SOSYAL TABAKALAMA

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

YRD. DO. DR. LTF SUNAR

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

SOSYAL TABAKALAMA

Yrd. Do. Dr. Ltfi Sunar

 NSZ

Bu kitap AUZEF Sosyoloji blmndeki Sosyal Tabakalama dersi iin hazrlanmtr. Kitapta
tabakalama teorisi ve lm sistemleri ile sosyal eitsizlik, sosyal hareketlilik gibi konulara yer
verilmitir. Bu konular ele alnrken ounlukla detaylar gncel verilerden hareketle gsterilmeye
allmtr. Bu dersin amac dorultusunda bu kitabn tabakalama ile ilikili kuramsal ve uygulamal
meselelere dair bir bilgi birikim salamas hedeflenmektedir. Kitabn tm rencilere faydal olmasn
temenni ederim.

1
 NDEKLER

NSZ ___________________________________________________________________ 1
NDEKLER ____________________________________________________________ 2
TABLO VE EKLLER ______________________________________________________ 5
YAZAR NOTU _____________________________________________________________ 6

TABAKALAMAYLA LGL TEMEL KAVRAMLAR ____________________________ 1

Sosyal Tabakalama Nedir? __________________________________________________ 6
Toplumsal Tabakalamann Tipleri ___________________________________________ 9
Gnmzde Tabakalamada Yeni Tartmalar ve Eilimler ______________________ 17
Snflar, Toplumsal Hiyerari ve Eitsizlik _____________________________________ 20
Sonu: Toplumsal Yap ve Tabakalama Sistemleri _____________________________ 21

KLASK SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA ___________________________ 25

Marxn Snf Kuram: retim Aralarnn Mlkiyeti ve Snf atmas ___________ 31
Kapitalist Toplumun Oluumu __________________________________________________________ 31
Emek-Deer Teorisi ve Modern Toplumda Snflarn Oluumu ________________________________ 32
Snf Bilinci ve Snf atmas _________________________________________________________ 34
Praksis ve Snfsal Eylem ______________________________________________________________ 36
Marksist Snf Modelinin Marxtan Sonraki Tezahrleri ______________________________________ 37
Weberin Stat Kuram: Snf, Stat ve Parti __________________________________ 39
Sosyal Tabakalamann Zemini Olarak G, Otorite ve Meruiyet ______________________________ 39
Snf: Ekonomik Dzenin Yansmas _____________________________________________________ 40
Stat: Sosyal Dzenin Yansmas ________________________________________________________ 41
Weberyen Tabakalama Modelinin Ana Hatlar ve Sonraki Tartmalar __________________________ 43
Durkheimin Dayanma Modeli _____________________________________________ 45

ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA I: LEVSELC VE NEO-

WEBERYEN YAKLAIMLAR _______________________________________________ 51
Tabakalamaya levselci Yaklamlar ________________________________________ 56
levselcilikten Neo-Weberyen Yaklamlara Kpr: Mesleki tibar almalar _____ 58
Neo-Weberyen Yaklamlar _________________________________________________ 59
Giddensn Sentezleme Giriimi_________________________________________________________ 59
Dahrendorfun atmac Yaklam _____________________________________________________ 62
Turnern Sentezci Stat-Snf almas __________________________________________________ 63
Golthorpeun Mesleki Otorite ve Snf almalar __________________________________________ 64

ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA II: NEO-MARXST SINIF

YAKLAIMLARI __________________________________________________________ 70
Klasik Marksist Snf Kuramna Eletiriler ____________________________________ 75
Edward P. Thompson: likiler Anda Snf ___________________________________ 76
Nicos Poulantzas: Yapsalc Bir Snf Analizi ___________________________________ 77
Harry Braverman: Emek ve Tekelci Sermaye __________________________________ 79
Guglielmo Carchedi: retken ve retken Olmayan Emek _______________________ 80
Erik Olin Wright: Neo-Marksist Snf emas __________________________________ 81
Snf ve Smr _____________________________________________________________________ 83
Wrightn Snf Analizinde Yntem ______________________________________________________ 85
Analitik Marksizm ve/veya Sosyal Bilim olarak Marksizm ____________________________________ 87
Neo-Marksist Tabakalama almalar ______________________________________ 88

2
ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA III: BOURDIEUNUN SINIF
YAKLAIMLARI __________________________________________________________ 93
Alan Teorisi ______________________________________________________________ 99
Ayrmlar, Snrlar ve Snflar _______________________________________________ 100
Toplumsal Snflarn Konumu ______________________________________________ 103
Bourdieuda Toplumsal Tabakalama _______________________________________ 110

TRKYEDE TABAKALAMANIN ANA HATLARI VE TABAKALAMA

ALIMALARI __________________________________________________________ 115
Kenarda Kalan Bir Konu: Tabakalama _____________________________________ 120
Trkiyede Tabakalamann Tarihsel Analizi _________________________________ 121
Tabakalamann Gncel Analizi ____________________________________________ 124
Sosyo-Ekonomik Stat Eksenli Bir Analiz: Ankara SES lei ____________________ 128

ABD VE BRTANYADA TABAKALAMAYI LMEYE YNELK ALIMALAR _ 133

Amerika Birleik Devletlerinde SES almalar ______________________________ 139
Erken Dnem almalar _____________________________________________________________ 139
Duncann Mesleki tibar almalar ___________________________________________________ 141
Duncan Geleneinin Takipisi olarak NORC Mesleki tibar Skalas ___________________________ 142
Goldthorpeun EGP ve CASMIN Modelleri ______________________________________________ 142
Wrightn Neo-Marksist Yeni Snf emas _______________________________________________ 145
Treimann Uluslararas Karlatrmal Mesleki Tabakalama Modelleri ________________________ 146
ABDde SES leklerinin Gncel Durumu _______________________________________________ 147
Britanyada SES almalar _______________________________________________ 148
Erken Dnem almalar: Genel Nfus Dairesi Sosyal Snf emas (RGSC) ____________________ 148
Sosyo-Ekonomik Gruplar (SEG) almas _______________________________________________ 149
Cambridge Sosyal Mesafe ve Tabakalama (CAMSIS) Skalas _______________________________ 149
Ulusal statitistik Dairesi Sosyo-Ekonomik Tasnifi (NS-SEC) ________________________________ 152
Uluslararas Sosyo-Ekonomik Endeks (ISEI) _____________________________________________ 154
Britanyada SES leklerinin Gncel Durumu ____________________________________________ 155

AVRUPA BRL VE TRKYEDE TABAKALAMAYI LMEYE YNELK

ALIMALAR ___________________________________________________________ 159
Trkiyede Snf ve SES almalar hakknda bilgi edinmek ____________________ 162
Avrupa Birliinde SES almalar _________________________________________ 164
ESECin letimi ___________________________________________________________________ 168
ESeCin AB lkelerine Uygulanmas ___________________________________________________ 170
Trkiyede Snf ve SES almalar _________________________________________ 172
VER Sosyo-Ekonomik Stat ndeksi (VER SES) ________________________________________ 175
Televizyon zleme Aratrmalar Kurulu (TIAK) SES lei _________________________________ 176
Trkiye Aratrmaclar Dernei (TAD) ARDER SES ve TAD SES _________________________ 177
MAYAK Mahalle Sosyoekonomik Stat ndeksi (MSES ) __________________________________ 178
Ankara SES lei__________________________________________________________________ 179

TRKYEDE TOPLUMSAL DEM VE TABAKALAMA ____________________ 184

Trkiyede Tabakalamann Zemini: Devlet ve Ekonomi _______________________ 189
Tabakalamann Biimi: Gncel Oluumlar ve Eitsizlik ________________________ 191
Eitsizliin Tezahrleri ve Tabakalamann Temsilleri _________________________ 197
Artan Eitsizliklerin Dnyasnda Tabakalamay Tartmak ____________________ 202

TRKYEDE SANAY-SONRASI DNM? PYASALARI VE MESLEKLERN

DEEN YAPISI ________________________________________________________ 207
Sanayi Toplumu, Krizleri ve Sanayi Sonras Topluma Gei _____________________ 212

3
Sanayi Sonras Toplumda Yaam ve Meslekler _____________________________ 215
Trkiyede Piyasalar ve Mesleklerin Deien Yaps _________________________ 220
Sanayi-Sonras Ekonomiye Gei ve Sosyo-Ekonomik Tabakalamada Deiim _____ 234

SOSYO-EKONOMK YAPININ NCELENMESNDE MESLEKLER ______________ 239

Giri: Sosyo-Ekonomik Yapnn ncelenmesinde Meslekler ______________________ 244
Tabakalama ile Mesleki Statnn likisi ____________________________________ 249
Mesleklerin Toplumsal Tabakalama Asndan nemi _________________________ 253
Mesleki tibar ve Mesleki tibar lekleri ____________________________________ 255
Mesleki tibar lekleri ile SES lekleri Arasndaki liki _____________________ 261

TRKYEDE MESLEK TBAR VE SOSYO-EKONOMK STAT_______________ 266

Trkiyede Meslek almalarnn Durumu __________________________________ 271
Trkiyede e ve almaya Bak __________________________________________ 273
Trkiyede Mesleki tibar ve Mesleklerin Sosyal Bileenleri _____________________ 278
Sonu: Trkiyede Mesleki tibar ve Sosyo-Ekonomik Stat _____________________ 286

TRKYEDE TABAKALAR VE ETSZLK _________________________________ 290

Eitsizlie Dair Temel Tanmlar ____________________________________________ 295
Kreselleme ve Trkiyeye Etkileri _________________________________________ 296
Gelir Eitsizlikleri ________________________________________________________ 303
Eitsizliin Tezahrleri ____________________________________________________ 306
Trkiyede Eitsizliklerin Alglanmas _______________________________________ 309

TABAKALAMA VE SOSYAL HAREKETLLK _______________________________ 312

Toplumsal Hareketlilie Dair Temel Kavram ve Tanmlar ______________________ 317
Toplumsal Hareketlilik almalar _________________________________________ 319
Toplumsal Hareketlilii lmek ____________________________________________ 327
Dikey Hareketlilikte Eitsizlik ______________________________________________ 329
Trkiye'de Toplumsal Hareketlilik __________________________________________ 331
Sonu __________________________________________________________________ 333

CEVAP ANAHTARI ______________________________________________________ 337

SELM KAYNAKA ___________________________________________________ 339

4
 TABLO VE EKLLER

Tablolar
Tablo 1. Kapitalist Toplumda Snflar_________________________________________________________ 34
Tablo 2. EGP Snf emas ________________________________________________________________ 144
Tablo 3. retim Aralaryla likisi _________________________________________________________ 146
Tablo 4. Avrupa Sosyo-Ekonomik Tasnifi _____________________________________________________ 166
Tablo 5. Altrneklem in Gerekli Bilgi ______________________________________________________ 169
Tablo 6. Fordizmden Post-Fordizme Geilirken Yaanan Deiimler _______________________________ 214
Tablo 7. Toplumsal Biimlerin Sosyal Karakteristikleri __________________________________________ 216
Tablo 8. Trkiyede stihdamn Sektrel Dalm (1980-2008) (%) ________________________________ 220
Tablo 9. stihdam Edilenlerin Yllara Gre ktisadi Faaliyet Kollar ve Dalm ______________________ 221
Tablo 10. Kurumsal Olmayan Sivil Nfusun gc Durumu (2000-2013, 15 + ya, bin) ________________ 222
Tablo 11. teki Duruma Gre stihdam Edilenler (2000-2014, 15 + ya, bin) ________________________ 223
Tablo 12. teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler, (2014, 15 + ya, bin) _________ 225
Tablo 13. Eitim Durumuna Gre stihdam Edilenler (2000-2013, 15 + ya, bin) _____________________ 226
Tablo 14. stihdam Edilenlerin Yllara Gre Meslek Grubu _______________________________________ 231
Tablo 15. stihdam Edilenlerin Yllara Gre Meslek Grubu _______________________________________ 232
Tablo 16. yi Bir te Aranan zellikler ______________________________________________________ 274
Tablo 17. almann Sosyal Anlam ________________________________________________________ 278
Tablo 18. Trkiyede Mesleklerin tibar Skalas (ISCO08 3. Dzey _________________________________ 279
Tablo 19. Dnya Grlerine Gre Baz Mesleklerin Puanlar ____________________________________ 282
Tablo 20. Cinsiyete Gre Baz Mesleklerin Puanlar ____________________________________________ 284
Tablo 21. Eitim Dzeyine Gre Baz Mesleklerin Karlatrmal tibar Puanlamalar _________________ 285
Tablo 22. Trkiyede stihdamn Sektrel Dalm (1980-2015) (%) _______________________________ 298
Tablo 23. Farkl lmlere Gre Trkiye'nin Snfsal emas _____________________________________ 298
Tablo 24. HHBA ve HHAden Haneler Dzeyinde Tretilen Snf Oluumlar ( % Olarak) ______________ 301
Tablo 25. Trkiye Hane Halklarnn Snfsal emas ____________________________________________ 302
Tablo 26. Baz lkelerin Gini Katsays (vergiler ve aktarmlardan nce) ___________________________ 304
Tablo 27. Trkiyede Fakirlik ve Gelir Dalm (1985-2010) _____________________________________ 304
Tablo 28. Hanehalknn Gerek Gelirlerinin Deiimi (1985-1995) ________________________________ 305
Tablo 29. Hanehalknn Gerek Gelirlerinin Deiimi (1995-2005) ________________________________ 305
Tablo 30. Blgelerinin Paylar ve Ortalama Hane Bykl _____________________________________ 306
Tablo 31. Blgelerinin Kendi indeki Gelir Eitsizlii (2009)_____________________________________ 307

ekiller
ekil 1. Tabakalamann l Ayrm _________________________________________________________ 19
ekil 2. Tabakalamann Beli Ayrm_________________________________________________________ 19
ekil 3. Sanayi Sonras Toplumlara Gei ve Artan Eitsizlik ______________________________________ 21
ekil 4. teki Duruma Gre stihdam Edilenlerin Oranlarndaki Deiimler (2000-2014, 15 + ya) _______ 224
ekil 5. stihdam Edilenlerin Yllara Gre Meslek Gruplar indeki Oranlar (2001-2015) ______________ 229

5
 YAZAR NOTU

Ltfi Sunar, lisans eitimini 2002 ylnda stanbul Bilgi niversitesi Uluslararas likiler ve
Ekonomi blmlerinde ve doktora eitimini de 2010 ylnda stanbul niversitesi Sosyoloji
Blmnde tamamlad. Sosyolojik teori, arkiyatlk, teki, Trkiyede toplumsal deiim ve
tabakalama alanlarnda almalarda bulunan Ltfi Sunar, hlen stanbul niversitesi Sosyoloji
Blmnde retim yesi olarak almaktadr. Sunarn Marx ve Weberde Dou Toplumlar,
Trkiyede Ortaklklar, Marx an Weber on Oriental Societies, Trkiyede Toplumsal Deiim,
Eurocentrism at the Margins: Encounters, Critics and Going Beyond, Trkiyede Toplumsal
Tabakalama ve Eitsizlik ve Debates on Civilization in the Muslim World: Islam and Modernity
adl kitaplar ve ok sayda makalesi bulunmaktadr.

6
 1. BLM
TABAKALAMAYLA LGL TEMEL KAVRAMLAR

1
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Sosyal Tabakalama Nedir?

Sosyal Tabakalamann Tipleri

o Klelik

o Kast

o Zmre

o Snf

Gnmzde Tabakalamada Yeni Tartmalar ve Eilimler

Snflar, Toplumsal Hiyerari ve Eitsizlik

2
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Sosyal tabakalama nedir?

Tabakalama ile ilgili kavramlar nelerdir?

Sosyal tabakalamann tipleri nelerdir?

Snf sistemlerini nceki tabakalama biimlerinden ayran ana unsurlar

nelerdir?

Gnmzde tabakalamada yaanan yeni eilimler nelerdir?

3
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

Sosyal Tabakalama Tabakalama ile ilgili genel
Nedir? konu ve kavramlar
renmek
Sosyal Tabakalamann Sosyal tabakalamann
Tipleri tipleri hakknda bilgi
edinmek
edilecei veya
gelitirilecei
Ders notlar, ders anlatm,
sunumlar ve ileri okumalar
Ders notlar, ders anlatm,
sunumlar ve ileri okumalar

Gnmzde Gnmzde tabakalamada Ders notlar, ders anlatm,

Tabakalamada Yeni yeni eilimleri eletirel bir sunumlar ve ileri okumalar
Eilimler bakla kavramak

4
 Anahtar Kavramlar

sosyal tabakalama, klelik, kast, zmre, snf, sosyal farkllama, yaam biimi

5
 TABAKALAMAYLA LGL TEMEL KAVRAMLAR

Sosyal Tabakalama Nedir?

Tarih boyunca bilinen tm toplumlarda farkl temellere sahip olsa da tabakalama

bulunmaktadr. Tabakalama bazen toplumun birbirinden kopuk gruplara ayrlmasna sebep
olabilirken bazen de toplumdaki doal farkllamalarn bir neticesi olarak oraya kabilmitir.
Bu sebeple tabakalamaya ok eitli yaklamlar ve deerlendirmeler sz konudur.
Sosyolojide toplumsal tabakalama kavram birbirinden farkllaan katmanlarn bulunduu bir
sosyal yapya ve toplum ierisindeki g ve refahn blmlenmesine, bireylerin bu
blmlenmedeki konumlarna atfta bulunur. Sosyo-ekonomik bir ierik tayan tabakalama
kavram daha mnhasr bir kavram olan snf ile yakndan ilikilidir. Bu iki kavram zaman
zaman birbirinin yerine kullanlsa da snf daha zel bir tabakalama tr olarak da kullanlr.
Gnmzde tabakalama analizi sosyo-ekonomik koullarn farkllamasna bal olarak
iktisadi, sosyal, siyasi, kltrel ve sembolik eitsizlikler ya da farkllklar incelemektedir.

Yukarda belirtildii gibi bireyler veya gruplar toplumda sosyo-ekonomik etkenlere bal
olarak eit olmayan konumlara sahiptirler. Bu farkllklar sosyal tabakalama olarak
adlandrlr. Buna gre bir sosyal tabaka (social stratum), yaamda benzer avantaj ve
dezavantajlar paylaan insan grubunu ifade etmektedir. Elbette bunun anlam bir tabakada
bulunanlarn birbirilerini yakndan tanmalar veya dorudan temas etmeleri deildir.
Tabakalarn yeleri, toplumsal ilikiler ve etkileim yoluyla birbirlerine baldrlar. ou kez
bu soyut bir ekilde gerekleen bir etkileimdir. Bir tabakann yelerini bir araya getiren ou
kez onlarn benzer yaam koullarn tecrbe etmeleri ve bu sebeple benzer bir yaam biimine
sahip olmalardr.

Toplumsal yaamda bireylerin pek ok zellikleri farkllamann kayna olabilir. Bunlar

arasnda iktisadi farkllklar bata gelmektedir. Kiiler ve gruplar arasnda toprak, servet, para,
mal ve mlkiyet asndan eitli farkllklarn olutuuna ahit olmaktayz. Bunun eitli
sebepleri bulunmaktadr. Ancak en nemli sebebi toplumsal dzenin bu tr iktisadi
farkllamalar zerine bina edilmesidir. te yandan sosyal farkllamalar da tabakalamann
nemli bir kayna olabilmektedir. Bu sosyal farkllamalar sosyal dzenin hiyerarik
yapsndan kaynaklanan stat, mevki, makam, an, hret farkllamalardr. Bunlarn baslar
sosyal dzenin tesisinin bir unsuru iken dier bazlar da sosyal dzenin birer ktsdr. Siyasal
6
unsurlar da tabakalamann kayna olan farkllamalar meydana karabilirler. Bunlar arasnda
zellikle siyasal gce sahip olmak, siyasal sistem ierisinde farkl mevkilerde olmak nem
kazanmaktadr. Siyaseti meru gcn kullanm veya kaynaklarn datm eklinde tanmlarsak
siyasal konumun tabakalamaya yol aacak farkllklar meydana karmas beklenebilir.
Bunlara ek olarak bilgi seviyesindeki farkllamalar da tabakalamann bir unsuru olabilir.
zellikle baz toplumlarda dinsel bilgiyi yorum becerisine, by bilgisine veya ifa getiren
bitkileri tanma yeteneine sahip olmak toplumsal yapnn zelliklerinden tr baz gruplarn
tabakalamada bir konum elde etmesine yol amtr. Sosyal farkllamalar ve eitsizlikler
sadece somut olgular etrafnda gereklememektedir. Mesela insanlarn derilerinin renginin
farkll, etnik farkllklar da baz toplumlarda bir eitsizlik kayna olabilmektedir. Bu ve
benzeri etkenlerden kaynaklanan farkllamalardan tr tabakalama sistemleri ortaya kar.
Bu etkenler ou kez tek bana mevcut deildir. Bir sosyal sistem ierisinde birbirilerini
etkileyerek ayn anda hayat bulurlar. rnein iktisadi farkllamalar ayn zamanda sosyal ve
siyasal farkllamalar da meydana getirir veya bu farkllamalar araclyla kendisini
srdrebilir. Benzer ekilde rnein siyasal farkllamalar ounlukla bir iktisadi farkllamay
da beraberlerinde getirirler.

Dolaysyla sosyal ilikilerin eitsizlik zerine kurulu olmasnn temelinde, sosyal farkllama
bulunmaktadr. Farkllama belirli bir toplum ierisindeki karlkl sosyal etkileim srecinden
kaynaklanan, fertler, sosyal kurumlar ve sosyal gruplar arasndaki her trl farkll ifade
edebilmek iin kullanlmaktadr. Sosyal farkllamann drt byk biiminden sz etmek
mmkndr.

(1) levsel Farkllama: Sosyal yap ierisinde belirli ilevlerin belirli gruplarn aktiviteleri
temelinde giderilmesine dayal farkllama trdr. Burada zellikle sosyal ihtiyalarn bir
dayanma ve iblm ierisinde daha nitelikli bir biimde giderilmesi esas toplumsal
yapy meydana getiren unsurlar bir arada tutmaktadr.

(2) Geleneksel Farkllama: Sosyal sistemin unsurlar gelenekler tarafndan belirlenmi ve

tanmlanmsa geleneksel farkllama toplumsal tabakalamaya yol aan farkllamalar
geleneksel farkllama olarak adlandrlr.

(3) Kurumsallam Farkllama: Belirli bir kurumsal dzen sosyal farkllamay temin
ediyorsa buna kurumsallam farkllama denir. rnein ortaada kilise kurumunun
sosyal konumu ve rgtlenme sistemi kurumsal dzeyde bir farkllamann balangcn
tekil etmitir.
7
(4) Rekabeti Farkllama: Toplumdaki gce, mevkilere ve iktisadi kaynaklara eriim iin
yaanan rekabet sosyal farkllamann bir dier biimini meydana karr. Bu farkllamada
bireysel zellikler ve arklar nem arzetmektedir.

Sosyal farkllamann bu farkl saikleri ou kez tek balarna bulunmazlar, birbirlerini

etkileme ve harekete geirme temelinde bir arada bulunurlar. Ancak yine de farkl toplumsal
sistemlerde bu farkllama trlerinden bazlar daha baat olma zellii gsterebilmektedirler.

Toplumsal tabakalamann drt temel ilkesi vardr:

(1) Toplumsal tabakalama, bireysel farkllklarn basit bir yansmas deil, toplumun bir
zelliidir.

(2) Toplumsal tabakalama kuaklar arasnda devam eder.

(3) Toplumsal tabakalama olgusu evrenseldir, fakat toplumlar arasnda deiebilir.

(4) Toplumsal tabakalama sadece eitsizlikleri deil, inanlar da ihtiva eder.

levselci tabakalama yaklamn gelitiren Kingsley Davis ve Wilbert E. Moore (1970, 375-
376), kendi yaklamlar erevesinde tabakalamann zel grnmleri, yani farkl tiplerini
tespit edebilmek iin be temel ltten sz ederler.

(1) Uzmanlama seviyesi: Kesin snrlar etrafnda belirgin farkllamann grlmedii

toplumlarda tabakalama sistemi de basittir. Buralarda g ve itibarn dalm kesin olarak
birbirinden ayrlmam ve eitsizlikler henz messeselememitir.
(2) Fonksiyonel vurgunun doas: Sistemde vurgulanan esas ilev, toplumun belirleyici gesini
ortaya karmaktr. rnein kast sisteminde dini, zmre sisteminde siyasi, snf sisteminde
de teknik ve iktisadi etken toplumun temel esini tekil etmektedir.
(3) Bireyler aras toplumsal konum farkllklarnn derecesi: Toplumsal sistem ierisinde
konumlar aras sosyal mesafenin fazlal veya azlna gre tabakalamann mahiyeti
belirlenebilir. Buna gre konumlar aras sosyal mesafe ve farklarn derecesi arttka
toplumsal yap da eitliki bir karakter kazanr.
(4) Frsat eitlii derecesi: Sosyal konumu deitirme bakmndan sistemin bireylere tand
imkanlara gre toplum hareketli (ak) ya da hareketsiz (kapal) olarak tanmlanr.
(5) Snf dayanma derecesi: Tabakalama sistemindeki her snf veya tabaka kendi iinde
ulat dayanma derecesine gre rgtl veya rgtsz yaplar ortaya kar. Snf
dayanmasnn dzeyi ykseldike rgtl snf sistemlerinin de dzeyi artmas beklenir.

8
Buradan da grlebilecei zere tabakalama sistemleri belirli ltlere gre birbirilerinden
ayrrlar ve farkl modeller ortaya koyarlar.

Toplumsal Tabakalamann Tipleri

Tabakalamann tm toplumlarda grlen bir zellik olduunu belirtmitik. Bu erevede

yukarda ele alnan tanm ve zellikler gz nne alndnda tm tabakalama sistemlerinin
ortak nitelie sahip olduunu grmekteyiz.

(1) Bir kategorideki insanlar birbirlerini tanmak veya iletiim iinde olmak zorunda
deildirler; ancak ortak bir karekteristii paylarlar.
(2) Yaam tecrbeleri ve frsatlar sosyal kategorinin derecelendirilmesine baldr.
(3) Farkl sosyal kategorilerin dereceleri zamanla yava bir biimde deiir.

Bu ortak zellikler erevesinde yine de tarih boyunca eitli tabakalama tipleri ortaya
kmtr. Bunlar drt ana grup altnda toplamak mmkndr: Klelik, Kast, Zmre ve Snf.

Tabakalamann En U Biimi Olarak Klelik

Klelik tabakalamann en u biimi olarak tanmlanabilir. Zira bu sistemde baz insanlar

dierlerinin mlkiyetindedir. Baka bir kiinin mal ve mlk olan kiiye kle, memlk veya
kul; kle sahibine ise efendi veya mevla denir. Baz durumlarda uak ve hizmeti de kle
anlamna gelir. Kadn klelere cariye denir.

Ziraat ve ticaretle uraan btn toplumlarda kleliin eitli ekillerine rastlanmaktadr.

Mezopotamyada, eski Msrda, Yunanda, Romada, slam ncesi ran, Orta Asya ve
Anadoluda yaayan kavimlerde klelik grlmektedir. Tarih boyunca kleliin eitli
kaynaklar bulunmaktadr. ok eski tarihlerden beri savata esir denler, ar su ileyenler,
borcunu deyemeyenler, korsanlar tarafndan karlanlar kle kabul edilir, kle pazarlarnda
satlrd. Erkek klelerin eer varsa ocuklar da genellikle kle olurdu. Cariyelerin
efendilerinden olan ocuklar Yahudi ve Arap toplumlar gibi baz toplumlarda kle kabul
edilmemilerdir.

Tarih boyunca tm toplumlarda grlmesine ramen farkl toplumlarda farkl biimler alm,
roller stlenmitir. Mezopotamyada, eski Msr ve randa klelik daha ok savalarda sultann
yakn korumalar veya hane hizmetlerinde kullanlmaktadr. Gebe toplumlarda klelik
nadiren veya geici biimlerde grlmektedir. Ancak kleliin bir retim unsuruna
dntrlmesi Antik Yunan ve Roma toplumlarnda gereklemitir. Bylece kleci toplumlar
9
olarak adlandrlabilecek yeni bir toplum tipinin ortaya ktn sylemek mmkndr. Batda
klelik siyasal artlarn deiiminden tr Romann ykl neticesinde ortaya kan
Feodalite ierisinde ortadan kalkm; yerine serflik olarak adlandrlan kleliin dnm
biimi olan topraa bal kyllk gelmitir.

Modern smrgecilik ile birlikte Afrika ve Amerikada geni topraklarn elde edilmesi kleliin
de Bat toplumlarna geri dnmesine neden olmutur. 17. Yzyln ortasndan itibaren
Amerikada geni plantasyonlarda yaplan tarmsal faaliyetlerde Afrikadan getirilen siyahi
kleler kullanlmaya balanmtr. Ancak zamanla gelien sanayi ve tarmsal kapitalizm
klecilie kar bir etki ortaya karmtr. Zira kle emei istikrarl ve verimli olmad iin
modern sanayi toplumuna uygun deildir. Bu erevede 19. Yzyln banda daha ziyade
liberal sanayi burjuvazisinin ve klecilii Hristiyanln yaylmasnn nnde bir engel olarak
gren kiliselerin itici gcyle ilgac hareketler ortaya kmtr. Klelere istiklali savunan bu
hareketler neticesinde ilk kanunlar ngilterede ve ABDde 19. yzyln ilk eyreinde, 1807
ylnda karlm, daha sonra dier Avrupa devletleri de onlar izlemiti. Avrupa'da
ngiltere'den sonra klelii ilk kaldran Osmanl mparatorluu'dur. Osmanl'da klelik, Sultan
Abdlmecid dneminde1847de bir fermanla yasaklanmtr. 1850lere gelindiinde pek ok
yerde klelik yasaklanmtr. 1926da Milletler Cemiyeti btn dnyada klelii yasaklam,
daha sonra Birlemi Milletler de bu hkm teyid etmitir.

Klelik kaldrlsa da Bat toplumlarnda zellikle Amerikada kleliin kalntlar uzunca bir
sre sosyal yaamda eitsizliklerin kayna olmaya devam etmitir. zellikle rksal farkllklara
dayal siyasal, iktisadi ve sosyal eitsizlikler yasal olarak 1960lara kadar devam etmitir.
1960larn sonunda yasal ayrmclklar kaldrlsa da uzun tarihin getirdii kurumsal, geleneksel
ve iktisadi farkllamalar sisitem ierisindeki ayrmcln dayana olmaya devam etmilerdir.
Yasal olarak bir eitsizlik bulunmasa da, hatta pekok alanda siyahilere ynelik pozitif
ayrmclklar sz konusu olsa da bugn dahi ABDde rksal farkllklarn tabakalamada nemli
bir etken olduunu grmekteyiz.

Hindistana Mahsus Bir Ayrma Modeli Olarak Kast

Kast sistemi insanlarn kendi seimlerine deil, doumlarnda iinde yer aldklar guruba gre
tabakalandrlmas esasna dayaldr. Kast tipi sistemlerde insanlar rk, ailenin dini, ailenin kast
gibi kiinin kendisine bal olmayan kiisel zelliklere gre sosyal stat almaktadrlar. Kast
sisteminin bilinen en yaygn rnei tarih boyunca Hindistan da uygulanagelen modeldir. Yine
Sri Lanka, Nepal, Bali, Nijerya, Kamerun, Orta Afrika'nn baz blgeleri, Kuzey Kore (Songbun
10
sistemi), Yemen ve Yezidilerde kast sisteminin eitli biimlerinin uyguland bilinmektedir.
Modern bir rnek ise Gney Afrikada 1990lara kadar uygulanan Apartheid sistemidir.

Kast esasnda sisteme Batllar tarafndan verilen ad ifade etmektedir. Portekizce ve

spanyolcada casta rk, soy; Latincede ise castus saf soy anlamna gelmektedir. Bu
adlandrmada sistemin soyu koruma, soylarn birbirine karmasn engelleme prensibi zerine
bina edilmesi etkilidir. Kast sistemi farkl tabakalardakilerin birbiri ile karmasn engelleyen
uygulamalar araclyla srdrlr. Sistemin orijinal ismi Hintede varnadr. Varna
Sanskritede snf, stat, renk anlamlarna gelmektedir. Zira kast sisteminde deiik kastlar
birbirinden ayran ten rengi farkllklar bulunmaktadr. Bu sistemde bir kii ne kadar ak
renkliyse o kadar st tabakada yer almaktadr. Ten rengi ayn zamanda kastlarda yer alanlarn
rksal kkenlerini de gstermektedir.

Kast sisteminin kurallar ilk olarak Manu Smriti'de (M 200 ve M.S. 200 yllar arasnda)
yazlmtr. Dier tm Hindu yazlarnda kast sistemi, ama edinmeye deer gerekler olarak
verilmitir. Kastn, M 25001500 yllarnda Hindistan topraklarn igal eden Aryanlardan
kalan bir sosyal ayrm sistemi olduu dnlmektedir. Aryanlar, Hindu medeniyetini
olutururken Hindular arasnda yerleik olan klelik sisteminin devamn salamak iin bu
sosyal hiyerari sistemini kurdular. Bylece ten rengi beyaz olan fatihler ile ten rengi esmer
olan fethedilenleri birbirinden ayrmak ve egemenlii kalc klmak amalanmaktadr. Bu
teoriye gre Aryanlar beyaz tenli, uzun boylu ve kalkk burunlu olan aryan topluluklarn yerli
siyah halktan (Munda, Dasyu ve Dravidler) ayrp, Hindistan'da asrlardr devam eden rk
dzenin temelini attlar.

Kast sisteminde belli bal drt ana tabaka (varna) vardr. Bu tabakalar da kendi aralarnda alt
tabakalara (Jatiler) ayrlr.

(1) Brahmanlar: Bu tabakada yer alanlar kutsal yazlar (veda) yorumlayan kiilerdir. Bilginler
ve rahipler bu tabakada yer alrlar. Geleneksel olarak kast sisteminin en stnde yer
almaktadrlar.
(2) Kshatriyalar: Askerler, prensler ve st dzey memurlarn oluturduu bir tabakadr. Bu
tabakadakiler idari sistemi yrtrler.
(3) Vaiyalar: Tccarlar, toprak sahipleri ve iftilerden oluur.
(4) udralar: iler ve klelerden mteekkil, retimi srdren tabakadr.

11
Bunlarn dnda bir de kast sistemine dhil edilmeyen paryalar (dokunulmazlar) vardr. Bunlar
sistemin dnda bulunmaktadrlar ve bir konuma sahip deildirler.

Kast sistemi Hindistanda siyasi, sosyal ve iktisadi koullarn bir neticesi olmakla birlikte dinsel
inanlarla temellendirildii iin uzun bir mr sahibi olmutur. Hindu dinlerinde ilahi dzen
gerei toplumun da insanlar gibi bir beden gibi organize olduuna inanlmaktayd. Toplumda
da insan bedeni gibi ba, kollar, gvde ve ayaklar gibi deiik organlar bulunmakta olduu
dnlmekteydi. Hindu dinlerine gre kozmik ve sosyal grevlerle (Dharma retisi) kast
sistemine aitlik arasnda bir balant vardr. Bir Kshatriyann grevi topluma nderlik etmek,
onu korumaktr. Brahmanlarn grevi ise; kutsal yazlar renmek ve retmektir. Bylece her
bir tabakada bulunan birey kendi grevini yerine getirerek kozmik dzenin devamna katkda
bulunmaktadr. Baz Brahmanlar, kendilerini saf soy, dierlerini de kark olarak kabul
ederler. Kutsal Hint yazlarna (Vedalar) gre Brahmanlar kutsal yazlar bilmek ve paylama
ayrcalna sahip olan tabaka olarak en stte yer almaktadrlar. Brahmanlar kutsal metinleri
korumay sadece grevleri olarak grmyor ayn zamanda bu bilgileri aktarmak onlarn
ayrcalkl olduklarn gsteriyordu. Bu sistemin devamnda reenkarnasyon retisinin etkisi
ok bykt. Reenkarnasyon retisine bir kii hayatnda grevini ne kadar iyi bir biimde
yerine getirirse sonraki hayatnda da bundan dolay ya dllendirilir; aksi durumda da
cezalandrlr.

Kast sisteminin devamnda sadece dinsel retilerin etkili olduunu sylemek imkanszdr.
Ayn zamanda sosyo-ekonomik yaamda da sistemi srdrmek zere eitli kurumlamalar
meydana gelmitir. Bu kurumlamalarn ana odan soylarn safln koruma arzusudur.
Bunlarn banda farkl kastlardaki insanlarn birbiri ile evlenmelerini yasaklayan kast ii evlilik
kural gelmektedir. Ayn kast iindekiler ancak birbirleriyle evlenebilmektedirler. te yandan
Kast sisteminde farkl kasttakilerin birlikte yemek yemeleri yasakt. Zira sosyal temasn saf
soylar kirletecei dnlmekteydi. Bu tr bir sosyal temasn veya fiziki dokunmann
neticesinde ortaya kan kirlenme maliyetli ve meakkatli bir dinsel arnma riteli ile
giderilmekteydi. Bylece bir caydrclk sz konusu idi. Bunun yan sra kast sisteminin
zellikle geni orta kesimini (Vaiyalar) farkl katmanlara ayran Jati sistemi de mesleki bir
ayrmay temin etmekteydi.

Gnmzde hukuken kast sistemi ilga edilmi olsa da Hint toplumsal yapsnda sistemin
oluturduu etkiler sosyo-ekonomik ayrmann geni hatlar boyunca kendisini
gstermektedir.

12
Ortaan Yaygn Modeli Olarak Zmre Sistemleri

Dnyada yaygn bir biimde grlen zmre tipi tabakalamada sosyal gruplarn toplumal
hiyerarideki yerini belirleyen, esas olarak, servet, tketim alkanlklar, retim srecindeki
roller deil eref, fazilet ve onur gibi yine sosyal rollerle ilikili olan soyut kavramsallatrmalar
salamaktadr (Amman 1995: 25). Byle bir sistemde prensip itibariyle nesep ba nem
arzetmektedir. Zmre sisteminde tabakalama, yesi olunan ailenin toplumsal stats ile
yakndan alakaldr. Zimre tipi tabakalamann en ideal tipi Avrupa Feodalitesi ve Osmanl
zmre sistemi olsa da Msr, Rusya, in, Japonya ve Amerikan toplumlarnda zmre tipi
tabakalamann deiik modelleri grlmektedir. Aada Avrupa feodalizmi ile osmanl zmre
sistemi ayrntl olarak ele alnacaktr.

Avrupa feodalitesi Orta a Avrupasnda Roma mparatorluunun dal ile birlikte,

kuzeyden gelen saldrlara kar kk birimler hlinde savunmaya ekilerek kendini koruma
abas neticesinde ortaya kan askeri ihtiyalar ekseninde ekillenen sosyal bir model olarak
kendisini gstermektedir. Kavimler gnn ardndan gelen istiladan korunmak zere ortaya
kan siyasi ve asker kkenli bir savunma rgtlenmesi feodalitenin somut temelerini, Keltik
soyluluk retisi ise fikri zeminin ortaya karr. Bu rgtlenmeye feodalizm (feodalite) ad
verilmitir. Terim, Latincede hizmet karlnda balanm mlk anlamndaki feodum ya da
feudumdan ve Franszcada tmar, has; malikne anlamndaki fiefden gelmektedir. Gnlk
dilde derebeylik denilen bu dzene ayn zamanda malikane sistemi adn da almaktadr.

Feodal toplumun siyasi rgtlenii, koruyan-korunan (szeren-vassal) ilikisine dayanan

hiyerarik bir rgtlenitir. Buna gre Avrupann asker savunmasn soylu asilzadeler
organize etmitir. Kyl ise gvenlik nedeniyle malikne sahibi olan bu soylu asilzadelere
snmtr. Bu durum retim ilikilerinde de kylleri, asilzadelere (senyr) baml klm ve
asilzadelerin toprana bal serf durumuna drmtr. Bu sistemin oluum ve yerleiminde
bu askeri ve siyasi ihtiyalar ile retimin devam ne kadar nemli ise srekliliinin
salanmasnda da kilisenin stlendii rol o kadar merkezidir. Bu tr zmre farkllklarn ilahi
dzenin bir yansmas olarak gren kilisenin dinsel retisi feodal sisteme koruyucu bir kalkan
olmutur. Buna gre bu dnya ilk gnahn kefaretinin denecei bir yer olarak grld iin
iine doulan sosyal konum da bunun bir aracs olarak konumlandrlmaktadr. Bylece alt
zmrelerden gelmek veya dnyasal imkanlara sahip olmamak doal bir ilahi yasa olarak
grlmeye balanmtr. Esas olan cennetin krall olarak adlandrlan tanrnn ehridir; bu
dnyann sekler dzeni ise olsa olsa bir ile ekme yeridir.

13
Bu erevede Avrupa feodalitesinde klasik olarak zmre (ruhban, aristokrasi ve kyller)
bulunmaktadr. Ge ortaada ehirlerin tekrar canlanmasyla birlikte bu zmreye drdnc
bir zmre olarak burjuvalar katlmtr.

(1) Din adamlar: Ortaa'da ruhban snf g ve nfuz sahibidir. Ruhban, Katolik kilisesine
bal papaz, kei ve dier din adamlardr. Kilisenin rgtsel karakteri feodal olmamasna
ramen1 kilise feodalizmin ekillenmesinde nemli roller stlenmitir. Kilise yukarda
bahsedildii gibi feodalitenin zihniyet dnyasn kurmada nemli roller stlenmitr. Ayn
zamanda kilise de bir feodal beydir. Dindar ve ocuksuz soylular tarafndan lmeden nce
balanan bu topraklarn byk ksm feodal ykmllkler ieriyordu. Bu yzden de
kilise, zamann feodal sisteminin bir paras haline gelmiti.
(2) Asiller: Soylular snf, retim yapan serflerin alt topran sahibi olan ve serfler
zerinde asker/ynetici snf olarak oturan snftr. Ortalama olarak soylu snf, feodal
dzende yaayan nfusun onda birini olutururdu. retim yapmaz, serflerin yapt
retimden pay alarak geinirlerdi. Deiik corafyalarda deiik isimler alan soylu snfa,
senyrler snf da denirdi. Soylu snftan olanlar bar zamannda malikneleri, yani feodal
beylii ynetir; sava zamannda ise valye olarak donanp kendilerine bal dier
valyelerle birlikte kraln veya baka bir soylunun ordusuna katlrd.
(3) Kyller: Feodal piramitin en alt ve en geni tabakasn oluturan serfler, soylunun
topranda retim yapar ve tkettikleri ok az miktar haricindeki btn rn soyluya
verirlerdi. Bunun dnda serfler, soylularn dier ilerinde ii olarak da alrlard. Serfler,
topraa baldrlar ve siyasal haklara ve istedii zaman baka yerlere g etme hakkna
sahip deildir.
(4) Burjuvalar: Hal seferleri sonrasnda canlanan Akdeniz ticareti ile birlikte Avrupada
ehirler yeniden ortaya kmaya balamtr. ehirlerde yaayan ticaret ve zanaatla uraan
kiiler feodalite sisteminde yeni bir tabakay meydana getirmilerdir. ehir anlamna gelen
burg kelimesinden treyen bu kavram ehirli anlamna gelmektedir. Feodalitenin klasik
ileyiinin dnda olan bu yeni zmre zamanla Feodalizmin sona ermesine neden olacak
gelimelerinde balatcs olacaktr.

Feodalitede merkez otorite zayftr, yerellik grlr. Her bir feodal bey kendi topraklarnda
siyasal otorite sahibidir. Siyasal olarak otonomi temelinde kurulan bu sistem iktisadi olarak da
kendi kendine yeterlik zerine temellendirilmitir. Ayn zamanda Avrupa feodalitesinin belki

1
Kilise rgtlenmesi Roma imparatorluunun idari rgtlenme sistemini yanstr
14
de dier zmre sistemlerinden ayrlmasn salayan en nemli unsur onun hukuki bir karaktere
de sahip olmasdr. Zira feodalitede zellikle kyller ile soylular birbirine balayan feodal
szlemeler sz konusudur. Bu haklar ve sorumluluklar krallk tarafndan saptanan yazl
kurallarla yasallatrlmtr. Feodalitenin kast ve klelik sistemine benzer yn kiinin
statsnn, mensup olduu aile tarafndan belirlenmi olmas, farkl zellii ise kiliseye girmek
veya kraln soyluluk unvan vermesi ya da toprak balamas gibi snrl da olsa tabakalar aras
gei imkannn bulunmasdr.

Zmre tipi tabakalamann bir baka biimi ise Osmanl zmre sistemidir. Osmanl zmre
sistemi tekdze bir sistem deil, sosyo-ekonomik artlarn siyasal yap ile btnleerek
meydana kard bir sistemdir. Osmanlda Avrupada olduu gibi snrlar hukuki olarak
keskin bir ekilde belirlenmi bir zmre sistemi deildir. Bu sistemde temel ayrm yneticiler
ile ynetilenler arasnda yaanmaktadr. Yneticiler seyfiye (ordu mensuplar), ilmiye,
kalemiye (ktipler) ve saray hizmetlilerinden mteekkil sivil-askeri brokrasiden oluurken
ynetilenler ise bunlar dnda kalan kyl, zanaatkar, esnaf ve dier reticilerden
mteekkildir. Osmanl zmre sistemi bu siyasal farkllama temelinde mesleki-iktisadi
farkllamalara dayanmaktadr. Bu erevede dini ve etnik snrlar aan drt tabakal hiyerarik
bir toplumsal dzende drt ana zmre bulunmaktadr: Askerler, brokratlar, zanaatkarlar-
tccarlar ve reaya (kyl reticiler).

Osmanl zmre sistemini feodaliteden ayran en temel fark bu sistemde tabakalar aras
geikenliin mmkn olmasdr. zellikle eitim ve askeri grevler yoluyla bir bireyin sosyal
konumunda farkllamalar sz konusu olabilmektedir. Mesleki beceriler edinmek de sosyal
sistemde yeni statler edinmenin bir yolunu tekil etmekteydi. Snrl zamanlarda ve belirli
yerlerde kyl topraa bal olsa da genellikle kyly topraa bal klan bir yasa
bulunmamaktadr; kylnn serbest dolam sz konusudur. Dolaysyla Osmanl zmre
sistemi kat kapal bir tabakalama sistemi deil, aksine esnek ve ak bir tabakalama
modelidir.

Osmanl klasik toplumsal tabakalamas onyedinci yzyln bandan itibaren bir deiim
ierisine girmitir. Bu dnemde ortaya kan yeni deiim gleri ile birlikte nc (tccarlar
ve zanaatkarlar) ve drdnc (kyller ve obanlar) zmrenin sosyal ilevlerinde farkllamalar
meydana gelmeye balamtr. Bu deiimler daha sonra sistem iinde konum sahibi glerin
bir beka sorunu olarak grmeleri nedeniyle bastrld iin Osmanl zmre sisteminin kendi

15
iinde evrimi ve serbest deiimi mmkn olmamtr. Modernleme srecinde merkezileme
giriimleri ile bu tabakalama sistemi hepten bozulmu ve yeni karmak bir biim kazanmtr.

Modern Kapitalist Toplumun Snf Tipi Tabakalamas

Modern toplumsal ve iktisadi sistem ile ilikili bir biimde ortaya kan snf sistemleri
kendinden nceki tabakalama biimlerinden drt biimde ayrlr:

(1) Snf sistemleri hareketli snrlara sahiptir; snflar birbirinden kesin snrlarla ayrlmazlar.
(2) Snf konumlar baz ksmlaryla elde edilmitir; bu sistemde sosyal hareketlilie daha ok
rastlanr.
(3) Snf genellikle ekonomi temellidir.
(4) Snf sistemleri byk lekli ve gayriahsidir.

Ortaa Avrupasnda yaanan sosyo-ekonomik ve siyasi-kltrel dnmler neticesinde

toplumsal sistem ciddi sarsntlar geirmitir. Bunlarn banda ge ortaada ortaya kan
burjuvazinin feodal sistemin snrlarn zorlamas ile ekillenen deiim gelmektedir.
Feodalitenin krsal ekonomisinin ileyiinin ve feodaliteyi mmkn klan szleme sisteminin
dnda konumlanan burjuvazi ortaa Avrupa toplum modelinin deiiminde baat roller
stlenen bir sosyal gruptur.

Burjuvazi (Franszca: bourgeoisie), kent soyluluk, sosyal ve politik fikirleri, balca mlkiyet
deerleri ve servetin kiisel yansy ile ekillenen insan grubuna verilen addr. Bu Fransz
terim, Yunanca pyrgos kelimesinden treyen talyanca borghesia (borgo = ky kknden)
kelimesinden ortaya kmtr. Borghese kasabada ya da kazada ikamet eden zgr bir insan
ifade etmekteydi. Franszca burgeis kelimesi ngilizceye burgess olarak gemitir. Ortaada
ngilizce burgeis, burges ve borges, Flemenke burgerij ve Almanca Brger kelimeleri bir
ehrin ya da kyn sakini anlamna gelir. Fransz feodal (derebeylii) dzeninde bourgeois
toplumun ikamet sresi ve gelir kayna ile belirlenen resmi bir snf ifade etmektedir. Kelime
ortaan sonlarnda tccar ve tacirler iin kullanlmaya balanm ve 19. yzyla kadar orta
snf (soylular ve kyller arasndaki kiiler) anlamnda kullanlmtr. 18. yzyln ikinci
yarsndan itibaren soylularn g ve serveti azaldka, burjuvazi yeni yneten snf olarak
ortaya kmtr. Burjuvazi bir snf, Burjuva ise bu snfa mensup kiileri ifade eder. Bu terim
bazen soylu kesimin altnda olan, gleri paradan gelen insanlar tanmlamak iin kmseyici
bir ekilde kullanlr. Marksist yaznda da asalaklk anlamnda kullanlmaktadr.

16
Modern snf sistemlerinin temel snflarndan birisi Burjuvazi ise bir dieri de proleteryadr.
Burjuvalar zamanla sermaye sahibi kiiler olarak zellikle sermaye temelli ekillenen sanayi ve
tarmsal retimi srdrmek zere emekilere ihtiya duymaya balamlard. Burjuvazinin
feodaliteyi zayflatt sre ayn zamanda serflerin de eitli serbestlikler kazandklar, topra
terk etme veya kendi adlarna ileme hakkn elde ettikleri bir sreti. Dolaysyla bu serflerin
bir ksm ehirlerde yeni gelien snai retim sistemi ierisinde yer almak zere ehirlere g
etmeye baladlar. Kol emeklerini satarak geimlerini temin eden bu gruplar tanmlamak zere
proleterya denildi.

Proletarya Latince proles (dl) kelimesinden gelir ve alt sosyal snf tanmlamak iin kullanlan
terimdir. Bu snfa mensup kiilere proleter denir. lk olarak oullarndan baka mal olmayan
insanlar tanmlamak iin kullanlan aalayc bir kelime iken, Marx`tan sonra ii snfn
tanmlamak iin kullanlan sosyolojik bir terim halini almtr.Marksist teoride proletarya
retim aralarna sahip olmayan snfn addr. Proleter cretli iidir. Proletarya, Feodalizmin
zlmesiyle mlkszleen insanlarn, emek gcn belli bir cret karlnda satmaktan
baka yaam seenei kalmamasyla ortaya kan, retimdeki konumlar itibariyle belirli bir
grup oluturan kesimin snfsal olarak tanmlanmasdr. Proletaryann bir alt blm de
lmpenproletarya olarak tanmlanr. Aylak, asalak ve ahlaken onaylanmayan ilerde alanlar
(tefeciler, kumar oynatclar ve fahieler gibi) bu kategoriye dahildir.

Netice olarak klelik ve kast hukuki ve dini bakmdan oluturulmu eitsizliklere dayanrken
pek ok alt tr bulunan zmre tipi tabakalama meslek ve siyasal stat ayrmlarna
dayanmaktadr. Snf ise resmi olarak tannan ve uygulanan bir sistem deil, modern
toplumda iktisadi etkenlerce ekillendirilen bir tabakalamadr.

Gnmzde Tabakalamada Yeni Tartmalar ve Eilimler

Yukarda belirtildii gibi sanayi toplumu bir snf toplumu olarak ortaya kmtr. Sanayinin
kresel dzeyde yaylmas ve temel retim sistemi haline gelmesi; kapitalizmin de temel
iktisadi biim olmaya balamas ile birlikte snf da temel tabakalama rnts olarak tm
dnyaya yaylmaya balamtr. Gnmzde hakim tabakalama sistemi snfa dayal sistemdir.
Ancak 1970lerin ortasndan itibaren sanayi sistemlerinin ileyi prensiplerinin deiimi ile
birlikte sanayi-sonras olarak adlandrlan bilgiye ve iletiim teknolojilerine dayanan bir toplum
tipi ortaya kmaya balamtr. Sanayiye gre ekillenen modern toplum sisteminde byk
17
deiimler getiren bu yeni retim ve tketim dnyas erevesinde snfn sonunun geldii
ynnde ciddi tartmalar da balamtr. Klasik sanayi sisteminin oluturduu sanayi
iilerinden mteekkil geni ii snf, ynetim srelerini, kamu ilerini yrten ve temelde
brolarda alan geni beyaz yakal snf ve bunlarn zerinde yer alan sermaye sahiplerinden
oluan burjuvazi eitli biimlerde paralanmaya ve kendi iinde fraksizyonlara ayrlmaya
balamtr. zellikle ii snfnn yaad paralanma snfn sonu tezlerinin ayn zamanda
ideolojik erevesini de tekil etmektedir. Zira eer snfn sonu gelmise snf siyasetinin de
sonu gelmitir.

Artan eletirilere kar sosyal katmanlama alannda sosyal snf kavramn savunma ynnde
nde gelen ilim adamlarnca yaplan bir ok teebbs mevcuttur. Bu teebbslerin ou sosyal
snf daha iyi ilevselletirmeyi (operatinalization) tasarlar mahiyetteki abalar
paylamaktadr. Eric O. Wright, genelde sosyal snf kavram ve zelde Marksist yaklam iin
yapt savunmasnda gnmz ii piyasalarndaki emek ilikilerini anlamada smr
mefhumunun nemini yinelemektedir. gc piyasa yaps zamanla deimesine ramen o,
hala bizim sosyal snflar bu mefhuma dayandrarak tehis edebileceimizi ileri srer. Portes
ise snf mdafaasna hem snfn modern toplumlarn bir araya getirilmi bireyler iddiasn hem
de bilinli ekilde seferber edilmi sosyal ynlar olduu iddiasn reddederek
balamaktadr. Dierlerine nazaran, Portes 19. yzyldan hareketle snf tipolojilerini kabul
eder. Marksist hakim ve madun snflar ayrmn srdrmekle beraber mlkiyet yaplarndaki
deiiklii gz nnde bulunduran yeni bir ilevselletirmeyi (operasyonalizayson) kabul
etmektedir. Ona gre snfsal ayrmlar artk burjuvazi ile iiler arasnda deil egemen snflar
ile madunlar arasnda gereklemektedir. Bu erevede egemen snflar baskn kapitalistler,
kapitalistler ve rantiyecilerden mteekkilken madun aa snflar da sekin/elit alanlar,
genel alanlar, kk giriimciler ve iten karlm alanlardan olumaktadr.

retim, tketim, iin rgtlenmesi ve ynetim yaplarnda yaanan bu gelimeler neticesinde

gnmzde sosyoloji de snf emalar karmak ya da sosyo-ekonomik stat modelleri
oluturmak nemli bir uratr. eitli deikenler etrafnda toplumsal tabakalamann analizi
sosyolojinin en eski uralarndan birisidir.

Aadaki emada basit bir biimde grlebilecei zere baz sosyal bilimciler meslek ve gelir
ve toplumsal hiyerariyi e ayrrlar. Sanayi tipi toplumsal yapya dayanan bu klasik ayrmda
bireylerin retim sistemi ierisindeki konumlarna gre ekillenmektedir.

18
 st
tabaka
Byk mlk sahipleri

Orta tabaka
Profesyoneller ve beyaz yakallar

Alt tabaka
dk gelirli kol iileri

ekil 1. Tabakalamann l Ayrm

Toplumsal yapnn deiimi, sanayinin organizasyon biiminin ve prensiplerinin farkllamas

neticesinde baz sosyal bilimciler de meslek ve gelire gre toplumsal tabakalamay beli bir
kategori ierisinde ifade etmeye ynelmilerdir. Aada grlebilecei zere bu model daha
ok sanayi sonras topluma geite ii snfnn ve beyaz yakallarn paralanmas ile
meydana kmtr.

st
snf
En zenginler
st-orta snf
Yksek maa alan
profesyoneller
Alt-orta snf
Eitimli beyaz yakal iiler ve
dk maa alan profesyoneller
i snf
Saat cretiyle alan vasfl mavi yakal
iiler

Alt snf
Vasfz iiler ve isizler

ekil 2. Tabakalamann Beli Ayrm

19
Gnmzde bu tasnifin daha da detaylandn iddia eden sosyal bilimciler bulunmaktadr.
Dolaysyla 7li ve 11li tasnifler de sz konusudur.2

Snflar, Toplumsal Hiyerari ve Eitsizlik

Snflar maddi kaynaklarn denetimi erevesinde eitim ve meslek frsatlarna eriim zerine
temellenirler. Benzer ekilde baz gruplar gemiteki konumlar sebebiyle sahip olduklarn
miras yoluyla ocuklarna aktarrlar. Bylece onlarn evlatlar balangta daha fazla imkana
sahiptir. Ayrca bazen eitli etnik ve siyasi sebeplerle meydana gelen ayrmclklar sebebiyle
baz gruplar ayn niteliklere sahip olsalar da kamu imkanlarna ulamada eit muamele
grmezler. Dolaysyla snf sistemlerinin geni bir hareketlilik ve nceden ailenin veya soyun
konumu ile tanmlanmam konumlara dayal olduu dile getirilse de modern toplumda ciddi
kalc ve sreklilik gsteren eitsizlikler mevcuttur.

Fordizme dayal sanayinin geliimi ve eitli siyasal etkenler erevesinde ortaya kan refah
devleti modeli aadaki grafikte de grlebilecei zere eitsizliklerin azalmasnda bir etken
olarak ortaya kmtr. zellikle sanayilemi lkelerde fordist kalknmann ve keynesyen
refah devleti uygulamalarnn gerekletii 1945-1980 arasnda eitsizlik azalrken post-fordist
dnemle birlikte refah devleti uygulamalarnn da azalmas neticesinde eitsizlik keskin bir
biimde artmaya balamtr.

2
lerleyen blmlerde bu tasniflerle ilgili daha detayl bilgi verilecektir.
20
ekil 3. Sanayi Sonras Toplumlara Gei ve Artan Eitsizlik

Sonu: Toplumsal Yap ve Tabakalama Sistemleri

Bu blmde tabakalama ile ilgili temel kavram ve biimleri ele aldk. Bu erevede
tabakalamann tarih boyunca tm toplumlarda grldn ancak eitli zellikleri
bakmndan farkl modellerin ortaya ktn belirttik. Bu minvalde tarih boyunca grlen drt
ana tabakalama modeli olarak klelik, kast, zmre ve snf tipi tabakalama biimlerini
karlatrmal bir biimde inceledik. Ardndan gnmzde snf ve tabakalama ile ilgili
nemli baz yeni eilim ve tartmalara yer verdik. Buradan hareketle gnmzde artan
eitsizlikler dnyasnda tabakalamann daha fazla gndeme geleceini syleyebiliriz.

21
 Bu Blmde Ne rendik

Bu blmde tabakalama ile ilgili temel kavram ve mesleleri ele alarak kitaba genel bir giri
yapld. Bireyler veya gruplar toplumda sosyo-ekonomik etkenlere bal olarak eit olmayan
konumlara sahipse bu sosyal tabakalama olarak adlandrlr. Toplumsal tabaka (social
stratum), yaamda benzer avantaj ve dezavantajlar paylaan insan grubudur. Tabakalarn
yeleri, toplumsal ilikiler ve etkileim yoluyla birbirlerine baldrlar. Sosyal tabakalamann
nemli paras snf, stat ve gtr. Ekonomik (toprak, servet, para, mal, mlk), sosyal
(stat, mevki, makam, an, hret), siyasal (iktidar, aralar) ve bilgi (bilimsel bilgi, felsefe,
sanat bilgisi, teknik bilgi ve her trl enformasyon) kaynaklarnn paylamnda eitsizlik
olgusu sz konusudur. Eitsizlik sadece somut olgular etrafnda gereklememektedir. Mesela
insanlarn derilerinin renginin farkll da baz toplumlarda bir eitsizlik kayna
olabilmektedir. Sosyal ilikilerin eitsizlik zerine kurulu olmasnn temelinde, sosyal
farkllama vardr. Farkllama belirli bir toplum ierisindeki karlkl sosyal etkileim
srecinden kaynaklanan, fertler, sosyal kurumlar ve sosyal gruplar arasndaki her trl farkll
ifade edebilmek iin kullanlmaktadr. Toplumsal tabakalamann drt temel ilkesi vardr: (1)
Toplumsal tabakalama, bireysel farkllklarn basit bir yansmas deil, toplumun bir
zelliidir; (2) Toplumsal tabakalama kuaklar arasnda devam eder; (3) Toplumsal
tabakalama olgusu evrenseldir, fakat toplumlar arasnda deiebilir; (4) toplumsal tabakalama
sadece eitsizlikleri deil, inanlar da ihtiva eder. Tarih boyunca ortaya kan temel
tabakalama tipi mevcuttur: Klelik; Kast, Zmre ve Snf. Klelik ve kast hukuki ve dini
bakmdan oluturulmu eitsizliklere dayanrken snf resmi olarak tannan ve uygulanan bir
sistem deil, iktisadi etkenlerce ekillendirilen bir tabakalamadr. Temelde sosyal farkllklarla
iktisadi farkllklarn bir bileeni olan zmre tipi tabakalamann pek ok alt tr
bulunmaktadr.

Gnmzde tabakalama sistemleri ciddi bir deiime uramaktadr. zellikle Kreselleme

sreci, sadece gelimilerle azgelimiler arasnda deil, sanayilemi lkeler arasnda da bir
dengesizlik yaratmaktadr. Ayrca lkelerin iinde de sanayilemi lkelerde Fordist ekonomi
ile birlikte azalan eitsizlikler post-fordist dnemle birlikte 1970lerden itibaren ciddi bir
biimde artmaya balamtr. Ancak yeni retim sistemi ve uluslararas iblmnn bir sonucu
olarak eitsizlie tepkiler kolektif olamamaktadr. Gnmzde tabakalama etrafndaki
tartmalar en fazla etkileyen unsurlarn banda bu deiimler gelmektedir.

22
23
 Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi sosyal farkllamann biimlerinden biri deildir?

(a) levsel Farkllama

(b) Geleneksel Farkllama

(c) Sistematik Farkllama

(d) Kurumsallam Farkllama

(e) Rekabeti Farkllama

2. Baz insanlar dierlerinin mlkiyetinde olduu tabakalama sistemi hangisidir?

(a) Feodalite
(b) Zmre sistemi
(c) Klelik
(d) Kast
(e) Snf
3. Kast sisteminin Hindistandaki orijinal ismi nedir?
(a) Casta
(b) Brahmanizm
(c) Apartheid
(d) Veda
(e) Varna

4. 1970lerden sonra toplumsal eitsizliin artmasna neden olan gelime nedir?

5. Snf sistemlerin dier tabakalama modellerinden ayran temel prensipler nelerdir?
6. Osmanl zmre sistemini dier benzerlerinden ayran temel zellikler nelerdir?

24
 2. BLM
KLASK SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA

25
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Klasik sosyolojinin snf ve tabakalamaya bak

Modern toplum ile snf tipi tabakalama arasndaki iliki

Marxn emek-deer kuram ve snf teorisi

Weberin stat ve yaam tarz aklamas

Durkheimin dayanma tipleri ve ilevselci tabakalama yaklam

26
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Klasik sosyolojide tabakalama nasl ele alnmtr?

Marxn snf teorisinin ana hatlar nelerdir?
Kendinde snf ile kendisi iin snfn fark nedir?
Stat ile yaam tarz arasndaki iliki nedir?
Toplumsal dayanmada tabakalamann ilevi var mdr?
Klasik sosyolojinin hangi kavramlar gnmz etkilemektedir?

27
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Blmdeki tm konular Klasik sosyolojiyi tanmak Ders notlar, ders anlatm,
sunumlar ve ileri okumalar
Blmdeki Karl Marx ksm Klasik Marksist snf Ders notlar, ders anlatm,
yaklamn anlamak sunumlar ve ileri okumalar

Blmdeki Max Weber Weberin kapsaml snf- Ders notlar, ders anlatm,
ksm stat-g analizini renmek sunumlar ve ileri okumalar

Blmdeki Emile Durkheim Durkheimin kendinden Ders notlar, ders anlatm,

ksm sonra ok etkili olan sosyal sunumlar ve ileri okumalar
dzen ve tabakalama
ilikisini anlamak

28
 Anahtar Kavramlar

Klasik sosyoloji, snf, emek-deer, art-deer, snf bilinci, kapitalizm, stat,

piyasa konumu, sosyal konum, dayanma

29
 KLASK SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA

Tabakalamaya dair sistematik bir lmleme iin evvela toplumsal yap, snf ve hareketlilie
dair kuramsal bir yaklamn gelitirilmesi ve buna bal olarak da metodolojik bir zeminin
oluturulmas gerekmektedir. Sosyoloji literatr ierisinde bugne kadar tabakalama
hususunda farkl kuramsal bak alarna bal olarak ok eitli almalar yaplmtr. Bu
bakmdan sosyolojinin klasik isminin, Marx, Weber ve Durkheimin, dier pek ok konuda
olduu gibi snf ve tabakalama konularnda da belirleyici bir kuramsal perspektif sunduklarn
sylemek mmkndr.

Marxn snf ve tabakalamaya yaklam kategorik bir yaklamdr. Marx retimdeki mlkiyet
ilikilerine gre ekillenen iktisat temelli bir snf aklamas yapar. Ona gre modern burjuva
toplumunda temelde iki temel snf mevcuttur: retim aralarnn mlkiyetini elinde
bulunduran burjuvazi ve emeini satarak geinen mlksz proleterya (Marx & Engels, 1976, p.
509). Bu iki temel snf arasnda lmpen proleterya ve kk burjuvazi bulunmaktadr. Ancak
bu iki snfn ve arkaik bir zmre olan kylln zamanla ortadan kalkacan ve nihayetinde
iki snf arasnda bir kutuplamann gerekleeceini ileri srer (Marx & Engels, 1976, p. 509).
Ortodoks Marksizmden ada neo-marksizme kadar nemli deiimler geirse de snf
yaklamnda retim ilikileri ve mlkiyet temelli aklama varln korumutur. Weberin
tabakalama tanm pek ok konuda olduu gibi daha karmak ve ok faktrldr (Weber,
1978, s. 302307). Weber sosyal tabakalamay snf, stat ve siyasi gcn l yapsnda
aklar. Ona gre ekonomik dzen ierisinde snflarn bir konumu mevcuttur; ancak sosyal
dzen ierisinde de ayn rol stat gruplar oynar (Weber, 1978, s. 926927). Bu ikisini
tamamlayan bir biimde siyasi yapdaki g ve saygnlk devreye girer. Toplumsal tabakalama
bu alann birbiriyle etkileimli erevesinde geliir. Durkheimin tabakalama yaklam ise
toplumsal iblm teorisi erevesinde ekillenmitir. Marxn ve Weberin toplumsal alan
atmac bir biimde kavramsallatrmasnn aksine Durkheim (1964) toplumsal alan bir
dayanma alan olarak grmektedir. Bu erevede onun tabakalama yaklam bu dayanmay
saladn dnd meslekler ekseninde geliir. Ona gre vasfl bireyler en iyi grevleri ve
meslekleri edinirler ve bylece belirli konumlar elde ederler. Onun ilevselci yaklamnda
snflarn toplumsal yaam ierisinde oynadklar bir rol vardr. Her bir snf bireyin
toplumsallamas, kiisel deerlerinin olumas ve yaam tarzlarnn biimlenmesini salar
(Durkheim, 1964, s. 4041). Durkheim (1964, s. 137138) bunun mesleki rgtlenmeler
30
etrafnda gelieceini ve toplumsal dayanmay bir tr meslek ahlaknn temin edeceini
dnmektedir.

Marxn Snf Kuram: retim Aralarnn Mlkiyeti ve Snf atmas

Marxn anlayna gre retim aralar mlkiyetine sahip olanlar ve olmayanlardan oluan iki
temel snftan bahsetmek mmkndr. retim aralarnn mlkiyetine sahip burjuvazi ile sahip
olmayanlarn oluturduu kalabalk ii snf arasndaki gruplar, zaman ierisinde kapitalizmin
geliimine paralel olarak bu iki snftan birine yaklamak durumundadr. Marksist ideolojinin
esasn oluturan devrim sonucunun gerekleebilmesi iin snf bilinci kazanlmal ve snf
mcadelesi sz konusu olmaldr; dolaysyla geleneksel marksist anlayn sosyal snf
kavram, snf bilinci, snf atmas, snf mcadelesi kavramlaryla dorudan ilgilidir.

Tpk dier klasik kuramclarda olduu gibi, Marxn genel olarak sosyoloji anlay veya dnya
gr her neyse, sosyolojinin merkez konusu tabakalama veya snf teorisine ilikin gr
de bunlarla paralellik ierisindedir. Marxn grlerinin merkezinde snf meselesi yer ald
iin, konuya doal olarak snfsal bir perspektiften yaklamakta ve tabakalamadan ziyade
toplumsal farkllklar kutuplama kavram zerinden okumaktadr.

Kapitalist Toplumun Oluumu

Marxn esasnda snfa dair grleri onun kapitalist toplumun oluumu ile ilgili teorileri iinde
bir balama sahiptir. Marx kapitalizmin iktisadi oluumunu ve burjuvazinin geliiminin tarihini
anlatrken modern toplumun snfsal yapsna dair de bir tahlil yapmakta ve modern toplumun
yapsnn oluturan esas unsurun snfsal yap olduunu dile getirmektedir. Zira Marxa gre,
belli bir dnemde belli bir toplumun btn ahlak ve gr kurallar, o dnemde o toplumun
ulat ekonomik aamann bir rndr. Bu gre gre, madde esastr, insann fikirleri ve
dier sosyal yaplar da buna dayanmaktadr. Fransz sosyalistlerinin aksine, Marx iin ideal
yn ile ilgilenmemitir. Ona gre, sosyalizm tarihin ileyii neticesinde mutlaka gelecektir.

Yukarda da belirtildii gibi Marxn snf kuramnn temelleri onun kapitalizmin geliimine
dair analizlerinde bulunmaktadr. Bu erevede devletin oluumu ve burjuvazi ile ilikisine zel
bir yer vermektedir. 16. yzyldan sonra bankalarn, byk smrge irketlerinin kurulmaya
balamas, merkezi krallklarn kurulmas ile devlet borlarnn olumas sermaye birikimine ve
sermayenin bakalarnn emei ile gelir salayan bir ara haline gelmesine yol amtr.
Sanayileme hareketi ile birlikte bir yandan zengin ve nfuz sahibi bir burjuva snf doarken,
31
te yandan gelien sanayi ile rekabet edemeyerek maln satamaz duruma gelen kk
sanatkrlarn emeini satmak zorunda kalmalar, kyl nfusun kentlere g ederek, buralarda
kurulan sanayide i aramalar, kk mlk sahibi ve reticilerin bakalarnn yerlerinde alan
proletarya durumuna gemelerine neden olmutur.

Emek-Deer Teorisi ve Modern Toplumda Snflarn Oluumu

Marx kapitalizmin temelde gerekletirdii eyin emekle retilen deeri sermayeye

dntrmesi ve bunu retim srecinin belirleyici faktr olarak belirlemesi olduunu dile
getirir. Onun deer teorisi Adam Smithten James Mille kadar uzanan gelenekte ngiliz
ekonomi politikilerine dayanmaktadr. Ancak zellikle David Ricardo'nun emek deer teorisi
Marx ciddi bir biimde etkilemitir.

Marxa gre bir maln deeri ona harcanan emekle meydana kmaktadr. Kullanlan
(faydalanlan) bir malda deerin bulunmas somut insan emeinin o mala katlm veya o malda
maddelemi olmasndan kaynaklanr. Mal, sosyal emein billurlam eklidir ve ancak bu
sebepten deere sahiptir. Btn mallarda ortak deer yaratc ve deer belirleyici e emektir.
Ona gre, deer yaratcs sosyal emektir. Yani, bir maln deerini toplumun belirli bir durumda
belirli ortalama sosyal retim koullar altnda belirli bir ortalama sosyal younlukta ve belirli
bir emek miktar tayin eder. Ancak bu sadece o maln retiminde dorudan kullanlan emek
miktar deil; ayn zamanda sz edilen maln retiminde kullanlan sermaye mallarnn
retiminde kullanlan emek miktarlarn da kapsar. Bir maln deerini belirleyen emek miktar,
gerekli ham madde, enerji ve makinelerin retildii ve yeniden retildii o maln btn retim
aamalarndaki btn emei kapsamna alr. Marx her eit ve derecedeki uzmanlamann
gerekli kld kalifiye emein basit emek zaman birimleri olarak ifade edilebileceini
dnmtr.

Ancak kapitalist ekonomide kullanm deeri ile mbadele deeri farkllamtr. Bir maln
kullanm deerini fayda belirlerken mbadele deerini de emek belirler. Deer zaruri sosyal
emek miktar ve sresine gre oluur. Sosyal gereklilik kullanm deeri olmayan bir nesneye
ne kadar emek harcanrsa harcansn mbadele deerinin yaratlamayacan gsterir. Kalifiye
emek ise, younlam basit kol emeinden baka bir ey deildir.

Dolaysyla Marxa gre bir eyin deerini, o eyin retimi iin kullanlan emek miktar (emek
sresi - i saati) belirlemektedir. cret de bu anlamda bu i gcne denen bir fiyattr. Emek
mbadele deeri olan bir ekonomik maldr, iveren iinin igcn, yani iinin retken
hizmetini satn almaktadr. Emein deeri, dier herhangi bir maln deeri gibi, emein retimi
32
iin gerekli sosyal emek sresine gre belirlenir. Emein retimi iin gerekli sosyal emek
sresi, emei retim gcnde tutan geim mal ve hizmetlerinin miktarn retmek iin
kullanlan emek sresidir. Emein deeri, emekinin yaamn srdrebilmesi, retimdeki
retken hizmetini srdrebilmesi iin gerekli olan geim mallarnn deerine, yani asgari geim
haddine eittir.

Marx kapitalist ekonomide emein rettii deer ile emee denen cret arasnda oluan farkn
sermayenin kayna olan art deeri meydana kardn ifade etmektedir. Mallarn deerinin
ve cret haddinin oluumu Marx'a gre tketilebilecek olandan fazla deere yol amaktadr.
nk emei retim gcnde tutan asgari geim haddine eit olan cret haddi ile emein
rettii maln deeri eit deildir. Kapitalist retilen mallar, bu mallarn retiminde kullanlan
emek miktarna eit deerden satarken, emee retim gcn idameye yetecek kadar, yani
asgari geim haddine eit bir cret der. Aradaki fark bir fazla deer olarak kapitaliste kalr.
Geri kapitalist iiyi soymaz. O emein mbadele deeri ile satn alr. Smr mbadelenin
zaruri bir sonucudur. rnein, bir ii asgari geim haddini karlayan kymeti 4 saatlik alma
ile temin ediyor ve kapitalist kendisini 8 saat altryorsa - 4 saatlik almann yaratt deere
el koymaktadr. Buna gre, fazla deerin sebebi fazla almadr. Kapitalistin kr buna baldr.
Kapitalist emee asgari geim haddine eit cret der. Fakat elde edilen rn daha fazla
kymete satar; aradaki fark fazla deer olarak kendisi alr.

Marx snflarn bu deerin paylam ekseninde ortaya ktn ifade etmektedir. Ona gre tarih
boyunca toplumdaki farkllamann temeli retim aralarnn mlkiyetindeki bir farkllamadan
kaynaklanmaktadr. Antik Toplumda bu ayrma temel retim arac olan toprak sahiplii
zerinden kle sahipleri ile kleler arasnda gerekleirken; feodalitede topran sahibi olan
aristokrasi ile temel retici g olan ancak topran sahibi olmayan kyller arasnda
gereklemektedir. Modern burjuva toplumunda ise temel retim arac topraktan sermayeye
dnmtr. Yukarda akland gibi sermaye Marxa gre art deerlere el konulmas
yoluyla toplanm olan emek deeridir. Bu erevede kapitalist toplumda snflar retim
aralarna sahiplik ekseninde sermayeyi elinde bulunduran burjuvazi ve sermaye sahibi
olmayan proleterya olarak ikiye ayrlmaktadrlar. Bunlarn arasnda kalan kk (petite)
burjuva ile lmpen proleterya gruplar bulunmaktadr. Bu iki grup uzun vadede yok olacak
byk bir ksm proleteryaya katlacaktrlar. Ayrca bu odern snflarn dnda iki adet de arkaik
(eski toplumun kalnts olan) snf bulunmaktadr: Aristokrasi ile kyller.

33
Tablo 1. Kapitalist Toplumda Snflar

Burjuvazi retim aralarnn mlkiyetine sahip snf

Ana Snflar Proletarya retim aralarnn mlkiyetine sahip olmayan

kol gcyle alan retici snf

Kk (Petite) Burjuva Gelien sanayi ile rekabet edemeyerek ortadan

kalkacak ve gittike proleterleecek kk
sanatkrlar ile memur-entelektel tabaka

Lmpen Proletarya: "proletarya yn"; "pejmrde proletarya" --

"Btn snflar tarafndan
Ara Snflar istenmeyenler tanmna dolandrclar, itimat
hilebazlar, genelev sahipleri, aput ve kemik
tccarlar, laternaclar, dilenciler ve toplumun
dier kimsesizler" Marx lmpen
proleteryay devrim kart bir g olarak
gryordu

Aristokrasi Toprak ve unvan sahibi eski soylular.

Gelecekte byk oranda burjuvazi iinde
eriyecektir.
Arkaik Snflar
Kyllk Halen topraa bal tarmsal faaliyet yapan
snf. Gelecekte byk oranda proleterya
iinde eriyecektir.

Snf Bilinci ve Snf atmas

Marx bu snfsal yapnn retim aralarna mlkiyet ekseninde ortaya ktn ve burjuvazinin
geri kalanlar mtemadiyen mlksizletirdiini ifade etmektedir. Ona gre snf sadece
ynlarn bir araya gelmesi veya ortak yaam koullarn paylamas ile meydana gelen bir ey
deildir. Snfn oluabilmesi iin benzer koullar paylaan bu kitlelerin snf bilincine sahip
olmalar gerekmektedir. Bu erevede snf bilinci retim ilikileri ierisindeki nesnel konumu

34
nedeniyle bir snf oluturan bireylerin, kendi snf karlarnn gerektirdii ynde hareket
etmesini salayan bir bilinlilik biimidir. Marxa gre snf bilincinin oluumunun ilk koulu,
herhangi bir snfa salt ait olmak deil, o snfa zg bir toplumsal hareketliliin ierisinde
olmaktr. Snf bilinci, toplumda kendisiyle benzer konumda bulunan insanlarn ortak karlara
sahip bir snf oluturduu ve bu ortak karlarla uzlamaz bir kartlk ierisinde bulunan bir
baka snfn varlnn farkna varmasn salar. Marxa gre snf bilinci devrimci
mcadelenin balangcn tekil eder. Marx bunun iin mr boyunca siyasal rgtlenmenin
iinde yer almtr.

Marx iin bir toplumsal grubun snf olarak tanmlanabilmesi iin gerekli olan nesnel koullar,
snf oluumunun zorunlu ilk basama olmakla birlikte, yeterli deildir. Marxn kendinde
snf ve kendisi iin snf kavramlaryla yapmaya alt ayrm da, toplumsal bir zne olan
ii snfnn, siyasal bir zne haline gelmesi srecini dile getirmektedir. Kendinde snf ile
kendisi iin snf kategorik deil, analitik bir ayrmdr. Bu dnm birbirine dsal iki aamay
deil, tek bir srecin farkl aamalarn ifade eder.

Proletaryay meydana getiren ey tabii olarak var olan fakirlik deil, sun'i olarak. meydana
getirilen fakirliktir; toplumun arl arl altnda mekanik olarak ezilen halk kitleleri deil,
fakat toplumun zlmesinden ve hereyden ok orta snfn zlmesinden meydana gelen
halk ktleleridir.

Proletarya, mevcut toplumsal dzenin zln ilan ettiinde, yalnzca kendi varlnn
srrn aklam olur, nk kendisi bu dzenin etkin zln tekil etmektedir.

Marx ii ynlarnn kendi toplumsal konumlar ve burjuvazinin onlarn karsndaki yerini

kavradnda kendinde snftan kendisi iin snfa, proleteryaya dneceini ilan etmektedir.
Elbette bu dnm ayn zamanda snflar arasndaki atmay da ateleyen bir etken olacaktr.

Marx, snflarn ortaya kma art olarak zel mlkiyeti ve serbest retim ilikilerini
grmektedir. Komnist Manifestoda (s.116) tm toplumlarn tarihinin snf atmalarnn
tarihi olduunu dile getirmektedir. Ona gre snf atmas tarihsel geliimin motorudur. Bu
ereveden bakldnda snflar ancak Batda ortaya kmlardr. Douda ise zel mlkiyet
olmad iin snflar ortaya kmam despotik devlet tm toplumu kendi egemenliine
almtr. Snflarn olmad bylesi bir toplumsal biimde bir devinimin gereklemesi sz
konusu deildir. rnein bu sebeple bat d toplumlar duraandr. Marxa gre Bat D
toplumlarda sadece siyasi alanda bir deiim sz konusudur ancak gerek bir toplumsal
deiimi oluturacak retim biiminde bir deiim gereklememektedir.

35
Rekabet basksnn sermayedarlar giderek sermaye youn retim biimlerine itmesi,
sermayenin kompozisyonunun sabit sermaye lehine deimesine, rekabet gcn yitiren
teebbslerin yklarak, sermayenin mahdut ellerde toplanmasna ve burjuva snf ile proletarya
snf arasndaki tezad artrarak, kapitalizmin yklmasna yol aacaktr. Marx'a gre, sabit
sermayenin deien sermayeye oranla artmas sonucu fazla deer dmeye balayacak; bu ise,
kapitalisti retimi artrmaya zorlayacak; iilerin cretleri ile rettikleri mallar satn almalar
imkanszlaacandan, fazla retim, eksik tketim krizleri meydana gelecektir.

Sermaye kompozisyonunun sabit sermaye lehine deimesinin meydana getirdii sanayi rezerv
ordusu igc fazlas ile krizlerin neden olduu devrevi isizlikler sermayeye sahip
burjuva snf ile emeini satmaktan baka geim olana bulunmayan ii snf arasnda
gittike iddetlenen bir mcadeleye sebep olacak; burjuva snf ile proletarya snf arasnda
giderek iddetini artran mcadele maddi retim aralarnn (arazi ve sermayenin) topluma mal
edilmesine neden olacak; kapitalizm yklarak, sosyalizm kurulacaktr. Marx'a gre kapitalist
retim ve mbadele biimi sosyalizmin kurulmasna yol aacaktr. Marx'n sosyalizmine
bilimsel sosyalizm denmesinin sebebi de budur.

Marx'a gre hukuki kurumlar ekonomik gelimeyi geriden izler; retim ve mbadele biimi
snf mcadelesini dourmutur. Eski alarda hrlerle kleler, kapitalist ada maddi retim
aralarna sahip olan sermayedarlarla (burjuva ile), emei ile geinen iiler (proletarya)
arasndaki mcadele gibi. Kapitalist sistemdeki retim ve mbadele biimi toplanma ve
tamamlanmaya yol aacak, sermaye belli ellerde toplanarak, bunun karsnda byk ii
ktleleri bilinlenecektir

Nihayet snf mcadelesi belirleyici sona yaklanca, egemen snfn kendi iindeki zlme
sreci, tmyle eski toplumun zlme sreci ylesine iddetli ve keskin bir nitelie varr ki,
egemen snfn kk bir blm ondan koparak gelecei elinde tayan devrimci snfn safna
geer. Nasl gemite bu yzden soylularn bir blm burjuvazinin saflarna gemise, imdi
de burjuvazinin bir blm, zellikle de tarihsel hareketin btnn kuramsal olarak kavrama
yolunda alm bir ksm burjuva ideologu, proletarya saflarna gemektedir. (K. Manifesto)

Praksis ve Snfsal Eylem

Marxn emek kavramna bak, Balibara gre, felsefenin en eski tabularndan birini iki tr
eylem, praksis ve poisis arasndaki farkll ortadan kaldrmtr. Praksis, zellikle Antik
Yunanda, sekin snfn tekelinde olan, kar gzetmeyen teorik eylemi, poisis ise, klelere
uygun grlen temel yaamsal gereksinimlerin karlanmasna ynelen, gndelik amal eylemi

36
ifade eder. Dolaysyla her iki eylem tr de snf ayrm zerine oturmu, birbirleriyle
balants olmayan amalara yneliktir. Praksis, dnyay deitirmeyi dnmeyen, insani
duygularn tatminini salar. Poisis, insana, onun hayatta kalmasn salayacak temel
gereksinimleri salamaktan baka bir ie yaramaz. Marx ise dncesinde, hem praksis hem
poisis eylemlerinin birbirini tamamlayan zelliklerini, dnyay, insan ve sosyal ilikileri
dntren zgrletirici emek kavramnda birletirmektedir.

Felsefe nasl maddi silahlarn proletaryada buluyorsa, proletarya da entelektel silahlarn

felsefede bulu. Ve bir defa dnce imei halkn bu bakir toprann derinliklerine iledi mi,
Almanlar kendilerini kurtaracak ve insan olacaklardr.

Marxn saptamasyla, evrensel snf olan iiler praksis nitelikli eyleme, sermayedarlar da
poisise uzaktr. Dolaysyla, iki snfn yeleri de her iki eylemin birbirlerini tamamlayan
ynlerinden yoksundur. Snflarn payna den eylem alanlarnn, kleci toplumlarda olduu
gibi, doadan geldii kabul edilen kaln izgilerle ayrlm olmasndan deil, smrlen snf
olan iiler iin hayatta kalmay salayan zorunlu emein iinin btn zamann alyor
olmasndandr. iler asndan ezici grnen bu problemin kapitalist toplum iinde alternatifi
yoktur. nk kapitalizm art deer yaratlmas temelinde ykselir. Art deer retenlerin, bu
durumdan kurtulduu istemin ad kapitalizm deildir. Marxa gre insanlarn tamamnn
zgrln engelleyen bu sorunu amann yolu, komnal bir toplum yaplanmasdr.

Marksist Snf Modelinin Marxtan Sonraki Tezahrleri

Marksist snf modelinde, elbette iki temel snf olan proletarya ile burjuvazi arasnda ara
katmanlar yer almaktadr ve bu ara katmanlar ncelikle yaptklar i esnasnda sarf ettikleri
emein niteliine, sonra ise yaptklar iin biimine gre ayrmaktadrlar. Emein nitelii kol
gcne veya zihinsel aktiviteye bal olmasdr. Kol emei, mavi yakal endstrinin yaratt
sradan fabrika iisini artrmaktayken, kafa emei beyaz yakal tabir edilen farkl meslek
alanlarn kapsayan geni bir kesimi ifade etmektedir. Anakronik olarak baklacak olursa,
hizmet sektr alanlarn, bilgi iilerini, ynetici gruplar, menajerleri, CEOlar dahi dahil
ettiimiz bu kesim; Marxn kuramn ortaya koyduu dnem itibariyle retmen, memur,
zanaatkar, idareci vb. farkl meslek gruplarn ierir.

Marxn ngrs, geni anlamyla orta katmanlar diyerek gruplandrabileceimiz kesimlerin

alan snflar olarak kol emekisi mavi yakal proletaryayla ayn kutba ekilerek devrimin
itici gcn oluturaca ynndedir. Ancak neo-marksist snf teorisyenlerinin Marxist snf
modeli yorumlarna bakldnda, maddi ve manevi adan kendilerini ii snfndan ayrtran
37
beyaz yakallarn oluturduu veya beyaz yakallar da ieren gruplarn katmanlarn- sradan
cretli iilerle ortak bir kimlik oluturamadklarna dikkat ektikleri grlmektedir.

Toplumsal tabakalamaya klasik kuramclarn yaklamlar denildiinde snf temelli veya dier
bir deyile retim/mlkiyet ilikilerini temele alan Marksist, stat kavram ve tketim
biimlerini temele alan Weberyen ve ilevselci yaklamlarn ilk yorumlaycs Durkheimn
yaklamndan bahsedilebilecei gibi; yine Parkinin gruplandrmasyla (1990: 628) snf
modelleri tabakalama modelleri ve ilevselci modelleri olarak da ikiye ayrlabilmektedir.
Marksist gelenee gre, snf kavram bizatihi toplumun kkenini oluturduu iin ve
sosyolojinin klasik kuramlar arasnda ilevselci gelenekle atmaclk e oranda belirleyici rol
oynad iin; snf modellerini bu ekilde ikili bir ayrmla incelemek de anlaml
gzkmektedir. Buna gre; tabakalama kuramlarnn temelinde tabakalamac snf modelinin
yattn ve konuyla ilgili ilk almalarn da Marxist gelenein takipilerinde yapldn
belirtmek mmkndr.

ada atmac kuram temsil eden Coser ve zellikle Dahrendorf gibi isimler Marxn snf
yaklamndan hareketle kuramlarn gelitirmilerdir. atmac kurama gre, toplum yaps
ierisindeki farkl gruplar arasndaki atma, toplumsal hayatn zn oluturmaktadr.
Ortodoks marksist yaklamda, bu atmann kayna mlkiyettir. Parkinin deyiiyle (1990,
s. 624), Marxn teorisinde hesaba katmad nokta, mlkiyetin ayn zamanda otoritenin bir
biimi olduudur. lerleyen ksmda bahsedilecek olan Dahrendorfun snfsal yaklamndaki
belirleyici unsur ite bu otorite konusundaki eksik paradr. Toplumsal atmann kayna
emreden ile itaat eden arasndaki kar atmasdr; dolaysyla otorite, almac kuramdan
ayr dnlemez kavramlarn balcasdr. atmac modellerin ortak grnn snf
tahakkm meselesi etrafnda birlemesi gibi, Marxn snf analizinin odanda da snflar aras
smr kavram yatmaktadr. Toplumdaki farkl gruplar arasndaki smr ilikisi, retim
aralar sahiplerinin dier gruplar smrmesine baldr ve yine Roemer gibi teorisyenlerin de
almalarn bu temel zerine ina ettikleri grlmektedir.

Marxist gelenekte grlen smren ve smrlen ayrmn temel almakla beraber mlkiyet
yaplarndaki deiiklikleri gz nnde bulunduran yeni bir ilevselletirmeyi ne srmtr.
Buna gre, ada toplumlarn daha iyi tasvir ettiini ne srd kapitalistler ve rantiyeciler,
sekin alanlar, alanlar, kk giriimciler ve isiz ve gizli isizlerden oluan bir snf
emasn nermitir.

38
Toplumsal tabakalama literatrnde snf temelli yaklamlar ilksel grubu oluturmaktadr ve
Marx bu yaklamlarn kkenini belirledii, snf meselesini sosyolojinin ana konularndan biri
olarak tartmamza olanak tand iin son derece nemlidir. te taraftan, toplumsal
katmanlar, ok farkl faktrlere bal olarak ayrmakta olduklar iin, mlkiyet ilikilerine
bal snfsal farkllklar veya maddi smr odanda tahakkme dayal bir atma olgusu,
sosyo-ekonomik stat kavramn belirlemek asndan veya gnmzn karmak kapitalist
toplum yapsndaki toplumsal tabakalar ayrtrmak asndan yeterli deildir. Zaten geleneksel
Marksist yorumdaki noksanlklar, zellikle 1970ler itibariyle neo-marksist kuramclar
tarafndan gelitirilmeye allm, Weberci perspektif bata olmak zere, alandaki dier
yaklamlarla birlikte snfa dayal kuramlara baka katklar sunularak konuyla ilgili almalar
eitlendirilmitir.

Weberin Stat Kuram: Snf, Stat ve Parti

Uzunca bir zaman Weberin snf teorisinin Marxa kar ortaya kt iddia edilmise de, son
dnemlerde bir grup akademisyen Weberin snf yaps, snf mcadelesi ve kapitalizm zerine
yazdklarnn Marxn teorisi ve metodolojisi ile ilikili olduu ve bir bakma onu genilettiini
savunmaktadr (Giddens, 1998, s. 114; Gerth ve Mills, 1958, s. 47). Buna gre,
dncelerindeki ciddi farkllklara ramen, Marx ve Weberin terminolojileri birbirine ok
yakndr ve kullandklar kavramlar bir sreklilik arz etmektedir. te yandan yirminci yzyln
ikinci yarsnda kapitalizminin koullarn aklama abalar Marksistleri ve Webercileri
birbirine daha da yaknlatrm, bylece Weberin bak as Marksist teoriye dahil edilmi,
Marx da Weberciler tarafndan yeniden yorumlanmaya balanmtr (Argn, 1992).

Sosyal Tabakalamann Zemini Olarak G, Otorite ve Meruiyet

Weberin sosyal tabakalamaya yaklam onun g, otorite ve meruiyet ile ilgili teorik
erevesinde bulunmaktadr. Weber gc birinin dieri zerindeki istenci olarak
tanmlamaktadr. Bu erevede otorite ise ynetilenin rzas ile uygulanan meru gtr. G
ve otoritenin dalm bir toplumda sosyal atmann temelini oluturmaktadr. Bu atma
ancak gcn ve otoritenin meruiyeti ile teskin edilebilmektedir. Eer otorite meru olarak
grlmezse atma kar veya artar. Bu bakmdan meruiyet krizi sosyal deimenin nemli
nedenlerindendir.

39
Weberin tabakalama analizi Marxn iktisadi ynelimli tekil modelinin aksine daha karmak
ve sosyal yapy da hesaba katar niteliktedir. Tabakalama, iktidar/otorite (parti), iktisadi g
(Snf) ve itibar/prestij (stat) boyutlar olan snftan daha kapsaml bir kavramdr. Onun sosyal
tabakalama analizi ekonomik dzen ile sosyal dzenin birbirinden ayrlmasna dayanmaktadr.
Ekonomi ve Toplumun Snf, stat ve parti isimli ksmnda ekonomik dzen ve sosyal dzen
ayrmn batan belirtir:

Sosyal onurun toplumdaki tipik gruplar arasnda dalma biimine sosyal dzen diyebiliriz.
sosyal dzen ile ekonomik dzen zde deildir. Ekonomik dzen, bizim iin ekonomik mal
ve hizmetlerin datm ve tketiminden ibarettir. Sosyal dzen ise nemli lde ekonomik
dzen tarafndan belirlenir ve tabii karlnda da ekonomik dzeni etkiler.

Snf: Ekonomik Dzenin Yansmas

Bu erevde Weber snf inkar etmez. Ona gre snftan (klassen) sz edebilmek iin, u
artn var olmas gereklidir.

(1) Belli sayda ferdin, hayat anslar bakmndan kendilerine zg ve ortak sebeplere dayanan
bir bileim oluturmas,

(2) Bu bileimin mal varl ve gelir salama imkn ynnden ayn iktisadi menfaatlere sahip
olmas,

(3) Ayrca, yine bu bileimin, mal veya i piyasasnda kendisini gstermesi.

Weber snf yaratan etmen, mmkn olduunca ak ve tartmasz olarak iktisadi

kar olduunu dile getirmektedir. Bu erevede ona gre tr snf bulunmaktadr.

(1) Mlkiyet snflar: Mlk sahipleri ve mlk olmayanlar

(2) retim snflar: Sanayi mteebbisleri gibi imtiyazl snflar ile kalifiye olmayan iiler
gibi engellenmi snflar

(3) Sosyal snflar: i snf, kk burjuvazi, mal varl olmayan uzmanlar ve aydnlar, mal
varl olanlar ve grdkleri eitimle ayrcalk kazanm olanlar

Bu snflarda kendiliinden ne kolektif bilin, ne de ortak bir ideoloji vardr. Bunun tabii bir
sonucu olarak, yalnzca bir siyasi organizasyon da bulunmaz. rnein ii zmreleri arasnda

40
grlen siyasi sosyalizm formlarnn okluu gibi. Bu snflar dardan aydnlarn mdahalesi
ile bilinlenip kolektif eyleme geebilirler

Webere gre snf, ekonomik dzenle snrldr ve yaam boyunca ele geen frsatlarla
belirlenir:

Snf konumu, kiilerin mal, yaam koullar ve kiisel yaantlar iin sahip olduklar tipik
olanaklar demektir. Bu olanaklar ise verili bir ekonomik dzen iinde gelir salamak zere mal ya
da beceri harcama gcnn derecesi ve tr ya da bu gcn yokluu tarafndan belirleniyor
olmaldr. Snf terimi, ayn snf konumunda bulunan insan grubu anlamna gelir (Weber, 2002:
270)

Snf konumu bu anlamda son kertede piyasa konumudur. Snf, mlkiyet ilikisi ve
varlklarla/zenginliklerle iliki biiminde tanmlanrken, sadece bir sosyal grup olarak grlr.
Ekonomik dzende snflar arasnda eliki belirleyicidir. Sosyal dzende gruplar arasndaki
farkll stat konumu belirler.

Stat: Sosyal Dzenin Yansmas

Weberin tabakalama analizindeki en nemli (merkezi) kavram statdr (stnde). Stnde

feodal toplumdaki her bir tabakay (estate, etat) ifade eden bir kavramdr. Weber stat kavram
ile bu katmanlarn, siyasi, ekonomik tabann deil bir prestij ve ortak deerler kmesi olarak
ortak noktalarn anlatmaktadr.

Saf bir biimde ekonomik olarak belirlenen snf konumunun tersine, insanlarn yaam
yazgsnn ister olumlu, ister olumsuz olsun, zgl bir toplumsal itibar ls tarafndan
belirlenen her tipik bileenini, stat konumu olarak tanmlamak istiyoruz. Bu itibar, bir
oulluun paylat herhangi bir nitelikle balantl olabilecei gibi, pek tabii ki, bir snf
konumuyla da sk skya bal olabilir.

Ona gre stat sosyal itibara dayanan mevki gruplamasdr ve etken zerine kuruludur:

(1) yaam tarz,

(2) formel eitim,
(3) miras yoluyla geen ya da mesleki olarak edinilen prestij

Toplumun ayn itibara sahip ve ayn deerleri paylaan fertleri bir stat grubunu meydana
getirir. Sosyal mevki farklarnn iktisadi durumlardan daha nemlidir zira bir insann mevkisi
onun bakalar tarafndan nasl deerlendirildiini gsterir.
41
Webere gre statnn kendini aa vurduu eitli biimler vardr. Bunlar arasnda "evlilik,
ayn sofrada yemek yeme, elde etme, kazan yntemlerindeki ayrcalklarn tekelci bir biimde
kendine mal edilmesi, belirli trden kazan elde etme biimlerinden tiksinme ve dier trden
stat gelenekleri" nemli bir yer tutmaktadr. Stat gruplarndan bireylerin kendi ilerindeki
yelerle evlenmeleri, kendi ayrcalklarn, kazan yntemlerini tekel altna almalar, farkl
statlerdekini kmsemeleri, ancak kendi statlerinden bireylerle ayn sofrada yemek
yemeleri hatta sadece ayn statdeki bireylerin ye olduu kulp ve derneklere gitmeleri

Stat Konumu Hayat Tarz

Weber Marxtaki snf bilinci yerine stat bilinci ve hayat tarz farkllamasn
yerletirmektedir. Ona gre birey, belli bir grubun hayat tarznn taklitisi olmaktan kp, o
grubun kabul edilmi ie dnk eylemlerine uyum gstermeye balad zaman, stats
gelimeye balam demektir. Ona gre Marksist anlamda snf bilincine sahip sosyalist
partilerin, iktisadi eitsizliklerden ok sosyal stat eitsizliklerinin bulunduu yerlerde gelimi
olmas buna delildir. rnein, feodal bir gemii olmad iin sosyal stat farkllnn ok
belirgin olmad Amerika Birleik Devletlerinde sosyalist partilerin rabet grmemesi; dier
taraftan, feodal mirasndan kaynaklanan stat farkllamasnn son derece belirgin olduu
Avrupada -zellikle Fransada- bu partilere ilgi duyulmas buna bir misal tekil etmektedir.

Stat gruplar, toplumsal olarak snfn aksine daha grnrdr ve toplumsal oluum olarak fark
edilebilirler. Prestij asndan tabakalama, snf sistemini iki temel biimde etkiler:

(1) lk olarak snf yapsnn ar ular arasndaki uuruma kpr kurar tarzda iki temel snf
arasna bir dizi stat grubu oluturur.

(2) kincisi ise toplumun az ya da ok, net biimde tarif edilebilen stat konumlarnn bir
sreklilii biiminde grndn ne srer; stat gruplarnn bu grnm, sadece
mlkiyet ilikileri ile deil eit eit faktr tarafndan belirlenmektedir.

Weber, Marxn snf merkezli aklamalarnn karsna, tek deil ok nedenli, ok dinamikli
bir aklama ile kma amacndadr. Weber iin ekonomik alan bireylerin adeta yara
balang koullarn oluturmaktadr; oysa yaam sahnesindeki rollerini belirleyen
statleri ve yaam anslardr, yani verili olandan balayarak, yaam frsatlarn ne derece
kullanabildikleri, eitim ve beceriye kavuup kavumadklar, kavutuklar beceriler ile
zenginlie ulama frsatlarn ne derece kullanp kullanmadklardr. Ekonomik alann zel
bir belirleyicilii yoktur. Aksine temel olarak toplumlar, hukuksal olarak ve statlerine gre
42
inceleyen Weber iin sosyal alann belirleyicilii daha fazladr. Bu erevede snf ve stat
konumlar arasnda eitli geikenlikler mevcuttur.

Mallara sahip olunmasnn ve datmnn zemini greli olarak sabit ise, stat yoluyla
katmanlama kolaylar. Her iktisadi dnm ve teknolojik yansma stat yoluyla
katmanlamay sarsar ve snf konumunu n plna karr. Yaln snfsal durumun en byk
nem tad lkeler ve alar, genelde teknik ve iktisadi dnm dnemleridir. Ve iktisadi
katmanlamann deiimindeki her yavalama, zaman iinde stat yapsnn bymesine yol
aar ve toplumsal onurun nemli roln yeniden canlandrr.

Betimleyici ifadeleri, eitli tarihsel ve meknsal olgular incelemeleri srasnda snflara, stat
gruplarna farkl ierikler yklese de sistemli bir kategoriletirme eksik kalr. Toplumsal
farkllamann gstergesi olarak snflar artk daha az nemlidir, ondan daha nemli olan
gsterge yaam tarzlar, yaam beenileridir (Giddens, 1994).

Weberyen Tabakalama Modelinin Ana Hatlar ve Sonraki Tartmalar

Webere gre sosyal konum snf, stat ve siyasal konumun kesime alannda olumaktadr.
Weberin teorisinde snf, Marxtan farkl olarak, toplumdaki g dalmnn yalnzca bir
vehesidir. Buradaki gc Weber, bir grup insann toplumsal eylemlilik ierisinde, o eyleme
katlan dierlerinin direniinin karsnda da olsa, kendi iradelerini gerekletirme imkan
olarak tanmlar (Weber, 1998, s. 43). Snfn yan sra, stat gruplar ve partiler iktidar
dalmnn dier unsurlardr.

Webere gre toplumsal snflar, Marxta olduu gibi, ekonomik farkllamaya gre ekillenir.
Fakat Marxn snf kavramsallatrmasnda belirleyici olan retim ilikileri iken, Weberde
yaam anslarndaki eitsizliin kayna olan piyasa merkezi bir konumdadr (Breen, 2005).
Piyasada rekabet eden insanlara maddi mlkler stndeki tasarruf hakknn datlma biimi
olan yaam anslarn oluturmaktadr (Weber, 1998, s. 44). Webere gre snftan
bahsedebilmek iin belirli bir sayda insann yaam anslarnn bir bileeni ortak olmal, bu
bileen mal sahiplii ve gelir imkn gibi ekonomik karlar tarafndan; meta ve emek piyasas
koullarnda temsil edilmelidir. Mlkiyet ve mlkszlk, Marxtakine benzer bir ekilde,
Weberin snf analizinde de temel kategorilerdir. Fakat snf konumu, mlk sahipliinin yan
sra, piyasaya sunulan hizmet trne gre deimektedir. Beceri ve nitelikler piyasa ierisinde
deer kazanmaktadr; snf kavram ancak piyasa ile birlikte anlamldr. Dolaysyla, Webere
gre snf konumu nihai olarak piyasa durumuyla zdetir (Weber, 1998, s. 45).

43
Snf konumu ekonomik koullarla belirlenirken, stat konumu, onurun (honor) toplumsal
olarak tahmini/lm (estimation) tarafndan belirlenen insan hayatnn btn bileenlerine
iaret etmektedir. Buradaki stat onuru kavram, snf konumuna bal olmak zorunda
deildir, daha ok belirli bir hayat tarzna sahip olmakla ilikilidir (Weber, 1998, s. 49).
Bazen zengin ve daha az zenginin birlikte yer alabilecei stat gruplarnn ortak bir hayat tarz
ve tketim kalplar olabilir. Olumlu ayrcalklar olan bu gruplar, hayat tarzlarn, bakalarn
dlamak ve staty tekellerine almak zerine kurulu belirli stratejilerle korurlar (Turner, 1997,
s. 62).

Toplumsal konumun nc bileeni olan parti ise, Webere gre, ortak kkenler, karlar ve
hedeflerle bir araya gelerek alan bir grup bireyi tanmlayan bir kavramdr. Marx, stat
farkllklarn ve partiyi snflara dayanarak aklama eiliminde iken, Webere gre bunlar snf
ayrlklarna indirgenemez (nal, 2011, s. 39). Bir bakma Weber iin, politika sadece snf
farkllklarnn ifadesi deildir. Snf farkllklar, dierleriyle kesierek ok boyutlu bir
toplumsal yap oluturmaktadr. Giddensa gre Weber, snf ve statnn toplumsal
tabakalamann iki ayr boyutu olduunu deil, toplumdaki iktidar dalmyla irtibatl olarak,
grup oluumunun farkl iki muhtemel (ve rakip) bileenini temsil etmektedir. Ayn ekilde,
iktidar da ilk ikisiyle karlatrlabilecek nc bir vehe deildir. Weber, snflar, stat
gruplar ve partilerin iktidar dalmyla ilgili fenomenler olduu konusunda olduka aktr.
Marxtan farkl olarak, Weberin srarc olduu nokta, iktidarn ekonomik dominasyona asimile
edilemeyeceidir. Snf ve stat grubu gibi, parti de, toplumdaki iktidar dalmyla irtibatl
olarak toplumsal dzenin en nemli odak noktalarndan biridir (Giddens, 1973, s. 44).

Yukarda bahsettiimiz gibi, Weberin teorisinde snflar, eitsizliin dier veheleriyle daima
akr ve rekabet halindedir. Snf, stat ve parti, toplumsal ilikilerin farkl ynlerinden neet
ederler ve farkl formllerle bir araya gelerek toplumsal tabakalamay olutururlar. Snf,
mlkiyet ve piyasa becerileri gz nnde bulundurularak belirlenirken, parti-otorite
hiyerarileri kiilerin mevkilerine gre oluur. Stat ise, gelenek iinde yerlemi toplumsal
adetlere iaret etmektedir (Pakulski, 2005, s. 162). Bu l yap, Marksist snf teorisine bir
eletiri sunarken, eitsizliklerin, fikir ayrlklarnn ve antagonizmalarn toplumsal analizini
yapmak iin alternatif bir kavramsal ereve oluturmaktadr. Burada toplumsal eitsizlii
yaratan yaplar piyasa/mlkiyet ilikileri, toplumsal ilikiler ve otorite ilikileridir ve srasyla
mlkiyet haklarn/piyasa zgrlklerini, onurun datmnda etkili olan yerleik deerleri/
adetleri ve brokrasinin kudretini ifade ederler. Bununla birlikte, bireysel yaam anslarn ve

44
iktidarn dalmas iin gerekli olan toplumsal ve tarihsel matrisleri olutururlar (Pakulski,
2005, s. 161).

Durkheimin Dayanma Modeli

Durkheim da, tpk Marx ve Weber gibi, sosyoloji konusundaki genel yaklam dorultusunda,
tabakalamaya yaklamtr; yani ilevselcilie esin kayna olan teorisyenin toplumsal
tabakalama konusundaki gr ilevselci-oulcu bir perspektife dayanmakta, odana
iblm ve dayanma kavramlarn yerletirmektedir. Marx ve Weberin toplumsal alan
atmac bir biimde kavramsallatrmasnn aksine Durkheim (1964) toplumsal alan bir
dayanma alan olarak grmektedir. Bu erevede onun tabakalama yaklam bu dayanmay
saladn dnd meslekler ekseninde geliir. Ona gre vasfl bireyler en iyi grevleri ve
meslekleri edinirler ve bylece belirli konumlar hak ederler. Onun ilevselci yaklamnda
snflarn toplumsal yaam ierisinde oynadklar bir rol vardr. Her bir snf bireyin
toplumsallamas, kiisel deerlerinin olumas ve yaam tarzlarnn biimlenmesini salar
(Durkheim 1964). Durkheim bunun mesleki rgtlenmeler etrafnda gelieceini ve toplumsal
dayanmay bir tr meslek ahlaknn temin edeceini dnmektedir (Durkheim 1964).

Tpk sosyolojinin felsefeden ayrlarak bir bilim alan olmas iin abalayan ve bu alann
isminin de yaratcs olan ncl Comte gibi Durkheim da, toplumsal yapya ahlaki bir sistemi
eklemlendirme gayretindedir. Tiryakiann (1990: 217) Durkheim sosyolojisi zerine kaleme
ald yazsnda ifade ettiine gre, sosyo-ekonomik yapy oluturan ekonomik rgtlenmedir,
ancak bu rgtlenmenin bir ruha ihtiyac vardr ve bu ruhun kazanm ancak dayanmac bir
ahlaki yapyla mmkndr.

Dayanmay organik ve mekanik dayanma olarak ikiye ayran ve endstri ncesi ilkel
toplumlardaki mekanik dayanma tarifinde, toplum ierisindeki gruplandrmalara deinen
Durkheim, esasnda ilksel olarak snf yapsndan bahsetmektedir. Literatre snf bir kavram
olarak Marxn kazandrd dnlecek olursa, bir snf kavramndan bahsetmese dahi,
bahsettii toplumsal yap ierisinde snflandrma yapan kuramc, kabiledeki gruplar, kast
sistemlerini ele almaktadr. Endstri toplumunda ise organik dayanmaya geilmi ve
toplumsal snflar mesleki etkinliklerine gre ayrmaya balamtr.

45
Durkheimn anlayna gre, modern/endstriyel toplumsal snflar, toplumsal kimliklerini
topluma sunduklar katk erevesinde kazanmaktadrlar. Dolaysyla iblm bireyler
arasndaki iblm olmaktan ziyade, toplumdaki belirli ilevlerin gerekletirilmesini
salamak zere ortaya konulan iblmdr. Bireyin toplum iin var olduu bu anlaya gre,
endstriyel dzenin kurumsallat toplumun yapsnda, farkl katmanlar ancak bir arada anlam
kazanmaktadrlar. Marxn smr anlaynn veya Weberdeki bireysel farkllklara bal
ayrmalarn aksine; Durkheimn tabakalama modelinde, toplumun farkl katmanlar
toplumsal dzenin olumas iin elzemdir ve her bir birey veya grup, toplumun gvdesini
oluturan paralardan ibarettir.

Sosyolojik anlaynn zn oluturan kavramlardan biri olan anomiye baktmzda, yine

Durkheimn toplum kavramyla ilgili ortak bir yargya sahip olduunun alt izilmelidir. Buna
gre, farkl toplumsal gruplar veya katmanlara ramen, btn toplum veya topluluklarn ortak
bir yaps, birbirleriyle benzerlikleri olmaldr ki; normal ve normal olmayan ikilisi tm
toplumsal yaplarda tezahr edebilsin.

birliini, toplumsal hayatn z olarak tanmlayan Durkheim (1964), ilevselci tabakalama

modellerine esin kayna olmann Davis ve Moore bata ada teorisyenlerin kuramlarn
gelitirmek zere bir temel ortaya koymann tesinde; mesleki etkinliklerin nemini ortaya
koyarak, gnmz sosyo-ekonomik literatrnde mesleki ayrmann belirleyiciliine erken bir
dnem ierisinden dikkat ekmitir.

Toplumlarn ancak toplumsal olgular araclyla incelenebilecei dncesiyle sosyolojinin

temel yntemini ortaya koyan klasik kuramc, toplumsam yapnn da topluma saladklar yarar
erevesinde neye yaradklarnn analiziyle anlalabilecei dncesiyle, tabakalama
kuramlar ierisinde zgn bir yerde durmaktadr. Marxn snfsal yapyla kaynan ortaya
koyduu ve Weberin tabir-i caizse snf kavramn gelitirerek snflar ierisindeki ayrmalar
derinlemesine analiz salad klasik tabakalama kuramlarna; tabakalarn toplumsal adan
varlkanlamlarn irdeleyen alternatif bir bak as olarak, Durkheimn dayanmaya dayal
iblm temelli yaklam zel bir nem tamaktadr. Dayanmac ahlaki model oluturma
gayretindeki klasik kuramn tabakalama zelindeki teorisi, mesleki etik ve sorumluluk gibi alt
balklar altnda gncel tartmalar asndan gelitirilmeye ve zerine dnmeye de deer
gzkmektedir.

**

46
Bu dnrn yaklamlar kendilerinden sonra gelen almalar ciddi bir biimde
etkilemitir. Her bir klasik teorinin ada sosyoloji iinde uzantlar ve yeni biimleri ortaya
kmtr. Bu erevede neo-Weberyen yaklamlar SESi hem kategorik (discrete) hem de
srekli (continuous) deikenler etrafnda incelerken, neo-Marksist yaklamlarn ise kategorik
deikenleri (retim aralarnn mlkiyetine sahiplik) kullanrlar (Rapley and Hansen 2006, s.
377). Neo-Durkheimci toplumsal tabakalama almalar ise meslein kendisine vurgu
yapmtr.

47
 Bu Blmde Ne rendik

Tabakalamaya dair sistematik bir lmleme iin evvela toplumsal yap, snf ve hareketlilie
dair kuramsal bir yaklamn gelitirilmesi ve buna bal olarak da metodolojik bir zeminin
oluturulmas gerekmektedir. Sosyoloji literatr ierisinde bugne kadar tabakalama
hususunda farkl kuramsal bak alarna bal olarak ok eitli almalar yaplmtr. Bu
bakmdan sosyolojinin klasik isminin, Marx, Weber ve Durkheimin, dier pek ok konuda
olduu gibi snf ve tabakalama konularnda da belirleyici bir kuramsal perspektif
sunmulardr. Marxa gre, belli bir dnemde belli bir toplumun btn sosyal ve ahlaki gr
ve kurallar, o dnemde o toplumun ulat ekonomik aamann bir rndr. Kabaca altyap-
styap kuram olarak bilinen bu yaklama gre snflar retim aralarnn mlkiyetine sahiplik
ekseninde meydana kmaktadr. Modern toplumda bu farkll temel retim arac olan
sermayeye sahip olmak ya da olmamak belirlemektedir. Marxn Ricardo'dan alarak gelitirdii
emek deer teorisine gre sermaye kapitalistin el koyarak biriktirdii art-deerden meydana
gelmektedir. Bylece esasnda sermayenin kkeninde bir mlkszletirme bulunmaktadr.
Kapitalist emee asgari geim haddine eit cret der. Fakat elde edilen rn daha fazla
kymete satar; aradaki fark artk deer olarak kendisi alr. Ona gre deere el konulmasna
dayal olan bu iliki snflarn birbirinden gittike ayrmasna ve sonunda da kopmasna neden
olacaktr. Marxa gre modern toplumda retim aralarnn mlkiyetine sahip snf olan
burjuvazi ile retim aralarnn mlkiyetine sahip olmayan kol gcyle alan retici
proletaryadan mteekkil iki ana snf bulunmaktadr. Bunlara ek olarak kk (petite) burjuva
ve lmpen proletaryadan oluan ara snflar ile aristokrasi ve kyllkten oluan arkaik snflar
mevcuttur. Marxa gre kapitalizm gelitike ara ve arkaik snflar yok olacak, byk oranda
proleterleecek ve nihayetinde snf kutuplamas son haddine eriecektir.

Weberin tabakalama analizi ekonomik dzen ile sosyal dzenin ayrm fikrine dayanmaktadr.
Weber sosyal onurun toplumdaki tipik gruplar arasnda dalma biimini sosyal dzen olarak
adlandrr. Ekonomik dzen ise ekonomik mal ve hizmetlerin datm ve tketiminden ibarettir.
Bu ikisi arasnda iliki olduunu belirtmekle birlikte Webere gre aralarnda determinist bir
iliki yoktur. Sosyal dzenin mahsl olan stat kavramna vurgu yapan Webere gre stat
sosyal itibara dayanan mevki gruplamasdr. Stat yaam tarz, formel eitim, miras yoluyla
geen ya da mesleki olarak edinilen prestij zerine kuruludur. Toplumun ayn itibara sahip ve
ayn deerleri paylaan fertleri bir stat grubunu meydana getirir. Sosyal mevki farklarnn
iktisadi durumlardan daha nemlidir zira bir insann mevkisi onun bakalar tarafndan nasl

48
deerlendirildiini gsterir. Bu erevede yaam tarz kavramna merkezi bir yer verir. Snf
bilinci yerine stat bilinci ve hayat tarz farkllamas fikrini yerletirir. Weber iin ekonomik
alan bireylerin adeta yara balang koullarn oluturmaktadr; oysa yaam sahnesindeki
rollerini belirleyen statleri ve yaam anslardr, yani verili olandan balayarak, yaam
frsatlarn ne derece kullanabildikleri, eitim ve beceriye kavuup kavumadklar,
kavutuklar beceriler ile zenginlie ulama frsatlarn ne derece kullanp kullanmadklardr.

Emil Durkheim ise ilevselci tabakalama modelinde yapsal farkllamann sosyal gelimenin
temel sreci olduunu ileri srmektedir. Zaman ierisinde homojen topluluklar ve rgtler
deiik ilerde odaklanan uzmanlarn uzmanlam heterojen yaplar ile yer deitirmitir.
ktisadi retim, salk veya eitim gibi akrabalk yaplar tarafndan yerine getirilen iler
uzmanlam rgtler tarafndan yaplmaya baland. Bu deiim biyolojideki omurgazslardan
omurgallara doru olan deiim gibidir. Durkheim bunun toplumun temel normatif ilkelerinde
bir deiim gerektirdiini ileri srer. Snflarn toplumsal yaam ierisinde oynadklar bir rol
vardr. Her bir snf bireyin toplumsallamas, kiisel deerlerinin olumas ve yaam tarzlarnn
biimlenmesini salar. Ona gre mesleki rgtlenmeler / meslek ahlak tabakalamann nemli
unsurlarndadr. Marxn smr anlaynn veya Weberdeki bireysel farkllklara bal
ayrmalarn aksine; Durkheimn tabakalama modelinde, toplumun farkl katmanlar
toplumsal dzenin olumas iin elzemdir ve her bir birey veya grup, toplumun gvdesini
oluturan paralardan ibarettir.

49
 Blm Sorular

1. Marxa gre snf farkllklarnn temel sebebi nedir?

(a) snf atmas
(b) kazan farkllklar
(c) devletin taraf tutmas
(d) retim aralarnn mlkiyeti
(e) demorasinin olmay
2. Webere gre sosyal dzenin yansmas olan farkl katmanlarn bir prestij ve ortak
deerler kmesi olarak ortak noktalarn anlatan kavram hangisidir?
(a) eitsizlik
(b) stat
(c) g
(d) iktidar
(e) snf
3. Durkheime gre tabakalamann temel etkeni nedir?
(a) dayanma
(b) blm sorunu
(c) mesleki dzen
(d) siyasal yap
(e) smrge sistemleri
4. Marxa gre modern kapitalizmin geliiminde devletin rol nedir?
5. Webere gre snf konumu ile stat konumu arasnda ne tr bir geililik mevcuttur?
6. Durkhemin teorisinde ilevsel farkllamann tabakalamadaki rol nedir?

50
 3. BLM
ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA I: LEVSELC
VE NEO-WEBERYEN YAKLAIMLAR

51
 Bu Blmde Neler reneceiz?

levselcilik/Fonksiyonalizm

Toplumsal Yaplar ve Sistem Yaklam

o Tabakalamann Farkl Tiplerini Belirlemek in ltler

o levselci Tabakalama Modeli

levselcilie Ynelik Eletiriler

Neo-Weberyen Tabakalama Analizlerinin Genel erevesi

Neo-Weberyen Tabakalama Analizleri

o Giddensn Sentezleme Giriimi

o Dahrendorfun atmac Yaklam

o Turnern Sentezci Stat-Snf almas

o Golthorpeun Mesleki Otorite ve Snf almalar

52
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Sosyal bilimlerde ilevselcilik nedir?

Parsonsun toplumsal yaplar ve sistem yaklam nedir?
Tabakalamann farkl tiplerini belirlemek iin ltler nelerdir?
levselcilie ynelik eletiriler nelerdir?
Neo-Weberyen tabakalama analizlerinin genel erevesi nedir?
Giddensn nc yol yaklamnn temeli olan Marx ile WeberI sentezleme
giriiminin tabakalama analizindeki yeri nedir?
Dahrendorfun atmac yaklam Marxtan nasl farkllar, niin Webere
yaklar?
Turnern sentezci stat-snf almas nedir?
Golthorpeun mesleki otorite ve snf almalarnn teorik arkaplan nedir?

53
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
levselcilik/Fonksiyonalizm Sosyal bilimlerde
ksm ilevselciliin yeri ve
kullanmn renmek
Toplumsal Yaplar ve Toplumsal sistem
Sistem Yaklam hakkndaki ilevselci bak
anlamak

levselci Tabakalama levselci tabakalama

Modeli modelini tanmak

levselcilie ynelik levselcilie ynelik

eletiriler eletirileri renmek

Neo-Weberyen Tabakalama Gnmzde ok yaygn olan

Analizleri Neo-Weberyen tabakalama
analizlerini karlatrmal
bir biimde renmek

54
 Anahtar Kavramlar

levselcilik, Fonksiyonalizm, Toplumsal Yap, Sistem Yaklam, Meslek,

Giddens, Dahrendorf, Turner, Golthorpe, EGP, Otorite

55
 ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA I:
LEVSELC VE NEO-WEBERYEN YAKLAIMLAR

Tabakalamaya levselci Yaklamlar

Herbert Spencer ve Emile Durkheim ile ekillenmi daha sonra ise Talcott Parsons ve Robert
Merton tarafndan gelitirilmi olan levselcilik (Functionalism), sosyal bilimlerde, zellikle
Sosyoloji ve Sosyokltrel Antropoloji disiplinlerinde temelde biyolojik organizmacla
dayal olarak tesis edilmi olan toplumsal kurumlar ya da kurumlamay aklamaya alan
bir paradigmadr. levselcilik sosyal gereksinimleri yerine getiren sosyal kurumlarn bunu
yerine getiri biimlerine; zellikle istikrarl, kararl toplum yaps zerine odaklanr. 20. yzyl
boyunca Amerikan sosyolojisi iinde kurama ok nemli katklar yaplmtr. levselcilik
1970'lerde yeni ve eletirel argmanlarla karlancaya kadar popler etkinliini srdrmtr.

Kuramn klasik yapsn gelitiren Spencer ve Durkheim toplumsala alanda yapsal

farkllamann sosyal gelimenin temel sreci olduunu ileri srmektedir. Onlara gre zaman
ierisinde homojen topluluklar ve rgtler deiik ilerde odaklanan uzmanlarn uzmanlam
heterojen yaplar ile yer deitirmitir. Mekanik olandan organik olana doru yaanan bu
deiim srecinde iktisadi retim, salk veya eitim gibi akrabalk yaplar tarafndan yerine
getirilen iler uzmanlam rgtler tarafndan yaplmaya balanmtr. Spencera gre
toplumdaki bu deiim biyolojideki omurgazslardan omurgallara doru olan deiim gibidir.
Durkheim bunun toplumun temel normatif ilkelerinde bir deiim gerektirdiini ileri srer.

Bu balamda ilevselcilik, yap ve toplumun ileyii ile ilgilendiini syleyebiliriz. Bu kurama

gre toplum varln devam ettirebilmesi iin gereklilikleri yerine getirirken ileyen, birbirine
baml birimlerin btnldr. Kurallar ve dzenlemeler toplumunun yeleri arasndaki
karlkl organize ilikilere yardm ederken deerler, normlar ve rollere gre ekillenen
davranlara genel anlamda rehberlik ederler. Bu erevede ilevselcilie gre normlar aras
ilikiyi ya da roller aras iletiimi kuran aile, ekonomi, eitim, politik sistemler gibi toplumun
kurumlar, sosyal yapnn ana grnmleridir.

Kuramn Amerikan sosyolojisindeki kurucu ismi Talcott Parsons youn biimde Durkheim ve
Weber'den etkilenmi ve onlar sentezlemitir. Ona gre sosyal sistem bireylerin
faaliyetlerinden olumaktadr. Buna gre bir sosyal sistem bireyler arasndaki karlkl

56
etkileim zerine bina edilmitir. Parsons, her bir bireyin beklentilerinin olduunu ve bu
beklentilerin dier bireyler tarafndan etkilenmi ve davranlarca biimlendirilmi beklentiler
olduunu, bu beklentilerin ayn zamanda kabul edilmi normlar ve yaam alanndaki toplumun
deer yarglarn da bnyesinde barndrdn sylemektedir (Parsons, 1961, s. 41).

Parsonstan sonra gelen eletirilere kar kuram yeniden ekillendiren Robert Merton
ilevselcilii savunmakta ancak onu ok byk ve genel bir teori olark grmektedir. Ona gre,
orta byklkte bir teorinin byk anlatmlara yelenmesi gerekir. Merton, Parsonsn
teorisinin snrlandrmak zere 3 temel nokta belirlemektedir: levsel birlik, Evrensel
ilevselcilik, kanlmazlk. Merton ayrca "sapknlk" kavramn gelitirmi ve ak ile gizli
ilevler arasndaki fark ortaya koymutur. Ona gre toplumun ilevsel birlii iin tm
paralarn ilevsel birlii olmas gerekmez. Dolaysyla ilevsellik her zaman uyumda mevcut
deildir.

Klasik ilevselci yaklama gre toplum, dengeyi salama eiliminde olan birbirine baml
paralarn toplam bir sistemdir. Toplumda, nfusun yeniden retimi gibi yaamsal nemde
deerlendirilmesi gereken ilevsel gereklilikler vardr. Kurumlar toplumsal sistemin esidirler
ve bir ilev sunduklar iin vardr ve varlklarn srdrrler. Toplum bir organizmaya benzer;
bir vcudun ilevini yerine getirebilmesi iin birlikte alan paralar (organlar) veya
sistemlerden oluan canl bir organizma gibidir. Bu erevede toplumda mevcut olan
farkllama ve btnleme mekanizmalar bu sosyal sistemin dengesinin devam iin nemlidir.
Bu farkllama ve btnlemeler tabakalama sistemi vastasyla kendilerini srdrrler. Buna
gre tabakalama toplumsal dengenin devam asndan hayati bir rol oynamaktadr.

levselci tabakalama modelinini kurucu ismi Durkheima gre tabakalama, bireylerin,

moral veya normatif deerlendirmeler zerine kurulu genel mevkilendirilmesidir. Kuramn
sonradan gelen ismi Parsonsa gre bu yaygn moral mevkilendirme, dierlerinin
beklentilerinin temelini oluturur; bakalar, bireylerin tabakalama sistemindeki yerlerine gre
davranmalarn bekler. levselci tabakalama teorisi, Parsonstan sonra 1940larda K. Davis ve
W. Moore tarafndan en gzde ifadesine kavuturuldu. Kuram bu sebeple genellikle bu iki
sosyologun ismi ile anlmaktadr. 1942 ve 1949da kaleme aldklar makalelerinde Davis ve
Moore (1970, s. 375-376) tabakalamann zel grnmleri, yani farkl tiplerini tespit
edebilmek iin be tane i ltten sz ederler: (i) Uzmanlama seviyesi; (ii) fonksiyonel
vurgunun doas; (iii) bireyler aras toplumsal konum farkllklarnn derecesi; (iv) frsat eitlii
derecesi; (v) snf dayanma derecesi. Onlara gre toplumdaki en nemli konumlar en vasfl

57
kiiler tarafndan yerine getirilir. Bunun sonucu tm toplumlarda insanlarn saygnlklar ve
ekonomik kazanlar ayn deildir (Davis ve Moore 1945: 243). Bylece ilevselci bak,
tabakalamann toplumlarn gelimesine katks olduunu ne srmektedir. Onlara gre
toplumun devam iin tabakalama zorunludur ve eitsizliin toplumun devamna olumlu etkisi
vardr. Toplumun ilemesi iin bireylerin farkl sosyal konumlarnn olmas gerekir. Ekonomik
ve sosyal dller, elde edilen konumlara gre datlmaldr (Davis ve Moore 1945: 2423).

Bu erevede ilevselciler mesleklere vurgu yaparlar. Toplumdaki baz pozisyonlar iin

gereken eitim ve beceri dzeyi daha yksektir. Herkes bu pozisyonlarn gerektirdii
sorumluluklar yerine getirecek yetenek ve eitime sahip deildir. Baz insanlar uzun sren
eitim, ekonomik harcamalar, abalar ve zveriler sonucu yksek pozisyonlar elde edebilecek
vasflara ularlar. Btn bu abalar neticesinde yeterli dln alnmas iin tabakalama
gereklidir. Eer eitsizlik olmazsa toplum duraanlar. Toplumdaki nemli pozisyonlar, doru
insanlar tarafndan doldurulmaldr. Bu da baz insanlarn dierlerinden daha fazla
kazanmlarnn olmasn gerekli klmaktadr.

levselcilikten Neo-Weberyen Yaklamlara Kpr: Mesleki tibar

almalar

1945 sonrasnda Amerikan sosyoloji ve demografi geleneinde srekli SES almalar

yaplm ve endeksler hazrlanmtr. Bu erevede ilk yaklam National Opinion Research
Center (NORC) tarafndan gelitirilmitir. Bu yaklamn temel varsaym toplumdaki
mesleklere dair saygnl inceleyerek tabakalamann bir haritasnn karlabileceidir. Bu
almalarda mesleki itibar sosyal tabakalamann en nesnel lt olarak grlmtr. Meslek
fikrinin ok ne kmasnda hi phesiz souk sava dneminde ABD akademisinde ortaya
kan Marksizm kartlnn etkisi byktr. ktisadi temelli snf deerlendirmelerine
alternatif olarak meslekin belirleyicilii fikri ortaya kmtr. Dier taraftan bu aratrmalarda
Amerikan toplumunun meslekler etrafnda dikey hareketlilie en ak toplum olduu ortaya
konulmaya, 1930-45 aras byk buhran ve byk sava dneminin ktmser
deerlendirmelerinin datlmaya alldn grmekteyiz.

levselci teoriye yaslanan bu aratrma geleneine gre mesleki itibar toplumun zerinde
uzlat ortak deerlere katk yapanlar dllendirmesi erevesinde mesleki itibar ekilenir.
Mesleki itibar aratrmalar toplum tarafndan en fazla itibar gren mesleklerin toplumun
58
ilevselliine en fazla katk yapanlar olduu gibi temel bir varsaym etrafnda gelimektedir.
lke dzeyinde toplanan verilerin analizinden bu varsaym destekleyecek neticeler elde
edilince eitsizliin toplumsal ilevlerine bir vurgu olumutur. Bu yaklam bir ynyle souk
sava ortamnda sosyal eitliin ideolojisi olan sosyalizme kar, eitsizliin bir toplum iin
gereli olduu fikrini oluturmaya alt sylenebilir.

Elbette bu varsaym oka tartlmtr. Mesleki itibar aratrmalarnda mesleklerin

deerlerinin deil aslnda avantaj ve dezavantajlarnn deerlendirildii eletirisi bunlardan en
nemlisidir. Snf yaklamna dayanan eletirilere gre ise insanlarn meslekleri
derecelendirmeleri eitsizlii meru grdkleri anlamna gelmemektedir. Kapitalist toplumsal
yap hareketlilie ak deildir. Kaynaklar zerinde rekabet eden deiik toplumsal kesimler
arasnda eitsizlik vardr. Evvela mesleklere temel olan eitime eriimde ciddi eitsizlikler
mevcuttur. Bir piyasa toplumunda sosyal snflar piyasadaki g ilikilerine bal olarak
ekillenmektedirler (Goldthorpe & Marshall, 1992, p. 384; Marshall, Swift, & Roberts, 1997).
Durkheimci ilevselci teoriye kar Marx ve Weberin teorilerinin bir bileim olan bu teorilerde
toplumsal tabakalamann i piyasasnn yaps ve g ilikileri ile alakal olduu fikri temele
alnmaktadr. Gnmzde SES almalar bu kuramsal arkaplann ekillendirmesine ak
olarak gelitirilen teknik modeller etrafnda gelimektedir.

Neo-Weberyen Yaklamlar

kinci Dnya Sava sonrasnda Weberi yeniden yorumlayan baz teorisyenler, onu Marxtan
tamamen bamsz ya da ona kart olarak okuyan teorik yaklam iddetle eletirmilerdir.
Gnmz kapitalizmini ve yaratt toplumsal tabakalamay anlama abalar, Weberyen
kavramlarn nemini daha fazla artrmtr. 1970lerden itibaren Weberin snf ve stat
kavramlarnn tanm ve kullanmna ok sayda katk yaplmtr. zellikle stat kavramna
fazlasyla dikkat ekilmitir. Birok teorisyen, bu kavramlarn kritiini yaparak, yeniden
yorumlayarak ve onlar Marxn teorisiyle birlikte dnerek sentezci bir ekilde toplumsal
tabakalamaya farkl bak alar getirmilerdir.

Giddensn Sentezleme Giriimi

Bu teorisyenler arasnda ne kan isimlerden biri olan Giddens 1973 tarihli The Class Structure
of Advanced Capitalist Societies isimli kitabnda Weberyen stat gruplar biraradaln znel

59
olarak farknda olunmasyla belirlenirken, snf piyasann durumuna gre belirlenir. Bununla
birlikte, yine tketim alannda ina edilen stat gruplarndan farkl olarak snflar, retim
alanna ait olduunu belirtir. Ekonomik pozisyonlardaki ufak kademelenmeleri yanstan
oklukta snfsal blnme vardr; bu da Weberyen snflarn belirsizliini gsterir (Giddens
1973, s. 80). Burada Breenin de dikkat ekmi olduu, neo-Weberyen snf emalarndaki snr
problemine deinmekte fayda var. Aada daha ayrntl bahsedilecei zere, neo-Weberyen
snf emalar (en temelde Goldthorpe emas) yaam anslarnn dalmn salayan emek
piyasasndaki ve retim birimlerindeki farkllklar yanstacak ekilde snflara belirli
pozisyonlar atfeder. Buradaki problemi ifade eden soru udur: Emek piyasasndaki ve
ekonomik tekilatlanmalardaki pozisyonlarn eitlilii gz nnde bulundurulursa, bir snf
emas (zellikle Goldthorpeunki gibi az sayda snf pozisyonunu ieriyorsa) yaam
anslarndaki dalm belirleyen bu pozisyonlardaki ayrmlar yansttn nasl iddia edebilir?
(Breen, 2005, s. 9). Giddens ve Breenin sorunsallatrd bu noktaya benzer bir ekilde, baka
bir neo-Weberyen olan Parkin de, toplumsal snfn piyasa koullaryla ilikili olarak
tanmland bu durumda, snfn nerede balad ve nerede sona erdii konusunda bir problem
ortaya ktn ifade eder (Parkin 1982).Bu probleme zm olabilecek ekilde, Parkin,
Weberin kapanma (closure) kavramn snfn tamamlayc unsuru olarak nerir. Parkine
gre, snflar retim sreci ya da iblm iindeki konumlarndan ok, yrttkleri kollektif
eylem tarzna gre tanmlanmaldrlar. Bu dncede kapanma kavram merkezi bir rol oynar.
Kapanma, sosyal gruplarn mevkilerini, kendi ayrcalklarn koruyarak tekelletirmelerine
iaret eder (Argn, 1992). Parkin, dlama (exclusion) ve gaspetme (usurpation) olmak zere iki
kapanma biimi olduunu ifade eder. Egemen snflar dlayc kapanma ile aaya doru g
kullanarak avantajlarn glendirirken, baz ayrcalklardan mahrum olan snflar da gasp edici
kapanma ile yukarya doru g kullanarak avantajlarn elde etmeye alr. Parkine gre, bu
iki farkl eylem biimi snflarn olumasnda belirleyici bir rol oynar: Eer bir grubun sosyal
kapanma tarz dlama ise o grup egemen snfn, gasp etme ise boyun een snfn bir parasdr
(Argn 1992).

Smr, Weberyen sosyologlarda fikir ayrlna yol aan bir konudur. Smr kavramnn, bir
yanyla Weberyen kategorilerle uyumlu olduunu sylemek mmkndr. rnein, Giddensa
gre, farkl yaam anslarnn retilmi olmas smr olarak tanmlanabilir (Giddens, 1973).
Ayn ekilde, Parkin de, neo-Weberyen anlamda bir smr ilikisine frsatlara eriimin belli
gruplarn tekelinde tutulduu zaman rastlandndan bahseder. Dolaysyla, Parkine gre,
smr kavram Marksist kullanmyla snrlanmak zorunda deildir (Parkin, 1979, s. 46).
60
Barbalet ise bu gre kar karak, smrnn, bir grubun retim kapasitesinin baka bir grup
tarafndan temellk edilmesiyle ilikili bir kavram olduuna iaret eder. Bu yzden, smr
sadece yaam anslarn ynlendiren datm ilikilerinden (relations of distribution) deil,
datm ve retim ilikilerinin birlikteliinden meydana gelir. Barbalete (1982) gre, toplumsal
kapanma toplumsal ayrlklara ve farkl yaam anslarna sebep olsa da, snflar bu
ayrlklardan doan kollektiviteler olarak dnmek iin bir sebep yoktur. Yaam anslar
retim ve smr ilikilerinden ziyade, eitsiz datmla ilgilidir.

Modern toplumlarn analizinin merkezine snf kavramn yerletiren Giddens, bunu yaparken
hem Weberden hem de Marxtan esinlenmi ve ikisinin arasn bulan bir nc yol yaklam
nermitir. Giddens, ekonomik snflarn mlkiyet, beceri ya da bedensel emek gc
niteliklerinin oluturduu piyasa kapasitesine gre tanmlandn ifade eder. Bu dnceye
gre, benzer piyasa kapasitesine sahip bireyler bir araya gelerek snf olutururlar (Giddens
1973). Snf yeniden tanmlamasnn yan sra, Giddens, ayn zamanda snf bilincinin tabiat,
yeni orta snfn ortaya k, kadnlarn emek piyasasndaki stats gibi o dnem ok tartlan
konulara da nemli katklar yapmtr. Bu katklarndan ve yapt snf tanmndan dolay
kendisini neo-Weberyen olarak okuyanlara kar km; bu pozisyonunun Marxa daha yakn
olduunu, nk piyasa kapasitesi fikrinin Weberin piyasa durumu kavramndan ziyade,
Marxtaki emein metalatrlmas fikriyle irtibatl olduunu ifade etmitir (Atkinson, 2007, s.
535). Bir taraftan gnmz toplumlarnda snfn belirleyici roln ne karan Giddens, te
yandan da tarihsel materyalizmin eletirisini yapm ve Marxn evrimci ve snf indirgemeci
tarih anlayna kar kmtr.

Giddensa gre, kapitalizm hkm srd mddete, gnmz toplumlar snf toplumu
olarak kalmaya devam edecektir. Snf yaps ierisinde mavi yakal bedensel emek azalm ve
bununla birlikte sembolik iilerin ve alt snfn says artmtr; fakat snf yaps hala varln
srdrmektedir. Giddens, hayat tarz kavramn bu noktada toplumsal tabakalamay aklamak
iin kullanr. Giddensa gre, hayat tarz tercihleri toplumun btn tabakalarna eit bir ekilde
ak deildir ve belirli gruplarn yaam anslarna ve ekonomik durumlarna baldr. Hatta
post-geleneksel toplumlarda i bile tercihlerden bamsz olarak dnlemez; zira i ve i
ortam tercihi hayat tarz yneliminin temel unsurunu oluturmaktadr. Giddensa gre hayat
tarznn kendisi, giderek artan bir ekilde tabakalamann ve toplumsal farkllamann
ekillendirici bir vehesi olmay srdrmektedir; bu sebeple onu sadece snf farkllklarnn
retim alanndaki sonucu olarak dnmemek gerekir (Atkinson, 2007, s. 359).

61
Dahrendorfun atmac Yaklam

Snf teorisini gelitirirken hem Marxtan hem de Weberden esinlenen dnrlerden biri de
Dahrendorftur. Dahrendorf, Marxn snf ve snf mcadelesi nosyonlarn kavramsal
olarak zayf olduklar dncesiyle eletirmi ve Marxtaki kapitalizmin geliim modeline kar
kmtr. Ona gre Kapitalizm, Marxn iddia ettii gibi, devrim yoluyla dnm
geirmemitir. Bu noktada Dahrendorf (1959) sanayi toplumu kavramsallatrmasna
dayanmaktadr. Dahrendorfa gre, 19. yzylda sanayi toplumunda kapitalizmin dnmn
aklayan baz temel deiimler vardr: Sermaye ayrmas, emein paralanmas, yeni orta
snfn ortaya kmas, toplumsal hareketlilik hzndaki art, vatandalk hakknn kazanm
ve snf mcadelesinin kurumsallamas. Bu durumu Marxn birbirine rakip iki makro grubu
da, Weberin stat gruplar da aklayamamaktadr. Dahrendorf, zel mlkiyete sahiplik ile
tanmlanan snf yerine, zel mlkiyet ile otorite arasndaki ban, snf ile otorite arasndaki
daha kapsaml ilikiyi aklamada n plana kmas gerektiini savunur. Bir baka deyile snf,
otorite ilikileriyle ilgili olarak tanmlanmaldr. Yani, mlkiyete sahip olmak ya da olmamak
deil, mlkiyeti elinde bulundurma ya da onun dnda braklma ikilii snf belirleyen etken
olmaldr.

Dahrendorf, Weberi takip ederek, otorite kavramn bakalarna emir verebilme hakk olarak
tanmlar. Tahakkm bu haklarn sahipliiyle, itaat ise bu haklardan mahrum olmayla
aklanr. Bir yandan da, Marxtan esinlenen Dahrendorf, snflarn birbiriyle atma ierisinde
olduunu ne srer. Belirli bir otorite yapsna sahip olan gruplarda (devlet ya da irket gibi),
otoriteye sahip olmak ve ondan mahrum olmak, birbirine kar olan karlarn olumasna sebep
olmaktadr (Giddens, 1973, s. 58). Dahrendorf, Class and Class Conflict in Industrial Society
isimli kitabnda eitsizliklerin ve atan karlarn ne zaman atma karaca sorununu ele
almtr. Onun iddias, otoriteleri birbirinden farkl gruplar arasnda sistematik olarak toplumsal
atmalar kaca ynndedir. Dahrendorfa gre, sanayi toplumunda profesyonel gruplar,
saygnlk gruplar, ideolojik, siyasal ve dini gruplar gibi birbiriyle atma iinde eitli kar
gruplar ortaya kmtr. leri endstriyellemi toplumlarda insanlar gittike daha karmak
hale gelen alar iinde ok daha eitli rollere sahip olmaktadrlar (nal, 2011, s. 64-65).

Dahrendorfun kavramsal emasnda, post-kapitalist toplum zorunlu olarak bir snf

toplumudur; fakat snf sistemi, kapitalizmde olduundan ok daha farkldr. Kapitalizmi post-
kapitalizmden ayran deiimlerden etki alan en geni olan, endstriyel ve politik atmann
ayrlmasdr. Dahrendorfa gre, post-kapitalist toplumda endstriyel atma, politik alana

62
dorudan etki yapmamaktadr (Giddens, 1973, 58). i partisi kavram artk politik anlamn
kaybetmi, ii sendikalar ile ii partileri arasndaki iliki bitmitir (Dahrendorf, 1959). Ayn
ekilde, bir irket yneticisinin otoritesinin dorudan politik bir etkisi artk yoktur.

Turnern Sentezci Stat-Snf almas

Bryan S. Turnern toplumsal tabakalama analizinde Weberyen stat kavram baat bir rol
oynamaktadr. Stat isimli kitabnda Turner, stat kavramnn tarihsel olarak nasl deitiini
inceler ve modernizmle birlikte statnn ne kp eitlendiinden bahseder. Turnera gre,
gnmz kapitalist toplumlarnda hizmet sektrnn artna paralel olarak ekonomik snfn
nemi azalm, stat siyaseti ve kltrel farkllklar daha ar basmaya balamtr (Turner,
1989). Buradan hareketle, toplumsal tabakalamann temel bileeni olduunu iddia etmitir:
hak (entitlement) olarak stat, yaam tarz olarak stat ve ekonomik snf. lk olarak, Turner,
staty bir ulus-devlet iindeki eitli haklara iaret eden hukuksal-siyasal bir nosyon olarak
kavramsallatrarak statnn siyasal yurttalk kavramnn merkezinde yer almas gerektiini
iddia eder. Stat, ona gre, sosyal mcadeleler ve atmalarn sonucunda elde edilir ve eitli
gruplarn ayrcalklarn tekelletirmesini salar (nal, 2011, 67). Bourdieunun
almalarndan esinlenerek statnn antropolojik ve kltrel boyutunu da tartmaya aan
Turner, statnn sadece siyasal bir kavram olmadna, onun ayn zamanda bir hayat tarz
olarak da dnlebileceine iaret etmitir. Hayat tarz, yeme, ime, giyinme, konuma, tatile
gitme formlar, beeniler gibi bireysel veya kollektif yaam pratiklerinin btnnden oluur.
Bu pratikler dorultusunda, stat gruplar birbirinden ayrlmaktadr. Stat kavramnn zerine
toplumsal tabakalama teorisini ina ederek neo-Weberyen bir duru sergileyen Turner, bir
taraftan da Weberin snf kavramsallatrmasnn zayf olduuna dikkat ekmitir. Bu
konuda Marksist perspektife daha yakn olduunu syleyebileceimiz Turnera gre, Weberin
snf dncesi emek-deer teorisine yer vermeden eitsizliklerin kayna olarak grd
piyasaya odaklanmaktadr. Sergenin (2010, s. 222) de ifade ettii gibi Turnera gre Weberin
piyasa zerine kurulmu snflar arasndaki ilikiler gayriahsidir, yaam anslarnn
farkllamasn salar ve zorunlu olarak elikili deildir. Turnera gre ise snf, ekonomik
kaynaklarn mlkiyeti, denetimi ve sahipliine iaret eder.

Neo-Weberyen snf emalarnda snf, bireylerin kapitalist piyasa ierisindeki pozisyonlarn

yaam anslarnn dalmndaki eitsizlikle ilikilendirmektedir. Weberyen dncede
piyasann durumunu belirleyen etken, bireylerin piyasayla ilgili niteliklere sahipliidir.
Dolaysyla Weberden esinlenen bir snf emas oluturmann bir yolu, benzer niteliklere sahip

63
olan bireyleri bir araya getirmektir (Breen, 2005). Fakat bireylerin piyasaya getirdii beceriler
ve bunun karlnda aldklar arasnda determinist bir iliki olduu dnlmemelidir. nemli
olan niteliklere sahip olmak deil, bu niteliklerin piyasaya uygulanabilirliidir. Yaplmas
gereken, piyasann durumuna odaklanarak snf tanm altnda bir araya gelebilecek yapsal
pozisyonlar belirlemektir. Srensona gre snflar yapsal pozisyonlar dizisidir. Bu
pozisyonlar belirleyen ey, piyasadaki, zellikle emek piyasasndaki ve irketlerdeki toplumsal
ilikilerdir. Snf pozisyonlar, bu pozisyonlarda ikame eden bireylerden bamsz olarak
mevcut olan bo konumlardr (Srenson, 1991, s. 72). Snf analizi yaparken karmza kan
soru nasl ve neyi temel alarak bu pozisyonlar birbirinden ayrt ettiimizdir.

Golthorpeun Mesleki Otorite ve Snf almalar

Neo-Weberyen snf analizinin gnmze ait balca rnei, Goldthorpe ve arkadalarnn

gelitirmi olduu EGP (Erikson, Goldthorpe, Portocarrero) snf emasdr. Bu ema
meslekleri piyasadaki ve iteki konumlarna gre birbirinden ayrarak snflandrmtr. Market
konumu, meslein meneine, gelir dzeyine, istihdam durumuna ve ekonomik gvenlik
dzeyine iaret ederken, i konumu, retim srecinde, meslein otorite ve kontrol a
ierisindeki yerini gsterir (Goldthorpe, 1980). Ayn piyasa ve i durumunu paylaan meslekler
snflar oluturmaktadr ve ayn snfn mensuplar benzer yaam anslarna
sahiptir.Goldthorpe ve arkadalar, daha sonra teorik yaklamlarn bir miktar deitirerek i
ilikileri kavramn almalarnn merkezine almlardr (Erikson ve Goldthorpe, 1992).
ilikileri kavramyla, emek piyasas ilikileri ve i szlemeleriyle ortaya kan sosyal ilikilere
iaret etmektedirler. Bu teorik ereve ierisinde meslekler iki temel fark gz nnde
bulundurularak birbirinden ayrlmtr: retim aralarna sahip olmak ya da olmamak ve
iverenle kurulan iliki biimi. retim aralarna sahip olup olmamak kriterine gre temel i
pozisyonu ayrm yaplmtr: iverenler, kendi iine sahip olanlar ve alanlar. verenle
kurulan iliki biimi ise, i szlemesiyle ve hizmet ilikisiyle kontrol edilen pozisyonlar
ayrmyla emaya yansmtr (Breen, 2005, 5). szlemesiyle allan ilerde, iin ierii,
alma koullar, alana yaplan deme ii ile iveren arasnda yaplan bir szlemeyle
belirlenir. i, emeinin karln ksa vadede ve ok belirli bir ekilde alr ve yapt i ok
yakndan denetime tabi tutulur. Hizmet ilikisi ise daha ok idari ve profesyonel pozisyonlarda
kurulur. szlemesindekinin aksine alan ok daha fazla zerklie sahiptir ve verdii
hizmet karlnda hem ksa hem de uzun vadede tazminat elde etmektedir.

64
Goldthorpea gre ileri birbirinden farkllatran balca etkenler nitelik zgll (asset
specifity) miktar ve denetleme zorluunun boyutudur. Nitelik zgll, meslein ne lde
zgn beceri, bilgi ve uzmanlk istediiyle ilgilidir. alan, baka bir irkette belki de hibir
deeri olmayabilecek bir takm becerilerini gelitirmek zorundadr. Ayn zamanda, eer alan
bu becerileri kazandysa, iveren onu ite tutmay garanti etmektedir. Denetleme zorluu da
iverenin, alann kendi karlar dorultusunda alp almadn lemedii durumda
ortaya kar. Bu iveren-ii (principal-agent) problemi olarak adlandrlr (Breen, 2005, s.
5). Belirli mesleklerde alanlar iin gerekliliklerini nasl yerine getirecekleri hususunda kayda
deer bir otonomiye ve saduyuya sahiptirler. Bu durumda alan (agent), irketin karlar
dorultusunda alp almadn bilirken, iveren (principal) bunu bilemez. Bu
enformasyonel asimetri, alann karlar iverenle elitiinde onu kendi karlar
dorultusunda i yapmaya tevik eder (Breen, 2005, s. 6).Hizmet ilikisiyle alanlar iverenin
karlar dorultusunda i yapmaya ikna edecek tevikler oluturularak, nitelik zgll (asset
specifity) ve denetleme problemlerinin stesinden gelmeye allr. Bu tevikler iki tarafn da
karlarn bir araya getirmelidir. Bu,alanlarn kurulua ait hedeflere olan ballyla
kariyerlerindeki baarlar arasnda bir ba kurarak mmkndr (Goldthorpe, 2000, s. 220).
Bunu salamada maa artlar, gvenlik teminatlar, emeklilik haklar, kariyer frsatlar gibi
hizmet akdindeki ileriye ynelik unsurlar nemli bir rol oynamaktadr (Erikson ve Goldthorpe,
1992).

szlemesi, nitelik zgll (asset specifity) ve denetleme problemlerinin olmad ilerde

yaplmaktadr. Bu durumda, i grevleri beceri gerektirse de, bunlar i piyasasnda ok kolay
bir ekilde bulunabilecek olan genel becerilerdir. Denetleme problemi de byk oranda yoktur
nk alann ne yapt rahatlkla gzlemlenebilir. Bu yzden, hizmet ilikisinde olduu gibi
bir takm tevikler oluturmaya ihtiya duyulmaz. Goldthorpea gre, i szlemesinin iki temel
ayrt edici zellii, belirli bir i miktar iin deme yaplmas ve taraflar arasnda uzun vadeli
iliki salayan herhangi bir giriimin yokluudur (Breen, 2005, s. 6).

Goldthorpe snf emasn gelitirirken ok byk oranda organizasyonel ekonomi

literatrnden yararlanmtr ve aslnda hizmet szlemesi ile tevik ikramiyesi (Akerlof,
1982) arasnda ciddi bir benzerlik sz konusudur. Hizmet akdi, taraflarn teebbs kapasitesini
garantiye almak ve szlemenin iki tarafn da yararna olan toplam deerini artrmak iin
kulland bir ara olarak grlmektedir (Goldthorpe, 2000, s. 210). Buna yaplabilecek bir
eletiri verimlilik (efficiency) argmanlarna ok fazla arlk vermesi ve iveren ile alan

65
arasndaki g dengesine dair sorular grmezden gelmesidir. rnein, belirli bir meslek veya
meslek grubunun hizmet ilikisinin baz unsurlarndan faydalanmasnn sebebi verimliliin
azami seviyeye karlmas olmayabilir; iilerin pazarlk gc de onlarn bu unsurlar ellerinde
tutmalarn salayabilir. Son 20 yl iinde i artlar ve koullarndaki deiikliklerin, iilerin
iveren karsndaki daha zayf pazarlk (bargaining) pozisyonuna ve bu mesleklerdeki beceri
gerekliliindeki ya da denetleme imkanndaki deiikliklere dayandrlabilir olduunu
sylemek makuldr (Breen, 1997). Bu argmanlar doruysa, bir meslein bir snfa tahsisini
verimlilik dncesiyle aklamann sorunlu olduu ve belirli bir snf yapsn aklamak iin
dier tarihsel faktrleri de dikkate almann gereklilii ortaya kar.

Goldthorpeun snf emas Weberyen yaam anslar kavramna odaklanr ve snf analizinin
kapsam konusunda Weberyen bir lmlla sahiptir. Breen (2005, s. 8), bunlarn yan sra,
emann neo-Weberyen olarak tanmlanmasnn gerekeleri olduunu ileri srer.
Goldthorpea referansla, emann amacnn emek piyasasndaki i ilikileri tarafndan
tanmlanan balantlar, bireylerin ve ailelerin pozisyonlara (yeniden) dald sreleri ve
yaam anslarnn sonularn aklamak olduunu belirtir (Goldthorpe ve Marshall, 1992, s.
382). Ayrca, Goldthorpeun emas gruplar toplumsal deiimin motoru olarak
tanmlanamamakta, snflarn birbiriyle smr ilikisi kurduunu ya da snf mensuplarnn
kendiliinden bir snf bilinci gelitirerek kollektif eyleme dahil olacaklarn iddia
etmemektedir (Goldthorpe ve Marshall, 1992, s. 383-384).

66
 Bu Blmde Ne rendik

levselcilik (Functionalism), Sosyal Bilimlerde, zellikle Sosyoloji ve Sosyokltrel

Antropoloji disiplinlerinde temelde biyolojik organizmacla dayal olarak tesis edilmi olan
toplumsal kurumlar ya da kurumlamay aklamaya alan bir paradigmadr. levselcilik
sosyal gereksinimleri yerine getiren sosyal kurumlarn bunu yerine getiri biimlerine; zellikle
istikrarl, kararl toplum yaps zerine odaklanr. levselcilik, nce Herbert Spencer ve Emile
Durkheim ile ekillenmi daha sonra ise Talcott Parsons ve Robert Merton tarafndan
gelitirilmitir. 20. yzyl boyunca Amerikan sosyolojisi iinde kurama ok nemli katklar
yaplmtr ve 1970'lerde yeni ve eletirel argmanlarla karlancaya kadar popler etkinliini
srdrmtr. Ssyolojie ada ilevselciliin kurucusu Parsons, her bir bireyin beklentilerinin
olduunu ve bu beklentilerin dier bireyler tarafndan etkilenmi ve davranlarca
biimlendirilmi beklentiler olduunu, bu beklentilerin ayn zamanda kabul edilmi normlar
ve yaam alanndaki toplumun deer yarglarn da bnyesinde barndrdn sylemektedir.
Dier bir nemi isim olan Robert Merton ise toplumun ilevsel birlii iin tm paralarn
ilevsel birlii olmas gerekmediini, dolaysyla ilevsellik her zaman uyumda mevcut
olmayabileceini dile getirmektedir. 1930 1940l yllarda gelitirilen ilevselci tabakalama
teorisi, Parsonstan sonra 1940larda K. Davis ve W. Moore tarafndan en gzde ifadesine
kavuturuldu. Kuram bu sebeple genellikle bu iki sosyologun ismi ile anlmaktadr. levselci
bak, tabakalamann toplumlarn gelimesine katks olduunu ne srer. Buna gre
tabakalama toplumun devam iin ilevsel bir zorunluluktur. Toplumdaki en nemli konumlar
en vasfl kiiler tarafndan elde edilir. Bunun sonucu tm toplumlarda insanlarn saygnlklar
ve ekonomik kazanlar ayn deildir. Toplumun ilemesi iin bireylerin farkl sosyal
konumlarnn olmas gerekir. Ekonomik ve sosyal dller, elde edilen konumlara gre
datlmaldr. Tabakalama ve eitsizlik toplumlarda kanlmaz ve gereklidir. levselcilie
ynelik eitli eletiriler gndeme getirilmitir. Bunlarn banda Melvin Tuminin ilevselliin
llmesi sorunuya ynelik eletirisi gelmektedir. Buna gre levsel nem ve mesleki itibar
sorunu sz konusudur ve ilerin nem srasn belirlemek zordur. Yine atmaclar eitsizliin
sadece yeteneklerden ve bireysel zelliklerden kaynaklanmadn dile getirerek bunu byle
varsayan ilevselciliin toplumdaki (frsat) eitsizlikleri gizleyip merulatrdn dile
getirirler. Halbuki bu eitsizlikle uyumu deil atmay artrrlar. Durkheimci temellerden
hareket eden ilevsilie ek olarak ada sosyolojide etkili olan bir dier yaklam da Weberyen
temellerden hareket eden yaklamlardr. kinci Dnya Sava sonrasnda Weberi yeniden
yorumlayan baz teorisyenler, onu Marxtan tamamen bamsz ya da ona kart olarak okuyan
67
teorik yaklam iddetle eletirmilerdir. Gnmz kapitalizmini ve yaratt toplumsal
tabakalamay anlama abalar, Weberyan kavramlarn nemini daha fazla artrmtr.
1970lerden itibaren Weberin snf ve stat kavramlarnn tanm ve kullanmna ok sayda
katk yaplmtr. Ancak Weberin emlatrmya msait olmayan modelinden tr Weberyen
analizler hep bir sentezin paras olarak daha ok kavramsal bir katk ile ekillenmilerdir.
Burada Giddens, Dahrendorf, Turner ve Golthorpe gibi teorisyenlerin bu sentezleme ve stat
eksenli analizleri ne kmaktadr.

68
 Blm Sorular

1. Aadakilerinden hangisi ilevselciliin kurucu isimlerinden birisi deildir?

(a) Spencer
(b) Parsons
(c) Dahrendorf
(d) Merton
(e) Durkheim
2. Aadakilerinden hangisi Weberi Marx ile sentezleyerek nc yol tezlerini
gndeme getirmitir?
(a) Giddens
(b) Merton
(c) Dahrendorf
(d) Parsons
(e) Turner
3. Aadakilerinden hangisi Dahrendorfa gre, 19. yy sanayi toplumunda kapitalizmin
dnmn aklayan temel deiimlerden biri deildir?
(a) sermaye ayrmas,
(b) emein paralanmas,
(c) yeni orta snfn ortaya kmas,
(d) toplumsal hareketlilik hzndaki art
(e) snf mcadelesinin zayflamas
4. ktisadi temelli snf deerlendirmelerine alternatif olarak meslekin belirleyicilii
fikrinin ortaya kmasnn siyasal nedeni nedir?
5. EGP (Erikson, Goldthorpe, Portocarrero) snf emasnn temel teorik varsaymlar
nelerdir?
6. levselci mesleki itibar almalarna gre bir meslein itibarnn sosyal kkenleri
neye dayanmaktadr?

69
 4. BLM
ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA II: NEO-
MARXST SINIF YAKLAIMLARI

70
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Marxtan Sonra Snf Kuram

Marxn Ekonomik Determinist Yaklamna Yneltilen Eletiriler

Neo-Marksist Snf Kuramlar

o Edward P. Thompson: likiler Anda Snf

o Nicos Poulantzas: Yapsalc Bir Snf Analizi

o Harry Braverman: Emek ve Tekelci Sermaye

o Guglielmo Carchedi: retken ve retken Olmayan Emek

o Erik Olin Wright: Neo-Marksist Snf emas

71
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Marxtan sonra snf kuram ne tr eletiriler almtr?

Marxtan sonra snf kuram ne tr deiimler geirmitir?
Marxn ekonomik determinist yaklamna yneltilen eletiriler nelerdir?
Neo-Marksist snf kuramlar hangi olgusal etkenler etrafnda ortaya kmtr?
Edward P. Thompsonn ilikiler anda snf kuramnn ana hatlar nelerdir?
Nicos Poulantzasn yapsalc snf analizi hangi teorik temellere sahiptir?
Harry Braverman emek ve tekelci sermaye kuramnda nasl bir snf teorisi
gelitirmitir?
Guglielmo Carchedinin retken ve retken olmayan emek kuram snf
tartmalarnda nerede durur?
Erik Olin Wrightn Neo-Marksist snf emasnn kapsam neleri iermektedir?
Wrightn snf emas nerelerde kullanlmaktadr?

72
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Marxtan Sonra Snf Marxn klasik kuramnn Ders notlar, ders anlatm,
Kuram ondan sonar nasl deiimler sunumlar ve ileri okumalar
geirdiini renmek
Marxa Ynelik Eletiriler Marxn ekonomik Ders notlar, ders anlatm,
determinist yaklamna sunumlar ve ileri okumalar
yneltilen eletirileri
anlamak

Neo-Marksist Snf Neo-Marksist snf Ders notlar, ders anlatm,

Kuramlar kuramlarnn ana hatlarn sunumlar ve ileri okumalar
renmek ve farkl
kuramlarn ierii hakknda
bilgi sahibi olmak

Erik Olin Wright: Neo- Gnmzde en yaygn Ders notlar, ders anlatm,
Marksist Snf emas bilinen ve kullanlan sunumlar ve ileri okumalar
Marksist snf emas olan
Erik Olin Wrightn
modelini tanmak

73
 Anahtar Kavramlar

Marx, Neo-Marksizm, Ekonomik Determinizm, Edward P. Thompson, Nicos

Poulantzas, Yapsalclk, Harry Braverman, Emek, Tekelci Sermaye, Guglielmo
Carchedi, retken Olmayan Emek, Erik Olin Wright, Snf emas

74
 ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA II:
NEO-MARXST SINIF YAKLAIMLARI

Marksist snf teorisine gre sosyal snflar belirleyen temel etken, retim ilikileri ierisindeki
ortak konumlar, toplumdaki bireylerin sahip olduklar ortak kar ve amalardr. retim
ilikileri, iblm gibi belirleyiciler vastasyla rgtlenen snflar, bu teoriye gre bir dikey
katmanlama modeli erevesinde oluturulur. Marxn ikili snf yaps ve atma kuram
endstride gerekleen gelimeler neticesinde zamanla sorgulanmaya balanmtr. Dolaysyla
20. yzyl boyunca Marxtan sonra gelen teorisyenler onun kuramn eletirmi ve
zenginletirmeye almtr. Geleneksel marksizmdeki burjuvazi proletarya kartlna ek
olarak, iki temel snf arasndaki konumlarn tespiti, neomarksistlerin tartmalarnn odan
oluturmaktadr.

Klasik Marksist Snf Kuramna Eletiriler

Weber, literatre kazandrd stat kavramyla beraber, bireylerin ilerinde yer aldklar
retim dngsnn yan sra, yaadklar ortamdaki davranlar, hayat tarz ve tketim
alkanlklarn da toplumsal adan igal edilen konuma etkisini tartmann merkezine tar.
Marxn ekonomik determinist yaklamna yneltilen eletiriler arasnda, zellikle atma
kuramlar dikkati eker; zira atma kuramclar Marxn atma anlayn Simmelci ve
Weberci bir bakla ele alp ilevselci adan yeniden kurarlar. rnein; yukarda ele alnd
zere Dahrendorf, ekonomi temelli gruplamann yaratt atma yerine, otorite ilikileri
zerine younlar ve otoriteyi elinde bulunduran gruplarn oluturduu tabakalardan bahseder
ve atan gruplarn varlna dikkat eker. Dahrendorfa gre retim aralarnn mlkiyetinin
kimde olduundan ok, meru kontrol mekanizmasnda yer alanlarn kim olduklar mhimdir.
Bu yaklama bal olarak, snf konusunda, orta snf ierisindeki nitelikli gruplar arasndaki
otorite ilikileri nem kazanmaktadr.

Dahrendorfun snf analizindeki otorite ilikilendirme biimleri, daha sonra ele alacamz Erik
Olin Wright gibi ada isimlerin snfsal konumlar ile otorite arasndaki ilikiyi kurgulama
biimleri asndan etki brakc olmutur. Sz konusu otorite ilikileri, temel olarak post
endstriyel toplumlarda mhendis, avukat vb. mesleklere sahip vasfl personelin (staff)
eitlenmesi, otorite kullanmnn karmaklamas anlamna gelmektedir.

75
Dier bir Marksizm eletirmeni Raimond Aronun bu erevedeki yorumu ise, Marxn
yaklamndaki kapitalist toplumun snrllna yneliktir. Mesleklerin, ilerin eitlenmesi ve
orta katmanlar arasnda hiyerarinin ortaya kmas, orta snflarn st snftan (kapitalistler) da,
alt snflardan da (ii snf) ayrt noktalarn sz konusu olmas Aronun Marksist snf
teorisine ynelttii temel eletirilerdir.

Dahrendorf ve Aron gibi, endstriyel toplumdan post-endstriyel topluma geii analiz etme
urandaki marksist Andre Gorz, sanayi toplumunun yerini hizmet toplumunun ald iddiasn
ilk gndeme getiren isimlerden biridir. Geleneksel alma koullarnn, i ve mesleklerin
nemlerini kaybettiini belirten Gorz, belirsiz sre eitli mesleklerde alma haline dikkat
eker ve snf kavramnn yok olmasa da, yeni koullar ierisinde nemini yitirdiini iddia eder.
Bu yaklamyla marksizmin yorumcularndan ok, Jan Pakulski gibi yeni dnem snf
analistlerine benzedii sylenebilir.

Bu eletiriler eliinde Marksist literatrde snf konusundaki tartmalar 1970li yllarda

younlamtr. Edward P. Thompson, Erik Olin Wright, Nicos Poulantzas, Harry Braverman,
Guglielmo Carchedi gibi isimler tartmalarn yrtcleri olarak ilk aamada dikkat ekerler.
Braverman kapitalizmin evrelerinin karlatrmasn yapp tekelci kapitalizmin snf yapsna
etkisini almalarnn merkezine alrken, Poulantzas kendisi gibi yapsalc marksist olan
isimlerle birlikte kapitalist devletin snfla ilikisini tartr, Carchedinin almalar odanda
ise snflarn dnm, proleterlemenin ne olduu ve neye yol at yer almaktadr.
Yukardaki isimler arasnda farkl bir yerde duran Wrightn zel nemi ise, marksizmin
yntemini tartarak snf analizine yaklama abasdr. 1970lerde sosyal bilim tartmalarnda
yaygnlk gsteren Weberyen yaklamlar ve tabakalama kuramlarnn karsnda duran
Marksist yntemi, epistemolojik adan eletirerek dntren Wright, Marksizmin
kavramlarn Weberci bir tutumla, makro yerine mikro lekte ele almay denemitir. Aada
bu grler detayl bir biimde ele alnmaktadr.

Edward P. Thompson: likiler Anda Snf

ngene (2002, s. 11-12) gre, marksist kuramclar zne-yap tartmalarna bal olarak iki
ayr grupta toplanabilirler: znelerin etkin rol olduunu dnenler Lenin, Gramsci, Lukacs,
Korsch, Thompson gibi isimlerdir. Althusser, Poulantzas, Balibar gibi yapsalclar ise
toplumsal yapnn tarihsel sreci ekillendirdiini iddia etmektedirler. Snf teorisi zerinde de

76
etki gsteren Marksizm ierisindeki bu zne-yap tartmalar tarihselcilik ile yapsalclk
arasndaki ilikiyi belirlemektedir. st lekteki tartmada tarihsel srecin ekillenmesinde rol
oynayan asl etmenin znelerin kendisi mi (tarihselci okul) yoksa toplumsal yap olan
mekanizma (yapsalc okul) m olduu konu edilirken; snf teorisi zelindeki zne-yap
tartmas, kapitalist toplum yapsnn yaratt snflardan bahseden yapsalclar ve
karlarnda insanlar aras ilikilerin dourduu snflardan bahseden znenin etkinliini
kuramsallatran isimleri ortaya karr.

ngiltere Komnist Partisi entelektellerinden biri olan Thompson da, snf bir yap olarak ele
almak yerine, ilikiler yuma olarak gren, znenin etkisini n plana karan isimler
arasndadr. 1963 tarihli The Making of the English Working Class (ngiliz Ii Snfnn
Oluumu) kitabnda, snfn oluumunu anlatrken, insanlarn kltrel geleneklerine,
deneyimlerine yer verir. Thompsona gre snf, retim ilikileri tarafndan belirlenmekle
beraber (marksist anlay), insanlarn paylatklar ortak deneyimlerle (zneci vurgu) varlk
kazanr. Buna bal olarak snf bilincinin kazanm iin de, insanlarn ortak deer, tutum,
dnce sistemine sahip olmalar, kltrel gelenekleri arasnda bir ortak paydann yaratlmas
gerekmektedir. Hatta kendisi snf bilinci kavramnn yerine, snf deneyimi kavramndan
bahsetmektedir. znenin yapya nceliinin olduu bu anlayta, bireylerin deneyimleri snf
yapsn bizatihi yaratmaktadr.

Nicos Poulantzas: Yapsalc Bir Snf Analizi

Yapsalc marksistler arasnda snf meselesine en fazla eilmi isimlerden Poulantzas, arlkl
olarak kapitalizmin evreleri ve kapitalist ulus devlet zerine dnm, yazmtr. Ralph
Milibandn kapitalist toplumda devlet zerine kaleme ald makalesine Poulantzas ile
Laclaunun verdii karlklar, 1970lerdeki kapitalist devlet tartmalarnda nemli yere
sahiptir. Dnem ierisinde New Left Review dergisinde yer alan sz konusu makaleler,
Kapitalist Devlet Sorunu bal altnda Trkeye de evrilmitir (Miliband, Poulantzas, &
Laclau, 1990). Milibandn iddias, hakim snfn meruiyetini salamak iin devletle ibirlii
halinde olduudur; Poulantzas ise devletin greli zerkliini gndeme getirir, devlet ile devletin
hegemonyasndan zerk konuma sahip kapitalist snf arasndaki ilikiyi tartr. Ona gre
devlet, karmak sosyal ilikiler barndrmaktadr, bu sosyal ilikiler snflarn oluumunda
ekonominin dnda rol oynayan faktrlerdir.

77
Poulantzas, zne-yap tartmalarnn dier tarafnda duran, tarihselci okula mensup talyan
marksist Gramsciden ald kltrel hegemonya kavram araclyla, devletin basksn
yorumlar. Zaman ierisinde kapitalist devlet zerine almalarnn odana snf kavramn alr
ve zellikle 1975 tarihli Classes in Contemporary Capitalism (Gnmz Kapitalizminde
Snflar) balkl almasnda, yeni kk burjuvaziyi tanmlamaya alr (Poulantzas, 1975).
Ona gre yeni cretli snflar, yeni kk burjuvazi ile geleneksel kk burjuvazi olarak
ayrmaktadrlar. Geleneksel kk burjuvazi, kk reticiler, mlk sahipleri, zanaatkar ve
tccarlardan olumaktadr; yeni kk burjuvazi ise retken olmayan cretli emek sahiplerinin
oluturduu snftr.

Poulantzasa gre yeni kk burjuvazi, hakim snflarn hegemonyasn glendirirken,

proletaryann rgtlenme becerisini de zayflatmaktadr. i snf tanmlamas konusunda da
olduka daraltc bir yaklam vardr (ada olan Braverman gibi isimlerden ayrld
noktalardan biridir bu); ona gre sadece retken emei oluturan snf ii snfdr (Poulantzas,
1975, p. 20). Bunun tam aksi yndeki dncenin sahibi olan Mandel, Friedman ise, cretlilerin
tmnn ii snfn oluturduu yaklamna sahiptirler. Bugnk orta snf tartmalarnn
nispeten yaknnda olan gr ise Braverman, Wright, Szymanskiye aittir. Onlar, beyaz
yakallarn ii snfna belli oranda dahil olabildiklerine dikkat ekerler.

retim sisteminin uluslar arlamasnn snf yaps zerine etkilerini inceleyen Poulantzas
(1975, s. 111), tekelci kapitalizmi, ticari ve sanayi kapitalizminden ayrarak snf yaps zerine
etkilerini karlatrr. Sosyal snflarn, snf mcadelesiyle dorudan ilgisine dikkat eker ve
farkl mcadele biiminden bahseder; kapitalistler ile proletarya arasndaki snf mcadelesi,
rgtl yaplar arasndaki mcadele, snflar arasndaki kar atmalar.

Poulantzas iki temel snf arasndaki konuma maal/cretlileri yerletirmektedir. Ona gre, bu
iki snf arasndaki kk burjuvazi proleterlese dahi ii snfna dahil olamaz (retken emek
sahibi olmadklarndan tr) ve bununla birlikte ii snfna dmanlk besler (1975:94). Alex
Callinicosun bahsettii yeni orta snf ile Poulantzasn yeni kk burjuvazi snf
arasndaki benzerlikler dikkat ekicidir. Yapsal olarak belirlenen snflar iindeki konumlarn
farkllklar da, kendisinden sonraki (Wright gibi) kuramclarn almalarnda
kavramsallaacaktr.

78
Harry Braverman: Emek ve Tekelci Sermaye

1974 tarihli Labor and Monopoly Capital (Emek ve Tekelci Sermaye) isimli almasyla bilinen
Harry Braverman, sz konusu almada ncelikle endstriyel kapitalizmin bymesini konu
edinir. Aron, Gorz gibi teorisyenlerin ifade ettikleri gibi, sanayi toplumunun yerini hizmet
toplumunun ald sre ierisinde, Bravermanin analizi bu yeni hizmet toplumunda
younluu artan bro ilerinin sanayilemesi durumudur. Tekrara dayal, elle yaplan bro
ileri, yar nitelikli elemanlar tarafndan mekanik bir alma biiminde srdrlmeleriyle,
endstriyel ilerden farksz hale gelmektedirler. Ancak; anti-marksistlerin proleterleme
tezini eletiren Bravermene gre, bro iinin mekaniklemesi, beyaz yakal snflarn
proleterletii anlamna gelmemektedir. Btn cretlilerin ii snf olduu grne
katlmayan kuramc, proleter olmayan ve git gide genileyen bir orta snfn varlndan
bahseder (Braverman, 1974).

Braverman, emek srecini sermaye birikim sreci olarak yorumlamaktadr (Braverman,

1974:261). Kapitalizm analiziyle beraber, sermayenin toplumsal hayatn tamamnda gsterdii
etkinlie dikkat eker. Yeni toplumsal hayatn nemli zelliklerinden biri, emein btn
trlerinin metalamas, her yeni emek trnn yeni bir meta haline gelmesidir. Gndelik hayata
nfuz eden kapitalist emek sreci, hizmet sektr ierisinde varln glendirmektedir.

Tekelci kapitalizmde neredeyse btn vatandalarn sermayenin alanlar olduuna dikkat

eken Braverman, ii snfnn biimsel tanmna uysa da, kk burjuvazi olarak
nitelendirdii bu orta snflar, ii snfndan ayrr. Sermaye tarafndan istihdam edilen,
ekonomik anlamda bamllk ierisinde olan, retim aralarndan yoksun, sermaye iin emein
yeniden retimine katk salayan kk burjuvazi, ii snfna yakn durmakla birlikte; orta
snf ierisinde yer alma olasl da tamaktadr.

Saylan zellikler haricinde, alma koulu ve/veya otorite ilikileri konusundaki durumuna
bal olarak bu snflarn orta snf olup olmadna karar vermek mmkndr. Teknik uzmanlk
sahibi olanlar (profesyoneller) veya hiyerari basamann stnde yer alanlar
(menajerler/yneticiler), orta snflara dahil olabilmektedirler. Bravermane gre, bu durumda
proleterleme tezi geerliliini yitirmektedir.

79
Guglielmo Carchedi: retken ve retken Olmayan Emek

retken ve retken olmayan emek ayrmna, Poulantzastan baka, Carchedinin almalarnda

da rastlanmaktadr. Carchedinin ayrc taraf, retim znelerinin toplumsal adan ilevlerini
sorgulamasdr. Ona gre, retim zneleri (production agents), mlkiyet ilikileri, smr ve
retim srecindeki ilevler bakmndan deerlendirilmelidir. levden kast, iblm
eidine bal olarak eitlenir; ilki emek srecindeki iblmnn sz konusu olduu teknik
ilevlerdir, ikincisi ise kapitalist retim srecindeki iblmn ifade etmesi gerei toplumsal
ilevlerdir (Carchediden akt: Akba, 2013:126-127). Snf belirleyen etmen de bireylerin
retim sreci ierisindeki bu ilevsel konumlardr.

Carchedi, tpk Braverman ve Poulantzas gibi kapitalizmin aamalar ile tekelci kapitalizmin
snflar zerindeki etkisini konu edinir. Ona gre yeni orta snf, varln tekelci kapitalizme
ve anonim irketlere borludur. Kapitalizmin evresini; emein sermayeye eklen dahil
olduu ilk evre, emein sermayeye dahil olduu ikinci evre ve tekelci kapitalizm olan nc
evreyi, proletarya ile burjuvazi snflar arasndan karlatran Carchediye gre, tekelci
kapitalizm evresiyle birlikte sermaye uluslar st ilev kazanmtr (kresel sermaye).

Bir baka karlatrmay eski ve yeni orta snflar arasnda yapar; eski orta snf retim
aralarna sahipken, yeni orta snf retim aralarna hukuki veya ekonomik adan sahip
deildir. Yeni orta snf, sermayenin kresel ilevini yerine getirmektedir ve daha evvel
belirtildii zere, hem sermaye hem emee kazandrd ilev nedeniyle konumu elikilidir.

Proleterleme kavramna da eilen Carchediye gre, proleterleme ekonomik bir sre

olmakla birlikte, emek gcnn vasfszlamas, vasfszlaan emek sahiplerinin proleter snfa
dahil olmalar anlamn tamamaktadr. Beyaz yakallarn iilemesi sz konusu deildir;
nk bir grubun snf olmas sadece ekonomik koullara deil, ayn zamanda politik ve kltrel
koullara da baldr.

Bilgi birikimi, eitim vb. konular yine dnem tartmalarnda gndeme getirilmektedir.
Carchedi eitim dzeyi artn proleterleme, emek gcnn deersizlemesi ile
ilikilendirirken; Wrightn eitimi tabakalama kuramlarnn perspektifinden deerlendirmesi
dikkat ekicidir. Yaanlan yer, insanlarn ilerinde bulunduklar koullar, sahip olunan gelir
gibi faktrlerin yan sra; Wrightn almalarnda, Weberci yaam ans kavramndan
hareketle, beceri ve eitimin, bireylerin motivasyonunu etkiledii ve buna bal olarak
ekonomik koullarn iyiletirici ans ortaya kard dnlmektedir.

80
Yukarda belirtildii gibi Weber ile Marx arasnda kpr oluturma gayretindeki bir baka isim
olan Giddens (1973) yaam anslar kavramn ele alr. Yaam anslar ekonomik olan ile
toplumsal olan arasndaki ba kurmak asndan nemli bir kavramdr; zira ahslarn
ekonomik ve kltrel mallarn paylamna katlm anslarna dair bir ihtimalden
bahsetmektedir (Giddens 1999:166).

Erik Olin Wright: Neo-Marksist Snf emas

1970ler boyunca marksist snf teorisindeki tartmalarn arlkl olarak tekelci kapitalizmde
snflar, bro ileri ile sanayi ileri arasndaki iliki, orta snflarn deien konumlar, retken
emein deeri (deersizlemesi/vasfszlamas), proleterleme, eitimin ortaya kard yeni
snflar (yeni snf, yeni orta snf veya yeni kk burjuvazi biiminde farkl tanmlar alan
uzmanlam gruplar) ekseninde varlklarn srdrd grlmekte. Daha evvel de
belirtildii gibi, Erik Olin Wrightn dier isimlerden ayrld nemli yan, bu tartmalar
metodolojik adan ele almas ve marksizm ile snf teorisi arasnda kkten bir ilikiyi yeniden
yaratmaya abalamas. 1980lerin analitik marksizm tartmalarnda ismi ska geen
isimlerden olmasnn temelinde de bu yntem aray yatmakta.

Wrightn almalarna srayla baklacak olursa; 1978 tarihli Class, Crisis and the State (Snf,
Kriz ve Devlet) balkl almasnda marksist teori ile snf yapsn harmanlama urandaki
Wright, ilk etapta orta snfn ayn anda marksizmin iki temel snfnn zelliklerini de tadn
saptyor ve Carchedinin de etkisiyle elikili snfsal konumlar teorisini gndeme getiriyor.
Bu teoriye gre, snf mevkileri snf ilikileri ierisinde elikili konumlarda yer alabilmekte.
Orta snflar genel olarak elikili mevkileri oluturuyorlar; snflar aras katmanlarda yer alan
zgn gruplar ikincil smr veya oklu smrler olarak tarifleniyorlar; dolayml mevkiler
olarak tabir edilen grupta yer alanlar meslekleriyle snfsal ilikileri tanmlananlar; oklu
mevkileri profesyoneller ve menajerler oluturuyor (yneticiler, kapitalist iletme sahipleri
kk lekli- kendi hesabna alanlar); son olarak geici mevkiler de elikili snf
mevkilerinin alt balklarndan birini oluturuyor. Bu ekilde Wrightn mikro dzey snf
yapsn zmleyecek bir yntem kurguladn sylemek mmkn.

Daha genel hatlaryla ifade etmek gerekirse, geleneksel ii snf, burjuvazi ve kk burjuvazi
arasnda katmanlar oluturulmutur; ii snf ile burjuvazi arasnda yneticiler, iletmeciler;
burjuvazi ile kk burjuvazi arasnda kk iverenler; kk burjuvazi ile ii snf arasnda
ise yar-zerk alanlar yer almaktadr. Marksist bir perspektifle, snf smr ilikileri
81
vastasyla ele alma gayretindeki Wright, daha sonraki almalarndan 1985 tarihli Classes
(Snflar) kitabnda, elikili mevkiler kuramnn smr ilikilerinden ziyade, egemenlik
ilikisi balamnda bir analiz olduunu dnerek retken aktif deerler zerinde
younlamaya balar. Snflar, smrnn maddi temelinin bu deerlerin dalmnda olduu
tezini iddia eder; aktif deerler ise, emek gc, retim aralar, rgtlenme ve becerilerdir.

Debate on Classes (Snf zerine Tartmalar) kitabnda, snf yaps zerine yeniden
dnd bir makalesinde, elikili konumlar teorisi ile egemenlik ilikilerini harmanlayacak
nitelikte yapt snf analizinde oluturduu kavramlar be grupta sralar. Birincisi, en bata
ifade ettii orta snflar ierisindeki elikili mevkilerdir. (Daha evvel yukarda drt farkl balk
altnda sralanan elikili snf mevkileri teorisinin burada yeniden deerlendirilmi olduu
dikkat ekicidir, zira ikinci ve nc yeni-balk, yukardakileri artrmakla birlikte, farkl
bir yorumlamann rndr.) kincisi, ikincil smrlerdir; bu ifadeyle kastedilen emek gc
veya sermaye varlklarnn/mlklerinin smrs olabilmektedir. Snfsal aidiyet bakmndan
smr ilikilerinin her iki tarafndakilerin oluturduu gruplar da, snflar aras katmanlarda
yer almaktadr. nc kavramlatrma, dolayl mevkiler ve geici yrngeler eklinde
tariflenmektedir; mikro-lekli Weberci yaklama yaknl olan bu kavram ile snf yaplar
zerinde mesleki belirlenimin hakim durumu sz konusu edilmektedir. (Wright, 1998b, ss. 347-
348)

Son iki grupta ise daha tanmlanm grup ve/veya katmanlar yer almaktadr. Drdnc
kavramsallatrma, profesyoneller (professional) ve uzmanlarn (expert) oluturduu grubu
iaret eder; buna gre uzmanlar kendi ilerinde ynetimde yer alanlar, kapitalist iletme
sahipleri ve kendi hesabna alanlar eklinde ayrmaktadrlar (1998b, s. 348). Bu basamakta
snf yapsnn hem otorite asndan, hem mlkiyet asndan ele alnmas nemli
gzkmektedir. Son basamakta ise yine detayl bir kavramdan ziyade, basit bir grup eklinde
kamu alanlar (state employees) karmza kar.

Yine ayn kitapta (Debate on Classes), Wrightn Classes zerine bir rportaj yer almaktadr.
Rportajda, Wright yazm olduu Classestaki asl amacnn kavramsal problemi zmek ve
bunun iin orta snflar konusunda yeni kavramlar retmek olduunu sylemektedir.
Wrighta gre (1998a:49), snfsal biim, snf mcadelesi kavramlarnn snrlarn belirleyen
ve toplumsal deiimin snrlarn ina eden snf yapsnn kendisidir. Snf yaplar pek ok
olas tarihsel izlei oluturabilmektedir. Snf analizlerinin grevlerinden biri de, bu olas
tarihsel srelerin gerekleme aamalarnn incelenmesidir. Yine snf analizleri, olas snfsal
biimlerin (possible class formations) varlndan bahsetmeye de imkan tanmaktadr. Farkl
82
snfsal konumlardan insanlarn benzer grler paylamas halinde, ortak bir ideolojiyle
hareket ederek bir snfsal beraberlii (class coalition) oluturmalar mmkndr (1998a:59).

1997 tarihli Class Counts metninde ele alnan konularn snrlar genilemi gibi
gzkmektedir. Giri blmnde kitap boyunca snfsal hareketlilikten snf ilikilerinin aile
ierisinde ele alnmasna, ev iindeki almadan snf bilincine, ilenecek konularn
eitliliinden bahseden Wright; hakikaten Amerikan snf yaps ve Amerikann snf
yapsnda meydana gelen deiiklikleri irdeledii eserinde, ayn zamanda toplumsal cinsiyet ve
aile konularna, farkl snflara mensup kadn ve erkekler arasndaki ayrmlara kadar pek ok
meseleyi snfsal analizin nemi asndan tartr. Ona gre snf analizlerinin amac, snf ile
btn sosyal olgular arasndaki ilikilerin saptanabilmesidir. Neo-marksist olduunu
vurgulayan Wright, marksizmin snf dier sosyal fenomenlerle ilikilendirmek sz konusu
olduunda en detayl ve sistemli anlay ierdiini syler. Snf mcadelesini tarihin motoru,
insanlk tarihini ise snf savamlar tarihi olarak gren marksizmin snf ile dorudan ba ve
snfa atfettii merkezi konum, Wrightn bu dncesinde etkilidir.

Snf ve Smr

Bask ile smr kavramlarn irdeleyen Wright, basknn dierlerini kontrol etme gc,
smrnnse bask kurulanlardan salanan maddi yarar olduunu aklamakla birlikte; her
smr ilikisinde basknn olmas gerektiini, ancak her basknlkta smr ilikisinin
olmayaca dncesini ifade eder.

Ona gre smr, sadece analitik bir tanmlama deil, ayn zamanda belirli iliki ve pratiklerin
ahlaki adan ykmlln de ieren teorik bir terim olarak nemlidir (1997:9-10). Smr
teriminin kullanlmas iin eitli koullar ortaya srlmektedir, snf analizleri zerine yazlm
blmn ilgili ksmnda. lk olarak, refah konusundaki kartlk tayan iliki dikkat ekicidir;
smrenin maddi refah, smrlenin yoksunluuna baldr (1997:10). Bunun haricinde,
Wright dlanma ilkesinden sz eder. Smrlenin mlkiyet konusundaki dlanma hali,
nemli retim aralarnn kontrol noktasnda da bir dlanmay iermektedir ve mlkiyet
haklar ilkesi ile, retim arac sahipleri, yani smrenlerin haklar korunmaktadr. Son olarak
retim kaynaklarnn kontrol ile art-rn arasndaki ilikiye dikkat eken Wright, smrlen
ile smren arasndaki maddi karlarn kartlndan ziyade, retim kaynaklarnn sosyal
adan dzenlenmesi noktasnda insanlar arasndaki kken kartln vurgular. Kart maddi
karlarn retimi noktasnda ise, smr kavramndan smrc olmayan ekonomik baskya
gei yapar (1997:10). Smrc ilikide smren, smrlenin abasna ihtiya duyarken;
83
basknn sz konusu olduu durumda, baskc bask altndaki kiinin ortadan kalkmasn dahi
isteyebilmektedir (1997:11).

Wright, snfn kavramsal olarak hem byk sosyal sistem dahilinde dnlebilecek bir makro
dzeyi, hem de bireysellikler zelinde tanmlanabilecek mikro dzeyi olduunu zellikle
vurgulamaktadr (1996:703). Her iki durumda da temel olarak snf kavramnn ekonomiyle
ilikilendirilmesi gze arpsa da, mlkiyetin sonular, topluma yansmalar noktasnda gr
farkllklar sz konusudur. Sentezlenmesi gereken durumu u ekilde yorumlamaktadr:
Makro-eitlilii incelikleriyle aratrmak ve mikro-analizde snf etkin bir biimde
kullanmak (1997:15).

Wright snf hem yapsal olarak ele alr, toplumsal deiimin snrlarn izecek yapnn snf
olduunu vurgular; hem de snf kavramnn ilikisel bir kavram olduunu belirtir. Snflar
tanmlayan sosyal ilikilerde yer alan kartlklar ise smr ilikileri dzeyinde var olurlar.
Snf analizinin yaplmas iin retim ilikilerinin yeterli olmad kansndaki Wrighn
analizinin merkezindeki smr kavram, Roemerin sosyalist smr kuramndan da
beslenmektedir.

John Roemerin 1982 tarihli A General Theory of Explotation and Class (Genel Smr ve Snf
Teorisi) baln tayan kitab smr/istismar kavramnn merkeze alnarak oluturulduu
snf teorisi iin bir baka rnek tekil etmektedir. Wright, Roemerden esinlenerek yazd
makalesinde smr kavram, emek transferi yaklam ve oyun teorisi yaklam biiminde
konuyu irdeler. Roemere gre, marksist emek-deer teorisi, smr teorisi asndan
ilevsizdir; retim aralarndaki zel mlkiyet ortadan kalkt takdirde dahi daha fazla beceri
sahibi olan yksek cret alacak ve eitsizlik srecektir - sosyalist smr ile kastedilen de
budur (Thompson, 1990:263). Kapitalizmdeki retim aralar mlkiyeti asndan var olan
eitsizlik, brokratik sosyalizmde (baz metinlerde devletilik eklinde gemektedir, tam
evirisi brokratik sosyalizmdir, Sovyet Rusyasna dem vurulmaktadr) rgtlenme eitsizlii
olduu gibi, sosyalizmde de beceri/yeteneklerin eitsizliidir. Sz konusu teoriye gre,
harcanan emek ile retilen deer arasnda determinist bir iliki, sosyalizmde de mmkn
olmayacaktr. (Sosyalizmde beceri, para anlamn tamaya balayacaktr.) Wright, Roemerin
1982 tarihli metnine Classes isimli almasnda ve sonrasnda 1989 tarihli The Debate on
Classes (Snf zerine Tartmalar) derlemesinde yer alan makalelerinde de atfta bulunmutur.

Oyun teorisi yaklamndan kastedilen ise, tarihsel materyalizmin makro saptamalarnn

karsna yntemsel bireyciliin konulmas, kiisel/koulsal zgnlklere yer verilmesi, snfn

84
ilikisel olarak var olmasna olanak tannmas eklinde aklanabilir. Roemerin yaklamna
gre, toplumsal yapnn zneyi belirlemesi yerine, znenin etkinlii neticesinde sosyal snfn
ekillenmesi sz konusu olabilmektedir. Analitik marksizm tartmalarnda gncel deere sahip
olan matematiksel oyun teorisi meselesinde, rasyonel aktr modeli esas alnr. Kiisel
tercihlerle sosyal sreler arasndaki ilikiyi anlamak ve makro lekteki almalarn mikro
kaynaklarn saptamak (Wright 1994a:190), bu yaklamn ncelikli amalarn ifade etmenin
yan sra, yaklamn ortaya k sebeplerini de belli oranda gstermektedir.

Wrightn Snf Analizinde Yntem

Yntemsel bireycilik, kiisel zgnlklere yer vermekle birlikte, neo-marksist ve neo-weberyen

analizlerin de kullanabilecei bir ortak yntem olarak dikkat eker. Wright, iki temel yaklam
arasndaki nanslara dikkat ekerken de, yntemsel deil kavramsal/terimsel ayrmlarn
bulunduunu vurgulamaktadr. likisel snf analizleri marksist bir gelenekten beslenirken
(iliki dzeyi, arlkla yukarda bahsi geen bask-smr ilikileridir), tabakalama kuramlar
weberyen perspektifin miras niteliindedir. liki temelli analizde, snf ilikileri mevkiler
(location) ile kavramsallatrlrken, tabakalama merkezli analizin ana kavram
katmanlar/dzeylerdir (strata/level). Her iki durumda da, devreye giren bireysellikler
noktasnda, beceri, bilgi, uzmanlk gibi faktrlerin etkinliinden bahsetmek mmkndr.
Wright, bu gibi tali konularn belirleyiciliini vurgusunu Bourdieunn sembolik sermayesi ile
ilikilendirmektedir (1997:19). 2005 senesinde snf konusundaki farkl yaklamlar konusunda
grler ieren Approaches to Class Analysis (Snf Analizine Yaklamlar) bal tayan
derlemenin sonu blmnde Wright, daha evvel Giddensn Marx ile Weber arasnda kurmaya
alt kpry, Marx, Weber ve Bourdieu zerinden yorumlar gibidir: nsan, pekala, snfsal
hareketlilii alrken Weberci, yaam biimlerinin snfsal belirleyicilerini alrken
Bourdieuc ve kapitalizm eletirisi yaparken de Marks olabilir (2014:248).

Yntem ve yaklam noktasnda genilettii grlen bak asn, alt konunun

eksenlerinde ele ald tali konular noktasnda da gzleyebildiimizden bahsetmitik.
80lerdeki almalarnn aksine, 90lar sonundan 2000li yllara uzanan almalarnda, Wright
orta snf meselesi zerinden zmeye allan snf yapsna deinirken, cretsiz emek gc,
alanlarn sahip olduu mlkler, snf mevkilerindeki geici ller (ayrca bir kiinin ayn
anda birden fazla konumu igalinin olasl) gibi alt balklar erevesinde, snfla ilikilenmesi
muhtemel konular hakknda da yorumlarda bulunmaya alr. Orta snflar meselesinde
zellikle dikkat ektii nokta, temel iki snftan ayrlklarn sz konusu olduu ksmlardr. Orta

85
snflar, ii snf gibi emek gcn satmaktadr; ancak ilerinde retim konusunda otorite
sahibi olanlar (managers) bulunduu gibi, beceri ve/veya giriimcilik sahibi (professionals)
gruplardan bahsetmitik. Class Counts eserinde, Wright manager konumuna dair rnekler
verirken upper manager, st dzey ynetici vasfndaki CEOlara dikkat eker ve bu grupta
yer alan insanlarn kapitalistlere ok daha yakn bir dzeyde olmalarna vurgu yapar (1997:16-
17).

Giriim konusunda beceri sahibi olanlarn stratejik konumlar, i piyasasnn dzenlenmesi

asndan ayrca nemlidir. Genel snflandrma ise, mlkiyet ve otorite ekseninde kurgulanp,
vasf/beceri/uzmanlk konusunda tekrar bir ayrmaya gidilerek zmlenmektedir. Mlk
sahipleri kapitalistler ve kk burjuvalardr; kk burjuvalar kendi hesabna alrken,
kapitalistler otorite konumu tayan iverenlerdir. Mlk sahibi olmayan snflarda ise, uzmanlar,
yneticiler, alanlar yer alr. alanlar, uzmanlar olarak vasfl iiler veya ii snf tanmna
nispeten uyan vasfsz iiler olabilirler (1997:21-22). ocuklar, emekliler, ev alanlar gibi
gruplarn ise, mesleki adan tanmlanamaylar gerei, snflandrmaya dahil edilmemelerine
dikkat eker Wright. Aileye bal bu gibi konumlar, ara (mediated) konumlar olarak tarifler ve
direkt snf konumlarna mensup insanlarn da ara konumlarca tariflenebileceini ifade eder
(1997:23).

Ekonomik olarak ezilen ancak srekli smr altnda olmayan snf alt kavram, yine Wrightn
zerinde durduu zel konulardan biridir. st, st-orta, orta, alt-orta, alt snflarn yan sra bu
snfalt katmanna/konumuna analizlerinde yer verir. Snf yapsn, mlkiyet gibi alldk
kavramlarn dnda, cinsiyet, rk benzeri durumlarla da ilikilendirir. Marxn smr,
Weberin yaam anslar kavramlaryla kurgulad snfn, Dahrendorfun sanayi toplumunun
tarihsel koullaryla ele aldn aktard blmn akabinde; kltrel sermayeyle belirlenen
hayat tarz meselesi ve snf habituslar tarifiyle Bourdieu tarafndan gndeme getiriliini konu
eder (1997:97).

Wright, geleneksel marksistlerin snf bilinci oluumu konusunda ideolojik perspektiften

yaptklar yorumlardaki determinist yaklam eletirerek; marksizm ile istatiktik arasnda bir
iliki yaratmaya almtr. Snf bilincinin anketlerle llemeyecek yapsn kabul etse de,
anket benzeri yntemlerden elde edilen veriler vastasyla snf bilinci gibi kavramlar ampirik
biimde kullanlr aratrma nesneleri haline getirebilecei iddiasn tar (1998a:64-65). Snf
yapsna getirdii alternatif modelde de, ideolojik snfa ek olarak snf yapsnn ampirik
haritalarnn olmas gerektiinin altn izer (1998a:62).

86
Analitik Marksizm ve/veya Sosyal Bilim olarak Marksizm

Yukarda sz edilen mesele, bizi 1980li yllarda younlaan analitik marksizm tartmalarna
gtrmektedir. Wrightn bir makalesinde belirttii gibi, 1960lar ve 1970lerin banda,
beklenmedik biimde gelimi kapitalizmin demokratik ynetim biimleriyle harmanland
lkelerdeki akademilere marksist dnce girmitir; hibir zaman hakim dnce olmasa da,
tarih, sosyoloji, ekonomi ve siyaset bilimi gibi sosyal alanlar zerinde etkisini hissettirmitir
(1994a:179). Akademik marksizm denilebilecek dnsel dzlemin, sistematize edilerek
analitik marksizm haline gelmesi ise 70lerin sonunu bulmutur. Felsefeci Gerald Cohen ile
siyaset bilimci Jon Elster, nc isimler arasnda gsterilmektedir.

Analitik marksizmin kayna olan metnin Gerald Cohen tarafndan kaleme alnan 1978 tarihli
Marxs Theory of History: A Defence (Marxn Tarihsel Materyalizminin Savunmas) olduu
sylenebilir. Analitik marksizm terimi ise ilk defa 1986 ylnda kullanlmtr (1994a:180).
Jon Elster, Gerald Cohen, John Roemer, Adam Przeworski, Hillel Steiner, Philippe van Parijs
gibi isimlerden oluan September group (eyll aynda toplanmalar nedeniyle, eyll grubu
ismini almlardr), analitik marksizm tartmalarna yn vermitir. Buradaki esas ama,
modern sosyal bilim metodlar ile marksizm arasnda yntemsel bir balantnn
kurgulanabilmesidir. Bilim ile siyasetin, sosyoloji ile marksizmin bir arada dnlmesiyle,
yntemsel ileyi baarya ulaabilecektir. Kapitalist toplumdaki bask ve smrnn
kalkmasyla zgrlemenin salanaca (Wright 2014:234) dncesini tayan ve
zgrleme kavramn, kendi analizi zelinde vurgulayan Wright, marksizmi zgrletirici
bir teori olarak bilimselletirmenin gereini vurgular, bu da ancak bilimsel gereklik ile
akademik marksizmin harmanlanmas ile mmkndr (1994b:199).

What is Analytical Marxism? (Analitik Marksizm Nedir?) balkl yazsnda, Wright genel
hatlaryla sre ve kiiler hakknda bilgi verdikten sonra, analitik marksizmde analitik olann
ve marksist olann ne olduunu srasyla cevaplamaya alr. Analitik marksizmde, allan
srecin ak ve anlalr olmas, sistematik modelin kendisi nemlidir; formel olmaktan uzak
nedensellikler yerine, daha formel matematiksel modellerin kurgulanmas gereklidir
(1994a:181). Mikro dzeyde elde edilen bilgilerin genellenmesiyle, birbirinden farkl makro
tarihsel ierikle snf ilikilerinin anlalabilmesi iin, Wrighta gre bu analitik sre elzemdir
(1994a:185).

Analitik marksizmi yorumladn dnd eitli rnekler veren Wright, Brennern

feodalizmden kapitalizme geii veya Przeworskinin sosyal demokrat parti politikalarn

87
irdeledii almalarnda yeterli bir bilimsel bakn bulunduunu; ancak bu teorik gelimelerin
ampirik verilerle de desteklenmesi gerektiini zellikle vurgular.

Wright, gelir eitsizlii aratrmalarnda bireyin kendi iine sahip olup olmamas, bakasnn
iini denetleme durumu (zerklik otorite faktr) benzeri deikenleri hesaba katarak,
marksist smr ilikilerini tabakalama kuramclarnn nicel anket yntemleriyle ele almaya
almtr. Orta snfn ii snfndan niteliksel farklarn ortaya koymak iin kulland
istatistiki metodlar, onun analitik marksizmi almalar asndan yorumlama biimidir.
Kapitalist toplumda smrnn farkl formlarnn bulunmas, smr ile yetenek ilikisi
balamnda ise Roemerin oyun teorisini kullanyla yntemsel bireycilii de analitik
marksizmle ilikilendirmektedir. Wrighta gre oyun teorisinde ele alnan aktrlerin rasyonel
seim yapma durumlarn marksizm ierisinde yorumlamak, analitik marksizm iin gereken
ampirik verinin de salanmas anlamna gelmektedir (1994a:189).

Snf yaps, smr, snf mcadelesi, retim tarz, ekonomik yap, devlet, ideoloji gibi ok
temel kavramlar etrafnda ekillenen tartmalar, Wrightn snfa ykledii merkezi nemi
hakl karr gzkmektedir. Ona gre, gnmz toplumsal elikilerini aklayabilecek olan
ve toplumsal olann, neredeyse tm sosyal olgularn merkezinde duran konu snftr;
marksizmin de ancak snf analizinin sosyal bilimi olarak meseleye katk salayaca sonucuna
varmaktadr (1994b:210).

Yakn dnem almalarndan, derleme olarak sunulan Snf Analizine Yaklamlardan

bahsetmitik. Wright yine sonu blmnde, alt balk olarak da kulland u soruyu sorar:
Cevap Snf ise Soru Nedir? Sorularn artmasnn olas olduunu ifade etmekle beraber;
maddi eitsizliklerin dalm, znel olarak ortaya kan eitli gruplar, yaam frsatlar,
antagonistik elikiler, tarihsel sreteki muhtemel farkllklar, kapitalist toplumun bask ve
smrsne kar zgrleme olana (2014:234) eklinde sralad soru ve/veya sorunlarn
kaynanda snf kavramnn konumlandnn altn izmektedir.

Neo-Marksist Tabakalama almalar

ada sosyolojide tabakalama almalarnda Weber-Durkheim izgisinden ayrlan en

nemli teorisyen Eric Olin Wright olmutur. Wright, Marxn snf analizini takip edip smr
kavramn merkeze alarak ampirik almalar gerekletirmitir. levselcilerin nerdii gibi
basit mesleki stat dzeylerinden ziyade toplumdaki retim sistemi ile balantl drt snf

88
modeli (kapitalistler, kk burjuvalar, yneticiler ve isiler) gelitirmitir. Bu modele gre
kapitalistler retim aralarnn sahipleridir, dierlerinin igcn satn almakta ve kontrol
etmektedir. Yneticiler, kapitalistler iin dierlerinin igcn yalnzca kontrol etmekte ve
onlarn igcn kapitalistlere satmaktadr. siler, kapitalistlere satmak iin yalnzca igcne
sahiptir. Kk burjuvalar kk retim aralarna sahiptirler, ancak ok az iileri vardr veya
hi isi altrmamaktadr. Wright (1985, s. 25) sosyal yapy bu drtl snfsal yapnn daha
zel yansmalar olan on iki snfsal konum ekseninde sahiplik/varlk, uzmanlk ve otorite
boyutlar ekseninde incelemektedir. Bu modeli operasyonel hale getirmek iin her bir grubun
mlkiyet, otorite ve uzmanlklarna dair bir lye ihtiya bulunmaktadr. Dolaysyla ona gre
meslek ve istihdama dair sorular yeterli deildir. Eitimsel baar, ite yaplan grevler, karar
verme, ynetimsel iler gibi etkenler de sorulmas gereken sorular arasnda yer almaldr
(Wright, 1997). Ancak ideolojik tercihlerin yan sra bu verilerin toplanmas her seferinde
zaman ve kaynak gerektirdii iin Wrightn emas EGP ile karlatrldnda operasyonel
hale gelmesi zor bir modeldir. Zamanla bu sorunu zmek iin Wright modelini genel nfus
aratrmalarndan elde edilen verilerle yaplabilir hale dntrmtr ancak yine de
uygulamada yaygnlk kazanamamtr.

Wrightn sosyal tabakalama modeli snf yapsnn Weberyen eilimli neo-Marksist bir
kavramsallamas olarak tanmlanabilir. Wright, Amerika, Kanada, Norve ve sve zerine
yapt almasnda ileri dzeyde endstrilemi bu lkelerde otorite ve stat temelli bir
toplumsal dikey hareketlilie rastlanabildiini ancak mlk sahipliine dayal bir dikey
haraketliliin pek mmkn olmadn belirtmektedir (Wright 1997, s. 186190).

89
 Bu Blmde Ne rendik

Marksist snf teorisine gre sosyal snflar belirleyen temel etken, retim ilikileri ierisindeki
ortak konumlar, toplumdaki bireylerin sahip olduklar ortak kar ve amalardr. retim
ilikileri, iblm gibi belirleyiciler vastasyla rgtlenen snflar, bu teoriye gre bir dikey
katmanlama modeli erevesinde oluturulur. Marxn ikili snf yaps ve atma kuram
endstride gerekleen gelimeler neticesinde zamanla sorgulanmaya balanmtr. Marxtan
sonra gelen teorisyenler 20. yzyl boyunca onun kuramn eletirmi ve zenginletirmeye
almtr. atma kuramclar Marxn atma anlayn Simmelci ve Weberci bir bakla
ele alp ilevselci adan yeniden kurarlar. rnein Dahrendorf, ekonomi temelli gruplamann
yaratt atma yerine, otorite ilikileri zerine younlar ve otoriteyi elinde bulunduran
gruplarn oluturduu tabakalardan bahseder ve atan gruplarn varlna dikkat eker. Bu
eletiri Erik Olin Wright gibi ada Marksist isimlerin snfsal konumlar ile otorite arasndaki
ilikiyi yeniden kurgulamas zerinde etkili olmutur. Raimond Aron, Marxn yaklamndaki
kapitalist toplumun snrlln vurgulamaktadr. Andre Gorz ise Marxn teorisini gelitirdii
sanayi toplumunun yerini artk hizmet toplumunun aldn belirterek teorinin gncellenmesi
ihtiyacn dile getirmektedir. Bu erevede geleneksel Marksizmdeki burjuvazi proletarya
kartlna ek olarak, iki temel snf arasndaki konumlarn tespiti, Neo-Marksistlerin
tartmalarnn odan oluturmaktadr. Marksist literatrde snf konusundaki tartmalar
1970li yllarda younlamtr. Edward P. Thompson snfn mlkiyet farkllklarndan ziyade
bir ilikiler anda ortaya ktn ve mutlak olmadn, greceli olduunu ifade eder. Harry
Braverman tekelci kapitalizmin snf yapsn incelerken sanayi toplumundan hizmet toplumuna
geiin temelde bir fark oluturmadna vurgu yapmaktadr. Ona gre younluu artan bro
ileri sanayilemektedir. Tekrara dayal, elle yaplan bro ileri, yar nitelikli elemanlar
tarafndan mekanik bir alma biiminde srdrlmeleriyle, endstriyel ilerden farksz hale
gelmektedirler. Nicos Poulantzas kapitalist devletin snfla ilikisini yapsalc bir bakla ele
alarak ortaya kan yeni cretli snflar ve yeni kk burjuvazinin hakim snflarn
hegemonyasn glendirirken, proletaryann rgtlenme becerisini de zayflattn
vurgulamaktadr. ada sosyolojide tabakalama almalarnda Weber-Durkheim
izgisinden ayrlan en nemli teorisyen Eric Olin Wright olmutur. Wrightn dier isimlerden
ayrld nemli yan, snf tartmalarn metodolojik adan ele almas ve Marksizm ile snf
teorisi arasnda kkten bir ilikiyi yeniden yaratmaya abalamasdr. Makro-eitlilii
incelikleriyle aratrmak ve mikro-analizde snf etkin bir biimde kullanmak eklinde bir
sentezleme yapan Wright Amerikan sosyolojisinde sk kullanlan ilevselci SES emalarna
90
benzer bir snf emas karmaya almtr. Bu emann merkezine smr ilikilerini
yerletiren Wrighta gre smr, sadece analitik bir tanmlama deil, ayn zamanda belirli
iliki ve pratiklerin ahlaki adan ykmlln de ieren teorik bir terim olarak nemlidir.
Zira smrenin maddi refah, smrlenin yoksunluuna baldr. Bu erevede smrlenin
mlkiyet konusundaki dlanma hali, nemli retim aralarnn kontrol noktasnda da bir
dlanmay iermektedir ve mlkiyet haklar ilkesi ile, retim arac sahipleri, yani smrenlerin
haklar korunmaktadr. Wright toplumdaki retim sistemi ile balantl drt snfl bir
tabakalama modeli gelitirmitir. Bu tabakalama modelinde kapitalistler retim aralarnn
sahipleridir, dierlerinin igcn satn almakta ve kontrol etmektedir; yneticiler kapitalistler
iin dierlerinin igcn yalnzca kontrol etmekte ve onlarn igcn kapitalistlere
satmaktadr; siler kapitalistlere satmak iin yalnzca igcne sahiptir ve kk burjuvalar
ise kk retim aralarna sahiptirler, ancak ok az iileri vardr veya hi isi
altrmamaktadr. Az gelimi lkelerde Wrightn bu snf emasna yeni orta snf ve
marjinal snf eklenerek eitli almalar yaplmtr.

91
 Blm Sorular

1. atma kuramclarndan Dahrendorfun Marxn snf yaklamna ynelttii temel

eletiri nedir
(a) Sanayi toplumu bitmitir; dolaysyla snflarn konumu deimitir.
(b) Marxn teorisi 19. Yzyla mahsustur, 20. yzylda uygulanamaz
(c) retim aralarnn mlkiyetinin kimde olduundan ok, meru kontrol mekanizmasnda yer
alanlarn kim olduklar mhimdir.
(d) Snf kavram miadn doldurmu bir kavramdr
(e) Siyasal sistemi de snf analizlerine dahil etmek gerekir.
2. Aadakilerinden hangisi 1970li yllarda younlaan Marksist literatrde snf
konusundaki tartmalar yrten isimlerden biri deildir?
(a) Edward P. Thompson
(b) Ralph Dahrendorf
(c) Erik Olin Wright
(d) Nicos Poulantzas
(e) Guglielmo Carchedi
3. Edward P. Thompsonn snf yaklamnn temel tezi nedir?
(a) Kapitalizm son aamasna girmitir, snf atmas artacaktr
(b) Tekelci kapitalizm snfsal kutuplamay artrmaktadr
(c) Yeni cretli snflar, yeni kk burjuvazi ile geleneksel kk burjuvazi olarak
ayrmaktadrlar
(d) Snf bir yap deil bir ilikiler yumadr
(e) Emek srecini sermaye birikim sreci olarak yorumlamak gerekir
4. Poulantzasn da aralarnda bulunduu yapsalc Marksistler snf meselesini nasl ele
almaktadrlar?
5. Carchediye gre proleterleme kavram emein dnm bakmndan neye tekabl
etmektedir?
6. Wrightn Debate on Classes (Snf zerine Tartmalar) isimli kitabnda snf analizini
oluturan be kavram grubu nedir? Dier Neo-Marksist teorisyenlerin kavramlaryla
karlatrmal bir biimde tartnz?

92
 5. BLM
ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA III:
BOURDIEUNUN SINIF YAKLAIMLARI

93
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Bourdieunun Hayat ve Dncesi

Alan Teorisi

Habitus

Sermayeler ve Sembolik Sermaye

Ayrmlar, Snrlar ve Snflar

o Toplumsal Snflarn Konumu ve Snfsal Ayrmlar

o Snf Mevkileri ve Snf Fraksiyonlar

Eitim ve Toplumsal Eitsizliin Srekli Yeniden retilmesi

94
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Bourdieunun dncelerinin kaynaklar nelerdir; geliimi nasldr?

Bourdieunun alan teorisi nedir?
Bourdieu habitus kavram ile neyi aklamaktadr?
Bourdieuda sermaye kuram nasld?
Sembolik sermaye nedir? Neden sembolik denilmektedir?
Bourdieuya gre snflar oluturan ayrmlar ve snrlar nasl
olumaktadr.
Bourdieuya gre snf mevkileri ve snf fraksiyonlar nedir?
Eitimin toplumsal eitsizliin srekli yeniden retilmesindeki rol
nedir?

95
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Gnmzn nemli bir Ders notlar, ders anlatm,
Hayat ve Dncesi
sosyologu olan sunumlar ve ileri okumalar
Bourdieunun
dncelerinin kaynaklar ve
geliimi hakknda bilgi
edinmek
Alan Teorisi Bourdieunun tabakalama Ders notlar, ders anlatm,
analizinin temeli olan alan sunumlar ve ileri okumalar
teorisini renmek

Habitus Bourdieunun tabakalama Ders notlar, ders anlatm,

analizinin temeli olan sunumlar ve ileri okumalar
habitur kavramn renmek

Sermayeler ve Sembolik Bourdieunun sermaye Ders notlar, ders anlatm,

Sermaye kuramn anlamak sunumlar ve ileri okumalar

Ayrmlar, Snrlar ve Snflar oluturan ayrmlar Ders notlar, ders anlatm,

Snflar ve snrlar hakknda bak sunumlar ve ileri okumalar
as kazanmak

Eitim ve Toplumsal Toplumsal eitsizliin Ders notlar, ders anlatm,

Eitsizliin Srekli srekli yeniden reten eitim sunumlar ve ileri okumalar
Yeniden retilmesi ile ilgili eletirel bir bak
edinmek

96
 Anahtar Kavramlar

Bourdieu, alan, habitus, sermaye, sembolik sermaye, sosyal sermaye, ayrm, snf
mevkileri, snf fraksiyonlar, eitim, toplumsal eitsizliin yeniden retimi

97
 ADA SOSYOLOJDE SINIF VE TABAKALAMA III:
BOURDIEUNUN SINIF YAKLAIMLARI

Gnmz sosyal bilim dnyasnn en dikkat ekici sosyologlarndan biri olan Pierre Bourdieu,
1930da Fransann gneyindeki Denguinde dodu. Felsefe okumak iin 1950li yllarn
banda Parise geldi. Ancak mezun olduktan ksa bir sre sonra sosyal bilimlere dnd.
Askerlik hizmetinden dolay gittii Cezayirde smrgeci kapitalizmi anlad ve eletirdi.
1960l yllarn banda Cezayirden ayrld ve Avrupa Sosyoloji Merkezinin direktrln
yapaca Parise dnd. Bu yllarda yapt almalarla kltrel sermaye olarak adlandrd
olguyu ortaya kard. 1970li yllarda kaleme ald Ayrm ve Pratiin Mant adl temel
eserlerinin yaymlanmas 1981de ona dnya apnda nl Fransz Kolejinde Sosyoloji
Krssn kazandrd. 1980de yirmi yldr srdrlen Dil ve Sembolik G (1990), Homo
Academicus (1984/1988), Devlet Soyluluu (1989/1997) ve Sanatn Kurallar (1992/1997) gibi
byk beeni toplayan meakkatli aratrmalar meyvelerini vermeye balad. Bourdieu, 30dan
fazla kitap ve 400e yakn makale yazmtr ve 2002de Fransada lmtr.

Sosyolojide ortaya koyduu zgn kavramlar ve almalarndaki yntemsel farkllklaryla

yakn dnemin en dikkat ekici sosyologlarndan Pierre Bourdieu, ayn zamanda klasik sosyal
teorinin byk ismi Durkheim, Marx ve Weberin temel dnce ve metodolojilerini
harmanlad iddiasyla da bilinmekte ve sayg uyandrmaktadr. Marksizmden ald sermaye,
retim, yeniden retim kavramlar ile Durkheimn sosyolojisinde karmza kan sembolik
temsilleri birlikte yeniden kurgulayarak sermaye biimlerini kavramsallatran Bourdieu;
toplumsal snflar, toplumsal eitsizlik, tutum ve deerler benzeri, sosyolojisinde merkezi rol
oynayan konular hakknda ise Weberyen bir yaklamda bulunmutur.

Bir pratikler bilimi (prakseoloji) kurma gayretinde olan kuramc, dnya ile eyleyiciler, zihinsel
yap ile toplumsal yaplar arasnda iliki oluturmay amalamtr. Ona gre toplumsal dnya,
toplumsallama ile iselletirildii gibi toplumda var olan yaplarn hayata gemesi ile ina
edilmektedir. zne-yap sorununu diyalektik biimde ele almaya alan Bourdieu, mikro ile
makro, nesnel ile znel arasndaki kartl sosyal bilimlerin pratik alandaki tezahrn
zmlemek zere kulland dnmsellik yntemiyle zmeye alr. Swartzn (2013, s.
21) yorumuyla, Bourdieu sosyolojisinde eylemlerin oluumunda kltr, yap ve iktidar ayn
oranda etki sahibidir.

98
Alan Teorisi

ncelikle felsefe eitimi alm olan Bourdieunn felsefeden sosyolojiye ilerleyen izgisini
1972 tarihli Esquisse dune thorie de la pratique (Pratiin Teorisinin Ana Hatlar) isimli
almasyla izlemek mmkndr. Cezayir Bamszlk Sava sresince Cezayir zerine
yapt almalardan yola karak kuramn ina ettii bu eserinde, etnoloji alannn ampirik
verilerine dayanarak teoriyi var ediiyle, sosyoloji anlayndaki teori ile aratrma kartlna
getirdii eletiriyi ortaya koyar. Pratiin teorisi tabirinin iaret ettii, eyleyicinin pratik
deneyimlerinin kavramsallatrlmas abas olmakla beraber, pratik Bourdieu sosyolojisinin
merkezi kavramlarndan biridir. Pratiin yan sra, 1960lardan itibaren gelitirmekte olduu
kltrel sermaye, habitus kavramlar birbirinden farkl alanlarda yapm olduu
almalarnda sklkla karmza kar; bunlara nazaran daha geni kapsaml olan alan
kavram ise, 1970lerin sonundan 1980li yllara uzanan bir zaman aralnn rn olarak,
genellikle dil, sanat, edebiyat, kltr alanlarnda belirleyici konuma sahiptir.

Kltrel alann oluumu zerine, Randal Johnson tarafndan Bourdieunn sanat ve edebiyat
alanna ilikin yazd makalelerden derlemi olduu The Field of Cultural Production
(Kltrel retim alan) ismini tayan almada, Bourdieunn arlkl olarak Fransz
edebiyatna eildii ve zellikle Flaubertten rnekler verdii grlmektedir. Buradaki
yazlarnda ayn zamanda alan kavram ile kastettiinin ne olduunu aklamaya alan
Bourdieuye gre alan, siyaset ve ekonomiden bamsz ileviyle ayr bir sosyal evren
yaratmaktadr (1993, s. 162-163). Kitabn konusu gerei sz edilen edebi alandr. Burada
Flaubertin Duygusal Eitim romanna deindii blmlerde, yazarn varlnn ayn zamanda
edebi alann zerkliini salayna dikkat ekilmektedir. Ancak Bourdieu, olas etkilerin alan
olarak alann, farkl konumlara eriimi salayacak ortalama ans faktrnn olaslklarnn
alan olarak kendisini sunduu bahsiyle toplumsal tabakalama teorilerini artracak bir
yorum yapmakta; alan snfsal bir yorumlamaya tabi tutmaktadr: Konuma eriim iin ans
gerekir, nk bir grup mevki iin bir grup rekabet halinde insan vardr (Bourdieu, 1993, s.
64) cmlesini snf yaklam konusunu ele alrken deinilecek olan yaratt Marx-Weber
sentezinin bir rnei olarak grmek mmkndr. Marksist yaklamn temsilcilerinin snf
konusunda n plana kardklar snf mevkileri kavramsallatrmas, Bourdieunn
almalarnda meslek veya i sahipliine bal durumu ifade eden snf fraksiyonlar olarak
karmza kmaktadr (Jenkins, 1992, s. 96). Snf fraksiyonlar ii-iveren ilikileri

99
dnldnde mlkiyet sahipliine bal olduu gibi, farkl meslekler arasndaki gelir
durumuna bal bir snflandrmay da ierir. Orta snflarn ekonomik ve kltrel sermayeleri
arasndaki elikili durumlar ise sahip olduklar sosyal konumu, Bourdieunn deyiiyle
toplumsal uzamlarn (social space) karmaklatrmakta olduundan; burada Weberci bak
as devreye girer, stat ile snfn kesitii noktada tabakalama modelleri nemsenir (Jenkins,
1992, s. 96). Bourdieunn dncesinin Marksist yorumuna gre, alan bir snf mcadelesi
alandr; ayn zamanda bu mcadelenin zneleri ans faktr sayesinde konum/stat edinme
halleriyle Weberci bir yaklamn rn olarak da grlebilmektelerdir.

Bourdieunn sosyolojisindeki alan kavramnn oyun ile benzerlii de pek ok metinde

karmza kmaktadr. Alan kavramn oyunun karladn kabul edecek olursak, eyleyiciler
(agent), yani toplum oyunculardr, oyuncularn stratejileri ise, oyundaki yatknlklar btn,
yani habituslardr. Oyunun stratejiyi barndrmas gerektii gibi, alan, habitusu talep eder
(Bourdieu, 2006, s. 159). Dnmsellik kavram yine burada kendini gstermektedir; zira yap
ile eyleyici arasndaki ilikiyi Bourdieu sosyolojisindeki kavramlar asndan ele aldmz
takdirde, aratrmacnn inceledii olgunun bir paras olduunu grrz. Toplumsal
mcadelenin srd, oyunun devam ettii bu alan iin, Wacquant ile grmelerinde Bourdieu
kavramsallatrmasna dair u aklamay yapar: Bir alan, hi kimsenin icat etmedii, hayal
edilebilecek btn oyunlardan daha akkan ve karmak bir oyundur (Bourdieu ve Wacquant
2012, s. 89).

Alann tarifi iin kullanlm olan habitus kavramn ise, insann sosyal alandaki
yatknlklarnn bir btn olarak tanmlamak mmkndr. Habeo fiilinden gelen ve edinilmi
olan anlamn tayan (Bourdieu, 2006, s. 158) habitus, Swartzn tanmlayyla dsal
yaplarn iselletirildii ilk sosyalleme deneyimlerinin rndr (2013, s. 147). Birey veya
gruplarn retici kapasitelerini ortaya koyan yatknlklar sistemi olan habitus kavram,
alkanlk anlamndaki habitude kelimesinden zellikle kanlarak retilmitir. Habitus,
bireyin ahsi alkanlklarndan te, znel olann kolektiflemesi, dnmsel olarak znenin
toplumsallamas durumlarn da iermektedir (Bourdieu ve Wacquant, 2012, s. 116).

Ayrmlar, Snrlar ve Snflar

Toplumsal farkllklar snfsal beeniler arasndaki kartlklarn pekitirdii iddiasn

gndeme getiren nemli eseri La distinction: critique sociale du jugement (Ayrm: Beeni Yargsnn
Toplumsal Eletirisi; Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste) ierisinde
100
habitus, alan ve pratik kavramn aralarndaki ilikiyle tariflenmektedir. Alg, dnce ve
eylemlerden oluan emann belirleyicisi olan habitus, sosyal alan ierisindeki zevk, eilim ve
alglar retir (Bourdieu, 1996, s. 101). Eylemin gereklemesi, yani pratiklerin oluabilmesi
iin eilimler (habitus) veya potansiyeller (sermaye), alan ile entegrasyon salamak
durumundadr. Dier nemli kavram olan sermayeyi ise, Bourdieu ilk akla gelen anlamyla
ekonomik sermaye olan sermaye ile snrlandrmaz; buna kltrel, sosyal ve sembolik
(simgesel) sermayeyi de ekler. La distinction bata olmak zere ou eserinde, zellikle snf veya
snflandrma konusuna deiniliyorsa, ekonomik sermaye ile kltrel sermayeye arlkl olarak
yer verilmektedir.

ktidar iin mcadele veren gruplar aras atmann olduu alann yan sra, ekonomik sermaye
ile kltrel sermayenin toplam sermaye hacmi ierisindeki grece fazlalna bal iki sermaye
tipi arasndaki atma da bir iktidar alannda gereklemektedir. Sermayenin belirleyicileri
toplam sermaye hacmi, sermaye bileimi ve toplumsal yrngedir; anlalaca zere toplam
sermaye hacmi, btn sermayelerin toplamnn karldr. Marxtaki hakim snflar ve hakim
olmayan snflar eklinde grlen ikili snflandrmaya benzer biimde, Bourdieu de her iki
sermayeden yoksun ii snfnn karsna, toplam sermaye hacmi yksek saylacak meslek
gruplar olan serbest meslek alanlar, patronlar, niversite profesrleri, sanatlardan oluan
byk grubu, egemen snf oluturan fraksiyonlar koyar.

Sermaye bileimiyle kastedilen ekonomik sermaye ile kltrel sermayenin toplam sermaye
hacmi ierisindeki grece fazlaldr. Eyleyiciler birinci boyutta sahip olduklar toplam
sermaye hacmine gre dalrlar, ikinci boyutta ise sahip olduklar sermayenin trlerinin
oranna gre dalm gsterirler. Toplam hacim arasnda kltrel sermayenin ekonomik
sermayeye grece fazla olduu ancak toplam sermaye hacminin byk olduu snf fraksiyonu
rnei olarak niversite profesrleri, entelekteller; yine toplam sermaye hacminin fazlalyla
birlikte ekonomik sermayesi sahip olduu kltrel sermayeye nazaran fazla olan meslek
gruplarna patronlar, serbest meslek sahipleri, sanayiciler rnek oluturmaktadr. Sermayenin
toplam hacminin dk olduu gruplarda ise vasfsz iiler temel rnek olarak gsterilebilir,
bu grupta yer alanlar hem ekonomik sermayeden hem de kltrel sermayeden grece
yoksundurlar (Bourdieu, 2006, s. 20).

Toplumsal yrnge ise sermaye durumunun zaman ierisindeki dnm; grubun kolektif
geleceinin tasavvurudur. Kltrel sermaye konusuyla balantl biimde dikey hareketlilii
ileyen Bourdieu, snf atlamann yan sra, snf kaybnn olabilecei veya snfsal hareketliliin
durgun kalabileceine de dikkat eker. Kltrel sermayenin insan sermayesi kuramclarndan
101
fark, sermaye tr kullanmnda snf temelli eitlilie odaklanmasdr (Swartz, 2013, s. 114).
Kltrel sermaye iselletirilmi beeni, nesnelemi kitap, sanat eseri veya kurumsallam
eitim kurumu eklinde var olabilir; zellikle kurumlar sermaye kazanmnda son derece
etkilidir, toplumsal mevki sahibi olmak, hiyerarinin st basamaklarna trmanmak iin
potansiyel yaratr.

Fransadaki eitim sistemine zel olarak eildii almalarndan La bonlesse dEtat: grandes ecoles
et esprit de corps (Devlet Soyluluu: ktidar Alannda Sekin Okullar - The State Nobility: Elite
Schools in the Field of Power), Bourdieunn pek ok almas gibi alandan gelen verilere ve
yorumlanmalarna dayaldr. Burada dikkat eken sosyal kkenin nemi, kiilerin sahip
olduklar kltrel sermayeyi saptamak zere miras aldklar kltrel sermayeyi aratrmann
gerei ve bunun iin ikamet edilen yer/yerler ile baba mesleinin sorgulanmasdr. (Sonraki
almalarndan La distinction eserinde snf kkeni meselesi gndemde kalmaya devam
edecektir.) La bonlesse dEtatda temel dnce iktidar alannn, farkl iktidar sahipleri arasndaki
mcadele alan olmasdr. Eitim kurumlar da, g alan ierisindeki iktidar ilikilerinden
etkilenen unsurlarn banda gelmektedir; devlet zerinde egemenlik salamak isteyen siyasi
birimlerin (irketler, kar gruplar benzeri oluumlar) iktidar alanlarnn snrlarn korumalar,
bu kurumlarn korunmas veya deitirilmelerine yol aabilmektedir (Bourdieu, 1998, s. 388),
zira g alannda muktedir olma eilimi sistemin egemeni olan bu sekin kurumlarca yeniden
retilmektedir.

Ekonomik, kltrel ve sosyal sermayenin somut ve anlalr olmasnn aksine, drdnc tr

olarak karmza kan sembolik sermaye, soyut bir semboller alannn rn olarak daha
kavramsal bir dzeyde varln gstermektedir. Bourdieunn dnce sisteminde, her pratiin
sahip olduu bir deer vardr ve bu deeri nitelendiren, reten sembolik yapnn kendisidir.
Langage et pouvoir symbolique (Dil ve Sembolik G - Language and Symbolic Power) isimli
yaptnda linguistik ve dil sosyolojisi zerine eilen Bourdieu, sembolik (veya simgesel) sistemi
yaplandrc yaplar olarak ve yaplandrlm yaplar olarak sembolik sistemler eklinde ayrr.
Oluturmu olduu emada, sembolik enstrmanlar yaplandrc yap trleri olan sanat, din,
dil; yaplandrlm yaplar olarak ise iletiim, kltr, davran kavramlarn rnek gsterir ve
bu yaplandrlm yap kategorisinde yer alan faktrlerin yapsal analize elverililiine dikkat
eker (1994, s. 164-165). Durkheim sosyolojisindeki pozitivizmin karsnda konumlandrd
yapsalclarn yntemlerinden hareketle sembolik gcn etkinliini dil ve iletiim zerinden
kurgulad almasnda, snf ve tabakalama kuramlar asndan dikkat ekici noktalardan
biri; sembolik retimlerin bask aygtlar haline getirilmesi, dil vastasyla egemenliin
102
salanabilmesidir. Sembolik gcn kaynaklarn ve etkilerini aratran kuramc, kat
zerindeki snflarn gereklikten uzak olular, aslolann snflar deil de toplumsal uzamn
kendisi olduunu ve uzam ierisinde keskin snrlarn izilemeyeceini bu eserinde de, iktidar
semboller zerinden anlatrken aklar (1994, s. 231). Swartzn deyiiyle, Bourdieuye gre
iktidar ayr bir inceleme alan deildir, btn toplumsal hayatn merkezinde yatar (2013, s. 18-
19); benzer ekilde snflar da ayrca inceledii, zerine zel bir alma yapmaya kalkt bir
konu olmamtr, Bourdieu alt kltr, dil, eitim benzeri farkl konularn her birinde
kulland ortak kavramlarla birlikte toplumun farkl fraksiyonlarn dikkate alm,
snflandrmalar irdelerken sembolik alana temas ettiinden, snfla ok ilgisiz gzken
meselelerde dahi snf konusunda bir saptamada bulunmutur.

almasnn yapsalc olduuna deinen Bourdieu, Saussure veya Levi-Straussta grlen

sembolik sistemle yetinmeyen bir yapsalclk anlay olduunu ifade eder. O mit, dil benzeri
sembollerin yansra toplumsal dnyadaki eylemciler ve eylemlerin ynlendiricisi
konumundaki muktedirler ve aralarndaki etkileimin mekann da yapsalc bir sistemde ele
alr (1999, s. 16). ktidar ilikileri toplumsal uzam ierisindeki ilikilerin tamamnda belirleyici
rol oynar. Bourdieunn bahsettii uzay (ngilizcesi social space olan bu kavram
sosyal/toplumsal mekan olarak dnebileceimiz gibi, kastedilen mekann kavramsal boyutu,
mekan kelimesi iin oka tercih edilen uzam ile karlanmaktadr. Baz evirilerde ise
toplumsal uzay tabirinin kullanlmas, space kelimesinin de mekandan ziyade uzay anlamn
da ieriyor olmas dikkat ekicidir. Bu nedenle ekonomik-kltrel-sosyal sermayeye ek olarak
sembolik sermayenin ekillendirdii toplumsal mekan bir eit uzay olarak alglamak,
kelimenin farkl karlklarn dnerek konuyu anlamlandrmaya almak nemli
gzkmektedir), insanlarn oluturduklar toplumun bir yap olarak dnlmesinin tesinde,
ayn zamanda sosyal ilikilerin, dilin, insanlarn tavrlarnn, bedenlerinin, yaaylarnn,
eylemlerinin de btnsel olarak bir yapy oluturduu ortamdr. Bourdieu sosyolojisini
dnrken, kulland tm kavramlarn bu uzay tarif ettii ve ayn zamanda toplumsal
uzamn paralarn da oluturduu dikkate alnmaldr.

Toplumsal Snflarn Konumu

Bourdieunn toplumsal snflar zerine yazd Simgesel Sermaye ve Toplumsal Snflar isimli
makalesinin giriinde nesnelci yaklam olan Marksist teori ile hayat tarzlarn oluturan
sembolik niteliklere dayal statler zerine temellenen Weberci teori arasndaki kartln
103
almas gerektii aka belirtilmitir (2014, s. 194-195). znelciliin temsili olarak grlen
hayat tarzlar meselesi, yakn dnem snf teorisyenlerinin ilgisini ekmeye devam ettii gibi,
neo-weberci tartmalarn arlk kazand 1960larda Social Class in America (Amerikada
Sosyal Snf) kitabnn yazar Warner da bu znelci yaklamlar zerine eilmitir; Bourdieu
makalesinde Warnern yaklamna yer verir ve staty n plana karan teorilerde de
toplumsal blnmelerin meydana geliine dikkat eker. Toplumsal snflarn varln inkar
etmek, blnmelerin/snflandrmalarn oluturduu eitsizliin zm anlamna
gelmemektedir.

Tpk neo-marksist veya neo-weberci yorumcularn gzlemledii gibi, Bourdieu de, kavramn
kendisi toplumsal grup, snf veya snf mevkii, nasl nitelendirilirse nitelendirilsin, temel olarak
iki etkene baldr: Birincisi maddi zelliklerin dalm; ikincisi ise hayat tarzndaki
deiiklikler (2014, s. 198). Bu iki etkenin ilkinin Marxn grne, ikincisinin Weberin
yaklamna yakn olduu grlmektedir; Bourdieunn ana dncesinin kkeni Marxa
(eitsizliin yeniden retimi), ierik ve yntem izlei (hayat tarz kavramn, dnce-alg-
eylem-beeni faktrleri etrafnda deerlendirme biimi) Webere yaknlk gsteriyorsa da, yine
bu iki ana etmeni karlayan ekonomik sermaye ve kltrel sermaye biimleri ile, esasnda her
iki yaklama da eit mesafede duruyor, eletirdii ayrm ortadan kaldrmak zere bir yol
neriyor gibidir.

Sosyal teoriyi bilimsel konumuyla izah eden Marksist teorinin tarihsel baarsyla yaratt
muazzam potansiyele karn, sosyal ilikileri sadece ekonomik retim ilikilerine gre
tanmlay, Marksist snf teorisinin hatas olmutur; sz konusu yaklamda sosyal dnya,
sadece ekonomik alan iin gz ard edilmitir (Bourdieu, 1994, s. 244). Bu nedenle Marksist
yaklam, ekonomik retim dahilindeki mlkiyet sahipleri ve mlkszler arasndaki kartla
indirgenemeyecek karmaklktaki, farkl alanlar igal eden pozisyonlar, zellikle kltrel
retim ilikilerindeki konumlardaki kartlklar grmezden gelir.

Bourdieuye gre, stat gruplar Weberin dncesinde olduu gibi, snftan farkl bir grup
deildir, snfn inkaryla oluan konumlardr; snf/snfllk durumu tabirlerinin yaratt
normatif olumsuzlua kar, snfn meruiyet kazanmas adna retilmi inkar edilmi
snflardr (2014, s. 203). Marxn ekonomik determinizmine de Weberin piyasa durumu
yaklamna da belli oranda kar kan, eletirel yaklaan Bourdieu, benzer hayat koullar ve
pratikler ierisindeki eyleyicilerin yer ald toplumsal uzamn ina ettii snflardan
bahsetmektedir, snf kavram onun iin ayn habitusa sahip bireylerin oluturduu
gruplar/tabakalardan ibarettir. Ortak deneyimlere sahip, sembolik alanda ortaklaan gruplarn
104
snf olarak alglanmas durumu ise, Bourdieuy kolektif temsil kavramn grdmz
Durkheimn anlayna da yaklatrmaktadr. Sosyal yaamda, mallarn dalmna benzer
ekilde, sembollerin de dalm sz konusudur. Farkl dnce biimleri, sapmalar, belirli
ayrmlar yaratmaktadr; sosyal mekandaki kendiliinden gerekleen bu ayrmlarn kayna
sembolik alandr ve sembollerle belirlenen eilimler, farkl hayat tarzlarnn ortaya kmasna
neden olur, gruplar snflarna, ekonomik durumlarna gre deil farkl hayat tarzlarna
duyduklar eilimlerle karakterlerini kazanr ve birbirinden ayrrlar. Ayrm kelimesi de ite
Weberci stat kavramndan esinle ortaya koyulan bu hayat tarzlamas durumunun Bourdieu
sosyolojisinde yeniden kavramsallamas sonucu karmza kmaktadr.

Weiningere gre Bourdieunn La distinction almas, Weberin snf ile stand (toplumsal
mevki) arasndaki kartl yorumlama abasdr (2014, s. 116). Snf, snf olmann koulunun
ifadesiyse, stat snf ierisindeki konumdur, ikincil bir hiyerariye iaret etmektedir. Durumsal
zellikler hayattaki olaslklar ierirken, konumsal zellikler statler aras rekabeti
belirtmektedir. Toplumsal snf farkllklarnn hayat tarz zerindeki yansmas, stat
farklarnn anlamlandrlmasn salayabilecei gibi; ayn snfsal konumu paylat dnlen
birey ve/veya gruplar arasndaki tarz, beeni farkllklar, Distinctionn temel meselesini
ortaya koyar. Snf mevkileri insann yatknlklarn belirler, bu yatknlar toplam (toplumsal
yatknlk sistemi tanmn kullanmak da mmkndr) habitustur; habitus ise tketim
alkanlklarn ekillendirir. Snf ile stat arasnda iliki kurmak iin toplumsal uzamdaki
tketim pratiklerini irdelemek gereklidir. Farkl mevkilerdeki bireylerin sembolik snrlarn
izen habitustur.

Hayat tarzlarnn mekannda pratikleri ve pratiklere ynelik alglar organize eden yaplandrc
yap olan habitus, ayn zamanda sosyal snflarn ayrmlarna yol aan sosyal dnyann alglarn
organize ederek snflar ilkesel olarak oluturan yaplandrlm yapdr (Bourdieu, 1996:170).
Hem pratik reten kavramlar sistemi, hem de alglama ve deerlendirmeyi salayan
kavramlarn sistemini oluturan habitus, nesnel olarak farkl olan temsil ve pratikleri
snflandrr, izlenebilecek dier btn muhtemel stratejiler arasndan izlenecek stratejinin
hangisi olacann ngrlmesini salar (Bourdieu, 1977, s. 73).

Snfsalln bir sonucu olarak habitus kavramndan bahsedilebilir. Mikro analizlerin makro
yapya genellenmesi, tmevarmc yntemin kullanlabilirlii asndan habitus ilevsel bir
kavram olarak nemlidir. Snf habitusu, snf kavramna gndelik hayattaki deneyimlerin nasl
anlamlandrldyla ilgilenen etnometodoloji veya etkileimcilik ile sosyal psikoloji gibi
alanlar eklemlendirerek, belli bir durumda, belli bir grupla veya gruplar aras etkileimin
105
konjonktrel yapsn deney ve gzleme dayal olarak irdeler. Burada dikkat ekici olan bir
dier nokta da, fiziksel mesafenin yan sra sosyal mesafenin ayrt edici bir kavram olarak
snf habitusunu anlamlandrmamza yardmc olacak ekilde yer etmesidir (1977, s. 81-82).

Ayn snfsal mevkide yer alan farkl pozisyonlar, snf fraksiyonlar olarak
nitelendirilmektedir (Weininger, 2014, s. 119). Dikey, apraz ve yatay hareketlere bal olarak
(ekonomik sermaye ile kltrel sermaye bata olmak zere sermaye trlerinin hacimlerine bal
olarak hareketlerin yn belirlenmektedir), snf mevki ve fraksiyonlar e zamanl olarak da
deiebilmektedir. Snf ile snf fraksiyonu arasndaki muhtemel elikinin ise kaynanda
sembolik bileenler olan dil, din, kltr gibi etmenler yatmaktadr (2014, s. 122). Toplumsal
uzamda belirli olan her mevki snf durumu anlamna gelir.

Japonyada verdii konferanslarn derlemesi olan Raisons pratiques: sur la theorie de laction (Pratik
Nedenler: Eylem Kuram zerine Practical reason: on the theory of action) isimli eserinde
Bourdieu, Japonlarn %80inin kendilerini orta snfta grdklerini, Amerika ve Japonyada
olduu kadar Fransada da toplumun dev bir orta snftan meydana geldiinin dnldn
belirtir. Yapm olduu almalara baklrsa, demokratikletii, homojen hale geldii sylenen
lkelerde farkllklar toplumsal uzamn her yerine nfuz etmi durumdadr (2006, s. 26).
Bourdieuye gre toplumsal snflarn reddi, snfn varln olumlamak deil, aksine
farkllklarn tm alanlara yansdn ortaya koymaktr; toplumsal snf yerine toplumsal uzam
kavramn gndeme getirii bundandr. Kat zerinde kurgulanan kmeler, ampirizmden uzak
kurgusal snflar Bourdieunn sosyolojisi asndan yeterli deildir; aslolan snflarn snrlar
izilmemi, sanal bir biimde gnlk hayatta var olarak farkllklar uzamn var etmeleridir.
Toplumsal uzam ilk ve son gerekliktir; nk toplumsal eyleyicilerin kendilerine ilikin sahip
olacaklar tasavvuru ynlendirir (2006, s. 27).

Kat zerindeki snflar, gerek anlamyla snf deildir, gruplarn olumasn salayan
eilimleri ierirler ve aklayc bir snflandrmann rn olduklar iin teorik varlklar
anlalabilirdir; ancak esasnda bunlar sadece olas snflardr, birlikte mcadele etme ihtimali
olan gruplardr (1994, s. 231). Sosyal bilimci gzlemlerine uygun bir biimde birbirine yakn
amalar olan ve benzer pratiklere sahip eyleyicileri snflandrmakla birlikte, kat zerinde
onlar belirli snflara dahil etmi olur.

Toplumsal eitsizliin srekli yeniden retildii tezini ortaya sren ve bu durumun eitim
sistemiyle pekitiini vurgulayan Bourdieu, okul kavramn Maxwellin cinine benzeterek
aklar: Maxwellin cini scaklklar birbirinden farkl, hava molekllerinin daha hareketli ve

106
nispeten az hareketli (scakl fazla/scakl az) tanecikler arasndadr, scakl az olanlar ile
fazla olanlar ayr ayr bir yerde toplayarak dzenin korunumunu salar. Okul da tpk bunun
gibi, kltrel sermayenin eit olmama pozisyonunu korur, eleyici bir sistemle kltrel
sermayesi az olan ile fazla olanlar belirli hiyerarilerde gruplayarak eitsizlii srekli klar
(2006, s. 36-37). Bourdieu, Weberden ald Kendi ayrcalnn teodisesi tabirine
benzeterek, eitim sisteminin baskn snfn ayrcalkl konumunu korumaya yardmc olduuna
dikkat eker (1977, s. 188). Biimsel eitliin rtt gereklik, sistemin ideolojik aygtlarnn
ayrcalklnn yararna ilediidir; ayrcalk sahipleri kendilerine miras kalan kltrel
sermayeyle kiisel donanmlar arasndaki ilikiyi kurarken, eitsizlii yeniden retirler.
Ktlk problemi bizatihi eitsizliktir, sistemin devamn salad iin normatif deer
yklenmeksizin zorunlu grlmektedir.

Fransann gneybatsndaki kk bir kasaba olan Deguinde dnyaya gelen Bourdieu, alt-orta
snfa mensup bir aileden gelmektedir (Swartz, 2013, s. 31). almalarnda sklkla ele ald
zere, Fransann en prestijli okullarndan ENS (cole Normale Suprieure Yksek renim
Okulu) benzeri kurumlarn merkezi snavlarnda gstermi olduu akademik baar sayesinde,
kendisi de sosyal pozisyonu ykselen insanlardandr. Bourdieu, kendi durumunun tespitini
yaparken Derrida ve Foucault ile arasnda da bir benzerlik kurar; her kuramc da kken
olarak alt snflardan gelmektedirler, hepsinde ortak olan kurumlara muhalif olmann
kaynanda belki de bu Parisli evrenin kltrel ve toplumsal hegemonyas karsnda
gemilerinden kaynakl olarak hissettikleri yabanclk duygusu yatmaktadr (Swartz, 2013, s.
33). Toplumsalln somutlam, zne ve gruplara yansm hali olarak iinde bulundurduu
anlam ve karlarla snf habitusu, Bourdieuye gre dil ve/veya aksan ile dorudan ilikilidir.
Kendi aksann nasl dzelttiini de ifade eden kuramcya gre, syleyi tarz, aksan,
bedensellemi hayat tarzdr (2012, s. 145); hayat tarzn reten ise habitus.

almalarnda habitusun toplumsal cinsiyet kavramndan bamsz dnlemeyeceini de

vurgulayan Bourdieu, Masculine Domination (Eril Tahakkm) isimli kitabnda, toplumsal
eylemin toplumsal cinsiyetlendirilmi (gendered) karakterinin toplumsal uzamdaki igalin
birincil belirleyicileri olan snf mevkilerine bal olduunu belirtir. Toplumsal uzamdaki
konumlar ne olursa olsun, kadn her zaman kadndr; Weiningerin Masculine Dominationdan
alntlad rnekle, ynetici pozisyondaki kadnla retim band iisi olan kadn arasnda
uradklar eitsizlik asndan bir ortaklk hali sz konusudur (Bourdieuden akt. Weininger
2014, s. 148).

107
Toplumsal uzamda pozisyon igaliyle ilgili ncelikle mevkiyi belirleyici sermaye hacmi,
bileimi ve yrngesi gibi faktrler vardr; ikincil olaraksa tabakalatrc demografik
zellikler olarak cinsiyet, ya, etnisite benzeri snflandrclar saylabilir (Weininger, 2014, s.
143). Btn bu snflandrclar arasnda soyluluk/aile kkeninin zel neme sahip olduunu ise
Bourdieu, kltr kuramcs Norbert Eliastan yapt alntyla vurgulamaktadr: Biri soylu
doar, bir dieri soylu olur. Biri soylu davranmak iin soylu olmaldr; dieri ise soylu
davranmad takdirde soylu olma hali sona erer (Eliasdan akt. Bourdieu, 1998, s. 112).

Hakim snflarn konumlarn nasl koruduklar, kltrel sermayenin aktarmnn toplumdaki

hiyerarik mekanizmalarn korunmas asndan ne kadar nem tadn, Bourdieu 1984 tarihli
La distinction almasnda kapsaml biimde ifade etmeyi baarr. temel blmden oluan
eserin ilk blm, kitabn alt baln tayan Beeni yargsnn toplumsal eletirisidir,
burada beeni ile kastedilen kavramn kapsadklar tariflenir, farkl snf veya snf
fraksiyonundan insanlarn kltrel sermayeleriyle balantl olarak tutum, alg ve beenilerinin
farkllklar ortaya konulur. Bourdieunn yaptnn giriinde syledii zere beeni
snflandrr ve snflandran da snflandrr (1996, s. 6). Estetik beeni ile eitim dzeyi
arasndaki ilikiyle birlikte eitimle edinilen kltrel sermaye ve snfsal kkene dikkat eken
Bourdieu; miras kalan sermaye ile edinilen/kazanlan sermaye kartln kavramsallatrr;
bylece daha evvel eitim ve iktidar odakl yazlarnda bahsettii dikey hareketlilik tezini
ayrmlar konusuna da tar.

Got/taste kelimeleri, Trkede beeni ile karlanmaktadr. Franszca ve ngilizcede

kullanlan kelimeler tat, lezzet, zevk anlamlarn da tamaktadr. Bourdieu bu durumla ilgili
olarak, kulland kavramn gastronomik karlnn tesindeki anlamn vurgular. Trkede
beenme, haz duyma biiminde karln bulacak olan got/taste, Bourdieuye gre
kltrlenme ve zevkin eitilmesiyle gelitirilebilir doutan gelen bir yetidir (1996, s. 68).
Farkl eitim dzeyinden insanlarn mzik beenilerinin, ilgilendikleri spor trlerinin
farkllklarn, mze ziyaret etme veya piyano gibi soylu bir enstrman alma alkanlklarnn
olup olmadn irdeleyen yazar, bu gibi eilimleri ynlendiren deikenleri meslek, cinsiyet,
ya, ikametgah, baba meslei kken- eklinde zetler.

La distinction eserinin temel dncesi kltrel farkllklarn snfsal ayrmlar beslediidir,

kkeni st snfa mensup olan bireyin doutan gelen kltrel sermayesi, onun sahip olduu
zevklerin, tutumlarn ve biimlendirdii hayat tarznn hiyerarik adan daha st seviyede yer
almasn salamaktadr. Snf atlama, toplumsal hareketlilikte yukar srama arzusundaki orta
snflarn, Bourdieunn zellikle dikkat ektii yeni kk burjuvazinin bu st beenilere
108
zenmesi, kozmetik, spor faaliyetleri, beslenme alkanl, giyinme benzeri konulardaki btn
eilimlerine yansmaktadr. Snfsal beeni bedenleir, insanlarn yryleri, konuma tarzlar,
tavrlar, vcut dilleri, toplumsal kkenlerinin bir yansmas haline gelir.

Pratiklerin ekonomisi baln tayan ikinci ana blmde, habitus ve alan kavramlarnn
gndelik pratiklere etkisi, sosyal mekann dnm, hayat tarzlamas konular ele alnr.
htiyacn dna kldka, eilimler Weberin diyiiyle hayat tarzlar (Bourdieu 1996:55).
Farkl snf ve snf fraksiyonlarnn ekonomik ve kltrel sermayeye bal olarak
snflandrlmalar konusu burada yine karmza kmaktadr; yksek gelir dzeyine sahip
nitelikli insanlardan oluan profesyoneller grubunun yeleri sklkla egemen snfn
merkezindeki konumlaryla, ii snf veya orta snf kkenli dk nitelie sahip bro
elemanlarnn karsnda yer alrlar (Bourdieu 1996:114). Sanayiciler, avukat, doktor benzeri
mesleklere sahip profesyoneller, mhendisler, retmenler ve bilim veya sanatla uraanlar
hakim snf fraksiyonlar arasnda; esnaf, bro alan, teknisyen, zanaatkar, sosyal veya tbbi
servis olarak nitelendirilen hizmet sektr alanlar ise orta snftaki fraksiyonlar olarak
grlr; btn bu fraksiyonlar ierisindeki ekonomik-kltrel sermayelerin paralel veya kart
dalm, blm boyunca asl olarak konu edilir, almann saha ksmn oluturan meslek
gruplarndaki farkllklarn saptanmasdr. Soru katlarnda, tablolarda baml/bamsz
deikenler dikkat ekicidir; egemen snf fraksiyonlarndaki meslek gruplarnn ekonomik
sermayelerinin tespit edilmesine ynelik olarak mlkiyete dair veriler toplanm, ev, araba
sahiplikleri zerinden snflandrlmalar yaplmtr. Aile kkeniyle birlikte, kltrel
sermayenin miras alnan/edinilen kartlnn ortaya konmas asndan ise, baba-oul
meslekleriyle beraber kiilerin/gruplarn kitap okuma alkanlklar, sevdikleri kitap trleri,
tiyatroya, klasik mzie ilgileri, mze ziyaret etme sklklar snflandrc sorular arasnda yer
almaktadr.

Sosyal hiyerarinin st basamaklarndakilerin sahip olduklar beeni, yksek kltr

belirlerken, sradan zevklerin sahibi (middlebrow culture) daha alt mevkiilerde konumlanarak,
snflar aras mcadeleyi kltrel alanda da var klar (Bourdieu, 1996, s. 250). Egemen snflar
arasndaki rekabeti mcadele ise, snf mcadelesinin bir biimi olarak grlmekle beraber,
esasnda hakim snflar asndan birletiricidir. Dier gruplarla aralarndaki muazzam farklarn
doruluunun ortaya konmas, bu farklar srekli klar, snflar aras atma kendini yeniden
retir (Bourdieu, 1996, s. 165).

i snf, kk burjuvazi, yeni kk burjuvazi, orta snf, st snf benzeri, zellikle neo-
marksist snf terminolojisinden aina olunan kavramlar almasnda yer yer kullanan
109
Bourdieu, kitabn Snf beenileri ve hayat tarzlar baln tayan son ana blmnde, bir
evvelki blmde verdii belirleyici rnekleri fazlalatrr ve snf veya snf fraksiyonlar
arasndaki tavr ve tutum ayrmlarna da deinir. nceki blmde, yeme-ime alkanlklarna
dair, st snflarn sahip olduu alkanlklar karsnda, ii snfnn yetersizlikleri,
eksiklikleri ortaya konulmutur; ancak bu eksiklikler karsnda kyller ve zellikle sanayi
iileri kendi etik anlaylar erevesinde, hogrl ve arbal bir tutum sergilerler
(Bourdieu, 1996, s. 179). te taraftan; bu son blmdeki yeni kk burjuvaziye dair verilere
baklacak olursa, tam tersi bir ykselmek, st snflara grece eksikliini gidermek
arzusundaki kesimlerin, ekonomik anlamda edindiklerini kltrel sermayeye yatrmak eklinde
bir eyleme yneldikleri dikkati ekmektedir.

Kurucu kk burjuvazi olarak tariflenen zanaatkar, esnaf, bro ivereni, ilkokul retmeni,
teknisyen gibi meslek gruplarndan gelenlerin karsnda konumlanan yeni kk burjuvazi,
hizmet sektrnde, sosyal alanda alan, entelektel adan kendini gelitirmekte olan snftr.
Bourdieunn tespiti dorultusunda, yeni kk burjuvazi genellikle eitim sistemi ve mezun
olduu okul sayesinde erken yata baarl pozisyona erierek byk firmalarda, sanayi ve
ticaret alannda, zel sektrde pozisyon edinir (1996, s. 305). Ykselme hali ierisindeki yeni
kk burjuvazi, hiyerarinin tepesindeki hakim snflarn otoriter imajlaryla birlikte kuaklar
ve cinsiyetler boyu sren muhafazakarlk eilimleriyle de eliki ierisindedir. Yeni burjuvazi,
ekonomik ve politik adan kendisine doal bir dost olarak grd yeni kk burjuvaziyle
farkl tutumlar gsterir; burjuvazinin rahatlna karn, yeni kk burjuvaya mensup kiiler
suratsz, rahatsz, ar istekli, tketim arzusu ve ihtiyalar karsndaki cokusu youn
haldelerdir (1996, s. 366).

Bourdieuda Toplumsal Tabakalama

Kimlik, eitsizlik, tabakalama konularna birbirinden baka almalarnda yer veren

Bourdieu, 1960larda Fransada kylln zl ve kentsel proletarya zerine
yazdklaryla snf konusunu ele almaya balam; 1970lerin ortalarnda orta snfa dair
konulara younlap bu ilgisini La distinction ile yksek bir noktaya tamtr (Wacquant, 2014,
s. 217). Wacquant, Bourdieunn snf yeniden erevelemesini ele ald makalesinde, onun
snf anlaynn Marksist, Weberci, Durkheimc ve post-snf analizlerinin ayrmlarn
atn belirtmektedir (2014:208). Kiilerin igal ettikleri konumlar, ncelikle bu konumlarn
iselletirilmesi neticesinde ortaya kan eilimleri, daha sonra dnsel ve duygusal olarak
110
habitus araclyla meydana getirdikleri pratikleri belirlemektedir. Bunun dnmndeyse,
pratikler igal edilen konumun belirleyicisi haline gelir. Eylemler ile snf (Bourdieuc ifadeyle
snfsal uzam, toplumsal snf olarak nitelendirebileceimiz kavram) veya snf fraksiyonlar
arasndaki bu dnml iliki, ayn zamanda Bourdieu sosyolojisinin kilit kavramn oluturan
ve dahi metodolojisinin temelinde yatan dnmsellik izgisine snf yaklam asndan
rnek olarak gsterilebilir. Bourdieu, Toplumsal uzam, simgesel uzam ya da toplumsal snf
mefhumlar tek balarna ve kendileri iin asla incelenmez. Daha ziyade, birbirinden ayrlmaz
biimde ampirik ve teorik olan bir sorgulamada ie koulup snanr ifadeleriyle, yine ampirizm
ile kuram arasndaki organik ban da nemini vurgulamaktadr (Bourdieuden akt. Wacquant,
2014, s. 211).

Kat zerinde yaplan sosyoloji ile yetinmeyip topluma temas etmeyi seen Bourdieu, snf
konusunda dorudan bir alma yapmayna karn, yapt almalarda snf meselesini ele
alrken de, kat zerindeki kurgusal snflar yerine, toplumsal uzamda var olan insanlar
arasndaki ilikilerin belirledii sonular nemser. Neo-marksist snf kuramlarn, snf
fraksiyonlaryla zenginletirmenin yan sra, sermaye eitleriyle ekonomiyle beraber kltrn
ve toplumsal hayattaki sembollerin nemini vurgular; weberci yaklamlar ise habitus
kavramyla zenginletirir. Hayat tarzlar, eilimlerle bir arada dnldnde, insanlarn veya
gruplarn snflandrlmas asndan daha fazla anlam kazanr. Bourdieunn farkl sermaye
trleri arasndaki grece younluklara bal olarak gelitirdii toplumsal tabakalama biimleri,
zellikle beeni kavramnn sz konusu olduu durumlarda, hakim ve hakim olmayan snflar
aras iktidar ilikilerini de gndeme getirmektedir.

111
 Bu Blmde Ne rendik

Gnmz sosyal bilim dnyasnn en dikkat ekici sosyologlarndan biri olan Pierre Bourdieu,
1930da Fransann gneyindeki Denguinde dodu. Felsefe okumak iin 1950li yllarn
banda Parise geldi. Ancak mezun olduktan ksa bir sre sonra sosyal bilimlere dnd.
Askerlik hizmetinden dolay gittii Cezayirde smrgeci kapitalizmi anlad ve eletirdi.
1970li yllarda kaleme ald Ayrm ve Pratiin Mant adl temel eserlerinin
yaymlanmas 1981de ona dnya apnda nl Fransz Kolejinde Sosyoloji Krssn
kazandrd. Bourdieu, 30dan fazla kitap ve 400e yakn makale yazmtr ve 2002de Fransada
lmtr. Gnmz sosyolojisine kuramsal ve uygulamal aratrmalarda nemli etkilerde
bulunan Bourdieu zellikle tabakalama alannda almalar ile tannmaktadr. Bourdieu
dnemin dier nde gelen isimleri gibi Marx, Weber ve Durkheimin temel dnce ve
metodolojilerinin sentezleyerek kendi dnce ve metodolojisini kurmutur. Bu erevede
Marksizmden sermaye, retim, yeniden retim kavramlarn, Durkheimdan sembolik
temsiller fikrini ve Weberden de toplumsal snflar, toplumsal eitsizlik, tutum ve deerler
benzeri, sosyolojisinde merkezi rol oynayan kavramlar almtr. Onun almalarnn
merkezinde alan kavram bulunmaktadr. Bourdieunn dncesinin Marksist yorumuna
gre, alan bir snf mcadelesi alandr; ayn zamanda bu mcadelenin zneleri ans faktr
sayesinde konum/stat edinme halleriyle Weberci bir yaklamn rn olarak da
grlebilmektelerdir. Alann tarifi iin kullanlm olan habitus kavramn ise, insann sosyal
alandaki yatknlklarnn bir btn olarak tanmlamak mmkndr. Habitus, bireyin ahsi
alkanlklarndan te, znel olann kolektiflemesi, dnmsel olarak znenin
toplumsallamas durumlarn da iermektedir. Bu erevede Alg, dnce ve eylemlerden
oluan emann belirleyicisi olan habitus, sosyal alan ierisindeki zevk, eilim ve alglar retir.
Eylemin gereklemesi, yani pratiklerin oluabilmesi iin eilimler (habitus) veya potansiyeller
(sermaye), alan ile entegrasyon salamak durumundadr. Bylece toplumsal alanda sembolik
snrlar ve ayrmlar ekseninde snflarn konumu ekillenmektedir. Bu ayrm gerekletirirken
sermaye nemli bir rol oynar. Bourdieuya gre ekonomik, kltrel, sosyal ve sembolik
(simgesel) olmak zere sermayenin drt tr bulunmaktadr. ktidar iin mcadele veren
gruplar aras atmann olduu alann yan sra, ekonomik sermaye ile kltrel sermayenin
toplam sermaye hacmi ierisindeki grece fazlalna bal iki sermaye tipi arasndaki atma
da bir iktidar alannda gereklemektedir. Bourdieu sembolik sermaye kavramn icad eden kii
olarak bu alann tanmlanmasnda zel bir gayret sahibi olmutur. Ekonomik, kltrel ve sosyal
sermayenin somut ve anlalr olmasnn aksine, sembolik sermaye, soyut bir semboller alannn
112
rndr. Sembolik sermaye her pratiin sahip olduu deeri niteleyen sembolik yapdan
beslenir. Sosyal yaamda, mallarn dalmna benzer ekilde, sembollerin de dalm sz
konusudur. Farkl dnce biimleri, sapmalar, belirli ayrmlar yaratr. Sosyal mekandaki
gerekleen ayrmlarn kayna olan semboller sistemi araclyla belirlenen eilimler, farkl
hayat tarzlarnn ortaya kmasna neden olur. Gruplar hayat tarzlarna duyduklar eilimlerle
karakterlerini kazanr ve birbirinden ayrrlar. Bourdieu snfn varln inkar etmemekle
birlikte snflarn zannedildii kadar homojen olmadn ierisinde fraksiyonlar barndrdn
dile getirmektedir. Ona gre dikey, apraz ve yatay hareketlere bal olarak snf mevki ve
fraksiyonlar e zamanl olarak da deiebilmektedir. Snf ile snf fraksiyonu arasndaki
muhtemel elikinin kaynanda sembolik bileenler olan dil, din, kltr gibi etmenler
yatmaktadr. Son olarak bu sembolik eitsizliklerin devam ettirilmesinde okulun rolne vurgu
yapan Bourdie, okulun zannedildii ve sklkla vurguland gibi sadece eitleyici bir
mekanizma deil ayn zamanda eitsizliklerin kayna da olabildiini dile getirir. Okul kltrel
sermayenin eit olmama pozisyonunu korur, eleyici bir sistemle kltrel sermayesi az olan ile
fazla olanlar belirli hiyerarilerde gruplayarak eitsizlii srekli klar. Bourdieu snfn
toplumsal alann her yerine sirayet etmi bir etken olduunu gstererek ada sosyolojiye bir
incelik ve derinlik kazandrmtr.

113
 Blm Sorular

1. Aadakilerinden hangisi Bourdieunun temel ynetimidir?

(a) pozitivizm
(b) karsama
(c) dnmsellik
(d) diyalektk
(e) yntemsel bireycilik
2. Bourdieu aktrn pratik deneyimlerinin kavramsallatrlmas abasna ne ad
vermektedir?
(a) Sembolik dzen
(b) pratiin teorisi
(c) eylerin mant
(d) alan
(e) habitus
3. Bourdieunun insann sosyal alandaki yatknlklarnn bir btn olarak tanmlad
temek kavram hangisidir?
(a) ayrm
(b) sermaye
(c) alan
(d) habitus
(e) siyasal
4. Bourdieu eitimi neden bir Maxwell cinine benzetir?
5. Bourdieuya gre toplam sermaye hacmi nedir?
6. Semboller sosyal sistem iinde bireylerin tabakalarnn birbirinden ayrmasn nasl
salarlar?

114
 6. BLM
TRKYEDE TABAKALAMANIN ANA HATLARI VE
TABAKALAMA ALIMALARI

115
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Trkiyede Tabakalama almalarnn Gelimemesinin Nedenleri

Klasik Osmanl Toplumsal Yapsnda Tabakalar

Klasik Toplum Sisteminin ve Tabakalarn Konumunun Deiimi

Tabakalamann Tarihsel Analizi

o erif Mardin: Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri

o Kemal H. Karpat: Osmanldan Trkiyeye Orta Snfn Yokluu

Tabakalamann Gncel Analizi

o Behice Boran: Kylle Dayanan Sosyal Zmreden Mlkiyete Dayal

Snfa

o Mbeccel Kray: Modernlemeye Gei ve Ara Tabakalar

o Korkut Boratav: Snflarn Geliimi ve Tabakalama

116
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Trkiyede tabakalama almalarnn gelimemesinin nedenleri nedir?

Klasik Osmanl toplumsal yapsnda tabakalar nelerdir?

Osmanl klasik toplum sistemi ve tabakalama sistemi nasl deimitir?

erif Mardine gre tabakalamann tarihsel belirleyicileri nelerdir?

Kemal H. Karpata gre Osmanldan Trkiyeye orta snfn yokluunun ana

nedenleri ve bunun neticeleri nelerdir?

Behice Boran Trkiyede kylle dayanan sosyal zmreden mlkiyete dayal

snfa geii nasl aklamaktadr?

Mbeccel Kray modernlemeye geite ara tabakalarn oluumunu nasl

deerlendirmektedir?

Korkut Boratav Trkiyede 1980 sonrasnda snflarn geliimi ve tabakalama

hakknda nasl bir aklama gelitirmektedir?

117
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei

Trkiyede Tabakalama Trkiyede tabakalama Ders notlar, ders anlatm,

almalarnn almalarnn gncel sunumlar ve ileri okumalar
Gelimemesinin Nedenleri durumunu renecek

Klasik Osmanl Toplumsal Klasik Osmanl toplumsal Ders notlar, ders anlatm,
Yapsnda Tabakalar yapsn ve bu yapda sunumlar ve ileri okumalar
tabakalarn yerini renecek

Tabakalamann Tarihsel erif Mardin ve Kemal Ders notlar, ders anlatm,

Analizi Karpatn Trkiye sunumlar ve ileri okumalar
toplumunda tabakalamaya
dair tarihsel analizlerini
mukayeseli bir biimde
deerlendirecek

Tabakalamann Gncel ada Trkiyede Ders notlar, ders anlatm,

Analizi tabakalamann oluumuna sunumlar ve ileri okumalar
dair deiik teorik ve
ampirik modelleri tanyacak

118
 Anahtar Kavramlar

Trkiyede Tabakalama, Klasik Osmanl Toplumsal Yaps, erif Mardin, Kemal

H. Karpat, Orta Snf, Behice Boran, Kyllk, Mbeccel Kray, Modernleme,
Ara Tabakalar, Korkut Boratav

119
 TRKYEDE TABAKALAMANIN ANA HATLARI
VE TABAKALAMA ALIMALARI

Kenarda Kalan Bir Konu: Tabakalama

Dnyadaki bu canlln aksine Trkiye sosyolojisinde snf, tabakalama ve toplumsal

hareketlilik alanlar ok az gelimitir. Bu konularla ilgili teorik bir ereve gelimedii gibi
ampirik almalar da yeterli deildir. ok az sosyolog bu alanda aratrmalar yapmaktadr.
Sibel Kalaycolu ve arkadalar (2010, pp. 189190) bunda uzunca bir sre Trkiyenin
snfsz ve imtiyazsz bir lke olduuna gnderme yaplmasnn etkili olduunu
dnmektedirler. Snflar meselesinin uzun yllar boyunca Marx/Weber kartlna,
nominalizm/realizm ayrmasna ve snf-stat grubu eklindeki nominalist bir tartmaya
sktn dile getiren K. Cem zatalaya (2015) gre ise Trkiyede konunun gelimemesinin
en nemli nedeni snflandrclarn ideolojik pozisyonlarnda srar etmeleridir.

Trkiyede toplumsal yapya dair tartmalar modern Trkiyenin kurulu srecinden ve onu
ekillendiren klasik Osmanl toplumsal yaps ve yenileme srecinin arz ettii zelliklerden
ayrmak mmkn deildir. Osmanl toplumsal yaps klasik dnemde pek ok eitlilii
bnyesinde barndran ve dolaysyla deiik dzeylerde katmanlamalara sahip bir yapdr. Bu
katmanlamalarn birinci unsuru dinler ekseninde gelimitir. Mslmanlar ile
Gayrimslimlerin sistem ierisindeki konumlarn birbirinden ayrtran bu katmanlamaya
paralel biimde siyasal bir katmanlama sz konusudur. Deiik topluluklarn ve blgelerin
deiik siyasal haklara ve ynetim biimlerine sahip olmalar bir katmanlama meydana getirir.
te yandan bu iki katmanlamay dikine kesecek ekilde Osmanl toplumunda mesleki bir
katmanlama mevcuttur. Farkl mesleklerin hem kamusal alanda birbirlerinden ayrlmasn
salayan kyafet kodlar hem de mesleklerin toplumsal ilevlerini ne karan dayanmac
iliki alar mesleki mensubiyeti bir katmanlama unsuruna dntrmektedir. Buna ek olarak
asker, ulema, esnaf ve kylden mteekkil ana zmreler de farkl bir katmanlama tekil eder.
Bu birbirini kesen ve drt dzeyli katmanlama prensipleri katmanlamalar ve bu yap
yenileme dneminde eitli biimlerde ve dzeylerde deiime uram ve ncesinde gre
nemli bir dzeyde deiimler yaamtr. Evvela 18. yzylda imparatorluun snrlarnn
daralmaya balamas ile birlikte etnik ve siyasi eitliliin ve katmanlamann bir unsuru olan
zerk yaplarn says azalmaya balamtr. Akabinde balayan modernleme giriimleri

120
brokratik merkezi bir devlet oluturma giriimi ile dinlere, etnisitelere ve daha nemlisi
mesleklere dayal sosyal katmanlamay kaldrarak vatandalk kimlii erevesinde bir
homojenlik salamaya almtr. Bu giriimler ve yenieri ocann kaldrlmas klasik zmre
sisteminin ileyiini bozmu; esnaf ve ulema zmreleri, hem sayca hem de nitelik bakmndan
deiimler yaam; zmreler arasndaki hiyerari yeniden tanmlanmtr. Bylece klasik
Osmanl sosyal katmanlamas deierek yeni bir toplum modelini meydana karmtr.

Bu deiimlerin ayn zamanda k ve dal dnemine denk gelmesi eitli travmalar da

beraberinde getirmitir. Evvela eski zmre ve tabakalarn kendi konumlarn korumaya ynelik
hal ve tutumlar merkezi brokratik elit tarafndan devleti kurtarma gayesiyle ortaya konan yeni
dayanmac ve korporatist sosyal modeli tehdit eden ayrlk tutumlar olarak grlmtr.
Bylece devleti yneten kurtarc brokrasi karsnda tm zmrelerin nemsiz ve ayn
zamanda stesinden gelinmesi gereken yaplar olarak grlmesi sz konusu olmutur. Bu
krlmadan tr Cumhuriyetin erken dnem Kemalist korporatist syleminde Trkiye
toplumunun snfsz imtiyazsz bir kitle olduu fikri kendisine gl bir yer bulmutur. Bunda
Osmanlnn zl ve ykl tecrbesi kadar gen cumhuriyetin ulus ina edici perspektifi de
nemli bir yer tutmaktadr. Farkllklar bir kapta eritip bir ulus meydana getirme istei Trkiye
toplumunda birbirinden farkl tabakalar olduunu inkra gtren ana etkenlerden biridir. Bu
sebeple uzunca bir sre resmi sylem Trkiye toplumunda tabakalarn olmad fikrine
dayanmtr. Bunun nemli nedenlerinden birisi de tabakalama mevzusunun ierdii snf
analizi dolaysyla srekli sol-sosyalist analizlerle dirsek temas halinde olmasdr.
Tabakalamadan bahsedenler ayn zamanda eitsizliklerden de bahsetmekte, siyasal bir deiim
talep etmektedirler. Dolaysyla konu zatalayn (2015) da dikkat ektii gibi siyasal
bakmdan netameli ideolojik bir mahiyet kazanmtr. Bunun da etkisi ile tabakalama konusu
akademik dnyann da ilgi alanna pek girmemitir. Hatta Trkiyedeki pek ok sosyoloji
blm mfredatnda halen kendisine yer bulamamaktadr.

Trkiyede Tabakalamann Tarihsel Analizi

Trkiyede tabakalarn olmad, Trkiyenin tarihi toplumsal yapsnn toplumdaki

farkllamalarn ortaya kmasna uygun olmad syleminden tr konu toplumsal yapnn
tarihsel analizi ile birlikte ele alnagelmitir. Konuyu Trkiyedeki tabakalama modelinin
tarihsel yapsn aratrma eksininde kuran erif Mardin ve Kemal H. Karpat gibi isimlere ek
olarak Oya Baydar, Behice Boran, Mbeccel B. Kray, Ali Gevgilili, Korkut Boratav ve Sibel
121
Kalaycolu da tarihsel analizler iermekle birlikte ampirik dzeyde tabakalama modelini
aklamaya ynelik almalar yapan snrl saydaki isimler arasnda yer alrlar.

erif Mardin: Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri

erif Mardin (1967) Historical Determinants of Stratification: Social Class and Class
Consciousness in Turkey balkl yazsnda tarihsel olarak Trkiyede tabakalamann niin
olmadn ele alr. Ona gre Osmanl toplum dzeninde babadan oula geen bir aristokrasinin
(hereditary aristocracy) bulunmay nedeniyle tabakalamann keskin hatlar
bulunmamaktadr. Ayrca ona gre Trk airetleri, yar-gebe olduklar ve tarihsel alarda
yar yerleik zellikler gstermeleri sebebiyle Bat'daki toplumsal tabakalama sisteminin
temeli olan ileri derecede farkllam meslek yaplarna sahip olmamlardr. Bu, zellikle,
piyasa ekonomisi ilemlerinde ifadesini bulan mal ve hizmetler denetimine ilikin meslekler
iin geerlidir. Mardine gre farkllam mesleki yaplar, snflardan sz edebilmenin
nkoulu olan faaliyetleri iermektedir. Ona gre Trkler yerleik yaama getikten sonra ise
tmar sistemi iinde tabakalamann n koulu yine ortaya kmamtr (Mardin, 1967, p. 116).
Zira Osmanl toplum dzeninde meslekler ortaya kmad gibi retim aralarnn mlkiyetine
dayal bir tabakalama da sz konusu deildir. Osmanlda geerli retim ve ynetim modeli
olan tmar sisteminde temel retim arac olan topran mlkiyeti devletindi; tmar sahibi
yalnzca tasarruf hakkn elinde tutard. Bu sebeple tmar sisteminde toprak babadan oula
devredilememekteydi (Mardin, 1967, p. 119). Tmar, ilkesel olarak, asker hizmet karlnda
verilirdi. Ayrca bu sistemde ne feodalizm ne de babadan oula geen beylikler mevcuttur.
Mardin bu zelliklerden yola karak ilk bakta Osmanl mparatorluu'nda optimum dengeye
ok yaklam bir Dou Despotizmi'nin egemen olduunu dile getirir. Buna gre toplumsal
yap ynetenler (asker) ile ynetilenler (reaya) zmresinin birbirinden kopukluu zerine bina
edilmitir. Bu iki zmrenin dnda bir ara zmre olarak yneticilere yakn ulema ve reayaya
yakn esnaf bulunmaktadr. Mardin nalcka dayanarak Koi Beyin sradan vatanda (rey),
ulem ve asker snf (seyfiyye) eklinde snftan bahsettiini; Ktip elebinin ise bunlara
tccar da katarak mparatorluu tayan drt direk olduunu belirttiini dile getirir (Mardin,
1967, p. 120). Mardine gre burada eksik olan ey devletten bamsz bir orta snfn
(burjuvazinin) ortaya kmamasdr.

Mardinin merkez-evre yaklam olarak bilinen bu teorisine gre Osmanlnn bu toplumsal

yaps ve tabakalama modeli sebebiyle Modern Trkiyede de tabakalama modern erevenin
ngrd biimde gereklememitir; bir bakma eksik tabakalama sz konusudur. Bu sistem
modernleme dneminde yeni anlamlar kazanarak devam etmitir. Mardine gre Osmanl ve
122
Trk modernlemesi temelde bir airet toplumunun snfl bir topluma dnmesi srecidir.
Ancak bu gei srecinde beklendii zere devlet brokrasinin zayflatp burjuvazinin
glenmesi yerine dalmann siyasi konjektrnn etkisiyle tam aksi istikamette bir deiim
yaanm, yeni brokrasi de eskisi gibi kendisini devlet imkanlarnn tekeli zerine bina etmitir
(Mardin, 2009, p. 138). Her ne kadar Jn Trkler, yeni bir Trk giriimci snf yaratmaya
alsalar da onlarn ekonomik gelime modelleri liberal olmaktan ziyade dayanmacyd.
Dolaysyla devletin ekonomideki belirleyici rolnn baka aralarla devam ettii bu iktisat
siyasetinde bir orta snfn ortaya kmas yine engellenmeye devam etmitir. Cumhuriyet
Trkiyesinde de geleneksel devlet sekinleri yeni bir orta snf (giriimci burjuvazi) yaratmak
istemiler ancak bunlarn dizginlerini bir trl brakmak istememilerdir. Bu sebeple toplumsal
snflar arasndaki ilikiler bir belirsizlik ierir. Bunun tam olarak karl Mardine gre
1930larda resm zmrenin Trkiye'nin snfsz bir toplum olduu ynndeki fikridir
(Mardin, 1967, p. 142). Bir taraftan milli bir burjuvazi oluturulurken te yandan da bu snfn
varl bir trl kabul edilememitir. Bu adan Trk toplumu hl, ynetenle ynetilen
arasndaki tarihsel ikilii, devlet sekinleri arasndaki ikili rekabeti ve en son olarak da giriimci
olmak isteyenlerle iktidar onlarla paylamaya yanamayanlarn ayrmn yaamaktadr. Ona
gre bu atmalar Trk siyasetinin gizil toplumsal temelini oluturmaktadr (Mardin, 1967, p.
142).

Mardine gre Trkiyenin toplumsal yapsnda zmre tipi bir tabakalama vardr ancak bu
tabakalama biimi modern snfl sisteme geii yeterince besleyemeyen eksik bir
tabakalamadr. Ona gre Trkiyedeki tarihsel olarak tabakalamada eksik olan burjuvazinin
olmamasdr. Burjuvazi sanayileme ve kentleme ile birlikte 1950lerden sonra yava yava
ortaya kmaya balasa da devletin iktisadi alandaki gc ve karar tekeli bu gelimeyi
yavalatmaktadr.

Kemal H. Karpat: Osmanldan Trkiyeye Orta Snfn Yokluu

Mardin gibi tarihsel analizler yapan ve tabakalamay orta snf ekseninde ele alan bir baka
isim de Kemal H. Karpattr. Karpata gre Osmanlnn klasik toplumsal yapsndaki
tabakalama modernleme dnemindeki toplumsal yapy belirleyen nemli bir etkendir. Ona
gre tabakal zmre modeli ile millet sistemi Osmanl toplumsal dzeninin iki temel
kurumudur. Osmanl millet sistemi de kendi iinde bir tabakalama modeli olsa da Karpat dini
ve etnik snrlar aan drt tabakal (askerler, brokratlar, zanaatkar ve tccarlar ile reaya, yani
retici snflar) hiyerarik [bir] toplumsal dzen olduunu dile getirir. (Karpat, 2008, pp. 12
13). Bu dzende her bir zmre bir ilev stlenmitir ve toplumsal yap bir denge ierisinde
123
varln devam ettirmektedir. Ancak Osmanl klasik toplumsal tabakalamas onyedinci
yzyln bandan itibaren bir deiim ierisine girmitir. Bu dnemde ortaya kan yeni
deiim gleri ile birlikte nc (tccarlar ve zanaatkarlar) ve drdnc (kyller ve
obanlar) zmrenin sosyal ilevlerinde farkllamalar meydana gelmeye balamtr. Bu
deiimle birlikte doal olarak sosyal denge bozulmu ve birinci (askeriye) ve ikinci
(kalemiye/ilmiye) zmrenin sosyo-ekonomik temelleri de sarslmtr. Karpata gre sosyal
yapdaki bu bozulma neticesinde bir zmre olarak hkmetin tahsis ettii nvanlarla ayan ve
toplum iinden sivrilip ne kan eraf ortaya kmtr. Orta snfn Mslman kesimini tekil
eden bu iki zmre yenileme srecinin brokratik merkezi tarafndan srekli zayflatlmtr.
Ayanlar merkezdeki askeri brokrasi ile girdikleri g mcadelesini kaybetmiler, eraf ise
merkezi sivil brokrasinin kontrol alann daraltaca korkusuyla srekli denetim altnda
tutulmutur. Karpat modernleme ile balayan merkezilemenin klasik Osmanl toplum
yapsnda temelleri mevcut olan orta snfn aleyhine ilediini belirtmektedir.

Karpata gre Klasik Osmanl toplumsal yapsndaki zmreler onsekizinci yzyl boyunca ayan
ile merkezi gler arasnda yaanan gerilimler ve ondokuzuncu yzylda modernleme
srecindeki merkezileme giriimleri ile ciddi bir biimde deimitir. Bu deiimler ekseninde
merkezi ynetim bozulan toplumsal ve iktisadi dengeyi salamak zere yeni bir Mslman orta
snf karmaya ynelik politikalar takip etmitir. zellikle iktisadi siyasetin ynelimlerini bu
dorultuda ele alan Karpata gre orta snfn oluturma ura Osmanldan Cumhuriyete
devreden en nemli gndemlerden biridir. Karpat Osmanl ynetici elitinin uzun vadede
toplumsal dengenin yeniden oluturulabilmesi iin gl bir orta snfn mevcudiyetinin
nemini anlamtr. Ancak merkezi ynetimin kendisini kurma biimi, ve modernlemeci
brokrasinin g tekeli arzusu k srecinin kayglar ile bir araya gelince reym halindeki
orta snfa kar gvensizlik meydana kmtr (Karpat, 2008, p. 31). Karpat ayanln ortadan
kaldrlmasn ile birlikte kaan mstakil bir orta snf oluturma frsatnn bir daha ayn ekilde
oluamadn dile getirmektedir. Dolaysyla modernlemenin ana hatt boyunca bamsz bir
orta snfn yerine devlete baml bir orta snf ortaya kmtr.

Tabakalamann Gncel Analizi

Trkiyede snflar ve tabakalama zerine yaplan ampirik almalarda tarihe vurgu
yaplmaktadr. Bunlardan birincisi 1950dir. Bu tarihte Trkiyede byk bir sanayileme ve
kentleme balam, dolaysyla geleneksel sosyal yap ve snflar deimeye balamtr.
124
Tabaklamann geliimi bakmndan ikinci krlma tarihi ise 1980dir. 1950-1980 arasnda
Trkiyede bir sanayi burjuvazisi, bir ii snf olumu, bunu tamalar bir biimde memur orta
snf genilemitir. Ancak 1980 sonrasnda dnyaya alma ve liberalizasyon ve fordist
ekonomiden post-fordist ekonomiye geiin dinamikleri ile birlikte tabakalama sisteminde
ciddi deiimler ortaya kmtr. Dolaysyla tabakalama ile ilgili snrl saydaki aratrmada
da bu tarihler ekseninde gerekletirilmitir. zerinde durulan nc tarih ise iinde
bulunduumuz dnemi balatan 2000 tarihidir. Bu tarihten itibaren geen zaman Trkiyenin
toplumsal yap ve tabakalama asndan yeni bir dnem olarak grlebilir. Bu yeni dnemde
1980lerde balayan ve 1990larda duraanlaan liberalizasyon ciddi bir biimde hzlanm,
devletin ekonomideki rol yeniden tanmlanm, krdan kente g dinamikleri zayflam ve
kentlemede yeni ilikiler ba gstermitir. Dolaysyla bu dnemde sosyal tabakalamann
mahiyetinde ciddi deiimler gereklemitir. Bu dnem ayn zamanda sosyolojide toplumsal
eitsizlik, tabakalar ve eitsizliin daha fazla dikkat ektii bir zaman dilimidir.

Behice Boran: Kylle Dayanan Sosyal Zmreden Mlkiyete Dayal Snfa

Trkiyede tabakalama konusu ile ilgili bilinen ampirik ilk almay yapan Borandr. Marksist
bir sosyal bilimci olan Borana gre toplumsal tabakalama doay ileme biimine bal olarak
ekillenir. Bu erevede toplumdaki snfsal farkllama mlkiyet farkllndan kaynakldr.
Boran tabakalamann teknik alanda yaanan ilerlemeye bal olarak toplumda artan iblm
ve farkllamaya bal olduunu dile getirmektedir. Ona gre iblmndeki artla toplumdaki
ilerin says oalacak ve bu iler nitelik bakmndan birbirinden ayrlmaktadr. Bylece her
bir ii gren ayr meslek gruplar ortaya kmaktadr (Boran, 1943, p. 63). Grld zere
Borann toplumsal yap ve tabakalama yaklam Marksist yaklamdan kayarak ilevselcilie
yaklamaktadr. Bakacakn (2012, p. 64) belirttii gibi Boran toplumsal yapy Marxn
mlkiyet ve retim ilikileri aklamasna iblmn ekleyerek aklamaktadr. Bakacak
(2012, p. 58) onun ikago Ekolnn beeri ekoloji yaklamna daha yakn olduunu belirtir.
Buna gre Boran toplumsal yapnn toplum ile tabiat arasndaki iliki erevesinde ortaya kan
kurumlar erevesinde ekillendiini dnmektedir (Boran, 1945, p. 15). Grld zere
Boran tabakalamay sosyal analizin merkezine koymaktadr. Ona gre Trkiye toplumu
kylle dayanan sosyal zmreden mlkiyete dayal snf tabakalama modeline gei
yaamaktadr.

Mbeccel Kray: Modernlemeye Gei ve Ara Tabakalar

Borann talebesi olan Mbeccel Kray da aynen onun gibi toplumsal deime ile tabakalama

125
arasnda yakn bir iliki kurmaktadr. Borann danmanlnda hazrlad Tketim Normlar
zerine balkl doktora tezinde tabakal sosyal dzenin tesisinin tketime atfedilen deerlerde
meydana getirdii deiimi ele almaktadr. Bunu tamamlar bir biimde Northwestern
niversitesinde yapt Drt Farkl Kltrde Gsterii stihlak Eilimleri balkl ikinci
doktorasnda ise karlatrmal bir biimde gsterii tketim ile tabakalama arasndaki
ilikiyi incelemektedir (bk. Kray, 2005). Ona gre 1950de Trkiyeye dndkten sonra
niversitede kendisine yer bulamam ve ODTye girdii 1960a kadar zel sektrde
almtr. 1960ta ODTde Sosyal Bilimler Blmn kuran Kray 1960lar ve 1970lerin
ilk yarsnda toplumsal deime ile ilgili nemli aratrmalar yapmtr.

Kray da hocas gibi tabakalama analizinde karmak bir yntemsel ereveye sahiptir. Kray
(1999), Borann at izden yryerek ilevselci ve Marxist kuramsal yaklamlar
birletirerek analizlerini gerekletirmitir Ona gre tabakalamadaki deiimler toplumdaki
yapsal ilevsel btnl salamada nemli bir rol oynamaktadr. Gerekletirdii
aratrmalarda Trkiyede sanayileme ve kyden kente g (kentleme) ile birlikte deien
tabakalama rntlerini gzlemleyen Kray, nihayetinde kentli bir modern snfl toplumun
ortaya kacan ileri srmektedir. Ancak eski tabakalama rntleri ve bunun bozulmu yeni
biimlerinin oluturduu engellerin toplumdaki bu deiimi yavalattnn da farkndadr.
zellikle 1960larn ortasnda Hollandal corafyac Jan Hinderinckle birlikte ukurovada
gerekletirdii aratrmada krdaki makinalama ile birlikte ortaya kan yeni tabakalama
biiminin modernlemenin (yapsal ilevsel btnlemenin) nnde engel olduunu tespit eder
(Hinderink & Kray, 1970). Krayn bir gei aamas olarak adlandrd Trkiyenin
sanayiletii ve kentletii bu dnemde ona gre yeni ara tabakalar meydana gelmektedir.
rnein Ereli zerine yapt aratrmada eski toplumsal yapda nemli bir ilevi olan toprak
aalarnn yerine imdi kasabada tccarlar gemitir. Toplumun gittike formel ilikilerin
egemen olduu bir yapya kavuaca bu srete tccarlar bir tampon kurum ilevi
stlenmektedirler. Onlar kyly piyasa ilikilerine altrmakta, tarmsal retimi piyasa iin
yapla bir mahiyete brndrmektedirler. Bu geiin neticesinde Kraya gre tccarn bu
rolne artk gerek kalmayacaktr. Nihayetinde Kray Trkiyenin retim yapsndaki
deiimlerin tabakalamaya da yansyacan ve artk kyl-aa tabakalarnn yerine retici-
burjuva tabakalar geecektir.

Trkiyede 1970lerde snf zerine almalar yapan Ali Gevgilili (1989) Marksist emaya
sadk kalarak Trkiyenin endstrileme ve sermaye birikiminin oluturduu zel koullar
altnda drt snfn olutuunu dile getirmektedir. Bunlar srasyla sermaye sahibi byk
126
burjuvazi, emekleriyle geinen ii snf, entelektel becerileri ile geinen kk burjuvazi ve
tarmda geleneksel rntleri srdren kyllk olarak belirlenmektedir.

Korkut Boratav: Snflarn Geliimi ve Tabakalama

Korkut Boratav da 1980 sonrasnda Trkiyede snflarn geliimi ve tabakalama zerine teorik
ve ampirik nemli almalar yapan bir isim olarak dikkat ekmektedir. zellikle 1980li
Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm (1991) ile stanbul ve Anadoludan Snf
Profilleri (2004 [1995]) isimli almalar Trkiyede snf yaplarna dair baka almalara
da temel tekil eden bir ereve oluturmaktadr. Birinci almada Boratav, Trkiyenin nemli
bir dnm geirdii bir dnem olarak grd 1977-1990 dnemini snf dinamikleri
asndan incelemektedir. Kentsel ve krsal snf emalar kard ikinci almasnda ise
Trkiyede snf ve tabakalama almalarna nemli bir kavramsal katk salamaktadr.
Toplumsal farkllamann blm ilikileri zemininde gerekletiini dile getiren Boratav snf
ile tabakalamay birbirinden ayrmaktadr. Ona gre snf birincil blm ilikilerini temsil
ederken toplumsal tabaka ikincil blm ilikilerine denk dmektedir.

Boratav 1991de stanbulun iki semti ve ondokuz Anadolu kynde yapt iktisadi, sosyal,
ideolojik ve politik boyutlu alan aratrmasna dayanan stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri
isimli eserinde kentsel ve krsal snf emalar karmaktadr. Kentsel snflarn
tanmlanmasnda temel lt meslek ve mesleki mevkiyi, krsal snflarn tanmlanmasnda ise
toprak mlkiyetinin biimi ve bykln esas almaktadr. almasnn giriinde Marksist
ynelimlerden bahsetse de (Boratav, 2004, p. 19) bu belirlemede de grld gibi Boratav
kentsel alanda Weberci, krsal alanda Marksist bir yaklam benimsemektedir. Kitaba temel
tekil eden aratrmann farkl bir konuda yaplm olmas verilerin sadece ii snf
mahallelerinden seilmi olmas aratrmann ampirik geerliliini zedelese de bu alma
uzunca zaman Trkiye zerine tek kuramsal deerlendirme olmas dolaysyla tabakalama ve
snf analizlerine kavramsal temel salamtr.

Boratava gre kapitalist bir ortamda temel snf ayrm sermaye-cretli igc arasndadr.
Bu sebeple kentsel alanda ilk temel ayrm grd iin cretli/maal alanlar ile iverenler
arasnda yapmaktadr (Boratav, 2004, p. 19). Bu erevede yapt analizler neticesinde
dokuzlu bir kentsel snf emas ortaya kmaktadr: orta-byk burjuvazi/iveren, kk
burjuvazi/iveren, esnaf/marjinaller, yksek nitelikli cretliler, beyaz yakal cretliler,
niteliksiz hizmet iisi, mavi yakal ii, emekliler, isizler (Boratav, 2004, p. 19). Boratav bu
snflar birletirerek l bir birletirilmi kentsel snf emasna ulamaktadr: Kentsel ii

127
snf (niteliksiz hizmet iisi + mavi yakal ii + isizler), Kent burjuvazisi (orta-byk
burjuvazi/iveren) ve kk burjuvazi ve marjinaller (kk burjuvazi/iveren +
esnaf/marjinaller). Boratav krsal toplumsal yapda snfsal yapy belirleyebilmek iin ise
temel ayrtrma kriteri kullanmtr: retim aralarnn mlkiyeti, cretli igc istihdam veya
cretli igc olarak alma durumu, topran kiraya verilmesi veya kiralanmas durumu. Bu
ereve sahip olunan toprak miktar ve nitelii (kuru-sulu), traktr sahiplii ve cretli ii
kullanm gibi etkenlerle derinletirilmitir. Bu analizin neticesinde sekizli bir krsal snf
emas ortaya kmtr: Kapitalist ifti, zengin ifti, zengin kyl, orta kyl, kk kyl,
yoksul kyl, tarm iisi, rantiye.

Bu snf yaplar dahilinde Boratav kentsel ve krsal toplumsal yapda hareketlilii

incelemektedir. Ona gre kentsel toplum rnts bir yandan kmsenmeyecek kemikleme
eilimlerinin; bir yandan da g, eitim, isizleme, i hayatnn ve zellikle kentsel kk
reticiliin istikrarszlklar gibi etkenlerce belirlenen aa/yukar hareket drtlerinin etkisi
altndadr. Kentsel snf yapsn belirleyen ve dntren dinamik sreler bu karmak
etkilerin bir bilekesi olarak (Boratav, 2004, p. 19) karmza kmaktadr. Boratav (Boratav,
2004, p. 19) krsal toplumsal yapda ise ileri dzeyde bir kapallk ve ok snrl dzeyde bir
sosyal hareketlilik bulunduunu ifade etmektedir.

Sosyo-Ekonomik Stat Eksenli Bir Analiz: Ankara SES lei

Kalaycolu ve arkadalar (1998) da Trkiyedeki toplumsal hareketliliin en nemli

dinamiklerinin g ve aile balantlar olduunu dile getirmektedirler. Orta grup olarak
adlandrdklar grubun iinde zellikle ky kkenli yoksul kesimler iin gn bir yaam
stratejisi olarak gerekleip, onlarn bugnk konumlarna gelmelerinde stratejik bir ilk adm
oluturmasndan bahsetmektedirler (Kalaycolu et al., 1998, p. 132). Krdan kente g, eitim
maksatl g ve yurtd g eklinde g trnden bahseden aratrmaclar bu etkenlerin bir
SES almasnda dikkate alnmas gerektiini dile getirmektedirler. Aratrmaclar bu g
deikeninin zerine toplumsal tabakalama ve hareketlilii etkileyen bir dier ana etkenin aile
ve aile iliki ann olduunu dile getirmektedirler (Kalaycolu et al., 1998, p. 133). Ancak bu
konuda kesin bir neticeye varamayan yazarlar g ve aile iliki alarnn rol gibi birbirinin
iine geen karmak srelerin hangi deiken setleriyle ifade edilebilecei sorununun ayrca
zerinde allmas gerektiini ifade etmektedirler. Sibel Kalaycolu, Kezban elik, mit
elen ve Sinan Trkylmaz ile birlikte 2008 ylnda bu aratrmay Ankara ili iin
gerekletirmilerdir. Kalaycolu ve arkadalar 1769 bireyle yz yze grlerek

128
gerekletirdikleri aratrmalarnda Ankara kent merkezi iin ncelikle bir sosyoekonomik
stat endeksi gelitirerek farkl toplumsal tabakalar belirlemek ve daha sonra da bu
tabakalara zg sosyal ve ekonomik zellikleri ortaya koymay amalamlardr (Kalaycolu
et al., 2010, pp. 191192). Kapsaml bir teorik zetlemeden sonra Kalaycolu ve arkadalarnn
gelitirdikleri sosyoekonomik stat lei, mesleki ve toplumsal staty lmeye ynelik,
derecelemeli, analiz birimi olarak haneyi belirlemi ve birleik snflandrmalar yntemiyle tm
hanenin sosyo-ekonomik statsn lme ynnde bir deneme olmutur (Kalaycolu et al.,
2010, pp. 191192). alma kapsamnda SES lm iin demografi, eitim, i, gelir,
mlkiyet gibi veriler kullanlmtr (Kalaycolu, elik, Trkylmaz, Kardam, & Rittersberger-
Tl, 2008, p. 57). Bu deikenler deiik ekillerde arlklandrlarak Ankara iin bir SES
formlasyonuna ulalmtr (Kalaycolu et al., 2010, pp. 191192). Ankara ili iin oluturulan
bu lek eitli kstlarna ramen Trkiyede bilimsel SES almalar iin iyi bir balang
oluturmaktadr. Bu balangcn gelitirilmesi ve alandaki almalarn deiik perspektiflerden
oluturulacak endekslerle eitlendirilmesi gerekmektedir.

Yunus Kaya ise (2008) EGP modelini kullanarak 1980 ve 2005 arasnda Trkiyedeki
toplumsal tabakalamann deiimini analiz ettii almasnda bu dnemde Trkiyede
toplumun en alt ve stteki katmanlarnda grece daha fazla art olduunu gzlemleyerek bunu
proleterleme ile beraber toplumsal kutuplama olarak adlandrmtr. Bu analizi 1980 ve 2005
arasndaki nfus saymlarndan ald ISCO-68 mesleki snflandrmasna gre iki rakaml
seviyedeki yaklak 80 meslek grubunu iteki duruma gre drde (iveren, kendi hesabna
alan, cretli, cretsiz aile iisi) ayrarak oluturduu 300den fazla grubu Ganzeboom and
Treiman (1996) takip ederek yedi katmanl EGP modeline evirerek yapmtr. Kayann
almas Trkiyede snf tartmalarna uluslararas dzeyde karlatrma yapmas
bakmndan nemli katklar salamaktadr.

**

Yukarda zetlendii zere Trkiyede snf, tabakalama ve hareketlilik almalarna

kuramsal ve kavramsal zemin oluturacak almalar kadar ampirik aratrmalar da pek
gelimemitir. Bunun nemli nedenlerinden birisi de ulusal dzeyde yaplan aratrmalarda
tabakalama, eitsizlik ve hareketlilik ile ilgili sreklilik gsteren verilerin toplanmamasdr.
Son zamanlarda bu konuda veri miktar ve eitlilii artsa da henz bu ortak bir analiz
yapabilecek birikim meydana km deildir.

129
 Bu Blmde Ne rendik

Dnyada tabakalama almalarnn canlln aksine Trkiye sosyolojisinde snf,

tabakalama ve toplumsal hareketlilik alanlar ok az gelimitir. Bu konularla ilgili teorik bir
ereve gelimedii gibi ampirik almalar da yeterli deildir. Tabakalama almalarnn
yeterince gelimemesinin nedenleri olarak unlar zijredebiliriz: (1) Trkiyenin snfsz ve
imtiyazsz bir lke olduuna olan Kemalist inan; (2) Konunun siyasal bakmdan netameli
ideolojik bir mahiyet kazanm olmas; (3) Snflar meselesinin uzun yllar boyunca
Marx/Weber kartlna, nominalizm/realizm ayrmasna ve snf-stat grubu eklindeki
nominalist bir tartmaya skmas ve snflandrclarn ideolojik pozisyonlarnda srar
etmeleri. Osmanl toplumsal yaps klasik dnemde pek ok eitlilii bnyesinde barndran
ve dolaysyla deiik dzeylerde katmanlamalara sahip bir yapdr. Bu erevede drt alanda
birbirini kesen katmanlamalar yaanmaktadr: Dinsel, Siyasal, Mesleki katmanlama ve zmre
sistemi. Bu klasik tabakalama sistemi 18. Yzyln bandan itibaren eitli biimlerde ve
dzeylerde deiime uram ve ncesine gre nemli bir dzeyde deiimler yaamtr.
Bunlar arasnda yeni bir zmre olarak ayan ve erafn ortaya k bulunmaktadr. Ancak bu
iki zmre yzyln sonunda balayan modernlemeci giriimlerin merkezileme
temayllerinden tr baarya ulaamamtr. Ayrca tasfiye edilen eski toplumsal aktrler
arasnda bir eski yeni mcadelesi balamtr. Bu erevede erif Mardin Osmanldan
gnmze dein tarihsel olarak Trkiyede tabakalamann olmadn belirtir. Ona gre
Osmanl toplum dzeninde babadan oula geen bir aristokrasinin (hereditary aristocracy)
bulunmay nedeniyle tabakalamann keskin hatlar bulunmamaktadr. Mesleki ayrma,
farkllama ve bunun iin lazm olan piyasa ekonomisi yeterince yoktur. Topran mlkiyeti
devlette olduu iin retim aralarnn mlkiyetine dayal bir tabakalama da sz konusu
deildir. Bu sebeple tabakalama sistemi meydana kmamtr. Bir baka siyasal tarihi Kemal
Karpat Osmanlda tabakalamann olduunu ancak modernleme dneminde merkezi
brokrasinin glenmesi ile birlikte bu tabakalamann ilerliini kaybettiini dile getirir. Ona
gre Osmanl tabakalama modelinin en byk zelllii bir orta snfn olumaydr. Bu orta
snf modernleme boyunca suni bir biimde oluturulmaya allsa da hep devlete baml
olmutur. Bu tarihsel analizlere ek olarak yine tarihsel analizlerden hareket etkmekle birlikte
gncel toplumsal yapdaki tabakalama modeline dair de bilgi reten sosyal bilimciler vardr.
Bunlardan ilki Behice Borandr. Borann toplumsal yap ve tabakalama yaklam Marksist
yaklamdan kayarak ilevselcilie yaklamaktadr. Ona gre Trkiye toplumu kylle
dayanan sosyal zmreden mlkiyete dayal snf tabakalama modeline gei yaamaktadr.
130
Kray ise benzer ekilde Trkiyenin sanayiletii ve kentletii bir dnemde Modern topluma
geite tabakalamann deitiini ve bu sreci kolaylatran baz yeni ara tabakalarn meydana
geldiini dile getirir. Gnmzde tabakalama konusunda en aktif alan isim olarak Korkut
Boratav ise toplumsal farkllamann blm ilikileri zemininde gerekletiini belirterek
snf ile tabakalamay birbirinden ayrmaktadr. Ona gre snf birincil blm ilikilerini
temsil ederken toplumsal tabaka ikincil blm ilikilerine denk dmektedir. Bu erevede
bir kentsel ve krsal snf emas oluturur.

131
 Blm Sorular

1. Aadakilerinden hangisi Trkiyede tabakalama almalarnn yeterince

gelimemesinin nedenlerinden birisi deildir?

(a) Trkiyenin snfsz ve imtiyazsz bir lke olduuna olan Kemalist inan
(b) Konunun siyasal bakmdan netameli ideolojik bir mahiyet kazanm olmas
(c) niversite mfredatlarna tabakalamann konulmam olmas
(d) Snflar meselesinin uzun yllar boyunca Marx/Weber kartlna, nominalizm/realizm
ayrmasna ve snf-stat grubu eklindeki nominalist bir tartmaya skmas
(e) Tabakalama konusunda alanlarn (snflandrclarn) ideolojik pozisyonlarnda srar
etmeleri
2. Aadakilerinden hangisi Osmanldaki drt ana zmreden biri deildir?
(a) asker
(b) burjuvazi
(c) ulema
(d) esnaf
(e) kyl
3. erif Mardine gre tarihsel olarak Trkiyede tabakalamann niin yoktur?
(a) Osmanl toplum dzeninde babadan oula geen bir aristokrasinin (hereditary aristocracy)
bulunmay nedeniyle tabakalamann keskin hatlar bulunmad iin
(b) Toprakta zel mlkiyet olmad iin
(c) Siyasal sistem buna msait olmad iin
(d) Uzun sren savalar sebebiyle toplumsal yap yerleemedii iin
(e) Teknik gelimeler kapal olduu iin
4. Kemal Karpata gre Osmanl millet sistemi kendi iinde nasl bir tabakalama
modeline sahiptir?
5. Kemal Karpat ve erif Mardinin orta snf teorilerini karlatrmal olarak
tartnz?
6. Behice Borann tabakalama teorisinin arkaplann aklaynz?

132
 7. BLM
ABD VE BRTANYADA TABAKALAMAYI LMEYE YNELK
ALIMALAR

133
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Sosyoekonomik Stat (SES) Nedir?

SESi lmenin Kuramsal Arkaplan

Mesleki tibara Dayal Tabakalama leklerinin Geliimi

o 1945 ncesi Tabakalama lmleri

o 1945 Sonrasna Gei: Parsonsn Sistem Kuram

o Mesleki tibar almalar

o Duncann Mesleki tibar almalar

o Nakao ve Treas Mesleki tibar Modeli

Goldthorpeun Neo-Weberci EGP ve CASMIN Modeli

Wrightn Neo-Marksist Yeni Snf emas

Treimann Uluslararas Karlatrmal Tabakalama Modelleri

Uluslararas Standart Meslek Snflamalar (ISCO)

134
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Sosyoekonomik Stat (SES) Nedir?

SESi lmenin kuramsal arkaplan nedir?

Mesleki itibara dayal tabakalama leklerinin geliimi nasl gereklemitir?

Goldthorpeun Neo-Weberci EGP ve CASMIN Modeli nasl ilemektedir?

Wrightn Neo-Marksist yeni snf emas nasl ilemektedir?

Treimann uluslararas karlatrmal tabakalama modelleri nedir?

Uluslararas Standart Meslek Snflamalar (ISCO) nedir?

135
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Sosyoekonomik Stat Sosyoekonomik Stat Ders notlar, ders anlatm,
(SES) Nedir? (SES)nn anlam ve sunumlar ve ileri okumalar
mahiyetini renmek
SESi lmenin SESin nasl Ders notlar, ders anlatm,
Kuramsal Arkaplan lleceine dair bir sunumlar ve ileri okumalar
bilgi sahbi olmak

Mesleki tibara Dayal Gnmzde en fazla yaygn Ders notlar, ders anlatm,
Tabakalama olan mesleki itibara dayali sunumlar ve ileri okumalar
tabakalama leklerinin
leklerinin Geliimi
geliimini renmek

Goldthorpeun Neo- Goldthorpeun Neo-Weberci Ders notlar, ders anlatm,

Weberci EGP ve EGP ve CASMIN sunumlar ve ileri okumalar
Modelihakknda bilgi sahibi
CASMIN Modeli
olmak

Wrightn Neo- Wrightn Neo-Marksist yeni Ders notlar, ders anlatm,

Marksist Yeni Snf sinif emasi bilgi sahibi sunumlar ve ileri okumalar
olmak
emas
Treimann Uluslararas karlatrmal Ders notlar, ders anlatm,
Uluslararas tabakalama modellerini sunumlar ve ileri okumalar
tanmak ve ilerliklerini
Karlatrmal
renmek
Tabakalama
Modelleri
Uluslararas Standart Uluslararas Standart Meslek Ders notlar, ders anlatm,
Meslek Snflamalar Snflamalar (ISCO) sunumlar ve ileri okumalar
hakknda bilgi edinmek
(ISCO)

136
 Anahtar Kavramlar

Sosyoekonomik Stat (SES), mesleki itibar, SES lei, Duncan, Nakao ve Treas
Modeli, Goldthorpe, EGP, CASMIN, Wright, Treiman, Uluslararas Standart
Meslek Snflamalar, ISCO

137
 ABD VE BRTANYADA TABAKALAMAYI LMEYE
YNELK ALIMALAR

Bugne kadar gelitirilmi sosyoekonomik snflandrmalar e ayrarak incelemek

mmkndr: Prestij skalalar, sosyoekonomik endeksler ve etkileim skalalar. Prestij skalas,
mesleki pozisyonlar inceleyerek toplumsal tabakalamay haritalandrmann mmkn olduu
varsaymndan yola kmaktadr. Bu yaklamda olan aratrmaclar mesleki sralama
konusunda toplumda byk oranda bir anlama olduunu ve bu yzden znel yaklama
dayanan bir prestij hiyerarisinin var olduunu iddia etmilerdir. nsanlar meslekleri
toplumdaki nemini gz nnde bulundurarak sralamakta ve bu sralandrmayla prestij
lekleri oluturulmaktadr (Rose, 2005). Botteronun deyiiyle, prestij lekleri farkl
insanlarn znel alglarndan toplumsal tabakalamaya dair nesnel leklerin
oluturulabileceini varsaymaktadr (Bottero, 2005: 73ten aktaran Rose, 2005 ).

Bu znel yaklam daha sonra yerini, yine stat hiyerarisinden yola kan bir tabakalama
anlayna sahip fakat daha nesnel olan sosyo-ekonomik endekslere brakmtr. Sosyo-
ekonomik endeksler meslek, eitim ve gelir bilgilerini birletirerek mesleki gruplar arasndaki
farklar tek bir parametre ile yanstmaktadrlar ve her meslein genel statsne, hem sosyal hem
de ekonomik stats dikkate alnarak deer biilmektedir. Bu yaklamn temel iddias olan
bireyin baars iin eitimin sosyal pozisyondan daha nemli olduu fikrine kar klm ve
endeks bireyselci varsaymlar ve yapsal snrlamalar grmezden gelii sebebiyle youn bir
ekilde eletirilmitir (Rose, 2005 ).

Sosyo-ekonomik endekslere yaplan eletirilerle birlikte, 1970lerin banda, snf ve stat

ayrmna vurgu yapan ve snf analizini kullanan almalarda tekrardan bir canlanma olmutur
(Rose, 2005). Bu dorultuda Erikson ve Goldthorpe emasn gelitiren sosyologlardan biri olan
Goldthorpe, Weberin snf ve stat ayrmnn tabakalama almalarnda pek gzetilmediini,
hatta unutulduunu iddia etmitir. Goldthorpea gre, son dnemde yaplan almalar bu
ayrm ampirik ynden demode ve lzumsuz olarak grmlerdir. Bu ayrm srdrmenin
analitik ve ampirik deerini aratrmak iin yaptklar almalarda Goldthorpe ve Chan
(Goldthorpe ve Chan, 2005), zellikle kltrel tketim modellerini aklamak iin statnn
daha uygun olduunu gstermilerdir. Fakat ekonomik karlar ve ekonomik gvenlik sz
konusu olduunda snf kavramnn kullanm daha yerindedir. Yani, yaptklar aratrmalara
gre, toplumsal hiyerari ilikilerini ieren Weberian stat kavram, gelir ve eitim bilgilerini

138
birletiren leklerle ifade edilen sosyo-ekonomik statden ampirik ve kavramsal olarak farkl
grnmektedir (Goldthorpe ve Chan, 2005).

Snf analizinin yeni formlar, toplumu ak ve stat hiyerarisinden oluan deil de, eit
olmayan ve potansiyel olarak zt gruplardan oluan bir yap olarak grr. Snf pozisyonu
kiinin bakalaryla kurduu kontrol, itaat, tahakkm ve smr ilikilerine iaret etmektedir.
Yani, bu yaklama gre, yaam frsatlarnn en nemli belirleyicisi snftr ve kiinin eitimi
de ok byk oranda dhil olduu snf tarafndan belirlenmektedir. Toplumsal iktidarn ok
sayda dayana olsa da ya, rk, toplumsal cinsiyet, toplumsal stat gibi- modern kapitalist
toplumlarda en nemlisinin snf olduu iddia edilmektedir (Rose, 2005) ve sz konusu snflar
yapsal pozisyonlar olarak grlmektedir. Snf pozisyonlar da o pozisyonu igal eden
bireylerden bamsz olarak var olan bo konumlardr (Sorensen 1991: 72 den aktaran, Rose,
2005).

Aada deiik lkelerde SES ile ilgili gelitirilmi emalar incelenmektedir. Elbette lkelerin
biribirinden ayrtrlmas geililikler ve etkilenmelerden tr zaman zaman gtr. Baz
modeller zamanla gelitirildikleri lkelerin snrlar dna km, baka lkelerde de
uygulanmtr; hatta gelitirildii lke dnda daha yaygn olan modeller de vardr. Ancak yine
de bazen uyarlama dzeyinde bazen de yeni bileenlerle yeni modeller gelitrime dzeyinde
her bir lkede farkl amalarla farkl yerlerde kullanlmak zere gelitirilmi SES modelleri
bulunmaktadr.

Amerika Birleik Devletlerinde SES almalar

Amerikan sosyolojisinde erken dnemden itibaren SESin llmesi nem arz etmektedir.
Amerikan sosyoloji geleneinde Weberci stat analizleri ile Durkheimci sosyal dzenin
mesleki ilevsel birliktelii fikrinin bir birleiminden hareketle mesleki saygnlk ve stat
eksenli SES analizleri gelitirilmitir. Bu gelenek iinde mesleki statler etrafnda oluan
tabakalamann toplumsal dzenin srekliliini salad fikri egemendir. SES almalar
toplumdaki bu katmanlamay ve ilikileri zmlemek iin gelitirilmektedir.

Erken Dnem almalar

Bu erevede sosyoekonomik kavram ilk defa Amerikal sosyolog Lester Ward tarafndan
1883 ylnda kullanlmtr. lk SES almalar ise ikago Okulu (Ekolojik Okul) tarafndan

139
gelitirilmitir. Bu lmlemede sosyal snflar ile yerleim yerleri arasndaki balant esas
alnmtr (Eslinger 2008). 1930lu yllarda byk bunalmla birlikte sosyal tabakalama
aratrmalar canlanmtr. Bu erevede sosyal tabakalama zerine ilk detayl almalar
Robert S. Lynd ve Herben M. Lyndin (1929, 1937) Middletown: A Study in Modern American
Culture (1929) ve Middletown in Transition: A Study in Cultural Conflicts (1937) isimli
almalardr. Bu almalarda ortalama ve standart bir Amerikan ehrinde (Middletown)
byk buhran ile birlikte deien g ve ekonomik eitsizlikleri ele alnmaktadrlar. W. Lloyd
Warner ve ekibinin 1930lar boyunca katlmc gzlem, mlakat ve anketlere dayal olarak
Newburyport ehrinde gerekletirdii Yankee City isimli be ciltlik almalar 1940lardan
sonra alanda nemli etkile oluturmutur (Warner 1941). Ona gre sosyal tabakalama iktisadi
etkenler kadar mesleki itibar erevesinde ortaya kan sosyal etkenlerle belirlenmektedir. Bu
almada insanlarn ayrca sosyal statlere ahlaki bir deer de ykledikleri ortaya
konulmaktadr. Bu almasn mteakiben Warner (1949) sosyal snf almalar ve
hesaplamalar iin el kitab mahiyetindeki Social Class in America isimli eserinde kendisinden
sonra ok ciddi bir biimde takip edilecek SES Endeksini gelitirmitir. Bu endekste SES
meslek, gelir kayna, ev tipi ve ikamet yerinden hareketle tanmlanmtr. Warnern
kendisinden sonraki btn akademik ve idari tabakalama, sosyal snf ve SES almalar
zerinde ok derin etkileri mevcuttur.

Warner geleneini takiben mesleki itibara dayal eitli sosyal tabakalama kuramlar
gelitirilmitir. Davis ve Moore (1942, 1948; 1945) eitli almalarnda Durkheimci yapsal
ilevselci bir perspektiften sosyal tabakalama ve eitsizliin toplumsal yap asndan pozitif
bir etkisi olduunu ve bireyleri deiik meslekleri elde etmek zere motive ettiini
savunmaktadrlar. Onlara gre ilkel topluluklar dnda btn modern karmak endstriyel
toplumlarda bu tr bir tabakalama mevcuttur. Tumin (1953) tarafndan iktisadi etkenleri, gc
ve sosyal eitsizlii ihmal etmekle eletirilen bu yaklam kendisinden sonra gelen mesleki
itibar almalarn ciddi bir biimde etkilemitir (Cullen and Novick 1979; Hauhart 2003).

1940 ve 1950ler sosyal tabakalama almalarnda yapsal ilevsel bakn tartmasz egemen
olduu yllardr (Huaco 1966). Bu yllarda Amerikan sosyolojisi iin pek ok adan kurucu bir
isim olan Talcott Parsons, Durkheim ve Warnern sosyal tabakalama okulu geleneini etkili
bir ekilde srdrmtr. Parsonsn 1951 ylnda gerekletirdii The Social System isimli
almas sosyal dzenin daha soyut ve genel ilevselci bir kuramn gelitirmitir. Ona gre
stat veya itibar etrafndan oluan sosyal tabakalamann en nemli ilevi toplumsal dzeni

140
korumaktr (Parsons 1964). Parsonsa gre her toplumda, her zaman bir stat ve saygnlk
hiyerarisi bulunmaktadr. Dolaysyla insanlarn tabakalama sistemi ierisindeki yerini
belirlemek iin toplum ierisinde hangi grevlerin veya rollerin en saygn olduunu sralamak
gerekmektedir. Parsons zenginlik ve g farkllklarnn sosyal stat zerindeki etkisini ele
almakla birlikte modelinde bunlara ikincil bir konum vermektedir. Zira ona gre zenginlik ve
g bireyin mesleki konumu ile elde ettii stats ile belirlenmektedir.

Duncann Mesleki tibar almalar

1960larda balayan eletiri ve araylarla birlikte salt mesleki itibar merkezli SES almalar
yerini eitim, gelir ve mlkiyet etkenlerini de hesaba katan daha fazla deikenli mesleki itibar
almalarna brakmaya balamtr. Bu yaklamn en nemli temsilcisi olan Otis Dudley
Duncandr. Onun 45 meslek iin 1947deki North-Hatt mesleki itibar puanlar ve 1950 nfus
says verilerini kullanarak 1961de hazrlad SES Endeksinde meslek ile eitim ve gelir
arasnda lineer bir ba kurmaktadr (Duncan 1961). Bu tarihten itibaren model her on ylda bir
ulusal nfus verileri ile gncellenmitir (Nakao and Treas 1992:1).

Duncann, Peter M. Blau ile birlikte hazrlad 1968de Amerikan Sosyoloji Dernei Sorokin
dln alan The American Occupational Structure isimli almas sosyoekonomik stat
almalarnda bir dnm noktas haline gelmitir (Turner 2006:149). Ayn zamanda yntemsel
bir dnm noktas olan bu almada Duncan ve Blau (1967) ulusal nfus aratrmasnn
verilerini kullanarak deiik mesleklerin toplumsal yapdaki itibar hiyerarilerini tespit
etmektedirler. Temelde sosyal hareketlilii lmeye alan bu endekste mesleki itibarn
sosyoekonomik statde ana belirleyici olduu fikri esas alnmtr. Zira onlara gre mesleki
itibar hem eitimi hem de geliri bnyesinde barndran bir sosyal gstergedir. Duncann
sosyoekonomik stat endeksi zerine bina edilen Blau ve Duncann toplumsal tabakalama
modeli toplumsal tabakalama sisteminin temel deikenlerini bulmak ve analiz etmek iin
gelitirilmitir. Model 20-64 yas arasndaki 20.000 Amerikan erkeinden oluan temsili bir
rneklemden elde edilen verilerle gelitirilmitir. Bu model daha sonra Duncann toplumsal
hareketlilik almalarna temel tekil etmitir.

Blau ve Duncan eitli mesleklerde alanlarn ortalama eitim ve ortalama gelirlerinin

mesleklerin itibar skorlar ile yksek oranda ilikili olduunu gstermektedirler (Blau and
Duncan 1967:119). Bu modelde bireyin mesleki statsnn eitim dzeyi ve babann meslei
ve karde saysndan etkilendii belirlenmitir. Mesleki staty etkileyen eitim baars ise

141
karde says, babann meslek ve eitim dzeyinden etkilenmektedir. Bireyin gelir dzeyi ise
bireyin eitim dzeyi ve mesleki statsnden etkilenmektedir (Duncan, Featherman, and
Duncan 1972:56). Mesleki staty belirleyen etkenleri kullanarak Blau ve Duncan lekte
bulunmayan mesleklerle ilgili itibar skorlarn retebilmektedir. Bylece mesleki itibarn
lm tekrarlanabilir bir denklemi ortaya kmaktadr.

Duncan Geleneinin Takipisi olarak NORC Mesleki tibar Skalas

ABDde Duncann yntemini gnmzde srdren en nemli aba Natonal Opinion Research
Center (NORC) tarafndan periyodik olarak gncellenen mesleki itibar skalasdr. Hem
akademi hem de politika yapclar ile kamuoyu zerinde etki sahibi olan NORCun Duncanc
gelenei srdrmeye devam etmesi Duncann ABDdeki meslek ve SES almalar zerindeki
kalc etkisini gsterir.

NORCun bu alandaki almalarn yrten Nakao ve Treas (1992; 1994) 1989da NORC iin
yaptklar aratrmada 1500 birey zerinde yrttkleri bir aratrmadan elde ettikleri mesleki
puanlar kullanarak mesleki itibar endeksi oluturmulardr. Nakeo ve Treas (1994) bu
aratrmada toplam 740 meslein itibarn sormulardr. Aratrmada grsel bir yntem
izleyerek katlmclarn ellerine verilen ve zerlerinde birer meslek yazl olan katlar
ykselen dokuz basamaktan oluan bir merdivenin gzlerine yerletirmelerini istemilerdir.
Daha sonra her meslee verilen bu dokuzlu puanlarn dalm zerinden mesleki itibar puann
belirlemilerdir. Her katlmcya her 740 meslei sormak mmkn olmayaca iin 1500 kiilik
rneklemi ona blmler ve 150 kiilik her alt rnekleme setikleri 40 meslei ver farkl 7o
meslei sormulardr.

Mesleki itibar skorlarn belirledikten sonra mesleki itibar ile eitim ve gelir arasndaki ilikiyi
incelemiler ve mesleki itibar ile o meslektekilerin ortalama eitim sreleri arasnda ok yakn
bir iliki tespit etmilerdir.

Goldthorpeun EGP ve CASMIN Modelleri

Aslnda Amerikan sosyolojisi iinde oluturulmam ve endstrilemi be lkenin (ABD dahil)

karlatrlmasna dayansa da Goldthorpe ve ekibi tarafndan oluturulan ema, etkisi ve
kullanm asndan ABDdeki SES ve tabakalama iinde varsaylabilir. Karmak bir
gelitirilme sreci olan temelde ngiliz sosyolog John Goldthorpe tarafndan gelitirilen snf
emas literatrde genellikle EGP (EriksonGoldthorpePortocarero) ve CASMIN

142
(Comparative Study of Social Mobility in Industrial Nations) olarak bilinmektedir. Evvela
zengin ii 1969da yaymlanan The Affluent Worker in the Class Structure (Goldthorpe et al.
1969) almalar ile bilinen Goldthorpe 1970lerde snf yaplar ve sosyal hareketlilik
almalarnda nemli almalar gerekletirmitir. Alanda eitli almalarla adndan sz
ettiren Goldthorpe deiik sosyoekonomik arkaplana sahip kiilerin greli sosyal hareketlilik
imknlarna odaklanarak ailenin nemine vurgu yapmaktadr (Goldthorpe, Llewellyn, and
Payne 1987). Bir neo-Weberci olarak tanmlanabilecek olan Goldthorpe toplumsal snflarn
hiyerarik konumlann meslek kategorileri zerinden oluturmaktadr (Bruce and Yearley
2006:127). Ona gre mesleklerin snflarla irtibatn salayan ereve mesleklerin pazarda ve
iteki konumudur (Goldthorpe et al. 1987). Benzer piyasa ve i durumlarn paylaan meslek
sahibi bireyler, belirli bir snfta yer almaktadr. EGP emasna gre bireyler igc
piyasasndaki ilikilerine temel snfsal role sahiptirler: (1) alanlardan igcn satn alan
ve onlarn stnde otorite sahibi olan iverenler; (2) kendi igcn satmayan, bakasnn da
igcn almayan kendi bana alanlar ve (3) igcn iverenlere satan ve onlarn otoritesi
altna giren cretli alanlar (Goldthorpe, 1980). CASMIN projesi kapsamnda bu emay
gelitirerek alt kategorilere ayrm daha kapsaml ve detayl yedili bir tasnif oluturulmulardr
(Erikson 1992). Bu tasniflerin her ikisi de sosyoekonomik stat almalarnda yaygn bir
biimde kullanlmaktadr.

Bu snf emas Marshall, Swift ve Roberts (1997) tarafndan geerlilik ve tutarllk bakmndan
eletirilmitir. Onlara gre bu ema evvela kapitalist elitin istihdam durumlar arasnda yeterli
ayrm koyamamakta; ayrca geni profesyonel ve ynetici kesimini ayrmakta zayf
kalmaktadr. Marshall (1998) baka bir yerde de toplanan veride EGP tasnifinde temel tekil
eden alma stats ve mesleklerin ilikilerini ele alabilecek sorular olmadna ynelik
eletiriler yapar. EGPnin snfsal ilikilerdeki eitsizlii gzden kardna ynelik eletirilere
kar Erikson ve Goldthorpe bu snf emasnn snflar aras ilikileri betimlemek zere
gelitirilmi nominal bir ema olduunu dile getirerek kendilerini savunmulardr. ktisadi
ilikiler bakmndan iveren ve yneticilerin dierleri karsnda kendilerine avantajlar salayan
bir konumlar olduunu dile getirmilerdir. zellikle Marshall ve Sorensenin eletirilerine
kar sonraki dnemde Goldthorpe (1997, 2000) snfsal konumlarn ileyiteki ilikileri ele
alnarak EGP gelitirilmitir.

EGP en temelde temel pozisyona ayrlmaktadr: 1. verenler, yani bakalarnn emeini

satn alarak onlar zerinde belirli bir otorite ve kontrol kuranlar. 2. Kendi iini yapanlar, yani

143
ne bakasnn emeini satn alan ne de kendi emeini satanlar. 3. alanlar, yani emeklerini
iverene satarak onlarn otoritesi altna girenler. Bunlar, zel mlkiyet ve i piyasasnn zerine
ina edilmi bir toplumda bariz bir ekilde yer alan temel pozisyonlardr (Rose ve Pevalin, 2003:
31). Bu birincil ayrmn ardndan, ikinci aamada ise iverenler ve alanlar gruplara
ayrlmaktadr. verenler altrdklar ii saysna gre byk ve kk iveren olmak zere
ikiye ayrlr. alanlar da iverenlerle yaptklar alma szlemesi trne gre gruplara
ayrlr. Farkl i szlemeleri, i dzenlemesinin farkl ekillerinden dolay aa kmaktadr.
Teorinin ana iddias udur: verenler i piyasasnda, zellikle denetleme ve varlk
zgllsorunlarndan kaynaklanan, szlemeyle ilgili risklerle karlamaktadrlar. Bu
yzden bu sorunlarn az veya ok olduu ileri yapan alanlara farkl i szlemeleri
sunulmaktadr. 3 farkl i dzenlemesi ayrm yaplr: Birincisi, alann iverene hem ksa hem
de uzun vadede karlk alacak ekilde hizmet salad hizmet ilikisidir. Burada varlk
zgll yksektir, yani alanlar uzmanla ve profesyonel bilgiye sahiptirler (Erikson and
Goldthorpe 1992). Bu yzden alanlara bir miktar otonomi ve yetki verilir ve bunun
karlnda da alanlarn irkete ball beklenir. kincisi, hizmet ilikisinin aksine, ksa
vadede igc karlnda para deiimini ieren i szlemesidir. denetiminin yksek
olduu bu szleme trnde alanlar yakndan denetlenir ve deme yaplan i veya allan
saat miktarna gre belirlenir. Yani iverenlerin alanlarn iini denetlemesinin zor olduu ve
beeri sermayenin yksek olduu yerde servis ilikisi, iin kolayca denetlendii ve alanlarn
beeri sermayesinin dk olduu yerde ise i szlemesi mevcuttur. ncs ise hem hizmet
ilikisi hem de i szlemesinden unsurlar ieren ara formdur.

EGP emasnda, i ilikileri ve i dzenlemesi farkllklar zerine kurulu 11 adet snf

mevcuttur. Baz snflar birletirilerek bu snflar 7 kategoride de gruplanmaktadr. Aadaki
tabloda bu gruplandrmay grmek mmkndr.

Tablo 2. EGP Snf emas

Snf Mesleki Grup/ Stats Dzenlemesi

I. Profesyoneller, idareciler ve yneticiler, st dzey Hizmet likisi

Profesyoneller, idareciler ve yneticiler, st dzey; teknisyenler, Hizmet likisi
II.
st dzey (dzenlenmi)
IIIa. Dzenli nonmanual alanlar, st dzey Ara form
szlemesi
IIIb. Dzenli nonmanual alanlar, alt dzey
(Dzenlenmi)
IVa. Kk iverenler N/A
IVb. Kendi iini yapanlar (Profesyonel olmayanlar) N/A
144
 IVc. iftiler N/A
V. Teknisyenler, alt dzey; beden iilerini denetleyenler Ara form
szlemesi (modifiye
VI. Vasfl beden iileri
edilmi)
VIIa. Vasfsz beden iileri (tarm hari) Szlemesi
VIIb. Tarm iileri Szlemesi
Kaynak: Goldthorpe (2000, s.209)

EGP sadece kodlanan meslek bilgisi, istihdam durumu ve kurumsal byklk verilerine ihtiya
duyduu ve hesap kolayl salad iin yaygn uygulanan bir ema haline gelmitir. Bu
sebeple Avrupa, Avusturalya, Kanada, ABD ve uluslararas karlatrmalarda gittike daha
yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Birleik Krallk Ulusal statistik Dairesi resmi sosyal
snflama olarak EGPyi kabul ettikten sonra model European Socio-economic Classification
(ESeC) uygulamasnn bir prototipi olmutur. 1968den itibaren her yirmi ylda bir Uluslararas
alma rgt (ILO) tarafndan yrtlen International Standard Classification Occupations
(ISCO) uygulamalar ile birlikte gittike daha fazla yaygnlamaktadr.

Wrightn Neo-Marksist Yeni Snf emas

Amerikan sosyolojisinde tabakalama almalarnda Weber-Durkheim izgisinden ayrlan en

nemli teorisyen Eric Olin Wright olmutur. Wright, Marxn snf analizini takip edip smr
kavramn merkeze alarak ampirik almalar gerekletirmitir. levselcilerin nerdii gibi
basit mesleki stat dzeylerinden ziyade toplumdaki retim sistemi ile balantl drt snf
modeli (kapitalistler, kk burjuvalar, yneticiler ve isiler) gelitirmitir. Bu modele gre
kapitalistler retim aralarnn sahipleridir, dierlerinin igcn satn almakta ve kontrol
etmektedir. Yneticiler, kapitalistler iin dierlerinin igcn yalnzca kontrol etmekte ve
onlarn igcn kapitalistlere satmaktadr. siler, kapitalistlere satmak iin yalnzca igcne
sahiptir. Kk burjuvalar kk retim aralarna sahiptirler, ancak ok az iileri vardr veya
hi isi altrmamaktadr. Wright (1985:25) sosyal yapy bu drtl snfsal yapnn daha zel
yansmalar olan on iki snfsal konum ekseninde sahiplik/varlk, uzmanlk ve otorite boyutlar
ekseninde incelemektedir. Bu modeli operasyonel hale getirmek iin her bir grubun mlkiyet,
otorite ve uzmanlklarna dair bir lye ihtiya bulunmaktadr. Dolaysyla ona gre meslek
ve istihdama dair sorular yeterli deildir. Eitimsel baar, ite yaplan grevler, karar verme,
ynetimsel iler gibi etkenler de sorulmas gereken sorular arasnda yer almaldr (Wright
1997). Ancak ideolojik tercihlerin yan sra bu verilerin toplanmas her seferinde zaman ve
kaynak gerektirdii iin Wrightn emas EGP ile karlatrldnda operasyonel hale gelmesi

145
zor bir modeldir. Zamanla bu sorunu zmek iin Wright modelini genel nfus
aratrmalarndan elde edilen verilerle yaplabilir hale dntrmtr ancak yine de
uygulamada yaygnlk kazanamamtr.

Wrightn sosyal tabakalama modeli snf yapsnn Weberyen eilimli neo-Marksist bir
kavramsallamas olarak tanmlanabilir. Wright, Amerika, Kanada, Norve ve sve zerine
yapt almasnda ileri dzeyde endstrilemi bu lkelerde otorite ve stat temelli bir
toplumsal dikey hareketlilie rastlanabildiini ancak mlk sahipliine dayal bir dikey
haraketliliin pek mmkn olmadn belirtmektedir (Wright 1997:186190).

Tablo 3. retim Aralaryla likisi

veren iler
Vasfsz

Otorite seviyesi
Uzman Kalifiye
alan Says

Yksek Kapitalistler Yneticiler

Yneticiler Yneticiler Yneticiler
Kk Uzman Kalifiye Vasfsz
Dk efler
iverenler efler efler efler
Kk Kalifiye Vasfsz Ynetici-
Yok Uzmanlar
burjuva iiler iiler olmayan
Uzman Kalifiye Vasfsz
Uzmanlk

Treimann Uluslararas Karlatrmal Mesleki Tabakalama Modelleri

Yine sadece ABD rnei temel alnmadan holuturulmu olmada da dikkate alnmas gereken
dier bir model geni iktisadi ve sosyal etkenleri hesaba katan uluslararas dzeyde bir
karlatrma iin standardizasyon salayan yeni tabakalama modeli olarak Donald J. Treiman
tarafndan Harry Ganzeboom ile birlikte gelitirilmitir (Ganzeboom ve Treiman 1996). nce
Treiman (1977) Standard International Occupational Prestige Scale (SIOPS), ardndan da
Treiman ve Ganzeboom ve De Graaf (1992) birlikte International Socio-Economic Index
(ISEI)i gelitirmitir.

Parsons ve Durkheimin izinden giderek Treiman yapsal-ilevselci bir bak asndan

meslekten hareketle bir tabakalama analizi gelitirmektedir. Treiman 1966da uluslararas
karlatrma almalarnn ilkinde Hodge ve Rossi (1966) ile birlikte farkl 24 lkede yaplan
benzer almalar ile 1963 ABD sralamasn karlatrmtr. Daha sonra da 1977 ylnda
aralarnda Trkiyenin de bulunduu 60 farkl lkede karlatrmal bir aratrma
yrtlmtr (Treiman 1977). Treiman bu aratrma neticesinde uluslararas dzeyde mesleki
itibar zerine byk uyum olduu gzlemitir. Uluslararas geerlilie sahip bir lek
gelitirmeye alan Treiman SIOPSta ISCO 68i kullanarak burada belirtilen mesleki gruplara
146
bir puan oluturmaktadr. Daha sonra gelitirilen ISEIde bu model ISCO 88e gre revize
edilmitir. Ona gre bir meslein itibar sosyal ve kltrel gruplara gre deiken deildir;
bireylerin bu meslekle elde ettikleri ayrcalk ve g ile balantldr. Bylece btn
toplumlarda mesleki itibar benzer rntlere sahiptir ve bu rntleri ifade edecek bir endeksi
oluturmak mmkndr.

Treiman modelinin uluslararas geerlilie sahip olduunu sylemekle birlikte farkl

toplumlarda ok eitlilik gsteren istisnalar da (askerler, polisler, retmenler gibi) tespit
etmitir. Ancak bu onun tezine yneltilen eitli kltrel farkllk eletirilerinin gelmesini
engelleyememitir. Treiman daha sonraki almalarnda veriyi yeniden analiz ederek bu
eletirileri rtmeye almaktadr. Bunlar arasnda mesleki itibarla ilgili Bat deerlerinin
hegemonyas ve yaylmas arasnda bir iliki olduunu yapt istatistiksel testlerle
reddetmektedir. Dier taraftan modelini sadece erkekler zerinden gelitirmesi feminist
eletirilere konu olmutur (Haller and Bills 1979).

Bu eletiriler Treiman ve arkadalarnn modellerini revize etmesine yol amtr. SIOPS sayg,
hayranlk ve kmseme gibi tabakalamann sembolik boyutlar ile ilikiliyken ISEI daha
dorudan insan kayna ve iktisadi karlklarla ilgilidir. ISEI eitim niteliklerinin gelire nasl
dntrldn gstermek zere ortalama eitim ve gelir seviyelerine gre erkeklerin tam
zamanl mesleklerini puanlar. Dolaysyla SIOPS ve ISEInin ayr kuramsal arkaplanlara sahip
olduu sylenebilir.

ABDde SES leklerinin Gncel Durumu

ABDde sosyoekonomik stat zerine yaplan en gncel literatr taramalarn gsterdii durum
SES kavramnn ou zaman derinlemesine kavramsallatrlmadan veya sistematik olarak
ilevselletirilmeden salk, eitim ve psikoloji gibi alanlarda yaplan ampirik almalarda
kullanlmasdr (American Psychological Association 2006; Shavers 2007; National Center for
Education Statistics 2012). Bu almalarn hemen hepsinde SES bamsz deiken veya
kontrol deikeni olarak kullanlarak istatistiki modellere dahil edilmekte ve dier
deikenlerle birlikte akademik baar, belli hastalklara yakalanma riski, genel salk durumu
veya psikolojik rahatszlklar gibi olgulara etkisi aratrlmaktadr. SES konusunda
derinlemesine analizler iermeyen bu almalar sosyoekonomik staty genelde eitim ve
gelir bazen de meslek veya mlkiyet zerinden lerek yukarda bahsedilen SES
tartmalarndan kopuk bir grnt vermektedirler. Alanlarndaki bu dankl fark eden

147
Amerikan Psikologlar Dernei ve Ulusal Eitim statistikleri Dernei gibi baz akademik
meslek rgtleri sosyoekonomik stat kavramn ele alan alma gruplar oluturmular ve
disiplin iinde bu konuda uzman olmayan aratrmaclara kaynak olmas amacyla rehberler
hazrlamlardr (American Psychological Association 2006; National Center for Education
Statistics 2012). Bu abalara ramen bu alanlarda yaplan almalarda SES konusunda
zensizlik ve karmaa gze arpmaya devam etmektedir.

Britanyada SES almalar

SES lmlerinin 1850lere kadar geri gittii Britanya gnmzde de hem teorik hem de
ampirik olarak konu ile ilgili tartmalarn hayli eitli ve kapsaml olduu bir yerdir. Bu
balamda bireylere ve hanelere ait sosyo-ekonomik verileri kayt tutma geleneinin erken bir
dnemde balam olmas bu almalar nemli lde kolaylatrm ve beslemitir. Aada
sosyo-ekonomik snflandrmaya dair ngilterede yaplan almalarn tarihi ve ierikleri
detayl bir biimde ele alnmaktadr.

Erken Dnem almalar: Genel Nfus Dairesi Sosyal Snf emas (RGSC)

ngiliz nfusunu meslee ve endstriye gre snflandrma pratii resmi olarak 1851de
balamtr. Snflandrmadaki mesleki unsur etkisi 1881den itibaren giderek artmtr ve
1887de Genel Nfus Dairesi (The General Register Office)3 nfusun sosyal statye dayanan
byk gruplara ayrlabilecei fikrini ortaya atmtr. 1911e gelindiinde hkmet, meslek ve
endstrinin birbirinden farkl kavramlar olduunu kabul etmitir ve o yl yaplan saymda ikisi
iin ayr sorular sorulmutur. The Registrar Generaln yllk raporunda mesleklerin toplumsal
mertebeyi belirledii belirtilmitir ve daha sonra bu toplumsal snf olarak ifade edilerek
lm oranlarnn analizinde kullanlmtr (Rose, 1995).

Tbbi istatistiki T.H.C Stevensonun 1913de gelitirdii toplumsal snf emas mesleki ve
endstriyel gruplar birbirinden ayrmamtr. Stevenson toplumun temel toplumsal snfa
ayrldn dnrken (st, orta ve ii snf), bunlarn arasna baka ara snflar ekleyerek 8li
bir ema oluturmutur. 1921de ilk mesleki snflandrmann yaplmasyla bu snf emasnda
byk bir deiiklie gidilmi ve vasfa yaplan vurgu artmtr. 1928de Stevenson emann
kavramsal temelini oluturmu ve lm oranlarnda maddi faktrlerden ok kltrn etkili

3
The General Register Office, ngiltere ve Gallerde doum, lm, evlilik, hukuki ortaklk, l doum ve
krtajlarn kaydn tutan devlet kurumudur.
148
olduunu iddia etmitir. Burada kltr, gelir ve servetten ziyade meslekle daha ok irtibatldr.
Bir baka deyile, Genel Nfus Dairesinin Sosyal Snflar (Registrar-Generals Social Classes,
RGSC) toplumun mesleklere gre hiyerarik bir ekilde snflara ayrldn varsaymaktadr.
Bu hiyerarik ema her saymla birlikte gncellenmi ve bununla beraber snflandrma metodu
ve belirli mesleklerin toplumsal snflar iindeki yeri de deiime uramtr (Rose, 1995).
1921den 1971e kadar, Nfus Saym ve Aratrmalar Dairesi (Office of Population Censuses
and Surveys, OPCS) meslekleri toplumdaki pozisyonuna gre snflarken 1980de toplumsal
snf mesleki vasfla zde bir kategori haline gelmitir. 1990da gelitirilen Standart Mesleki
Tasnif (Standart Occupational Classification, SOC) ak bir ekilde meslekleri vasfla
ilikilendirerek snflandrmtr (Rose, 1995).

Sosyo-Ekonomik Gruplar (SEG) almas

RGSC, sonraki adyla, Meslek Temelli Sosyal Snf (Social Class Based on Occupation, SC),
nfus saym ve anket raporlarnda ve ayrca eitli akademik almalarda, zellikle salk ve
demografi alanndaki almalarda kullanlmtr. Fakat SCnin geerliliine ve gvenilirliine
dair pheler olumu ve btnlkl bir kavramsal ve teorik altyaps olmamas sebebiyle
eletirilmitir. Bazlar da mesleki vasfa ve sosyal statye gre hiyerari oluturulmasnn
modas gemi bir 19. yy fikrinin devam olduunu iddia etmilerdir. Bu gibi sebeplerle baz
ynetim departmanlar ve resmi daireler ve salk ve demografi haricindeki akademik
almalar, SCe alternatif ikinci bir resmi snflandrma olan Sosyo-Ekonomik Gruplar
(Socio-Economic Groups, SEG) kullanmlardr. SEG 1951de gelitirilmi, 1961de revize
edilmitir. Benzer toplumsal ve ekonomik statye sahip kiileri bir araya getirerek snflandrma
yapmaktadr. 17 grubun oluturduu bu ema, Erikson ve Goldthorpeun oluturduklar EGP
emasna benzemektedir. nk SEG, sosyal pozisyonu ya da vasf deil, EGPde olduu gibi
i statsn lmektedir (Rose, 1995). Yine SC de olduu gibi vasf, ayrt edici bir unsur olarak
i grmektedir. Sosyologlarn birou bilimsel amal kullanm asndan SEGin daha iyi bir
lek olduunu dnmtr. Fakat kavramsal bir rasyoneli olmad iin, aratrmaclar
ynlendirecek kurallardan ve teoriden yoksundur (Rose ve Pevalin, 2003: 2).

Cambridge Sosyal Mesafe ve Tabakalama (CAMSIS) Skalas

1973te Blackburn, Prandy ve Stewart tarafndan gelitirilen Cambridge Sosyal Mesafe ve

Tabakalama (CAMSIS) skalas gruplandrmaya dayanmayan bir lektir. CAMSIS mesleki
prestije ya da eitim, gelir ve meslek arasndaki ilikiye deil, toplumsal etkileim modellerine
dayanmaktadr (Rose, 2005). lein teorik temeli, farkl birlikteliklerin (differential
149
association) sosyal tabakalamann balca zellii olduu fikridir (Stewart ve ark, 1973).
Benzer toplumsal pozisyonlar paylaan insanlarn birbirini etkileme imknnn kuvvetli oluu
tabakalama teorisinin bilindik argmanlarndandr. Bundan yola kan yaygn kanaat, snflar
ve stat gruplar tanmlayarak onlarn arasndaki toplumsal etkileimi aratrr. CAMSIS ise,
bu kanaatin tersi olacak bir ekilde, toplumsal yapy belirlemek iin etkileim rntlerini
kullanmaktadr. Farkl birliktelikler toplumsal alan ierisinde belirli yaknlklar ina etmektedir
ve birbirine toplumsal olarak daha yakn olan kiiler arasnda etkileim, uzak olanlara gre daha
sk grlmektedir. Bu sebeple CAMSIS lekleri, bazen Sosyal Etkileim Mesafesi (Social
Interaction Distance, SID) lekleri olarak da isimlendirilmektedir (Lambert ve Prandy, 2012).
SID leklerini oluturmak iin meslek bilgisi, farkl durumlarda arkadalk, evlilik, ebeveyn-
ocuk birliktelii ve within career intra-generational mobility ile ilikilendirilir. Prandy ve
Lambert, toplumsal etkileimi len leklerin tamamnn, SIDn tabakalama yapsnn
ampirik rntsnn aynsn reteceini iddia etmektedir (Lambert ve Prandy, 2003).

CAMSISe gre tabakalama, iliki alaryla kurulur ve yeniden retilir. Bu sebeple toplumsal
yap kendiliinden verili olarak dnlemez (Rose, 2005). CAMSIS bylece snf kavramn
tamamyla reddetmekte ve toplumsal snf ve toplumsal stat arasndaki ayrma kar
kmaktadr. Bununla birlikte, leklerin, birbirinden ayrlamaz olduklar dnlen toplumsal
ve materyal avantajlar ltn ne sren teorik argman desteklemektedir (Lambert ve
Prandy, 2012).

CAMSISde mesleki grup, sosyo-ekonomik ilikilerin temelini oluturan birimdir. Dorudan

veya dolayl bir ekilde, i, modern toplumda materyal karlklarn datld ana
mekanizmay salamaktadr. Ayrca toplumsal ve psikolojik dllerin ve cretlerin dier
biimleri iin de nemli bir kaynak olma zelliine sahiptir. Meslek, kiinin toplumsal yap
ierisindeki avantajlarn ve dezavantajlarn belirleyen ve kimliini oluturan en elverili
gstergedir. Burada szkonusu edilen mesleki grupu, meslein yan sra, farkl i statlerini
de (kendi iine sahip olmak gibi) ieren bir kategori olarak dnmek gerekir.

nsanlar mesleki gruplara gre ayrldnda, toplumsal olarak yakn gruplarn benzer birliktelik
dalmna (e veya arkada gibi), daha uzak gruplarn ise daha az benzer bir dalma sahip
olduu grlmektedir Evli iftlerin ya da arkadalarn mesleklerini apraz tablolama yntemine
tabi tutarak, aralarndaki mesafeyi belirlemek mmkndr. Dalmlarn benzerlii arttka
yaknlklar da artar; ayn ekilde, benzerliin azalmas uzakln artmasna iarettir (Lambert
ve Prandy, 2012).

150
CAMSIS sral (ordinal) bir lektir ve ok sayda kategori, onun gruplandrmaya dayanmayan
(continuous) bir lek olarak ele alnabilecei anlamna da gelmektedir. Lambert ve Prandy
(2012), CAMSISin, toplumsal hareketlilik, eitim, salk vb. alanlarda, snf emalarna
nispeten daha etkili olduunu iddia etmektedirler. Onlara gre, CAMSIS, gruplandrmaya
dayanmad iin, tabakalamadaki inceliklerin toplumsal boyutunu daha iyi yanstr.

CAMSIS, mesleki snflandrma bilgisini, eer uygun veri kaynaklar mevcutsa, hem
ISCO88den hem de ulusal snflandrmalardan almaktadr. Sadece ISCOnun
kullanlmamasnn sebebi, ISCOnun farkl uluslarda yer alan tekil detaylar ieremiyor
oluudur. Eer sadece bir mesleki birimin verileri mevcutsa, o zaman baka bir alternatif
mesleki birim iin CAMSIS skorlarnn yaklak deerleri elde edilmeye allr. Bununla
birlikte, veriler mevcut olduunda, bireylerin i statsndeki farklar yanstan bilgiler de
kullanlr ve bu veriler ile meslek bilgileri apraz snflandrma yaplr. stats kategorileri
ISCOyu esas almakla beraber, hangi kategoriler sz konusu lkeye o dnem ampirik olarak en
uygunsa onunla allmay tercih etmilerdir (Lambert, 2012).

CAMSISin sadece beyaz yakal erkek iilerin verileri kullanlarak retilen orijinal versiyonu,
ok-Boyutlu lekleme (Multi-Dimensional Scaling, MDS) tekniine dayanr ve e meslekleri
modelini kullanr. Bu lek, en temelde kadnlar da dhil edebilmek iin yenilenmitir. Bu
revizyon, uygunluk zmlemesinden (correspondence analysis, CA) istifade etmitir.
Uygunluk zmlemesi CAMSISin uluslarararas versiyonunun gelitirilmesinde de
kullanlm fakat daha sonra yerini Goodman'in Logaritmik arpanl Model (log-multiplicative
models) olarak da bilinen iliki modeli (association model) (RC) brakmtr (Lambert ve
Prandy, 2012).

CAMSIS projesiyle ilikilendirilen SID leklerinin oluturulmasnda kullanlan fakat SID

leklerinin yaklamnda zorunlu olarak bulunmayan belirli metodolojik ilkeler vardr.
Bunlardan ilki, meslee dayal toplumsal snflandrmalarda evrensellik ve zgllk arasndaki
farkla ilgilidir: CAMSIS projesinde gelitirilen SID lekleri lkeler, zaman aral ve cinsiyet
ynnden zgldr; yani farkl lkeler, farkl zaman aralklar, kadnlar ve erkekler iin farkl
lekler mevcuttur. kincisi mesleki lmn detaylandrlma miktaryla ilgilidir: CAMSIS
projesinde gelitirilen SID lekleri, farkl mesleki pozisyonlar hakknda mmkn olduu
kadar ok detay kullanmtr (Lambert ve ark, 2006dan aktaran Lambert ve Prandy, 2012).

151
Ulusal statitistik Dairesi Sosyo-Ekonomik Tasnifi (NS-SEC)

1994te Nfus Saym ve Aratrmalar Dairesi, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Konseyini

(Economic and Social Research Council, ESRC) RGSC ve SEGi yeniden incelemesi iin
grevlendirmitir. Bu incelemenin sonucunda ESRC onlarn yerine ikame edecek yeni bir
sosyo-ekonomik snflandrma nermitir. 2000 ylnda, ayn yl oluturulan SOCu esas alan
Ulusal statitistik Dairesi Sosyo-Ekonomik Tasnif (National Statistics Socio-Economic
Classification, NS-SEC) gelitirilmitir. NS-SEC, sarih bir teorik temeli olan ve uluslararas
kabul gren Goldthorpe emasna gre uyarlanmtr. Buna gre, modern toplumlarda sosyo-
ekonomik pozisyonlarn merkezinde i ilikileri ve koullar yer almaktadr. Bu yzden NS-
SEC toplumsal eitsizliin dalmnn yan sra, onun ilikisel ynn de lmeyi hedefler ve
meslekleri i ilikileri ve koullarndaki farkllklara gre gruplara ayrmaktadr. ema
toplumsal ilikiler zerine ina edildii iin snflar hiyerarik bir ekilde sralanmamtr.
Nominal bir snflandrma olan NS-SECde, tpk Goldthorpe emasnda olduu gibi, bireylerin
ve ailelerin yaam frsatlar byk lde toplumsal iblmndeki pozisyonlarna ve buradan
elde ettikleri materyal ve sembolik avantajlara baldr.

Goldthorpe emasnda olduu gibi, iverenler, kendi iine sahip olanlar ve alanlar arasnda
bir ayrm gzetilmitir. Fakat NS-SECde istemeden i ilikilerin dnda braklanlar kategorisi
de eklenmitir. alanlar da yine Goldthorpe emasnda olduu gibi hizmet ilikisi ve i
szlemesi ayrmna gre gruplandrlmtr. szlemesi ii snf pozisyonunun bir
zelliiyken, hizmet ilikisi idari ve profesyonel ilere uygundur (Rose ve Pevalin, 2001). Rose
ve Pevalinden alnan aadaki tabloda EGP emasna gre uyarlanm snf pozisyonlarn
grmek mmkndr (Rose ve Pevalin, 2005)

NS-SEC 17 adet operasyonel kategoriye sahiptir: L1 Byk irketlerin iverenleri; L2 st

dzey idari meslekler; L3 st dzey profesyonel meslekler; L4 Alt dzey profesyonel ve st
dzey teknik meslekler; L5 Alt dzey idari meslekler; L6 st dzey denetimle ilgili meslekler;
L7 Arada bulunan meslekler; L8 Kk irketlerin iverenleri; L9 Kendi hesabna alanlar;
L10 Alt dzey denetimle ilgili meslekler; L11 Alt dzey teknik meslekler; L12 Yar-rutin
meslekler; L13 Rutin meslekler; L14 Hi almam veya uzun sredir isiz olanlar; L15 Tam
zamanl renciler; L16 Yeterli tarif edilmemi meslekler, L17 Baka sebeplerden dolay
snflandrlamayanlar. Aada grebileceiniz bu kategorilerden L14 istee bal olmakla
birlikte, bu kategoriler snflar halinde dzenlendiinde L15, L16 ve L17 hari tutulmaktadr.

152
Ayrca NS-SECin 9, 8, 5 ve 3 snfl srmleri de mevcuttur. 3 snfl versiyonu hari, NS-
SECin hibir kategorisi vasfa veya bedensel/bedensel olmayan ayrmna iaret etmez. NS-
SECin teorik zemininde vasf kavram yer almamaktadr, ayn ekilde NS-SECi gelitirenler
bedensel/bedensel olmayan ayrmnn da endstrinin ve mesleklerin yapsnn deimesi
sebebiyle eski moda ve yanltc olduunu iddia etmilerdir. Bu sebeple eski SEClerde
kullanlan balang, orta, ya da beceri gerektiren bedensel olmayan meslekler srasyla
alt dzey profesyonel, st dzey ynetici ve orta dzey mesleklere evrilmitir. Yine
vasfl, yar vasfl, ksmi vasfl ve vasfsz manual meslekler srasyla alt dzey
teknik, yar rutin ve rutin ilere evrilmitir (Rose ve Pevalin, 2003: 13). Bununla birlikte,
NS-SECde ka tane snf var sorusu sorulduunda buna verilecek kati bir cevap yoktur.
ilikileri yaklam sadece belli bir adette snf olduunu varsaymaz. Bunun yerine snf
saysnn halihazrdaki analitik ama dorultusunda ampirik olarak deiebileceini iddia
etmektedir (Rose ve Pevalin, 2003, s. 15).

Geleneksel olarak snf analizi biriminin ekirdek aile olduu varsaylr. Yani ayn aileden gelen
kiilerin benzer snflarda yer ald dnlr. Fakat son zamanlarda, zellikle kadnn alma
hayatndaki yerinin artmasyla analiz biriminin aile deil, birey olduu dnlmeye
balanmtr. Haneyi geindiren kiinin erkek olduu varsaym cinsiyeti olduu dnlerek
eletirilmitir. Bu sebeple Ulusal statistik Dairesi (Office for National Statistics, ONS) bu
varsaym aan yeni bir metot gelitirmitir. Buna gre referans olarak gsterilen kii hanede en
yksek geliri kazanan kiidir. Bylece cinsiyet belirleyici bir ey olmaktan km ve referans
kiisi hanenin toplumsal pozisyonunu daha iyi belirler hale gelmitir (Rose ve Pevalin, 2003:
21). NS-SEC ise snf analizinin birimi konusunda basknlk yaklamn kullanr. Bu
yaklama gre, eer bir hanede sadece bir kii alyorsa, onun i mevkii ailenin snf
pozisyonunu belirler. Eer ailede iki jenerasyondan da alan varsa, st jenerasyondaki
belirleyicidir. Eer st jenerasyonda iki veya daha fazla kii alyorsa ve i mevkileri farklysa
baka bir kurala ihtiyacmz vardr. Bu durumda bu i mevkilerinden hangisi aile bireylerinin
ideolojisi, dncesi, davran ve tketimi zerinde en byk etkiye sahipse, ailenin snf
pozisyonunu belirleyen de o olmaktadr (Erikson, 1984: 504). Burada i mevkileri, i ilikilerine
gre deil, onlarla ilikili olduu dnlen yaam frsatlarna gre sralanmaktadrlar. Erikson,
bu balamda, i mevkilerinin farkllat eitli boyutlarda dominance ilikisi olduunu
varsaymaktadr (Erikson, 1984: 507-11). st dzey nitelikli olanlar dk olanlar, bedensel
olmayan iler bedenseli, kendi iini yapmak bir yerde alan olmay ve profesyonel iler her
trl i biimlerini belirlemektedir. Uluslararas Sosyo-Ekonomik Endeksi (ISEI)

153
Uluslararas Sosyo-Ekonomik Endeks (ISEI)

Uluslararas Sosyo-Ekonomik Endeks (International Socio-Economic Index, ISEI) 1992

ylnda Ganzeboom ve arkadalar tarafndan gelitirilmi gruplamaya dayanmayan (continous)
bir lektir. Kategorik emalar, kendi iinde homojen ve birbiri arasnda heterojen toplumsal
kategorilerin mevcut olduunu varsayarken, gruplamaya dayanmayan lekler bunlardan iki
ekilde ayrlmaktadr. lk olarak, gruplamaya dayanmayan lekler mesleki gruplar arasnda
snrsz sayda farkn varlna imkn verir. kinci olarak da, meslekler arasndaki bu ciddi
farklar tek boyutta bir araya getirilebilir ve istatistiksel modellerde tek bir parametre ile temsil
edilebilir (Ganzeboom ve ark, 1992). Ganzebooma gre, gruplamaya dayanmayan lekler,
kategorik yaklamlardan daha gldr nk tek bir say ile ok sayda detayl farkllklar
zetlemektedir. Ganzeboom, hlihazrdaki kategorik emalarn meslekler arasndaki eitlilii
yanstmada yetersiz olduunu iddia etmektedir. Gruplamaya dayanmayan lekler, ok
deikenli analize daha ok uygundur ve daha yoruma ak, bilgilendirici ve realist modeller ve
parametreler retir (Ganzeboom ve ark, 1992).

ISEI, 16 lkeden tam zamanl alan 73901 kiinin eitim, gelir ve meslek bilgileri kullanlarak
oluturulmutur. 271 farkl meslek kategorisine skorlar verilerek, eitim ve gelir arasnda yer
alan meslein rol maksimize edilmitir. ISEIde meslek, kiinin eitimini gelire dntren
bir aracdr. Meslee byle bir arac pozisyon atfetmek, SEI leini gelitirirken Duncann da
aklnda olan bir yntemdir (Duncan, 1961). Duncan, bunun iin SEI skorunu oluturaca
ortalama eitim ve ortalama gelir deikenlerini semitir; fakat gelir ve eitimin bal
arln, prestijle olan ortak kolerasyonunu maksimize edecek ekilde elde etmitir.
Ganzeboom ve arkadalarnn almasnn iletim ynetim ise, bunun aksine, eitimi gelire
eviren meslek kavramnn dorudan sonucudur. Burada meslekler, eitimin gelir zerine
dolayl etkisini olabildiince yanstacak ekilde sralanr. Bir baka deyile, SEI, eitimin gelir
zerindeki dolayl etkisini maksimize, dolaysz etkisini ise minimize edecek ekilde eitim ve
gelir arasnda bulunan deikendir (Ganzeboom ve ark, 1992).

ISEIyi oluturmak iin ISCOnun meslek tasnifleri kullanlmtr. ISCOnun dier

snflandrmalara gre iki trl bir avantaj vardr. Evvela ISCO uluslararas bir snflandrmadr
ve ulusal mesleki snflandrmalarn birou ondan tretilmi veya uyarlanmtr. Ayrca
ISCOnun ikinci bir avantaj da baz ok uluslu almalarn bu tasnifi kullanm olmasdr.
ISEIde, 1968-1982 yllar arasnda 16 lkeyi ieren 31 veri kmesinden elde edilen veriler
kullanlmtr. Bu veriler, Hindistandan ABDye, Macaristandan Brezilyaya kadar ok sayda

154
farkl politik ve ekonomik angajman olan lkeyi kapsamaktadr (Ganzeboom ve ark, 1992).
Dolaysyla bu tr bir lkeler aras karlatrmal almann ISCO gibi standart bir tasnife
dayanmas gerekmektedir.

ISEIde rneklemi 21-64 ya arasnda ve haftada 30 saat ve stnde ya da tam zamanl alan
erkekler oluturmaktadr. allan zaman konusundaki snrlamann sebebi, bu konudaki
farkllklardan kaynaklanan kazan elikisinden kanmaktr. Ya snrlamas da iki sebepten
dolay konulmutur: lki, veri kmelerinin ounluunun benzer ya snrlamasna sahip
oluudur. kincisi de, geici (stop-gap) iler ve emeklilik ileri gibi az gelir getiren ilerin
yaratt bozulmay minimalize etmektir (Ganzeboom ve ark, 1992).

Britanyada SES leklerinin Gncel Durumu

1913te gelitirilen Genel Nfus Dairesi Sosyal Snf emas (RGSC) ok uzun bir sre
akademisyenler ve resmi kurumlar tarafndan kullanlm ve her saymla birlikte gncellenerek
deiiklie uramtr. RGSCde meslekler vasfa gre hiyerarik bir biimde sralanmtr.
1951de gelitirilen ve RGSCe alternatif tekil eden Sosyo-Ekonomik Gruplar (SEG)
almasnn kavramsal emasnda ise i stats kavram yer alr. Sonraki yllarda
Britanyada SC ve SEGe alternatif olarak EGP ve CAMSIS emalar gelitirilmitir. Bu
emalar daha ok akademik aratrmalarda kullanlmlardr.

1973te gelitirilen Cambridge Sosyal Etkileim ve Tabakalama lei (CAMSIS) bir prestij
skalas ya da bir snf emas deildir. CAMSISe gre tabakalamann temelinde farkl
birliktelikler yatar. Kendiliinden verili olmayan toplumsal yap ilikiler ayla kurulur ve
srekli yeniden retilir. Bu emalar, zellikle SCnin teorik, kavramsal ve teknik adan
eksiklii sebebiyle gelitirilmilerdir. Hatta Cambridge skalas eletirisini daha da ileri
gtrm ve snf analizinin sosyal dinamiklerle irtibatl problemlere statik bir ekilde
yaklat dncesiyle snf fikrini kknden reddetmitir.

Erikson ve Goldthorpe snf emas, ilevsel olarak RGSC ve SEGe benzese de, aratrmaclar
EGPnin ok daha tatmin edici teorik ve kavramsal altyaps olduunun zerinde dururlar. EGP,
benzer i ve piyasa koullarn paylaan bireylerin bir arada olduu snflardan oluan nominal
bir lektir. EGP snflarnn hiyerarik bir prensibe gre sralanmamalarnn temel sebebi i
ilikileri kavramna dayanyor olulardr. ilikilerine gre oluan snf pozisyonlar
bireylerin doldurduu bo konumlardr ve ilerini dolduran bireylerden bamsz olarak
mevcut olurlar (Erikson ve Goldthorpe, 1992; Sorensen, 1991: 72). Bir baka deyile, snflar
yapsal pozisyonlar dizisi olarak grlmektedir. Bu pozisyonlar belirleyen ey de i
155
piyasasndaki toplumsal ilikilerdir. Ampirik aratrmann konusu ise sz konusu yapsal
pozisyonlarn yaam frsatlarn nasl etkilediidir. Burada toplumsal snf, yaam frsatlarnn
dalmnda en nemli mekanizma olarak grlr (Rose ve Pevalin, 2003: 31).

En ok kabul gren ve kullanlan ema olan EGP ise hem RGSC hem de SEGin izlerini tar
fakat teorik ve kavramsal altyaps onlara nispeten daha gldr. EGP i ilikileri kavram
zerine temellenmitir yani iveren ile alan arasndaki iliki biimi snfsal emay
oluturmada en temel belirleyicidir. Sosyo-ekonomik ilikilerin temelinde ise meslek yer
almaktadr. 2000 ylnda SEGe alternatif olarak gelitirilen resmi bir ema olan Ulusal statistik
Dairesi Sosyo-Ekonomik Tasnifi (NS-SEC) ise srekli bir lektir ve gnmzde genel bir
kullanma sahiptir.

156
 Bu Blmde Ne rendik

Amerikan Sosyoloji Derneinin tanmlamasna gre SES endeksi bir bireyin meslek, eitim
ve gelirini bir sosyal stat lt olarak varsayar. Sosyoekonomik kavram ilk defa Amerikal
sosyolog Lester Ward tarafndan 1883 ylnda kullanlmtr. zellikle 1945 sonrasnda
Amerikan sosyolojisi iinde sosyoekonomik kavram stat ile birlemi ve sosyoekonomik
stat (SES) kavram bugn sosyolojinin temel kavramlarndan birisi haline gelmitir. SES tek
bir deikenle (mesleki itibar veya retim aralarnn mlkiyeti gibi) aklanabildii gibi
meslek, eitim, gelir, refah ve yaanlan yer gibi eitli deikenlerin birleiminden hareketle
de hesaplanabilmektedir. lk sosyoekonomik lm ngilterede 1911den itibaren
gerekletirilen Genel Nfus Kayd olmutur. Bu nfus kaydna bal olarak 1917den itibaren
sosyal snflarn tanmlanmas iin sosyoekonomik veriler kullanlmaya balanmtr. ikago
Okulu (Ekolojik Okul) tarafndan gelitirilen lmlemede sosyal snflar ile yerleim yerleri
arasndaki balant esas alnmtr. 1945 sonrasnda Amerikan sosyoloji ve demografi
geleneinde srekli SES almalar yaplm ve ilevselci tabakalama teorisine yaslanan
mesleki itibara dayal endeksler hazrlanmtr. lk yaklam National Opinion Research Center
(NORC) tarafndan gelitirilmitir. 1960larda balayan eletiri ve araylarla birlikte salt
mesleki itibar merkezli SES almalar yerini eitim, gelir ve mlkiyet etkenlerini de hesaba
katan daha fazla deikenli mesleki itibar almalarna brakmaya balamtr. Bu yaklamn
en nemli temsilcisi olan Otis Dudley Duncandr. Duncann geleneini srdren Nakao ve
Treas 1989da NORC iin yaptklar aratrmada mesleki puanlar kullanarak mesleki itibar
endeksi oluturmulardr. Goldthorpe 1970lerde snf yaplar ve sosyal hareketlilik
almalarnda nemli almalar gerekletirmitir. Deiik sosyoekonomik arkaplana sahip
kiilerin greli sosyal hareketlilik imknlarna odaklanmaktadr Bir neo-Weberci olarak
tanmlanabilecek olan Goldthorpe toplumsal snflarn hiyerarik konumlann meslek
kategorileri zerinden oluturmaktadr. Ona gre mesleklerin snflarla irtibatn salayan
ereve mesleklerin pazarda ve iteki konumudur. Eric Olin Wright, Amerikan sosyolojisinde
tabakalama almalarnda Weber-Durkheim izgisinden ayrlarak, Marxn snf analizini
takip edip smr kavramn merkeze alarak ampirik almalar gerekletirmitir. Treiman ise
meslekten hareketle uluslararas karlatrmalara imkan tanyacak tabakalama endeksleri
gelitirmitir. Bu endekslerin oluturulmasnda ILOnun meslek bilgilerinin uluslararas
karlatrmasn mmkn klmak ve meslek bilgilerini tanmlamak ve sunmak iin bir ara
olarak 1968de gelitirdii Uluslararas Standart Meslek Snflamas (ISCO) nemli bir rol
oynamaktadr.
157
 Blm Sorular

1. Sosyoekonomik kavram ilk defa kim tarafndan kullanmtr?

(a) Lester Ward
(b) ikago Okulu
(c) Robert S. Lynd
(d) Taloctt Parsons
(e) W. Lloyd Warner
2. Aadakilerinden hangisi ABDde uzunca yllar bilinen ve uygulanan mesleki itibar
skalasn gelitiren isimdir?
(a) Eric Olin Wright
(b) Talcott Parsons
(c) Otis Dudley Duncan
(d) Melvin Tumin
(e) Kingsley Davis
3. EGP emasnda snf konumlar neye gre ekillenmektedir?
(a) mesleki farkllklar
(b) i ilikileri ve i dzenlemesi farkllklar
(c) mlkiyet dzeni
(d) ilevsel dzen
(e) sembolik hiyerari
4. 1945 sonrasnda Amerikada tabakalama almalarnn ana hatn anlatnz?
5. Britanyada gelitirilen Sosyo-Ekonomik Gruplar (SEG) almasnn temel
dayanaklar nelerdir?
6. Uluslararas Sosyo-Ekonomik Endeks (ISEI) mesleki gruplamay snf analziinde ne
ekilde kullanmaktadr?

158
 8. BLM
AVRUPA BRL VE TRKYEDE TABAKALAMAYI LMEYE
YNELK ALIMALAR

159
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Avrupa Birliinde SES almalar

Trkiyede Snf ve SES almalar

160
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Avrupa Birliinde ne tr SES almalar yrtlmektedir?

Trkiyede Snf ve SES almalarnn gncel durumu nedir?

161
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya gelitirilecei
Avrupa Birliinde SES Avrupa Birliinde Ders notlar, ders anlatm,
almalar yrtlen SES almalar sunumlar ve ileri okumalar
hakknda bilgi edinmek
Trkiyede Snf ve SES Trkiyede Snf ve SES Ders notlar, ders anlatm,
almalar almalar hakknda bilgi sunumlar ve ileri okumalar
edinmek

162
 Anahtar Kavramlar

Avrupa Birlii, SES, ESeC, Veri SES, Ankara SES, tabakalama

163
 AVRUPA BRL VE TRKYEDE TABAKALAMAYI
LMEYE YNELK ALIMALAR

Avrupa Birliinde SES almalar

Avrupa lkelerinin kendilerine zg sosyo-ekonomik snflandrmalar mevcut olsa da, sosyal

yapy ve kiilerin sosyal pozisyonunu lmek iin btn Avrupa Birlii lkelerini kapsayan
ortak bir tabakalama lm arac ESeCden nce mevcut deildir. Bu aracn oluturulmas
birlik iinde ortak bir sosyo-ekonomik analize imkan tanyacak bir sistem arayndan ortaya
kmtr.

1996dan itibaren Avrupada istatistiksel verilerin uyumlulatrlmas iin almalar

yaplmaktadr. Bu dorultuda Eurostat (Avrupa statistik Ofisi) tarafndan gelitirilen
Uyumlulatrma Projesi (Harmonisation Project)nin amac ulusal dzeyde yaplan istatistiki
almalar iin temel bir kaynak olma zelliine sahip ortak ana birimler, ana deikenler ve
ana snflandrmalar oluturmaktr (Rose ve ark, 2001). Eurostat, 1999da Uyumlulatrma
Projesi kapsamnda uzman bir grup oluturmu ve bu ihtiyac gideren yeni bir istatistiki aracn
gelitirilmesini talep etmitir. Bu grup, Avrupa Birliine bal btn lkeler iin karlatrmal
ve interdisipliner almalar tevik eden ve i ilikileri kavramna dayanan ortak bir snf
emas gelitirmeyi nermitir. Bu dorultuda, 2001 ylnda kategorik bir sosyal snf emas
olan Avrupa Sosyo-Ekonomik Tasnif (European Socio-Economic Classification of
Occupations, ESeC) oluturulmutur (Rose & Harrison, 2007). ESeC, Avrupadaki veri
kaynaklarnn analizini kolaylatrarak, sosyoekonomik eitsizlikleri anlamay vaat etmesinin
yan sra, salk ve eitim gibi alanlarda yaplacak almalar iin de ortak bir analiz arac olma
imknna sahiptir (ISERa).

ESeCin oluturulmasnda Erikson ve Goldthorpe (EGP) emas (Erikson ve Goldthorpe 1992,

Goldthorpe 2000) rnek alnmtr. Bu emaya gre bireyler belirli kaynaklara sahiptirler ve
bundan dolay davranlar konusunda baz imknlar ve kstlamalarla yzleirler. Benzer
kaynaklar ve yapsal pozisyonlar paylaanlar yaam frsatlar asndan da benzer imknlar
ve kstlamalar paylarlar ve dolaysyla benzer biimde hareket ederler. Yaam frsatlarn
etkileyen bu snf pozisyonlar, bu pozisyonlarda yer alan bireylerden bamsz olarak
mevcuttur (ISERb). ESeC, Erikson ve Goldthorpe (EGP) emasnda olduu gibi i
pozisyonlarn belirlemede i ilikilerini kullanmaktadr. ilikilerinden kast, igc
piyasas ilikileri ve i szlemeleriyle ortaya kan sosyal ilikilerdir. Her ESeC kategorisi bu
164
bakmdan mmkn olduunca homojen olmal ve dier kategorilerden de farkl olmaldr.
(Rose ve ark, 2001: 25). ESeCin snf analizinde i ilikileri yaklam kullanlarak, yine EGP
emasnda olduu gibi, 3 temel i pozisyonu ayrm yaplmtr: 1. verenler, bakasnn
emeini satn alarak onlar zerinde bir lde otorite kuranlar 2. Kendi iine sahip olanlar,
bakalarnn emeini satn almayp kendi emeini de bir iverene satmayanlar 3. alanlar,
emeklerini bir iverene satarak onun otoritesi altna girenler. Bir de cretli ilere gnlsz
olarak dhil olmayanlarn ierildii dta braklanlar kategorisi drdnc kategori olarak
eklenmitir. Uzun sredir isiz, i gcne katlmak isteyen ama katlamayanlar bu kategoriyi
olutururlar. verenler altrdklar ii saysna gre kk veya byk olmak zere ikiye
ayrlmaktadr: 1-9 aras iisi olanlar kk, 10 veya daha fazlasna sahip olanlar byk
iverenler olarak gruplandrlr. Bununla birlikte, alanlar da iverenle yaptklar szleme
trne ve yaptklar iin iveren tarafndan kontrol edilme biimine gre snflandrlmaktadr.
ki temel szleme tr vardr: i szlemesi ve hizmet ilikisi (Rose&Harrison, 2007).
szlemesinde yaplan iin mahiyeti, alma koullar ve deme tamamen alan ile iveren
arasnda imzalanan bir szlemeyle belirlenir. Bunun en temel formu niteliksiz iilerde,
deitirilmi ve daha olumlu bir hale getirilmi biimi ise yar nitelikli ve nitelikli iiler iin
mevcuttur. Servis ilikisi ise idari, ynetimle ilgili ve profesyonel pozisyonlar iin geerlidir ve
alanlarn hizmetleri karlnda hem yakn zamanda hem gelecekte tazminat aldklar uzun
vadeli bir szleme biimidir. Bunlar haricinde, i denetiminin birleik ve orta seviyede
formlar mevcuttur. rnein, memurlar, teknik iiler ve st dzey yneticiler i denetimi
bakmndan orta seviyede olarak tanmlanr ve hem i szlemesi hem de servis ilikisi
unsurlarn ieren szlemeye sahiptirler. (Rose & Harrison, 2007). Hizmet ilikileri ile i
szlemeleri arasndaki farklar alanlarn zerkliinin, kariyer beklentilerinin ve maa
miktarlar ve denme biimlerinin farkllndan kaynaklanr. Esasnda bu ayrm alan
iverene balayan ilikiye odaklanmaktadr (Brousse, 2009).

Goldthorpe AB lkelerinde i dzenlemesinin bu ekillerde olmasnn sebeplerini tartr ve bu

dzenlemeleri oluturan iki unsura dikkat eker: 1. in iveren tarafndan denetiminin miktar
2. alanlarn ilerinde kullandklar i ve organizasyon becerisi ve bilgisini (beeri sermaye)
ieren beeri varlk zgll zgll (Goldthorpe: 2000den aktaran, Rose ve ark, 2001:
27). Baka bir deyile, i ilikilerinin farkl biimleri, farkl i durumlarnda i denetimi ve
beeri varlk zgll zgllnn gl veya zayf olmasyla irtibatl olarak ortaya
kmtr. verenlerin alanlar denetlemesinin zor olduu ve alanlarn beeri sermayesinin

165
yksek olduu durumlarda hizmet ilikisi mevcuttur. kolayca kontrol edilebildiinde ve
alanlarn beeri sermayesi dk olduunda ise i szlemesi ortaya kmaktadr.

Szlemelerde yer alan i dzenleme trlerinin gstergelerinden en nemlileri unlardr: maa

trleri (kademeli maa ya da allan saate veya para bana gre hesaplanan haftalk deme),
ikramiyeler (emekli maa, zel salk hizmeti, irket arabas, kar pay gibi), alma zaman
zerinde kontrol, i gvenlii ve promosyon/kariyer frsatlar. Fakat bu gstergelerin birou
Avrupann ya da lkelerin veri setlerinde mevcut olmadndan, ESeCi dorulamak iin iki
farkl tr gsterge kullanlmtr. Birincisi, gzetim ve insan kayna zgll problemlerinin
zayf veya kuvvetli olduunu yanstan gstergeler, ikincisi ise bu problemlere cevap olduklar
farz edilenlerle ilikili gstergeler. Gstergelere rnek olarak unlar verilebilir: iteki denetim
probleminin varln gstermek iin alanlarn zerkliinin boyutlarn lmek, i grevlerini
yapmak iin gerekli olan beeri varlk zgll miktarn gstermek iin alanlarn
niteliklerini ve eitimlerini lmek, hizmet ilikisinin temel unsuru olan kariyer beklentisi ve
uzun vadeli istihdam lmek, i szlemesi unsurlarnn var olup olmadn incelemek iin
para ba veya zaman sresi cretlerine bakmak (Rose & Harrison, 2007).

Avrupa Sosyo-Ekonomik Tasnif (ESeC) emas

ESeCde snf pozisyonunu meslek, i stats ve irketin bykl unsurlarnn birleimi

oluturmaktadr (bkz. Tablo 1). Meslekler ISCO-88e gre belirlenmitir. stats iverenler,
kendi iine sahip olanlar, idareciler, yneticiler ve alanlar olmak zere gruplara ayrlmtr.
irketin bykl ise kk ve byk iverenler veya alt dzey ve st dzey yneticiler
ayrmlaryla belirlenmektedir (Rose & Harrison, 2007).

ESeCin snf emas da byk lde E&G emasndan esinlenerek oluturulmutur. Erikson
ve Goldthorpe, i ilikilerindeki niteliksel farklar gz nnde bulundurularak kurulduklar iin
EGP snflarnn hiyerarik bir prensibe gre oluturulmadn belirtir. Rose, Erikson ve
Goldthorpea referansla, ESeCin de hiyerarik bir ema olmadn ifade eder. Fakat snf 1 ve
2nin, 3, 6, 7, 8 ve 9a gre (bkz. Tablo 2) uzun vadeli gelir gvencesinin daha ok oluu, iten
karlma ihtimalinin ve ksa vadeli gelir deiiminin daha az oluu sebebiyle daha avantajl
olduunu belirtir (Rose & Harrison, 2007)

Tablo 4. Avrupa Sosyo-Ekonomik Tasnifi

ESeC Snf Ortak Terim Dzenlemesi

Byk iverenler; st dzey Yksek Gelir Hizmet likisi
profesyoneller, ynetimle ilgili ve
idari meslekler

166
 Alt dzey profesyoneller, Dk Gelir Hizmet likisi (modifiye edilmi)
ynetimle ilgili ve idari meslekler;
yksek rtbeli teknisyenlikler ve
denetimle ilgili meslekler
Orta Seviyeli Meslekler Yksek Rtbeli Beyaz Yakal Kark
iler
Kk verenler ve Kendi ini Kk Burjuvazi ve Bamszlar Uygulanamaz
Yapan Meslekler (Tarm hari)
Kendi ini Yapan Meslekler Kk Burjuvazi ve Bamszlar Uygulanamaz
(Tarm vb.)
Alt dzey denetimle ilgili Yksek rtbeli mavi yakal iiler Kark
meslekler ve teknisyenlikler
Alt dzey hizmet ve sat Dk rtbeli beyaz yakal iiler Szlemesi (modifiye edilmi)
meslekleri ve memurluk
Alt dzey teknisyenlikler Vasfl iiler Szlemesi (modifiye edilmi)
Dzenli ler Yar vasfl ve vasfsz iiler Szlemesi
Hi almam veya uzun sredir siz Uygulanamaz
almayan isizler
Tablo (Rose ve Harrison, 2007)den alnmtr.

Snf 1: Bu grupta byk iverenler, st dzey profesyonel meslekler ve ynetimle ilgili ve idari
meslekler yer almaktadr. Byk iverenler, yaptklar ite st dzey yneticilerle benzer
miktarda ynetimsel otoriteye sahip olduklar varsaymyla bu snfta yer alrlar. Bu adan snf
4te yer alan kk iverenlerle ayr snflandrlmlardr. st dzey profesyonel meslekler ise
alt dzey olanlardan beeri sermaye zgllne e daha fazla sahip olduklar iin farkllarlar.
Avukatlar, bilim adamlar, akademisyenler ve mhendisler bu gruba rnek verilebilir. Beeri
sermaye zgll, ynetimsel ve idari mesleklerin st ve alt dzey olanlarn ayrt etme
noktasnda da nemlidir fakat burada denetim konusu daha fazla nem arz eder. rnein, birok
alt dzey ynetici ve idareciler iveren iin nemli derecede zglle sahiptir fakat yaptklar
i st dzeylere gre ok kolay bir ekilde denetlenmektedir.

Snf 2: Bu snfta alt dzey profesyoneller, ynetimle ilgili ve idari meslekler; yksek rtbeli
teknisyenlikler ve denetimle ilgili meslekler yer almaktadr. Alt dzey profesyoneller,
ynetimle ilgili ve idari mesleklerin st dzey olanlarndan nasl ayrld yukarda
belirtilmitir. Bunlar haricinde yer alan st dzey teknisyenler alt dzey yneticilerle benzerlik
tamaktadrlar. Burada denetleme zorluundan ziyade varlk zgll miktar nemlidir ve
bu da dzenlenmi hizmet ilikisini dourur. Bilgisayar teknisyenleri, fizik ve mhendislik
bilimi teknisyenleri ve inaat mhendisi teknisyenleri bu gruba dahildir.

Snf 3: Orta seviyeli mesleklerin oluturduu bu snfta st dzey beyaz yakal iiler yer
almaktadr. Burada i ilikileri hizmet ilikisinin baz unsurlarn ierir ve toplamda birleik
formdadr. alanlar iin problem varlk zgll deil denetimdir. Memuriyetler, ynetici

167
asistanl, idarecilere ya da profesyonellere yardmc olan iler bu snfa rnek olarak
gsterilebilir.

Snf 4 ve 5: Bu snf kk iverenler ve kendi iini yapan meslekler oluturmaktadr.

verenler alanlarn emeini satn aldklar iin onlar zerinde otoriteleri vardr fakat kendi
iini yapanlar emek satn almadklar ya da satmadklar iin bu konuda kk iverenlerden
ayrlrlar. Snf 4te kendi hesabna alanlar gibi profesyonel olmayan meslekler bulunurken
snf 5te iftiler yer alr.

Snf 6: Bu snfta alt dzey denetimle ilgili meslekler ve teknisyenlikler, daha spesifik olarak
st dzey mavi yakal iiler bulunmaktadr. Snf 3te olduu gibi i ilikileri birleik formdadr
fakat ondan farkl olarak denetleme probleminin yan sra bu snf varlk
zgllprobleminden tr karma dzenlemeye sahiptir.

Snf 7: Bu snfta alt dzey denetimle ilgili meslekler ve teknisyenlikler, daha spesifik olarak
alt dzey beyaz yakal iiler yer almaktadr. szlemesinin dzenlenmi bir biimi
mevcuttur. Ciddi bir denetleme problemi ya da varlk zgll sz konusu deildir. Maaza
alanlar ve bakclar bu snfa dhil olan mesleklere rnek olarak verilebilir.

Snf 8: Alt dzey teknisyenleri kapsayan bu grupta da dzenlenmi i szlemesi mevcuttur.

Burada vasfl iiler yapt iin nitelii konusunda iverenle denetim problemleri
yaamaktadrlar. Alet uzmanlar, tesisatlar, tamirciler ve lokomotif makinistleri bu snfa
rnek olarak gsterilebilir.

Snf 9: Yar vasfl ve vasfsz iilerin sahip olduu dzenli meslekler bu grubu oluturur.
Temel i szlemesinin olduu bu mesleklerde iin nitelii ve nicelii kolayca denetlenebilir ve
alanlar ciddi bir retim deeri kaybetmeksizin kolayca deitirilebilir. Temizlikiler,
emekiler, motorlu tat srcleri, montajclar, makine operatrleri, kapclar ve hademeler bu
gruba dhildir

Snf 10: Bu snf i ilikilerinin dnda braklanlar oluturur. Bu gruba dhil olanlar, i
arayanlar fakat 6 ay veya daha uzun bir sredir ie giremeyenlerdir.

ESECin letimi

ESeCi oluturmak iin meslek ve i stats verileri gereklidir. Meslek bilgisi ISCO 88in
minr grup seviyesine gre kodlanm olmal ve i stats ve irketin bykl bilgisi de bir
i stats deikeni eklinde alnmaldr. stats deikeni kiinin iveren, kendi iine sahip

168
ya da alan olup olmadna dair bilginin, irket byklnn ve denetimsel stat bilgisinin
birletirilmesiyle elde edilir.

Tablo 5. Altrneklem in Gerekli Bilgi

Stat Referans Aral Gerekli Bilgi

alan Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
(tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
siz Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
sizlik Mddetinin Uzunluu
Son Mevcut Ekonomik Aktivite
Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
(tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
Vatani Hizmet Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
Son Mevcut Ekonomik Aktivite
Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
(tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
Hasta ve Engelli Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
Son Mevcut Ekonomik Aktivite
Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
(tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
Ev Geindiren Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
Son Mevcut Ekonomik Aktivite
Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
(tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
Emekli Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
Son Mevcut Ekonomik Aktivite
Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
(tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
FT renci/ocuk Son 7 Gn Mevcut Ekonomik Aktivite
Hanehalk Temsilcisi Son Mevcut Ekonomik Aktivite
(Household Reference Meslek (ISCO-88 (COM) OUG Endstrisi
Person) (tarm/tarm d)
stats (ISCE-93)
Denetimsel Grevler (evet/hayr)
Kurum Bykl (yerel birim)
Hi almam alp allmadna dair soru. (Hayr)
Kaynak: Rose ve ark, 2001
169
Sosyo ekonomik stat lm almalarnda yakn zamana kadar analiz birimi olarak aile/hane
kullanlmtr. Aile bireylerinin ortak koullar ve birbirine bamllklar gz nnde
bulundurularak ekirdek aile en temel yapsal unsur olarak grlmtr. ESeCde ailenin analiz
birimi olarak kullanlmas iin hane bireylerinden biri referans olarak alnr ve onun pozisyonu
btn hane iin geerli kabul edilir. Burada kimin hanenin pozisyonunu en iyi yanstacana
karar vermek gerekmektedir. ESeC hane iinde en yksek geliri olan referans alr, eer gelirler
eitse ya byk olan referans kabul edilir.

ESeCin AB lkelerine Uygulanmas

ESeCi oluturma srecinde ok sayda problem tespit edilmitir. Bunlarn bir ksm
ngiltereye mahsus olsa da uygulamada sorunlar meydana getirmektedir. Bu problemler
unlardr: yneticilerin ele aln biimi, ayn meslekli koda sahip mfettiler ve alanlar
arasndaki fark, alt dzey ve orta dzey sat ve hizmet ileri arasndaki snr, alt dzey teknik
snfn ls ve yaps. Bu problemleri dah detayl bir ekilde incelemek iin ok deikenli
analizler yaplmtr. Bu analizler yoluyla bu gruplarn demografik ve beeri sermaye
karakteristikleri hakknda daha sarih bilgi edinme ve ESeC snflarnn daha kk ulusal
anketlere uygulanarak nasl ileyeceini aratrma imkn elde edilecektir (ISERc).

ESeCin zerine ina edilmi olduu ISCO88in zayf noktalarnn dorulama yntemi ile tespit
edilmesi gerekmektedir. Ayrca farkl lkelerde bunlarla nasl baa klacann aratrlmasna
ihtiya vardr. Bununla birlikte lkelerin, ISCOyu ulusal snflandrma olarak kullananlarn
bile, mesleklere nasl ve nereye yerletirecei konusu mphemdir. ngilterenin drt haneli
mesleki snflandrmas (SOC2000) mevcuttur ve ISCOyu oluturmak iin bu sunflandrmann
gruplarn birletirmenin ve ayrmann etkilerini iyi bilmek gerekmektedir (ISERc).

Avrupada yaplan anketlerin birounda meslek, irket bykl ve i stats bilgileri

konusunda eksiklikler vardr. Bu yzden kodlandrma konusundaki netliin ESeC
snflandrmas zerindeki etkilerini azaltmak gerekmektedir (ISERc). Aada Fransa, talya
ve svete yaplan dorulama almasna dair bilgiler yer almaktadr:

Fransann dorulama plan ISCOyu deil, Fransz mesleki snflandrmasn (PCS,

professions et categories socioprofessionelles) esas almaktadr. nk farkl mantklar zerine
kurulu olduklarndan, PCS kategorilerini ISCOya evirmek olduka zordur. Bu dorultuda biri
4 haneli mesleki snflandrmaya dayanan PCS, dieri 2 haneli categorie socioprofessionelle
(CS) olmak zere, ESeCin iki farkl ekli ina edilmitir. Meslekleri, i ilikilerini ve uzmanl
yanstan gruplara ayrmak iin istatistiksel bir yaklam kullanlmtr. Sz konusu ampirik
170
snflandrma, gruplar arasndaki mesafeyi maksimize ederken grup ii fark minimize
etmektedir. ilikilerini lmek iin 1998de yaplan alma koullar anketinin verileri
kullanlmtr. ilikilerini belirleyen alma koullar deikenleri, iteki otonomi ve iin
dzenli karakteristikleri hakknda bilgi salamaktadr. Drt deiken dizisi kullanlmtr. lki,
maa, grev sresi, zerklik, rtbe, denetim sorumluluu, i program ve eitim deikenleridir.
kincisinde maa deikeni, ncde rtbe, sonuncuda ise denetim sorumluluu karlr
(ISERc).

ESeC snflandrmasnn geerliliini lmek iin talyan ekip drt farkl AB lkesinde isizlik
riskini karlatran bir analiz yapmtr. Bu alma i istikrarnn, ESeCin dayand i
ilikilerinin en temel zellii olduu varsaymndan yola kmaktadr. ki hipotez test
edilmeye allmtr: ilki, AB lkeleri Pazar ekonomisine sahiptir ve onlarda gzlenen isizlik
riski konusunda ESeC snflarndaki farkllklar ayn modeli takip etmek zorundadr tezidir.
kincisine gre, bu temel benzerlie ramen kurumsal anlamalar ve emek piyasas
dzenlemeleri her lkede deimektedir. Bu yzden her lkede ESeC snflarnn gsterdii
isizlik riski farkllklar incelenmelidir (ISERc).

Analizin yapld drt lke Danimarka, Almanya, talya ve ngilteredir. Bu lkelerin

seilmesinin sebebi, onlarn AB lkelerindeki temel farkllklar temsil edecek zelliklere sahip
olmalardr. rnein, Danimarka devletin tm toplumun ileyiinde nemli bir role sahip
olduu lkeleri temsil ederken, ngiltere toplumun mekanizmasnda piyasaya byk nem
atfeden lkeleri yanstr. Almanya ve zelikle talya ise toplumun kurumsal dzenlenmesinde
ailenin mhim bir pozisyona sahip olduu lkeleri temsil ederler. Ayrca, Danimarka ve
ngiltere daha esnek emek piyasalarnn etkilerini gsterirken, Almanya ve talya daha fazla
dzenlenmi emek piyasalarnn sonularn gstermektedir (ISERc).

alma iin Europen Community Huseholds Panel (ECHP)in 1994ten 2001e kadar elde
ettii veriler kullanlmtr. lk olarak, isizliin yinelenme oran konusunda ESeC snflar
arasndaki eitisizlie dikkat ekilmitir. Daha sonra her lkedeki her ESeC snfnn yaama
devam ilevi karlatrlmtr. Son olarak da, deiik seviyelerde conversation matrix
kullanlarak ESeC snflandrmasnn geerlilii test edilmitir (ISERc).

sve ekibinin gerekletirdii dorulamann esas amac, ayn ESeC snfn paylaan dier
ISCO mesleki gruplarndan ayrlan ISCO mesleki gruplar tespit etmek ve ESeCn aklayc
gcn EGP ile ve ulusal snf emasyla karlatrmaktr.

171
almann ilk aamasnda maa deikenlii bir sonu olarak ele alnarak ESeCin
dorulanmas amalanmtr. Bunun iin 1999 ve 2003 tarihleri arasnda elde edilen sve maa
yaps istatistikleri kullanlmtr. kinci aamada i ilikilerinin deiik vehelerine - i hz
konusunda karar verebilme, i grevleri ve kullanlan metotlar zerinde etki, zgl beeri
sermaye, staj, maa d yan demeler - dair veriler kullanlarak ESeC dorulanmaya
allmtr. Bu veriler 1991 ve 2000 ylnda yaplan Swedish level of living survey (LNU)den
alnmtr (ISERc).

Trkiyede Snf ve SES almalar

Trkiyede sosyolojide snf, tabakalama ve toplumsal hareketlilik alanlar ok az gelimitir.

Bu konularla ilgili teorik bir ereve gelimedii gibi yeterli ampirik alma da yaplmamtr.
ok az sosyolog bu alanda almalar yapmaktadr. Kalaycolu ve arkadalar (2010:189190)
bunda uzunca bir sre Trkiyenin snfsz ve imtiyazsz bir lke olduuna gnderme
yaplmasnn etkili olduunu dnmektedirler.

Trk sosyolojisinde toplumsal yap ve tabakalamaya dair teorik ve ampirik almalar zellikle
Mbeccel Kray tarafndan yaplmtr. Kray hocas Behice Borann (1945) Toplumsal Yap
Aratrmalar isimli almasnda at izden yryerek ilevselci ve Marxist kuramsal
yaklamlar birletirerek analizlerini gerekletirmitir (Kray 1999). Kray (1966) ukurova
kylerinde yapt aratrmada toplumsal tabakalamann toplumsal deiimin nnde bir engel
tekil ettiini belirlemitir. Ona gre Trkiyenin bir sanayi toplumuna dnebilmesi yeni
tabakalama modellerini de beraberinde getirecektir. Bunun bir takn ara toplumsal kurumlar
zerinden gerekleeceini dnen Kray almalarn modernleme kuramlarnn temel
erevesine sadk kalarak gerekletirmitir.

Trkiyede 1970lerde snf zerine almalar yapan Ali Gevgilili (1989) Marksist emaya
sadk kalarak Trkiyenin endstrileme ve sermaye birikiminin oluturduu zel koullar
altnda drt snfn olutuunu dile getirmektedir. Bunlar srasyla sermaye sahibi byk
burjuvazi, emekleriyle geinen ii snf, entelektel becerileri ile geinen kk burjuvazi ve
tarmda geleneksel rntleri srdren kyllk olarak belirlenmektedir.

Boratav literatrde Trkiyede snflarn geliimi ve tabakalama zerine teorik ve ampirik

nemli almalar yapan nemli bir isim olarak dikkat ekmektedir. zellikle 1980li Yllarda
Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm (1991) ile stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri (2004

172
[1995]) isimli almalar Trkiyede snf yaplarna dair baka almalara da temel tekil
eden bir ereve oluturmaktadr. Birinci almada Boratav Trkiyenin nemli bir dnm
geirdii bir dnem olarak grd 1977-1990 dnemini snf dinamikleri asndan
incelemektedir. Kentsel ve krsal snf emalar kard ikinci almasnda ise Trkiyede
snf ve tabakalama almalarna nemli bir kavramsal katk salamaktadr. Toplumsal
farkllamann blm ilikileri zemininde gerekletiini dile getiren Boratav snf ile
tabakalamay birbirinden ayrmaktadr. Ona gre snf birincil blm ilikilerini temsil
ederken toplumsal tabaka ikincil blm ilikilerine denk dmektedir.

Boratav 1991de stanbulun iki semti ve ondokuz Anadolu kynde yapt iktisadi, sosyal,
ideolojik ve politik boyutlu alan aratrmasna dayanan stanbul ve Anadoludan Snf Profilleri
isimli eserinde kentsel ve krsal snf emalar karmaktadr. Kentsel snflarn
tanmlanmasnda temel lt meslek ve mesleki mevkiyi, krsal snflarn tanmlanmasnda ise
toprak mlkiyetinin biimi ve bykln esas almaktadr. almasnn giriinde Marksist
ynelimlerden bahsetse de (Boratav 2004:19) bu belirlemede de grld gibi Boratav kentsel
alanda Weberci, krsal alanda Marksist bir yaklam benimsemektedir. Kitaba temel tekil eden
aratrmann farkl bir konuda yaplm olmas verilerin sadece ii snf mahallelerinden
seilmi olmas aratrmann ampirik geerliliini zedelese de bu alma uzunca zaman
Trkiye zerine tek kuramsal deerlendirme olmas dolaysyla tabakalama ve snf
analizlerine kavramsal temel salamtr.

Boratava gre kapitalist bir ortamda temel snf ayrm sermaye-cretli igc arasndadr.
Bu sebeple kentsel alanda ilk temel ayrm grd iin cretli/maal alanlar ile iverenler
arasnda yapmaktadr (Boratav 2004:19). Bu erevede yapt analizler neticesinde dokuzlu
bir kentsel snf emas ortaya kmaktadr: orta-byk burjuvazi/iveren, kk
burjuvazi/iveren, esnaf/marjinaller, yksek nitelikli cretliler, beyaz yakal cretliler,
niteliksiz hizmet iisi, mavi yakal ii, emekliler, isizler (Boratav 2004:19). Boratav bu
snflar birletirerek l bir birletirilmi kentsel snf emasna ulamaktadr: Kentsel ii
snf (niteliksiz hizmet iisi + mavi yakal ii + isizler), Kent burjuvazisi (orta-byk
burjuvazi/iveren) ve kk burjuvazi ve marjinaller (kk burjuvazi/iveren +
esnaf/marjinaller). Boratav krsal toplumsal yapda snfsal yapy belirleyebilmek iin ise
temel ayrtrma kriteri kullanmtr: retim aralarnn mlkiyeti, cretli igc istihdam veya
cretli igc olarak alma durumu, topran kiraya verilmesi veya kiralanmas durumu. Bu
ereve sahip olunan toprak miktar ve nitelii (kuru-sulu), traktr sahiplii ve cretli ii
kullanm gibi etkenlerle derinletirilmitir. Bu analizin neticesinde sekizli bir krsal snf
173
emas ortaya kmtr: Kapitalist ifti, zengin ifti, zengin kyl, orta kyl, kk kyl,
yoksul kyl, tarm iisi, rantiye.

Bu snf yaplar dahilinde Boratav kentsel ve krsal toplumsal yapda hareketlilii

incelemektedir. Ona gre kentsel toplum rnts bir yandan kmsenmeyecek kemikleme
eilimlerinin; bir yandan da g, eitim, isizleme, i hayatnn ve zellikle kentsel kk
reticiliin istikrarszlklar gibi etkenlerce belirlenen aa/yukar hareket drtlerinin etkisi
altndadr. Kentsel snf yapsn belirleyen ve dntren dinamik sreler bu karmak
etkilerin bir bilekesi olarak (Boratav 2004:19) karmza kmaktadr. Boratav (2004:19)
krsal toplumsal yapda ise ileri dzeyde bir kapallk ve ok snrl dzeyde bir sosyal
hareketlilik bulunduunu ifade etmektedir.

Kalaycolu ve arkadalar (1998) da Trkiyedeki toplumsal hareketliliin en nemli

dinamiklerinin g ve aile balantlar olduunu dile getirmektedirler. Orta grup olarak
adlandrdklar grubun iinde zellikle ky kkenli yoksul kesimler iin gn bir yaam
stratejisi olarak gerekleip, onlarn bugnk konumlarna gelmelerinde stratejik bir ilk adm
oluturmasndan bahsetmektedirler (Kalaycolu et al. 1998:132). Krdan kente g, eitim
maksatl g ve yurtd g eklinde g trnden bahseden aratrmaclar bu etkenlerin bir
SES almasnda dikkate alnmas gerektiini dile getirmektedirler. Aratrmaclar bu g
deikeninin zerine toplumsal tabakalama ve hareketlilii etkileyen bir dier ana etkenin aile
ve aile iliki ann olduunu dile getirmektedirler (Kalaycolu et al. 1998:133). Ancak bu
konuda kesin bir neticeye varamayan yazarlar g ve aile iliki alarnn rol gibi birbirinin
iine geen karmak srelerin hangi deiken setleriyle ifade edilebilecei sorununun ayrca
zerinde allmas gerektiini ifade etmektedirler.

Kaya (2008) EGP modelini kullanarak 1980 ve 2005 arasnda Trkiyedeki toplumsal
tabakalamann deiimini analiz ettii almasnda bu dnemde Trkiyede toplumun en alt
ve stteki katmanlarnda grece daha fazla art olduunu gzlemleyerek bunu proleterleme
ile beraber toplumsal kutuplama olarak adlandrmtr. Bu analizi 1980 ve 2005 arasndaki
nfus saymlarndan ald SCO-68 mesleki snflandrmasna gre iki rakaml seviyedeki
yaklak 80 meslek grubunu iteki duruma gre drde (iveren, kendi hesabna alan, cretli,
cretsiz aile iisi) ayrarak oluturduu 300den fazla grubu Ganzeboom and Treiman (1996)
takip ederek yedi katmanl EGP modeline evirerek yapmtr. Kayann almas Trkiyede
snf tartmalarna uluslararas dzeyde karlatrma yapmas bakmndan nemli katklar
salamaktadr.

174
Trkiyede Nfus Saym ya da Hane Halk Tketim ve Gelir Aratrmalar gibi lke dzeyinde
yaplan aratrmalarda nceki nesillerle ilgili sreklilik gsteren verilerin toplanmamas
tabakalama ve snfla ilgili alma yapmay zorlatrmaktadr. Kalaycolu (2008:37)
toplumsal hareketlilie dair snrl dzeyde verinin sadece Hacettepe niversitesi Nfus
Ettleri Enstits tarafndan 5 ylda bir dzenli olarak yrtlen Trkiye Nfus ve Salk
Aratrmalarnda (TNSA) 1980lere kadar bulunduunu dile getirmektedir. Ancak bu tarihten
itibaren hareketlilik ile ilgili sorular anketten karld iin karlatrmal zamansal
almalar yapmak glemektedir.

Trkiyede genel kabul grm standart bir SES lei bulunmamaktadr. Neredeyse her
kurum ve kurulu istatistiki altyaps ok salam olmayan kendi leini kullanmaktadr. Bu
erevede zellikle pazarlama, aratrma ve reklamclk sektrlerinin elde ettikleri verilerin
ortak temalar retebilmesi ve karlatrlabilir olabilmesi iin ok youn bir biimde ihtiya
duyduklar SES leini gelitirmek zere eitli almalar yaptklarn grmekteyiz. Mevcut
modellerin en eskisi olan Veri Sosyo Ekonomik Stat ndeksi (VER SES) 1995'ten bu yana
Trkiyedeki eitli konulardaki niceliksel aratrmalara temel tekil etmektedir. Medya,
reklam ve pazarlama sektrlerindeki kurulular Televizyon zleyicileri Aratrma Komitesi
(TAK) tarafndan 2000 ylnda gelitirilen TAK SES leini kullanmaktadrlar. Yine
kamuoyu ve pazar aratrma ve anket irketleri de benzer bir biimde youn olarak bir SES
leine ihtiya duymaktadrlar. Bu ihtiyaca binaen bu sektrdeki kurulularn mesleki
yaplanmas olan Trkiye Aratrmaclar Dernei (TAD) 2006 ylnda ARDER SES leini
ve 2012 ylnda bu modeli revize ederek TAD SES leini oluturmutur. Son zamanlarda
MAYAK tarafndan gelitirilmi olan Mahalle Sosyo Ekonomik Stat ndeksi (MSES) ise
birey veya haneyi deil de mahalleyi analiz birimi olarak almakta ve bu anlamda ilgin bir
rnek oluturmaktadr. Bu anlamda bilimsel bir temele oturan tek alma Kalaycolu ve
arkadalarnn 2008 ylnda Ankara iin oluturduklar SES leidir. Ayrca Nesanrn (2010;
2007) Trkiyede Salk Alannda Kullanlmak zere Bir Sosyoekonomik ndeks Denemesi
balkl Tpta Uzmanlk Tezi bir lek gelitirmenin balang denemesi olarak grlebilir.
Aada bu lekler teker teker deerlendirilmektedir.

VER Sosyo-Ekonomik Stat ndeksi (VER SES)

VER SES 1995 ylnda Veri Aratrma tarafndan gelitirilerek uygulamaya konulmu bir
toplumsal tabakalama modelidir. 1995'ten bu yana Trkiyedeki eitli konulardaki niceliksel
aratrmalarnda kullanlan VER SES endeksin gelitirilmesinde rol alan aratrmaclarn

175
ifadesiyle Weber'ci toplumsal tabakalama anlayyla, Marksist deiim yaklamlarndan
etkilenen bir model arayn yanstmaktadr (Kalaycolu et al. 1998:128). Hane ve hane
iindeki bireyi esas alan VER S.E.S.. Trkiyede kentsel toplumsal yapda sosyal hareketlilik
ve sosyal staty lmeyi hedeflemektedir. Temelde 20 bin ve zeri nfuslu kentleri kapsayan
VER SES eitli zaman aralklarnda yaklak 2.000 hane ve 5.000 bireyi kapsayan bir
rneklem ile gncellenmektedir. lek drt temel deikene dayal olarak ortaya kan
deerlerin, eit arlkl birletirilmesi ile oluturulmaktadr. lei oluturan deikenler hane
bireylerinin ortalama eitim dzeyi; hane bireylerinin alma konumlar; sahip olunan yaam
kolaylatrc aralar ve yaanlan blge ve ev sahiplii verileridir (Veri Aratrma 1995). Bu
deikenler 1-5 arasnda puanlandrlr ve en sonunda drt deikenden gelen puanlar
toplanarak 4 ile 20 arasnda dalm gsteren bir puanlama elde edilir. Bu aralk nceleri be
SES grubuna blnrken 2000 sonrasnda alt SES grubuna blnmeye balanmtr: En st
sosyoekonomik tabaka (A), st sosyoekonomik tabaka (B), Orta st sosyoekonomik tabaka
(C1), Orta alt sosyoekonomik tabaka (C2), Alt sosyoekonomik tabaka (D), En alt
sosyoekonomik tabaka (E) (Tzn 2007). Bu lek kullanlarak 2000 ylndan itibaren VER
Stat Gelir Tketim Aratrmalar (VER SGT) yaplmaktadr (Tzn 2006). statistiki
modellemesi hakknda herhangi bir aklamann bulunmad VER SES bu anlamda zayf bir
modeldir.

Televizyon zleme Aratrmalar Kurulu (TIAK) SES lei

Televizyon zleme Aratrmalar Kurulu (TIAK) Trkiye'de televizyon izleyici aratrmalarn

organize etmek ve denetlemek amacyla Reklamverenler Dernei, Reklamclar Dernei,
Uluslararas Reklamclk Dernei gibi reklam sektrnn mesleki temsilcileri ve televizyon
irketleri tarafndan 1992 ylnda kurulan bir kuruldur. zellikle izleyicilerin saym
snflandrlmasnda yaanan sorunlar amak zere 2000 ylnda TIAK SES lei
gelitirilmitir. Bu lekte sosyal snf eitim, meslek ve sahiplik eklinde temel deiken
etrafnda incelenmektedir. Bu lek aile temellidir ve hanedeki en yksek eitim ve meslek
statsne sahip kiiye gre ekillendirilmektedir. Buna gre hanenin sosyoekonomik stats
belirli dayankl tketim rnlerine sahiplikten elde edilen puanlar, hanede en yksek meslek
ve eitim konumuna sahip kiinin meslek ve eitimi puan ile toplanarak bir hane puan elde
edilmektedir. Bu puanlama erevesinde hanelerin yeni sosyo ekonomik statleri alt grupta
(A, B, C1, C2, D, E) toplanmaktadr. Karakayann (2006:290) belirttii gibi TIAK leinde
sahiplik deikeninin SES bileenlerinden birisi olarak kullanlmas, Trkiyedeki eya sahiplik

176
deerlerinin ok kolay ve sklkla deitii dikkate alndnda bir zayflk noktasdr. Hanenin
lekte yer alan eyalara ok kolay sahip olmas mmkn olduunda stat deiimi
kolaylamakta ve hareketlilik oran ykselmektedir. Dier taraftan bu lein hzl yaanan
sosyal deiimler karsnda yeterli olmamas nedeniyle ortak bir SES lei gelitirme
gereklilii ortaya kmtr (Gler, 2011, s. 67). En nihayetinde TAK SES istatistiksel
altyapsnn gl olmayan bir lek olarak grlebilir.

Trkiye Aratrmaclar Dernei (TAD) ARDER SES ve TAD SES

Bu erevede 2005-2006 yllarnda Trkiyede SES gruplarn ortak bir tanma kavuturmak ve
sektrde ortak bir kullanma ynelik SES endeksi gelitirmek amacyla Aratrmaclar Dernei
tarafndan aratrma irketleri, Basn zleme Aratrmalar Komitesi (BAK), TAK ve
Reklamverenler Derneinin (RD) katlm ile 2005 ylnda Yeni Tanmlar ile Trkiyede SES
Gruplar Aratrmas balatlmtr. ki yllk bir alma neticesinde 26 ilde 8 bin 500 hanelik
bir rneklem grubuyla yaplan aratrmaya dayal olarak gelitirilen ARDER SES lei Mart
2006da 9. Aratrma Zirvesinde tantlmtr. Bu lekte daha nce TAK SESte yer alan
eya sahiplii gncelliini abuk yitirmesi nedeniyle lekten karlmtr (al, 2006).
lekte hanenin puan hane reisi ve einin eitim ve meslek durumuna farkl arlklar verilerek
(hane reisi %70, ei %30) hesaplanmaktadr. Temelde nceki neslin ailenin SESine etki yapt
fikrinden hareket eden lekte puanlamada her iki ein anne ve babasnn eitim ve meslek
durumlar da kiilerin puanna %30 orannda etki etmektedir. Anne ve babann puan
hesaplanrken de hane reisi ve einin eitim ve meslek durumuna ayn arlklar verilmektedir.
Bu lekte meslekler temelde bedenen ve fikren alan eklinde iki gruba ayrlmaktadr. Bu
gruplar da kendi ilerinde maal ya da kendine ait ii olanlar, ynetici olup olmama, yannda
ii altrma durumu gibi kriterlere gre yeniden tasnif edilmektedir. lekte hane halk iin
hesaplanan eitim ve meslek puanlarnn toplamnn -15 ile 62 puan aralna yerleecei
dnlmektedir. lek neticesinde hane halk toplam hane puanna gre alt SES tabakasna
ayrlmt.

TAK SES leine gre daha gelimi olan ve ada uygulamalarn temel zelliklerini
bnyesinde barndran ARDER SES leinde yine de pek ok sorun bulunmaktadr. Bu
eksikliklerden en nemlisi daha ok sosyo-kltrel etkenlere bal olarak gelitirilen bu lekte
en byk eksiklik hanenin gelir deikenini dikkat alnmamasdr. Ayrca nceki kuaklarn
hanenin Sosyoekonomik stats zerindeki etkisi fikrini benimseyen lekte bu etkinin
arlklandrmas (%30) herhangi bir istatistiki temel olmakszn keyfi bir biimde

177
belirlenmitir. Bu eksiklii gidermek, gelir kriterini de ekleyerek revize etmek SESi gnn
koullarna uygun hale getirmek maksadyla TAD nclnde Aralk 2009da yeni bir SES
Komitesi oluturulmutur (TAD 2011:4). Bu komite hane halk SESini lerken, eitim ve
meslek faktrne gelir eklenmesinin ve ikinci kuaa gidilmeksizin bu gelirin sadece hane
halknn aile reisi ve varsa einin geliri olarak alnmasna karar vermitir (TAD 2010:4).

MAYAK Mahalle Sosyoekonomik Stat ndeksi (MSES )

MAYAK Aratrma Danmanlk tarafndan gelitirilen MSES rnekleri arasnda en kapsaml

ve ilgin alma olarak gze arpyor. Temelde hane bazl olmayan mahalle dzeyinde bir SES
lei karma fikrine dayanan MSES kapsamnda tm Trkiyede nfusu 250 zerinde olan
34.135 mahalle ve kynn sosyoekonomik stat deeri hesaplanmtr. Bylece kii ve hane
baznda salkl veri derlenmesi en g elerden olan gelir bilgileri ve hane bazl demografik
veriler olmadan da bir SES lei oluturmak amalanmaktadr (Mayak Aratrma
2008). Gelitirilen bu indeks ile Trkiyedeki tm mahalle ve kylerin ortalama bir MSES
deeri hesaplanmtr.

MSES yedi temel sosyoekonomik deiken etrafnda ina edilmitir. Bunlardan birincisi
Mahalledeki okul andaki nfusun mezun olduklar okul bilgilerinden hareketle oluturulan
mahalle ortalama eitim sresi verisidir. Bylece mahallenin eitim dzeyi tespit edilmitir.
kinci deiken ise birey bana den gelir getiren kii saysdr. Baml nfus verisi olarak
da grlebilecek bu veri ile ortalama hane bykl ile hanedeki gelir getiren kii says
arasndaki iliki ile hanenin refah dzeyine dair bilgiler de modele katlmaktadr. Toplam gelir
getiren nfus ierisindeki kadnlarn paynn oran ile gelimilik dzeyi arasnda bir iliki
varsayan modelin nc deikeni gelir getiren nfus ierisinde kadnlar orandr. Drdnc
deiken ise gelir kaynaklarnn niteliidir. Modelde hane gelir kalemleri on balk altnda
toplanp her bir gelir biimine birden ona kadar puan verilmitir: Mteebbisler, direktrler ve
st kademe yneticileri (10); ilmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili
dier meslekler (9); idari personel ve benzeri alanlar (8); ticaret ve sat personeli (7); irad
sahibi (6) emekli (5); hizmet ilerinde alanlar (4); tarmd retim faaliyetlerinde alanlar
ve ulatrma makinalar kullananlar (3); tarm, hayvanclk, ormanclk, balklk ve avclk
ilerinde alanlar (2); bilinmeyen (1). Beinci deiken ise meskenin nitelii ile ilikilidir.
Mahallede mahalle ortalama kii bana den konutlardaki oda says indeksi olarak ifade
edilen bu deikenle hanedeki bireylere ayr odalarn bulunmas ile gelimilik dzeyi ve refah
arasnda bir iliki kurulmutur. Bu sebeple modelde kii bana den oda says sosyoekonomik

178
stat belirlemede bir ayrtrc deiken olarak ele alnmtr. Modelin altnc deikeni hane
bykl ile gelimilik dzeyi arasnda ters orant olduu verisinden hareketle mahalledeki
toplam nfus ve toplam hane saysndan hareketle hazrlanan mahalle ortalama hane bykl
indeksidir. Buna gre hane bykl ile sosyoekonomik stat derecesi arasnda bir ters iliki
modele eklenmitir. Modelin hesaplamaya dahil ettii son deiken ise mahalledeki tm
sokaklarn arsa ve arazi metrekare birim deerlerinden hareketle gelitirilen mahalle
ortalama sokak stat deeri indeksidir. Maliye Bakanl Gelir daresi Bakanlnn 2006
ylnda hazrlad Arsa ve Arazi Metrekare Birim Deerleri verilerinden hareketle mahalledeki
ortalama arsa ve arazi metrekare birim deerleri hesaplanmaktadr. Modele temel tekil eden
dnceye gre bu deerler ile mahallenin sosyoekonomik seviyesi arasnda doru orantl bir
iliki sz konusudur (Mayak Aratrma 2008). Bu yedi deikenin ortalamasndan hareketle
MSES ierisinde yeni bir birleik indeks oluturulmutur. 1,00-20,00 arasnda bir deer ifade
eden bu indeks deerleri eit bir biimde alt tabakaya (20.00 18.00: A Grubu, 17.00 15.00:
B Grubu, 14.00 - 11.00: C1 Grubu, 10.00 - 7.00: C2 Grubu, 6.00 - 4.00: D Grubu, 3.00 - 1.00:
E Grubu,) ve her bir tabaka da kendi iinde e blnmtr.

Daha ok bayi ama, pazarlama ve datm gibi ticari kullanmlara ynelik olarak mahalle
temelinde bir SES lei oluturan MSES ilgin ve ilevsel bir model olarak gze
arpmaktadr. Ancak modeldeki deikenlerin seilmesine ve de model ierisindeki
arlklarna zemin tekil eden hesaplamalarn istatistiksel temeli yeterince aklanmad iin
gzleme dayal keyfi bir takm seim ve arlklandrmalar olduuna dair bir izlenim
oluturmaktadr. Ayrca Trkiyede mahallelerde ileri dzeyde sosyoekonomik ayrma
olmad iin zellikle ehir merkezlerindeki eski mahalleler iin elde edilen SES puannn
genel bir geerliliini sylemek de g grnmektedir.

Ankara SES lei

Sibel Kalaycolu, Kezban elik, mit elen ve Sinan Trkylmazdan oluan aratrmaclar
grubu 2008 ylnda TBTAK SBB Projeleri kapsamnda Ankara Kent Merkezinde Toplumsal
Tabakalama, Hareketlilik ve Sosyo-Ekonomik Stat Aratrmas balkl bir aratrma
yrtmlerdir. Kalaycolu ve arkadalar 1769 bireyle yz yze grlerek
gerekletirdikleri aratrmalarnda Ankara kent merkezi iin ncelikle bir sosyoekonomik
stat endeksi gelitirerek farkl toplumsal tabakalar belirlemek ve daha sonra da bu
tabakalara zg sosyal ve ekonomik zellikleri ortaya koymay amalamlardr (Kalaycolu
et al. 2010:191192). Kapsaml bir teorik zetlemeden sonra Kalaycolu ve arkadalarnn

179
gelitirdikleri sosyoekonomik stat lei, mesleki ve toplumsal staty lmeye ynelik,
derecelemeli, analiz birimi olarak haneyi belirlemi ve birleik snflandrmalar yntemiyle tm
hanenin sosyoekonomik statsn lme ynnde bir deneme olmutur (Kalaycolu et al.
2010:191192). alma kapsamnda SES lm iin demografi, eitim, i, gelir, mlkiyet
gibi veriler kullanlmtr (Kalaycolu et al. 2008:57). Bu deikenler deiik ekillerde
arlklandrlarak Ankara iin bir SES formlasyonuna ulalmtr (Kalaycolu et al.
2010:191192). Oluturulan bu formlasyon kullanlarak oluturulan SES puanlamasnda
31.07 ile 88.82 arasnda bir puan skalas ortaya kmtr. Aratrmaclar ortalamadan olan
uzaklklar dikkate alnarak kesme noktalar oluturarak SES puanna gre SES gruplarn
belirlenmilerdir (Kalaycolu vd., 2010, s. 207). Buna gre onarl puan aralklaryla be SES
grubu olumutur: A Grubu: 70.0-ve zeri, B Grubu: 60.00-69.99, C1 Grubu: 50.00-59.99, C2
Grubu: 40.00-49.99, D Grubu: 30.00-39.99 (Kalaycolu et al. 2010:191192).

Trkiyede bilimsel bir temele sahip tek SES aratrmas olan bu aratrmann, aratrmaclar
tarafndan da dile getirilen eitli kstlar bulunmaktadr. zellikle bir SES endeksi oluturmak
iin ihtiya duyulan mesleki itibar endeksinin Trkiyede henz gelitirilmemi olmas
aratrma iin nemli bir kst oluturmaktadr (Kalaycolu et al. 2010:191192). Aslnda
Zehra Kasnakolunun Hlya ng (1980) ve Erkan Erdil (2000) ile birlikte 1977 ve 1966
ylnda yapt aratrmalar Ankara iin znel bir mesleki saygnlk indeksi oluturmulardr.
Ancak bu indeksin bir mesleki itibar indeksinin eksikliini hisseden Kalaycolu ve arkadalar
tarafndan kullanlmad grlmektedir. Dolaysyla Kalaycolu ve arkadalar aratrmada
bu kst amak zere gelir ve eitim dikkate alnarak bir mesleki stat puan oluturma yoluna
gidilmitir. Ancak kendilerinin de belirttikleri gibi Trkiyede eitim ve gelir deikenlerinin,
her koulda mesleki stat ile doru orantl ekilde deitiini sylemek olduka gtr
(Kalaycolu et al. 2010:191192). Dier taraftan gelir ve eitim endekste ayrca birer bamsz
deiken olarak yer ald iin iki kere deerlendirilmi olmaktadr. Bu da oluturulan indekste
bir sapma oluturacak bir zaaf olarak gze arpmaktadr. Dier taraftan endekse dhil edilen
dier sahip olunanlar kategorisindeki tketim eyalarn stat deerlerini abuk kaybetmeleri
endeksin kolaylkla eskimesine neden olan bir etkendir. rnein endekse dhil edilen DVD
Player 2007 iin lks bir tketim mal iken imdi hzl bir biimde kolayca elde edilebilir bir
rne dnmtr.

Ankara ili iin oluturulan bu lek eitli kstlarna ramen Trkiyede bilimsel SES
almalar iin iyi bir balang oluturmaktadr. Bu balangcn gelitirilmesi ve alandaki

180
almalarn deiik perspektiflerden oluturulacak endekslerle eitlendirilmesi
gerekmektedir.

181
 Bu Blmde Ne rendik

Bu blmde Avrupa Birliindeki gncel SES almalar ile Trkiyedeki mevcut SES
aratrmalarnn bir deerlendirmesi yaplmtr. AB ye lkelerin ortak ve karlatrmal bir
analizine imkan tanyacak bir SES lei olarak ESeCi 2000lerin banda uygulamaya
sokmutur. EGP temelinde gelitirilen bu endeks her ne kadar ye lkelerde farkl ekillerde
uygulansa da genel manada birlik iinde SES bakmndan bir ortaklk oluturduu sylenebilir.

ABD, ngiltere ve Avrupa Birliindeki youn SES endeksi gelitirme almalarnn aksine bu
alanlar Trkiye sosyolojisinde en az gelien alanlar olmulardr. Kuramsal almalarn azl
ve ampirik almalarn ktl dolaysyla Trkiyede SES almalarnn yeterince
gelimediini grmekteyiz. Trkiyede henz genel kabul grm standart bir SES lei
bulunmamaktadr. Daha da nemlisi Trkiyede SES yaam biimi ile kartrlmaktadr.
Aratrma, pazarlama ve reklam piyasalarna hizmet veren kurulular tarafndan gelitirilen
lekler (VER SES, TAK SES, ARDER SES, TAD SES ve MAYAK MSES) teorik ve
teknik yaps salam modeller tesis edememilerdir. Bu erevede zikredilebilecek tek alma
eitli eksikleri ve kstlarna ramen Kalaycolu ve arkadalarnn 2008 ylnda Ankara iin
oluturduklar SES leidir. Ancak Trkiye iin geerli bir SES Endeksi henz mevcut
deildir.

182
 Blm Sorular

1. Avrupa Birlii lkelerini kapsayan ortak bir tabakalama lm arac

aadakilerden hangisidir?
(a) EGP
(b) ESeC
(c) CAMSIS
(d) ISEI
(e) CASMIN
2. Aadakilerinden hangisi ESeCi oluturma srecinde tespit edilen problemlerden
biri deildir?
(a) yneticilerin ele aln biimi
(b) ayn meslekli koda sahip mfettiler ve alanlar arasndaki fark
(c) alt dzey ve orta dzey sat ve hizmet ileri arasndaki snr
(d) alt dzey teknik snfn ls ve yaps
(e) i piyasalarnn birbirinden farkl olmas
3. Aadakilerinden hangisi Trkiyede ilk defa bir tabakalama emas karmtr?
(a) Behice Boran
(b) Mbeccel Kray
(c) Korkut Boratav
(d) Kemal Karpat
(e) Yunus Kaya
4. Trkiyede SES leklerinin tarihsel geliimi nasl gereklemitir?
5. Boratavn kapitalist bir ortamda temel snf ayrm sermaye-cretli igc
arasndadr szn SES emalar erevesinde yorumlaynz?
6. ESeCin Avrupa ilkelerinde uygulanma srecini lkeleri karlatrarak aklaynz?

183
 9. BLM
TRKYEDE TOPLUMSAL DEM VE TABAKALAMA

184
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Trkiyede Tabakalamann Deien Zemini: Devlet ve Ekonominin Deien

likisi

Tabakalamann Biimi: Gncel Oluumlar ve Eitsizlik

Eitsizliin Tezahrleri ve Tabakalamann Temsilleri

Artan Eitsizliklerin Dnyasnda Trkiyede Deien Tabakalama

185
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Trkiyede devletin ekonomideki rolnn deiimi tabakalama zerinde ne tr

bir etkiye sahiptir?

Trkiyede tabakalamada gncel deiimler nelerdir?

Trkiyede eitsizliin tezahrleri ve tabakalamann temsilleri nelerdir?

Trkiyede deien tabakalama rntlerine gre gelecekte sosyal yapda ne

tr deiimler beklenmektedir?

186
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Trkiyede Trkiyede devletin Ders notlar, ders anlatm,
Tabakalamann Deien ekonomideki rolnn sunumlar ve ileri okumalar
Zemini: Devlet ve deiiminin tabakalama
Ekonominin Deien zerindeki etkilerini
likisi kavramak
Tabakalamann Biimi: Trkiyede tabakalamada Ders notlar, ders anlatm,
Gncel Oluumlar ve yaanan gncel deiimleri sunumlar ve ileri okumalar
Eitsizlik renmek

Eitsizliin Tezahrleri ve Trkiyede eitsizliin Ders notlar, ders anlatm,

Tabakalamann tezahrleri ve sunumlar ve ileri okumalar
Temsilleri tabakalamann temsillerini
renmek

Artan Eitsizliklerin Trkiyede ve dnyada Ders notlar, ders anlatm,

Dnyasnda Trkiyede eitsizliklerin durumunu sunumlar ve ileri okumalar
Deien Tabakalama anlamak

187
 Anahtar Kavramlar

Trkiyede tabakalama, devlet, refah, sosyal devlet, zelletirme, zel sektr,

liberalleme, yeni snflar, orta snf, eitsizlik,

188
 TRKYEDE TOPLUMSAL DEM VE TABAKALAMA

Trkiyede Tabakalamann Zemini: Devlet ve Ekonomi

Ekonominin ve siyasetin biimi deitike bu tr yeni tabakalamalar ortaya kmaya

devam edecektir. Ancak btn bu deiimler eitsizliin gittike arttn ve refahn gittike
daha adil olmayan bir biimde datldn gstermektedir. Kresel dzeyde gerekleen bu
deiimler baz gecikmeler ve farkllklarla da olsa Trkiyeye yansmakta ve toplumsal yapda
nemli etkiler oluturmaktadrlar. Dolaysyla bu dinamiklerin Trkiyeyi etkileyi biimleri
hem yukarda tartld gibi sosyal yapnn tarihsel geliimi hem de kreselleme ve
neoliberalleme ile birlikte devletin ve ekonominin yeni biimi ile ekillenmitir.

Trkiyede toplumsal yapnn, zellikle snflarn devletin geliimi ile ilikili olduuna dair
yaygn bir kanaat vardr. Bu hususta Zafer Toprak (2012), alar Keyder (2007) ve Aye
Burann (1997) yaptklar almalar devletin modernleme srecinde ekonomiyi kontrol edip
milli bir burjuvazi oluturma amacyla Trkiyedeki snflamaya dorudan etki ettiini ortaya
koymaktadr. Her ne kadar zamanla devletin ekonomideki rol deise de toplumsal yap
zerindeki etkiler devam etmitir. Kadir Yldrm (2016) da buradan hareketle, Osmanlnn
klasik dneminden 1980ler Trkiyesine kadarki olduka uzun bir srete iktisadi hayatta
yaanan gelimeleri ve bu gelimelerin devlet ve toplumsal snflara yansmasn detayl bir
biimde deerlendirilmektedir. Yukarda dile getirildii gibi Osmanl klasik siyasal ve sosyal
sisteminde devletin gl konumu belirleyici olmutur. Devletin ekonomik hayatta edindii
gl pozisyon, 17 ve 18. yzyllarda yanlar, mltezimler, byk iftlik sahipleri gibi yeni
yerel elitlerin ne kmasyla sarslmt. Pek ok tarihi bu gruplar orta snfn yeerememi
bir nvesi olarak grmektedir. Yldrm bu zmrelerin mevcut kk reticilie dayal retim
organizasyonunu deitirmemeleri ve siyasi nfuz elde etmeyi daha nemli bir tercih olarak
grmelerinden tr, Osmanlda merkezi devlet karsnda mstakil bir iktisadi gcn ortaya
kamadn dile getirmektedir. Orta snfn olumamasna yeni bir bak getiren bu yoruma
gre Trkiyede 1980e kadar orta snflar devletin kontrol ettii ekonomiden pay almaya
abalamlardr. te yandan 19. yzylda, dnya ekonomisine alma ile birlikte gayrimslimler
nclnde bankerler ve tccarlar yeni bir ticaret-finans burjuvazisi haline gelirken, yeni
gelien sanayi ile birlikte bir ii snf da ortaya kmtr. Bu grup da kendi iinde
btnlkl bir varlk oluturamam ve daima devlete baml bir ekilde gelimitir.
Osmanlnn klasik toplumsal yapsndan modernleme boyunca 1980lere kadar gelene kadar
189
snflarn oluumunda ve deiimindeki panaromik grnm alndnda devletin baat rol ne
kar. Yldrma gre sendikalama oranlarnn dkl, ii rgtlerinin siyasi partilere
yaknlap kar salamaya almasna neden olurken; kamu ihaleleri, zelletirmeler, krediler
ve tevikler de zenginlemenin yolu olarak burjuvaziyi ayn pozisyona, yani devlete ramen
deil, devletle birlikte hareket edecekleri bir konuma ekmitir.

Bu yap eitli deiimlerle 1980lere kadar varln devam ettiregelmitir. 1980lerde

balayan ve 2000 sonrasnda artan kresel entegrasyon ve liberalleme ile birlikte devletin
iktisadi konumunda yaanan deiimlerle birlikte tabakalamada da ciddi farkllamalar
olumutur (Kaya, 2008). Cengizhan Yldrm (2016), zellikle orta snflarn dnmn
sorunsallatrarak ekonomik sistemdeki deiimlerin sosyal yapya yansmalarna
odaklanmaktadr. Nicel verilere dayal olarak aslnda neoliberal iktisat politikalarnn
gndeminde olmamasna ramen 1980 sonrasnda Trkiyede yaanan sektrel dnmlere
ve artan eitime bal olarak orta ve st snflara ait mesleklerin says ve oran artm, bireysel
gelir dalm nceki dnemlere gre bir miktar dzelmi ve yoksulluk oranlarnda gerileme
olmutur. Oysa ounlukla neoliberal iktisat politikalarn bu alanlarda olumsuz sonulara yol
amas beklenmektedir. Yldrm, Trkiye zelinde bu beklenmedik sonucun sebeplerini nceki
dnemlerde uygulanan devleti ve planlamaya dayal iktisat politikalarnda aramak gerektiini
belirtmektedir. Ona gre 1980lere kadar ekonomi ounlukla kt ynetilmi ve devlete yakn
olanlara datlan rantlar toplumun byk bir ksmnn fakir kalmasna ve Trkiyenin gelir
dalm en kt olan lkelerden bir tanesi olmasna neden olmutur. Bu grnm genel olarak
deimese de 1980 sonrasnda ekonomideki eitlenmelerle ortaya kan yeni frsatlar ve artan
giriimcilik ile birlikte kk de olsa sosyal yapda bir orta snf genilemesi yaanmasna neden
olmutur. Dolaysyla eitsizliin yaygnl azalmtr. Ancak eitli saysal analizlere
bakldnda eitsizliin derinliinin azald sylenemez. Bir baka deyile, toplam iindeki
ortalamalara bakldnda eitsizlik azalmakta ve refah dalm dzelmekteyken, ulara
bakldnda tam aksi ynde bir durum grlmektedir. Tabakalamaya bak asna gre belki
de Trkiyede konuyu kavamsallatrmay ve kavramay zorlatran en nemli nokta bu iki
ynl harekettir.

Bu srete genel gstergelerde gelir dalm ok az bir miktar iyilemi ve genileyen hizmet
sektrne bal olarak orta snflar da genilemitir. Makro dzeyde yaanan en nemli deiim
ise refah devletinin mahiyet ve uygulamalarndaki farkllamadr. Yaygn olarak belirtilenin
aksine bu dnemde refah devleti yok olmam ancak ciddi farkllamalar yaamtr.
zelletirmeler ve gelien zel sektr yatrmlar ile devletin ekonomideki dorudan pay
190
klm, dzenleyici rol daha fazla ne kmaya balamtr (Arn, 2013). Bu rol deiimi
refah uygulamalarnda da zellikle 2000 sonrasnda tam tersine ilemi grnmektedir:
Beklendiinin aksine devlet gittike dorudan refah pay aktaran bir konuma evrilmitir. Z.
Nurdan Atalay Gne ve Hasan Tekg (2016), Trkiyede refah devletinin dnm
balamnda yeniden datm ve snflarn deiimini ele aldklar yazlarnda 1980-2000 aras
dnemde kresel ekonomiye entegrasyon ile refah devleti uygulamalarnn da deitiini
belirtmektedirler. Bu politikalar gelir dalmn bozarken yaygn bir yoksullamaya yol
amaktadr. 2000 sonrasnda neoliberal ekonomik politikalar devam edip, yaygn refah
uygulamalar zayflarken bir taraftan da mutlak yoksulluu azaltma uygulamalar etkin
olmutur. lk bakta birbiri ile eliiyor gibi grnen bu iki ynelim esasnda birbirini
tamamlamakta, birbirine imkan oluturmaktadr. Zira mutlak yoksulluu azaltmay hedefleyen
politikalarn Trkiyede hep tartlagelen gelir dalm eitleyici, dolaysyla yeniden datm
dzenleyici etkisi olmad bilinmektedir. Gne ve Tekg (2016), gncel veri setlerine
dayanarak yaptklar almada 2000lerde Trkiyede refah devletinin geirdii dnm ve
yeniden datm aklayarak tabakalamann genel bir resmini izmek iin bir zemin
oluturmaktadrlar.

Bu tarihsel arka plan ve gncel zeminde Trkiyenin sosyal yapsn devletin ald biimden,
ekonomideki rolnden bamsz konumann pek mmkn olmad grlmektedir. Devletin
ekonomideki rol deitike ve siyasetin ileyii buna gre biimlendike tabakalar da daima
yeniden ekillenmektedir. Kresel gelimelere paralel yryen bu ekillenmeler tabakalamada
yeni biimlerin ortaya kmasna da zemin hazrlamaktadr.

Tabakalamann Biimi: Gncel Oluumlar ve Eitsizlik

Cengiz Yanklarn (2016) ifade ettii gibi snflar eskisi gibi artk geni, homojen ve uzun
vadeli deildir. Toplumsal ve iktisadi yapdaki hzl deiimler ve heterojenlemeler toplumsal
yapda fragmantasyonlara yol amakta ve yeni katmanlamalar meydana karmaktadr.
Dolaysyla son zamanlarda gittike daha fazla konuulan bu yeniliklerin ele alnas
tabakalama analizleri asndan olduka nem arz etmektedir. Aada detayl bir biimde
aklanaca zere 1980 sonrasnda uygulanan iktisadi politikalar ve deien devlet yaps
dolaysyla evvela nceki dnemin ana tabakalar olan orta snfn ve ii snfnn yapsnda
nemli deiimler gereklemitir. Bu deiimler arlkl olarak bu snflarn paralanmasna
ve yeni snflarn ortaya kmasna yol amtr. Bu paralanma ile birlikte orta snf ile
191
proletarya arasndaki bir konumda prekarya, orta snf ile burjuvazi arasnda bilgi iileri ve
kresel ynetici elit, ii snfnn altnda snf-alt ortaya kmtr. Bu fragmantasyon aslnda
tabakalama ile ilgili veriye dayal bir biimde yeni analizlere ihtiya olduunu gstermektedir.

Boratav (1991) ve Yldrmn (2011) analiz ettii zere 1980le balayan yeni dnemde
Trkiyede orta snflar nemli deiimler yaamtr. Bu dnemde ekonomideki sektrel
gelimeler, zirve yapan ehirleme ve eitimin gelimesi ile birlikte orta snf mesleklerinde ve
dolaysyla orta snflarda bir genileme yaanmtr. Ancak bu genileme orta snfn sosyal
yapdaki konumunun nceki dnemle ayn olduunu gstermez. Aada detayl bir biimde
tartlaca zere bu dnemin orta snf ncesininki gibi yerleik, istikrarl ve gvenceli
deildir. Orta snf iinde Sencer Ayatann (2003) yeni orta snf olarak adlandrd yukar
doru hareketlilik gsteren daha st dzey ilerde alan ve daha yksek kazananlar kadar
Yunus Kayann (2008) proleterleme olarak tabir ettii aaya doru hareketlilik gsteren ve
gvencesini ve kazan seviyesini koruyamayan gruplarn da bulunduu geni bir sosyal tabaka
ortaya kmtr. Bir baka deyile orta snf iindeki katmanlamalar en az dier snflarla olan
farkllklar kadar eitlilik oluturmaktadr.

Benzer bir fragmantasyon ii snf iin de sz konusudur. zatalay (2016) 1980 sonras
yaanan neoliberalleme srecinde ii snfnn i yapsnda, bilinlilik biimlerinde ve duygu
durumlarnda gerekleen dnm ve farkllamalar ele almaktadr. Bu srete zellikle
iilik koullarnda meydana gelen eitsizliklerden (kamu / zel sektr, sigortal / sigortasz,
kadrolu / szlemeli, ana firmaya bal / taerona bal, vasfl/vasfsz vs.) kaynaklanan eitli
snf ii blnmeler ve atmalar mevcuttur. zatalay, bu eitsizliklerin iileme srelerinde
elde edilen deneyimlerin farkllyla olduu kadar gemi dnemden miras alnan iilik
koullarnn eitsizlii ile de balantl olduunu ileri srmektedir. eitli zaman dilimlerinde
yrtlen saha aratrmalarna dayal olarak neoliberalleme srecinin, dnyada ve Trkiyede
yalnzca yrtlen kimi makroekonomik politikalarn deitirilmesini ve devletin ileyiini
rgtsel bakmdan yeniden dizayn etmeyi deil, toplumu meydana getiren tek tek bireylerin
ahlaki deerlerinin, dnya grlerinin dnmn de getiren bir sre olarak yaand
sylenebilir. Hem devletin yurttalar karsndaki konumunu yeniden tanmlamaya dnk
yaplan reformlar silsilesini, hem de bireyin davran zihniyetini yeniden biimlendirmeye
dnk mdahaleleri ieren bu srete ii snfnda eitli blnme ve atmalar meydana
kmtr. Bylece bir taraftan orta snfta proleterleme ynl bir hareket gzlenirken te
tarafta da ii snf paralanm, rgtlln kaybetmi, birbirinden farkl sosyo-ekonomik
zellikler gsteren eitli gruplar ayn anda bnyesinde tamaya balamtr.
192
Ekonominin deiimine bal olarak orta snfta ve ii snfnda yaanan bu paralanma ve
dnmler neticesinde endstrilemi lkelerden balayarak orta snf eski mensuplar
ellerindeki sosyal konumlar kaybetmeye balamlardr. Trkiyede de eskiden orta snfn
nemli meslek gruplarnn yerleik snfsal konumlarn kaybetmeleri ile ilgili eitli almalar
yaplmtr. Kasm Akba (2013, 2015) avukatlarn, Serdal Bahe (2013) mhendislerin,
Ahmet Haim Kse ve Ahmet nc (2000) mhendis-mimarlarn ve Asl Vatansever ile Meral
Gezici (2014) akademisyenlerin konum kayplarn ele alan almalar yapmlardr. Orta
snfn fragmantasyonu neticesinde eitli ara katmanlar veya yeni snflar ortaya kmtr. Bu
dnm prekarizasyon (belirsizleme) olarak adlandran Guy Standing (2014) ortaya kan
bu yeni snfn politzasyonu ile yeni sosyal hareketler arasnda bir balant olduunu
belirtmektedir. Ona gre kent mekannn politik bir mcadele alanna dnmesinin en nemli
nedeni orta snflarda yaanan bu yaygn konum kayb ve gvencesizlemedir (Vatansever,
2013). Konuyu Trkiye zelinde ele alan Asl Vatansever (2013, 2016), retim sreleri ve
ilikilerinden yaanan deiimlerle proletaryann klmesi, toplumsal ve bireysel hayatn her
alannda yaanan esnekleme ile de giderek artan bir biimde orta snfn belirsizlemesi
ile Trkiyede de yeni bir ara grubun ortaya ktn dile getirmektedir. Ona gre yalnzca
belirsizlik paydasnda birlemesinden hareketle prekarya olarak adlandrlan ve hem siyasi hem
de toplumsal anlamda kaytszlkla zdeletirilen bu kitlenin, daha adil bir toplum tahayyln
tayacak bir siyasi zne haline gelip gelemeyecei gnmzn temel tartma konularndan
biridir. Vatansever balangta eskinin ii snfna kyasla politik kaytszlkla ifade edilen bu
grubun gittike daha fazla politikletiini belirtmektedir. Trkiyede son zamanlarda ortaya
kan prekarize olmu gruplarn gittike siyasetin ana gndemini etkiler bir biimde etkin roller
stlendiini dile getiren Vatansever (2016) bu dinamiin temelinin i yaamnda ve istihdamda
gittike artan gvencesizlemede bulunduunu tespit etmektedir. Bu yaz nmzdeki gnlerde
prekarya kavramnn daha fazla gndeme geleceini ortaya koyuyor.

Kresel retim ve ynetim dzeninin deiimi ile birlikte ortaya kan bir baka grup ise zaman
zaman altn yakallar olarak da adlandrlan bilgi iileridir. lk kez Peter Drucker (1969)
tarafndan kullanldndan beri bilgi iisi konusu ok tartlan bir kavram olagelmitir.
Profesyonel nitelikleri ve bilgileri sayesinde karmak grevleri yerine getirebilen bilgi
iilerinin iinde bulunduumuz dnemde rgtlerdeki nem ve etkileri sklkla dile getirildi.
Bilgi iilerinin zellikle kendi kendini yneten, geni zerklii olan alanlar olduu sklkla
vurguland. letme alanndaki bu poplerlie karn Meltem Ylmaz ener (2016), sosyolojide
daha az aratrlan bir konu olduunu dile getirmektedir. enerin dile getirdii gibi konu

193
iletmelerde daha ziyade verimlilik ekseninde ele alnd iin poplerdir ancak konunun sosyal
neticeleri genellikle daha az ele alnmtr. Dolaysyla sosyal boyutun ortaya karlmas iin
evvela iletme alannda bilgi iiyle ilgili yazlanlarn eletirel bir deerlendirmeye tabi tutulmas
gerekmektedir. Bunu salamak iinse ncelikle neoliberal ynetimsellik kavram
irdelenmelidir. ener bu kavram ile bilgi iilerinin iletmedeki konumlarnn ve sosyal
pozisyonlarnn perdelendiini dile getirmektedir. Buna gre bilgi iileri esnek almann ve
kendi zamanlarn ynetmenin verdii kolaylkla sosyal konumlarndan daha rahat
vazgeebilmektedirler. Veysel Bozkurt (2000a, pp. 154166) Trkiyenin bilgi ekonomisine
geiinin yava olsa da ilerlediini dile getirmektedir. Dolaysyla Trkiyede de bilgi
sektrnde alanlarn saysnda ve sosyal grnrlnde ciddi bir art sz konusudur. ener
(2016), stanbulda alan yirmi bilgi iisiyle yaplan mlakatlara dayanarak bu
zynetimsellii sorgulamakta ve aslnda bu kiilerin irketlerinin hedeflerini kendi bireysel
hedeflerine dntrerek hayatlarn buna gre dzenlediklerini ortaya koymaktadr. Ancak
ener yapt mlakatlarda yeni ortaya kan bu grup iinde sadece kariyer hedefleri ile bir bilgi
iisine dnmeyi reddedenlerin de mevcudiyetini dile getirerek yeni evrilmelerin altn
iziyor.

Yukarda bahsedildii gibi ii snfndaki paralanma ile gemiin gvenceli mavi

yakallarnn says gittike azalm, gvencesizlik ii snfnn da nemli bir gndemi haline
gelmitir. te yandan derinleen eitsizlikler, ii snfndaki paralanma, endstrinin kresel
kaylar, kreselleme ile birlikte gerekleen kler ile birlikte en alttakiler, tekiler,
kenardakilerden mteekkil yeni bir snf, snf-alt ortaya kmtr. Bediz Ylmaz (2008)
Trkiyede kentsel yoksulluk ile yakndan ilikili olarak ortaya kan bu yeni tabakann
nbetlee yoksulluktan mebbet yoksullua kayma ile yakndan ilikili olduunu dile
getirir. Bu izlek zerinden Alev Erkilet (2016), snf-altnn zannedildii gibi sadece ileri
endstriyel lkelere mahsus olmadn artk Trkiyedeki byk kentlerde de mevcut
olduunu dile getirmektedir. Erkilet bunda zellikle geleneksel dayanmac sosyal alarn
kentlemenin yeni dinamikleri ile gittike anmasnn bunda nemli bir etkisi olduunu dile
getirmektedir. Bu anmada kente ve toplumsal rntlere ekonomik kayglarla dardan
yaplan mdahalelerin ciddi etkisi olduu anlalmaktadr. Dolaysyla snf alt bir bakma
ekonomik kalknmann maliyeti, kaybedenleri ve bedel deyenlerinden mteekkil bir grubu
gstermektedir.

Toplumsal yap ve tabakalarda deiim sadece kentlerde yaanmamaktadr. zellikle iinde

bulunduumuz dnemde krsal iktisadi yapda yaanan nemli dnmler ayn zamanda
194
toplumsal yapya da yansm durumdadr (zensel, 2015). Keyder ve Yenaln (2013) detayl
bir biimde inceledii gibi tarm bir taraftan byk bir deiim yaarken dier taraftan da bu
deiime ayak uydurma imkanna sahip olmayan kyller retimden kopma noktasna
gelmektedirler. Bunun hzlandrd bir netice olarak krsal yapda zannedildiinin aksine kendi
iinde hzl bir tabakalama yaamaktadr. Ancak bu tabakalamann henz yeterince
zmlendiini sylemek g grnyor. Trkiyede krsal tabakalama denince akla bandan
beri bu alanda almalar yapan Korkut Boratav gelmektedir. Marksist bir iktisat olan Boratav
(1980), Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm isimli eserinde krsal toplumsal tabakalar ele alr ve
tarmda kapitalistlemenin neticeleri ekseninde toprak mlkiyeti ve sermaye sahipliinin bu
tabakalamann temelini tekil ettiini belirtir. Boratavn (2004) daha sonra gelitirmeye
devam ettii krsal tabakalama bu emasnn gnmzde byk bir deiim yaayan krsal
yapsnda gncellenmesi gerekmektedir. Bu gelimeleri dikkate alarak Serdar Nerse (2016),
dardan bakldnda ok homojen grnen bu kitlenin kendi iinde tarmdaki retim
modelinin deiimi, tarm, gda ve krsal kalknma politikalar ekseninde gittike daha fazla
tabakalatn ortaya koymaktadr. Buradan hareketle de krsal toplumsal yapya dair geni
tartmalar deerlendirerek bir krsal toplumsal tabakalama modeli gelitiriyor. Bu gelimeler,
bugne kadar ounlukla sahip olunan arazinin byklne gre tabakalandrlan krsal
nfusun toplumsal yapsn anlamada yeni deikenlere ihtiyac da beraberinde getirmektedir.
Buna gre yeni krsal tabakalama arazi byklnn yan sra tarm metodu, hane geliri, hane
bykl/tipi, ky tipiyle balantl olarak ortaya kan formel ve enformel gruplar (tccar,
bakkal, srekli ii, mevsimlik ii, uzman meslek sahipleri ve dierleri) dikkate alnarak
tanmlanmak durumundadr. Bu deiimleri gz nnde bulundurduumuzda kentsel snflarn
deiimine etki eden faktrlerin krsal yapya da benzer etkilerde bulunduunu tespit edebiliriz.
Krda bir taraftan zayf da olsa sermaye girii ve kresel retime entegre olmayla birlikte
kapitalistleme ve burjuvalama sz konusu iken te yandan kk iftilerin retim
zeminlerini kaybedip snf-alt pozisyona doru evrilmeleri ve dorudan sosyal yardmlar ve
geici iilikle ikame edilen bir yaam koulunun ortaya k e anl olarak yaanmaktadr.

Tabakalama sosyolojik literatrde son 80 yldr mesleklerle yakndan ilikili bir biimde
hatta dorudan mesleklerin bir kts olarak ele alnmaktadr. te yandan fordizmin kitle
retiminden post-fordizmin paral zellemi retimine doru geilirken, hizmetler
sektr ykselip bilgi ekonomisi geliirken mesleklerin yaps da ciddi bir deiim
geirmekteydi (Ercan, 2011). Bozkurtun (2000b, p. 39) belirttii gibi bilgi ekonomisi
dahilinde ortaya kan yeni meslekler ise tmyle bilgi youn ve yaratclk gerektiren

195
mesleklerdir. Bu durum doal olarak igcnn kltrel zelliklerinde de byk bir kltrel
evrimin ortaya kmasna yol amaktadr. Hatta bu makro iktisadi dnmn dorudan
meslekler zerinden toplumsal yapya etki ettii dahi sylenebilir. Baz gecikmelerle de olsa
1990 sonrasnda Trkiyede de endstri sonras topluma geite i ve meslek dnyas ciddi bir
dnme urad (Bozkurt, 2006). te yandan Trkiyenin kendine mahsus endstrileme
sreci de bunu benzerlerinden farkl bir biimde etkiledi. yle ki Trkiye hibir zaman tam
anlamyla endstrilemi bir toplum olmadan endstri sonras retim ve tketim kalplarnn
gndeme geldii bir lke grnmndedir. Ayrca 1980lere kadar devletin ekonomideki rol
ve sonrasnda bu roln deiim biimi de bu geii sorunlu bir hale getirmektedir. Bu sebeple
Trkiyede mesleklerin toplumsal konumu her zaman belirsiz bir ekilde kalm ve neredeyse
hi aratrlmamtr. Halbuki meslekler ada sosyolojide zellikle tabakalama
tartmalarnda ve ses leklerinin gelitirilmesinde merkezi bir yer tutmaktadr. Bugn yaygn
olarak kullanlan EGP, CAMSIS ses lekleri dorudan mesleki itibarn llmesine
dayanmakta veya buna merkezi bir konum vermektedir (Erikson & Goldthorpe, 1992;
Goldthorpe & Hope, 1972). Dolaysyla mesleklerin yaps ve itibarlarnn deiimi gittike
daha fazla tartlmaktadr. Ancak Trkiyede meslekler bu boyutuyla henz sosyolojik
aratrmann bir konusu haline gelmemitir. Zira Trkiye apnda yrtlen aratrmalarda
meslek verileri tam olarak toplanmamaktadr.

Ltfi Sunar ve Yunus Kaya (2016), TKin veri setlerine dayanarak nce post-endstriyel
dnmn Trkiyede alma yaam zerindeki etkisini inceledikten sonra 2014 ylnda
Trkiye apnda 2500 kiilik rneklemle yrtt nicel bir aratrmann verilerinden hareketle
deien mesleki yaant ve deiik sosyo-ekonomik statlere gre mesleklerin itibarn, i ve
alma yaamna bak ele almaktadrlar. Neticesinde Sunar ve Kaya (2016), mesleklerden
hareketle Trkiyede endstri sonras toplumsal yap ve tabakalamaya geile ilgili baz
ipular vermektedir. Trkiyede mesleklerin itibar ve alma yaam bakmndan endstriyel
dnm henz tam anlamyla gereklemedii anlalmaktadr. Zira reklam ve pazarlama
uzman, bilgisayar yazlm ve uygulama gelitiricisi, halkla ilikiler uzman, insan kaynaklar
uzman gibi bilgi ann mesleklerinin itibar puanlarnn en stteki 20 meslek iinde yer almaz.
En stte halen daha klasik devletle ilintili ynetici meslekler ve kendi iini bamszca icra
edebilen eitimli meslekler bulunmaktadr. Halbuki Trkiyedeki sektrel deiimlere
bakldnda bu mesleklerin ne km olmas beklenebilirdi. Bunu anlamak zere sektrlerin,
zellikle hizmet sektrnn yapsna ve mahiyetine dikkatli bir biimde bakmak gerekir.
Hizmet sektr aslnda bnyesinde yeni an bilgi toplumunun mesleklerini barndrd gibi,

196
ulatrma, konaklama, yeme-ime ve bro hizmetleri gibi alanlar da barndrmaktadr.
Trkiyede hizmetler sektrndeki istihdamn bu alanlarda younlamas sz konusudur.
Dolaysyla hizmetler sektrnn ne kmas yeni an mesleklerinin ne kmas anlamna
gelmemektedir.

Eitsizliin Tezahrleri ve Tabakalamann Temsilleri

Trkiyede tabakalamada yaanan bu kopular ve eitlenmeler ciddi bir biimde yeni

analizlere ihtiyac ortaya karmaktadr. Konunun her boyutuyla derinlikli bir biimde
aratrlmaya ihtiya bulunmaktadr. te yandan sadece tabakalamann oluumu deil, sosyal
tezahrleri de bu farkllamalara bal olarak deimektedir. Dolaysyla toplumsal cinsiyet,
meslekler, salk, eitim, spor ve mzik gibi alanlarda tabakalamann tezahrlerinin ele
alnmas toplumsal yapnn deiimini anlamak bakmndan nemli perspektifler salayacaktr.

Tabakalamann sosyal tezahrlerinden ilki kentsel alandaki dnmlerle kendisini

gstermektedir. Son zamanlarda dikkat ekilen kentsel katmanlama ve meknsal ayrma
tabakalamann retim ve tketim ekseninde mekana yansmasn gstermektedir. zellikle
Trkiyedeki byk ehirler ekseninde ama daha ok stanbul rneinde ele alnan bu
konunun sosyal tabakalama ile yeterince ilintilendirildii sylenemez. Gnmzde alma
ve istihdam alanlarnn deiimleriyle birlikte, kentlerin de biim deitirdii, yaam biimleri
ve tketim pratiklerinin farkllat grlmektedir. Endstriyle birlikte olumu olan pekok
metropol bu srete youn bir deiim geirmekte ve kent ii katmanlar yeniden biim
almaktadr. Bu balamda stanbulun bir sanayi kentinden hzla bir ticaret kentine ve oradan da
kresel bir kente evrilme srecinde yaad farkllamalar kent meknna yansmakta, kent
hayatndaki katmanlamalar gittike kutuplama ve ayrma halini almaktadr. Erkilete (2013)
gre kentsel ayrmann temel unsurlarndan birisi prestij konut alanlarnn gittike artan says
ve grnrldr. Hatice Kurtulu (2011) da Erkilet gibi bu tr yerlemelerin says arttka
farkl sosyo-ekonomik duruma sahip kiilerin artk birbirlerinden yaltk hale gelip, gittike
herkesin kendisi gibi olanlarla yaamaya balayacan tespit etmektedir. Trkiyedeki
geleneksel kent dokusuna yabanc olan bu yeni gelimenin kkeni Erkilete gre yeni orta
snfn ykseliidir. Dolaysyla bu ayrmaya dayal olarak sosyal tabakalama keskinleip
belirginletike mekanda da ayrma ynl eilimler kendisini gstermektedir. Benzer
ilevlerin meknsal kmelenmesine paralel olarak benzer gruplarn bir arada olma eilimleri
ortaya kmakta ve neticesinde meknsal bir ayrma olumaktadr. Seran Demiralin (2016)
197
derinlemesine ele ald zere farkl tabakalara mensup insanlar gittike kent ierisinde farkl
katmanlar oluturmaktadr. Bu deiim zellikle kentteki iktisadi aktivitelerin farkllamas
ekseninde gereklemektedir. Kentin bir sanayi kentinden, ticaret ve hizmet odakl bir kente,
oradan da bir turizm ve finans kentine dnm ayn zamanda mekann ve sosyal tabakalarn
deiimine de yansmaktadr.

Toplumsal cinsiyet de tabakalamann dorudan ilikili olduu alanlardan birisidir.

Eitisizlikler topluma eitsiz bir biimde dalmaktadr. zellikle toplumsal cinsiyet
eitsizlii hem tabakalama ile paralel rntler ieren hem de onu katmerletiren bir yap
arz etmektedir (Canda, Ylmaz, Gnseli, & akar, 2010). Trkiyede toplumsal cinsiyet
eitsizlikleri ile ilgili nemli bir teorik ve ampirik literatrn biriktiini sylemek
mmkndr. Ancak toplumsal cinsiyet eitsizliklerini tabakalama asndan ele al an
almalar henz yeterince gerekletirilmi deildir. Maide Gk (2016), nicel verilere dayal
olarak Trkiyede toplumsal cinsiyet tabakalaamasn ele almakta ve sosyal tezahrlerine
odaklanmaktadr. Gkn de gsterdii gibi eitim, ekonomi, aile ve salk alanndaki
eitsizlikler arasnda bir balant bulunmaktadr. Bu alanlardaki eitsizliklere bir de
tabakalama ekseninde bakldnda kadn yoksulluu kavramnda ifade edildii gibi
katmerlenmi bir eitsizlik ortaya kmaktadr. Kadnlar alt-snflarn da alt, snf dnn da
d bir grnm arz etmekte, tabakalama ile ortaya kan btn eitsizliklerde dorudan ve en
fazla etkilenmektedirler. Dolaysyla eitsizliklerin bir de bu gzle daha fazla ele alnmaya ve
zmlenmeye ihtiya bulunmaktadr.

Toplumsal cinsiyete benzer bir ekilde tabakalamann tezahrlerinin dorudan grld bir
baka alanda salktr. Salk politikalar bir lkedeki eitsizliin biiminde ve dolaysyla
tabakalamann sosyal yapya etkisinde ciddi bir rol sahibidir (Nesanr & Eser, 2010).
Gnmzde kresel olarak yaanan iktisadi dnm ve tabakalama deneyimlerine bal
olarak saln artk bir metaya dnmnden bahsedilmektedir (Sezgin, 2011). Dolaysyla
dezavantajl gruplarn salk hizmetlerine eriiminde ciddi bir eitsizlik yaandna dair nemli
veriler mevcuttur. Trkiye ile ilgili de bu minvalde nemli tartmalar yaanmaktadr. zellikle
son 12 yldr uygulanan salk politikalar bu hususta farkl deerlendirmeleri de beraberinde
getirmitir. Z. Nurdan Atalay Gne ve Hasan Tekg (2016), Trkiye salk sisteminin
1980lerden beri geirdii dnmnn eitsizliklere etkisini kurumsal yap, dikey eitsizlik,
yatay eitsizlikler ve eitim dzeyi ekseninde ele almaktadrlar. Yazarlar ska tartld zere
2004 tarihinden itibaren AK Parti hkmetlerinin para para hayata geirdii Salkta
Dnm Programnn salk alanndaki eitsizlikleri artrmadn aksine azalttn
198
belirtmektedirler. Onlarn da belirttii gibi salk politikalar ile lkedeki dikey eitsizliklerin
giderilebilmesi pek mmkn deildir. Bu ancak kapsaml bir sosyal politika ve daha da nemlisi
iktisadi politikalar ile mmkndr. Ancak son yllarda uygulanan salk politikalar yoluyla
Trkiyede gelir eitsizliklerinin salk hizmetlerine eriime olumsuz etkisi en aza indirilmitir.
Ancak bir taraftan en aadaki dezavantajl gruplarn salk hizmetlerine eriimi
kolaylatrlp, cretsiz hale getirilirken te taraftan da salktaki piyasalama ynelimleriyle
de zellikle orta snfn salk hizmetlerine eriimi ksmi cretlendirilmi bir hale
dntrlmektedir. Trkiyedeki dier alanlarda yaanan refah ve sosyal politika
uygulamalarnda da grld zere salkta da toplumun en eitsiz kesiminin faydalanmas,
ancak orta kesimlerinin zarara uramas sz konusudur.

Eitim alan da bu bakmdan benzer nitelikler gstermektedir. Eitim alannda 1980 sonrasnda
ama zelikle son yirmi ylda ok ciddi deiimler yaanm, tabakalamann ve eitsizliin
tezahrleri pek ok bakmdan eitime yansmtr. nce ilk ve orta retimde ardndan da
yksekretimde zel okullamann artmas, merkezi snavlarda gerekletirilen uygulamalar,
meslek liselerinin gittike sistem iinde marjinallemesi ve okullamada ve eitim
imknlarnda yaanan blgesel farkllklar ve blgeler iindeki mikro ayrmalar eitim alann
eitsizliin en birincil tezahrne dntrmtr. Yaln Kln (2014) yakn bir zamanda
inceledii gibi toplumsal tabakalar eitimsel eitsizliklerin nemli bir aklaycs haline
gelmitir. Ayn ekilde Turhan engnl (2008) de eitimin tabakalama ve dikey hareketliliin
temel bir unsuru olduunu ortaya koymaktadr. Dolaysyla eitim hem eitsizliklerden
etkilenmekte hem de eitsizliklerin srmesinde bir rol oynamaktadr. Bir baka deyile sosyal
eitsizliklerden tr yaanan eitimsel farkllamalar sonraki dnemde eitisizliklerin artarak
devam etmesine neden olmaktadr.

Gl zsan (2016), ise konuyu bir baka boyutuyla ele almaktadr. Trkiyenin tabakalama
tarihinde zgl bir yeri olan eraf ailelerinin deien sosyo-ekonomik ve siyasal koullar
ierisinde kendilerini yeniden retmelerinde eitimin roln ele alan zsan, Aye Durakbaa
ve Meltem Karada ile birlikte Denizli, Mula, Kahramanmara, Gaziantep ve Aydnda
gerekletirdikleri aratrmann verilerine dayanarak eitimin kazand sembolik ve ilevsel
deeri tartyor. zellikle bu ailelerin kendilerini iktisadi siyasi ilikilere dayal olarak
ykselen yeni zenginlerden ayrtrma abalarnda eitim ve eitim yoluyla elde edilen sosyal
konumlar sembolik bir deer kazanmaktadr. Bu bakmdan eraf ailelerinin gemite siyasi
ilikiler ve yerel iktisadi yapya hakimiyetleri yoluyla elde ettikleri konumu, fertlerine ileri

199
dzeyde eitim imkanlar salayarak srdrme eiliminde olduklarn grmekteyiz. Bu
yukarda belirtildii zere Trkiyede eitimin tabakalamada en nemli bileen olduunu
gstermektedir. Bu mekanizma ayn zamanda tara kentlerindeki eraf ailelerinin zamanla
Trkiyede byk kentlerindeki merkezi elite dnme srecini de ifade eden bir
mekanizmadr. zsan, buradan hareketle erif Mardinin Merkez-evre yaklam olarak
bilinen temel tezlerini eletirir ve Trk toplumsal yapsnn gsterdii srekliliklere vurgu
yapar. Onun tespitlerine gre eraf ailelerinden fertler, kltrel sermayenin eitime dayal
kurumsallam biimini edinerek belirli konumlar elde etmektedirler. Bu bakmdan zsan
ayrca eitimle salanan kltrel sermaye ve eitime dayanan sosyal itibarn Trkiyede
ynetici snflarn sosyal konumlarn merulatrmalarna hizmet ettiini belirlemektedir.
Dolaysyla eitimdeki eitsizliklerle ortaya kan tabakal yap kendisini eitim zerinden
yeniden retmekte ve srdrmektedir.

Sanayileme ve kentlemenin artmas, eitim dzeyinin ykselmesi, ulam imkanlarnn

gelimesi, kitle iletiim aralarnn etkinliinin ykselmesi ve serbest zamann deiimi gibi
faktrler, sportif pratiklere olan ilgiyi de her geen gn farkllatrmaktadr. lkemizde yaanan
sosyal deime srecinde, farkl sosyal tabakalardan bireylerin farkl sportif aktivitelere
yneldiklerini veya sportif pratiklere farkl anlamlar ykledikleri grlmektedir. Ylmaz
Kaplan ve Cihan Akkaya (2013, p. 157) toplumsal tabaka farkllklarnn, spora yansyan
sonularnn deerlendirdikleri aratrmalarnn sonucunda, toplumsal tabakalarda (alt, orta,
st), spor olgusunun gerek alglanmasnda gerekse uygulanmasnda birok farkllklarn
bulunduunu belirlemilerdir. Onlara gre farkl toplumsal tabakalardaki bireylerin, ait
olduklar toplumsal tabakann gerei olarak, yaam biimleri, meslekleri, eitim ve gelir
dzeyleri, onlarn hangi sporlara hangi dzeyde ve hangi biimlerde katlabileceklerini de
etkilemektedir. Gnmzde sosyal tabakalama ve spor ilikisini ele alan almalar toplumsal
tabakalamada yaanan farkllklarn spora da yansyan sonularnn bulunduunu ortaya
koymaktadr (Amman, 2000, p. 128). Bugn icra edilii veya seyredilii bakmndan st snfa
mahsus sporlardan bahsedilebildii gibi, alt snfla anlan sporlar da mevcuttur. Dolaysyla
tabakalama toplumsal yapdaki tm alanlar etkiledii gibi sporda da belirgin bir etken haline
gelmitir. Ayrca spor alanndaki farkllamalar tabakalamann toplumsal yapy en u dzeye
kadar nasl etkilediini gstermek bakmndan zel bir yere sahiptirler. lkemizde henz ok az
gelien spor sosyolojisi iinde tabakalama analizi nerdeyse hi yoktur. lkemizde bu alanda
alan tek aratrmac olan Murat Yksel (2016) de nicel veri setlerine dayanarak
tabakalamann spor alanndaki tezahrlerini ortaya koymaktadr. Ayrca akabinde spor yoluyla
200
tabakalamann nasl yeniden retildii zerinde durulmas da konunun bir baka boyutunu
ortaya koymas bakmndan ciddi neme sahiptir. Zira gnmzde snflarn kendilerini artk
sadece retim sistemi ierisindeki somut konumlaryla retmedikleri ancak konumlarna
mahsus semboller oluturarak, zellikle yaam biimi zerinden, snflarn yeniden rettikleri
bilinmektedir. te yandan spor kstl da olsa bir sosyal hareketlilik imkan salamaktadr.
zellikle en alt tabakada bulunan bireylerin dikey hareketliliinde spor nemli ve bazen tek yol
olarak karmza kmaktadr. Bu hareketlilik imkan zellikle snfsal yaplar yerlemi ileri
endstrilemi lkeler asndan grldnden daha nemlidir. Zira tabakalamann katln
krmak iin gerekli olan dier aralar bu toplumlarda gittike daha az ilemektedir.

Benzer bir durum mzik alan iin de geerlidir. Mziin temsil ettii zevkler ve beeniler
alannn tabakalama ile ilikisini ele almak bize ciddi aknlklar yaatabilir. Aslnda Fransz
sosyolog Pierre Bourdieunun (1984) Distinction isimli aratrmasndan beri biz snflarn
kendilerini bir snr ve fark fikri etrafnda kurduklarnn farkndayz. Bu snrlar
belirginletirmek ou kez zevkler ve renkler zerinden gereklemektedir. Spor gibi mzik
de Uur Zeynep Gvenin (2016) dile getirdii gibi hem tabakalamann bir neticesi olarak
farkllamalara sahiptir hem de tabakalamann ifadelendirilmesinde ve yeniden retilmesinde
sembolik bir rol oynar. Gven Trkiyede dinlenen pop, trk, klasik mzik, arabesk gibi
farkl mzik trleri ile toplumsal tabakalar arasnda ok boyutlu ilikiyi zmleyerek, belirli
mzik trleri ile belirli bir tabaka arasnda ne lde ve hangi alardan paralellik
kurulabileceini ortaya koymaktr. Bir baka deyile, farkl mzik trleri zelinde toplumsal
tabakalar incelemenin imkann sorgulayan bu yazda tabakalama ile mzik arasndaki iliki
Trkiyeden rneklerle mzik altkltrleri, mzikal cemaatler, music scene, yksek
kltr, popler kltr, ve beeni kamular gibi kavramlar etrafnda ele alnmaktadr.
Burada zellikle Bourdieunn (1984) habitus kavram toplumsal tabakalamann esas
bileenlerinden olan ekonomik, sosyal ve kltrel sermayelerin farkllamasnn mzik
erevesindeki tezahrn incelenmesi konunun etrafnn almas bakmndan ciddi bir imkan
oluturmaktadr. Gnmzde toplumsal tabakalama ve mzik arasndaki ba ele alnrken
mevcut mzik pratiklerinin ve mzie ilikin formlarn sosyal kimliin oluum srecini
etkileme ve ondan etkilenme biimleri bize tabakalarn kendisini semboller, zevkler ve tketim
ayrmna dayal olarak yeniden retme biimleri hakknda nemli detaylar verecektir.

Elbette tabakalama ile ilgili tazahrler bu alanlar ile snrl deildir. Tabakalama ve
eitsizliin sosyal tezahrlerini su, yoksulluk, , siyasal temsil ve katlm, giriimcilik, aile ve

201
duygular gibi ok deiik alanlarda ele almak ve tartmak mmkn ve gereklidir. Bu analizler
yoluyla sosyal yapda yaanan deiimleri kavramak ve kavramsallatrmak daha mmkn hale
gelecektir.

Artan Eitsizliklerin Dnyasnda Tabakalamay Tartmak

Tabakalama konusu sosyal bilimciler arasnda gittike artan bir tartma konusudur. Ekonomik
yaplar ve retim sistemlerinde yaanan deiimler toplumsal yapda da deiimler meydana
getirmekte ve tabakalar ile hareketlilik yeniden ekillenmektedir. Bu erevede zellikle
1980lerden itibaren fordist retim modelinden gittike post-fordist retim modeline gei
toplumsal yaplar zerinde hayli etkili olmutur. Kresel dzeyde uygulanan neo-liberal iktisat
politikalar ile refah devleti uygulamalar ile ekillenen datm ve blm ilikileri tabakalarn
yaps ve biiminde ciddi deiimler meydana getirmitir. rnein hem kitlesel retimin
azalmas hem de refah politikalarnn d ile birlikte eskinin mavi yakal ii snf ve geni
beyaz yakal orta snf paralanm, bu sre yeni katmanlar meydana karmtr. Bu srele
ilikili bir biimde ortaya kan kreselleme ile birlikte artk deiimler ulusal snrlar amaya
balam ve baz tabakalar gittike ulus-tesi karakterler kazanmaya balamtr.

Dolaysyla evvela snfsal yaplardaki bu deiimleri ele almak icap etmekteydi. Snf
tartmalarnn gidiatn ele alan Cengiz Yanklarn (2016), belirttii gibi son yllarda
snflarn bittii ve snflara dayal bir analizin artk mmkn olmad eklinde youn bir
gndem bulunmaktadr. zellikle souk savan bitii ve sosyalist kutbun yok olmas snflar
klasik manada ideolojik bir konu olarak ele alanlar bakmndan bir sona iaret etmekteydi.
Dolaysyla bu erevede snf kavramna ve analizine eletirel bakanlar gnmz
toplumlarnda sosyal snfn sonunun geldiini ya da en azndan gemite olduu kadar nemli
olmadn ileri srmektedirler. Bunlarn argmanlarna gre, geleneksel hiyerarilerin
anmas ve yeni toplumsal farkllklarn ortaya kmas snf analizlerinin artk yeterliliini
kaybetmesine neden olmakta, dolaysyla da tabakalama ile ilgili almalarda snflar temel
bir eksen olarak grlmemektedir. Halbuki bu yazda tartld zere pek ok ampirik alma
eitsizliklerin belirgin bir ekilde var olduunu ve snf ayrmlarnn bireylerin yaamlar
zerinde etkide bulunmaya devam ettiini ve snflarn yeni artlarda kendilerini yeniden
retme kabiliyetine sahip olduu grlmektedir. Dolaysyla snf temelli eitsizlikleri
incelemek etmek zere snf analizinin sosyolojik aratrmalarda hala nemli bir rol oynad
sylenebilir.
202
Yukarda belirtildii zere Trkiyede tabakalama ve eitsizlik konusunda nemli deiimler
yaanmaktadr. zellikle devletin ekonomi iindeki konum ve rolnn deiimi ile Trkiyede
sosyal yapnn deiimi arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr. 1980lerde balayan
liberalleme ile devlet koruyucu rolnden syrlp dzenleyici bir role soyunmaktadr.
Dolaysyla teden beri devlet ile ilikili bir biimde olumu olan snflarn biimleri de bu
deiime bal olarak deimektedir. Ayrca son 30 yl iinde ekonomideki yapsal dnmler,
kresel entagrasyon, fordizimden post-fordizme gei, tarmdan hzl bir biimde sanayiye ve
oradan da daha hzl bir biimde hizmetlere doru kay tabakalamann zeminini ciddi bir
biimde deitirmektedir. Bu deiimde gze arpan en nemli unsur Trkiyede refah
devletinin geni tabanl snfnn (ii snf, orta snf ve buruvazi) da bir paralanma
yaamasdr. Bu paralanma ile yeni ve ara katmanlar meydana km ve sosyal yapda etkili
olmaya balamtr. Devletin daha fazla dzenleyici bir role evrilmesi ile birlikte piyasa
konumlarnn sosyal konumlar belirlemede daha etkin olmaya balamas eitsizliin de gittike
derinlemesinin bir zeminini oluturmutur. Uygulanan sosyal politikalar yoluyla en altn
sbvanse edilmesi ile eitsizliin yaygnl azalm ancak toplumsal piramitte ortada
bulunanlarn gittike aaya doru ylmas ile derinlii artmtr. Dolaysyla yeni
almalarn zellikle eitsizliin bu yeni formu zerine daha fazla dnmesi ve deiik
alanlarda veriye dayal analizler gerekletirmesi gerekmektedir.

203
Bu Blmde Ne rendik

Trkiyede 1980lerden itibaren etkisini gsteren kreselleme ve neoliberalleme ile birlikte

devletin ekonomideki rol deimitir. Bunun tabakalama sistemi zerinde zel bir etkisi
bulunmaktadr. Zira teden beri Trkiyede snflarn devletin geliimi ile ilikili olduuna dair
yaygn kanaat bulunmaktadr. Osmanldan gnmze devletin modernleme srecinde
ekonomiyi kontrol edip milli bir burjuvazi oluturma abas bu kanaatin oluumunda nemli
bir bileendir. Dolaysyla Trkiyenin sosyal yapsn devletin ald biimlerden, ekonomideki
rolnden bamsz konumak pek mmkn deildir. Devletin ekonomideki rol deitike ve
siyasetin ileyii buna gre biimlendike tabakalar da daima yeniden ekillenmektedir.
Kresel gelimelere paralel yryen bu ekillenmeler tabakalamada yeni biimlerin ortaya
kmasna da zemin hazrlamaktadr. 1980lerde balayan ve 2000 sonrasnda artan kresel
entegrasyon ve liberalleme ile birlikte devletin iktisadi konumunda yaanan deiimlerle
birlikte tabakalamada da ciddi farkllamalar olumutur 1980 sonrasnda Trkiyede yaanan
sektrel dnmlere ve artan eitime bal olarak orta ve st snflara ait mesleklerin says ve
oran artm, bireysel gelir dalm nceki dnemlere gre bir miktar dzelmi ve yoksulluk
oranlarnda gerileme olmutur. 1980 sonrasnda ekonomideki eitlenmelerle ortaya kan yeni
frsatlar ve artan giriimcilik ile birlikte kk de olsa sosyal yapda bir orta snf genilemesi
yaanmasna neden olmutur. Dolaysyla eitsizliin yaygnl azalmtr. Ancak eitli
saysal analizlere bakldnda eitsizliin derinliinin azald sylenemez. Bir baka deyile,
toplam iindeki ortalamalara bakldnda eitsizlik azalmakta ve refah dalm
dzelmekteyken, ulara bakldnda tam aksi ynde bir durum grlmektedir. 1980 sonrasnda
liberal iktisat politikalar ile birlikte beklenenin aksine refah devleti refah devleti yok olmam
ancak ciddi farkllamalar yaamtr. zelletirmeler ve gelien zel sektr yatrmlar ile
devletin ekonomideki dorudan pay klm, dzenleyici rol daha fazla ne kmaya
balamtr 2000 sonrasnda ise liberalleme hzlanmasna ramen beklendiinin aksine devlet
gittike dorudan refah pay aktaran bir konuma evrilmitir. 1980-2000 aras dnemde kresel
ekonomiye entegrasyon erevesinde gelir dalm bozulmu ve yaygn bir yoksullama ortaya
kmtr. 2000 sonrasnda neoliberal ekonomik politikalar devam edip, yaygn refah
uygulamalar zayflarken bir taraftan da mutlak yoksulluu azaltma uygulamalar etkin
olmutur. Bu erevede Trkiyede snflar artk eskisi gibi artk geni, homojen ve uzun vadeli
deildir. Toplumsal ve iktisadi yapdaki hzl deiimler ve heterojenlemeler toplumsal yapda
fragmantasyonlara yol amakta ve yeni katmanlamalar meydana karmaktadr. 1980
sonrasnda uygulanan iktisadi politikalar ve deien devlet yaps dolaysyla evvela nceki
204
dnemin ana tabakalar olan orta snfn ve ii snfnn yapsnda nemli deiimler
gereklemitir. Bu deiimler arlkl olarak bu snflarn paralanmasna ve yeni snflarn
ortaya kmasna yol amtr: (1) Orta snf ile proletarya arasndaki bir konumda prekarya, (2)
Orta snf ile burjuvazi arasnda yeni ora snf, bilgi iileri ve kresel ynetici elit ve (3) ii
snfnn altnda snf-alt ortaya kmtr.

205
 Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi 1980 sonrasnda Trkiyede tabakalama yapsndaki

deiimlerin temel kaynadr?
(a) kamu sisteminin deiimi
(b) ekonomik kalknma
(c) sanayilemenin geliimi
(d) kresel entegrasyon ve liberalleme
(e) kyden kente g
2. Sencer Ayatann yukar doru hareketlilik gsteren daha st dzey ilerde alan ve
daha yksek kazanan grubu ne olarak adlandrmaktadr?
(a) sanayiciler
(b) burjuvazi
(c) yeni orta snf
(d) proleterya
(e) ynetici snf
3. Orta snflarda yaanan yaygn konum kayb ve gvencesizleme neticesinde oraya
kan yeni snfa ne ad verilmektedir?
(a) proleterya
(b) prekarya
(c) yeni orta snf
(d) kresel elit
(e) snf-alt
4. Trkiyede de eskiden orta snfn nemli meslek gruplarnn yerleik snfsal
konumlarn kaybetmelerinin ana nedeni nedir?
5. Altn yakal da olarak tabir edilen bilgi iilerinin ana zellikleri nelerdir?
6. Trkiyede snf alt var mdr? Hangi sosyal gruplar snf alt zelliklerini gsterirler?

206
 10. BLM
TRKYEDE SANAY-SONRASI DNM? PYASALARI VE
MESLEKLERN DEEN YAPISI

207
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Sanayi Toplumu, Krizleri ve Sanayi Sonras Topluma Gei

Sanayi Sonras Toplumda Yaam ve Meslekler

Trkiyede Piyasalar ve Mesleklerin Deien Yaps

Sanayi-Sonras Ekonomiye Gei ve Sosyo-Ekonomik Tabakalamada

Deiim

208
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Fordist model neden ileyememitir?

Sanayi sonras topluma gei nasl gereklemitir?
Sanayi sonras toplumda i yaam ve meslekler nasl ekillenmektedir?
Trkiyede i piyasalar ve meslekler son otuz ylda nasl ekillenmektedir?
Sanayi sonras ekonomiye gei ile sosyo-ekonomik tabakalama nasl
deimektedir?

209
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Ders notlar, ders anlatm,
Sanayi Toplumu, Sanayi toplumunun sunumlar ve ileri okumalar
Krizleri ve Sanayi ileyiini renmek
Sonras Topluma Gei

Sanayi Toplumu, Sanayi toplumunun

Krizleri ve Sanayi krizlerini ve sanayi
Sonras Topluma Gei sonras topluma geii
anlamak
Ders notlar, ders anlatm,
Sanayi Sonras Sanayi sonras toplumda sunumlar ve ileri okumalar
Toplumda Yaam ve i yaam ve meslekler
Meslekler haknda blgi sahibi
olmak
Ders notlar, ders anlatm,
Trkiyede Piyasalar Trkiyede i piyasalar sunumlar ve ileri okumalar
ve Mesleklerin Deien ve mesleklerin deien
Yaps yapsn tanmak
Sanayi-Sonras Sanayi sonras Ders notlar, ders anlatm,
Ekonomiye Gei ve ekonomiye geiin sunumlar ve ileri okumalar
Sosyo-Ekonomik sosyo-ekonomik yap ve
Tabakalamada Deiim tabakalama zerindeki
etkilerini renmek

210
 Anahtar Kavramlar

sanayi toplumu, sanayi sonras toplum, i yaam, meslekler, i piyasalar, sosyo-

ekonomik yap, toplumsal deiim

211
 TRKYEDE SANAY-SONRASI DNM?
PYASALARI VE MESLEKLERN DEEN YAPISI

Sanayi Toplumu, Krizleri ve Sanayi Sonras Topluma Gei

Yirminci yzyl kitlesel retimin belirledii bir sanayi toplumu olarak ortaya kmtr. Kitlesel
sanayi retimi sklkla Ford ile birlikte anlm, hatta Fordizm olarak adlandrlmtr. Zira Ford,
Ransom Eli Olds'un kendine ait Oldsmobile isimli otomobil firmasnda 1902'de basit tarzda
gelitirdii yryen bant tekniini, zaman ierisinde tutarllkla mkemmelletirmiti. Ondan
nce her montajc kendi bana bir otomobilin btn montajndan sorumluyken Gen Ford
1908'de her montajc tek bir ii yapt bir sistemi gelitirdi. Bylece her bir montajcnn bir
otomobil iin harcad sre 514 dakikadan 2.3 dakikaya dt. Ford'un bu yolla rettii siyah,
kutu gibi bir ara olan Model Tnin kullanmas o kadar basit, onarm o kadar kolayd ki, Ford
onu evrensel otomobil olarak nitelemiti (Saydan, 2004). Bylece ilerde mthi bir hzlanma
ve verimlilik art gereklemesi kadar, iyeri ve retim organizasyonu da ciddi bir biimde
deiti.

Onun bu retim band modeli ondokuzuncu yzylda balayan retimin otomosyonunun bir
ileri adm olarak grlebilir. Temelde bir iin farkl paralara ayrlmasnn ve her bir para
zerinde uzmanlamann ileri dzeyde bir verimlilik getirdii Adam Smithten beri
bilinmekteydi. Onun mehur ine retimi rnei bir iin paralarna ayrldnda
yakalanabilecek retim artn anlatmaktadr (Smith, 2007, p. 21). Bu dorultuda btn
ondokuzuncu yzyl boyunca atlye tipi retimden fabrika tipi kitlesel retime geilmitir.
(pbken, n.d.) blm ve uzmanlama esasnda sadece sanayi ile snrl kalmam, siyasetten
hukuka, bilgi retiminden brokrasiye kadar hemen hemen her alanda modern yaamn bir
gstergesi haline gelmitir. Bunu ifade etmek zere ortaya kan fordizm kavram nceleri
Gramsci (2011) tarafndan Amerikan snai yaam biimini belirtmek iin ardndan da
kavramsal olarak kapitalist sanayilemenin daha ok ikinci dnya sava sonras geliimiyle
ilgili olarak kullanlmtr. Fordizm (i) retimin standartlatrlmasn; (ii) otomasyonun
geliimi dolaysyla retimin kitlesellemesini; (iii) devletin sosyal bir karakter kazanp
ekonomide daha fazla dzenleyici ve kontrol edici bir rol stlenmesini; (iv) retimde hiyerarik
merkezi bir rgtlenmeyi ve ynetim anlayn; (v) ii niteliinden ziyade sistemin ileyiini
merkeze alarak byk lekli iletmelerin ortaya kn getirmitir. Bunun neticesinde yeni
bir toplumsal yapnn ekillenmesine de katk salamtr. Nitekim Gramsciye gre (2011) yeni
212
alma yntemleri ile yaam ve dnce tarzlar arasnda yakn bir ba vardr ve bunlar birlikte
yeni bir toplumu meydana getirirler.

Bu zellikler erevesinde Fordizmin baars ii ayrabildii kadar paraya ayrmas ve bunlar

mekanik bir biimde bir prosedr dahilinde birbirini tamamlar biimde dizayn etmesindedir. i
hiyerarik ve brokratik bir biimde organize eden bu modelde kararlar merkezi ynetim
tarafndan verilmekte, aa kademedekiler ise kendilerine verilen talimatlar yerine
getirmektedirler. Dolaysyla iilerin ok fazla vasfa sahip olmas gerekmez. i ksa bir
eitimle kendisine tahsis edilen grevi hi durmakszn bir el becerisine dayal bir biimde
gerekletirebilmektedir. te yandan iin bylesi bir biimde kitlesellemesi Fordizmin
douunda olduu gibi ii gelitirmek zere daha geni bir mhendisler grubunun ve bylesi
kitleselleen bir ii ynetmek, binlerce kiinin alt bir ii organize etmek zere deiik
dzeylerde ynetici gruplarnn da ortaya kmasna neden olmutur. Bylece toplumsal yapda
gittike sayca artan yeni gruplar ve uzmanlklar ortaya kmtr.

Kitle retiminin varln srdrebilmesi standart tketim kalplar ve istikrarl pazarlarn

mevcudiyeti ile yakndan ilgilidir. Ayrca kitle retiminde pazarlar hem kitle olarak retilmi
mallar iin yeterli, hem de byk lekli firmalarn maliyetlerini amorti edebilmesi iin
istikrarl olmaldr. 1970'li yllara dein gerek ulusal gerekse uluslararas piyasalar kitle retimi
iin olduka msait olmutur. Bu dnemde uygulanan Keynesyen ekonomi politikalaryla
desteklenen refah devleti uygulamalar piyasalar genileterek kitle retimi iin olduka uygun
bir ortam salamtr. Ancak 1970lere gelindiinde bu artlar hzla deitiren yeni etkenler
ortaya kmtr. zellikle OPEC lkelerinin petrol retimine getirdikleri snrlama neticesinde
petrol fiyatlar ksa bir sre ierisinde be kat artmtr. Bu tr ani deiimlerle birlikte
piyasalarda genel bir istikrarszlk ortaya kmtr. Ayrca bamszln kazanan lkelerin
Fordizmi kendi ulusal ekonomilerine uygulamas sebebiyle uluslararas alanda ciddi bir rekabet
ortaya kmtr. Neticesinde ileri sanayilemi lkelerde Keynesyen politikalarn terkedilip
Friedmanc sk para politikalar kabul edilmeye balanmtr. Bylece talepte daralma ortaya
km ve kitle retimi bundan ciddi bir biimde etkilenmitir. Dolaysyla talebin daralmas,
rekabetin yaygnlamas ve retim maliyetlerinin art neticesinde fordizmin avantajlar
gittike kaybolmaya balamtr.

Post-Fordizm olarak adlandrlan bu yeni dnemde bilgiye dayal yeni teknolojiler ykselmi
ve sanayi sonras toplum veya bilgi toplumu olarak adlandrlan yeni bir toplum ortaya
kmtr. Bu dnemde Keynesyen politikalarn terkedilmesi ve refah devleti uygulamalarnn
gerilemesi ile birlikte devletin ekonomideki rol azalm ve brokrasi yeniden
213
yaplandrlmtr. Ayn zamanda kitle retiminde oluturulan yksek gmrklerle korunan
ekonomiler yerine rekabeti modeller ortaya km ve daha sonra kreselleme olarak
adlandrlan sre balamtr.

te yandan biliim teknolojilerinde yaanan gelimeler ile yeni bir retim modeli canlanmaya
balamtr. Japonyada Toyota fabrikasnda gelien yaln retim sistemi olarak adlandrlan bu
yeni modelde rn planlamadan retime, tedarik sisteminin koordinasyonundan mteri
ilikilerine kadar tm eler adem-i merkeziyeti bir biimde tasarlanmaktadr. Yeni gelien
teknolojiler kitlesel retim karsnda paral retime dayanan bu yeni modeli avantajl hale
getirmekteydi. Bu teknolojilere erimek giderek ucuzlad iin kk ve orta lekli firmalar
gemiten farkl olarak, bykler karsnda rekabet edebilme ans yakalamtr. Ayrca kitle
retiminin rasyonel rgtlenmesi olan kat brokratik yaplanmalar da aan kat olmayan yeni
bir i ynetim modeli ortaya kmtr. Bu model byk fabrikalar yerine iin her bir paras
zerinde uzmanlaan kk fabrikalarn daha avantajl hale gelmesini salamtr.

Tablo 6. Fordizmden Post-Fordizme Geilirken Yaanan Deiimler

ktisadi Alanda Kltrel-deolojik Alanda Siyasi Alanda

Devlet dzenlemesinin azal Bireyci dnme ve davran Refah devleti uygulamalarnn
biimlerinin ykselmesi gerilemesi
Ulus devlet dahilindeki retimin Giriimcilik kltrnn Snf temelli siyasi partilerin
azalmas ve kresel piyasa ve ykselmesi gerilemesi ve blge, etnisite ve
irketlerin ykselii rk temelli sosyal hareketlerin
ykselii
Esnek uzmanlamann kitle retimdeki kaylar ve daha Kitle sendikalarnn zl ve
retiminin yerine gemesi fazla bilgi temelli iiye olan daha yerel pazarlk sendikalarnn
ihtiyac takiben eitimin daha az gelmesi
standartlam, daha fazla
zellemi hale gelmesi
rnlerin yaam srelerinin Deerlerde oulculuk ve Ulus devletin belirli alanlarda tek
ksalmas inovasyonun eitlilii savunan ideolojilerin bana karar verici konumunu
merkezilii baskn hale gelmesi kaybetmesi
rgtlerin emir komuta yerine post-modern eklektisizmin Ulusst ve ulustesi siyasi
iletiime vurgu yapmaya ykselii organizasyonlarn sayca art ve
balamas glenmesi
Dahili pazarlama, ubeleme Kltre poplist yaklamlarn
(franchising) ve taeronlama ile oluumu
igcnn deiimi; yar
zamanl, geici, serbest ve evden
almann yaygnlamas
Fordizmden Post-Fordizme doru yaanan bu gei Tablo 1de de grlebilecei zere hi
phesiz toplumsal yaamda kapsaml deiimler meydana getirmitir. Bu erevede 1970lerin
ortasnda itibaren ekonomide, retim sisteminde ve bilgi teknolojilerinde yaanan dnmlerle
kreselleme olarak adlandrlan mallarn, hizmetlerin ve fikirlerin daha akkan hale geldii
214
bir dnya ortaya kmtr. te yandan bu srece paralel bir biimde fordizmin krizleri, otoriter
brokrasiye ynelen kitlesel protestolar, moderniteye yneltilen yaygn eletiriler ve yeni bilgi
teorileri dorultusunda post-modernizm olarak adlandrlan yeni bir dnce, iliki ve toplum
biimi de ortaya kmtr. Ancak bu yazy ilgilendirdii kadaryla bu gei kresel dzeyde i
ve meslek piyasalarnda ciddi dnmler meydana getirmitir.

Sanayi Sonras Toplumda Yaam ve Meslekler

Yukarda aklanan sebeplerden tr Fordizmin iine dt krizden kmak zere gndeme
gelen bilgi teknolojilerinin ekonomi ve toplumda kazand merkezi rol sebebiyle baz sosyal
bilimciler ortaya kan bu yeni toplumu sanayi sonras toplum olarak adlandrmaktadrlar. Bu
toplumda teknoloji, emek, iblm, organizasyon yaplar esneklemi ve zelletirme ile
devletin ekonomideki dorudan pay klmtr.

Sanayi sonras toplum tartmalarnn kkenleri 1920lere kadar gitse de bu kuram kapitalist
lkelerde kendisini gsteren 1970lerin kriz ortam ile yakndan ilikilidir. ABDde sanayi
sonras toplum ve bilgi ekonomisi tartmalar 1960larn bandan itibaren kendisini
gstermitir. Fritz Machlup (1962) 1960larn banda ABDde enformasyon sanayisinin Gayri-
Safi Milli Haslann ve toplam igcnn neredeyse 3te 1ini ierdiini ortaya karan bir
alma yapmtr. Onu takiben Daniel Bell (1973) sanayi sonras toplum kavram ve kuramn
gelitirmitir. Bell, Amerika Birleik Devletleri, Sovyetler Birlii, ngiltere ve Japonya gibi
ileri sanayilemi toplumlarda yaanan deiimleri inceleyerek bu deiimlerin toplumsal
yapda gelecekte ne tr etkileri olacan sorgulamaktadr. Onun gzlemledii en nemli
deiim bilginin toplumsal yapdaki konumunda yaanan farkllamadr. Bu erevede
girilmekte olunan yeni dnem ona gre enformasyon tarafndan karakterize edilmektedir. Ona
gre sanayi-sonras toplum iin enformasyon hem niceliksel hem de niteliksel balamda
belirleyicidir. Sanayi toplumu mal retimine dayand gibi, sanayi sonras toplum da bilgiye
dayanmaktadr (Bell, 1973, p. 467). Bilginin merkezde olmas ayn zamanda ekonomideki
temel alan hizmetlere kaydrmtr. Dolaysyla bu toplumda sanayi toplumunun hiyerarik
yaps azalm yerine daha yatay bir toplumsal ve kiileraras iliki dzlemi ortaya kmtr.
Kitle hareketleri yerini artk daha az organize tepki gruplarna brakm ve gittike daha az
organize olan bireyci bir toplum ortaya kmtr.

215
Tablo 7. Toplumsal Biimlerin Sosyal Karakteristikleri

Sanayi ncesi Toplum Sanayi Toplumu Sanayi Sonras Toplum

Kaynaklar toprak Makine bilgi
Sosyal Mevki iftilik, byk iftilik Ticarethane niversite, aratrma
kurumu
Baat Tip arazi sahipleri, ordu i adamlar bilim adamlar,
aratrmaclar
Gc dorudan kas gcne politika zerinde dolayl teknik ve politik gcn
Kullanma dayal kontrol etki dengesi imtiyazlar ve
Yollar haklar
Dayand mlkiyet, askeri g mlkiyet, politik teknik beceri, politik
Snf organizasyon, teknik beceri organizasyon
Elde Etme miras, ordular miras, himaye eitim eitim, sosyal hareketlilik,
tarafndan el koyma atama ve seim

Kaynak: Bell (1973, s. 359)

Alvin Tofflerin bilgi toplumu yaklamnn sanayi sonras toplumu aklamada nemli bir
konumu mevcuttur. Bu kurama gre bu toplumsal deiimin arkasnda bilgide ve teknolojide
yaanan deiimler bulunmaktadr. Toffler toplumsal yaplardaki deiimleri bilgi ve teknikte
gerekleen farkllamalarn oluturduu dalgalara gre aklamakta ve gnmzde yaanan
deiimi de nc dalga olarak adlandrmaktadr. Ona gre her dalga eski toplumlar ve
kltrleri kenara iter ve yenisine aan aar. Bu erevede dnya tarihinde byk dalga
yaanm ve buna bal olarak da tip toplum ortaya kmtr. Birinci dalga tarm devrimini
meydana getiren teknik yeniliklerdir. Bu dalga neticesinde tarm toplumlar ortaya kmtr.
kinci dalga fizik bilimindeki gelimelere bal olarak ortaya kan teknik yenilikler temelinde
gerekleen sanayi devrimidir. kinci dalga sanayi devriminden tr ortaya kan yeni retim
sistemidir. Bu dalga neticesinde retim, datm, tketim, eitime, iletiim, ksacas tm sosyal
alanlar kitlesellemitir. Bu kitleselleme standartlatrma, merkezilik, odaklanma ve
ezamanllk ile birleerek brokrasi olarak tanmlanan ve hayatn her alanna sirayet eden
rgtlenme yapsn meydana karmtr. Bu dalga neticesinde sanayi toplumu ya da modern
toplum ortaya kmtr. nc dalga ise gnmzde yaanan bilgi temelli bir iktisadi biimi
ortaya karan enformasyon devrimidir. Bu devrimin temelinde de yeni teknikler ve enerji
trleri, yeni retim sistemleri ve gleri bulunmaktadr. Bu dalga neticesinde ortaya kan ve

216
Tofflerin sanayi sonras toplum olarak adlandrd toplumda belirli derecelerde bireyselleme,
ayrma, bilgi-tabanl retim sz konusudur (Toffler, 2012).

Bu iki kuramdan da grlecei zere retim sistemleri, toplumsal ve teknolojik dnm

sreleri, mesleklerin geirmekte olduu evrimle i iedir. leri sanayilemi lkelerde sanayi
sonras topluma gei, kresel bakmdan toplumsal deiimin tetikleyicisi olduu gibi, alma
hayatnda ve mesleklerde de deiimleri beraberinde getirmitir (Tausky, 1996, p. 52).

Yukarda detayl bir biimde ele alnd zere 1970lerden balayarak ileri sanayilemi
toplumlarda retimin yaps ve rgtlenmesinde byk bir deiim yaanmtr. Bu deiimin
en nemli tezahr bu lkelerdeki sanayinin baka lkelere kaymasdr. Bu kayla birlikte
dnya zerinde farkl dzeyde sanayi yaps ve buna bal olarak toplum yaps meydana
gelmitir. Bunlardan birincisini sanayinin artan igc ve enerji maliyetleri sebebiyle artk
maliyetli olduu ve dolaysyla sanayisizlemeyi seen lkeler gelmektedir. Sanayisizleen bu
lkeler, gelir, eitim ve sosyal gstergeler bakmndan en gelimi toplumlar bnyelerinde
barndrmaktadrlar. Dolaysyla bu toplumlarda bir zamanlar sanayiye bal olarak oluan
toplumsal yapda ciddi deiimler gereklemitir. Sanayinin kresel kayndan etkilenen
ikinci grubu ise dier uta bulunan henz sanayilememi lkeler tekil etmektedir. Dk
igc maliyeti ve ou kez daha kolay eriilebilir ve daha az maliyetli hammadde ve enerji
kaynaklarndan tr ama daha da nemlisi yeni gelien bilgi, iletiim ve ulam tekniklerinin
oluturduu retimin paralanabilmesi frsatndan tr sanayi, sanayilememi lkelere
kaymtr. Neticesinde bu lkelerde yaanan hzl sanayileme igcn tarmdan sanayiye
doru kaydrd gibi yaam alanlarn da krdan kente doru deitirmitir. Buna bal olarak
alma yaam ve mesleklerde youn bir deiim meydana gelmitir. Bu iki u arasnda yer
alan sanayileme eiindeki ya da yar sanayilemi lkeler ise dnyadaki sanayinin kayndan
en fazla etkilenenleri tekil etmitir. nk sanayi ileri gelimi lkelerden karken ounlukla
ilk durak olarak sanayilememi lkelere deil, bu tr sanayiyi bilen ve altyap olarak msait
lkelere gitmitir. Bu lkelerde byk sektrel kaylara sebep olan bu sanayi g ayn
zamanda nemli sosyal deiimleri de tetiklemitir. Trkiyenin de iinde yer ald lkelerde
1980lerde tecrbe edilmeye balanan bu deiim alma yaam, i piyasalar ve meslekler
dnyasnda kapsaml bir dnmn tetikleyicisi olmutur. Dolaysyla Batl gelimi lkeler
iin bir sanayi-sonras topluma denk gelen teknik ve iktisadi deiimler, dierleri iin farkl
anlamlara gelebilmektedir. Batda sanayi sonras toplumun yansmalar henz sanayilememi
olanlar iin bir sanayi toplumuna geii veya sanayilemenin eiindeki lkeler iin her ikisinin
birlikte tecrbe edildii bir durumu tekil edebilir. Ancak dnem ierisinde dnya ekonomisinin
217
ileyiinin deiimi, bilgi teknolojilerinin baskn hale gelmesi ve yeni mal ve hizmet trlerinin
ortaya kmas tm kresel anlamda lkeler iin az ya da ok deiimler meydana getirmitir.

Bu dnemde kresel dzeyde mal reten firmalarn toplam iindeki oran derken hizmet
reten irketler, (rnein ulam, iletiim, finans, sigorta irketleri), say ve oran olarak
artmtr. Bu sektrdeki mesleklerin nemi artm ve teknolojik gelimelere, yeni ihtiyalara
bal olarak yeni meslekler ortaya kmtr. Endstri toplumunun temsilcisi mavi yakal
olarak adlandrdmz fabrika iilerinin oluturduu gruplar, sanayileme dneminin
temsilcisi niteliinde bir snf haline geldikleri gibi, sanayi sonras toplumda bilgiye dayal yeni
snflarn ykseliinden bahsedilmeye balanmtr. Hizmet sektrndeki geliim, eitim
alannda, okullarda, iletiim firmalarnda, yeme ime sektrnde, seyahat ve finans ilerinde
icra edilen mesleklerle birlikte, idari ve bro ilerinin artna neden olmutur.

Sanayi toplumunun yar vasfl iilerinden oluan kalabalk ve merkezilemi mavi-yakallar

snfna karn, sanayi sonras toplumunun bilgiye dayal, zgn nitelikleri olan beyaz-yakallar
merkezdeki snf haline gelmitir. Veysel Bozkurt, snai ve sanayi sonras dnm srelerini
irdeledii almasnda Daniel Belle dayanarak 1956 senesinde Amerikan toplumunda ilk defa
beyaz yakal snf, mavi-yakallar sayca geride braktn ifade etmektedir. Bilim insanlar,
teknisyenler, mhendisler, retmenler ve salk alanlarndan oluan teknik ve
profesyoneller grubu 1940 senesinde 3,9 milyon kiiden oluurken, 1964e gelindiinde bu say
8,6 milyon kiiye ykselmitir (Bozkurt, 2006, p. 25). Wright Millsin 1950lerin banda
yapt White Collar: The American Middle Class isimli almasndaki iddias da Amerikan
toplumunun yardan ounun beyaz-yaka mesleklere mensup olduudur. Buradaki verilere
baklacak olursa, 1870den 1940a kadar beyaz-yakal snf %15ten %56ya ykselmi,
geleneksel orta snf meslekleriyse %85ten %44e gerilemitir (Mills, 1951, p. 64).

Mesleklerin dnmnn yan sra, beyaz-yakal meslekler arasndaki hareketlilik ve bu

mesleklerin oluturduu yeni orta snfn kltrel farkllklar da burada belirleyici olmaktadr.
Beyaz-yakal gruplar dier cretli alanlara veya giriimcilere nazaran hem gelir hem itibar
asndan daha kat bir biimde sosyal olarak farkllaabilmektedir. cretli alanlar,
giriimciler ve rantiyeciler gibi, belli bir gelir basamanda yer alr ve itibar dereceleri buna
bal olarak kestirilebilirken, Millsin (1951, p. 73) grne gre yeni orta snf, gelir ve itibar
asndan piramidin st basamaklarna kolayca ykselebilmekte, neredeyse en dipten en
tepeye srayabilmektedir. Toplumsal hareketlilikteki bu dnm, sanayi sonras dnmle
aklanabilmektedir. Toplumsal deiimi anlamak iinse ncelikle mevcut yapnn kavranmas
gerekir; ki bu kavray adna sadece mesleklere veya snf yaplarna bakmak yeterli
218
gelmeyecektir, alma kavramndan ne anlald ve alma etiinin ne anlama geldii de
ayn zamanda tartma konusu olarak deer kazanmaktadr.

almak, iktisadi bir zorunluluk olmann yan sra, sosyal olarak da insann kendini
gerekletirmesi ve tatmini iin bir ara nitelii tamaktadr. Ayn zamanda her toplumda
eitli biimlerde almak kiinin sosyal konumunu belirledii gibi toplumsal yapnn ald
yeni biimlerden de etkilenmektedir. Endstri ncesi toplumlarda almaya bu kadar byk
bir nem veya deer atfedilmesinden bahsetmek mmkn deildir. nsanlar pazara eriimin
kstllnn getirdii bir durum olarak ihtiyalarn karlayacaklar kadarna sahip olmakla
yetinmi ve bu nedenle kstl srelerde az almlardr. Art-deer retimine dayal sanayi
toplumunda ise, her zaman ihtiya fazlasn retmek gerekmektedir. Dolaysyla sanayileme
sreci, almann nem kazand, alma kavramna fazlasyla olumlu manalarn yklendii
nispeten yeni bir srecin balangcdr. Bozkurt, bu toplum yapsnda priten etiin sz konusu
olduunu vurgular. Buna gre i disiplinine verilen nem had safhadadr, kiinin kendini
denetimi neticesinde ok almas ancak az tketmesinin gerekliliinden bahsedilmektedir
(Bozkurt, 2006, p. 67). Ancak gnmz sanayi sonras toplumunda alma hayat, meslekler
ve buna bal olarak ahlaki kavray ve kiilik yaps da deiim gstermektedir. alma
toplumundan (society of work) bo zaman toplumuna (society of leisure) gei yaanmakta
(Bozkurt, 2006, p. 67), fazla retimin yaratt kriz de gz nnde bulundurularak, retmek iin
tketimin gerei zerinde durulmaktadr. Sektrel dnmlerin toplum hayatna yansmalar,
zellikle kiilerin yaantlarnda ve alma hayatlarnn onlar iin ierdikleri anlamlarda
farkllamalar beraberinde getirmitir.

Bo zaman etiinin hakim olduu sanayi sonras toplumda doan yeni snflara mensup
insanlar iin Peter Drucker (1993) bilgi iisi tabirini kullanmaktadr. Bilgi toplumunda
geleneksel iler, meslekler ortadan kalkm, bilgiye ve yaratcla dayal yeni meslekler ve
eilimler gndeme gelmitir. Bu mesleklerin arasnda uzaktan yaplabilir, mekandan bamsz
olarak gerekletirilebilir iler de sz konusudur, dzenli mesai gerektiren dzenli ilerde dahi,
gemie oranla alma sreleri azalmtr hala eitli lkelerde alma srelerini daha da
azaltacak uygulamalar zerine almalardan bahsetmek mmkndr. Sanayi sonras srete
geici iler, periyodik olarak yaplan iler ve yar-zamanl iler daha tercih edilir hale gelmitir
(Tausky, 1996, pp. 5758). Tam zamanl ilere gre, yar zamanl ilerde igc artmaktadr.
Dzenli alanlara gre yar zamanl alanlarn maliyetleri daha az olduundan iverenler
tarafndan da tercih bu yne kaymaktadr.

219
Trkiyede Piyasalar ve Mesleklerin Deien Yaps

Yukarda ele alnd zere gnmzde kreselleme ve teknolojideki deiimlere bal olarak
tm dnyada sosyo-ekonomik yaplar ve igc piyasalar ciddi bir biimde dnme
uramaktadr. Bu deiimler iki temel boyutta ortaya kmaktadr. Birincisi sektrel deiimler
olarak ifade edilebilir. zellikle sanayinin lkeler arasndaki kay, hizmet sektrnn
ykselii ve tarmn d bu kapsamda deerlendirilebilir (Detayl tartma iin bk. Baran,
1992). 1970lerden itibaren bilgi iletiim tekniklerinde yaanan deiimler giderek sanayiyi
corafi bakmdan baml olmaktan karmaya balamtr. zellikle gelimi endstrilemi
lkelerde maliyetlerin artmas ve yeni gelien teknolojik imkanlarn yardmyla sanayi gelimi
lkelerden dierlerine doru g etmitir. Gelimi lkelerdeki bu sanayisizleme, dierlerinde
sanayilemeye tekabl etmektedir. Ancak ayn zamanda bu sre sadece sanayinin, dolaysyla
ona bal olan mesleklerin mekan deitirmesi anlamna gelmez; ayn zamanda iin ve
almann yeni bir organizasyon trne de denk gelmektedir. Zira sanayi gelimi lkelerden
daha az gelimi lkelere doru giderken ayn zamanda srelerin retim birimlerinin
paralanmas da sz konusu olmutur. Maliyeti drp verimlilii artran retim srecindeki
bu paralanma ayn zamanda iin organizasyonuna duyulan ihtiyac ortaya karm, ynetim
biimini deitirmi, fikri ve teknik gelimeyi merkeze tamtr. Dolaysyla bu srete
sektrler, i piyasalar ve meslekler ciddi bir deiim yaamtr.

Tablo 8. Trkiyede stihdamn Sektrel Dalm (1980-2008) (%)

Tarm Sanayi Hizmet
1980 53,6 20,5 25,9
1988 47,1 21 31,9
1990 47 20 33
1995 44 22 34
2000 36 24 40
2005 29,5 24,8 45,7
2010 25,1 26,2 48,7
2015 (Nisan) 20,7 27,3 52,0
Kaynak: TK, 1988-2015a sonularndan dzenlenerek retilmitir.

Bu srecin neticesinde gnmze ileri endstrilemi lkelerde hizmetler sektrnn

istihdamdaki pay sanayi sektrnn katna ulamtr. Bunda sanayinin baka lkelere
doru kay etkili olduu gibi, hizmetler sektrndeki eitlenmelerin de etkisi vardr. leri
dzeyde bilgisayarl robotik teknolojilerin kullanm sanayide insan gcne olan ihtiyac
azaltm, ancak buna mukabil zihinsel emee olan ihtiyac artrmtr. Bylece gelimi
lkelerde hizmetler sektrnn istihdamdaki paynn artmasnn ift ynl bir nedeni

220
bulunmaktadr. te yandan sanayinin kayd lkelerde de tarmdan sanayiye doru hzl bir
kay yaanmtr. Benzer ekilde lkemizde 1950lerde tarmdan sanayiye doru balayan
kay 1980lerden itibaren devam etse de hzl bir biimde hizmetler sektrnn ykselii
grlmektedir.

Tablo 9. stihdam Edilenlerin Yllara Gre ktisadi Faaliyet Kollar ve Dalm

(NACE Rev.2) (Bin kii, 15+ ya)
Toplam
Yllar
stihdam Says Tarm Sanayi naat Hizmetler
Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran
Say (bin) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%)
2004 19.632 5.713 29,1 3.929 20,0 967 4,9 9.023 46,0
2005 20.067 5.154 25,7 4.183 20,8 1.107 5,5 9.623 48,0
2006 20.423 4.907 24,0 4.283 21,0 1.196 5,9 10.037 49,1
2007 20.738 4.867 23,5 4.314 20,8 1.231 5,9 10.326 49,8
2008 21.194 5.016 23,7 4.440 20,9 1.242 5,9 10.495 49,5
2009 21.277 5.240 24,6 4.079 19,2 1.306 6,1 10.650 50,1
2010 22.594 5.683 25,2 4.496 19,9 1.431 6,3 10.986 48,6
2011 24.110 6.143 25,5 4.704 19,5 1.676 7,0 11.586 48,1
2012 24.821 6.097 24,6 4.751 19,1 1.709 6,9 12.266 49,4
2013 25.524 6.015 23,6 4.956 19,4 1.782 7,0 12.771 50,0
2014 25.194 5.383 21,4 4.967 19,7 1.690 6,7 13.155 52,2
Kaynak: TK, 1988-2015a sonularndan dzenlenerek retilmitir.

Yukardaki tabloya bakldnda Trkiyedeki sektrlerin deiimi ak bir biimde

grlebilmektedir. 1980 bu anlamda kresel dzeyde yaanan sanayi sonras topluma geiteki
deiimlerin Trkiyeye yansmas bakmndan bir krlma noktas tekil etmektedir. Ancak
Trkiyenin kendisine has sanayileme sreci sanayi sonras topluma geiin de mahiyet ve
karakteri zerinde ciddi bir biimde etkili olmutur. Bu bakmdan gerek sanayileme gerekse
sanayi sonras dnmde beklenen pek ok kt ya hi grlmemi ya da farkl bir biimde
tezahr etmitir. Tabloda da ak bir biimde grlecei zere bu srete Trkiyede tarmn
paynn ciddi bir biimde azald grlmektedir. Ancak bu azalma ne 1950-1980 arasnda
yaanan hzl sanayileme dneminde Trkiyenin bir sanayi toplumu olabilmesi iin
yeterlidir, ne de 1980 sonrasnda sanayi sonras bir topluma dnmde gerekli zemini
salamaktadr. Nihayetinde gnmzde OECD lkeleri genelinde tarm istihdamnn pay % 5
civarnda iken Trkiyede bu oran yzde halen 20nin zerindedir. Benzer bir durum hizmetler
sektrnn istihdam iindeki pay ile ilikili olarak da karmza kmaktadr. Hizmet
sektrnn pay OECD genelinde %70in zerinde iken Trkiyede bu oran halen %50
civarnda seyretmektedir. Dolaysyla Trkiyenin ekonomisinin sektrel dalm karma bir
mahiyet arz etmektedir. Bir taraftan tarm benzerlerine nispetle hayli fazla yer tutarken, dier

221
 taraftan hizmetler sektr ciddi bir ykseli gstermektedir. Bu karmak yap ayn zamanda
alma yaamnn alglanmas ve mesleklerin sosyal konumlarna da yansmaktadr. Bir
taraftan eskinin itibarl meslekleri halen ayn ekilde varlklarn srdrrken te yandan da
yeni i alanlar ve buna bal olarak yeni meslekler ortaya kmakta ve talep grmektedir.
Nihayetinde Trkiyenin istihdam yaps bugn gelimi lkelere daha fazla benzeme eilimleri
tamaktadr.

Trkiyede alma yaam ve meslekleri ilgilendiren konularn banda igcne katlm ve

igcnn nitelikleri bulunmaktadr. Aadaki tablodan da grlebilecei zere kurumsal
olmayan sivil nfusun igcne katlm ciddi bir biimde dktr. zellikle igcne katlm
ykselten tarm karlp tarm d alanlara bakldnda bu oran daha da dmektedir. Bunda
zellikle kadnlarn alma yaamna katlmamas nemli bir etkendir. Ancak kadnlarn
alma yaamna katlmamas sklkla deerlendirildii gibi bal bana kltrel bir etkene
bal deildir. Aslnda bunun en nemli sebebi i ve mesleklerin yaps, istihdam koullar ve
ekonomik yapnn yeterli istihdam retememesidir. Dolaysyla aadaki tablodan da
grlecei zere igcne katlm yllar iinde ok az artmtr. Elbette bunda hzl nfus art
ile kurumsal olmayan alma andaki nfus miktarndaki art da nemli bir etkendir. sizlik
oran da dnldnde neredeyse kurumsal olmayan alma andaki nfusun sadece 3te
1inin istihdam edilebildiini sylemek mmkndr. Dolaysyla Trkiyede alma yaam
ve mesleklere dair analizler yaparken bunun her daim aklda tutulmas gerekmektedir.

Tablo 10. Kurumsal Olmayan Sivil Nfusun gc Durumu (2000-2013, 15 + ya, bin)

Eksik
Kurumsal istihdam/ Eksik Tarm
olmayan gcne stihd Zamana istihdamda d
alma dahil gcne am Bal olanlarn sizlik isizlik
andaki olmayan katlma stihdam oran Eksik igcne oran oran
Yllar nfus gc nfus oran % edilenler % stihdam* oran % siz % %
2000 46.211 23.078 23.133 49,9 21.581 46,7 1591 6,9 1.497 6,5 -
2001 47.158 23.491 23.667 49,8 21.524 45,6 1404 6,0 1.967 8,4 -
2002 48.041 23.818 24.223 49,6 21.354 44,4 1297 5,4 2.464 10,3 -
2003 48.912 23.640 25.272 48,3 21.147 43,2 1143 4,8 2.493 10,5 -
2004 47.544 22.016 25.527 46,3 19.632 41,3 860 3,9 2.385 10,8 -
2005 48.358 22.454 25.904 46,4 20.066 41,5 702 3,1 2.388 10,6 13,5
2006 49.174 22.751 26.423 46,3 20.423 41,5 776 3,4 2.328 10,2 12,7
2007 49.994 23.114 26.879 46,2 20.738 41,5 689 3,0 2.377 10,3 12,6
2008 50.772 23.805 26.967 46,9 21.194 41,7 779 3,3 2.611 11 13,6
2009 51.686 24.748 26.938 47,9 21.277 41,2 1080 4,4 3.471 14 17,4
2010 52.541 25.641 26.901 48,8 22.594 43 1166 4,5 3.046 11,9 14,8
2011 53.593 26.725 26.867 49,9 24.110 45 1008 3,8 2.615 9,8 12,4
2012 54.724 27.339 27.385 50 24.821 45,4 843 3,1 2.518 9,2 -
2013 55.608 28.271 27.337 50,8 25.524 45,9 1027 3,6 2.747 9,7 -

222
* 2009 ylndan itibaren eksik istihdam tanmnda, ILO 'nun bu konudaki nihai dzenlemesi dorultusunda deiiklik
yaplm olup, Aralk 2008 ve Ocak 2009 sonular, 2008 ve 2009 uygulamasna ait aylar birlikte ierdiinden, bu
dnemlerde eksik istihdama dair bilgi verilememektedir, 2009 ubat dneminden ise itibaren "zamana bal eksik istihdam"
ve "yetersiz istihdam"a ilikin veriler yaymlanmaktadr. Bu tabloda bu stunlar birletirilmitir.
Kaynak: TK, 1988-2015a sonularndan dzenlenerek retilmitir.

Yukarda da sklkla dile getirildii zere Trkiye 1980lerden itibaren nemli deiimleri e
zamanl olarak yaamaya balamtr. Ayn zamanda ekonominin kresel entegrasyonu ile
sektrel deiimler gereklemitir. Bunun en nemli nemli yansmalarndan birisinin
alma yaamndaki i konumlar olmas beklenmektedir. alma yaamnda iteki
konumlar cretli (yevmiyeli) veya maal4, iveren, kendi hesabna alan ve cretsiz aile
iisi eklinde beli bir tasnifle tasnif edilmektedir. Serbest piyasa ekonomisine geite kendi
hesabna alanlar ile iverenlerin saysnda art beklenmektedir. Zira bu tr bir serbest
piyasann giriimciliin nn aaca varsaylmaktadr. Ancak aadaki tablodan da
grlebilecei zere 2000den 2014e gelindiinde kendi hesabna alanlarn oran
%24,67den %17,13e derken; iverenlerin oran da %5,14ten %4,35e gerilemitir. Bu
d giriim saysnn toplam igcndeki arta gre yeterli bir biimde ykselmediini
gstermektedir.

Tablo 11. teki Duruma Gre stihdam Edilenler (2000-2014, 15 + ya, bin)

cretli (Yevmiyeli)
Toplam veren Kendi hesabna cretsiz aile iisi
veya maal
Yllar stihdam
Says Say (bin) Oran Say Oran Say Oran Say Oran
(%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%)
2000 21.581 10.488 48,60 1.109 5,14 5.324 24,67 4.660 21,59
2001 21.524 10.156 47,18 1.139 5,29 5.365 24,93 4.865 22,6
2002 21.354 10.625 49,76 1.186 5,55 5.089 23,83 4.455 20,86
2003 21.147 10.707 50,63 1.052 4,97 5.250 24,83 4.138 19,57
2004 19.632 10.693 54,47 999 5,09 4.572 23,29 3.367 17,15
2005 20.066 11.436 56,99 1.101 5,49 4.689 23,37 2.841 14,16
2006 20.423 12.028 58,89 1.162 5,69 4.555 22,3 2.678 13,11
2007 20.738 12.534 60,44 1.189 5,73 4.386 21,15 2.628 12,67
2008 21.194 12.937 61,04 1.249 5,89 4.324 20,4 2.684 12,66
2009 21.277 12.770 60,02 1.209 5,68 4.429 20,82 2.870 13,49
2010 22.594 13.762 60,91 1.202 5,32 4.548 20,13 3.083 13,65
2011 24.110 14.876 61,70 1.244 5,16 4.687 19,44 3.303 13,7
2012 24.821 15.619 62,93 1.238 4,99 4.695 18,92 3.268 13,17
2013 25.524 16.353 64,07 1.182 4,63 4.773 18,7 3.217 12,6

4
2009 ylna kadar soru kadnda, "cretli veya maal" ile "yevmiyeli" kategorileri ayr ayr sorulmaktayken,
bu tarihten itibaren yevmiyeliler de "cretli veya maal" bal ierisinde deerlendirmektedir. Dolaysyla bu
tabloda bu iki kategori geriye doru olarak birletirilmitir.
223
 2014 26.638 17.758 66,66 1.159 4,35 4.563 17,13 3.158 11,86
Kaynak: TK, 1988-2015a, 1988--2015b sonularndan dzenlenerek retilmitir.

70,00

60,00

50,00

40,00

30,00

20,00

10,00

0,00
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

cretli (Yevmiyeli) veya maal veren Kendi hesabna cretsiz aile iisi

ekil 4. teki Duruma Gre stihdam Edilenlerin Oranlarndaki Deiimler (2000-2014, 15 + ya)

Tablodaki en dramatik d cretsiz aile iisi says ve orannda grlmektedir. Yllar iinde
cretsiz aile iilerinin toplam istihdamdaki oran neredeyse yar yarya azalarak %21,59dan
%11,86ya gerilemitir. Bunun en nemli sebebi yukarda gsterildii zere tarmda
alanlarn saysndaki gerilemedir. Zira cretsiz aile iilii Trkiyede genellikle tarmda
bulunmaktadr. Bu alandaki d cretli (yevmiyeli) veya maal alanlarn saysna
eklenmitir. Ayn zamanda bu dnemde 5 milyon civarnda yeni istihdam edilenlerin nemli
bir ksm da cretli (yevmiyeli) veya maal almaktadrlar. Buradan da grlebilecei
alanlarn neredeyse 3te 2si cretli (yevmiyeli) veya maal almaktadr. stihdamn
yapsn ve isizliin sebeplerini anlamada bu nokta gzel bir veri sunmaktadr. Eer iktisadi
giriim says ve oran (iverenler) artmazsa yeni istihdam olanaklar oluturmak da
zorlamaktadr. Ayn zamanda ounluunu zanaatkarlarn ve serbest alanlarn oluturduu
kendi hesabna alanlarn saysndaki d de igc yapsndaki deimeyi gstermektedir.
Bu alanlardaki ilerin ve hizmetlerin son zamanlarda kurumsal yaplar ve iletmeler tarafndan
yaplmaya balanmas dolaysyla kendi hesabna alanlarn bir ksmnn cretli alana
dnmesi sz konusudur. Bu elbette bu alanlardaki meslekleri de yakndan etkileyen bir
unsurdur.

Bu tabloya toplumsal cinsiyet bakmndan daha yakndan baktmzda ise karmza daha zel
sonular gelmektedir. Kadnlarn igcne katlmnn tarm d alanlarda %20lerde olduu
lkemizde kadnlarn tarm dnda genellikle hizmetler sektrnde altklar grlmektedir.
224
Sanayinin bileenleri ve geliimi dnldnde bu doal bir netice olarak grlebilir.
Tarmn istihdam iindeki paynn azalmasna ramen kadnlarn istihdam iindeki paynn
azalmamas kadnlarn eitim oranlarnn ykselii ile ilintilidir. Aada incelenecei zere
igcnn eitim seviyesi gittike artmaktadr. Dolaysyla eitim alan kadnlarn da igcne
katlm sz konusudur.

Tablo 12. teki Durum ve Ekonomik Faaliyete Gre stihdam Edilenler, (2014, 15 + ya,
bin)

teki Durum
cretli, maal ve cretsiz aile
Toplam veren Kendi hesabna
Cinsiyet yevmiyeli iisi
Say (bin)
Oran Say Oran Say Oran Say Oran
Say (bin)
(%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%)
Erkek 18.244 12.500 68,52 1.080 5,92 3.775 20,69 889 4,87
Kadn 7.689 4.626 60,16 94 1,22 703 9,14 2.265 29,46
Kaynak: TK, 1988-2015a sonularndan dzenlenerek retilmitir.

alma yaam ve meslekleri etkileyen bir baka etken ise eitim oranlar ve igcnn eitim
yapsdr. Sanayi sonras topluma geite endstriyel lkelerin dnmnde toplumun ve
igcnn eitim yapsnn deiimi nemli bir rol oynamtr. zellikle katma deeri yksek
i alanlarnn geliimi, bilgi-biliim ve iletiim alanlarndaki deiimler eitim dzeyindeki
ykselilerle meydana gelmektedir. 2000 tarihi bu deiimi izlemek iin grece ge bir tarih
olmakla birlikte Trkiyede igcnn eitimsel niteliklerindeki deiimlerdeki trendleri
grmemize vesile olabilir. Aadaki tabloda grlecei zere istihdam edilenler ierisinde
okuma-yazma bilmeyenler veya bir okul bitirmeyenler ile ilkokul mezunlarnn oran ciddi bir
biimde derken ortaokul, lise ve niversite mezunlarnn pay artmaktadr. Bu deiimler
Trkiyedeki eitimin yaygnlamas ve okullama oranlarnn artmas ile yakndan alakaldr.
Grld zere igcnn nitelii artmaktadr. Ancak henz sanayi sonras bir topluma geii
mmkn klacak bir bileene eritiini sylemek de g grnmektedir. Bu tabloda lise ve
niversite mezunlarnn toplam orannn dierlerinden daha fazla olmaya balad dnemlerde
Trkiyenin bilgi toplumunun temel gereksinimlerini yerine getirmeyi konuabilecek bir
duruma gelecei dnlmektedir. stihdamn eitim bileenleri ayn zamanda eitimle elde
edilen mesleklerin geliiminde de etkilidir. Hizmetler sektrnn ne kmaya balad bir
iktisadi yapda i gcnn daha fazla eitimli olmas beklenmektedir. Ancak aadaki tablo
Trkiyede ekonominin sektrel dalm ile mtenasip bir grnm arz etmemektedir.

225
Bu genel deikenler erevesinde istihdam edilenlerin mesleklerine baktmzda Trkiyede
alma yaam ve mesleklerin dnyasna dair genel bir resim elde etmi oluruz. Yukarda dile
getirildii gibi Trkiyede TK tarafndan lke genelinde toplanan veriler ierisinde
mesleklere dair detaylar bulmak g grnmektedir. Hane Halk Gc Aratrmas ve
Kazan Yaps Aratrmas gibi birka aratrmada mesleklere dair bilgiler ancak ISCOnun
birinci dzeyi olan en genel kategori altnda toplanmaktadr. Dolaysyla elimizde lke
genelindeki verileri meslekler asndan analiz etmek zere bir veri seti mevcut deildir. Ancak
yine de bu veriler bize meslekler dnyasnn genel yaps ve ynelimleri hakknda baz ipular
sunabilirler.

Tablo 13. Eitim Durumuna Gre stihdam Edilenler (2000-2013, 15 + ya, bin)

Okuma-yazma lkretim, Genel lise ve

bilmeyenler veya Ortaokul veya Lise dengi Yksekokul
lkokul
bir okul dengi meslek meslek veya faklte
Yllar Toplam bitirmeyenler* okul** okul***
Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran
(bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%)
2000 21.581 2625 12,16 11.384 52,75 2111 9,78 3566 16,52 1.894 8,78
2001 21.524 2647 12,30 11.201 52,04 2127 9,88 3600 16,73 1.950 9,06
2002 21.354 2327 10,90 10.794 50,55 2299 10,77 3795 17,77 2.140 10,02
2003 21.147 2101 9,94 10.327 48,83 2416 11,42 3970 18,77 2.333 11,03
2004 19.632 1972 10,04 9.109 46,40 2439 12,42 3897 19,85 2.215 11,28
2005 20.066 1980 9,87 8.659 43,15 2740 13,65 4207 20,97 2.481 12,36
2006 20.423 1969 9,64 8.485 41,55 2904 14,22 4371 21,40 2.695 13,20
2007 20.738 1912 9,22 8.385 40,43 3036 14,64 4522 21,81 2.884 13,91
2008 21.194 1936 9,13 8.345 39,37 3205 15,12 4568 21,55 3.140 14,82
2009 21.277 1990 9,35 8.251 38,78 3323 15,62 4392 20,64 3.321 15,61
2010 22.594 2171 9,61 8.602 38,07 3737 16,54 4473 19,80 3.612 15,99
2011 24.110 2340 9,71 8.912 36,96 4119 17,08 4729 19,61 4.008 16,62
2012 24.821 2285 9,21 8.814 35,51 4297 17,31 4932 19,87 4.493 18,10
2013 25.524 2223 8,71 8.784 34,41 4553 17,84 5133 20,11 4.831 18,93
* Okuma-yazma bilmeyenler ile Okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyenler, birletirilmitir.
** lkretim, ortaokul veya dengi meslek okul
*** Genel lise ve lise dengi meslek okul
Kaynak: TK, 1988-2015a, 1988--2015b sonularndan dzenlenerek retilmitir.

Uluslararas Standart Mesleki Snflandrmas (ISCO) almalar ILO tarafndan 1950lerin

sonunda balamtr. 1968de ilk defa mesleklerin standart bir snflandrmas ortaya
karlmtr. Bu standart snflandrma ile evvela ulusal meslek verilerinin uluslararas
kullanmn salayarak, karlatrmalara imkan salamak, ve uluslararas dzeyde analiz
edilmesi gereken meselelerin zm iin uygun bir veri zemini oluturmak amalanmaktadr.
Bunu mteakiben yllar iinde de mesleklerle ilgili analizleri kolaylatrmak da

226
amalanmaktadr. Bu snflandrmalar gerekletirilirken esasnda iler merkeze alnmaktadr.
ler icra edilen alma biimi ve bu iin yerine getirilmesi iin gerekli olan beceri bakmndan
tasnif edilmektedir. ISCOya gre ise i, ana grev ve sorumluluklar bakmndan byk oranda
benzer zellikleri olan bir i kmesi, bir meslei oluturur. Bu tasnif ile meslekler hem
birbirinden ayrtrlrken hem de benzerlikleri dikkate alnarak eitli dzeylerde
gruplandrlmaktadrlar. Her yirmi ylda bir yenilenen ISCOda i ve alma yaamnn
deiimine bal olarak isimlendirmeler, tanmlamalar ve gruplamalar da deiim
gstermektedir. ISCO68de grup ve birim says daha azken, ISCO88 ve ISCO08de hem ana
grup saylar hem de alt grup ve birim saylar artmtr. Bunda da zellikle sanayi sonras bilgi
toplumunun ana zelliklerinden birisi olan mesleklerin ve ilerin eitlenmesi nemli roller
oynamtr.

ISCO ulusal dzeyde adapte edilerek kullanlmaktadr. Her lke LO tarafndan oluturulan
snflandrmay hem evirmekte hem de adapte etmektedir. Trkiyede de bu adaptasyon
almalar ge balamakla birlikte hali hazrda gncel olan takip etme hususunda bir
duyarlln olutuunu sylemek mmkndr. Trkiyede mesleki snflandrmalarda 2001e
kadar ISCO68 kullanlmtr. Bunda ISCO88in ge adaptasyonu etkilidir. Aslnda Trkiyenin
i ve meslek yaps itibariyle hayli deitii 1990lar boyunca ISCOnun eski versiyonunun
kullanlmas analizleri kstlamaktadr. Nitekim 2001den itibaren ISCO88e geilmi ve
2012de de son versiyon olan ISCO08 kullanlmaya balanmtr. Bunun yan sra daha nemli
bir sorun ise zamansal karlatrmalara imkan salayacak ekilde sistemler arasndaki evrim
ilemlerinin yaplmam olmasdr. Dolaysyla ISCOnun deiik versiyonlar arasnda farkl
kategoriler ieren st kategorilerin karlatrlmas eitli sorunlar ve snrllklar beraberinde
getirmektedir. Mantk olarak birbirine daha fazla benzeyen ISCO88 ve ISCO08 arasnda bu
sorunlar daha az iken, mantk olarak bu ikisinden farkl olan ISCO68 ile dier ikisinden elde
edilen verilerin birlikte yorumlanmas eitli glkler oluturmaktadr. Trkiyede 2001e
kadar ISCO68in kullanld dikkate alndnda iinde bulunulan durum da daha ak bir
biimde kendisini gstermektedir.

Aadaki ekil 2 ve Tablo 9da 2001-2015 arasnda ISCOnun birinci dzeyi olan dokuz ana
grup ierisindeki istihdamn mesleki yapsnda meydana gelen deiimleri takip etmekteyiz.
Buna gre gze arpan ilk ve en nemli deiim nitelikli tarm, ormanclk ve su rnlerinde
alanlarda gereklemitir. Bu yllar Trkiyede tarmn artk iyice bir istihdam kayna
olmaktan kt yllardr ve bu meslekleri icra edenlerin oran %36,11den % 16,75e

227
gerilemitir. Yneticiler ve profesyonel meslek mensuplarnn say ve oranlarnda 2012 ylnda
bir krlma gze arpmaktadr. Bu krlmann en temel nedeni yukarda da bahsedildii gibi
ISCO88den ISCO08e geilirken yneticiler kategorisinde yer alan baz mesleklerin ikinci
kategoriye kaymasdr. Ancak 2001-2011 arasndaki trende bakarsak bu iki gruptan birincisinin
daha stabil olduunu ikincisinin ise bir ykseli eiliminde olduunu sylemek mmkndr.
Teknisyenler, teknikerler ve yardmc profesyonel meslek mensuplar 2001 ile 2015 arasnda
ok az bir deiim yaayan bir grubu tekil etmektedirler. Bu meslek grubu iinde yer alanlarn
oran %4,89dan %5,25e ykselmitir. Bir baka snrl ykseli de tesis ve makine operatrleri
ve montajclarnda sz konusudur. Bu grupta yer alanlarn oran %7,97den %9,07e
ykselmitir. Sanatkarlar ve ilgili ilerde alanlar grubunda yer alanlarn oranndaki
%15,33ten %13,77e d yukarda dile getirilen kendi hesabna alanlarda grlen dle
ilintilidir. Trkiyede son 20 ylda ahslar tarafndan yaplan pek ok i ve sunulan hizmetler
artk kurumlar ve iletmeler tarafndan stlenilmitir. Bu da ilerde bir verimlilik artn
dolaysyla bu mesleklerde alanlarn orannda bir d beraberinde getirmitir. Tabloda
yer alan tm meslek gruplar ierisinde iki grup zaman diliminin grece ksalna ramen esasl
bir biimde ykseli yaamtr. Bunlardan birincisi olan hizmet ve sat elemanlarnn oran
nerdeyse iki katna karak %8,96dan %18,21e ykselmitir. Bandan beri dile getirildii
gibi bunun Trkiyede ok hzl bir ekilde gelien hizmetler sektr ile ilikisi vardr. Bu
dnem ierisinde hizmetler sektrnn toplam istihdam iindeki pay %40tan %52ye
kmtr. Dolaysyla ekonomideki bu sektrel kay ayn zamanda bu alandaki mesleklerin
daha fazla talep grmesine ve bu mesleklere sahip olanlarn sayca ve oran bakmndan ciddi
bir biimde art gstermesine sebep olmutur. Ancak nitelik gerektirmeyen ilerde alanlarn
orannda gerekleen dramatik art Trkiyede mesleklerin yapsn gsterdii kadar sosyo-
ekonomik yapnn ald biimi aa karmas bakmndan da deerlidir. Nitelik
gerektirmeyen, bir baka deyile vasfsz ilerde alanlarn oran bu 15 yl ierisinde
%8,53ten %15,70e ykselerek mevcut meslekler iinde nemli bir yer edinmitir. Bu verilere
baktmzda Trkiyenin sosyo-ekonomik yapsnn makro dzeyde sanayi sonras toplum
zellikleri gsterirken mikro dzeyde bundan uzaklatn sylemek mmkndr.

Aada yer alan Tablo 10da ise 1988-2000 arasnda istihdam edilenlerin yllara gre meslek
grubu grlmektedir. ISCO68e gre kategorilendirilen bu verilerde en dikkat eken nokta
tarmdaki meslek gruplarnda bulunanlarn saysndaki %46,42den %35,93e hzl dtr.
Buna mukabil bu dnemde ilmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili
meslekler (%6,12den %7,9ye), mteebbisler, direktrler ve st kademe yneticileri
228
(%1,73ten %2,32ye), idari personel ve benzeri alanlar (%4,65ten % 6,08e), ticaret ve sat
personeli (%7,89dan %10,63e), hizmet ileri (%7,45ten % 9,31e) ve Tarm d retim
faaliyetlerinde alanlar ve ulatrma makinalar kullananlarn (%25,36dan %27,14e) toplam
istihdam iindeki oranlar kk miktarlarda ykselmitir. Bu 6 grupta yer alan mesleklerde
bulunanlarn oran toplamda %10,18lik bir art yaamtr. Bir baka deyile tarmdaki
mesleklerdeki d oran ile bu alanlardaki mesleklerdeki ykseli oran birbirine neredeyse
denktir.

40

30

20

10

0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Ynetciler Profesyonel meslek mensuplar
Teknisyenler, teknikerler ve yardmc profesyonel meslek mensuplar Bro ve mteri hizmetlerinde alan elemanlar
Hizmet ve sat elemanlar Nitelikli tarm, ormanclk ve su rnlerinde alanlar
Sanatkarlar ve ilgili ilerde alanlar Tesis ve makine operatrleri ve montajclar
Nitelik gerektirmeyen ilerde alanlar

ekil 5. stihdam Edilenlerin Yllara Gre Meslek Gruplar indeki Oranlar (2001-2015)

Kaynak: TK Verilerinden yazar tarafndan retilmitir.

Mesleklerdeki deiim sadece niceliksel bir farkllama deildir; hatta bazen niteliksel
farkllamalar daha belirleyi olabilmektedir. Artan veya azalan talepler, deien i ortamlar ve
aralar ve dnen sosyal beklentiler mesleklerin niteliinde de farkllama meydana
karmaktadr. Ekonominin sektrel yapsnda yaanan bu temel deiimin zerine ve buna
bal olarak ikinci bir deiim alan da mesleklerin biimi, ierii, yaps ve konumunda da
gereklemektedir. lkelerin sektrel yaplarnn farkllamas ile mesleklerin de yaps
deimeye balamtr. Hizmetler sektrnn ykseli pek ok yeni meslein ortaya kmasna
ve eskilerinin de mahiyet deiimi yaamasna neden olmutur. zellikle artan kresel ticaret
ve etkileim, ileri dzey hizmet kalitesi anlay neticesinde hizmetler sektrnn vasfl igc
gerektiren ticaret, ulatrma ve haberleme, mali kurumlar ve sigortaclk, yardmc i hizmetleri
ve sosyal hizmetler alanlarda alanlarn saysnda ciddi bir art gereklemitir. Benzer
ekilde hizmetler sektrnn vasfsz igc gerektiren ocuk bakclar, gvenlik grevlileri,
229
temizlikiler, servis grevlileri, datclar gibi mesleklerin de saysnda art sz konusudur
(Detayl bir tartma iin bk. Akomak & Grcihan, 2013, pp. 67). Dolaysyla sanayi sonras
lkelerde bu mesleklerde dier mesleklere orta dzeyde vasf gerektiren dier mesleklere oranla
daha gl bir istihdam art gzlemlenmektedir. Bir baka ifadeyle sanayi sonras toplumlarda
dk ve yksek vasf gerektiren mesleklere talep ve dolaysyla istihdam art gerekleirken,
orta dzeyli vasf gerektiren mekandan bamszlatrlabilen mesleklere talep ve bu alanlardaki
istihdam olanaklarnda bir d sz konusudur.

230
 Tablo 14. stihdam Edilenlerin Yllara Gre Meslek Grubu*

Teknisyenler,
teknikerler ve Bro ve
yardmc mteri Nitelikli tarm, Tesis ve Nitelik
Toplam Profesyonel profesyonel hizmetlerinde Hizmet ve ormanclk ve Sanatkarlar ve makine gerektirmeyen
stihdam meslek meslek alan sat su rnlerinde ilgili ilerde operatrleri ve ilerde
Yllar Says Ynetciler*** mensuplar mensuplar elemanlar elemanlar alanlar alanlar montajclar alanlar
Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran
(bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%)
2001 21.524 1.731 8,04 1.237 5,75 1.052 4,89 952 4,42 1.928 8,96 7.773 36,11 3.299 15,33 1.716 7,97 1.836 8,53
2002 21.354 1.755 8,22 1.324 6,20 1.037 4,86 1.140 5,34 2.172 10,17 6.784 31,77 3.079 14,42 1.764 8,26 2.299 10,77
2003 21.147 1.845 8,72 1.383 6,54 1.062 5,02 1.196 5,66 2.179 10,30 6.755 31,94 2.944 13,92 1.801 8,52 1.982 9,37
2004 19 632 1 802 9,18 1 288 6,56 1 062 5,41 1 111 5,66 2 102 10,71 4 967 25,30 2 892 14,73 2 007 10,22 2 401 12,23
2005 20 067 2 070 10,32 1 355 6,75 1 194 5,95 1 164 5,80 2 159 10,76 4 502 22,43 3 044 15,17 2 134 10,63 2 446 12,19
2006 20 423 1 932 9,46 1 405 6,88 1 289 6,31 1 292 6,33 2 421 11,85 4 138 20,26 3 025 14,81 2 211 10,83 2 710 13,27
2007 20 738 1 835 8,85 1 333 6,43 1 401 6,76 1 324 6,38 2 566 12,37 4 068 19,62 3 042 14,67 2 314 11,16 2 855 13,77
2008 21 194 1 860 8,78 1 322 6,24 1 506 7,11 1 406 6,63 2 553 12,05 4 121 19,44 3 022 14,26 2 282 10,77 3 120 14,72
2009 21 277 1 850 8,69 1 480 6,96 1 356 6,37 1 405 6,60 2 648 12,45 4 304 20,23 2 885 13,56 2 058 9,67 3 291 15,47
2010 22 594 1 883 8,33 1 607 7,11 1 341 5,94 1 535 6,79 2 758 12,21 4 692 20,77 3 080 13,63 2 334 10,33 3 363 14,88
2011 24 110 1 974 8,19 1 709 7,09 1 449 6,01 1 666 6,91 2 984 12,38 4 902 20,33 3 174 13,16 2 430 10,08 3 825 15,86
2012 24 821 1 504 6,06 2 173 8,75 1 338 5,39 1 490 6,00 4 104 16,53 4 906 19,77 3 372 13,59 2 391 9,63 3 543 14,27
2013 25 524 1 286 5,04 2 261 8,86 1 345 5,27 1 634 6,40 4 564 17,88 4 817 18,87 3 494 13,69 2 485 9,74 3 638 14,25
2014 25 933 1 339 5,16 2 383 9,19 1 391 5,36 1 732 6,68 4 752 18,32 4 324 16,67 3 691 14,23 2 413 9,30 3 908 15,07
2015** 27 261 1 438 5,27 2 502 9,18 1 430 5,25 1 853 6,80 4 965 18,21 4 567 16,75 3 754 13,77 2 472 9,07 4 279 15,70
* (ISCO88, ISCO08, 2001-2015, 15+ ya, bin kii). 2001 ylndan itibaren meslek kodlamasnda ISCO-88'e, 2012'dan itibaren de ISCO-08'e geilmitir. ISCO-88'den ISCO-08'e
geilirken baz karegorilerde deiiklikler olduu gz nne alnmaldr. Maalesef TK tarafndan tm yllarn ISCO08'e evrilmi hali yaymlanmad iin bu ekilde kullanlmak
durumundayz.
** Haziran ay itibariyle
*** ISCO88'de bu kategorinin ad kanun yapclar, st dzey ynetciler ve mdrler eklindedir.
Kaynak: TK, 1988--2015b sonularndan dzenlenerek retilmitir.

231
Tablo 15. stihdam Edilenlerin Yllara Gre Meslek Grubu*

lmi ve teknik Tarm d

elemanlar, retim
serbest Tarmc, faaliyetlerinde
meslek Mteebbisler, hayvanc, alanlar ve
sahipleri ve direktrler ve dari personel Hizmet ormanc, ulatrma Meslekleri
bunlarla ilgili st kademe ve benzeri Ticaret ve ilerinde balk ve makinalar tayin
Toplam meslekler yneticileri alanlar sat personeli alanlar avclar kullananlar edilemeyenler
stihdam Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran Say Oran
Yllar Says (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%) (bin) (%)
1988 17755 1086 6,12 308 1,73 825 4,65 1401 7,89 1322 7,45 8241 46,42 4503 25,36 66 ,37
1989 18223 1045 5,73 303 1,66 849 4,66 1417 7,78 1340 7,35 8584 47,11 4601 25,25 85 ,47
1990 19030 1153 6,06 480 2,52 947 4,98 1516 7,97 1518 7,98 8724 45,84 4647 24,42 44 ,23
1991 19209 1110 5,78 295 1,54 875 4,56 1515 7,89 1521 7,92 9066 47,2 4664 24,28 163 ,85
1992 19561 1114 5,7 309 1,58 988 5,05 1703 8,71 1507 7,7 8691 44,43 5106 26,1 143 ,73
1993 18679 1253 6,71 434 2,32 1024 5,48 1803 9,65 1543 8,26 7559 40,47 4915 26,31 148 ,79
1994 20026 1324 6,61 455 2,27 990 4,94 1923 9,6 1641 8,19 8375 41,82 5212 26,03 106 ,53
1995 20912 1290 6,17 485 2,32 1104 5,28 1943 9,29 1617 7,73 9171 43,86 5187 24,8 115 ,55
1996 21548 1314 6,1 412 1,91 1116 5,18 2009 9,32 1630 7,56 9474 43,97 5427 25,19 167 ,78
1997 21082 1390 6,59 506 2,4 1190 5,64 2019 9,58 1792 8,5 8307 39,4 5705 27,06 172 ,82
1998 22334 1558 6,98 512 2,29 1180 5,28 2234 10, 1765 7,9 9380 42, 5568 24,93 137 ,61
1999 21507 1603 7,45 516 2,4 1171 5,44 2313 10,75 1974 9,18 7862 36,56 5910 27,48 159 ,74
2000 21579 1705 7,9 501 2,32 1312 6,08 2294 10,63 2009 9,31 7754 35,93 5856 27,14 148 ,69
* (1988-2000, ISCO68, Bin kii, 15+ ya). Trkiyede meslek snflamalarnda 2001 ylna kadar ISCO68, 2001-2011 arasnda ISCO-88 ve 2012'dan itibaren
de ISCO-08'e kullanlmtr. ISCO-88 ile ISCO08 birbirine benzerken ISCO68'in mant ve tasnif sistemi ciddi farkllklar ierir. Bu sebeple bu tablo ayrca
retilmi ve verilmitir.

Kaynak: TK, 1988--2015b sonularndan dzenlenerek retilmitir.

232
Akomak ve Grcihan (2013, pp. 1011) almalarnda Trkiyede istihdamn mesleklere gre
deiimi konusunda detayl ve deerli bir analiz yapmaktadrlar. Onlarn analizine gre 2004-
2010 yllar arasnda tm orta dzeyde vasf ve eitim gerektiren teknik mesleklerin (maden ve
inaatla ilgili alan sanatkarlar, metal ve makine ile ilgili ilerde alanlar, el sanatlar ve
basm ile ilgili ilerde alanlar, srcler ve hareketli makinelerin operatrleri ile sabit tesis
operatrleri gibi) istihdamnda bir gerileme ve istihdam paylarnda bir d grlmektedir. Bu
yllar arasnda bu meslek gruplarnn toplam istihdamdaki pay %5 azalmtr. Bu deiimin en
nemli nedeni yukarda tartlan sanayinin kresel kaydr. 1980 sonrasnda Trkiyede
sanayinin istihdam iindeki pay artsa da bu sanayinin mahiyeti deimitir. Bu srecin banda
sanayisizleen lkelerden Trkiyeye doru bir sanayi transferi gereklese de 1990lardan
itibaren daha fazla istihdam ve teknik beceri gerektiren meslekleri talep eden sanayiler bu tr
igc maliyetinin daha dk olduu baka lkelere kaymtr. Dolaysyla orta dzeyli teknik
mesleklerin igc iindeki pay da azalmtr.

Her bir meslek belirli grevleri yerine getirmeyi ve bunun iinde belirli becerileri kullanmay
gerektirmektedir. Tademir & zdemirin (2011) belirttii gibi

sanayi sonras toplum, enformasyonun merkezi nemi dnda hizmet toplumuna geii ve
beyaz yakal olarak adlandrlan profesyonel ve teknik adamlarn istihdamnn bymesini
iermektedir. Bu gelimenin kayna ise, tek bana enformasyon deil, yeni enformasyon
teknolojilerinin geliimi ve bu teknolojilerin toplumun her kesimine yaylabilmesinin yarataca
potansiyel ile zdeletirilen kuramsal bilgidir.

Bilgi iletiim tekniklerinin ve bilgisayar teknolojilerinin geliimi mesleklerin kendilerine tahsis

edilen grevlerin mahiyet ve biimini deitirmitir. Bu erevede ileri teknolojinin kullanm
analitik dnme, problem zme, okuma ve yazma, planlama, sorumluluk alarak karar verme
gibi baz grevleri tmleyip bu grevleri yerine getiren meslekleri daha da ihtiya duyulur hale
getirirken; idari iler, veri transferi, analizi, depolamas, telefonla verilen mteri hizmeti,
paketleme, montaj, sradan hesaplama gibi baka birtakm grevleri de ikame etmekte ve bu
grevleri yerine getiren mesleklere olan ihtiyac azaltmaktadr. Akomak ve Grcihan (2013,
p. 5) i piyasalarnn yapsndaki bu deiimlerin en nemli neticelerinden birisinin cret
kutuplamas olduunu dile getirmektedirler. Buna gre yukarda belirtildii gibi gelimi
lkelerde hizmetler sektrnde yksek ve dk vasfl ilere olan talebin artmas nedeniyle bu
mesleklerin cretlerinde ciddi bir art yaanmtr. %10luk dilimler eklinde ayrlan meslek
gruplar karlatrmal bir biimde incelendiinde ulardaki cretlerdeki artlarn ortalardaki
mesleklere gre azald grlmektedir. Baka bir deyile 80. dilimin st ile 20. dilimin alt
50. dilim civarndaki mesleklere gre bir cret art yaamaktadr. Akomak ve Grcihan farkl

233
lkelerde yaplan aratrmalara dayanarak bunun yaygn bir cret kutuplamasna tekabl
ettiini dile getirmektedirler. Ancak elbette bu artlar eit bir oranda deildir. Yine en belirgin
seyir en st gruplardaki mesleklerin (95. yzdelik dilim ve st) cretlerini dier tm gruplara
gre daha net ve belirgin bir biimde art yaamasdr. Buna gre 99. dilimde yer alan
mesleklerin cretleri dierler tm gruplara gre (kendisine en yakn olanlara gre bile)
astronomik denebilecek bir farkla art gstermitir. Amerikada ve ngilterede 1985 ylnda
en st yzde 1 dilim cretleri tm cretlerin toplamnn yaklak yzde 8i seviyesindeyken,
2005 ylna gelindiinde bu oran yzde 17 civarna ykselmitir (Atkinson, 2011den aktaran
Akomak & Grcihan, 2013, p. 5).

TK tarafndan 2004-2010 yllar arasnda yaplan Hanehalk gc Anketleri ile 2009

ylnda gerekletirilen Genlerin gc Piyasasna Geii Aratrmasndan elde edilen mikro
verilere dayanarak Hakan Ercan tarafndan kaleme alnan Trkiyede Mesleki Grnm
adndaki rapor, getiimiz on yl akn dnemdeki istihdam durumunun bir zeti niteliini
tamasnn yan sra, 2020ye kadar geerli olduu varsaylan mesleki eilimlere dair
ngrleri de barndrmaktadr. almaya gre, Trkiyede igcne katlm gsteren nfusun
ortalama eitim seviyesi OECD lkeleri arasnda en dk seviyede yer almaktadr (Ercan,
2011, p. 1)

Sanayi-Sonras Ekonomiye Gei ve Sosyo-Ekonomik Tabakalamada

Deiim
Demografik gei srecinde olan Trkiyenin krdan kente geen nfusu eitimsizdir. Eitimsiz
gen erkeklerin altklar alanlar mevsimlik tarm, inaat, turizm vb. alanlardr; vasfsz gen
kentli kadnlar ise, kaytd hazr giyim-tekstil sektrnde istihdam edilmektedirler (Ercan,
2011, p. 1). stihdam edilen nfusun eitim dzeyiyle ilgili istatistiklerin detayl olarak
sunulduu almada, eitim ile gelir dzeyleri arasndaki ilikiye dair veriler de yer almaktadr.
Yksek eitim gerektiren profesyonel meslek mensuplar olarak irket yneticileri,
mhendisler, salk uzmanlar, retmenler toplam cret dalmnn en stteki %5lik dilimini
olutururken; inaat iileriyle tarm gndelikilerinin oluturduu eitim dzeyi dk tabaka,
cretli-maallar arasnda en dk gelirin %15lik ksmn meydana getirmektedirler (Ercan,
2011, p. 22). Sz edilen almada, farkl meslek gruplarnn ekonomik krizlerden etkilenme
oranlar da incelenmitir; teknik ilerde alanlar, mavi yakallar gelirlerini krizlerde
koruyanlarn ban ekmekte ve vasfl hizmet sektr ierisinde deerlendirilmitir.

234
Yukarda incelendii zere gerek kresel gerekse ulusal dzeydeki deiimlere bal olarak
Trkiyenin sosyo-ekonomik yapsnda makro ve mikro dzeylerde yaanan bu farkllamalar
mesleklerin piyasa ve sosyal konumlarn da ciddi bir biimde etkilemektedir. Ancak maalesef
elimizde Trkiyede mesleklerin istihdamna, eitim gereksinimlerine, ortalama kazanlarna
ve sosyal itibarlarna dair deiik yllarda yaplm aratrmalar ve detayl veriler olmad iin
bu konuda karlatrmal analizler yapmak ve deiimi yorumlamak g grnmektedir. Bu
sebeple g, otorite, gelir ve eitim gibi mesleklere dair deiik bileenleri bnyesinde
barndran mesleki itibar bu analizleri yapmak iin iyi bir balang noktas olabilir.

235
 Bu Blmde Ne rendik

Gnmzde eitim, ekonomi, kent, tabakalama gibi ok sayda sosyal meseleyi meslekler
zerinden ele almak mmkndr. Mesleklerin geni bir sosyo-ekonomik ereve iinde
ekillenmesi ve neticesinde toplumu ekillendirmesi zerinde ciddi bir biimde durulmas
gereken bir konudur. Sanayi sonras topluma gei ve mesleklerin sosyal anlam ve nemleri
deimektedir. ada sosyoloji ierisinde toplumdaki sosyo-ekonomik deimeleri meslekler
zerinden analiz etmek yaygnlk kazanmtr. Meslekler zerine yaplan almalarda ise,
zellikle zerinde durulmas gereken konularn banda, mesleklerin geirdikleri farkllama
sreleri gelmektedir. retim sistemleri, toplumsal ve teknolojik dnm sreleri,
mesleklerin geirmekte olduu evrimle i iedir. Endstri toplumundan endstri sonras
topluma gei, toplumsal deiimin tetikleyicisi olduu gibi, alma hayatna ve sahip olunan
mesleklere ynelik deiimleri de beraberinde getirmitir. zellikle mal reten firmalarn
azalmas veya nemini yitirmesi kimi mesleklerin tercih edilirliini azaltm, kimi mesleklerin
btnyle ortadan kalkmasna neden olmutur. Ayn ekilde hizmet sektrndeki mesleklerin
nemi artm ve teknolojik gelimelere, yeni ihtiyalara bal olarak yeni meslekler ortaya
kmtr. Endstri toplumunun temsilcisi mavi yakal olarak adlandrdmz fabrika
iilerinin oluturduu gruplar, endstrileme dneminin temsilcisi niteliinde bir snf haline
geldikleri gibi, endstri sonras toplumda bilgiye dayal yeni snflarn ykseliinden
bahsedilmeye balanmtr. Hizmet sektrndeki geliim, eitim alannda, okullarda,
akademilerde icra edilen mesleklerle birlikte, idari ve bro ilerinin artna neden olmutur.
Endstri toplumunun yar vasfl iilerinden oluan kalabalk ve merkezi mavi-yakallar
snfna karn, endstri sonras toplumunun bilgiye dayal, zgn nitelikleri olan beyaz-
yakallar merkezdeki snf haline gelmitir. Mesleklerin dnmnn yan sra, beyaz-yakal
meslekler arasndaki hareketlilik ve bu mesleklerin oluturduu yeni orta snfn kltrel
farkllklar da burada belirleyici olmaktadr. 1980 kresel dzeyde yaanan sanayi sonras
topluma geiteki deiimlerin Trkiyeye yansmas bakmndan bir krlma noktas tekil
etmektedir. Trkiyenin kendisine has sanayileme sreci sanayi sonras topluma geiin de
mahiyet ve karakteri zerinde ciddi bir biimde etkili olmutur. Gerek sanayileme gerekse
sanayi sonras dnmde beklenen pek ok kt farkl bir biimde tezahr etmitir. Trkiyede
istihdamda tarmn paynn ciddi bir biimde azalm, ancak beklenen seviyeye gelmemitr.
Hizmetler sektrnn istihdam iindeki pay OECD genelinde %70in zerinde iken
Trkiyede bu oran halen %50 civarnda seyretmektedir. Trkiye sanayi toplumu olamadan
sanayi sonras toplum olmutur. Bu karmak yap ayn zamanda alma yaamnn alglanmas
ve mesleklerin sosyal konumlarna da yansmaktadr. Bir taraftan eskinin itibarl meslekleri

236
halen ayn ekilde varlklarn srdrrken te yandan da yeni i alanlar ve buna bal olarak
yeni meslekler ortaya kmakta ve talep grmektedir. Nihayetinde Trkiyenin istihdam yaps
bugn gelimi lkelere daha fazla benzeme eilimleri tamaktadr. Trkiyede alma yaam
ve meslekleri ilgilendiren konularn banda igcne katlm ve igcnn nitelikleri
bulunmaktadr. Kurumsal olmayan sivil nfusun igcne katlm ciddi bir biimde dktr
ve yllar iinde ok az artmtr. zellikle igcne katlm ykselten tarm karlp tarm d
alanlara bakldnda bu oran daha da dmektedir. Bunda zellikle kadnlarn alma
yaamna katlmamas nemli bir etkendir.

237
 Blm Sorular

1. 20. yzyln banda kitlesel sanayi retiminin temelini oluturan gelime hangisidir?
(a) yryen bant teknii
(b) kimya devrimi
(c) sermaye temelli retimin gereklemesi
(d) tekelci kapitalizm
(e) emekilerin sk rgtlenmesi
2. Aadakilerinden hangisi Fordizmin zelliklerinden birisi deildir?
(a) retimin standartlatrlmas
(b) otomasyonun geliimi dolaysyla retimin kitlesellemesi
(c) devletin sosyal bir karakter kazanp ekonomide daha fazla dzenleyici ve kontrol edici bir
rol stlenmesi
(d) retimde merkezi olmayan bir rgtlenme ve ynetim anlay
(e) ii niteliinden ziyade sistemin ileyiini merkeze alarak byk lekli iletmelerin ortaya
k
3. Aadaki gelimelerden hangisi sanayi sonras topluma geite ana etkenlerden birisi
deildir?
(a) Keynesyen politikalardan Friedmanc sk para politikalarna gei
(b) Refah devletinin gerilemesi
(c) Vietnam sava ile uluslararas dzenin bozulmas
(d) Petrol krizi ve retim maliyetlerindeki art
(e) Talebin daralp ve kitle retiminin olumsuz etkilenmesi.
4. Fordizmden post-fordizme geilirken iktisadi, siyasi ve kltrel-ideolojik alanda
yaanan deiimler nelerdir?
5. Alvin Tofflera gre sanayi sonras topluma geiin ana dinamii nedir?
6. Sanayinin kresel kay ile dnya zerinde ortaya kan sanayileme biimleri ve
buna bal olarak toplum yaplar nelerdir?

238
 11. BLM
SOSYO-EKONOMK YAPININ NCELENMESNDE MESLEKLER

239
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Sosyo-Ekonomik Yapnn ncelenmesinde Meslekler

Tabakalama ile Mesleki Statnn likisi

Mesleki tibar ve Mesleki tibar lekleri

Mesleki tibar lekleri ile Tabakalamay lmek

240
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Sosyo-Ekonomik yapnn incelenmesinde mesleklerin rol ve yeri nedir?

Tabakalama ile mesleki statnn nasl bir ilikisi vardr?
Mesleki tibar lmek zere gelitirilen mesleki itibar leklerinin yaps
ve ileyii nasldr?
Mesleki itibar lekleri araclyla tabakalama llebilir mi?

241
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Sosyo-Ekonomik Yapnn Sosyo-Ekonomik yapnn Ders notlar, ders anlatm,
ncelenmesinde Meslekler incelenmesinde meslekler sunumlar ve ileri okumalar
roln renmek
Tabakalama ile Mesleki Tabakalama ile mesleki Ders notlar, ders anlatm,
Statnn likisi statnn ilikisi hakknda sunumlar ve ileri okumalar
bilgi sahibi olmak
Mesleki tibar ve Mesleki Mesleki itibar lmek zere Ders notlar, ders anlatm,
tibar lekleri gelitirilen eitli mesleki sunumlar ve ileri okumalar
itibar leklerini tanmak
Mesleki tibar lekleri ile Mesleki itibar lekleri ile Ders notlar, ders anlatm,
Tabakalamay lmek tabakalamay lmek sunumlar ve ileri okumalar
konusunda bilgi edinmek

242
 Anahtar Kavramlar

sosyo-ekonomik yap, meslekler, tabakalama, mesleki stat, mesleki itibar,

mesleki itibar lekleri

243
 SOSYO-EKONOMK YAPININ NCELENMESNDE
MESLEKLER

Giri: Sosyo-Ekonomik Yapnn ncelenmesinde Meslekler

Gnmzde eitim, ekonomi, kent, tabakalama gibi ok sayda sosyal meseleyi meslekler
zerinden ele almak mmkndr. Mesleklerin geni bir sosyo-ekonomik ereve iinde
ekillenmesi ve neticesinde toplumu ekillendirmesi zerinde ciddi bir biimde durulmas
gereken bir konudur. zellikle iktisadi yapda hzl bir deimenin sz konusu olduu ve bu
deimenin topluma yansd gnmz sanayi sonras toplumlarnda mesleklerin sosyal anlam
ve nemleri hakkndaki deerlendirmeler ciddi bir nem arz etmektedir. Bu sebeple ada
sosyoloji ierisinde toplumdaki sosyo-ekonomik deimeleri meslekler zerinden analiz etmek
yaygnlk kazanmtr.

Tm dnyada olduu gibi -baz gecikmelerle de olsa- Trkiyede de sanayi sonras topluma
geite i ve meslek dnyas ciddi bir dnme urad. te yandan Trkiyenin kendine
mahsus sanayileme sreci de bunu benzerlerinden farkl bir biimde etkiledi. yle ki Trkiye
hibir zaman tam anlamyla sanayilemi bir toplum olmadan sanayi sonras retim ve tketim
kalplarnn gndeme geldii bir lke grnmndedir. Ayrca 1980lere kadar devletin
ekonomideki rol ve sonrasnda bu roln deiim biimi de bu geii sorunlu bir hale
getirmektedir.

Bel Eke (Dikeligil)nin (1987, s. 377) dile getirdii gibi meslek, fertlerin geimini
salayan, genel sosyal statlerini belirleyen ve kendine zg kanun ve ahlk kurallar olan
greli srekli bir faaliyet tarz olarak tanmlanabilir. Ona gre sosyal yapda iblm
iindeki yerine gre fonksiyonlar belirlenen meslekler fert ve toplum arasndaki nemli
etkileim balarndan birini oluturmaktadr. levselci gelenee bal olarak gelitirilen bu
tanma gre her meslek toplum ierisinde bir sosyal ilevi yerine getirir ve buna gre de bir
itibar kazanr. Buna gre her meslein sosyal mevkisini ifade eden bir itibar vardr. Bu itibar
o meslein sosyal konumunun toplum tarafndan alglanmas ve deerlendirilmesi neticesinde
ortaya kan ve arkaplanda kendisini meydana karak sosyo-ekonomik koullara bal olarak
srekli bir deiim ierisinde olan bir gsergedir. Bu deiimler takip dildiinde toplumdaki
tabakalama ve sosyal hareketlilik de gzlemlenebilir bir mahiyet kazanacaktr. Bu erevede
Ogburn ve Nimkoff (1964, p. 350), snf ile zde olmasa da meslein bir kiinin sosyal
durumunu anlamada nemli bir kaynak tekil ettiini dile getirmektedirler. Onlarn nclk
ettii dnceye gre mesleklerin sosyal itibarlarn takip etmek ve bunun bir skalasn

244
oluturmak toplumdaki katmanlamalara dair ak bir ipucu verecektir. Zira mesleki itibar
almalarnn ncs olan Wilbert Mooreun (1966) belirttii zere endstri toplumlarnda
hareketliliin miktarnn olduu kadar, yaygnlk ve younluunun da hemen hemen tm
nedeninin -frsat ve motivasyon dalmndan daha ok-mesleki yapdaki deimelerdir.
Benzer ekilde Fox ve Miller (1965, 1966) da bu toplumlarda hareketlilii etkileyip belirleyen
temel faktrn mesleki yap ve ondaki deimeler olduunu dile getirir. Bu grlere gre
mesleklerin toplum nezdindeki itibar toplumsal yap iinde bireyin yerini belirlemesinin yan
sra i piyasalarn, ekonomik yapy, eitim ve istihdam sistemini yakndan ilgilendirmektedir.

ada Amerikan sosyolojisi iinde mesleki itibar dorudan bir tabakalama analizi olarak ele
alan nemli bir birikim bulunmaktadr. Amerikan sosyolojisi iinde ilk SES almalar
Chicago Okulu (Ekolojik Okul) tarafndan gelitirilmitir. Bu lmlemede sosyal snflar ile
yerleim yerleri arasndaki balant esas alnmtr (Eslinger, 2008). 1930lu yllarda byk
bunalmla birlikte sosyal tabakalama aratrmalar canlanmtr. Bu erevede sosyal
tabakalama zerine ilk detayl almalar Robert S. Lynd ve Herben M. Lyndin (1929, 1937)
Middletown: A Study in Modern American Culture (1929) ve Middletown in Transition: A Study
in Cultural Conflicts (1937) isimli almalardr. Bu almalarda ortalama ve standart bir
Amerikan ehrinde byk buhran ile birlikte deien g ve ekonomik eitsizlikleri ele
alnmaktadrlar. Benzer ekilde W. Lloyd Warner ve ekibinin 1930lar boyunca katlmc
gzlem, mlakat ve anketlere dayal olarak Newburyport ehrinde gerekletirdii Yankee City
isimli be ciltlik almalar 1940lardan sonra alanda nemli etkile oluturmutur (Warner,
1941). Ona gre sosyal tabakalama iktisadi etkenler kadar mesleki itibar erevesinde ortaya
kan sosyal etkenlerle belirlenmektedir. Bu almada insanlarn ayrca sosyal statlere ahlaki
bir deer de ykledikleri ortaya konulmaktadr. Bu almasn mteakiben Warner (1949)
sosyal snf almalar ve hesaplamalar iin el kitab mahiyetindeki Social Class in America
isimli eserinde kendisinden sonra ok ciddi bir biimde takip edilecek tabakalama ltlerini
ve SES Endeksini gelitirmitir. Bu endekste SES puan meslek, gelir kayna, ev tipi ve ikamet
yerinden hareketle tanmlanmtr. Warnern kendisinden sonraki btn akademik ve idari
tabakalama, sosyal snf ve SES almalar zerinde ok derin etkileri mevcuttur.

Warner geleneini takiben mesleki itibara dayal eitli sosyal tabakalama kuramlar
gelitirilmitir. Davis ve Moore (1942, 1950; 1945) eitli almalarnda Durkheimci yapsal
ilevselci bir perspektiften sosyal tabakalama ve eitsizliin toplumsal yap asndan pozitif
bir etkisi olduunu ve bireyleri deiik meslekleri elde etmek zere motive ettiini
savunmaktadrlar. Onlara gre ilkel topluluklar dnda btn modern karmak endstriyel
toplumlarda bu tr bir tabakalama mevcuttur. Tumin (1953) tarafndan iktisadi etkenleri, gc

245
ve sosyal eitsizlii ihmal etmekle eletirilen bu yaklam kendisinden sonra gelen mesleki
itibar almalarn ciddi bir biimde etkilemitir (Cullen & Novick, 1979; Hauhart, 2003).

1940 ve 1950ler sosyal tabakalama almalarnda yapsal ilevsel bakn tartmasz egemen
olduu yllardr (Huaco, 1966). Bu yllarda Amerikan sosyolojisi iin pek ok adan kurucu
bir isim olan Talcott Parsons, Durkheim ve Warnern sosyal tabakalama okulu geleneini
etkili bir ekilde srdrmtr. Parsonsn 1951 ylnda gerekletirdii The Social System
isimli almas sosyal dzenin daha soyut ve genel ilevselci bir kuramn gelitirmitir. Ona
gre stat veya itibar etrafndan oluan sosyal tabakalamann en nemli ilevi toplumsal dzeni
korumaktr (Parsons, 1964). Parsonsa gre her toplumda, her zaman bir stat ve saygnlk
hiyerarisi bulunmaktadr. Dolaysyla insanlarn tabakalama sistemi ierisindeki yerini
belirlemek iin toplum ierisinde hangi grevlerin veya rollerin en saygn olduunu sralamak
gerekmektedir. Parsons zenginlik ve g farkllklarnn sosyal stat zerindeki etkisini ele
almakla birlikte modelinde bunlara ikincil bir konum vermektedir. Zira ona gre zenginlik ve
g bireyin mesleki konumu ile elde ettii stats ile belirlenmektedir.

1960larda balayan eletiri ve araylarla birlikte salt mesleki itibar merkezli SES almalar
yerini eitim, gelir ve mlkiyet etkenlerini de hesaba katan daha fazla deikenli mesleki
itibar almalarna brakmaya balamtr. Bu yaklamn en nemli temsilcisi olan Otis
Dudley Duncandr. Onun 45 meslek iin 1947deki North-Hatt mesleki itibar puanlar ve
1950 nfus says verilerini kullanarak 1961de hazrlad endeksinde meslek ile eitim ve
gelir arasnda lineer bir ba kurmaktadr (Duncan, 1961). Bu tarihten itibaren model her on
ylda bir ulusal nfus verileri ile gncellenmitir (Nakao & Treas, 1992, p. 1).

Duncann, Peter M. Blau ile birlikte hazrlad 1968de Amerikan Sosyoloji Dernei Sorokin
dln alan The American Occupational Structure isimli almas sosyoekonomik stat
almalarnda bir dnm noktas haline gelmitir (Turner, 2006, p. 149). Ayn zamanda
yntemsel bir dnm noktas olan bu almada Duncan ve Blau (1967) ulusal nfus
aratrmasnn verilerini kullanarak deiik mesleklerin toplumsal yapdaki itibar hiyerarilerini
tespit etmektedirler. Temelde sosyal hareketlilii lmeye alan bu endekste mesleki itibarn
sosyoekonomik statde ana belirleyici olduu fikri esas alnmtr. Zira onlara gre mesleki
itibar hem eitimi hem de geliri bnyesinde barndran bir sosyal gstergedir. Duncann
sosyoekonomik stat endeksi zerine bina edilen Blau ve Duncann toplumsal tabakalama
modeli toplumsal tabakalama sisteminin temel deikenlerini bulmak ve analiz etmek iin
gelitirilmitir. Model 20-64 yas arasndaki 20.000 Amerikan erkeinden oluan temsili bir

246
rneklemden elde edilen verilerle gelitirilmitir. Bu model daha sonra Duncann toplumsal
hareketlilik almalarna temel tekil etmitir.

Blau ve Duncan eitli mesleklerde alanlarn ortalama eitim ve ortalama gelirlerinin

mesleklerin itibar skorlar ile yksek oranda ilikili olduunu gstermektedirler (Blau &
Duncan, 1967, p. 119). Bu modelde bireyin mesleki statsnn eitim dzeyi ve babann
meslei ve karde saysndan etkilendii belirlenmitir. Mesleki staty etkileyen eitim
baars ise karde says, babann meslek ve eitim dzeyinden etkilenmektedir. Bireyin gelir
dzeyi ise bireyin eitim dzeyi ve mesleki statsnden etkilenmektedir (Duncan, Featherman,
& Duncan, 1972, p. 56). Mesleki staty belirleyen etkenleri kullanarak Blau ve Duncan
lekte bulunmayan mesleklerle ilgili itibar skorlarn retebilmektedir. Bylece mesleki
itibarn lm tekrarlanabilir bir denklemi ortaya kmaktadr. Duncann geleneini srdren
Nakao ve Treas (1992; 1994) 1989da NORC iin yaptklar aratrmada 1500 birey zerinde
yrttkleri bir aratrmadan elde ettikleri mesleki puanlar kullanarak mesleki itibar endeksi
oluturmulardr. Nakao ve Treasn aratrmasnda mesleki itibar ile o meslektekilerin
ortalama eitim sreleri arasnda ok yakn bir iliki tespit edilmitir.

Gnmzde SES endeksleri arasnda en yaygn olarak kullanlan ngiliz sosyolog John
Goldthorpe tarafndan gelitirilen ve literatrde genellikle EGP (EriksonGoldthorpe
Portocarero) ve CASMIN (Comparative Study of Social Mobility in Industrial Nations) olarak
bilinen emadr. Evvela 1969da yaymlanan The Affluent Worker in the Class Structure
(Goldthorpe, Lockwood, Bechhofer, & Platt, 1969) almalar ile bilinen Goldthorpe
1970lerde snf yaplar ve sosyal hareketlilik almalarnda nemli almalar
gerekletirmitir. Alanda eitli almalarla adndan sz ettiren Goldthorpe deiik
sosyoekonomik arkaplana sahip kiilerin greli sosyal hareketlilik imknlarna odaklanarak
ailenin nemine vurgu yapmaktadr (Goldthorpe, Llewellyn, & Payne, 1987). Bir neo-Weberci
olarak tanmlanabilecek olan Goldthorpe toplumsal snflarn hiyerarik konumlann meslek
kategorileri zerinden oluturmaktadr (Bruce & Yearley, 2006, p. 127). Ona gre mesleklerin
snflarla irtibatn salayan ereve mesleklerin piyasada ve iteki konumudur (Goldthorpe et
al., 1987). Benzer piyasa ve i durumlarn paylaan meslek sahibi bireyler, ayn snfta yer
almaktadr. EGP emasna gre bireyler igc piyasasndaki ilikilerine temel snfsal role
sahiptirler: (1) alanlardan igcn satn alan ve onlarn stnde otorite sahibi olan
iverenler; (2) kendi igcn satmayan, bakasnn da igcn almayan kendi bana
alanlar ve (3) igcn iverenlere satan ve onlarn otoritesi altna giren cretli alanlar
(Goldthorpe & Llewellyn, 1980). Goldthorpe CASMIN projesi kapsamnda bu emay
gelitirerek alt kategorilere ayrm daha kapsaml ve detayl yedili bir tasnif oluturulmulardr

247
(Erikson, 1992). Bu tasniflerin her ikisi de sosyoekonomik stat almalarnda yaygn bir
biimde kullanlmaktadr.

Bu ema Marshall, Swift ve Roberts (1997) tarafndan geerlilik ve tutarllk bakmndan

eletirilmitir. Onlara gre bu ema evvela kapitalist elitin istihdam durumlar arasnda yeterli
ayrm koyamamakta; ayrca geni profesyonel ve ynetici kesimini ayrmakta zayf
kalmaktadr. Marshall (1998) baka bir yerde de toplanan veride EGP tasnifinde temel tekil
eden alma stats ve mesleklerin ilikilerini ele alabilecek sorular olmadna ynelik
eletiriler yapar. EGPnin snfsal ilikilerdeki eitsizlii gzden kardna ynelik eletirilere
kar Erikson ve Goldthorpe bu snf emasnn snflar aras ilikileri betimlemek zere
gelitirilmi nominal bir ema olduunu dile getirerek kendilerini savunmulardr. ktisadi
ilikiler bakmndan iveren ve yneticilerin dierleri karsnda kendilerine avantajlar salayan
bir konumlar olduunu dile getirmilerdir. zellikle Marshall ve Sorensenin eletirilerine
kar sonraki dnemde Goldthorpe (1997, 2000) snfsal konumlarn ileyiteki ilikileri ele
alnarak EGP gelitirilmitir.

EGP sadece kodlanan meslek bilgisi, istihdam durumu ve kurumsal byklk verilerine ihtiya
duyduu ve hesap kolayl salad iin yaygn uygulanan bir ema haline gelmitir. Bu
sebeple Avrupa, Avusturalya, Kanada, ABD ve uluslararas karlatrmalarda gittike daha
yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Birleik Krallk Ulusal statistik Dairesi resmi sosyal
snflama olarak EGPyi kabul ettikten sonra model European Socio-economic Classification
(ESeC) uygulamasnn bir prototipi olmutur. 1968den itibaren her yirmi ylda bir Uluslararas
alma rgt (ILO) tarafndan yrtlen nternational Standard Classification Occupations
(ISCO) uygulamalar ile birlikte gittike daha fazla yaygnlamaktadr.

Geni iktisadi ve sosyal etkenleri hesaba katan uluslararas dzeyde bir karlatrma iin
standardizasyon salayan yeni tabakalama modelleri Donald J. Treiman tarafndan Harry
Ganzeboom ile birlikte gelitirilmitir (Ganzeboom ve Treiman 1996). nce Treiman (1977)
Standard International Occupational Prestige Scale (SIOPS), ardndan da Treiman ve
Ganzeboom ve De Graaf (1992) birlikte International Socio-Economic Index (ISEI)i
gelitirmitir.

Parsons ve Durkheimin izinden giderek Treiman yapsal-ilevselci bir bak asndan

meslekten hareketle bir tabakalama analizi gelitirmektedir. Treiman 1966da uluslararas
karlatrma almalarnn ilkinde Hodge ve Rossi (1966) ile birlikte farkl 24 lkede yaplan
benzer almalar ile 1963 ABD sralamasn karlatrmtr. Daha sonra da 1977 ylnda
aralarnda Trkiyenin de bulunduu 60 farkl lkede karlatrmal bir aratrma

248
yrtlmtr (Treiman, 1977). Treiman bu aratrma neticesinde uluslararas dzeyde mesleki
itibar zerine byk uyum olduu gzlemitir. Uluslararas geerlilie sahip bir lek
gelitirmeye alan Treiman SIOPSta ISCO 68i kullanarak burada belirtilen mesleki gruplara
bir puan oluturmaktadr. Daha sonra gelitirilen ISEIde bu model ISCO 88e gre revize
edilmitir. Ona gre bir meslein itibar sosyal ve kltrel gruplara gre deiken deildir;
bireylerin bu meslekle elde ettikleri ayrcalk ve g ile balantldr. Bylece btn
toplumlarda mesleki itibar benzer rntlere sahiptir ve bu rntleri ifade edecek bir endeksi
oluturmak mmkndr.

Treiman modelinin uluslararas geerlilie sahip olduunu sylemekle birlikte farkl

toplumlarda ok eitlilik gsteren istisnalar da (askerler, polisler, retmenler gibi) tespit
etmitir. Ancak bu onun tezine yneltilen eitli kltrel farkllk eletirilerinin gelmesini
engelleyememitir. Treiman daha sonraki almalarnda veriyi yeniden analiz ederek bu
eletirileri rtmeye almaktadr. Bunlar arasnda mesleki itibarla ilgili Bat deerlerinin
hegemonyas ve yaylmas arasnda bir iliki olduunu yapt istatistiksel testlerle
reddetmektedir. Dier taraftan modelini sadece erkekler zerinden gelitirmesi feminist
eletirilere konu olmutur (Haller and Bills 1979).

Bu eletiriler Treiman ve arkadalarnn modellerini revize etmesine yol amtr. SIOPS sayg,
hayranlk ve kmseme gibi tabakalamann sembolik boyutlar ile ilikiliyken ISEI daha
dorudan insan kayna ve iktisadi karlklarla ilgilidir. ISEI eitim niteliklerinin gelire nasl
dntrldn gstermek zere ortalama eitim ve gelir seviyelerine gre erkeklerin tam
zamanl mesleklerini puanlar. Dolaysyla SIOPS ve ISEInin ayr kuramsal arkaplanlara sahip
olduu sylenebilir.

Tabakalama ile Mesleki Statnn likisi

Sosyoloji bata olmak zere sosyal bilimlerin tarihi, ayn zamanda kentleme ve
endstrilemenin tarihidir. Endstrileme srecini farkl alardan ele almak mmknse de,
endstriyel dnm toplumun dnm olarak dndmzde akademik alma
alanlarnn endstri sosyolojisinde kesitiini grmekteyiz. Endstri sosyolojisinin merkezi
konusu ise, elbette retim bata olmak zere ekonomiye dair ileyiler olduu gibi, retimin
gerekletii alma ortam ve alma hayatnn iskeletini oluturan mesleklerdir. Bir dier
deyile, endstri sosyolojisini meslekler sosyolojisi olarak da okumak mmkndr. Meslekler
zerine yaplan almalarda ise, zellikle zerinde durulmas gereken konularn banda,

249
mesleklerin geirdikleri farkllama sreleri gelmektedir. retim sistemleri, toplumsal ve
teknolojik dnm sreleri, mesleklerin geirmekte olduu evrimle i iedir. Endstri
toplumundan endstri sonras topluma gei, toplumsal deiimin tetikleyicisi olduu gibi,
alma hayatna ve sahip olunan mesleklere ynelik deiimleri de beraberinde getirmitir.

Endstriyel sreten post-endstriyel srece gei, Tauskynin endstri sosyolojisini ele ald
kitabnda, basite hizmet retiminin artmas ve mal retiminin azalmasyla aklanmaktadr
(Tausky 1996:52). Bu gei srasnda mesleklerin yaps ve toplumsal algs da eitli
deiimler gstermitir. zellikle mal reten firmalarn azalmas veya nemini yitirmesi kimi
mesleklerin tercih edilirliini azaltm, kimi mesleklerin btnyle ortadan kalkmasna neden
olmutur. Ayn ekilde hizmet reten irketler, Tausky buna sigorta irketlerini rnek
gstermektedir, sayca artmtr. Bu sektrdeki mesleklerin nemi artm ve teknolojik
gelimelere, yeni ihtiyalara bal olarak yeni meslekler ortaya kmtr. Endstri toplumunun
temsilcisi mavi yakal olarak adlandrdmz fabrika iilerinin oluturduu gruplar,
endstrileme dneminin temsilcisi niteliinde bir snf haline geldikleri gibi, endstri sonras
toplumda bilgiye dayal yeni snflarn ykseliinden bahsedilmeye balanmtr. Hizmet
sektrndeki geliim, eitim alannda, okullarda, akademilerde icra edilen mesleklerle birlikte,
idari ve bro ilerinin artna neden olmutur.

Endstri toplumunun yar vasfl iilerinden oluan kalabalk ve merkezi mavi-yakallar

snfna karn, endstri sonras toplumunun bilgiye dayal, zgn nitelikleri olan beyaz-
yakallar merkezdeki snf haline gelmitir. Veysel Bozkurt, endstriyel ve post-endstriyel
dnm srelerini irdeledii almasnda Daniel Bellin post-endstriyel topluma geii
analiz ettii eserinden olduka yararlanr. Burada belirtilen verilere gre, 1956 senesinde
Amerikan toplumunda ilk defa beyaz yakal snf, mavi-yakallar sayca geride brakmtr.
Bilim insanlar, teknisyenler, mhendisler, retmenler ve salk alanlarndan oluan teknik
ve profesyoneller grubu 1940 senesinde 3,9 milyon kiiden oluurken, 1964e gelindiinde bu
say 8,6 milyon kiiye ykselmitir (Bellden akt. Bozkurt 2006:25). Wright Millsin 1950lerin
banda yapt White Collar: The American Middle Class (Beyaz Yaka: Amerikan Orta Snf)
isimli almasndaki iddias da Amerikan toplumunun yardan ounun beyaz-yaka mesleklere
mensup olduudur. Buradaki verilere baklacak olursa, 1870den 1940a kadar beyaz-yakal
snf %15ten %56ya ykselmi, geleneksel orta snf meslekleriyse %85ten %44e
gerilemitir (Mills 1951:64).

Mesleklerin dnmnn yan sra, beyaz-yakal meslekler arasndaki hareketlilik ve bu

mesleklerin oluturduu yeni orta snfn kltrel farkllklar da burada belirleyici olmaktadr.

250
Beyaz-yakal gruplar dier cretli alanlara veya giriimcilere nazaran hem gelir hem itibar
asndan daha kat bir biimde sosyal olarak farkllaabilmektedir. cretli alanlar,
giriimciler ve rantiyeciler gibi, belli bir gelir basamanda yer alr ve itibar dereceleri buna
bal olarak kestirilebilirken, Millsin iddiasna gre yeni orta snf, gelir ve itibar asndan
piramidin st basamaklarna kolayca ykselebilir, neredeyse en dipten en tepeye
srayabilirler (1951:73). Toplumsal hareketlilikteki bu dnm, endstri sonras dnmle
aklanabilmektedir. Toplumsal deiimi anlamak iinse ncelikle mevcut yapnn kavranmas
gerekir; ki bu kavray adna sadece mesleklere veya snf yaplarna bakmak yeterli
gelmeyecektir, alma kavramndan ne anlald ve alma etiinin ne anlama geldii de
ayn zamanda tartma konusu olarak deer kazanmaktadr.

Endstri ncesi toplumlarda almaya bu kadar byk bir nem veya deer atfedilmesinden
bahsetmek mmkn deildir. nsanlar ihtiyalarn karlayacaklar kadarna sahip olmakla
yetinmi ve bu nedenle kstl srelerde az almlardr. Art-deer retimine dayal kapitalist
toplumlarda ise, her zaman ihtiya fazlasn kazanmak gerekmektedir, dolaysyla
endstrileme sreci, almann nem kazand, alma kavramna fazlasyla olumlu
manalarn yklendii nispeten yeni bir srecin balangcdr. Bozkurt, bu toplum yapsnda
priten etiin sz konusu olduunu vurgular. Buna gre i disiplinine verilen nem had
safhadadr, kiinin kendini denetimi, ok almasnn ancak az tketmesinin gerekliliinden
bahsetmek mmkndr (2006: 67). Ancak gnmz endstri sonras toplumunda alma
hayat, meslekler ve buna bal olarak ahlaki kavray ve kiilik yaps da deiim
gstermektedir. alma toplumundan (society of work) bo zaman toplumuna (society of
leisure) gei yaanmakta (Bozkurt 2006:67), fazla retimin yaratt kriz de gz nnde
bulundurularak, tketmek iin retmenin gerei zerinde durulmaktadr.

Bo zaman etiinin hakim olduu post-endstriyel toplumu, Daniel Bell bilgi toplumu olarak
deerlendirdii gibi, Drucker, bu toplumda doan yeni snflara mensup insanlar iin bilgi
iisi tabirini kullanmaktadr. Bilgi toplumunda geleneksel iler, meslekler ortadan kalkm,
bilgiye ve yaratcla dayal yeni meslekler ve eilimler gndeme gelmitir. Bu mesleklerin
arasnda uzaktan yaplabilir, mekandan bamsz olarak gerekletirilebilir iler de sz
konusudur, dzenli mesai gerektiren dzenli ilerde dahi, gemie oranla alma sreleri
azalmtr hala eitli lkelerde alma srelerini daha da azaltacak uygulamalardan, zerine
yaplmakta olan almalardan bahsetmek mmkndr. Endstri sonras srete geici iler,
periyodik olarak yaplan iler ve yar-zamanl iler daha tercih edilir hale gelmitir (Tausky
1996:57-58). Tam zamanl ilere gre, yar zamanl ilerde igc artmaktadr. Dzenli

251
alanlara gre yar zamanl alanlarn maliyetleri daha az olduundan iverenler tarafndan
da tercih bu yne kaymaktadr.

Taylorist anlayn sonucu olan kitle retiminin girdii kriz sonras 1970ler itibariyle kk ve
esnek firmalarn nem kazanmas da, endstriyel dnm asndan nemli bir basama iaret
etmektedir. Artan rekabet ve ykselen tketici talepleri karsnda, kitle retiminin yetersizlii,
reticileri yeni araylara ynlendirmitir. Seri retime kar zel, nitelikli rnlerin deer
kazanmas, daha kaliteli rnn daha ucuza mal edilmesi gibi ilkeler erevesinde, taleplere
kolay ve dorudan cevap verecek esnek ve yaln retim anlay, Taylorist retim anlayna
galip gelmitir (Bozkurt 2006:127). Bu yeni dnemin slogan kresel dn, yerel hareket
et olmaya balam, kresel tketim toplumunun isteklerine kar, istein/ihtiyacn geldii an
sipari zerine retim nem kazanmtr. Dev rgtler yerine kk ve orta boy iletmeler tercih
edilmeye balansa da, kk iletmelerin ulusarlamas daha nemli hale gelmitir.
Geleneksel imalat sektrnde gerileyi ve kle beraber enformasyon, bilgi ve yaratcla
bal alanlarda byk sraylar grlmektedir (Bozkurt 2006:143). En nemlisi ise,
enformasyon teknolojileri sayesinde corafi mekann nemsizlemesidir. Bu kresellemenin
bir sonucu olduu ve lkeler baznda nem tad lde, bireylerin alma yaamlarndaki
mekandan bamszlklaryla da dorudan alakaldr.

Sektrel dnmlerin toplum hayatna yansmalar, zellikle kiilerin yaantlarnda ve

alma hayatlarnn onlar iin ierdikleri anlamlarda farkllamalar beraberinde getirmitir.
almak, bir zorunluluk olmann yan sra, insann kendini gerekletirmesi ve tatmini iin bir
ara nitelii tamaktadr. Yankelovichin tabiriyle i, benlii gerekletirme aracdr (akt.
Bozkurt 2006:71).

Endstri sonras toplumlarda nemi azalan sanayi ve nemi artan hizmet sektrlerinin
haricinde, nc sektr ad verilen yeni bir sektrn varl da dikkati ekmektedir. Bu yeni
sektr, gnlllk esasna dayanan, vakflar, sosyal yardm kurulularn ieren kar amac
gtmeyen kurululardr. Sivil toplum kurulular olarak genelleyebileceimiz bu alanlarda
alma kavram, hakikaten bireyin kendini gerekletirmesi halini almtr ve burada gnll
alma etiinden bahsetmek gerekmektedir. Bu gnll alma, yaam biimleri ve itibar
gibi, mesleklerin toplumsal hayatla kesitii alanlarda kullanlan kavramlarla dorudan
balantl haldedir.

Meslek almalarnda retkenlik ile memnuniyet arasndaki iliki, almann verdii

doygunluk hissi, igcne katlan kiiler arasndaki meslek memnuniyeti ve meslein veya
allan organizasyonun/kuruluun yaratt kiilik yaps, ilenen gncel konular arasndadr

252
(Tausky 1996:76). Mesleki hareketlilikle birlikte, yeni mesleklerin oluumuyla ayn kuak
ierisindeki hareketlilik, yeni kuaklarda byyen frsatlarn deerlendirilmesiyle de kuaklar
arasndaki hareketlilik incelemeleriyle ise, meslek almalaryla tabakalama almalar
arasnda bir kpr kurulmaya allmaktadr.

Trkiye de, mesleklerdeki dnm asndan benzer bir sreci yaamaktadr. Tarm alannda
gerileyen mesleklere kar, hizmet ve imalat sektrlerinde bymekte olan meslekler gze
arpmaktadr (Bozkurt 2006:183). Ancak burada Trkiyeye zg olan nokta, endstrilemesini
tamamlamam olan lkede hizmet ve enformasyon alanlarndaki hzl gelimedir. Endstriyel
alanda alanlar, toplam alanlarn %30,4n oluturmaktayken, hizmet sektrnde bu oran
%59,5u bulmaktadr (Bozkurt 2006:298). stihdam edilmemi, i arayan kalabalk kitleler de
igcnn bir parasn oluturduu gibi (Tausky 1996:54), Trkiyede says fazlaca olan
isizler karsnda vasfl kk grubun ald yksek maalar dnldnde, meslekler
sosyolojisine ynelik almalarn, tabakalama ve snf kavramlaryla dorudan ilikisi, lke
zelinde de dikkat ekmektedir.

Mesleklerin Toplumsal Tabakalama Asndan nemi

Literatrde toplumsal eitsizliin anlalmasn salamay amalayan snf almalarna pek

ok farkl kuramsal temellendirme dahilinde rastlamak mmkndr. Ancak ana akm
kuramlarn snf kutuplamas odandaki neo-marksist yaklamlar ile, stat kavramn
merkeze alan neo-weberci yaklamlar olduu sylenebilir. Neo-weberci yaklamlar, snf
teorilerinden ziyade, tabakalamay mesleki hareketlilikle aklama eilimindedirler.

Bu alanda genel tartmalara deinen Sociology of Occupations and Professions1 isimli

almasnda Pavalko, toplumsal hareketliliin tabakalamann temel konularndan biri

1
Kitabn balndaki occupation ve profession kelimelerinin her ikisini de Trkede meslek ile
karlamaktayz. Ancak, daha sonra deineceimiz, ISCOnun mesleki snflandrmalarn ele ald makalesinde
Elias, bu iki kavram arasndaki ayrma iaret eder; occupation, insanlarn konumlarn, gelecek planlarn ieren,
kim olduklarn tariflerken kullandklar geni kapsaml yaplan iin tanm niteliinde meslektir. Profession ise,
bilginin insanda ve eyledii meslekte vcut buluudur, meslek veya kariyer olarak evrilmekte olup ierdii anlam
her ikisini de kapsayc zellik tar (Elias 1997:5). Pavalkonun kitabn da bu dorultuda ilk bakta Mesleklerin
ve Uzmanlklarn Sosyolojisi olarak evirebileceimiz gibi, meslek ve uzmanlk tanmlarna kariyer kavramn da
dahil ederek dnebiliriz. Trkedeki meslekler sosyolojisi zerine bir derleme niteliindeki irhinliolunun
kitabnda ise, profession ile occupation arasndaki ayrm, profesyonel meslekler ve meslekler tanmlaryla karlk
bulmutur. Mesleklerden profesyonel meslekler, dier deyile uzmanlklara gei, bir anlamda sanayilemesini
tamamlam toplumlardaki hizmet sektr faaliyetlerinin artyla gndeme gelen mesleklerin tariflenmesi
niteliini tamaktadr. Daniel Bellin sanayi toplumu bilgi toplumu ayrmn merkeze alan irhinliolu,
sanayilemesini tamamlam lkelerde toplumun st kesimlerinde profesyonel meslek gruplarnn bulunduuna
dikkat eker ve bu profesyonelleme durumuyla beraber ortaya kan sorunlar konu edinen alann meslekler
sosyolojisi olduunu vurgular (1996:7).

253
olduunu syler ve mesleki hareketlilikle toplumsal hareketliliin benzerliine dikkat eker
(1988:7). Bilgi toplumunda nem kazanm yeni tip uzmanlklarn, Hughese gre, geleneksel
mesleklerden temel olarak iki fark bulunmaktadr; ilki uzmanln uzun eitim sonucunda
edinilen yksek bilgiyle salanmas, ikincisi ise profesyonel mesleklerin eitli meslek rgtleri
etrafnda birlemeleri zelliidir (Hughesten akt. irhinliolu 1996:10). Halkn
profesyonellere duyduu sayg konusuna deinen irhinliolu, profesyonellerin artan
itibarlarnn 1933te ngilterede Carr-Saunders, 1929da Almanyada ise Manheim tarafndan
dile getirildiini ifade etmekte beraber; profesyonel mesleklere duyulan itibar konusundaki esas
almalarn 1960lar itibariyle yaplmaya balandn da vurgulamaktadr (1996:8-9).

Gnmzde karlatmz insanlar hakknda merak edilen, sorulan eylerin banda yaplan
i gelir. Dolaysyla mesleklerin, insanlarn kimliklerinin nemli belirleyicilerinden birisi
olduu sylenebilir. Hauser ve Warrenin tanmyla, insanlarn sosyal, kltrel, politik hayata
katlmnn lei (1996:1) eklinde tariflenebilecek olan sosyo-ekonomik statnn temel
belirleyicilerinden biri meslek olmaktadr. Sosyal snf ile dorudan balantl olarak dnlen
sosyo-ekonomik stat2, snfn belirleyicisi olan gelir/yoksulluk durumu, mlkiyet sahiplii,
aile kkenine ek olarak eitim, mezuniyet derecesi (daha zel olarak mezun olunan
okul/okullar), yaplan iin itibar ile belirlenmektedir.

Kimlik, itibar, gelir, hayat tarz gibi olgularn kaynann meslek olduu gelimi endstriyel
toplumlarda, insan hayatndaki olaylarn nemli belirleyicisi meslek seimi ve mesleki
kararlardr (Pavalko 1988:51-52). Gelir ve mlkiyet kavramlar, her ne kadar SES iin ayr
belirleyicileri olsalar da, temelde varlklarn nitelendiren, belirleyen mesleklerin kendisi
olmaktadr. Hatta meslek etkisiyle ekillenen bir baka SES belirleyicisi olarak eitimden
bahsetmek mmkndr. Modern eitim sisteminin varlk nedeni kiileri meslek/uzmanlk
sahibi yapmaktr. zellikle Amerikan eitim sistemi, bireyleri meslek seimi iin zorlar ve
sahip olaca meslei dorultusunda eitim verir.

Pavalko, meslek seimleri konusundaki yaklamlar ayr balklar halinde ele alarak
aklamaya almtr. Buna gre yaklamlarn ilki rasyonel karar vermeye dayal
yaklamdr. Peter M. Blaunun gndeme getirdii rasyonel karar verme mekanizmasnda,
insanlarn yapacaklar mesleklere kalkmalarnn sebeplerini aklamaya ynelik olarak eitli
faktrler vurgulanmaktadr (Pavalko 1988: 56). Blaunun modelinde kiisellie dayal unsurlar
n plandadr. ahsn meslek seimindeki planlar, kariyer beklentisinin yan sra, meslek
gruplarnn ekonomik sektrlerdeki durumu geni bir bak asyla hesaba katlr.

2
Bundan sonra sosyo-ekonomik statnn ksaltlmas olarak SES ifadesini kullanacaz.

254
Yine Pavalkonun aktarmyla, Basil Sherlock ile Alan Cohenin gr, Blaunun teorisini
desteklemekle birlikte minimaks strateji kavramn da modele eklemlemektedir (1988: 56-
57). Minimax, minimumlarn maksimumu eklinde zetlenebilecek, seenekler arasndan en
doru olan tercih etme, btn olumsuzluklar gzeterek hamlede bulunma stratejisidir.
Sherlock ve Cohenin bu stratejinin rasyonel karar mekanizmasndaki etkisinden kastlar ise,
rasyonel planlayn seeneklerin avantajlar arasndaki uzlamay iermesidir. Kii, meslei
seerken zel mesleklere eriim olanaklar, kendi ahsi beklentileri ve karsna kacak frsatlar
arasnda bir dengeyi kurup en yararl olacak ekilde kararn vermelidir.

Meslek seimindeki rasyonel karar verme haricinde iki nemli yaklam daha vardr; bunlardan
biri ansa dayal meslek seimidir, dieri ise sosyo-kltrel etkiler erevesinde seimin daha
olas olduu grne dayanmaktadr. ansa dayal teorinin temel gr, ifadeden de
anlalaca zere, meslek seiminde niyetten ziyade kazara meslee giriin sz konusu
olduu fikrine odaklanr (Pavalko 1988:58). ngilizce asl fortuitous olan kavramda, bir
evvelki yaklamda olduu gibi, rasyonel bir karar mekanizmasndan bahsedilmez, bilinli
tercihin pek sz edilmez. John E. Stecklern ile Ruth E. Eckert bu yaklama sahip kuramclar
arasndadr.

Son olarak sosyo-kltrel etkiler neticesinde meslek seimine karar verildii gryse, SES
ve tabakalama almalarnda yaygn olan grtr. Sosyo-kltrel etkilerin banda kiilerin
snfsal arka planlar, yaadklar corafya, kent veya ky kkenli olular, cinsiyetleri, etnik
kkenleri gelmektedir. Bu yaklam, SES ile mesleki itibar, meslek sosyolojisi ile tabakalama
kuramlar arasndaki karlkl etkileimin tarifi asndan da nem tamaktadr. Tabakalama
sisteminin llebilir hale gelmesini snf kategorileri, itibar puanlar, SES skorlar
salamaktadr (Ganzeboom vd. 1992:2). SES indeksi (SEI) ile itibar leklerinin lmn
yapt ise esas olarak mesleki tabakalamadr. Mesleki hareketlilik ile sosyal hareketlilik
arasndaki paralel iliki dnldnde, tabakalama hususunda da bir benzerlikten
bahsetmek mmkndr; mesleki tabakalarn llebilir hale getirilmesiyle, sosyal tabakalama
iin de bir lek gelitirmek imkan olumaktadr.

Mesleki tibar ve Mesleki tibar lekleri

Mesleki itibarla ilgili nemli olan, itibar kavramnn anlalmasdr. Goldthorpe ile Hope, itibar
meslek iin duyulan genel arzu, meslein ekicilii olarak tanmlarlar (1972:54); Ganzeboom
ve arkadalarnn makalesinde (1992:7) geen ekicilik ile karladmz kavramn asl
desirability olduundan, meslein arzu edilebilirlik derecesi gibi bir tanmlama yapmak da

255
olasdr. Goldthorpe ile Hopeun birlikte kaleme aldklar metinde itibarn tam karl ise
sosyal avantaja ve gce sahip olma durumudur (1972:19). G ve avantaj, yani yksek itibar
ayrcal da beraberinde getirecek ve itibar yksek olanlarn dierleri zerinde smr hakk
elde etmesini salayacaktr. Bu adan tabakalama kuramlarn mesleki itibar lekleriyle
birlikte ele alan yaklamlarla geleneksel marksist analizler arasnda bir ortaklk kurmak
mmkndr. Yaklamlar arasndaki temel fark mevcut etkilerin hangisi zerine vurgu
yapld ile ilgilidir. Wright gibi neo-marksistler, smr kavram zerine younlarken,
Weberci analizlerde hayat frsatlarnn yeniden retimi merkezde konumlanmakta, Bourdieu
gibi farkl bak asna sahip bir baka kuramcda ise toplumsal uzam araclyla snflarn
veya konumlarn oluumundan bahsedilmektedir (Weininger 2014:119) (te yandan Bourdieu
de snf fraksiyonlar tanmnn karl olarak da mesleki gruplar dikkati eker; bu da
yaklamlar aras ortakla baka bir rnektir).

Goldthorpea gre ise mesleki itibar, toplumsal itibar tariflemekte, toplumsal itibar ile stat
(konum) kavram da ayn manada kullanlmaktadr (Goldthorpe & Hope 1972: 23). Sosyal
konum/stat, tabakalama yapsndaki birimlerin her birini ieren bir anlam tar. Snf
konusunu iktidar sekinleri teorisi ierisinde gndeme getiren Wright Mills, Gelir kaynaklar
ile meslekler snf konumlaryla dorudan ilikili olduklar iin mesleklerin tahmin edilen bir
itibar kotalar, iin iinde veya dnda stat konumuyla ilikilidir (1951: 71) ifadesiyle snf
ve staty ayrmakszn, meslekler ve mesleklerin tahmini itibarlar zerinden ele almtr.

Gelir, alma koullar, sorumluluk, eitim standartlar gibi etmenlerin her biri stat
kavramnda ierilmektedir. Mesleki sosyal stat (occupational social status) ile mesleki itibar
(occupational prestige) kavramlarnn, Goldthorpe ile Hopeun 1972 tarihli makalesinde
edeer olduklar varsaylmtr. Buna gre verilen itibar skorlar ve deerlendirmelerin her biri,
sosyal konumlarn leklendirilmesi olarak grlebilmektedir. Statnn veya snfsal konumun
belirlenmesinde drt temel kriter sralanr; yaam standartlar, topluluktaki itibar, dier insanlar
zerindeki g ve etki, topluma salad deer (Goldthorpe & Hope 1972:35-36). tibar ve
topluma salanan deer meslekle dorudan ilikili olduu gibi, dier insanlar zerindeki g
kavram, mesleki itibar lei almalarnda ska rastlanlan otorite deikeni ile
karlanmakta, yaam standartnn ifadesi olan gelir ve harcamay ise yine arlkla sahip olunan
meslek belirlemektedir.

Goldthorpe ile Hope, sz konusu makalede tabakalamay sosyo-ekonomik yapya bal

olarak ortaya kan eitsizlikler eklinde tanmlarlar (1972: 54). CAMSIS leinde
Blackburn, Prandy ile Stewart ise, tabakalamay, sosyo-ekonomik ilikiler, meslekler ve

256
avantaj/g (itibar) kavramlar zerinden aklamaya alrlar (Goldthorpe & Hope 1972: 54).
Mesleklerin puanlandrlmas ise snf konumuna veya itibara gre gerekletirilir (Stewart et
al. 1980:74). tibar meslein sembolik deerinin llmesini salamaktayken, meslein kendisi
hayat ans ile snf kavramlaryla birlikte ahslarn gndelik pratiklerini de aklamaya
yardmc olur. Btn bu sistemin analizini kolaylatransa itibar lekleri olmaktadr.

Meslekler ve mesleki itibar konularna eilen dier nemli kuramclardan Ganzeboom ve

arkadalar ise gelir ile meslek arasndaki ilikiyi ncelikli grmlerdir; onlara gre gelirin
kayna meslek, meslein kayna ise eitimdir (1992:9). Dolaysyla ekonomi temelli
yaklamlarda da eitim ile meslek faktrlerini gzard etmek sz konusu deildir. Yine
Ganzeboom ile Treimana gre, SEI ile itibar paralellikten ziyade bir neden-sonu ilikisi
tamaktadr. tibar, sosyo-ekonomik statnn sonucudur (Ganzeboom vd. 1992:9).
Goldthorpeun kurduu itibar ile stat arasndaki paralellikten farkl olarak, burada mesleki
konumun kaynanda sosyo-ekonomik olann yatt gr yer almaktadr.

Ganzeboom ve Treiman ile birlikte alan De Graafn, Flap ile kaleme aldklar, Bat
Almanya, Hollanda ve Birlemi Devletlerdeki gelir ve mesleki staty karlatran
makalelerinde, sosyal konumun belirleyicisi olarak ele alnan etkenler; eitim dzeyi, mesleki
itibar, kiisel gelir ve i bulmak iin kullanlan kaynaklar olarak dikkat ekmektedir (1988:456).
bulma veya meslek edinmedeki kaynaklarla kastedilen olgulardan biri, kiinin ierisinde yer
ald sosyal adr (bunu Bourdieuc bir bak asyla sahip olunan sosyal sermaye olarak
tanmlamak da mmkn), sz konusu sosyal a, i bulmaktan ziyade, bulunan iteki itibar ve
gelir asndan nemlidir (De Graaf & Flap 1988:453); bu sayede kiinin sahip olduu evre
mesleini belirlemekte, sosyal konumu bu sayede kesinlik kazanmaktadr. Blau ile Duncann
sosyal hareketlilii kavramak asndan baba mesleinin bir sonraki kuan meslek seimine
etkisi durumundan da bahseden De Graaf ile Flap, birbirini takip eden kuaklarn eitim
dzeyleriyle beraber, son altklar meslekleri analizlerinde esas alrlar.

Otis Dudley Duncan ise, meslekleri snflar biiminde dnerek mesleki snflar
(occupational classes) kavramn kullanr. Bylece Duncan; SES, meslekler, sosyal snflar
arasndaki ilikiyi daha dorudanlatrr. Duncann aktarmyla Goodmann snflar aras
uzaklk tabiri, mesleki snflar arasnda stat kavramyla llebilmektedir (1979:794).
Duncanlarn SES ile yerleim blgeleri arasndaki ilikiyi ele aldklar, Chicago okulundaki
kent teorisyenlerinin almalar zerine yorumlarla tabakalama kuramlarn harmanladklar
bir baka yazlarnda da, SESin belirleyicilerinin mesleki gruplar olduuna vurgu
yaplmaktadr (1955:502). Mekansal farkllamann, toplumsal farkllamann bir neticesi

257
olduu fikrine dayanan yazdaki ekolojik analiz, mekansal mesafeleri yksek SES ve dk
SES sahibi gruplarn fiziki uzaklklar zerinden ele alrken, byk meslek gruplarna gre
tanmlamalar yapar. Alba Edwardsn sosyo-ekonomik gruplar, Duncanlarn byk meslek
gruplar olarak tanmladklar snflandrma mekanizmasyla ayndr (O.D. Duncan & B.
Duncan 1955:495).

Alba Edwards, mesleki hareketlilik konusunda nc almalar yapan isimler arasndadr.

Meslekler sosyolojisini kariyer sosyolojisi, mesleki hareketlilii kariyer hareketlilii olarak
tarifleyen Pavalko, kariyer hareketliliini yatay ve dikey olmak zere ikiye ayrr. Dikey
harekette, bir meslekten dierine gei sz konusudur ve haliyle meslekler aras hiyerari
konunun odan oluturmaktadr. Mesleki konum ve itibar zerine yaplan almalar ele alan
Pavalko, 1940larda Amerika Saym Brosu iin Alba M. Edwardsn gelitirdii mesleki stat
skalasn (occupational status scale) rnek verir. Bu lee gre, alt temel grup vardr;
profesyoneller, yneticiler, ef ve benzer alanlar, vasfl iiler/ustabalar (formen), yar-
vasfl iiler, vasfsz iiler (Pavalko 1988:127). Grld gibi, bu snflandrmalar genel
hatlaryla meslek gruplarndan yola klarak meydana getirilmitir. Kategorilerin her biri
insanlarn sosyal konumlar, hayat tarzlar hakknda fikir verici olmas gzetilerek
tasarlanmtr. Duncan, byk kategoriler yerine mesleklere younlaarak 500 meslekle
1950lerdeki saymlarn verileriyle Duncan SEI olarak ifade edilen lei gelitirmitir. Charles
B. Nam ile Mary G. Powersn meslek ve gelir bilgisine dayal lekleri de, Duncann
kulland mesleklerin 1970 saymlaryla gncellenmi halidir.

Blau ile Duncan, Amerikan mesleki yaps (American occupational structure) almalarnda,
1940lar itibariyle kullanlan majr meslek gruplarna deinmektedirler ve leklerin, bu ana
kategorilere bal olarak gelitirildiini ifade etmektedirler (1967:118). Kategorilerde yer alan
meslek veya meslek gruplarnn eitim ve gelir ortalamalar arasndaki farklar, leklerin
belirleyicilerini oluturmaktadr.

Gelitirilen lekler hakknda bilgi aktarm yapan Pavalko ise, stat ile itibar kavramlar
arasndaki ayrm da ifade etmeye alr: Mesleki stat (occupational status) mesleklerin eitim
ve gelir ile ilikisine dayal bir olguyken, mesleki itibar (occupational prestige) insanlar
tarafndan mesleklerin deerlendirilmesi anlamna gelmektedir (1988:128). George S.
Countsn 1925 senesinde 450 kolej retmeniyle 45 meslek zerine yapt grme
neticesinde ortaya kard lek, itibar lei rneidir. 1946da M. E. Deeg ile D. G.
Peterson tarafndan Countsn almasndaki meslekler, 25 meslee kadar indirilmitir
(Pavalko 1988:128). 1947de ise National Opinion Research Center (NORC) 2920 kiiyle

258
grerek ulusal bir lek rnei oluturmaya almtr; buradaki temel ama Amerika nfusu
ierisinde farkl meslekler asndan mesleki hareketlilii saptamak, ayn zamanda mesleklerle
eitim arasndaki ilikiyi analiz etmektir.

Kariyer hareketliliinin ikinci tr olan yatay kariyer hareketlilikte ise, Pavalko, Emile Benoit-
Smullyandan ald situs kavramn kullanr. Trkede mevcut durum diyebileceimiz
kavram, tm deerlendirmeler ierisinde dier kategorilerin dzeylerine gre belirlenen
pozisyonun ifadesidir (Pavalko 1988:136), o an, o meslek/yaplan i esnasnda iinde bulunulan
durumdur (konum kelimesi yerine durumun tercih edilmesi, konumun stat kavramnn
karl olarak kullanlma yaygnldr; status konum ise situs durumdur). Dikey
hareketlilikte durum sabitken konum hareketlidir; yatay hareketlilikte ise konum sabitken
durumsal hareketlilik sz konusudur (situs mobility); apraz hareketlilikte ise konum ile
durumun ezamanl hareketinden bahsetmek gerekmektedir (Pavalko 1988:140).

Durumun hareketli, statnn sabit olmas, mesleklerin hiyerarik olmayan bir gruplanmasyla
mmkndr. 1947de Paul K. Hattn gelitirdii itibar leinde kulland meslek kategorileri
buna bir rnek niteliindedir. Meslek kategorileri, siyasetle ilgili, tarmla ilgili, ordu meslekleri,
hizmete ynelik meslekler, rekreasyon-estetik alandaki meslekler, manuel iler, uzmanlk
gerektiren iler biiminde ayrtrlmtr. 1959da Richard T. Morris ile Raymond J.
Murphynin snflandrma emalar da, buna benzer biimde meslekler aras hiyerari iermez
(Pavalko 1988:136-137); sadece benzer nitelikte olanlar ayn balk altnda gruplar.

Mesleki verilerin sosyal tabakalama asndan lm arac olarak kullanmyla ilgili Nam ile
Boydun Occupational Status in 2000 (2000de Mesleki Konum) makalesinde de geriye dnk
farkl bilgiler yer almaktadr. Yazya gre, 1897de William C. Hunt ilk defa SES iin mesleki
verileri analiz etmi, ulusal toplumsal tabakalamann anlalmas iin meslekleri A, B, C, D
gruplarna ayrarak katmanlatrmtr (Nam & Boyd 2004:328). Alba Edwardsn almas
bundan sonraya rastlar. Blau ile Duncan, mesleki hareketlilik almalarnn tarihesine
deinirken, Alba Edwardsn almalarna deinirler. Onlara gre, Edwardsn almalarnda
mesleklerin karlatrmalar yaplrken, eitim ve gelir deikenleri ayr saptamalar asndan
ilevler barndrmaktadr. Eitim, sosyal konum asndan nemli bir deikenken, maa veya
cret olmak zere gelir, ekonomik konumun belirleyicisidir (Blau ve Duncan 1967:118).

Mesleklerin SES iin kullanmna asl nclk eden isim Hunttr. Saymlarla oluturulan
istatistikler 1910lara kadar gitse de, Saym Brosunda mesleki SES skorlarnn gelitirilmesi
1950li yllara tekabl eder (Nam & Boyd 2004:330). Bu skorlara gre, her meslek iin
ortalama bir eitim ve gelir dzeyinden bahsetmek mmkndr. Nam ile Boydun yaptklar

259
karlatrmaya gre, Siegelin lei sadece itibara dayal iken, Duncan sosyo-ekonomik
adan tahmin edilen itibar lei gelitirmitir, Nam ve Boydun Powers ile gelitirdikleri
lek ise, saf sosyo-ekonomik lektir (2004:333). Aratrmaclar, leklerin lt
nitelikler asndan, almalarna uygun lei seme ansna sahiptirler.

Treiman, 1976 tarihli makalesinde, 2. Dnya Savandan sonraki 30 yl boyunca, mesleki itibar
zerine 60tan fazla lkede 85 alma yapldn belirtmektedir (1976:285). Bu lkeler
arasnda gelimi endstriyel toplumlar dnda, Tayland, Nijerya, Yeni Gine, Hindistan gibi
geleneksel toplumlarn yer almas da Treimana gre dikkat ekicidir. Btn bu eitlilie
ramen, almalarn ileyii de amac da ortaktr; toplam nfustan alnan bir rneklemle
meslek balklar okunup grleri alnarak allr, neticede ahslarn mesleklere
gsterdikleri saygya gre yaptklar derecelendirme zerinden sosyal konumlarn belirlenmesi
salanr (Treiman 1976:285). Burada Treimann kulland farkl kavram vardr; itibar
(prestige), sayg (respect) ve sosyal konum (social standing). Her kavram da, zengin-fakir,
eitimli-eitimsiz, gen-yal, kentli-kyl ikiliklerinin belirttii grler erevesinde
zenginleir.

Gelitirilen ulusal leklerin yan sra, uluslararas karlatrmalar yapmak da mesleki itibar
almalar asndan nem tamaktadr. Bu nedenle Uluslaras Standart Meslekler
Snflandrmas (International Standard Classification of Occupations, ISCO)tarafndan
gruplanan meslekler son derece nemlidir. Treimann 1979 tarihli makalesinde ISCOnun
1968 snflandrmasnn verileri yer almaktadr. Buna gre 9 ana grup, 83 minr grup, 284 birim
ve toplamda 1506 meslek tanmlamas yaplmaktadr (Treiman 1976:286-287). Ganzeboom ile
Treimann 2010da birlikte kaleme aldklar yazlarnda ise ISCO-88 ile ISCO-08 arasnda
karlatrma yaplmtr.3 Bu karlatrmaya gre ISCO-88de 9 ana grup, 38 alt ana grup4,
115 minr grup, 363 birim; ISCO-08de ise 10 ana grup, 44 alt ana grup, 120 minr grup ve
403 birim yer alr.

ISCOnun i/meslek tanm, birisi tarafndan gerekletirilecei dnlen ey, yetenek ise
belli bir iin sorumluluunu yerine getirmek iin tanan ey eklinde yaplmaktadr (Elias
1997:6). Eliasn ifadesiyle ISCOnun snflandrmas eitim, nitelik ve beceri dzeylerine gre
gerekletirilir; majr gruplar sonras alt ksmlardaki snflandrmalar bu beceri dzeylerini
ayrtrmaktadr. Becerinin farkllatrlmasndaki temel kriterler ise, bilgi sahiplii, ara veya

3
ISCO snflandrmas 20 ylda bir gncellenmektedir, ISCO-88 1988in, ISCO-08 ise 2008 senesinin
snflandrmalar anlamna gelmektedir.
4
Sub-major grup snflandrmas 1968de yoktur, ISCO-88deki snflandrma iin gelitirilen yeni bir
tanmlamadr.

260
makine kullanm, zerinde allan malzeme bilgisine baldr (Elias 1997:6).

Mesleki tibar lekleri ile SES lekleri Arasndaki liki

Ganzeboom ile Treimann 2008de gncellenen leklere deindikleri yazlarnda, farkl
snflandrma rnekleri verilmitir. Uluslararas SES lei olan International SEI (ISEI),
mesleki statnn lei olarak gelitirilmitir; Standard International Occupation Prestige Scale
(SIOPS), adndan da anlald zere, mesleki itibar leinin uluslararas bir standardn
oluturmay amalamaktadr. SIOPS-08, Treiman leini ISCO verileriyle birletirerek
kullanrken; ISEC-08, Erikson, Goldthorpe ve Portocarero tarafndan gelitirilen, 1992de
Goldthorpeun Weberyen yaklamyla gncelledii EGP emasna bal olarak 13 farkl sosyo-
ekonomik snf kategorisi oluturmaktadr (Ganzeboom & Treiman 2010:5-6).

Mesleki statnn sosyo-ekonomik leini gelitirme amacndaki Stevens ile Featherman, yine
meslekler ve mesleki itibarn yan sra, eitim meselesini vurgulamaktadrlar (1981:365).
Eitim ile gelir veya ekonomik durum arasndaki ilikinin belirleyicileri mesleki gruplar ve bu
mesleklerin itibarlardr. Faunce de, tabakalama asndan mesleki statlerin anlamlarn
tartt yazsnda, meslek, eitim ve gelirin sosyal konumun temel bileenleri olduu
iddiasndadr. SEI, ancak bu olgularla harmanlanarak tabakalamaya dair veriyi salayabilir.
Snf ve stat kavramlarna ilave olarak iktidar olgusu zerinde duran Faunceye gre,
tabakalamann temel kriterleri arasnda sosyal ve ekonomik konumun yan sra, politik konum
ve bilgi veya yetenein salad konum da yer almaktadr (1990:216).

Mesleki hareketliliin snf yapsnn deiimine etkisini irdeleyen Breiger, ancak ampirik
almalarla meslek hareketlilii ile sosyal snf kavram arasnda bir birleim
oluturulabilecei dncesindedir. Ampirik almalarda fazla detaya inmek, tablolarda
paralanmalar yaratarak, anlalrl gletirir, analizleri zorlatrabilir (Breiger 1981:580).
Mesleki hareketlilik tablolar, apraz snf modellerinin oluturulmas asndan nem tar.
Buradaki snf kavram, Marxn formllerinden ziyade, Weberin sosyal snf anlayn
iermektedir; dolaysyla ampirik snflar tabakalama almasndaki kavramlara uygun
biimde ele almak mmkn olur (Breiger 1981:579).

Breigerin eletirdii nokta, toplumsal hareketlilik almalarnda, snf kavramnn pek dikkat
alnmaydr. 1950lere kadar hareketlilik frsatlarna dair allan sosyal teori, snf
teorilerinden ayrlmazken; meslek almalar snflardan soyutlanm haldedir. Blau ile
Duncann izgisini izleyerek mesleki katmanlar yaratan toplumsal hareketlilik aratrmaclar

261
Featherman ile Hauserin 1978deki almalarnda da ayn yoksunluun varlna dikkat eker
Breiger (1981:578-579). Mesleki hareketlilik konseptine snf teorisinin geri getirilmesi, bu
almalarn geliimi asndan nem tamaktadr. Breiger, bu noktada sosyal snf yapsn
aklayan kimi tezleri ele alr; bunlarn ilki olan birleme tezine gre meslek kategorileri ve
sosyal snf yaplar paralara ayrlmtr. Sosyal snf yapsndaki deiiklikler, mesleki
hareketlilikle birleerek sonu verebilmektedir. Homojenlik tezinde ise bir meslekten dierine
gei snf yapsyla aklanr, ancak varlacak noktayla kkenin birbiriyle ilikisi nemsenmez,
hareketliliin vard nihai nokta ile kken arasndaki mesafenin deeri her koulda sfra eittir
(1981:581-582); dolaysyla eitsizlik snfsal aidiyete atfedilmez. Son olarak snf hiyerarisi
tezi ise, tersine snflar aras hareketlilii snf kkenine bal olarak aklamaktadr, bu teze
gre snflar aras hareketlilik ans bizatihi snfsaldr.

1989 mesleki itibar skorlar zerinden mesleklerin sosyo-ekonomik stat leklerini

gelitirmeyi hedefleyen Nakao ile Treas, 1992de kaleme aldklar makalelerinde, 1989dan
itibaren SEI ile itibar skorlarnn birbirleriyle uyum gsterdiini ifade etmektedirler. SES
lekleri, stat kavramnn kuaklar aras geiinde, sosyo-ekonomik hiyerarinin tek tanm
olarak grlmekteler (Nakaos & Treas 1992:3); dolaysyla bu lekler toplumsal eitsizlik ve
tabakalamann anlalrl asndan nemli. Tpk Breiger gibi, Nakao ile Treas da SES
leklerinin snf kavram asndan kullanllatrlmas gerektii dncesindeler.

Duncann 1961 tarihli SES leinde eitim ile gelir arasnda, dorusal bir kombinasyon
olduu ifade edilmektedir. 1950 SEI skorlarn 1970 saymlar ile revize eden Stevens ile
Featherman, 1981deki almalarnda, mesleki itibar baml deiken olarak kullanrken,
eitim ile geliri belirleyici deiken olarak ele alrlar (Nakao & Treas, 1992:5). Burada eitim
ile gelirin dorusall dncesinin yan sra, Duncann bu verileri erkeklerin meslekleri
asndan ortaya koymas ve 1970lere kadar mesleki hareketlilik, tabakalama alanlarnda
yaplan nc almalarda erkekler arasnda yaygn olan mesleklerin allmas dikkati
ekmektedir.

Kadn ve erkeklerin meslek deneyimindeki farkllklar ve meslekler asndan kadnlarn da

leklere dahil edilmesine dair almalar 1970lerin balarnda gndeme gelir (Pavalko
1988:216). Kadnlarn istihdamna ynelik almalarn ierikleri temel olarak demografi
etkilerle, ocuk sahibi olup almay brakmas veya alan kadnlarn evliliklerini ge
yalarda yapmas benzeri karlatrmalarla ele alnmtr. Mesleklerde cinsiyet ayrmna
ynelik almalarn balcas ise, Edward Gross tarafndan 1900-1960 srecini ele alacak
ekilde yaplmtr (Pavalko 1988:221). Buna gre, erkeklerin baskn olduu meslekler

262
kadnlara diren gsterirken, kadnlarn baskn olduu meslekler erkeklere de aktrlar; temel
eitsizlik buradan kaynaklanr. 1950-1960 yllar arasnda bu eitsizlik keskinleir, bro ve
hizmet sektrndeki ilerin kadnlara uygunluu konusunda ortak bir anlay gelitirilir; 1950-
1970 seneleri boyunca kadn mesleklerinde erkek hareketlilii gze arparken, erkek
mesleklerinde kadn hareketlilii fazla deildir. Toplumsal cinsiyet almalarnn yaygnlk
kazand gnmzde, meslekler literatr asndan ayrmlar ele almak ve kadn istihdam
konusunu ulusal dzeylerde alarak uluslararas leklerde karlatrmalar gerekletirmek
ayrca gereklilik arz eder.

Meslekler sosyolojisi, endstriyel sosyoloji gibi alanlara hi temas edilmediinde dahi,

tabakalama literatr ierisinde SES ile birlikte mesleki konum, stat ve mesleki itibar
kavramlar zerine farkl yaklamlara sahip kuramclarn yapt eitli almalar dikkat
ekmektedir. Mesleki itibar, tabakalama ile otorite ilikileri, ekonomik kaynaklar arasnda
konumlanmaktadr (Zhou 2005:91). Meslek kavramn, 1977de gelitirdii lekte otorite
ilikileriyle ele alan Treiman bu adan daha belirleyici bir snflandrma oluturmaya
almtr. Treimana gre eitim ve beceri, iktidarn gstergeleri olarak nem tarlar. Zhou
da, kolektif alg yaratan itibar puanlamalarnn, otorite faktr hesaba katlarak
gelitirilmesinin, tabakalamay tanmlayc etkisini artrd grn tamaktadr.

Sosyal snflar ve konumlarla ilgili almalarda, meslekler merkezi nem tamaktadrlar. Gelir
ve eitim dzeyi ile meslekler arasndaki karlkl etkileimse, sosyo-ekonomik vaziyetle ilgili
yaplacak herhangi bir alma asndan sosyal statnn temel kaynaklarndan mesleklerin
tartlmaz belirleyiciliini ortaya koymaktadr. Ekonomik sosyoloji, kalknma, igc
piyasasna ynelik almalarda mesleklere dayal veriler, konular aras ortakln ispat
niteliini tamaktadr; Trkiye zelinde yaplan istihdam aratrmalar asndan bakldnda
da, eitim dzeyi, eitime bal olarak bilgi gerektiren mesleklerde uzmanlama, gelir-meslek
arasndaki iliki, mesleklerdeki otorite faktr, kadn istihdam gibi konularn vurguland
grlmektedir. Btn bu konularn ortak paydasna bakldnda, anlalmaktadr ki, SES ile
meslekler birbirinden bamsz dnlemeyecek denli i iedir.

Bu Blmde Ne rendik

Gnmzde eitim, ekonomi, kent, tabakalama gibi ok sayda sosyal meseleyi meslekler
zerinden ele almak mmkndr. Mesleklerin geni bir sosyo-ekonomik ereve iinde
ekillenmesi ve neticesinde toplumu ekillendirmesi zerinde ciddi bir biimde durulmas
gereken bir konudur. Sanayi sonras topluma gei ve mesleklerin sosyal anlam ve nemleri

263
deimektedir. Meslek, fertlerin geimini salayan, genel sosyal statlerini belirleyen ve
kendine zg kanun ve ahlk kurallar olan greli srekli bir faaliyet tarz olarak
tanmlanabilir. Sosyal yapda iblm iindeki yerine gre fonksiyonlar belirlenen meslekler
fert ve toplum arasndaki nemli etkileim balarndan birini oluturmaktadr.Her meslek
toplum ierisinde bir sosyal ilevi yerine getirir ve buna gre de bir itibar kazanr. Her meslein
sosyal mevkisini ifade eden bir itibar vardr. Bu itibar o meslein sosyal konumunun toplum
tarafndan alglanmas ve deerlendirilmesi neticesinde ortaya kan ve arkaplanda kendisini
meydana karak sosyo-ekonomik koullara bal olarak srekli bir deiim ierisinde olan bir
gstergedir. Bu deiimler takip dildiinde toplumdaki tabakalama ve sosyal hareketlilik de
gzlemlenebilir bir mahiyet kazanr. ada sosyoloji ierisinde toplumdaki sosyo-ekonomik
deimeleri meslekler zerinden analiz etmek yaygnlk kazanmtr. Zira Modern toplumsal
yaamda kiiye meslei (ii) zerinden bir konum ve rol verilmekte; toplum da meslekler
etrafnda rgtlenmektedir. Meslek insanlarn kimliklerinin nemli belirleyicilerinden birisi
olarak itibar, gelir, hayat tarz gibi olgularn kaynan tekil eder. Modern eitim sisteminin
varlk nedeni kiileri meslek/uzmanlk sahibi yapmaktr. Meslek ayrca grlmesi, gzlenmesi,
llmesi en kolay deikendir. Dolaysyla snf ile zde olmasa da meslek bir kiinin sosyal
durumunu anlamada nemli bir kaynak tekil eder. Mesleklerin sosyal itibarlarn takip etmek
ve bunun bir skalasn oluturmak toplumdaki katmanlamalara dair ak bir ipucu verir.
Mesleklerin toplum nezdindeki itibar toplumsal yap iinde bireyin yerini belirlemesinin yan
sra i piyasalarn, ekonomik yapy, eitim ve istihdam sistemini yakndan ilgilendirmektedir.

264
 Blm Sorular

1. Endstri toplumunun temsilcisi ______ olarak adlandrdmz fabrika iilerinin

oluturduu gruplar, endstrileme dneminin temsilcisi niteliinde bir snf haline
geldikleri gibi, endstri sonras toplumda hizmetler sektrnde alan ______ snfn
ykselii sz konusudur?
(a) proleterya-prekarya
(b) askeri-sivil
(c) mavi yakal-ynetici
(d) mavi yakal-beyaz yakal
(e) sanayici-finans
2. _____ fertlerin geimini salayan, genel sosyal statlerini belirleyen ve kendine zg
kanun ve ahlk kurallar olan greli srekli bir faaliyet tarz olarak tanmlanabilir.
(a) meslek
(b) sanayi
(c) alma
(d) retim
(e) paylam
3. Aadakilerden hangisi mesleklerin sosyal tabakalama analizinde temel bir hareket
noktas olmasnn nedenlerinden biri deildir?

(a) Modern toplumsal yaamda kiiye meslei (ii) zerinden bir konum ve rol vermektedir.

(b) Modern toplum meslekler etrafnda rgtlenmitir

(c) Grlmesi, gzlenmesi, llmesi en kolay deikendir

(d) Dier sosyo-ekonomik etkenleri (eitim, gelir, otorite) bnyesinde barndran onlar da
yanstan bir deiken.

(e) Meslekler kiilerin ynelimlerine bal olmad iin sosyal yapy analizde daha objektif
bir deikendir.

4. Mesleki itibar lekleri ile SES lekleri arasndaki ilikiyi aklaynz?

5. Uluslaras Standart Meslekler Snflandrmasnn kapsam ve bileenlerini anlatnz?
6. Mesleki itibar ile mesleki stat arasndaki fark aratrnz?

265
 12. BLM
TRKYEDE MESLEK TBAR VE SOSYO-EKONOMK STAT

266
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Trkiyede Meslek almalarnn Durumu

Trkiyede e ve almaya Bak

Trkiyede Mesleklerin tibar

Mesleklerin Toplumsal Tabakalama Asndan nemi

267
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Trkiyede meslek almalarnn gncel durumu nedir?

Trkiyede mesleklerle ilgili aratrmalar niin gelimemitir?
Trkiyede ie ve almaya bak nasldr?
Hangi etkenler Trkiyede ie ve almaya bak etkilemektedir?
Trkiyede mesleklerin itibar sralamas nasldr?
Mesleklerin toplumsal tabakalama asndan nemi nedir?

268
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Trkiyede Meslek Trkiyede meslek Ders notlar, ders anlatm,
almalarnn Durumu almalarnn durumunu sunumlar ve ileri okumalar
renmek
Trkiyede e ve Trkiyede ie ve almaya Ders notlar, ders anlatm,
almaya Bak bak hakknda ampirik sunumlar ve ileri okumalar
bilgiler edinmek
Trkiyede Mesleklerin Trkiyede mesleklerin Ders notlar, ders anlatm,
tibar itibarile ilgili detayl bir sunumlar ve ileri okumalar
bilgi edinmek
Mesleklerin Toplumsal Mesleklerin toplumsal Ders notlar, ders anlatm,
Tabakalama Asndan tabakalama asndan sunumlar ve ileri okumalar
nemi nemini kavramak

269
 Anahtar Kavramlar

Meslek almalar, e ve almaya Bak, Mesleklerin tibar, TBTAK,

EGP, LO, Uluslararas Standart Meslek Snflamalar (ISCO)

270
 TRKYEDE MESLEK TBAR VE SOSYO-EKONOMK
STAT

Trkiyede Meslek almalarnn Durumu

Trkiyede mesleklerin sosyolojik mahiyetine dair son zamanlarda artan bir ilgi sz konusu
olsa da henz yeterli bir literatrn olutuunu sylemek g grnyor. Bu bakmdan
meslekleri sosyolojik olarak incelemeye bir giri mahiyeti arz eden tek alma Zafer
Cirhinliolunun (1996) bir ders kitab olan Meslekler ve Sosyoloji isimli evirisidir. Zehra
Kasnakolunun nce Hlya ng (1980) sonra da Erkan Erdil ile (1980; 2000) eski tarihli iki
almas de Trkiyedeki mesleki itibar zerine nadir rnekleri tekil etmektedir. 2008 ylnda
Trkiyede Neoliberal Pratiklerden Kesitler balkl bir TBAK aratrma projesi olarak
hazrlanan Yldrm entrk ve Sibel Yardmcnn (2010) Hacyatmaz Devirmek - Neoliberal
Pratiklere Kar Kolektivite isimli almalar da yeni sosyo-ekonomik yap ierisinde bir dizi
meslein yaad deiimi ele alyor. Bu kitap zellikle piyasalama ve deien iktisadi yap
ierisinde tarmdan eitime, salk sisteminden geri dnm politikalarna, gvenlik
hizmetlerine kadar birbirinden ok farkl alanlardaki gndelik pratie odaklanarak meslekler
sosyolojisi bakmndan gzel bir uygulamay ieriyor.

Yunus Kaya (2008) EGP modelini kullanarak 1980 ve 2005 arasnda Trkiyedeki toplumsal
tabakalamann deiimini analiz ettii almasnda bu dnemde Trkiyede toplumun en alt
ve stteki katmanlarnda grece daha fazla art olduunu gzlemleyerek bunu proleterleme
ile beraber toplumsal kutuplama olarak adlandrmtr. Bu analizi 1980 ve 2005 arasndaki
nfus saymlarndan ald ISCO-68 mesleki snflandrmasna gre iki rakaml seviyedeki
yaklak 80 meslek grubunu iteki duruma gre drde (iveren, kendi hesabna alan, cretli,
cretsiz aile iisi) ayrarak oluturduu 300den fazla grubu Ganzeboom and Treiman (1996)
takip ederek yedi katmanl EGP modeline evirerek yapmtr. Kayann almas Trkiyede
tabakalama ve meslek tartmalarna uluslararas dzeyde karlatrma yapmas bakmndan
nemli katklar salamaktadr. Ancak EGP modelinin trkiye iin geerlilii ile ilgili henz bir
alma yaplabilmi deildir. Ayrca Trkiyede meslekleri sosyal konumlar bu tartmaya
dahil edilmi deildir.

Hakan Ercann (2011) Uluslararas alma rgt (ILO)nn Trkiye Brosu iin hazrlad
Trkiyede Mesleki Grnm isimli almas mesleklerin grnmne dair en derli toplu
analizi iermesi bakmndan nem arz etmektedir. Bu raporda Ercan Trkiyede beklenen
istihdam artlar, dnyann geri kalannda olduu gibi hizmet mesleklerinde olacan dile

271
getirmektedir. Yine Semih Akomak ve H. Burcu Grcihan TCMB alma Teblii olarak
hazrladklar almalarna meslekler piyasasndaki cretler kutuplamasna odaklanarak
mesleklerin mahiyetindeki farkllamay ele alyorlar. Rita Ender (2015) Kolay Gelsin isimli
almas ise syleiler zerinden aznlklarn yaptklar eitli mesleklerin yok oluunu ele
almaktadr. Sosyolojik bir inceleme olmasa da bu kitap mesleklerin deien dnyasna k
tutacak bir nitelik arz etmektedir. Bunlara eklenebilecek farkl mesleklerin deiimini ele alan
baz almalardan da bahsetmek mmkndr. Bunlar arasnda Mehmet Karakan (2003)
polisliin, Ahmet nc ve Ahmet Haim Ksenin (2001) mhendisliin, Nilgn Fehim
Kennedynin (2012) mimarln, Cirhinliolu (1997) ve Kasm Akban (2015) avukatln,
Yaln Ylmazn (2015) gazeteciliin, Aziz ekerin (2008) sosyal alma mesleinin
deiimini ele alan almalar nemlidir.

Grld zere son zamanlarda mesleklere artan bir sosyolojik/sosyal bilimsel bir ilgi sz
konusudur. Ancak konunun henz yeterince aratrldn sylemek zordur. Zira Trkiyede
meslekleri almak bnyesinde eitli zorluklar barndrmaktadr. Evvela ekonomik yapnn
deiimindeki gecikmeler ve doal olmayan geiler mesleklerin yerleik bir mahiyet
kazanmasn zorlatrmaktadr. Yan sra Trkiye gibi sosyal eitliliin fazla olduu ve
imparatorluk bakiyesi bir toplumda mesleklerin sosyal anlamlar zaman zaman iktisadi
mahiyetinden bamsz ilemektedir. Osmanl toplumunun meslekler etrafnda rgtlendiini
dndmzde pekok meslein geleneinin olduu ve gemiten beslenen zelliklerinin bu
mesleklerin sosyal dnyalarn ekillendirmede merkezi bir yer tuttuu sylenebilir. te yandan
Bu sebeple Trkiyede mesleklerin toplumsal konumu her zaman belirsiz bir ekilde kalm ve
neredeyse hi aratrlmamtr. Ayn zamanda dier pekok sosyal meselede olduu gibi
mesleklerle ilgili de veri sorunlar bulunmaktadr. Trkiyede Nfus Saym ya da Hane Halk
Tketim ve Gelir Aratrmalar gibi lke dzeyinde yaplan aratrmalarda nceki nesillerle
ilgili sreklilik gsteren verilerin toplanmamas tabakalama ve snfla ilgili alma yapmay
zorlatrmaktadr. Kalaycolu (2008, p. 37) toplumsal hareketlilie dair snrl dzeyde verinin
sadece Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits tarafndan 5 ylda bir dzenli olarak
yrtlen Trkiye Nfus ve Salk Aratrmalarnda (TNSA) 1980lere kadar bulunduunu dile
getirmektedir. Ancak bu tarihten itibaren hareketlilik ile ilgili sorular anketten karld iin
karlatrmal zamansal almalar yapmak glemektedir. Dolaysyla bugn zaman
ierisinde karlatrmalara msaade edecek ve deiimi gzlememize yarayacak ekilde
mesleklerle ilgili veriler yoktur. Toplanan snrl miktardaki veriler de genellikle meselenin
daha ok iktisadi boyutunu kapsamakta; sosyal boyutunu ihmal etmektedirler. Bu deiik

272
neden kmesi erevesinde Trkiyede mesleklerin henz sosyolojik aratrmann mnhasr bir
konusu haline geldiini sylemek gtr.

nceki blmlerde sanayi toplumundan sanayi sonras topluma geilirken yaanan sosyo-
ekonomik deiimler detaylca ele alnmt. Bu blmde ise bu deiimlerin Trkiyedeki i
ve mesleklere yansmas ele alnacaktr. Ardndan TBTAK desteiyle 2014 ylnda Trkiye
apnda 2500 kiilik kr-kent rneklemiyle yrttmz nicel bir aratrmann verilerine
dayanarak mesleklerin ve alma yaamnn deiimi ele alnacaktr. Aratrmada mesleklerin
sosyal konumlar anlalmaya allm ve bunun iin ok temel bir ara olan bir mesleki itibar
lei gelitirilmitir. Aada Trkiyede i ve mesleklerin deiimine dair genel bir ereve
izildikten sonra aratrma kapsamnda elde edilen veriler ya gruplar ve dier demografik
deikenler erevesinde arpraz bir ekilde analiz edilerek genlerin i ve meslek karsndaki
konumlar deerlendirilecektir.

Trkiyede e ve almaya Bak

nsanlar belirli mesleklere belirli itibar dzeylerini atfederken aslnda zihinlerinde ie ve

almaya dair bir bilgi ve kanaat mevcuttur. Mesleklerin toplum nezdindeki deeri almaya
kar tutumlarla yakndan ilikilidir. Bu erevede aratrmaya katlanlara iyi bir ite olmas
gerektii dnlebilecek 16 zellik okunmu ve kendilerinden 1-5 arasnda bir puanlamaya
tekabl edecek ekilde (1) kesinlikle katlmyorum; (2) katlmyorum; (3) ne katlyorum ne de
katlmyorum; (4) katlyorum; (5) kesinlikle katlyorum cevaplarndan birisini semeleri
istenmitir. Verilen bu cevaplara gre toplumda ie dair bak alar analiz edilmitir (Tablo
1).

Aadaki tabloda grlebilecei zere aratrmaya katlanlarn iyi bir ite en fazla aradklar
ilk zellik iyi bir cret, i garantisi ve i gvenliidir. yi bir ile ilgili nitelemelerde cret
beklentisinin en st srada gelmesi beklenen bir durumdur. Zira i belirli bir cret veya gelir
karlnda gerekletirilen aktiviteler olarak tanmlanmaktadr. Bu bakmdan iyi bir cretin
iten beklenen zelliklerden birisi olmas normaldir. Akomak ve Grcihann (2013)
almalarnda grdmz zere Trkiyede byk bir cret kutuplamas sz konudur ve iyi
cretli iler say ve oran bakmndan ok az iken, az cretli iler daha fazladr. te yandan genel
cretler seviyesi bakmndan gittike greceli bir d gsteren orta dzeyli cretli ilerde art
sz konusudur. Dolaysyla yksek cretin iyi bir ite aranan zelliklerden olmas bu koullar
altnda beklenen bir durumdur.

273
Tablo 16. yi Bir te Aranan zellikler

Ortalama nem
zellikler
Skor Dzeyi (%)

yi bir cret 4,46 89,2

garantisi 4,44 88,8

in kaza ve lm riski iermemesi 4,41 88,2

Stresin az olmas 4,32 86,4

Uygun alma saatleri 4,24 84,8

Topluma faydal bir i olmas 4,18 83,6

Kendi kararlarn verebilme imkn 4,13 82,6

in toplumdaki saygnl 4,1 82,0

Baar hissi vermesi 4,07 81,4

nemli kararlarda sz sahibi olmaya imkn vermesi 3,93 78,6

Yeni beceriler kazandrmas 3,92 78,4

Kolay olmas 3,69 73,8

Bol izin ve tatil sresi 3,64 72,8

Beden ile almay gerektirmemesi 3,59 71,8

Sorumluluk gerektirmemesi 3,56 71,2

lgin bir i olmas 3,39 67,8

Ancak i garantisi ve i gvenliinin aranan zellikler arasnda yukarlarda kmas

Trkiyedeki i ve istihdam piyasalarnn koullar ile ilikilidir. Trkiyede sigortasz olarak
nitelenen kayt d ilerin younluu sz konusudur. Bununla birlikte i garantisi ounlukla
kamu ilerinda almak anlamna gelmektedir. Dolaysyla Trkiyedeki istihdam koullarnn
drtl yaps burada karmza kmaktadr. Birinci grupta mr boyu alma garantili kamu
istihdam gelmektedir. kinci grupta bu kadar garantili olmasa da kanuni kstlara tabi bir
greceli istihdam imkan sunan zel sektrn byk ve orta boy firmalar gelmektedir. nc
grupta kendi iini yapan avukatlk, hekimlik, mimarlk, mhendislik gibi serbest meslekler
bulunmaktadr. Bu iler klasik manada gvenceli olmasalarda eitimle elde edilen bilgi ve
meslein toplumsal talebi bu ilerin gvencesi konumundadr. Bu gruba eitimle elde edilmese

274
de teknik beceri ile kazanlan eitli zanaatlari de eklemek mmkndr. Drdnc grupta ise
gvencesiz kayt d iler ve kaytl olsa bile doas gerei dnemsel, ksa vadeli olan iler
bulunmaktadr. Bu grupta yer alanlar yukarda istihdamn eitimsel yapsnda analiz edildii
zere hi de az bir say tekil etmez. Dolaysyla iyi bir iin gvenceli olmasnn beklenmesi bu
artlar altnda normaldir.

yi bir ite aranan zellikler arasnda nc srada i gvenliinin gelmesi ise yine Trkiyenin
alma yaamna mahsus zelliklerdendir. Son yllarda sklkla gndeme gelen i kazalar,
meslek hastalklar dolaysyla kamuoyunda bu hususta bir hassasiyet olumas sz konusudur.
Ayrca yukarda belirtildii gibi Trkiyede alma yaam istihdamn zellikleri bakmndan
makro dzeyde sanayi sonras toplumun zelliklerini gsterse de hkim iktisadi sektrler ve
ekonominin geneli bakmndan katma deeri yksek bilgi endstrisinin sektrlerine bir gei
yapamamtr. Dolaysyla Trkiye kresel rekabette halen daha ucuz emee dayal ilerle
kendisine alan amaya alan bir lke grnmndedir. Bu ilerdeki genel alma koullarnn
ise gvensiz ve kaza riski yksek iler olmas sz konusudur. lkede bir taraftan styapsal
bakmdan sanayi sonras toplum zellikleri grnrken, dier taraftan altyapsal olarak halen
sanayi toplumunun balangcndaki alma koullar mevcuttur. yi bir ite aranan zellikler
arasnda iin kaza ve lm riski iermemesi stten nc srada gelmesi bu koullar ile
yakndan ilikilidir.

Trkiyede iyi bir iin genellikle sabit mesaili, az sorumluluk gerektiren, fazla almalar
olmayan ve masa ba iler olarak tabir edilen temiz ilerden olmas beklendiine dair yaygn
bir kanaat sz konusudur. Bizim aratrmamzda da yukarda ele alnan ilk zelliin hemen
ardndan stressiz ve uygun alma saatlerinin geliyor oluu toplumda rahat ilerin istendiini
gstermektedir. Bu ilk be zellik dikkate alndnda yllar boyunca iyi bir iin devlet
memuriyeti olarak alglanmasnn sebepleri de aa km olmaktadr.

yi bir ite aranan bu zelliklerin hemen ardndan srasyla iin toplumsal faydas, kendi
kararlarn verebilme imkn salamas, toplumdaki saygnl, bireysel baar hissi vermesi,
nemli kararlarda sz sahibi olmaya imkn vermesi, yeni beceriler kazandrmas gibi ilerin
sosyal boyutlar birbirine yakn bir biimde sralanmaktadr. Bu anlamda Trkiyenin alma
yaamnn henz yukarda bahsedilen sanayi sonras bilgi toplumunun zelliklerini
gstermedii grlmektedir. Zira bilgi toplumnda alma ve mesleklere dair yaplan
analizlerde ilerin bu sosyal bileenlerinin daha nemli hale geldii hatta zaman azamn cret
ve gvence gibi temel zelliklerin bile nne getii dile getirilmektedir. Ancak burada da
grld zere bu zellikler Trkiyede halen daha gerilrde gelmektedir.

275
Bu sosyal zelliklerin ardndan kolay ve rahat ilere dair zellikler olan bir iin kolay olmas,
bol izin ve tatil sresi, beden ile almay gerektirmemesi, sorumluluk gerektirmemesi
gelmektedir. Bir iin sorumluluk gerektirmesinin o iin tercihini olumsuz ynde etkilemekte
olduu grlmektedir. Ayn zamanda iin bedensel olmamas da beklentiler arasndadr. En
sonda ise iin ilgin olmas bulunmaktadr. Buna gre bir iten beklentiler genellikle almann
birincil geim fonksiyonlar ile daha fazla ilintili iken, sosyallik ikinci planda gelmekte ve
kendini gerekletirme en sonda kalmaktadr.

Elde edilen bu sonular grlen kiilerin demografik (ya, cinsiyet) ve sosyo-ekonomik

(eitim, gelir) zelliklerine gre apraz analizler yapldnda iyi bir ite aranan zellikler
sralamasnda nemli deiimler olmasa da bu analizlerde baz detaylar gze arpmaktadr.
Buna gre iyi bir ite aranan zellikler sralamasnda cinsiyete gre bir deiim olmuyor. Ancak
kadnlarn erkeklere gre cret ve i gvenliine daha fazla puan verdikleri grlmektedir. te
yandan yaa gre bakldnda da iyi bir ite aranan zellikler sralamasnda byk bir deiim
olmuyor. Ancak 18-25 ya aralnda sralamada st basamaklarda baz deiimler oluyor. in
kaza ve lm riski iermemesi sralamada en ste kyor. 66 ya stnde ise sralamada alt
basamaklarda deiimler oluyor ve son drt sra u ekilde gerekleiyor: Beden ile almay
gerektirmemesi; Bol izin ve tatil sresi; lgin bir i olmas; Sorumluluk
gerektirmemesi.

Eitimin btn sosyo-demografik deikenler arasnda i ve mesleklere dair tutum ve

dnceleri en fazla ve anlaml bir biimde etkileyeni oluu grlmektedir. yi bir ite aranan
zellikler sralamasnda eitim dzeylerine gre nemli deiimler gereklemese de daha fazla
dalgalanma olduunu grmekteyiz. Genel sralamada en stte ve en altta yer alan zelliklerin
skorlarnda eitim dzeylerine gre deiim grlmektedir. in ilgin olmas, kendi kararlarn
verebilme imkan ve topluma faydal olmas istei, artan eitimle doru orantl olarak
artmaktadr. yi bir cret, kararlarda sz sahibi olma, i garantisi, stresin az olmas, lm ve
kaza riski iermemesi gibi tercihler, genelde eitim ile doru orantl olarak artarken, yksek
lisans ve zeri eitim alanlarda bu trendler tersine dnmektedir. Bu da yksek lisans ve zeri
eitime sahip olanlarin niversite mezunlarna gre toplumun geri kalanna daha yakn tercih
ve duyarllklara sahip olduunu iaret etmektedir. Benzer bir farkllk da okur-yazar olmayan
veya diplomasz olanlarda grlmektedir. Bu grubun tercihleri ilkokul (5 yl) ve ilkretim ve
ortaokul (8 yl) okuyanlara gre, lise ve hatta niversite mezunlarna daha yakndr. Grld
zere eitim arttka iin geimle ilgili ksmlarnn yan sra sosyal zellikleri ve hatta bireysel
kendini gerekletirme boyutlarnn daha fazla ne ktmaktadr. Bunun en nemli nedeni

276
eitimlilierin sahip olduklar ilerin bu tr zellikleri zaten bnyesinde barndrmas ve sosyal
ve bireysel motivasyonlara da uygun iler olmasdr.

Benzer ekilde iyi ite aranan zelliklere gelir dzeyi bakmndan baktmzda ise gelir gruplar
arasndaki farkllklar eitim seviyesine gre olan farkllklara nazaran daha az belirgin
haldedir. Yine de gelirle beraber doru orantl olarak artan i garantisi, iyi bir cret ve kaza ve
lm riski iermemesi istekleri 5000 TL ve zeri kazanlarla beraber tersine dnmektedir. Bir
iin iyi bir cret getirmesi ve kaza ve lm riski iermemesi gibi zellikler aylk geliri
olmayanlarda veye dk gelirli olanlarda daha belirgindir. Zira dk cretle ve daha fazla
bedensel ve grece daha ok kaza ve lm riski ieren ilerde alanlarn iyi bir ite bu
beklentiye sahip olmalar doaldr. Ancak ayn zamanda iyi bir gelire sahip kiilerin de mevcut
ve muhtemel ilerinde bu tr rskler daha az olduu iin iyi bir cret ve kaza ve lm riski
olmayan bir i beklentisi de dmektedir.

Son olarak bir ite alma durumunun ya da baka bir deyile isizlik bir ite aranan zellikleri
zerinde nemli bir miktarda etkili olduu grlmektedir. yi bir ite aranan ilk zellik
esasnda alanlar ve almayanlar arasnda birbirinden ok dk puanlarla ayrmaktadr.
Ancak halen bir ite alanlarn iyi bir ite aradklar en nemli zellik i garantisi iken,
almayanlar iyi bir cret beklemektedir. Bylece bir ie sahip olanlarn o ii koruma
isteinin daha belirgin olduunu grmekteyiz. Bu da alma yaam iinde yer alanlarn en
nemli korkusunun isizlik olduunu gstermektedir. Ayn zamanda buradan hareketle
Trkiyede istihdamn henz stabil bir grnm arzetmediini syleyebiliriz. Bunun yan sra
her iki grup da iin ilgin olmas ile ilgili dk bir beklenti dzeyine sahiptir. alanlar
bedenen almay en altta bir yere yerletirirken almayanlar daha yukarda bir yere
koymaktadr. Bylece halen bir ite alanlarn i yaamnn zorluklarn daha detayl bir
biimde kavradklar grlebilir. alanlarla almayanlarn iyi bir ite aradklar zellikler
birbirinden btnyle farkllamasa da ie kar tutumda almann nemli bir etken olduu
ne kmaktadr. Halen bir i sahibi olmayanlarn nemli bir ksmnn ev hanm olduu dikkate
alnmakla birlikte alma yaam iinde yer almann i ve mesleklere dair daha nitelikli bir
bilgi sahibi olduu grlmektedir.

Aratrmaya kapsamnda iyi bir ite aranan zelliklere ek olarak almann toplum iindeki
anlamna dair de bir analiz gerekletirilmitir. Bu kapsamda aratrmaya katlanlara almann
kendilerini iin anlamn ifade eden 6 ifade okunmu okunmu ve kendilerinden 1-5 arasnda
bir puanlamaya tekabl edecek ekilde (1) kesinlikle katlmyorum; (2) katlmyorum; (3) ne
katlyorum ne de katlmyorum; (4) katlyorum; (5) kesinlikle katlyorum cevaplarndan

277
birisini semeleri istenmitir. Verilen bu cevaplara gre toplumda ie dair bak alar analiz
edilmitir (Tablo 2).

Tablo 17. almann Sosyal Anlam

almann anlam Ort. Skor

nsann yeteneklerini tam olarak gelitirebilmesi iin, bir ite almas gerekir 4,15

Bir ite almayanlar sonunda tembelleir 4,01

almak, topluma kar bir grevdir 3,88

siz kalmaktansa sevmediim bir ite de olsa almay tercih ederim 3,66

nsann nce kendine zaman ayrmas gerekir, i sonra gelir 3,32

almadan, bir i yapmadan para almakta bir saknca yoktur 2,38

Bu ifadelere verilen cevaplara gre toplumda almann hala nemli bir deer olarak
grldn sylemek mmkndr. Katlmclar almadan bir i yapmadan para kazanmay
doru bulmamaktadrlar. sizlik toplumda ciddi bir korku olarak mevcudiyetini korumaktadr.
Aratrmaya katlanlar isiz kalmaktansa sevmedikleri bir ite almaya razdrlar. Benzer
ekilde iten nce kendisine zaman ayrmak konusunda kabul dzeyi yksek olsa da ifadenin
katlmas kolay olan aklna gre verilen cevabn dk olduu grlmektedir. Aratrmaya
katlanlar yksek dzeyde bir ite almann yeteneklerini tam olarak gelitirebilmesi iin
gerekli olduunu kabul etmektedirler. Benzer ekilde bir ite bir ite almayanlarn
tembelleecei dnlmektedir. almann topluma kar bir grev olduu dncesi de genel
bir kabule sahiptir. zetle almak toplumda bir deer olarak grlmekte, almamaya
olumsuz baklmakta, isizlikten de korkulmaktadr.

Trkiyede Mesleki tibar ve Mesleklerin Sosyal Bileenleri

Uluslararas Standart Meslek Snflamalar (ISCO) mesleki itibar almalarnda nemli bir
zemini tekil etmektedir. Yukarda bir yerde dile getrildii zere ILO meslek bilgilerinin
uluslararas karlatrmasn mmkn klmak ve meslek bilgilerini tanmlamak ve sunmak iin
bir ara olarak 1950lerde zerinde alt Uluslararas Standart Meslek Snflamasn
1968de gelitirmitir (ILO, 2012). ISCO idari kaytlar ile birlikte nfus saymlar ve dier
istatistiksel aratrmalardan elde edilen mesleklerle ilgili bilgilerin bir araya toplanmas ve

278
 snflanmasna ynelik bir sistemi salamaktadr (nalka, 2010). Zaman ierisinde deien
artlar karsnda yirmier yllk zaman dilimlerinde gncellenen ISCO-68i, ISCO-88 ve
ISCO-08 takip etmitir. Avrupa Birlii ise ISCO-08in Avrupa versiyonu olan ISCO-O8
(COM) sistemini uygulamaktadr. Trkiye statistik Kurumu (TK), ISCO-88 ve ISCO-08in
evirisini ve adaptasyonunu gerekletirmitir (bkz. TK 2012). Bu sistem meslek
snflamasn gelitirmek ve revize etmek iin bir model olarak kullanlmakta ve ayn zamanda
lkeler ve blgeler arasnda, uluslararas karlatrmalar yapabilmek iin ulusal meslek
istatistiklerinin uluslararas standartlara dntrlmesi iin zemin oluturmaktadr.

ISCOnun i/meslek tanm, birisi tarafndan gerekletirilecei dnlen ey, yetenek ise
belli bir iin sorumluluunu yerine getirmek iin tanan ey eklinde yaplmaktadr (Elias,
1997, p. 6). Eliasn ifadesiyle ISCOnun snflandrmas eitim, nitelik ve beceri dzeylerine
gre gerekletirilir; majr gruplar sonras alt ksmlardaki snflandrmalar bu beceri
dzeylerini ayrtrmaktadr. Becerinin farkllatrlmasndaki temel kriterler ise, bilgi sahiplii,
ara veya makine kullanm, zerinde allan malzeme bilgisine baldr (Elias, 1997, p. 6).
Bu prensipler erevesinde ISCO08de meslekler drt seviyeli bir snflandrmaya tabi
tutulmaktadr. TK tarafnda adapte edilen biiminde birinci seviyede tek haneli rakamlarla
kodlanan 10 ana meslek grubu yer almaktadr. kinci seviyede iki basamakl rakamlarla
belirlenmi 28 alt ana meslek grubu ve nc seviyede basamakl rakamlarla belirlenmi
116 meslek grubu yer almaktadr. Teker teker mesleklerin yer ald drdnc seviyede ise drt
basamakl rakamlarla belirlenmi 390 birim grubu mevcuttur.

Bizim yrttmz aratrmada ISCO08in 3. Dzeyindeki meslek gruplarndan seilen 126

meslein denekler tarafndan 1-100 aras olacak ekilde puanlanmas istenmitir. Akabinde
meslekler bu puanlara gre sralanarak mesleki itibar skalas oluturulmutur (Tablo 13).
Nihayetinde oluturulan bu skaladaki puanlarn her bir 3. dzey mesleinin altnda yer alan 4.
dzeydeki mesleklere uygulanmas ile tm mesleklerle ilgili bir itibar puan ve sralamas elde
edilmitir.

Tablo 18. Trkiyede Mesleklerin tibar Skalas (ISCO08 3. Dzey)*

Ort. Ort. Ort.

Sra Meslek Skor Sra Meslek Skor Sra Meslek Skor
1 Tp Doktoru 88,3 43 Gemi Makinisti 60,82 85 Terzi 53,37
2 niversite Profesr 83,32 44 evirmen 60,77 86 Gardiyan 53,1
3 Hakim 82,17 45 Gazeteci 60,7 87 Gemi Tayfas 52,94

279
4 retmen 80,98 46 Laborant 60,59 88 naat isi 52,69
5 Di Hekimi 79,5 47 Vergi Memuru 59,95 89 Anketr 52,47
6 General 78,31 48 statistiki 59,21 90 Besici 52,45
7 Vali 78,15 49 Sosyal Hizmet Uzman 59,1 91 Sigorta Sat Temsilcisi 52,03
8 Yzba 77,9 50 Teknisyen 58,94 92 Oto Tamircisi 51,91
9 Bykeli 76,68 51 Maden isi 58,83 93 Kaynak 51,61
10 Mimar 76,23 52 Vin vb. Operatr 58,62 94 ocuk Bakcs 51,59
11 Eczac 75,79 53 ifti 58,41 95 Arc 51,31
12 Psikolog 75,55 54 Spor Antrenr 57,74 96 Emlak 51,11
13 Makine Mhendisi 75,26 55 St rnleri malats 57,47 97 Taksi ofr 51,07
14 Genel Mdr (Kamu) 73,42 56 Makine Operatr 57,43 98 Kuafr 51,01
15 Elektrik Mhendisi 73,1 57 Futbol Hakemi 57,08 99 Maaza Sat Eleman 50,71
16 Avukat 72,87 58 Aktr 57,07 100 Stdyo Fotorafs 50,51
17 Aratrma Grevlisi 72,84 59 Dekoratr 56,86 101 Resepsiyonist 50,37
18 Belediye Bakan 72,78 60 A 56,47 102 p 50,09
Mekanik ve Elektronik Ayakkab Yapmcs /
19 naat Mhendisi 72,69 61 Makine Montajcs 56,47 103 Tamircisi 50,07
20 Astsubay 70,73 62 Ktphaneci 56,44 104 Tarm isi / Irgat 50,07
21 Hemire 70,57 63 Lokomotif Srcs 56,32 105 Sekreter 49,61
22 Milletvekili 69,72 64 Postac 56,22 106 Garson 49,54
Reklam ve Pazarlama
23 Polis Memuru 69,66 65 Uzman 56 107 Pazarc 48,95
Genel Mdr (zel
24 Sektr) 68,83 66 Spiker 55,75 108 Svac 48,91
25 Yazar 68,64 67 Muhtar 55,72 109 Balk 48,87
26 tfaiyeci 68,2 68 Kameraman 55,54 110 Daktilograf 48,82
27 Veteriner 67,66 69 Otobs ofr 55,39 111 Boyac 48,67
28 mam 67,61 70 Frnc 55,24 112 Demirci 48,66
29 zel irkette Mdr 66,66 71 naat Ustas 54,8 113 Tabelac 48,34
Bilgisayar Yazlm ve
30 Uygulama Gelitiricisi 66,11 72 antiye efi 54,74 114 Bahvan 48,08
Ahap Mobilya
31 Biyolog 65,24 73 malats 54,6 115 Bro Eleman / Ofisboy 47,87
32 Ekonomist 64,94 74 Seyahat Rehberi 54,46 116 Kasiyer 47,8
Evlerde alan
33 Fizyoterapist 64,41 75 Broker 54,32 117 Temizliki 47,54
34 Muhasebeci 64,23 76 Marangoz 54,25 118 Bulak 46,73
35 Sosyolog 64,05 77 Veznedar 54,05 119 Bina-Bro Temizlikisi 45,87
Tesisat (Elektrik, Su,
36 Halkla likiler Uzman 63,88 78 Bina) 53,95 120 Ayakkab Boyacs 45,63
37 Kimyager 63,86 79 Gvenlik Grevlisi 53,85 121 amarc 44,65
38 Web Tasarmcs 62,63 80 Ynetici Sekreteri 53,72 122 Hamal 44,17
39 Ebe 62,16 81 Hastabakc 53,66 123 Otopark Grevlisi 44,11
nsan Kaynaklar Sokak Satcs / Seyyar
40 Uzman 61,8 82 Kasap 53,48 124 Satc 41,45
Otel ve Restoran
41 Mdr 61,56 83 Basmc (Matbaac) 53,4 125 Astrolog/Falc 27,41
42 Maaza Mdr 61,28 84 Ormanc 53,37 126 Dansz 26,82
* ISCO08in 4. dzeyine uygulanarak geniletilmi liste iin bkz.(Sunar, Kaya, & Otrar,
2016).

Yukardaki tablodan grld zere mesleklerin itibar puanlar belirli bir mantk ierisinde
sralanmaktadr. yi bir ite aranan zellikler dikkate alndnda iyi bir kazanc olan, iyi bir
eitimle elde edilen, i garantisi olan, bnyesinde belirli bir otoriteyi barndran, ofis
ortamlarnda masa banda icra edilen mesleklerin itibar puanlarnn daha yksek olmas

280
gerekmektedir. Yaplan analizlere gre baz istisnalar olmakla birlikte bu zelliklere sahip
mesleklerin itibar puannn daha yksek olduu grlmektedir. Yukardaki sralamada kolayca
grlebilecei zere mesleklerin itibarlar ile kazanlar arasnda yakndan bir iliki mevcuttur.
Zaten iyi bir ite aranan zelliklerin banda iyi bir cret gelmektedir. Dolaysyla yksek
kazanc olan mesleklerin sralamada daha yukarda olmas beklenen bir durumdur. Ancak
yksek kazanc tamamlar bir biimde meslei elde etmek iin nitelikli ve uzun bir eitimin
gerekmesi, iin kol gcne dayanmyor oluu, topluma dorudan faydas ve gndelik hayatta
karlalmas da mesleki itibar olumlu etkileyen etkenler arasnda yer almaktadr. Benzer
ekilde genellikle i garantisi olan mesleklerin itibarnn daha yksek olduu grlmektedir.

Gnmzde mesleklerin sosyal itibarn belirleyen nemli etkenlerden birisi de ilgili meslein
kirli veya temiz bir ii icra edip etmediidir. Bu ayn zamanda kol emei ile zihin emeinin
sanayi sonras toplumda birbirinden ayrlmas ile de yakndan alakal bir durumdur. Kirli
meslekler genellikle bedensel alma gerektirmektedir; buna mukabil zihinsel almaya dayal
meslekler ise daha ok ofis ortamnda icra edilen temiz ileri gerekletirmektedirler.
Yukardaki tabloda grlebilecei zere bedensel alma gerektiren ilerin sosyal itibar
genellikle masa ba iler olarak tabir edilen zihinsel emek gerektiren ilere gre daha dktr.
Toplumda ideal bir meslein dzenli alma saatleri ve rahat bir alma ortamna sahip olmas
beklenmektedir.

Sralamada dikat eken bir baka nokta ise niformal meslekler olarak tabir edilen mesleklerin
(General, Hekim, Hemire, Polis vb.) eitim ve gelir bakmndan kendilerine benzeyen
mesleklerden genellikle daha itibarl olmasdr. Bu mesleklerin gndelik yaam ierisinde
farkedilmesi kolaydr, niformdan tr yaptklar iin ayrt edilmesi ve dolaysyla sosyan ilv
ve faydalarnn da anlalmas kolaydr. Bu meslekler ayn zamanda niformann kendilerine
kazandrd g ve otoriteden faydalanmaktadrlar. Bylece kendilerine benzer dier
mesleklerden daha belirgin hale gelebilmektedirler.

Mesleklerin itibar puanlamasna farkl sosyo-demografik deikenler erevesinde

derinlemesine baktmzda ilgin noktalar karmza kmaktadr. Evvvela mesleklerle ilgili
puanlama genellikle homojendir. Yaplan regresyon analizlerine gre mesleklerin itibarnn
puanlamas yerleim yeri, ya, cinsiyet, gelir ve eitim gibi deikenlere gre topluca anlaml
bir deiim gstermemektedir. Bunlar arasndan sadece eitimin dk bir anlamllk
dzeyinde mesleki itibar skorlar zerinde etkili olduu grlmektedir.

Benzer ekilde mesleklerin itibar puanlamalar ile ilgili standart sapmalar dktr. Bu da
deiik toplum kesimlerinin mesleklerle ilgili grnn birbirinden ok fazla uzak olmadn,

281
mesleklerin sosyal itibarlar ile ilgili toplumda genel bir uyumun olduu grlmektedir.
Sralamada stte yer alan mesleklerle ilgili ilgili daha fazla konsenss varken aaya doru
gidildike bu konsenss yerini ayrmaya brakmaktadr. Ancak bu ayrma genel sralamadaki
ortalamay dengeleyecek bir biimde iki tarafa doru gereklemektedir. Standart sapmalara
bakldnda puanlamadaki en dk standart sapmaya sahip mesleklerin ilk alt srasyla unlar
olduu grlmektedir: Tp Doktoru, retmen, Di Hekimi, Mimar, Eczac ve niversite
Profesr. Bu mesleklerin itibarna dair toplumda yerleik bir kanaatin mevcut olduu
grlmektedir. te yandan standart sapmas en yksek meslekler ise unlardr: Maden isi,
Hamal, Milletvekili. Bunlardan milletvekili hakkndaki deerlendirmenin ilgili kiinin dnya
gr ile yakndan alakal olduu grlmektedir. Maden iisi ile ilgili deerlendirmelerdeki
deiimin nedeni ise aratrmann yapld dnemle ilgilidir. Bu dnemde iki maden kazasnn
artarda yaanmas neticesinde maden iilerine ynelik duygusal bir tutum gelimitir. Bu
duygusal tutuma sahip olanlarn maden iilerine yksek puanlar vermesi veya iin tehlikeli ve
gvensiz bir i olarak alglanmas sebebiyle bazlarnn da ok dk puanlar vermesi
dolaysyla maden iisinin puanlamasnda standart sapma yksek kmtr. Benzer bir
durumun hamal ile ilgili olarak da sz konusu olduu sylenebilir.

Yaplan analizlerde dnya grnn genel olarak mesleklerin itibar puanlar zerinde anlaml
bir etkiye sahip olmad grlmektedir. Ancak hakknda ideolojik yarglarda bulunulabilecek
baz mesleklerle ilgili puanlama dnya gr ve yaa gre ciddi deiimler gstermektedir.
Aada Tablo 4te de grlebilecei zere baz mesleklerin retmen ve hakim gibi
mesleklerin puanlamalar ok ciddi deiim geirmezken imam, general, milletvekili, polis
memuru gibi mesleklerin puanlamalar dnya grne daha duyarldr. Bu da aslnda mesleki
itibarn bir paras olarak yaplan iin mahiyetinin nemli olduunu bize gstermektedir.

Tablo 19. Dnya Grlerine Gre Baz Mesleklerin Puanlar

Meslekler slamc Muhafazakar Milliyeti Liberal Ulusalc Kemalist Sosyal Sosyalist

Demokrat

p 49,28 49,53 50,33 44,16 55,35 47,76 50,40 56,14

Dansz 22,35 20,66 32,64 29,67 18,06 33,07 29,03 39,87

Genel Mdr 67,09 71,65 67,35 71,33 69,52 68,74 68,84 72,31
(zel Sektr)

General 79,42 81,99 76,93 82,92 69,19 80,26 72,82 67,95

Hakim 82,39 84,85 80,48 85,69 79,61 83,37 79,40 81,58

mam 76,45 73,67 62,75 65,26 64,52 55,04 59,85 58,43

282
 Maden isi 51,79 61,04 59,16 50,41 65,81 60,54 59,99 61,89

Milletvekili 75,43 73,75 65,29 81,67 54,74 60,43 64,66 72,19

retmen 81,49 82,86 79,23 76,08 76,13 81,09 79,38 84,57

Polis Memuru 72,46 73,87 68,06 67,68 70,00 59,97 62,96 69,20

Sosyolog 59,29 67,36 62,54 66,12 64,79 64,05 66,38 68,37

Yazar 66,50 68,66 67,98 72,85 70,81 70,73 67,74 78,48

Cinsiyet de mesleki itibar puanlamalar zerinde anlaml bir etki sahibi deildir. Kadn ve
erkeklerin en yksek puan verdii 10 meslek mimar ve makina mhendisleri hari sralamalar
farkl olsa da ayndr. Benzer ekilde kadn ve erkeklerin en dk puan verdii 10 meslek de
yine birer meslek (evlerde alan temizliki ve kasiyer) harici ayndr. Kadnlarn en tepedeki
yksek eitim gerektiren mesleklere erkeklere gre ortalama 2 ile 4 puan aras daha yksek
puanlar verdikleri grlmektedir. En dk itibarl ve genelde bedensel g kullanm
gerektiren islere ise kadnlar erkeklere gre ortalama 2-3 puan daha az puan vermilerdir.
Dolaysyla en yksek itibarl meslek ile en dk itibarl meslee verilen puanlar arasndaki
fark kadnlar arasnda 64.48 iken erkekler arasnda bu 59.68dir. Bu da kadnlarn erkeklere
nazaran mesleki itibar ve stat konusunda daha duyarl olduklarna iaret etmektedir. Ayn
zamanda askeri mesleklerde erkekler rtbeye gre sralanan puanlar vermiken kadnlar
arasnda ise yzba generalden daha yksek bir puan almtr. Bunun nemli bir nedeni
kadnlarn askeri hiyerariye dair bilgilerindeki eksiklik veya yzba ile gndelik yaamlarnda
daha fazla karlamak dolaysyla onun mesleki stats hakknda daha yksek bir farkndala
sahip olmak olduu dnlebilir.

283
Tablo 20. Cinsiyete Gre Baz Mesleklerin Puanlar

Kadnlarn tibar Sralamas Erkeklerin tibar Sralamas

Sra Meslein Ad Ortalama Skor Meslein Ad Ortalama Skor

lk 10 Meslek

1 Tp Doktoru 89,60 Tp Doktoru 87,04

2 niversite Profesr 84,28 niversite Profesr 82,39

3 Hakim 84,15 retmen 80,48

4 retmen 81,50 Hakim 80,23

5 Di Hekimi 81,03 Di Hekimi 78,04

6 Vali 80,06 General 77,86

7 Yzba 78,86 Yzba 76,98

8 General 78,78 Vali 76,31

9 Bykeli 77,75 Bykeli 75,67

10 Mimar 77,50 Makine Mhendisi 75,17

Son 10 Meslek

117 Evlerde alan Temizliki 46,59 Kasiyer 47,97

118 Bulak 46,09 Bulak 47,34

119 Bina-Bro Temizlikisi 44,89 Ayakkab Boyacs 47,06

120 Ayakkab Boyacs 44,15 Bina-Bro Temizlikisi 46,82

121 Otopark Grevlisi 43,97 Hamal 46,03

122 amarc 43,93 amarc 45,36

123 Hamal 42,24 Otopark Grevlisi 44,26

124 Sokak Satcs / Seyyar Sokak Satcs / Seyyar

39,90 42,96
Satc Satc

125 Astrolog/Falc 27,46 Dansz 28,49

126 Dansz 25,12 Astrolog/Falc 27,36

te yandan benzer bir durum cinsiyete gre hakkndaki yarglarn deiebilecei mesleklerle
ilgili puanlamalar erkekler ve kadnlar arasnda farkllamaktadr. zellikle belirli cinsiyetlerle
zdeleen veya cinsiyeti deerlendirmelere daha msait olan Astrolog/Falc, Dansz,

284
Temizliki gibi mesleklerde kadnlarn daha dk puanlar verdiini; niformal mesleklere ise
aksine daha yksek puanlar verdiini grmekteyiz. Bunda kadnlarn kendilerinin srekli
yaptklar ve toplumsal cinsiyet kalplar sebebiyle ok fazla deer atfedilmediini grdkleri
gndelik ev ilerini profesyonel olarak yapan gruplara daha dk puanlar vermilerdir. Yine
benzer ekilde kadnlara mahsus grlen danszlk ve falclk gibi mesleklere de daha dk
puan vermeleri bu mesleklerin kadnlarn deerini azalttn dnmelerinden olabilir.

Ele alnan sosyo-demografik deikenlerden mesleki itibar puanlamas zerinde anlamllk

dzeyi dk de olsa etkili olan tek etken eitim dzeyidir. Eitim mesleklerin deerini
kavramak ve aralarndaki fark anlamak asndan farkndalk oluturan bir etken olarak
karmza kmaktadr. Buna gre eitim dzeyine gre en yksek puan verilen meslekler
acsndan en byk farkllk yksek lisans ve zeri eitime sahip olanlarla dierleri arasnda
grlmektedir. Yksek lisans ve zeri eitime sahip olanlar puanlamada en stte yer alan 20
meslekle ilgili genel eilimden ayrlmakta ve bu mesleklere dierlerinden genellikle daha dk
puanlar vermektedirler. Tp doktorluu btn eitim seviyelerinde en ok itibara sahip
meslektir. Eitim seviyesi arttka mesleklerde eitim ve otoriteye verilen nem azalmaktadr.
Bener ekilde eitim seviyesi arttka devlet otoritesini temsil eden mesleklere verilen puan
(bykeli hari) azalmaktadr. Toplumun genelinde itibari yksek olan imam gibi mesleklere
verilen puan eitimle beraber azalrken toplum nazarnda itibari dk olan aktr veya dansz
gibi mesleklere verilen puan artmaktadr.

Tablo 21. Eitim Dzeyine Gre Baz Mesleklerin Karlatrmal tibar Puanlamalar

Okur-
lkretim
yazar
ve
olmayan lkokul Lise niversite Lisansst
Ortaokul
ve/veya
(8 Yl)
diplomasz

mam 76,84 72,16 69,18 63,65 63,65 64,63

Sosyolog 60,46 64,65 62,74 63,52 63,52 64,48

Aratrma Grevlisi /
70,37 72,97 72,11 73,36 73,36 69,75
Asistan

retmen 83,62 82 81,93 78,71 78,71 75,96

Dansz 21,79 19,65 28,23 32,04 32,04 35,86

General 81,18 81,47 78,29 76,36 76,36 71,09

Aktr 56,22 56,93 53,58 59,16 59,16 62,96

niversite Profesr 84,01 84,44 82,14 82,67 82,67 79,17

285
 Bykeli 77,35 79,3 75,36 75,48 75,48 80,92

Mimar 78,07 75,89 74,25 77,11 77,11 72,79

Yazar 64,09 69,05 66,43 69,72 69,72 71,08

Bu veriler ve deerlendirmelerden de grlebilecei zere toplumda genel olarak mesleklerin

sosyal konumu ile ilgili olarak ortak bir bak as bulunmaktadr. Yaplan analizlerde eitimin
dk etkisi dnda mesleki itibarla ilgili anlaml bir deiken bulunamamtr. Ya, cinsiyet,
gelir ve eitim gibi deikenler ancak lokal olarak baz alanlarda etkilidirler. Buna mukabil
mesleklerin puanlamalar ile ilgili akkan bir homojenlik sz konudur. Girite belirtilen very
toplama ve tasnif sorunlarndan dolay elimizde mesleklerin ya, cinsiyet, eitim ve gelir gibi
verileri olmad iin bu deikenlerle mesleki itibar skorlar arasndaki ilikiyi
zmleyebilecek bir analiz yapamamaktayz.

Sonu: Trkiyede Mesleki tibar ve Sosyo-Ekonomik Stat

Trkiyede snf, tabakalama ve hareketlilik almalarna kuramsal ve kavramsal zemin

oluturacak almalar yok denecek kadar azdr. Ayrca girite tartld zere mesleklerle
ilgili sosyolojik aratrmalar da henz gelimi deildir. Benzer ekilde mesleklerin i yaam
iindeki konumu ile ilgili aratrmalar da sayca ve nitelik bakmndan balang dzeyindedir.
te yanan elimizde Trkiyedeki alma yaamnn mesleki komposizyonu ile ilgili bilgiler
bulunamamaktadr. Ayrca odalara kaytl olan baz mesleklerin baz ilgilerine sahip olmakla
birlikte genel olarak mesleklerin ortalama kazan, eitim, cinsiyet ve ya gibi bileenlerine dair
elimizde bir bilgi bulunmamaktadr. Son yllarda artan nitel aratrmalara ramen Trkiyede
mesleklerle ilgili bir literatrn olutuunu sylemek g grnyor.

Hlbuki meslekler gndelik yaamda bir kiinin sosyal mevkisini ve kimliini belirlemede
hayati bir nemi haiz olmakla beraber, toplumsal yapnn oluumunda da nemli bir yer
tutmaktadr. Zira bir kiinin sahip olaca meslei eitim ve cinsiyet gibi ahsi zellikler ve
ailenin sosyal mevkisi, iktisadi durumu ve eitimi tarafndan etkilenmekte; ayn zamanda
kiinin gelir, sosyal otorite ve itibarn da yakndan etkilemektedir. Dolaysyla meslekler sosyal
yapnn analizinde merkezi bir yere sahiptir. Nitekim yukarda tartld zere gnmzde
sosyolojik literatrde meslekler bu ynleriyle nem arzetmektedirler. Tabakalama ve sosyal
hareketlilik almalarnda mesleklerin analizi merkezi bir konuma sahiptir. Dolaysyla
Trkiyede mevcut veri ve alma eksikliinin hzl bir biimde giderilmesi zorunludur.

286
Bu blmde sanayi toplumundan sanayi sonras topluma geiin genel toplumsal yap
zerindeki etkilerini alma yaam ve mesleklerde oluan deiimler ekseninde ele aldktan
sonra, Trkiyede bu geiin mahiyet ve yapsn yine alma yaami i ve istihdam piyasalar
ve mesleklerde oluan deiimler erevesinde analiz ettik. Akabinde 2014 ylnda
gerekletirdiimiz nicel bir aratrmann verilerinden faydalanarak ie ve almaya bak
deerlendirip, bir mesleki itibar skalas gelitirdik. Hem ie ve almaya bak hem de mesleki
itibar eitli sosyo-demografik deikenler erevesinde analiz ettiimizde Trkiyedeki
alma yaamnn ve mesleki yapnn sosyal mahiyetini inceleme frsatn elde etmi
bulunmaktayz. Buna gre Trkiyede almak bir deer olarak grlmektei isizlikten
korkulmakta ve i garantisi olan, dzenli bir gelire sahip, masa ba ve rahat iler ve meslekler
arzu edilmektedir. yi i ve meslek tanmnn halen daha devlet ile ilgili ilere gre tanmlanmas
dikkat ekicidir.

Yukarda verilen mesleki itibar skalas ve bunun detayl analizlerine baktmzda Trkiyede
endstri sonras topluma geile ilgili baz ipular kendisini gstermektedir. Endstriyel bir
Trkiyeden endstri sonras bir Trkiyeye geiin henz tam anlamyla sz konusu
olmadn grmekteyiz. Zira reklam ve pazarlama uzman, bilgisayar yazlm ve uygulama
gelitiricisi, halkla ilikiler uzman, insan kaynaklar uzman gibi bilgi ann mesleklerinin
itibar puanlarnn en stteki 20 meslek iinde yer almadn grmekteyiz. En stte halen daha
klasik devletle ilintili ynetici meslekler ve kendi iini bamszca icra edebilen eitimli
meslekler bulunmaktadr. Halbuki Trkiyedeki sektrel deiimlere bakldnda bu
mesleklerin ne km olmas beklenebelirdi. Bunu anlamak zere sektrlerin, zellikle hizmet
sektrnn yapsna ve mahiyetine dikkatli bir biimde bakmak gerekir. Hizmet sektr aslnda
bnyesinde yeni an bilgi toplumunun mesleklerini barndrd gibi, ulatrma, konaklama,
yeme-ime ve bro hizmetleri gibi alanlar da barndrmaktadr. Trkiyede hizmetler
sektrndeki istihdamn bu alanlarda younlamas sz konusudur. Dolaysyla hizmetler
sektrnn ne kmas yeni an mesleklerinin ne kmas anlamna gelmemektedir.

287
 Bu Blmde Ne rendik

Trkiyede snf, tabakalama ve hareketlilik almalarna kuramsal ve kavramsal zemin

oluturacak almalar yok denecek kadar azdr. Mesleklerle ilgili sosyolojik aratrmalar da
henz gelimi deildir. Benzer ekilde mesleklerin i yaam iindeki konumu ile ilgili
aratrmalar da sayca ve nitelik bakmndan balang dzeyindedir. Mesleklerin sosyal yaam
ierisindeki merkezi konumuna ramen lkemizde henz yeterince aratrldn sylemek g
grnyor. TK, alma Bakanl ve SGK gibi ilgili kurumlar tarafndan ulusal apta
toplanan pek ok veride mesleklerle ilgili tutarl ve sreen verileri bulabilmek mmkn
deildir. te yanan elimizde Trkiyedeki alma yaamnn mesleki komposizyonu ile ilgili
bilgiler bulunamamaktadr. Ayrca odalara kaytl olan baz mesleklerin baz ilgilerine sahip
olmakla birlikte genel olarak mesleklerin ortalama kazan, eitim, cinsiyet ve ya gibi
bileenlerine dair elimizde bir bilgi bulunmamaktadr. Son yllarda artan nitel aratrmalara
ramen Trkiyede mesleklerle ilgili bir literatrn olutuunu sylemek g grnyor. Hem
ie ve almaya bak hem de mesleki itibar eitli sosyo-demografik deikenler
erevesinde analiz ettiimizde Trkiyedeki alma yaamnn ve mesleki yapnn sosyal
mahiyeti incelenebilir. Trkiyede almak bir deer olarak grlmekte, isizlikten
korkulmakta ve i garantisi olan, dzenli bir gelire sahip, masa ba ve rahat iler ve meslekler
arzu edilmektedir. yi i ve meslek tanmnn halen daha devlet ile ilgili ilere gre tanmlanmas
dikkat ekicidir. Mesleki itibar skalasna bakldnda Trkiyede endstri sonras topluma
geile ilgili baz ipular kendisini gstermektedir. Ancak endstri sonrasna gei henz tam
anlamyla sz konusu deildir; bilgiye ve teknolojiye dayal mesleklerin itibar henz en yksek
deildir. Reklam ve pazarlama uzman, bilgisayar yazlm ve uygulama gelitiricisi, halkla
ilikiler uzman, insan kaynaklar uzman gibi bilgi ann mesleklerinin itibar puanlarnn en
stteki 20 meslek iinde yer almadn grmekteyiz. En stte halen daha klasik devletle ilintili
ynetici meslekler ve kendi iini bamszca icra edebilen eitimli meslekler bulunmaktadr.
Yukarda verilen mesleki itibar skalas ve bunun detayl analizlerine baktmzda Trkiyede
endstri sonras topluma geile ilgili baz ipular kendisini gstermektedir. Ancak endstriyel
bir Trkiyeden endstri sonras bir Trkiyeye geiin henz tam anlamyla sz konusu
olmadn grmekteyiz.

288
 Blm Sorular

1. Aadakilerden hangisi Trkiyede meslek almalarnn gelimemesinin

nedenlerinden biri deildir?
(a) alma yaamnn mesleki komposizyonu ile ilgili bilgiler bulunamamaktadr.
(b) Mesleklerin nitelikleri hakknda yeterli bilgi yoktur.
(c) Meslekler yeterince gelimemitir.
(d) Mesleklerle ilgili kavramsal literatr gelimemitir.
(e) Mesleklerle ilgili istatistiki bilgiler eksiktir.
2. sizlik korkusunun alma yaamnn belirleyici zelliklerinden birisi olmasnn
temel nedeni nedir?
(a) piyasasnda yeterince i olmamas
(b) nsanlarn mevcut ileri beenmemesi
(c) karlnda geim iin yeterli maan alnmamas
(d) Gvence sisteminin ilememesi
(e) Refah devletinin gerilemesi
3. Mesleklerin sosyal itibar tabakalamay nasl etkiler?
(a) Daha itibarl mesleklerin ekicilii artar
(b) Daha az itibarl meslekler zamanla kaybolur
(c) Meslekler yaam tarzn etkiler
(d) Mesleki itibar toplumsal yap iinde bireyin yerini belirler
(e) Sosyal iblm mesleki itibara gre ekillenir
4. Trkiyede mesleklerin itibar skalas gz nne alndnda sanayi sonras topluma
gei hakknda neler sylenebilir?
5. Bir toplumsal sistemde almann anlamn etkileyen unsurlar nelerdir?
6. Mesleklerin gelir ve eitim seviyesi ile itibarlar arasnda ne tr bir iliki
bulunmaktadr?

289
 13. BLM
TRKYEDE TABAKALAR VE ETSZLK

290
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Kresellemenin Yenilikleri

Dnya Ekonomilerinin Btnlemesi

Trkiye Ekonomisinin Dnm

Trkiyede Sosyal Eitsizlikler

Gelir Eitsizlii

Eitsizliin Farkl Tezahrleri

291
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Kreselleme dnya sosyo-ekonomik yaplarna ne tr yenilikler getirmitir?

Dnya ekonomilerinin btnlemesi nasl ilemitir?
1980 sonrasnda Trkiye ekonomisi nasl dnmtr?
Trkiyede sosyal eitsizliklerin grnm nasldr?
Gelir eitsizliinin sosyo-ekonomik yapdaki yeri nedir?
Trkiyede eitsizliin farkl tezahrleri nelerdir?

292
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kresellemenin Yenilikleri Kresellemenin getirdii Ders notlar, ders anlatm,
yenilikleri anlamak sunumlar ve ileri okumalar
Dnya Ekonomilerinin Dnya ekonomilerinin Ders notlar, ders anlatm,
Btnlemesi btnlemesi renmek sunumlar ve ileri okumalar
Trkiye Ekonomisinin Trkiye ekonomisinin Ders notlar, ders anlatm,
Dnm dnm hakknda bilgi sunumlar ve ileri okumalar
edinmek
Trkiyede Sosyal Trkiyede sosyal Ders notlar, ders anlatm,
Eitsizlikler eitsizlikleri anlamak sunumlar ve ileri okumalar
Gelir Eitsizlii Gelir eitsizliinin sosyo- Ders notlar, ders anlatm,
ekonomik yap iin etkisini sunumlar ve ileri okumalar
bilmek
Eitsizliin Farkl Tezahrleri Eitsizliin farkli Ders notlar, ders anlatm,
tezahrlerini grmek sunumlar ve ileri okumalar

293
 Anahtar Kavramlar

kreselleme, ekonomik btnleme, Trkiye ekonomisinin dnm, liberalleme, neo-

liberalleme, sosyal eitsizlikler, gelir eitsizlii, kadn yoksulluu, yal yoksulluu

294
 TRKYEDE TABAKALAR VE ETSZLK

Eitsizlie Dair Temel Tanmlar

Sosyo-ekonomik eitsizlik temelde hanenin gelir seviyesi gibi nesnel koullardan kaynaklanan
farkllamalara verilen bir addr. rnein, belli bir gelir seviyesindeki bir hanenin iine
domak, alnacak salk hizmetlerinin, eitimin seviyesini ve kalitesini, kiinin istihdam
ierisindeki konumunu, hatta eriilmesi mmkn olan siyasi katlmn derecesi ve niteliini
etkileyebiliyor.

Kalc eitsizlik ise eitliin prensip edinilmedii siyasi ortamlarda sreklileen ve adeta
kendilerine doallk atfedilmeye balanan eitsizliklerdir. Bu erevede zellikle sistemin
kendisinden kaynaklanan eitsizlikler kalc eitsizlikleri meydana karmaktadr. Gnmzde
yoksulluk sanki istisnai bir frummu gibi ele alnsa da aslnda ekonomik sistemin ileyiinin
doal bir ktsna dnmtr. Bir bakma yoksulluk olmakszn gnmz kresel
ekonomisinin ileyii neredeyse mmkn deildir.

te yandan eitsizlie bu tr piyasa mekanizmalar yol aabildii gibi gelir seviyesi ne olursa
olsun etnik kkene ve/veya anadile bal, din ya da mezhebe dayal, ya da toplumsal cinsiyet
ve cinsel ynelime dayal kimlik, ounluun eilimlerinden ya da egemen ideolojiden ayrt
lde aa grlme ve denk addedilmeme gibi ayrmclklar da eitsizliklere sebep
olabilmektedir.

Gnmzde artan ve keskinleen eitsizlikler kresel ekonomik modelin neredeyse doal bir
bileeni haline gelmitir. Dnyann en byk ekonomisi olan Amerikada en yksek gelire
sahip %1i 2002-2007 yllar arasnda ekonomide yaratlan tm bymenin % 65ine, 2010da
%93ne sahip olurken orta snflar byk bir iktisadi daralma ve alt gelir gruplar da ciddi bir
fakirleme yaamaktadr. Bugn bir ortalama bir CEOnun creti ortalama bir iinin 250 kat
civarnda bulunmaktadr. 1980de Amerikada sendikal ii oran %20 iken 2010da bu oran
%12ye inmitir. Eitsizlikteki bu art Amerikan toplumunda Occupy Wall Street, Ferguson
olaylarnda olduu gibi iaretlerini grmekte olduumuz sosyal patlamalara yol amaya
balamtr.

Trkiyede son yllarda sosyal yardm transferleri yoluyla mutlak yoksulluk oran ciddi bir
d gsterirken greli yoksulluk oran da ayn ekilde art gstermektedir. Son 15 ylda
Trkiyedeki en zengin %1lik grubun toplam servet iindeki pay %39.4ten %54.3e

295
ykselmitir. Bunun anlam geriye kalan %99un paynn %60,6dan %45.7ye gerilemi
olduudur. Bu payn %23.4 bir ksm da yine en tepedeki %1lik kesimi takip eden %9un
elindedir. Dolaysyla geriye kalan %90 toplam servetin sadece %22,3ne sahiptir. Bugn
Trkiye nfusunun en zengin %10luk kesiminin sahip olduu gelir, en yoksul %10luk
kesimin elde ettii gelirin 15 katna denk gelmektedir.

Kreselleme ve Trkiyeye Etkileri

Kreselleme ile birlikte dnya ekonomisi ciddi bir biimde farkllamaya balamtr. Bu
erevede kresellemenin 1980lerden itibaren sosyo-ekonomik dzene getirdii bir dizi
yenilik yle zetlenebilir.

(1) Yeni Pazarlar: Kresel olarak birbiriyle ilikili, gerekte birbirine uzak yerleri kesintisiz bir
biimde idare ederek ileyen dviz ve sermaye piyasalar. Bu dorultuda yeni iletiim ve
internet tekniklerinin de yardm ile dnya ekonomisi gittike birbiri ile ilikili pazarlar
erevesinde ilemeye balamtr.

(2) Yeni Aralar: Yukarda belirtildii zere belki de kreselemeyi mmkn ve etkili klan
unsurlarn banda dnyay kesintisiz bir biimde birbirine balayan internet balantlar,
cep telefonlar ve yeni medya alar gelmektedir. Bu yeni teknolojiler erevesinde bilginin
ak hzlanm ve etkisi artmtr.

(3) Yeni Aktrler: 1980 sonrasnda balayarak, souk savan da sona ermesi ile birlikte ulus
devletleri aan ve andran kresel hkmetleraras rgtler (DT, GATT gibi) ortaya
kmaya balamtr. Benzer ekilde gnmzde birok lkeden daha fazla ekonomik gce
sahip ok uluslu irketler (MNCs), kresel alar oluturan STKlar ve ulusal snrlar aan
siyasi gruplar (YEN toplumsal hareketler) da yeni aktrler olarak kresel sahnede boy
gstermektedirler. Bylece eski toplumsal sistemin pekok unsuru ya etkisini kaybetmi
veya yeni etkilerle biim deitirmitir.

(4) Yeni Kurallar: ok etkili uygulama mekanizmalar ile desteklenen ve ulusal politika alann
daraltarak ulus devletleri daha da balayc hale getiren tarm, ticaret, hizmet, spor ve fikri
mlkiyet gibi pek ok alanda imzalanan ok tarafl anlamalar gnmzde ciddi etki
alanlarna sahiptirler. Bu kurallarn oluturulmas ve uygulanmas ou kez
kresellemenin mal ve hizmet aklarnn hzlanmasn mmkn hale getirmektedir.

296
Bu yenilikler erevesinde dnyadaki ekonomilerin ve toplumlarn sregiden btnlemesi
sz konusudur. zellikle 1970lerin sonunda itibaren tama maliyetlerinin dmesi
sanayisizleme ile birlikte retim ve datm sitemlerinin farkllamasna zemin hazrlayan
nemli bir gelimedir. Bunun neticesinde kresel mal ve hizmet rejimleri olumaya balamtr.
Bu rejimlerin olumasnda dk ticari engeller de nemli roller oynamaktadr. Bylece
sermaye aklar da hzlanmtr. Neticesinde lkeleri birbirine balayan ve daha fazla ilikili
hale getiren bir sistem ortaya kmtr. Btn bu gelimeler bazen topluca neoliberalizm olarak
adlandrlmaktadr.

Trkiye de 1980lerden itibaren kresellemenin etkileri grmeye balayan lkeler arasndadr.

1980de IMF ile imzalanan stand-by anlamas ile Trkiye kresel mal ve hizmet rejimlerine
eklemlenen liberal bir ekonomi politikas uygulamaya balamtr. Bunun iin kapal ithal
ikameci planl bir kalknma siyasetinden ihracata dayal bir byme modeli benimsenmitir.
Benzer ekilde bu modelin temel bileenleri arasnda serbest para ve dviz piyasalar
gelmektedir. Bunun iin lkeye dviz giri ve kn yasaklayan kurallar kaldrlm ve
yabanc sermayeye dayal bir byme modeli benimsenmitir. Yabanc sermayeyi lkeye
ekmek iin faiz farklaryla oynayarak ksa vadeli ve portfy sermayeyi ieri ekme ynnde
politikalar benimsenmitir. te yandan yrtlen liberal ekonomi politikalar gerei devletin
ekonomideki rolnn ve paynn klmesi gerekmitir. Bylece tm dnyada olduu gibi
Trkiyede de refahn toplumsal tabana daha fazla yaylmasn salayan refah devleti
uygulamalar azalmaya balamtr. Ayrca devletin ekonomideki rolnn azalmas iin
balatlan zelletirme giriimleri i ilikilerinden balayarak alma yaamnn yeniden
ekillenmesinde nemli roller oynamtr.

1980 sonrasnda kresel piyasalara uyum ve yabanc sermayeyi ekmek zere yaplan bu temel
dzenlemeler erevesinde tketime dayal ve finansallam bir ekonomi ortaya kmtr.
Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de ekonominin finansallamas sermayenin ve servetin
gittike belirli ellerde toplanmasna neden olmutur.

Bu dzenlemelerin dier bir etkisi de Trkiye ekonomisinin sektrel yapsnda yaanan

deiimlerde kendisini gstermitir. Aadaki tabloda grlecei zere Trkiyede sektrlerin
istihdamdaki pay 1980den itibaren ok byk deiimler geirmitir. 1980de Trkiye halen
daha byk oranda bir tarm lkesi iken aradan geen 35 senede tarmn paynda %33lk bir
gerileme yaanmtr. Benzer ekilde hizmetler sektrnn istihdamdaki pay %21lik bir art
gstermitir. Sanayi ise btn bu srete %7 civarnda bir art yaamtr. Bylece Trkiye bir
tarm lkesi iken hizmetler sektrnn baskn olduu sanayi-sonras bir topluma dnmtr.

297
Hi phesiz bunda yaanan youn glerin etkisi kadar, kresellemenin etkisi ile tarmn
gerilemesi de etkilidir. Bylece geleneksel toplumsal tabakalama sisteminde batan sona
deiim yaatan bir gelime ortaya kmtr.

Tablo 22. Trkiyede stihdamn Sektrel Dalm (1980-2015) (%)

Tarm Sanayi Hizmet

1980 53,6 20,5 25,9

1988 47,1 21 31,9

1990 47 20 33
1995 44 22 34

2000 36 24 40
2005 29,5 24,8 45,7

2010 25,1 26,2 48,7

2015 (Nisan) 20,7 27,3 52,0
Kaynak: TK, 1988-2015 sonularndan dzenlenerek retilmitir

Ekonomik Deiim ve Snf likileri

Kresellemenin birincil etkisinin ekonomide bir finansallama olduunu yukarda belirtmitik.

Dolaysyla Trkiyede sermaye birikimine bal dnm yaanmtr. Sermaye birikiminin
gereklemesi iin gerekletirilen uygulamalarn banda kresel sermayeyi ieriye ekmeye
yarayan alanlardaki giriimcilii kolaylatran ve bankacl zendiren uygulamalar
gelmektedir. Bu dnemde retim alanndaki hz younluunun artmasna paralel olarak,
dolam alan nem kazanm, parekendecilik geleneksel tketim kalplarn deitirecek bir
etki ile sosyal sisteme dahil olmutur. Hizmet sektrnn hem niteliksel hem de niceliksel
geliimi hem sermaye hem de emek bakmndan nemli deiimlere yol amaktadr. Bu
erevede deiik lmlere gre Trkiyede snf konumlarnn dalmna bakldnda
aada bir birikmenin gerekletiini grmek mmkndr. Aadaki tabloda grlebilecei
zere birbirinden farkl lm sistemlerine gre oluturulmu emada gze arpan ortak nokta
Kayann proleterleme olarak adlandrd vasfsz iilerin younluk gstermesidir. Bylece
Trkiyede ekonomik sistemin deiimi refah tabana yayan bir etki oluturmaktan uzaklaarak
belirli ellerde toplayan bir etki ile kendisini gstermitir. Toplumsal konum kaybna bal
ortaya kan refah azalmas Trkiyede yoksulluun ve eitsizliin yapsal boyutunu tekil
etmektedir.

Tablo 23. Farkl lmlere Gre Trkiye'nin Snfsal emas

298
Kaynak:

Benzer ekilde Serdal Bahe, Faik Ycel Gnaydn ve Ahmet Haim Ksenin TKin Hane
Halk Bte Anketleri (HHBA) ve Hane Halk gc Anketleri (HHA)ne dayanarak rettii
karlatrmal tabloya gre verilerin nitelii ve yaplandrmalardaki farkllklara ramen
toplumsal snf oluumlarnn arlklar ve zaman ierisinde gsterdikleri deiim
eilimlerinde nemli benzerlikler olduu dile getirilmektedir. Aada verilen tabloda hem her
iki ankette de birey dzeyinde deerlendirildiinde iktisaden faal kabul edilen kitlenin en
nemli bileeninin emeki iilerden olutuu grlmektedir. HHAde bu grubun iktisaden
faal nfusa oran 2004 ylnda % 74,72den 2009 ylna gelindiinde % 77,21ye kmtr; bu
oranlar HHBAde, srasyla, % 76,80 ve % 78,31 olarak gereklemitir. Burada giderek artan
bir bir iileme eilimi grlmektedir. i snfnn katmanlarna yakndan bakldnda kentli
nitelikli emeki katmanlar her iki veri setinde yaklak olarak emeki snf katmanlarnn %
5ini kapsad grlmektedir. Kent emekileri HHAde 2002 ylnda iktisaden faal nfusun
% 41,72si, 2008de % 47,66si olarak hesaplanmakta, bu oran krizin etkisiyle 2009 ylnda %
44,84e gerilemektedir. Benzer bir eilim HHBAda da grlmektedir. Tarm emekilerinin
oranlarnda ise nemli bir deiim gze arpmaktadr. 2002 ylnda potansiyel faal nfusun %
2,86sna karlk gelen tarm emekilerinin oran 2009 ylnda % 1,86ya gerilemitir. Bunda
muhtemelen bu grubun zamanla tarmdan kopmas etkilidir. Her iki veri setinden de cretsiz

299
aile iilerini orannda zaman iinde azalma eilimi sergiledii gzlenmektedir. cretsiz aile
emeinin kullanld en nemli iktisadi oluumun tarm olduu dnlrse, bu eilim
Trkiyede tarmsal yaplarda giderek younlaan zlmenin doal bir sonucu olarak
karlanmaldr. sizler grubu ise HHAden elde edilen bulgularda 2004-2008 yllar arasnda
% 10 ile % 11 arasnda yer alan bir bantta gereklemi, bu oran 2009 ylnda % 14,08 dzeyine
ykselmitir. Bunda bu yllarda yaanan krizin etkisi sz konusu edilebilir.

300
 Tablo 24. HHBA ve HHAden Haneler Dzeyinde Tretilen Snf Oluumlar ( % Olarak)
HHA Kullanlarak Elde Edilen Birey Snf Haritas % HHBA Kullanlarak Elde Edilen Birey Snf Haritas %
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Burjuva Snf Oluumlar 4,93 5,29 5,50 5,46 5,51 5,17 7,66 7,12 7,75 7,09 7,44 6,72
Kapitalistler 0,88 0,86 0,91 0,92 0,89 0,86 4,02 3,63 3,98 3,93 3,80 3,17
Kk Kapitalistler 3,66 4,05 4,21 4,23 4,36 4,04
Kentli Profesyoneller 0,39 0,38 0,39 0,31 0,26 0,27 0,19 0,21 0,29 0,15 0,11 0,15
Kk Burjuvalar 9,66 10,38 10,05 9,18 8,67 8,41 4,67 4,76 5,99 4,38 4,30 4,85
ifti / Kyller 10,69 10,05 9,52 9,45 9,20 9,21 10,87 11,37 10,33 8,71 8,27 10,12
Emekiler 74,72 74,29 74,93 75,91 76,61 77,21 76,80 76,75 75,93 79,82 79,98 78,31
Kentli Nitelikli Emekiler 5,15 5,39 5,50 5,13 4,96 4,99 4,59 4,72 4,52 4,75 5,47 4,77
Kentli Emekiler 41,72 43,85 45,68 47,47 47,66 44,84 35,83 37,22 40,67 46,13 45,82 42,46
Tarm Emekileri 1,67 1,70 1,69 1,62 1,72 1,66 2,86 2,43 2,70 1,92 2,14 1,86
cretsiz Aile Emekileri 15,33 12,69 11,80 11,39 11,29 11,64 16,91 17,36 13,24 12,18 10,51 13,50
sizler 10,85 10,66 10,26 10,30 10,99 14,08 16,60 15,02 14,79 14,85 16,05 15,72
ktisaden Faal Nfus 21.971.764 22.392.454 22.694.829 23.072.131 23.760.642 24.653.408 27.103.084 28.253.245 27.306.954 26.509.216 27.660.078 29.963.952

HHA Kullanlarak Hesaplanan Hane Snf Haritas % HHBA Kullanlarak Elde Edilen Hane Snf Haritas %
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Burjuva Snf Oluumlar 7,97 8,34 8,66 8,54 8,65 7,80 15,07 14,14 14,70 13,32 14,66 14,12
Byk Sermayedar Haneler 1,41 1,41 1,42 1,42 1,42 1,19 5,17 4,70 4,76 4,58 4,77 4,39
Kk Sermayedar Haneler 5,91 6,42 6,59 6,60 6,84 6,22
Kentli Profesyonel Haneler 0,64 0,51 0,65 0,52 0,39 0,40 0,29 0,32 0,51 0,26 0,20 0,27
Kk Burjuva Haneler 15,04 15,79 15,25 13,97 13,16 13,49 8,09 8,31 9,66 7,29 7,12 7,92
ifi/Kyl Haneler 14,78 12,97 12,14 12,03 11,74 13,76 14,39 14,84 11,74 10,10 9,22 12,21
Emeki Haneler 56,81 57,64 58,91 60,54 60,90 57,54 56,57 57,07 58,94 64,48 63,38 57,69
Kentli Nitelikli Emeki Haneler 6,68 6,80 6,98 6,47 6,32 6,22 7,63 7,64 6,68 7,82 8,78 7,82
Kentli Emeki Haneler 48,33 48,91 50,00 52,13 52,65 49,21 46,11 47,17 49,73 54,97 52,65 48,20
Tarim Emekisi Haneler 1,93 1,93 1,94 1,94 2,06 2,12 2,82 2,26 2,53 1,68 1,95 1,68
siz Haneler 5,40 5,26 5,04 5,05 5,68 7,41 6,17 5,96 5,48 5,07 5,82 8,32
Kentli siz Haneler 4,37 4,24 4,01 3,88 4,39 5,69 4,40 4,68 3,68 3,62 4,19 5,50
Krsal siz Haneler 0,90 1,16 1,03 1,16 1,29 1,72 1,77 1,28 1,79 1,44 1,63 2,82
ktisaden Faal Haneler 12.531.978 12.712.120 12.799.915 13.098.367 13.393.411 13.157.117 14.913.523 15.302.115 15.466.506 15.104.051 15.434.130 16.644.374
Kaynak: Bahe, Gnaydn, Kse, s. 19.

301
Son on ylda da kapitalist sanayilemenin temel ileyii etkinliini belirginletirmi, bir btn
olarak kr ve kent emekilerinin toplamlar artm ve bu artn ok byk bir blm tarmn
tasfiyesi tarafndan salanmtr. Aadaki tabloda grlebilecei zere bu yndeki deiim
krsal toplumsal yapda da kendisini gsterektedir. Tabloya gre krsal mlk sahibi says 2002-
2009 arasnda nemli bir ekilde anmtr. Toplamda krsal mlk sahibi snflarn toplam hane
kayb 2 milyon civarndadr.

Tablo 25. Trkiye Hane Halklarnn Snfsal emas

2002 2009
Kentli Mlk Sahibi Snflar 2090136 2259975
Kapitalistler 1061286 1152766
Kentli Profesyoneller 41181 44257
Kk letme sahipleri 913037 969620

Kentli Rantiyeler 74632 93332

Kk Burjuvazi 1352914 1315375
Krsal Mlk Sahibi Snflar 1020145 379373
Byk Kyller 458939 82559
Kyller 526859 213411

Krsal Rantiyeler 34347 83402

Toprak Sahibi Geimlik Kyller 1398233 1452178

Kent Emekileri 8154495 10212885

Nitelikli Emekiler 1097741 1298446
Emekiler 4913229 5090534
Mlksz Emekiler 1476973 2910093
Kentsel sizler 666553 913813
Krsal Emekiler 706438 1024589
Tarm Emekileri 364351 278358

Topraksz Geimlik Kyller 147020 278916

Krsal sizler 195067 467314
gc Dndakiler 310663 205694
Emekliler 1413620 1577254
Toplam 16446644 18427322

Kaynak: Bahe, Gnaydn & Kse,

302
Tm bu deiimler neticesinde Trkiyede yaygn bir proleterleme ve snfsal kutuplamann
grld sylenebilir. Proleterlemeyi iyeri salahiyeti olmakszn kitlelerin zel-sektr
cretli istihdamna dahil olmas olarak tanmlayabiliriz. Bunda zellikle nceki blmlerde
analiz edilen kresel retim sistemlerinin deiimine bal olarak sanayi iilerinin sayca
azalmas ve ayrca yasal dzenlemeler neticesinde sendikalama oranlarnn d etkili
olmutur. Ayrca Kayann analizlerine gre orta ve alt-orta snfn proleterlemesi de sz
konusudur. zellikle retim ve hizmet sektrnde alan yeni proleterler daha ncesinde tarm
ya da kamu sektrnde istihdam edilmiler veya emek piyasasnn dnda kalmlardr.

Bylece Trkiyede bir snfsal kutuplama yaand sylenebilir. zel sektr elitinin
giriimsel, ynetimsel, profesyonel snflarda ykselmekte; gelirden ve servetten daha fazla pay
almakta iken; geni ynlar ii piyasalarnn alt kesimi boyunca younlamakta; gelirden ve
servetten daha az pay alabilmektedir. Bu kutuplamann temsilcileri, kayt d sektr iilerinin
ve yksek derecede eitimli elitlerin ezamanl bymesidir. Ayrca bununla ilintili olarak
hizmet istihdamnn ykselii ve kamu istihdamnn ddr.

Gelir Eitsizlikleri

talyan ekonomist Corrado Gini tarafndan gelitirilmi olan gini katsays gelire dayal
eitsizlii lmek iin karlatrmal bir veri de sunan iyi bir lm aracdr. Gini bir lkede
gelir dalmnn eit olup olmadn len, 0 ile 1 arasnda deerler alr. Katsay ykselip 1e
doru yaklatka daha byk eitsizlie iaret eder, aksi durumda ise eitlik artmaktadr. Bu
katsay genellikle 0,4 zerine ktnda eitsiz bir toplum 0,25in altna indiinde de eitlie
doru gelien bir toplum olduu varsaylabilir. Trkiyenin hali hazrdaki GINI katsays 0.41
civarndadr. OECD ortalamas ise 0.31dir. Bu erevede OECD lkeleri arasnda Trkiyeden
eitsiz olan lkeler yalnzca ili (0.50), Meksika (0.47) olarak gze arpar. ABDnin Gini
katsays ise 0.38 civarndadr. Bu verilere gre ABD Trkiyeden daha fazla gelir eitliine
sahiptir; veya baka bir deyile daha az eitsizlik gstermektedir.

Kresel verilere gre 1950-1980 yllar arasnda en dk Gini deerleri genellikle Bat
Avrupann sosyal refah devletlerinde ve eski Dou Bloku lkelerinde bulunuyor. Aadaki
tabloda verilen resim ierisinde ise Trkiye, Latin Amerika lkeleri ile birlikte ikinci en yksek
Gini deerlerine sahip lkeler grubunda yer alyor. Bu tespite paralel bir biimde, Dnya

303
Bankasnn raporlarnda Trkiye yksek derecede eitsiz orta gelirli bir lke olarak
tanmlanmaktadr.

Tablo 26. Baz lkelerin Gini Katsays (vergiler ve aktarmlardan nce)

1970'lerin 1980'lerin 1990'larn 1990'larn 2000'lerin 2000'lerin 2000'lerin

lkeler
ortalar ortalar balar ortalar balar ortalar sonlar
Gney Kore 0.331 0.344
zlanda 0.365 0.382
Danimarka 0.373 0.396 0.417 0.415 0.417 0.416
Hollanda 0.426 0.473 0.474 0.484 0.424 0.426 0.426
sve 0.389 0.404 0.408 0.438 0.446 0.432 0.426
Yunanistan 0.448 0.426 0.446 0.466 0.454 0.436
Kanada 0.385 0.395 0.403 0.430 0.440 0.436 0.441
YeniZelanda 0.408 0.468 0.488 0.484 0.473 0.455
ngiltere 0.338 0.419 0.439 0.453 0.458 0.445 0.456
Japonya 0.345 0.403 0.432 0.443 0.462
Finlandiya 0.343 0.387 0.479 0.478 0.483 0.465
Macaristan 0.452 0.496 0.463 0.497 0.466
Avustralya 0.467 0.476 0.465 0.468
Belika 0.449 0.472 0.464 0.494 0.469
Trkiye 43,6 41,5 42,7 41,5 0.470
Fransa 0.380 0.370 0.473 0.490 0.485 0.483
ABD 0.406 0.436 0.450 0.477 0.476 0.486 0.486
Meksika 0.453 0.532 0.517 0.491 0.494
srail 0.472 0.476 0.494 0.504 0.513 0.498
Almanya 0.439 0.429 0.459 0.471 0.499 0.504
Portekiz 0.457 0.436 0.490 0.479 0.542 0.521
ili 0.541 0.511 0.526
talya 0.420 0.437 0.508 0.516 0.557 0.534
Kaynak: Wikipedia katlmclar (2015). Gelir dalmna gre lkeler listesi. Vikipedi, zgr Ansiklopedi.
Eriim tarihi 20:48, ubat 14, 2016

Tablo 27. Trkiyede Fakirlik ve Gelir Dalm (1985-2010)

1985 1995 2000 2010

Gnlk 1.25 $ Altnda Yaayan (%) 2 2,1 2 2

Fakirlik (%) KY 28,3 27 18
Gini Endeksi 43,6 41,5 42,7 41,5
En tepedeki % 10un Mill Gelirden Ald Pay 35,3 32,3 33,5 32,1
En tepedeki % 20nin Mill Gelirden Ald Pay 50 47,7 48,8 47,6

304
 En alttaki % 10un Mill Gelirden Ald Pay 2,37 2,27 2,21 2,07
En alttaki % 20nin Mill Gelirden Ald Pay 5,91 5,8 5,64 5,57
Kaynak: Trkiye statistik Kurumu [TK], 2010

Aadaki iki tabloda hanehalknn gerek gelirlerinin deiimi gsterilmektedir. Birinci

tabloda grlebilecei gibi, 1980lerden 1990lara kadar Trkiyede alt ve orta gelir gruplarnn
toplam gelir ierisinden aldklar pay derken, st gelir grubunun pay art gsteriyor. Bu on
yl ierisinde, en dk gelir grubunun, OECD lkeleri arasnda talya ve Yeni Zelandadan
sonra en fazla Trkiyede yoksullat ortaya kyor.

Tablo 28. Hanehalknn Gerek Gelirlerinin Deiimi (1985-1995)

lkeler* En alt Orta* En st Medyan Ortalama

talya -1.3 0.5 1.5 0.6 0.8

Trkiye -0.6 -0.7 1.4 -0.8 0.9

Norve -0.3 0.3 1 0.4 0.5

Kanada 0.3 -0.2 -0.1 -0.2 -0.1

Yunanistan 0.3 0.1 0.1 0.3 0.1

Almanya 0.4 1.4 1.6 1.2 1.4

sve 0.5 0.9 1.2 0.9 0.4

Britanya 0.7 2 4.3 1.9 2.8

Meksika 0.7 1.2 3.8 1.1 2.6

rlanda 4 3 2.9 3.2 3.1

spanya 4.4 3.2 2.4 3.2 3

Portekiz 5.7 6.5 8.7 6.2 7.3

*lkeler en alt gelir grubunun gelirindeki deiime gre sral

Kaynak: OECD, 2008, s.29.

1990larn sonu ve 2000li yllarn banda yaanan ekonomik krizler sebebiyle tm toplum
kesimlerinin gelir kaybna uruyor. Ancak krizlerin etkisiyle st gelir grubu en fazla gelir kayb
yaayan grup oluyor. Bylece aadaki tabloda grlebilecei zere bu on yl ierisinde gelir
dalm eitsizlii azalyor.

Tablo 29. Hanehalknn Gerek Gelirlerinin Deiimi (1995-2005)

lkeler En alt Orta st Med. Ort.

Avusturya -2.1 -0.5 -0.4 -0.6 -0.6

Japonya -1.4 -1 -1.3 -1 -1.1

305
Trkiye -1.1 -0.5 -3.2 -0.3 -1.9

Almanya -0.3 0.5 1.3 0.6 0.7

ABD -0.2 0.5 1.1 0.4 0.7

Meksika -0.1 -0.1 -0.6 -0.2 -0.4

Kanada 0.2 1.2 2.1 1.1 1.4

Britanya 2.4 2.1 1.5 2.1 1.9

Yunanistan 3.6 3 2.7 2.9 2.9

Norve 4.4 3.9 5.1 3.8 4.3

Portekiz 5 4.1 4.4 4.2 4.3

rlanda 5.2 7.7 5.4 8.2 6.6

spanya 5.2 5.1 5 5.5 5.1

*lkeler en alt gelir grubunun gelirindeki deiime gre sral

Kaynak: OECD, 2008, s. 29

Eitsizliin Tezahrleri

Bu blmde ksaca Trkiyede eitsizliin tezahr ettii belli bal alanlar incelenecektir. Dier
pekok yansmasnn yan sra eitsizliin en etkili biimde tezahr ettii alanlar blgeler aras
farkllklar, kadn yoksulluu, yal yoksulluu, krn marjinallemesi ve snf altnn ortaya
k olarak zikredilebilir.

Aadaki tabloda grlebilecei zere Trkiyede blgeler arasnda nemli dzeyde bir
eitsizlik gze arpmaktadr. Buna gre stanbulun nfustaki pay 1994ten 2003e gelirken
%14ten %15e karken gelirdeki pay %23ten %26ya ykselmitir. Ancak buna mukabil
gelirden en az pay alan Gneydou Anadolunun nfustaki pay %10 iken gelirdeki pay %6
olarak kalmtr. Buna gre Trkiyede Ankarann bats nfusuna gre gelirden oransal olarak
daha fazla pay alrken dousu gelirden oransal olarak daha az pay almaktadr. Bylece gelir
eitsizlii ciddi bir boyuta erimektedir.

Tablo 30. Blgelerinin Paylar ve Ortalama Hane Bykl

Gelirdeki pay Hane pay Nfus pay Ort. Hane

bykl
Kod BBS1 1994 2003 1994 2003 1994 2003 1994 2003
TR Trkiye 100 100 100 100 100 100 4,4 4,1
TR1 stanbul 26 23 15 17 14 15 4,2 3,7
TR2 Bat Marmara 4 4 6 5 5 4 3,7 3,4
TR3 Ege 12 12 16 15 14 13 3,8 3,6

306
 TR4 Dou Marmara 7 9 8 9 8 9 4,2 4,0
TR5 Bat Anadolu 10 11 10 10 9 9 4,3 4,0
TR6 Akdeniz 11 13 12 13 13 13 4,5 4,0
TR7 Orta Anadolu 4 5 6 6 6 6 4,4 4,1
TR8 Bat Karadeniz 6 5 7 7 7 7 4,5 4,3
TR9 Dou Karadeniz 5 4 6 4 6 4 4,8 4,2
TRA Kuzeydou Anadolu 2 3 2 3 3 4 5,1 5,3
TRB Ortadou Anadolu 6 4 5 4 6 5 5,7 5,5
TRC Gneydou Anadolu 6 6 7 7 10 10 5,7 5,9
Kaynak: Filiztekin & elik, 2010, s. 120

Buna bir de bu blgelerin kendi iindeki gelir dalmnn bozukluu eklendiinde sonular
daha da vahim bir boyut kazanmaktadr. Aada yer alan Blgesel Gini deerleri, lke apnda
verilen Gini deerleri gibi, blgelerin kendi ierisinde ne kadar eit ya da eitsiz bir gelir
dalmna sahip olduklarn gsteriyorlar. Trkiyede gelir dalm eitsizliinin en yksek
olduu blge Akdeniz blgesi. Kuzeydou Anadolu blgesi de Trkiye ortalamasnn zerinde
eitsiz bir gelir dalmna sahip. Gelir dalmnn en adil olduu blgenin ise Bat Marmara
olduu grlyor. Ayrca buna ek olarak blgeler aras eitsizlik de ok ciddi bir oran
gstermektedir.

Tablo 31. Blgelerinin Kendi indeki Gelir Eitsizlii (2009)

Bat Marmara 0,33

stanbul 0,34
Orta Anadolu 0,34
Dou Karadeniz 0,36
Gneydou Anadolu 0,36
Ege 0,37
Bat Anadolu 0,37
Bat Karadeniz 0,37
Ortadou Anadolu 0,37
Dou Marmara 0,38
Trkiye genel 0,39
Kuzeydou Anadolu 0,40

Akdeniz 0,41

Kaynak: TK, 2009

Eitsizliin bir baka tezahr ise toplumsal cinsiyetin etkisi ile belirginlemektedir.
Yoksulluun kadnlar ve erkekler arasnda farkl yaand, ya da yoksulluun eitsiz bir

307
biimde dald bilinen bir gerektir. Bu erevede kadn yoksulluu ve toplumsal cinsiyete
dayal gelir eitsizliinin sebep ve gstergeleri unlardr:

(1) Kadn istihdam orannn dk olmas,

(2) Kadnlara ynelik sosyal transferlerin eksiklii

(3) cretsiz aile iiliinin kadnlar arasnda yksek olmas

(4) Kadnlarn byk bir ounluunun gelir asndan ailelerine ve elerine baml olmalar.

Toplumsal cinsiyet asndan gelir eitsizliini gsteren endekste Trkiyenin 115 lke arasnda
109. sradadr. Birlemi Milletler Kalknma Program nsani Gelimilik Raporunda
Trkiyede kadnlarn kazandklar gelirin, erkeklerin kazandklar gelire orannn ortalama
%26 olduu belirtiliyor. Trkiyede kadn reisli hanelerin erkek reisli hanelere oranla daha
yoksul olduu da istatitiksel olarak grlmektedir.

Yal yoksulluu da kadn yoksulluuna benzer bir mahiyet arzetmektedir. Trkiyede

yallarn greli gelirleri 1980lerden 2000lere kadar dt grlmektedir. OECDnin
Emeklilik Maalarna Bak adl raporunda 1980lerin ortalarndan 2000lerin ortalarna kadar
yallarn greli gelirlerinde OECD lkeleri arasnda en yksek oranda dn Trkiyede
grld belirtilmektedir. TKe gre 65 ve zeri yata tek bir bireyden oluan hanelerin
yarsndan fazlas en dk gelir grubunda yer almaktadr. Fakat 1980li yllarn ortalarnda
Trkiyede yallarn greli gelirleri Meksika ile birlikte, OECD lkelerinin en yksek
seviyelerinde. Dolaysyla dn yksek oranda grnmesinin bir nedeni de budur. Ancak
verilerde 66-75 ya aralndaki yallarn greli gelirleri Trkiye nfusunun ortalama gelirinin
gerisinde iken 75 ya zeri nfusun geliri ise nfusun ortalama gelirinden yksek kmaktadr.
Bunun nedeni yoksullarn daha erken yata hayatlarn kaybetmeleri ve emeklilik maa sahibi
olabilen grece gelir durumu iyi olanlarn ise daha uzun yllar hayatta kalmalardr.

Kr-kent eitsizliinin art da bir baka eitsizlik trdr. Tarmda uygulanan liberalleme
politikalar ve Trkiye ekonomisinin dnm krsalda yoksullamaya neden olmu, kr-kent
eitsizliini artrmtr. Trkiyede gelir yoksulluu zellikle krsal alanlarda daha ciddi
boyutlarda net bir biimde ortaya kmaktadr. Dnya Bankas raporunda ve hanehalk refah
endeksine dayanan TNSA verileri de zellikle krsal yoksulluun yksek olduunu
gstermektedir. Gda ve gda d yoksulluk oran kentlerde yaklak yzde 9,5 iken, ayn oran

308
krsal yerlerde yaklak yzde 34,5tir. Alk snr altnda yaayan kentsel nfus yzde 0,25
iken, krsal nfusun yzde 1inden fazlas alk snrnn altnda yaamaktadr.

Trkiyede Eitsizliklerin Alglanmas

Btn bu eitsizlikler toplum tarafndan alglanabilmekte midir? Bu erevede BBC tarafndan

yaplan Ekonomi ve Kreselleme ile lgili Kamuoyundaki Genel Kayglar-Kresel Anketi
Trkiyenin, ekonomik bymenin faydalar ve klfetlerinin adil bir biimde datlmadna
ilikin kamuoyu algsnn en yksek lke olduunu gstermektedir. Benzer ekilde arkolu
ve Kalaycolu tarafndan yaplan aratrmann sonularna gre de deneklerin yzde 92sinin
gelir dalmnda byk bir adaletsizlik olduunu belirttiklerini ve yzde 90nn hkmeti bu
adaletsizlii dzeltmekle sorumlu grdklerini tespit etmektedir. Trkiye statistik
Kurumunun (TK) 2008 ylnda gerekletirdii Yaam Memnuniyeti Aratrmasnda ise
ankete katlanlarn yarsndan fazlas hanehalk gelirinin hanenin ihtiyalarn zor ya da ok zor
karladn belirtiyorlar. Bu neticelere gre Trkiyede insanlar eitsizliin farkndadrlar.
Ancak yine de kurumsallam eitsizliklerle baa kmann kalc kurumsal bir yolunu
bulabildiklerini sylemek g grnyor.

309
Bu Blmde Ne rendik

Kreselleme sosyo-ekonomik dzene bir dizi yenilik getirmitir. Bunlar arasnda kresel
olarak birbiriyle ilikili, gerekte birbirine uzak yerleri kesintisiz bir biimde idare ederek
ileyen dviz ve sermaye piyasalar; dnyay kesintisiz bir biimde birbirine balayan internet
balantlar, cep telefonlar ve yeni medya alar; ulus devletleri aan ve andran kresel
rgtler (DT, IMF gibi), birok lkeden daha fazla ekonomik gce sahip ok uluslu irketler
(MNCs), kresel alar oluturan STKlar ve ulusal snrlar aan siyasi gruplar (Yeni toplumsal
hareketler) ve ok etkili uygulama mekanizmalar ile desteklenen ve ulusal politika alann
daraltarak ulus devletleri daha da balayc hale getiren; tarm, ticaret, hizmet, spor ve fikri
mlkiyet gibi pek ok alanda imzalanan ok tarafl anlamalar ne kan yeniliklerdir. zellikle
1980 sonrasnda yeni bir ekonomik dzen ile birlikte dnyada gittike artan bir biimde
hareketlenme yaanm ve bu sre neticesinde kalknma politikalar sayesinde lkeler
arasnda; refah devleti ve fordist i rejimi sayesinde lkeler iinde ortaya kan eitsizliin
azald dnem sona ermitir. Bu dnemden itibaren artk dnyada artan bir eitsizlik sz
konusudur. Trkiyede 1970lerin sonunda yaad iktisadi krizi amak zere 1980 sonrasnda
liberal politikalara ynelerek yeni bir ekonomi siyasetini benimsemitir. nceki dnemin
kapal, ithal ikameci ve kalknmac planl ekonomisi yerine artk bu dnemde ihracata ynelik
retimi benimseyen, yabanc sermayeye dayal bymeyi esas alan ve bunun iin de faiz
farklaryla oynayarak ksa vadeli ve portfy sermayeyi ieri ekmeye ynelen bir ekonomik
yap oluturulmutur. Bu sre Trkiyenin kresel ekonomiye eklemlenmesi ve neticesinde de
toplumsal tabakalamay etkileyen gelir ve servet eitsizliinde ciddi bir art beraberinde
getirmitir. Devletin ekonomideki rolnn deiimi ile birlikte nceki dnemin grece
eitleyici refah uygulamalar yerine sermaye birikimini ve giriimi eksene alan ve grece
eitsizleyici bir ynelim kendisini gstermitir. Bu bakmdan Trkiyede gnmzde sosyo-
ekonomik eitsizlikler temelde hanenin gelir seviyesi gibi nesnel koullardan
kaynaklanmaktadr. Trkiyede sosyal yardm transferleri yoluyla mutlak yoksulluk oran ciddi
bir d gsterirken greli yoksulluk oran da ayn ekilde art gstermektedir. Son 15 ylda
Trkiyedeki en zengin %1lik grubun toplam servet iindeki pay %39.4ten %54.3e
ykselmitir. Bunun anlam geriye kalan %99un paynn %60,6dan %45.7ye gerilemi
olduudur. Bu payn %23.4 bir ksm da yine en tepedeki %1lik kesimi takip eden %9un
elindedir. Dolaysyla geriye kalan %90 toplam servetin sadece %22,3ne sahiptir. Bugn
Trkiye nfusunun en zengin %10luk kesiminin sahip olduu gelir, en yoksul %10luk
kesimin elde ettii gelirin 15 katna denk gelmektedir.

310
 Blm Sorular

1. Aadakilerinden hangisi kreselleme neticesidne sosyo-ekonomik dzende yaanan

yeniliklerden biri deildir?

(a) yeni pazarlar

(b) yeni aralar
(c) yeni aktrler
(d) yeni devletler
(e) yeni kurallar
2. Aadakilerinden hangisi dnyadaki ekonomilerin ve toplumlarn sregiden
btnlemesinin temel etkenlerinden birisi deildir?

(a) tama maliyetlerinin dmesi,

(b) siyasal merkezileme
(c) dk ticari engeller
(d) artan sermaye aklar
(e) neoliberal kurumsalclk
3. Trkiyede aadaki sektrlerden hangisi 1980 sonrasnda istihdam asndan en
byk farkllamay yaamtr?

(a) tarm
(b) sanayi
(c) hizmet
(d) inaat
(e) kamu
4. Sosyo-ekonomik eitsizlik hangi etkenler erevesinde ekillenmektedir?

5. Gelir Eitsizliini gsteren gini katsaysnn deiimi Trkiyede eitsizlie dair bize
neler ifade etmektedir?

6. Dnya Bankasnn raporlarnda Trkiyenin yksek derecede eitsiz orta gelirli bir
lke olarak tanmlanmasnn anlam nedir?

311
 14. BLM
TABAKALAMA VE SOSYAL HAREKETLLK

312
 Bu Blmde Neler reneceiz?

Toplumsal Hareketlilie Dair Temel Kavram ve Tanmlar

Toplumsal Hareketlilik almalar
Toplumsal Hareketlilii lmek
Dikey Hareketlilik ve Eitsizlik
Trkiye'de Toplumsal Hareketlilik

313
 Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Toplumsal hareketlilik nedir?

Toplumsal hareketliliin trleri nelerdir
Dnyada ve Trkiyede toplumsal hareketlilik almalarnn durumu nedir?
Toplumsal hareketlilii nasl lebiliriz?
Dikey hareketlilik eitsizlii azaltabilir mi?
Trkiye toplumu toplumsal hareketlilikte nasl bir grnm sahibidir?

314
 Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu Kazanm Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Ders notlar, ders anlatm,
Toplumsal Hareketlilie Toplumsal hareketlilie dair
sunumlar ve ileri okumalar
Dair Temel Kavram ve temel kavram ve tanimlar
Tanmlar renmek
Ders notlar, ders anlatm,
Toplumsal Hareketlilik Dnyada ve Trkiyede
sunumlar ve ileri okumalar
almalar toplumsal hareketlilik
almalarnn durumu
hakknda bilgi edinmek
Ders notlar, ders anlatm,
Toplumsal Hareketlilii Toplumsal hareketlilii
sunumlar ve ileri okumalar
lmek lmeye dair bilgi sahibi
olmak
Ders notlar, ders anlatm,
Dikey Hareketlilik ve Dikey hareketlilik ve
sunumlar ve ileri okumalar
Eitsizlik eitsizlik arasndaki ilikiye
dair eletirel bir bak
edimke
Trkiye'de Toplumsal Trkiye'de toplumsal Ders notlar, ders anlatm,
Hareketlilik hareketlilik almalar sunumlar ve ileri okumalar
hakknda bilgi sahibi olmak

315
 Anahtar Kavramlar

toplumsal hareketlilik, dikey hareketlilik, yatay hareketlilik, mesleki hareketlilik,

hareketlilik alimalari, hareketlilii lmek, eitsizlik, eitim, meslek, g

316
 TABAKALAMA VE SOSYAL HAREKETLLK

Toplumsal Hareketlilie Dair Temel Kavram ve Tanmlar

Toplumsal hareketlilik bireylerin ya da gruplarn, toplumsal yap iinde fiziksel mekan ya da

toplumsal konumlar (tabaka, snf ve stat) asndan yer deitirmeleridir. Toplumsal
hareketlilik hareketin yn ve dzeyi bakmndan ikiye ayrlr:

(1) Dikey Hareketlilik: Bireyin saygnlk srlamas (hiyerarik dzen) bakmndan bir toplumsal
tabakadan dierine ykselmesi ya da dmesidir.
(2) Yatay Hareketlilik: Bireylerin ekonomik artlarnda ve yaam biimlerinde fazla bir
deiiklik olmakszn fiziksel mekan veya meslek deitirmelerine denir.

Toplumsal hareketlilik gerekletii zaman bakmndan da ikiye ayrlr:

(1) Bir kiinin kendi yaam ierisinde gsterdii toplumsal hareketlilie Kuak-ii hareketlilik
denir. Frnda alan bir iinin zamanla kendi frnn amas buna bir rnektir. Bu kii bir
ii iken kendi iinin sahibi olarak stat deitirmitir.
(2) Bir kiinin ebeveynlerine gre gsterdii toplumsal hareketlilie ise Kuaklar-aras
hareketlilik denir. Babas frn iisi olan birinin kendisinin frn sahibi olmas buna bir
rnektir. Burada kii ebeveynlerine gre bir stat deiimi sz konusudur.

Kuaklar-aras toplumsal hareketlilik en ok tartlan ve aratrlan toplumsal hareketlilik

biimidir. Bu balamda;

(1) Ebeveyn ile ocuklarn statleri karlatrma birimi olarak kullanlmaktadr.

(2) Ebeveyn ile ocuklarn eitim ve gelir dzeyini, siyasal iktidarn, meslei ve teki
zelliklerini birletirip bir belirleme ve lme endeksi oluturulabilmektedir.

(3) Kuaklar arasndaki dikey toplumsal hareketlilii zmleyerek lmede ve

karlatrmada, aratrmalarn hemen hepsi deimez bir l ve birim olarak meslei alp
kullanmaktadr.

(4) Toplumsal hareketlilik denilince, genellikle ve ounlukla kuaklar-aras dikey mesleki

hareketlilik anlalmaktadr.

Kuaklar arasndaki hareketliliin younluu, genellikle, kuaklarn kendi aralarndaki

uzaklkla doru orantl olarak artma eilimi gsterir. Kuaklar arasndaki uzaklk arttka,

317
mesleki kaltm oranlar azalmakta ve daha sonra gelen kuaklarn toplumsal tabakalama
hiyerarisi iinde aldklar yolun uzunluu artmaktadr.

Toplumsal balama veya kuruma gre de, deiik toplumsal hareketlilik biimlerinden sz
edilebilir. Genel bir toplumsal hareketliliin yan sra, mesleki, eitimsel, ekonomik ve siyasal
hareketlilik trleri belirlenebilir.

Toplumsal hareketlilik toplumlar arasnda ve bir toplumda zamana gre farkllklar gsterebilir.
Bu bakmdan toplumsal hareketlerin younluu ve yaygnlna gre eitli farkllamalar
ortaya kar. Toplumsal hareketliliin younluu belirli bir sre iinde kiilerin veya toplumsal
birliklerin tabakalama evreninde aldklar yolun uzaklna gre belirlenir. Dikey toplumsal
hareketlilik bakmndan, kiilerin veya toplumsal birliklerin aldklar yolun uzakl veya
deitirdikleri tabakalarn says, bir toplumdaki toplumsal hareketliliin younluunun ls
olarak alnabilir. Toplumsal hareketliliin yaygnl ise bir toplumda hareket eden kiilerin
veya birliklerin toplam nfus iindeki oranyla llr. zellikle dikey hareketlilik bakmndan
alndnda, tabakalarn deitiren kiilerin veya toplumsal birliklerin toplam nfusa oranlar,
bir toplumda belirli bir sredeki toplumsal hareketliliin yaygnlnn lsn verir.

Toplumsal hareketliliin younluu ve yaygnlna gre toplumlar kapal-ak olarak

nitelenirler. Bu anlamda genel toplumsal hareketlilik llerindeki farkllklar, frsat eitliinin
ve genel toplumsal eitliinin dereceleri bakmndan da, kaba birer gsterge olarak alnabilir.
Kapal-tabakalama tipi toplumlar toplumsal hareketliliklerin younluunun ve yaygnlnn
az olduu toplumlardr. Ak-tabakalama tipi toplumlar ise Toplumsal hareketliliklerin
younluunun ve yaygnlnn grece daha fazla olduu toplumlardr. Aslnda btnyle
kapal veya tam ak bir toplum yoktur. Her toplumdaki hareketlilik greceli olarak
dierlerinden farkllar. Tm toplumlarda hareketlilik grlr. Lipset ve Bendix' e gre, btn
toplumlarda hareketliliin grlmesinin temel nedenleri yledir:

(1) Meslek yapsndaki deimelere bal olarak igc iindeki meslek gruplarnn
oranlarnn deimesi byk bir hareketlilik dalgas yaratr.
(2) reme oranlarndaki ve dourganlktaki farkllk, yukar doru dikey toplumsal
hareketliliin nemli etkenlerinden biridir.
(3) Ksa sreli dnemler iinde belli olmamakla birlikte, baz mesleklerin saygnlklar ve
deerlerinde uzun srede deimeler olur.
(4) ada endstri toplumlarnda kaltsal konumlarn saylarnn giderek azalmas toplumsal
hareketlilii artrmaktadr.

318
(5) Potansiyel frsatlara ilikin yasal kstlamalarn kaldrlm olmas toplumsal hareketlilii
artrmaktadr.
(6) Zeka ve teki yeteneklerle birlikte, gdlenmenin de toplumsal hareketlilii etkiledii
grlmektedir.

Toplumsal hareketliliin bir baka zellii de, genel toplumsal statdeki bir deimenin nesnel
ve znel ynleri arasndaki ayrmdr. Nesnel yndeki deimeye rnek olarak gelirdeki artma
veya azalma ya da, iktidar ve nfuz derecesindeki deime verilebilir. znel yndeki deime,
kiinin ve toplumsal evrenin bu deime konusundaki duygular, dnceleri, tutum ve
deerlendirmeleriyle ilgilidir. Kii nesnel yndeki deimeyi durumunda bir iyileme ve
istenilen bir durum olarak grp deerlendirerek bu ynde aba gsterebilir.

ocuklar kendilerini ebeveynleri ve zellikle de nine ve dedeleriyle karlatrdklarnda yukar

doru ykselmi olduklar duygusuna kaplrlarken, akranlaryla karlatrldklarnda
onlardan ok geride kaldklar duygusuna kaplabilirler. Nesnel bakmdan yukar doru bir
ykselme olarak grnen hareketlilik, znel bakmdan yerinde sayma veya gerileyip aa
doru bir hareketlilik olarak deerlendirilebilir.

Toplumsal Hareketlilik almalar

Toplumsal hareketlilik, bireylerin ya da gruplarn toplumsal yap iinde farkl fiziksel

meknlarda ya da konumlarda yer deitirmelerini ifade eden bir kavramdr. Toplumsal
hareketlilik ile toplumsal tabakalama arasnda ok sk bir iliki mevcuttur. Toplumsal
tabakalama, toplumun yapsal grnmnn en nemli ynn olutururken, toplumsal
hareketlilik de bu yapy belirlemede etkin bir rol olan bir sretir. Bireylerin toplumsal
iblm ierisindeki pozisyonlara yerletirilmesi, her zaman demografik, toplumsal, kltrel,
dini, politik, hukuki, ekonomik, teknolojik ve yntemsel bir takm etkenlere ve kurallara
baldr. Bu sebeple, bu srete hangi etkenlerin, hangi ekillerde ve nasl bir tarihsel koul
ierisinde az veya ok nem arz ettii ve bireyler ve toplum iin nasl sonular dourduu her
zaman ampirik aratrmalarn konusu olmutur. Toplumsal hareketlilik ile ilgili yaplan
almalarn temel hedefi, bu etkenlerin toplum ierisindeki ilikilerini incelemek ve belirli
zelliklerdeki toplumlar iin genellenebilir sonulara ulamaktr (Snmez: 2006,164).

Sorokin'in1927 tarihli Social Mobility isimli almas toplumsal hareketlilik alannda yaplm
ilk geni kapsaml teorik almadr. Sorokin, toplumsal hareketlilii ok geni bir kapsamda

319
tanmlar. Ona gre toplumsal hareketlilik, "bireysel veya toplumsal deer nesnesinin - insan
eliyle yaratlan ve deitirilen her eyin- bir toplumsal pozisyondan dierine geiidir"(Sorokin,
1927). Toplumsal pozisyonlar, kiinin toplum iindeki gruplarla ve o gruplarn yeleriyle olan
ilikilerinin btn olarak tarif edilir. Toplumsal alan ierisindeki pozisyonlar, toplumsal
ilikiler ve boyutlar yoluyla tanmlayan Sorokin, pozisyonlar ierisindeki hareketlilii dikey ve
yatay olmak zere iki ekilde ayrmtr. Daha sonra yaplan almalar da hareketin yn
konusunda Sorokin'in yapt bu ayrm srdreceklerdir. Buna gre, dikey hareketlilik, bireyin
hiyerarik dzen ierisinde bir tabakadan dierine ykselmesi ya da dmesiyle gerekleir.
Yatay hareketlilik ise, bireylerin ekonomik artlarnda ve yaam tarzlarnda bir deiiklik
olmakszn fiziksel meknlarn ya da mesleklerini deitirmelerini ifade eder. Aratrmaclar,
toplumsal hareketlilii zaman bakmndan da ikiye ayrmaktadrlar: Bir kiinin kendi yaam
ierisinde gsterdii dikey veya yatay toplumsal hareketlilik kuak-ii hareketlilik olarak
adlandrlr. rnein, kii hayat boyunca ayn tabaka ierisinde yer alan farkl ilere girip
kabilir ya da bir st veya alt snfa geebilir. Baba-oul veya dede-torun gibi farkl kuaklar
arasndaki toplumsal hareketlilik fark da kuaklar-aras toplumsal hareketlilik olarak ifade
edilir. Babas frn iisi olan birinin frn sahibi olmas buna rnek gsterilebilir (Kemerliolu:
1996 ,148).

Toplumsal hareketlilik konusunda yaplm tartmalara gemeden nce, literatrn byk

oranda zerine ina edildii klasik kuramlara deinmekte fayda var. Bilindii zere Marx,
kapitalizmde burjuvazi ve proletarya olmak zere iki ana snfn olduunu syler. Marx'a gre,
sradan bir ailesi ve gemii olan insanlarn baarl bir kapitalist olmas sadece kapitalizmin ilk
dnemlerinde mmkndr. Buna karlk, olgunlama dneminde sermaye kendini yeniden
retmektedir; bylece burjuvazi ve proletarya nesiller boyunca kendini devam ettirir. Marx, bu
iki soyut ve net ayrm yaparak, hareketlilik imkann snrl tutmu ve hareketliliin snf
ilikileri ve snf bilinci zerine olan etkisine deinmemitir (Giddens, 98). Weber'de ise snflar
Marx'ta olduu gibi kategorik bir ekilde ayrlmamtr ve aralarndaki snrlar daha belirsizdir.
Weber'e gre toplumsal snf, "bireysel ve kuaklar aras hareketliliin kolay ve karakteristik
olduu snf konumlarnn btnnden" olumaktadr (Weber, 1978). Yani, Weber'de snflar
bireysel ve kuaklar-aras toplumsal hareketlilie bal olarak tanmlanmaktadr (Smith:2007,
92). Weber'in yazlarnda rasyonalizm anahtar kavramlardan birisidir. Her alanda baarl bir
rekabet, uzun vadede rasyonalizmin ve verimliliin galip gelecei anlamna gelmektedir.
Rekabette verimliliin nemli oluu, belirli pozisyonlara yerlemenin n koulu olarak
"baar"nn ortaya ktn gstermektedir. Bu durumda frsat eitlii kapitalist ekonomik

320
sistemin talepleriyle uyum ierisinde olduu gibi, toplumsal hareketlilik hzndaki artla da
uyum ierisindedir. Bu, 'salt' ve 'dairesel' hareketliliin artmas anlamna gelmektedir. Fakat
bununla birlikte, yapsal olarak belirli hareketliliin, yani mesleki yapdaki deiiklikler sonucu
oluan asgari miktardaki hareketliliin de artmas beklenebilir. Toplam hareketlilikteki bu art,
snf oluumunu da etkilemektedir. Webere gre, aaya ve yukar doru hareketlilik arttka
snf atmalar merkezi nemini kaybeder ve grup dayanmas yerini rekabete brakr (Aberg:
1979, 249). Ayrca, toplumsal hareketlilik sadece snflar arasnda deil, snflar iinde de
gerekleebilir. Buna gre, Weber, aralarndaki hareketliliin nadir ve zor olduu fakat kendi
ilerindeki hareketliliin daha yaygn grld drt temel snf ayrm yapar: ii snf, kk
burjuvazi, mal varl olmayan uzmanlar ve aydnlar, mal varl olanlar ve grdkleri eitimle
ayrcalk kazanm olanlar.

1970lere kadar toplumsal tabakalama ve hareketlilik kuram literatrnde ilevselci teori ve

ona getirilen eletiriler geni bir yer kaplamtr. Tabakalama konusunda ilevselci teorinin
ilki, Kingsley Davis ve Wilbert Moore tarafndan 1945 ylnda gelitirilmitir. Bu teori
toplumsal tabakalama ve eitsizliin olumlu bir ekilde ilevsel olduunu ve bu yzden de
zorunlu olduunu iddia etmektedir. Toplumu bir organizma olarak dnrsek, bu
organizmann salkl olarak kalabilmesi iin ihtiyalarn karlamas gereklidir. Bunun iin de
en nemli pozisyonlar ve meslekler, toplumdaki en nitelikli kiiler tarafndan doldurulmaktadr.
Bir baka deyile, Davis ve Moore toplumdaki belirli pozisyonlarn ilevsel olarak
dierlerinden daha stn olduunu ve sadece ok az sayda insann bu pozisyonlar dolduracak
yetenee sahip olduunu iddia etmektedir. Bu pozisyonlar belirli haklar ve ayrcalklar
salamaktadr ve bu da kiilerin prestij ve saygya eriimlerinde farkllklar yaratmaktadr. Bu
da toplumsal eitsizlii ve tabakalamay dourmaktadr. Davis ve Moorea gre, snrl
saydaki metalara ve prestije olan eriimdeki eitsizlik her toplumda ilevsel ve kanlmazdr.
Bir dier teori ise Talcott Parsonsun daha soyut ve daha genel bir fonksiyonel perspektiften
ortaya koyduu teoridir. Davis ve Moore ile elimemekle birlikte, Parsonsun odak noktas
daha ok toplumsal dzen ve bunun srdrlmesinde toplumsal tabakalamann rol zerinedir.
Parsonsa gre, stat ya da saygnlk, toplumsal tabakalamann en nemli boyutudur;
zenginlik ve gteki farkllamalar ise statye gre ikincildir. Bireylerin stat hiyerarisindeki
konumlar, bakalarnn ahlaki deerlendirmelerine gre belirlenmektedir. Buna gre, ortak
deerlere uygun olarak yaayan insanlar yksek statye ve dolaysyla da zenginlie ve gce
sahip olacaklardr. levsel teoriye gre toplumda var olan eitsizlik ve tabakalama
kendiliinden bir hareketlilik dourmaktadr. Toplumdaki nemli pozisyonlara ve iktidara

321
sahip olmak iin belirli niteliklere sahip olmay "baaran" kiiler yukar doru hareket
etmektedir. Bir baka deyile, rk, toplumsal cinsiyet veya snf gemiinin nemi azalm;
bunun yerine, toplumdaki pozisyonlar gn getike daha ok "baar" kriterine gre
doldurulmaktadr. levselcilere gre bu endstriyel toplumun ilevsel bir gerekliliidir (Breen:
1997, 430).

levselciler toplumu bileenlerinin istikrar oluturmak iin bir araya geldii karmak bir
organizma olarak grrken, atma teorisi, ilevselcilerden farkl olarak, toplumu snrl
kaynaklar iin rekabet halinde, srekli deien, dinamik bir yap olarak grr. stikrara deil
deiime yapt bu vurgu sebebiyle atma teorisi, toplumsal deiimi ve hareketlilii
anlamak konusunda ilevselci teoriye gre daha elverilidir. atmaclar toplumsal eitsizliin
ilevsel olduunu savunan fikre kar karak, tabakalama ve eitsizliin toplum iin zararl
olduunu ve zengini fakir karsnda glendirdiini iddia ederler. Tabakalama ve eitsizlik,
btn toplumsal ilikilerin merkezinde yer alan rekabetten neet etmektedir. Toplumsal yaplar
ve kurulular, bu rekabeti ve onun neden olduu eitsizlii yanstmaktadr. atmaclara gre,
rekabet ve endstriyelleme ile birlikte sosyal rollerin eitlenmesi ancak yatay hareketlilii
dourur. Bununla birlikte, daha fazla imkna ve kaynaa sahip olan yaplar, bunlar toplumdaki
iktidarn srdrmek iin kullanmaktadr. Dolaysyla, Marx'takine benzer bir ekilde,
atmaclar snfl toplumlarda dikey hareketliliin pek mmkn olmadna vurgu yaparlar.
1950 ve 1962 yllar arasnda atma teorisini merkeze alan ok sayda kitap yazan C. Wright
Mills'e gre, toplumsal yaplar farkl karlara ve imkanlara sahip olan kiiler arasnda meydana
gelen mcadele ve mzakerelerin sonucunda doar. Ve bu kiiler ve imkanlar da, yine daha
geni yaplar tarafndan ve imkanlarn ve iktidarn eitsiz dalm sonucunda
ekillenmektedirler. atma teorisinin ne kan isimlerinden bir dieri de Ralf Dahrendorf'tur.
Dahrendorf ileri endstrilemi toplumlarn analizini yapt yazlarnda, bu toplumlarda sosyal
rollerin gn getike daha ok eitlendiini ifade eder. Mevkilerin eitlenmesiyle otoritenin
dalm da farkllamaktadr ve bunun sonucunda toplumsal tabakalama ve atmalar
olumaktadr. Ona gre, toplumsal hareketlilik hznn artmasyla birlikte, snf sorunlar
bireysel sorunlara indirgenmekte ve bylece snf atmalar bireysel rekabete dnmektedir.
Hareketlilik beklentisinin olduu durumlarda insanlar enerjilerini daha iyi koullar iin
kollektif bir mcadele vermek iin deil, hareketlilik frsatlarn kullanmak iin
kullanacaklardr. Bylece hareketlilik ans bireysel deerleri yceltecektir (Aberg:1979, 256).

Giddens da toplumsal hareketlilik ile snf yaplatrmas (class structuration) arasndaki ilikiye
deinmitir. Bu balamda hareketliliin yaratt bireysellie vurgu yapmamtr fakat snf

322
temelli tecrbelerin snf bilincine dnmesinin zorluuna dikkat ekmitir. Ona gre,
hareketlilik imknndaki azalma, belirlenebilir snflarn oluumunu kolaylatrmaktadr.
Kuaklar aras hareketlilikteki azalma da kuaklarn ortak yaam tecrbelerinin yeniden
retimini salamaktadr (Aberg:1979, 249).

1970'lerden itibaren toplumsal hareketlilik zerine yaplan ampirik aratrmalar oalm ve bu

dorultuda teorik tartmalarn younluu artmtr. Aratrmalarn ounda ampirik kategoriler
Marksist veya Weberyan ema zerine ina edilmitir. Bu emalar, snf pozisyonlarnn
toplumsal hayattaki materyal koullarda var olan eitsizliklerden tredii konusunda
hemfikirdirler. Ayrldklar mesele, bu eitsizliklerin nasl gerekletirildii ile ilgilidir; bu
sebeple bireylerin ve gruplarn belirli pozisyonlara nasl yerletirilecekleri konusunda farkl
noktalara vurgular yaparlar. Fakat son yllarda yaplan almalar, bu iki emann birbirini
dlamadn ve her birinin toplumsal hareketlilii anlamak konusunda belirli avantajlara sahip
olduunun altn izer. Marksist ve Weberyan perspektife sahip toplumsal hareketlilik
almalarndan balcalar, Wright'in Class Counts (1997) ve Erikson ve Goldthorpe'un The
Constant Flux (1992) adl eserleridir (Snmez: 2006, 167).

Erikson ve Goldthorpe, Constant Fluxta liberalizmin ve Marksizmin toplumsal hareketlilik

konusundaki varsaymlarn inceleyerek, onlarn sosyal hareketlilik sreleri ve modellerindeki
eitliliin hakkn vermediklerini iddia eder. Erikson ve Goldthorpeun anlatmna gre,
liberalizm endstriyel toplumlarda, endstri ncesi toplumlara nispeten daha yksek bir
toplumsal hareketlilik hz olduunu ve yukar doru hareketliliin aaya doru olana stn
geldiini iddia eder. Ayrca hareketlilik frsatlar daha eittir; yani farkl kkenlerden gelen
insanlar belli hedeflere ulamak iin daha eit bir ekilde yarrlar. Bununla birlikte, sosyal
hareketlilik hz da, frsat eitlii miktar da endstriyel toplumlarda gn getike artmaktadr.
(Erikson ve Goldthorpe: 1992, 5). Blau ve Duncan'n 1967'de ABD'de 20.000 erkekten oluan
rneklem zerinde yrttkleri alma buna rnek gsterilebilir. Blau ve Duncan, bu
almada ABD'de yksek bir dikey hareketlilik olduunu, fakat bu hareketliliklerin birbirine
ok yakn mesleki konumlar arasnda gerekletiini iddia etmilerdir. Hem kiilerin kendi
hayatndaki hem de kuaklar arasndaki yukar doru hareketlilik, aa doru olana nispeten
daha fazladr. nk beyaz yakal ve profesyonel iilerin says, mavi yakal ilere oranla hzl
bir ekilde artm ve bylece mavi yakal iilerin oullar beyaz yakal ilere geebilmilerdir
(Blau ve Duncan, 1967'den aktaran, nal: 2011, 149). Treiman (1970) da endstriyelleme
srecinin toplumsal hareketlilii hzlandrdn iddia etmitir. Ona gre, aile gemii kiilerin

323
toplumsal konumunu belirlemede giderek daha nemsiz hale gelmekte, buna karlk, alnan
eitimin rol hzla artmaktadr.

Erikson ve Goldthorpe, zellikle Blau ve Duncan ve Treimann katklarna deinerek

liberalizmin, endstriyel ve endstri ncesi toplumlar arasndaki bu fark eitli sebeplerle
akladndan bahseder. Bunlardan ilki, teknolojik gelimelerdeki canlln, toplumsal
iblmnde hzl ve srekli bir deiimi gerektirmesidir. Aktif nfusun farkl konumlara
yeniden datm yksek hareketlilik hzyla sonulanmaktadr. Bu srete yeni beceriler ortaya
kmakta, bylece sadece emek gerektiren sradan ilerin etkisi azalrken, teknik ve profesyonel
olarak nitelikli personele olan talep artmaktadr. Ayn zamanda, rasyonel yntemlerle
dzenlenen retimin art, servis sektrnn genilemesi gibi etkenler, idari ve ynetimle ilgili
pozisyonlarn oald geni brokratik kurumlarn bymesini de tevik etmektedir. Bylece,
endstriyel toplumlar gittike artan bir oranda orta snflamaktadrlar (Erikson ve
Goldthorpe: 1992: 6). kincisi, endstriyelleme, bireylerin i blm ierisindeki farkl
pozisyonlara yerleme srelerini dntrmektedir. Liberalizme gre artk baar en nemli
kstastr; kiilerin kim olduklarna deil, ne yapabildiklerine bir deer atfedilmektedir. Bu da
kiilerin toplumsal kkeni ile bulunduklar pozisyon arasndaki ilikiyi zayflatm; eitimi ve
staj n plana kartmtr. Bylece, hareketlilik anslar artm ve toplum daha ak bir hale
gelmitir (Erikson ve Goldthorpe: 1992: 6).Bununla birlikte, ekonominin genileyen
sektrlerinde baar vurgusu ok belirginken, tarm sektr, kk lekli irketler ve aile
irketleri gibi de geen alanlarda kiiler toplumsal kkenlerine gre pozisyon
almaktadrlar. Liberal teorisyenlere gre, endstriyelleme arttka, yeni hareketlilik rejimi
kendini dayatmakta ve buna kar direnen sektrler marjinellemektedir.

Erikson ve Goldthorpea gre, liberal teorinin toplumsal hareketlilik hznn artt ve toplumun
daha ak bir hale geldii iddiasna Marksistlerin verdii cevap yetersiz kalmaktadr.
Marksistler 1970ler boyunca snf analizi konusuna kafa yormusalar da, daha ok snf
konumlarnn ve snrlarnn hangi kstasa gre belirlenecei sorusu zerinde durmular, sosyal
hareketlilik konusuna ilgisiz kalmlardr. Ancak proleterleme kavramn yeniden gzden
geirip anlamn genileterek, liberal pozisyona bir alternatif oluturan Marksist yorum dikkate
deerdir. zellikle Bravermann almalarnn (1974) etkisiyle, kapitalist toplumlarn yapsal
bir dnm geirdii, btn mesleklerin deerinin drld ve vasfszlatrld, bylece
i blm ierisindeki proleterya orannn artt iddia edilmitir. Liberalizmin yukar doru
hareketin teknolojik gelimelerin zorunlu sonucu olduu iddiasnn tam zdd olacak ekilde,
Marksist teori, kapitalizmle birlikte iin sadece verimlilii arttracak ekilde deil, ayn

324
zamanda emein kontroln ve smrsn salayacak ekilde dzenlendiini belirtir. Buna
gre, iverenler, teknolojiyi ve yeni ynetim biimlerini alanlarn zerkliini ve vasflarn
yerinden etmek iin kullanmaya almaktadrlar. Bylece, endstriyel toplumlar orta
snflamamtr; aksine kapitalizmin mant btn istihdam dzeylerinde vasf tahrip etmitir.
zellikle, beyaz yakal iilerde kollektif bir ekilde aaya doru hareketlilik
gzlemlenmektedir (Erikson ve Goldthorpe 1992: 10). Erikson ve Goldthorpe, Marksistlerin bu
varsaymnn ampirik data tarafndan dorulanmadna, aksine ulusal saym istatistiklerinin
liberal pozisyonu daha ok desteklediine dikkat eker.

Sosyal hareketlilik hakknda ne kan bir dier gr de, onu dorudan endstriyelleme ile
doru orantl olarak gren tek boyutlu liberal gre kar karak, endstriyel toplumlarnn
her birinin hareketlilik modellerinin kendine zg olduunu vurgulamaktadr. lkelerin
hareketlilii arasnda eitliliin olduunu savunan bu teoriye gre (theories of cross-national
variation in mobility), lkelerin kltr ve siyasetleri, endstriyelleme ile birlikte toplumsal
hareketlilii oluturan etkenlerdir. Kltrelci yaklam ounlukla istisnaclk (exceptionalism)
grn benimsemektedir. rnein, Wells (1906) ve Hartz (1955, 1964) gibi bu gr
savunan teorisyenlerden bazlar, ABD'nin dier Avrupa toplumlarna gre daha hareketli ve
ak oluuyla ilgili varsaym ileri seviyedeki endstriyellemeyle aklamak yerine ABD'nin
kendine zg kltrel yapsna dikkat eker. Buna gre, ABD'de feodal gelenein olmay,
kiiler aras ilikilerde saygnn yoksunluu, hrsn ve maddi baarnn nfuz edici etkisi gibi
Amerikan hayat tarzn oluturan etkenler yksek seviyede hareketlilie imkan tanmaktadr
(Erikson ve Goldthorpe: 1992, 311). Bir dier rnek de, Olson'un ngiltere'nin hareketliliinin
snrl oluunu iddia etmesi ve buna getirdii aklamadr (Olson: 1982). Olson'a gre, ngiltere,
dier Avrupa lkelerinin iki yzylda geirdii devrimler, savalar, dman igallerini tecrbe
etmemi, bylece endstri ncesi kltrel modellerini ve bununla ilikili kurumlarn
korumutur. Bylece, endstri ncesi dnemde hakim olan deerler ve davranlarn birou
devam etmi, ayrcalkl tabakalar kemiklemitir. Olson'a gre, endstriyel toplumlar ok
farkl ekillerde ekonomik performans sergilerler. Onun yapmak istedii, bireylerin ve
gruplarn, tamamen endstriyellemenin isel mantndan etkilenmek yerine, deiime nasl
kar koyduklarn, nasl kendi karlar dorultusunda hareket ettiklerini ve bylece
hareketsizlii ve toplumsal katlamay nasl saladklarn gstermektir (Erikson ve
Goldthorpe: 1992, 16). lkeler arasnda politik sebeplerden dolay hareketlilik eitlilii
olduunu savunan teorisyenler arasnda en dikkate alnan pozisyon Parkin tarafndan
gelitirilmitir (1969, 1971a, 1971b). Parkin, Dou Avrupa toplumlarn dikkate alarak,

325
sosyalist ve kapitalist toplumlardaki ideolojik ve kurumsal farkllklarn toplumsal hareketlilie
olan etkisinin liberal teori tarafndan hafife alndn ne srmtr.

Sorokin'in 1927 tarihli Social Mobility isimli kitabnda detaylandrd pozisyonu, hem
liberalizmin hem de Marksizmin tek izgisel, evrimci tabakalama ve hareketlilik teorilerine
eletiri getiren bir dier pozisyondur (Sorokin, 1927). Sorokin, modern batl toplumlarda
toplumsal hareketliliin yksek olduunu, hatta hareketlilik hznn ykselmeye eilimli
olabileceini kabul eder. Fakat srekli ve sonsuz bir dikey hareketlilik fikrine kar karak,
baz toplumlarn hareketliliinin baz dnemlerde artp bazlarnda azalacan iddia eder. Bir
baka deyile, aa ya da yukar doru giden, belirli ve srekli bir eilim yoktur (definite
perpetual trend); var olan ey hep ayn yne gitmeyen bir dalgalanma halidir (trendless
fluctuation). Sorokin'e gre, modern dnemde hareketlilik konusunda hukuki ve dini birtakm
engeller ortadan kalksa da, mesleki beceri ya da eitimin belirleyicilii gibi yeni engeller ortaya
kmtr. Toplumsal tabakalama ve hareketlilik, mevcut iktidarn ve karlarn srdrlmesini
salayacak bir ekilde olumaktadr; fakat savalar, devrimler, endstriyel ve teknolojik
deiimler bu yapy bozma imkann tamaktadr (Erikson ve Goldthorpe: 1992, 21).

Toplumsal hareketlilik literatrnde hatr saylr bir yeri olan Lipset ve Zetterberg (1956,
1959), Amerikan istisnacln reddederek ABD'nin hareketlilik dzeyinin Avrupa
lkelerinden temelde farkl olmadn savunur. Onlara gre, Batl endstriyel toplumlarn
tamamnda sosyal hareketlilik modeli neredeyse ayndr. Lipset ve Zetterberg de toplumsal
hareketlilik hznda srekli bir eilim olmadn iddia ederek, endstriyelleme ile hareketlilik
ilikisini tartrken eik etkisinden bahsederler. Buna gre, endstriyel toplumlar, endstri
ncesi toplumlara gre daha yksek bir hareketlilik hzna sahiptir. Fakat endstriyel
toplumlarda endstriyelleme seviyesi ile hareketlilik hz arasnda bir iliki olduu
sylenemez. Bu balamda, Lipset ve Zetterbergin hipotezi (LZ hipotezi) liberal teoriden de
ciddi bir ekilde ayrlmaktadr. Daha sonra yaplan ampirik aratrmalar LZnin hareketlilik
hzlarndaki benzerlii byttn gstererek LZ hipotezini geersiz klmtr (Chan, 2009).

Featherman, Jones ve Hauser (1975), LZ hipotezini yeniden formle etmeyi denemilerdir.

Onlarn ileri srd hipotez, lkelerin hareketlilik hzlarndaki benzerliin gzlenebilir mutlak
hareketlilik hzlarna deil, bu hzlarn temelinde yatan bal hareketlilik modellerine
uygulanabilir olduudur. nk gzlenebilir hzlar toplumsal iblmnden ve srekli deien
ekonomik, teknolojik, demografik durumun etkilerinden nemli lde etkilenmektedir. Fakat
hareketlilii bu etkilerin a olarak dnrsek, lkelerin hareket hzlarndaki benzerlik daha

326
olas hale gelir. Modern toplumlarda i kaynakl hareketlilik rejiminin koullar ok eitlilik
gstermemektedir; i faaliyetleri ve sonucunda oluan mesleki hiyerariler byk oranda
benzerdir. (Erikson ve Goldthorpe, 24).

Erikson ve Goldthorpe, Bat ve Dou Avrupa, ABD, Avustralya ve Japonya'daki hareketlilii

inceledikleri Constant Fluxta toplumsal hareketlilie dair yukarda bahsettiimiz teorilerin
tamamn inceler. Kitabn en temelde dert edindii ey, liberalizmin endstriyelleme seviyesi
arttka hareketliliin artacana ve toplumlarn daha ak bir hale geleceine dair varsaymdr.
Erikson ve Goldthorpe bu iddialar ampirik bir teste tabi tutarak endstriyellemenin etkilerini
aratrr ve btn endstriyellemi toplumlarn bir noktada birleip birleemeyecei sorusunun
cevabn arar. Kitabn byk ounluunda, her lkenin ayn toplumsal hareketlilik modeline
sahip olup olmad, ya da tam tersi olacak ekilde, farkl politik rejimlerin sosyal hareketlilik
zerinde daha fazla etki yapp yapmad sorular zerinde durulmaktadr (Savage: 1994, 72).
Yazarlar, btnsel hareketlilik oranlarndan ok, bal hareketlilik oranyla ilgilenmilerdir.
Toplumsal akclk, farkl sosyal kkenlerden bireylerin farkl snf konumlarna giri
anslaryla ilgili olarak bir toplumun eitlik ve aklk dzeyini gstermektedir. Toplumun
aklk dzeyi bal hareketlilik verileriyle belirlenirken, snf oluumu btnsel hareketlilik
kullanlarak aklanr. Bal hzlar ekonomik deiimden ok fazla etkilenmedikleri iin,
toplumsal ayrmlar (division) ekonomik etkenlerden bamsz olarak inceleme imkn
tanmaktadrlar. Erikson ve Goldthorpe, btn endstriyel toplumlarda bal hzlarn benzer
olduunu ve akln daha fazla artmas ynnde bir ynelim olmadn iddia eder. Onlara
gre, snf farkllklarnn azaldna dair ampirik bir kant yoktur; ya da toplumsal snfn
neminin azaldn dndrtecek bir sebep gstermemiz mmkn deildir (Savage: 1994,
74).

Toplumsal Hareketlilii lmek

Toplumsal hareketlilii lmek kolay deildir ve lme meselesi her zaman ciddi tartmalara
ve sorunlara sahiptir. Bu bakmdan tabakalamay lme ile ilgili ncelikle akla u tip sorular
gelmektedir:

(1) Toplumsal hareketliliin hangi ynleri (ekonomik, siyasal, eitimsel veya mesleki
saygnlk) llecektir?

(2) Hareketlilik. birimi olarak ne (k, aile veya tabaka) seilecektir?

327
(3) Karlatrma birimleri (r. baba-oul, dede-torun, gruplar veya tabakalar) hangileri
olacaktr?

(4) Balang noktalar olarak hangi dayanaklara (ilk i , en ok allan i, son yaplan i veya
en iyi i) bavurulacaktr?

(5) Toplumsal hareketliliin alan belirlendiinde bile, bunlar nasl tipletirilip

snflandrlacaklardr? (rnein, meslekler nasl snflandrlacaklar; ka gelir dilimi
yaplacak; eitim dzeyleri kaa ayrlacak?)

(6) Genel bir toplumsal hareketlilik ls bulabilmek iin, bu sonunculardan salanan

sonular nasl birletirilecek?

(7) Toplumsal ,hareketliliin hem nesnel boyutu ve hem de znel boyutu incelemeye
alnacaksa, bunlarn bileiminde hangi ller kullanlacaktr?

Bu anlamda ada sosyolojideki modeller ierisinde meslek toplumsal hareketlilii lmek

iin en uygun aralardan birisi olarak ne kmaktadr. Zira Wilbert Mooreun da dile getirdii
gibi endstri toplumlarnda hareketliliin miktarnn olduu kadar, yaygnlk ve younluunun
da hemen hemen tm nedeninin -frsat ve motivasyon dalmndan daha ok-mesleki yapdaki
deimelerdir. Benzer ekilde Fox ve Miller mesleki yap ve ondaki deimelerin hareketlilii
etkileyip belirleyen temel faktr olduunu dile getirmektedirler. Onlara gre vatandalk
haklarndaki veya toplumsal saygnlktaki deimelerin toplumsal mobilitenin incelenmesinde
n sray almalar olasl yoktur. lkemizde konu ile ilgili ilk aratrmalarda bulunan Eyp
Kemerliolu ise meslei kuaklar arasndaki hareketliliin oranlarnn belirlenmesi istatikseI
ilemler ve simgelerle gsterilmesi ve sonularn karlatrlmas gibi alanlarda karlalan
baz sorunlara zm olarak nermektedir.

Dolaysyla meslekler modern toplumda sosyal hareketlilii lmek ve gzlemlemek

bakmndan eitli kolaylklar sunmaktadr:

(1) Modern toplumsal yaam toplumsal yaamda kiiye meslei (ii) zerinden bir konum ve
rol vermektedir.

(2) Modern toplum meslekler etrafnda rgtlenmitir?

(3) Grlmesi, gzlenmesi, llmesi en kolay deiken

(4) Dier sosyo-ekonomik etkenleri (eitim, gelir, otorite) bnyesinde barndran onlar da
yanstan bir deiken.

328
(5) Kuaklar arasndaki hareketliliin llerini toplumdaki meslek yapsnn zellikleri de
belirler.

Dikey Hareketlilikte Eitsizlik

Toplumsal hareketliliin toplumdaki eitsizlikleri azaltan bir etken olduu sklkla dile
getirilmitir. Bu balamda modern toplumda zellikle endstrileme srecinde yaygnlaan
eitime dayal artan bir dikey hareketliliin olduu dile getirilmektedir. Eitim kurumlarnn
yaygnlamas, eitimde frsat eitliinin artmas, eitime bal olarak dikey sosyal
hareketliliin grece olarak artmas ve bylece toplumun aklk dzeyinin ykselmesi sz
konusudur. Buradan hareketle modern toplumun bir boyutuyla meritokratik olarak
grlebilecei de belirtilmektedir.

Ancak yine de yaplan aratrmalara gre dikey hareketlilikte bir eitsizlik sz konusudur.
Burada sosyal ve snfsal arkaplan eriilen eitimin niteliini etkileyerek hareketlilik frsatn
farkllatrmaktadr. Ayrca ayn eitim srecine girilse bile sosyal snf kkeni bireylerin
eitim olanaklarn ve eitim baarsn etkilemektedir. st snfta yer alanlar hala bu sosyal ve
iktisadi konumun yeniden retildii iktidar alarna daha ayrcalkl eriime sahiptirler.

20. yzyl boyunca eitim frsatlarnn genilemesi, alan snf (working-class) iin frsatlarn
gelimesine, iyilemesine yol amakla birlikte grece olarak sz edildii gibi orta snf
ocuklar, avantajlarn korumakta ve srdrmektedir. Bylece eitim, i-meslek baars iin
daha nemli olduunda snf farkllklarnn anlam daha az deil, daha ok olmaktadr
(Crompton, 1998, 221).

Aratrmalar birok toplumda snf ve eitim arasndaki karlkl ilikilerdeki uzun sreli
deimelerin seyrek olduunu ortaya karmaktadr (baknz zellikle Blossfeld ve Shavit,
1992). Kuaklar aras grece snf hareketlilii oranlar, uzun zaman ierisinde deimez ve
sabit kalmaktadr (Erikson ve Goldthorpe, 1992, 3)

rnein ngilterenin durumunda en azndan 4 bamsz zmleme, 20. yzyl sreci

zerindeki btn oranlar, kk deiimleri ortaya karmakta ve kesinlikle daha byk
akcln (greater fluidity) asla olmadn gstermektedir (Goldthorpe, 1987, 3, 9; Hope, 1981;
Macdonald ve Ridge, 1987; Marshall ve meslektalar, 1988, 5). Daha ok meritokratik
(meritocratic) sosyal seim oluturulduunda eit snf hareketlilii anslar yaratldna ilikin
ok az gsterge vardr (Marshall, 1997, 57). David Glassn 1949da ngilterede yapt bir

329
aratrmada yukar doru sosyal hareketlilikle ilikili faktrler farkl snflardan gelen kiilere
gre u ekilde anlalmaktadr. Farkl snf kimliklerine sahip btn sosyal snf yeleri, ok-
sk almann, iyi eitimin, yksek yetenein ve gl kiiliin yukar doru dikey sosyal
hareketlilie yol atn ileri sren meritokratik dnceleri desteklemeyi ekici bulmaktadr.
Kendilerini alan snf (working class) olarak belirleyen el emeine dayal (manual) ilerde
alanlar, baar ile ilikili olarak ok-sk alma ya da yetenekten ok eitimi byk
olaslkla daha ok vurgulamaktadr. ok-sk almann ve motivasyonun roln vurgulayan
orta snflarla karlatrldnda kendilerini alan snf olarak tanmlayanlar, aka eitimin
deeri iinde meritokratik (meritocratic) inanlar kabul etmektedir. Yine de her iki grup,
eitimsel nitelikler kazanarak ya da i ahlak, doru tutumlar gstererek kendilerine yardm
edebilen bireylere inanmaktadr. Kendilerini alan snf olarak grenlerin ok az, yukar
doru dikey sosyal hareketlilik baarsn etkilemede balantnn iletiimin (% 16 oran) ve
parann (% 12 oran) rolnden sz etmektedir. Bireyler, baar elde etme anlamnda yukar
doru dikey sosyal hareketlilik olaslna ve dl sisteminin yasallna ve hakllna
inanmaktadr.

1987de yine ngilterede yaplan baka bir aratrma da benzer sonular vermektedir. Bireyler,
maddi adan iyi duruma gelmek ve i yaamnda ilerlemek iin nemli grd faktrleri
belirtmektedir. % 72 oran eitime, % 84 oran ok-sk almaya iaret ederek en popler
cavaplar vermektedir. 1987de yetenek, sralamada daha az yksekte yer alrken bir eyi elde
etme ve baarma tutkusu, biraz daha ok vurgulanmaktadr. Glassn (1954) aratrmas,
zellikle ngilterenin ak bir toplum olmadn, yani alttan en st snfa ya da en st snftan
alt snfa doru gerekleen uzun alanl hareketliliin grece biimde az olduunu ortaya
karmaktadr. ngiliz toplumunda yksek dzeydeki elit konumlar, kendi snf kkenlerinden
olan bireylerle devamllklarn salamaktadr. Sosyal hareketlilik ksa alanl olma eilimlidir.
-meslek hiyerarisi ierisinde el emeine dayal ilerde alan ii snfndan denetilie
(supervisor) ya da memurlua (clerk), dk dzeyde yneticilie doru az ya da ok birbirine
yakn konumlar arasnda sosyal hareketlilik grlmektedir. zellikle sosyal hareketlilik, snf
yapsnda temel bir blnme izgisi olarak kabul edilen el emeine dayal (manual) ve el
emeine dayal olmayan (non-manual) meslekler arasndaki snrda bir taraftan dier tarafa ise
byk olaslkla birbirine yakn snflar arasnda olmaktadr. rnein, beceri gerektiren el
emeine dayal ilerden-mesleklerden daha el emeine dayal olmayan dk dzeydeki ilere-
mesleklere gei, snf yapsnn tampon blgesi olarak tanmlanmaktadr (Glass, 1954;
baknz Westergaard ve Resler, 1975, Goldthorpe, 1980, 1987).

330
Trkiye'de Toplumsal Hareketlilik

Trkiyede toplumsal hareketlilikle ilgili yeterli sayda alma bulunmamaktadr. Bu konuda

daha ok yerel dzeyde almalar sz konusudur ve Trkiyedeki haraketlilik rntlerine dair
bir alma sz konusu deildir.

Trkiyede sosyal hareketliliin kayna olarak faktr ne kmaktadr: Kyden kente g,

eitim ve ekonomideki gelime dinamikleri. Bunlar arasnda 1950lerden itibaren younlaan
krdan kente g nemli ve yaygn bir hareketlilik kaynadr. nsanlar krdan kente
geldiklerinde hem meslekleri, hem de hanenin sosyo-ekonomik zelliklerini gsteren dier
hususiyetleri ciddi bir biimde deiime uramaktadr. Dolaysyla g hem kuak ii hem de
kuaklararas hareketliliin nemli bir unsuru olagelmitir. Kalaycolu ve Arkadalar da
yrttkleri aratrmada bu konuya vurgu yapmlardr. Ancak son yllarda azalan g
dinamikleri ve gn deien biimi krdan kente g sosyal hareketlilikte ana kaynaklardan
birisi olmaktan karmaya ynelmitir.

Benzer ekilde eitim de yukarda dile getirildii gibi modern toplumlar iin toplumsal
hareketliliin esas dinamiklerinden birisini tekil etmektedir. Osmanldan devralnan
toplumsal yapda da eitim bir hareketlilik kayna olarak grlmektedir. Osmanldan itibaren
fakir bir kyl ocuu askeri eitim veya medrese kanalyla sosyal hiyararide yukarlara
trmanabilme olanana sahiptir. Bu ynelim Cumhuriyet idaresinde de korunmutur. Erken
Cumhuriyet dneminde gen devlet kendi elitini yatl eitimler yoluyla krsaldaki en yoksul
kesimler arasndan karmay bir politika haline getirmitir. Ayn ekilde sre ierisinde
ekonominin deien biimi, kamu yaamnn yeni formel tarz beklendii zere eitimi belirli
meslekleri elde edebilmenin tek yoluna dntrmtr. Dolaysyla uzunca bir zaman eitim
sonradan edinilen konumlara eriebilmek iin temel dayanak olmutur. Eitimin bu ekilde
hareketlilikte eitleyici zellii elbette mutlak deildir; kentliler, zenginler ve eitimli aile
mensuplar eitim imkanlarna erimede ve eitimle elde edilen konumlara ulamada daha
avantajl konumda bulunmulardr. zellikle gnmzde eitimin gemiteki kadar belirgin bir
hareketlilik kayna olmad dnlmektedir. Ancak bu konu mutlaka aratrlmaya
muhtatr.

te yandan hareketliliin bir dier kayna da ekonomide yaanan deiimlerdir. Baz iktisadi
sistemler yaplarndan tr hareketlilie daha akken bakalar grece daha kapal olabilirler.

331
Trkiye ekonomisinin bymesi, sektrel olarak farkllamas ve dnyaya almas
giriimcilii bal bana bir sosyal hareketlilie dntrmtr. Ekonominin yapsal boyutu
ok ne kmad ve kurallar ok yerlemedii iin Trkiyede yeni yatrmlar yapmak ve
farkl i kollarnda giriimlerde bulunmak kolay olmutur. Dolaysyla ekonominin bu dzensiz
yaps bir imkana dnmtr. Ancak son yllarda bu imkann da azaldn sylemek
mmkndr. Zira ekonomide gittike artan miktarda kurallar, kaytlar gndeme gelmekte ve
sermayenin younlamas ile birlikte yatrm ve giriim sahibi olmak gemie gre
zorlamaktadr. Dolaysyla buna bal olarak gelien sosyal hareketlilik imkanlar da
kstlanmaktadr.

Yukarda Trkiyede tabakalama aratrmalarnda olduu gibi hareetlilik aratrmalarnda da

bir ksrlk olduunu belirtmitik. Eyp Kemerliolunun 1970lerde Erzurum'da yrtm
olduu meslekler ve sosyal tabakalama aratrmas konu ile ilgili bir balang tekil etmise
de bu balang sonrasnda gelitirilmemitir. Bu aratrmaya gre gre, aratrmaya
katlanlardan babalaryla ayn mesleki statde bulunanlarn oran yzde 38 olmasna karlk,
dedeleriyle ayn mesleki statde bulunan torunlarn oran yzde 18dir. Kemerliolu bu
hareketlilik eiliminin tm toplumlarda glen genel bir eilim olduunu dile getirmektedir.

Trkiyede toplumsal hareketlilik alannda yaplm az saydaki ampirik almalardan birisi

de, Abdullah Korkmazn Malatya kent merkezinde hane halk temelinde veri toplayarak
yapt aratrmasdr. Bu aratrmann temel amac, eitimin dikey hareketlilik vastas olduu
ve meslek yapsndaki deimelerle hareketlilik arasnda dorusal iliki olduu varsaymlarn
sorgulamaktr (Korkmaz: 2011, 87). Anketten elde edilen veriler, 2000 yl nfus saym
istatistikleri ile birlikte kullanlarak, kuaklar arasnda meslek ve eitim seviyesindeki
farkllamalar hareketlilik olarak deerlendirilmitir. Ankette okur-yazar olmayan ya da
okuryazar olup hibir okulu bitirmemi olanlarn ocuklarnn da eitim seviyesinin dk
olduu gzlenmitir; bununla beraber yksek renimli deneklerin ebeveynlerinin yksek
renimli olma oran dktr. Bu verilerden yola klarak, eitimin merkezi bir sosyal
hareketlilik faktr olmad sonucuna varlmtr. Bununla birlikte, Malatya kent evresine
meslek esasna dayal bir yatay ve dikey hareketlilik yaand gzlenmitir. zellikle serbest
meslek grubunda yer alanlarn babalarnn %55inin ii ya da memur olduu grlmektedir ve
bu da meslek esasna dayal yukar doru bir hareketlilik olduunu gstermektedir (Korkmaz:
2011, 90-91). te yandan da, Korkmaza gre, ehirde ticari potansiyelin yksek olmas ve
kentin ekonomik bakmndan yeterlilii sosyal hareketlilik, zellikle de dikey hareketlilik
motivasyonunun dklne sebep olmaktadr.

332
engnl, 2007 ylnda kabul edilen doktora tezinde, zmirde profesyonel meslek sahibi
bireyler zerine aratrma yapm ve bu aratrmada eitimin dikey sosyal hareketlilie olan
etkisini incelemitir. Aratrmada, deneklerin kken aile yaamlar ile bugnk aile yaamlar
karlatrldnda deneklerin mesleki konumunun farkllat ortaya kmtr. Anne ve
babann mesleine gre, deneklerin mesleki konumu deimektedir. engnl'e gre, belirli
sosyal snf kkeninden gelen denekler, belirli konumlara hareket etmekte ve ulamaktadr ve
bu Weberci kuramda dikey sosyal hareketlilik olarak tanmlanmaktadr (engnl: 2008, 191).
Deneklerin %76.2 oranla byk ounluu, memur, ii, ifti, esnaf-zanaatkar ya da serbest
alan babalaryla karlatrldnda doktorluk, mhendislik, avukatlk ve retmenlik gibi
profesyonel mesleklere sahiplerdir ve onlara gre daha st mesleki konumlara ulamlardr
(engnl: 2008, 192). Bununla birlikte, denekler ve babalar arasnda eitim-renim dzeyi
lt bakmndan da deime grlmektedir. Deneklerin %71.3 oranla byk ounluu
babalarna kyasla daha st dzey eitim-renime sahiptir. Denekler, mesleki konum
bakmndan anneleriyle karlatrldnda yine dikey sosyal hareketliliin olduu dikkat
ekmektedir. Annelerin %81.7'si ev hanm, %1.7'si memur, %3.8'i ifti ya da iidir.
Deneklerin %92.1 oranla byk ounluu annesine gre daha st mesleki konumda
bulunmaktadr. Eitim-renim lt bakmndan da %91.7 oranla annelerine gre st
konumdadrlar (engnl:2008, 192). Mesleki konum ve eitim dzeyindeki farkllklara
paralel olarak, deneklerin bugnk aile yaamlar kken aile yaamlaryla kyaslandnda
maddi-ekonomik yaam dzeylerinin de gelitii gzlenmitir. alma yaamlarnn banda
mal varl olmayan pek ok denek, yllar iinde retim aralarna sahip olmutur. Ayrca,
deneklerin % 87.5 gibi byk bir ounluu konut, %76.6's araba edinmitir. Bununla birlikte,
deneklerin yars sosyal konum ya da snf deitirmediini sylerken, dier yars ise aadan
yukarya doru sosyal konum ya da sosyal snf deitirdiine inanmaktadr. Bunlardan
%34.2'si alt snftan orta snfa ya da orta tabakaya getiini, %14.2'si ise alt snftan orta snfn
st kesimine ya da st snfa getiini sylemektedir (engnl: 2008, 198).

Sonu
Kiilerin toplumsal pozisyonlar arasndaki geiini ifade eden ve toplumsal tabakalamann
olumasnda etkin bir rol oynayan toplumsal hareketlilii anlamak iin gnmze kadar ok
farkl teoriler gelitirilmitir. Sorokinin 1927de yazd eser, bu konuda ortaya konmu ilk
geni kapsaml teorik almadr. Sorokini takiben, onun kavramsallatrmalarn srdren ve

333
Marxn ve Weberin toplumsal tabakalama ve hareketlilik konusundaki dncelerini temel
alan farkl kuramlar gelitirilmitir. 1970lere kadar ilevselci teori ve ona getirilen eletiriler
literatre hakimken, sonrasnda konu ile ilgili yaplan ampirik almalarn says artm ve
tartmalar canlanmtr. Liberal teori, endstriyel toplumlarda, endstri ncesi toplumlara
nispeten daha yksek bir hareketlilik hz olduunu ve yukar doru dikey hareketliliin ar
bastn iddia etmektedir. Marksistler liberalizmin bu ak toplum iddiasna kar karak
kapitalist toplumlardaki emek smrs ve proleterleme meselelerine dikkat ekseler de
iddialar ampirik olarak yetersiz kalmtr. Bununla birlikte, toplumsal hareketlilii sadece
endstriyelleme ile balantl olarak gren tek boyutlu liberal gr eletirilmi; lkelerin
kltr ve siyasetleri de hareketlilii belirleyen etkenler olarak ele alnmtr. Erikson ve
Goldthorpeun 1992 ylnda yazdklar Constant Flux adl eserleri ise toplumsal hareketlilik
konusunda yaplm en etkili ampirik almalardan biridir. Kitapta hareketlilie dair
gelitirilmi btn teoriler incelenmi ve farkl lkelerden elde edilen veriler kullanlarak bu
teoriler ampirik bir teste tabi tutulmutur. Trkiyede ise toplumsal hareketlilii aratran
ampirik almalarn says yok denecek kadar azdr. Korkmazn Malatyada, engnln ise
zmirde veri toplayarak yapt ve eitim ile dikey sosyal hareketlilik arasndaki ilikiyi
inceledikleri almalar bunlardan en nemlileridir.

334
 Bu Blmde Ne rendik

Toplumsal hareketlilik bireylerin ya da gruplarn, toplumsal yap iinde fiziksel mekan ya da

toplumsal konumlar (tabaka, snf ve stat) asndan yer deitirmeleridir. Bu erevede
toplumsal hareketlilik hareketin yn ve dzeyi bakmndan dikey hareketlilik ve yatay
hareketlilik eklinde ikiye ayrlr. Ayn ekilde toplumsal hareketlilik gerekletii zaman
bakmndan da kuak-ii hareketlilik ve kuaklar-aras hareketlilik olarak ikiye ayrlr. te
yandan toplumlar arasnda younluu ve yaygnlna gre toplumsal hareketlilikte farkllklar
bulunmaktadr. Tm toplumlarda hareketlilik grlse de bu farkllklara gre baz toplumlar
dierlerine gre hareketlilie daha aktrlar. Genel bir toplumsal hareketliliin yan sra,
mesleki, eitimsel, ekonomik ve siyasal hareketlilik eklinde toplumsal hareketlilik trleri
bulunmaktadr. Toplumsal hareketliliin bir baka zellii de, genel toplumsal statdeki bir
deimenin nesnel ve znel ynleri arasndaki ayrmdr. Kiiler bazen znel olarak hareketlilik
yaadklarn zannetseler de nesnel bakmdan bu bir hareketlilik olmayabilir. Dolaysyla
hareketlilii lmek hem gerekli hem de ok zor bir durumdur. Bu erevede meslekler
hareketlilii lmek iin iyi bir teorik ereve ve kolay bir ara oluturmaktadr. Zira modern
toplumsal yaam toplumsal yaamda kiiye meslei (ii) zerinden bir konum ve rol
vermektedir. Bu sebeple modern toplum meslekler etrafnda rgtlenmitir. Ayn zamanda
meslekler dier sosyo-ekonomik etkenleri (eitim, gelir, otorite) bnyesinde barndran onlar
da yanstan bir deikendir. Bu sebeple gnmzde dnyada toplumsal hareketlilii lmek
iin sklkla mesleki hareketlilie bavurulmaktadr. Meslein toplumsal hareketlikte nemli
bir etken olmasnda eitimin meslekleri elde etmede ana etken olmasndan da
kaynaklanmaktadr. Mesleklerin eitim yoluyla elde edilmesi modern toplumlar dikey
hareketlilik bakmndan ak klarken, zamanla eitime erimede ortaya kan eitsizlikler
hareketliliin nn tkamaktadr. lkemizde de toplumsal hareketlilik hakknda yaplan az
saydaki aratrma bu durumu dorulamaktadr.

335
 Blm Sorular

1. Bireyin saygnlk srlamas (hiyerarik dzen) bakmndan bir toplumsal tabakadan

dierine ykselmesi ya da dmesi ne olarak adlandrlmaktadr?
(a) arpraz hareketlilik
(b) yatay hareketlilik
(c) mesleki hareketlilik
(d) dikey hareketlilik
(e) siyasal hareketlilik
2. Bir kiinin kendi yaam ierisinde gsterdii toplumsal hareketlilie ne ad
verilmektedir?
(a) kuaklararas hareketlilik
(b) kuakii hareketlilik
(c) yeni hareketlilik
(d) sosyal dzen
(e) snf atlama
3. Aadakilerden hangisi Lipset ve Bendix' e gre, btn toplumlarda hareketliliin
grlmesinin temel nedenlerinden birisi deildir?
(a) Meslek yapsndaki deimelere bal olarak igc iindeki meslek gruplarnn
oranlarnn deimesi byk bir hareketlilik dalgas yaratr.
(b) reme oranlarndaki ve dourganlktaki farkllk, yukar doru dikey toplumsal
hareketliliin nemli etkenlerinden biridir.
(c) Ksa sreli dnemler iinde belli olmamakla birlikte, baz mesleklerin saygnlklar ve
deerlerinde uzun srede deimeler olur.
(d) Potansiyel frsatlara ilikin yasal kstlamalarn kaldrlm olmas
(e) ada endstri toplumlarnda kaltsal konumlarn etkisinin azalmamas
4. Toplumsal hareketliliin younluu ve yaygnlna gre toplumlarn gsterdikleri
farkllklar deerlendiriniz?
5. Trkiyede toplumsal hareketlilik zerinde etkili olan etkenleri deerlendiriniz?
6. atmac teoriye gre kapitalist toplumlarda hareketlilii engelleyen etkenler
nelerdir?

336
 CEVAP ANAHTARI

1. Blm Sorular
1. (c) Sistematik Farkllama
2. (c) Klelik
3. (e) Varna

2. Blm Sorular
1. (d) retim aralarnn mlkiyeti
2. (b) stat
3. (a) dayanma

3. Blm Sorular
1. (c) Dahrendorf
2. (a) Giddens
3. (e) snf mcadelesinin zayflamas

4. Blm Sorular
1. (c) retim aralarnn mlkiyetinin kimde olduundan ok, meru kontrol
mekanizmasnda yer alanlarn kim olduklar mhimdir.
2. (b) Ralph Dahrendorf
3. (d) Snf bir yap deil bir ilikiler yumadr

5. Blm Sorular
1. (c) dnmsellik
2. (b) pratiin teorisi
3. (d) habitus
6. Blm Sorular
1. (c) niversite mfredatlarna tabakalamann konulmam olmas
2. (b) burjuvazi
3. (a) Osmanl toplum dzeninde babadan oula geen bir aristokrasinin (hereditary
aristocracy) bulunmay nedeniyle tabakalamann keskin hatlar bulunmad
iin

7. Blm Sorular
1. (a) Lester Ward
2. (c) Otis Dudley Duncan
3. (b) i ilikileri ve i dzenlemesi farkllklar

8. Blm Sorular
1. (b) ESeC
2. (e) i piyasalarnn birbirinden farkl olmas
3. (c) Korkut Boratav

9. Blm Sorular
1. (d) kresel entegrasyon ve liberalleme
2. (c) yeni orta snf
3. (b) prekarya

337
10. Blm Sorular
1. (a) yryen bant teknii
2. (d) retimde merkezi olmayan bir rgtlenme ve ynetim anlay
3. (c) Vietnam sava ile uluslararas dzenin bozulmas

11. Blm Sorular

1. (d) mavi yakal-beyaz yakal
2. (a) meslek
3. (e) Meslekler kiilerin ynelimlerine bal olmad iin sosyal yapy analizde
daha objektif bir deikendir.

12. Blm Sorular

1. (c) Meslekler yeterince gelimemitir.
2. (a) piyasasnda yeterince i olmamas
3. (d) Mesleki itibar toplumsal yap iinde bireyin yerini belirler

13. Blm Sorular

1. (d) yeni devletler
2. (b) siyasal merkezileme
3. (a) tarm

14. Blm Sorular

1. (d) dikey hareketlilik
2. (b) kuakii hareketlilik
3. (e) ada endstri toplumlarnda kaltsal konumlarn etkisinin azalmamas

338
 SELM KAYNAKA
Aberg, R. (1979), Social Mobility and Class Structuration, Acta Sociologica, Vol. 22, No.3, pp. 247-
271

Akba, K. (2013). Snf ve Orta Snf Tartmalar Arasnda Yaldzl Yakallar: Avukatlar ileiyor
mu? Praksis, (32, Orta Snf?), 115145.

Akba, K. (2015). Avukatlk Mesleinin Ekonomi Politii - Avukatlarn Snfsal Konumlarndaki

Deiim: stanbul rnei. stanbul: Nota Bene Yaynlar.

Akomak, S., & Grcihan, H. B. (2013). Trkiye gc Piyasasnda Mesleklerin nemi: Hizmetler
Sektr stihdam, gc ve cret Kutuplamas (TCMB alma Teblii No. 13/21). stanbul:
TCMB. Retrieved from http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/2caa9dfd-4830-48ad-9844-
078b38e1e74e/WP1321.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=2caa9dfd-4830-48ad-9844-078b38e1e74e

Amman, M. T. (2000). Spor Sosyolojisi. In H. C. kizler (Ed.), Sporda Sosyal Bilimler (pp. 85149).
stanbul: Alfa Yaynlar.

Arn, T. (2013). Kriz, Devlet, ktisat ve Sosyal Gvenlik Politikalar. stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar.

Ayata, S. (2003). Yeni Orta Snf ve Uydu Kent Yaam. In D. Kandiyoti & A. Saktanber (Eds.), Z.
Yele (Trans.), Kltr Fragmanlar: Trkiyede Gndelik Hayat (pp. 3756.). stanbul: Metis
Yaynclk.

Bahe, S. (2013). Orta Snf Miti ve Mhendisin Nemesisi. Praksis, (32, Orta Snf?), 145164.

Bakacak, A. G. (2012). Trk Dn Dnyasnda Bir Mihenk Ta: lk Kadn Sosyolog, Marksist
Dnr Behice Boranda Toplumsal Yap Kavram. Trklk Bilgisi Aratrmalar, (37), 5568.

Baran, A. G. (1992). Sanayi Sonras Enformasyon Toplumu zerine Tartmalar. Hacettepe

niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 9(1-2), 5369.

Bell, D. (1973). The coming of post-industrial society; a venture in social forecasting. New York:
Basic Books.

Blau, P. M ve Duncan, O. D (1967), The American Occupational Structure, New York: Wiley

Boran, B. S. (1943). Sosyal Evrim Meselesi. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi
Dergisi, 2(2), 5965.

Boran, B. S. (1945). Toplumsal Yap Aratrmalar: ki Ky eidinin Mukayeseli Tetkiki. Ankara:

TTK Yaynlar.

Boratav, K. (1980). Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.

Boratav, K. (1991). 1980li yllarda Trkiyede sosyal snfflar ve blm. stanbul: Gerek
Yayinevi.

Boratav, K. (2004). Istanbul ve Anadoludan sinif profilleri. Istanbul: Imge kitabevi.

Bourdieu, P. (1984). Distinction: a social critique of the judgement of taste. Cambridge, Mass.:
Harvard University Press.

Bozkurt, V. (2000a). Enformasyon toplumu ve Trkiye (3. bs). stanbul: Sistem Yaynclk.

Bozkurt, V. (2000b). Pritanizmden Hedonizme Yeni alma Etii. Bursa: Alesta.

339
Bozkurt, V. (2006). Endustriyel ve post-endustriyel donus um: bilgi, ekonomi, kultur. Bursa: Ekin
Kitabevi.

Braverman, H (1974), Labor and Monopoly Capitalism, New York: Monthly Review Press

Breen, Richard (1997), 'Inequality, Economic Growth and Social Mobility', The British Journal of
Sociology,Vol. 48, No.3, pp. 429-449

Bruce, S., & Yearley, S. (2006). The Sage dictionary of sociology. London [u.a.]: SAGE Publ.

Bura, A. (1997). Devlet ve adamlar. stanbul: letiim Yaynlar.

Canda, A., Ylmaz, V., Gnseli, S., & akar, B. Y. (2010). Trkiyede Eitsizlikler: Kalc
Eitsizliklere Genel Bir Bak (Aratrma Raporu). stanbul: Boazii niversitesi Sosyal Politika
Forumu.

Chan, T. W (2009), Sociology of Industrial Societies, Lecture in Department of Sociology, University

of Oxford, http://users.ox.ac.uk/~sfos0006/sis/compare2009.pdf

ng, H., & Kasnakolu, Z. (1980). znel Meslek Saygnl zerine Bulgular Ankara:1977. ODT
Gelime Dergisi, 7, 317360.

Cirhinliolu, Z. (1996). Meslekler ve Sosyoloji. stanbul: Gndoan Yaynlar.

Cirhinliolu, Z. (1997). Trkiyede Hukuk Meslei. stanbul: Gndoan Yaynlar.

Cullen, J. B., & Novick, S. M. (1979). The Davis-Moore Theory of Stratification: A Further
Examination and Extension. American Journal of Sociology, 84(6), 14241437.
http://doi.org/10.2307/2777899

Davis, K. (1942). A Conceptual Analysis of Stratification. American Sociological Review, 7(3), 309
321.

Davis, K. (1950). Human society. N.Y.: Macmillan.

Drucker, P. F. (1969). The age of discontinuity; guidelines to our changing society,. New York:
Harper & Row.

Drucker, P. F. (1993). Post-capitalist society. New York, NY: HarperBusiness.

Duncan, O. D. (1961). A socio-economic index for all occupations. In Albert J. Reiss (Ed.),
Occupations and Social Status (pp. 139161). New York: Free Press.

Duncan, O. D., Featherman, D. L., & Duncan, B. (1972). Socioeconomic background and
achievement. New York: Seminar Press.

Durkheim, E. (1964). The division of labor in society. New York: Free Press of Glencoe.

Elias, P. (1997). Occupational classification (ISCO-88): concepts, methods, reliability, validity and
cross-national comparability. Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development.

Ender, R. (2015). Kolay Gelsin: Meslekler ve Meknlar. stanbul: letiim.

Ercan, H. (2011). Trkiyede Mesleki Grnm. Ankara: Uluslararas Calma rgt (ILO).

Erikson, R. (1992). The constant flux: a study of class mobility in industrial societies. Oxford
[England]; New York: Clarendon Press; Oxford University Press.

340
Erikson, R., & Goldthorpe, J. H. (1992). The Constant Flux: A Study of Class Mobility in Industrial
Societies. Oxford England; New York: Oxford University Press, USA.

Erikson, R.,Goldthorpe, J. (1992) Constant Flux: A Study of Class Mobilities in Industrial Societies,
Clarendon Press, Oxford

Erkilet, A. (2013). Dzgn aileler yeni gelenlere kar: Korku siyaseti, tahliyeler ve kentsel
ayrma. In A. avdar & P. Tan (Eds.), stanbul: Mstesna ehrin stisna Hali (pp. 127148). stanbul:
Sel Yaynlar.

Eslinger, K. N. (2008). Socioeconomic Status. In International Encyclopedia of the Social Sciences

(2nd ed., Vol. 9). New York: Thompson Gale.

Fox, T. G., & Miller, S. M. (1965). Economic, Political and Social Determinants of Mobility: An
International Cross-Sectional Analysis. Acta Sociologica, 9(1/2), 7693.

Fox, T. G., & Miller, S. M. (1966). Occupational stratification and mobility: Intra-country variations.
In R. Bendix & S. M. Lipset (Eds.), Class, status, and power: social stratification in comparative
perspective (2d ed, pp. 574581). New York: Free Press.

Ganzeboom, H. B. G., & Treiman, D. J. (1996). Internationally comparable measures of occupational

status for the 1988 nternational standard classification of occupations. Social Science Research, 25(3),
201239.

Ganzeboom, H. B. G., & Treiman, D. J. (1996). Internationally Comparable Measures of Occupational

Status for the 1988 International Standard Classification of Occupations. Social Science Research,
25(3), 201239.

Ganzeboom, H. B. G., De Graaf, P. M., & Treiman, D. J. (1992). A standard international socio-
economic index of occupational status. Social Science Research, 21(1), 156.
http://doi.org/10.1016/0049-089X(92)90017-B

Gevgilili, A. (1989). Trkiyede kapitalizmin gelismesi ve sosyal snflar. Istanbul: Baglam.

Giddens, A. (1973), The Class Structure of Advanced Societies, Harper Torchbooks, New York, 1973

Goldthorpe, J. H. (1997). The Goldthorpe class schema: some observations on conceptual and
operational issues in relation to the ESRC review of government social classifications. In D. Rose &
K. OReilly (Eds.), Constructing Classes. Swindon & London: ESRC & ONS.

Goldthorpe, J. H. (2000). Rent, Class Conflict, and Class Structure: A Commentary on Sorenson. Am
J Sociol American Journal of Sociology, 105(6), 15721582.

Goldthorpe, J. H., & Hope, K. (1972). Occupational grading and occupational prestige.

Goldthorpe, J. H., & Llewellyn, C. (1980). Social mobility and class structure in modern Britain.
Oxford; New York: Clarendon Press; Oxford University Press.

Goldthorpe, J. H., & Marshall, G. (1992). The Promising Future of Class Analysis: A Response to
Recent Critiques. Sociology, 26(3), 381400. http://doi.org/10.1177/0038038592026003002

Goldthorpe, J. H., Llewellyn, C., & Payne, C. (1987). Social mobility and class structure in modern
Britain. Oxford [Oxfordshire]; New York: Clarendon Press; Oxford University Press.

Goldthorpe, J. H., Lockwood, D., Bechhofer, F., & Platt, J. (1969). The affluent worker in the class
structure. Cambridge: Cambridge University Press.

Gramsci, A. (2011). Hapishane Defterleri. (J. A. Buttigieg, Ed.) (Vols. 12). stanbul: Kalkedon.

341
Haller, A. O., & Bills, D. B. (1979). Occupational Prestige Hierarchies: Theory and Evidence.
Contemporary Sociology, 8(5), 721734.

Hartz, L. (1955), The Liberal Tradition in America (New York: Harcout Brace)

Hartz, L. (1964), The Founding of New Societies (New York: Harcout Brace)

Hauhart, R. C. (2003). The DavisMoore theory of stratification: The life course of a socially
constructed classic. Am Soc The American Sociologist, 34(4), 524.

Hinderink, J., & Kray, M. B. (1970). Social stratification as an obstacle to development; a study of
four Turkish villages. New York: Praeger.

Hodge, R. W., Treiman, D., & Rossi, P. H. (1966). A Comparative Study of Occupational Prestige. In
R. Bendix & S. M. Lipset (Eds.), Class, status, and power; social stratification in comparative
perspective, (2nd ed., pp. 30921). New York: Free Press.

Huaco, G. A. (1966). The functionalist theory of stratification: Two decades of controversy. Inquiry,
9(1-4), 215240. http://doi.org/10.1080/00201746608601459

ILO, I. L. O. (2012). International Standard Classi cation of Occupations Structure, group denitions
and correspondence tables. Geneva: International Labour Office.

nalka, T. (2010, 15 Ekim). ISCO-08 Sunumu. TK. Retrieved from

http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileUpload/yayinlar/ISCO-08%20SUNUMU-11-
15%20Ekim%202010.ppt

pbken, Y. (n.d.). Kitlesel ve Yaln retim Sistemleri Arasnda Bir Karlatrma. Retrieved from
http://www.lean.org.tr/kitlesel-ve-yalin-uretim-sistemleri-arasinda-bir-karsilastirma/

Kalaycolu, S., elik, K., Trkylmaz, S., Kardam, F., & Rittersberger-Tl, H. (2008). Ankara kent
merkezinde toplumsal tabakalama, Hareketlilik ve sosyo-ekonomik stat aratrmas (TBTAK
SOBAG Projesi No. SOBAG 104K039). Ankara: TBTAK. Retrieved from
http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?cwid=9&vtadi=TPRJ&ano=100533_00a053b75acedf28a0d4a
f958e80e2ab

Kalaycolu, S., elik, K., Trkylmaz, S., Kardam, F., & Rittersberger-Tl, H. (2008). Ankara kent
merkezinde toplumsal tabakalama, Hareketlilik ve sosyo-ekonomik stat aratrmas (TBTAK
SOBAG Projesi No. SOBAG 104K039). Ankara: TBTAK. Retrieved from
http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?cwid=9&vtadi=TPRJ&ano=100533_00a053b75acedf28a0d4a
f958e80e2ab

Kalaycolu, S., Kardam, F., Tzn, S., & Ulusoy, M. (1998). Trkiye iin bir sosyo-ekonomik stat
lt gelitirme ynnde yaklam ve denemeler. Toplum ve Hekim, 13(2), 214.

Kalaycolu, S., Trkylmaz, S., elen, ., & elik, K. (2010). Temsili Bir rneklemde Sosyo-
Ekonomik Stat (SES) lm Arac Gelitirilmesi: Ankara Kent Merkezi rnei. Sosyoloji
Aratrmalar Dergisi, 13(1), 183220.

Kaplan, Y., & Akkaya, C. (2013). Toplumsal Tabaka Farkllklarnn Spora Yansyan Sonular
(Antalya rnei). Mediterranean Journal of Humanities, 3(2), 143158.

Karaka, M. (2003). Meslekler Sosyolojisi Asndan Trk Polisinin Mesleki Profili. Afyon: Afyon
Kocatepe niversitesi Yaynlar.

Karpat, K. H. (2008). Osmanl modernlemesi: toplum, kurumsal deiim ve nfus (2. bsk). Ankara:
mge Kitabevi.

342
Kasnakolu, Z., & Erdil, E. (2000). Meslek saygnl ve tercihleri: Ankara 1996. ODT Gelime
Dergisi, 26(3-4), 575603.

Kaya, Y. (2008). Proletarianization with Polarization: Industrialization, Globalization and Social Class
in Turkey, 1980-2005. Research in Social Stratification and Mobility, 26(2), 161181.

Kemerliolu, E. (1996), Toplumsal Tabakalama ve Hareketlilik, Saray Kitabevleri, zmir

Kennedy, N. F. (2012, December 30). Trkiyede Mimar Kimlii ve Mimarlk Meslek Pratii zerine
Sosyolojik Bir alma. Dosya (TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Yayn), (30 (Mimarl
Sosyolojik Olarak Anlamak)), 2531.

Keyder, . (2007). Trkiyede Devlet ve Snflar. stanbul: letiim Yay.

Keyder, ., & Yenal, Z. (2013). Bildiimiz tanrmn sonu: kresel iktidar ve kyllk (1. bsk).
stanbul: letiim Yaynlar.

Kl, Y. (2014). Trkiyede eitimsel eitsizlik ve toplumsal tabakalama ilikisine dair ampirik bir
alma. Eitim Bilimleri Aratrmalar Dergisi, 4(2), 243263.

Kingsley Davis, Wilbert E. Moore. (1945). Some principles of stratification. American Sociological
Review, 10(2, 1944 Annual Meeting Papers), 242249.

Kray, M. B. (1999). Toplumsal Yap Toplumsal Deime. stanbul: Balam Yay.

Kray, M. B. (2005). Tketim Normlar zerine Karlatrmal Bir Aratrma. stanbul: Balam
Yaynclk.

Korkmaz, A. (2011), Sosyal Hareketlilik: Eitim ve Meslein Sosyal Hareketlilie Etkisi, Sosyoloji
Konferanslar Dergisi, Say 31, 79-92

Kse, A. H., & nc, A. (2000). Trkiyede Mhendis-Mimarlar: Ekonomik Snf Konumlar ve
deolojik Oluumlar. Toplum ve Bilim, (85), 3646.

Kurtulu, H. (2011). Gated communities as a representation of new upperand middle classes in

Istanbul. . . Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (44), 4965.

Lipset, S. M ve Zetterberg, H.L (1956), 'A Theory of Social Mobility', Transanctions of the Third
World Congress of Sociology, iii (London: International Sociological Association)

Lipset, S. M ve Zetterberg, H.L (1959), 'Social Mobility in Industrial Societies', S.M Lipset ve R.
Bendix, Social Mobility in Industrial Society iinde (Berkeley: University of California Press)

Lynd, R. S. (1929). Middletown, a study in contemporary American culture,. New York: Harcourt,
Brace and Company.

Lynd, R. S. (1937). Middletown in transition; a study in cultural conflicts,. New York: Harcourt, Brace
and company.

Machlup, F. (1962). The production and distribution of knowledge in the United States. Princeton,
N.J.: Princeton University Press.

Mardin, . (1967). Historical Determinants of Stratification: Social Class and Class Consciousness in
Turkey. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 12(4).

Mardin, . (2009). Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri. In A. Y.

Sarbay & E. Kalaycolu (Eds.), . Gnen (Trans.), Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme (pp.
121158). Bursa: Dora Basm Yayn.

343
Marshall, G. (1998). Goldthorpe class scheme. A dictionary of sociology. New York: Oxford
University Press.

Marshall, G., Swift, A., & Roberts, S. (1997). Against the odds?: social class and social justice in
industrial societies. New York: Oxford University Press.

Marx, K., & Engels, F. (1976). Manifesto of the Communist Party. In MECW (Vol. 6, pp. 477520).
New York: International Publishers.

Mills, C. W. (1951). White collar; the American middle classes. New York: Oxford University Press.

Moore, W. E. (1966). Changes in Occupational Structure. In N. J. Smelser & S. M. Lipset (Eds.),

Social structure and mobility in economic development, (pp. 194212). Chicago: Aldine Pub. Co.

Nakao, K. (1994). Updating Occupational Prestige and Socioeconomic Scores: How the New
Measures Measure up. Sociological Methodology, 24, 172.

Nakao, K., & Treas, J. (1992). The 1989 socioeconomic index of occupations: construction from the
1989 occupational prestige scores. Chicago: University of Chicago National Opinion Research Center.
Retrieved from http://purl.oclc.org/norc/gss/MR074.pdf

Nesanr, N., & Eser, E. (2010). Trkiyede Salk Alannda Kullanlmak zere Bir Sosyoekonomik
ndeks Denemesi. TAF Preventive Medicine Bulletin, 9(4), 277288.

Ogburn, W. F., & Nimkoff, M. F. (1964). A handbook of sociology. Routledge & K. Paul.

Olson, M (1982), The Rise and Decline of Nations (New Haven: Yale UniversityPress)

nc, A., & Kse, A. H. (2001). Mhendis Yneticiler ve i Mhendisler: Trkiyedeki

Mhendislerin Snfsal Katmanlamasnda niversite Eitiminin Rol. Mlkiye, (230), 167184.

zatalay, C. (2015). Trkiyenin Toplumsal Yapsnn Temsili Meselesi Balamnda Snflar ve

Snflandrma Savalar. Modus Operandi, (2), 95130.

zensel, E. (2015). Trkiyede Krsal Yaplarn Dnm (Kr Sosyolojisi). stanbul: izgi Kitabevi.

Parkin, F. (1969), 'Class Stratification of Industrial Societies', British Journal of Sociology, 20.

Parkin, F. (1971a), Class Inequality and Politica lOrder, London: McGibbon and Kee.

Parkin, F. (1971b), 'Yugoslavia', Contemporary Europe: Class, Status and Power, M. S Archer ve S.
Giner (ed.) iinde (London: Weidenfeld and Nicolson)

Parsons, T. (1964). The social system. [New York: Free Press of Glencoe.

Rapley, M., & Hansen, S. (2006). Measurement. Bryan S. Turner (Ed.), The Cambridge Dictionary of
Sociology (pp. 375378). Cambridge: Cambridge University Press.

Savage, M. (1994), 'Social Mobility and Class Analysis: A New Agenda For Social History?', Social
History, Vol:19, No:1

Saydan, R. (2004). 1900lern lk Yllarnda Ford - General Motors Rekabeti (retim ve Pazarlama
Anlaynn Karlatrlmas). Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 7(11), 153
159.

eker, A. (2008). Sosyal alma Meslei. stanbul: SABEV Yaynlar.

engnl, T. (2008). Toplumumuzda Eitimin Dikey Sosyal Hareketlilie Etkisi (zmirde

Profesyonel Meslek Sahibi Bireyler zerine Bir Aratrma). Sosyoloji Dergisi, (19), 171208.

344
entrk, Y., & Yardmc, S. (Eds.). (2010). Hacyatmaz Devirmek: Neoliberal Pratiklere Kar
Kolektivite. stanbul: Kalkedon.

Sezgin, D. (2011). Tbbiletirilen yaam bireyselletirilen salk: elikiler, alternatifler ve salk

iletiimi (1. bsk). stanbul: Ayrnt Yaynlar.

Smith, A. (2007). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. (S. M. Soares,
Ed.). Lausanne: MetaLibri Digital Library.

Smith, K. (2007), Operationalizing Max Webers Probability Concept of Class Situation: The
Concept of Social Class, The British Journal of Sociology, Vol:58, Issue 1

Snmez, A. (2006), The Measurement of Social-Class Mobility and a Discussion of Some of the
Methodological Issues Involved, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 23, Say: 2,
ss. 163-173

Sorokin, P. A (1927), Social Mobility (Glencoe III: Free Press)

Standing, G. (2014). Prekarya - Yeni Tehlikeli Snf. stanbul: letiim Yaynclk.

Sunar, L., Kaya, Y., & Otrar, M. (2016). Trkiye Sosyoekonomik Stat Endeksi (Aratrma Raporu
No. 113K506). Ankara: TBTAK.

Tademir, B., & zdemir, F. B. (2011). Bilgi-Enformasyon Toplumu Teorileri. Retrieved from
http://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/436/mod_resource/content/2/Bilgi-
Enformasyon%20Toplumu%20Teorileri%20PDF%20belgesi.pdf

Tausky, C. (1996). Work and society: an introduction to industrial sociology (2nd ed.). Itasca, Ill.: F.E.
Peacock.

Toffler, A. (2012). nc Dalga. (S. Yenieri, Trans.). stanbul: Koridor Yaynclk.

Toprak, Z. (2012). Trkiyede Milli ktisat 1908-1918. stanbul: letiim.

Treiman, D. J (1970), Industrialization and Social Stratification, Social Stratification: Research and
Theory for the 1970s iinde, ed. E.O Laumann, Indianapolis: Bobbs Merrill

Treiman, D. J. (1977). Occupational prestige in comparative perspective. New York: Academic Press.

Tumin, M. M. (1953). Some Principles of Stratification: A Critical Analysis. American Sociological

Review, 18(4), 387394.

Trkiye statistik Kurumu (TK). (1988a, 2015). Hanehalk gc Aratrmalar. Trkiye statistik
Kurumu. Retrieved from http://tuikapp.tuik.gov.tr/isgucuapp/isgucu.zul

Trkiye statistik Kurumu (TK). (1988b, 2015). TK gc statistikleri. Trkiye statistik

Kurumu. Retrieved from http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007

Trkiye statistik Kurumu (TK). (2012). Uluslararas Standart Meslek Snflamas - ISCO 08
(ISCO-08). Trkiye statistik Kurumu. Retrieved from
http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/SiniflamaSurumDetayAction.do?surumId=210&turId=41&turAdi=%
209.%20Meslek%20S%C4%B1n%C4%B1flamalar%C4%B1

Turner, B. S. (2006). Duncan, Otis Dudley (19212004). B. S. Turner (Ed.), The Cambridge
Dictionary of Sociology (pp. 149150). Cambridge: Cambridge University Press.

nal, A. Z (2011) Toplumda Tabakalama ve Hareketlilik, Birleik Yaynevi

345
Vatansever, A., & Gezici Yaln. (2014). Ne Ders Olsa Veririz Akademisyenin Vasfsz iye
Dnm. stanbul: letiim Yaynevi.

Warner, W. L. (1941). Yankee city series. New Haven: Yale University Press.

Warner, W. L. (1949). Social class in America, a manual of procedure for the measurement of social
status,. Chicago: Science Research Associates.

Weber, M. (1978). Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. (G. Roth & C.
Wittich, Eds.). Berkeley and Los Angeles: University of California Press.

Wells, H. G (1906), The Future in America, New York: Harper.

Wright, E.O (1997), Class Counts, Cambridge University Press

Yldrm, C. (2011). Neoliberal ktisat Politikalarnn Trkiyede Orta Snfa Etkisi (Doktora Tezi).
Abant zzet Baysal niversitesi, Bolu.

Ylmaz, B. (2008). Trkiyede Snf-Alt: Nbetlee Yoksulluktan Mebbet Yoksullua. Toplum ve

Bilim, (113), 127145.

Ylmaz, Y. (2015). Trkiyede Gazetecilik Meslei: Medya Kuramlar, Siyasal Sistemler ve Tarihi
Deiimler Inda. Ankara: Nobel Akademik Yaynclk.

346