. Birok aktr de
toplumsal hareketlerin ortaya kmasna yardmc olabilir. rnein, devletin yaps, kritik
olaylar, hareketin var olan karlar ve kltrel deerleri tehdit etmesi, medya destei, elit
mttefiklerin varl ve destei kar hareketlerin ortaya kmasna ve baarl olmasna
olumlu etki yapabilir. Toplumsal hareketler ve kar hareketler arasndaki ilikinin (dorusal
deil) erisel olduu belirtilmitir: Bir toplumsal hareket belirli baar elde ettiinde kar
harekete yol amas muhtemeldir ama kesin bir zafer kazandnda ise kar hareket olumas
ihtimali daha dktr. Toplumsal hareketler var olan otoriteyi veya kltr deitirmeye
116

altklar iin, onlara gre kar hareketlerin elitlerden destek ve hogr bulmas daha
olasdr.
Devletle paralel izgideki rgtsel biimleri kullanan kar hareketlerin u tr

koullarda ortaya kmas muhtemeldir: (a) Sivil topluma gre devlet daha zayfsa, (b) Devlet
yapsal olarak birbirinden ayrlm glerden oluuyorsa, (c) Devlet ve elitlerin karlar
kesimekle beraber faaliyetleri paralellik gstermiyorsa, (d) Kar hareket oluumunu
nleyecek hukuki bir engel yoksa. Dier bir ifade ile devlet yapsndaki boluklar bazen
elitlerin doldurmasyla ya da rgtsel yenilikler yoluyla kar hareketler iin yeni almlar
yaratabilir. Birinci faktr, devletin zayf kald alanlar ve zamanlarda kar hareketlerin
ortaya kmasn ngrr. kinci faktr, devlet kurumlar arasnda farkllama ve muhtemel
uyumsuzluk durumlarn dikkate alr. Son faktr ise kar hareketin kmasna yasal bir
engelin olmamas ve devletin de yine buna gz yummas ihtimalinden hareket ederler. Bir
anlamda, kar hareketlerin ortaya k ister gl ister zayf olmasndan kaynaklansn, ou
zaman devletle ilgilidir.
117

Uygulamalar
Bask ve protesto arasndaki ilikiyi toplumsal hareketlerin nlenmesi ve demokratik

yap asndan ele alnz.
118

Uygulama Sorular
1) McAdam ve Snow'a gre toplumsal hareketlerin temel zellikleri nelerdir?
2) Toplumsal hareketlerin ortaya k biimlerine gre Neil Smelser'in yapt

snflamay tartnz.
3) Kar hareketler ve devletin konumunu tartnz
4) Della Porta'nn rejimlere ynelik snflandrmas hakknda bilgi veriniz.
5) Siyasi frsatlarn yaps literatrde hangi alardan deerlendirilmitir?
6) Garv Marx protestolarn bastrlmasnda devletin uygulad yntemleri nasl

snflandrmtr?
119

Bu blmde devletin toplumsal hareketler karsnda nasl pozisyon aldn, bask ve

zor mekanizmalar ile toplumsal hareketler arasndaki ilikinin nasl ekillendiini rendik.
120

Blm Sorular
1) McAdam ve Snow toplumsal hareketlere ilikin baz zellikler tespit etmilerdir.

Hangisi bu zelliklerden birisi deildir?
a) Kolektif veya ortak hareket etme
b) Belirli bir dzeyde rgtlenme
c) Evrensel olma
d) Kurumsal sistem dnda kolektif davranma/hareket etme
2) Hangisi Della Porta'nn rejimlere ynelik yapt snflamalardan birisi deildir?
a) Datc ya da toplayc rejimler
b) Baskc veya toleransl rejimler
c) Seici veya dank rejimler
d) Engelleyici veya reaksiyoner rejimler
3) Siyasi Frsatlarn Yaps kavramn literatre kazandran kuramc aadakilerden

hangisidir?
a) Roehl
b) Eisenger
c) Rasler
d) Castells
4) Ters-U Erisi teorisi aadakilerden hangisini ngrmektedir?
a) Protestocular (cemaatler gibi) birbiriyle entegre olmu bir toplumsal aa mensup

iseler bu faktrler hem ayr ayr hem de birlikte bulunduunda protestoyu artrc bir etkiye
sahiptir.
b) Btncl topluluklarn protestosunun bastrlmas o grupta fke ve dayanmay

artracandan protestoyu da artrc bir etki yapar.
c) Belirli bir noktadan sonra basknn protestocular zerine kaldrlamayacak bir

maliyet ykleyecei iin protestoyu azaltr.
d) Dank gruplarn bastrlmas protestonun azalmasna yol amaktadr.
121

5) Gary Marx'n devletlerin toplumsal hareketleri bastrmasna dair grlerine gre

hangisi devletin uygulad yntemlerden birisi olamaz?
a) Dezenformasyon yayma
b) Kaynaklar ve imknlar kstlama
c) Liderlerini saf d etme
d) dllendirerek vazgeirme
6) Hangisi Meyer ve Staggenborg'un toplumsal hareketlerin olumas iin gerektiini

tespit ettikleri unsurlardan birisi deildir?
a) Bir toplumsal hareketin baar belirtileri gstermesi
b) Hareketin amalarnn toplumun bir kesiminin karlarn tehdit etmesi
c) Kart bir oluuma destek verecek siyasi mttefiklerin bulunmas
d) Kaynak dalmnda adaletsizlik
122

8. FRANSIZ DEVRM VE SANAY DEVRMNN ETKLER
123

8.1. Sanayi Devriminin Kkenleri
8.2. zerinde Gne Batmayan mparatorluk
8.3. Sanayi Devriminin atlaklarn Dolduran Devrim
124

1) 19. yzyl dnyas 18. yzyl dnyasndan daha Avrupal bir dnyayd yargs
sizin iin bir anlam ifade ediyor mu? Bu yargy tartnz.
125

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Avrupann corafi keiflerle

birlikte geirdii dnm
toplumsal, ekonomik, ticari
alardan deerlendirebilmek
Modern ada Avrupann

yaad dnm genel
hatlaryla kavrayabilmek
Modern a balarnda Avrupa

nfusunun zelliklerini;
toplumun tarm, sanayi ve
ticaret alanlarnda geirdii
sosyoekonomik dnmleri
doru okuyabilmek
126

Anahtar Kavramlar
Devrim
Kapitalizm
zgrlkler
nsan haklar
Emperyalizm
127

Giri
Bu blmde 18. yzyl sonras dnyann siyasal ve toplumsal rgtlenmesini derinden

etkilemi ve ekillendirmi iki nemli gelime, sanayi devrimi ve fransz devriminin zerinde
durulacaktr.
128

8.1. Sanayi Devrimi'nin Kkenleri
Bugn iinde yaadmz dnyann kkenleri daha ok 16. yy. dnyasnda

yatmaktadr. II. Philipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas baln tayan eserinde
Fernand Braudel 16. yy. dolaylarnda Akdeniz havzasnda bir dnya-ekonomisi sisteminin
hatlarnn belirginlemeye baladn ne srmektedir. Dnya-ekonomisi derken iinde bir i
blm olan ve bu yzden temel ya da asli mallarn dikkate deer bir byklkte isel
mbadelesinin yapld; sermaye ve emek aklarnn gerekletii byk bir corafya alan
kasetdilmektedir. Bu dnya ekonomisinin ayrt edici yan birletirici bir politik yapyla
snrlandrlmam olmasdr. Dnya-ekonomisi iinde pek ok politik birim vardr ve bunlar
devletler aras bir sistemde gevek bir biimde karlkl olarak birbirlerine balanmlardr.
16. yy.da belirginlemeye balayan kapitalist dnya-ekonomi dnyann o gne kadar tecrbe
ettii ilk dnya-ekonomi modeli deildir ancak en uzun sren dnya-ekonomi modeli
olacaktr.
Osmanl Devletinin dalmasna giden srete nemli bir aral ifade eden 19. yzyl
Osmanl Devletinin en uzun ortak snrlarnn bulunduu Avrupada sanayileme ana ve
kabaca 16. yy. sonlarnda bir analiz birimi olarak belirmeye balayan kapitalizmin o dneme
kadarki en ileri safhasnn tecrbe edildii dneme rast gelmektedir. Genellikle slam dininin
varlk havzasn siyasi ve kltrel rgtlenme anlamnda en mtekmil hli olarak
deerlendirilen ancak sistemsel adan eklektik bir yap arz eden Osmanl Devletinin klasik
dneminde dayand birtakm kurum ve kavramlarn yozlamasyla e zamanl ilerleyen bir
gerileme dneminin yannda, snrlarn hemen te tarafnda, mthi bir iktisadi ve siyasi
hareketlilik dikkati ekmektedir. Avrupann dnsel anlamda bir dnm yaamaya
balamas ve Katolik kilisesinin siyasi, toplumsal ve iktisadi alandaki ekillendiriciliinin
sarslmasyla nceki dnemlerden beri biriktirilmekte olan teknolojiye ilikin bilgilerin
pratie dntrlmesinde ciddi bir ilerleme kaydedilmitir.
Avrupada 19. yy.a gelinceye kadar ok nemli birtakm gelimeler yaanan deiimin
aklanmasnda yardmc olabilir. ncelikle yaygn kanaatin aksine, Avrupann Kuzeybat
kesimlerinde 8. yy. sonundaki mal ve para mbadelesinin gsterdii gibi Avrupa belirli
alardan zengin ve sermaye birikiminin deiik biimler altnda da olsa gerekletii bir
corafyadr. Avrupann Viking, Macar ve slam eksenli saldrlar 9. yy. sonlarnda
durdurmay baarmas nfus artna olanak salam ve 10. yy. balarndan itibaren nemli
bir demografik bask olumaya balamtr. Bu srada younlaan nfus, ticaretin de
gelimesine olanak salamtr.
10. yy. balarndan itibaren demografik basknn etkisiyle gerekleen Hal Seferleri
Avrupann fazla nfusunun farkl corafyalara aktlmasnn nn at gibi Dou Akdeniz
ticaretinin de talyan kent devletlerinin kontrolne gemesine sebep olmutur. Btn bu
gelimelere ek olarak 10. yy. balarndan itibaren kilise yapmnn byk lde art
gstermesinin iaret ettii gibi Avrupa nfusunun kentleme (bu kavram o dnem iin belki
19. yy. kasaba bykln ifade edecek biimde kullanlabilir) orannn artmas feodalizmin
sk piyasa d balarn zecek kadar byk bir piyasay ve piyasalar temsil eden bir
129

lde kentlemi youn bir krsal nfusu oluturmutur. Ayn gelimeler zellikle
Avrupann kuzey kesimlerinde cansz enerji kaynaklarnn kullanmn (su deirmenlerini)
yaygnlatrmtr.
Ayrca 12. yy.dan itibaren i meknda ocaklarn duvara yaslanmas ve dumann eve
dolmadan tahliyesi iin bacann gelitirilmesi hem i mekn scaklnn kontrol edilebilir
dzeyde tutulmasn salam hem de kmr retim ve kullanmnda gelimeleri tetiklemitir.
15. yy. sonlarna kadar Avrupada hyarckl veba ve benzeri felaketler, sregelen savalar
Avrupa nfus ve ekonomisinde gerilemeye yol am olmakla birlikte Dou toplumlaryla
devam etmekte olan iktisadi ve siyasi ilikiler teknolojik gelimeyi bir devrim niteliine
brndrecek olan bilgi akn/dei-tokuunu devam ettirmitir.
Katolik kilisesinin Avrupann siyaset ve toplumsal yaamnda ekillendiriciliinin

sorgulanmas Avrupada yaanan byk dnmler iin bir itki oluturmu gibi
gzkmektedir. Dinsel kurumlara kar Avrupada balayan hareketlilik Avrupa ekonomik
yapsnda birtakm dnmlere sebep olmakla birlikte sanayi devriminin dorudan doruya
Protestan reformuna balanmas eklinde beliren yaygn kanaat sanayi devrimi derinlemesine
incelendiinde geerliliini yitirmektedir. Zira Protestan reformuna balanan bir sanayi
devrimi teorisi sanayi devriminin neden Fransada, Hollandada deil de ngilterede
balad sorunsaln zmleyemeyecektir. Bununla birlikte 16. yy.a gelindiinde u ok
belirgindir ki dnyann herhangi bir yerinde sanayi devrimi olacaksa bu Avrupa ekonomisi
snrlar ierisinde olacaktr. Sanayileme ya da sanayi devrimi diye adlandrlan sre temel
hatlaryla ilk nce Kuzey Bat Avrupada ve Britanyada kendini gstermitir.
8.2. zerinde Gne Batmayan mparatorluk
Sanayi devriminin temelinde denizar smrge ve az gelimi pazarlar zerinde

younlama; bunlar kimseye kaptrmamak iin verilen baarl mcadele yatmaktadr.
Britanya bu mcadeleyi 1766da inle yaplan ticarette Hollanday safd brakarak ve
1780lerde Afrikadan gtrlen kleler zerinden yaplan ticarette Fransz tccarlar geerek
kazanmtr. Bu balamda Britanyann snai ekonomisi az gelimi dnya ile kurduu iktisadi
ilikilerden domu ve 19. yy. boyunca tarih biimini korumutur. Bu dnem boyunca
demeler dengesini ticaret ve deniz tamacl salam, uluslararas iktisadi ilikilerin
temelini ngiliz imalat rnlerinin denizar lkelerin ilkel rnleriyle mbadelesi
oluturmutur.
Sanayi devriminin kvlcmnn ngilterede yaklm olmas ngilterenin toplumsal,

siyasal ve iktisadi yapsyla yakndan ilgili olmakla birlikte yalnzca bu etmenler erevesinde
anlalp aklanabilirlikten uzaktr. nk ngiltere, yukarda da aktarld zere Avrupa
ekonomisi ya da Avrupa denizci lkelerinden oluan dnya ekonomisi olarak
adlandrlabilecek daha geni bir ekonomik dzenin paras durumunda bulunuyordu.
Britanya, bazlar sanayileme potansiyeline sahip ya da bunu arzulayan birka gelimi
blgeyi, baml ekonomiye sahip blgeleri ve bunun yan sra Avrupa ile henz ciddi lde
ilikiye girmemi kenar blgeleri de ieren iktisadi bir ilikinin paras durumundayd. Dier
taraftan sanayileme iin gerekli koullar 18. yy. Britanyasnda vard ya da kolaylkla
130

hazrlanabilir durumdayd: Sermaye ktl yoktu, kyllk sosyal bir yap olarak
paralanmak zereydi, byk bir nfus art dolaysyla ucuz i gc imkn mevcuttu ve
birok bakmdan lke tek bir ulusal pazar hline gelmiti.
Korunmu bir i pazar ve gelien retim teknolojisi ile birlikte youn seri retim,
mamul mallarn pazarlanmas sorununu ortaya kard. te bu noktada ngilterenin sanayi
devrimine nclk etme noktasndaki bir baka ayrcalkl durumu belirdi: ngilterede devlet
genileyen ekonomik faaliyetin ihtiya duyduu ihracat pazarlarn yaratacak, dier bir
ifadeyle sanayi devriminin ihtiya ve beklentileri dorultusunda politika belirleyecek ekilde
rgtlenmi sisteme sistemine sahipti. Bu durum 19. yzylda da devam etti ve 19. yzyl
byk oranda ekillendiren Britanya'nn bu zellii oldu.
Britanyann 18. yy.daki politikas sistematik saldr biimindeydi. Britanya bu

dnemde girdii be byk savatan yalnzca bir tanesinde savunma pozisyonundayd. Bir
yzyl kadar sren kesintili sava dneminin Britanya asndan sonucu o dneme kadar
hibir devlet tarafndan kazanlmam byk bir zafer oldu. Britanya denizar smrgeler ve
dnya apnda bir donanma gc tekeline sahipti. Donanmann tonaj 1685te 100,000 ton
iken 1760ta 325,000 ton dolaylarndayd.
ngiliz ihracat sanayisinin ham maddesinin tm tropikal ve astropikal blgelerden

ithal edilirken mamulleri de byk oranda darya satlyordu. 18. yy. sonlarndan itibaren
pamuklu retimi sanayi retiminin en byk blmn; 1805te te ikilik ksmn ihra eder
duruma gelmiti. Bu gelimenin temelinde ihra sanayilerinin i talebin art hzna bal
olmamas yer alyordu. Bununla birlikte d talebe dayal ihracat sanayinin verimliliinin
artmas istikrarl alclarn varlna ve d talebin bymesine balyd. Bu durum sava ve
smrgeler yoluyla yeni pazarlarn ele geirilmesi zorunluluunu beraberinde getiriyordu.
hracat sanayi iin sadece yeni pazarlar smrebilecek bir ekonomiye deil ayn zamanda
ngiliz ihracatsnn savan srdrmeye ve smrgeletirmeye hazr bir devlete ihtiya
vard.
Britanya 18. yy.a girilirken iktisadi gstergeler bakmndan ayn kategoride

deerlendirilebilecei lkelerden bu balamda net bir biimde ayrld. D politikasn iktisadi
hedeflere tabi klmaya hazr durumdayd ve savalardan beklentisi ticaret ve hemen hemen
ayn anlama gelen denizlerle ilgiliydi. te yandan ngilterenin toplam demir tketimi
1720de 50000 tondan daha azd, hatta sanayi devriminin epeyce yol almasndan sonra bile
100,000 tondan fazla deildi. Demir retim ve tketiminde esas art demir yolu dneminde
gerekleti.
ngilterenin sanayileme ekseninde bir d politika izlemesi etkisini zellikle ihracat

sanayi zerinde gsterdi. ngilterede ihracat sanayileri ok daha farkl ve potansiyel olarak
ok daha devrimci faaliyet gsterdiler. 1700 ile 1750 arasnda i pazara ynelik sanayiler
retimlerini %7 arttrrken ihracat sanayii retimlerinde %76 artt. te ngilterede
sanayileme ateini tututuran kvlcm bu gelime oldu ve bu srete pamuklu retimi nc
bir rol stlendi.
131

Esasen ngiliz sanayi devrimi ne yalnzca pamuk ne de dokuma rnleri demekti ve

pamuk birka nesil sonra nc roln kaybetti. Bununla birlikte pamuk snai deiimin hzn
belirlemeye devam etti ve sanayileme olmasayd var olamayacak olan blgelerin temelini
oluturdu (Hobsbawm, 2005(a); 52). 1770e kadar olan dnemde ngilterenin pamuklu
ihracatnn %90 smrge pazarlarna, daha ok da Afrikaya yapld. ngiliz pamuklusu 19.
yy. ortalarndan itibaren ise esas piyasasn Hindistan ve Uzak Douda buldu. ngiliz
pamuklu sanayi, dneminde kesinlikle dnyann en iyisiydi ancak stnln rekabet cne
deil, smrge ve az gelimi ekonomilerin pazarlarnda Britanya mparatorluunun,
Britanya donanmasnn ve Birtanyann ticari stnlnn kendisine salad tekel
konumundan elde etti.
hracatta 1750 sonrasnda grlen byk art sanayiye hz kazandran gc salad,

1750-1770 arasnda pamuklu ihracat on kat art kaydetti. 1790dan itibaren pamuklu
retiminin byk blm ihra edildi, bu oran 19. yy. ierisinde retimin %90na kadar
ulat. Bylece pamuk, az gelimi dnya ile karakteristik ilikisini kurdu ve bu ilikiyi eitli
dalgalanmalara ramen koruyarak glendirdi. Ham maddesini ise 1790a kadar Bat Hint
adalarndaki kle emeine dayal retim; bu tarihten itibaren de Gney Amerikada kle
emeine dayal retim salad.
19. yy. balarnda fabrikalarda gaz lambalarnn da kullanlmasyla alma sreleri

uzam, sermaye birikimi ihracat oranlarnn da tesiriyle ciddi biimde artmt. Gittike
ikinleen sermaye ekonomik yap zerinde bask oluturmaya balad. Bu dnemde
pamuklu sanayinde gelimeler yaanrken sanayi devriminin ikinci aamasnn gereklemesi
iin gereken kmr retim ve tketim dzeyi ile demir retim ve tketim dzeyine henz
ulalabilmi deildi.
8.3. Sanayi Devriminin atlaklarn Dolduran Devrim
ngiliz sanayisinin yakalad byk ivmenin isel ve dsal etkileri sebebiyle 19. yy.
dnya ekonomisinin ngiliz endstri devriminin etkisi altnda ekillendiini iddia etmek
olanakldr. Bununla birlikte geleneksel retim tketim ilikilerinde inanlmaz bir dnm
gerekletiren endstri devriminin dnya iktisadnda oluturduu atlaklar Fransz devriminin
n plana kard siyasi sylemler marifetiyle dolduruldu. Dier bir ifadeyle 19. yy. iktisad
sanayi devrimi tarafndan, siyaseti Fransz devrimi tarafndan ekillendirilmitir. ngiltere,
Avrupal olmayan dnyann geleneksel ekonomik ve toplumsal yaplarnda derin atlaklar
meydana getirecek ekonomik dinamiti salam; an dnyasnn demir yollar ve fabrikalar
iin prototip sunmu, Fransa da onun devrimlerini gerekletirmi, yaanan derin dnme
dncelerini vermitir. Fransz devrimine anlamn veren renk o tarihten sonra doacak
yeni uluslarn amblemi hline gelmitir. O zamana kadar Avrupal dncelere direnmi olan
eski uygarlklara modern dnyann ideolojisi Fransz Devriminin etkisiyle yerlemeye
balamtr.
18. yy. sonlarna doru gerekleen ve eski dnyada uzun sre devam edecek olan bir
karmaaya sebep olan Fransz devrimi 19. yy. siyasi tarihini de eitli alardan ekillendirici
etki yapmtr. 18. yy.n nemli kitlesel mobilizasyonu Amerikan devriminden pratikte ve
132

muhteva anlamnda etkilenen Fransz devrimi esasen, zaman zaman toplumun alt tabakalarn
da iine alan, bir orta snf hareketidir ve Avrupann dnmekte olan sosyoekonomik yaps
ile uyum gstermektedir. Fransz devrimine ruhunu veren dnceler kendisinden sonraki
dnemin siyasetini ve dncesini belirleyecektir.
Devrim sonrasnda 1800'e kadar Fransa siyasetine ilgin bir karmaa hkim oldu.
Fransa bu dnemde devrim hkmetlerini, terr rejimini ve diretuvar rejimini tecrbe etti. Bu
arada Fransz devriminin Avrupann geleneksel ynetim deerlerine yani hanedanlklara
bir tehdit tekil etmeye balamas zerine Avusturya-Macaristan mparatorunun ban
ektii monarklarla Fransa birka cephede birden savamak durumunda kald. 1800de
yaplan oylamada kabul edilen Anayasa ile konsllk ynetimi kuruldu ve Avrupa
siyasetine 1815 Viyana Kongresine kadar yn verece olan Napoleon Bonaparte ynetimdeki
inisiyatifi ele geirdi.
Napoleon Bonaparte btn Avrupa ktasn Fransann patronajnda bir araya

getirmek ve btnleik bir sistem kurmak istiyordu. Napoleonun bu srete ngiltereyi
sistemin dnda tutmak istemesi ngilterenin Fransaya kar eitli devletlerle birlikte
mcadele etmesinin zeminini hazrlad. ngiltereyi tecrit edebilmek iin ktasal sistem ad
verilen bir politika uygulayan Napoleon bu sistemi parlak asker baarlarla sslemesine
ramen ngilterenin tartmasz deniz stnlyle salad deniz ablukasna direnemedi.
Napoleonun kendi anlarnda da yazd zere Avrupann siyasal kaderi bir f eker
evresinde dnmeye balad. 1807 Tilsit Antlamasndan itibaren Napoleon ile iyi ilikiler
ierisinde olan Rus ar Alexandern ktasal sistemden ekilmesi Napoleonun onunun
balangc oldu. Byk bir ordu ile Rusya zerine yryen Napoleon ar bir yenilgiyle geri
dnd ve Napoleon Savalar ad verilen nispeten kk apl fakat uzun sre eitli
cephelerde devam eden srecin sonucunda Napoleon ynetimi devrildi.
Napoleon iktidara getikten sonra Fransz devriminin kalc sonularn kendi denetimi
altnda glendirdi, ar ynlerini ise bastrd. Bu ekilde Napoleon devrimin hem mirass
hem de yumuatcs oldu. Bununla birlikte liberalizm ve milliyetilik akmlarn silah zoruyla
Avrupa ktasna yayma giriimi Avrupa ktasnn en nemli glerinden birisi olan
Avusturya-Macaristan ve kta ile iktisadi ve ticari ilikileri bulunan ngilterenin karlaryla
atyordu. Dolaysyla Napoleon Savalar sonras oluan dzenin kurucular ngiltere
Dileri Bakan Castlereagh ve Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Metternich oldu.
Napoleon Savalar ngiltereyi adaya kapank hlinden nispeten kard ve ngiliz devlet
adamlar Avrupa siyaseti ile daha sk ilikiler ierisine girdi.
133

Uygulamalar
Bat Avrupa'da sanayi devimini oluturan koullar gzeterek slam dnyasnda neden
byle bir gelimenin yaanmadn tartnz.
134

Uygulama Sorular
1) Protestanln sanayi devrimine yol aan gelimeleri hzlandrdna ilikin yargy

deerlendiriniz.
2) Fransz devrimi sanayi devriminin yaratt atlaklar doldurmutur. ncln

tartnz.
135

Bu blmde sanayi devrimini ortaya karan koullar, Fransz devriminin sanayi

devrimiyle olan ilikisini, yaanan gelimeler sonras toplumsal ve siyasal yapnn ald ekli
rendik.
136

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi sanayi devriminin neden nce Avrupa'da gerekletiine

ilikin yaplan aklamalardan birisi olamaz?
a) Nfus art
b) Yaygn mal mbadelesi
c) Feodal balarn glenmesi
d) ehirleme orannn artmas
2) 16. yzylda Uzak Dou ile ticari ilikileri en gelikin olan Bat Avrupa lkesi
aadakilerden hangisidir?
a) Fransa
b) Britanya
c) Portekiz
d) Hollanda
137

9. TOPLUMSAL HAREKETLER, DN VE DESTEKLEME BMLER

138

9.1. Toplumsal Hareketler ve Din
9.2. Toplumsal Hareketler ve Dinin Balant Noktalar
9.3. Dinin Toplumsal Hareketleri Destekleme Biimleri
9.3.1. Dorudan Destek
9.3.2. Dolayl Destek
9.3.3. Ara Kurumlar Biiminde Destek
9.3.4. Kltrel Destek
139

1) Dinin toplumsal hareketlerin ortaya kmasnda ve gelimesinde belirgin bir etkisi

olabilir mi?
140

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Dinin sosyolojik yeri ve

nemi hakknda bilgi sahibi
olmak
Dinin toplumsal hareketler

asndan nemi hakknda
bilgi sahibi olmak
Dinin toplumsal hareketleri

destekleme biimlerini
renerek gncel hareketlerle
sosyolojik ba kurma
becerisinin gelimesi
141

Anahtar Kavramlar
Din
Destek
Mali
Kltrel
Dorudan destek
Dolayl destek
rgtsel destek
142

Giri
Toplumsal deiim istemeleri nedeniyle, dnyevi kayglarla ortaya kan toplumsal

hareketlerin yolu da din ile baz noktalarda kesiebilmektedir. Bu blmde dinin toplumsal
hareketler zerindeki etkisi zerinde durulmaktadr.
143

9.1. Toplumsal Hareketler ve Din
Toplumsal hareketlerin etkisi lkelerin siyasetinde ve hatta uluslararas siyasette

giderek artmaktadr. Dnya apnda son yllarda ortaya kan gelimeler de buna katkda
bulunmaktadr. Sosyalist Blokun kmesi ve liberal politikalarn poplaritesinin artmas,
artan demokratikleme ve en azndan artan demokratikleme talepleri, sivil katlmn ve
inisiyatifin daha nemli hle gelmesini salamtr. Ayrca, hayatn her alann etkileyen bilim
ve teknolojinin sosyal hayat derinden etkilemesi ve paralel kreselleme olgusu sivil katlm
ve inisiyatiflerin nemini artrarak, sivil oluumlar olarak toplumsal hareketler iin daha geni
bir hareket alan amtr. Toplumsal hareketlerin siyasetteki arl ve deta belirleyici
rolleri dolaysyla demokratik Bat toplumlarn baz bilim adamlar hareket toplumu olarak
tanmlamaya balamlardr. Giderek daha ok ulustesi toplumsal hareketler eski siyaset
bilimi kavramlarn yetersiz brakmakta ve yeni bak alarn zorunlu klmaktadr.
Toplumsal hareketler, bir toplumda toplumsal hayatn belirli bir alannda deiiklik
isteyen veya deiime kar kan ve faaliyetini belli bir sre srdrebilen oluumlar olarak
tanmlanabilir. Toplumsal hareketleri sendika, siyasi parti ve lobi gibi kurumsal siyasi
aktrlerden ayran zellik, protesto gibi yntemler kullanarak daha ok kurumsal sistemin
dnda faaliyet gsteren kolektif itiraz birimleri olmalardr. Toplumsal hareketler kltrel ve
kurumsal etkileriyle demokratik srete nemli aktrler hline gelmilerdir. Toplumsal
hareketler olaand yntemlerle siyasettir eklinde tanmlayanlar da olmutur.
Toplumdaki adaletsizlikleri ve arpklklar dile getirerek, toplumda yeni anlamlar sistemi,
dayanma ve kimlik iin kaynak oluturarak ve oulculuu besleyerek toplumsal hareketler
yeni dnemde siyasetin normal bir paras hline gelmektedirler. Klasik toplumsal hareketler,
daha ok retilen deerlerin paylam ve siyasal karlar zerinde younlarken, Yeni
Toplumsal Hareketler daha ok ortak yarar ve yaam tarz zerine younlar ve paylam
yerine yeni kimlikle ve belli konularda toplumun kltrn ve anlayn deitirmeye
alrlar. Bir anlamlar sistemi olarak din, hem ortaya koyduu anlam, inan ve deerler ile
hem de iinde bulunduu toplumdaki yaygn rgtlenmesi dolaysyla bazen deiim
araylarna da dayanak oluturmaktadr. Toplumsal deiim istemeleri nedeniyle, dnyevi
kayglarla ortaya kan toplumsal hareketlerin yolu da din ile baz noktalarda
kesiebilmektedir.
9.2. Toplumsal Hareketler ve Dinin Balant Noktalar
Sosyal bilimlerde Marksist perspektifin arl yznden, genelde dinin otoriteyi

merulatrd tezi zerinde durulur fakat onun bir toplumsal deiim faktr olma
potansiyeli zerinde pek durulmamaktadr. Benzer ekilde, ilevselci yaklamda da dinin
toplum dzeninin srdrlmesinde nemli bir rol stlendii dnlmekte ve yine deiim
potansiyeline fazla ihtimal verilmemektedir.
Gnmz literatrnde dini gruplar, kurulular ve cemaatler, esas olarak teki dnya
saadetiyle ve bireyin manevi kurtuluuyla ilgilendikleri iin esas toplumsal hareket
kapsamnda grlmezler ve onlarn faaliyetleri din sosyolojisini ilgilendirir. Ancak, dini
144

gruplarn, Batda sekler otoriteye dorudan kar kmamas anlamazlk alanlarnn

bulunmad veya baz dinsel deerlerin Bat lkelerinde mcadele konusu olmad anlamna
gelmez.
Bir kltrel sistem olarak ele ald dini en iyi tanmlayanlardan biri Geertzdir. Ona
gre din: (1) gl, kapsaml ve uzun sreli ruh hlleri ve motivasyonlar yaratmak zere
alan, (2) genel bir varlk dzeni grn formle eden, (3) bu formlasyonlara yle bir
gereklik havas verip (4) bu ruh hlleri ve motivasyonlar benzersiz biimde gereki
gsteren (5) bir semboller sistemidir.
Geertze gre, din hem toplum hayatnn bir modelini (model of) hem de toplumda
olmas gerekenlere de bir model (model for) sunmaktadr. Din, kendisine balananlarn
toplumsal yaamlarnn birok ynn etkileyen gl duygular ve ballklar yaratmaktadr.
Dolaysyla da hem deiim kart hem de deiim isteyen birok grup tarafndan
kullanlabilecek gl semboller ve riteller salamaktadr. Kutsal bir kaynaktan geldiine
inanld iin kutsal kaynaa dayanmayan birok dnyevi anlam sistemleriyle ou kez
elikiye dmekte ve hatta atmaya girebilmektedir. Kul ile Tanr arasnda arac konumunu
stlenmesi ve Orta ada siyasete etkisi dolaysyla Avrupann siyasal mirasnda Kiliseye
kar g mcadelesi nemli bir yer tutmutur. Aslnda gnmz ulus-devletlerine dayanak
oluturan modern milliyetilik, dinsel anlam sistemine bir alternatif olarak ortaya kmtr.
Bir kltrel sistem olarak din de toplumda yerine getirdii ilevler bakmndan salt inan
olarak grnen din dhil bile toplumsal yaama yansyan etkileri vardr. Weberin teki-
dnya (other-worldly) odakl ve bu dnya odakl (inner-worldly) din ayrmlarna gre, slam
dini ikinci tanma uymaktadr ve birok dindekinden daha fazla dnyevi olaylar dzenleyici
emirler getirmitir.
Hemen her din, hayata dair bir inan sistemine, ye tabanna ve kilise, cami gibi
kurumlara ve hatta din renme kurslar gibi tamamlayc kurumlara sahiptir. Din ve politika
farkl anlam sistemlerine dayandklar iin de dinden kaynaklanan deerler ile dnyevi
(sekler) deerlerin birbiriyle elimesi ve atmas sz konusu olabilmektedir. Byle
durumlarda din farkl hareketlere bazen dorudan veya bazen de dolayl kaynak ve destek
salayabilmektedir. Bu kaynaklar, maddi ve kurumsal destek olabildii gibi kltrel ve
ideolojik destek biiminde de olabilmektedir. rnein, ABDde Ku Klux Klan (Beyaz Irk
Hareketi), kiyi Yasaklama Hareketi, Sivil Haklar Hareketi, Krtaj Kart Hareket, Latin
Amerikayla lgili Hareketler, slam Dnyasndaki dini hareketler, dini gruplardan destek
almaktadrlar.
ster br dnya odakl isterse bu dnya odakl dinler olsun, dindarlk faktrnn
kiiyi toplumsal olaylara veya sorunlara kaytsz kalnmasn nleyici bir etkiye sahip olduu
tespit edilmitir. Camiye veya kiliseye devam etme olgusunun toplumun/topluluun
sorunlarn zme konusunda gnll faaliyetlerini genellikle artrc bir etkiye sahip olduu
bilinmektedir. Bu etki, Alkla Mcadele Hareketi (Bread for the World) yeleri zerinde
yaplan aratrma net olarak grlmtr. Hangi dinden olursa olsun misyoner gruplarn da
145

bulunduklar lkelerde bazen sosyal bazen de siyasal konularda toplumsal deiime yol
amalar da bu erevede artc deildir.
1990lara kadar toplumsal hareket aratrmalarnda Kaynak Mobilizasyonu (KM)

olduka etkili ve hkim bir konumdayd. nceki yaklamlarn aksine, protesto gibi toplumsal
hareket faaliyetlerini de dier toplumsal eylemler gibi normal ve rasyonel bir eylem olarak
grmtr. Onlara katlanlar da herkes gibi kazanlarn artrmaya (maksimize etmeye)
alrlar. Rasyonel tercih perspektifi, temelinde toplumsal hareketlerin faaliyetlerini bir
piyasa modeliyle, rgtsel becerilerine balayarak kaynaklarn harekete geirilmesini
aklamaya almaktadr. zellikle ye says ve maddi kaynaklarn aklc kullanlmasn ve
rgtsel becerilerini merkeze alarak toplumsal hareketlerin baarsn aklamaya almtr.
Ksaca, toplumsal hareketlerin baars kaynaklar harekete geirmeye onlarn etkili
kullanlmasna bal olarak dnlmtr. Bu hareketin ncleri olan Zald ve McCarthy
(1994), dini gruplarn sosyal hareketleri ekilde destekleyebileceklerini ortaya
koymulardr: (1) dorudan rgtsel destek, (2) gnll ve dolayl destek, (3) ara kurumlar
salama biiminde olabilir. Birinci durumda, bir dini grubun kurumsal yap veya mali
desteklere bir konuda faaliyet gsteren bir toplumsal harekete destek verebilir. kinci
durumda, bir dinsel topluluk kurumsal olarak bir politikay veya hareketi desteklemedii
hlde ona katlanlardan belli bir grup o konuda destek olacak faaliyetlere girebilir. Sonuncu
durumda ise, dini gruplar tarafndan kurulan baz sosyal hizmet rgtleri ve kurulular baz
hareketlere destek olacak biimde hizmet edebilirler.
9.3. Dinin Toplumsal Hareketleri Destekleme Biimleri
9.3.1. Dorudan Destek
rgtsel Destek
Birok toplumda toplumsal hayatta nemli bir yer igal ettikleri iin dini rgtler baz
sosyal veya siyasi konularda dorudan kurumsal yapsyla liderlerin veya yelerin dinsel
kimlikleriyle dorudan bir toplumsal hareket rgtne katlabilirler veya destek olabilirler. Bu
durum, Amerikada zellikle geerlidir. 1800lerin balarnda Amerikan siyasal yapsn
inceleyen ve gnmzde de nemini srdrmektedir. Tocqueville mehur Amerikada
Demokrasi kitabnda o dnemde Amerikan toplumundaki sivil ve gnll rgtlenmenin
yaygnlna dikkat ekmi ve bu faaliyetlerde dini gruplarn arlkl rol oynad tespit
etmitir. Gnmz Amerikan toplumunda bu byk lde srmektedir.
Sosyolojik aratrmalar ortaya koymutur ki bir toplumda din, evre, salk, gnll
gruplar gibi nceden var olan rgtsel yaplar hem toplu hareket etmeyi kolaylatrr ve
tevik eder hem de eylemsizlikten de vazgetirir. Bu erevede, ABD'de dini cemaatlerin
toplumsal hareketlere desteinin sendikalara verdii destekle snrl bilinmektedir. rnein,
elik ileri Sendikasna destek vererek Ohio eyaletinde baz holdinglerin istismarlarna
engel olmada ABDde baz kilise liderleri nclk etmilerdir.
Mali Destek
146

Dinsel kurumlar ve kurulular toplumsal hareketlere dorudan destek

salayabilmektedir. Toplumsal hareketlerin hayatta kalabilmeleri iin balang maliyeti
zellikle nemlidir. Kilise ve cami cemaatleri bir konuda faaliyet gsteren toplumsal hareket
rgtlerinin balang maliyetlerinin salanmasnda zellikle yer tutarlar. Ancak, dini
gruplarn toplumsal hareketlere verdii mali destek yalnzca balang dnemi ile snrl
deildir. rnein, ABDde dini kurumlarla balantl olarak faaliyet gsteren toplumsal
hareket rgtleri ylda ortalama 150 bin dolarlk bir bte ile faaliyet gstermektedirler.
Meksika kkenli Amerikallarn bir toplumsal hareket rgt olarak Texas Sanayi Blgeleri
Vakf (IAF), 14 balantl kurulua sahip olan ve Amerikann gneybatsnda faaliyet
gsteren belki de en gl tabana dayal (grassroots) sivil toplum rgtdr. Bu byk
faaliyetleri byk lde Katolik kilisesi ve dier dini gruplardan salanan fonlarla ayakta
durmaktadr.
9.3.2. Dolayl Destek
Bir dini cemaat ve grup bir toplumsal harekete dorudan destek vermedii hlde o
grubun yeleri kurumdan bamsz olarak baz toplumsal hareketleri destekleyebilecekleri
iin, dinin toplumsal hareket faaliyetlerine destei dolayl destek biiminde olabilir. rnein,
Nkleer Kart Harekete dini gruplarn destei yukardaki rneklere gre daha dolayl
biimde ve/veya gnlller vastasyla olmutur.
Toplumda bazlar iin rahatszlk ve ikyet konusu olan birok konu vardr ancak
ikyetlerin varl bir toplumsal hareketin ortaya kmas iin tek bana yeterli deildir.
Ayn ikyeti ve kaygy paylaan insanlarn o konuda bir eyler yapabilmesi iin bir araya
gelmeleri, zm retmeleri ve bu amala faaliyetlerini srekli faaliyet ve rgtlenme iine
girmeleri gerekmektedir. nk sosyal deime bir anda ortaya kacak bir durum deildir,
toplumun ve elitlerin ikna edilmesi ve etkilenmesi iin belirli bir sreye ihtiya vardr.
Dini kurumlar veya cemaatler, bu tr oluumlarn gereklemesi iin bir altyap

oluturabilirler ve daha nceden kurulmu olan sosyal iliki ve iletiim alar ile yeni
oluumlarn kurulmasna imkn salayabilmektedir. Bu sayede, dini gruplar, bir toplumsal
hareketi dorudan desteklemese de gayr resmi olarak veya bu grupta rgtlenen baz yeler
bamsz ve gnll olarak bu ynde almaya karar verebilirler. Bu durum dolayl olarak bir
toplumsal harekete yardmc olabilir.
slam dnyasnda enformel sosyal alarn din temelli toplumsal hareketlerin

faaliyetlerine nemli destek salad belirtilmitir. rnein, Evanjelistlerin Cumhuriyeti
Partiye oul Bushtan nceki destekleri bu anlamda dolayl destek olarak grlebilir nk
ABD anayasasnda din-devlet ayrmn tanmlayan madde dini cemaatlerin politikaya
dorudan katlmalarn yasaklamaktadr. Ancak oul Bush dneminde bu ayrm din lehine
nemli lde esnetilmitir ve dini gruplarn Cumhuriyeti Partiye destekleri daha dolaysz
bir hl almtr. Yine, Alkla Mcadele Hareketi (Bread for the World) yelerinin ayn
zamanda hem siyasal hem de dini kurulularda aktif grev yaptklar tespit edilmitir.
147

9.3.3. Ara Kurumlar Biiminde Destek
Dinin toplumsal hareketleri destekleyebilecei nc biim, dini gruplarn dnyevi

bir ihtiyac karlamak iin kurduklar ara rgtler veya kurumlarla olmaktadr. Dini gruplar
tarafndan kurulan vakf ve dernekler byle deerlendirilebilir. ABDdeki genlik
yardmlama rgt olan YMCA (Young Mens Christian Association Gen Adamlarn
Hristiyan Dernei) dinsel yardmlama rgt olarak kurulmu fakat zamanla dinsel
zelliini kaybetmitir. nceleri dini gruplar tarafndan gen erkeklere ynelik hizmet vermek
amacyla 1844te Londrada kurulan YMCA, daha sonra genel amal bir rgt hline gelmi
ve neredeyse btn Amerikan ehirlerinde her yatan ve her cinsten insana bo zamanlarn
deerlendirebilecekleri ve kendilerini gelitirebilecekleri bir kurulua dnmtr.
Resmi olarak faaliyet gstermelerine izin verilmedii iin Trkiyede dini cemaatler
daha ok hayr kurumlar, vakf ve dernekler etrafnda faaliyet gstermektedirler. Genellikle
tasavvuf kkenli olan bu dini cemaatler faaliyetlerini yasal koruma altnda olan vakflar,
dershaneler gibi dolayl kurumlar etrafnda rgtlenerek hem bir koruma salamakta hem de
bu mekanizmalarla dnyevi (sekler) alanlarda faaliyetlere destek vermektedirler.
Yukarda anlattmz gibi dini gruplarn baz hareketlere destei dier bazlarna da
engel veya rakip oluturabilecek bir biimde ortaya kabilir. Aile deerlerini savunarak dini
sylemler ve gruplar, Feminist, Homoseksel, dam Kart ve Krtaj Yanls hareketlere
kltrel ve ideolojik muhalefet yapmaktadrlar. Dini perspektif, hem dorudan hem de
dolayl olarak Krtaj Kart Hareketi destekleyerek feminizme kar bir dalga
oluturmaktadr.
9.3.4. Kltrel Destek
Yukarda ele alnan konular, dini gruplarn ve kurulularn toplumsal hareketlere

verdii mali destek, ye destei ve rgtsel destek biiminde olduu Kaynak Mobilizasyonu
yaklamnca ortaya konmutur. Ancak, Kaynak Mobilizasyonunun dinin toplumsal
hareketlere desteini bu ekilde ele al biimi yetersiz kalmtr. nk dinin toplumsal
hareketlere salad destek yalnz eleman, mali ve rgtsel destekle snrl deildir. Din,
toplumsal hareketlere kltrel kaynaklar ve frsatlar saladn da dikkate almamz gerekir.
Daha nce deindiimiz gibi, toplumsal hareketlere dinsel destek kltr ve anlam sistemiyle
ilintilidir nk din kltrel sistemin nemli bir parasdr. Dinin toplumsal hareketler
salad kltrel ve ideolojik destek birok biimde gerekleebilir. Balca destek biimleri
aadaki ekilde tespit edilebilir:
Deer Kayna Olarak
Kltrel bir sistem olarak din, yerleik siyasetle eliecek bir deer yargs sunma rol
stlenebilmektedir. Sekler siyasetin deerleriyle dinden kaynaklanan deerler her zaman bir
birleriyle uyumaz. Dinin ortaya koyduu insan ve toplum anlay o toplumda hkim olan
insan ve toplum anlaylaryla her zaman rtmedii iin belirli bir konuda ikyetlerin
ortaya kmasna yol aacak deerler (aile, eitlik, iki, kumar gibi) dinden kaynaklanabilir.
148

Ortaya kan eliki ve ikyetle dinin nemli bir pay olduundan din toplumsal hareketlerin
ortaya kmasnda kltrel ve ideolojik zemin oluturmaktadr.
Amerikan toplumsal yapsn derinden etkileyen ve btn dnyada daha sonra gelecek
birok toplumsal harekete rnek oluturan Sivil Haklar Hareketinde dini fikirler, baarl olup
olunmayaca konusundaki belirsizlikleri kaldrmaya yaram ve toplumsal muhalefete bir
g kayna oluturmutur. Ayrca, ABDde Protestanlarn alkole kar tutumlar, ikiyi
yasaklama hareketi iin nemli bir ideolojik kaynaklar salamas bu duruma baka bir rnek
oluturabilir. Ayn ekilde, dinden kaynaklanan hayatn kutsall inanc, Krtaj Kart
harekete nemli bir ideolojik/kltrel destek salamaya devam etmektedir. rnein, Katolik
Kilisesi bu desteini gerekelendirirken, yaama hakknn kutsall ve fakirlikle gerektii
gibi mcadele edilmesi durumunda krtaja gerek kalmayacak biimde nfusun kendisini
geindireceini savunmutur.
lgin bir durum da baz liberal dini gruplarn Feminist Harekete ve Krtaj Haklar
Hareketine de destek olmasdr. Latin Amerikada da popler kent hareketlerinin ounda
dindar kadnlarn byk arl grlmtr. Halk dindarlnda (popular religiosity) kadnlar
merkezi bir yer igal ettikleri iin Kiliseden ilham alan tabandaki gnlk politikalarnda
kadnlarn hkim olmas hi de artc deildir. ok elilie onay vermesiyle bilenen
Mormon mezhebinde bile Feminist yorumlar artmakta ve kendi cemaatleri iinde kadna daha
fazla hak ve eitlik verilmesi ynnde admlar atlmasna yol amaktadr. Nijeryadaki
Mslman feminist gruplar da dini sylemden yararlanarak hareketlerine maddi ve moral
destek salamaya almaktadrlar. Hayvan Haklar Hareketi de kendi grlerini desteklemek
iin Tanrnn doada olduu ve ltuf sahibi Tanr gibi Hristiyanlk inanlarndan
yararlanmtr.
Dini sylemler, hem rklar arasnda ayrmcl savunan hem de eitlii savunan
hareketler tarafndan kart amala da olsa kullanlmtr. Beyazlarn stnln savunan
Irk hareketin de dinden yararlanm ve sylemlerini dini retilerle desteklemeye
almtr. Britanyal Faistler Birlii de dini sylemleri kullanarak kendileri dncelerini
desteklemeye almlardr.
Dier taraftan yukarda sz edilen IAF Hareketinin kurucular, Meksika kkenli

Amerikallarn yaamlarn dzeltecek gerek bir deiimin, dinsel ideolojiye dayanarak
beyaz rk ile hispanikler arasnda i birliini ve sivil katlm artrabileceklerine inanmlard.
Yine, ABDde idam cezasna Protestan gruplarn byk lde taraftar olduu bilinmektedir
ancak Katolik Kilisesi, hayatn kutsall anlay gerei idam cezasnn kaldrlmasna destek
vermitir.
Rahatszlk Kayna Olarak
Bilindii gibi baz siyasi ve sosyal gelimeler toplumun baz kesimlerinde ve zellikle
dindar kesimlerde belirli rahatszlk, ikyet ve tepkilerin ortaya kmasna yol aabilir.
Geertzin syledii gibi, din insanlarn gl motivasyonlar yaratmaktadr. Dolaysyla, dini
inanlar ve prensipler, baz konular ve gelimeler hakknda ortaya kan rahatszlk
149

konusunda harekete gemek iin motivasyon oluturabilir. Dini retilerle elien yeni bir
durum bir tepkiye ve hatta bir panik havasna yol aabilmektedir. Krtajn serbest braklmas
ve homoseksel evlilik, artmakta olan deiik toplumsal sorunlar dindar kesimleri harekete
geirmekte etkili olmaktadr. rnein, pornografinin artmas kar Pornografi Kart
Harekette dini gruplarn belirli bir arl vardr. Yine, genel toplumun inanlarnda,
kltrnde ve dncelerinde ortaya kan deiiklik, dini gruplarn da ilgisini ekebilir ve
destek ya da muhalefet anlamnda dini gruplarn eyleme gemelerine yol aabilmektedir.
nsanlarn neden kolektif eylemlere katlmas gerektiine ikna etmeye alan

toplumsal hareket ncleri, bir sorunun ciddi olduuna, acil zm gerektiine, kolektif
eyleme itirak etmenin sonu getireceine veya bir eyler yaplmasnn ahlaki bir grev
olduuna vurgu yaparlar. Toplumun baz kesimlerinin sorunun varlna ve zm
gerektiine inanmas veya ikna olmas dini gerekelerden doabilir. Sonu getireceine inan
da kader ve sorumluluk inanlar gibi dinsel retilerden beslenebilir ama daha ok rgtsel
etkinlik asndan nemlidir. Sonuncu gereke ise, genelde dier ncekileri tamamlayc
olarak veya onlarn ie yaramamas durumunda harekete gemenin sonu getirmese de bir
ahlaki, vicdani ve dini bir sorumluluk olduuna ikna etmeye alr. Ahlaki gerekeler
kullanlrken bir dini prensiplerin ska kullanlmas artc deildir.
150

Uygulamalar
Marx'n din yaklam ile Geertz'in din yaklam karlatrldnda toplumsal

hareketleri aklamada hangisinin ilevsel olduunu dnyorsunuz, aklaynz.
151

Uygulama Sorular
1) Geertz'e gre din tanmn yazarak tartnz.
2) Zald ve McCarthy'e gre dini gruplar sosyal hareketleri destekleyebilir mi? Nasl?
152

Bu blmde dinin/dinsel gruplarn toplumsal hareketlerle nasl iliki kurduklarn,

toplumsal hareketler asndan nemlerini rendik.
153

Blm Sorular
1) Hangisi Geertz'in din tanm ierisinde deildir?
a) Din bir st yap kurumudur.
b) Genel bir varlk dzeni grn formle eder.
c) Bir semboller sistemidir .
d) Toplum hayatnn bir modelini sunar.
2) Weber slam dinini kendi odak eksenli kategorizasyonunda nereye ait

deerlendirmektedir?
a) Bu dnya odakl din
b) Kabile odakl din
c) Karizmatik din
d) te dnya odakl din
3) Aadakilerden hangisi dinin/dinsel gruplarn toplumsal hareketlere verdii

destek biimlerinden birisi olamaz?
a) Mali Destek
b) Dini destek
c) rgtsel destek
d) Ara kurumlar biiminde destek
4) elik ileri Sendikasna destek vererek Ohio eyaletinde baz holdinglerin

istismarlarna engel olmaya alan dini gruplarn toplumsal harekete destek biimi
aadakilerden hangi kategoride deerlendirilebilir?
a) Ara kurum destei
b) Kltrel destek
c) Dorudan destek
d) Deer kayna olarak destek
154

10. TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTR

155

10.1. Kltr ve Sosyoloji
10.2. Kltr ve Bir Toplumsal Hareket Faaliyetinin Ortaya k
10.2.1. Toplumsal Hareket Kltr ve Yaygn Kltr
156

1) Yaygn kltrn kolektif eylemle ilikisi var mdr? Varsa nasl ekilleniyor
olabilir?
157

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Kltr kavramnn sosyolojik

deerinin renilmesi
Kltr kavramna ilikin

sosyolojik yaklamlarn ele
alnmas
158

Anahtar Kavramlar
Kltr
Sembol
Motivasyon
Varlk dzeni
Nesne
Eylem
Olay
Yaygn kltr
159

Giri
Bu blmde sosyolojik zmlemede nemli bir kavram olan kltrn toplumsal

hareketlere etkileri zerinde duracaz.
160

10.1. Kltr ve Sosyoloji
Kltr belki de sosyal bilimlerin en temel kavramdr. Fakat genel veya dar pek ok
anlamda kullanlarak netliini biraz kaybetmeye balamtr. Bunun nedeni, hem sosyal
bilimler arasnda hem de sosyolojinin kendi iinde farkl yaklamlarn bulunmasdr. Bu
kavramn genel olmas, tanmlanmasna ve snrlarnn izilmesine engel oluturmad gibi,
hem her eyi aklayan hem de hi bir eyi aklayamayan bir kavram olarak kalmasn
gerektirmez. Sosyoloji toplumsal hayat inceledii iin, dier toplumsal kurumlar gibi
toplumsal yaamn nemli bir paras olan kltr de inceledii konularn banda gelmektedir.
Bu yzden de kltr kavramnn anlamn ve alma sahasnn netliini yitirmesi, bu
kavramn yeniden tanmlanmasn ve aklanmasn zorunlu hle getirmitir.
Balangcndan beri kltr olgusu sosyolojide nemli bir yer igal eder. Durkheimin
toplumsal olgu kavram yapsalclk perspektifine, kolektif bilin ile ritel kavramlar ve
etkileim ortamlarnn toplumun inasnda ve onun srdrlmesinde nemli rol oynad
dncesi de kltr sosyolojisine zemin hazrlamtr. Karl Marx ideoloji ile birlikte
styapnn bir yansmas ve rn olarak grd kltr biraz geri plana itmi gibi grnse
de kapitalist ve dier toplumsal dzenlerin kendisini srdrebilmesinde ideoloji gibi kltrel
faktrleri de gz ard etmemitir. Daha sonralar Max Weber ise anlama sosyolojisiyle
anlamn toplumsal yaamn temel ta olduunu syleyerek anlamlardan ve anlamlarn
taycs olarak sembollerden oluan kltr kavramn oka vurgulamtr ve kltr olgusunu
sosyolojide merkezi bir konuma oturtmutur. Bu durum Weberin din sosyolojisinde ve
kapitalizmin douunu Protestan Ahlakna balamasnda da net olarak grlmektedir.
Kltrn kapsaml bir tanm, Antropolog Clifford Geertz tarafndan yaplmtr.

Aada geni yer vereceimiz bu tanm, kltrn hem realist hem de idealist ynne vurgu
yapmaktadr. Griswold kltr aratrmalarnn sosyolojinin merkezine yerlemesinde
Geertzin talebelerinin Amerikadaki sosyoloji blmlerinde n saflara ykselmesinin nemli
rol olduunu syler. Daha sonralar 1960 ve 1970lerde Kltrel Marksizm (Frankfurt
Okulu) hem maddi hem de zihinsel retimin hkim ideoloji tarafndan kontrol edildiini
savunarak, kltrn maddi dnyay yanstt fikrine yeni bir alm getirmitir. Marksist
teoride kltr maddi artlara bal ikincil bir olgu olarak grlrken, Neo-Marksizm'de kltr
baml bir olgu olmaktan kmtr. Ancak, bu maddi karlar yanstmas rolnde/anlamnda
kltre yine de ok belirleyici bir rol biilmez.
Kltr ve ierdii anlamlarla ilgili olarak Wuthnow ok znel olan anlam konusunun
sosyoloji tarafndan ele almasnda bir fayda olmadn ve dolaysyla anlamlarla deil
anlamlar hakkndaki sylemlerle ilgilenilmesi gerektiini savunmutur. Kltrn evrensel bir
tanm olmasa da insan hayatnn anlamsal yn (baka bir ey ifade ve temsil eden davran,
nesneler ve fikirler) eklindeki Griswoldun kltr tanm, ak ve rtk kltr anlaylarn
birletirmemize yardmc olabilir. Bu tanmda hem beer bilim (humanities) hem de sosyal
bilim yaklamlarnn birbirlerini tamamlamas mmkn grlmtr nk kltrn bu
ekilde daha iyi anlalmas onun hem ak hem de rtk ynlerini ele alp inceleyebilir.
161

Griswold ise anlam konusunda aktrlerin niyetleri ile tercih ettikleri yorumlarn nemli
olduunu savunmutur.
1970lerin bandan buyana Toplumsal naclk Anlay nem kazanmaya balam

ve medya, popler kltr ve bilim incelemeleri alannda kkl bir anlay deiimine yol
amtr. Eskiden beri sosyolojide hkim olan objektif gereklik varsaymn temelden
sorgulayan bu anlay toplumda ve hayatta karlatmz her eyin gerek olsa bile
toplumsal olarak ina edildiini ve kurgulandn, dolaysyla objektif bir toplumsal
gereklikten sz etmenin mmkn olmad savunmaktadr. Bu anlay 1980lerin ikinci
yasndan itibaren toplumsal hareketler literatrnde de tartmalara yeni bir ivme
kazandrmtr. Toplumsal hareketler dal, kltr ile eylem arasndaki karmak ilikileri ve
onlarn dinamik doas hakknda olduka detayl almalar ortaya konmutur. Bu
aratrmalarn ele ald sosyal deime analizi, bir anlamda da kltrel deiimin analizidir.
Toplumsal hareketlerin sylem boyutuna vurgu yapan yeni gelimeler ise kltrn dinamik
ynne dikkat ekmilerdir. Kltrn genel ve paylalmakta olduu kadar gruplara zel
olduunu; tartmaya ve yoruma ak olduunu da gzler nne sermilerdir. zellikle
Avrupa merkezli olarak ortaya kan Yeni Toplumsal Hareket Analizleri; kltr ve yaam
tarz kavramlarnn nemini artrmtr. Amerika toplumsal hareket aratrmalarnda ortaya
kan ve Sylem Analizi Teorisi olarak adlandrlan bu yaklam, toplumsal hareketler
literatrn gelitirmi ve nemli bir olgunlua ulatrmtr.
Sosyolojide kltrn neminin yeniden vurgulanmasnda birka nemli gelimeye de

deinmek gerekir. M. Foucault (1980) gndelik sylemler ile toplumsal uygulamalarda
kullanlan kavramsal kategorilerin objektif veriler olmad ve onlarn hkim ideolojiler
tarafndan belirlendiini sylemitir. yi kt ve normal anormal kategorilerinin ve bilginin
toplumdaki g ilikilerinden etkilendiini savunarak sosyal bilimlerdeki kavramlarn da
byle bir ilikiyi yansttn vurgulayarak eletirel bir yaklam getirmitir. Adorno ve
Frankfurt Okulu da roman, iir, sinema, tiyatro gibi kltr reticilerinin hatr saylr derecede
karlarna gre ve/veya ideolojik seim ve tercih sergiledikleri ve kltr yeniden
yorumlama da nemli gce sahip olduklarn savunmulardr. Postmodern teorinin ortaya
kmas kltr paral bir olgu olarak ele almas ve kltrn hegemonik btnclle bir
antitez olarak ortaya kmasna yol amtr. Dier bir ifade ile kltr homojen bir varlk deil
ok ynl, ok boyutlu ve bazen de birbiriyle elien ve hatta atan gelerden oluan bir
olgu olduunu ve sosyal gerekliin kurgulandn vurgulamtr.
Kltrel yaklam sosyal problemler literatrnde de nemli bir yere sahiptir. Bu

alanda arlkl olarak iki temel yaklam vardr: objektivizm ve inaclk. Birincisinde
toplumsal problemlerin gerek hayatta var olan sorunlar yanstt dnlrken, ikincisinde
toplumsal tehditlerin otomatik olarak sorun hline gelmedii nk baz byk tehditler sorun
hline getirilmezken daha nemsiz tehditler toplumdaki belirli aktrler tarafndan sorun hline
getirilebilmektedir. Bu durum kamuoyunda tartlan toplumsal sorunlarn objektif gereklii
yanstmayabilecei ve mutlak deil greceli olduu fikrine younlar. Baz tehditlerin sorun
hline getirilmesi, gruplarn yorumlama srelerine ve mcadelelerine zel dikkat ekilir.
Sorun hline getirme srecinde g ilikileri ve iddia sahiplerinin toplum iindeki konumlar
162

ile onlarn kltrel ve toplumsal gleri de nemli etkiye sahiptir. Objektivist yaklam
iindeki anlaylardan biri fonksiyonalizm/ilevselciliktir. Toplumu organik bir yap olarak
tahayyl eden bu anlay, toplumsal problemlerin toplumdaki fonksiyonel bozukluklardan
ktn dnr.
Snflar ve zevkleri incelemesinde Pierre Bourdieu, kltr bir sermaye olarak

dnmtr. Snf ile kltr arasndaki ilikiye ilk defa dikkat eken Bourdieu deildir.
Ondan nce DiMaggio kltrn elitler tarafndan kendi konumlarn korumak iin
kullanldn gstermitir. Bourdieunn katks, kltrel sermayenin farkl snf mensuplar
arasndaki snrlarn srdrlmesine nasl katk yaptn ampirik olarak ortaya koymasnda
yatmaktadr. Bourdieunn teorisinin zn st ya da meru kltr ile kitle ya da
popler kltr arasndaki ayrma dikkat ekmesinde ve hkim snfn yelerinin ve
kurumlarnn baz kltrel pratikleri kutsama ve dolaysyla onlar meru diye tescilleme
gcne sahip olmasn aka ortaya koymasnda yatar.
Kltrn, kltr reete veya anlam yaratma ynne, toplumsal yap veya biyografik1
ynne, ak veya kapal ynne yaplan vurguya gre kltr tanm deiiklik gsterir. Bir
reete olarak kltr normlar (yaplmas ve yaplmamas gerekenler); deerler, inanlar ve
fikirler, anlaml semboller ve bunlarn ortak anlayn ierir. Griswoldun tanmna gre,
normlar bir toplumda insanlarn davran biimleri; deerler nemli grdkleri eyler,
inanlar evrenin nasl ilediini dnme biimi ve anlaml semboller de temsiller olarak
grlmtr. Anlam verme sistemi olarak kltr, insanlar arasnda etkileim yoluyla anlam
yaratma ve bu anlamlar paylama srecini gerekli klar. Anlamlar ise her zaman tam olarak
paylalmad iin, mzakereye veya farkl yorumlara ak kap brakr. Ayrca, anlam
yaratma tek tarafl bir olgu olmad iin anlatr hem bireysel pratikler balamnda hem de
toplumsal ortamda ve tartmalarda tekrar tekrar ekillenir.
Yapsalc teoriye gre kltr sosyal yapy yanstmaktadr. Dier taraftan biyografi
(agency) temelli kltr gr ise kltrn anlam ynne odaklanmaktadr. Fonksiyonalizmi
ve Marksist teoriyi, yapsalcln iki ana yaklam olarak ele alabiliriz. Her iki yaklam da
kltr ve sosyal yap arasnda tam bir uyum grrler. Ancak, kltr ve yap arasndaki
ilikinin yn konusunda tam zt fikirleri savunurlar. Marksist teori kltr toplumsal yapnn
(maddi koullarn) bir yansmas olarak anlarken, fonksiyonalizm toplumu onu oluturan
kltrn bir yansmas olarak grr. Marksist gre gre burjuvazi ve proletarya arasndaki
ilikiler retim ilikileri (yneten ve ynetilenlerin maddi koullar) tarafndan belirlenir.
deoloji ve kltrn bu ilikileri, yanstma rol oynad ve toplumsal eitsizlii ynetici
1
Biyografi kavram Casper takip ederek ngilizcedeki agency kavramna e deer olarak kullanlmtr.
Casper, agency kavramnn ngilizcede ok deiik anlamlarda kullanldn ve bireysel etkiye ve inisiyatife
vurgu anlamnda biyografi kavramn kullandn ifade etmitir. Biz de ad geen soruna ek olarak agency
kavramna Trkede tam bir karlk bulunamamasn da gz nne alarak biyografi kavramn kullandk. Ama
bireysel inisiyatif de agency anlamnda kullanlabileceine dikkat ekerek hangi kavramn yaygnlk
kazanacan zaman gsterecektir.
163

snfn lehine merulatrd dnlr. Markist grte maddi olmayan ynler, toplumsal
yaamda ikincil bir konuma sahiptir.
Kltrn alan ve dolaysyla da tanm beer bilimlerde ve sosyal bilim

yaklamlarnda farkl biimlerde anlalr. Beer bilimler yaklam, kltr gzel sanatlara
ve pratik sanatlara veya genellikle ak (kaytl) kltr ad verilen ciddi literatre e deer
olarak grr. Beer yaklam kltr (hikmet ve gzellik) ve medeniyet (teknoloji) arasndaki
19. yzyl felsefi ayrmna dayanarak, kltr daha st dzeyde ve medeniyetin toplumdaki
zararl etkilerine bir are/panzehir olarak grmlerdir. Beer bilimler yaklamna gre
kltr dikkatli korunmal ve ona zel bir stat tannmaldr ve zen gsterilmelidir. nsanlar
kltrn ileyiini ve onu etkileyen eyleri anlamak iin bilinli aba gstermelidirler.
Ancak sosyal bilim yaklam, kltr toplumun ileyi biiminden pek farkl olmayan
bir yaam tarz olarak grr. Bu gr antropolojiden domu, sosyoloji ve dier sosyal
bilimler tarafndan da benimsenmitir. Bu yaklam kltr ve medeniyet ayrmn reddeder.
nk onlarn birbirleriyle yakndan ilintili olduunu dnmtr. Sosyal bilim yaklam
evrensel ve ideal bir kltr alglamas yerine, her toplumun iyi veya kt olarak tanmlanmas
yapan bir kltr vardr. Kltr toplumsal ilikilere kaynaklk yapan, istikrarl ve kalc anlam
salayan bir ey olarak grlr. Beer bilim yaklamnn zerine odakland, kltrel
nesne sosyal bilimlerde merkezi bir yer igal etmez. Bowler, bu yaklamn eksikliklerine
ak bir biimde iaret eder ve kendi sanat sosyolojisi almasnda sanat bamsz bir
deiken olarak kullanarak kltrel nesneyi sosyolojik analize dhil etmeye allmtr.
Hem Marksist hem de Durkheimci sosyoloji gelenekleri, kltr toplumsal bir yaratm
olarak grdkleri hlde, birinci gelenein maddi koullara odaklanmas kolektif temsiller
stnde duran ikinci gelenekten farkldr. Baka bir deyile, ortak grleri kltrn
toplumdan km olmasdr. Sosyal bilimlerde kltrn iki mehur tanm Clifford Geertz ile
Thomas Bergerden gelmitir ve ikisi de kltr iyi anlayabilmek iin kltrn gelerine daha
yakndan bakmamz gerektiini sylemilerdir. kincisi anlaml bir dnya yaratma ihtiyacnn
evrensel olduunun altn izerken, birincisi de kltrn hem iinde bulunduumuz dnyaya
anlam verme hem de bu dnyay ona gre biimlendirme zelliine vurgu yapar. Geertz dini,
kltrn en temel gesi olarak ele alr. Analizinde kltrn zelliklerini de aklayan
Geertzn yapt kapsaml tanma gre kltr:
(1) bir semboller sistemidir ki (2) gl, kapsaml ve uzun sreli ruh hlleri ve
motivasyonlar yaratmak zere alr, (3) genel bir varlk dzeni gr formle eder ve (4)
bu anlaylara yle bir gereklik havas verir ki (5) bu ruh hlleri ve motivasyonlar benzersiz
biimde gereki grlr.
Geertz, sembolleri bir nesne, eylem, olay, zellik veya ilikiyi temsil eden bir ara
olarak grr. Bayrak ve ha gibi semboller baz fikirlerin, yarglarn, arzu ve inanlarn
somutlam hlleridir. Sembollerden oluan kltr de insanlarn iine doduklar dnyaya
ynelik bilgi verdii gibi, toplumsal davran belirleyen sosyal ve psikolojik sreleri yerine
getiren kurumlar iin de programlar sunar. Kltrel kalplarn iki deiik anlamda topluma
model olduunu syler: realite modeli ve ideal model. Birincisi dnyada grdmz eylerin
164

ne olduunu realist bir erevede aklarken, ikincisi de idealist bir ereveden toplumun ve
hayatn nasl olmas gerektiini anlatr. Semboller onlar benimseyen kiilerde belirli bir ruh
hli ve motivasyon yaratr ki bu da onlarn yaam deneyimlerine bir anlam ve ak kazandrr.
Geertzin ruh hli ve motivasyon arasnda yapt ayrm nemlidir. Motivasyon, baz trden
hareketleri yapmak ve baz durumlarda baz duygular hissetmek iin kalc bir eilim olarak
tanmlanr. Ancak, ruh hlleri bir yn belirtmezler ve younluk asndan farkllk gsterirler.
Yazara gre ruh hlleri ortaya ktklar durumlarla anlam kazanrken, motivasyonlar
hedefledikleri amaca gre anlam kazanrlar.
Kltrn bir baka zellii de iinde bulunduu dnyadaki eylere bir dzen
kazandrmasdr. nsanlar, kaos iinde yaayamayacandan sembollerle hayata ve olaylara
anlam verirler. Hayata ynelik bu anlaylara kltr yle bir gereklik havas verir ki ruh
hlleri ve motivasyonlara kendine zg biimde gereki grnr. Geri Geertz dini bir
kltrel sistem olarak ele alm ve onun aklamasn dini anlamak iin yapmtr, ama onun
din hakknda syledikleri din olgusunu temel almadan da rahatlkla kltre uygulanabilir.
nk kltr, hem kiinin kendisini hem toplumu hem de dier insanlarla ilikilerini
anlamamz salar.
Berger ise kltr insan tecrbesinin dsallatrlmas, nesnelletirilmesi ve

iselletirilmesi (externalization, objectification and internalization) olarak tanmlanmtr.
Bergere gre, kolektif ve kanlmaz olan bir dnya ina etmek srecinde insanlar kltr
srekli retirler ve de yeniden retirler. Toplumu hem kltrn bir rn hem de gerek art
olarak grrler. Hem Geertzin hem de Bergerin kltr tanmlar kltrn genel ve zel
karakterine vurgu yaparlar. nk tek bir kiinin kltrnden bahsetmek mmkn deildir.
Geertzin bilginin ve tutumlarn semboller vastasyla aktarldndan sz etmesi, kltrn
toplumsal olarak yaratlmasna iaret eder. Ayn ekilde Bergerin dsallatrma ve
nesnelletirme kavramlar kltrn paylalma zelliine iaret ederken iselletirme de bu
anlamlarn dier yeler tarafndan benimsendiini anlatr.
Berger ve Luckman kltrn ileyiinde dile merkezi bir rol yklemilerdir, nk

gnlk hayatta kullanlan dil bize gerekli nesnelletirmeyi salar ve hayatn bizim iin anlam
kazand bir dzen kurar. Sesli iaret sistemi olarak tanmlanabilecek olan dil, insan
toplumunun en nemli iaret sistemidir. Dilin nemi Eliasoph ve Lichtermann (2003)
nerdii kltrn nc boyutu olan konuma normlaryla ilgilidir. Bu dnceye ok daha
nceden Berger ve Luckmannda (1966) da rastlyoruz: Deiik durumlarda hkim olan
uygun konuma standartlarn dikkate almalyz.
Her kltrel nesnenin bir yaratcs vardr ve onu kullanacak birinin duymas,
anlamas, onun hakknda dnmesi, uygulamas, katlmas ve hatrlamas gerekir. Kltrn
btn geleri anlamn tamamlanmas iin birbirine bamldrlar. Dolaysyla, kltr
anlamak iin bu anlamlar kavramalyz. Bir kltrel nesnenin yaratcs bir arkc, air,
peygamber veya sanat olabilir ve yarattklar ey yeni, harekete geiren, gz dolduran veya
elendiren bir ey olabilir. Onlarn becerisi iinde yaadklar toplumsal ortamn deitirme
gcnde yatar. Dier bir deyile, kltr tarafndan getirilen deiiklikler toplumun byk bir
165

kesimi tarafndan benimsenir ve toplumun o anki ve gelecekteki yelerine gvenilir bir anlam
kayna salar. Kltrel nesnelerin yaratclar yenilik getirseler bile, bu yenilikler var olan
kltrden bamsz deildir. En azndan bu yeniliklerin var olan kltrn anlam sisteminde
anlalmas ve benimsenmesi hedeflenmitir. rnein, bir peygamber yeni bir din getirebilir
ama kabul grmesi iin o toplumun kltrel kodlarndan tamamen kopuk olmas
dnlemez. En azndan onlarla iletiim kuracak bir temel olmaldr.
Kltrel nesneler sosyal kurumlarn, rgtlerin ve kalplam ilikilerin dzenledii

bir toplumsal ortamda yaratlr, anlalr ve yorumlanr. Kltrn bir unsuru olarak kltrel
alan bir olguyu kendisiyle anlatmak gibi grnse de burada vurgulanan nokta zamanla
devamllk kazanm anlamlar ve semboller ayla rlm toplumun sembolik/anlamsal
yndr. Kltrel alan normlar, deerleri, inanlar, fikirleri ve alkanlklarn
aklayabilirken, kurumsal balam kltrel nesnelerin retilip, datld ve zmsendii
rgtsel/kurumsal yapy aklayabilir.
Kltrn geleri birlikte incelenirse daha iyi anlalacaktr. Bir seferde yalnzca bir
geyi incelemek yerine onlar bir btn olarak ele alp birbirleriyle ilikili biimde analiz
etmeliyiz. rnein, kovboy mziinin yaratclarna bakmak onun ortaya kn anlamak
iin yeterli olmaz, ayn zamanda onun yaratld ve benimsendii toplumsal balama da
bakmamz gerekir. Ayn gr Trkiyede arabesk mziin ortaya kn ve tketiliini
anlamak iin de uygulanabilir. Bu btncl kltr anlay toplumsal deime ve kltr
arasnda zaman iindeki ilikileri kavramamza da yardmc olur.
10.2. Kltr ve Bir Toplumsal Hareket Faaliyetinin Ortaya k
Toplumsal hareket eyleminin ortaya kmas hakknda konuurken, yaygn kltr ile
toplumsal hareket kltrnn kolektif eylemle ilgisini tartmak yararl olacaktr. Kaynak
Mobilizasyonu Teorisi toplumsal hareket rgtlerinin bir deiim amac harekete geirilen
kaynaklarn maddi ynne odakland hlde, Yeni Toplumsal Hareketlerin tartlmasyla
anlalmtr ki kltr Kaynak Mobilizasyonu Teorisinin dikkate almas gereken toplumsal
hareketlerin nemli bir boyutudur. Kltr toplumsal hareketlerin hedeflerini gerekletirmek
iin kullandklar kaynaklardan biridir. Williamsn dedii gibi, artlarn ve durumlarn
gerektirdii biimde aktrlerin kulland bir ara kutusudur. Yaygn kltr hem bireylerin
zihinlerini biimlendirir hem de bireyler (ve gruplar) tarafndan yeniden retilir ve yeniden
biimlendirilir, farkl yorumlar yaplmasna izin verir. Hayatn baz ynlerini alglamadaki
farkllklar dierleriyle birletike, var olan sistemde bir sosyal deime istenince bir
toplumsal hareket oluturma ans ortaya kar. Dier bir deyile, farkl yorumlara imkn
veren kltrn bu esnek karakteri toplumsal hareketlerin zaman iinde ortaya kmasna
yardmc olur. Benzer biimde, kltr bir toplumun veya bir kesiminin birikimi olarak da
grlmtr. Bu anlamda kltrel repertuarlar ak olarak ifade edilmi ideolojilerden
bamsz olarak da ittifaklar kurulmasn etkilemektedir.
Kolektif eylemlere katlan insanlarn iinde bulunduklar toplumsal ve siyasi

kltrnn etkisi altnda olmas anlamnda bir hareketin kaynaklarn harekete geirme
becerisinde kltr ayrca belirleyici bir rol oynar. nk ister muhalif olsun, ister statko
166

taraftar olsun ve isterse tarafsz olsun, bu mcadelede sonu alnmas yaygn kltrel
kodlarn (hakllk-hakszlk, eitlik-eitsizlik, zgrlk-tahakkm gibi) etkin biimde
kullanlmasyla yakndan ilgilidir. rnein, otoriter bir kltrde bir hareketin insanlar
harekete geirme ans demokratik bir kltrdekinden daha azdr nk siyasi sistem onlarn
taleplerini dikkate almaz veya insanlar bunu yapabileceklerine inanmazlar. Byle otoriter bir
toplumda harekete katlanlar muhalefet yapmann maliyeti ok yksek olduu iin yalnzca
kendilerini gerekten hedefe kendilerini adayanlar, yani radikallerdir.
kinci olarak, yaygn kltr toplumsal hareket rgtlerini harekete katlmayan

insanlarla ve siyasi otoritelerle iletiim kurmaya yardmc olur. Ayrca, yaygn kltrn
yardmc ve engelleyici zellii toplumsal hareket rgtlerinin benimsedii stratejiler
zerinde de etkili olur. rnein, krtaj kart hareket, var olan rgtlerle balar yannda
yaygn (Hristiyan) kltr ile ortak ynleri ok olduu iin birok kayna harekete geirirler.
Benzer biimde, yaygn kltr ile daha az ortakl olan dier hareketler protesto yerine
lobicilik veya medya reklamlar gibi farkl stratejiler seebilirler. Krtaj taraftarlar hedefleri
konusunda, daha bireysel kltre dayanabilir ve byle bir sylem seebilir. Trkiyede sa
eksenli hareketler daha ok geleneksel kltrden ve dinsel gelerden yararlanrken, modernist
hareketler Bat kaynakl ideoloji ve deerlerden yararlanmaktadr.
10.2.1. Toplumsal Hareket Kltr ve Yaygn Kltr
Toplumsal hareket kltrn bir alt kltr olarak dnrsek, bir toplumsal hareketin
ortaya kmas iin yeter deilse bile gerek artdr. Zald ve McCarthynin toplumsal
hareketlere ve toplumsal hareket rgtlerinin ileyiini aklamak Kaynak Mobilizasyonu
yaklamnn temel gr udur, toplumsal hareket rgtlerinin kurulmas iin ortak fikirler,
inanlar ve deerler tek bana yetmez ayrca genellikle maddi olan kaynaklara ihtiyalar
vardr. Toplumsal hareket kltr bilinli bir ekilde nceden var olan anlamlar ve
pratiklerini canlandrp, sentezleme ve yeniden yorumlama yoluyla yaratlmaktadr.
Bir hareketin belirli konularda gr birliinde olanlar rgtlemesine ve sylem

sreci vastasyla yeni yeler kazanmasna yardmc olur. Hareket stratejisiyle kltr ilikisi
birok ynden aktr. Birincisi, bir toplumsal hareket rgtnn benimsedii strateji belirli
lde toplumun yaygn kltr, inanlar ve deerleri tarafndan belirlenir. rnein, evre
hareketleri inandrc olacaklarsa doal kaynaklar kolayca israf edemezler nk eylemlerin
fikirler ve inanlarla tutarl olmas gerekir. kincisi, hareket kltr yeni ye kazanmada bir
rol oynamaktadr. ye olmayanlara hitap edebilmedeki ve onlar ikna etmedeki becerisi bir
hareketin eylemlerinin baars veya baarszlyla da ilgilidir. ncs, toplumsal hareket
kltrnn tarafszlar, hasmlar ve siyasi otoritelerden oluan toplumla iletiim kapasitesini de
etkiler. ye kazanma yannda genel halk ve kamuoyu zerindeki etkisi de kltrn nemli bir
yndr. Drdncs, bir toplumsal hareketi zaman iinde srdrebilmeye yardm
etmektedir. Aada tartlaca zere toplumsal hareket rgt ile birlikte ele alndnda
hareketin kltr toplumsal hareketin srdrlmesine yardmc olur. Beincisi, kltr bir
toplumsal hareket rgt srdrmenin bile nemli bir parasdr nk brokratik karakteri
yannda toplumsal hareket rgtleri ayn inanlar paylaan yeler tarafndan desteklenir. Bir
167

toplumsal hareket rgt kendi hareket kltrnden sapma gsterirse orijinal grubu temsil
eden hareket iindeki farkl gruplar ortaya kabilecektir.
168

Uygulamalar
Trkiye'de sa muhafazakr ve sol toplumsal hareketleri sylemlerinin kltrle ilikisi

balamnda yeniden ele alnz.
169

Uygulama Sorular
1) Kltrn sosyolojideki yerini Marx, Weber ve Durkheim'n grleri balamnda

deerlendiriniz.
2) Bourdieu ve DiMaggio'nun kltre ilikin yaklamlarn karlatrp tartnz.
3) Geertz'in kltr tanmn tartnz.
170

Bu blmde kltrn toplumsal hareketlerle ilikisinin boyutlar ve iliki biimlerini

rendik.
171

Blm Sorular
1) Aadaki dnrlerden hangisi kltr bir sermaye olarak ele almtr?
a) K. Marx
b) A. Touraine
c) Bourdieu
d) Weber
2) Kltrn anlam ynne odaklanan yaklam aadakilerden hangisidir?
a) Yapsalc yaklam
b) Biyografi temelli yaklam
c) Marksist teori
d) levselci yaklam
3) Berger ve Luckman'n kltre yaklamnn dier yaklamlardan belirgin biimde

ayrlan yn aadakilerden hangisidir?
a) Kltr bir st yap sorunu olarak ele almas
b) Kltr bir sermaye olarak deerlendirmesi
c) Kltr anlam asndan ele almas
d) Kltrn ileyiinde dile nem vermeleri
172

11. OSMANLI DEVLET'NDE TOPLUMSAL HAREKETLER

173

11.1. Milliyeti Hareketler
11.1.1. Bulgaristan Meselesi
11.1.2. Makedonya
11.1.3. Arnavut Milliyetiliinin Geliimi
11.2. ttihad-Terakki Cemiyeti ve Hrriyetin lan
174

1) Fransz devrimi ve sanayi devrimi Osmanl siyasal ve toplumsal yapsn nasl

etkiledi?
175

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Yaanan toplumsal ve
ekonomik dnmlerden
Osmanl Devleti'nin nasl
etkilendiini anlamak
Trkiye'de ve Osmanl
corafyasnda yaanan
gncel toplumsal hareketlerin
tarihsel arka plann kavrama

176

Anahtar Kavramlar
Milliyetilik
Dalma
Emperyalizm
Merutiyet
Jn Trkler
ttihat-terakki
177

Giri
Bu blmde Osmanl Devleti'ndeki toplumsal hareketler zerinde duracaz.
178

11.1. Milliyeti Hareketler
11.1.1. Bulgaristan Meselesi
Bulgarlar Osmanl Devletinde eyalet statsne sahip olmulard. Osmanl millet

sistemi rgtlenmesi erevesinde din ve mezhep ileri bakmndan stanbuldaki Fener
Patrikhanesine balanmlard. Bu balamda dnya 18. yy.da Bulgar diye bir etnik grubun
varlndan habersiz gibidir. Ruslar da Bulgarlar 1829 Osmanl-Rus Sava srasnda fark
etmilerdir. 19. yy.da gelien milliyeti hareketlerin tesiri, Fener Patrikhanesinin 19. yy.da
kendisine balanm etnik gruplar Rumlatrma abalarn arttrmas, Srbistan ve Rusyann
Bulgarlar zerindeki tahriklerinin artmas Bulgarlarn da 1830lardan itibaren hareketlenmesi
ile neticelendi. zellikle 1830 Yunanistann bamszlnn ardndan Bulgarlar ard ardna
isyan etmeye balad. Bu erevede 1848de Avrupada gzlemlenen halk hareketleri
Bulgaristanda da etkisini hissettirdi; 1849da Vidin syan patlak verdi. syan aralklarla iki
yl kadar srd.
Rus ar I. Nikolann temel politikas Rusyaya baml mstakil bir Bulgaristan

oluturmakt. Ancak 1856 Krm Muharebesi arn bu plannn uygulanmasn engelledi.
Bulgarlar ise 1856dan itibaren Bulgar milliyet fikrinin de geliimini salamak iin
bamsz bir Bulgar kilisesi iin mcadele etmeye baladlar ve 1860da, 1856 Islahat
Fermanna dayanarak Fener Patriini ruhani lider olarak tanmadklarn ilan ettiler. Ancak
mill kilise talepleri kabul edilmeyen Bulgarlar aykr bir strateji izleyip Katolik Kilisesine
balanmaya baladlar. Rusya bu durumdan ciddi biimde rahatsz oldu nk Katolik
Kilisesinin etkisi altna giren Bulgarlar Fransz etkisine ak hle gelebilirdi. Bu yzden
Rusya, Osmanl Devleti zerinde bamsz Bulgar Kilisesinin kurulmas ynnde basklarn
arttrd. Neticede 1870 tarihli bir fermanla bamsz Bulgar Kilisesi kuruldu. Bulgar tarihi
zerine alan birok aratrmac bamsz Bulgar Kilisesinin olumasnn Bulgar kimliinin
ve intelijansiyasnn olumasnda son derece nemli bir dnm noktas olduu fikrindedir.
Bulgar milliyetilii asndan nemli bir girdi olan Dou Rumeli tabiri ilk kez
Ayestefanos Antlamasnn Rusya ve ngiltere arasnda sebep olduu ihtilaf zerine ngiliz
Babakan tarafndan ortaya atlm, Berlin dzenlemelerinde farkl bir statyle Osmanl
Devletine braklmt. Jeo-stratejik doal geitleri barndran bu blge Ayestefanos
Antlamasnda Byk Bulgaristan snrlar ierisinde braklmt. Berlin dzenlemelerinden
ksa sre sonra Rusya Bulgarlar Dou Rumeli ile birlemeleri dorultusunda tevik etmeye
balad.
Dou Rumelide ilk byk buhran 1879da Osmanl Devletinin blgede asayii
salamak iin asker sevk etmek istemesiyle ba gsterdi. Blge halk gnderilen askerlere
kar kt. Gelimeler zerine Rus ar, Sultan Abdlhamide bir mesaj gndererek bir Rus
temsilcisinin blge halkn sknete davet etmek iin blgeye gnderilmesine izin
verilmesini, bunun yan sra blgeye asker sevkedilmesi fikrinden vazgeilmesini istedi.
Sultan Abdlhamid neriyi kabul etti ve bylece ilk bunalm alm oldu. Ancak Rusya Dou
179

Rumeli ile Bulgaristann birlemesini salamak zere ngiltere hkmeti nezdinde de

giriimlerde bulunmaya devam etti.
Dou Rumeli krizinin Osmanl Devleti asndan sonucu Dou Rumeliden bir para
topran Osmanl hkimiyetine braklarak blgenin Bulgaristana balanmas oldu. Dou
Rumeli Buhran Yunanistan da Makedonya, Epir, Teselya zerindeki hak talepleri
erevesinde hareketlendirdi ve neticede 1897 Osmanl-Yunan Savana giden sre balad.
11.1.2. Makedonya
Makedonya Sorunu 1878 sonrasnda Dou Sorununun da nemli bir parasn

oluturdu. Makedonya, Ayestefanos Antlamasnda Byk Bulgaristan snrlar ierisinde
bulunuyordu. Ancak Berlin Dzenlemeleri ile Makedonyann slahat yaplmas artyla
Osmanl Devletine geri verilmesi Makedonya Meselesinin balangc olarak
deerlendirilebilir. Bu tarihten sonra Bulgarlar Makedonyann Bulgaristann bir paras
olduu ynnde propagandaya balamlar ve 1890l yllarn balarnda Makedonyadaki ilk
komitay kurmulardr. Bulgaristann Makedonyaya sert angajman zerine blgede hak
iddiasnda bulunan Yunanllar ve Srplar da komitaclk faaliyetlerine giriecektir.
Berlin Anlamasnn Makedonya blgesinde reform yaplarak Hristiyan unsurlarn

korunmasn hkme balayan mehur 23. maddesi, Bulgaristan, Srbistann Ayestefanosun
uygulanmamas sonras oluan hayal krklklar erevesinde gelien saldrgan ve yaylmac
politikalar ile birleince Makedonya gittike istikrarszlam ve bu durum d glerin
blgeye mdahalesini srekli hle getirmitir. Bu balamda Makedonya sorunu blgede
yaayan halkn Osmanl Devletinden talepleri ya da bu taleplerin karlanamamas
balamnda deil, d glerin blgedeki halk kendi karlar dorultusunda etkileme ve
blgeyi kendi karlar dorultusunda ekillendirme abalar ve bu abalar neticesinde doan
atmalar biiminde geliti.
Makedonya tabiri Osmanl Devleti dneminde kullanlm bir terim deildir ancak
kullanl 6. yy.a kadar uzamaktadr. Makedonya Osmanl Devleti'nde Kosova, Selanik,
Manastr vilayetlerinin tmn kapsayan blgeyi niteler biimde kullanlyordu. ok basit bir
mesele gibi grnen Makedonya sorunu zamanla byk devletler iin umutsuzluk yaratacak
lde karmak ve zor bir hl almaya balad nk blgenin snrlar net bir biimde
tanmlanamyordu ve nfus blgelere gre kompleks bir etnik dalm gsteriyordu. Blgede
dnem dnem ynetim aksaklklar dolaysyla hareketlilikler yaanmakla birlikte 19. yzyln
ikinci yarsna kadar nemli bir sorun gzlemlenmedi. Makedonyann bir sorun hlini almas
Bulgar milliyetiliinin geliimiyle paralel ilerledi. 1870e kadar Fener Rum Patrikhanesine
bal olan blgedeki Hristiyan unsurlarn 1870te Bulgar Kilisesinin kurulmasna izin
verilmesiyle birlikte akacak baka bir mecra bulmas sreci hzlandrd. 1890larn banda
drt; 1897de ayr psikoposluk kurulmasna izin verilmesiyle Bulgaristann blgedeki
etkisi olduka artt. Makedonyadaki Bulgar hareketinin Osmanl ynetimine ve Yunan
etkisine kar olmak zere iki temel stun zerinde ykseldii grlmektedir.
180

Srp milliyetiliinin Makedonyada rekabete dahil olmas kabaca 1890larn ikinci

yarsndan sonradr. Srplarn Rum Ortodoks Kilisesi ya da Bulgar Kilisesi gibi rgtl bir
yapya sahip olmamas Makedonyada Srbistann durumunu zayflatm; 1896da
Bbliden Makedonyada bir Srp patrik aday gsterme hakkn elde ettikten sonra blgeye
ynelik daha aktif politikalar gelitirmeye balamt. Srbistann Makedonya yneliminde
1881de Avusturya-Macaristan ile yaplan; Yeni Pazar Sancan kapsamad takdirde
Srbistann Makedonyadaki toprak kazanmlarnn Avusturya-Macaristan tarafndan
diplomatik olarak desteklenmesini ieren gizli anlamann da etkisi bykt. Fakat
Makedonyann Balkanlardaki devletler aras bir soruna dnmesi ete faaliyetlerini de
beraberinde getirdi. Giderek iddetin dozunun ykselmesi Makedonyay uluslararas
gndemin st noktalarna tamaya balad.
Kasm 1902de ngiltere ve Avusturya-Macaristan arasnda Makedonyada zerk bir

idarenin derece derece uygulamaya geirilmesini ngren bir reform program zerinde
anlama saland. Bunun zerine Osmanl Devleti de Kasm 1902de Rumeli Vilayetleri
Hakknda Talimat ilan etti. Ancak Osmanl Devleti tarafndan ilan edilen talimat byk
devletleri memnun etmedii gibi Makedonya Komiteleri tarafndan da reddedildi. 1902de
Yksek Makedonya Komitesinin inisiyatifiyle Cuma- Bl Ayaklanmas gerekletirildi
ancak etki alan olduka snrl olan ayaklanma istenen sonucu dourmad. Dier taraftan
1902de Makedonyada yaplmas beklenen reformlar zerine devletler aras ok sayda
grme gerekletirildi ancak bir netice elde edilemedi. Byk Glerin Makedonyaya
mdahalesini mmkn klabilmek iin 1903te linden Ayaklanmas olarak bilinen bir
ayaklanma balad ancak bu dnemde Bbli ile iyi ilikileri olan Rusya Bulgaristana
ayaklanmay desteklememesini telkin etti. Almanya ve Avusturya da ayaklanmann
amalad zerk Makedonya fikrine scak bakmadlar
1908e kadar geen srede Osmanl Devleti, Bulgar etelerine kar bir denge unsuru
oluturmalar iin Srp ve Yunan etelerine gz yumdu. Bu srada Trkler de Makedonyada
komitaclk faaliyetlerine balad ve bu durum Makedonya sorununun kronik bir hl almasna
sebep oldu.
11.1.3. Arnavut Milliyetiliinin Geliimi
18. yy.da Arnavut yerel beyleri ile Osmanl hkmeti arasndaki iliki gittike
gerginleti. Yerel beyler kendi blgelerinde tek g olarak belirmi zamanla bulunduklar
blgelerin ynetimlerini ele geirmiler ve yerel ynetici konumuna gelmilerdi. Bylelikle
Arnavutlarn bulunduklar blgelerde ok sayda Paalk olumu, bu Paalklar grnrde
Osmanl hkimiyetinde olmakla birlikte byk lde zerk hareket edebilmilerdi. Zamanla
kk Paalklar iki byk Paalk olarak birlemiti. Bunlardan biri Kuzey Arnavutlukta
ortaya kan, merkezi kodra olan ve Buatllar tarafndan ynetilen Paalk; dieri ise Gney
Arnavutlukta Yanya merkezli kurulan ve Tepedelenli Ali Paann ynetiminde olan
Paalkt. Bu Paalk ynetimleri hibir zaman Osmanl hkmetine ynelik rgtl ve ulusal
bilinli bir muhalefet hareketine dnmedi.
181

Arnavutlar arasnda ulusal bilincin uyanmas 1878 Berlin Dzenlemelerine kadar

gtrlebilirse de muhteva asndan 1908den sonra grlen mill nitelikli isyanlara yakn
nitelikte isyanlar tespit etmek mmkn deildir. Etnik ve dinsel adan byk lde birlik
gsteren dier Balkan uluslarnn aksine Arnavutlar iki farkl din veya farkl mezhebe
blnm durumdayd. zellikle Rum milleti ierisinde kabul edilen Ortodoks Arnavutlar
asndan klasik Osmanl toplumsal rgtlenmesi olan millet sistemi ulusal bilincin/kimliin
belirginlemesini nleyici bir etki yapm gzkmektedir. Katolik Arnavutlar ise destek iin
Balkan Katoliklerine ilikin kultusprotektorat hakkna yani Avusturya-Macaristan
mparatorunun ou Arnavutluk ve Makedonyada bulunan Katolik gruplar koruma hakkna
yneldi. Fakat Arnavut tarihiler 1878-1912 arasndaki dnemi Rilindje Kombetare yani
Ulusal Yeniden Dou olarak adlandrmlardr. Bu balamda Arnavut Sorununun da
Makedonya Sorununun bir uzants ya da bir neticesi olduu sylenebilir. Dier taraftan
Avusturya-Macaristann Balkanlardaki Rus etkisini snrlandrmaya ynelik olarak
Arnavutluku Balkan siyasetinin temel unsurlarndan birisi hline getirmi olmasnn alt
izilmelidir.
Berlin Dzenlemeleri neticesinde Srbistan ve Karada tamamyla bamsz devletler

hline gelmi ve Arnavut nfus barndran topraklar kazanmlard. Arnavutluk topraklarnn
Balkan devletleri arasnda taksiminin nne geebilmek iin 1878de Berlin Anlamasnn
imzalanmasndan gn nce2 Prizrende Arnavut Birlii ya da Prizren Birlii olarak bilinen
bir yaplanmaya gidildi. Bu dneme kadar dzenli vergilere, askerlie ve merkezleme
politikalarna kar yerel karlarn korunmas erevesinde gelien Arnavut hareketleri
Ayestefanos Anlamas kararlarnn ardndan zerklik talebi evresinde ekillenmeye balad.
Osmanl Devletinin Berlin Anlamasn kabul etmesi Prizren Birlii ile Osmanl hkmeti
arasndaki ilikilerin bozulmasna neden oldu; Austos 1878de Prizrende bir araya gelen
Birlik yesi liderler Osmanl ynetiminin Berlin Antlamasnn Arnavutluka ilikin
hkmlerini uygulama kararn protesto etti. Birlik ierisinde ounluu ele geiren Arnavut
ulusular 27 Kasm 1878de Yanya, kodra, Kosova ve Manastr vilayetlerinin zerk bir
Arnavutluk vilayeti eklinde rgtlenmesini istedi; Mays 1880de ise kendilerini geici
zerk hkmet olarak ilan etti.
1880de Arnavutlukun baz blgelerinin Karadaa verilmesini nlemek zere

rgtlenen Arnavutlar silahl direnie balamlar ve bu erevede Babliyle zaman zaman
atma hlinde olmulardr. rnein Osmanl hkmeti tarafndan nasihati olarak
gnderilen Mehmed Ali Paa Arnavut komitaclar tarafndan katledilmiti. Bu srete
Arnavut hareketlerinin temel talepleri Arnavutlarn ounlukla yaadklar blgelerin
Bulgaristan, Srbistan ya da Karadaa balanmasn nlemek maksadyla reform
programlarnn dnda tutulmasdr.
Arnavutlarn 1880den itibaren silahl direni rgtlemeleri ngiliz hkmetinin

dikkatini ekti. Arnavut silahl direniinin yaand dnemlerde ngilterede iktidara gelen
Goldstone Osmanl Devletinin kontrolsz dalmas durumunda Avrupada Rusyann ya da
2
Berlin Kongresinde Bismarck Prizren Birliinin bavurularn Arnavut ulusu diye bir eyin olmadn
syleyerek reddetmitir. Aktaran Snmez, 2007; 53.
182

Avusturyann glenecei dncesiyle zerk bir Arnavutluk fikrini savunmaya balamt.

Dier taraftan ngilterenin Osmanl hkmeti nezdinde zerk bir Arnavutluk tekil ettirilmesi
iin yapt giriimler Sultan Abdlhamid tarafndan kabul edilmemi bununla birlikte
Arnavutlarn merkez hkmetle ilikilerinin glendirilebilmesi admlar atlmt.
Makedonyada yaanan gelimeler dolaysyla Arnavut rgtlenmeleri de hz

kazanmt. 1896-1899 yllar arasnda rgtlenen Peja (pek) Birlii Arnavutlukun zerklii
konusunu yeniden gndeme getirmiti. Mrzsteg Programnn uygulanmasndan rahatsz
olan Arnavutlar 1904 ylnda Kosovada bir isyan balatt ve reformlar protesto etmek
maksadyla Prizren ehrini igal etti. Peja Birliinin dalmasnn ardndan 1905ten itibaren
Makedonyada Arnavut eteleri de kurulmaya baland.
11.2. ttihad-Terakki Cemiyeti ve Hrriyetin lan
Sultan Abdlhamid 1878 ylnda meclisi tatil etmesinden itibaren tam 30 yl lkeyi tek
elden ynetmeyi baarabildi. Osmanl corafyasndaki muhalif hareketleri 30 yl kontrol
altnda tutabilmesi, hele ki Fransz devriminin Avrupada sarsc tesirlerinin hissedildii bir
dnemde sarslmaz bir istibdat rejimi kurabilmesi, bunu gerekletirebilmesi asndan,
baarl olarak nitelendirilebilir.
Abdlhamid oluturduu istibdat rejimini gvence altna alabilmek iin ciddi bir polis
rejimi kurdu. Kendisine bal hafiye tekilat oluturan Sultan Abdlhamide memleketin her
kesinden byk miktarda jurnaller geliyordu. Sultan Abdlhamid bu jurnallerin kesilmesini
nlemek iin anlamsz ve mantksz olanlarna dahi tepki vermiyordu. Toplumda jurnalleme
korkusunun kklemesi, Abdlhamidin istibdat rejimine kar muhalefetin de nispeten ge
bir tarihte, 1889da, domasna sebebiyet verdi. Sultan Abdlhamid rejimini gvence altna
almak iin oluturduu polis devletinin dnda ey daha yapt: i) Mithat Paay yok
ederek olas bir muhalefetin nne geti, ii) V. Murad bir saraya hapsederek meruiyetinin
tartlmasn engelledi, iii) Ordu ve donanma iktidarn tehdit etmemesi iin sk bir kontrol
altna alnd.
Sultan Abdlhamid rejimine kar ilk rgtl muhalefet 1889 ylnda be askeri tbbiye
rencisi tarafndan kurulan ve hcre tipi rgtlenme modeli ile genileyen ttihad-
Osmandir. Bu be Askeri Tbbiye rencisi shak Skuti, Mehmet Reit, Abdullah Cevdet,
brahim Temo ve Hseyinzade Ali idi. Daha sonra ttihad-i Osman ile irtibat kuran Ahmet
Rzann telkinleriyle rgt ttihat ve Terakki ismini benimsedi.
Ermenilerin, Ermeni nfusunun bulunduu mahallerde tedhi faaliyetlerini

arttrmalar; bakentte yryler tertip etmeleri Jn Trklerde her geen gn devletin
sonunun biraz daha yaklat ynnde bir kayg uyandrd. 1889 ylnda Parise giden ve
Albert Fua (Selanikli Yahudi), Aristidi Paa (Rum), Halil Ganem (Lbnanl Marun) ile
Meveret gazetesini karmaya balayan Ahmet Rza, artan Ermeni faaliyetleri karsnda
ttihad-i Osmani Cemiyeti yeleri ile irtibata gemiti. 1895 ylnda Ahmet Rzann ttihat ve
Terakkinin Paris ube bakan olmas 2. Jn Trk hareketine belli bir ivme kazandrmt.
Hareketlilik kazanan Osmanl muhalefetine byk bir darbe 1897 Yunan Sava ile geldi.
183

Yunan Savandan Osmanl Devletinin galip kmas Osmanl corafyasndaki muhalefet

hareketlerinin yumuamasna sebep oldu. Bunun sebebi Abdlhamidin istibdat rejiminin
lkeyi bir arada tutabilmek noktasnda ilevsel olabilecei ynnde umutlarn belirmi
olmasyd.
Tunayann ok yerinde tespiti ile Jn Trk hareketine mensup olanlarn temel kaygs
Bat emperyalizminin basks karsnda devletin ierisinde bulunduu kt durumdan nasl
kurtulabileceidir. Fakat Yunan Savandan sonra Sultan Abdlhamidin akllca hamleleri
ile iyice paralanan Jn Trk hareketi 1906 tarihine kadar ciddi bir varlk gsteremedi. 1902
ylnda toplanan 1. Jn Trk Kongresi, Jn Trk hareketi ierisindeki ayrmay tm hatlaryla
ortaya kard. 1906 ylnda toplanmas planlanan 2. Jn Trk Kongresi bu ayrmann
derinlemesi sebebiyle gerekletirilemedi. Paralanm ve ciddi g yitirmi Osmanl
muhalefet hareketinin dirilmesi iin 1906 ylnda Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulmasn
beklemek gerekecektir.
Bu srete dank ve uyuuk hldeki Jn Trk hareketinin toparlanp g

kazanmasn tetikleyen iki nemli hadise gerekleti. Bunlardan birincisi Yldz Suikasti diye
tarihe geen Sultan Abdlhamidin Ermeni komitaclar tarafndan ldrlme giriimidir.
Akine gre gerekletirilen bu suikast daima devletin blnmesi, st rtk Ermenilerin
Anadoludan toprak alarak bamszlklarn ilan etmesi kukusunu tayan Jn Trklerin
uyuukluunun dalmasna sebep oldu. Jn Trk hareketine dinamizm kazandran ikinci ve
en nemli etmen Makedonya sorununun iinden klmaz bir hl alm olmasyd.
Makedonya sorunu bizim tandmz ttihat ve Terakki Cemiyetinin olumasnda

eitli alardan ciddi bir rol sahibi oldu. ncelikle Makedonya Sorunu daha sonra ttihat ve
Terakki Cemiyetinde ciddi roller stlenecek gen zabitler iin bir milliyetilik mektebi
vazifesi icra etti. Blgede mensubu bulunduu etnik grup iin faaliyet gsteren tedhiiler,
gen zabitlerin zihninde Trk kelimesinin daha byk bir anlam ifade etmesine sebebiyet
verdi. Dier taraftan Makedonyada her geen gn oalan ve saylar tehlikeli bir boyut arz
etmeye balayan mektepli subaylar, ancak iki ayda bir maa alabilip etelerle mcadele
yrtrken, daha sadk olmalar sebebiyle birinci orduda istihdam edilen alayl subaylar
sklkla terfi ediyorlar ve dzenli ekilde maalarn alyorlard. Makedonyada grevli zabit,
sadece stanbuldaki rakibine kar deil Makedonya sokaklarnda her gn grd yabanc
mevkidana kar da eziklik duygusu hissediyordu. Btn bu etmenler ttihat ve Terakki
ideolojisinin olumasnda eitli oranlarda pay sahibi olacaktr.
184

Resim 4: 28 Austos 1324 Kalem Dergisi
Makedonya Sorununun arlat 1906 ylnda Selanikte Mithat krnn (Bleda)

evinde bir toplant yapan on arkada Osmanl Hrriyet Cemiyetini (OHC) kurdu. Hcre tipi
rgtlenme gerekletiren cemiyet, mason localarndan da hem rgtlenme hem de rgtn i
ileyii konularnda faydalanmtr. OHC ok ksa zamanda 2. ve 3. ordu zabitleri arasnda
yayld. Mart 1907de tutuklanma korkusuyla Parise kaan Cemiyet yeleri burada Ahmet
Rzann ve Sabahaddin Beyin yaplanmalarn incelemekle grevlendirildiler. Ama bu
rgtlerden birisiyle birlemekti. Pek tabii yaplan inceleme sonucunda Ahmet Rzann
Terakki ve ttihat Cemiyetinin program ile Osmanl Hrriyet Cemiyetinin programnn
birbirine daha yakn nitelikler arz ettii grld. Dolaysyla birleme Ahmet Rzann
Terakki ve ttihat Cemiyeti ile gerekleti.
1907 tarihinde toplanan 2. Jn Trk Kongresinde Osmanl corafyasndaki muhalif

hareketleri biraraya toplandn gryoruz. 29 Aralk 1907 gn almalarn tamamlayp
bir bildiri yaynlayan kongrenin bildiri metnine Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti,
Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet-i Merutiyet Cemiyeti, Ahd-i Osmani
Cemiyeti(Msr), Tanak-styon, Msr Cemiyet-i srailiyesi ve baz yayn organlarnn
ynetim kurullar imza atmlard. Dikkat edilecei zere birbirine zt amalar
gerekletirmek zere kurulmu olan rgtler ayn metnin altna imza atmlardr. nk
Osmanl muhalefetini bir araya getiren ge Abdlhamid kartl idi. Daha sonra da
grlecei zere bu birletirici unsurun ortadan kalkmas muhalefetin oluturduu g
birliinin de dalmasna sebep oldu.
Osmanl muhalefetinin birleme ve genileme abalar devam ederken sreci

hzlandran bir gelime oldu ve Haziran 1908de Rus ar ile ngiltere Kral Revalde bir
araya geldi. Bu grmede Avrupann gl iki devletinin monarklarnn Makedonya
konusunu tarttklar dncesi TC yeleri arasnda sratle yaylmaya balad.
185

1908 Mays ayna kadar baz duyumlar olmasna ramen Terakki ve ttihat
Cemiyeti 3 nin var olup olmad konusunda dahi kesin malumat bulunmuyordu. Cemiyet
mays aynda kendisini ifa etmeye karar verdi. Manastrda bulunan byk devletlerin
temsilciliklerine Cemiyet adna bir manifesto gnderilerek Makedonya Sorununun zm
iin dardan slahat dayatmasndan vazgeilmesi arsnda bulunuluyordu (Ahmad, 1995;
16). Manifesto Rusya hari btn byk devletlerin temsilciliklerine gnderilmiti. Elbette ki
gizli ve gcnn ne olduu bilinmeyen bir rgte byk devletler bir mukabelede
bulunmadlar. Ancak stanbul hkmetinin Tyi sindirme almalarna hz verdii aka
grlyordu. Sultan Abdlhamidin hafiye tekilatnn gcn iyi bilen cemiyet stanbul
hkmetini yldrmak iin iddet politikasna geme karar ald.
T Reval Grmelerinin yaratt etki ile 1908 yl sonbahar aylarna doru bir
ayaklanma planlad. Ama Kanun-i Esasyi yeniden iler hle getirip Makedonya Sorununa
yabanc devletlerin mdahalesini nlemekti. Planlanan ayaklanmann bir bayram gnne
rastlatlmas dnlyordu. Ayaklanmaya katlacak asker birlikleri ve bunlarn komutanlar
belirlenmi; moral-motivasyonlarn arttrmak amacyla eitim verilmeye balanmt.
Hkmetten gelecek direnii de hesaba katan T alt ay srebilecek bir i sava da gze alm
bulunuyordu. Bununla birlikte sonbahara doru gerekletirilmesi dnlen ayaklanma
gelimelerin de tesiriyle daha erken bir tarihte ortaya kt.
Reval Grmeleri sonras gzne gece uyku girmedii sylenen Resne Kolaas
Niyazi Bey 4 Temmuz gn etrafna toplad 200 kiiyle daa kt. Niyazi Bey Manastr
merkez valiliine gnderdii bildirilerinde daa kma sebeplerini yle aklyordu:
Kamuoyu Anayasann tekrar yrrle konulmasna ynelmitir. Padiaha

kar millet sayg beslemekte ve imdiye kadar yaplan fenalklarn hesabn
sormamaktadr. () Biz anayasann hemen bugn yrrle konmasn isteriz. Bunu
hkmet yapmazsa millet zorla yapacaktr. Mebuslar Meclisinin derhl almasn
isteriz.
Sadrazam Sait Paa 24 Temmuzda Manastrda Hilmi Paaya gnderdii telgrafta

Padiahn halkn isteine uyarak meruti idareyi geri getirdiini syledi. Haber Hilmi Paa
tarafndan okunduktan sonra merutiyetin ilan 101 pare top atyla kutland. stanbulda ise
halk ertesi gn alelade bir gazete haberiyle Merutiyetin yeniden ilan edildiini rendi.
1908 Devrimi hi beklenmedik bir anda balamt ve Sultan Abdlhamid dneminde

Osmanl Devletine iyice yerlemi olan Almanya'nn ilk anda merutiyet hareketine kar
nasl bir tavr gelitireceini belirleyemedi: Sultan Abdlhamid mi yoksa Jn Trkler mi
desteklenmeliydi? Almanya ilk anda Jn Trk hareketini ngiliz etkisinde gelien bir hareket
olarak deerlendirme eiliminde olduu gzlenmektedir ancak zamanla gerek i evrelerinin
gerekse liberal evrelerin de etkisiyle yeni ynetime olan sempati artmtr. Zaten Jn
Trklerin ciddi bir Alman kartl ierisinde olmadklar da ksa srede anlalacakt.
3
Cemiyetin ad daha sonra ttihat ve Terakkiye dnecektir. Dolaysyla devam eden blmlerde T
kullanlacaktr.
186

Osmanl Devleti'nde Sultan Abdlhamid iktidarda olduu srece Almanya'nn karlarnn

gvende olacana inanan Alman mparatoru Kaiser Wilhelm de Merutiyet'in ilannn
ardndan sonraki yllar ekillendirecek olan u tespitleri yapmt:
(...) Devrim Paris ve Londra'dan gelen Jn Trkler tarafndan deil Alman

subaylar tarafndan eitilmi, Almanya'da eitim alm askerler tarafndan
gerekletirildi ve bu hliyle saf bir asker devrimdir. Bu subaylar dmendedir ve hepsi
Almanya'nn tarafndadr.
Hrriyetin ilan ngilterede Osmanl Devletinde Britanyann siyasi ve ekonomik

durumunun restore edilmesine ynelik bir umut olarak belirdi. Ancak ngilterede ttihat ve
Terakki Cemiyetine ynelik yeterince malumat bulunmuyordu. Cemiyete ilikin ngiltereye
Fransadan ulaan ilk istihbaratlar Cemiyetin temel hedefinin ngiltereyi Msrdan karmak
ve pan-islamist bir siyaset izlemek olduu ynndeydi. Dolaysyla ngilterenin TC ile
ilikileri ilk planda bu noktadan kavrand. Bununla birlikte Devrimden yalnzca birka hafta
nce ngiltereye bir bilgilendirme mesaj geen ngilterenin diplomatik misyonunun
temsilcilerinden Fitzmourice Sultann kendilerine kar olan tutumundan ikyet ediyordu.
Devrimden sonra ise ngilterenin stanbul Bykelisi Alman Bykelisi ile yaplan
antlamann geri dnebileceini durumdan son derece memnun bir biimde merkeze bildirdi.
Avusturya-Macaristan Merutiyet'in ilann olumsuz bir gelime olarak grd.

zellikle Meclis seimlerine Avusturya-Macaristan'n 1878'de igal ettii Bosna-Hersek'ten
de temsilci istenecek olmas rahatszlk oluturacak ve Aehrenthal'in 1906'da greve
gelmesinin ardndan tasarlamaya balad politikay eyleme dntrmesini salayacaktr.
187

Uygulamalar
Ermeni milliyetiliinin geliiminde dinin roln aratrnz.
188

Uygulama Sorular
1) Hrriyet'in ilan sreci devletin toplumsal hareketlerle ilikisi balamnda nasl

deerlendirilebilir? Tartnz.
2) Osmanl Devletinde ortaya kan milliyeti hareketlerin din ve kltrle ilikisini

kuramsal aklamalar etrafnda tartnz.
189

Bu blmde Osmanl Devleti'nin son yzylnda yaanan toplumsal hareketlerin

muhtevasna ilikin bilgi edindik.
190

Blm Sorular
1) Kultusprotektorat nedir?
a) Almanya'nn Avusturya politikasna verilen ad
b) Avusturya-Macaristan'n Katoliklere ynelik gelitirdii politikaya verilen ad
c) Almanya'nn Katoliklere ynelik gelitirdii politikaya verilen ad
d) Fransa'nn Vatikan'la ilikilerini dzenleyen politik yaklam
2) 20.yzyla girilirken aadaki milletlerden hangisinin kendisine ait bir kilisesi

yoktu?
a) Srp milleti
b) Bulgar milleti
c) Arnavut milleti
d) Ermeni milleti
3) Hangisi Arnavutluk'taki milliyeti hareketi gelitirici bir etki yapmamtr?
a) Arnavut kilisesinin olumas
b) Avusturya-Macaristan'n politikalar
c) Bulgar milliyetiliinin saldrganlamas
d) Makedonya'daki toplumsal ve siyasal durum
4) Hangisi Sultan Abdlhamid'in rejimi gvenceye almak iin izledii stratejilerden

birisi deildir?
a) Olas muhalefet gruplarn datmas
b) Kolluk kuvvetlerinin daha etkin ve belirgin olmasn salamas
c) Ordu ve donanmann kontrol altna alnmas
d) Alternatif taht adaylarn etkisiz hale getirmesi
191

12. SLAM DNYASINDA TOPLUMSAL HAREKETLER

192

12.1. slam Dnyas Var m?
12.2. Dank Bir Dnyada Toplumsal Hareketler
193

1) slam dnyasnda toplumsal hareketler nasl ekillenmektedir?
194

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
slam dnyasndaki
toplumsal hareketlerin temel
dinamiklerini anlamak
slam dnyas
kavramsallatrmasn analiz
edebilmek

195

Anahtar Kavramlar
slam dnyas
mmet
Hilafet
Dar'l-islam
Dar'l-harb
Kreselleme
Ulus-devletler
196

Giri
Bu blmde slam dnyasndaki toplumsal hareketlerin sosyolojik dinamikleri, slam

dnyas kavramsallatrmasnn sosyolojik anlam ve deeri zerinde duracaz.
197

12.1. slam Dnyas Var m?
slam dnyas denildiinde ne kast edildii akm gibi dnlr. Byle bir
dnyann, diyelim ki Hristiyan dnyas, Yahudi dnyasn veya en azndan slam olmayan bir
dnyay varsaymadan mmkn olmadn biliyoruz. Oysa bu dnyalarn oulluu,
kreselletii varsaylan dnya algsyla bir eliki iinde gibi duruyor. Zira dnyann
kresellemesi ve buna elik eden sosyolojik sreler, en azndan teorik olarak dnyann
teklemesine, btn insanlarn ayn dnya algsna sahip olmalarn gerektiriyor. Buna ramen
Katolik leminden, slam leminden bahsedilmesinden hl geri durulmuyor. Bu yzden
szmzn banda bir slam dnyasnn gnmzde neye tekabl ettii zerinde birka sz
ile balamak gerekiyor. Zira durum aslnda grndnden bir hayli kark, ama bu kark
durumu ifade etmek zere kullanlan dilde bir deiim yok.
Yaklak bir yzyl ncesine kadar slam dnyas deyimine, en azndan

Mslmanlarn bak asna, klasik fkh kitaplarnn dili yn veriyordu. slam dnyas
dorudan Drul slama tekabl ediyordu ve Drul slam olmayan yerler bir ekilde Drul-
Harb olarak nitelendiriliyordu. Oysa Osmanlnn knden ve dnyada Mslmanlar
siyasi dzeyde temsil eden bir siyasi odan yok olmasndan sonra bu kavramlar ilerliini
byk lde yitirmi bulunmaktadr. Bugn klasik fkh literatrnn dili bu konudaki
snrlar izebilmekten uzaklamtr.
Yine de slam dnyasndan bahsediyoruz ve bu dnya fiilen var olan, gerek bir
dnyadr. Ancak snrlarnn neye tekabl ettii konusu zerinde durmak gerekiyor. Yzyl
ncesine nazaran bu dnyann bir hayli yaylm olduunu grebiliriz. rnein, adna slam
lkeleri dediimiz siyasal corafyadan ok daha yaygn bir dnyadr slam dnyas. Adna
slam lkeleri denilmeyen birok lkede de fiili bir varl var. Yzyl nce hibir varl
bulunmad ABD ve Avrupann birok lkesinde bugn Mslmanlar toplumun nemli
unsurlarndan birileri hline gelmi durumdalar. Bu adan slam dnyasnn corafi ufku da
giderek daha fazla gerek dnyann boyutlarna tekabl etmeye balamtr. Dier yandan
klasik anlamda slam dnyas yani darul slam addedilen blgeler yzyl ncesine nazaran
slamn siyasi iradesini yanstmaktan gittike uzaklamlardr.
Sonuta bugn btn dnyaya yaylm olarak saylar 1.2 ile 1.5 milyar arasnda
tahmin edilen sayda Mslman yaamaktadr. Bu Mslmanlarn nemli bir ksm siyasi
etkileri bakmndan deilse bile nfus arlklar dolaysyla oluturduklar slam lkelerinde
yaamakta, bir ksm da baka lkelerde aznlk olarak yaamaktadr. Bu dnyann nemli bir
ksm yakn zamanlara kadar smrge ynetimi altnda yaamaktayd. Bugn itibaryla
dorudan smrge ynetimi altnda yaayan slam lkesi yoksa da ounda smrge-sonras,
yeni smrge biimlerinin deiik etkileri altnda yaamaktadrlar.
Bu etkilerin en bariz tezahr, ounun smrge sonras dnemden itibaren balarna

musallat olan diktatrlklerle ynetilmesidir. Dnyada bu nfus arlna sahip olduu hlde
siyasi bir birlie veya temsile sahip olmayan belki tek dnya slam dnyasdr. Benzerleriyle
karlatrldnda, rnein Katolik dnyas, Protestan dnyas, Yahudi dnyas, hatta
Mormon dnyasn temsil eden siyasi merkezlerden bahsedebiliyoruz. Oysa slam dnyasn
198

bir btn olarak dnya siyasetinde temsil eden bir merci bulunmamaktadr. Her bakmdan
kreselleen dnyada, siyasetin bir boyutu olarak temsilin de belli dzeylerde de paralel bir
kreselleme kaydettii dnyada, Mslmanlarn bu temsil mekanizmalarndan yoksun
olmalar, dnya sisteminin son yzyl iinde kurduu dzenin bir dayatmas sonucu olmutur.
Siyasi bir temsil ve karar-alma mekanizmasndan yoksun kalmalarna zen gsterilen
Mslmanlarn nfuslaryla mtenasip olmayan bir gszle maruz kalmalar sz konusu
olmutur.
Birlemi Milletlerde hibir slam lkesinin veya slam lkeleri koalisyonunun daimi
temsilcilii bulunmamaktadr. Siyasi temsilin g toparlayc misyonu olduu kadar, kurulu
bir hegemonik dzen ierisinde belli bir nfusu kontrol altnda tutmak gibi bir ilevi de vardr.
Bu lekte zaman zaman slam dnyasnda ortaya km olan slam Konferans rgt gibi
uluslararas birlikteliklere, dnya sisteminin bu kontrol ilevi beklentisiyle gz yumulmu
olmakla birlikte slam dnyas mefhumunun canl kalmasna ve bir lde de siyasi bir g
birikimi gibi yan ilevleri de olmam deildir. Ama sonuta bu birlikler slam dnyasnn
dnya sistemi veya kresel dzen ierisinde Mslmanlar temsil eden bir siyasi aktr
seviyesine hibir zaman karamamaktadr. Bugn slam dnyasnn en belirgin zellii tam
da bu siyasal bedensizliidir denilebilir.
Bu durum dnyann bugnk hli gz nnde bulundurulduunda slam dnyas iin

bir dizi dezavantaj beraberinde getirmekteyse de hi hesaplanmayan ve yer yer avantaj da
ieren sonular olmaktadr. Bu kadar ok nfusa sahip olduu hlde bunu toplu bir siyasi
gce dntrememek, kukusuz dezavantajlarn ban oluturmaktadr. Bu da Mslmanlar
dnyann her yerinde her trl saldrya kar zayf klmakta, Mslmanlarn saldrlara kar
koyacak bir yaptrmlar olmad bilgisi onlar kolay hedefler hline getirmektedir. Ancak,
tam da bu dankln yaratt bir baka sonu, siyasi bir karar alma mekanizmasndan
yoksun kalan Mslmanlarn bu danklnn yaratt oulluk ve bundan mtevellid greli
bir zgrlk ve zenginliktir.
Kurumsallam bir dinin her zaman sahih dinin tecrbe edilmesi nnde bir engel
oluturmas muhtemeldir. Dahas, dnyada byk g kaybna uram Mslmanlar temsil
etme iddiasndaki bir siyasi organn yeni kresel siyasi ortamda egemen glerin gdmnde,
onlarn karlarn slami adan merulatrma ilevini yrtmesi belki de var olmasndan bile
daha iyidir. Hilafetin kaldrlmasndan nce, ngiliz ve Almanlarn kendi aralarnda hilafetin
kendi haklar olduuna dair bir tartmann yaplm olduunu hatrlayalm. Kurumsallam
dinin ou kez sahih bir dindarln nnde bir engel oluturduunu da syleyebiliriz. Bugn
dnyann her tarafna yaylm Mslmanlarn belli bir siyasi btnlkleri ve slami
hususlarda sz birlii etmelerini mmkn klacak bir yaplanmalar olmad hlde, slamn
siyasal iradesini temsil etme iddias hi de eksik olmamaktadr. Bu durum dnyann her
tarafnda slamn siyasal temsili iddiasndaki birok hareketin ortaya kmasn
salamaktadr.
zellikle kresel lekte, Mslmanlarn dnyann her tarafnda binbir trl

sosyopolitik hareketleri yoluyla ortaya kan grnt, slam dnyasnn giderek herkesin
199

yaad dnyann snrlaryla rttn gstermitir. 11 Eyll saldrlar bu dnyann

dikkatini, slam dnyasnn iinde olup biten her eye yneltti. Bu dnyann gemiini,
bugnn, siyasi, ekonomik ve politik corafyasn Bat dnyasyla olan mnasebetleri
balamnda bir hesaplamaya davet edercesine getirdi. Sadece halk arlkl olarak
Mslman olan lkelere deil, Bat dnyasnda yaamakta olan Mslmanlar da bu ilginin
konusu hline geldiler. nk saldrlar dzenleyenler bu lkelerde uzun sre yaam
insanlardan oluuyordu.
slamn artk sadece eskiden mnhasran Mslman saylan lkelerin deil ayn
zamanda Avrupa ve Amerikann da bir gerei olduu fark edildi. Son drt yl iinde slam
hakknda Batda yaymlanan kitaplar, televizyon programlar ve konferanslarn saysndaki
patlama 11 Eylldeki byk patlamann bir sonucu olmutur. Bu da bizi 11 Eyll olaynn
sosyolojik arka plan hakknda her zaman biraz daha fazla durmaya sevk edecektir. Zira 11
Eyll olaynn anlam, slam adna hareket eden sra d bir grubun basit bir terrist
faaliyetine indirgenemez. Bu olayn terrle ilgili boyutunu ayr tutuyoruz. Burada asl nemli
noktalardan biri, kresel lekte yaylm olan slam dnyasnn siyasi bir btnlkten yoksun
braklm olmasnn yeni dnya dzeni ierisinde maliyetinin yava yava ortaya kmaya
balam olmasdr. 11 Eyll olaylarndan dolay Amerika birleik Devletleri slam
dnyasndan birok lkeyi ancak dolayl olarak, baz ihmallerinden dolay sorumlu tutabildi.
Ama bu sulamalarn hepsi olaya sca scana bir sorumlu bulma telandan
kaynaklanyordu.
Afganistanda konulanm ve bir devletten ziyade bir cemaat grnts veren

Taliban el-Kaide rgtne verdii destekten dolay ne kadar sularsa sulasn, slam
dnyasnn iinde bulunduu rktc siyasi belirsizliin neler dourabileceine dair
endieleri giderebilecek bir mahkeme kurabilmi deildir. Sonuta Taliban ynetimine de bir
son verildii hlde, dnyann her tarafnda istedii zaman istedii yerde ortaya kabilen son
derece belirsiz bir dmann varl ihtimalini u an iin giderebilecek hibir tedbir
grnmyor. ABDde birok dnce kuruluu, btn bu olup bitenlerin Mslmanlarn
bizzat kendileri tarafndan dar brakldklar siyasi temsil mekanizmalarndan yoksunlua
balamaktan geri durmamlardr. Bu mlahazalar ou kez Mslmanlar temsil edebilecek,
Mslmanlarn da meru grebilecekleri ama asl ilevi Bat dnyasyla slam dnyas
arasndaki diyaloglar kurabilecek bir figrn ortaya karlmas teklifleriyle
sonulanmaktadr.
Ilml slam araylar da Trkiyeye ynelik ilgiler ve bu ilgilerin slam dnyas

nezdinde Trkiyenin prestijinin artrlmas ynndeki seilebilir abalar da byk lde
henz yeterince olgunlat sylenemeyecek bu tr mlahazalarn test edilmesi ilevini
grmektedir. Trkiyenin slam Konferansnn dnem bakanln tarihinde ilk defa alm
olmasnn bunun bir gstergesi saylmas mmkndr. Belki Amerika karlarna sonuta ters
den bir olayd, ama 1 Mart tezkeresinin reddedilmesinin slam dnyasnda Trkiye lehine
oluturduu sempatik hava, bu adan deerlendirilebilir. Bu sre Trkiyenin de kendi
siyasetini aktif bir zne olarak ve kendi karna yrtt bir sre de olabilir ama Amerikan
pragmatizmi, bata kendi aleyhine cereyan eden bu sreci bile uzun vadede kullanl bir
200

malzemeye dntrebilir. slam dnyasnn kaotik dankln ve bu danklktan

kaynaklanan potansiyel tehlikeleri kontrol altnda tutmann tek yolunun bu dnyann iinden,
bu dnyann meru addettii bir temsil merciine kavuturulmas olduu dnlmtr.
Kukusuz bu temsilin istenen neticeyi vermesi, bir miktar glerin ve kaynaklarn eskisine
nazaran grece de olsa daha adil bir paylamn gerektirir.
12.2. Dank Bir Dnyada Toplumsal Hareketler
slam dnyasnn bu dank ahvali iinde ne tr toplumsal hareketler kaydedilebilir?

ncelikle belirtmemiz gerekir ki toplumsal hareketler kavram, sosyolojide belli bir
kullanma sahiptir. Genellikle dikkate deer saydaki insann, toplumun balca
zelliklerinden birini ya da bir kan deitirmek (ya da deitirilmesine kar direnmek) iin
rgtl aba harcamalarn gsteren bir terimdir. (lk zamanlarda) toplumsal protesto
hareketlerini nitelemek iin, statkoya kar kan yeni siyasal glerin bir zellii olarak
kullanlmsa da imdilerde en yaygn biimde, siyasal sistemini ana gvdesinin dnda kalan
gruplar ve rgtleri karlamak zere kullanlmaktadr Toplumsal hareketlerin zgl
hedefleri, formel rgtlenmeleri vardr ve bir lde sreklidirler4 .
Kresel bir genilie sahip bir slam dnyasnda toplumsal hareketler balnn teknik
olarak kresel leklerini bu ekilde ortaya koymaya altmz bir slam dnyasnn her
tarafnda ok farkl toplumsal hareketlerin, ok farkl saiklerle mevcut olduunu sylemeliyiz.
Dorusu bir balk altnda btn bu lkelerdeki hareketleri incelemek mmkn deildir.
nk slam dnyasnn her kesindeki bu hareketlerin her birinin farkl dinamikleri,
saikleri, kkenleri ve profilleri vardr. Ancak biz btn slam dnyasnda bu toplumsal
hareketlerin genellenebilir baz zelliklerine dikkat ekmekle yetinebiliriz.
Her eyden nce yukardaki tanmmza sadk kaldmzda, toplumsal hareketlerle

siyasal iktidarlar arasndaki ilikiler, bu hareketlerin bir eit sivil toplum oluumlar olmasn
gzetmek durumundayz. Oysa tam da bu noktada, hilafetin kaldrlmasyla birlikte belli bir
noktaya getirilen slamn siyasal bedeninden yoksunlatrlmas sonucunda slam dnyasnn
her tarafnda siyasal iktidarlarn hemen hepsinin tek ilevi smrgeci lkeler lehine kendi
halkn, yani toplumsal hareketlerin kayna olabilecek alan denetlemek olmutur. Bu
alandan kaynaklanabilecek her trl siyasallama eilimine kar devletin oynad
denetleyici despotik rol, btn slam lkelerinde yirminci yzylda diktatrlklerin mantar
gibi peyda olmasna yol amtr. Toplumsal ve siyasal hayatn slamszlatrlmas iin
sembolik ksmnda kalmken, bu slamszlama srecine ayn zamanda toplumun sivil
inisiyatifinin topyekn bastrlmas ynndeki sistematik despotik politikalar elik etmitir.
Bu sre u veya bu yolla slam dnyasnn hemen her tarafnda uygulanmsa da baz
yerlerde bu slamszlatrmann grnts biraz daha ierii boaltlm bir slamlatrma
yoluyla olmutur. Bu sefer slamn sembolik sermayesi yine toplumun siyasallamas
aleyhine bir ideoloji olarak ie koulmutur.
4
Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, evirenler Osman Aknhay, Derha Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat
Yaynlar, 1999, s. 746.
201

slam dnyasnda demokrasinin neden gelimediine dair yaplan analizlerde slamn

kltrel zne dayandrlan aklamalar o yzden son derece samimiyetsizdir. nk dnya
sisteminin slam dnyasna bitii rol hibir zaman toplumun gl olduu ve toplumun
iradesinin belirleyici olduu bir siyasal aktr rol olmamtr. Toplumun glenmesi her
zaman Batl lkeler asndan bir sorun kayna olarak grlm ve yine demokrasiyle ilgili
sylemler devreye sokularak bu hareketler bastrlm, bu lkelerde kazanan yine vekil
devletler olmutur. slam lkelerinde demokrasinin gelimesi, zannedildii gibi, asla
Batllarn istedii bir ey olmamtr. nk buralarda demokrasinin gelimesi toplumun
iradesinin nnn almas anlamna gelir ve bu da Batl karlarn kolaylkla ve istenildii
zaman tartma konusu yaplabilmesini salar.
Toplumsal hareketler o yzden ya hi olmamas gereklidir veya olmas hlinde,

bunlarn despotik bir ynetimin merulatrlmas lehine iyi ynlendirilmesi gereklidir. Zaman
zaman toplumsal hareketler birbirlerine drlerek toplumun genel kesimleri bir leviethan
iradesinin zlemi iine sokulur. Bu rol oynayan devlet sivil toplumun aleyhine olmak zere
kendi mutlak iradesini tekrar tesis etmenin yolunu bulur.
slam dnyasn birok lkesinde souk sava dnemlerinde etkili olan sosyalist ve
slamc hareketlerin talepleri, alt kazldnda bir dizi sosyolojik veya sembolik uzanmlara
ve ierimlere sahip olduu grlebilir. Ancak bu hareketlerin devletlerinin despotik
politikalarna muhalefetlerini ilgin bir ekilde bir de Arap-Mslman lkelerde zaten
bulunmayan demokrasiye de muhalif bir sylemle buluturmu olmalar ilgin bir paradoks
oluturmutur. Arap-slam lkelerinde souk sava dneminde dikkat eken ana akm
toplumsal hareketten birisi slamclk, biri milliyetilik, dieri de sosyalizmdir. Aa yukar
Trkiyede de ayn ana akmlar mevcuttur. Her akmn temsil ettikleri toplumsal
kesimlerin daha gerek talepleri yerine sembolik ve hatta teolojik taleplerinde diretmi
olmalar veya en azndan btn taleplerinin arasnda sadece bu noktalara dikkatlerinin
younlam olmas, bu hareketlerin etkisini ciddi bir biimde azaltmtr. Sosyalist toplumsal
hareketler, kendilerinden beklenmeyecek kadar fazla teolojik bir sylemi daha fazla
rettiklerinden, asl sosyal taleplerini tehis bile etmekten uzaklaarak bir zmre ve semboller
sava yrten balamsz ve meydansz savalara dndler. slam dnyasnn hemen her
tarafnda toplumsal sistemin dndaki kesimlerin ekonomik ve toplumsal karlarn temsil
edebilen asl hareket slamcln sunduu sembolik dnyayla ifade yolunu bulabildi.
Beklendii ve korkulduu gibi toplumsal hareketler arttka slamn siyasal ifade yollar,
siyasal bir bedene kavuma ihtimali artt.
Toplumsal hareketlerin slamc bir dille ifadesini salayan isel ve dsal bir dizi
konjonktr de vard. Her eyden nce slam dnyasnn smrge ve sonras artlarda maruz
kald yoksullama, yozlama ve dier toplumsal sorunlarn madun brakt geni toplumsal
kitleler iin slam, sosyalizme ihtiya brakmayacak bir sosyal adalet sylemiyle gereken
cevab veriyordu. stelik sosyalizm de slam dnyasnn maruz kald saldrlarn geldii
adrese ait bir ideolojiydi. Dier yandan zellikle krkl yllardan balayan srail olgusu,
sraile Amerika ve Avrupa ilgisi, slam dnyasnda youn bir biimde bir Mslman
kimliini uyarc bir etki yapmaya balamtr. Aslnda dikkat edilirse Arap lkelerindeki ve
202

daha sonra birok lkedeki slamc kimliklenme hareketi ile srailin varl, baarlar ve
politikalar byk lde paralel gitmitir. Bu durum slam dnyasndaki toplumsal
hareketlere anti-semitik deilse bile anti-siyonist bir damgay belirgin bir biimde vurmutur.
Dier bir konjonktr, smrge sonras artlarn yaratt bilinten bakas deildir.
Smrge artlarnda sren dorudan mdahalenin akabinde slam lkelerine musallat olan
diktatr rejimler bu ynetimlere kar muhalefetin yine slami bir semboller dzeni altnda
srmesini salamtr. nk smrge halefi ynetimlerle dindar insanlar arasnda bir
zdeleme oluamam, bu ynetimler kendilerini slami adan merulatrmayla ilgili her
zaman ciddi sorunlar yaamlardr. Bu sorunu hissettike, bundan kaabilmek iin
bavurduklar savunmac sylemler slamc sembolik sermayeyi daha da artrc bir ilev
grmtr.
Buna mukabil ynetimlerini srdrebilmek iin asl etkili meruiyeti salayabildikleri

Batl evreler nezdinde fanatik Mslmanla kar bir gvenlik duvar olarak grlmeleri,
kendilerine ilgin bir geim yolu da salamtr. Orta Doudaki yneticilerin byk bir ksm
kendi lkelerindeki slamc toplumsal hareketlere, bunlarn iddet-eilimli niteliklerine byk
ihtiya duymulardr. nk bunlarn varlklar ve etkinlikleriyle ilgili ihtimaller, onlarn
Batl lkeler nezdinde daha makbul saylmalarn salamtr. Belki bu yzden birok slamc
toplumsal hareketle bir yandan urarken, bir yandan da gelimelerine, faaliyetlerine gz
yummu, biraz daha komplocu bakarsak desteklemi bile olabilirler.
Orta Doudaki toplumsal hareketlerle devletler arasndaki ilikilerle ilgili bu teoriyi

dorulayabilecek epey argman gelitirilebilir. Ancak zellikle 11 Eyll sonrasnda bu teori
bizzat bu lkelerin mandas konumundaki Bat lkeleri tarafndan daha fazla ciddiye alnmaya
baland. Btn bu lkelerdeki slamc tehdidin bu ynetimler tarafndan istismar edilmek
zere ya gereinden fazla abartld veya zerine gidilmedii dncesi ciddi bir kabul
gryor artk. Bu yzden birok lkede mevcut ynetimlerin deitirilmesi ynnde bir
kanaat hsl oldu. Bu kanaatin bizi ilgilendiren taraf, bu deiimlerin, bizim bu lkelerde yok
olduundan yakndmz toplumsal hareketler veya baka bir deyimle sivil toplum rgtleri
eliyle yaplyor olmasdr. Hlihazrda bu lkelerdeki meruiyetin en nemli kaynaklarndan
biri hline gelmi olan toplum veya demokratik katlm bir anda salanm, ama sonuta yine
buradaki toplumun lehine deil, yine eski ynetimi, dnya sistemi gdmndeki bir ynetimi,
srdrmek ilevini terk etmeden salanmtr.
Dier yandan dnyada gittike gelien yeni demokratik ve toplumsal katlm kalplar
(seimler, sivil toplum teekklleri, niversiteler aras iletiim, yerel ynetim alar, internet
cemaatleri vs.) slam dnyasn da etkisi altna almtr. Kreselleme sreci ve bunun
yaratt yeni iletiim ve katlm imknlar, gcn yeni dnemde biraz daha dalmasn
salamtr. Bu dnemin en nemli zelliklerinden birisi, demokratik sylemin artk daha
fazla direnilemeyecek ekilde kresel bir norm hlini alm olmasdr. Bu durum devlet ve
toplum ilikilerine dair kkl deiimlere yol amtr. Bunun ayrntlarna burada tabii ki
giremeyeceiz. Ancak slam dnyasnda toplumsal hareketlerin durumuyla ilgili arpc
gerekleri aa karm olduunu sylemeliyiz.
203

Uzun sre diktatrlkler altnda yaam olan slam lkelerinde baz lkeler hari,
geleneksel toplumsal dokunun yine de ok gl kalm olmas, yeni toplumsal hareketler iin
nemli bir alm imkn oluturmutur. En ufak bir demokratik almla birlikte toplumun bu
kendiliinden rgtllnn, zamanla daha gnll ve kararl sivil toplum teekklleriyle
glenmesi ve gelimesi sz konusu olmutur. Bu teekkllerin nemli bir ksmnn,
dorudan toplumsal kesimlerle organik bir ilikiyi tesis etmek veya zaten bu ilikilerden hsl
olmak gibi bir mnasebetle slam dnyasnn bir iddia veya temenni olmaktan te bir gerek
hline gelmesiyle birlikte slam dnyasnda demokrasinin gelimesiyle ilgili beklenti
sahiplerini tam bir kafa karklna srklemektedir. nk Cezayirde daha ne grld
gibi demokraside mesafe kat edildike slam lkelerinin bamsz iradelerinin dirilme ihtimali
oluyor. Bu konuya Batl lkelerin yaklamda sergiledii ihtilaflar da (Fransa ile Amerika
arasndaki fark rneinde olduu gibi) demokrasi konusundaki tutarl bir ilke hakkndaki
farkl bir yorumdan ziyade, konuyla ilgili son derece basit karlarna gre deimektedir.
Baka yerlerde roller tam da dei-toku olabilmektedir. Benzer bir ekilde Trkiyede
demokrasinin gelimesiyle ilgili d basklarn baz vesilelerle ne kadar isteksiz olduklar
ortaya kabiliyor. Tezkere oylamasnda Amerika kamuoyunda Trkiyedeki demokrasinin
gereinden fazla gelimi olduu ynnde ciddi mlahazalar yapld.
Bu noktadan sonra slam dnyas gibi geni bir corafyadaki toplumsal hareketlerin
birok i ve d saikinin bulunduunu tekrar kaydederek ilerleyebiliriz. slam dnyasnn
birounda son zamanlarda hemen fark edilebilecek olan ortak nabz anlamndaki toplumsal
hareketlilikler sz konusudur. Ancak yukarda tanmn verdiimiz toplumsal hareketler
kavramnn gerektirdii belli bir ortak amac gerekletirmek ve toplumsal deiim salamak
amacyla rgtllk ve sreklilik zelliinin bu toplumsal hareketleri tehis etmemizi
zorlatracan da kaydetmemiz gerekiyor. nk slam dnyasnda yeni dnemdeki
toplumsal hareketlerin nemli bir ksm kreselleme srecinin deiik evrelerinde, ortaya
kan yeni toplumsal vasatlarda ortaya kan pek rgtl, srekli ve nereye doru gittiine
dair tasarlanm programlar ol(a)mayan hareketlenmelerden ibarettir. slam dnyasnda hlen
devletlerin srmekte olan baat etkinlii kavramn tanmna uygun biimde toplumsal
hareketlerin olumasna yeni yeni imkn vermeye balamtr.
Yine de bu hareketliliin balam ve kkenleri hakknda genel olarak birka ey

sylemek mmkndr. Her eyden nce kreselleme, daha nce dediimiz gibi ulus-
devletler zerinde yapt etkiyi slam dnyasndaki ulus-devletler zerinde de yapmtr.
Dnyadaki siyasi ve toplumsal standartlarla ilgili ufuklar her slam lkesinin iinde yeni
siyasi ve toplumsal taleplere kaynaklk etmektedir. Bu balamda slam dnyasnn birok
lkesinde artan miktarda demokratikleme, daha fazla ekonomik refah, iletiimsel veya her
alandaki zgrlklerle ilgili talep hareketlenmelerine tank olmaktayz. Bu talepler ve bu
taleplerin karlanmas sonucunda ortaya kan yeni sosyalleme biimleri slam dnyasnda
baz liberal ideolojilerin olumasna yol aarken, yan sra neyin ne yznden kaybedilmi
olduuna dair sorgulayc bilincin daha bir depremesine yol ayor. Yani zannedildiinin
aksine kreselleme ve bunun getirileri slam dnyasnda, kresel liberal kltrle kaytsz bir
eklemlenme yerine kltrel ve siyasal kimliklerin daha fazla nemsenmesini, hatta
kimliklerin farkna varlmasn getirmektedir. nk kresellemeye nclk eden siyasi
204

aktrlerin gerek srail gerek eenistan, Bosna, Cezayir, Afganistan, Somali, Irak ve birok
yerdeki tarihi olaylar balamndaki uygulamalar, slam dnyasnda siyasi kimliin daha bir
koyulamasn da gndeme getirmekte ve ayr bir kimlik bilinciyle hareket eden toplumsal
birliktelikler iin uygun bir sosyalizasyon vesilesi oluturmaktadr.
Kreselleme sayesinde oluan yeni imkn ve frsat alanlar, bylece yine kresel
glerin sergiledikleri ayrmclklara kar koymak zere ayn kresel lekte istihdam
edilebilmektedir. slam dnyasnn her tarafnda birok vesileyle artk daha rahat gelimeye
yz tutan sivil toplum veya gnll teekkllerin uluslararas networklara dnmesi ynnde
gittike artan ve kendini hissettiren bir trafik yaanmaktadr. Trkiyenin Avrupa Birliine
girii, rnein, belki zannedildii veya safdilce beklendii gibi Trkiyede Mslmanlarn da
hayatlarnda daha fazla zgrlk getirmelerini dorudan salamayacaktr. Ama beklendii
gibi, slami kimliin gerilemesini de getirmeyecek gibidir, zira Avrupa ile her karlamada
zelde Trkiyenin genelde slam dnyasnn iselletirilmi tekilik tanm her iki tarafa
hatrlanmakta veya hatrlatlmaktadr.
Kresellemede mesafe kaydedildike ve slam dnyasnn halklar kreyle

eklemlendike, krenin farkl dnyalara adil davranmam olduu duygusu da ayn kresel
srelerle yaylmaktadr. slam dnyasnn bu iliki iinde aa kan yoksulluu, gen ama
isiz ve fakir genlii, siyasi bastrlml, kresel lekte dnya sistemine bir muhalefetin
en ak kaynaklarn oluturmaktadr. Tarihin sonunu erken bir zamanda ilan eden kresel
dnya sistemi, esasen slam dnyasndan byle bir muhalefet ihtimalini hibir zaman yok
saymamtr, ancak kresellemede kat edilen mesafe, Batl deerlerin btn dnyaya eit ve
adil bir paylam sunmaktaki acizliini de iyice aa karmtr. Bu durum hem deerler
alannda hem de fiili siyasal dzeyde Avrupa-merkezciliin nihai snrlarna dayanm olmas
anlamna da geliyor.
Ksacas, slam dnyasnda her eyden nce toplumun genel bir uyanndan
bahsedebiliriz. Bu uyann ak gstergeleri, btn slam lkelerinde ortaya kan
demokratikleme talepleri ve sivil toplum hareketlerinin gittike artan etkinliidir. Bu
etkinliin zaman zaman Avrupallarn istedii bir ey olduu ve son zamanlarda bizzat
Amerikann buradaki diktatrlklerle arasnn ho olmad yolundaki analizlerin bir miktar
hakllk pay vardr tabii ki. Son zamanlardaki kadife devrimler modeliyle Amerikann
kendisiyle uyumlu ama ulus-devletleriyle uyumsuz toplumsal hareketler zerinden etkinliini
srdrmesi her zaman iin beklenebilir. Ancak genel anlamyla Amerikallarn ve
Avrupallarn az nce saydm nedenlerden dolay slam dnyasnda toplumun, kendilerine
sadk baz unsurlarn byk para destekleri ile oluturulup beslenmesinin dnda, genel olarak
glenmesinden nihai bir kar yoktur. Aslnda ok uzun vadeli bir dnya gvenlii konsepti
erevesinde btn dnyann demokratiklemesini istemek ve bunun iin gerekirse slam
dnyasnn da btn toplumsal unsurlaryla ve kendi karlarn da gzetmesini gze alarak
olumasnn nihai bir zm olabileceini dnmek iin gerekli olan derin stratejik ufkun
bugnk dnyann dizaynnda belirleyici olduunu dnmek iin ok iyimser olmak lazm.
Oysa dnyada gerek Amerikann Irak, Afganistan, Uzak Dou ve hatta btn dnyadaki
uygulamalar gerekse Avrupann birleme programnda gnden gne daha fazla aa
205

kmas beklenen ve dinsel milliyetiliinden daha fazla etkilenen refleks tutumlar muhtemel
atmalar daha fazla artrmaktan baka bir rol oynamayacak grnyor.
206

Uygulamalar
slam dnyas kavramsallatrmasn ada vatandalk kurumunu gzeterek ele

alnz.
207

Uygulama Sorular
1) Kreselleme olgusu slam dnyasndaki toplumsal hareketleri nasl etkilemitir?
2) slam dnyasnda kreselleme ncesi grlen toplumsal hareketlerin grlme

biimlerini ve etkilerini tartnz.
208

Bu blmde slam dnyasndaki toplumsal hareketlerin kreselleme ncesi dnemde

aldklar biim ve kreselleme dnemi sonras kazandklar dinamizmin sebepleri ve etkileri
zerinde durduk.
209

Blm Sorular
1) Hangisi slam dnyasndaki ana akm toplumsal hareketler arasnda gsterilemez?
a) slamclk
b) Kadn hareketleri
c) Sosyalizm
d) Milliyetilik
2) Hangisi slam dnyas kavramsallatrmasna yneltilebilecek eletirilerden birisi

deildir?
a) Hilafet sonras dnemde politik odan kaybedilmesi
b) Tek bir siyasal otorite etrafnda rgtlenememe
c) Kadn haklar konusunda mesafe katedilememi olmas
d) Diktatryal ynetimlerin oluturduu oklu yap
3) slam dnyasndaki toplumsal hareketlerin olumasnda aadakilerden

hangisinin etkili olduu sylenemez?
a) Kresellemenin yaratt farkllk dinamizmi
b) Demokrasinin yaygnlk kazanmas
c) Liberal kltrn yaratt homojenlik
d) Ulus-devlet yaplarnda yaanan transformasyon
210

13. TOPLUMSAL HAREKETLER BALAMINDA ARAP DEVRMLER
211

13.1. Arap Dnyasnda Deiim Zaman
13.2. Devrim Nedir?
13.2.1. Yemen rneinden Devrime Bakmak
212

1) Arap Bahar ve Arap devrimleri nitelemelerinin farkllk noktalar neler

olabilir?
213

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
Arap dnyasndaki toplumsal

hareketlerin sosyolojik arka
plann renmek
Devrim kavramna ilikin

Arap dnyasndaki toplumsal
hareketler rneinde
sosyolojik karmlarda
bulunabilmek

214

Anahtar Kavramlar
Arap devrimleri
Tahrir Meydan
Msr
Kahire
Tunus
zgrlkler
Demokratikleme
Gelenek
Devrim
215

Giri
Bu blmde Arap Devrimleri, Arap Bahar, Yasemin Devrimi gibi adlarla anlan
toplumsal hareketler zerinde duracaz.
216

13.1. Arap Dnyasnda Deiim Zaman
Cuma namazndan sonra Msr'n btn byk ehirlerinde gerekleen protesto

hareketlerinin, bir sre nce Tunus'ta balayan ve dalga dalga btn blge lkelerine
yaylmaya yz tutan hareketin en byk halkasn oluturaca belliydi. Tunus'ta grnrde
basit ve rtin karlanan bir zabta mdahalesine kar bir vatandan sergiledii protesto
hareketinin bu kadar byk apl bir toplumsal hareketi tetiklemi olmas belki
beklenmiyordu ama anlalmaz deil. Sosyolojik olarak aklanmas ok zor olan, bu protesto
dalgasnn altnda kalan rejimlerin I. Dnya Savandan beri kendi halklaryla ilikilerinde
gelitirip dayandklar model ve bu modelin hlen bu hliyle devam edebiliyor olmasyd.
Kukusuz byle gidemezdi.
Bobby S. Sayyid, Fundamentalizm Korkusu isimli kitabnda btn bu rejimlerin ana

karakteristiinin halkn iradesinden kopuk olmas, kolonyalizmin bamszlk sonras bir tr
kendi kendini smrgeletirme yoluyla srdrlmesi ve mutlaka toplumsal hayatn
slamszlatrlmas olduunu yazyordu. Sayyid btn bu programlarn tipolojik modelini de
Kemalizmin oluturduunu da sylyordu.
Tunus'ta gerekleen hareketin teknolojinin imkn verdii yeni sosyal alarn bir
sonucu olduu zerinde ok duruldu. Bu doru ve bu yanyla ok gevek ilikilerle ekillenip
gelitii iin bir tr saman alevi olarak gereklemesi ve karsna ilk kan rgtl bir yapya
teslim olmas kuvvetle muhtemeldi. Nitekim hareketin doru drst bir liderlik
mekanizmasnn olmamas, zamanla gstericilere ate etmemek suretiyle halk gznde
kahramanlaan eski genelkurmay bakannn da muhtemel alternatif liderler arasnda en
gls olarak sivrilmesine yol at grlyor.
Dorusu Tunus'taki halk hareketinin karsna askerin daha iddetli bir direnile
kmam olmas bu hareketin bu kadar rahat gelimesinin mmkn aklamalarndan birisi.
Tunus halknn 24 yldr devam etmekte olan bir diktatrle kar honutsuzluunu bu
ekilde sergilemesi blgedeki btn ynetim biimlerinin stndeki rty kaldrm gerei
rlplak hliyle ortaya karmtr.
Souk sava dnemleri iin tasarlanm ve byk lde Batl lkelerin desteiyle
tesis edilen rejimler dnyann yeni dzeni karsnda tarih-d kalmaya mahkmlar.
Dnyann btnletii ve ynetim modellerinin de giderek demokratikletii bir ortamda
kendi halklarnn inkiafn engellemekten baka bir ilevleri kalmam rejimler kendi halklar
zerinde katlanlmas giderek ok arlaan bir yk oluturuyor. Bu lkelerin liderliini tutan
ve iyice gerilmi ip giderek daha da incelmi ve her an kopacak hle gelmiti.
Tunus ve dier lkelerde bu vesileyle ortaya kanlarla ayn sosyolojik zelliklere

sahip genler belki tam da bu yzden hibir korku tamyorlar, nk en meru haklarn, iyi
bir hayat, zgrlk ve sayg talep ediyorlar. Kendi geleceklerini talep ediyorlar. eriat,
sosyalizm, yeni bir rejim, bir topya veya benzer siyasi taleplerden te insanca yaamak
istiyorlar ve bu hlleriyle Msr veya blgedeki dier lkelerin tarihindeki siyasi hareketlerden
ok farkllar. Alabildiine kendiliinden gelien bu hareketlerin ayn zellikleriyle arka
217

arkaya btn Orta Dou'da ortaya kyor olmas arkasndaki sosyolojik zeminin ne kadar
gl olduunu gsteriyor. Bu sosyolojik zemin belki mevcut hareketlerin liderlik
mekanizmasn yeni agzl Firavun adaylar iin bir hedef hline getirebilir ama bu kadar
gl bir zemin zerinde bu saatten sonra belli bir seviyenin altndaki bir siyaset ve ynetim
mekanizmasnn tutmayacan ngrebiliriz.
Arap dnyas bugn kendini deitirmenin eiini gemi grnyor. Bu deitirme

eiine gelileri ise sosyolojik anlamda bir krlma, toplumsal ve siyasal elbise deitirme
olarak da tanmlanabilecek devrimler vastasyla gerekleiyor. Btn dnyann Arap
Bahar ya da Yasemin Devrimi olarak adlandrd Tunus'taki toplumsal hareketleri
Tunuslu genlerin Onur Devrimi biiminde adlandrmalar da devrim kavramnn zerinde
durmak gerekliliini ortaya karyor.
13.2. Devrim Nedir?
Tunus'la balayan ve Msr'da devam eden toplumsal hareketlerin devrim olup

olmad sorusu bugnlerde herkesin tasas hline gelmi durumda. Belki Mslman veya
Arap toplumlarna btn metafizik armlaryla birlikte byk harfli Devrimi kimse
yaktrmyordur. Mslman toplumlarda devrimler deil saraylarnda idareci deiiklikleri
olur ynndeki mehur oryantalist klie yeniden hatrlanyor ve dillendiriliyor. Oysa belki de
ie Michel Foucault'nun batda gerekleen devrimler iin bile sorduu sorudan balamak
gerekiyor: Bir Devrim Nedir?, Devrimden beklenti nedir ve Batdaki devrimler gerekten
neyi ne kadar deitirmitir?
Fransz Devrimi, Sanayi Devrimi, Sovyet Devrimi Avrupa'da neyi deitirdiyse orta
Dou'daki devrim dalgalar da mutlaka o kadar ey deitirecek grnyor. Deitirecei ey
insann tabiat olmayacaktr. Kadn ve erkein tabiat olmayacaktr. Birilerinin topik
beklentilerini bir gnden bir gne gerekletirecek de deildir. Devrime herkes baka bir
anlam ve beklenti atfediyor olabilir. Bu kanlmaz bir durumdur. Devrim zaten birbirinden
ok farkl beklentilerin hepsini bir noktaya celp edebilen bir byk cereyana tabi bir sretir.
Bu anlamyla Msr'da gereklemekte olan Devrim'in garip bir biimde hibir planlaycsnn
olmad gerei Devrimin hibir partiye, gruba veya belirli bir aktre mal edilemeyen bir
toplumsal tabiat olay eklinde tezahr etmesi aslnda btn siyasi aktrlerin veya toplum
mhendislerinin zerinde ibretle duracaklar bir konudur.
Devrimin znesiz nitelii, siyasi aktrlerin siyasi durularnn hibir anlam ve

etkisinin olmad anlamna gelmiyor. Aksine bu Devrim btn bu hareketlerin imdiye kadar
besledikleri tutum ve duygularn birbirine eklemlenerek oluturduu bir birikimin sonucu
olmutur. Devrimin bandan itibaren ABD'nin tutumunu defalarca deitirmek durumunda
kaldna dikkat etmek gerekiyor. Bu da devrim dalgalarnn ne kadar ngrlemez ve
kestirilemez olduunu gsteriyor.
Her olup bitende bir dme etkisi aramaya alm olanlar iin Tunus ve Msr'da
olup bitenlerin bile kendiliinden gereklemi olaylar olduklarn kabul etmek zor olabilir.
nk bu yaklamlara gre toplumsal olaylarn her zaman st planlayclar vardr.
218

Bu imann ABD'nin veya belli merkezlerin gcne tapanlardan deil de aksine bazen
Anti-Amerikanc ve anti-emperyalist bir dille ifade edilmesi iin traji-komik yann
oluturuyor. Bu gcn ne kadar eytani, ne kadar gl olduunu ifade etmek zere
bavurulan sylemlerin, tersinden, asla alt edilemeyen, g yetirilemeyen, yenilmez,
bklmez, esnemez bir kadiri mutlak g tasavvur ettii fark edilmiyor bile. slami bir dille
sylemek gerekirse bu tarz bir ktlk tasavvuru Allah'a ortak komaktan farkszdr. Bu
irk dncesinin insann kendisine dorudan dokunan bir zarar da var. Bu ekilde tasavvur
edilen dmana kar kaderci bir teslimiyet alttan alta insann bilincine ve kiiliine iliyor.
Dier yandan bu Devrimlerin bir planlaycs veya belirgin bir znesinin olmadn
sylemenin bu srece katlan aktrlerin siyasi durularnn bir anlam ve etkisinin olmad
anlamna da gelmediini tekrar sylemek gerekiyor. Devrim dalgalar nceden kestirilemeyen
ve tahmin edilemeyen ynleriyle insanoluna her eyi de kontrol edemeyeceine dair derin
bir ders vermektedir. Kontrol edilemeyen bu sre insann nne yepyeni imtihanlar da
karmaktadr. Bylece bir devrimle her eyin sonuna gelindiini veya her eyi
dzeltebileceini dnmeye kar da ciddi ikazlar kendini hissettiriyor.
znesi bilimsel anlamda belli olmayan bu sreci sahiplenmeye alacaklar olacaktr,

olmaktadr da. Sre son derece krlgandr. Ayaa kalkm olan ve tek bir toplumsal kesime
mal edilemeyen kitleler, nlerine katlan liderciklerin temsil oyunlarna gafil avlanp
Mbarek'in sadece ismini deitirmekle yetinmek durumunda da kalabilirler. Byle olup
olmayacan biraz da devrimcilerin taleplerinde ne kadar srarl ve sebatl olacaklar
belirleyecek.
Bu esnada hvan'n da slamclarn da btn anlatlanlara ramen srecin hkimi ve

belirleyicisi olmadklarn aklda tutmak gerekiyor. Ancak devrim sreci bu saatten sonra
onlara ayr roller ve grevler yazabilir, bu rol laykyla oynayp oynayamayacaklar da
kendilerine kalmtr. Devrim sreci hvan'n veya slamclarn toplumdaki talepleri salkl
okumalar konusunda da ciddi dersler ieriyor. Toplumdaki en rgtl yap olduklar bir
gerek ama btn bu rgtl yaplar imdiye kadar tek bana bir devrimi harekete geirmeye
yetmemi olduu da bir gerektir.
Grld gibi slamc siyaset bazlarnn klielerinde olduu gibi her frsatta elindeki
paket program insanlara dayatmaya alan bir hareket deil bizatihi hayatn siyaseti olarak
gerekleiyor. hvan ve siyasette temsil ettii slamclk konusunda bugnlerde yazlp
izilenler dorusu artc deil ama en hafif deyimiyle ok derin bir yabancl aa
vuruyor.
13.2.1. Yemen rneinden Devrime Bakmak
Yemen'de devrimin bir bakma d gler tarafndan alnm olduuna dair genel bir
kan varsa da bu bence henz sonlanmam bir srece dair erken bir sonu. ABD'nin
Yemen'de srekli mdahale hakk bulundurabilmek iin el-Kaide mevcudiyetini nasl bir
bahane olarak kullandn biliyoruz. Buradaki Husi rahatszln bir yandan Suudi Arabistan
kendine ynelik bir tehdit olarak alglayp mdahale hakk temin ederken (ki, bu mdahale
219

garip bir biimde zaman zaman desteklemek eklinde de olmutur) ayn gerekeyle ran
burayla ilgilenmek iin nemli bir frsat olarak deerlendiriyor.
Oysa Husiller mezhep itibaryla ii saylan Zeydilerdense de bunun sna Aeriya veya
Caferi iiliiyle hi bir ilgisi yok. Zeydiler itikat ve uygulamada tamamen Snniliin afii
mezhebine tabiler. Bu arada ran'n nclk ettii velayet-i fakih inancna da hi itibar
etmiyorlar. Dolaysyla Husiler veya Zeydiler hem ran hem Suudi Arabistan iin Yemen'de
yarmann veya kapmann potansiyel bir bahanesinden ibaret.
Yemen'de kabile gelenekleri tarihsel anlamda kesintisiz bir sreklilik duygusunu hl

vermeye devam ediyor. Modern dnyayla da iyice tanm olan Yemenliler bu durumun
farknda ve kendilerini tanmlamak zere bir fkray sk sk anlatyorlar. Fkraya gre Hz.
Adem modern zamanlarda dnyaya avdet edip torunlarn grmek istemi. Dnyann her
yannda grd evlatlarn ve yaptklar ileri tanyamam, onlar hayretler iinde
karlam. Yemen'e urayp Yemenlileri grdnde ise onlar hemen tanm stelik
yaptklar ilere baktnda her eyi braktm gibi buldum demi.
Geleneklere kar Kuzey-Gney ayrlnda sosyalist taraftakiler bir ara geleneklere

kar ykc bir rol oynamaya kalkmlar ama bu onlarn ansn hem yok etmi hem de
doksanlarn banda birleme salandnda eski komnistler yeni dnemde geleneklerin en
gl uygulayclar hline gelmiler.
Yemenlilerin deimeyen gelenekleri devrim srecinde de ayn ekilde belirleyici

olmu. Daha nce sylediim gibi bir limin evinin diktatr Salih tarafndan bombalanmas
devrim srecinde bir dnm noktas oluturmu. Burada belirleyici olan sadece evi
bombalanann bir lim olmas deil, bizzat evin bombalanmas. nk Yemenliler
savatklarnda bile kurallara bal kalarak savamay ok nemserler. Kurallarn ihlali ise
artk yatacak yerinin olmamas anlamna geliyor. Bu kurallar ihlal edilmedii srece
ynetimde salanan bir uzlama, o yzden uzun sre geerli kalabiliyor. Bir diktatrn 32 yl
kadar hkm srmesi, biraz da geleneklerin kendilerine ykledii grevlerden hi sapmayan
bu kabileler arasndaki uzlama sayesinde olmu dense yeridir. Ynetimde kabileler arasnda
bir denge kurmaya da dikkat etmi Salih. Hatta aslnda gzettii en nemli dengelerden biri
de bu olmu. Btn bu kabilelerle hep uyumlu alm olduunu sylemek tabii ki mmkn
deil, o yzden karsnda hep bir muhalefet de olmu ama bu muhalfeet kendisini devirecek
kadar bymemi, ta ki, devrim srecinde kendi yapt gelenek ihlalleri zerine karsndaki
cepheyi bytnceye kadar.
Sreklilii ve istikrar ifade eden bu geleneksel yapdan bir devrimin km olmas

tabii ki izaha muhta bir konudur. Belki devrimin alnm olduu izlenimi veren de aslnda
yine geleneksel kkleri olan kabilelerin kendilerine zg uzlama biimleri olmutur. Oysa
Yemen'de devrimcilerin ou devrimlerinin alnm olduunu veya alnabileceini
dnmyor. rnein Mslman Kardeler'den bir yazar Nasr Yahya'nn ifadeleri sadece
Yemen hakknda deil, btn Arap devrimlerinin, hatta devrimin tabiat hakknda uyarc
nitelikte:
220

Herhangi bir deiim srecinin zellikle devrimlerin karlat en tehlikeli ey,

insanlarn btn bu devrimlerin insanlar tarafndan yaplyor olduunu unutmalar. nsanlar
melek veya eytan deildir ve hatalar yapabilirler. O yzden baz insanlarn meleklerden rol
alp dnyann en saf temiz insanlar olduklarn, dier bazlarnnsa her trl komplonun
arkasndaki eytanlar olduklarn dnmek gerekmiyor. Devrim olmutur bir kere, diktatrler
devrilmitir ve bundan sonras, insan olduunu kabul etmemiz gereken, belli kar ve talepleri
olan varlklarn kendi aralarnda bir hukuk dzeninin tesisi iin yapacaklar tartmadr. Esas
hedeften sapmamak gerekiyor. Esas hedef hukukun ve anayasann stnlne dayal bir
siyasal dzenin tesisidir. Bu ise devrim ncesine nazaran artk hi de ulalmaz, uzak bir
hedef deildir.
221

Uygulamalar
Arap Devrimleri ile Gney Kafkasya'daki Turuncu Devrimler karlatrldnda

benzeen ve farkllaan boyutlar neler olabilir? Tartnz.
222

Uygulama Sorular
1) Arap dnyasndaki toplumsal hareketler devrim olarak tanmlanabilir mi?

Tartnz.
2) Arap devrimlerini sosyolojik arka plann dikkate alarak Yeni Toplumsal Hareketler
yaklam balamnda tartnz.
223

Bu blmde Arap dnyasnda 2010 yl sonu 2011 yl bandan beri devam eden
kitlesel mobilizasyonun sebepleri, devrim olarak adlandrlmasnn sosyolojik adan daha
uygun olduu zerinde durduk.
224

14. ARAP DEVRMLER VE SLAMCILIK RNE BALAMINDA

TOPLUMSAL HAREKETLERN GELECE

225

14.1. Orta Dou Devrimleri: slamcln Bitii mi Evrimi mi?
14.2. slamcln Bitii mi Evrimi mi?
226

1) Toplumsal hareketler balamnda slam dnyasnn gelecei nasl ekillenebilir?
227

Kazanmn nasl elde

gelitirilecei
literatrnn slam dnyas
balamnda ele alnmas
slamcln geleceine
ilikin karmlar

228

Anahtar Kavramlar
slamclk
Dnm
Retorik
229

Giri
Bu blmde toplumsal hareketler balamnda slamcln geleceine ilikin genel bir

deerlendirme yaplacaktr.
230

14.1. Orta Dou Devrimleri
Tunus'ta balayp Msr'la devam eden ve dier Orta Dou lkelerinde de geleceini
haber veren devrimlerde slamc bir dil, taban, liderlik ve ierik yoksunluuna dikkat ekerek
siyasal slam'n veya slamcln sonundan sz edildi. zellikle Msr'daki devrim sreci
devam ederken mehur Fransz slamologlardan Oliver Roy'un tam da bu tespitten hareketle
yeniden siyasal slam'n sonunu ilan ettii bir makalesi yaynland.
Yeniden diyoruz, nk Roy'un siyasal slam'n sonunu ilk ilan deil bu. Onun bu
ilan doksanl yllarda, 11 Eyll sonrasnda birka defa yaptn biliyoruz. Onun Siyasal
slam'n flas balkl kitab doksanl yllarda, 28 ubat srecinden gemekte olan Trkiye'de
de yaymland ve epeyce tartld. O tartmaya ben de birok yaznn yan sra zamannda
tezkire dergisinde Siyasal slam Anlatsnn Sonu balkl bir yazyla da katlmtm.
O zaman da anlatmak istediim ey, bitenin Siyasal slam deil, aksine siyasal slam
kavramsallatrmasnn kendisi olduuydu. Hatta siyasal slam tam da yeni balayan ve
trmana gemi bir hareketti ancak tehis edilebilmesi, anlalabilmesi iin yeni kavramsal
aralara ihtiya duyulacakt. Siyasal slam denilince akllara kalenikoflu slamc gerilla
grntlerini getiren analizler yanltcyd, o grntlerin temsil ettii slamcln siyasal bir
taraf yoktu. O, siyasal-tesi veya siyasal-ncesi bir dzeyde savamakta olan Mslmanlarn
grntsyd, orada siyasallk yoktu sava vard. Oysa siyasallk tam da bakalarnn da
varln ve meruiyetini kabul ettiiniz bir zeminde, bakalaryla mzakere esasnda
gerekleen bir eydir
Roy'un anlad siyasal slam, siyasal dzenin merkezine slam' yerletirmeye alan
sylem olup, slami prensipler zerine toplumu yeniden yaplandrmaya ynelik kanl
giriimlere uzanan bir eylemsellik biimiydi. Oliver Roy dnyann deiik yerlerinde siyasal
merkezi ele geirme abas iindeki btn bu giriimlerin baarszln, merkezi ele
geirebildikleri yerde ise vaat ettikleri siyasal programlar uygulayamadklarn rneklerle
gsteriyordu. Yeni Orta Dou devrimlerinde gremedii bu slamclk biimlerinin tamamen
bitmi olduuna hkmederken, kendisiyle tabii ki tutarl bir izgi izlemi oluyor. Ama
Fundamentalizm Korkusu isimli r ac kitabn yazar Salman Sayyid'in dedii gibi duran
bir saatin yapt gibi gnde iki defa doruyu sylemi oluyor sadece, ama bu dorunun ne
kimseye bir faydas ne de olup biteni anlamamza yardmc olmas sz konusu. Oysa
slamcln baarsz olduu tezinin geerlilii hem slamclk hem de baar
kavramndan ne anladmza bal bir eydir.
14.2. slamcln Bitii mi Evrimi mi?
Gerekten de Orta Dou'nun ve Trkiye'nin dnce ve siyaset tarihinde nemli bir

yeri olan slamcln bugnk konumu nedir? slamcln Trkiye'de de Orta Dou'da da
kaydedilebilir bir deiim iinde olduu aktr, ama bu deiim gerekten de slamcln u
veya bu srelerin sonucunda u veya bu siyasi aktrlerce bitirilmi olduunu mu gsteriyor,
yoksa baka bir eye dnm olduunu mu?
231

Enerjinin sakm kuralnn toplumsal ve siyasal alanlar iin de bir nebze alyor
olduunu varsayarsak, bir dnem bir hayli etkilemi bir siyasal enerjinin bugn altmz
grntsyle var olmamasnn, onun yok olduunu deil, olsa olsa dnm olduunu
gsterdiini kabul etmemiz gerekiyor.
Gerekten de yetmili, seksenli veya doksanl yllardaki sylemiyle slamclk bugn

imknsz ihtimallerin kovaland anakronik bir siyasallk olarak grlyor. Buna mukabil
bugn slamclk adna hareket edenlerin veya ettii varsaylanlarn siyasi pratiklerinde
slamclk adna tehis edilebilir bir proje sunma konumundan ok uzak olduklar, daha liberal
bir ynelim iine girdikleri, siyasal olarak da parlamenter demokrasi balamna teslim olmu
olduklar hem Roy ve Kepel'in argmanlarnda olduu gibi hem de bir ok baka analizde
ska ifade ediliyor. Bu durumda slamclk bu daha byk kitlelerin siyasi pratiklerinden
ziyade daha da klen ve kldke sertleen gruplarn sylem ve pratiklerinden izlenmeye
allmaktadr. Tabii ki bu sylem ve pratiklerin varl hem gerek bir slamcln yegne
temsili gibi grlmekte, ama ayn zamanda anakronik bir yaftay da btn slamc siyasallk
adna yklenmektedir.
Oysa bu rnekler aslnda siyasalln gerektirdii artlarn ok azn haiz hareketlerdir.

Anakronik olan bir slamclk anlay aslnda siyasaln gerektirdii balamsallk artndan
yoksun olduu iin siyasal niteliini de hzla kaybetmektedir. Buna mukabil slamc dnce
ve siyasetin tam da bu balamsalla kavutuu anda eski tehis aralaryla (stereotype-
klielerle) tannmaz hle geldii zerinde durulabilir.
Dolaysyla slamcln bitiinden ziyade dnmnden sz edilebileceini ve bu

dnmn kelimenin daha uygun anlamyla daha yksek bir siyasallamaya denk dtn
syleyebiliriz.
slamcla halife-sonras artlarda bulaan bir yan diasporik bir ruh hline bir yan da
sinik (cynical) bir anti-politie denk gelen radikalizminin aslnda onu siyasallktan
uzaklatran bir etken olduu zerinde durulmaldr. Bunun iin hem siyasalln daha
kapsayc bir tanmnn ortaya konulmas hem de bu erevede devlet ve siyaset ilikisinin
yakn zamanlarda deimeye yz tutan doasnn deerlendirilmesi gerekiyor.
Bu deerlendirmenin sonunda slamcln dnmnn katlmc siyaset kanallarnn

almas nispetinde mmkn olduu ve bu kanallar en iyi kullanma mahareti sayesinde ana
hatlaryla yle bir seyir izledii tespit ediliyor: slamc siyaseti mmkn klan n-koul
olarak grlen hilafetin kaldrlmasnn yaratt travma zerine kurulan ilk dnem slamc
sylem bu durumun kalcln kabullenmi ve yeni durumun ierdii siyasal imknlar
kefetmek suretiyle bir tr vatandalk siyasetine ynelmitir.
Vatandalk siyaseti ideal biimiyle mnhasran Mslmanlar iin olmayan, pekl

bakalaryla bir mzakere esnasnda ekillenen bir szlemeyi var sayar. z itibaryla
diyalojik olan bu srecin seyrine uygun bir slami politik teolojinin nasl bir geliim
gsterdiini izlemek iin ie halife-sonras artlarn ksa bir tasviriyle balamak gerekiyor.
232

Uygulamalar
Oliver Roy'un Siyasal slamn flas analizini tartnz.
233

Uygulama Sorular
1) slamcln tkendii ya da slamcln dnt argmanlarn karlatrarak

toplumsal hareketler balamnda tartnz.
234

Bu blmde toplumsal hareketler literatr balamnda slam dnyasnda slamcln

sona erip ermedii tartmas zerinde durduk.
235

KAYNAKA
Adams, Jacqueline. 2001. The Makings of Political Art. Qualitative Sociology

24(3): 311-348.
Adamu, Fatima L. 1999. A Double-Edged Sword: Challenging Women's Oppression

Within Muslim Society in Northern Nigeria. Gender & Development 7(1): 56-61.
Adanr, Fikret, Makedonya Sorunu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996.
Akin, Sina, ttihat ve Terakki zerine, SBF Dergisi, c. 26, say 1, 1971, s. 153-182.
Akin, Sina, Siyasal Tarih, Trkiye Tarihi-3 Osmanl Devleti 1600-1908, Sina
Akin(ed), Cem Yaynevi, stanbul, 1990.
Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara, 2001.
Akin, Sina, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge Kitapevi, Ankara, 1994.
Aktay, Yasin (2007). slam Dnyasnda Yeni Toplumsal Hareketler, tezkire, Ocak-
Nisan 2007, s. 48-59.
Alkan, Ahmet Turan, II. Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Neriyat,
Ankara, 1992.
Almeida, Paul D. 2003. Opportunity Organizations and Threat-Induced Contention:

Protest Waves in Authoritarian Settings. AJS Volume 109 Number 2 (September 2003):
345400.
Almgren, Gunnar. 2000. Community. Ss. 362-69. Encyclopedia of Sociology iinde

(2. bask), derleyen Edgar F. Borgatta, cilt III. New York: McMillan Reference USA.
Anderson, Alison. 2002.In Search of the Holy Grail: Media Discourse and the New
Human Genetics. New Genetics and Society 21(3):327-339. (12 pages). Retrieved June 7,
2003 Available EBSCO Host - Academic Search Premier.
Andonyan, Aram, Balkan Harbi Tarihi, Sander Yaynlar, stanbul, 1975.
Armaolu, Fahir, 19.Yzyl Siyas Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, 2006.
Atton, Chris. 2003. Reshaping Social Movement Media for a New Millennium.
Social Movement Studies 2(1):3-15.
Barkan, Steven E. 2004. Explaining Public Support for the Environmental

Movement: A Civic Voluntarism Model. Social Science Quarterly 85(4):913-937.
236

Barker, Colin, Alan Johnson ve Michael Lavalett. (ed.) 2001. Leadership and Social
Movements. Manchester: Manchester University Press.
Bartkowski, John P.; Swearingen, W. Scott. 1997. God Meets Gaia in Austin, Texas:
a Case Study of Environmentalism as Implicit Religion. Review of Religious Research 38(4):
308-324.
Beckford, James A. 2000. Start Together and Finish Together: Shifts in the
Premises and Paradigms Underlying the Scientific Study of Religion. Journal for the
Scientific Study of Religion 39(4): 481-495.
Belgenet. 2007. Adalet ve Kalknma Partisi (AK Parti) Program.

http://www.belgenet.com/parti/program/ak_1.html. 25 Aralk 2007.
Benford, Robert & David Snow. 2000. "Framing Processes and Social Movements:
An Overview and Assessment." Annual Review of Sociology 26:611-39.
Benford, Robert D. & Scott A. Hunt. 2001. "Cadrage en Conflit: Movements Sociaux
et Problms Sociaux." Pp. 163-194. In Daniel Cefa & Danny Trom (eds.) Les Formes de
LAction Collective: Mobilisations dans des Arenas Publiques, Paris: cole de Hautes Etudes
en Sciences Sociaux.
Benford, Robert D. 1993a. "You Could be the Hundredth Monkey: Collective Action
Frames and Vocabularies of Motive Within the Nuclear Disammament Movement." The
Sociological Quarterly 34(2): 195-216.
Benford, Robert D. and Scott A. Hunt. 2001. "Cadrage en Conflit: Movements

Sociaux et Problms Sociaux (Social Movements and the Counterframing and Reframing of
Social Problems)." Pp. 163-194. In Daniel Cefa and Danny Trom (eds.) Les Formes de
LAction Collective: Mobilisations dans des Arenas Publiques (The Forms of Collective
Action: Mobilizations in Public Arenas), Paris: cole de Hautes Etudes en Sciences Sociaux.
Benford, Robert D., Tmothy B. Gongaware & Danny L. Valadez. 2000. Social
Movements. Ss. 2217-2727. Encyclopedia of Sociology iinde (2. bask), derleyen Edgar F.
Borgatta, cilt III. New York: McMillan Reference USA.
Benford, Robert. 1987. Framing Activity, Meaning, and Social Movement

Participation: The Nuclear Disarmament Movement. Ph.D. Thesis, University of Texas
Austin.
Benford, Robert. 1993. "Frame Disputes within the Nuclear Disarmament Movement."
Social Forces 71(3): 677-701.
Berger, Peter & L. Thomas Luckmann. 1966. The Social Construction of Reality; A
Treatise in the Sociology of Knowledge. Garden City, N.Y.: Doubleday Pub.
237

Bernstein, Mary. 2003. The Strategic Uses of Identity by the Lesbian and Gay
Movement. Pp.234-248. In Goodwin and Jasper 2003.
Best, Joel. 1990. Threatened Children: Rhetoric and Concern about Child-victims.
Chicago: University of Chicago Press.
Billings, Dwight B. & Shaunna Scott. 1994. Religion and Political Legitimation.
Annual Review of Sociology 20(1): 173-201.
Blumer, Herbert. 1969. Social Movements. Pp.8-29. In McLaughlin, Barry. 1969.

Studies in Social Movements: A Social Psychological Perspective. NEW York: Free Press.
Bridge, Francis Roy, Bullen, Roger, the Great Powers and the European State System
1815-1914, Pearson&Longman, Britain, 2005.
Bridge, Francis Roy, From Sadowa to Sarajevo-The Foreign Policy of Austria-

Hungary 1866-1914, Rautledge and Kegan Paul, London, 1972.
Bridge, Francis Roy, the Habsburg Monarchy and the Ottoman Empire 1900-18, the
Great Powers and the End of the Ottoman Empire, Marian Kent (ed.), Frank Cass, London,
1996.
Broad, K. L. 2000. Social Movement Selves. Sociological Perspectives 45(3):317

336.
Brockett, Gavin D. 1998. Collective Action and the Turkish Revolution: Toward a
Framework for the Social History of the Ataturk Era, 1923-38. Middle Eastern Studies 34
(4): 44-66.
Buechler, Steven M. 2000. Social Movements in Advanced Capitalism: The Political

Economy and Cultural Construction of Social Activism. New York: Oxford University Press.
Buechler, Steven M. 2004. The Strange Career of Strain and Breakdown Theories of
Collective Action Pp.47-66 In Snow, Soule and Krisei. 2004.
Burstein, Paul. 1991. Legal Mobilization as Social Movement Tactic: The Struggle
for Equal Employment Opportunity. American Journal of Sociology 96: 1201-25.
Cable, Sherry. 1994. Professionalization in Social Movement Organization:

Pensylvanians for Biblical Morality, Sociological Focus, vol. 17, no. 4.
Cambell, John L. 2005. Where do we Stand?: Common Mechanisms in Organizations

and Social Movements Research. Pp.41-68. In. Davis ve dierleri 2005.
Castells, Manuel 2004 (1997). The Power of Identity, The Information Age: Economy,
Society and Culture Vol. II. 2nd edition. Cambridge, MA; Oxford, UK: Blackwell.
238

Cavanaugh, Michael A. 1986. Secularization and the Politics of Traditionalism: The

Case of the RighttoLife Movement. Sociological Forum 1(2): 251-73.
Chong, Dennis. 1991. Collective Action and the Civil Rghts Movement. Chicago: The
University of Chicago Press.
Cleveland, John W. 2004. New Left, not New Liberal: 1960s Movements in English
Canada and Quebec. Canadian Review of Sociology & Anthropology 41(1):67-84.
Cohn, Steven F.; Barkan, Steven E.; Whitaker, William H . 1993. Activists against
Hunger: Membership Characteristics of a National Social Movement Organization.
Sociological Forum 8(1): 113-131.
Coutin, Susan B. 1993. The Culture of Protest: Religious Activism and the US
Sanctuary Movement, Westview Press, Boulder.
Crossley, Nick. 2002. Making Sense of Social Movements. Philedephia: Open

University Press.
Cunningham, David. 2003 The Patterning of Repression: FBI Counterintelligence

and the New Left. Social Forces 82(1):209-41.
Davenport, Christian. 1995. "Multi-Dimensional Threat Perception and State

Repression: An Inquiry into Why States Apply Negative Sanctions." American Journal of
Political Science 39:683-713.
Davies, James C. 1969. J-curve of Rising and Declining Satisfactions as a Great

Cause of Some Great Revolutions and a Contained Rebellion. Pp.671-709. In Hugh Davis
Graham and Ted Gurr (eds.) Violence in America: Historical and Comparative Perspectives.
New York: Signet Books.
Davis, Gerald, Doug McAdam, W. Richard Scott, Mayer N. Zald. (eds.). Social
Movements and Organization Theory. Cambridge: Cambridge University Press.
Deedy, John. 1982. The 'Peace Catholics' Speak Out. Nation 234(11): 321-340.
Della Porta, Donatella & Herbert Reiter. 1998. Policing Protest: The Control of Mass
Demonstrations in Western Democracies. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Della Porta, Donatella & Mario Diani. 1999. Social Movements: An Introduction.
Oxford: Blackwell Publ.
Della Porta, Donatella. 1996. Social Movements and the State: Thoughts on the
Policing of Protest. Pp. 62-92. in McAdam et al. 1996.
239

DellaCava, Frances A., Norma Kolko Phillips, Madeline H. Engel. 2004. Adoption in
the U.S.: The Emergence of a Social Movement Journal of Sociology and Social Welfare 31
(4): 141-60.
Demerath III, N.J. 1996. Who Now Debates Functionalism? From System, Change
and Conflict to Culture, Choice, and Praxis.Sociological Forum 11(2):333-45.
Dermott, Monica. 1994. Race/Class Interactions in the Formation of Political

Ideology, Sociological Quarterly, vol.35, no. 2, pp.347-66.
Dobratz, Betty A. 2001. The Role of Religion in the Collective Identity of the White
Racialist Movement. Journal For The Scientific Study of Religion 40(2): 287-301.
Eager, Paige Whaley. 2004. From Population Control to Reproductive Rights:

Understanding Normative Change in Global Population Policy (19651994). Global Society
18(2): 145-173.
Edelman, Marc. 2001. Social Movement: Changing Paradigms and Forms of

Politics. Annual Review of Anthropology. 30:285-312.
Edwards, Bob & John D. Mccarthy. 1992. Social Movement Schools. Sociological
Forum 7(3): 541-550.
Edwards, Bob & John D. McCarthy. 2004. Resources & Social Movement
Mobilization. Ss.116-152. Snow ve Dierleri 2004 inde.
Einwohner, Rachel L. 2003. Opportunity, Honor, and Action in the
Eisenger, Peter, Doug McAdam & Sidney Tarrow. 1996. "Introducton" Pp. 1-22. In
McAdam, McAdam and Zald 1996.
Eliasoph, Nina ve Paul Lichterman. 2003. Culture in Interaction. American Journal

of Sociology 108 (4):735-774.
Entman, Robert M. 1993. "Framing: Toward Clarification of a Fractured Paradigm."

Journal of Communication 43:51-58.
Epstein, Barbara. 1991. Political Protest & Cultural Revolution: Nonviolent Direct
Action in the 1970s and 1980s, University of California Press, Berkeley.
Evans, John H. 1997. Multi-Organizational Fields and Social Movement

Organization Frame Content: The Religious Pro-Choice Movement. Sociological Inquiry 67(
4): 451-469.
Exoo, Calvin F. 1994. The Politics of the Mass Media. Minneapolis: West Publishing
Company.
240

Fairclough, Norman. 1995. Media Discourse. London: Hodder Arnold.
Ferrari, Lisa L. 2003. Transnational Advocacy Against Capital Punishment: a Role

for the Holy See. The International Journal of Human Rights 7(2): 28-41.
Ferree, Myra Marx & Carol McClurg Mueller. 2004. Feminism and Womens
Movement: A Global Perspektif. Ss. 576-607. Snow & dierleri 2002. inde.
Ferree, Myra Marx. 2003. Resonance and Radicalism: Feminist Framing in the
Abortion Debates of the United States and Germany. AJS 109(2): 30444.
Foucault, Michel. 1980. Power/Knowledge : Selected nterviews and Other Writings,

1972-1977. / (haz.(Colin Gordon). Brighton, Sussex: Harvester Pres.
Freeman, Jo. 1983. On the Origins of Social Movements in Freeman, Movements of

the Sixties and Seventies, Longman, New York.
Furrow, James L. 1998. The Ideal Father: Religious Narratives and the Role of
Fatherhood. Journal of Men's Studies 7(1): 17-32.
Gamson, W.A. & D.S. Meyer. 1996. Framing of Political Opportunity. McAdam ve
dierleri 1996. inde Ss. 275-90.
Gamson, William A. & Andre Modigliani. 1989. Media Discourse and Public
Opinion on Nuclear Power. American Journal of Sociology 95: 1-38.
Gamson, William A. 1990. The Strategy of Social Protest, Belmont, CA: Wadsworth.
Gamson, William A. 1992. Talking Politics, Cambridge: Cambridge University Press.
Gamson, William A. 2004. "Bystanders, Public Opinion, and the Media." Pp. 242-261
in The Blackwell Companion to Social Movements, edited by David A. Snow, Sarah A. Soule,
and Hanspeter Kriesi. Oxford: Blackwell Publishing.
Garner, Roberta. 1996. Contemporary Movements and Ideologies. New York:

McGraw-Hill Inc.
Geertz, Clifford. 1973. The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books.
Gellner, Ernest. 1983. Nations and Nationalism. Ithaca : Cornell University Press.
Gerhard, Ute. 1999. Chapter 6: The Role of Social Movements in the Project of Civil
Society. European Societies: Fusion or Fission?, pp.105-117. EbscoHost.
http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=sih&AN=16893153&site=ehost-
live&scope=site.
241

Gitlin, Todd. 1980. The Whole World is Watching: Mass Media in the Making and
Unmaking of the New Left. Berkeley, LA: University of California Press.
Giugni, Marco, Doug McAdam and Charles Tilly (eds.). 1999. How Social Movements
Matter. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Glenn, John. 2003. Cotentious Politics and Democratization: Comparing the Impact
of Social Movements on the Fall of Communism in Eastern Europe. Political Studies 51:
103-120.
Goffman, Erving. 1974. Frame Analysis: An Essay on the Organization of Experience.

Boston: Northeastern University Press.
Goode, Erich & Nachman Ben-Yahuda. 1994. Moral Panics: Culture, Politics, and
Social Construction (Moral Panik: Kltr, Poltika ve Toplumsal na). Annual Review of
Socilogy 20:149-71.
Goodwin, Jeff, & James M. Jasper. 2001. Passionate Politics: Emotions and Social
Movements. Chicago: Chicago Univ. Press.
Gordon, Leonard. 2000. Protest Movements. Ss.2265-71. Encyclopedia of Sociology

iinde (2. bask), derleyen Edgar F. Borgatta, cilt III. New York: McMillan Reference USA.
Griswold, Wendy. 1992. The Sociology of Culture: Four Good Arguments (and One
Bad One). Acta Sociologica 35(4):323-28.
Guigni, Marco. 2004. Social Protest and Policy Change: Ecology, Antinuclear, and
Peace Movements in Comparative Perspective. New York: Rowman & Littlefield Publishers.
Gurr, Ted. 1968. Psychological Factors in Civil Violence. World Politics. 20(2):
245-278.
Gusfeld, J.R. 1989. Constructing the Ownership of Social Problems: Fun and Profit
in the Welfare State. Social Problems 36:431-41.
Gusfield, Joseph. 1962. Mass Society and Extremist Politics. American Sociological
Review 19-30.
Guth, James; Kellstedt, Lyman A.; Smidt, Corwin B.; Green, John C. 1993.
Theological Perspectives and Environmentalism among Religious Activists. Journal for
The Scientific Study of Religion 32(4): 373-382.
Hall, Melvin F. 1995. Poor Peoples Social Movement Organization: the GoaL is to
Win, Praeger, Westport, Connecticut.
Hamilton, Richard F. 2000. Mass Society. Ss.1770-1774. Encyclopedia of Sociology

242

Hartley, John. 1988. Understanding News, New York: Pantheon.
Heeren, John; Lindsey, Donald B.; Mason, Marylee. 1984. The Mormon Concept of
Mother in Heaven: a Sociological Account of Its Origins and Development. Journal for the
Scientific Study of Religion 23(4): 396-411.
Henry, Gary T. & Craig S. Gordon 2001. Trackng Issue Attention. Public Opinion
Quarterly 65(2):157-177.
Henslin, James M. 2001. Sociology: A Down-to-Earth Approach. Boston: Allyn &

Bacon.
Heper, Metin. 2000. The Ottoman Legacy and Turkish Politics. Journal of
International Affairs 54 (1): 63 (20 (pages). Retrieved June 7, 2003 Available EBSCO Host -
Academic Search Premier.
Hess, Stephen. 1984.The Government/Press Connection. Washington, DC: Brookings

Institution.
Hobsbawm, Eric, Devrim a, Dost Kitabevi yaynlar, Ankara, 2006.
Hobsbawm, Eric, mparatorluk a, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2010.
Hobsbawm, Eric, Sanayi ve mparatorluk, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2005.
Hobsbawm, Eric, Semaye a, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2005.
Hoover, Dean & David Kowalewski. 1992. Dynamic Models of Repression. The
Journal of Conflict Resolution 36(1):150-182. Retrieved June 17, 1997.
Ibarra, Peter and John I. Kitsuse. 1993. "Vernacular Constituents of Moral Discourse:
An Interactionist Proposal for the Study of Social Problems." Pp.25-58. In Holstein, James A.
and Gale Miller (eds.) 1993. Reconsidering Social Constructionism: Debates in Social
Problems Theory, Aldine de Gruyter: New York.
Isaac, Larry. 2002. To Counter 'The Very Devil' and More: The Making of
Independent Capitalist Militia in the Gilded Age. American Journal of Sociology 108 (2):
353-405.
Jasper, James M. 1996. The Art of Moral Protest: Culture, Biography, and Creativity
in Social Movements. Chicago: University of Chicago Press.
Jasper, M. Jasper. 1997. The Art of Moral Protest: Culture, Biography, and Creativity
in Social Movements, Chicago: University of Chicago Press.
243

Jasperson, Amy E. & Mark Watts. 1998. Framing and The Public Agenda: Media
Effects on the Importance of the Federal Budget Deficit. Political Communication 15: 2 (20
pages) Retrieved June 9, 2003 Available EBSCO Host - Academic Search Premier.
Jenkins, J Craig, David Jacobs & Jon Agnone. 2003. Political Opportunities and
African-American Protest, 1948-1997(1). The American Journal of Sociology. 109(2): 277-
304.
Johnson-Cartee Copeland, Garry. 2004. Strategic Political Communication:

Rethinking Social Influence, Persuasion, and Propaganda. Lanham, MA: Rowman &
Littlefield Publishers.
Jones, Eric, Avrupa Mucizesi-Avrupa ve Asyann Tarihinde evre, Ekonomi ve

Jeopolitik, Hil Yaynlar, stanbul, 2008.
Kanter, Rosabeth M. 1972. Community & Commitment: Communes and Utopia in

Sociological Perspective. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Karagiannis, Emmanuel. 2005. Political Islam and Social Movement Theory: the
Case of Hizb Ut-Tahrir in Kyrgyzstan. Religion, State & Society 33(2): 137-149.
Kelly, James R. 1999. Sociology and Public Theology: A Case Study Of Pro-
Choice/Prolife Common Ground. Sociology of Religion 60(2): 99-124.
Khawaja, Marwan. 1994. Resource Mobilization, Hardship, and Popular Collective

Action in the West Bank. Social Forces, 73(1), 191. Retrieved September 25, 2008, from
Academic Research Library database. (Document ID: 5066333).
Kitschelt, Herbert . 1991. "Resource Mobilization Theory: A Critique." Pp. 330-48 in

Research in Social Movements: The State of the Art in Western Europe and the U.S.A., edited
by Dieter Rucht. Westview Press.
Klandermans, Bert & Sjoerd Goslinga. 1996. Media discourse, Movement Publicity,
and the Generation of Collective Action Frames: Theoretical and Empirical Exercises in
meaning construction. Pp. 312-37. In McAdam ve dierleri 1996.
Knoke, David. 2000. Political Organizations. Ss. 2147-2153. Encyclopedia of

Sociology iinde (2. bask), derleyen Edgar F. Borgatta, cilt III. New York: McMillan
Reference USA.
Koopmans, Ruud. 2001. Protest in Time and Space: The Evolution of Waves of
Contention. Pp.19-46. In McAdam ve dierleri 2001.
Kurzman, Charles. 1997. "Structural Opportunity and Perceived Opportunity in

Social-Movement Theory: The Iranian Revolution of 1979." Pp. 66-79. In McAdam, D. and
244

David A. Snow. (eds.) 1997. Social Movements: Readings on Their Emergence, Mobilization
and Dynamics, LA: Roxbury Publishing Co.
Lawrence, Regina. 1996. Accidents, Icons, and Indexing: The Dynamics of News
Coverage of Police Use of Force. Political Communication 13:43754. Retrieved June 12,
2003 Available EBSCO Host - Academic Search Premier.
Le Bon, Gustave. 2001. Kitleler Psikolojisi. (tercme Yunus Ender). stanbul: Hayat
Yaynlar.
Lichterman, Paul. 1995. Piecing Together Multicultural Community: Cultural

Differences in Community Building Among Grass-Roots Environmentalists, Social
Problems 42 (4):513-534.
Lichterman, Paul. 1996. The Search for Political Community: American Activists
Reinventing Commitment. New York: Cambridge University Press.
Linehan, Thomas. 2004. The British Union of Fascists as a Totalitarian Movement

and Political Religion. Totalitarian Movements & Political Religions 5(3): 397-418.
Lo, Clarence Y. H. 1982. Countermovements and Conservative Movements in the

Contemporary U.S. Annual Review of Sociology 8:10734.
Lofland, John. 1996. Becoming a World-Saver Revisited. McAdam & Snow. 1997.
inde 284-89.
Longwood, Merle. 1998. Faithful Fathering: Spiritual Narratives And Religious

Meanings. Journal of Men's Studies 7(1): 105-108.
Marangudakis, Manussos. 2001. Rationalism and Irrationalism in the Environmental

Movementthe Case of Earth First!. Democracy & Nature: The International Journal of
Inclusive Democracy 7(3):457-467.
Mardin, Serif. 1973. Center-perphery relatons: a key to turksh poltcs? Daedalus

102(1): 169-191.
Marquez, Benjamin. 2003. Mexican-American Political Organizations and

Philanthropy: Bankrolling a Social movement. Social Service Review 2003 Eyll says, 329-
346.
Marx, Gary. 1979. External Efforts to Damage or Facilitate Social Movements: Some
Patterns, Explanations, Outcomes, and Complications Pp.94-125 in Mayer Zald & John D.
McCarthy (eds.). The Dynamics of Social Movements. Cambridge, Mass.: Winthrop.
Mayer, D. & Sidney Tarrow. 1998. The Social Movement Society: Contentious
Politics for a New Century. New York: Rowman & Littlefield Publishers.
245

McAdam, D. & David A. Snow (eds.) 1997. Social Movements: Readings on Their
Emergence, Mobilization and Dynamics. LA: Roxbury Publishing Co.
McAdam, Doug, John D. McCarthy & Meyer N. Zald. 1996. Comparative

Perspectives on Social Movements. Cambridge Univ. Press.
McAdam, Doug. 1996. Conceptual Origins, Current Problems, Future Directions."

Pp. 23-40. In Comparative Perspectives on Social Movements: Political Opportunities,
Mobilizing Stuctures, and Cultural Framings. Edited by McAdam, Doug, John D. McCarthy
& Meyer N. Zald. New York: Cambridge University Press.
McAdam, Doug. 2003. Recruits to Civil Rights Activism. Ss. 55-63. Goodwin &
Jasper 2003 iinde.
McCarthy, John D. 1973. Trends of Social Movements in America:

Professionalization and Resource Mobilization. Morrsitown: General Learning Press.
McCarthy, John D. 1994. Pro-life and Pro-Choice Mobilization: Infrastructure

Deficits and New Technologies. Pp. 49-66. In McCarthy & Zald 1994.
McCarthy, John D. 1997. "Globalization & SM Theory." Pp.243-259. In Smith,

Jackie, Charles Chatfield & Ron Pagnucco (eds.). 1997. Transnational Social Movements and
Global Politics: Solidarity Beyond the State. Syracuse, New York: Syracuse University Press.
McCarthy, John, & Mayer N. Zald. 2001. Social Movement Organization. Pp. 169-
186. In Goodwin & Jasper. 2001.
McCarthy, JohnD., and Mayer N. Zald. 1977. "Recource Mobilization and Social
Movements: A Partial Theory." Journal of American Sociology 82:1212-41.
Mcelroy, Wendy. 2005. Religion and American Feminism. Society 42(3): 28-31.
McGurty, Eileen Maura. 2000. WarrenCounty,NC, and theEmergence of the

Environmental JusticeMovement: UnlikelyCoalitions and SharedMeanings in Local
CollectiveAction. Society & Natural Resources 13: 373-387.
McNair, Brian. 1999. Journalism and Democracy : Evaluation of Political Public

Sphere. London, UK: Routledge. Retrieved June 1, 2007, from
http://site.ebrary.com/lib/dumlupinar/Doc?id=10054632.
Meacham, Mike.2003. The Exoduster Movement. The Western Journal of Black

Studies. 27(2): 108-117.
Melucci A. 1989. Nomads of the Present: Social Movements and Individual Needs in
Contemporary Society. Philadelphia: Temple Univ. Pres.
246

Melucci, Alberto. 1996. Challenging Codes: Collective Action in the Information Age.
Cambridge: Camridge University Press.
Mertig, Angela G. & Riley E. Dunlap. 2001. Environmentalism, New Social

Movements, and the New Class: A Cross-National Investigation. Rural Sociology 66(1), ,
pp. 113136.
Meyer, David S., Nancy Whittier & Belinda Robnett. 2002. Social Movements:
Identity, Culture and the State. Oxford: Oxford University Pres.
Meyer, DS. & S. Staggenborg. 1996. Movements, Countermovements, and the

Structure of Political Opportunity. AJS 101: 1628-1660.
Michaels, Patrick J. 2005. Meltdown: The Predictable Distortion of Global Warming

by Scientists, Politicians, and the Media. Washington, DC: Cato Institute.
http://books.google.com.tr/books?id=X3XD9VwhETkC.
Miller, Jon. 1993. Missions, Social Change, and Resistance to Authority: Notes
toward an Understanding of the Relative Autonomy of Religion. Journal for the Scientific
Study of Religion 32(1): 29-40.
Milliyet. 2007. Danone Trkiye, nternetteki ftira Kampanyasn Savcla Tad.

05 Nisan. http://www.milliyet.com.tr/2007/04/05/son/soneko25.asp.
Morris, Aldon D., and Suzanne Staggenborg. 2004. "Leadership in Social

Movements." Pp. 171-196 in The Blackwell Companion to Social Movements, edited by
David A. Snow, Sarah A. Soule, ve Hanspeter Kriesi. Oxford: Blackwell Publishing.
Mottl, T. L. 1980. The analysis of countermovements. Social Problems, 27(5), 620

634.
Mukerji, Chandra. 2000. Popular Culture. Ss. 2168-2175. Encyclopedia of Sociology

Myra Marx Ferree. 2003. Resonance and Radicalism: Feminist Framing in the
Abortion Debates of the United States and Germany. American Sociological Association
109(2): 304-44.
Nathanson, Constance A 2003. The Skeptic's Guide to a Movement for Universal

Health nsurance. Journal of Health Polifics, Policy and Law 28(2-3): 444-471.
New York Times. 2005. Egyptian Reformers Take to Streets to Oppose a 5th Term for
Mubarak. 28 Nisan 2005.
Noakes, John, and Hank Johnston. 2005. "Frames of Protest: A Road to a

Perspective." Pp. 1-32 in Frames of Protest: Social Movements and the Framing Perspective,
edited by Hank Johnston and John Noakes. Lanham, MA: Open University Press.
247

Oberschall, Anthony. 1996. "Opportunities and Framing in the Eastern European

Revolts of 1989." Pp. 93-121 in Comparative Perspectives on Social Movements: Political
Opportunities, Mobilizing Structures and Cultural Framings, edited by Doug McAdam, John
D. McCarthy, & Mayer Zald. Cambridge University Press.
Oberschall, Anthony. 2000. Social Movements and the Transition to Democracy.

Democratization 7(3): 25-46.
Offe, C. 1985. New Social Movements: Challenging the Boundaries of Institutional

Politics. Sociological Research 52(4), 817867.
Olzak, Susan & SC Noah Uhrig. 2001. The Ecology of Tactical Overlap. American
Sociological Review 66(5):694-713.
Opp, KD. & W. Roehl. 1990. Repression, Micromobilization, and Political Protest.
Social Forces 69 : 521-47.
Paletz, David L. & Robert M. Entman. 1981. Media, Power, Politics. New York: The
Free Press.
Peek, Charles W.; Konty, Mark A.; Frazier, Terri E. 1997. Religion and Ideological
Support for social Movements: The Case of Animal Rights. Journal for the Scientific Study
of Religion 36(3): 429-39.
Pen, Milagros. 1994. Liberation Theology in Peru: An Analysis of the Role of

Intellectuals in Social Movements. Journal for the Scientific Study of Religion 33(1): 34-45.
Pichardo, Nelson A. 1997. New Social Movements: A critical Review. Annual

Review of Sociology 1997(23):411-30.
Pinard, Mourive. 1968. Mass Society and Political Movements: A New

Formulation. The American Journal of Sociology 73(6): 682-690.
Polletta, Francesca and James M. Jasper. 2001. Collective Identity and Social
Movements. Annu. Rev. Sociol. 27:283305.
Price, Patricia L 2001. The Three Malinches: Betrayal And The Death Of An Urban
Popular Movement. International Feminist Journal of Politics, 3(2): 237261.
Rasler, K. 1996. Concessions, Repression, and Political Protest in the Iranian

Revolution. ASR 61: 132-152.
Reicher, Steve, John Drury, Nick Hopkins ve Clifford Stott. 2001. A Model of Crowd
Prototypes and Crowd Leadership. Pp. 178-95. Barker, Colin ve Dierleri 2001 inde.
248

Richardson, James T. & Massimo Introvigne. 2000. Brainwashing Theories in

European Parliamentary and Administrative Reports on Cults and Sects. Journal for the
Scientific Study of Religion 12(1):47-59.
Roshco, Bernard. 1975. Newsmaking. Chicago: University of Chicago Press.
Royall, Frdric. 2002. Building Solidarity Across National Boundaries: The Case of
Affiliates of the European Network of the Unemployed. Journal of European Area Studies
10(2):243-58.
Rucht, Dieter & Friedham Neidhardt. 2002. Toward a Movement Society? On the
Possibilities of Institutionalizing Social Movements. Social Movement Studies 1(1): 7-30.
Rucht, Dieter & Jochen Roose. 2001. Neither Decline nor Sclerosis: The
Organisational Structure of the German Environmental Movement. West European
Politics.24(4): 55-81.
Rucht, Dieter. 2004. "Movements Allies, Adversaries, and Third Parties." Pp. 197-216
in The Blackwell Companion to Social Movements, edited by David A. Snow, Sarah A. Soule,
and Hanspeter Kriesi. Oxford: Blackwell Publishing.
Ryan, Charlotte. 1991. Prime Time Activism: Media Strategies for Grassroots
Organizing. Boston: South End Press.
Scheufele, Dietram A. 1999. "Framing as a theory of media effects." Journal of

Communication 49 (1): 102-122.
Schudson, Michael. 2002. The Newsmedia as Political Institutions. Annual Review

of Political Science 5:24969. (21 pages). Retrieved June 22, 2003 Available EBSCO Host -
Academic Search Premier.
Schurman, Rachel. 2004. Fighting "Frankenfoods": Industry Opportunity Structures

and the Efficacy of the Anti-Biotech Movement in Western Europe Social Problems 51 (2):
243-268 .
Seippel, rnulf. 2001. From Mobilization to Institutionalization? The Case of

Norwegian Environmentalism. Acta Sociologica 44:123-137.
Snow, D.A., E.B. Rochford, S.K. Worden, & R.D. Benford. 1986. "Frame Alignment
Processes, Micromobilization, and Movement Participation." American Sociological Review
51: 464-81.
Snow, D.A., E.B. Rochford, S.K. Worden, and R.D. Benford. 1997 (1986). "Frame
Alignment Processes, Micromobilization, and Movement Participation." Ss. 235-51. McAdam
& Snow 1997 inde.
249

Snow, DA. & R.D. Benford. 1988. Ideology, Frame Resonance, and Participant
Mobilization. International Social Movement Research. 1: 197-218.
Snow, David & Robert Benford. 1992. Master Frames and Cycles of Protest. SS.
13355. inde Aldon D. Morris & Carol M. Mueller. (ed.) Frontiers in Social Movement
Theory, New Haven, CT: Yale University Press.
Snow, David, Sarah A Soule, & Hanspeter Kriesi. 2004. The Blackwell Companion to
Social Movements. Oxford: Blackwell Publishing.
Spector, Malcolm & John I. Kitsuse. 1987. Constructing Social Problems. New York :
Aldine de Gruyter.
Stanbridge, Karen. 2002 Master frames, political opportunities, and self-

determination: The Aland Island in the Post-WWI Period. Sociological Quarterly 43(4):
527-552. Academic Research Library.
Stearns, Linda Brewster & Almeida, Paul D. 2004. The Formation of State Actor-
Social Movement Coalitions and Favorable Policy Outcomes. Social Problems 51(4): 478-
504.
Stoecker, Randy. 1995. Community, Movement, Organization: Problem of Identity

Convergence in Collective Action, Sociological Quarterly 36(1): 111-130.
Strickler, Jennifer & Danigelis, Nicholas L. 2002. Changing Frameworks in Attitudes

Toward Abortion. Sociological Forum 17(2): 187-201.
Swidler, Ann. 1986. "Culture in Action: Symbols and Strategies." American

Sociological Review 51:273-86.
imek, Sefa. 2004. New Social Movements in Turkey Since 1980. Turkish Studies
5(2):111139.
Talshir, Gayil. 2003. A Threefold Ideological Analysis of die Grunen: from

Ecologized Socialism to Political Liberalism? Journal of Political Ideologies 8(2): 157184.
Tarrow, Sidney G. 1996. States and Opportunities: The Political Structuring of Social
Movements. Pp. 41-61. In McAdam et al. 1996.
Tarrow, Sidney. 1994. Power in Movement: Social Movements, Collective Action, and
Politics. Cambridge University Press.
Taylor, Verta. 2000. Mobilizing for Change in a Social Movement Society.

Contemporary Sociology 29(1): 219-30.
Tilly, Charles. 1978. From Mobilization to Revolution.Reading, Mass.: Addison-

Wesley Pub. Co.
250

Tindall, David B. 2002. Social Network, dentification and Participation in an

Environmental Movement: Low-Medium Cost Activism within the British Columbia
Wilderness Preservation Movement. The Canadian Review of Sociology and Anthropology
39(4): 413-452.
Tindall, David B. 2003. From Structure to Dynamics: A Paradigm Shift in Social

Movements Research? The Canadian Journal of Sociology & Anthropology 40(4): 481-487.
Tocqueville, Alexis de. 1966 (Ilk Basm 1835). Democracy in America. Eds. by J.P.
Mayer and M. Lerner. New York: Harper & Row. (1999 Amerikada Demokrasi, Yetkin
Yaynlar).
Todosijevic, Bojan & Zsolt Enyedi. 2003. Structure versus Culture again:
Corporatism and the New Politics in 16 Western European Countries. European Journal of
Political Research 42: 629642.
Touraine A. 1988. Return of the Actor: Social Theory in Postindustrial Society. Transl.
M. Godzich. Minneapolis: Univ. Minn. Pres.
Touraine, A. .1981. The Voice and the Eye: An Analysis of Social Movements.
Cambridge: Cambridge: University Press.
Touraine, Alain. 2002. From Understanding Society to Discovering the Subject.

Anthropological Theory Vol 2(4): 387398.
Tuchman, Gaye. 1978. Making News, New York: Free Press.
Turner, Ralph H. Collective Behavior. Ss.348-354. Encyclopedia of Sociology

iinde (2. bask), derleyen Edgar F. Borgatta, cilt I. New York: McMillan Reference USA.
Voss, Kim. 1993. The Making of American Exceptionalism: The Knights of Labor and
Class Formation in the Nineteenth Century. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.
Wald, Kenneth D. 1992. Religion & Politics in the United States. Washington, D.C.:
CQ Press.
Waldman, Loren K. 1976. Mass-Society Theory and Religio: The Case of the Nazis.
American Journal of Political Science 20(2): 319-26).
Warsaw Ghetto Uprising of 1943. American Journal of Socioloy 109(3): 65075.
Weber, Max. 1991 [1963]. The Sociology of Religion. (Trans. by E. Fischoff) Boston:
Beacon Press.
Webster, Frank. 2001. (ed.) Culture and Politics in the Information Age. London &
NY: Routledge.
251

Whooley, Owen. 2004. Locating Masterframes in History: an Analysis of the

Religious Masterframe of the Abolition Movement and its Influence on Movement
Trajectory. Journal of Historical Sociology 17(4): 490-516.
Wiktorowicz, Quintan. 2002. Islamic Activism and Social Movement Theory: a New
Direction for Research. Mediterranean Politics 7(3): 187-211.
Wilenski, Harold. 1964. Mass Society and Mass Culture. American Sociological
Review 29(2): 173-197.
Williams, Johnny E. 2002. Linking Beliefs to Collective Action: Politicized

Religious Beliefs and the Civil Rights Movement. Sociological Forum 17(2): 203-222.
Williams, Rhys H. 1995. Constructing the Public Good: Social Movements and
Cultural Resources. Social Problems 42: 124-44.
Williams, Rhys H. 1996. Religion as Political Resource: Culture or Ideology,

Journal for the Scientific Study of Religion 35(4): 368-78.
Williams, Rhys H. 1997. Social Movements Class Notes, SIUC.
Williams, Rhys H. 1999. Visions of the Good Society and the Religious Roots of
American Political Culture. Sociology of Religion 60(1): 1-34.
Williams, Rhys H. 2000. Introduction: Promise Keepers: A Comment on Religion and

Social Movements. Sociology of Religion 61(1): 1-10.
Wilson, John & Thomas Janoski. 1995. The Contribution of Religion to Volunteer
Work. Sociology Of Religion 56(2): 137-152.
Wolcott, Roger T. 1982. The Church and Social Action: Steelworkers and Bishops in
Youngstown. Journal for the Scientific Study of Religion 21(1): 71-79.
Wood, Michael; Hughes, Michael. 1984. The Moral Basis of Moral Reform: Status
Discontent vs. Culture and Socialization as Explanations of Anti-Pornography Social
Movement Adherence. American Sociological Review 49(1): 86-99.
Wood, Richard. 1994. Faith in Action: Religious Resources for Political Success in
Three Congregations. Sociology of Religion 55(4): 397-417.
Young, Michael P.; Cherry, Stephen M. 2005. The Secularization of Confessional

Protests: the Role of Religious Processes of Rationalization and Differentiation. Journal for
the Scientific Study of Religion 44(4): 373-395.
Zald, John D. & McCarty, Mayer N. 2003. Social Movement Organizations. Pp.169-
186. In Goodwin and Jasper 2003.
252

Zald, Mayer & John McCarthy (eds.). 1994. Social Movements in an Organizational
Society: Collected Essays. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers.
Zald, Mayer N & John D. McCarthy. 1994. From Evangelism to General Services:
The Transformation of the YMCA. Pp.143-160. In Zald & McCarthy 1994.
Zald, Mayer N. 1982. Theological Crucibles: Social Movements in and of Religion.

Review of Religious Research 23(4): 317-36.
Zald, Mayer N. and John D. McCarthy. 1994. Social Movements in an Organizational

Society: Collectected Essays, (introduction by W. A. Gamson), 2nd edition, New Brunswick,
NJ: Transaction Publishers,
Zald, MN. & Useem. 1987. Movement and Countermovement Interaction:

Mobilization, Tactics, and State Involvement In Zald & McCarty (eds.) Social Movement in
an Organizational Society: Collected Essays.
Zaller, John, & Dennis Chiu. 1996. Government's Little Helper: U.S. Press Coverage
of Foreign Policy Crises, 19451991. Political Communication 13(4):385405. (29 pages).
Retrieved June 12, 2003 Available EBSCO Host - Academic Search Premier.
253

Toplumsal Hareketler Sosyolojisi Ders Kitabi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Hareketler Sosyolojisi Ders Kitabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TOPLUMSAL HAREKETLER

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

PROF. DR. YASN AKTAY

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

Prof. Dr. Yasin Aktay

18. yzyln ikinci yarsnda ngiltere'de gerekleen sanayi devrimi ve sanayi

Sanayi devrimi ve Fransz devriminin geleneksel yaplar paralarken e zamanl

YAZAR NOTU ......................................................................................................................... V

1. KAVRAM VE LTERATR: SOSYOLOJ VE TOPLUMSAL HAREKETLER............... 1

1.1. Sosyolojinin Konusu ve Geliimi ........................................................................................ 7

1.2. lk Kuramclar ..................................................................................................................... 8

1.2.1. Auguste Comte ................................................................................................................. 8

1.2.2. Emile Durkheim ............................................................................................................... 9

1.2.3. Karl Marx ....................................................................................................................... 10

1.2.4 Max Weber ...................................................................................................................... 11

2. TOPLUMSAL HAREKETLER SOSYOLOJS ................................................................. 17

2.1. Toplumsal Hareketler ........................................................................................................ 23

2.2. Toplumsal Hareketlere likin Sosyolojik Yaklamlar .................................................... 24

2.2.1. lk Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri ............................................... 24

2.2.2. Yakn Dnem Kitlesel Davran zmleme Perspektifleri.......................................... 25

3. KOLEKTF DAVRANI KURAMLARI ........................................................................... 34

3.1. Toplumsal Hareketlerin Kolektif Davran Kuramlar...................................................... 40

3.1.1. Kalabalk Psikolojisi: Le Bon, Park ............................................................................... 40

3.1.2. Dzensiz Kolektif Davran: Blumer, Turner & Killian ................................................ 42

4. KTLE TOPLUMU KURAMI, GRECEL MAHRUMYET YAKLAIMI ................... 52

4.1. Kitle Toplumu Kuram ...................................................................................................... 58

4.2. Greceli Mahrumiyet: Gurr & Davies .............................................................................. 59

5. KAYNAK MOBLZASYONU KURAMI ......................................................................... 66

5.1. Toplumsal Hareketler Sosyolojisinde Krlma .................................................................. 71

5.2. Toplumsal Hareketlerin Ortaya kmas ve Kaynaklar .................................................... 72

5.3.1. Kapitalist Sanayi Toplumu Asndan Toplumsal Hareketler........................................ 75

5.3.2. Demokratik Toplum Asndan Toplumsal Hareketler .................................................. 76

6. YEN TOPLUMSAL HAREKETLER PERSPEKTF ....................................................... 82

6.1. Genel Hatlaryla Yeni Toplumsal Hareketler.................................................................... 87

6.3. Kadn Hareketi .................................................................................................................. 91

6.4. evre Hareketi................................................................................................................... 92

6.5. Sylem ve Toplumsal Hareketler ...................................................................................... 93

6.6. Moral Panik ....................................................................................................................... 95

7. TOPLUMSAL HAREKETLER VE DEVLET .................................................................. 103

7.1. Devletin Toplumla likisi ............................................................................................... 109

7.2. Hareketlerin Ortaya kmas ve Devlet .......................................................................... 110

7.3. Toplumsal Hareketler ve Siyasi Frsatlarn Yaps ......................................................... 111

7.4. Hareketlerin Bastrlmas................................................................................................. 113

7.5. Kar Hareketler .............................................................................................................. 115

8. FRANSIZ DEVRM VE SANAY DEVRMNN ETKLER ...................................... 123

8.1. Sanayi Devrimi'nin Kkenleri ......................................................................................... 129

8.2. zerinde Gne Batmayan mparatorluk ........................................................................ 130

8.3. Sanayi Devriminin atlaklarn Dolduran Devrim ......................................................... 132

9. TOPLUMSAL HAREKETLER, DN VE DESTEKLEME BMLER......................... 138

9.1. Toplumsal Hareketler ve Din .......................................................................................... 144

9.2. Toplumsal Hareketler ve Dinin Balant Noktalar ........................................................ 144

9.3. Dinin Toplumsal Hareketleri Destekleme Biimleri ....................................................... 146

9.3.1. Dorudan Destek .......................................................................................................... 146

9.3.3. Ara Kurumlar Biiminde Destek.................................................................................. 148

9.3.4. Kltrel Destek ............................................................................................................ 148

10. TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTR ............................................................... 155

10.1. Kltr ve Sosyoloji........................................................................................................ 161

10.2. Kltr ve Bir Toplumsal Hareket Faaliyetinin Ortaya k ....................................... 166

10.2.1. Toplumsal Hareket Kltr ve Yaygn Kltr ........................................................... 167

11. OSMANLI DEVLET'NDE TOPLUMSAL HAREKETLER......................................... 173

11.1. Milliyeti Hareketler ..................................................................................................... 179

11.1.1. Bulgaristan Meselesi .................................................................................................. 179

11.1.2. Makedonya ................................................................................................................. 180