KENT SOSYOLOJS

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

DO. DR. OYA OKAN

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

SOSYOLOJ LSANS PROGRAMI

KENT SOSYOLOJS

Do. Dr. Oya Okan



NDEKLER

NDEKLER........................................................................................................................... 1
1. KENT SOSYOLOJSNE GR........................................................................................... 3
1.1. Sosyoloji ve Kent/ehir Kuramnn lk fadeleri ................................................................ 6
1.2. Trkiyede Sosyoloji ve Kent/ehir .................................................................................. 11
2. KENT SOSYOLOJS ......................................................................................................... 18
2.1. Sosyoloji ve Kent .............................................................................................................. 20
2.2. Kent Sosyolojisinin Alan ve Kapsam ............................................................................. 21
2.3. Kent, Kentleme, Kentlileme ........................................................................................... 22
3. KENT UYGARLII ............................................................................................................ 32
3.1. lk ehirler/Kentler ............................................................................................................ 36
Dou rgtlenmesi: ................................................................................................................. 36
3.2. Helen-Roma rgtlenmesi ................................................................................................ 41
3.3. slam-Osmanl ehirleri .................................................................................................... 43
4. KLASK KENT KURAMLARI .......................................................................................... 47
4.1. Karl Marx&Friedrich Engels ............................................................................................ 51
4.2. Emil Durkheim (1858-1917) ........................................................................................... 54
4.3. Max Weber (1864-1920 .................................................................................................... 55
5. METROPOL ve ZHNSEL YAAM GEORG SMMEL ............................................... 79
5.1. Georg Simmel Kimdir? (1858-1918) ................................................................................ 82
5.2. Simmel Sosyolojisi ve Kent .............................................................................................. 84
5.3. Okuma Paras: Metropol ve Zihinsel Yaam- Georg Simmel ...................................... 86
eviren: Bahar cal Dzgren ................................................................................................ 98
6. CHCAGO OKULU-EKOLOJK KURAM ...................................................................... 101
6.1. Robert Ezra Park (1864-1944) ........................................................................................ 105
6.2. Ernest W. Burgess (1886-1966) ...................................................................................... 106
6.2. Roderick McKenzie (1852-1934).................................................................................... 107
6.4. Okuma Paras: Chicago Okulu: Chicagoya zg Bir Perspektif- Tlay Kaya ......... 108
7. BR YAAM BM OLARAK KENTLEME ........................................................... 127
7.1. Louis Wirth Kimdir? (1897-1952) .................................................................................. 130
7.2. Okuma Paras: Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme- Louis Wirth ......................... 132

8. NEO-MARXST KENT KURAMCILARI ....................................................................... 153

8.1. Henri Lefebvre (1901-1991) ........................................................................................... 156
8.2. Manuel Castells (1942-) .................................................................................................. 158
8.3. David Harvey (1935-) ..................................................................................................... 160
8.4. Okuma Paras Toplumsal Adalet, Postmodernizm ve Kent-David Harvey................ 161
9. TRKYEDE KENT, KENTLEME, KENTLLEME ................................................. 185
9.1. Trkiyede Kent ve Kentleme ....................................................................................... 188
9.2. Kent, Kentleme ve Trkiye Deneyimi lhan Tekeli ................................................... 189
10. TRKYEDE KENT ARATIRMALARI I .................................................................. 205
10.1. 19. Yzyl Ortalarndan 1950ye Kadar ....................................................................... 208
10.1.1. II. Tanzimattan kinci Merutiyet'e Kadar Olan Gelimeler ............................. 209
10.1.2. III. kinci Merutiyetten 1930lara Kadar Olan Gelimeler................................ 214
10. 1. 3. 1930 - 1950 Arasnda Olan Gelimeler ............................................................ 219
10.1.4. 1930 - 1950 Arasnda Kente likin Bilgi Alanndaki Gelimeler ...................... 220
10.2. 1951 - 1960 Yllarnda Kent Aratrmalar ................................................................... 233
11. TRKYEDE KENT ARATIRMALARI II ................................................................ 248
11.1. 1960-1970 Yllar Arasnda Kent almalar .............................................................. 251
12. TRKYEDE KENT ARATIRMALARI III ............................................................... 262
12.1. Trkiyede Kentsel Aratrmalarn Geliimi: 1974-1984 ............................................. 265
13. TRKYEDE GECEKONDU SORUNU ...................................................................... 274
13.1. Gecekondu Aratrmalarna Giri.................................................................................. 276
13.2. Gncelden Gemie Trkiyede Gecekondu Meselesi zerine Yeniden Dnmek 277
14. TRKYEDE KENT ARATIRMALARININ DEM .......................................... 298
14.1. Trkiyede Kent Aratrmalarnn Deiimi* ................................................................ 300

1. KENT SOSYOLOJSNE GR

Bu Blmde Neler reneceiz?

1. Sosyoloji ve Kent/ehir Kuramnn lk fadeleri

2. Trkiyede Sosyoloji ve Kent/ehir

Giri

Gnmzde, dnya nfusunun (data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL) %53

kentlerde yaamaktadr. 2012 verilerine gre Trkiyede ortalama 76 milyon olan nfusun 53
milyonu yine kentlerde yaamlarn srdrmektedir. Yalnzca bu demografik verilerden
hareketle bile kent ve kentleme konusunun sosyolojinin temelini oluturduu ifade edilebilir.
Kent/ehir konusu sosyolojinin en nemli alanlarndan birisidir ve sosyolojinin ortaya
kyla beraber kent/ehir zerine analizler ve alana ynelik almalar balamtr.

1. GR1

1.1. Sosyoloji ve Kent/ehir2 Kuramnn lk fadeleri

Sosyoloji, 19. yzylda dier bilim dallarnn yannda, kendine bir alan belirlemi, yeni
toplumsal durumu, dzeni/dzensizlii anlama, aklama ve zmleme iddiasnda olmutur.
Sosyoloji () ar toplum sorunlar nedeniyle alkantlar iinde olan Bat toplumunun
kavraynn bilgisi olduu gibi, yeni Bat bilincinin, modern zamanlardaki Bat bilincinin de
temelini oluturacaktr. 3 Ar toplum sorunlar ve alkantlarnn nedeni yeni toplumsal
dzendir. Sanayi retiminin ve hzl kentlemenin belirledii yeni toplumsal dzen, sorunlara
yol amakla birlikte ayn zamanda Bat toplumlarnn byk dnmnn de dzenidir.
Ekonomik, toplumsal ve siyasi anlamda, geleneksel olann dnda gelien
deiim/dnmn bilgisi ve bilinci de geleneksel olandan farkldr. Yeni dzenin,
kurgulanan toplumun bilgisi, Bat toplumunun kendini merkeze alan ve bu merkezin
odandan bakarak geleneksel-modern, tarmsal-endstriyel, kleci-zgr, krsal-kentsel,
ileri-geri nitelemeleri zerinden sistemletirilmitir.

Sosyolojinin kurulduu dnemde, () mevcut kayg ve basklarla bilimin arad tmellik

ve genel-geer aklayclk gibi beklentilerin etkisiyle eldeki mevcut olay ve bilgiler ()
genelletirerek aklama biimlerine ulalmak 4 istenmitir. Sosyoloji Biliminin kurucu
babalar Durkheim, Marx ve Weber Bat toplumlarnn sanayi-kent aamasna dein geirdii
evreleri sistemletirerek modern toplumun, endstriyel kapitalizmin, evrensel ve mutlak bir
modelini oluturma paydasnda birleirler. Evrensel olarak kurulan ve sunulan modelde,
gelimenin ana motoru endstriyel retimdir. Bu gelimeyi salayan; yeni toplumsal
yapnn/dzenin temeli olan unsurlar da yani zenginlii retenlerle rgtleyenlerin bir arada
bulunduu fiziki alanlar kent blgeleridir. Sanayi retiminin merkeze alnd aklamalarda,
kentler endstriyel faaliyetlerin gerekletii, krlardan bakalam, ayrm, yeni/farkl
olann yaand yaatld blgeler olarak yer almtr.

1
Bu blmn yazlmasnda Oya Okann 2011 ylnda yaymlanan Sosyoloji Dergisi 3. Dizi, 22.saysnda yer
alan ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam balkl makalesinin bir blm temel
alnmtr.
2
Kavramlar, literatrde farkl dnemler ve/veya farkl yaklamlara referansla kent veya ehir olarak
kullanlmaktadr. Ben her iki kavram da ve/veya olarak kullanmay tercih ediyor ve birbirlerini kapsar biimde
kullanyorum
3
Recep Ertrk, Sosyoloji stne, EF Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 7. Say, 2004, pp. 155-165, s.160
4
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme,. stanbul: . Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, 1987., s.2
6


Dolaysyla sosyoloji balangcndan itibaren kentin, endstri kentinin bilimidir. Bu

balamda sosyolojinin kente ilgisi kapitalizmin douu ve gelimesine kaynaklk eden ana
damar oluu nedeniyledir.

Endstri kentlerinin -endstri toplumu- yaps ve ilevleri temelinde toplum kuramn

oluturan Durkheim, toplumsal evrim srecinde () iblmnn yaratt karlkl
bamllk olgusu erevesinde bireylerin ve kurumlarn btnletii byk, modern,
farkllam endstriyel toplumlar5 organik dayanma kavram zerinden evrenselletirir.

Marx endstriyel kenti, kr-kent kartl balamnda, kapitalist retim biiminin

gerekletii, bu anlamda snf elikilerinin keskinletii ve snf bilincinin gelierek nihai
aamaya evirilmede ana unsur olarak olumlar. Bat kentlerinin zgnlnn sebebi,
dierlerinin sahip olamad, kapitalist retim tarzdr.

Weberin ideal kent modeli Bat kentidir. Ona gre Douda Batl manada kent ve kentsel
topluluk yoktur. Kent, kapitalizme temel dayanan veren Protestan ahlak ve
rasyonalizasyon kavramlaryla aklanabilecek bir rgtlenme biimidir.

Her biri yeni toplumsal dzeni anlama, aklama ve sistemletirme aamalarnda kuramlarna
temel aldklar kurum erevesinde kentleri de deerlendirirler. Ksaca, endstriyel Bat
kentlerinde ortaya kan yeni durumun, toplumsal yapnn zmlenmesi meselesi zerinden
hareket ederler. Her de deiimin ve dnmn genel teorisini kurarken
insanln/uygarln tarihini Bat toplumlar zerinden okurlar.

Modern Avrupa ehrinin yzlerce yllk bir gemii vardr; buna karlk Amerikan
ehirlerinin ancak birka on dokuzuncu yzyln gerisine uzanr. 6 Dolaysyla Avrupada
retilmi kuramlar byk lde toplumlarn (tedricen) ulatklar bir gelime srecinde
geldikleri noktay; kta Avrupas kentlerinin ekonomik, toplumsal ve siyasi dzenini,
kentlerdeki yaam biimlerini ortaya koyma amacnda olmulardr.

Amerikada sosyoloji almalarna baktmzda ise, 20. yzyln balarndan itibaren byk
kentlerde, zellikle Chicago kentinin hzl bymesinin ardndan gndeme gelen sorunlarla
ba etmenin aralarn retme yolunda abalarn ne kt gzlemlenmektedir. Ekolojik
yaklamn temellerinin atlm olduu ilk almalarda, insan eliyle yaratlm evrenin de
incelenmesinin gereklilii savunulmu () bu ama erevesinde yrtlen almalar,

5
Whitney Pole, Emile Durkheim Rob Stones (hzr), Sosyolojik Dncede z Brakanlar, stanbul: Balam
Yaynclk, 2008, pp. 76-90, s. 80
6
Don Martindale, ehir Kuram Ahmet Aydoan (hzr), ehir ve Cemiyet, stanbul: z yaynclk, 2000, pp. 35-
100, s. 37
7


nfusun dalmn, yerleim yerlerini, i ve ticaret blgelerini, kurumlar vb. her trl insan
rnn kapsayabilecek nitelikte haritalarn hazrlanmasna dayanmtr7

Chicago kentinin sorunlarnn zerinden gerekletirilen almalar sosyoloji literatrnde

ekolojik, sosyal psikolojik, yaklamlar olarak deerlendirilmekte, bu ynleriyle de
kuramsal almalardan ayr, farkl bir yaklam gibi belirmektedir. Dnemin gncel sorunlar
zerinden retilen bu almalarn zgnl, zellikle belli bir kentte oluan, ekonomik ve
sosyal yap deiiminin nedenleri ve sonularna odaklanmasnn yan sra literatrde kent
sosyolojisinin zel bir alan olarak ifade edildii ilk almalar olarak yer almasndan
kaynaklanmaktadr.

Kentlerde younlaan nfus, nfusun karmak yaps, karmak yapdaki nfusun kent
meknnda i ielii, meknn kullanm biimleri, meknn genilemesi ve bu erevede
meknn fiziki kullanmnda ortaya kan sorunlara ynelik gerekletirilen almalar, 1925
ylnda Robert E. Park ve Ernest W. Burgessin birlikte yaymladklar ehir adl eserde
derlenmi, () ABDde ilk sistemli ehir teorisi ortaya kmtr. Bu teori sosyoloji tarihinde
ekolojik teori olarak adlandrlmtr.8

Park, kenti doann, zellikle de insan doasnn bir rn9 olarak tanmlar. nsan doasnn
rn olan kentler, insan davranlarnn nasl biimlendiinin belirlenmesi asndan bir
laboratuvar ilevi grrler. Laboratuvardan kacak sonular sorunlarn zmnde rehberlik
edecekleri gibi insan davranlarnn denetim altna alnmasnda da yol gsterici olacaklardr.
Parka gre kent ayn zamanda kendisine ait yasalarca retilen meknda dtan dzenlenen
bir birimdir.10

Chicago ekolnn kurucu isimlerinden Burgess ise kentin meknda ilevsel yaylmas
zerinden nasl biimlendii ve farkllat sorusunu ortak merkezli emberler kuramyla
yantlar. Ona gre modern toplumun en arpc olay ehirlerin bymesidir ve modern
yaamn kente dair tm grnmleri Amerikandr.11

Park ve Burgessin kent kuram, bir anlamda modern sanayi kentlerinin portresini
izmektedir. Laboratuvardan kan verilerle netleen resim ve bu resmin netlemesini

7
Blent Duru ve Ayten Alkan, (Der. ve ev.), Giri: 20. Yzylda Kent ve Kentsel Dnce, 20.Yzyl Kenti,
Ankara: mge Kitabevi, 2002, s.11,12
8
Ayda Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Der. Turhan Yrkan, Ankara:
Nobel Yayn Datm, 2005, s.74
9
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme s.61
10
Martindale, ehir Kuram, s.50
11
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme, s.61
8


salayan yasalar zerinden gelimi olan ekolojik kent kuram, literatrde eletirilere 12
uramakla birlikte daha sonraki dnemlerde ehir ve blge planlama almalar zerinde
etkili olmutur. Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme balkl makalesi kent sosyolojisi
yaznnda bir dnm noktas olarak kabul edilen 13 Louis Wirth, kentlemenin bireylerin
kiilik ve zihinsel srelerinin farkllamas zerindeki etkilerini kavramlatrr.

Sosyolojinin kent/ehir konusuna ilgisi her iki ktada da balangcndan itibaren yer
almaktadr. Avrupada ilk kuramlardan itibaren endstri ile birlikte kent/ehir almalarn
ana eksenidir. Modern endstriyel kentler ekonomik, sosyal, siyasi sorunlar barndran fiziki
meknlardr ama ayn zamanda ideal, evrensel olan retim biimini, sosyal yapy da bu
kentlerde, Bat kentlerinde grrz. Tarihsel ama Bat tarihinin merkezde olduu bir
yaklamla toplum kuramlar kenti/ehri anlamamzn kavramlarn sunarlar. Kent/ehrin tek
olas biimi Bat kentidir. Amerikada ise sosyoloji hzla yaanan bir toplumsal deimenin
ardndan kentlerde ortaya kan sorunlar zerinden balamakla birlikte kent/ehir
kuramlarnda olgular toplayp dzenlemenin yannda kuramsal bir ereve kurma abas
iinde de olmutur. Burgess ve Park sosyolojiyi toplumu kontrol ilevi zerinden tanmlarlar14
Wirth kent/ehir konusunu, Batya zg ada bir olay olduu varsaymna dayandrm;
Chicago ehrinden yola kan aratrmalarla zdelemesini salamtr.15

Yukardaki satrlarda izdiim genel erevede, kent/ehir, zellikle sosyolojinin ilk

dnemlerinde, endstriyel, sanayi kenti zerinden deerlendirilebilen bir olgu olarak 19.
yzyl ncesinde yok saylr grnmektedir. Bu noktadan hareketle ikinci derste, kent,
kentleme, kentlileme kavramlarndan balayarak kent sosyolojisi literatrnde temel
kavramlar ele alarak tantma abasnda olacam. Kavramlar zerinden yaplacak
deerlendirmeler, kent/ehir olgusunun ve/veya yerlemelerinin yalnzca tarihin belli bir
dneminin rn olmadn ifade edebilmemize olanak salar.

Trkiyede kent yaznnda zellikle yaymland dnemde zgn bir alma olan Korkut
Tunann ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme
almas tarihsel bir yaklamla kent/ehir konusunun farkl bir okumasnda rehberlik
edecektir. nc blmde kent/ehir uygarlnn tarihsel gelimesini izleyeceiz. Childen

12
Rana A. Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme. Bursa: ASA Kitabevi, 1998. s.30; Martindale, ehir
Kuram, s.59-61
13
Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme, s. 10
14
Lee Braude, Park and Burgess: An Appreciation. The American Journal of Sociology. Vol. 76. No. 1 (Jul.,
1970), pp. 1-10.
15
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Bir Deneme, s. 63
9


kentsel devrim olarak kavramsallatrd sre ve ardndan gelen ilk kentler-antik, Yunan
ve Roma kentleri-, Ortaa Bat kenti bu blmn konular olacaktr. Dou kentlerinin temel
zellikleri de bu blmn ieriinde yine Tunann analizleri erevesinde yer almaktadr.

Klasiklerden M. Weberin ehrin Doas balkl yazs, Bat kentinin hangi nedenlerle
zgn bir model olarak ele alndnn daha iyi anlalabilmesi asndan nemli bir
almadr. Bu noktada kurucu sosyologlar arasnda Max Weberin kent/ehir konusunda
zgn alma yapan bir isim olduunu ve 1921 ylnda yaymlanan ehir/Modern Kentin
Oluumu kitabnn Trke evirisinin 2000lerde yapldn hatrlatalm. 4. blmde
Marx&Engels ve Durkheimn toplumsal zmlemeleri zerinden kent yaklamlar da
Weberin analizleriyle birlikte tantlacaktr.

Avrupa kent/ehir konusuna farkl yaklam olan bir isim, George Simmelin Metropol ve
Zihinsel Yaam makalesi kent sosyolojisi literatrnde nemli almalardan birisidir.
Simmel, kentleri tarihsel sre iinde ele almaz. Kentlemenin kltrel boyutlaryla ilgilenen
Simmel, kent yaamnn bireylerin bilinlerinde yaratt dnmleri sorgular. Kent
yaamnda bireylerin davran biimlerinin ve psikolojik hallerinin analizidir Simmelin
yaklam. Simmel, ABDde kent sosyolojisinin ortaya knda nemli rol oynayan isimdir.
Chicago Okulunun kurucu isimlerinden Park, Simmelin seminerlerini izlemitir.

Kentin sosyolojik analizinin kuramsal erevesini oluturan Chicago Okulu, Robert. E. Park,
Roderick Mckenzie, Ernest Burgess ve Louis Wirthn almalaryla beraber kent
sosyolojisinin zel bir alan olarak ortaya knda nemli rol oynad. Parkn ekolojik
yaklam zerinden McKenzie ve Burgess kentlerin byme srelerini ele aldlar. Tlay
Kayann Chicago Okulu: Chicagoya zg Bir Perspektif balkl makalesi Chicago
okulunun Chicago kentiyle ilikisini, okulun almalarnn zgn ynlerini ve Amerikan
Sosyolojisi ve sosyolojideki yeri ve nemini ortaya koyan btnlkl bir yaz olarak sizlerle
paylalmtr.

Wirthn Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme balkl almas 7. blmn temel
metnidir. Louis Wirthn makalesi kentlemenin bireyler zerindeki etkilerini kavramlatrr.
Kent sosyolojisinin nemli referanslarndan kabul edilen bu yazsnda Wirth, kent nfusunun
bykl, younluu ve heterojenlii olgularnn altn izer.

2. Dnya Savann ardndan gelen srete, siyasi, ekonomik ve sosyal deiimlerle beraber
kentlerin yeniden yaplandrlmas ve kentlerde ortaya kan yeni sorunlar ve zmleri
erevesinde yeni uygulamalar gndeme gelmitir. Kuramsal adan bu dnemin analizinde

10


ne kan neo-marxist okulun kuramclar Lefebvre, M. Castelle ve David Harvey olmutur.

Mekn toplumsal bir rn olarak deerlendiren Lefebvre, toplumsal tketim ve kentsel
hareketlerin yeni biimlerini deerlendiren Castells ve toplumsal adalet kavram ile birlikte
kenti analiz eden Harvey 8. blmn ieriini oluturmaktalar. Harveynin Toplumsal
Adalet, Postmodernizm ve Kent yazs bu dersin okuma parasdr.

1970lere kadar gelen srete kent/ehir kuram ve konu zerine analizleri ele aldktan sonra
Trkiyede kent/ehir konusu sosyoloji ile nasl bir iliki kurmutur? Trkiyede kent/ehir
almalar nasl bir izlek zerinden ilerlemitir? Sorularnn yantlarn arayacaz.

1.2. Trkiyede Sosyoloji ve Kent/ehir

Trkiyede sosyoloji bilimi, siyasi kadrolarn tercihleri dorultusunda, yeni toplum

tasarmnn ina arac olarak yerini bulmutur. Tanzimat dnemiyle birlikte siyasetin
modern olana ynelik tercihleri, modern olann bilgisinin edinilmesini de beraberinde
getirdi. Toplumsal olann dntrlmesine ynelik bu kurgunun meknsal olarak ifadesi de
kent/ehirler zerinden gerekletirildi. Trk sosyolojisinin konular rnek modelin izgisinde
ilerledi, kuramsal ve ampirik almalarn yntemleri benimsendi. Dnya siyasetinin bilim
alanna yansmalar 16 Trk sosyolojisinde de izlendi, ana izgiden kayan almalar ilgi
grmedi, grmezden gelindi.

Trkiyede sosyoloji almalar ilk dnemlerinden itibaren eski kta geleneine uygun
erevede gelimitir. Bir taraftan toplum kuramlarnn anlalmasna ve yaygnlamasna
ynelik almalar gerekleirken te yandan -daha nce de vurguladmz gibi- yeni kurulan
modelin kavramlar ve bilgisi ncelikle imparatorluu kurtarmak amal ardndan ulus devlet
anlayna uygun formlasyonlar zerinden kurulmutur. Bu temel zellikler zerinden
gerekleen almalar arasnda kent/ehir almalar da ayn yntemi izlemitir.

Toplum bilgisinin kurumsallamas Batdaki rneklerinin hemen ardndan Darlfnun da Z.

Gkalpin nclnde gereklemitir. Bu noktada timaiyat Enstitsnn kuruluundan
nceki dnrlerin, toplum bilimi tantma ve lke sorunlarn zme ulatrma konusundaki
abalarn altn izmek gerekir. Youn tartmalarn yaand, imparatorluu kurtarma
abalar zerinden gerekleen dnsel etkinliklerin yrtld dnemi kapsayan geni bir
literatr mevcuttur. Konuyu kent/ehir almalarnn, akademi disiplini iinde gerekleenler

16
smail Cokun, San Francisco Sonras Dnya , Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 12. Say, 2006, pp. 17-21, s.20.
11


zerinden snrlamak anlamnda sosyolojinin bir bilim dal olarak yer alna vurgu
yapyorum.

Batdaki rneklerinin izinde ilerleyen toplum bilgisi, iki ana izgide ilerlemi, tarihsel bir
dorultuda kuramlar aktarlm, gelimeler izlenmitir. Benzer bir yaklam kent/ehir
konularna da yansmtr. Kentin/ehrin sosyolojik kuramlar ve kent/ehir dzenleme ve
planlama almalar tantlm, neriler retilmitir. Kent/ehir olgusuna bakn ilk rnekleri
Ziya Gkalpin Ky Medeniyeti-ehir Medeniyeti ve Ky ve ehir balkl yazlardr. H.
Ziya lken stanbul Belediye Mecmuasnda seri olarak yaynlad makalelerde, tarihsel
yaklamla, sosyolojinin kent/ehre dair kuramlarn tantr. Siyasi tercihler dorultusunda
yeni toplum modelinin kurulmasnda kentler uygulama alan olarak planlanrken, bilgi
birikimi ve ideolojik kurgulama bu dorultudadr. ki ana dorultuda Trkiyeye giri yapan
sosyolojinin monografik temelli kolu, ilk dnemlerinde uygulamalara ilgi gstermemitir.
Ekoln temsilcisi M. Ali evki Beyin urbanist Agachedan yapt eviriler ve Agachen
stanbul iin yapt plan nerileri zerinden yazdklar kent/ehir sosyolojisinin uygulama ile
ilikisini gndeme getiren yazlardr.17 Kent/ehir konusunun sosyoloji disiplini erevesinde
ele alnd bir baka kol Ankara niversitesinde yaplan almalar zerinden ilerler. Bu
almalarn temel zellii ise kentleme/ehirleme sorununu, Chicago ekol perspektifinden
incelemeleridir. Bu erevede Behice Borann almalar anlabilir. Doktorasn Michigan
niversitesinde tamamlamtr. Kentleme sreleri asndan sorunlar irdeleyen Borann
Ankarada ocuk Sululuu 18 zerine yazs, Chicago okulunun konular ile rten bir
rnektir.

30lu ve 40l yllar kent/ehir konularnn sosyal bilimlerin farkl alanlaryla paylald
dnem olarak belirginleir. niversitelerin iktisat, corafya, antropoloji, mimarlk ve
ehircilik blmlerinde kent/ehir konusunda almalarn yapldn ve bilgi birikimi
asndan kayda deer katklarn gerekletiinin altn izmekle yetinelim.

Sosyolojinin Trkiyeye giriiyle balantl olarak bakldnda ilk dnem olarak

deerlendirebilecek bu yllarn ardndan, Trkiyede siyasi ve ekonomik tercihlerin netlemesi
ile birlikte hzl bir kentleme srecine girilmitir. Tanzimat dnemiyle birlikte yukardan

17
Bu dnemlerle ilgili ayrntl bilgi ve eitli deerlendirmeler iin bkz: Sevil Atauz (Der.), Trkiyede Sosyal
Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986; Trkiye Aratrmalar Literatr
Dergisi, Trk ehir Tarihi, Cilt 3, Say 6, stanbul 2005.
18
lhan Tekeli, Trkiyede 19. Yz Yl Ortalarndan 1950ye Kadar Kentsel Aratrmalarn Geliimi Sevil
Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986,
pp. 239-268, s.264
12


aaya doru yrtlen toplumsal yaplanmann ifadesi olarak kent/ehrin biimlendirilmesi

1950li yllarla birlikte hz kazanmtr. Bu dnemden itibaren dnya siyasetinin iki merkezli
yaps iinde Trkiye, entegre olmaya karar verdii sistemin sorunlarn da yklenmitir. II.
Dnya Savann sona ermesinden sonra () dzenli kentleme, konut, gecekondu ve
kentsel yaama uyum gibi sorunlar ()19 n plandadr. Sorunlarn grnr alanlar olarak
kentler/ehirler zerinden, toplumun planlanmas ve denetlenmesi anlayyla almalar
balatlmtr. Bu sorunlara ynelik olarak kent/ehir konusunda sosyoloji disiplini ierisinde
yaplan almalarda da farkllama ve younlamann gerekletii ifade edilebilir.

Bu balamda sosyolojinin kent/ehirle ilgisi hzl kentleme ve sanayileme ana sorunsal

zerinden, zellikle kasaba ve kentlerde ortaya kan sorunlara ynelik olmutur. 1960lar ve
70ler Trkiyesinde kasaba ve kent aratrmalar byk bir srama kaydetmitir. Bu
dnemde Mbeccel Belik Krayn almalar model olma zellii tamaktadr. Ereli ve
zmir aratrmalar yeni sanayileen ve sanayilemi kentlerde yaanan sreleri, alan
zerinden deerlendirmesiyle ok sayda almann referansdr. Kasaba ve kk kent
aratrmalarnn erevesi izilmeye balanmtr. 1970lerde yabanc antropologlar da Trk
kasabalarnn toplumsal ve kltrel yaps ile ilgilenmi ve aratrmalar yrtmlerdir.

Bu almalarn balklar zerinden yaplm olan bir dkm, kentleme-sanayileme

srelerinin ortaya karlmasna ynelik bir younlamay gstermektedir.20 Kentlere -sanayi
ve ticaret blgelerine- doru akan ve younlaan nfus kentin fiziki yaplanmasnda ve
meknsal formunda farkllklar yaratmtr. Nfus hareketlerinin kentlerin grnmne katt
gecekondularda yaayan insanlarn yaad fiziki sorunlarn yannda davran ve
tutumlarnda meydana gelen deiiklikler almalarn odakland konulardr. Kasaba ve
kk kent aratrmalarna ilgi 80lerde srm ve hatta artmtr. Trkiyede kentleme ve
metropoliten kentleme aratrmalar gecekondu aratrmalar ile birlikte yrtlmtr. 21
zleyen yllarda da kent-kentleme-kentlileme srelerine ilikin almalar sanayilemenin
Trkiyenin ekonomik siyasi ve toplumsal koullar zerinde yaratt deiiklikler,
yapldklar dnemin koullar erevesinde ele almlardr. Kent aratrmalar eitlenmi

19
Ruen Kele 1951-1960 Yllarnda Kent Aratrmalar, Sevil Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilim
Aratrmalarnn Gelimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986, pp. 269-282, s. 270
20
lim Arl, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede ehirleme ve Gecekondu Aratrmalar, Trkiye
Aratrmalar Literatr Dergisi Cilt 3, Say 6, 2005, pp. 283-352.
21
Bahattin Akit, Trkiyede Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Farkllama ve eitlenmeye, Sevil
Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Ankara, Trk Sosyal Bilimler Dernei, 1986,
pp. 195-232, s. 201
13


farkllam ancak Batdaki rneklerine katk anlamnda kuramsal ve ampirik bir yaklam
gereklememitir.

Trkiyede kent/ehir alannda ilk akla gelen isim olarak lhan Tekeli Kent, Kentleme ve
Trkiye Deneyimi yazsyla 9. blmde bize rehberlik edecek. Trk Sosyal Bilimler
Derneinin 1985 ylnda dzenledii sempozyumda sunulan bildirilerin metinlerinden oluan
ve Sevil Atauz tarafndan derlenen Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi
balkl almada yer alan drt makale araclyla 19. yzyl ortalarndan 1980li yllarn
ortalarna kadar Trkiyede yaplan kent almalarn okumamz mmkn olacak. kr
Aslann gecekondu sorununu irdeleyen yazs ve Ayen atrolunun Trkiyede Kent
Aratrmalarnn Deiimi makalesi de kent alannn, zellikle Trkiyede, nemli
sorunlarn kavramak ve deerlendirmek asndan nemli kaynaklar olarak sizlerle
paylalmtr.

14


Bu Blmde Ne rendik zeti

Dnya nfusunun yardan fazlasnn kentlerde yaad gnmzde ehirler/kentler,

toplumsal, ekonomik ve siyasal gndemin en nemli alanlarndandr. Kentler/ehirler tarih
boyunca insan topluluklar rgtlenmesinin en st seviyesi kabul edilmi, gnmze dein
ehir rgtlenmesini aan toplumsal bir biim gereklememitir. Bu anlamda kentler,
zellikle sosyal bilimlerin ana konusu olmulardr.

On dokuzuncu yzylda bilimler snflamasnda yerini alan toplumun bilimi sosyoloji, Batda
sz konusu dnemde ortaya kan yeni toplum yaps, dzeni ve dzensizlikleri anlama ve
aklama abasnda olmutur. Yeni dzenin fiziksel anlamda olutuu alanlar ise
kentler/ehirlerdir. Dolaysyla kent/ehir, endstri/sanayi ile birlikte sosyolojinin ortaya
kyla birlikte ana konularndandr.

Kentler/ehirler, toplumsal alandaki dzen ve dzensizliin meknlardr. Klasik sosyoloji

kuramlarnda toplumsal deiimin gerekletii tarihsel bir alan olarak analiz konusu olan
kentler, bir gmenler lkesi olan Amerikada hzl kentleme srecinin ardndan sorunlar
erevesinde ele alnmtr. Kent sosyolojisinin zel bir alan olarak, ilk kez Chicago
kentindeki sorunlara zm getirme amacyla sosyal politika retme almalar erevesinde,
kentleri laboratuvar olarak neren Chicago okulu yelerinin ifadelerinde ortaya kar.

ehirler/kentler sanayi toplumunun rn olarak ele alnp kutsanmakla birlikte ehirlerin

uygarln balangcyla birlikte varlklar bilinmektedir. lk kentler douda su boylarnda
ortaya kmlar ve imparatorluklara temel oluturmulardr.

Trkiyede Batdaki rneklerinin izinde ilerleyen toplum bilgisi, iki ana izgide ilerlemi,
tarihsel bir dorultuda kuramlar aktarlm, gelimeler izlenmitir. Benzer bir yaklam
kent/ehir konularna da yansmtr. 30lu ve 40l yllar kent/ehir konularnn sosyal
bilimlerin farkl alanlaryla paylald dnem olarak ortaya kmtr.

Tanzimat dnemiyle birlikte yukardan aaya doru yrtlen toplumsal yaplanmann

ifadesi olarak kent/ehrin biimlendirilmesi 1950li yllarla birlikte hz kazanmtr. Bu
dnemden itibaren dnya siyasetinin iki merkezli yaps iinde Trkiye, entegre olmaya karar
verdii sistemin sorunlarn da yklenmitir. Hzl kentlemeyle birlikte, kentlere gen
15


nfusun barnma, yerleme, fiziki alt yap vb. sorunlarnn yan sra, kentlileme olarak
kavramlatrlan ehre uyum sorunlar ba gstermitir. Bu srete, 1960lar ve 70ler
Trkiyesinde kasaba ve kent aratrmalar byk bir srama kaydetmitir. Gnmzde ise
artk, kresel kentlerden, kentsel dnmden ve bu srelerin ortaya kard ve kapitalist
kente uyum sorunlarnn vb. n planda olduu konular etrafnda eitlenen almalar sz
konusudur.

16


Blm Sorular

1) Kent ve sosyoloji ilikisini aklaynz.

2) Sosyolojinin kurucu isimlerinin kent yaklamnn ortak zellikleri nedir?
3) Avrupa ve Amerikada kent konusuna yaklamn farkll konusunda ne dnrsnz?
Nedenleriyle aklaynz.
4) G. Simmelin kent yaklam adalaryla hangi noktalarda farkllar?
5) Chicago okulunun kent sosyolojisi asndan nemi nedir?
6) Trkiyede sosyoloji ve kent, ehir ilikisini nasl aklayabiliriz?

17


2. KENT SOSYOLOJS

18


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Sosyoloji ve Kent
2) Kent Sosyolojisinin Alan ve Kapsam
3) Kent, Kentleme, Kentlileme

19


2.1. Sosyoloji ve Kent

Sosyolojinin ortaya kna yol aan olaylar ve farkllaan toplumsal iliki ve toplumsal
yaplar dndmzde, sosyolojinin kente ve kentlemeye ilgi duymasnn sosyolojinin
yeni bir bilim dal olarak bilimler snflamasna giriiyle balad ifade edilebilir. Yeni bir
toplumsal yap, dzen ve ilikileri anlayp aklama abasndaki bu bilim dal, ilgisini ve
analizlerini yeni yerleme ve retim biimlerinin gerekletii alana yneltmitir. Sanayi
kentleri ve sanayi kentlerinin olumasna yol aan retim biimi, retim biiminin
oluturduu toplumsal snflar, sz konusu snflarn meknda dalm ve ardndan gelen
srete ortaya kan sorunlar sosyolojinin ana konulardr. Sosyolojinin ilk byk
sistemlerinde btn ilgisini tam o srada Bat Avrupa memleketlerinde kurulmaya balayan
bir toplum dzeni zerinde yani indstri toplumu zerinde toplad grlr. (Freyerden
aktaran Tuna,1987: 4) ndstri toplumu ise kentlerde, ehirlerde kurulmaktadr.

Ancak, ilk byk sistemler zellikle kent/ehir konusunda aklamalar yapmamlar, yeni
toplumsal durumu anlama ve aklama giriimleri erevesinde kent/ehir konusunu ele
almlardr. Sosyolojinin ilk grevi, Bat toplumlarnda kapitalist retim biimini ve buna
bal olarak sanayi devriminin yaratt koullarn ardndan ortaya kan toplum biimini
analiz etmektir. Batda feodal ilikilerin zlmesi, teknolojik deimeler ve sanayilemenin
getirdii yeni toplumsal ilikilerin fiziksel mekn ise kentlerdir.

Kentlerin saysnda ve kentlerde yaayan nfusun niceliksel olarak artyla birlikte sorunlar
da balamtr. Kentlerde yaayan nfusun art fiziksel meknn biimlendirilmesinde sorun
yaratrken, kentlerde giderek artan nfusun yaam koullarnn, ihtiyalarna yant
verebilmesi ise ayr bir problem kaynadr. retimin gerekletii meknlar olarak Bat
kentlerinde, retim aralar sahipleri ile retimi gerekletirenler arasnda yaam koullar
bakmndan farkllklar ise bir dier soru konusu olmutur. Bu ereveden bakldnda,
zellikle 19. yzylla birlikte, Batda toplum sorunlar ve bu sorunlarn gerekletii
mekanlar, hem kuramsal hem ampirik almalarn odanda olmutur. Sosyoloji, bir ynyle
de 19. yzylda Batda oluan kentlerin ve bu kentlerin dourduu sorunlara zm bulma
iddiasnda bir bilim daldr.

20


2.2. Kent Sosyolojisinin Alan ve Kapsam

Kent sosyolojisi, kentleri toplum btn iindeki yerleri ile oluum, ileyi ve deiimini,
dzenlilikleri iinde inceleyip aklamay amalayan toplumbilim kesimi dir. (Ozankaya,
1986: 76) Kentlerin oluumu, tarihsel geliimi, yerleme birimleri arasndaki nfus
deimeleri, g, sanayileme, kentsel yap, kentin ilevleri, toplumsal kurumlarn kentlerdeki
farkl biimleri, kent kltr, kentlemenin bireyin davranlarnda ortaya kard
deiiklikler vb. konular kent sosyolojisi alannda analiz edilebilir.

20. yzyln balarnda Amerikan kentlerinde yaanan byme, kentlerde ve kente gelen
gmenlerin saysnn artmas ile ykselen bir isizlik oran ve konut yetersizlikleri vb.
sorunlar acil sosyal politikalara ihtiya dourmutu. Kentleri sosyologlar iin bir laboratuvar
olarak gren R. Parkn da aralarnda olduu Chicago Okulu yeleri, kent alanndaki
toplumsal olaylarn zm iin ampirik almalara yneldiler. Alana ynelik almalar
yaptlar ve sorunlarn zmne ynelik politikalar retilmesine veriler sundular.

Kent sosyolojisi zel bir alan olarak ilk kez Chicago niversitesinde bir grup sosyal bilimci
araclyla ifade edilmitir. Kent sosyolojisi (urban sociology) teriminin ilk kez Chicago
niversitesi sosyal bilimler ve antropoloji blm profesr R. E. Park tarafndan kullanlm
olmas ihtimal dhilindedir. Terim onun 1925te R. McKenzieye yazd bir mektupta
grld; Park mektubunda dnyaya, kent sosyolojisi zerine yeni bir dnce okulunun var
olduunu duyurmaya yarayacak bir metinler derlemesi hazrladn bildirdi. The City (Kent,
Park vd.) balkl bu derleme, American Sociological Societynin kent sorunlarna ayrlm
yllk bir toplants mnasebetiyle yaymland (Burgess 1926). Bundan sonu olarak kent
sosyolojisi balkl bir disiplinin ilk dorulamas dodu ( Borlandi vd. 2011: 401 )

ki dnya sava arasndaki dnemde ABDde ortaya kan kent zg aratrmalar,

1950lerden sonra yeniden kendini ifade alan bulmutur. Bu kez urban studies-kent
almalar- bal altnda kalknma politikalar ve planlama amacna ynelik olarak
iktidarlarla ibirlii iinde gereklemitir. zellikle Avrupada kent sosyolojileri 1950lerden
balayarak kent planlamaclarla birlikte, toplumsal anket aratrmalar yla ilerledi.

ehircilik-urbanisme- almalar yllar iinde bir sosyal kontrol arac olarak kent meknnn
dzenlenmesine ynelik planlama faaliyetine dnt. 1960lardan sonra ise kent
21


planlamalarnn ehirleri siyasal ve ekonomik programlar zerinden nasl dntrdne

ynelik eletirel almalar gndeme geldi. M. Castells, H. Lefebvre gibi isimler tarafndan
kentsel mekn ve kentsel sorun irdelendi.

Lefebvrein kent sosyolojisinin konusu zerine tanm esasen kent/ehir konusunun ekonomik
ve siyasi anlamn ve hangi kstas zerinden kent ve sosyoloji ilikisinin analiz edildiini
gstermektedir: Kent felsefesi yapan H. Lefebvre, toplum mekn ilikileri asndan iki
dnem ayrdeder () snai dnem, yalnzca krsal dnemden kentsel dneme gei
aamasdr () Kent sosyolojisi, retim ilikilerinin, ideolojilerin ve toplumsal pratiin
mekna yansmas, onu oluturmas, biimlendirmesi asndan ele alnmaldr. Mekn
gerekte soyut bir nesne deil toplumsal bir olgudur; bir insan rndr. (Tolan, 1996: 160)
Meknn toplumsal oluu ve meknn toplumsal ierii kent sosyolojisinin konusudur. Bu
fiziksel ve sosyal alan da sanayi, endstri sonras olumu toplumsal mekndr. Lefebvre her
kent adl yerlemede bir kent toplumundan sz etmenin kavram kargaas yarattn ve ancak
sanayileme sonucu ortaya kan kent toplumun bu terime denk dtn ifade eder.
(Kuban, 1970)
2.3. Kent, Kentleme, Kentlileme

Kentler tarihsel srete, dnyann farkl blgelerinde farkl dnemlerde farkl biimlerde
ortaya kmtr. Tarihin nemli aamalar kentler zerinden deerlendirilebilir ve okunabilir.
Gnmz kentleri ise sanayilemeyle birlikte ortaya kan modernleme srecinin
rndrler. Trkiyede yaplan kent/ehir zerine almalar ve kavramlatrmalarda, benzer
bir yaklamla, modern-sanayi kenti zerinden yaplmtr.

() bugn kent balamnda uzman ve dnenler katnda dile getirilen her kavram ithal bir
kavramdr. () Avrupa tarihinin gelimesi iinde ortaya km kavramlar, zellikle fiziksel
evre ile ilikili olanlar, oradaki fiziksel evrenin tarihsel gelimesi ve gncel boyutlar iinde
ortaya kmtr. Bu kavramlar bizim kltr alanmzda oluan fiziksel olgularla tam
rtmyor. Bizim ehirlerimizin, medinalarmzn ville, citta, stadt, city, ciudad denen
Avrupa kentleriyle baz farklar vard. (Kuban, 2003: 143)

Sosyolojinin ilk sistematik analizlerinde kent, krdan, kyden, cemaatten ayr zellikler
tayan sosyal bir yerleme birimi olarak tanmlanmtr. Sre iinde kenti/ehri tanmlayan
birok zelliinin alt izilmi, kentlemenin yaratt bireylerin yaam biimlerindeki
22


farkllamalarn da tanmlarda yer almtr. Kent/ehir ncelikle tarihsel ve toplumsal bir

olgudur. Nasl ortaya kt, hangi sreleri ierdii, hangi ilevleri stlendii, hangi
faaliyetleri yerine getirdii gibi birok sorunun yantn tek bir tanm veya aklama
erevesinde verebilmek gtr. Yukardaki satrlardaki saptamalar gz nnde bulundurarak
kent, kentleme ve kentlileme kavramlar nasl tanmlanm ksaca grelim.

Kent:
Kent/ehir, ncelikle ve zellikle uygarlkla ilikilidir. Farkl dillerde kent/ehir szcnn
anlamlarndan balayarak ilk elden bir saptama olanakldr. Medine, ehirli/kentli, Trkede
medeni uygar, medeniyet uygarlk, ngilizcede city kent, civilized uygarlam, civilisation
uygarlk anlamnda kullanlan szcklerdir. Dolaysyla kent/ehirde yaayanlar da
medeni/uygar kiilerdir.

Bat dillerinde civitastan (kent) treme civilis(z)ation kelimesi uygarl ifade etmektedir.
Ayn zihinsel iklim Arapada da vardr ve bu dilin medinesi (kent), medeniyet kelimesine
can vermitir. () insanln bizim temasta olduumuz iki byk kitlesi, uygarl her eyden
nce kentsel bir olgu olarak grmektedir. (Klbay, 2000: 14) Klbay, ehirleri uygarlk
yanlar ar basan yerleim yerleri olarak ifade eder. Kentler ise Ona gre daha ok insan ve
bina ylmalar olarak ortaya kar.

Sosyolojik manada ilk kent/ehir tanmn ise, Rene Maunier ehirlerin Menei ve Ekonomik
Fonksiyonu almasnda yapmtr. Maunier, kentin tek bir zelliine gre yaplm
tanmlar balk altnda toplayarak tantr:

1- Morfolojik: Bu tanmlarda kent, kyden ktlesi yani gerek topran gerekse nfusun
okluu bakmndan ayrr. Surlar ve kalelerle evrilmi bir yerleme grubu olarak ehir ky
cemaatinden ayrlr. ehirler doumlarn azl ya da evlenme orannn ykseklii yani
demografik unsurlar zerinden tanmlanr. Maunier, sz konusu kriterleri sosyolojik manada
kenti tanmlamak iin yeterli bulmaz.

2- Fonksiyonel: Kenti ilevleri zerinden tanmlamak da yeterli deildir. Zanaat fonksiyonu

olan; endstri ve ticaret merkezi; deiim, tketim ve endstri merkezi; kendine has bir

23


hukuki fonksiyonu olan, meclisi ve belediye hukuku olan sosyal grup biiminde yaplan
tanmlar da yalnzca belli ehir tiplerini aklamaktadr.

3- Karma tanmlarda ise ehir, morfolojik ve fonksiyonel zelliklerinin btn olarak ifade
edilir. nsanlar, fonksiyonlar ve yerler olmak zere unsurdan oluan tanmlar yaplmtr.
Kaleler ve surlar, kiliseler ve ticaret merkezi, hem dini merkez, hem sava zamanlarnda
snlacak bir yer, ayn zamanda ticaret fonksiyonunu ne karmakla birlikte Maunier,
karma tanmlar da sosyolojik olarak yetersiz grmtr. Maunier, btn kent tiplerinde
bulunan ve deimeyen ortak zelliklerin yan sra, kenti dier yerleim birimlerinden ayran
temel unsurun iyapsndan kaynaklandn ifade eder. Bu noktadan hareketle; Kent,
nfusuna oranla corafi temeli dar olan ve aileler, meslek gruplar, sosyal snflar, mezhepler
gibi eitli heterojen gruplar iine alan karmak bir yerleme grubudur. Bu tanm, Maunier
den sonra da birok sosyolog tarafndan benimsenmi ve desteklenmitir.

L. Wirth (1925), o zamana kadar yaplm tanmlarn arasnda sosyolojik nitelikte olann
Mauniere ait olduunu belirtir. Wirthe gre kent zel nitelikler tayan birtakm yerlemeler
ve gruplamalar btn olmak bakmndan ky cemaatinden ayrlr. Toplumsal bakmdan ayr
cinsten bireylerden olumu olduka geni, youn nfuslu ve srekli bir yerleimdir. Bir
yerleme dizgesi olarak kent, ayr cinstenlik, ilikilerde kiisel olmamak (anonimlik),
toplumsal farkllamalara kar hogr, dikey ve yatay hareketlilik, dernekler iinde
rgtlenme, davranlarn dolayl denetimi demektir. Park, Burgess, ve McKenzie ve
biroklar kenti/ehri heterojen gruplardan meydana gelmi bir cemiyet olarak kabul
etmilerdir. (Yrkan, 2005: 44-48)

Kent sosyolojisinin kurucular olan Chicago Okulu yeleri, kenti, heterojen ve nfus
younluu olan bir insan kmesi yerlemesi olarak tanmlarlar. Sz konusu analizlerde, belli
bir dnemde ortaya kan kentler, bir kez olutuktan sonra yerleim biriminde meydana gelen
farkllamalar temel aldklar sylenebilir.

Ayda Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri kitabnda,

kent/ehirlerin temel zelliklerini yle sralamtr:
ehir, heterojen bir sosyal gruptur.
Byk nfusuna ramen yerleim alannn snrll sonucu nfus younluu vardr.

24


nsanlar mekn bakmndan yakn olmalarna ramen sosyal mesafe bakmndan

birbirlerine uzaktrlar.
Kent, ahsiyetin, ferdiyetin ve hrln gelimi olduu bir evredir.
Kentte insanlar arasndaki ilikiler geleneklerin hakim olduu enformel yollarla deil,
formel ve rasyonel kanunlarla dzenlenir.(Aile, akraba, hemeri gibi gruplarda
enformel ilikiler srse de, belirleyici olan hukuksal dzenlemelerdir).
Uzmanlamaya dayal, farkllam formel i organizasyonlar yaygnlamtr.
Yol ve ulam imknlar ile sosyal unsurlarn meknsal hareketlilii ve snflar
arasndaki sosyal hareketlilik ileri dzeydedir.
Kent kltr dinamik bir yapya sahiptir. Kentler, sosyal ilikilere ak, sosyal-kltrel
deiimin youn yaand yerlerdir.
Kent, ekonomik imknlar, salk, eitim, bilim, sanat vb. bakmdan gelimitir.
Dier taraftan kazalar, su ileme, alkol, uyuturucu bamll, sefalet, yabanclama
vb. bakmdan sorunlar da retmektedir. (Yrkan, 2005: 49-56)

Ruen Kele Kent Terimleri Szlnde ekonomik unsuru n plana kartarak tarm-sanayi
ve ky-kent kartl zerinden bir tanm yapmtr. Kent: ehir; Almanca stadt, Franszca
ville, ngilizce city: Srekli toplumsal gelime iinde bulunan ve toplumun, yerleme,
barnma, gidi geli, alma, dinlenme, elenme gibi gereksinimlerinin karland, pek az
kimsenin tarmsal uralarda bulunduu, kylere bakarak nfus ynnden daha youn olan ve
kk komuluk birimlerinden oluan yerleme birimi. (Kele, 1980: 67)

ngilizce de city kavram sosyoloji szlnde; kasaba veya kyden bykl, hacmi ve
snrlar iindeki aktivitelerin dzenlenmesiyle farkllaan merkezi bir ikamet alan olarak
tanmlanan kentin snrlar dhilindeki etkinlikler genellikle, dini, askeri-siyasi, ekonomik,
eitimsel ve kltreldir. Toplu olarak bu etkinlikler gcn uygulanmasn, evreleyen krsal
alana da ierirler. nsanlk tarihinde ilk kentler, tarmsal art rnn, nfusun bir ksmnn
topraktan bamszlaarak farkl alanlarda uzmanlamasna ve ticarete izin veren verimli
blgelerde ortaya kmtr.
Kent mallarn lkeden akna baldr. Dolaysyla gelimesi iletiim ve ulam teknolojisinin
varlna dayanmaktadr. (Dictionary of. Sociology, 1995: 74)

25


Her iki tanmda da alt izilen temel ltler, tarm d faaliyetlerin varl nfus younluu
ve toplumsal ilevler asndan bir eitliliktir. Ticari faaliyet ise bu anlamda en temel etkinlik
alan olarak belirmektedir. Dolaysyla kent tarih boyunca var olmutur, yalnzca sanayi
sonras olumu bir yerleim birimi deildir ve tanmlanmas zor olgulardan birisidir. Kent,
mekna zel bir ilev ykleyen ve bydke i blmn, g dalmn deiiklie uratan
bir birlikte yaama biimidir. Sosyolojinin bu konuya en anlaml katklar, deiik kent
tiplerinin d zelliklerine ve onlarn tarihsel gelimelerinin evrelerine ilikindir. (Borlandi
vd. 2011: 398)

Fernand Braudelin ynetiminde yaplan Akdeniz- Mekn ve Tarih balkl almada yer
alan Maurice Aymardn tanmyla bu blm tamamlanabilir. Bir kent ister byk olsun ister
kk, iindeki evlerin, antlarn, sokaklarn toplamndan ok baka bir eydir; tpk bunun
gibi sadece bir ekonomi, ticaret, endstri merkezi de deildir. Toplumsal ilikilerin meknsal
izdm olarak kent, dnyevi olan kutsal olandan, almay elenceden, kamuya ait olan
zel olandan, erkekleri kadnlardan, aileyi ona yabanc olan her eyden ayran snr izgileri
ann kendi iinde kesitii, ayn zamanda onun yapsn oluturduu bir mekn
grnmyle karmza kar. (Braudel, 1990: 125) Ksaca ehir/kent insana ait, insanla
birlikte var olan ama ayn zamanda onu biimlendiren bir rgtlenmedir.

Kentleme:
Kent sosyolojisi ve kent aratrmalarnda nemli isimlerden birisi olan lhan Tekeli kentleme
tanm yapmadan nce kenti tanmlamamz gerektiini syler. Ona gre kent mekn ve
zaman iindeki insan yerlemesinin, belli zellikler tayan bir zel durumu olarak
tanmlanabilir. Kentleme ise, Tekeliye gre kentin belli bir ynde deimesi olarak
belirlenmelidir. (Tekeli, 2011: 16)

Ruen Kele kentleme olgusunun bir toplumun ekonomik ve toplumsal yapsndaki

deimelerden doduuna iaret eder. Kelee gre kentleme, ehirleme; Almanca
stadtebauliche, urbanisierung; Franszca urbanisation, ngilizce urbanization.: Sanayileme
ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmas ve bugnk kentlerin bymesi
sonucunu douran, toplum yapsnda artan oranda rgtleme, uzmanlama yaratan, insan
davran ve ilikilerinde kentlere zg deiikliklere yol aan bir nfus birikimi srecidir.
(Kele, 1980: 70) Kentleme, temel evrimsel srelerdendir. lkedeki toplumlarn byklk

26


ve glerini tm nfusun byk bir blmn ierir hle ve o lkenin tm zerinde

fonksiyonel ve kltrel egemenlik kurar duruma gelme srecidir. Kentleme sreci derin
etkileri olan sonular dourmu, kentte oturmaya balayan insanolunun yaamnn nitelii
ise dramatik bir biimde deimitir. Zaman iindeki bir deimeyi anlatan kentleme
hareketi temel sosyal srelere deiimler getirmitir. (Kele, 2004)

Kentleme konusunda yaplm farkl tanmlar eletirel bir bak asyla tantan Barlas
Tolan, kentleme tanmlarn ekonomik-demografik, sosyo-ekonomik ve sosyo-politik olarak
ayrtrr.

Ekonomik-demografik tanmlar; krdan kente g hareketi; milli gelir ve istihdam yapsnda

arln tarmdan hizmetlere ve sanayiye kaymas ile ilgili, evrensel ve saylatrlabilir bir
sre; ekonominin yapsal deiimi, tarmn modernlemesi, nfus yapsndaki deimeler
vb. nedenlerin bir sonucu olarak kentlemeyi tarif ederler.

Kentlemenin, sanayileme ve modern hizmet sektrleriyle ayn yn ve hzda gelitii,

mekna bu sektrlerle ayn biimde yayld ve istihdamdaki niteliksel gelimelerle ilikisi
kurulduu lde ekonomik ve toplumsal gelimeyi hzlandrc bir etken; sanayileme,
tarmda modernleme, toplumsal yap deimesi gibi etkenlerle beraber dnlecek baml
bir sosyo-ekonomik deiken olarak tanmland grlmektedir.

Sosyo-politik-kltrel tanmlarda kentleme tr, yn ve biimi ne olursa olsun toplumdaki

yapsal deimelerin bir gstergesi.; ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel faaliyetlerin
mekna yansmas ve mekn biimlendirmesi srecidir.

Baz kesimlerin kentlemeyi kentsel planlama ve ehircilik sorunlaryla karlatrma

eilimlerini, teknokratik ideolojinin bu alandaki ifadesi olarak deerlendiren Tolan, kentleme
sorunlarn alt yap hizmetleri, ulam, yerleme planlamas dzeyine indirgemek rasyonalite
ve prodktiviteye dnk bir anlam tadn ifade eder. Siyasal unsurlar da ieren bu
teknokratik yaklamlarla kentleme olgusunun btnlk iinde alglanmas sz konusu
deildir. (Tolan, 1996:161) Mevcut tanmlar sraladktan sonra Tolan iki boyutlu bir tanmla
kentleme olgusunu aklar. Tolana gre, kentleme hem krsal bir toplumun kentsel bir

27


topluma dnme sreci, hem de kentsel meknn ve toplumsal pratiin deime ve

evrimleme srecidir.

Kentleme binlerce yl ncesine kadar uzanan bir tarih sre iinde yer alan kesintisiz bir
gelimedir. Tarihsel srete, toplum farkllamalarna bal olarak deiik zellikler gsteren
kentleme sreci toplumsal ilikiler erevesinde ele alndnda daha anlalr olacaktr.
Kentleme yalnzca demografik, ekonomik, sosyal ve/veya kltrel ltler temelinde
anlalamaz. Kentleme, kentlerin gelimenin bir dzen ve denetim altna alnmasnn
yollarn gsteren ehircilik ile kartrlmamas gerektii gibi kentlemenin toplumsal
deime boyutunu yanstan kentlileme ile de ayr anlam ifade ettii unutulmamaldr.

Kentlileme/ehirleme:
Kentlileme, en genel biimiyle kentlere, ehirlere gen insanlarn, ekonomik, sosyal,
kltrel anlamda yeni yaam alanlarna uyum salama sreci olarak tanmlanabilir.
Kentlileme bireylerin maddi ve manevi olarak yeni bir yaam biimiyle btnlemesidir.

Ruen Kele, kentlilemeyi kentlemeden ayr olan ve kentleme akm sonucunda toplumsal
deimenin insanlarn davranlarnda ve ilikilerinde, deer yarglarnda tinsel ve zdeksel
yaam biimlerinde deiiklikler yaratmas sreci olarak tanmlamaktadr. (Kele, 1980: 71)

Kentlileme, kente g ile balayan nfus dinamiinin kentin belirli bir kesiminde kararllk
kazanmasna kadar sren (Erkan, 2002: 20) bir aama olarak aklanabilir. Krdan, kyden
gen nfus yeni srelerden geerek, kentin, ehrin yesi haline gelir. Toplumsal deime ile
birlikte deerlendirildiinde, g eden nfusun gerek manada uyumunun ancak birka nesil
ierisinde gerekleebildii sylenebilir.

Tekeli Trkiyede kentleme konusundaki yaygn kavramsal erevenin Chicago Okulu

etkisiyle iki ynden ele alndn vurgular. lki kentlemenin, nfusun belli younluu ve
belli bykle ulam ve tarm d faaliyetin etkin olduu ve heterojen yapsn ncelerken
ikinci bir yaklam kent kltrn yani davran, deer ve tutumlarda farkllamalar temel
almaktadr. Bu bak as, ABDnin koullar iinde ekillenmitir. Dolaysyla, kavramsal
olarak ngilizcede kentleme her iki sreci de karlamaktadr. Yani hem nfusun birikim
sreci, hem de nfusun bu srete deerler ve davranlar benimsemesi e zamanl

28


gereklemitir. Kentleme kavram Trkede her iki boyutu karlayamam ve kentlileme

kavramna da ihtiya domutur. Trkiye zellikle 50li yllardan sonra hzlanan kentleme
srecinde; kent saysnda ve kentlerde yaayan insan saysndaki artlarla, nfusun kent
yaamna uyumunda sorunlarla karlamtr. Ksaca, kentleme ve kentlileme e zamanl
gereklememitir.

29


Bu Blmde Ne rendik zeti

Sosyolojinin kent ve kentlemeye ilgisi, yeni bir bilim dal olarak bilimler snflamasna
giriiyle balar. Sosyoloji bir ynyle sanayi kentinin bilimidir. 19. yzylda oluan yeni
toplumsal dzeninin anlalmas, aklanmas, zmlenmesi iddiasndaki sosyoloji,
deiimin alan olarak kentleri de ana konusu sayar. Klasik kuramlarda, toplumsal deimenin
gerekletii meknlar ve sanayi toplumunun aklanmas balamnda ele alnan ehir/kent,
ABDde Chicago Okulu tarafndan ilk kez telaffuz edilmi ve zerklik kazanmtr. ABDde
farkl bir gelime sreci yaayan kentler ve kentlemenin getirdii problemlerle ilintili olarak
farkl ynde gelien kent aratrmalar, gncel olan sorunlara hzl zmler retmek
gereinden hareketle alana ynelmilerdir.

Sosyoloji bilgisinin aktarmna benzer biimde Trkiyede kent sosyolojisi de ayn izlek
zerinden gelimitir. Kent/ehir sanayi olayna bal olarak aklanm ve Bat sanayi
ehirleri ulalmas gereken model olarak ele alnmtr. Bu balamda da kuramlar ve
aratrma yntemleri de ayn izgide ilerlemitir.

Lefbvrein kent sosyolojisinin alanna dair aklamas da sanayi kentine iaret etmektedir
ancak, gnmz kentlerinin analizinde yaral bir aklamadr denilebilir. Kent sosyolojisi,
retim ilikilerinin, ideolojilerin ve toplumsal pratiin mekna yansmas, onu oluturmas,
biimlendirmesi asndan ele alnmaldr. Mekn gerekte soyut bir nesne deil toplumsal bir
olgudur; bir insan rndr.

Kent/ehir szc, dilimizde ve bat dillerinde kken olarak uygarlkla e anlaml kullanlr.
Tarihsel srete ortaya km btn ehirlerin zelliklerini kapsar bir tanm yapabilmek zor
olmakla beraber, ehir yerlemesinin tarihsel, ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel
boyutlarnn ihmal edilmemesi gerekir. Kentleme ve kentlileme, birbirlerini ieren
srelerdir, ancak kentlemenin toplumsal deime boyutunu yanstan kentlileme ile de ayr
anlam ifade ettii unutulmamaldr.
30


Blm Sorular

1) Kent Sosyolojisinin konusu nedir?

2) Kent, sosyolojinin hangi dneminden itibaren zel bir alan haline gelmitir?
3) Lefebvrein kent sosyolojisinin konusunun ne olmas gerektii konusunda nerisi nedir?
4) Kent nedir?
5) Kentleme nedir?
6) Kentlileme nedir?
7) Kent ve kentlileme kavramlar Trkiye zelinde hangi nitelikleriyle farkllarlar?
Aklayarak tartnz.

31


3. KENT UYGARLII

32


Bu Blmde Neler reneceiz?

KENT/EHR UYGARLII

1) lk Kentler/ehirler
2) Helen-Roma rgtlenmesi/ehirler
3) slam-Osmanl ehri

33


Giri
Uygarlk insan topluluklarnn tarih boyunca karlarna kan sorunlar zme biimleri,
baka trl ifade edersek sz konusu sorunlar zmekte kullandklar usul, yntem ve
tekniklerle birlikte oluturduklar yaam biimidir. Dnyann farkl dnemlerinde ve farkl
corafi blgelerinde insanlar yaamlarn srdrebilmek iin doann kendilerine sunduu
olanaklar kullanma biimleri temelinde geliir ve rgtlenirler. Tarm ve ehir devrimleri
uygarln dayand temelleri oluturmutur.

nsann ve insan topluluklarnn ilk temel amac yaamlarn srdrmektir. nsan oalmasn
ve ayakta kalmasn salamak iin bulduklar geim yollar onlarn ekonomisini gsterir. Bu
amala ncelikle uzun zaman dilimleri boyunca toplayclk yaparak, maara ve kovuklarda
yaayarak varlklarn idame ettirmilerdir. Zaman ierisinde alet-edevat yapm ve avlanma
becerilerini gelitirmeleri, baz bitkilerin yetitirilmesi ve hayvanlarn evcilletirilmesi vb.
srelerin ardndan iklim koullarnn elverdii lde yerleik hayata gemeleri
gereklemitir. nsann yeryznde belirmesinin ve ilk alet yaplmasn zamanmzdan be
yz bin yl kadar nce gereklemitir. (Childe, 1974: 44) Eski Ta anda, paleolitik
ada insanlar geimlerini salt avlanma yoluyla ve brtlen, bitki kkleri, erp ve kabuklu
deniz hayvanlar toplayarak salarlard. (Childe, 1978: 44) Bu insanlarn hem saylar hem
de doann onlara salad besinler azdr. Childen neolitik devrim adn verdii
gelimeyle birlikte insanlar bitkileri slah etmeyi rendiler ve hayvan yetitirdiler. nsanlar
tarm benimseyince tarlalarndan uzaklamamalar gerekti. Ky uygarlklar yeni ta anda
balad. Ky ayn blgede tarm faaliyetleriyle uraanlarn oluturduu bir yerleimdi. lkel
tarmda verimin dk olmas, nispeten geni alanlarda ancak belli sayda insann yaamn
srdrmesine olanak salyordu.

Gordon Childen arkeoloji dnyasna katt en nemli iki teorisi Neolitik Devrim/Neolithic
Revolution ve Kentsel Devrimi/Urban Revolution dir Bu iki teori zerine arkeolojik
almalar yapm ve bunlarn kaytlarn tutan ilk kiilerden birisidir. Childen almalar
gnmzde de insan toplumlarnn evrimi konusunda temel referanslardandr. (Childe, 1974,
1978, 1994)

Childe, kentleme srelerini temelde avclk ve toplayclk yolunu izleyerek gda retimine
ve yerleik gruplara dayal toplumdan; ticaret ve zanaat retimine dayal topluma gei olarak

34


aklamaktadr. Childea gre kentleme; emein uzmanlamas; toplumsal grevlerin

karlkl bamllnn artmas ve farkl ilevlerin ayrmas araclyla gelien bir srecin
sonunda gereklemitir. Gordon Childe kentsel devrimi aadaki zelliklerle aklamtr.
Artan nfus bykl ve younluu
Emein uzmanlamas: zanaatkr, tccar, din adam gibi uzmanlklarn artmas,
Tapnaklarn hkimiyetinde kurulan kentsel meknlar,
Ard blgesi iin gda retiminin kontrol ve art rnn depolanmas. Toplum
zerinde mutlak kontrole sahip bir egemen snf: Rahip, askeri liderler ve yetkililer
egemen snfn ynetici snfn olutururlar,
Yaznn icad: Bilginin ilenmesi iin saysal ve alfabetik belirtme sistemleri vardr,
Sanatlarnn gelimesi: Sanat, mzik gibi giderek rafine edilmi kltrel ifade formlar
olmalyd,
Bilimlerin geliimi: Tahmin, lm ve standardizasyon kaltlar (rnein vergi) tutmak
iin gerekliydi.
Dier merkezler ile uzun mesafeli ticaret mevcuttu,
Artk akrabalk yerine aidiyet yaanlan yere balyd. Childe iin antik kentler
uygarln beii olmutur. Childen modeli, avc ve toplayc toplumlardan modern
kentsel ekonomilere dayal olanlara gei ile nitelendirilen evrimci anlay zerine
kuruludur. Gordon Childen evrimci yaklamnn dnda tarihin belli
dnemlerindeki hkmdarlarn ve ticari ilikilerin gelimesiyle gl ehirlerin
olutuunu ileri sren yaklamlar da vardr. (Rittersberger-Tl, 2013: 5)

35


3.1. lk ehirler/Kentler

Dou rgtlenmesi:
ehirlerin ortaya kn salayan toplum koullar ile yaygnlamasn salayan toplum
olaylarndan balayarak () ehir, toplum ve toplum olaylar arasndaki balanty kurmamz
ve ehri kendi bana bir olay olmaktan kurtarmamz mmkn grnmektedir. (Tuna, 1987:
72) Bu temelden bir balang, uygarln atallamas zerinden ehrin iki ayr rgtlenme,
faaliyet ve zm biimi olarak anlalmasna katk salayacaktr. nsan topluklarnn ortaya
k srecinde karlatklar sorunlara ilk sorun varln srdrmektir-, rettikleri zmler
zerinden bakldnda doal evreleriyle girdikleri mcadele ilk srada yer alr. Douda
corafi koullarn dayatmas en temel sorunun zmnde deneyim ve bilgi birikiminin
olumasn salamtr. nsanlar doayla mcadelelerinde tek balarna elde edemedikleri
baary topluluk halinde daha birikimli ve rgtl olarak gerekletirdiklerinde ilerleme
salamlar ve toplum zmne ulamlardr. Douda ilk yerleimler zerinden bir
sramann, toplumsal zmn izleri srlebilir.

Corafi koullar, insann doayla mcadelesinde ona deneyim ve birikim ynnden katkda
bulunur. Douda ve Batda doa koullar rgtlenme biimleri asndan farkllk yaratr.
Uygarlklarn ve halklarn kaderini yalnzca corafi koullar, evre belirlemez. () mevcut
imknszlk ve sorunlarn zorlanmas toplumlarda -baarl zmler bulunduu lde-
ilerlemeye yol amaktadr. (Tuna:76) Yeryznn farkl blgelerinde sorunlarn zmne
ynelik faaliyetlerin yol at farkllklara karn, uygarlk aamalarn ayrmada arkeolojik,
sosyolojik ve tarihi adan baz ortak veriler kullanlabilir. Bu ortak veriler zerinden, Korkut
Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme(1987)
almasnda Dou ve Batda ehir rgtlenmesinin farkl bir sistemini ortaya koyar. nsann
doal evresine egemen olmasyla anlan neolitik aamada daha rgtl birlikler
olumutur. Ortaya kan toplumsal dnm obanlk ve tarma dayal bir iktisadi hayatn
sonular olarak grlmektedir. (Tuna:77)

Filistinden ran ve Afganistana uzanan blgede ilk yerleik tarm merkezleri ortaya kar.
Ky aamasnda bir rgtlenmenin toplumsal zm olarak tarmsal faaliyet, uzun dnemler
boyunca insanlarn tek zenginlik kaynan oluturmutur. lk ky yerlemeleri, uygulanan
karma tarm ve blgelere ait zelliklere bal olarak farkllklar gsterir.

Avrupada edeerde topraklarn varl gebe tarm ve gebe kylerin varlna izin
verirken, Asyann corafi yaplanmas farkl bir rgtlenmeye yol amtr. Asyada

36


bozkrlar, ller ve dalarn yan sra nehir tamalarnn salad toprak yenilenmesi ilk
dnemlerden itibaren iliki ve rgtlenmeleri belirleyen unsurlar olmutur. retim
rgtlenmesinin neolitik aamas, toplumlar birbirine balayan ve kylerin stnde bir
rgtlenme modelinin henz olumad dnemdir. Tarihin bu dneminde, ekonominin
toplumsal birimi olan kylerde, tarmsal rnlerin elde edilmesi ve gerektiinde kullanlmak
zere saklanmasnn yan sra insanlarn barnma sorunu da zmlenmi, tarmdan ok
sonralar gereklemekle beraber farkl zanaat etkinliklerinin rnleri de hizmete girmitir.
Ky rgtlenmesinin, tm baarlarna karn () snrl kald ve toplumun sorunlarn
zemedii, () yeni toplum birimi olan ehirlerin varl ile ortaya kmtr. (Tuna: 82)

Tarihte ilk ehirler ncelikle Mezopotamya ardndan Nil vadisinde ortaya kmtr. lk
ehirlerin ortaya kt blgeler, Asya topraklarnn zellikleri nedeniyle, farkl
rgtlenmeleri gerektirmitir. Corafi koullarn yaratt doal engellerin yannda saldr ve
yamalar da tarm faaliyetinin kesintiye uratm ve verimliliini engellemitir. Nehir
tamalarnn denetlenebilmesiyle salanacak verim art ve bu artn getirecei rn fazlas
yeni bir retim-denetim rgtlenmesi ile gereklemitir. Yeni rgtlenme biiminin
unsurlar, Asyadan gelen ve tarm blgelerine yerleen asker topluluklardr. Yerleikler
zerinde gebelerin basksn da denetim altna alan askeri rgtlenmeler, ayn zamanda
tarm faaliyetlerinin sorunlarn da zme ulatrmtr.

Dank toplum glerini ortak bir aba etrafnda birletiren merkezileme, askeri-siyasi
kadrolar araclyla dzenli ve devaml bir retimin gereklemesini salamtr. Ky
topluluundan farkllam ve/veya ona dardan katlm rgtleyici-ynetici kadrolar
retimin devamll, verimlilii ve korunmasn salayarak rn fazlasndan pay almlar,
ayn zamanda rn fazlasn toplumun farkl etkinliklerinde kullanlmak zere hazr
tutmulardr. (Tuna: 82-86)

Yeni bir toplumsal birim olarak ortaya kan ehirler, endstriyel faaliyetlerin de merkezi
olmalaryla birlikte kendi iliki ve yaplanmasnn dnda yer alan hammaddelere ihtiya
duymutur. lk ehirlerin ticari faaliyetleri bu gereksinimin sonucudur. Bu iliki biimi yeni
toplum rgtlenmesine temel bir grev daha yklemektedir. retimin srdrlmesi,
korunmas, denetlenmesi, yeni retim biiminin unsurlarnn bir araya getirilmesi vb.
grevleri yerine getirerek toplumsal birlii salayan merkezi g, ticaretin denetim ve
gzetiminden de sorumludur. Toplumlararas ilikiler yeni rgtlenme biimi zerinden farkl
bir anlam kazanmtr.

37


Toplumun bir ehirde ifadesini bulan yeni retim-ynetim rgtlenmesi ehrin fiziki
yapsnda da kendisini belli eden yeni toplum kesimlerinin ortaya kmasna yol
amtr.(Tuna:92) Merkezi birlik, ehirlerin ortaya knda ana unsurdur. Bu birlik ilk
ehirlerin Smer, Babil, Nil vadisi ehirleri- meknsal formunu da belirler.

Tarm ve ky aamasndaki insan topluluklarnn sorunlarnn zlmesi, askeri, idari ve

siyasi olann merkezi olarak rgtlendii ehirlerde billurlaan zmler araclyla
gereklemitir. lk uygarlklarn habercisi olan ilk ehirlerin ortaya kt blgenin bu
rgtlenme biimi uygarln atallamas nn nedenidir.

lk ehir rgtlenmelerinin merkezi yaps iinde ticaret ve sanayi faaliyetlerini de

srdrebilmesi iin yeni ehir alanlar ile btnlemelerini gerektirmitir. ehir
uygarlklarnn evreleriyle girdikleri ilikiler hem blge sorunlarna zm getirmi, hem de
birbirini tamamlayan iki etkinlik biimi ortaya karmtr:

lk aamada farkl retim birim ve alanlarn merkezi olarak toplayarak geni bir retim
gcne ve rgtlenmesine sahip olmak ardndan evre alanlara yaylarak tmn siyasi bir
birlik altnda ynetip denetlemek.(Tuna: 102) Bu eksende Mezopotamya, nemli bir rnektir.
Dou modeline uygun ehirler, ehir uygarlklarnn retim sistemleri ile hammadde
retiminin btnlemesi esasna dayanr. ehir uygarlklarnn hammadde ihtiyacn
karlayan yeni retim alanlar da merkezi rgtlenmenin siyasi birlii iine katlr.

Doudaki retim merkezleri ile doal zenginlii olan blgeleri siyasi birlik iinde bir araya
getirilmeleri ile ehirlerin retim asndan karlat darboazlar amak kadar toplumun
gelimeleri zerinde de etkili olmutur. Mezopotamya ve Nil vadilerindeki tarm alanlarna ek
olarak Anadolu ve Dou Akdenizde yeni ehirler alanlar ortaya kar. Kendi retimlerinden
bamsz ticaret ehirleridir bunlar. (Tuna: 105-107)

Dou-D rgtlenme:

Douda ehir rgtlenmesi kendi g ve imknlarna gre ortaya kt iddiasn

temellendiren Korkut Tuna ardndan, Dou-D rgtlenmenin ve ehirlerinin zelliklerini
ortaya koyar. Dou rgtlenmesi, bu aamaya gelmemi toplumlarda da canlanmaya,
ehirlemeye yol amtr. Bu anlamda ilk gelimeler deniz ar blgelerdedir Kbrs, Girit,
Ege adalar vb.-; corafi olarak bakldnda da ilk ehir uygarlk alanlarndan farkl yapdadr
bu yerler. Dar vadiler arasna skm topluluklar, birbirinden farkl faaliyetler iinde
Douda tannmayan bir kendi bana olma zelliine sahiptiler. (Tuna: 109)

38


lk Avrupallar, Batllar, Dou uygarlklar tarafndan biriktirilen zenginliklerle ilikiye

girdiklerinde veya dolayl olarak karlatklarnda gelimenin iine girdiler. Dou-d
rgtlenme kendi retemedii bir rn fazlasndan yola karak bir mamul ve hammadde
trafiini rgtleyerek sorunlarna zm bulmutur. (Tuna: 112) Doudan gelen
zanaatkrlarn yan sra Dou artk rn de iktisadi yapnn temelini belirler. Bu yeni iktisadi
rgtlenmenin temsilcisi Girit adasdr. Yunanllar 1500 yllk bir gecikmeyle ehirli
aamasna ularlar.

ehirlerin her biri kendilerini besleyecek art blgeden tarm alanndan yoksun olduklar iin
siteler eklinde ortaya ktlar. Sitelerin en nemli amaz nfus sorunudur; hammadde
ticaretinden mamul madde ticaretine gemek bile nfus sorununa zm getirmemitir. Bu
glk koloniler araclyla zmlenmitir. Siteler ihra ettikleri nfusla hem iliki
kurduklar hammadde blgelerindeki karm ve sevkiyat ellerinde bulundurmu hem de
nfus basksn hafifletmitir.

Yunan rgtlenmesi koloniler araclyla ehirlemeyi deniz, Ege kylarndan Karadenize,

Batda Sicilyaya, Gney talyaya ve Marsilyaya kadar geniletir. Bu yaylma daha
sonralar Atinadan denetlenip ynlendirilecek iktisadi bir sistem yaratr. Dou-Bat arasnda
birbirini tamamlayan, besin de dhil olmak zere mamul ve hammadde imknlar, iki dnya
arasnda yer alan Yunan toplumu tarafndan iyi deerlendirilmitir. (Tuna: 113) Uygarln
atallamas anlamnda Dou uygarlk rgtlenmesinin yannda Dou-d rgtlenmenin
ortaya knn tamamland ve iki ayr cephenin olumasna doru gidildii anlalmaktadr.
Dou uygarlklar ve ehirleri kendi i imkn ve glerini rgtleyerek vard aamaya Bat
kendi dndaki iliki ve glere bal olarak varmtr. Bu bakmdan kendi dndaki
imknlara bal olan zmlerini de darda aramtr.

Korkut Tunann ehirlerin ve uygarln ortaya k konusundaki sistemletirmesinde, Dou

ve Batda iki farkl ynde gelien rgtlenme biimlerinin temel zellikleri zerinden
snflama yapar. lk karlamalardan itibaren birbirlerini etkileyen, gelitiren iki uygarlk
modelinin tarihin balangcndan itibaren nasl biimlendii bu snflama zerinden
okunabilir. Tarih boyunca toplumlarn sorunlarnn zm ve ayn zamanda sorunlarn
retildii alan olan ehir-ehirleme sreleri de bu okumann zerinden daha kolay
anlalabilir.

39


Tunann ilk ehirler zerinden elde ettii veriler zerinden yapt deerlendirmeden
kard sonu; ehir konusundaki ilk tespiti tm zmlerin ehirlerde olduu ve
gnmzde de ehir zmn aan bir rgtlenme biimine ulalmaddr.

1-ehirler toplum g ve olanaklarnn birletirildii ya da birleme faaliyetlerinin

ynlendirilip denetlendii yerlerdir. lk ehirler ve ehirlemeler asndan bakldnda
Dou ehirlerinin temel nitelii olan bu birlik ekli Yunanllkla ortaya kan Dou-d
rgtlenmelerde grlmez.

2- ehirler sadece iktisadi deil ayn zamanda sosyal bakmdan da bir toplumsal birlik
ve rgtlenmesi salam, toplum ilikilerinin de ynlendirildii merkezler olmutur.

lk ehirler ve yaygnlamalar asnda bakldnda, Douda artan boyutlarda merkezi

birlikler ve ehirler ortaya km, iktisadi olarak tarm ve hammadde alanlarn, ticari
adan nemli balant noktalarn, askeri adan bu ilikileri srdrecek stratejik
noktalar elde tutarak btnletirmitir. Dou-d rgtlenmenin ehirleri karalardaki
merkezlerde younlama yerine denizlerde dalan ve her bakmndan da baml bir
rgtlenmeye sahip olmulardr.

Douda ehirlerin iktisadi zellikleri:

ehirler tarm d faaliyet ve retim ilikilerinin merkezidir ve sanayi retimi buralarda

rgtlenmitir. Kendine zg bir retim faaliyeti araclyla zenginlik yaratlmtr.
Zenginliin yaratlmasnda retici gler, hammaddeler ve retim aralarnn bir araya
getirildii sanayi rgtlenmesinde mlkiyet merkezi otoritenindir. Merkezi otorite retim
unsurlarn bir araya getirecek ticari faaliyetin rgtlenmesi anlamnda da etkindir.

Douda ehirlerin siyasi zellikleri:

lk Dou ehirleri, tarm d rgtlenmenin dnda ve tarm toplumunun kendi i

dinamikleri zerinden gereklemez, askeri rgtlenme iindeki bir mdahalenin sonucunda
ortaya kmtr. Bu mdahale ile tarm retimi zerinden gelien sorunlara getirilen zmler
ehirleri ortaya kard ve ehir rgtlenmesi idari-siyasi olarak ynetim merkezi olma
zelliini tad.

Douda ehirlerin dini zellikleri:

Dou ehirleri sorunlara zm getirerek kendilerinin olumasn salayan baarl kadrolar

ve eflerini ycelterek kutsallatrmtr. Kk retim birimleri tek bir rgtlenme etrafnda
toplanarak sorunlar zlnce dini olan da ehir tanrsnn kanatlar altndadr. (Tuna:122)
40


Dou-d toplumlarn ehirlerinin iktisadi zellikleri:

Adalar ve deniz kylarndaki engebeli arazi arasna skan toprak paralar zerinde
gerekleen tarm faaliyeti nfusu besleyemez durumdadr. Bu nedenle tarm dnda gelien
ilikiler gereinden hareketle zmler deniz ar blgelerde aranmtr. Tahl ihtiyacnn
dier toplumlarla giriilen ilikiler zerinde salanmas bu blgelerin uzman tarm -baclk
ve zeytin- rnlerini deiim arac haline getirmitir. Tarm-d etkinlik olarak ise hammadde
kaynaklarnn kullanm n plana km ve hammadde retim alanlar ile tketim alanlar
arasnda ilikide rol oynamlardr. En nemli faaliyet alan ticarettir.

Dou-d toplumlarn siyasi zellikleri:

Bu toplumlarda balangta ynetim asndan asker-siyasi kadro retim etkinliklerinden

bamsz deildir. Askerlik yannda obanlk gibi bir retim alannn birlikte yrd Yunan
toplumunda glerle asker-siyasi kadrolar deise bile iktisadi rgtlenmenin bu kadrolara
aktaracak birikimi yoktur. Site iindeki ilikiler geni apta idari-siyasi bir rgtlenmeye izin
vermez dolaysyla merkezileme de yoktur. Askeri rgtlenme toplum sorunlarn zmek
iin istilac bir yapda Dou blgelerine szma biiminde gelimitir.

Dou-d toplumlarn ehirlerinin dini zellikleri:

Tek ve mutlak bir gcn kutsallap bir tapnakta cisimlemesi grlmez. Srp giden
mcadelede deiik iliki ve toplum unsurlarnn varl farkl dini unsurlarn bir arada
toplanmasna yol amtr. Bu toplumlarda tanrlar kiilemitir.

Dou ve Bat toplumlar ilk dnemlerinden itibaren retim-denetim-ynetim rgtlenmesi

erevesinde toplumsal olarak da farkl biimlendiini gstermektedir. ehirler-ehirleme,
ilerleyen-farkllaan toplum ilikilerine bal olarak devam etmi ve sregelen toplumsal
gelimelere ramen ehir dnda bir zm retilememitir. () ehirleri, ifadesi ve rn
olduu toplum ilikileriyle birlikte ele alarak aklamak varsaymndan hareket eden Tuna;
artk-rn, toplum g ve imknlarnn rgtlenme biimi, bunlar rgtleyenler, sorun ve
zmler zerinden beliren sistem araclyla, tm ehirlerin ve ehirleme dorultularnn
kavranabileceini ifade eder. (Tuna:129-130-131)

3.2. Helen-Roma rgtlenmesi

Yunanllk olarak belirginleen Dou-d rgtlenme Ege Denizi ve kylarndan Karadeniz
ve Akdenizin Bat kylarna kadar geni bir evreyi kaplayan ilikiler a oluturmutur.
Dou uygarlklarnn kaplad geni kara paralar Yunan ehir ve kolonileri ile evrilmitir.

41


Karlkl alveri ve karlar zerinden yrtlen bu faaliyetlerle, Yunan sitelerinde ortaya

kan (nfus ve gda sorunu yannda yaygnlaan klelik, isizlik ve sanayi rnleri yerine
sanayinin kendisinin ihrac gibi) sorunlara da zm getirilmitir. (Tuna:135)

Dou uygarlk merkezlerinin denetim altna alnmas Dou-d rgtlenmelerde yeni

gelimelere yol amtr. Helenistik dnem, Dou toplumlar ve retim merkezleri zerinde
Yunan egemenliinin ifadesidir. Mezopotamya, Msr ve Yunan uygarlk merkezleri siyasi bir
birlik etrafnda toplanmtr. Helen siyasi birlii bu etkinlik alann bir araya getirmi ve
balant yollarn denetim altna almtr. (Tuna: 136)

Helen siyasi birliinin iktisadi sonular yeni retim, denetim, ynetim merkezlerini ortaya
karrken, Anadolu, Msr-Mezopotamya ve Hindistan yolu zerinde Douda ve deniz
kylar ve adalarda Batda yeni ehirler belirdi. Bu yeni rgtlenme merkezlerini stratejik,
iktisadi ve siyasi amalar dorultusunda deerlendiren Tuna skender dnemindeki ehirlerin
ticari zellik kazandn belirtir. (Tuna: 137)

skender sonras, Helenistik Krallklar dneminde, toplum ilikilerine bal olarak;

*askeri site veya koloni biiminde -Anadolu, Lbnan, Frat nehri yaknnda Dou retim
blgeleri arasnda ilikileri denetleyebilecek elverili yerlerde-,

*doal afet veya sava nedeniyle yeniden ina edilenler,

*Eski Dou ehri varln srdrrken hemen yannda ikinci ehirler biiminde Yunan
ehirleri, yeni ehirler kurulmutur. Mezopotamya, Msr ve Yunan evrelerini siyasi birlik
etrafnda rgtleyen Helenistik dnem iktisadi birlii salayamamtr. Siyasi birliin de
zlmesinin ardndan ynetimler Batdan gelen hammaddelerin topland kendi iktisadi ve
ticari merkezlerini gelitirerek (Efes, skenderiye, Rodos) zlmeye direndiler. (Tuna: 138-
140)

Helenistik sistem kerken, Avrupay da ekonomik ilikilerin iine katarak siyasi bir birlikle
btnletiren Roma ykselir. Kk bir tarm kasabasndan askeri baarlaryla gm
pazarna dnr. Geni bir blgenin baehri ve birlemi bir ekonominin tek merkezi olur.
Askeri bir rgtlenmeyle ehir blgeleri geniler. Kolonilerden ayr olarak Avrupa ilerinde
yeni ehir alanlar ortaya kar. mparatorluk tm Akdenize yaylr, siyasi birlii salar ancak
iktisadi birlik refah getirecek dzeye ulamaynca iktisadi birlikler paralanr. Tm retim
alanlarna egemen Roma, siyasi-askeri rtsyle ticari ilikileri de denetim altnda tutmasna
ramen retime dair tkanklklar ve elikiler nedeniyle geriler. pazar imknlar

42


yaratamayan iktisadi rgtlenme d pazarlarn varlyla direnirken kendi varlk artlar olan
rgtlenmeyi ve bunun gerektirdii iliki ve baary ellerinden karan ehirler klrler.
(Tuna: 146)

Helenle balayan Roma ile genileyen, o zamanki bilinen dnyann egemenlii ile
sonulanan Bat rgtlenmesi, retim merkezlerinin iktisadi btnln salayamaynca
ken ehirlerle birlikte krsal bir biime dnt. Feodal ilikilerle ayakta kalan Bat Orta
anda ehirler ancak feodal ilikiler dnda geliebildi. Zorunlu maddelerin retim
kaynaklar Doudayd ve tccarlarn hedefi Yakn Douydu. Dou ile ticari iliki kurup
kendi toplum evreleri dna kabilen talyan ehir Devletleri-, farkl yollardan Dou ile
iliki kurabilen blgeler Hansa ehirleri- yeni ehirlerin ve rgtlenmelerin rnei oldular.
Bat Orta a ehirleri deiik blgelerde, farkl zelliklere sahip olarak ortaya kar. Batnn
iinde bulunduu sorunlara getirilen zmler farkl olunca, tek ortak yanlar kendi imknlar
dnda, girilen iliki ve rgtlenmelerin zerinden zm sunmalardr. (Tuna:146-152)

3.3. slam-Osmanl ehirleri

7. ve 9. yzyllar arasnda ehirlerin, ekonominin, uygarln Douda gelime gstermesi,
ehirleme tarihinde bu dnemin slam Dnemi olarak deerlendirilmesine yol aar.
slamiyet yayld blgelerde eski yerleme yerlerine sosyal, demografik, topografik ve
iktisadi adan yeni bir hayat tarzn getirmi, birok yeni ehrin olumasn salamtr.
Badat 9. yzyl sonu ve 10. yzylda bir milyonu aan nfusuyla nemli bir rnektir. ktisadi
ve sosyal zellikleri bakmndan ise bir ticaret merkezi olarak beliren slam ehri, iinde
bulunduu sistemin bir paras olarak yer alr. Bu bakmdan, slam ehri, Dou ehir
modelinin temel zellii olan merkezi bir yapda rgtlenmeye sahip deildir. slamiyetin
yayld blgeler asndan bakldnda slamiyet, bir ehir blgeleri birlii olarak ok
geni ilikiler an rgtleyebilmitir. Afrika ilerinden Urallara, Atlas Okyanusundan ine
kadar etkilerinin ulat ekim merkezleri yaratmtr. (Tuna: 163) Ama merkezi rgtlenme
yoktur, bu ehir blgelerinin birlii dini ve ideolojiktir. slam rgtlenmesi siyasi birliinden
bamsz olarak Dou-Bat ilikilerinin srdrlmesinde nemli rol oynamtr. Ancak
merkezi olma zelliinden yoksunluk slami ehir olgusunu kar gler kuvvetlendiinde
gerilemeye drmtr.

Douda Osmanl merkezi rgtlenmesinin egemenliinde yeni ehirler, yeni iliki biimleri
ortaya kmtr.

43


Tarihin her dneminde konumu ve zerinde yaayan toplumlarn evre ile gerekletirdikleri
ilikilerde, baarl rgtlenmelere sahne olan Anadolu, ehirli bir zellie sahip olarak
nemli bir yer tutmutu. () Anadolunun bir geit ve balant yeri olmas nedeniyle, kurulan
balantlarn dmlendii yerlere gre Anadolu ehirleri nem kazanmtr. (Tuna: 164)

Helen ve Roma dnemlerinde merkez olmayan Bizans siyasetinin giderek baarsn

yitirmesiyle zellikle ehirlerde kendisini ortaya koyan bir duraklama devresine giren
Anadolu; Trklerin geliiyle birlikte toplumsal ilikiler sisteminde yeniden yerini bulur. Bu
sreci iki dnem zerinden inceleyen Tuna, Seluklu dneminde Anadolunun Bat ile olan
ilikilerde kpr olma zelliine vurgu yapar. Anadoluya yerleme srecinde, toplanma ve
yeni blgelere dalmalarda merkez olabilecek yerlerde ehirlemeler grlr. Bu anlamda
Erzurum, yerleme hareketinin rgtlendii yer olarak canlanr. Canlanmann izleri Seluklu
mimarisi zerinden gzlenir. Seluklular, Orta Asya-Anadolu balantsn salayan
kavaklarda iz brakmtr. Seluklularn salad ksmi birlik ise beylikler dnemi ile son
bulur. Beylikler dnemi ehirler zerinden yryen bir mcadelenin yansmasdr. (Tuna:
165)

Osmanl dnemi Tunann model olarak belirledii Dou toplum rgtlenmesinin en yetkin
rneidir. Merkezi bir birlik erevesinde, iktisadi alanlar, ticari balant noktalarn ve
askeri adan stratejik noktalar ele geirmi ve btnletirmitir. Osmanllarn siyasi stratejisi
baehirlerinin deien konumlar zerinden izlenebilir. Bu ehirler Bizansn toplumlararas
ilikilerin dnda kalmasna neden olan blgelerdedir. znik, zmit, Bursa, Edirne, Msr,
Musul ve Batya doru rgtlenmenin merkezleri, baehirleridir. Osmanl ehir
rgtlenmesi eski uygarlk merkezleri ve slam ehirlerini de birliine katmtr. Btn
Osmanl ehirlerinin baland merkez olarak stanbul kta ve byk deniz ulam
sisteminin dm noktasdr. Osmanl egemenliinde stanbul, Dou-Bat ilikilerinin
rgtlendii ve denetlendii merkez olarak 16. yzylda nfus asndan en byk ehir olma
zelliindedir. mparatorluk siyasetinin biimlendii merkez olarak stanbulda her trden
etkinlik, halkn gndelik yaam dhil, devlet ii olarak yrtlmtr.

Osmanl imparatorluk rgtnn merkeziyeti denetimi altndaki ilikiler dnya ilikiler

sisteminin Akdeniz dna kay ile yava yava gerilemeye balayacaktr () gnmze
ulaan zamanlarda ilikiler baka yerlerde rgtlendii iin gelimeler ve ehirlemeler
Osmanl alan dnda kalmtr. (Tuna: 172)

44


Bu Blmde Ne rendik zeti

ehir, kesintisiz bir sre iinde, belli iliki, rgtlenme ve zmler sonucunda ortaya
kmtr. ehirler tarihteki ilk grnmlerinden itibaren tarm ve retim ilikilerinin dnda
bir gc, bunlar aan bir rgtlenmenin ifadesidir. Dolaysyla tarihin birok dneminde
Doulu zellikler tayan kent/ehri, sanayi devriminin zerinden belirlenen ekonomik ve
toplumsal sistemin zellikleri zerinden tanmlamak sorunludur.

45


Blm Sorular

1) lk ehir rgtlenmelerinin ortaya kt blgeleri nedenleriyle aklaynz.

2) G. Childe kentleme srecini hangi zellikler zerinden tanmlar?
3) Childen uygarln gelime aamasnda temel ald iki temel sre hangileridir?
Nedenleriyle aklaynz.
4) Korkut Tunann ehir konusundaki almasnn ad nedir? ehirlerin oluumu
konusundaki yaklamn deerlendiriniz.
5) Douda ehirlerin ortaya k ve rgtlenmesinin koullarn tantnz. Deerlendiriniz.
6) Helen-Yunan ehirlerini ilevleri zerinden anlatnz
7) Dou d rgtlenmelerin ortak zellikleri nelerdir?
8) Osmanl kentini slam kentinden farkllatran ynleri nelerdir?

46


4. KLASK KENT KURAMLARI

47


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Karl Marx&Friedrich Engels

2) Emil Durkheim
3) Max Weber
4) Okuma Paras: ehrin Doas-Max Weber

48


Giri

Marx, Durkheim, Weber, kurucu ve klasik sosyologlar olarak sosyoloji tarihinde yer alan bu
isimler kent/ehir konusunda zgn bir analiz gelitirmezler. Ortak noktalar Batnn geirmi
olduu sanayi devrimi ile kentle/ehirler ve kentleme arasnda kurduklar ilikidir. Hzl bir
kentlemeye yol aan sanayilemenin yaratt toplumsal deimelerin alan kentlerdir. Sanayi
ile birlikte yeni kent merkezleri olumu, yeni retim ilikilerinin belirledii snflar ve bu
snflarn kentteki yerleimleri dahi bu erevede ele alnmtr.

Kent/ehir olgusunun, sanayi devrimine ve Batya zg bir sre olmad unutulmadan,

kurucu isimlerin, toplumsal analizleri temelinde kenti nasl ele aldklar bu dersin konusudur.
zellikle Marx&Engels ve Weber ehirleri, feodalizmden kapitalizme geiin analiz nesnesi
olarak grmlerdir. Durkheim iin ise, toplum byk lekte bir kenttir.

Sanayi devrimiyle birlikte oluan sanayi kentleri ve kentlerde yaayan nfusun rgtlenmesi,
toplumsal olan analiz eden klasiklerin ana konusu olmutur. Daha nce de vurguladm gibi
sosyolojinin kurucu isimleri, klasikler zellikle kent/ehirler zerinden kuramlarn
oluturmamlardr, baka trl sylersek kuramlarn kent zelinden analiz etmezler. Toplum
zmlemelerinde kuramlarna temel aldklar kurum zerinden kentler/ehirler de
zmlenir. A. Comte, hal yasas ile sanayi ile belirlenen toplumu idealize eder. H.
Spencer, basitten karmaa doru evrimci bir modelle yine sanayi toplumunu
olumlamaktadr. F. Tnnies (1855-1935) ; cemaat ve cemiyet ayrm zerinden toplumlarn
geirdikleri evrimi aklar. Yz yze iletiimin toplum yaamn belirledii cemaat-
topluluktan, sosyal ilikilerin daha gsz olduu ve dzenlenmi ilikilerle tanmlanan
cemiyet-toplum rgtlenmesine geii ortaya koyar. Tnniesin cemaat cemiyet ayrm kent
almalarnda ky-kent ayrmna temel oluturur.

Marx (1818-1883) Alman deolojisinde kent rgtlenmesini krla kartl zerinden

olumlar. Durkheim (1858-1917), artk ehrin toplum kuramnn ana konusu olamayacan
ne srer. Sz konusu dnemde Durkheima gre toplum byk lekte bir kenttir. Weber
(1864-1920), kenti aklclatrma ve Protestan ahlak zerinden Batya zg bir zellik olarak
aklar. Marx, Durkheim ve Weber, iinde yaadklar dnemin, dnyann, deneyimledikleri
deiim ve dnmn analizini yapmlardr. Evrimci bir anlay temelinde toplumu

49


zmleyen bilim insanlar sanayi kenti zelinden toplumu, zellikle de Bat toplumunu ve
uygarl, modernliini aklamaya girimilerdir.

() ortaadan balatlan ehirleme hareketleri ile toplumsal gelime sreci aklanmak

istenmektedir. Snrl fakat salam tarih bilgisinin kullanld bu giriimlerde Batda grlen
ehirlemeye bal olarak ticaret, sanayi ve burjuvazinin ortaya k zerinde nemle
durulmaktadr. (Tuna, 1987: 17) Bu anlamda bir sentez oluturmay deneyen tarihi Henri
Pirennein almalar ne kar. Henri Pirenne, (1862-1935) Romann yklnn ardndan
Bat Avrupada karanlklar a olarak tanmlanan feodal dnemin temel nedeninin
slamiyetin ortaya k olduunu ifade eder. slamiyetin tarih sahnesinde yer al ile
birlikte, bir dnem Roma gl olan Akdeniz ksmi bir slam gl ne dnmtr. 8.
yzyl sonlarndan itibaren bat Avrupa, tamamen tarmsal bir duruma geri dnmtr.
Nfusun tamam topran rnleriyle yaar duruma gelmitir. slamiyetin ilerleyiiyle 9.
yzylda ticari anlamda Batda bir k yaanmtr. Ticari etkinlik olarak tanmlanabilecek
hibir faaliyet yoktur. Tccar snf ortadan kalkmtr. (Pirenne, 2005: 9-23)
Bizans ticareti sayesinde kentsel faaliyetin varln srdrd Venedik ve Gney talya
dnda her yerde grlen bu durum, tacirlerin yeniden toplanmas ve 11. yzylla birlikte
ticaretin canlanmasyla deimeye balad. Tacirlerin elverili noktalarda bir araya gelmeleri
zanaatkrlarn da ayn yerde toplanmalarna yol at. Bu gelimeler de orta a ve modern
alarn kentlerinin iki temel zelliine yol at. Burjuva snfnn olumas ve beledi rgtn
varl. (Pirenne, 2005: 51-57) Bu izlek zerinden Pirenne, Bat toplumunun sre iinde
gelien burjuva snf araclyla yeniden ehirleri oluturduunu ve ardndan bamsz ve
zerk yap kazanarak reform ve Rnesans srecine kadar ulatn ne srer. Benzer bir
yaklam tedrici bir srele yeni snfn ortaya k ve kendilerine zg bir idari yap iinde
ehir rgtlenmesinin gereklemesi Weberin analizinin de ana unsurudur.

Ancak, 19. yzylda zgn bir kent sosyolojisinden sz edilemez. Dnemin toplumsal
deiimleri ve kapitalist toplumu analizlerinde temel etkenlerden birisi olarak ele alnr
ehirler/kentler. Kentler toplumsal deiimin yaand, retimin ve yeni toplumsal yapnn
retildii meknlardr.

50


4.1. Karl Marx&Friedrich Engels

Marxa gre maddi yaamn rgtlenmi bir grnm olan maddi retim biimi dier tm
toplumsal, siyasal ve manevi kurumlar oluturan temel etkendir. retim biimi temelinde
tarihteki tm toplumlarn evrimini zmleyen Marx, sanayi toplumunu kapitalist toplumu
analizinde kentleri retimin gerekletii ve snf bilincinin olutuu meknlar olarak olumlar.
almalarnn btnnde sistematik deerlendirmeye rastlanmamakla beraber, kentler yeni
bir retim biimi dolaysyla yeni bir toplumsal dzene geite snf bilincinin olumasna
katklar asndan nemlidir.

Mark ve Engelsin almalarnda kent bir taraftan iinde tad olumluluk ve potansiyel
asndan kutsanrken dier taraftan yol at sefalet ve sorunlar nedeniyle eletirilir. Bu
durumda bir eliki yoktur, her toplumsal iliki ve sre gibi kent mekn da diyalektik bir
sre arz eder.

inde tad gerici unsurlar ve bunlara arac olduu lde bir engel tekil eden kent
mekn yeni olan ve dnm potansiyeli olan glerle i ie getiinde devrimci bir
potansiyel tamaktadr. Sz konusu bak asnn en arpc ifadesi kr-kent ayrmdr. En
nemli zihinsel ve maddi iblm kr-kent ayrmdr. (Marx&Engels, 2004)

Orta aa kadar insanlk tarihi krn tarihidir. Antik ada kent retim tarznn oda deildir.
Kentler krsal retim zerinde kontrol salayan retim birimleridir. Ortaaa kadar olan
dnem kentin krsallamas ile temsil edilir. Kentin kendisi retim ilikileri erevesinde
tanmlanamaz, dolaysyla snf mcadelesinin merkezinde yer almaz. Ortaadan itibaren kr-
kent kartl farkl bir nitelikte yeniden ina edilmitir. Marx, Engels ile birlikte Alman
deolojisinde, kr-kent arasndaki ayrm feodal retim ilikilerinden kapitalist retim
ilikilerine gei ile paralellik iinde aklamaktadr.

Ticaret sermayesinin gelimesiyle ortaya kan iblm erevesinde sanayi ve ticaret

tarmdan ayrlm, kentler iblmnn artt bir yerleim birimi olarak ortaya kmtr. Kr
tarafndan temsil edilen feodal bey, kentin temsilcisi kapitalist snf tarafndan alt edilmi ve
kent tarafndan nitelenen kapitalizm temel retim tarz olarak belirmitir. Kr yaam onlara
gre aptalca bir yaamdr (idiocy of rural life) gelime ve kurtulu kyllkten kurtulmaya

51


dayaldr. Kentler retimin, sermayenin, gereksinimlerin, yksek zevklerin toplanm olduu

yerdir. Krsal alanlar dankln ve yalnzln simgesidir.

Artan nfus kentlerde i bulacaktr, kentler sanayilemeden doar. Ticaret ve imalat ()

byk kentlerde gelitiklerinden proletarya zerindeki etkileri de en belirgin biimde
buralarda gzlenebilir. Burada mlkiyetin merkezilemesi en yksek noktasna ulamtr (...)
buralarda sadece zengin ve yoksul snf vardr. () Proleterler ise bu kentlerde snrsz bir
ounluk olutururlar. ( Engels, 2013: 60)

Ksaca, kent yalnzca retim glerinin deil, erkin topland, toprak mlkiyetinden kopuk
kapitalizme dayal bir yerlemedir. Kent yle bir yerleim yeridir ki kar ve eliki
kmelerinde kendine zg bir bilin yaratarak snf yapsnn domasna yol aar. Kentler
burjuvazinin ve emekilerin kendilerini oluturduklar yerdir.

Kapitalist retim ilikileri bir yandan burjuvazinin zaferinden itibaren bu snfn gerilemesine
yol aarken baka bir devrimci durumu dourmutur. Bu durum kentli sanayi proletaryasnn
ortaya kdr. Ynlar halinde kentleen yeni emeki kesim sanayi kentlerinde
younlarken, kapitalizmin gerici yz belirginlemitir. Kapitalizm zellikle erken
dnemlerinde emeklerinden baka satacak hibir eyleri olmayan bu kesimlere acmasz bir
smry dayatmtr.

i snfnn snf bilincinin olumasnda kentin zel bir yeri vardr. Kyller bu anlamda
belli bir snf bilinci ve eylem gerekletirme konusunda yapsal olarak yetersizdirler.
Kapitalizmin kra giriiyle krsal yaplarn zl olumlu bir gelimedir. Kentlerde sanayi
proletaryas hem retimin yapld meknlarda, hem de yaam alanlarnda bir arada retim
yapmakta, smr srecini bir arada yaamaktadrlar. Bu tr bir paylam ve birliktelik ii
snfnn bir btn olarak hareket edebilmesini mmkn klan en nemli etmen olarak ne
kmaktadr. Marxn ii snfnn kapitalizmi yaam meknnda nasl yaadna dair
deerlendirmeleri yok denecek kadar azdr. Bu grev Engelsin olmutur.

lk basm 1845 ylnda yaplan ngilterede Emeki Snfn Durumu balkl almasnda
Engels, ii snfnn yaam koullarn ilk elden gzlemlemi ve analizlerinde snfsal oluum

52


ve kent mekn arasnda ilikiyi ortaya koymutur. Kent mahalleri birbirinden snfsal temelde
ayrlm, ii snf ve burjuvazi neredeyse birbirleriyle hi ilikiye girmeden yaamlardr.

Engels ngilterede Emeki Snfn Durumu almasnda kentlerin, kapitalizmin en

karakteristik meknlar olduunu ve kontrolsz smr ve rekabetin en ak biimde
kentlerde grldn ne srer. almann nsznde Hobsbawm, bu almann birinci
elden gzlemlere ve ulalabilir kaynaklara dayal olduunu ifade eder. Engels, sanayilemi
Lanashire aka Manchester blgesini ayrntl olarak biliyordu ve Londrada birka hafta
geirdii gibi, Leeds, Bradford ve Sheffield gibi Yorkshiren balca sanayi kentlerine
ziyarette bulunmutu. (Engels, 2013: 10)

ngilterede kald dnemde en azndan yirmi ya da otuz kii, en tiksindirici koullar altnda
alktan ldler (Engels: 2013; 63) ehirlerin en kt mahallelerindeki en kt koullardaki
evler ii snfna aittir. Her byk kentte ii snfnn yaad bir ya da daha fazla teneke
mahalle vardr. Geri sefalet ve zenginlerin saraylarna yakn ve gizli vadilerde yaar ama
genellikle ayr bir vadide yaad grlr. (...) Evler mahzenden tavan arasna dek insanlarla
doludur. leri de dlar kadar pistir ve grnleri o kadar ktdr ki, insann bu evlerde
yaamak istemesi mmkn deildir. Ama tm bunlar sokaklarn arasndaki avlulara ve
meydanlara kurulmu olan () ileri tarif edilemeyecek pislik ve dknt iinde olan evlerin
yannda nemsiz kalr. Bu evlerde tam bir pencere pervaz yoktur. () Kaplar eski tahtalarn
birbirine ivilenmesiyle yaplmtr. Aslnda bu hrszlar mahallesinde alnacak hibir ey
olmad iin kapya da gerek yoktur. () her yerde p ve kl ynlar grlebilir. ()
Burada yoksullardan yoksul olanlar, en az cretle alanlar, hrszlar ve hibir ayrm
yaplmadan bir araya ylm fuhu kurbanlar yaar. (Engels, 2013: 65)

Londrada, iileri yaad bir blge olan, Whitechapelde 2795 ailenin ya da aa yukar
12.000 insann yaad 14.000 ev vardr.() bu kalabalk iinde bir adam, karsn, drt-be
ocuunu, hatta kimi zaman bykbabayla bykanneyi 10 metrekarelik, yemek yedikleri,
uyuduklar ve altklar tek bir oda iinde bulmak hi de garip bir ey deildir. (Engels:
2013: 66)

Engelsin Londra ve ngilterenin dier byk kentleriyle ilgili ilk elden yapt gzlemlerden
ve belediye kaytlarndan ulat bilgiler dorultusunda aktardklar, sanayi devriminin ana

53


blgesinde, yoksulluk, sefalet, pislik ve insanlk d koullarn nasl hkm srdn aka
ortaya koyar. Seksen yandaki insanlar plak zeminde uyuyor, () Edinburghlu
yoksullarn evlerinde () yataklarn stnde geceleri tavuklar yatyor, kpekler ve atlar
insanlarla birlikte kalyor ve bunun doal sonucu olarak da bcek srklar, pislik ve artc
bir pis koku ortaya kyordu. (Engels: 2013: 70-71) Benzer koullar, sz konusu dnemde
btn sanayi kentlerinde vardr. Kentlerde ortaya kan burjuva toplumu tarihin en gelimi
ve en tarihsel rgtlenmesidir. Bu toplum biimi tm olumsuzluklara karn ii snfnn
ortak bir bilin gelitirerek snf savam araclyla yeni bir toplum biimine dnmesine
yol aacaktr. Snflar daha ok ve daha kesin olarak blnmeye balamlar, direni ruhu
iilerin yreine girmi, sefalet younlam, gerilla arpmalar daha da merkezilemitir
ve ok gemeden kk bir iti byk bir harekete geirecektir. (Engels, 2013: 287)
Engelsin ngrleri gereklememi, burjuvazi ve kapitalizm kent meknn ele geirmi
ancak 1960lardan itibaren neo-marxistler olarak tanmlanacak olan bir grup sosyal bilimci
kentleri baka trden atma biimleri zerinden analiz etmilerdir.

4.2. Emil Durkheim (1858-1917)

Marx&Engelsin snf atmasnn ve snf bilincinin olumas temelinde ele ald kenti
Durkheim dayanma ve iblm kavramlaryla balantl olarak ele almaktadr.

Toplumlar, dayanma biimlerine gre ikiye ayrlrlar. Mekanik dayanma zerine

temellenmi toplumlarda, bireyler henz farkllamamlardr. Benzer norm, inan ve
deerleri paylarlar ve baka trl ifade edersek henz farkllamamlardr. Ortak bilin
bireyler zerine egemendir. Bireyler farkllamad iin toplum tutarldr.
Organik dayanmaya dayal toplumlar ise, daha ada oluumlardr. Toplumun btnl
asndan her organn-kurumun- kendine ait grevleri yerine getirdii ahenkli bir btndr
organik dayanmal toplumlar. Kent toplumunda iblm olumutur ve bu iblmnn
olumasnn zorunlu bir sonucu olarak organik dayanma gerekleir. (Tolan: 1996: 24-25)

blmnn art ise iki faktre baldr: Maddi younluk -material density-: Bir yerdeki
nfus younluunu anlatr. Manevi younluk- moral density: Toplumun yeleri arasndaki
etkileimi ve toplumsal ilikileri anlatan bir kavramdr. Durkheim bir toplumdaki kentlemeyi
manevi younluun belirlediini ileri srer. Kentleme iblmn arttrr.

54


Durkheima gre kent yalnzca ortaalarda kendi bana anlaml bir birimdir. leri kapitalist
toplumlarda kent toplumun ana kuramlarndan biri olamaz. Kent ile toplum arasnda bir ayrm
mmkn deildir, artk toplum denince akla byk lekte kent gelmektedir. Mesleki ve
toplumsal iblm arttka yerelliin nemini yitirdiini savunur.

Kent, Durkheim asndan, belli toplumsal glerin gelimesi iin tarihsel nemi olan bir
kouldur. Gelimesinden sz edilen gler ise kentteki nfus ylmasdr. Nfus ylmas
iblmn zendirir, ayn zamanda da birtakm anormalliklerin domasna da yol aar.
ada toplumun anomik durumlarnn belirtileri olan patolojik bozukluklara da kentte
rastlandna dikkat eker. (Kele, 2004: 132-133)
4.3. Max Weber (1864-1920

Weber kent kavramlatrmasnda ekonomik ve siyasi rgtlenmeyi n plana karr.

Ekonomik olarak kent tarmdan ziyade ticaretle uralan blgedir. The City, ehir (1921)
adl almasnda Ortaa kentlerini, Bat toplumunun feodalizmden kapitalizme
evrilmesindeki nemi ve rasyonellik ruhunu gelitirmesi anlamnda ele alr.

Kenti analiz etmek iin nfus yeterli bir l deildir. nemli olan kentin ekonomik ve
siyasal rgtlenme biimidir. Kentin srekli bir pazaryeri olma zellii zerinde durur.
Kentin ekonomik ilevi hem o blgede yaayanlarn hem de bir lde art blgesindeki
nfusun beslenmesini salamaktr. Bu erevede Weber tketim kenti ile retim kenti
snflamas yapar. Tketim kenti Antik a ve Ortaalarn kentidir. ada retim kenti ise
kentin d iin retim yapan fabrikalarn, zanaatlarn kentidir.

Weberin kent kuramnda kent ayn zamanda siyasal bir birimdir. retim-deiim koullarnn
belirlendii bir yer olmasnn yannda siyasal rol de vardr. Bir kalesinin ve askeri gcnn
bulunmas siyasal rolnn sembolleridir. Tarmdan ok ticarete dayanan kent, yan sra ksmi
bir siyasal zellikten de yararlanr.

Kaleler ve pazar yerleri Dou kentlerinde grlmekle birlikte, kent sakinlerinin kimi hak ve
grevlerini yerine getirmek iin Bat kentlerinde bir araya geldiklerini ve bu durumun
yalnzca Bat kentlerine zg olduunu ileri srer.

55


Weberin kent kuramnda Chicago okulunun ekolojik yaklam olmad gibi, Weber
asndan kent, kendi bana ve kendi iinde ele alnabilecek bir sorun deildir ve bir kent
kuramnn gelitirilmesinde yarar yoktur. Kenti sadece kapitalizmin bir paras olarak ele
almtr.

Weberin toplum analizinde kent feodalizmden kapitalizme geite ideal tip olarak yer alr.
Ona gre Batnn dnda dnyann hibir blgesinde kent rgtlenmesi gereklememitir.
Benzer biimler tarihte grlmekle birlikte Weberin ideal kenti Bat Avrupada ortaya
kmtr. () ne ekonomik anlamda ehir ne de zel politik-idari yapyla donanm bir
sakinler garnizonu, mutlaka bir kentsel topluluk oluturmaz. Kelimenin mutlak anlamyla
kentsel topluluk, yalnzca Avrupada ortaya kmaktadr. stisnalar zaman zaman Yakn
Douda (Suriyede, Fenikede ve Mezopotamyada) bulunabiliyordu ama yalnzca zaman
zaman ve ilkel nitelikte. Tam bir kentsel topluluk olabilmesi iin yerleim biriminin, alveri
ve ticari ilikilerin greli bir hkimiyetini temsil etmesi ve bir btn olarak yerleim
birimlerinin u zellikleri gstermesi gerekirdi.
1) stihkm
2) Bir Pazar yeri
3) Kendine ait bir mahkemesi veya hi deilse ksmen zerk hukukunun olmas
4) lgili bir birlik biimi
5) Hi deilse ksmen zerklik ve kendi kendini ynetme ve de sonuta, ehir
sakinlerinin katld seimlerle ibana gelen idari yetkililerce ynetim. (Weber,
2000: 59)

Max Weberin aratrmalarnda temel unsur, Bat uygarl ve zellikle onun insanlk
tarihinde benzersiz niteliklerinin aklamak olduu ileri srlebilir (Tuna, 1987, s. 31). Bu
bat merkezli yaklam tarz, daha nceki aratrmaclarda da grlmtr. Gerekten de
Weber sosyolojisinin temel grevi, kapitalizmi aklamak ve bununla balantl olarak
Batnn toplumlar aras ilikilerde ileri ve stn olduunu kantlamak olmutur. Bu kantlama
abasnn erevesini aklclk kavram olumaktadr. Webere gre, insanlk uygarlna
ilikin her alan (sanat, ynetim, iblm, kent vb.) ile her dnem (Yunan, Roma, Orta a
vb.) ancak bu ereve iinde incelenince anlam kazanr (Tuna, 1987, s. 30-31).

56


Bu blmn sonunda yer alan MaxWeberin ehrin Doas22 metni araclyla Bat kentine
atfedilen zellikler ve Dou kentinin hangi unsurlarn yoksunluuna bal olarak
modernkentlere sahip olamad anlalabilir.

ehrin Doas
M A X WEBER
Trkesi: Frat Oru
ehrin Ekonomik Karakteri: Pazar Yerleimi
Kent tanmlamalarnn ou yalnzca tek bir ede ortaktr: ehir basite bir ya da birden fazla
mstakil konutlar topluluundan oluur fakat nisbeten kapal bir yerleim (birimi)dir.
Ayrdedici bir zellik olmasa da geleneksel olarak hatta bugn bile evler, ehirlerde
birbirine yakn bir ekilde, duvar duvara ina edilir. Bu unsurlar yn, niceliksel olarak
byk bir yer eklinde alglanan kent tabirinin gndelik kullanmna nfuz eder. Tek bana
bakldnda bylesi bir alglama, yaayanlarn karlkl kiisel yaknlk kurmasn imknsz
klacak genilikte bir koloni oluturan konutlardan mteekkil youn yerleimli bir yeri temsil
eden ehir iin ou kez yanl deildir. Ne var ki, bu ekilde tanmlandnda yalnzca ok
byk yerler, ehir olarak nitelendirilebilecektir. Dahas, ulaacamz tanm belirsizlikten
kurtulamayacaktr zira kiisel ilikilerin kaybolmaya yz tuttuu (impersonality) bykl
eitli kltrel etmenler belirler. Hi phe yok ki, hukuk adan kent zelliine sahip pek
ok tarihsel yerleim birimindeki insanlar-aras ilikilerde bu tip bir kaymadan bahsetmek
imknszd. Bugn bile Rusyada binlerce kiiyi barndran ve dolaysyla sadece birka yz
kiilik nfusu olan pek ok eski ehirden (Dou Almanyann Polonya koloni
blgesindekiler szgelimi) daha byk kyler vardr. Gerek iine ald gerekse dta tuttuu
eyler erevesinde dnldnde, byklk tek bana, kenti tanmlamak iin asla yeterli
deildir.
ktisad adan tanmlanacak olursa ehir, sakinlerinin geimlerini tarmdan ziyade ticaret
yoluyla saladklar bir yerleim birimidir. Bununla birlikte, ticaretin egemen olduu tm
birimleri ehir olarak adlandrmak da uygun deildir. Bylesi bir tanmlama, Asya ve
Rusyann ticaret kyleri gibi aile bireylerinden oluan ve pratik olarak da miras yoluyla
geen yaltlm bir ticar yapya sahip kent kolonileri kavramm da ierecektir. ehrin

22
Weber, Max. (2000) ehrin Doas, ehir ve Cemiyet *weber *tonnies *simmel: Der. Ahmet Aydoan, z
Yay. stanbul

57


belirleyici zellikleri arasna ticaretin ok ynlln (versatility, diversite) katmak

zorunludur. Ne var ki bu, tek bana, herhangi bir ehrin biricik ayrdedici zellii olmaya
elverili gzkmemektedir.
ktisad ok ynllk en az iki yolla salanabilir: Bir feodal maliknenin ya da bir pazarn
varlyla. Bir feodal maliknenin (ya da prensliin) siyasal ve iktisad ihtiyalar, alma ve
mal takas ynnde bir talep yaratmak suretiyle, ticar rnlerde uzmanlamay tevik
edebilir. Bununla birlikte, lord ya da prensin oikos u (hane: Yunanca) bir kent byklnde
olsa bile rgatla mahkm zanaatkr ve kk tccarlardan oluan bir koloni genellikle
ehir olarak adlandrlmaz tarihsel olarak, nemli ehirlerin byk bir ksm bu tr
yerleim birimlerinde ortaya km olsa da. Byle bir kkene sahip ehirlerde prensin saray
iin retilen rnler ou zaman yerleimcilerin en nemli, hatta balca gelir kaynayd.
ktisad ok ynll salamann ikinci yntemi kent iin genellikle daha fazla neme
sahiptir; bu, yerleim yerinde geici deil de dzenli bir mal mbadelesinin var olmasdr,
Pazar, yerleimcilerin geimlerini salamada zorunlu bir unsur haline gelir. Elbette, her
pazar kurulduu yerleim birimini bir kente evirmedi. Gezgin tccarlarn, mallarm
birbirlerine veya tketicilere toptan ya da perakende satmak iin belirli zamanlarda
bulutuklar dnemsel panayrlar ve yllk d-ticaret pazarlar, oklukla ky eklinde
adlandracamz yerlerde ortaya kt.
Dolaysyla kentten ancak yerel sakinlerin gndelik ihtiyalarnn ktisad adan nemli bir
blmn yerel pazarda ve gzle grlr lde oraya en yakn ardblge (hinterland) halknn
satmak iin rettii rnlerle karladklar durumlarda bahsedebiliriz. Burada kullanlan
anlamyla ehir bir pazar yeridir. Yerel pazar, koloninin ekonomik merkezini oluturur.
ktisad rnlerdeki uzmanlamaya bal olarak hem kentli hem de kentli-olmayan nfus,
ihtiya duyduu ticar kalemleri buradan karlar. Krsaldan farkl bir yerleim ekli olarak
ehrin, ortaya kt her yerde, hem bir lordun ya da prensin ikametgh hem de bir pazar yeri
olmas olaand. ehir, ezamanl biimde her iki trn de, oikos un ve pazarn, merkezini
oluturdu ve dzenli pazarn yan sra ou zaman gezgin tccarlarn dnemsel d pazar
olarak da hizmet etti. Kelimenin buradaki anlamyla bir pazar yerleimidir ehir.
Bir pazarn varl ou kez bir lord ya da prensin verdii ayrcalklara ve koruma
teminatlarna dayanr. Bunlar, ounlukla dardan gelen ticar rnlerin dzenli arz, gei
cretleri, refakat etme ve dier koruma cretlerinden gelecek paralar, pazar gmrkleri ve
dava harlar gibi kalemlerle ilgiliydi. Bunun yan- sra, lord ya da prens, vergi deyebilecek
durumdaki tccarlarn o yreye yerlemelerinden, pazarn etrafnda pazar yerleimi oluur

58


olumaz oradaki toprak rantlarndan kazan salamay da umut ediyordu. Bu tr frsatlar,

nakd gelirleri ve hazinedeki deerli maden miktarn arttrma ansn temsil ettiklerinden,
lord ya da prens iin zel bir neme sahipti.
Ne var ki, ehir lordun ya da prensin oikos una fizik ya da sair her trl yaknlktan yoksun
olabilirdi. ehrin, orada kalmayan lordlar ya da prenslere verilen yahut ilgili taraflarn
kendilerince zorla elde edilen ayrcalklar dolaysyla ulam aralarnn deitii elverili bir
kesime noktasnda (Umschlageplatz) tam (pr) bir pazar iskn eklinde ortaya knda
durum, bu ekildeydi. Bu, giriimcilere ayrcalklar tanma onlarn bir pazar kurup burada
yeni yerleimciler istihdam etmelerine izin verme eklinde de olabiliyordu. Bu tr
kapitalistik (odan sermayenin tekil ettii) kent oluumlar zellikle ortaadaki snr
blgelerinde, bilhassa Dou, Kuzey ve Orta Avrupada yaygnd. Bu uygulama tarihsel olarak
kesin bir kural olmasa da tm dnyada var olagelmitir.
ehir, bir prensin sarayna ya da ayrcalklarna herhangi bir ekilde balanmakszn yabanc
istilaclar, deniz savalar ya da ticar yerlemeciler yahut nihayet, ticaretle ilgilenen yerel
unsurlar araclyla doabilirdi. Bu durum zellikle erken Orta ada yaygnd. Ortaya
kan ehir tam bir pazar yeri hviyeti kazanabiliyordu. Bununla birlikte byk asilzade
malikneleriyle pazar ounlukla bir arada grlrd. Bu durumda ehrin bir balant noktas
olan soylu haneler ihtiyalarn ya tabiata dayal bir ekonomi (yani rgat hizmeti yahut buna
bal zanaatkr ve tccarlara yklenen vergiler) araclyla ya da o pazarn en nemli
mterileri olarak yerel pazarda takas yapmak suretiyle giderirlerdi. kincil iliki biimi
(takas) giderek daha da yaygnlatka ehrin pazar temeli daha belirgin bir ekilde ortaya
kt ve bylelikle ehir, aama aama, oikos un yannda salt bir pazar uzants olmaktan
kurtuldu. Byk maliknelere olan ballna ramen ehir o zaman bir pazar yeri oldu. lk
patrimonyal kentin ve iktisad neminin niceliksel genileyii, kural olarak, prens hanesinin
ve vasal ya da byk memurlarn saraylar gibi prens hanesine bal dier byk kent
hanelerinin ihtiya duyduklar eyleri pazarda karlayabilme olanann artyla at ba
gider.

Tketici ve retici ehir Trleri

Sakinlerinin ktisad adan, soylulara ait hanelerin satn alma gcne dayand prenslik
kentine benzer ekilde, dier byk tketicilerin rant sahipleri gibi satn alma gcnn
orada yaayan tccarlarn ktisad frsatlarn belirledii ehirler vardr. Gelirlerinin tr ve
kayna gz nne alndnda bu tr byk tketicilerin olduka farkl trleri vardr. Bunlar,

59


meru ve gayrimeru gelirini ehirde harcayan memurlar veya kent dndaki toprak rantlarn
yahut siyasal olarak belirlenmi gelirlerini burada harcayan lordlar ya da siyasal iktidar
sahipleri olabilir. ehir her iki durumda da prenslik kentine olduka yaklar zira byk
tketicilerin satn alma gcn salayan patrimonyal ve siyasal gelirlere dayanr. Pekin bir
memurlar kentiydi. Moskova ise serfliin kaldrlmasndan nce toprak rantna bal bir
ehirdi.
Kentsel toprak-rantlarnn, topraa dayal mlkiyetin oluturduu ticaret tekelleri tarafndan
belirlendii ehirler, ilk bakta birbirine benzer gibi grnyorsa da, temelde birbirinden
farkldrlar. Bu tr ehirler bir kent aristokrasisinin elinde toplanan ticaret sonucunda ortaya
kar. Bu, her zaman tesadf edilen bir gelime tipiydi: Antik dnemde, Bizans
mparatorluuna kadar Yakn Douda ve Orta ada grld. Ortaya kan ehir iktisadi
adan rantiyer bir kent tipi deil fakat daha ok bir tccar ya da ticaret ehridir. Burada
rantlar kazananlarn hane sahiplerine verdii harac temsil eder. Bu durum ile rantlarn,
tekelcilere olan vergi (hara) ykmllkleri tarafndan deil de kent-d kaynaklarca
belirlendii durum arasndaki kavramsal farkllk her iki trn gemiteki etkileimine glge
drmemelidir. Byk tketiciler yaptklar iten elde ettikleri gelirleri (bu-gn tahvil ya da
hisse senetlerinden gelen faizi) ehirde harcayan rantiyerler olabilir. Bunun sonucu olarak,
(szgelimi Arnheim ehrinde olduu gibi) satn alma gc, sermayeye dayal biimde
koullanm parasal rant kaynaklarna dayanr. Veya Wiesbaden gibi bir emekli-ehrinde
(pensionopolis) grld zere satn alma gc devletin verdii emekli aylklarna ya da
baka devlet rantlarna dayanabilir. Birbirine benzeyen bu rneklerin tmnde grlen kent
tipi tketici ehir tr eklinde tanmlanabilir; zira yaanlan yerde zel bir iktisad karaktere
sahip byk tketicilerin varl o yerin tccarlar iin tartlmaz bir ekonomik neme
sahiptir.
Tketici ehir tipinin kart retici ehir tipidir. ehirdeki nfus ve satn alma gcndeki
art, szgelimi Essen ya da Bochumda olduu gibi, darya mal arz eden dolaysyla
modern endstri tipini temsil eden fabrikalarn, imalathanelerin ve dier sanayi kollarnn
kurulmasnn bir sonucu olabilir ya da, Asyatik, Antik ve Ortaa kent trlerinde olduu gibi,
o yerin zanaatkr ve tccarlar mallarn gemilere ykleyip uzak diyarlara yollayabilirler. Her
iki durumda da yerel pazarn tketicileri, o yerin sakinleri ve/veya giriimcileriyse byk
tketicilerden, byk bir kitle oluturan ii ve zanaatkrlardan ve iilerle zanaatkrlar
tarafndan dolayl olarak desteklenen tccarlarla toprak rant sahiplerinden oluur.

60


Tketici ehir, ticaret ehri ve tccar ehriyle tezat halindedir. Tketici ehrin byk
tketicilerinin satn alma gc, yabanc rnlerin yerel pazarda kr amacyla perakende olarak
satlmasna (szgelimi, Ortaadaki yn kuma satclar), yerli reticilerden elde edilen
mallarn ya da yerel rnlerin kr amacyla darda satlmasna (Hansann ringa bal
szgelimi) ya da yabanc rnlerin satn alnp orada bekletilerek veya bekletilmeksizin
darya satlmasna (arac ticaret ehirleri) dayanr. ou kez ortaya kan, btn bu
ekonomik etkinliklerin bir bileimiydi: commenda ve societas maris bir tractator un (gezgin
tccar) kendisine o yerin kapitalistleri tarafndan verilen sermayeyle satn ald rnlerle
Levanten pazarlara seyahat ettii anlamna geliyordu. Tractator ou kez gemi ambarlarnda
seyahat ediyordu. Bu rnleri Douda satyor ve elde ettii kazanla yerel pazarda satmak
iin Dou mallar satn alyordu. Bu iten elde edilen kr daha sonra, nceden dzenlenmi
anlamaya gre tractator ve kapitalist arasnda bllyordu.
Ticaret ehrinin satn alma gc ve vergilendirilebilirlii yerel iktisadi yapya dayanyordu.
Ayn durum tketiciler ehrinden farkl olarak reticiler ehri iin de geerliydi. Kara ve deniz
ticareti ve ok sayda ikincil toptan ve perakende etkinlie ilikin iktisadi frsatlar, tccarlarn
denetimindeydi. Bununla birlikte bu oluumlarn ekonomik etkinlii sadece yerel perakende
ticareti deil fakat gzle grlr lde d ticareti de kapsyordu. Bu durum, temelde, ulusal
ve uluslararas finansrlerin ya da byk bankalarn (Londra, Paris, Berlin) veya borsalarn,
kartellerin (Dsseldorf) bulunduu modern kentin durumuyla aynyd. Bunun sonucunda,
bugn irketlerin kazanlarnn ok nemli bir ksm, daha nce grlmemi bir oranda,
kazanlan yerden baka yerlere akmaktadr. Dahas, i kazancnn gittike byyen bir
blm, iin yapld metropol blgesinde deil, fakat banliy villalarnda, krsal tatil
blgelerinde ya da uluslararas otellerde tketilmektedir. Bu gelimelere paralel olarak hemen
hemen yalnzca i merkezlerinden oluan kent-kasabalar (city-towns) ya da kent alanlar
ykselmektedir.
Bu ksa izahatla hedeflenen saf bir ekonomik ehir kuramnn gerektirdii bilgie ayrmlar
deildir. Dahas, belirtmeye bile gerek yok, var olan ehirler hemen her zaman karma trleri
temsil ederler. Dolaysyla ayet ehirler ille de iktisad adan snflandrlacaksa bu, onlarn
baskn iktisad bileeni erevesinde yaplmaldr.

ehrin Tarmla likisi

ehrin tarmla ilikisi tmyle kopuk olmamtr. Bir yandan pazar yeri ve tipik kentsel ticaret
merkezi olarak grev grrken, besin ihtiyalarnn nemli bir blmn tarm yoluyla

61


karlayan hatta satmak iin besin reten geni bir kentli tabakann orada ikamet etmesi
nedeniyle, ortalama ehirden keskin bir ekilde ayrlan yar-krsal kentler
(Ackerburgerstaedte) vard hl da var. Genel olarak ehir bydke, kent sakinlerinin
kendilerine yetecek bir mera ve orman parasn kydeki tarzda kontrol imknna da sahip
olmakszn besin ihtiyalarn karladklar arazi parasn elden karmalar da o kadar
gleir. Ortaadaki en byk Alman ehri olan Cologne, en bandan beri Allmende den
(halk tabakas) yoksundu. Oysa Allmende o zamanki kylerin hibirinde eksik deildi. Kta
Avrupasnn dier blgelerindeki ortaa kentleri ise kendi sakinleri iin en azndan nemli
byklkte mera ve ormanlar tahsis ettiler.
Kentlilerin kullanabilecei geni arazi paralarnn varl, gneyde ya da Antik dnemde
daha ok gze arpmaktadr. Bugn tipik kentliyi hakl olarak kendi besin ihtiyacn kendi
toprandan karlamayan bir insan olarak dnsek de, tipik antik ehirlerin ounda esas
itibariyle bunun tersi bir durum sz konusuydu. Ortaadaki durumun aksine antik kentlinin
en genel geer zellii, kendisini besleyen ve kanunen kendisine ait olan bir toprak parasna,
bir kleros ya da fundus A (srailde: chelek) sahip olmasyd. Antik dnemin tam kentlisi,
yar-kylyd.
Ortaada, Antik dnemde olduu gibi, tarmsal mlkiyet tccar tabakann elindeydi. Bu,
Avrupann kuzeyinden ok, gneyinde ska rastlanan bir durumdu. Hem ortaa hem antik
ehir devletlerinde zaman zaman olduka fahi bykle ulaan tarmsal mlkiyetler geni
bir tabana dalmtya gl ehirlerin yneticilerinin siyasal egemenliinde ya da yurtta
konumundaki mehur toprak sahiplerinin mlkiyetindeydi. Chero- nesin Miltiade zerindeki
egemenlii ya da ortaa aristokrat ailelerinin Cenoval Grimaldi ailesi gibi tara veya
denizar blgelerdeki lordluk topraklar buna bir rnektir.
Blgeleraras konuma sahip malikneler ve kii olarak yurttalarn egemenlik haklar, genel
bir kural olarak, kentin ekonomik politikasnn hedefleri arasnda deildi. Bununla birlikte,
zaman zaman karma(k) durumlar da yaanmyor deildi; yle ki o anki artlara gre
bireylere kent tarafndan toprak bahedildii de oluyordu. Doal haliyle bu, yalnzca
topraklar kent tarafndan gvence altna alman bireylerin en gl partrisyenlerden olmalar
durumunda ortaya kyordu. Bu tr durumlarda toprak, o topraktan elde edilen ktisad ve
siyas meyvelere sonradan ortak olacak kent iktidarnn dolayl yardmyla kazanlmakta ve o
sayede elde tutulmaktayd. Gemite durum ou kez bu merkezdeydi.
Ticaret ve mbadelenin znesi olarak ehrin, besinin elde edildii toprakla ilikisi kent
ekonomisinin bir ynn oluturur ve hane ekonomisi ile (household economy) ulusal

62


ekonomi arasnda zel bir ekonomik aamay tekil eder. Bununla birlikte, kenti bu
ekilde dndmzde, siyas-iktisadi boyutlar kavramsal olarak saf ekonomik niteliklerle
kaynar ve tek btn eklinde tasavvur edilirler. Tccar ve gezgin satcnn bir arada yaayp
gndelik ihtiyalarn dzenli olarak pazarda karlamalar ehir kavramnn muhtevasn
btnyle doldurmaz. Yalnzca tarmsal ihtiyalarn, kapal yerleim birimleri dhilinde
karland ve tarmsal retimin tarma dayanmayan kazanla ilikisinin olduu ve pazarlarn
varlnn ya da yokluunun farkllk yaratt yerde, ticaret veya kk pazar-kasabalarndan
bahsedebiliriz, fakat ehirlerden deil. Demek oluyor ki, nceki blmlerde incelenen
olgularda ekonomik yn olmayan gizli boyutlar vard. ehir kavramn ekonomik olmayan
etmenleri de ierecek ekilde geniletmenin zaman geldi.

Siyasi-dar ehir Kavram

ehir bir konutlar topluluunun yan sra kendi arazi mlkiyeti ve bir gelir-gider btesiyle
ktisad bir birlie sahiptir. Byle bir ktisadi birlik, niceliksel farklklar ne kadar byk
olursa olsun, kyde de ortaya kabilir. Dahas, bunun hem ktisad hem de dzenleyici [kural
koyucu] bir birlik olmas, en azndan gemite, yalnzca kente zg bir durum deildi. Bu
trden ekonomik bir birlik politikas oluturmas nedeniyle benzeri dzenlemeler kyde de
vard. Bakasnn arazisine izinsiz girme kstlamalar, mera dzenlemeleri, odun ve saman
dar karma yasa ve benzeri denetimler kyn yabancs deildi.
Gemite ehirler yalnzca ortaya kan dzenlemelerin trleri bakmndan farkllayordu.
zgn olan sadece birlik adna yaplan siyasal ekonomik dzenlemenin hedefleri ve bu
hedeflerin ngrd karakteristik nlemlerin alanyd. Belirtmeye bile gerek yok, kentsel
iktisad politikann nlemleri, zamann ulam koullarnda kydan uzak ehirlerin
ounluunun en yakn ard- blgenin tarmsal kaynaklarna dayandklar gereine nemli
lde balyd. Atina va Romann tahl politikalarna bakldnda bunun ky kentleri iin
de geerli olduu grlr. Kentsel ticaret blgelerinin tmnde olmasa da ounluunda,
doal speklasyon frsat tannyordu. Kent pazar, rnleri, zellikle de besin maddelerini,
dei toku etmenin yegne deilse de mutad yeriydi.
Gzden karlmamas gereken bir dier nemli husus, ticaret amacyla retimin ounlukla
uzmanlam kk iletmeler eklinde rgtlenen zanaatkr teknolojisi biiminde
olduuydu.

63


Bu tr bir retim az bir sermaye (veya sermayeye hi gereksinim duyulmakszn) ve uzun bir
rakla tbi tutulan olduka snrl saydaki kalfayla yrtlyordu. Yerel perakendecilere
yaplan sat, byk nisbette mterilere yaplan trdendi.
Zamann pazar koullar yukardaki olgular gz nnde tutulduunda, doal olarak, ortaya
kacak trdendi. Kentsel ktisadi Politika denilen eyin en nemli zellii, ekonomik
dzenlemeler yoluyla kitleleri srekli ve ucuz bir ekilde besleme ve tccar ve gezgin
satclarn ktisad frsatlarn standartlatrma amacyla yerel kent ekonomisinin koullarn
istikrara kavuturma ynnde gsterdii abayd. Ne var ki, ileride greceimiz gibi,
ekonomik dzenleme kentsel ktisad politikann biricik hedefi deildi. Kald ki, tarihsel
olarak ortaya ktnda da tmyle olgunlua erimi deildi. ktisad denetim tam anlamyla
yalnzca siyasal lonca dzeninde ortaya kar. Sonu olarak bu durum, tm kentlerin
geliiminde yaanan bir gei aamas olarak grlemez. Durum ne olursa olsun, kentsel
ktisad politika, ekonomik evrimde evrensel bir aamay temsil etmez.
Mteri ilikileri ve sermaye olmakszn faaliyet gsteren uzmanlam kk iletmeler
temelinde, tarm reticileri ve tarm-d reticiler ve yerli tccarlar arasnda bir mbadelenin
yaand yerel kent pazar, takasn bir tr ktisad karlm temsil eder. nk ierdeki
mbadeleden bamsz olarak, temelini emein bu ekilde toplanmas ve btnlenmesinde
bulduundan oikosla balantl uzmanlam baml bir ekonominin emek ve vergileriyle
sistematik bir biimde blnm hizmetlere karlk gelir. Buna paralel olarak, kentteki
mbadele ve retim koullarnn denetimi (kentsel iktisad politika), oikos ekonomisinde
birleen (geleneksel, feodal ve szlemeye dayal) etkinliklerin tanzimine tekabl eder.
Bu ayrmlarn snrlarn izerken bile kentsel iktisadi alan, kentsel alan ve kentsel
otorite kavramlarn kullanyor olmamz, kent kavramnn u ana kadar kullanlm olan
saf ekonomik kategorilerin dnda birtakm kavramlar erevesinde incelenebileceini ve
incelenmesi gerektiini gsterir.
Kent analizi iin gerekli ek kavramlar siyasal kavramlardr. Kentsel ktisad politikann
kendisinin, kentin ve sakinlerinin siyasal ynetimini elinde tutan prense ait bir i olabilmesi
bu gereksinimi yeterince aklar. Bu durumda kentsel bir ktisad politika varsa bu, kentin
sakinlerine ramen kent sakinleri iin belirlenir. Bununla birlikte durum byle olduunda
bile, ehir yine de ksmen zerk bir birlik, zel siyas ve dar dzenlemelere sahip bir
topluluk eklinde dnlmelidir.
Daha nce tartlan ktisad ehir kavram siyas-idar ehir kavramndan tmyle ayr
tutulmaldr. Yalnzca ikinci anlamda, zel bir alan ehre ait olabilir. Bir yer ktisad adan

64


ehir niteliine sahip olmasa da siyas-idar anlamda ehir olarak adlandrlabilir. Orta ada,
geiminin yzde doksan ksurunu tarmdan salayan, yasal olarak ehir kabul edilen
blgeler vard. Bu oran, yasal olarak ky eklinde tanmlanan pek ok yerleim birimindeki
tarmsal gelir orann zerindeydi.
Bu tr yar-krsal ehirlerden tketici, retici ya da ticar ehirlere-gei doal olarak olduka
kolaydr. dar adan kyden ayrlan ve dolaysyla ehir olarak ele alnan bu yerleim
birimlerinde sadece bir ey, yani toprak-sahipliine ilikin dzenlemelerin tr, det olduu
zere krsal toprak-sahiplii biimlerinden farkldr. Bu tr ehirler ktisad adan hane
sahipliine dayanan toprak sahiplii bunun bir uzantsdr kent emlkyla temsil edilen
zel bir rant konumuyla ayrdedilir. Kent emlkinin konumu idar bakmdan, zel
vergilendirme ilkelerine baldr. Bu konum, siyas-idar ehir kavram asndan ok daha
belirleyici olan ve saf iktisad analizin tmyle dnda duran bir unsura, yani kaleye baldr.

Kale ve Garnizon
ehrin gemite, Antik ve Orta ada, hem Avrupada hem baka yerlerde ayn zamanda
zel bir kale ya da garnizon olmas olduka anlamldr. ehrin bu zellii gnmzde
tmyle kaybolmutur, fakat bu zellik, gemite de evrensel deildi. Rathgenle birlikte
ehirlerin dar adan var olup olmadklarndan bile phe edilebilir. Japonyann aksine
inde her ehir devasa bir sur halkasyla evriliydi. Bununla birlikte dar anlamda ehir
olmayan, ktisad adan tara kabul edilen pek ok yerin her zaman surlar olduu da bir
gerektir. inde, bu tr yerlerde, devlet yetkililerinin makam bulunmazd.
Sicilya gibi pek ok Akdeniz yresinde kent surlarnn dnda bir tara iisi ya da tara
sakini olarak yaayan bir insana hemen hemen rastlanmazd. Bu, asrlar boyu sregelen
gvensizliin bir rndr. Buna karlk antik Hellasta Sparta kent devleti surlarn
yokluuyla temayz etmekle beraber bu durum, garnizon-kent olma zelliiyle telafi
edilmiti. Sparta bizzat srekli bir ak asker kamp olduu iin surlar nemsememiti.
Atinann ne kadar zaman sursuz kald konusunda hl bir fikir birliine varlmamsa da,
Sparta hari tm Hellen kentleri gibi Atina da, Ekbantama ve Persepolis gibi civardaki
yerleimiyle kraliyet kalelerine benzer bir tarzda kaya zerinde ina edilmi bir kaleyi
Akropole dhil etti. Kale ya da sur genel olarak Douya, yan sra antik Akdeniz ve ortaa
kentlerine aitti.
ehir ne biricik kale tryd ne de eski olan. Anlamazln olduu u blgelerde ve srekli
sava durumlarnda her ky kendi kendini takviye edip mevzileniyordu. Elbe ve Oder

65


Irmaklar arasnda kalan blgede srekli saldr tehlikesi altndaki Slav yerleim birimleri
tahkim edilmiti. Ulusal krsal ky biiminin erken zamanlarda, kilitlenebilen ve geceleyin
sry kyn merkez koruma alanna getirmede kullanlan tek girili itle evrili daire
biiminde bir blge eklinde standartlat grlyor.
Benzer ekilde, surlarla evrili tepe snaklar, srail Dou rdnnden Alman topraklarna
kadar tm dnyaya yaylmt. Silahsz insanlar ve srler tehlike zamanlarnda buralara
snrd. I. Henrynin Dou Almanyadaki szde ehirleri, bu tr tahkimatn sistemli bir
ekilde tesis edilmi biiminden ibaretti.
ngilterede Anglo-Sakson dnem boyunca her bir burgh (borough) [kent], adn ald yerel
ynetim blgesine balyd. En eski ve en ak kentsel ykmllk olan koruma ve
savunma grevi, belli kiilere veya toprak paralarna braklmt. Bu tr kaleler normal
zamanlarda kullanldnda, muhafzlar ya da vasallar sabit bir garnizon eklinde varlklarn
srdryor ve cretlerini para ya da toprak cinsinden alyorlard. Srekli olarak garnizon
eklinde kullanlan kalelerden Anglo-Sakson burghu- na, Maitlandn kuramndaki
anlamyla, bir burgessin yaad garnizon-kente akkan geiler vard. Burgess, adn,
kaleyi koruma ve savunma grevi sonucu belirlenen siyasal konumundan almaktayd. Kent
topra ve konut mlkiyetinin hukuksal yaps da buna gre belirlenmekteydi.
Ne var ki, tarihsel adan bakldnda daha ziyade malikne atosu (manoral castle)
tarzndaki ehir kalesinin ilk habercisi ne savunma itiyle evrilmi ky, ne de acil durumlar
iin oluturulan tahkimattr. Malikne atosu lordun ve ona, memur ya da kiisel bir yanda
olarak boyun een savalarn aileleri ve hizmetileriyle birlikte ikamet ettikleri bir kaleydi.
Asker ato inas olduka eskiyehi phesiz sava arabasndan ve atn askeri amala
kullanlmasndan da eskiye uzanr. Tpk sava arabas gibi, atonun nemi de valyelik ve
kraliyet savalnn gelimesiyle ortaya kmtr. ato yapm ve ato prenslii, tm
dnyada; klasik arklar dneminin kadm ininde, Vedalar Hindistannda, Msr ve
Mezopotamyada, Kenanda, Deborahn arks zamannda srailde, Homer destanlar
dnemi boyunca Yunanistanda ve Etrskler, Keltler ve rlandallar arasnda yaygnd. Eski
Msr kaynaklar atolardan ve komutanlarndan bahseder ve bunlarn ilk balarda, tpk
birok kk prenslik gibi birletii kabul edilebilir. Eski belgelerden, Mezopotamyada,
blgesel krallklarn geliiminden nce, Vedalar zamannda Bat Hindistanda ve muhtemelen
en eski Gatalar zamannda randaki gibi atoyu mekn tutan bir prensliin var olduu
anlalyor. ato, siyasal zlme zamannda Ganj havzas zerindeki Kuzey Hindistann her
tarafnda kesin bir bas-knla sahipti. Bu son rnekte, kaynaklarn kral ve soylu snf arasnda

66


tuhaf bir biimde skp kalm olarak gsterdii eski Katriyalar, aka anlalyor ki birer
prensti.
Hristiyanlatrma dneminde Rusyada ato yapmna arlk verildi. Ayn durum srail
konfederasyonu (Abmilech) zamannda Suriyede Thutmose hanedanl dneminde de
grlr. Eski in literatr de atonun ilk ortaya kna ilikin yadsnamaz kantlar sunar.
Hellen ve n Asya deniz atosu hemen her tarafta korsanlk kadar yaygnd. Tahkim
edilmemi Girit saraylarnn atonun yerine ykselmesi iin zellikle derin bir huzur ve bar
dneminin yaanm olmas gl bir olaslktr. Bu blgedeki Decelia gibi Peloponnes
Savalarnda olduka nemli olan daha sonraki atolar balangta soylu ailelere ait kalelerdi.
Ortaada siyasal adan bamsz bir yar-soylu tabakann (gentry) geliimi, talyadaki
castell ile balad. Kuzey Avrupada vasallarn bamszl da Belowun yerinde
saptamasyla ok fazla saydaki ato yapmyla balantlyd. Almanyada, modern
zamanlarda bile bireysel temsilcilik, ne kadar zayflam olursa olsun, bir ato ailesinden
gelmeye baldr. Bir atonun denetimini elinde tutmak o zaman, lke zerinde asker
egemenlik kurmak anlamna geliyordu. Tek sorun bu denetim yetkisinin kimin elinde
olduuydu. Denetim yetkisi mnferit lordlarn ya da valyelerden oluan konfederasyonlarn
yahut kendi vasal ve memurlarnn sadakatine gvenebilecek durumdaki bir yneticinin
elindeydi.
Kale ve Pazarn Kaynama Noktas Olarak ehir
Mstahkem ehir, zel bir siyasal forma brnmesinin ilk aamasnda bir kraln, soylularn ya
da bir valye birliinin tahkimat konumundaki bir atoya dayanyordu. Bu soylularn ya
kendileri kalede ikamet ediyor ya da oraya paral askerlerden, yasallardan ve hizmetkrlardan
oluan bir garnizon brakyorlard. Anglosakson ngilteresinde bir hawa burgh iinde
etraf evrili bir eve sahip olma hakk civar taradaki birtakm toprak sahiplerine bir
ayrcalk eklinde bahedilmiti. Antik ve Ortaa kal-yasnda soylunun kentteki evi taradaki
atosuna eklenti olarak dnlmekteydi. atonun bitiiinde yaayanlarn bazen tm, bazen
zel bir tabakas, yurttalar (burgess) olarak, surlarn yapm ve onarm, nbet tutma, savunma
hizmeti ve zaman zaman kentin askeri erknna azk temin etme ve iletiim gibi birtakm
asker grevleri yerine getirmek zorundayd. Bu rnekte kentli, kendi maliknesinin bir
yesidir zira kentin asker birliine dhildir.
Maitland bu durumu ngiltere zelinde incelemitir. Burghtaki evler, tahkimat koruma
greviyle megul kiilerin mlkiyetindeydi. Bu, kyle tezat tekil eder. Kraln ya da soylu
snfn gvencesinde olan pazar asayiiyle birlikte asker yarg hakk ortaya kar. Siyasal

67


ileve sahip atoyla ekonomik ilevi olan ve kentlerin pazar alanlaryla birlikte bazen her iki
ileve de hizmet eden pazar arasnda esnek (plastik) bir ikilik vardr. Ayn durum, ordunun
toplanma ve eitim alanyla barl ktisad mbadelenin gerekletii yer arasnda da sz
konusudur.
Asker eitim alanyla ktisad pazar, meknsal adan her yerde birbirinden kopuk deildir.
Atina pnyxi, kken olarak siyasal ve dinsel etkinliklerin yan sra ktisad mbadelenin
yapld agora dan ok daha sonra ortaya kan bir gelimeydi. Dier taraftan Romada,
comitum ve campus maritus"(askeri eitim alan) ok eski zamanlardan beri ktisad foradan
ayrydtpk Ortaada, kent alannn n cephesi olarak, Sienadaki piazza del campo nun
(bugn hl kentin eitli semtleri arasnda dzenlenen yarlar iin kullanlan bir turnuva
alan) hemen yaknndaki mercatodan ayr olmas gibi. Benzer ekilde slam ehirlerinde
de, savalarn etraf evrili kamp olan kasaba (kasbeh) meknsal olarak pazardan (bazaar)
ayryd. Gney Hindistanda yksek rtbelilerin siyasal ehri, ktisad ehirden kopuk bir
biimde ortaya kar.
Siyasal kale garnizonuyla sivil ktisad nfus arasndaki iliki karmak olmakla birlikte
kentin kompozisyonu asndan her zaman iin ok nemlidir. Nerede bir ato kurulduysa
maliknenin ve savalarn ihtiyalarn karlayacak zanaatkrlar oraya gelip yerlemitir.
Bir prensin asker hanesinin tketim gc ve salad koruma gvencesi tccarlar
cezbediyordu. Dahas, lordun kendisi de bu snflar cezbetmeye zen gsteriyordu, zira ya
ticar kazanc vergilendirmek ya da sermaye vererek ticarete katlmak suretiyle onlardan
parasal gelirler elde etme durumundayd. Baz zamanlar lord kendi bana ticarete giriiyor,
hatta onu tekeline alyordu. Kydaki atolarda, lord, gemi sahibi ya da limann yneticisi
olarak, korsanlktan ya da barl bir ekilde elde edilen krlardan bir pay alyordu. Orada
yaayan yandalar ve vasallar da, lordun, ya gnl rzasyla ya da onlarla iyi geinmek
durumunda olduu iin mecburen verdii ticaret yapma iz-ni sayesinde kazan salyorlard.
Antik dnemdeki ehir lordlarnn ticar etkinliklere katlmalarna ilikin kantlar oktur.
Cyrene gibi eski Hellen kentlerinden kalma vazolar, mallan tartan kral (silphion) resmeder.
Msrda tarihsel dnemin balarnda Aa Msr Firavununun bir ticaret filosundan
bahsedilir. Dnyada olduka yaygn olmakla birlikte, zellikle tamaclk ticaretinin
kolaylkla kontrol edildii ky ehirlerinde, yerleik askeri ailelerin iktisadi kar, ticari
kazanlara bizzat katlmalar sonucunda, ato reisinin koyduu tekellere ramen, byyp
gelimitir. Bu ailelerin kent ekonomisine katlabiliyor olmalar ou zaman prensin (varsa)
tekelini sarst. Durum byle olduunda prense ynetim halkasnda primts inter pares ya da

68


yalnzca eit gzyle baklyordu. Ynetim halkas, topraa dayal mlkiyetle yaamn
srdren ve baz barl ticaret biimlerinden ya da korsanlktan veya deniz savalarna
katlarak sermaye sahibi olan kentli ailelerden olumaktayd. zellikle Ortaadaki
commenda sermayesi bunlarn elindeydi. Prens ou kez ksa dnemler iin seilmekteydi ve
her hlkrda gc nemli lde snrlanmt. Eski ky kentlerinde Homer dneminden
itibaren aamal bir biimde yllk belediye meclisleri ortaya kt. Olduka benzer oluumlar
erken Orta- ada da yaand. Venedikte bu tr oluumlar dkalara kar bir denge grevi
gryordu. Bununla birlikte bir kraliyet kontunun veya vikontun ya da piskoposun veya baka
birinin kentin lordu olmasna bal olarak olduka deiik liderlik konumlar vard. Dier
tipik ticaret kentlerinde de benzer gelimeler grlr.
Bunun iindir ki, erken Antik dnemde ve Ortaada kentli ticar sermaye sahipleri, ticaret
finansrleri, kentin yksek konumdaki kiileri, ilke olarak ticar iletme sahiplerinden,
kelimenin en dar anlamyla tccarlardan ayr deerlendirilmelidir. Tabakalarn ou kez
birbirine kartna kuku yoktur. Geri bu sayede daha sonraki almlar daha o dnemden
ngrebiliyoruz.
Ardblgede (hinterland), ykleme noktalar, terminaller, nehir kavaklar ve kervan
gzerghlar (szgelimi, Babil) benzer gelimelerin yaand yerler olabiliyordu. Tapnan
rahibi ile kentin ruhan lordu arasnda zaman zaman rekabet ba gsteriyordu; zira mehur
tanrlarn tapnak alanlar oradaki farkl etnik kkenli unsurlara kutsal koruma salyordu. Bu
tr blgeler siyasal adan korunmasz ticaret iin uygun mahaller salayabiliyordu.
Bylelikle ktisad adan tapnak gelirleriyle geinen kent- benzeri bir yerleim, vergilerle
geinen prenslik kentinin prense balanmasna benzer bir tarzda kendisini tapnak alanna
balayabiliyordu.
Mnferit rnekler, prensin nakd gelirlerden elde ettii payn, lordun maliknesinden ve
vergilendirmesinden bamsz ticaret ve retim yapma ayrcalklar tanmada ne kadar baskn
olduunu gsterecek eitlilikteydi. Dier taraftan lord kendi ihtiyalarn karlamakla
ilgilenip kendi kuvvetlerini glendirmeye ve dolaysyla ticareti kendi tekeline almaya
ynelebilirdi. Lord zel ayrcalklar tanmak suretiyle yabanclar cezbederken, kendisinin
siyasal korumas altnda yaayan ya da geimini malikneden salayan yerli sakinlerin
karlarm ve (kendisi iin de nem arzeden) oturmu (established ability) becerilerini de
dikkate almak zorundayd.

69


Bu olas geliim yelpazesine ehrin kuruluunun ya da oluumunun dayand baskn grubun

siyas-asker yapsnn etkileri de ilave edilmelidir. ehrin geliiminde, buradan doan temel
antitezleri gz nnde bulundurmalyz.

Bat Kentine zg Birlik ve Stat zellikleri

Ne ekonomik anlamdaki ehir ne de zel bir siyas-idar yapya brnen garnizon, zorunlu
olarak bir topluluk oluturur. Bir kent topluluu, kelimenin tam anlamyla yalnzca
Batda rastlanan bir olgudur. Yakn Douda (Suriye, Fenike ve Mezopotamyada) yer yer
istisnalara rastlanr. Ancak bu sreksizdir ve geliimini tamamlayamamtr. Bir yerleim
biriminin tam bir kent topluluu oluturmas iin aadaki zellikleri bir btn olarak
sergileyen yerleim birimiyle olan ticar ilikilerde grece bir stnlk gstermesi gerekir: 1.
bir tahkimat, 2. bir pazar, 3. kendisine ait bir mahkeme ve en azndan ksm bir hukuk
zerklii, 4. buna bal bir birlik (association) ekli ve 5. ksm otonomi ve kendi bana
buyrulduk (autocephaly) ve dolaysyla kentlilerin setii yetkililerden oluan ynetim.
Gemite, kent topluluunu tanmlayan haklar genelde zmrelere ait ayrcalklard. Kent
topluluunun kendine zg siyasal zellikleri sadece zel bir tabakann, farkl ve yeni bir
zmrenin varlyla ortaya kt. Bu lye gre sadece Bat Ortaann kentleri bir para
gerek ehir zelliine sahipti; on sekizinci yzyl ehirleri bile yalnzca ok snrl derecede
gerek kent topluluklaryd. Yine bu kurala gre, Asya ehirleri, hepsi pazar ve kaleye sahip
olsalar da, birka nemsiz istisna hari, hibir biimde birer kent topluluu saylmazlard.
inde tm byk ticaret merkezlerinin ve hatta pek ok kk merkezin etraf surlarla
evriliydi. Ayn durum Msr, Yakn Dou ve Hint ticaret merkezleri iin de sz konusuydu.
Bu lkelerdeki byk ticaret merkezleri ou kez hukuk yetkilere sahip bamsz yerlerdi.
in, Msr, Yakn Dou ve Hindistanda byk ticaret merkezleri ayn zamanda geni siyasal
birliklerin merkezi durumundayd. Bu, Ortaa Bat kentlerinde, zellikle Kuzey ehirlerinde
rastlanmayan bir olgudur. Dolaysyla gerek kent topluluuna ait hepsi olmasa da pek ok
temel unsur mevcuttu. Ne var ki, Asya ehirleri kentlilerin sahip olduu zel bir madd (esas
hukuk) veya yarglama (usl) hukukuna ya da yine kentliler tarafndan zerk bir biimde
tayin edilen mahkemelere yabancyd. ehirlerde konumlanm (Hindistandaki) lonca ve
kastlar, o da yalnzca bir dereceye kadar, kendilerine ait zel bir hukuk ve mahkemeler
gelitirdiler. Bu birliklerin kentsel konumu hukuk adan dzensiz ve geiciydi. zerk
ynetim bilinmemekte ya da ancak kalnt dzeyindeydi.

70


Dahas, hatta zerk ynetimin grece yokluundan da nemlisi, ehirde kentlilerden oluan
bir birliin varl bile taralyla karlatrldnda yeterince gelikin deildi. inli kent
sakini hukuksal adan, ailesine ve atalarnn tapnann bulunduu, dolaysyla kendisini
vicdanen bal hissettii (doduu) kye aitti. Bu, geimini ehirde salayan fakat hukuksal
adan kyl statsnde kalan Rus kyl-yoldaa benzer. Hintli kent sakini bir kast yesi
olarak kald. Kent sakinleri kural olarak, kentte zel bir konuma sahip esnaf loncalar
trnden yerel meslek birliklerine de yeydi. Son olarak, ehrin kolluk kuvvetlerince taksim
edildii semt ve mahalleler gibi idari blgelere balydlar.
Kent sakinlerinin, ehrin idari birimleri dhilinde belirli grevleri ve hatta zaman zaman
haklar vard. Semt ya da sokak sakinleri huzuru salama iinde, kiilerin gvenliinden ya da
dier kolluk grevlerinden topluca sorumlu olabiliyordu. Bylelikle seilmi memurlara veya
kaltsal heyetlere [yallar heyeti] sahip topluluklar oluturmalar mmknd. Bu durum, bir
ya da birden ok sivil idari yapnn (Machi-Bugyo) hiyerarik sralamada kendi kendini
yneten mahalle topluluklarnn stnde konumlandrld Japonyada ortaya kt. Ne var ki,
Antik ya da Orta adakine benzer bir kent hukuku yoktu. Tek bana tzel kiilik olarak
ehir bilinmemekteydi. Sonuta, bir btn olarak ehir, elbette ki, Merovenj ve Karolenj
imparatorluklarnda olduu gibi, ayr bir dar birim oluturdu, fakat ehirde yaayanlarn
yerel ynetime zerk olarak katlmalar sz konusu deildi. Dorusu u ki, mahallin sakini
olan bireyin ynetime katlm tarada, nvesini ticar faaliyetlerin tekil ettii -nisbeten-
byk ehirden ou kez daha gelikin durumdayd.
Szgelimi in kynde yallar konfederasyonu birok olayda pratik olarak tam yetki
sahibiydi ve yasal olarak ifade edilmese de, Pao-Chia onlara balyd. Hindistanda da ky
topluluu pek ok nemli meselede hemen hemen tam zerklie sahipti.
Rusyada mir', III. Alexander zamanndaki brokratikletirmeye dek hemen hemen zerk bir
durumda yaad. Yakn Dou dnyasnn tmnde kken olarak soylu klan ailelerinden olan,
daha sonra klann bana geen yal nderler (srailde, sekenim [ihtiyarlar]) yaadklar
mahallin temsilcileri ve yneticileriydi. Yerel mahkemenin de banda onlar vard. Bu Asya
kentinde or-taya kamazd, nk Asyatik kent genellikle bir yksek memur ya da prensin
payitahtyd ve dolaysyla memur ya da prensin muhafzlarnn dorudan gzetimi altndayd.
Bunun yan sra ehir, bir prens kalesiydi ve yarg yetkisini elinde tutan kraliyet memurlar
(srailde sarim) tarafndan ynetilmekteydi.
srailde memurlar ve sekenim arasndaki ikilik kraliyet dneminde gzlenebilir. Kraliyet
memurlar brokratik krallklarda, her alanda muzaffer oldular. Yine de bu tr kraliyet

71


brokratlar her konuda tam iktidar sahibi deillerdi, zira ou zaman artc derecede
kamuoyuna balydlar. inli memur, kural olarak, zel durumlarda bir araya gelen klan ve
meslek birlikleri benzeri yerel birliklere kar olduka gszd. Klanlarn ve yerel birliklerin
bir araya gelip oluturduklar her ciddi muhalefette inli Memur konumunu kaybetti. Yol
kesme, boykot, kepenk indirme ve baskya tepki olarak zanaatkr ve tccar grevleri,
memurlarn gcn snrlayan gndelik olaylard. Ancak memurlarn yetkilerine konulan bu
tr snrlamalar, tmyle belirsiz trdeydi.
inde ve Hindistanda loncalar ve dier meslek birlikleri, memurlarn dikkate almalar
gereken yetkilere sahipti. Yerel birliklerin banda bulunan kii, ou kez nc taraflarn da
dahil olduu genie bir alan zerinde zorlayc yaptrmlara sahipti. Yine de yerel birliklerin
gc ancak somut grup karyla ilgili belli konulardaki zel yetkileri ieriyordu. Dahas, bir
kent sakinleri topluluunu tek bana temsil eden sradan bir mterek birlik yoktu hatta
bunun olanakllna ilikin bir kavramn varlndan bile sz edilemez. Kentliye zg bir
stat nitelii olan yurttalk burada eksiktir. in, Japonya ve Hindistanda ne kent topluluuna
ne de yurttala rastlanabilir, Yakn Douda ise bunlarn yalnzca izleriyle karlamak
mmkndr.
Japonyada zmrelerin (estates) rgtlenii tmyle feodaldi. Hkmet memurlar samurai
(binekli) ve kasi (bineksiz), ksmen meslek birliklerde bir araya gelen kyl (no) ve
tccarlarla kar karyayd. Ne var ki, burada da yurttalk ve kent topluluu
kavramlarndan sz edilemez. Ayn durum feodal dnem boyunca in iin de geerlidir.
Feodal dnemden sonra inde akademik payelerin verildii snavlar neticesinde memur
olmaya hak kazanan okumulardan (literati) oluan brokratik ynetim, aralarnda ktisad
adan ayrcalkl tccar loncalarnn ve mesleki birliklerin bulunduu okuma-yazmas
olmayan (illiterate) tabakalarla kar karyayd. Fakat bu dnemde inde de ehir
yurttal ve kent topluluu kavramlarndan sz edilemez. Gerek Japonyada gerekse
inde meslek birliklerinin kendi kendilerini ynetmeleri bu gerei deitirmez. Dahas
kyler kendi kendilerini ynetmekteyken, ehirler iin ayn durum sz konusu deildi. inde
ehir, Japonyaya tmyle yabanc bir ekilde, imparatorluk otoritelerinin resm bir merkezi
ve kalesiydi.
Hint ehirleri birer kale ve pazar yeri olmalarnn yan sra kraliyet payitaht veya kraliyet
ynetiminin resm merkezleriydi. Tccar loncalar ve kastlar genellikle meslek birliklerle
birlikte zellikle sahip olduklar hukuk yetki ve yargya nazaran gzle grlr bir zerklik
iindeydi. Bununla birlikte, Hint toplumunun kaltmsal kast sistemi, ierdii ritelistik

72


meslek ayrmcl sonucu yurttaln ve kent topluluunun ortaya kna engel oldu. Ve
ok sayda tccar ve zanaatkr kast ve alt-kastnn varlna ramen bunlar, Batl kent
tabakalaryla bir tutulamaz ve ayn ereve ierisinde deerlendirilmez. Hindistann tccar ve
zanaatkr kastlarnn, ortaa kent birliklerine denk gelen bir biimde birlemeleri de
mmkn deildi zira kast yabanclamas kastlar-aras kardelik! (fraternization) tmyle
engelliyordu.
Kabul edilmeli ki, byk kurtulu dinleri dneminde Hindistanda, pek ok kenti bir birlik
iinde toplayan kaltsal heyetle (schreschths) birlikte loncalar ortaya kt. Bu dnemin
kalntlar olarak, bugn baz ehirlerde (Allahabad) Batnn belediye bakanna karlk
gelen ve ynetimde pay bulunan bir kent reisi (schreschth) vardr. Dahas, byk brokratik
krallklardan nceki dnemde Hindistanda, orduya fil tedarik eden ailelerden oluan
aristokrat bir snf tarafndan ynetilen siyasal adan zerk baz ehirler vard. Bu olgu
daha sonralar hemen hemen tmyle ortadan kalkt. Ritelistik kast yabanclamasnn arzu
edilen noktaya ulamas lonca birliklerinin dalmasna neden oldu ve Brahmanlarla ittifak
halindeki kraliyet brokrasileri, birka kalnt dnda Kuzeybat Hindistanda yurttalk ve
kent topluluu ynndeki eilimleri tmyle ortadan kaldrdlar.
Yakn Douya gelindiinde Msrn klasik anda ehirler, kraln tand pazar
ayrcalklarna sahip birer resm ynetim merkezi ve kaleydi. Ne var ki, Byk Krallk
dneminde ehirler zerklik, topluluk rgtleri ve ayrcalkl bir yurtta zmresinden yoksun
kaldlar. Orta Krallk dneminde Msrda memur feodalizmi hkimdi; Yeni Krallk ta
ruhbanlardan oluan brokratik bir ynetim ortaya kt. Kent ayrcalklar o yerdeki feodal
ve prebendat (prebend (Ing): papaz arpal, yksek mevkideki bir papaza yaplan ufak ama
dzenli deme) memuriyet sahiplerine tannyordu. Bu durum, eski Almanyada piskoposlara
verilen ayrcalklarla karlatrlabilir. Bununla beraber, kent haklar zerk bir yurttalar
zmresine tannmad ve dolaysyla bir kent aristokrasisinin tohumlar bile atlamad.
Eski Msr yurttalk kavramna btnyle yabanc olmasna karn, Mezopotamya, Suriye ve
zellikle Fenikede bu olguya rastlanyordu. Buralarda olduka erken bir dnemde, deniz ve
kervan ticaretinin kesime noktalarnda tipik ehir-krallklar ortaya kt. Bu tr ehir
krallklar gl bir kutsal-sekler karaktere sahipti. Buralarn bir baka zellii ise, sava
arabalarnn kullanld dnemde, patrisyen ailelerin ehir meclisinde (Tel- el-Amarna
levhalarnda bitu) iktidarlarnn ykseliiydi. Kenan ehrinde sava arabalarn kullanan
valyelerden oluan ve kentte ikamet eden bir birlik ortaya kt. valyelik, erken dnem
Helen ehrindekine benzer ekilde kyl iftileri muhta ve bor klesi bir duruma getirdi.

73


Ayn durum apak bir ekilde Mezopotamyada da vard. Toprak sahibi, tam bir kentli olarak
ktisad adan sava hizmetine hak kazanm patrisyen, kylden ayryd. Bu tabakann
muafiyet ve imtiyazlar, kral tarafndan bahediliyordu. Ne var ki, ynetimin asker gcnn
artmasyla birlikte bu da ortadan kalkt. Mezopotamyada siyasal adan zerk, Bat tipi
ehirlere ve bir kentli tabakaya rastlamak kraliyet hukukunun yan banda zel bir kent
hukukuna rastlamak kadar enderdir.
Kendi sermayesiyle ticaretle uraan toprak sahibi aristokrat zmre, ehir devleti zerinde
kendi hkimiyetini yalnzca Fenikede kurmay baard. Bununla birlikte, Sur ve Kartacada
zamann maden paralarndan am Sor ve am Karthadastbir ynetici demosun varlna
ilikin ipucu karmak nerdeyse imknsz gibidir ve byle bir ey olmusa da bu, ancak ok
daha sonraki bir dneme aittir. Dolaysyla gerek anlamda yurttalar topluluu ancak ksmen
gelimitir. srailde Juda bir ehir devleti oldu, fakat patrisyen ailelerin reisleri olarak erken
dnemde ynetimi elinde tutan yal nderler {(sekenim) ihtiyarlar], kraliyet ynetimi
tarafndan arka plana itildiler. Gibborim (valyeler), kraliyet refakatileri ve kraliyet
ordusunun askerleri oldu. Tarann aksine, byk ehirleri, kraliyet memurlar (sarim) ynetti.
Topluluun (kahal) ya da cemaatin (cheber) mezhep temelinde, ruhban ailelerin
ynetiminde bir kurum olarak ortaya kmas ancak srgnden sonrayd.
Bununla beraber tm bu olgular gsteriyor ki, Gens Claudia nn ynetimi altndaki
Romadakine benzer bir ehir geliimine ilikin ilk sahici benzerlikler burada, Akdeniz ve
Frat kylarnda ortaya kt. Kent, orada ikamet eden aristokrat bir zmre (patrician)
tarafndan ynetilmekteydi. Bu zmrenin gc, ncelikle ticaretten kazanlan ve ikincil olarak
gayr menkule, bor ve sava klelerine yaplan yatrmlardan elde edilen parasal zenginlie
dayanyordu. Kent aristokrasisinin asker gc, valye savalar iin yaplan eitimin
karlkl kan davalarnda harcanan bir eitim bir rnyd. Patrisyenler meknsal adan
dankt. Onlar bir araya getiren, kral (schofeten) veya pri- mus inter pares olarak sekenim
idi. Tpk konslleri olan Roma patrisyenleri gibi, bu soylular da srtn devirme muhafzlara
dayayan karizmatik sava kralnn (Abimelech, Jepthah, Davud) tiranlk tehdidi altndayd.
Hellenik dneme dek bu kentsel geliim aamas hibir yerde kalc bir biimde almad.
Aktr ki, bu tr bir aristokrasi slamiyet dneminde Arabistan kysndaki ehirlerde de
egemendi ve daha byk devletlerdeki gibi, kentin ve asiller zmresinin zerklikliginin
tmyle yok edilmedii slam ehirlerinde varln korudu. Islm ynetiminde kadm Dou
koullar (oriental conditions) ou kez korundu. Bunun sonucunda ortaya kan durum,
kentli ailelerle hkmdarlk memurlar arasnda srekli deien bir zerklik orandr. Kentte

74


yaayan aileler, kentin ekonomik frsatlarndan kaynaklanan ve toprak ve kleye yatrlan

zenginlie dayal bir gce sahipti. Herhangi bir resm yasal tanma olmamasna ramen
hkmdarlar ve memurlar, tpk inli Pao Chiann kylerdeki klan byklerinin, tccarlarn
ve meslek birliklerinin engellemelerini dikkate almasna benzer bir tarzda, patrisyenlerin
gcn hesaba katmak zorundayd. Ancak ehrin, bu yolla zorunlu olarak bamsz bir birlik
oluturduu sylenemezdi. Kantlanabilecei zere, ou zaman tersi olmutur.
Mekke gibi Arap kentleri Ortaadan yzyln bana dek zgnln korumu kabilelerin
yerleim birimiydi. Snouck Hurgronjenin gsterdii gibi, Mekke ehri, Alinin soyundan
gelen slalelerin (dewis) Hassaniler ve dier soylu slaleler byleydi hkmdarlk
mlkiyetini temsil eden beldelerle (bilad) evriliydi. Beldeler kyller, muhtalar ve himaye
edilen Bedeviler tarafndan iskn edilmiti. Beldeler ou kez iieydi. Dewis, atalarndan
birinin bir zamanlar erif olduu herhangi bir slaleydi. 1200 ylndan beri erifin kendisi
istisnasz Ali soyundan gelen Katdelerdendi Hukuk adan erifin halifeye bal (ou kez
zgrl olmayan ve bir defasnda, Harun Reid zamannda, Berberi bir kle olan) ynetici
tarafndan i bana getirilmesi gerekiyordu. Oysa gerekte erif Mekkede yaayan dewis
liderlerinin seimi sonucu eriflie hak kazanan aileden seilirdi. Hem bu nedenden, hem de
Mekkede ikametin haclardan istifade etme olanaklar sunmasndan tr snf balar
(emirler) kentte yaard. Zaman zaman, kr ve zarar birlikte paylamak iin kotalar oluturma
ve bar koruma ynnde anlamalar yapmak suretiyle aralarnda eitli ittifaklar kurarlard.
Bu tr ittifaklar her an sona erebilirdi ve zlme, kentin iinde ve dnda bir kan davasnn
balayacann iaretiydi. Bu tr kan davalarnda klelerden oluan asker birlikler kullanlrd
ve yenilen grup kentten srlrd. Bununla birlikte, yenilgiye karn, dman aileler arasnda
yabanclara kar kar birliktelii, srgn edilen ailelerin yelerinin ve yandalarnn
canlarn ve mallarn balama nezaketine riayet edilmesini gerektiriyordu. Bu tarz
nezaketleri gzetmemek, kazanan grubun kendi taraftarlarnn genel isyana kalkmalar
tehdidini de beraberinde getiriyordu.
Mekke ehri modern dnemde aadaki resm otoriteleri tanmaktadr: 1. Kt zerinde
otorite olarak, Trkler tarafndan i bana getirilen dar konsl (Meclis) heyeti gzkr; 2.
Fiil otorite gerekte, himayeci konumunda bulunan Trk valisidir (nceki zamanlarda
genellikle Msr hidiviydi); 3. otorite, ortodoks hukukun temsilcileri durumundaki drt kad
tarafndan paylalr. Bunlar her zaman iin Mekkenin soylularndandr ve en sekinleri
(af) erif tarafndan yzyllardr bir aileden seilir ya da himayeci tarafndan teklif edilir; 4.
erif ayn zamanda kent soylularndan oluan kurulun badr; 5. Loncalar, zellikle hac

75


rehberleri, kasaplar, tahl tccarlar ve dierleri; 6. Ksmen zerk bir yapya sahip kent
ahalisinin bandaki yal ileri gelenler. Bu otoriteler standart yetkileri olmakszn pek ok
ekilde birbirleriyle mcadele ettiler. Hukuk bir davada taraflar, en lehte gzken veya
zanlya kar en gl duran otoriteyi seerdi. Vali, tm er meselelerde kendisiyle mcadele
eden kadya sorunun zm noktasnda bavurulmasna engel olmaktan acizdi. erif yerliler
iin, zellikle Bedeviler ve hac kervanlaryla ilgili meselelerde, en uygun otoriteydi. Vali,
erifin ibirliine muhtat. En nihayet, dier Arap blgeleri gibi bilhassa ehirlerde
burada da, soylularn ibirlii otoritenin etkisi bakmndan hayat neme sahipti.
Dokuzuncu yzylda Tulunoullaryla Fatmlerin ortadan kalkmasyla birlikte, Mekkedeki
en zengin loncalar kasaplarn ve tahl tccarlarnn loncalarg dengesini ellerine
geirdiklerinde, Douya zg koullardan kalma bir gelime yaand. Ne var ki, slmiyet
dneminde yalnzca soylu Kurey aileleri, asker ve siyas neme sahipti; dolaysyla bir
loncalar ynetimi hibir zaman ortaya kmad. Kentte yaayan ailelerin kr paylaryla ayakta
duran klemen askerler srekli olarak kendi glerine g katt. Benzer bir tarzda, ortaa
talyan kentlerinde iktidar srekli olarak, asker gc elinde tutan valye ailelere doru
kayd.
ehri ortak bir birimde birletirebilecek bir birlik dncesi Mekkede yoktu. Bu, Mekkeyi
antik polisten ve erken ortaa talyan komnnden ayran zellikti. Bununla birlikte, btn
bunlar enine boyuna deerlendirildikten sonra uras ak ki, Arap kentinin bu zellii tabi
ki belli slm zellikleri kardktan ya da Hristiyan karlklaryla deitirdikten sonra
kent topluluu kurumunun ortaya kndan nceki dneme rnek olarak gsterilebilir. Bu
zellik, Batnn ticaretle uraan ky kentleri iin de rneklik tekil eder.
Elimizdeki salam bilgilerden edindiimiz kadaryla, kentsel bir ekonomik karaktere sahip
Asya ve Dou yerleim birimlerinde genel olarak, geni aileler ve meslek birlikler yegne
toplumsal (komnal) etkinlik vastalaryd. Toplumsal etkinlik, belirtilen tarzda bir kentli
tabakann rn deildi. Elbette ki, geiler akkandr, fakat buna ancak baz zamanlar,
yzbinlerce hatta milyonlarca kiiyi barndran byk yerleim yerlerinde rastlanabilir.
Ortaa Bizans stanbulunda, kent blgelerinin temsilcileri spor yarlarn finanse eden (hl
Sienadaki at yarlarnda olduu gibi) frka (party division) liderleriydi. Jstinyen
zamanndaki Nika isyan kentteki bu tr yerel blnmelerin bir rnyd. Yine stanbulda,
slam Ortaandan on altnc yzyla kadar, Yenieri ve Sipahiler gibi tmyle asker
kurumlarn ve Ulema ve Dervilerden oluan dini rgtlerin yannda kentli karlarn
temsilcileri olarak yalnzca tccarlar, birlikler ve loncalar grnr. Ne var ki, on altnc yzyl

76


stanbulunda hl herhangi bir kent temsili yoktur. Benzer ekilde, ge Bizans

skenderiyesinde olduka gl keilerin desteine dayanan patrisyenlerin ve kk bir
garnizona dayanan valinin gc dnda, kentlerin herhangi bir milis kuvveti yoktu. Kent
blgeleri dahilinde yalnzca rakip msabaka takmlar yeiller ve maviler, nc
organizasyonlar temsil ediyorlard.

77


Blm Sorular

1) Klasiklerin kent sorununa yaklamndaki ortak zellikler nelerdir?

2) Marx&Engelsin kent konusundaki analizlerinde ana faktrler nelerdir?
3) Engelsin kent sorununa ilikin almasnn ad nedir? almann zgnl hangi
zelliklerinden kaynaklanr?
4) Durkheim kent ve toplum arasnda nasl bir iliki kurar?
5) blm ve dayanma kavramlar temelinde 19. yzyl kentini analiz eden
sosyolog kimdir?
6) Weber ve Marxn kent yaklamnda ortak unsurlar var mdr? Tantnz ve aklaynz
7) Weberin ehir konusundaki analizleri hangi almasnda yer almaktadr?
8) Weberin retim ve tketim kenti snflamasnn ayrdedici unsurlar nelerdir?
9) Weberin ideal kenti nasl olmaldr? Hangi zelliklere sahiptir?

78


5. METROPOL ve ZHNSEL YAAM GEORG SMMEL

79


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Georg Simmel Kimdir?

2) Simmel Sosyolojisi ve Kent
3) Okuma Paras: Metropol ve Zihinsel Yaam- Georg Simmel

80


Giri

Georg Simmel, 1858-1918 yllar arasnda yaam Alman bilim adamdr. Simmel, Amerikan
sosyolojisinin ve kent sosyolojisinin kurucu isimlerinin birlikte altklar ve kendisinden
feyz aldklar nemli bir isimdir. Alman geleneinden farkl olarak formel biimsel bir
sosyoloji anlaynn temsilcisidir. Sosyoloji Simmele gre toplum iinde sadece toplum
olan eyi inceler, zel ilgi alan budur. Onun ilgisi toplumsal biimlerdir.

Kent Sosyolojisinin, zel bir alan olarak kendini ifade etmesi Chicago Okulu yeleri
araclyla gereklemitir. Kent sosyolojisinin kurucu isimleri mesleki ve kiisel anlamda
Simmel ile ilikide bulunmulardr. ABDde uzun bir dnem boyunca Simmel sosyolojisi
tantlm, almalar evrilmi ve nemli isimler Simmel sosyolojisinin tannmas ve
yaygnlamasna katkda bulunmulardr.

Bu blmde kent sosyolojisi yaznnda temel almalarndan biri olan Metropol ve Zihinsel
Yaam balkl makalesi araclyla Simmelin kent alanna ilikin grlerini ve Chicago
okuluna katklarn tanmak amalanmaktadr.

81


5.1. Georg Simmel Kimdir? (1858-1918)23

Georg Simmel 20. yzyl boyunca Amerikan Sosyolojisinde nemli etkileri olan bir isimdir.
19. yzyln ikinci yarsnda Berlinde doan Simmel, Yahudi kkeni nedeniyle dlanm ve
akademik kariyeri asndan baarsz addedilmitir. Doktora almas olaand konusu ve
bu konuyu ilemek zere seilmi olan erevenin yntemsel uygunsuzluu nedeniyle
reddedilmi, kendisine adeta sipari edilen ve Kant felsefesiyle ilgili bir tez yazarak doktor
olabilmitir. Uzun sre herhangi bir yerden kadro alamamtr. Almanyada bir tara
niversitesi olan Strasbourg niversitesinde nihayet krs sahibi olduunda ise 56
yandadr. (Dirlikyapan, 2011: 8-9) Simmel meselelere farkl yaklamyla yaad
dnemde hem ok sevilmi hem de grmezden gelinmi, eletirilmitir. Eletirilerde
bulunmakla birlikte Durkheimn ve nemli sayarak Weberin, Simmeli gz ard
etmediklerini belirtmekle yetinelim. Simmelin konumuz asndan nemi, Kent
Sosyolojisinin douunu ilan eden Chicago Okulu dolaysyla Amerikan Sosyolojisi
zerindeki etkileridir.

Georg Simmel 20. yzyl boyunca ABDde sosyoloji zerinde somut bir etki brakan tek
Avrupal bilim adam olmasyla farkl bir konumda bulunmaktadr. Avrupal yazarlar arasnda
adndan en ok sz edilen kiilerden birisidir. ABDde Simmele olan ilgi 1930 ve 1940lar
boyunca canl kalm ve her zamankinden yaygn hale gelmitir. Simmelin ele ald konular
artc derecede eitlidir ve genel ilkelerini ortaya koyarken dzensiz bir tavr sergilemitir.
Zaten bizzat Simmel de Soziologie (1908) okuruna eserinin ieriini tam olarak anlamas
iin dizin blmnde sunulan konu listesine (alfabetik srayla) bavurmasn salk vermitir!
(Levine-Carter-Gorman, 2011: 56)

Simmelin fikirlerinin Amerikan sosyolojisine intikal etmesi farkl zamanlarda, farkl

yerlerde, farkl biimlerde ve farkl nedenlerle meydana gelmitir. Levine-Carter-Gorman
Simmel etkisini farkl dnemde ele alrlar:
1895-1930, Simmelin dncelerinin tek bir merkezden yaylmasyla badatrlabilecek ilk
eviri dalgas; 1930-55, Simmele ilikin bilgilendirme merkezlerinin dal ve bunu izleyen
yeni bir eviri dalgas; 1955-75, daha eletirel yorumlarn yapld ve Simmelin sosyoloji
geleneine daha sistematik bir biimde eklemlenmesine alld bir dnem (57)

23
Bu blm iin bkz: Georg Simmel:Sosyolog, Sanat, Dnr, in. D. Levine-E. Carter-E. Gorman,
Simmelin Amerikan Sosyolojisi zerindeki Etkisi 2011, DouBat. (54-95)
82


Simmelin fikirleri ABDye iki ynl aktarlmtr. lk olarak Almanyada Simmel ile
dorudan kurulan balantlar. kinci olarak ise bir kurumda, Chicago niversitesinde
yaylma merkezinin oluturulmasyla(58)

Albion W. Small, Simmel ile bir ba kuran ilk Amerikal sosyolog olmutur. Small, 1880de
Simmel Berlin niversitesinde renciyken bu niversitede renim grmtr. kisi yakn
denebilecek bir mesleki iliki kurmulardr. Small, sonraki dnemlerde de Almanyaya
yapt gezilerde Simmeli ziyaret etmi ve onunla dzenli olarak yazmtr. Bylece
Simmelin sosyolojik yaptlarndan en nce haberdar olmu ve ABDye Simmelin
almalarnn mjdesini veren ilk kii olmutur. (57)

Simmelin Amerikal rencileri arasnda en etkili isim haline gelecek olan Robert Park ise
Berline 1899 ylnda gitmitir. Sosyoloji alanndaki tek resmi eitimini Simmelden alan
Park daha sonra ksaca gazete ve toplum incelemesi konusunda edindiim temel bak asn
Simmelden aldm diyerek Simmelin hakkn temsil etmitir. (Levine-Carter-Gorman, 2011:
58)

Albion Small, ABDdeki ilk sosyoloji blmn 1892 ylnda Chicago niversitesinde
kurmu ve yine burada 1895 ylnda American Journal of Sociologyyi yaymlamaya
balamtr. Blm ve AJS yoluyla Small, Simmelin fikirlerinin yaylmasn tevik eden bir
konuma yerlemitir. 20. yzyln balarnda Small, rencisini Simmel ile almalar iin
Berline gnderir.

Chicagoda Simmel adna yaplan etkinlikler, Smalln ardndan blm bakan olan ve
blmn baskn karakteri Robert Parkn ynetiminde devam etmitir. Park, rencilerinde
oluturduu Simmel ilgisi dnda Ernest W. Burgess ile birlikte oluturduu okuma listesiyle
ve 1921de Chicago niversitesi Yaynlar tarafndan baslan Sosyoloji Bilimine Giri
kitabyla, Simmelin yazlarnn yaylmasna nemli destek vermitir. Park ve Burgess says
Simmelin 10 yazsn ierir. () Park ve Burgess sosyoloji eitimi alan gen kuaklar
Simmelin yazlaryla tantrmada nemli rol oynamlar ve 1920-1930lu yllarda ABDde
sosyolojiyi tantma konusunda en etkili isimler olmulardr. () 1930 ylna kadar ABDnin
nde gelen sosyoloji blmnde 30 yllk dnemin rencileri, Simmel ile kiisel iletiimde
bulunmu ya da ona byk ilgisi bulunan insanlarla kar karya gelmilerdir.

83


1930 ve 1950 yllar arasnda ABDde Simmele duyulan ilgi ncelikle 1931 ylnda Parkn
Simmelin derslerini izlerken ald notlarn, Chicagodaki bir grup renci tarafndan
yaymlanmas ile kurumsallamtr. Simmelin retilmesi gelenei, Parkn rencileri
Louis Wirth ve Everett C. Hughes araclyla daha genler tarafndan da devam ettirilmitir.
1936da Edward A. Shils, Metropol ve Zihinsel Yaam stne yazd makaleyi Chicago
daki renciler iin evirmitir. Simmel konulu dersler dier niversitelerde de yaylmtr.
1920lerin ortalarnda Almanyada renim gren Talcott Parsons, 1930larn banda sosyal
kuram zerine Harvardda verdii derslerde Simmelin de aralarnda olduu Durkheim,
Weber vb. almalarn konu edinen dersler vermitir. ()

1940 ve 1950lerde sekin bir grup gmenin dersleri ve evirileri Simmele ynelik ilgi
konusunda yeni bir dalga oluturmu, 1955 ve 1975 arasnda ise Simmel sosyolojisine ilgi ve
almalarnn tantlmas inili kl bir seyir izlemitir. Bununla beraber, Amerikan
Sosyolojisi asndan Simmel, yabanclk ve toplumsal mesafe, kentleme, kk gruplarda
etkileim, mahremiyet ve toplumsal bilgi, atma ve mbadele konularnda etkili olmutur.
(Levine-Carter-Gorman, 2011: 54-67)

5.2. Simmel Sosyolojisi ve Kent

Simmel formel sosyoloji denilen bir genel bir sosyoloji kuram yaratmt; dier taraftan
yabanclk, atma, gizlilik, hatta saynn ya da be duyu sosyolojisinin rol gibi tmyle
sosyolojiye temel olan birok kavram barndrmakla birlikte sistematik balar olmayan
sosyolojik denemelerin de yazardr. Simmelin sosyolojisinin en verimli ynlerinden birisi
modern toplumlarda kurulan ilikiler hakkndaki varsaymlarn detaylandrlmas ve
toplumlama biimleri iinde gven, sadakat, minnettarlk, ballk ve inan gibi psiko-
toplumsal drtlerce rol oynamasna yapt vurgudur.

nsanlar farkl farkl gdlerle- kar, ihtiras, iktidar- davranrlar. Bu olgularn zmlenmesi
psikolojiye der. kinci gzlemi ise bireyin kendisini dierleriyle etkileimleri ile birlikte
aklamasdr. Toplumsal gruplar iinde bireylerin ibirlii ya da rekabette olduu somut
durumlar inceler. nc gzlemse insan etkinliklerinin genel biimler (taklit, rekabet,
hiyerarik yaplar), ya da toplumsal gruplanmalarda (okul, kilise, devlet), yani her
oluumda birtakm biimler iinde gelitiidir. Sosyolojinin konusu bu biimleri
84


zmlemektedir. Biimler yoksa toplum da yoktur. Bizi biraraya toplayan yani

toplumsallatran ok sayda biim vardr () bunlardan biri terkedildiinde toplum ayakta
kalmay srdrr () ama biimlerin tmyle ortadan kalkt bir toplum varolamaz.
Sosyoloji toplumsal biimleri soyut biimde zmleyen bilimdir ve bu ekilde bilir ki,
biimler toplumu oluturmakla kalmaz, biimler toplum demektir. (Freund, 1998: 165-168)

Simmel, Alman toplumunda yaad dnemde yaanan belli bal deimelere ilikin tarihsel
bir inceleme yapmaz. Yap, sistem, kurum kavramlar onun sosyolojisinde ikincil rol oynarlar.
Simmel retim sreleriyle, hele endstriyel retim sreleriyle hi ilgilenmez. Bu trden
srelerin dolayl sonular ve deneyimlenme biimleridir onun sorunu. Sosyoloji onun iin
imdiki zaman zmlemesidir. () Toplum onun iin bir sonutur. Sosyololoji toplumsal
etkileimi, toplumlama biimlerini ardndan da toplumun fenomenolojik yapsn ele
almaldr. Simmele gre her fragman her toplumsal kare bir btn olarak dnyann btncl
anlamn aa karma anlamn tar. (Frisby, 2004: 18-21)

Simmelin eserleri deerler, para, kltr, birey, sanat, kiilik ve moda zerinden eitlenir.
almalar byk kentlerin dnm ve bunun bireylerin yaamna etkileri konularnda
sorular gndeme getirmitir. Modern toplumsal iliki biimlerinden ortaya kan yeni iliki
biimlerini aratrr. Simmel kentin kurulu ve gelimesinden ok kent yaamnn kiilik
zerindeki etkilerini ve ahsiyette meydana getirmi olduu deiiklikleri incelemeye
alr. Kent yaam bireylerin kaderini tmden etkilemitir. Modern yaamn en nemli
sorunu, bireyin kendini ezen bir sosyal ve kltrel dzen ierisinde bamszln ve
bireyselliini korumak iin yapm olduu abalardan domutur. (Yrkan, 2005: 62-63)

Amerikada komnite zerindeki incelemeleri ve yabanclama konusuna getirdii katklarla

tannmtr. Avrupa toplumlarnn geleneksel ve birbirine bal komnite eklinden sanayili
ve ehirli bir toplumun karmak biimlerine geite ortaya kan sorunlar zerinde durur.
Birincil beeri ilikiler zerinde durur. (Tuna, 1987: 56) Simmel bir anlamda Tonniesin
cemaat cemiyet ayrmndan hareketle, aamayla birlikte kiilikte meydana gelmi olan
deiiklikleri almasnn arlk merkezi haline getirmitir. (Yrkan, 2005: 66)

Metropol ve Zihinsel Yaam yazsnda Simmel, modern bireylerin metropol yaam

ierisinde kendi bireyliklerini kurarken hangi srelerle karlat ve nasl uyum saladn

85


ele almaktadr. Modern metropollerde- byk kent, ana kentlerde- yaayan bireyler maddi ve
manevi anlamda yani bedenleri ve ruhlaryla metropol yaamna her gn yeniden uyum
salarlar. Bu srete birey bir takm psikolojik-sinirsel uyarlarn younlamasn yaar. Bu
durum ise bireylerin i gelimesinden deil, kentin doasndan kaynaklanr. Kardan karya
caddenin her geilmesiyle, ekonomik ve sosyal yaamn temposu ve oulluyla kent, zihinsel
yaamn duyusal kurumlar asndan kasaba ve kr yaantsyla ztlk oluturur. Metropol
bireyde krsal yaamn yaptndan farkl bir bilinlilik yaratr. Birey de kendini d dnyann
tehlikelerine ve uyumazlklarna kar koruyan bir ara gelitirerek duygularyla deil aklyla
hareket eder. Ksaca kent/ehir- metropol yaam bireylerin kiilik yaplarnda farkllklar
olumasna neden olur. Bu yeni kentli bireyler de metropol yaamna zg ortak zellikler
gelitirirler. Sz konusu zellikler ve metropol yaamnn dier temel zelliklerini Simmelin
makalesinde aklkla ortaya konmutur.

5.3. Okuma Paras: Metropol ve Zihinsel Yaam- Georg Simmel

Modern yaamn en derin sorunlar, bireyin, etkin sosyal kuvvetler; tarihsel miras, dsal
kltr ve yaam teknii karsnda varolu zerkliini ve bireyselliini muhafaza etme
amacndan kaynaklanr. lkel insann bedensel varoluu iin doayla yapt mcadele, en son
dnmyle bu modern biime ulamtr. On sekizinci yzyl, insan, ahlak asndan ve
ekonomik olarak devletle ve dinle btn tarihsel balarndan kendisini kurtarmaya armt.
(Bylece) insann, znde iyi ve umumi olan doas, engellenmeksizin geliecekti. On
dokuzuncu yzyl ise, daha fazla zgrle ek olarak, insanda ve almalarnda ilevsel
uzmanlama talep etti; bu uzmanlama, bir bireyi tekiyle kyaslanamaz ve her bireyi
mmkn olan en st dzeyde vazgeilmez hale getirdi. Bununla birlikte yine bu uzmanlama,
her insan, btn tekilerin destekleyici etkinliklerine daha dorudan baml hale de getirdi.
Nietzsche, bireyin btnyle gelimesinin koulunu, bireyler aras mcadelenin en acmasz
biimde yaplmas olarak grr; sosyalizm ise, ayn nedenle, btn rekabetin bastrlmas
(gerekliliine) inanr. Byle de olsa, btn bu durularda ayn temel motif i bandadr. Kii,
sosyo-teknolojik bir mekanizma tarafndan aalanmaya ve ypratlmaya diren gsterir.
zellikle modern yaamn ve rnlerinin isel anlamna, kltrel bedenin ruhuna ilikin bir
aratrma da, dorusu istenirse, metropol gibi yaplarn, yaamn birey ile stn birey
ierikleri arasnda bir eitlik salamas sorununun zmn aramaldr. Byle bir aratrma,
kiiliin dsal kuvvetlere uyarlanrken nasl uzlat sorusunu cevaplamaldr. Benim gre-
vim de, burada, budur.
86


Metropol tipi bireyselliin psikolojik temeli, dsal ve isel uyarlarn hzl ve m-

dahalesiz deiiminden kaynaklanan sinir uyarmnn glendirilmesinden ibarettir. Zihin,
anlk bir izlenim ve ondan nce gelen arasndaki deiiklikle uyarlm olur. Sren izlenimler,
birbirinden pek az farkl olan izlenimler, dzenli ve allm bir yol izleyen ve dzenli ve
allm elikiler sergileyen izlenimler -dorusu istenirse btn bunlar, deien imajlarn
hzla toplamasndan, tek bir nazarla kavrayn keskin sreensizliinden ve en
izlenimlerin beklenmedikliinden daha az bilinlilik tketir. Bunlarsa, metropoln yaratt
psikolojik koullardr. Kardan karya caddenin her geilmesiyle, ekonomik ve sosyal
yaamn, alma yaamnn temposuyla ve oulluuyla kent, zihinsel yaamn duyusal
kurumlan asndan, kasaba ve kr yaantsyla derin bir kartlk oluturur. Metropol, ayrmc
bir yaratk olan insandan krsal yaamn yaptndan farkl bir miktar bilinlilik kartr.
Krda, yaamn ritmi ve duyusal zihin hayal gc ok daha yava, ok daha allm ve ok
daha dzgn akar. Daha derinden hissedilen ve duygusal ilikilere oturan kasaba yaants
karsnda, metropole zg zihinsel yaamn karakteri bu balantda kesinlikle anlalr hale
gelir. Kasaba yaantsnn ilikileri, zihnin ok daha bilinsiz tabakalarnda kklenmilerdir
ve en rahat, mdahale edilmeyen alkanlklarn sarsntsz ritminde byrler. Ancak
entelektin mekn, zihnin saydam, bilinli, st tabakalarndadr ve entelekt, bizim isel
glerimizin en uyarlanabilir olandr. Entelekt, deime ve fenomenin kartlna uyum
salamak iin hibir ok ve isel kalkma istemez; ama daha tutucu zihin, yalnzca bu
kalkmalar vastasyladr ki olaylarn metropole zg ritmiyle uyum salar. Bylece, hi
kukusuz binlerce bireysel deikeni bulunan metropol tipi insan, kklerinden koparacak
dsal evresinin akmlarndan ve aykrlklarndan kendisini koruyacak bir organ gelitirmi
olur. Yrei yerine beyniyle tepki verir. Bu sayede, ykseltilmi bir kavray, zihinsel
ayrcalk kazanm olur. Bu durumda da metropol yaants, metropol insannda, ykseltilmi
bir kavray ve akln stnln n plana kartm olur. Metropol fenomenine ynelik
tepkime, duyarll en az olan ve kiiliin derinliklerinden olduka uzak bulunan o organa
aktarlmtr. Bu nedenle akl, metropol yaamnn baskc gcne kar znel yaam korur
grnmektedir ve akl, pek ok yne doru dallanp budaklanmakta ve saysz soyut fe-
nomenle btnlemektedir.
Metropol daima para ekonomisinin yuvas olmutur. Burada ekonomik alveriin
oulluu ve younluu, krsal ticarete zg darln msaade etmedii baz alveri
aralarna nem kazandrr. Aslnda, para ekonomisiyle entelektin baatl balantldr.
nsan ve eyler sz konusu olduunda, bir 'iin-z' tutumunu paylarlar ve bu tutumda

87


biimsel bir adalete, ou zaman saygdan yoksun bir sertlik elik eder. Entelektel olarak
incelmi kii de gerek bireyselliin btnnden ayrdedilemez; nk mantkl ilemlerle
defedilemeyen ilikiler ve tepkimeler ondan kaynaklanr. Ayn biimde fenomenin
bireysellii, parasallk ilkesiyle orantl deildir. Para yalnzca, herkes iin umumi olanla
ilgilenir: Alveri deerini sorar, btn nitelii ve bireysellii u soruya indirger: Kaa?
nsanlar arasndaki btn samimi duygusal ilikiler bireyselliklerinden temelleniyor iken,
rasyonel ilikilerde insan, hesaba, bir say gibi, kendi iinde birbirinden farksz bir unsur gibi
katlr. lgilenilen yalnzca nesnel, llebilir baardr. Bylece metropol insan, tccarlaryla
ve mterileriyle, hizmetlileriyle ve hatta ou zaman sosyal iliki iinde bulunmak zorunda
olduu kiilerle hesaba katlr. Entellektelin bu zellikleri, iinde bireyselliin kanlmaz
bilgisinin kanlmaz olarak daha scak bir davran tonu yaratt kk evrenin doasyla
kartlk yaratr. Kk grubun ekonomik psikoloji kresinde, ilkel koullarda retimin mal
smarlayan mteriye hizmet etmesi, dolaysyla reticinin ve mterinin tan olmas
nemlidir. Ancak modern metropol, neredeyse tmyle pazar iin retimle, yani reticinin
gerek gr alanna asla kiisel olarak girmeyen tamamen bilinmeyen satn alclarla doludur.
Bu anonimlik yznden, her iki tarafn kar da, merhametsizce iin zne inmeyi gerektirir;
bu durumda her iki tarafn da entellektel olarak hesap yapan ekonomik bencilliklerinin
kiisel ilikilerin tartlamazlndan tr herhangi bir ak meydana geleceinden
ekinmesine gerek kalmaz. Para ekonomisi metropolde baattr; i retimden ve mallarn ayn
alveriinden hayatta son kalanlar da ikame etmitir; mteriler tarafndan sipari edilen i
miktarn gn be gn en aza indirgemektedir. in zne ynelik tutum, metropolde egemen
olan para ekonomisiyle ylesine aka samimi bir iliki iindedir ki entelektelist zihniyetin
mi para ekonomisini yoksa ikincinin mi ilkini tevik ettiini kimse syleyemez. Metropol
yaam biimi, bu karlkl iliki biimi iin kesinlikle en verimli topraktr ki bu noktay
yalnzca en byk ngiliz anayasa tarihisinin szlerini aktararak belgeleyeceim: "Btn
ngiliz tarihi boyunca Londra asla ngiltere'nin kalbi olmamtr; ama ou zaman
ngiltere'nin entelekti ve her zaman da para antas olmutur!"
Yaamn yzeyinde yer alan belli baz grnrde nemsiz zelliklerde, ayn zihinsel
akntlar karakteristik olarak birleirler. Modem zihin, giderek daha ok hesap yapar hale
gelmitir. Pratik yaamda para ekonomisinin ortaya kartt hesaplama kesinlii, doal
bilimlere zg ideale denk der: Dnyay bir aritmetik problemine dntrmek, dnyann
her parasn matematik formlleriyle sabitlemek. Bu kadar ok insann gnlerini, tartmayla,
hesap yapmayla, saysal saptamalarla, nitel deerlerin nicel deerlere indirgenmesiyle

88


dolduran, yalnzca para ekonomisidir. Parann hesaplamasal doasyla yaam unsurlarnn

ilikilerine yeni bir aklk, benzerliklerin ve farkllklarn tanmlanmasnda bir kesinlik,
anlamalarda ve dzenlemelerde bir belirlilik getirilmi ve bu kesinlik, dsal olarak, cep
saatlerinin evrensel yaylmyla etki kazanmtr. Ancak metropol yaantsnn koullar, bu
zelliin, ayn anda hem nedeni hem sonucudur. Tipik bir metropollnn ilikileri ve
meseleleri genelde yle deiken ve karmaktr ki vaatlerde ve hizmetlerde en titiz kesinlik
olmazsa, btn yap iinden klmaz bir kaos halinde kebilir. Byle bir ihtiya, her eyin
tesinde, ilikilerini ve etkinliklerini ok karmak bir organizma iinde btnlemek zorunda
olan, yle farkl ilgi alanlar bulunan, yle ok sayda insann ymasndan domutur. Eer
Berlin'deki btn duvar ve masa saatleri birdenbire, yalnzca tek bir saat boyunca deiik
alsayd, kentin btn ekonomik yaants ve btn iletiimi ok uzun bir sre karrd.
Buna ek olarak, grnrde yalnzca dsal olan bir unsur, yani uzun mesafeler, btn
beklentilerin ve bozulan szlemelerin kimsenin iine gelmeyecek bir zaman kaybyla
sonulanmasna neden olurdu. Bu yzden, metropol yaamnn teknii, etkinlikleri ve
karlkl ilikileri, kararl ve kiisel olmayan bir zaman izelgesi iinde en dakik bir biimde
btnlenmemi olarak hayal edilemez. Burada yine, dncenin bu grevinin tamamna
ilikin genel nihai kararlar ak bir hal alyor; adn koyarsak, kii, varoluun yzeyindeki her
bir noktadan -yzeye tek bana ne kadar sk tutturulmu olursa olsun- ruhun derinliklerine
doru bir sonda kalp sonuta, yaamn btn en baya dsamalan, yaamn anlamna ve
stiline ilikin nihai kararlarla balayabilir. Dakiklik, hesaplanabilirlik, kesinlik, metropol
varoluunun uzantlar ve karmaas tarafndan yaama dayatlr ve sk balar iinde
olduklar, yalnzca para ekonomisi ve entelektalist karakter deildir. Bu zellikler ayrca,
yaamn ieriini renklendirmek ve onlar olmakszn, yaamn genel ve kesin olarak ematize
edilmi formunu almak yerine, onlarla birlikte yaamn hkim deerini kararlatrmay
amalayan o irrasyonel, igdsel, bamsz zelliklerin ve drtlerin dlanmasn
kolaylatrmaldrlar. Tipik kent yaamna kar olduklar halde, irrasyonel drtlerle
karakterize edilen bamsz kiilik tipleri bile, kentte, hibir ekilde imknsz deillerdir.
Ruskin ve Nietzsche gibi insanlarn metropole ynelik tutkulu nefretleri bu adan
anlalabilirdir. Onlarn doas, hepsi birbirine benzer olanlarn kesinlii olmakszn
tanmlanamayan, ema haline getirilmemi varolu iinde, tek bana yaamn deerini
kefetmitir. Metropole ynelik bu nefretin kaynandan modern varoluun para ekonomisine
ynelik ve entelektalizmine ynelik nefret kabarmtr.
Yaamn formunun kesinlii ve dakik doruluu ile bylece yekvcut olan ayn unsurlar,

89


en st dzey bir kiiliksizlik yapsyla da yekvcutturlar ama bir yandan da en st dzey

kiisel zellii de tevik ederler. Usanmlk tutumu kadar, koulsuz olarak metropole zg
baka bir fiziksel fenomen belki de yoktur. Usanmlk tutumu, balangta, birbirine kart
sinirsel uyarlarn hzla deimesinden ve skca bastrlmasndan kaynaklanr. Bu durum
ayrca, znde, metropol entelektelliinin zenginlemesine de olanak salamaktadr. Bu
nedenle, ilk planda entelektel olarak canl olmayan aptal insanlar, genellikle gerekten
usanm durumda deillerdir. Zevkin snrszca peine dlen bir yaam, kiiyi usanm hale
getirir; nk sinirleri, yle uzun bir zaman iin en gl tepkimeyi vermeye tahrik eder ki,
sonunda sinirler hibir tepki vermez olurlar. Ayn biimde, ou zararsz izlenim,
deiikliklerinin hz ve kartl dolaysyla yle iddetli yantlar zorlar ki, sinirler, ok
zalimce, glerinin son damlasna kadar bir o yana bir bu yana gider gelirler ve kii ayn
evrede kalrsa, yeni g toplayacak zamanlar- da olmaz. Bylece, yeni duyulanmlara
uygun enerjiyle tepki verme konusunda bir yetersizlik ortaya kar. Bu da, gerekte daha
sakin ve daha az deien evrelerin ocuklaryla kyaslandnda, her metropol ocuunun
sergiledii usanmlk tutumunu oluturur.
Metropole zg usanmlk tutumunun bu fizyolojik kaynana elik eden ve para
ekonomisinden kan baka bir kaynak daha vardr. Usanmlk tutumunun z, ayrmcla
duyarszlkta sakldr. Bu, nesnelerin, yarm aklllarda olduu gibi alglanmad anlamna
deil, eylerin anlamlarnn ve deien deerlerinin, dolaysyla da eylerin bizzat
kendilerinin hayali olarak yaand anlamna gelir./eyler, usanm kiiye, eit olarak dz ve
gri tonlarda grnrler; hibir nesne tekilerin stnde bir tercih edilebilirlii hak etmez. Bu
hkim deer, tamamen iselletirilmi para ekonomisinin sadk bir biimde znel
yansmasdr. Btn trl trl eylere tek ve ayn biimde edeer olmakla para, en
korkutucu dzey belirleyici haline gelir. nk para, eylerin btn nitel farkllklarn
"kaa?" terimiyle aklar. Para, btn renksizliiyle ve farkszlyla btn deerlerin ortak
adlandrcs haline gelir; eylerin zn, bireyselliklerini, zgl deerlerini ve
karlatrlamazlklarn, geri dn olmayacak biimde boaltr. Sabit olarak hareket eden
para akntsnn iinde btn eyler, eit zgl arlkla yzerler. Btn eyler, ayn dzeyde
yer alr ve birbirlerinden yalnzca kapladklar alann hacmi itibariyle farkllarlar. Bireysel
durumda, bu eylerin para edeerlilii, dolaysyla ortaya kan renk ya da daha ziyade
renksizlik, dikkate alnmayacak kadar kk olabilir. Ancak, zenginin, para karl elde
edilecek nesnelerle ilikileri dolaysyla, belki de kendini her yerde bu nesnelerle tebli eden
ada toplum zihniyetinin toplam karakteri dolaysyla, nesnelerin parasal evrimi olduka

90


belirgin bir hale gelmitir. Para alveriinin asl yaama alan olan byk kentler, eylerin
satn alnabilirliini, daha kk meknlara oranla ok daha fazla ne kartrlar. Bu,
usanmlk tutumunun gerek meknlarnn kentler olmasnn da nedenidir. Usanmlk
tutumunda, insanlarn ve eylerin younlamas, bireyin sinir sistemini yle st bir dzeye
kartr ki, sistem sonunda zirve noktasna ular. Ayn koullanma unsurlarnn nicel olarak
younlatrlmas yoluyla, bu kazanm kendi tersine dnr ve kendini, usanmlk tutumuna
zg uyarlanmada gsterir. Bu fenomendeyse, sinirler drtlere tepki vermeyi reddederek
metropol yaamnn ieriklerine ve biimlerine sonuna kadar uyum salarlar. Belli kiiliklerin
kendini korumas, btn nesnel dnyann deerinin drlmesi pahasna salanr ve bu yle
bir deer drmedir ki sonunda kanlmaz olarak, insann kendi kiiliini de ayn
deersizlik hissine indirger.
Varoluun bu biiminin znesi, buna kendi adna tamamen teslim olduunda, byk
kentle yz yze gelen kendi korumas, yine kendisinden, sosyal doas olan olumsuz bir
davrantan geri kalmayan bir davran bekler. Metropolllerin birbirlerine ynelik bu
zihinsel tutumu bize anlatr ki, biimsel bir bak asyla, ihtiyatllk olarak herkesle olumlu
ilikiler iinde olduu kk kentte olduu gibi saysz insanla sreen dsal temasa verilen
yantlar ok sayda isel tepki olutursayd, insan isel olarak atomlarna ayrlr ve tasavvur
dahi edilemeyecek bir zihin durumu iine girerdi. Ksmen bu psikolojik olgu, ksmen de
metropol yaamnn dokun-brak unsurlaryla kar karya kalan insanlarn gvenmeme
hakk, ihtiyatl olmay gerekli klar. Bu ihtiyatlln bir sonucu olarak, ou zaman, yllardr
komumuz olan kiilerin grnn bile bilmeyiz. Ve bizim, kk kent insanlarnn gzne
souk ve kalpsiz grnmemizi salayan da bu ihtiyatllktr. Gerekte, eer ben kendi
kendimi kandrmyorsam, bu dsal ihtiyatlln isel yz, yalnzca farkszlk deil, ayn
zamanda, kavradmzn da tesinde, sebebi ne olursa olsun daha yakn bir temas annda
nefrete ve savaa dnecek hafif bir tiksinme, karlkl bir yabanclk ve reddeditir. Byle
kapsaml iletiimsel bir yaamn btn isel rgtlenmesi, en ksa olmakla birlikte en kalc
doal sempatilerin, farkszlklarn ve tiksinmelerin ok eitli hiyerarisi stnde ykselir. Bu
hiyeraride farkszlk kresi, yzeyde grnd kadar geni deildir. Zihinsel etkinliimiz
hl, bir biimde farkl bir duygu veren herhangi birinden gelen her izlenime cevap vermek-
tedir. Bu izlenimin bilinsiz, akkan ve deiken karakteriyse bir farkszlk durumuyla
sonulanr gibi grnmektedir. Gerekte bu farkszlk, ayrmc olmayan karlkl etkilerin
dayanlmaz olduu lde doad olabilir. Metropoln bu tipik iki tehlikesinden;
farkszln ve ayrmc olmayann etki altnda brakma gcnden bizi, antipati korur. Belirti

91


vermeyen bir antipati ve uygulamada uzlamazln hazrlk aamas, bu yaam hakim

deerinin, bunlar olmakszn ynetilemeyecei uzaklklarn ve tiksintileri etkiler. Bu yaam
stilinin boyutu ve karm, ortaya knn ve ortadan kayboluunun ritmi, doyurulduu
biimler; daha dar anlamda birletirici motifler olan btn bunlar metropol stili yaamn
ayrlmaz btnln olutururlar. Metropol stili yaamda dorudan zlme olarak
gzken, gereklikte sosyallemenin temel biimlerinden biridir.
Buna karlk gizli tiksinti imasyla bu ihtiyatllk, metropoln ok daha genel bir zihinsel
biimi ya da bahanesi olarak grnr: Bireye bir tr ve bir miktar zgrlk salar ki bunun,
ne olursa olsun hibir koul altnda baka bir zgrlkle kyaslanmas mmkn deildir.
Metropol, sosyal yaamn byk gelimeci eilimlerinden birine, yaklak evrensel bir
formln kefedilebilecei birka eilimden bir tanesine geri gider. Sosyal biimlenmelerin,
tarihsel olduu kadar ada sosyal yaplarda da bulunan erken aamas udur: Grece kk
bir evre, komusu olan, yabanc ya da bir anlamda uzlamasz evrelere skca kapaldr.
Ama bu evre ayn zamanda kendi iinde sk skya tutuuktur ve bireysel yelerine, esiz
nitelikler ve zgr, kendinden sorumlu hareketler gelitirmeleri iin ok dar bir alan brakr.
Politik ve kan ba olan gruplar, partiler ve dinsel birlikler bu biimde balar. ok gen olan
birlikteliklerin kendini korumas iin, kesin snrlarn ve merkezcil bir birliin oluturulmas
gereklidir. Bu nedenle, bireysel zgrle ve esiz isel ve dsal gelimeye izin veremezler.
Bu aamadan sonra sosyal gelime ayn anda iki farkl ama yine de birbiriyle balantl ynde
ilerlemeye koyulur. Grubun bymesi lsnde -saysal olarak, uzamsal olarak ve
yaamnn ierii olarak- grubun dorudan isel birlii de gever ve tekilere ynelik olan
balangtaki snrlandrma, karlkl ilikiler ve balantlar dolaysyla yumuar. Bununla e
zamanl olarak birey, ilk kskan snrlandrmalarn ok tesinde hareket zgrl kazanr.
Birey ayrca, geniletilmi grubun iindeki alma blmlerinin hem frsat vermedii hem
gerekli kld zel bir bireysellik kazanr. Devlet ve Hristiyanlk, sendikalar ve politik
partiler ve dier saysz birok grup, burada sralanan bu gruplarn zel koullar ve kuvvetleri
genel emay ne lde deitirmi olursa olsun, bu formle uygun bir biimde gelimilerdir.
Bu ema bana ayrca, bireyin kent yaam iindeki evriminde de belirgin bir biimde
grlebilir geliyor. Antik alardaki ve ortaadaki kk kent yaam, bireyin darya
ynelik hareketlerine ve ilikilerine kar mnialar oluturuyordu ve ayrca bireyin kendi
iindeki bireysel bamszla ve farkllamaya kar da mnialar oluturuyordu. Bu mnialar
yleydi ki, bunlarn ardnda modern insann nefes almas bile mmkn olmazd. Bugn bile,
kk bir kente yerletirilen metropol insan, en azndan trsel olarak benzer bir snrlama

92


hisseder. evremizi oluturan daire ne kadar klrse ve bakalaryla kurulan ve bireyin

snrlarn zndren o ilikiler ne kadar snrlandrlrsa, bu daire, baarlara, yaamn
idaresine ve bireyin grnne o kadar fazla gzclk eder ve kk dairesel btnln
erevesini bozacak nicel ve nitel uzmanlama da o kadar abuk ortaya kar.
Bu balamda Antik polis, tpatp kk bir kent karakteri tam gibi grnmektedir. Yakn
ve uzak dmanlarnn varlna ynelik sabit tehditleri, politik ve askeri adan sk bir
ball, kentlinin kentli tarafndan denetlenmesini, zel yaamndaki sindirilmilii, kendi
ev iinde bir despot gibi davranmak suretiyle telafi eden birey karsnda btn kollayan bir
kskanl gndeme getirmitir. Atina tarz yaamn o byk uyarc gc ve heyecan, esiz
renklilii, belki de, bireysellii yok etmeye ynelik bir kk kentin sabit isel ve dsal
basksna kar, birbiriyle karlatrlamaz, bireysellemi kiiliklerden oluan bir halkn
mcadelesi olgusu temelinde anlalabilir. Bu, iinde zayf bireylerin ezildii ve daha gl
doanlarn, kendilerini, en tutkulu bir biimde kantlamaya kkrtld gergin bir atmosfer
yaratmt. Bu tam da, trmzn entelektel gelimesi iinde, kesin olarak tanmlanmadan
"genel insan karakteri" olarak adlandrlan eyin Atina'da tomurcuklanm olmasnn
nedenidir. nk aadaki balant iin olgusal olduu kadar tarihsel geerlilik de
salamaktadr: Yaamn en kapsaml ve en genel ierikleri ve biimleri, en bireysel olanlarla
en sk balantlara sahiptir. Ortak bir hazrlk aamalar vardr, yani, dman, dar oluumlar
ve gruplamalardr ki bunlarn srdrlmesi hepsini, genilemeye ve genellemeye kar
savunmasz brakrken ve zgrce hareket eden bireyselliin snrlar iine sokar. Tpk
feodal dnemde olduu gibi "zgr" insan, lkenin yasas, yani en geni sosyal yrngenin
yasas altnda duruyordu ve zgr olmayan insan da hakkn, yalnzca feodal birliin en dar
evresinden treten ve daha geni olan sosyal yrngeden dlanm oland. Bu nedenle
metropol insan, bugn, kk kent insann kuatan hrnlk ve nyargyla kyaslandnda,
manevi ve ince bir anlamda "zgr"dr. nk karlkl ihtiyatllk ile farkszlk ve geni
evrelerin entelektel yaam koullar, bamszla yaptklar etki balamnda, birey ta-
rafndan asla, byk kentin en kaln kalabal kadar gl bir biimde hissedilmemitir.
Bunun nedeni, uzamn bedensel yaknlnn ve darlnn, zihinsel uzakl aslnda ok daha
grnr klmasdr. Kiinin belli koullar erevesinde kendisini, metropol kalabal iinde
hissettii kadar yalnz hissettii baka bir yer olmamas, aktr ki, yalnzca bu zgrln
teki yzdr. nk burada, insann zgrlnn baka yerlerde olduu gibi duygusal
yaamna konfor olarak yanstlmas hibir ekilde gerekli deil-

Metropol zgrln mekn yapan, yalnzca, evrenin genilemesiyle kiisel isel ve

93


dsal zgrlk arasndaki evrensel tarihsel ilintiden tr alann ve kiilerin anlk hacmi
deildir. Bunun gerekesi daha ziyade, herhangi bir kentin kozmopolitliin mekn haline
gelmesi ynndeki grnr genilemenin almasndadr. Kentin ufku zenginliin gelime
yoluyla kyaslanabilir bir biimde genilerken; miktar belli olan gayrimenkul, olabilecek en
hzl biimde, atomsu genilemeye benzer olarak art gsterir. Belli bir limit alr almaz,
kendiliin ekonomik, kiisel ve entelektel ilikileri, kentin hinterland stndeki entelektel
stnlk kresi, geometrik artla byr. Dinamik olan bu genilemede, her kazanm,
birbirine eit olmayan ama yeni ve daha geni bir genilemesi olan birer basamak haline
dnr. Kentten fkran her silsileden sanki kendiliindenmi gibi yeni silsileler byr; bu
tpk, yalnzca iletiimdeki byme yznden kent iinde toprak rantnn kazanlmam
artnn, toprak sahibine otomatik olarak artan krlar getirmesine benzer. Bu noktada
yaamn nicel yn, dorudan nitel karakterli zelliklere dnr. Kk kent yaam kresi,
temelde, kendi kendini denetler ve otariktir. Metropoln isel yaamnn dalgalar halinde
ok yaygn ulusal ya da uluslararas alana tamas ise, belirleyici doas yzndendir nemi
bireysel kiiliklere bal olduu ve onlarla birlikte ld iin, Weimer, burada savunulan
grlerin tersine kant tekil etmez; zira metropol gerekte, en nl bireysel kiiliklerinden
bile temelde bamszlyla karakterize edilmektedir. Birey bu bamszln
tamamlaycsdr ve bu, metropolde tadn kartt bamszlk karlnda bireyin dedii
bedeldir. Metropoln en nemli karakteristii bu fiziksel snrlarnn tesine taan ilevsel
genilemedir. Ve bu yarar, kar tepki verir ve metropol yaamna arlk, nem ve
sorumluluk kazandrr. nsan, kendi bedeninin ya da anlk etkinliini kapsayan alann
snrlarna geldiinde sonuna gelmi olmaz. Dahas, kiinin snrlar, kendisinden dnyasal ve
uzamsal olarak yaylan etkilerin toplamyla oluur. Ayn biimde bir kent de, anlk
snrlamalarn tesine uzanan toplam etkilerini kapsar. Kentin varlnn tanmland gerek
uzant, yalnzca bu snrdr. Bu olgu, bu uzantnn mantksal ve tarihsel tamamlaycs olan bi-
reysel zgrln, yalnzca hareket zgrl ile nyarglarn ve hrn cehaletin elenerek
atlmas ynndeki olumsuz duygu olarak anlalmamas gerektiini aikar hale getirir.
Temel nokta, nihai olarak her insanolunun sahip olduu zelliin ve karlatrlamazln
bir yaam stilinin zm yolu iinde naslsa tanmlanabilecek olmasdr. Bizim kendi
doamzn yasalarna tabi olduumuz -ve sonuta zgrlk de budur,- bu doann
davurumlarnn dierlerinin davurumlarn farkl olmas halinde aikr ve kendi kendimiz
ve dierleri asndan inanlr hale gelir. Kendi yaam stilimizin bakalar tarafndan dardan
empoze edilmediini, yalnzca kendi yanlmazlmz kantlar.

94


Kentler her eyden nce en st dzeyde iblmnn mekndrlar. Bu yzden Paris'te

olduu gibi mahallelerinin yeni batan numaralandrlmas meguliyeti gibisinden ar
fenomenler yaratrlar. Evlerinin stndeki iaretlerle kendilerini tanmlayan ve akam
yemei saatlerinde, eer bir akam yemei partisi on kiiden oluuyorsa abucak
arlmak zere uygun bir biimde sslenmi olarak hazr bekleyen kiiler vardr. Kent,
genilemesinin lsnde iblmnde giderek daha ok belirleyici koullar nerir. Hacmi
dolaysyla byk oranda blnm bir hizmet eitlilii sourabilen bir evre nerir.
Bireylerin younlamas ve mteriler iin mcadele etmesi, ayn zamanda bireyi, bir
bakasnn abucak, yerini alamayaca bir ilev konusunda uzmanlamaya zorlar. Kent
yaamnn, yaamak iin doayla yaplan mcadeleyi, doa tarafndan deil de, kazanmak
iin dier insanlar tarafndan salanan insanlar aras bir mcadeleye dntrd
belirgindir. nk uzmanlama, yalnzca kazanmak iin yaplan rekabetten deil, satcnn
yemlenmi mterinin yeni ve farkl ihtiyalarn karlayacak eyleri aratrmak zorunda
olduu ynndeki belirleyici olgudan da kaynaklanr. Henz tkenmemi bir gelir kayna
ve hemencecik ikame edilemeyecek bir ilev bulmak iin kiinin hizmetlerini
uzmanlatrmas gereklidir. Bu sre farkll, incelmeyi ve toplumun ihtiyalarnn
zenginletirilmesini tevik eder ki bunun, bu toplum iinde, kiisel farkllklara yol aaca
aikrdr.
Btn bunlar, kentin, hacmiyle orantl olarak ortaya kmasna neden olduu zihinsel ve
ruhsal bireysellemeye geiini biimlendirir. Bu sreci glendiren tam bir dizi aikr neden
vardr. Birincisi kii, kendi kiiliini metropol yaantsnn boyutlar iinde beyan etme
zorluunu gidermek zorundadr. Nicel olan nem itibariyle arttnda ve enerji bedeli
limitlerine ulatnda kii, farkllklara ynelik duyarll stne oynayarak sosyal evrenin
bir biimde dikkatini ekebilmek iin, nitel farkllamaya tutunur. Dahas, insan, en u
zellikleri edinme eilimindedir, yani zel olarak metropole zg olan yapmackln,
kaprisin ve inceliin arlklarnn anlam, bu tr davranlarn ieriklerinde deil, "farkl
olma" formunda, arpc bir hareket tarzyla ortaya kmalarnda ve dolaysyla dikkat
ekmelerinde yatar. Birok karakter tipi iin, kendileri adna az bir miktar izzetinefis
saklamann ve bir konumu doldurma duygusunun nihai olarak tek arac, tekilerin
kavrayna baldr ve dolayldr. Ayn anlamda, grnrde nemsiz, ama kmlatif etkileri
yine de dikkate deer olan bir unsur da yrrlktedir. Kk kent sosyal ilikileri ile
kyaslama yaparak, metropol insanna zg insanlar aras temaslarn ksalna ve
seyrekliine gnderme yapyorum. "Dakik" grnme, youn ve arpc lde karakteristik

95


grnme tela, bireye, ksa metropol tarz temaslarda, sk sk ve uzatlm birlemelerin

bakalarnn gznde kendisine mulak bir imaj kazandrd bir kiilii temin ettii bir
atmosferde olduundan ok daha yakn durur.
Ancak metropoln en bireysel kiisel varoluu -hakl ve baarl olup olmadna
aldrmadan,- zorlamaya yol amasnn en derin gerekesi, bana, aadakidir gibi grnyor:
Modern kltrn gelimesi, kiinin "znel ruh"a ar basan "nesnel ruh" olarak
adlandrabilecek stnl ile karakterize edilmitir. Bu u demektir: Yasada olduu gibi
dilde de, sanatta olduu gibi retim tekniinde de, yerel evresi iindeki nesnelerde olduu
gibi bilimde de bir maneviyat toplam sakldr. Entelektel gelime yolundaki birey, bu
maneviyatn bymesini kusurlu bir biimde ve giderek artan bir mesafeden izler. Eer,
szgelimi son yzyllar iinde, eylerin ve bilginin iine sakl engin kltre bakarsak ve eer
btn bunlar, ayn dnemde bireyin kltrel ilerlemesiyle karlatrrsak -en azndan yksek
stat gruplarnda- bu ikisinin bymesi arasnda korkutucu bir orantszlk grnr hale gelir.
Gerekten de baz noktalarda, bireyin kltrnde, maneviyat, hassasiyet ve idealizm
asndan bir yozlama dikkatimizi eker. Bu ztlk/ temelde, iblmnn bymesinden
kaynaklanr. nk iblm bireyden olabilecek en tek yanl baary talep eder ve
gereinden fazla ortaya kan tek yanl bir kovalamacada byk ilerleme, bireyin kiiliinde
yokluk anlamna gelir. Bu durumdaki birey, nesnel kltrn ar bymesiyle giderek daha
az baa kabilir. Birey, belki uygulamalarnda ve uygulamasndan tretilen aprak
duygusal durumlarnn toplam bilinliliinde olduundan daha da kk, ihmal edilebilir bir
nicelie indirgenmitir. Birey, kendi znel biimlerinden katksz nesnel yaam biimine
dntrmek iin btn ilerlemeyi, maneviyat ve deeri onun ellerinden skp alan eylerin
ve glerin anormal byklkteki rgtlenmesi iinde yalnzca bir dili haline gelmitir.
Metropoln, btn kiisel yaam aleyhine byyen bu kltrn gerek alan olduuna iaret
edilmelidir. Burada, binalarda ve renim kurumlarnda, uzay fetheden teknolojinin
harikalar ve konforu iinde, toplum yaamnn biimlenmeleri arasnda ve devletin grnr
kurumlan iinde, kristallemi ve kiisellikten uzak yle bir bunaltc maneviyat tokluu ne-
rilmektedir ki, sylemek gerekirse kiilik, bunun etkisi altnda kendini srdremez. Bir
yandan, btn ynlerden gelen bu uyarlar alan, bu ilgilere sahip olan, zaman ve bilinlilii
kullanan kiilik iin yaam sonsuz lde kolaylatrlmtr. Bunlar, tpk bir aknt varm da
kendi adna yzmesi gerekmezmi gibi kiiyi tarlar. Ancak te yandan da yaam, giderek
gerek kiisel renkliliin ve kyaslanamazln yerini alma eilimi gsteren kiisellikten uzak
ierikler ve nerilerden olumaya balar. Bu da, en kiisel ekirdeini korumak iin bireyin,

96


esizlikte ve zellemede azamiye eilim gstermesiyle sonulanmaktadr. Birey, kendisine

ses getirecek bir biimde denk kalabilmek iin, kiisel elementini abartmaktadr. Nesnel
kltrn anormal bymesi yznden bireysel kltrn anormal zayflamas, en ar
bireysellik vaizlerinin, hepsinin tesinde Nietzsche'nin, metropoln kart olan snan ac
nefretinin bir nedenidir. Ama ayrca, gerekte bu vaizlerin metropolde bunca tutkuyla
sevilmelerinin ve metropol insanlarna, en duyumsuz zlemlerinin peygamberleri ve
kurtarclar gibi grnmelerinin de nedenidir.
Kii, metropoln nicel ilikisinden kaynaklanan bu iki bireysellik biiminin, adn
koymak gerekirse, bireysel bamszlk ile bireysellie ynelik ihtimamn tarihsel konumunu
sorguladnda, metropol, dnya maneviyat tarihine tamamen yeni bir hiyerari dzeni
deruhte eder. On sekizinci yzyl, bireyi, anlamszlam bunaltc balar iinde bulmutu -
politik, tarmsal, sendikasal ve dinsel karakterli balar. Adn koymak gerekirse bunlar insana,
doal olmayan bir biim ve modas gemi, adil olmayan eitsizlikler dayatan snrlamalard.
Bylece zgrlk ve eitlik, btn sosyal ve entelektel ilikilerde bireyin tam hareket
bamszlna inan haykr ykselmitir. zgrlk herkeste ortaklaa bulunan asil zn bir
an nce n plana kmasna izin verecekti; bu yle bir zd ki doa her insann iine
depolamt, ama toplum ve tarih bunu bozmutu. On sekizinci yzyla zg bu liberal
idealizmin yan sra, bir taraftan da, on dokuzuncu yzylda Geothe ve Romantizm ve
ekonomik iblm vastasyla bir baka ideal ba- gstermitir: Artk tarihsel balarndan
serbest kalm olan bireyler, imdi dc kendilerini birbirlerinden ayrdetmek istiyorlard.
nsann deerlerinin taycs, artk her bireyin iindeki "genel insanolu" deil, daha ziyade
insann nitel esizlii ve ikame edilemezliiydi. Zamanmzn dsal ve isel tarihi, bireyin,
toplumun btn iindeki rolnn tanmlanmasndaki bu iki tarzn deien mnialarnda ve
mcadelesi iinde yol almaktadr. Bu mcadele ve uzlamann arenasn da metropol
salamaktadr. nk metropol, insana rol belirleyen bu her iki yolun gelimesi iin bize
frsat ve drt olarak beyan edilen zel koullar sunar. Ayn zamanda bu koullar, zihinsel
varoluun tahmin edilemez anlamlarna gebe, esiz bir yer kazanrlar. Metropol kendisini
yaam kvrmlarn aarak ierdii gibi, eit hakla birbirine katlan zt akntlarn iindeki o
byk tarihsel oluumlardan biri olarak da beyan eder. Ancak bu srete yaamn akntlar,
bireysel fenomeni bize ister sempatik ister antipatik grnsn, yargcn tutumunu uygun klan
kreyi tamamen aar. Yaamn byle kuvvetleri, fani varoluumuz iinde bir hcre olarak bir
paras olduumuz tarihsel yaamn btnnn kklerine ve tacna doru byd iin,
bizim grevimiz bunu yermek ya da aklamak deil, yalnzca anlamaktr.

97


eviren: Bahar cal Dzgren

98


Bu Blmde Ne rendik zeti

Alman Sosyolojisinin temsilcilerinden kabul edilen Georg Simmel, Amerikan

Sosyolojisini etkilemi en nemli isimdir. Chicago Okulunun en nemli temsilcilerinden
Louis Wirth ile birlikte sosyal psikolojik kuramn temsilcisi kabul edilmektedir. (Tuna, 1987:
56; Yrkan, 2005: 62) Simmel, kentlerin kuruluu, gelimesi sorunlarn analiz etmez.
zellikle Metropol ve Zihinsel Yaam da kent yaamnn bireylerin kiilikleri zerindeki
etkilerini ve yine kentlerde yaayan bireylerin kiiliklerinde oluan farkllamalar
incelemektedir.

99


Blm Sorular

1) Georg Simmelin Amerikan Sosyoloji zerindeki etkisinin kayna nedir?

2) Albion Small kimdir?
3) Small ve Simmel ilikisini tantnz.
4) Simmelin sosyoloji anlayn klasik sosyologlarla karlatrnz.
5) Simmel toplumu hangi temelden hareketle tanmlamaktadr?
6) Kent/ehir- metropol bireylerinin davranlarnda oluan farkllklar ayrntlaryla
aklaynz ve deerlendiriniz.
7) Modernite ve metropol ilikisini Simmel hangi almasnda ele almaktadr? Ana
kavramlaryla aklaynz.

100


6. CHCAGO OKULU-EKOLOJK KURAM

101


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Robert Ezra Park (1864-1944)

2) Ernest Burgess (1886-1966)
3) Roderick McKenzie (1852-1934)
4) Okuma Paras: Chicago Okulu: Chicagoya zg Bir Perspektif- Tlay Kaya

102


Giri

Kent Sosyolojisi, zel bir alan olarak ilk kez Robert Park tarafndan ifade edilmitir. Kent
Sosyolojisi almalar ve kente kuramsal yaklamlar da yine Robert Park, Ernest Burgess,
Roderick McKenzie ve Louis Wirthn isimleriyle zdeleen Chicago Okulu tarafndan
gelitirilmitir. Kenti sosyolojik analizin temeline yerletiren Chicago Okulu mensuplar,
kentsel mekn ve sosyal sreler arasndaki ilikiyi aratrmlardr. Kent meknnn sosyal
yap zerindeki etkileri de yine Chicago Okulu yelerinin aratrd konular arasndadr.

Kent analizine ilikin oluturulan kuramsal erevenin ilki Park tarafndan kentsel ekoloji
disiplini iinde olumutur. Burgess ve McKenzienin kentlerin byme sreleri zerine
yaptklar analizlerle birlikte Chicago niversitesindeki kent aratrmalar kent kuramna
dnr. 1921 ylnda ilk kez insan ekolojisi kavramn kullanan Park, kentleri sosyal
bilimcilere laboratuvar olarak nermitir. Ekolojik yaklama gre canllarn birbirleriyle
olan ilikilerinin yaam evrelerini dzenlemesine benzer bir biimde, kentte yaayanlarn
yaamlarn srdrebilmek iin ilikiye girmeleri, ibirliinde bulunmalar ya da tersine
atma iinde olmalar kent biimini byk lde belirler. () ve kent iyeri, elenme-
dinlenme, sanayi, oturma ilevlerini grebilecek blgelere ayrlr. (Duru ve Alkan, 2002: 11)
Chicago Okulunun kent almalarna katks anlamnda bir dier alan ise Louis Wirthn
Bir Yaam Biimi Olarak Kentleme/Kentlileme yazsyla bir anlamda cisimleen kentsel
yaamdr.

Ekolojistlerin sistematik bir kuram gelitirmelerinin erevesi Chicago kentine

dayanmaktadr. Chicago kenti kentlemenin tm boyutlaryla incelenebilecei hzl byme,
yaylma ve nfus younlamas, nfusun heterojenlii gibi zelliklere sahiptir. Chicago kenti
1860dan 1930a kadar geen 70 yl iinde 31 kat bymtr. Buna meknsal byme de
katlabilir. Bu hzl bymenin deiik alanlara yansmas saysal veriler olarak ok arpc
sonular ortaya koymutur. () Bu hzl gelime ile tek bir evden bir mahalleye ve giderek
ehrin btnne yaylan sorunlar byr. (Tuna, 1987: 58) Youn gler, Avrupann farkl
blgelerinden gen etnisiteler, bu gruplarn birbirleriyle ve karlkl ilikileri fiziksel ve
kltrel anlamda alkanlklarn deimesine yol amtr. Sanayilemenin kuzey
Amerikaya sramasn takip eden uluslararas g, ok hzl ve dev boyutlara ulaan, pek
ok adan da benzeri olmayan bir bymeyi karmza getirmektedir. () Chicago kentinin

103


bu zelliklerini ve srelerini aklayabilmek iin de oluan sosyal davran ve tutumlarn

(Tuna, 1987: 59) incelenmesi amacyla aratrmalar yaplmtr.

Ekolojistler sanayi kentinin meknsal desenini veri olarak ele almlardr. Sz konusu
meknsal dzenlemeyi ortaya kartan mekanizmalarn sistemli analizini amalamaktadr. Bu
amala gelitirdikleri kentsel ekoloji disiplini nfus topluluklarnn evreye uyum srecini
tanmlamakta nfus ve evre arasndaki ilikiyi sorgulamaktadr. Ekolojistlerin temel sorusu
nfusun evreye nasl uyum saladdr.

104


6.1. Robert Ezra Park (1864-1944)

Park, kenti ilk kez sistematik biimde analiz eden kuramc olarak deerlendirilir. Kent
sosyolojisinde ekolojik-insan ekolojisi olarak ifade edilen kuram, Park tarafndan
gelitirilmitir. R. Park kentsel ekoloji disiplinini gelitirirken, Comte, Spencer, Darwin,
Durkheim gibi birok dnrden etkilenmitir. () Park, Darwinden kuramsal aty,
Durkheimn yntemini almtr. Durkheim etkisini, birey-toplum arasndaki ilikide bulmak
mmkndr. (Aslanaolu, 1998: 26)

R. Park, insanlarn kontrolsz birtakm isteklerle ve duygularla doduklarn ve uygarln, bu

kontrolsz duyularn kontrol edilmesi iin gerekli olduunu iddia eder. ehirler ise bu
kontroln gerekleecei alanlardr. Ona gre ehirler yollar, binalar, alt yap hizmetleri,
okullar, kiliseler, mahkemeler gibi ynetsel kurumlardan baka bir eydir. Kentler, bir
dnce hali, gelenek ve greneklerin ve bunlardan aktarlan veya bunlara bal rgtl
tutum ve duygularn bir birliidir. (Tuna, 1987: 59) Kentler yalnzca maddi bir sistem,
yapay bir oluum deildir. Park kentin doal ve deimeyen glerin etkisiyle olutuunu
vurgulamakta () kent iinde knt alanlarn, gettolar kaldrmak insann igdlerini yok
etmekle e anlaml kabul etmektedir. (Aslanolu, 1998: 26) Kent insan doasnn bir
rndr.

Park, Darwinin yaklamnda yaama-a olarak tanmlanan, bitki ve hayvanlarn karlkl

olarak birbirine bal olduu grn kendi insan ekolojisi grnn temeline koyar. Bir
arada yaamak zorunda olan canllar varlklarn srdrebilmek iin birbirleriyle mcadele ve
iliki iine girerler. Bu yaam mcadelesi srecinde ortak yaamn koullarn olutururlar.
Park biyolojideki bu yaklam kentlerde yaayan insanlar arasndaki iliki ve sorunlar analiz
etmek iin kullanr. (Yrkan, 1995: 74-77) Robert Park, kentlerin ekonomik zelliinin de
altn izer. Kent, ekolojisi ile olduu kadar ekonomik boyutlaryla da kavranmas gereken bir
olgudur. Kent meknnn biimlenmesi, Park tarafndan yine Darwinden alntlayarak
kulland hkimiyet kavram zerinden deerlendirilir. Kentler, sanayi ve ticaret
faaliyetlerinin hakimiyetine bal olarak biimlenmekte, merkeze doru biimlenen kentsel
gelime bu blgenin ekonomik deerini artrd gibi merkezden uzaklatka rant deeri
azalmaktadr. Kentin ekolojik ve ekonomik rgtlenmesi, sosyal ilikilerini de
planlamaktadr.

105


R. Parkn kavramlatrmasnda bireylerin rk, kltr ve ekonomik stat gibi nedenlerle bir
arada yaam sonucu oluan kentsel birimler doal alanlar olarak adlandrlmaktadr.
Doaldr nk dzensiz bir rekabet ve atma ortamnn rndr. (Aslanolu, 1998: 27)
kent yerlemesi iinde rekabetten iblmne dayal bir denge haline gei ile kente
yerlemede ve ilevler asndan birbirinden farkl doal alanlar ortaya kmtr. Sz konusu
alanlar ayn zamanda kltrel anlamda da birer nitedir.

Ekolojik teoride () ehrin bir merkezden evreye doru doal alanlar eklinde farkllat
kabul edilmitir. nce merkezi bir i yerinin teekkl ettii, daha sonra insanlar ve
messeselerin bu merkezden evreye doru giden belli bir takm kalplar halinde dald
ileri srlmtr. Bu gr en ak ifadesini Ernest Burgessin ortak merkezli ember
kuramnda bulmaktadr. (Yrkan, 2005: 78)
6.2. Ernest W. Burgess (1886-1966)

Robert Park ve Roderick McKenzie ile birlikte ekolojik kuramn temsilcilerindendir. Burgess,
ekolojik alann fiziki bymesi zerine bir kuram gelitirmitir. Buna gre doal alanlara
blnm olan fiziksel evre sosyal rgtlenmenin nedenidir. Burgessa gre modern
toplumun en nemli yn kentlerin genilemesi, bymesidir. Modern yaamn gkdelen,
metro, byk maazalar, gnlk gazete, sosyal alma gibi- kentlere zg grnm tipik
Amerikandr. Sosyal hayatmzda ortaya kan en kk deiiklikler bile sosyal sorunlara yol
aar. Bunlar da en keskin biimiyle yine Amerikan kentlerinde gzlenir. Byme ve yaylma
srelerinin kentlere zg ynleri vardr. Kentlerin bymesini ve bu bymenin ifadesi olan
eitli zellikleri Ortak Merkezli Daireler kuram ile aklamaktadr. (Tuna, 1987: 61)
E. Burgessin meknsal olarak bymeyi aklad ve birbirini ieren daireler ayn zamanda
sosyal deimelere de iaret etmektedir. Meknsal deiiklik srecinde insan topluluklar yer
deitirmekte, konut ve i mekn kullanmlarnda farkllklar olmaktadr. Ardllk sreci
sonunda kent merkezinin yaknnda gei blgesini oluturan; merkezin istilasyla bozulma
ve evre kalitesinde d gzlenir. Buras dk gelir gruplarnn yaad, su oranlarnn
artt bir mekn haline gelmitir. Meknsal hareketlilik, sosyal anlamda bozulmann nedeni
olmutur.( Gllpnar, 2013: 63))
Burgessn ortak merkezli daireler kuram rekabeti ekonomik sistemin ileyiini
simgelemektedir. blgesi ilk dairede yer alr. Ardndan gei blgesi gelir. Bu blgede
knt yerleri vardr. i blgeleri ikinci halkada yer alrken, st gelir gruplar daha d
blgelerde yerlemilerdir.
106


Burgessn kentsel bymeyi aklayan ortak merkezli daireler modelinde kentler u blgeleri
iermektedir:
1. Merkezi yerleri Blgesi: Birinci daire kentin merkezidir ve kentin merkezini ve
ekirdeini i merkezleri oluturmaktadr. lk blgede, i merkezleri, bankalar, dkknlar,
oteller, ihanlar ve finans kurumlar yer almaktadr ve toprak bu blgede pahaldr. Ancak bu
blge devaml evresindeki yerleim blgelerini tehdit ederek genilemek ihtiyacndadr.
2. Toptanc ve malat Sanayi Blgesi (Gei Blgesi): kinci daire daha fakir ve
gelimemitir ve knt alanlarndan (slum) olumaktadr. Merkezin srekli genileme
tehdidi altndadr. Genellikle fabrikalara yakn olan bu blgeler ii konutlaryla evrili
olduu iin insanlar buralarda oturmak istemezler. Yeni gmenlerin ve dar gelirli insanlarn
oturduu bir blgedir. Bu blge merkezin genileme tehdidi altndadr. Ticari aktiviteler bu
blgeye doru geniledike blgenin eski kullanclarn tanmak zorunda brakmaktadr; bu
durum arazi ve konut fiyatlarnda da deiikliklere neden olmaktadr.
3. i Yerleim Merkezi Blgesi: nc dairede yaam standartlar daha yksek olan mavi
yakal sanayi iileri oturmaktadr. yerlerine daha kolay ulaabilmek ve gei blgesinden
uzaklamak iin bu blgeleri tercih ederler.
4. st Snf ve Memur Yerleim Blgesi: Drdnc dairede, memur snf, orta snf ve st
snftan insanlar yaamaktadr. Buras, modern alveri merkezleri ve zenginlerin lks
mlklerinin bulunduu zel, yaltlm bir blgedir.
5. Banliy Blgesi (Commuters): Beinci dairede, kentin snrlar ve merkezdeki i
blgelerinden olduka uzak olan bu blgede banliy alanlar ve uydu kentler bulunmaktadr.
(Gllpnar, 2013: 64)

6.2. Roderick McKenzie (1852-1934)

Ekolojik kuramda doal alanlarn, bir hakimiyet merkezine gre dzenlenmesinden oluan bu
dzenin aklamas McKenzie tarafndan yaplmtr. McKenzie, ekolojik birimler arasnda
kentsel gelime dinamiini salayan temel sreleri; younlama (concentration)
merkezileme (centralization) - ayrmlama (segregation) ve istila-ardllk (invasion-
succesion) olarak tanmlamaktadr. McKenzie bu srelerin ayn zamanda temel ekolojik
sreler olduunu belirtmektedir. McKenzie kentlerin resmi politikalar tarafndan deil,
ekolojik srelerle byd ve gelitiini savunmaktadr.
Younlama srecinde ayn fonksiyona sahip birimler ayn meknda bir araya gelirler.

107


Merkezileme, kentsel ilevlerin farkllamasyla denetim ve rgtlenmenin merkezilemesi

kastedilir.
Ayrmlama, ayn ileve sahip ekolojik birimler ayn mekanda toplanmasnn sonucu olarak
birbirinden ayrlm alanlarn ortaya kmasna iaret eder.
stila-ardllk ise nceden farkl ileve sahip olan ekolojik birim iinde yeni bir ilevin ortaya
kmasyla eski ilevin yerini yenisine brakma srecidir.

McKenzie, kentsel mekann ekolojik ayrmlamasnn yannda ekolojik adan farkl topluluk
tiplerinin de olutuunu sylemitir. 1- retimini darya satan kk tarm kyleri, balk
madenci topluluklar, 2- Etraflarndaki topluluklarn rettiklerini toplayp dnya pazarlarna
satan topluluklar, 3- Sanayinin dier tm faaliyetlere egemen olduu topluluklar ve 4-
retim-datm d; siyasal, turizme dayal veya niversite vb. temelli topluluklar.
(Aslanolu: 1998, Gllpnar: 2013, Tuna.1987, Yrkan: 2005)

6.4. Okuma Paras: Chicago Okulu: Chicagoya zg Bir

Perspektif- Tlay Kaya

Kaya, Tlay. (2011) Chicago Okulu: Chicagoya zg Bir Perspektif, Sosyoloji Dergisi,
3.Dizi, 22. Say. ..Edebiyat Fakltesi, stanbul

CHICAGO OKULU: CHCAGOYA ZG BR PERSPEKTF

THE CHICAGO SCHOOL: A PERSPECTIVE PECULIAR TO

CHICAGO

ZET

Bu almada, kent almalar alannda belirli bir dneme damgasn vuran Chicago Okulu
ele alnmtr. Chicago Okulu ya da yaygn kullanmla nsan evrebilimi, erken 20. yzylda
Amerikan sosyolojisinde kent almalar alannda hkim yaklam olarak ortaya kmtr.
almada, kent sosyolojisinde bir perspektif olarak Chicago Okulu'nun ortaya k,
Amerikan sosyolojisindeki yeri, temsilcileri ve almalar, Okul'un adn ald Chicago
kentiyle ilikili olarak ele alnmtr. almada ayrca, Okul iin kullanlan alternatif isimler
olarak ekolojik teori ve insan ekolojisi kavramsallatrmalarnn gerekelerine yer verilmi,
Hull House sosyal yerleim hareketi, sosyal hizmet almalar ve reform almalar ile
benzerliklerine ve farkllatklar noktalara deinilmi ve Okul balamnda retilen literatre
rnekler verilmitir.
108


Anahtar Kelimeler: Chicago, Chicago Okulu, nsan evrebilimi, Amerikan Sosyolojisi.

ABSTRACT

This article is about the Chicago School which had a mark on a specific period regarding
urban studies. The Chicago School or the commonly known Human Ecology emerged in the
early 20th century as the dominant aproach to urban studies in American Sociology. The
article deals with the emergence of the Chicago School as a perspective in urban sociology, its
place in American Sociology, its leading figures and outcomes, in connection with the city of
Chicago. Also included in the article are the grounds for the concepts of the ecological
theory and human ecology as alternative names for the School; its similarities to and
discrepancies with the Hull House social settlement movement, social work and reform
movements; and the examples for books and articles produced in the context of the
School.

Keywords: Chicago, Chicago School, Human Ecology, American Sociology.

Chicago niversitesi Sosyoloji Blmnde I. Dnya Savandan 1930larn ortasna kadar

akademisyenler ve renciler tarafndan yaplm kente ilikin almalar btn, yaygn
olarak Chicago Okulu adyla anlmaktadr. 24 Okulun takipileri Chicago niversitesi
Sosyoloji Blm'yle snrl olmasa da, Okulun filizlendii ve gelime imkn bulduu
kurumsal zemin, sunduu olanaklaryla Chicago niversitesidir. Okul'un kurucular olarak
kabul edilen Robert E. Park ve Ernest W. Burgess gibi isimler, Chicago niversitesi Sosyoloji
Blmnn retim yeleridir. Chicago niversitesi, ABDde sosyolojinin ilk kurumsal
zemini olmutur. ABDdeki ilk sosyoloji blm, Albion Small tarafndan 1892de Chicago
niversitesinde kurulmutur. Hemen ardndan, 1895te, Chicago Okulu iin olduu kadar
Amerikan sosyoloji tarihi asndan da zel bir yeri olan American Journal of Sociology
dergisi blm tarafndan yaymlanmaya balamtr. Albion Small, American Sociological
Societynin25 (Amerikan Sosyoloji Topluluu) kurulu aamasnda da aktif olarak yer almtr.
Amerikan sosyoloji tarihinde tm bu ilklerin hayata geirildii Chicago niversitesi Sosyoloji
Blm, Chicago Okuluna da ev sahiplii yapmtr. Bu bakmdan, Chicago Okulu,

24
Andrew Abbott, Of Time and Space: The Contemporary Relevance of the Chicago School, Social Forces,
Vol. 75, No. 4 (Jun., 1997), pp. 1149-1182, University of North Carolina Press,
http://www.jstor.org/stable/2580667, 18 Mart 2010da girildi, s. 1153.
25
Dernein ismi daha sonra American Sociological Association (Amerikan Sosyoloji Dernei) olarak
deitirilmitir.

109


Amerikan sosyoloji tarihinde bir eii temsil eden Chicago niversitesi Sosyoloji
Blmnn bir anlamda ilk rn olarak ortaya kmtr.

Kent sosyolojisi literatrnde insan evrebilimi olarak da tanmlanan26 Chicago Okulunun

almalar, kentin yaad problemler zerine olmutur. Dolaysyla, kent almalar bal
altnda esas olarak younlatklar konu, Chicagonun problemleridir. Bu almada da dikkat
ekilmesi amalanan balca husus, Chicago Okulu kapsamnda yaplan kent almalarnn,
Okula adn veren Chicago kentiyle olan sk balardr. O nedenle, Okulun almalarn,
Chicago kentinin kendi serveni balamnda deerlendirmek ve Chicago kent tarihine ilikin
birtakm dnm noktalarna yer vermek bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. kinci
olarak, Chicago Okulunun oluum serveni, yaplan almalarn kent alannda yaplan dier
almalardan hangi zellikleriyle farkllat ve Okulun Amerikan sosyolojisinde edindii
yer bakmndan ele alnacaktr. nc olarak, Chicago Okulunun dou koullar,
temsilcileri ve etkinliini kaybetme nedenleri ana hatlaryla aklanarak, Okulun Amerikan
sosyolojisindeki yeri ve gelenekle ilikisi ortaya konacaktr.

Chicago Okulu'nun almalarna konu olan Chicago, kentleme tarihi bakmndan ezber
bozan ekilde yaplanm bir kenttir. Kentin kontrol edilemez bir srele bymesi, toplumsal
niteliklerini de dntrmtr. Chicagonun hzla bymesinde eitli faktrler rol
oynamtr. Avrupa'da gerekleen Endstri Devrimi ve Amerika'y da kapsayan bir
corafyada yol at ilerlemeler, bu faktrlerin en baskn olandr. rnein, endstriyelleme
ve getirdii yeniliklerle ilikili olarak ulam alannda, zellikle de demiryolu tamaclnda
yaanan gelimeler, Chicagoyu bir ticaret merkezi olarak ne karmtr. Dier taraftan,
Sava da, bu sreci hzlandran gelimelerden biri ve en nemlisi olarak deerlendirilir.
Sava sonras srete belirli endstri kollarnn merkezi haline gelen Chicago, nihayetinde bir
finans ve kltr merkezi olarak ABDnin ikinci byk kenti olma konumuna ulamtr.

Kuzeyin topyekn zenginlemeye balad ve ABDnin dnyann geri kalan iin bir cazibe
merkezi olduu bu dnemde, Chicago, modernliin temsilcisi olarak ABD imajnn
kendisinde somutlat bir form olarak ortaya km ve zellikle vaat ettii yaam ve
alma koullaryla, hemen her corafyadan insanlarn akn ettii bir ehir haline gelmiti. Bu
koullar, en arpc ifadesini, Upton Sinclairin 1906da yaynlanan The Jungle 27 isimli

26
Thomas F. Gieryn, City as Truth-Spot: Laboratories and Field-Sites in Urban Studies, Social Studies of
Science, Vol. 36, No. 1 (Feb., 2006), pp. 5-38, Published by Sage Publications,
http://www.jstor.org/stable/25474429, 18 Mart 2010da girildi, s. 12.
27
Trkesi Chicago Mezbahalar adyla May Yaynevi tarafndan 1968de yaynlanmtr.
110


almasnda bulur. Chicagoda gelien sanayi alanlarndan biri olarak et endstrisi ve

koullarnn konu edildii romannda, Sinclair, ABDnin bir cazibe merkezi oluunu u
szlerle dile getirmektedir:

Amerikada zengin de olsa, fakir de olsa insan zgrdr denirdi. Orduya katlmas
gerekmezmi; namussuz yneticilere rvet vermesi gerekmezmi. Cannn istediini yapar,
herkes gibi adamdan saylrm. Bu nedenle Amerika sevdallarn ve genlerin ryalarna
girerdi. Yol paras bir bulunsa dertleri sona ermi olurdu.28

Chicago, romanda resmedildii ekliyle sz konusu Amerika algsnn kendisinde

somutlat kentler arasnda ilk sralarda yer alyordu.

Daha iyi yaam artlarna kavumak iin Chicagoya gelenler arasnda Gneyli siyahiler ba
ekiyordu. 1910-1930 arasnda, krsal Gneyden endstrilemi Kuzeye bir milyondan fazla
Gneyli siyahinin g ettiinden sz edilir. I. Dnya Sava itibaryla, Chicagodaki Gneyli
siyahilerin nfusu en st noktasna ulamt. yldan daha az bir srede Chicagodaki
siyahi nfusun iki katna km olmas olduka arpcdr.29 Gneyli siyahiler eski yurtlarnda
sahip olamadklar haklara ve daha iyi yaam artlarna kavumak umuduyla Chicagoya g
ederlerken, g hareketinin ulat boyut bu srete kontrol edilmesi g bir sorun halini
alm ve siyahi g dalgas Chicagonun siyah rk kart bir blge olarak isim yapmasyla
sonulanmt. Problemlerin ve atmalarn grlmeye balamasyla birlikte, rklk,
sosyal yaam derinden etkileyen bir mesele olarak gndeme geldi. Irk ayrmcl, yeni gelen
siyahilerin nerede yaayacan da belirliyordu. Yeni gelen siyahiler daha nce gelenlerin
yanna yerlemek zorunda kalyordu ki, 1920lerin sonlarna gelindiinde black belt (siyah
kuak) olarak adlandrlan zenci yerleim blgesi ortaya kt.30

19. yzyln sonunda insanlarn ABD iinden olduu gibi dndan da kitleler halinde
Chicagoya g etmeleri neticesinde kar karya kalnan problemler, sadece Gneyden
gelen siyahilerin durumu ve bunlara ynelik rk hareketlerle snrl deildir. Chicagonun

28
Upton Sinclair, The Jungle, Urbana and Chicago: University of Illinois Press, 1988. Aktaran, Aye Lahur
Tun, engelde Sallanan Amerikan Ryas, Dou-Bat, Yl:10, Say: 42, Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2007,
s. 37.
29
Erdin Durmu, Chicago at the Turn of The Century: Dynamism, Momentum and Power, Republic of
Turkey Yuzuncu Yl Unversity Institute of Social Sciences English Language and Literature Department, PhD
Thesis, Van, 2008, s. 4.
30
Raquel L. Farmer-Hinton, The Chicago Context: Understanding the Consequences of Urban Processes on
School Capacity, The Journal of Negro Education, Vol. 71, No. 4 (Autumn, 2002), pp. 313-330, Published by
Journal of Negro Education, http://www.jstor.org/stable/3211183, 18 Mart 2010da girildi, s. 315-316.

111


dnyann her yerinden ald youn gle oluan nfus belirli zellikler gstermekteydi. Her
eyden nce, bu nfus, arlkl olarak krsal kkenliydi ve geride braktklar yurtlarn da bir
anlamda yanlarnda tamlar, geleneklerini beraberlerinde getirmilerdi. Bu haliyle Chicago,
ok farkl desenler barndran bir kenttir. Arkas kesilmeyen g dalgalaryla nfusun
bileiminin deimesinin yan sra, mevcut kent donanm da bu hza teknik bakmdan ayak
uyduramamtr. Neticede, salksz yaam koullar ve bu koullarla balantl yeni problem
alanlar ortaya kmtr.

Daha iyi artlarda almak ve yaamak iin gelen gmen gruplarnn yerleim yerleri, birok
bakmdan olduka salkszd. ok hzl bir ekilde ina edilen bu yerleim yerleri, yeni
problemlerin de kayna oldu. Yaam kalitesinin dkl, salgn hastalklar ve gvenlikle
ilgili skntlar da beraberinde getirdi. Tm bunlara, daha iyi yaam artlar elde
edeceklerinden emin olarak gelen gmenlerin ounun ngilizce bilmemeleri neticesinde
emeklerini ucuza pazarlamak zorunda kalmalar da eklenince, Chicago, birok politik eyleme
de ev sahiplii yapan bir kente dnt.31 Hzla gelien ve kalknan Chicago btn dnyay
bylerken, bu gelimeler sonucunda acilen zlmesi gereken problemlerle kar karya
kalan Amerika ise ehirlerinden korkuyordu.32

Bu erevede, bir ticaret merkezinden endstri merkezine dnen Chicagonun acil zm

bekleyen problemleri ok sayda aratrmaya konu olmutur. Demektir ki, sz konusu
aratrmalar balatan olgu, problemleriyle Chicago kentidir. Bu olguyu amak gerekirse, 19.
yzyln sonu ile 20. yzyln banda, Chicago, hzl endstrilemenin beraberinde getirdii
toplumsal huzursuzlukla sonulanan eitli problemlerle kar karya kalmtr: Youn g,
etnik atmalar, rk hareketler, isizlik, eteler, yksek su oran, dk yaam koullar,
evsizlik, fakirlik, salgn hastalklar, plansz ehirleme ve kenar mahalleler (slums33 )... Bu
problemler erevesinde Chicago kadar zerine aratrma yaplan bir baka kent bulmak g
grnyor. yle ki, Chicago, psikologlar, sosyal hizmet uzmanlar, ehir planlamaclar ve
hatta edebiyatlar gibi farkl disiplinlerin temsilcileri tarafndan ele alnmtr. te bu
cazibenin sosyolojideki karl da Chicago Okulunun ortaya k olmutur.

31
1886daki Haymarket syan.

32
Nelson Manfred Blake, A History of American Life and Thought, McGrow-Hill Series in American History,
USA: McGrow-Hill Company, 1963, s. 364.
33
Niyazi Berkes, fakir iilerin oturduklar blgeler olarak tanmlar. (Amerika Birleik Devletlerinde
Toplumbilimin ncleri, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, Birinci Basm: 1931, stanbul: Adam Yaynlar,
1985, s. 348)

112


Chicago Okulunun aratrmalarna konu olan problemler, elbette sadece Chicagoya zg

deildir. Dolaysyla, kente dair sefalet ve yoksulluk gibi olumsuz yaam koullarnn
saptanmas ve kentin problemlerine zm arama motifi ilk kez Chicago Okuluyla ortaya
km deildir. 19. yzyl sonundan itibaren, kent almalar ad altnda toplanabilecek
eitli almalar, sosyal survey, sosyal hizmet ve reform gibi balklar altnda Chicago
Okulundan baka gruplar tarafndan da yaplmtr. Chicagoyu farkl klan husus, bu
problemlerin ksa srede kentin toplumsal btnln tehdit edecek boyutlara ulam
olmasdr. Chicago Okulu temsilcileri, problemleri acil zm bekleyen kenti hasta bir insan
bedeni gibi alglam ve tp doktorlarnn mesleklerini icra etmelerine benzer bir yaklam
sergilemilerdir. Dier taraftan, tm bu almalarn varl balamnda, 1918-1936 arasnda
etkin olduu dnlen34 Chicago Okulunu sosyal surveyciler ve Muckrakerlardan, sosyal
hizmet almalarndan ve genel olarak reform almalarndan ayran zelliklerinin ya da
bunlarla ortak yanlarnn neler olduu da bu erevede bir aklama gerektirmektedir.

Ayda Yrkan, Muckrakerlar35, 19. yzyln sonu ile 20. yzyln banda ehir hayatnda
grlen problemleri amak iin aratrmalar yapan sosyal surveyciler olarak tanmlar. 36
Yrkan'a gre, Muckrakerlar, gle gelen nfusun byk endstri merkezlerinde birikmesi
sonucunda oluan artlarla ilgileniyorlard.37 Yine, kent problemlerinin saptanmas ve zm
nerileri gelitirilmesi bakmndan dnemin en aktif isimlerinden biri olarak Jane Addamsn
adndan sklkla sz edilir. Murat Gven, Jane Addamsn 1900lerin banda Chicago
niversitesi Sosyoloji Blm'nn ilk kadn mezunlarndan olduunu belirtir. Gven,
fakirliin kkenini aratrdn ve bu erevede haritalar kardn hatrlatarak, Jane
Addams 38 sosyal hizmetler disiplininin kurucusu olarak tantmtr. 39 Craig Calhoun ise,

34
Norbert Wiley, Peirce and the Founding of American Sociology, Journal of Classical Sociology 2006; Vol
6, http://jcs.sagepub.com/cgi/content/abstract/6/1/23,05 ubat 2010da girildi, s. 24.
35
Szlk karl, kamu rgtlerinin kamu karlarna ters den uygulamalarn aratrarak bunlar aklamak
amacn gden gazetecidir.
36
Ayda Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Der. Turhan Yrkan, Ankara:
Nobel Yayn Datm, 2005, s. 69. (Sz konusu alma, ehir Sosyolojisinin Teorik Temelleri: Temel
Kavramlar, Teoriler ve Problemler ad altnda 1968de mar ve skan Bakanl, Mesken Genel Mdrl
Sosyal Aratrma Dairesince yaynlanmtr.)
37
Ayda Yrkan, nsan Ekolojisinin Gelime ve Problemleri, Sosyoloji Dergisi, Say 13-14, 1958-1959, s. 153-
154.

The Hull House Maps And Papers: A Presentation of Nationalities and Wages in a Congested District Of
38

Chicago, New York: T.Y. Crowell, 1895. Bu alma, Jane Addamsn Chicagodaki gettonun ekonomik
koullarna ilikin yapt aratrmadr.

113


Jane Addamsn kurucular arasnda yer ald Chicagodaki Hull Houseun, Chicago
niversitesi Sosyoloji Blm'nn sosyal ve entelektel dokusunu oluturduunu ileri srer.40

Hull House, gmenlerin kiisel geliimlerine destek olmak iin 19. yzyln sonunda
Chicagoda kurulmu bir sosyal yerleim evidir. 41 Hull House ve "settlement movement"
olarak adlandrlan sosyal yerleim hareketinin daha ok sosyal hizmetlerin tarihesinde yer
ald dnlse de, Calhoun'un, Hull Houseun yerleim hareketinin katklaryla birlikte 19.
yzyln sonunda tamamyla sosyoloji iinde dnlmeye balandna dikkat ekmesi ayrca
nemlidir. Calhoun, bu tr sosyal hizmetlerle uraanlarn kendilerini sosyolog olarak
tanmladklarn ve Hull House mensuplarnn sosyoloji alannda aktif olduklarn belirtmitir.
Calhoun, Addamsn American Journal of Sociologyde yaynlanan makalelerini ve
kitaplarna ilikin deerlendirmelerini de sz konusu hareketin sosyolojiyle ilikisine rnek
olarak gsterir. Ayn ekilde, Chicago niversitesi Sosyoloji Blmnn kurucusu Albion
Smallun Hull Houseda The Social Philosophy of Jesus (sann Sosyal Felsefesi) balkl
dersler vermi olmasn da rnek gsterir. Hatta bir adm ileri giderek, Small ve Giddings gibi
sosyologlarn sosyal yardm almalarna bilimsel bir temel bulmak iin akademik bir
pozisyon edindiklerini ileri srer.42

Patricia Lengermann ve Gillian Niebruggea gre, Jane Addams, sosyal yerleim hareketinin
ban eken isimlerdendir ve Jane Addams temel teorisyeni olarak tanttklar yerleim
sosyolojisinin (settlement sociology) gelitirdii zengin metodolojiye dikkat ekerler. 43
Sosyoloji 1895-1930 yllar arasnda akademide kendisine bir zemin edinirken, yerleim

39
Prof. Dr. Murat Gvenin stanbul niversitesi Sosyoloji Blmnce dzenlenen Sosyoloji Gnleri
Konferans dizisinin 21.10.2009 tarihli 13. toplantsnda Sosyal Bilim Aratrmalarnda Yeni Almlar balkl
sunumu.
40
Craig Calhoun, Sociology in America: An Introduction, Sociology in America a History (ed.) Craigh
Calhoun, ASA Centennial Publication, the University of Chicago Press, 2007, USA. s. 16.
41
Dilek Dalyanolu, balangta komuluk merkezleri, yerleim merkezleri olarak adlandrlan bu yerlerin,
imdilerde toplum merkezi olarak adlandrld belirtilir. Toplum Merkezi Hizmetlerinin Kadnn Kente Uyum
Srecine Etkisi Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyal Hizmet Anabilim Dal Yksek Lisans
Tezi Ankara, 2007, s. 8-10.
42
Craig Calhoun, Sociology in America: An Introduction, Sociology in America a History (ed.) Craigh
Calhoun, ASA Centennial Publication, Chicago and London: the University of Chicago Press, 2007, USA. s. 16-
17.
43
Patricia Lengermann ve Gillian Niebrugge, Thrice Told:Narratives of Sociologys Relation to Social Work,
Sociology in America a History (ed.) Craigh Calhoun, ASA Centennial Publication, Chicago and London: the
University of Chicago Press, 2007, USA, s. 98.

114


sosyolojisi de byk kentlerde kurulan Hull House gibi sosyal yerleim evlerindeki
uygulamalaryla sosyolojinin uygulamaya dnk yz olarak hayata geirilmitir.44

Yerleim sosyologlarnn (settlement sociologist), mlakat, anket, katlmc gzlem, saym,

hatrat ve gnlkler, maa ve geinme kaytlar, mahkeme raporlar, sosyal hizmet raporlar,
vergi kaytlar, renklendirilmi haritalar, tablolar, grafikler ve istatistiksel analizler kullanarak
ampirik almalar yaptklar belirtilir. 45 Amerikan sosyolojisinde akademisyen sosyologlarca
yaygn ekilde kullanlan bu aratrma tekniklerinin nclnn yerleim sosyologlarnca
yapldnn ifade edilmesi nemlidir. Benzer ekilde, Marjorie L. DeVault da bu tekniklerin
kullanmna dikkat eker ve Addams ve arkadalarnn yukarda saylan tekniklere dayal
olarak hazrladklar The Hull House Maps and Papers isimli almalarnn Chicago
Okulunun ilk ampirik rnei olduunu ileri srer.46 Bu, bir anlamda, fakirlik, kent yaam,
su, salk ve eitim gibi Chicago Okuluna zg olduu dnlen konularn ve kullanlan
aratrma tekniklerinin sosyal hizmetlerin de ilgi alanna girdiini gsterir.

Dier taraftan, Chicago Okuluna ilikin son dnemde kapsaml deerlendirmeler yapan
yazarlardan biri olan Andrew Abbott'a gre, her ne kadar Okulun almalar survey hareketi
iinde alglansa da, surveycilerinkinden farkldr. Ona gre, Chicago Okulunun teorik bir
yan da vardr ve ele alnan sosyal gereklikler belirli bir zaman ve sosyal balam iinde
deerlendirilmitir47 Abbottun Chicago Okulunun alma biimine ynelik deerlendirmesi
nemlidir. Abbott'a gre, Okul almalarnda olaylar izole edilmeden, ilikisel olarak bir
btn iinde ele alnyordu ve bu anlamda, Chicago Okulu iin balam ok nemliydi.
Abbott, Harvey W. Zorbaughn The Gold Coast and the Slum48 isimli almasn Chicago
Okulunun bu zelliine rnek olarak verir. 49 Yrkan ise, daha erken bir tarihte, kent

44
Patricia Madoo Lengermann ve Jill Niebrugge-Brantley, Back to the Future: Settlement Sociology, 1885
1930, Volume 33, Number 3, September 2002, s. 5-20, New York: Springer,
http://www.springerlink.com/content/lxnur63691l1yhng/fulltext.pdf, evrimii, 23.05.2010, s.5.
45
Lengermann ve Niebrugge, Thrice Told:Narratives of Sociologys Relation to Social Work, s. 103.
46
Marjorie L. DeVault, Knowledge from the Field, Sociology in America a History (ed.) Craigh Calhoun,
ASA Centennial Publication, Chicago and London: the University of Chicago Press, 2007, USA, s. 158.

47
Abbott, Of Time and Space: The Contemporary Relevance of the Chicago School, s. 1152-1153.

48
Chicago: University of Chicago Press, 1929. Chicagonun Kuzey blgesini ele alr. Haritalar, istatistik,
mlakat gibi ok eitli tekniklerin kullanld bu almada, Kuzey Chicagonun ztlklarla dolu olan blgesinin
bir resmi verilmeye allmtr.

49
Abbott, Of Time and Space: The Contemporary Relevance of the Chicago School, s. 1154.

115


almalar genelinde bakarak, Jane Addams'n ve dneminde benzer alanlarda aratrmalar

yapanlarn sosyolog saylamayacan belirtir:

Grlyor ki bu aratrclar, genellikle, ehir hayat ierisindeki aksaklklar, isizlik veya

kt i artlarn, sefalet, vb. problemleri ele almlar ve dikkati bu gibi problemler zerine
ekmek istemilerdir. Bu bakmdan onlar, sosyolog veya ilim adam olarak grmekten ok,
reformcu olarak kabul etmek gerekir50

Yrkan, sz konusu ayrm, teorik temelin yokluuna dayandrmaktadr. 51 Bu erevede,

Chicago Okulu her ne kadar nicelci olarak etiketlense de, bu tr deerlendirmelere
itirazlarn olduunu da gryoruz. almalar, yaanmakta olana yneliktir, ancak bu, hibir
ekilde, yaplan almalarn kuramdan bamsz olarak yapld anlamna gelmez. Chicago
Okuluna ilikin deerlendirmelerde uygulamal almalarn younluuna dikkat ekilse de,
sz konusu almalarn teorik temelden yoksun olduunu sylemek ok doru bir
deerlendirme olmayacaktr. Robert E. Parkn, Amerikann ilk kent sosyologu ve ilk kent
teorisyeni olarak takdim edilmesi bu erevede nemlidir.52

Kente ilikin almalar arasnda Chicago Okulunun oluum srecinin, ABDde sosyolojinin
bilim kimlii elde etme srecinden farkl deerlendirilmediini de gryoruz. Lengermann ve
Niebrugge, Amerikan sosyolojisinin kendine zg bilgi ve teknikleri, dier bir deyile
bamsz bir bilim kimliini ancak 1921de kazandn ne srmektedirler. Bu yazarlara
gre, sz konusu aamaya Chicago niversitesinden Robert E. Park ve Ernest W. Burgessin
almalaryla gelinmitir. Park, rencilerin reform arzularn sosyal problemleri zme ve
sosyolojik merakla aratrma yapma motivasyonuna dntrmeyi baarmtr. Bylece, sz
konusu dnm, akademik sosyolojinin profesyonel uygulamalarndan biri olarak ortaya
kmtr.53 Burada vurgusu yaplan alma, 1921de Park ve Burgess tarafndan hazrlanan
Introduction to the Science of Sociology isimli almadr. Bu alma, George Ritzer
tarafndan gerekten nemli ilk sosyoloji ders kitab olarak deerlendirilir.54 Benzer ekilde,

50
Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, s. 71.
51
Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, s. 72.
52
Park Dixon Goist, City and "Community": The Urban Theory of Robert Park, American Quarterly, Vol. 23,
No. 1 (Spring, 1971), s. 46-59, Published by The Johns Hopkins University Press,
http://www.jstor.org/stable/2711586, 11 Mays 2010da girilmitir, s. 59.
53
Lengermann ve Niebrugge, Thrice Told:Narratives of Sociologys Relation to Social Work, s. 90

54
George Ritzer, Classical Sociological Theory, New York:The McGraw-Hill Companies, Inc., 1996. s. 50.

116


Calhoun da bu almann yaygn olarak kullanlan bir ders kitab ve Chicago yaklamn
benimseyen renciler iin bir elkitab olduuna dikkat eker. 55 Bu alma iin green bible
56
(yeil incil) benzetilmesi yaplmas zellikle ilgiye deerdir. Chicago Okulunun
temsilcilerinin ve eserlerinin ABDde sosyolojinin kendi snrlar olan bir disiplin olarak
somutlamasna rnek gsterilmesi ilgi ekicidir.

Robert E. Park ve Ernest W. Burgess, Chicago Okuluna ilikin neredeyse tm yaynlarda

temel referanslardr ve Chicago Okuluyla zdelemi isimlerdir. Park ve Burgess'e ilikin
deerlendirmelere bakldnda, Chicago Okulunun tarihesinin bir anlamda ABDde
sosyolojinin bir bilim olarak kabul edili servenini yanstt sonucunun karld
grlebilir. Dolaysyla, Chicago Okulu, Amerikan sosyolojisinin kendi tarihini ina
etmesinde de ilevseldir ve bu anlamda Amerikan sosyolojisinin bir klasiidir. Calhouna
gre, Chicago sosyologlar Robert Park ve daha sonra Louis Wirth ve Herbert Blumer, dier
sosyoloji versiyonlar karsnda bir okul kurmulardr. Robert Park ve Ernest Burgessin
ban ektii yeni jenerasyon, politik balantlardan uzaklaarak, disiplin ii almalaryla
57
kendilerini ncllerinden ayrmlardr. Paul J. Baker da, Chicago Okulunun
kurucularndan kabul edilen Robert Park ve W. I. Thomasn Amerikan sosyolojisinin
kurucularndan farkl bir aba iinde olduklarna dikkat eker. Ona gre, Thomas ve Park,
saha almasn gndeme getiren ilk sosyologlar olmasalar da, saha almasna kar bir ilgi
ve heves uyandrmlardr. yle ki, Baker, Thomas ve Park dneminden nce ve sonra
Chicagoda ihtisas yapan rencilerin yaam yklerine bakldnda felsefi tartmalardan ve
reformist aktivitelerden daha az aal teorilere ve ampirik gzlemlere geiin ak bir ekilde
grlebileceini iddia eder.58

Chicago Okulu'nun kapsad dnemin tarihleri konusunda birtakm farkl grler olsa da,
genel uzla, iki dnya sava aras dnem iinde yer ald ynndedir. Bu sre iinde kent
balamnda Chicago temel alnarak yaplm aratrmalara ve bu aratrmalara ilikin
yaklama Chicago Okulu denilmesinin yan sra, ekoloji okulu, ekolojik teori ya da insan

55
Calhoun, Sociology in America: An Introduction, s. 27.
56
Neil Gross, Pragmatism, Phenomenology, and Twentieth-Century Sociology, Sociology in America a
History (ed.) Craigh Calhoun, ASA Centennial Publication, the University of Chicago Press, 2007, USA, s. 195.
57
Calhoun, Sociology in America: An Introduction, s. 20-21.

58
Paul J. Baker, The Life Histories of W. I. Thomas and Robert E. Park, The American Journal of Sociology,
Vol. 79, No. 2 (Sep., 1973), pp. 243-260 Published by The University of Chicago Press,
http://www.jstor.org/stable/2776457, 11 Mays 2010da girilmitir, s. 244.

117


evrebilimi (human ecology) kavramlatrmalar da kullanlmaktadr. Yrkan, sosyoloji

tarihinde ekolojik teori olarak isimlendirilen bu teoriyle birlikte, ayn zamanda, insan ekolojisi
59
denilen yeni bir ilmin temelleri de kurulmu deerlendirmesini yapar. Chicago
Okulunun kente ilikin sistematik rn olarak grlen ekolojik yaklam, Louis Wirth'e
gre, Parkn 1915 tarihli The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in
City Environment balkl makalesiyle balar. 60 Ruth Shonle Cavana gre ise, Okulun
yaynlar, W.I. Thomas ve Florian Znaniecki'nin 1918de yaynlanan The Polish Peasant in
Europe and America61 adl almalaryla balamtr.62 Abbot da Okulun almalarn bu
kitapla balatr. 63 Konusu gmenlik olsa da, temelde sosyal evrenin bireyin davranna
etkisinin aratrld bu alma 64 , Martin Blumere gre, sosyolojiyi yalnzca ktphane
almas olmaktan karp gzlemlenebilir dnyaya ynlendirmi olmas bakmndan bir
dnm noktas olmutur.65

Bununla birlikte, Chicago Okulu ya da insan evrebiliminin kurucusunun zellikle Robert

Park olduu yaygn kabul grmektedir. Wirth, Parkn, insan evrebilimini, sosyolojinin bir
alt dal olmaktan ok, sosyal yaamn bilimsel olarak allabilmesi iin gerekli olan bir
perspektif, metod ve bilgi olarak grdn ak bir ekilde ifade eder.66 Wirth, 1915lerde
Park ve arkadalar tarafndan ilk sistematik formlasyonuna kavuturulan insan
evrebiliminin, kavramsal ereve ve metodlarn bitki ve hayvan ekolojisinden dn
aldn belirtir.67 Park, canl organizmalarn birbirleriyle ve evreleriyle ilikisini ifade eden

59
Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, s. 74.
60
Louis Wirth, Human Ecology, The American Journal of Sociology, Vol. 50, No. 6 (May, 1945), pp. 483-
488, Published by The University of Chicago Press, www.jstor.org/stable/2771392, 11 Mays 2010da
girilmitir, s. 484
61
Avrupa ve ABDde Polonyal gmeler arasndaki sosyal dzensizlik zerine 8 yllk bir aratrmann
rndr.
62
Ruth Shonle Cavan, The Chicago School of Sociology, 1918-1933,Urban Life, Vol. 11 No. 4, January 1983,
s. 407-420, Sage Publications, 1983, http://jce.sagepub.com/cgi/pdf_extract/11/4/407, 11 Mays 2010da
girilmitir, s. 407.

63
Abbott, Of Time and Space: The Contemporary Relevance of the Chicago School, s. 1153.

64
Calhoun, Sociology in America: An Introduction, s. 27.
65
Ritzer, Classical Sociological Theory, s. 47.
66
Wirth, Human Ecology, s. 484.
67
Wirth, Human Ecology, s. 483.

118


bu terimi ve bu terimin emsiyesi altnda yer alan birok kavram bir anlamda devirmitir.
Park ve alma arkadalar Burgess ve Roderick D. McKenzie, bu terimle ilikili olan
yarma, istila, hakimiyet, segregasyon gibi kavramlar, kenti etkileyen fiziksel ve sosyal
deimeleri ifade etmek iin kent sosyolojisi almalarna uyarlamlardr. Park, insan
evrebilimi olarak isimlendirdii bu yaklamla, kent toplumunun gelimelerini tarif etmek
iin bilimsel bir dil kurmutur.68 Prof. Dr. Korkut Tuna da, Chicago Okuluna da yer verdii
ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme adl almasnda,
Parkn kenti nasl kavradna dikkat eker. Park'a gre, kent suni bir yap deildir, insan
doasnn bir rndr.69

Chicago Okulu'nun kurucular, kente dair birtakm n kabullerle hareket etmilerdir. nsan
evrebilimi olarak adlandrlan bu yaklama gre, her eyden nce kent canl bir varlktr.
nsan bedeninden bir fark yoktur. Bir sistem erevesinde iler ve zaman zaman arazlar
gsterebilir. Sknt noktalar tespit edilip, sistem rayna oturtulabilir. Bitki ve hayvan
ekolojisinden dn alnan kavramlatrmalar bu erevede kullanlmtr. Yrkan, sz
konusu kavramlarn bu yaklamn kurucularnca kullanlmasnn mantn ksaca yle
zetler:

[]nsan ekolojisinin kurucular, esas temelin biyotik yerleme olduunu, kltrel yapnn ise
bu biyotik temel zerinde ykselen bir st-yap olarak grlmesi gerektiini ileri
srmektedirler. Byle olunca bitki ve hayvan ekolojisinde kullanlm olan kavramlar insan
ekolojisine de uygulanabilecektir; nitekim uygulanmtr.70

Bunu biraz amak gerekirse, insan evrebilimi yaklamyla kent ekseninde yaplan
aratrmalar, nfusun meknsal dalmna odaklanmtr. Kentin farkl mahallelerinin
oluumunun bitki ve hayvan ekolojisinden dn alnan kavramlarla aklanmasn Parkn
szleriyle zetlemek gerekirse; kent, biyolojik evrede yaanan doal srece benzer ekilde
mahallelere ayrlmtr ve kentin mahalleleri, kendi blgesinde yaamaya en uygun olan
bireyleri seen, ayrtran bir ileyie sahiptir.71

68
Park Dixon Goist, City and "Community": The Urban Theory of Robert Park
http://www.jstor.org/stable/2711586, 11 Mays 2010da girilmitir, s. 51.
69
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, stanbul: Edebiyat
Fakltesi Basmevi, 1987, s. 59.
70
Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, s. 76.
71
Robert E. Park, Human Communities, Glencoe, The Free Press, 1952, http://www.questia.com/read/77283397,
15 Mays 2010da girilmitir, s. 79.
119


Bu erevede Chicago kentinden bir laboratuvar gibi yararlandklarna sklkla vurgu yaplan
Chicago Okulu sosyologlar, aratrmalarn arlkl olarak etnograflarn ve antropologlarn
aratrma tekniklerden yararlanarak yapmlardr. Louis Wirth, insan evrebilimcilerinin, canl
olan, yaanmakta olan geree en yakn ekilde gsterebilecekleri eitli haritalar 72 da
gelitirmi olduklarndan sz eder.73 Bu haritalarla, yaanmakta olan, dolaysyla sosyal olan
haritalar zerinden bir anlamda kda dkmeye girimilerdir denebilir. Dmitri N. Shaline
gre, insan evrebilimcilerin nfusun evreye uyumunu ve dalmn gzlemlemede
kullandklar bu haritalar daha sonra okulun alamet-i farikas olacaktr.74 Bu haritalarla, bir
anlamda sosyal dzensizlii masaya yatrarak hkimiyet kurmaya, kontrol mekanizmas
gelitirmeye almlardr. Dolaysyla, insanlarn ve messeselerin fiziksel olarak
dalmn, birbirleri zerindeki etkilerini tespit etme abalarnn gerisinde, sosyal dzeni
tehdit eden unsurlar belirleme amacnn olduu anlalyor. Bu erevede, mafya, intihar,
gmenlik, gettolar, akl hastalklar, boanma, fakirlik, aile, evsizler, su ve ocuk sular
gibi alanlarda bir anlamda tanmlayc aratrmalar yaplmtr.

Parkn ban ektii bu bak as, Chicago niversitesinde kendine bir taban bulmu ve
kente ilikin literatr byk lde belirlemitir. Chicago Okulu erevesinde belirlenen
kentleme rntleri, marjinal gruplar, g, etnik gruplarn problemleri ve atmalar gibi
alma balklar, Okulun zerinde durduu konular rnekler niteliktedir: Nels Anderson,
The Hobo: The Sociology of the Homeless Man75de Chicagodaki evsizleri ve serserileri;
Edwin H. Sutherland, Principles of Criminology76de suun kaynaklarn; Edwin Thrasher,
The Gang: A Study of 1,313 Gangs in Chicago77da Chicago mafyasn; Louis Wirth, The
Ghetto78da Yahudi gettosunu; Ruth Shonle Cavan, Suicide79da intihar; Clifford R. Shaw

72
Temel haritalar (base map), olgu yeri haritalar (spot map), oran haritalar (rate map)
73
Wirth, Human Ecology, s. 485.
74
Dmitri N. Shalin, Review: [untitled] Reviewed work: Jane Addams and the Men of the Chicago School, 1892-
1918 by Mary Jo Deegan, Theory and Society, Vol. 19, No. 1 (Feb., 1990), pp. 127-132, Published by Springer
http://www.jstor.org/stable/657767, 20 Mays 2010da girilmitir, s. 128.
75
Chicago: University of Chicago Press, 1923.
76
Chicago: University of Chicago Press, 1924.
77
Chicago: University of Chicago Press, 1927.
78
Chicago: University of Chicago Press, 1928.
79
Chicago: University of Chicago Press, 1928.
120


The Jack-Roller: A Delinquent Boy's Own Storyde su ileyen ocuklar80 ; Paul Cressey,
Taxi-Dance Hall81da ticarileen kent yaam iindeki elence sektrn, Edward Franklin
Frazier, The Negro Family in Chicago 82 da Chicagodaki siyahilerin klelik gemilerinin
ailelerinin yaplanmasna etkisini ele alr. Bu isimler ve eserleri, Chicago Okulu denildiinde
ilk akla gelenlerden birkadr.

Chicago Okulu erevesinde yaplm kabul edilen bu almalar, belirli bir perspektiften
baka, baz zellikleri de paylarlar: Chicago niversitesinin yaynlar arasnda yer alan bu
monografi almalarnn ou, Park ve Burgessin ynetiminde hazrlanm doktora
tezleridir. almalarn balklarndan da anlalaca zere, kent ve kent yaam,
avantajlarndan ziyade problemli bir alan olarak ele alnmaktadr. Yine bu almalardan
anlalaca zere, Chicago Okulu, kent analizine ynelik bir ereve sunmaktadr, ancak bu
erevenin belirlendii yer ncelikle Chicago kentidir. Rana Aslanoluna gre de, Chicago
Okulunun ilham kayna Chicagodur. Chicago kentlemenin tm boyutlaryla
incelenebilecei, hzl byme, yaylma, nfus younlamas, nfusun heterojenlii gibi
zelliklere sahiptir.83 Abbott da, bu yargy destekler ekilde, Chicago Okulunun ilgilerinin
merkezinde neredeyse tamamen Chicago kenti olduuna vurgu yapar.84

Chicago Okulu erevesinde yapld kabul edilen aratrmalarn kapsam yalnzca nfusun
mekansal dalmyla snrl deildir. Kltrel boyutuyla kentlilik tartmalar da bu kapsama
dahildir. Bu merkezde yaplan almalarda sosyal psikolojik bir yan daha ar basar.
Wirthn Urbanism as a Way of Life85 balkl almas bunun en belirgin rneklerinden
biridir. Wirth, kentlilemeyi, insanlarn grup yaamnn bir rn olarak tanmlar. Kentteki
ilikileri tarif ederken, sosyal psikolojik bir aklama modeli kullanmtr. Wirthn bu

80
Chicago: University of Chicago Press, 1930.
81
Chicago: University of Chicago Press, 1932.
82
Chicago: University of Chicago Press, 1932.
83
Rana A. Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme, Bursa: Asa Kitabevi, 1998, s. 59.
84
Andrew Abbott, Department and Discipline: Sociology at One Hundred, Chicago: University of Chicago
Press, 1999, s. 6, Aktaran Craig Calhoun, Sociology in America: An Introduction, Sociology in America a
History (edit) Craigh Calhoun, ASA Centennial Publication, the University of Chicago Press, 2007, USA. s. 21.
85
Louis Wirth, Urbanism as a Way of Life, The American Journal of Sociology, Vol. 44, No. 1 (Jul., 1938),
pp. 1-24, Published by The University of Chicago Press, http://www.jstor.org/stable/2768119, 11 Mays 2010da
girilmitir.

121


almasnn, sosyolojinin en fazla atf alan makalelerinden biri olduu belirtilir.86 Floyd N.
Housea gre, Wirth'n 1938de yaynlanan ancak baz noktalar Park tarafndan daha erken
bir tarihte ngrlen bu almas tamamen orijinal olmasa da ya da baz grleri bugn artk
geersizlemi olsa da, kentlileme konusuna halen anlaml ve derinlikli bir yaklam
sunmaktadr.87 Tunaya gre ise, ehir olgusunu bir hayat tarz olarak ele alan Louis Wirth
okulun genel erevesi iinde kalmakla birlikte ehrin boyutlar dna karak ada
uygarlkla ehir arasnda balant kurmay dener.88

Wirth, Urbanism as a Way of Life isimli makalesinde, Akdeniz havzasnda yerleik yaama
geile balatt Bat uygarln kentlerin ortaya kyla modernliin son aamasna
getirmitir ki gelinen noktada modernliin temsilcisi ABD toplumudur. Wirth'n bir
problematik olarak ele ald kentlileme, Amerikan kentlerindeki kentlilemedir. Chicago
kentinin tarihini adeta dorulayan bir kent tanmdr Wirthinki. Kent yaamnn skntlarn
anlatsa da, esas olarak yapt, kentlileme ve byk kentler zerinden ABDyi modernliin
temsilcisi olarak ne karmaktr.

Tunann tanmlad ekliyle, 1920li yllarda Chicagonun yaad hzl deimeleri,

ekolojik ve sosyal psikolojik bir yaklamla, belirli aratrmalar erevesinde ele alan
sosyologlarn almalarndan kaynaklanan Chicago Okulunun89 etkinlii eitli nedenlerle
sona ermitir. 1932de Rockefellerden gelen denein kesilmesi bu nedenlerden biridir.
George Ritzere gre, Parkn 1934te Fisk niversitesine gitmek zere ayrlmasyla, Okul
1920lerdeki prltsn kaybetmitir.90 Paul F. Lazarsfelde gre ise, Park, Burgess, Thomas
ve Ogburn gibi nclerden sonra sz konusu etkinlik zaten kaybolmutur.91 Yrkana gre
ise, 1940lardan sonra

86
Rupert B. Vance, Louis Wirth, 1897-1952, Social Forces, Vol. 31, No. 1 (Oct., 1952), s. 96, Published by
University of North Carolina Press, http://www.jstor.org/stable/2572592, 11 Mays 2010da girilmitir, s. 96.
87
Floyd N. House, Review: [untitled], Reviewed work: Community Life and Social Policy: Selected Papers by
Louis Wirth, Edited by Elizabeth Marvick Wirth and Albert J. Reiss, Jr., University of Chicago Press, Chicago,
1956, The American Journal of Sociology, Vol. 62, No. 5 (Mar., 1957), pp. 524-525, Published by The
University of Chicago Press, http://www.jstor.org/stable/2773248,,11 Mays 2010da girilmitir, s. 525.
88
Tuna, a.g.e., s. 62.
89
Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, s. 55.

90
Ritzer, Classical Sociological Theory, s. 50.
91
Paul F. Lazarsfeld, The Sociology of Empirical Social Research, American Sociological Review, Vol. 27,
No. 6 (Dec.1962), pp.757-767, Published by American Sociological Association,
http://www.jstor.org/stable/2090403, 24 Mart 2010da girilmitir, s. 763.

122


[E]koloji alannda tenkiti bir devre balamtr. Klasik ekoloji teorisi, Davie 92 ,
Alihan93, Firey94 gibi yazarlar tarafndan, genellikle kltrel faktrlere yer verilmemi
olmas ya da pek az bir yer verilmi olmas bakmndan tenkit edilmitir. Bu durum,
yeni teorilerin eskilerden ayrlmasnn ve ekolojik teoride arlk merkezinin deimi
olmasnn ifadesidir.95

Baka birtakm nedenlerden de sz edilir. Bunlar arasnda dikkati eken, entelektel

etkenlerdir. Seymour Martin Lipset, II. Dnya Sava ncesinde William F. Ogburnn Park
ve Wirthle atmasna dikkat eker.96 Bu tr deerlendirmelerin belki de en somut kant,
American Journal of Sociologynin karsnda 1936da American Sociological Reviewn
yaynlanmaya balamas ve American Sociological Association'n (ASA) varlna ramen
1930da The Eastern Sociological Societyin kurulmu olmasdr. Bu anlamda, ASAnn
bakanln yapm olan isimlerin Chicago Okulu evresinden olmas zellikle nemlidir.97
Bu kartlk sonucunda, cazibesi azalsa da, Chicago Okulu'nun etkinliinin tamamen ortadan
kalkmadna ve 1950lere kadar devam ettiine dikkat ekilir. Bu dnemde, Okul'un etkin
figr Herbert Blumerdir. Blumerin 1952de ayrlmasyla, Chicago niversitesi Sosyoloji
Blm gl bir sosyoloji blm olmaya devam etmise de, Chicago geleneiyle herhangi
bir ortak noktas kalmamtr.98

Dnem olarak bakldnda, I. Dnya Sava'nn ardndan ABDde kent sosyolojisi alannda
hkim yaklam olarak ortaya kan Chicago Okulu, tanmsal olarak 1930larn ortalaryla
snrlandrlmas nedeniyle ok da uzun mrl olmamtr. Bununla birlikte, genel olarak
kente ilikin almalarda Park, Burgess ve Wirthn abalar bata olmak zere, kente

92
M.R.Davie, The Pattern of Urban Growth, G. P. Murdockun derledii Studies in The Science of Society ,
New Haven: Yale University Press, 1937 adl eserde ss. 133-161 ve G. E. Theodorsonn derledii Studies in
Human Ecology, Evanston, Illinois: Row, Peterson and Company, 1961 adl eserde ss. 77-92.
93
M. Alihan, Social Ecology: A Critical Analysis, New York: Columbia University Press, 1938.
94
W. Firey, Land Use in Central Boston, Cambridge: Harvard University Press, 1947.
95
Yrkan, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, s. 83-84.
96
Seymour Martin Lipset, The State of American Sociology, Sociological Forum, Vol. 9, No. 2, Special Issue:
What's Wrong with Sociology? (Jun., 1994), pp. 199-220, Published by Springer
http://www.jstor.org/stable/685042, 18 Mart 2010da girilmitir, s. 212.

1925de Robert E. Park; 1929da William F. Ogburn; 1934te Ernest W. Burgess; 1947de Louis Wirth
97

ASAnn bakanln yapmlardr.

98
Ritzer, Classical Sociological Theory, s. 58-59.

123


yaklamda bir ereve ortaya koymulardr. Chicago Okulunun temsilcileri olarak ne

karlan isimlerin yaam ykleri bile ayr bir almann konusu olabilecek genilikte bir
literatr oluturur. Chicago Okuluna ilikin literatrn zenginlii ve Okulun temsilcileri ve
eserleri zerine bugn hala almalar yaplyor oluu da dikkate deerdir. Chicago Okulu,
Amerikan sosyolojisinin kendi i tartmalar balamnda gndemdeyken, lkemizde ise
Chicago Okuluna ilgi deinmeler dzeyindedir. Bununla birlikte, Chicago Okulunun
lkemizde Amerikan sosyolojisindeki yerine benzer derecede yanksnn olup olmadnn
nedenleri ayr bir almann konusudur.

Amerikan sosyolojisi snrlar iinde ve eitli ynleriyle kente dair bir yaklam olarak ortaya
kan Chicago Okulu'nun yukarda eitli ynleriyle aklamaya altmz tarihesi,
ABDde sosyolojinin adeta kent problemleri zerinden ykseldii izlenimini vermektedir.
Chicago Okulu, almalar ve ilgileri erevesinde uygulamaya ve sahaya dnk
yaklamyla ne karlsa da, yaklamn dnsel kkenleri ve Kta Avrupasyla ilikisi,
baka bir almann konusu olacak deerdedir. Dier taraftan, ABDde sosyoloji retiminin
gnmzde sosyoloji ve antropoloji blm bal altnda ya da sosyal bilimler iinde
konumlan, Chicago Okulunun kulland aratrma teknikleri temel alndnda ok da
artc olmamaktadr. Chicago Okulu, aratrma konu ve teknikleri bakmndan sosyoloji,
sosyal hizmetler, antropoloji, etnografya gibi alanlarn benzemelerinin en gzle grlr
halidir.

Chicago Okulunun ana hatlaryla tantlmasnn hedeflendii bu almada, Okulu'un

Chicago kentiyle olan balantsna ve genel sosyoloji anlaylarna ilikin olarak belki de en
zl deerlendirmeyi Lee Braudenin makalesinde buluruz. Braude, makalesinde, Park ve
Burgessin 1924te yaynladklar Introduction to the Science of Sociologyde yer verdikleri
sosyoloji iin merkezi olgu ve merkezi mesele toplumun kontroldr eklindeki ifadenin
"binin zerinde sayfaya ramen kolay anlalr bir tez" olduunu belirtir.99 Sosyal kontrole
yaplan vurgu, Chicago Okulu rneinde ABDde sosyolojinin ilevi bakmndan gelenekte
zaman iinde bir krlma olmadn gsterir. Bu, ayn zamanda, bugn gelinen noktada
Amerikan sosyolojisinin neden hala Chicago Okulunun gsterdii zelliklere gre
deerlendirilmeye devam edildiine ilikin bir ipucu da verir

99
Robert E. Park, Ernest W. Burgess, Introduction to the Science of Sociology, 2d Ed., University of Chicago
Press, 1924, s. 42, Aktaran Lee Braude, Park and Burgess: An Appreciation, The American Journal of
Sociology, Vol. 76, No. 1 (Jul., 1970), pp. 1-10, Published by The University of Chicago Press,
http://www.jstor.org/stable/2775433, evrimii, 11/05/2010, s. 1

124


Bu Blmde Ne rendik zeti

Chicago okulunun temelleri Robert Parkn 1. Dnya Savann ardndan Ernest Burgess ve
Louis Wirth ile birlikte balatt almalarla atlmtr. Modern anlamda ilk kent bilim
okuluna ev sahiplii yapan Chicago niversitesinde yaplan almalarn, 20. yzyln
balarndan yakn dnemlere kadar kent almalar zerinde nemli etkileri olmutur. Kent
analizine ilikin oluturulan kuramsal ereve ABDde Chicago okulu tarafndan
gelitirilmitir. Parkn oluturduu kentsel ekoloji disiplini iinde temellenen kuramsal
yap Burgess ve Mc Kenzie katklaryla byme srelerinin analiz edildii bir kentsel kuram
haline dnmtr.

Chicago Okulu, Kent Sosyolojisinin zel bir alan olarak ifade edildii ilk merkezdir. Kent
yaamnn bireylerin kiiliklerinin farkllamasndaki etkilerini temel alan almalaryla ne
kan Georg Simmelin rencileri Robert Park, Ernest Burgess okulun kuramclarndandr.
Kentsel ekoloji kavramn kullanarak kent analizine zg bir kuram gelitiren Robert Park,
Durkheim ve Darwinin yntem ve kavramlar araclyla gelitirdii fikirleri zerinden hzl
bir gelime ve byme srecindeki Chicago kentini almalarnn merkezine alr, kent
kuramclara zerinde allacak malzemeyi sunmutur. Kentsel ekolojistler, kent
sosyolojisinde kavramsal ereve sunmalar asndan nemli almalar gerekletirmi
olmakla beraber kentlerde mevcut meknsal yapy sabit grmeleri nedeniyle eletirilere
uramlardr.

125


Blm Sorular

1) nsan ekolojisi kavramn aklaynz.

2) Robert Parkn kent sosyolojisi asndan yeri ve nemi nedir?
3) R.Park kenti nasl tanmlar?
4) E. Burgess kentlerdeki bymenin mekna yansmasn nasl aklamaktadr?
5) Ortak merkezli daireler kuramn aklaynz?
6) Rodrick McKenzie insan topluluklarn hangi balklar altnda ele almaktadr?
7) Tlay Kayann Chicago Okulu zerine yapt almasn ana hatlaryla aklaynz?
8) Chicago kenti hangi zellikleri ile aratrmaclarn alanna girmitir?

126


7. BR YAAM BM OLARAK KENTLEME

127


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Louis Wirth Kimdir?

2) Okuma Paras: Bir Yaam Biimi Olarak Kentleme- Louis Wirth

128


Giri

Ekolojik teoriye paralel olarak ve ekolojik teoriyi tamamlamak zere Amerikan ehir
sosyolojisinde, daha balangtan itibaren sosyal psikolojik ehir teorisi gelimitir.
Yrkan, sosyal psikolojik teorinin ilk ve en belirgin ifadesini Wirthn Bir Yaam Biimi
Olarak Kentleme yazsnda bulunduunu vurgulamaktadr. (Yrkan, 2005: 87) Wirthn
kuram Simmel kaynakldr. Simmel gibi Wirthde kent sorununu bir ahsiyet ve kiilik
problemi olarak ele almtr. Kentleme yaam tarzlarnda, dnya grlerinde oluan bir
farkllamayla alakaldr ve bu farkllk deiik biimlerde ortaya kmaktadr.
Wirth, kentliliin ekolojik ve sosyo-psikolojik zelliklerini kapsayan bir kent kuram
gelitirmeye almtr. (Kele, 2004: 134)

Kent sosyolojisi alannda, kent yaam zerine srdrlen tartmalarda ne srlen

dnceler Chicago Okulunun izlerini tamaktadr. Kentlerdeki nfus bykl,
younluu, heterojenlii, ikincil derecedeki ilikilerin basknl, yardmlama duygusundan
ve kendini ifade edebilme yeteneinden yoksun olma gibi kent yaamna ait olduu ifade
edilen zellikler Chicago Okulu yeleri tarafndan belirlenmi ve analiz edilmitir. Simmelin
de etkisiyle Park, Burgess ve McKenzie kentlerin byme srelerini fiziki ve sosyal manada
analiz etmilerdir. Wirth kentsel yaam ayr bir inceleme konusu ele almtr. Onun
asndan kent, iinde yaanlan bir mekn olmasnn yan sra iinde yaayan bireyleri
etkileyen ayn zamanda da onlardan etkilenen toplumsal, ekonomik ve kltrel bir btndr.
Kentleme bireylerin yaam tarzlarnda ve dnyay alglama biimlerinde, dnya grlerinde
oluan deiikliklere iaret eder.

129


7.1. Louis Wirth Kimdir? (1897-1952)

1911 ylnda Almanyadan Amerikaya gm bir Yahudi olan Louis Wirth, ABDde eitim
grmtr. Louis Wirth, Chicago Okulunun kurucu isimleri Albion Small, Robert Park,
Ernest Burgess vd. ald eitimin de etkisiyle, kent sosyolojisi alannna, zellikle g,
asimilasyon, kent yaamna uyum vb. konularna ynelmitir. Yahudi gmenlerin Amerikan
kentsel yaamna uyumu sorunu onun asndan nemli konulardandr. 1925 ylnda yksek
lisans derecesini, -Yahudi cemaatine olan yakn ilikilerini de kullanarak- gmen
Yahudilerin Amerikan ehir hayatna uyumunu konu ald almasyla alr. Chicago kentine
Avrupann krsal blgelerinden gen Yahudi aileleriyle yapt grmelerden elde ettii
veriler zerinden, aratrma grubunun eski kltrel deerleriyle yeni kent deneyimleri
arasnda bir atmann varln ortaya koyar. Bu almasyla Wirthn, toplumsal
dzensizlie, getto yaamna, kent yaamndaki atma ve elikilere ilgisi uyanr. 1928
ylnda yaynlanan Getto adl kitab Wirthn akademik yaamnda yaynlanm tek kitabdr
ve akademik evrelerde Getto, Chicago Okulunun temsil eden ve Yahudi almalarnn
nemli bir rnei olarak anlr.

1931 ylnda Robert Parkn Chicago niversitesinde birlikte alma nerisiyle birlikte, bu
niversitede aktif grev alan Louis Wirth, AJSnin kadrosunda da yer alr. Amerikan
Sosyolojisinin ve Chicago Okulunun nde gelen isimlerinden birisi olarak anlan Wirth, kent
yaam, aznlk gruplar, kentsel davran biimleri, kitle iletiimi konularnda almalar
yapar. 1938 ylnda AJS dergisinde yaymlanm olan Urbanism as a Way of Life Bir
Yaam Biimi Olarak Kentleme almasyla sosyolojik kurama nemli katklarda
bulunduu ifade edilmektedir. Wirth, bu yazsnda, kr ve kentin insan yaam zerindeki
etkilerine, kentin sosyolojik adan tanmlanmasna, kentte yaamak ve kentlileme arasndaki
ayrma, kentli yaam biimine, kent byklnn ve younluunun birey davranlarna
etkisine, toplumsal rgtlenme biimi olarak kentlilemeye ve kentsel kimlie deinmektedir.
(Aslanolu, 1998: 10-11)

Alana ynelik aratrmalar nemseyen Wirth asndan gnlk yaam sorunlarnn

zmlenmesi nceliklidir. Louis Wirthn ifadesiyle Kent toplumbilimcisinin ana sorunu,
ok sayda trde olmayan insan barndran, youn nfuslu yerleim yerlerinde greli olarak
srekli bir biimde gzlenen toplumsal eylemlerin ve rgtlerin biimlerini kefetmek
olmaldr. (Wirth, 2002: 86)
130


Wirth, uygarl Bat, Amerikan uygarl ile zde grr. Kentlerin bizim uygarlmzda
nemli bir yerinin olduu ancak kentleme sreci ve kentlemenin doasna ilikin bilgilerin
yetersiz olduunu ifade eder. Ona gre kentleme yalnzca fiziki mekn zerinden
tanmlanamaz. Ky ile kent bir srekliliin iki ucundadrlar. Kentlerde kentsel olmayan
yaam biimlerine rastlanabilecei gibi kentsel yaam biimleri kentlerin dnda da
gzlenebilir. Ulam, iletiim ve teknolojik alandaki gelimelerle beraber uygarln temeli
olan kentlerdeki yaam biimi, snrlarnn tesine geerek kylerdeki yaam biimlerini de
etkiler. Bu durumda ky ve kent arasndaki yaam biimleri arasndaki fark daha da artacaktr.
Ancak, ulam ve iletiim aralarndaki ilerlemelerin kenti kye, ky kente yaklatrdn,
aralarndaki benzerliklerin ve ayrmlarn artk geerli olmadn savunmutur. Kentleme
yalnzca insanlar belli bir merkeze ekme sreci deil ayn zamanda kentlere zg yaam
tarznn benimsenmesidir. (Wirth, 80-86)

Toplumbilimsel amalarla bir kent, toplumsal adan bir rnek olmayan insanlarn greli
olarak geni bir alanda youn bir biimde ve srekli olarak birlikte bir yere yerlemi
bulunmas biiminde tanmlanabilir. (85) Kentlerin, toplumsal yaam ya da insan zerindeki
etkileri, kentli nfusun orannn gsterecei etkiden daha byktr. Kent yalnzca, gnmz
insanna daha byk bir oranda i ve yerleim olanaklar sunan bir yer deildir, ayn zamanda
dnyann en uzak yerlerini kendine eken, trl blgeleri, insanlar ve etkinlikleri bir dzene
gre biimlendiren, ekonomik, siyasal ve kltrel yaamn ncs ve denetleyicisi
konumunda olan bir merkezdir.

Kentleme, kentlerin bymesi ile ortaya kan yaam biiminin belirgin niteliklerinin ve
kentin kurumlaryla kentlilerin, iletiim, ulam aralar araclyla oluturduu yaam tarzn
etkisi altnda kalan bireylerde, kentli olarak kabul edilen yaam biiminin niteliindeki
deiiklikleri vurgular.

Louis Wirth, sosyal yaamn rgtlenmesinde, kentlemenin olumsuz birtakm etkilerinin

altn izer. Ailenin yapsal olarak farkllatn ve toplumsal adan neminin azaldn,
akrabalk balarnn zayfladn, ailenin sahip olduu ocuklarn saysnda azalmalarn tespit
edildiini, tek kiilik yaamlarn dolaysyla bireylerin izole ve dier bireylerle snrl ilikiler
iinde bulunmas gibi kent yaamna dair birtakm olgular eletirir. Ama uygarln modern

131


tezahrlerinin de kentlerde belirdiini ifade eder. Metropol kent yaam olumsuzluklarna

karn zgrln ve hogrnn, aklcln ve bilimin gelimesini de gerekletii fiziki
meknlarda-kentlerde ortaya kmaktadr. Kentlerin gelime tarihi zerinden uygarln
gelimesinin okunabileceini ifade eder. Modern uygarlkla birlikte iletiim dizgesindeki,
retimdeki ve datm teknolojisindeki ilerlemeleri, bir yaam biimi olarak kentlemenin
gelecekteki geliimine yn verecek belirtiler olarak grmeliyiz. Kentlilemede gzlenecek
deiiklikler, yalnzca kenti deil dnyay da olumlu ya da olumsuz bir biimde etkileyecektir

Louis Wirthn dnceleri geni bir geerlilie sahiptir. Ancak () ok fazla ortak
zellie sahip olduu ekolojik bak as gibi Wirthn kuram da Amerikan kentlerine ilikin
gzlemlere dayanmaktadr ve her yerdeki kentlilii genellemektedir. Kentlilik her zaman ve
her yerde ayn deildir. () Eski kentler birok ynleriyle acl toplumlardakilerden ok
farklydlar. (Giddens, 2000: 507)

7.2. Okuma Paras: Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme- Louis

Wirth

Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme ( Louis Wirth, "Urbanism as a Way Of Life", Paul K. Hatt
ve Albert J. Reiss, Jr. (der,), Cities andSociety, The Free Press, Glenceo, Illionis, 1957, s, 46-63, (lk
yaymland yer: The American Journal of Sociology, Temmuz 1938, c. 44.)

Louis Wirth

KENT VE ADA UYGARLIK

Akdeniz havzasnda, nceleri gebe bir yaam sren halklarn yerleik dzene gemeleri
Bat uygarlnn balangcn temsil ederken, byk kentlerin gelimesi de, en iyi biimde,
uygarlmzn modernliinin balangcn simgelemitir. nsanlk, doasndan, hibir yerde,
byk kentlerin yaam koullar altnda olduundan daha fazla uzaklamad. ada dnya,
artk, Sumner'n ilkel toplumu betimledii gibi, geni bir alana yaylm, kk, kendi iine
kapal topluluklardan olumuyor. Modern dnemdeki insann yaam biiminin ayrt edici
zellii, uygarlk adn verdiimiz dnce ve uygulamalarn dorultusunda, daha kk
zeklerin oluturduu kmeler evresindeki byk yerlerde younlamasdr.

132


ada dnya iin kullanlabilen "kentlilemenin derecesi, tam olarak ve geerli bir biimde,
kentlerde yaayan toplam nfusun oran ile llemez. Kentlerin, toplumsal yaam ya da
insan zerindeki etkileri, kentli nfusun orannn gsterecei etkiden daha byktr. Kent
yalnzca, gnmz insanna daha byk bir oranda i ve yerleim olanaklar sunan bir yer
deildir, ayn zamanda dnyann en uzak yerlerini kendine eken, trl blgeleri, insanlar ve
etkinlikleri bir dzene gre biimlendiren, ekonomik, siyasal ve kltrel yaamn ncs ve
denetleyicisi konumunda olan bir merkezdir.

Kentlerin bymesi ve dnyann kentlemesi modern zamanlarn en nemli olgularndan

birisidir. Yaklak 1 milyar 800 milyon olarak kestirilen toplam dnya nfusunun ne
kadarnn kentsel nfus olduunu kesin olarak belirlemek olanakl olmasa da, kentsel ve krsal
blgeler ayrm yaplan lkelerdeki toplam nfusun % 69,2sinin kentlerde yaad
sylenebilir. Bunun da tesinde, dnya nfusunun ok dengesiz bir biimde dalm olduu
ve sanayilemeye yeni geen kimi lkelerdeki kentlerin ok fazla geliememi olduu olgular
gz nnde bulundurulduunda, bu orann, sanayi devriminin etkilerinin eskiden beri
yaand ve daha gl olduu lkelerde kentsel younluun ne lde gelitiini yeterince
yanstmamakta olduu ortaya kacaktr. ABD ve Japonya gibi sanayilemi yerlerde, krsal
toplumdan kentsel topluma geiin tek bir kuak iinde gereklemesi, toplumsal yaamn
tm ynlerinde kkten deiimleri de beraberinde getirmitir. Toplumbilimcileri krsal ve
kentsel yaam biimlerinin aralarndaki farklar zerinde almaya iten de bu deiiklikler ve
dourduu sonulardr. Sz konusu amacn izlenmesi, insan doasnda ve toplum dzeninde
sregelen deiiklikleri anlayabilmek iin en ok sz edilen yaklamlardan birini ortaya
koyabileceinden, toplumsal yaamn en nemli gncel sorunlarndan kimilerinin anlalmas
ve stlerinde denelim kurulabilmesi iin zorunlu bir n gereksinimdir.
Kent, birdenbire ortaya kmayp bir gelime srecinin rn olduundan, yaam biimi
zerindeki etkilerinde, daha nceki topluluklara egemen olan yaam biiminin grmezden
gelinemeyecei dnlmektedir. Bu yzden, farkl derecelerde de olsa, toplumsal
yaammz, temel yerleme biimi tarma, tmara ve kye dayanan daha eski toplumlarn
izlerini tar. Sz konusu tarihsel etkiye, eski yaam biiminin izlerinin hl egemen olduu
krsal blgelerden insanlarn kente g etmesi de katkda bulunur. Bu yzden, kentsel ve
krsal kiilik tipleri arasnda kesin ve farkl dnmler bulmay beklememeliyiz. Kent ve
ky, sz konusu yerlerdeki insan yerlemelerinin kendini dzenleme eilimlerine gre, iki
ayr kutup olarak deerlendirilebilir. Kentsel-endstriyel ve krsal-halk toplumlarn ideal

133


topluluk tipi biiminde ele alarak, toplumlarn ada uygarlk iinde ald temel biimlerin
zmlenmesi iin uygun bir yaklama ulaabiliriz.
KENTN TOPLUMBLMSEL AIDAN TANIMLANMASI
Kentin, uygarlmzda nemli bir yeri olmasna karn, kentlilemenin doasna ve kentleme
srecine ilikin bilgilerimiz yetersizdir. Bugne dein kentsel yaamn belirgin zelliklerini
ortaya koymak iin pek ok giriimde bulunuldu. Corafyaclar, tarihiler, iktisatlar ve
siyaset bilimcileri, kendi disiplinlerinin bak alarna gre deien trl tanmlar kullandlar.
Sz konusu tanmlarn yerini alma amacn tamakszn, kente toplumbilimsel adan
yaklamak, insan toplumunun zel bir biimi olarak kentin belirgin niteliklerini ortaya
koyarak, bu tanmlar arasndaki karlkl ilikiyi vurgulamaya yarayabilir. Kentin
toplumbilimsel adan anlaml bir tanmn ortaya koymak, insann grup yaamnn farkl bir
biimini simgeleyen kentlilemenin zelliklerinin neler olduunun belirlenmesine yarayabilir.
Herhangi bir topluluu yalnzca byklk asndan ele alarak kentsel olarak nitelemek
olduka keyfi olacaktr. Gnmzde, nfusu 2.500 ve stnde olan topluluklar kentsel,
dierlerini de krsal olarak deerlendiren, nfusa bal tanmlar savunmak zordur. ltler
4.000, 8.000, 10.000, 25.000 ya da 100.000 olsa bile bir ey deimeyecek, bu kez de, daha
kk boyutlardaki topluluklarn sorunlarndan daha ok, kentsel ylma ile ilgilenmi
olacaz. Saylar tek belirleyici lt olarak alnd srece, hibir kentlileme tanm tam
anlamyla doyurucu olamayacaktr. Bunun da tesinde, keyfi olarak belirlenmi bu
rakamlardan daha az sayda insann yaad, metropoliten zeklerin etkisi altnda bulunan,
kendisinden byk yerleim yerlerine gre krsal blgelerden daha fazla farkllam olan ve
kentsel olarak kabul edilebilecek topluluklar gstermek g olmayacaktr. Sonu olarak,
nfusa bal tanmlan, kentsel alann belirlenmesinde yasal snrlarn gz nnde
bulundurulmasndan, kentin ynetsel bir kavram olarak alglanmasndan ve rakamlardan ar
bir biimde etkilendikleri gz nnde bulundurulmaldr. Kentin, kyn, devletin ya da
ulusun keyfi ynetsel snrlaryla akan byk metropoliten merkezlerin evresindeki nfus
younlamas bu duruma rnek verilebilir.
Kentlilemeyi, kentin fiziksel varl ile tanmladmz, onu yalnzca kat bir biimde
meknla snrlandrdmz ve kentsel tutumlarn keyfi yasal snrlarn bittii yerde birdenbire
kesileceini dndmz srece, bir yaam biimi olan kentlileme iin uygun bir kavram
gelitiremeyiz. nsanlk tarihinde bir dnm noktas olan ulam ve iletiimdeki teknolojik
gelimeler, uygarlmzn en nemli elerinden olan kentlerin roln artrarak kentsel
yaam biimini kentin kendi snrlarnn dna tard. Kentin, zellikle de byk kentin

134


basknlnn, sanayi, ticaret, ynetimle ilgili olanaklarn ve etkinliklerin, ulam ve iletiim

alar, gazeteler, radyo istasyonlar, tiyatrolar, ktphaneler, mzeler, konser salonlar,
operalar, hastaneler, yksekretim kurumlar, aratrma ve yayn zekleri, i kurumlar, din
ve hayr ilerine ynelik kurumlar gibi kltrel ya da dinlenme ve elenceye ilikin
donanmlarn kentlerde younlamasndan kaynakland kabul edilebilir. Bu aralar
araclyla kent, bir ekim zei niteliine brnp krsal blgeler zerine etkide
bulunduunda, kentsel ve krsal yaam biimleri arasndaki farklar daha da artacaktr.
Kentleme, artk, yalnzca insanlar kent olarak adlandrlan yere ekme srecini belirtmekle
kalmamakta, insanlarn kentin yaam biimini benimsemesi anlamna da gelmektedir.
Kentleme, ayrca, kentlerin bymesinin beraberinde getirdii yaam biiminin belirgin
niteliklerinin ve kentin kurumlaryla kentlilerin, iletiim, ulam aralar araclyla
oluturduu bynn etkisi altnda kalan bireylerde, kentli olarak kabul edilen yaam
biiminin niteliindeki deiiklikleri vurgular.
Yerleim yerlerinde yaayanlarn saysnn kentlilemenin bir lt olarak kabul
edilmesinden kaynaklanan eksiklikler, ounlukla, nfus younluu iin de geerlidir.
stersek, Mark Jeffersonun nerdii gibi 1 mil karedeki nfus younluunu 10.000 olarak
alalm ya da Wilcoxun kentsel yerlemeler iin nerdii lt olan 1.000'i kabul edelim,
nfus younluunun belirgin toplumsal niteliklerle balants kurulmad srece bu lt
kentsel topluluklar krsal topluluklardan ayrt etmede bize nesnel bir temel oluturamaz.
Nfus saymlarmz, bir blgenin gndz deil gece nfusunu dikkate aldndan, kentsel
yaamn en youn olduu yer -kent merkezi- genellikle dk nfus younluuna sahip
olarak grnr; eer nfus younluu gerekten kentlemenin bir gstergesi olarak edilseydi,
kentsel toplumu belirleyen en nemli ekonomik etkinliklerinin bulunduu sanayi ve ticaret
blgeleri gerekten kentsel olarak deerlendirilemeyeceklerdi. Yine de, bir kentin
betimlenmesinde, kentsel toplumun, byk bir ylma ve greli olarak youn bir nfus
toplanmas zellikleri ile dier yerlerden ayrt edilebilecei grmezden gelinemez. Kentin
iinde doduu, gelitii genel kltrel koullarla birlikte ele alnmas gereken bu ltler
toplumsal yaamda dzenleyici etmen olarak rol oynadklar lde toplumbilimin ilgi alanna
girerler.
Bu tr ltlere, kentlerde oturanlarn meslekleri, baz fiziksel olanaklarn ve kuramlarn
varl, siyasal rgtlenme biimleri konularnda da ayn eletiriler yneltilmektedir. Sorun,
uygarlmzda ya da dier uygarlklarda bulunan kentlerin bu zellikleri sergileyip
sergilemedikleri deil, bunlarn toplumsal yaamn niteliini kentsel bir biime sokma

135


gizilgcne sahip olup olmadklardr. yi bir kent tanm gelitirirken kentler arasndaki
byk farkllklar gz ard edemeyiz. Kentleri, Doal Kaynaklar Kurulu'na (National
Resources Committee) sunma sorumluluunu aldmz son yazanaktaki gibi, byklk,
yerleme, ya ve ilevlerine gre trlere ayrmak, kk kentlerin dnya metropoliten
zekleri, tarmsal blgelerin ortasndaki yaltlm ticaret merkezlerininse, dnya liman ya da
ticaret ve sanayinin youn olarak bulunduu bitiik kme kenti olmak iin savam
vermelerinde gzlenebildii gibi deiik nitelikteki kentsel topluluklar dzenlemek ve
snflandrmak asndan uygun oldu. Farkllklarn bu kadar belirgin olarak ortaya kmasnn
nedeni, sz konusu kentlerin toplumsal zyapsnn ve etkilerinin olduka deiik olmasdr.
yi bir kentlileme tanm, yalnzca tm kentlerin genelde gzlenen temel niteliklerini
gstermekle kalmamal -en azndan bizim kltrmzdeki-, deiik biimlerinin neler
olabileceini bulmamza yardmc olabilmelidir. Bir sanayi kenti bakentten, ticaret,
madencilik, balklk, turizm, niversite kentinden, toplumsal adan, nemli farkllklar
gsterecektir. Tek bir sanayi kentinin olmas birden ok sanayi kentinin olmasndan ok daha
farkl toplumsal nitelikler btn tayabilecei gibi, sanayi asndan dengeli bir kent, sanayi
asndan dengesiz bir kente gre, bir yre kent bir uydu kente gre, bir oturma yre kenti bir
sanayi yre kentine gre, metropoliten blge iindeki bir kent bu blgenin dndaki bir kente
gre, eski bir kent yeni bir kente gre, bir gney kenti New England'a gre, bir Orta Bat kenti
Pasifik kysndaki bir kente gre, byyen bir kent duraan ya da lmek zere olan bir kente
gre farkl toplumsal zellikler gsterebilecektir.
Toplumbilimsel bir tanm, bu deiik trdeki kentlerin toplumsal bir varlk olarak, genelde
sahip olduklar temel zelliklerin neler olduunu belirgin bir biimde iermelidir, ama aka
yukarda vurguland lde, tm deiik kent biimlerini ortaya koyacak kadar da
ayrntlandrlamaz. Kentlerin zelliklerinden bazlarnn kentsel yaamn doasn
dzenlemede dierlerine gre daha nemli olduunu sylenebilir. Kentlerin byklklerine,
younluklarna ve deiik ilevleri tamasna gre ayrmlar gsteren kentsel-toplumsal
durumun belirgin niteliklerini tahmin edebiliriz. Bunun da tesinde, krsal yaamn, iliki ve
iletiim kurma yoluyla kentlerin ve kentlilemenin etkisi altnda kalaca sonucuna
varabiliriz. Bu sonu, kentin tanmn yapmaya alrken gstereceimiz gibi, tm
gereksinimleri yerine getiren yerlerde kentlilemenin bir yaam biimi olacandan kuku
duyulmad ama kentlilemenin yalnzca byle yerelletirmelerle snrlandrlamayp deiik
derecelerde de olsa, kentin etkilerinin ulat her yerde kendisini belli etmesi biimindeki
vurgularn daha iyi anlalmasna katkda bulunabilir.

136


Kentlerdeki yaam biiminin yapsn belirleyen nitelikler btn olan kentlileme ve bu

etmenlerin gelimesini ve yaylmasn gsteren kentlemeyi yalnzca fiziksel ve demografik
anlamda kent olarak adlandrlan yerleim yerlerinde gremeyiz; ama bu kavramlar, yine de,
anlamn en iyi biimde bu tr yerlerde, zellikle de anakentlerde bulur. Bir kent tanm
gelitirmeye alrken, bir yaam biimi olarak kentlilemeyi, topluluun belirgin yapsn
nemli lde etkileyebilen ama temel nitelikleri kentsel olarak deerlendirilemeyen yerel ya
da tarihsel kltrel etkilerle ortaya koymaktan kanmak gerekmektedir.
Kentlilemenin endstriyalizm ve modern kapitalizmle kartrlmas tehlikesine zellikle
dikkat ekmek gerekmektedir. Modern dnyada kentlerin ykselii, kukusuz, modern makine
teknolojisinin, byk apl retimin ve kapitalist giriimin ortaya kndan bamsz
deildir. Ama daha nceki dnemlerin kentleri, gnmzn byk kentlerinden farkl bir
biimde sanayi ncesi ve kapitalizm ncesi dzen iinde gelimelerine karn onlar da kentti.
Toplumbilimsel amalarla bir kent, toplumsal adan bir rnek olmayan insanlarn greli
olarak geni bir alanda, youn bir biimde ve srekli olarak birlikte bir yere yerlemi
bulunmas biiminde tanmlanabilir. Bu dar tanmn n kabullerine dayanan ve toplumsal
kmelerle ilgili var olan bilgilerin nda bir kentlileme kuram gelitirilebilir.

BR KENTLLEME KURAMI
Kent yaznnda, toplumsal bir varlk olarak kentle ilgili ie yarar bilgilerden oluan, dizgesel
bak asna sahip bir kentlileme kuram bugne dein gelitirilebilmi deildir. Kentlerin
bymesinin tarihsel bir eilim ve kendini yineleyen bir sre olarak algland bu trden
zel sorunlar hakknda, gerekten, yetkin kuramlarmz ve kentsel yaamn pek ok zel yn
zerine toplumbilimsel ilgiyi gsteren, pek ok ayrntl bilgiyi ieren grgl almalardan
oluan varsl bir yaznmz var. Ama kent zerine yaplm aratrmalarn ve yazlm
kitaplarn saysnn artmasna karn, hl kentin toplumbilimsel tanmnda st kapal bir
biimde var olan n kabullerden ve genel toplumbilimsel bilgimizden karlabilen ve grgl
aratrmalar yoluyla kantlanabilecek kapsayc varsaymlar btnne ulaamadk. Dizgesel
bir kentlileme kuramna en yakn yaklamlar, Max Weber'in "Die Stadt" adl nemli
makalesi ya da Robert E. Park'n anlmaya deer yazs "The City: Suggestions for the
Investigations of Human Behavior in the Urban Environmentnda bulabiliriz. Ama bu yetkin
katklar bile, zerinde uygun bir biimde aratrma gelitirilebilecek dzenli ve tutarl bir
kuram ats oluturmaktan uzaktr.

137


lerleyen sayfalarda, kenti tanmlayan snrl saydaki ayrt edici niteliklerin neler olduunu
ortaya koymaya alacaz. Sz konusu niteliklerin neler olduunu belirledikten sonra, genel
toplumbilim kuram ve grgl aratrmalarn nda, hangi sonular dourduunu ya da
bunlardan baka hangi niteliklerin var olduunu gstereceiz. Bu yolla, bir kentlileme
kuramn oluturacak temel nermelere varlacan umuyoruz. nermelerimizden kimileri,
daha nceden elde edilmi olan ok sayda aratrma bulgularyla kantlanabilir; dierleri ise
belli miktarda olas kantn bulunduu ama daha bol ve tam dorulamann gerekli olduu
varsaymlar olarak kabul edilebilir. Byle bir yntemin, en azndan, kent hakknda sahip
olduumuz dizgesel bilginin yntemini ve gelecek aratrmalar iin nemli ve yararl
olabilecek varsaymlarn neler olabileceini gstermesi umulmaktadr.
Kent toplumbilimcisinin ana sorunu, ok sayda trde olmayan insan barndran, youn
nfuslu yerleim yerlerinde greli olarak srekli bir biimde gzlenen toplumsal eylemlerin
ve rgtlerin biimlerini kefetmek olmaldr. Ayrca kentlilemenin, en belirgin ve en utaki
biimlerini, bir dereceye kadar, en uygun olan gnmz koullarnda alaca sonucunu da
karmalyz. Bylece, bir topluluk ne kadar daha geni, daha youn nfuslu ve daha deiik
nitelikteki insanlardan oluursa kentlilemenin temel niteliklerini de o kadar gl bir biimde
vurgulam olacaktr. Yine de, toplumsal kurumlar ve uygulamalarn, ilk yaratld
biiminden farkl etmenlerin etkisiyle benimsenip srdrlebilecei ve kentsel yaam
biiminin ilk ortaya kt koullara olduka yabanc olan koullar altnda uygun olarak
srdrlebilecei de kabul edilmelidir.
Kentin tanmn verirken kullandmz temel terimlerin neden seildii aklanabilir.
Kapsayc ve ayn zamanda olanakl olduu lde aklayc nitelikte olmas iin, gerekli
olmayan varsaymlar kentin tanmna dhil etmeme yolu seildi. Bir kent kurmak iin byk
saylar gerekir demek, kukusuz, belli bir blgedeki nfusun fazla olmas ya da yerleim
yerinin yksek younluklu olmas anlamna gelir. Yine de, ikisi de nemli bir biimde farkl
toplumsal etmenlere bal olduundan, nfusu ve younluu ayrt edici etmenler olarak
grebilmek iin geerli nedenler var. Buna benzer biimde, saynn artmasnn farkllklar da
artrmas bekleneceinden, kentlilemenin gerekli ve farkl bir lt olarak nfus saysnn
yanna ek olarak trde olmamay da almak gereksinmesi sorgulanabilir. Bunu savunmak iin,
kentin, resmi rakamlarn hesaba katmad ve normal dalm erisinin yeterince
gsteremedii nfusun heterojenliinin trn ve derecesini gsterdii sylenebilir. Kentin
nfusu kendisini yeniden retemediinden, gmenleri dier kentlerden, taradan ve -yakn
zamanlara kadar bu lkede- dier lkelerden kendine ekmesi gerekmektedir. Bylece, kent,

138


tarihsel olarak, rklar, halklar, kltrleri eritme potas ilevini grrken, yeni biyolojik ve
kltrel kaynamalar iin ok uygun bir gelime alan olmutur. Kent, bireysel farkllklara
yalnzca hogr ile bakmakla kalmad, onlarn gelimesine uygun bir ortam da salad. Kent,
yeryznn en uzak yerlerinden, trde ve ayn dncede olmayan farkl yapdaki insanlar,
birbirlerine yardmc olabilecek biimde bir araya getirdi.
(a) Nfusun bykl (b) yerleim yerlerinin younluu ve (c) yerleim yerlerinde
oturanlarn ve grup yaamnn farkll arasndaki ilikilerle ilgili olarak, gzlem ve
aratrmaya dayanlarak gelitirilen pek ok toplumbilimsel nerme bulunmaktadr.

Nfus Ylmasnn Bykl

Aristoteles'in Politikasndan bu yana hep, bir yerleim yerinde oturanlarn saysnn belirli bir
dzeyin stnde artmasnn, orada oturanlarn birbirleriyle ve kentle olan ilikilerini
etkileyecei kabul edilmitir. Daha nce deinildii gibi, kentte daha ok sayda insann
bulunmas, kiisel farkllklarn daha da artmasna yol amaktadr. Bunun da tesinde,
karlkl etkileim srecine katlanlarn saysnn daha ok olmas bunlar arasndaki gizil
farkllklarn daha da artmasna yol aacaktr. Bir kentsel topluluun yelerinin, kiisel
zelliklerinin, mesleklerinin, kltrel yaamlarnn ve dncelerinin, bu yzden, krsal
kesimde yaayanlarnkine gre, daha ayr kutuplara ayrlm olduu beklenebilir.
Bu tr farkllklarn, bireylerin renginden, etnik kkeninden, ekonomik ve toplumsal
konumundan, beeni ve nceliklerinden kaynaklanan toplumsal farkllamalara yol
aabilecei sonucuna kolayca varlabilir. Farkl kken ve altyapdan gelen yeleri barndran
bu yn iinde akrabalk balarndan, komuluk ilikilerinden ve ortak halk geleneinden
gelen bir kuakla beraber yaamaktan kaynaklanan duygular muhtemelen yok olacaktr ya da
en iyi olaslkla greceli olarak zayflayacaktr. Bu koullar altnda, rekabet ve resmi denetim
mekanizmalar, daha eski dnemlerde, toplumu bir arada tutmada kendisine bel balanan
dayanmann yerini almaktadr.
Bir topluluktaki insan saysnn birka yz amas, topluluun her bir yesinin dierlerini
kiisel olarak tanyabilmesi olasln azaltacaktr. Max Weber, bu olgunun toplumsal
nemini kabul ederken, bir yerde oturanlarn saysnn ok olmasnn ve yerleim yerlerinin
younlamasnn, toplumbilimsel adan, komuluun doasnda var olan, bir yerde
oturanlarn birbirlerini karlkl olarak tanyabilmelerinin olanakszlamas anlamna
geldiine dikkat ekmitir. Saylardaki art, bylece, toplumsal ilikilerin niteliinde
deimeyi de beraberinde getirmektedir. Simmel'in iaret ettii gibi:

139


Eer kentte yaayan ve dars ile devaml iliki iinde olan insanlarn says, neredeyse,
bireylerin her karlat kimseyi tanyor olduu, stelik daha iyi ilikilerin gzlendii kk
kentlerde i iliki kuran insanlarn says ile karlatrlacak olursa, kentte yaayan bir
insann tmyle yaltlm ve alglanmas g bir ruhsal durum iinde bulunduu ortaya
kacaktr.
likilerin tam olarak kiisellie dayanmasnn olanakl olmad koullar altnda karlkl
etkileim iinde bulunan insanlarn saysnn artmas, kimi zaman kent psikolojisi
rencilerinin farkna vard gibi, insan ilikilerinin blnmesinin, kentteki kiiliin "izoid"
niteliinin bir aklamas olarak sunulmas sonucunu dourmaktadr. Bu durum, kentsel
yerleim yerlerinde yaayanlarn krsal blgelerde yaayanlara gre daha az tandklarnn
olmas anlamna deil -ki gerekte tersi doru olabilir- daha ok, kentsel yerleim yerinde
yaayanlarn, karlatklar ve gndelik yaamda iliki iinde olduu insanlarn kk bir
blmn tandklar ve bunlar hakknda daha az bilgi-ye sahip olduklar anlamna gelir.
Genel olarak kentliler birbirleriyle olduka paralanm rollerle kar karya gelir. Kentliler,
yaamsal gereksinimlerinin karlanmas iin krsal yrelerde yaayanlara gre daha ok
sayda insana gereksinim duyarlar ve bylece daha ok sayda rgtlenmi grupla ibirlii
iine girerler; ama belli kiilere daha az bamldrlar ve birbirlerine bamllklar,
dierlerinin olduka farkl olan eylem alanlar ile snrlandrlmtr. Bu, kentin niteliklerinin,
temel olarak, birincil ilikilerden daha ok ikincil ilikiler sonucunda belirlendiini sylemek
anlamna gelir. Kentte kurulan ilikiler gerekten yz yze olabilir, ama bu ilikiler yine de,
kiisel, yapay, geici ve paracldr. Tersine, kentlilerin ilikilerinde gsterdikleri soukluk ve
kaytsz grn, bylece, dierlerinin istek ve beklentilerine kar koymada bir ara olarak
grlebilir.
Yzeysellik, kendi kiiliini ortaya koyamama ve kentsel-toplumsal ilikilerin geici nitelikte
olmas, kentte oturanlarn iinde bulunduu karmaklk ve ussall anlamamza da yardmc
olabilir. Kentte yaayanlar, dier bireyleri, kendi amalarna ulamada bir ara olarak grerek,
kara dayanan ilikiler kurma eilimindedirler. Bu yzden, birey, bir yandan, dier bireylerin
ya da yakn balar kurduu kmelerin duygusal denetiminden belli bir derecede kurtulabilme
ya da zgrle kavuabilme ansn elde ederken, dier yandan, kendini ifade edebilmeyi,
moralini ve btnlemi bir toplumda bir arada yaamann verecei katlma duygusunu
kaybeder. Bu, temel olarak, Durkheim'n teknoloji toplumunda toplumsal zlmenin deiik
biimlerinin nedenlerini aklama giriiminde szn ettii kuralszlk ya da toplumsal boluk
durumunu oluturur.

140


Kentin blnm niteliini ve bireyler aras ilikilerin yararcla dayanmasn en iyi biimde,
en gelimi biimlerini mesleklerde grdmz, uzmanlam grevlerin oalmasnda
gzlemleyebiliriz. Maddi balarn n planda olmas, i yaam ile ilgili yasalarca ve meslek
ahlakyla denetim altnda tutulmadka toplumsal dzenin etkili bir biimde ilemesini
engelleme eiliminde olan kara dayanan ilikilerin egemen olmas sonucunu dourur.
Yararln ve verimliliin dllendirilmesi, ortak aralarn, bireylerin ancak kmeler halinde
bir araya gelebildikleri giriimlerin rgtlenmesine uyum salayabilme yeteneini akla getirir.
Kentsel-endstriyel dnyada, bireysel giriimlerin ve ortaklklarn da stnde byk irketler
kurmann yararlar, yalnzca binlerce insann kaynaklarnn merkeziletirilmesinden ya da
snrl sorumluluun ve srekli baarnn yasal ayrcalndan deil, irketlerin ruhunun
olmamasndan da anlalabilir.
Bireylerin zellikle mesleklerinde uzmanlamas ve i-blmnn nemli bir yer tutmas,
Adam Smith'in vurgulad gibi, yalnzca geniletilmi bir pazarda geerli olabilir. Bu pazara
kentin artblgesi ksmen katkda bulunabilir; daha geni bir lde, asl katky kentin kendi
nfusu yapar. Kentin kendisini evreleyen artblge zerindeki egemenlii, kentsel yaamn
dourduu ve gelitirdii iblm asndan aklanabilir. Karlkl bamlln en u
derecede olmas ve kentsel yaamn deiken yaps, iblm ve mesleklerde uzmanlama ile
yakndan ilgilidir. Btn kentlerin en byk yarar salayacak biimde ilevlerini
uzmanlatrma eilimi, sz konusu karlkl bamlln ve istikrarszln artmasna neden
olur.
Pek ok sayda bireyden oluan bir toplulukta, herkesin birbirini yakn bir biimde
tanyabildii ve bir noktada bir araya gelebilen bir toplulua gre, dolayl yoldan iletiim
aralar ile iliki kurmak ve bireysel karlar temsil sreci yoluyla dile getirmek daha ok
gerekli olur. Kentte, karlar genellikle temsil yoluyla ortaya konulur. Bireylerin ok az deeri
vardr; ama temsilcilere, adlarna hareket ettikleri bireylerin saysyla orantl bir biimde
deer verilir.
Kentlilemenin, imdiye kadar byk saylardan yola karak bu biimde nitelendirilmesi,
yelerinin temel davran biimlerini ortaya koyabilmek iin bir kmenin bykl ile ilgili
olarak bildiklerimizden kardmz toplumsal sonular yanllanamaz. Trl varsaymlar
ortaya koymak, gelitirilmesi gereken nermelerin ne ynde olabileceine rnek oluturabilir

141


Younluk
Nfus ve belirli yerlerde younlama rneklerinde grld gibi, kentin toplumbilimsel bir
bak asyla zmlenmesinden kaynaklanan baz sonular ortaya kabilir. Bunlardan
yalnzca birkana deinilebilir.
Darwin'in flora ve fauna, Durkheimnsa insanlar iin belirttii gibi, alan miktar deimeden
orada yaayan canl saysnda bir artn (yani younlukta bir artn) gereklemesi, farkllk
ve uzmanlamay artrc bir etkide bulunur, nk sz konusu alan yalnzca bu yolla artan
sayya yetebilecektir. Younluk bylece, insanlarn ve etkinliklerinin farkllamasna yol aan
kalabaln etkisini glendirir ve toplumsal yapnn karmaklnn artn destekler.
znel bir adan baktmzda, Simmel'in nerdii gibi, pek ok sayda insann fiziksel olarak
iliki kurmas, kentsel evreye, zellikle de yakn evremize ynelirken kullandmz
aralarda ister istemez bir deiiklie yol amaktadr. Genellikle, fiziksel ilikilerimiz yakn,
toplumsal ilikilerimizse uzak bir biimde gerekleir. Kentsel dnyann, insanlar yalnzca
grsel olarak tanmaya elverili bir yaps vardr. Grevlilerin rollerini gsteren niformalar
grrz ama bu giysilerin, niformalarn arkasnda gizlenen kiisel farkllklardan haberimiz
yoktur. nsan eliyle yaplm olan eyleri elde etmek ya da gelitirmek isteriz ve giderek doal
dnyadan uzaklarz.
Grkem ile sefalet, varsllk ile yoksulluk, entelektellik ile cahillik, dzen ile kaos arasndaki
arpc kartlklarn etkisi altnda kalrz. Her alan, genellikle en iyi ekonomik sonucu
vermesi beklenen kullanm trne sunulmak istendiinden, mekn iin rekabet byktr. Bir
alana sanayi ve ticaret kuramlarnn yakn olmas, o alann oturma amal olarak kullanlmas
ekonomik ve toplumsal adan sakncal bulunduu iin, alma yerleri oturma yerlerinden
ayrlma eilimindedir.
Younluk, arsa deerleri, kira bedeli, eriebilirlik, salkllk, saygnlk, estetik ve grlt,
duman, pislik gibi skntlarn olmamas, farkl nfus kesimlerinden insanlarn, kentin deiik
alanlarn, yerleim yeri olarak semesinde nemli etmenlerdir. allan yer ve yaplan iin
nitelii, gelir, rksal ve etnik zellikler, toplumsal stat, gelenekler, alkanlklar, zevkler,
tercihler ve nyarglar kentsel nfusun farkl yerleim yerlerine seilip datlmasnda en
nemli etmenler arasndadr. Youn bir yerleim yerinde oturan farkl nfus eleri bylece,
gereksinimlerinin ve yaam biimlerinin birbirleriyle uyumlu olup olmamasna ya da
kartlklarnn fazla olup olmamasna gre birbirlerinden ayrlma eilimindedirler. Buna
benzer bir biimde, ayn konumda bulunan ve benzer gereksinimleri olan kimseler, bilinli
olarak ya da iinde bulunduklar koullarn bir gerei olarak farknda olmadan ayn yerlerde

142


yaamay yelerler. Bylece kentin farkl blgeleri uzmanlam ilevler kazanr. Sonu
olarak kent, birinden dierine geiin ok hzl olduu toplumsal dnyann eitliliini
yanstmaktadr. Farkl yapdaki insanlarn ve yaam biimlerinin bir araya gelmesi, aklcln
yerlemesi iin gereken n koullar olan ve yaamn laikletirilmesine olanak tanyan, greli
bir bak asnn domasna ve farkllklara hogr gsterme eiliminin yerlemesine uygun
bir ortam hazrlar.
Aralarnda duygu ya da duyarllk balar olmayan bireylerin birbirlerine ok yakn bir
biimde yaayp beraber almas, rekabetin, ilerleme gdsnn ve karlkl smrnn
artmasna yol aar. Bireylerin sorumsuzca davranmasn nlemek ve olas bir dzensizliin
nne gemek iin biimsel denetime bavurma eilimi vardr. Geni, youn nfuslu bir
toplumun, nceden bilinen yntemlere sk bir biimde bal olmadan kendi kendini
srdrebilmesi ok zor olacaktr. Saat ve trafik klar, kentsel dnyadaki toplumsal
dzenimizin birer simgesidirler. Aralarnda byk toplumsal farkllklar bulunan insanlarn
birbirleriyle srekli yakn fiziksel iliki kurmak zorunda kalmalar, birbirlerine baml
olmayan ok sayda insann durumunu ortaya koyar ve kentteki dier olanaklara
bavurulmadka yalnzln artmasna katkda bulunur. Kalabalk bir yerde yaayan
insanlarn ok sk hareket etmeleri trl anlamazlklarn kmasna ve bireylerin sinirli
olmasna yol aabilir. Youn nfuslu alanlarda yaanmak zorunda kalnmasnn getirdii hzl
tempo ve karmak teknoloji bu tr kiisel fkelerden kaynaklanan gerilimi daha da artrr.

Heterojenlik
Kentsel evrede, bu tr deiik kiilik tiplerinin karlkl toplumsal etkileim iinde
bulunmas, kast snrlarn esnekletirme ve snf yapsn karmaklatrma eilimini
tamakta, bylece toplumsal farkllamann yapsnn, daha ok btnlemi durumda olan
toplumlara gre daha fazla sayda kola ayrlmasna ve farkllamasna yol amaktadr.
Bireyleri, kentin toplumsal yapsn oluturan pek ok sayda farkl insan tarafndan uyarlma
durumuna getiren ve farkl toplumsal gruplardaki deiken statlere balayan yksek
toplumsal hareketlilik, dengesizlik ve gvensizliin dnyann byk bir blm tarafndan bir
kural olarak kabul edilmesi sonucunu dourur. Bu olgu, kentlilerin karmakln ve
kozmopolitliini deerlendirmemize de yardmc olur. Bireylerin srekli olarak kendisine
baml olduu tek bir grup yoktur. Bireyin iliki iinde olduu gruplar hemen basit
sradzensel dzenlemenin iine girme eilimde deildirler. Toplumsal yaamn deiik
ynlerinden kaynaklanan trl ilgi alanlarndan dolay, birey, her biri, kiiliinin tek bir

143


ynne yant verebilen byk lde daha farkl gruplarda kendisine yer bulur. Bu gruplar,
daha ok krsal topluluklarda ya da ilkel toplumlarda gzlenebilen bir olgu olan, daha dar
daireli bir grupla daha geni daireli bir grubun i ie gemesini nlemek iin ortak merkezli
bir dzenlemeye izin vermezler. Aksine, bireyin genellikle iliki kurduu gruplar olduka
farkl biimlerde ya paraleldir ya da birbirleriyle kesiirler.
Bir lde nfusun dengesiz dalmnn, bir lde de toplumsal hareketliliin sonucu
olarak, genellikle grup yeliinin deikenlii hzldr. Oturulan yer, allan yer ve nitelii,
gelir ve giderler olduka deikendir; rgtleri bir arada tutma, bunlarn yaamasn salama,
gelitirme ve yelerinin birbirlerini tanmalarnn srekli olmasn salama olduka zor bir
grevdir. Bu durum, zellikle bireylerin bir seim ya da olumlu etkileim sonucundan daha
ok, rk, dil, gelir ve toplumsal konum asndan birbirlerinden ayrld kent iindeki yerel
alanlar iin geerlidir. Byk bir olaslkla, kentte oturan kimse kendi evinin sahibi
olmadndan, geici yerleim yerinin geleneklere ya da inanlara bamllk duygusunu
yaratmas beklenemez; bu kimsenin gerek bir komu olma olana da ok azdr. Bireylerin
btncl bir kent kavramna ulaabilmeleri ya da kendi yerlerini toplu bir biimde
denetleyebilmeleri iin ok az olanaklar vardr. Sonu olarak, kendisi iin "en iyi" olan
belirleyebilmek ve kitlenin genel dncesini ynlendiren odaklarn ortaya koyduu sorunlar
ve n plana kard liderler arasnda seim yapmak ona ok zor gelir. Toplumu btnletiren
rgtlerden uzaklatrlan bireyler, kentsel toplumda ortak davran nceden kestirilemez ve
bu yzden sorunlu hale gelen devingen ynlar olutururlar.
Kent, trl ilevlerini gelitirmek iin deiik nitelikleri kendi bnyesine ekerek ve
esizliini perinlemek iin yarmay, sradl, yenilii, verimlilii ve yaratcl
zendirerek olduka farkllatrlm bir nfusun ortaya kmasna neden olur; daha sonra da
bu nfusun zerinde eitletirici bir etkide bulunur. Farkl bireylerin bir araya gelmesiyle
oluan yerlerde, bireysel farkllklarn kaybolmas sreci de devreye girer. Bu eitletirme
eilimi kentin ekonomik temelinde vardr. Byk kentlerin geliimi, en azndan modern
dnemlerde, geni lde buhar gcne baldr. Fabrikann ortaya k daha byk bir
pazar iin kitle retimini olanakl klmt. blm ve kitle retiminin olanaklarndan en iyi
biimde yararlanlmas, yine de, sre ve rnlerin tekbiimletirilmesi ile olanakldr. Bir
para ekonomisi ancak byle bir retim sistemi ile ileyebilir. Kentler, srekli olarak, bu
retim sisteminin altyapsn gelitirdike, toplumun temelini oluturacak biimde,
hizmetlerin ve mallarn satlabilmesine olanak tanyan maddi balar kiisel ilikilerin yerini
alr. Bu koullar altnda snflar kiiliin yerini almaldr. ok sayda insan, olanaklar ve

144


kurumlan ortaklaa kullanmak zorunda kalnca, zel bir kii iin deil ortalama bir insan iin
olanak ve kurumlarda yeni dzenlemeler yaplmaldr. Kamu hizmeti sunan kurumlarn
elence-dinlenme ile ilgili ve eitsel hizmetleriyle kltrel kurumlar kitlenin
gereksinmelerine gre dzenlenmelidir. Buna benzer bir biimde, okul, sinema, radyo ve
gazete gibi kltrel kurumlar tm kitleye ynelik olduu iin ister istemez eitletirici etkide
bulunacak biimde iletilmelidir. Kentsel yaamdaki siyasal sreci, modern propaganda
tekniklerini kullanarak kitlenin ilgisinin ekilmesini gz nnde bulundurmadan anlayamayz.
Eer birey, kentin toplumsal, siyasal yaamna tam olarak katlrsa, kitle hareketine katld
lde, kiisel zelliklerini toplumun isteklerine gre arka plana atmaldr.
Kentlileme Kuram Ve Toplumbilimsel Aratrma Arasndaki liki
Yukarda ana hatlaryla aklanan byle bir kuram sayesinde, karmak ve ok ynl olan
kentlileme olgusu, snrl saydaki temel kategoriler asndan zmlenebilir. Kente
toplumbilimsel adan yaklamak grgl aratrmaclara yalnzca aratrma yaptklar yerlerin
sorunlarna ve ileyi biimine daha youn bir biimde odaklanmalarn salamakla kalmaz,
sorun konularn daha btnletirilmi ve dizgesel bir yntemle ele almalarna olanak
tanyacak olan temel btnl ve tutarll da salar. nceki sayfalarda ortaya konan
kuramsal nermeleri dorulamak iin kentlileme alannda yaplan grgl aratrmalarn
zellikle ABD hakkndaki kimi tipik bulgular gsterilebilir ve baz temel sorunlar daha
kapsaml aratrmalar iin zetlenebilir.
Kentli nfusun says, yerleim yerinin younluu ve heterojenliinin derecesi deikenleri
temelinde, kentsel yaamn nitelikleriyle ve deiik boyut ve tipteki kentler arasndaki farklar
aklamak olanakl grnyor.
zgl bir yaam biimi olarak kentlilemeye grgl adan, karlkl olarak birbirine bal
ayr biimde yaklalabilir: (1) Nfusu, teknolojiyi ve ekolojik dzeni kapsayan fiziksel bir
yap olarak (2) zgl toplumsal yapy, toplumsal kurumlar dizisini ve tipik toplumsal ilikiler
kalbn ieren bir toplumsal rgtlenme sistemi olarak (3) tutumlar ve dnceler btn
olarak ve tipik ortak davran kurallarndan kaynaklanan ve toplumsal denetim
mekanizmasna bal kiiliklerin bir araya getirilmesi olarak.
Ekolojik Bak Asndan Kentlileme
Fiziksel yapy ve ekolojik sreleri olduka nesnel gstergelerle ele alabildiimiz iin kesin
saylabilecek ve genellikle nitelikle ilgili sonulara varmamz olanakl olmaktadr. Kentin
artblgesi zerindeki stnl, byk lde saylarn ve younluun etkisinden
kaynaklanan ilevsel niteliiyle aklanabilir. Kentsel yaamn dourduu teknolojik

145


olanaklarn, yeteneklerin ve rgtlerin pek ou, yalnzca istemin yeteri kadar byk olduu
kentlerde byyp geliebilir. Bu rgtler ve kurumlar tarafndan sunulan hizmetlerin nitelii,
konusu ve daha kk kentlerin daha azgelimi olanaklarndan yararlanmalar, kentin
stnln pekitirir, hatta daha geni blgelerin anakente bamlln artrr.
Kentli nfusun oluumu, eleyici ve farkllatrc etmenlerin ileyiini de gsterir. Kentlerde,
genelde daha yal ve ok gen insanlarn yaad krsal alanlardan daha byk bir oranda
yetikin insan yaar. Bu durum, dier pek ok ynden olduu gibi, bir kentin ne kadar
bykse, kentlilemenin belirgin niteliklerini de o kadar ok bnyesinde topladn
gstermektedir. Kentin snrlar dnda bir yerde doan erkeklerin byk bir blmn eken
en byk kentleri ve dier zel birka kent tipini darda brakacak olursak, kadnlarn
erkeklerden sayca fazla olduunu grebiliriz. Kentli nfusun heterojenlii, rksal ve etnik
balarn anlatld satrlarda daha ayrntl olarak vurgulanmtr. Kent snrlar dnda
domu olanlar ocuklaryla birlikte, nfusu bir milyon ve zerinde olan kentlerde, tm
kentlilerin te ikisini oluturmaktadrlar. Kentin nfusu azaldka bunlarn kentli nfus
iindeki oran da azalmakta; krsal alanlarda bu kesimin toplam nfus iindeki oran yaklak
1/6'ya dmektedir. Daha byk kentler, buna benzer olarak, daha kk topluluklardan daha
ok sayda zenciyi ve dier rk kmelerini ekmektedirler. Ya, cinsiyeti, rk ve etnik
kkeni, meslek ve ilgi alan gibi dier etmenlerle birlikte ele aldmzda, kentsel yerleim
yerinde oturan bireyin temel bir niteliinin akranlarna benzemeyii olduu ortaya kar. Daha
nce, kentlerimizde grld gibi, deiik zelliklere sahip insanlardan oluan byk
kitleler, Amerika'nn byk kentlerinde olduu gibi, byle yakn fiziksel iliki iinde
bulunmaya hi zorlanmamt. ounlukla ok zayf bir iletiimin kurulabildii, farkllklarn
ok byk olduu, geni hogrnn ve keskin ayrlklarn bulunduu ama sert kavgalarn
pek gzlenmedii kentler, zellikle de Amerikan kentleri, olduka farkllatrlm bir yaam
biimi olan insanlarn ve kltrlerin karmndan oluur.
Kentsel nfusun kendini yeniden retmede baarszla dmesi, kentsel yaamn
karmakl iindeki etmenlerin birlemesinin biyolojik bir sonucu biiminde kendini gsterir
ve doum oranlarndaki dme genellikle Bat dnyasndaki kentlemenin en nemli
iaretlerinden biri olarak deerlendirilir. Kentlerdeki lm oranlar krdaki lm oranlarndan
biraz daha byk olduundan, gnmzdeki ve gemiteki kentlerin kendi nfuslarn
srdrebilmede baarszla dmeleri arasndaki belirgin fark, daha nceki zamanlarda
kentlerdeki lm oranlarnn gnmzdekilere gre olduka yksek, gnmz kentlerininse,
dk doum oranlar sayesinde, salk asndan daha yaanlabilir durumda olmasdr.

146


Kentsel nfusun bu biyolojik zellikleri, yalnzca kentselliin varln yansttndan dolay

deil, kentlerin bymesini ve gelecekte egemenliini kabul ettirecek kentleri ve temel
toplumsal rgtlenmelerini dzenlediinden dolay da toplumbilimsel adan nemlidir.
Kentler insann reticisi deil tketicisi olduundan, insan yaamnn deeri ve kiiliin
toplumsal saygnl doum ve lm arasndaki dengeden etkilenecektir. Topraktan
yararlanma biimi, toprak deerleri, kira miktarlar, konut iyelii durumu ve konut edindirme,
ulam, iletiim olanaklar ve kamu hizmetlerinin nitelii, fiziksel yapsnn ileyii ve kentsel
fiziksel dzenein baka pek ok yn, bir toplumsal varlk olarak kentten ayr yerde duran
olgular deildirler; hem kentsel yaam biimini etkilerler hem de ondan etkilenirler.

Bir Toplumsal rgtlenme Biimi Olarak Kentlileme

Kentsel yaam biiminin belirgin nitelikleri olarak ounlukla, toplumbilimsel olarak, birincil
ilikilerin yerini ikincil ilikilerin almas, akrabalk balarnn zayflamas, ailenin toplumsal
adan neminin zayflamas, komuluun kaybolmaya balamas ve toplumsal dayanmann
geleneksel temelinin zayflamas gsterilmektedir. Btn bu olgular nesnel gstergeler
araclyla dorulanabilir. Bylece, rnein, kentin kendini yeniden retmesinin dk bir
dzeyde olmas ve bu orann giderek dmesi, ocuklarn yetitirildii ve tm yaamsal
eylemlerin getii bir yer olarak ev yaantsnn srdrlmesi de dhil olmak zere, kentin
geleneksel aile yaamna pek de izin vermediini akla getirmektedir. Sanayi, eitim ve
elenceye ilikin etkinliklerin ev dna, uzmanlam kurumlara kaydrlmas, ailenin en
belirgin tarihsel niteliklerinin kimilerinden yoksun kalmas sonucunu dourmutur. Kentlerde
anneler byk bir olaslkla bir ite alyor olacaklar, kiraclar daha ok aile halkndan
saylacaklar, evlilikler ertelenme eiliminde olacak ve bekr olan ya da yalnz yaayan
insanlarn oran daha byk olacaktr. Krsal blgelere gre aileler daha kk, ocuksuz aile
says daha fazla olacaktr. Toplumsal yaamn bir birimi olarak aile, krn daha geni
akrabalk balarna dayanan grup yapsndan kurtulmakta ve aile yeleri ile, eitimle, dinle,
elenceyle ve siyasal yaamla ilgili eitli uralaryla ilgilenmektedirler.
Saln korunmas, bireysel ve toplumsal gvensizlikle ilgili skntlarn giderilmesi
yntemleri, eitim, elence ve kltrel gelimeyle ilgili olanaklarn salanmas, topluluk ya
da eyalet apnda hatta ulusal temelde olduka uzmanlam kuramlarn kurulmasna yol
amaktadr. Daha byk kiisel gvensizlik yaratan ayn etmenler, kentsel dnyada bireyler
arasnda gzlenen daha geni kartlklarn da nedenini oluturmaktadr. Kent, sanayi ncesi
toplumun kat kast snrlarn ykarken, farkl gelir kmelerinde ve deiik konumda bulunan

147


bireyler arasndaki farkllklar da trpledi. Genellikle, yetikin kentli nfus, krsal

blgelerde yaayanlara gre, daha ok kazan getiren ilerde alr. Ticarette, memurlukta ve
profesyonel ilerde alanlardan oluan beyaz yakallar snf, byk kentlerde, anakentlerde
ve daha kk kentlerde, krsal blgelere gre daha byktr.
Kent, bireylerin bunalm dnemlerinde yaamlarn srdrmek iin katlabilecekleri trden bir
ekonomik yaamn srdrlmesine ve bireylerin kendi ilerini kurmalarna olanak tanmaz.
Kentlilerin ortalama gelir dzeylerinin ve yaamsal harcamalarnn krsal kesimde yaayanlara
gre daha yksek olduu grlmektedir. Ev sahibi olmak yk daha da arlatrr; ev sahibi
olanlarn says da azdr. Kiralar kra gre daha yksektir ve gelirin daha byk bir blmn
oluturur. Kentsel yerleim yerlerinde yaayanlar pek ok ortak hizmetten yararlansalar da,
gelirlerinin byk bir blmn elenceye ve kendini gelitirmeye, daha kk bir blmn
de yiyecee harcarlar. Sunulan ortak hizmetler kentlileri satn almaya zorlamasa da, gerekte
ticari gelenekler tarafndan smrlmeyen hibir insan gereksinimi yoktur. Yaratc bir
biimde kendini ifade edebilmeyi ve grup dayanmasnn kendiliinden ortaya kmas iin
gereken aralar en iyi biimde salayabilen, ama bir ynyle kentlilerin edilgen izleyici
bireyler haline gelmesini, dier ynyle de ok ses getiren trl baarlarn elde edilmesini
salayabilen dinlenme ve elenme olanaklarnn temel ilevlerinden biri de heyecan
salamak ve ar, skc ilerden, tekdzelikten, hep ayn ii yapmaktan kurtulacak aralar
sunmaktr.
Gerekte kendi bana bir eyler yapabilme gcnden ok ey yitirmi bir birey olarak kentli,
amalarna ulaabilmek iin, ilgi alanlar yakn olan kmelerin rgtlenmelerine katlmak
zorunda kalr. Bu durum, insan gereksinmelerine ve trl ilgi alanlarna ve ok eitli
amalara ynelen gnll rgtlerin saysnn artmas sonucunu dourur. Toplum iindeki
geleneksel balar zayflarken, insanlarn birbirlerine karlkl bamll artar; bireylerin
zerlerinde ok az etkide bulunabilecei karlkl ilikiler, daha karmak, krlgan ve geici
bir nitelie brnr. Genellikle, bireyin kentsel dnyada yer almas sonucunu douran dier
temel etmenlerin geimsel nemiyle bal olduu gnll rgtler arasnda ok zayf bir iliki
vardr. lkel ve krsal toplumlarda kimin neye bal olacan ve neredeyse tm iliki
biimlerinde kimin kimle iliki kuracan nceden kestirebilme olana varken, kentlerde
yalnzca gruplarn genel oluum biimlerini ve kurulabilecek iliki trlerinin nasl
olabileceini tasarlayabiliriz; stelik bunlarn pek ou birbirine benzemeyecek, trl
elikileri de beraberinde getirecektir.

148


Kentsel Kimlik ve Ortaklaa Davran

Kentli birey, geni lde, ekonomik, siyasal, eitimsel, dinsel ya da kltrel alanlardaki
gnll rgtlerin etkinlikleri sayesinde, kiiliini ifade eder, gelitirir, stat kazanr ve ura
alann oluturan eylemleri srdrebilir. Olduka farkl ilevleri olan rgtsel yapnn,
kendisine bal olan kiilerin uyumunu ve ruhsal dengesini kendi bana salamad sonucu
rahatlkla karlabilir. Bu koullarda kiisel dzenin bozulmas, ruhsal dengesizlik, intihar,
kabahat, su, bozulma ve dzensizliin, kentsel yaamda krsal yaamda olduundan daha
belirgin olmas beklenir. Bu durum, imdiye kadar elde edilen karlatrlabilir gstergelerle
dorulanabilir, ama sz konusu olgunun altnda yatan dzenei anlayabilmek iin daha ileri
zmlemelerin yaplmas gerekir.
Pek ok grubun kentte ok zor olan eyi, yani teker teker ok sayda, ayrlm ve
farkllatrlm insan kendisine ekmeyi amalamasndan ve bireyin ilgi alanlarnn ve
yeteneklerinin rgtlerce ortak bir amaca ulamak iin desteklenmesinden, kentte toplumsal
denetimin genel olarak, biimsel bir biimde rgtlenmi gruplar araclyla uyguland
sonucu karlabilir. Kentteki byk insan ynlar, iletiim aralarnn denetimini ellerinde
tutarak sahne arkasnda grnmez bir biimde ya da ok uzakta alan insanlarn
ynlendirdii simgelerin ve basmakalp szlerin etkisi altndadr. Ekonomik, siyasal ya da
kltrel alanda kendi kendini ynetimin, bu koullar altnda yalnzca mecazi anlamda
kullanld ya da en iyi olaslkla, bask gruplarnn istikrarl olmayan dengesine bal olduu
sylenebilir. Var olduu biimiyle akrabalk balan gl olmad iin yapay akrabalklar
yaratlr. Toplumsal dayanma blgesel temelden uzaklatndan yapay ilgi birimlerine
ynelinir. Bu arada, bir topluluk olarak kent, belirli bir merkezi ve belirli olmayan artblgesi
olan bir blge temelinde etkili olan zayf, blnm ilikiler dizisine ve imdiki yerinin ok
tesinde, dnya apnda bir iblmne dnr. Birbirleriyle karlkl etkileim halindeki
insanlarn says ne kadar fazla olursa iletiimin dzeyi o kadar der ve en alt temel dzeyde
yani ortak varsaylan ya da herkesi ilgilendiren eylerin temelinde iletiimi srdrme eilimi
de o kadar fazla olur.
Modern uygarlkla birlikte iletiim dizgesindeki, retimdeki ve datm teknolojisindeki
ilerlemeleri, bir yaam biimi olarak kentlilemenin gelecekteki geliimine yn verecek
belirtiler olarak grmeliyiz. Kentlilemede gzlenecek deiiklikler, yalnzca kenti deil
dnyay da olumlu ya da olumsuz bir biimde etkileyecektir. Sz konusu etmenlerin ve
gelimelerin alabilecei yn kestirebilmek ve ne lde etkili olacaklarn ortaya koyabilmek
iin daha ileri aratrmalarn yaplmas gerekmektedir.

149


Toplumbilimciler, yalnzca, toplumsal bir varlk olarak bir kent kavram ve geerli bir
kentlileme kuram ortaya koyabildikleri lde, gnmzde "kent toplumbilimi" olarak
adlandrlmayan, gvenilir bilgiler btnn gelitirebilmeyi umabilirler. Daha ileri
zmlemelerin ve grgl almalarn nda, nceki sayfalarda, ayrntl olarak aklanan,
zmlenen ve gzden geirilen kentlileme kavramndan yola klarak, elimizdeki olgusal
verilerin gvenilirlii ve geerlilii belirlenebilir. Bugne dein kent zerine yaplm
toplumbilimsel almalarda kendisine yer bulabilmi, deiik trlerde ve birbirlerinden
kopuk bilgiler, bylece, gzden geirilip birbirleriyle tutarl olacak biimde bir araya
getirilebilir. Toplumbilimciler, yalnzca byle bir kuram sayesinde, yoksulluk, konut
edindirme, kent planlamas, salk, belediye ynetimi, siyasa, pazarlama, ulam ve dier
teknik sorunlarla ilgili ve ounlukla dorulanamaz olan pek ok deerlendirmeyi
toplumbilim adna bou bouna dile getirmi olmaktan kurtulabilirler. Toplumbilimci bu
sorunlardan herhangi birisini -en azndan kendi bana- zemez, ama eer asl ilevinin ne
olduunun farkna varrsa, olgularn alglanmasna ve zm bulunmasna nemli bir katks
olur. Bu ilevi, her durum iin ayr bir yaklam gelitirmek yntemiyle deil de, genel,
kuramsal bir bak asyla yerine getirmek en iyi yol olacaktr.

150


Bu Blmde Ne rendik zeti

Louis Wirth, Chicago Okulunun Parkla birlikte nemli isimlerindendir. Park, Burgess ve
McKenzie kentlerin oluum srecindeki mekanizmay insan ekolojisi kavram zerinden
aklarken, Wirth kentleme sreleriyle birlikte bireylerin yaamnda meydana gelen
deiiklikleri analiz etmektedir. Wirth, rgtsel ve sosyo-psikolojik zellikleri kapsayan bir
kent kuram gelitirmeye almtr.

Wirth, kentleri nfusu byk, youn ve heterojen olma zellikleri temelinde tanmlamaktadr.
Louis Wirthn 1938 ylnda yaymlanan Bir Yaam Biimi Olarak Kentleme makalesi
kent sosyolojisinin ana metinlerinden birisidir.

151


Blm Sorular

1) Louis Wirthn kent sosyolojisinde bir klasik olarak anlan makalesinin ad nedir?
2) Wirthn Chicago Okulu ile olan ilikisini tantnz.
3) Louis Wirthn Simmel ile akademik anlamda ilikisi nedir?
4) Wirthn Alman bir Yahudi oluunun, akademik almalarnda bir etkisi var mdr?
Varsa/yoksa nedenleriyle aklaynz?
5) Louis Wirthe gre kent hangi zellikleri zerinden tanmlanabilir? Nedenleriyle
aklaynz.
6) Bireyler asndan kentleme hangi olumlu ynleriyle deerlendirilebilir?
7) Louis Wirth sosyologlarn alann tanmlarken hangi hususlarn altn izmektedir?
8) Kentlemenin, Wirth asndan olumsuz olarak nitelenen ynleri hangileridir?

152


8. NEO-MARXST KENT KURAMCILARI

153


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Henri Lefebvre
2) Manuel Castells
3) David Harvey
4) Okuma Paras: Toplumsal Adalet, Postmodernizm ve Kent-David Harvey

154


Giri

1960lara kadar kent meknna duyarsz kalan marxistler, Lefebvre ile bu alandaki suskunlua
son vermilerdir. Kent yaznnda ilk kez mekn kavram temelinde kentin toplumsal bir rn
olduunu tespit eden Lefebvre, Castells ve Harveynin almalarna giden yolu amtr
denilebilir. Her dnr de, zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan sonra siyasi ekonomik
ve toplumsal alanda ortaya kan farkllamalarn kent alanndaki yansmalarn ve yeni
toplumsal ve kentsel biimleri retim ilikileri, sermaye, kapitalizmin krizleri ve toplumsal
hareketler zerinden okumulardr.

155


8.1. Henri Lefebvre (1901-1991)

Marx&Engelsin ardndan Marxistler 1960l yllara kadar kent konusuna duyarsz

kalmlardr. Engelsin ngilterede i Snfnn Durumu almasnn ardndan, marxisme
kentin yolunu gsteren Lefebvre olmutur. 1970lerin ilk yllarndan itibaren, markxist kuram
kent alannda kullanmak isteyen David Harvey ve Manuel Castells kanlmaz bir biimde
Lefebvrein almalarna odaklanmlardr. Zira 70li yllarda marxist kuramn kent
alanndaki suskunluunu bozan Lefebvre olmutur.

Lefebvre, toplumun btn halinde kentlemesi nermesiyle balayarak kentlemeden doan

toplum modelini kent toplumu olarak tanmlar. Kent toplumu kavramn sanayilemeden
doan toplum olarak aklar. Kent toplumu; tarmsal retimi bizzat emen veya onun zerinde
hkimiyet kuran bu sre sonucunda ina edilen toplum anlamna gelmektedir (Lefebvre,
2013: 8) Kent toplumu bu anlamyla eski kent biimlerinin yok oluunun sonunda ortaya
kar.

Henri Lefebvre, kent meknnn sosyal manada retiminin, toplumun -kapitalizmin-, yeniden
retilmesinin temeli olduu dncesini savunmaktadr. Meknn sosyal retimi,
egemenliinin yeniden retimi iin egemen snf tarafndan bir ara olarak kullanlr. Her
toplum, dolaysyla her retim biimi belli bir mekn, kendi meknn retir. Yeni toplumsal
ilikiler yeni meknlar gerektirir ve/veya yeni retilmi meknlar yeni toplumsal ilikileri
gerektirir. Toplumsal mekn ve toplumsal ilikiler arasnda diyalektik bir ilikini varln
savlar. Bu anlamda mekn toplumsal bir rndr Lefebvree gre.

Kapitalizm mekn igal ederek ve meknlar reterek, kendi i elikilerini zemese de

hafifletmeyi baarm ve varln srdrmtr. Meknn retiminin kendisi yeni deildir.
() Yeni olan, toplumsal meknn toptan ve toplam retimidir. retici faaliyetin bu devasa
ekilde yaylmas, onu icat eden, onu yneten, ondan kar salayan kiilerin karlarna gre
gerekleir. () retici glerin, bizzat meknn retiminin toplumsallamasnn
(ngrlmeyen) yolu byledir. () Yapt ey mekn art-deer retimine sokmak deildir
yalnzca; bilgi ve karar merkezlerine tabi olan retimin bir btn olarak yeniden
rgtlenmesini hedefler. (Lefebvre, 2013: 147)

156


Metalarn meknda retiminden meknn meta olarak retimi ve bunun kapitalizmin

kendini yeniden retmesi srecindeki rol hakkndadr kuram. Meknn yeniden retimi,
kapitalizmin kendini yeniden retme srecidir. (Aslan, 2004: 50) Bu srete sistem
pazarlad dier metalar gibi, meknn deiim deerini n plana karmaktadr. Kapitalist
ya da modern kentin deiim deerinin karsnda, Lefebvre meknn kullanm deerini n
plana karan yeni bir anlay savunur. Kent mekn sermayenin sermayesidir. Kapitalist kent
doas gerei deiim deerini n plana alan kar gruplarnn etkin olduu bir ilikiler a
sistemine dayanr.

Kentsel giriimciler, mteahhitler, arsa speklatrleri bankalar ve byk irketler kent

meknn deiim deeri erevesinde alglarken, dar gelirliler ve kent yoksullar iin kent
gndelik yaam mmkn klacak bir mekn olarak alglanr. Yoksullar asndan kent algs
kullanm deeri zerinde ekillenir. Ama bu her zaman byle deildir. Meknn kullanm
deerinin yansra bir de deiim deeri vardr. Ve bu deer kent yoksullar iin giderek temel
bir kayg haline gelebilir. Trkiye rneinde gecekondu olgusu da bu durumun canl
rneidir. Kullanm deerli projeler zamanla deiim deerli uygulamalara dnebilir.
(Aslan, 51)

Lefebvrein analizlerinde mekn bal bana nem kazanmaktadr. Kent sosyolojisi

yaznnda ilk kez kentsel mekn dnda mekn szcn kullanmtr.() Lefebvre gre
kapitalist gelime iinde, sermaye mekn bir meta haline getirmitir. Mekn edilgen, corafi
bir alan olmaktan kp ilevsellik kazanmtr. Kapitalizm, mallarn meknsal yerlemede
retildii aamadan meknn kendisinin kt bir kaynak olarak retildii bir sisteme
dnmtr. Bu sistem iinde mekn; su gibi kt bir kaynaktr. (Aslanolu, 1998: 66-67)

Endstriyel, sanayi retiminden, kent kaynakl modern kapitalist retime dnm

Lefebvrein tanmlamalarnda kentsel devrim olarak ifade edilmektedir. Kentsel devrim
kavram kentin fiziksel meknyla snrl kalmaz genel anlamda bir kentli yaam biimini de
iermektedir. Kent Lefebvree gre kavramla tanmlanmaktadr: mekn, gndelik hayat,
kapitalist sosyal ilikilerin yeniden retimi. Bu anlamda kent retim ilikilerinin insanlarn
gndelik hayat deneyimlerinde yeniden retildii bir kresel meknsal balam olarak ifade
edilmektedir. Kapitalist sosyal ilikiler meknn gnlk kullanm iinde yeniden
retilmektedir. (Aslanolu, 1998)

157


8.2. Manuel Castells (1942-)

Castellse gre kent ortak tketimin, yeniden retimin ve toplumsal hareketlerin retildii
mekndr. Ekonomik, siyasal ve ideolojik toplumsal oluumlar kent meknnda ifadesini
bulur. zellikle 20. yzyln ikinci yars ile birlikte emein yeniden retiminin sorumluluu
devlete kaymtr.

Gelimi kapitalizmde toplumsal rgtlenme ve toplumsal deiimin en temel eksenlerinden

biri olarak kent ve ekoloji sorununun altn izen Castells, kent ve ekoloji konularnda
younlaan protesto hareketlerinin topluluklar rgtleyerek harekete geirdiini, snflar aras
g ilikilerini dntrdn, yeni kltr modeller ortaya koyarak toplumsal deiimin en
nemli eksenlerinden birini oluturduunu ifade eder. (Castells, 1997: 12)

Castells kenti tanmlarken ortak tketim kavramna bavurur. Gelimi lkelerde kentler artk
retim mekn olmaktan kmtr. Kentin kendisi analiz nesnesi haline gelmitir. retim
sreci blgesel ya da lkesel lekte srmektedir. Kentsel mekn datm ileviyle de snrl
deildir. Farkl merkezlerde yaplan retim, yine farkl merkezler arasndaki ibirliiyle
datma sunulmaktadr. Bu durumda kentsel sorun olarak tanmlanan durum, btn
toplumsal gruplarn gndelik yaamlarnn temelinde yer alan konut, eitim, salk, ticaret
ulam gibi ortak tketim aralarnn rgtlenmesidir. Toplumsal tketime ve bu arada ortaya
kan toplumsal eitsizliklerin sonularna dikkat ekerken, mekn ve toplumsal yap
arasndaki ilikiyi basit bir yanstma ilikisi olarak grmediini vurgular. Kenti bal bana
bir aratrma nesnesi olarak grr. (Aslan s.57-58)

Kent sorunu toplumsal gruplarn gnlk yaamlarnn temelinde yer alan ortak tketim
aralarnn rgtlenmesi ile alakaldr. Ortak tketim alanlar olarak, konut, eitim, salk,
kltr, ticaret, iletiim olgularn iaret eden Castellse gre gelimi kapitalizmde bu
alanlarda hizmetlerin sorumluluu devlete gemitir. Ama devlet artan talep ve eitlenen
talepleri karlamakta yetersiz kalmakta ve yeni elikiler ortaya kmaktadr. Dolaysyla
kentsel toplumsal mcadelenin geleneksel Marksist emada tanmlanan emek-sermaye
kartlna dayal snf mcadelesinden farkl kentsel toplumsal mcadelenin yeni biim ve
alanlar ortaya kmaktadr. (Castells, 1997: 14, Aslan: 58)

158


Kentsel yeniden retimin yeniden rgtlenmesi balamnda birok tketim alanndan sz

edilebilir. Ortak tketim alanlar eitimden kltre, ulamdan iletiime, konut sorununa kadar
eitlilik gsterir. Gelimi kapitalizmde tketimin urad dnm () sermayenin
younlamas ve merkezilemesi, sermayenin kar orannn dmesine kar srekli verdii
sava, retici glerin toplumsallamas, snf atmasnn gelimesi () devletin ekonomik
faaliyetlerin tmn etkileyen kararl mdahalesiyle dorudan ilikilidir. (Castells, 1977: 29)

Castells, szn ettii birok tketim alanndan birisinin de konut talebi olduunu ifade eder.
19.yyda Engels tarafndan incelenen sorun, 20 ve 21. yy kentlerinde yeni bir erevede
tartlmaktadr. (Aslan, 2004: 59) Kentsel nfusun konut talebi sosyal refah devleti anlay
balamnda kamusal ynetimin sorunudur. Ancak bu talep yani kentsel nfusun konut talebi
devletin karlayabildiinin ok stndedir, dolaysyla yalnzca emek-sermaye elikisine
indirilemeyecek yeni bir eliki ortaya kar. Yeniden retim alannda ortaya kan bu eliki
devletle kentsel hizmetlerden yararlananlar arasndadr. (engl, 2001: 18) Konut alanndaki
yeni eitsizliklerin zgll sosyal denilen konutlarda daha bariz ortaya kar. () gelir,
istihdam ve eitime dayal eitsizliin kaynaklar kamu konutlarnda bir kez daha
pekitirilmektedir. (Castells, 1977: 36-37)

Taleplerin karlanmad ya da eitsizliklerin kurumsallat durumlarda kitleler trl

giriimlerde bulunurlar, bu gdlerle oluan kentsel hareketlerin snfsal hareketlerden
niteliksel olarak farkl olduu savunulmaktadr. Toplumsal hareketler kenti ve dnyay
deitirirler. Toplumsal hareketi anlamak nemlidir. Toplumu, kltr, uzam yaratan
onlardr. Toplumsal hareketler hayatn kalitesini, kentin kalitesini artrr. (Castells ve nce,
2006: 77)

Castells asndan kent ksaca:

ortak tketim alandr
emein yeniden retildii mekndr, kent sistemi tketim araclyla emein yeniden
retilmesi srecinin bir parasdr.
ortak tketim devlet ve resmi kurumlar araclyla salanr
ortak tketim alanlar, kentsel etkinlikler, siyasal anlamda da ilev grrler; bu
anlamda toplumsal hareketlerin kayna da olmaktadrlar,

159


ideolojik temeli, kentin toplumsal hareketlerin alan olmasna yol aaca gibi,
devletin mdahalesi iddet ynnde gerekletiinde eliki ve atmalarda artacaktr
ortak tketim alanna dair sorunlarn zmnde devletin sermayeden yana tutum
almas sorunlar derinletirir
toplumsal hareketler ve toplumsal hareketlerin muhatab olan devlet ve yerel
yneticiler kent alannn yaratlmasnn unsurlardr.

8.3. David Harvey (1935-)

Harvey iin mekn insan biimlendiren ve onun tarafndan biimlendirilen toplumsal bir
boyuttur. Kenti anlamak iin meknn biimi deeri ve toplumsal adalet arasndaki ilikileri
analiz etme zorunluluunu vurgular. Ona gre kent disiplinler st ele alnmaldr. Kenti
alglayabilmek iin uygun bir kavramsal ereve hem toplumsal hem de corafi muhayyileyi
kapsamaldr. Kente toplumsal sre ve meknn etkileimi halinde olduu karmak dinamik
bir sistem olarak bakmaldr. Harvey kent sorununu toplumsal adalet sorunuyla birlikte ele
almay nerir. Ona gre adalet esasen atan talepleri zmek iin bir ilke ya da ilkeler
kmesi olarak dnlebilir: Bunlar ana balkta toplanabilir: ihtiya, ortak yarara katk ve
liyakat. htiya kavram iinde gda, konut, salk hizmeti, eitim, toplumsal ve evresel
hizmet, tketim mallar, ulam hizmetleri vb. eitli ihtiya alanlarndan sz edilebilir. Sosyal
adalet ilkelerinin ise bireysel ve toplumsal alana olduu gibi corafi alana da
uygulanabileceinin altn izen Harvey, toplumsal adalet ilkelerine uygun olmayan srecin
ise toplumsal atma veya gerilimlere yol aacan vurgular. ( Harvey, 2003; Aslan, 2004)

Harveynin kuramsal erevesinde kentsel meknn nemi kapitalist retim ilikilerini

aklamasyla tanmldr. Harvey kentlemenin neminin sanayi sermayesinin rnlerine
olan talebin artmasndan kaynaklandn belirtmektedir. Harvey kapitalizmin doas gerei
artk deer retiminde krize girdiini belirtmektedir. Harvey kapitalizmin krizlerine mekn
araclyla getirilen zmleri irdeler.

Kapitalizmin krizlerine artk deer yaratmak iin alma saatlerinin uzatlmas ya da retim
aralarna yatrm gerei vurgulanr. Ama bu da ar birikime yol aarak kar oranlarnda
d olur. Buna zm olarak sermayenin ikinci dnglerinin iletilmesini nerir. Bu
yatrmlar ina edilmi evreye dier bir deyile kentsel alana yaplan yatrmlardr.
Fabrikalara brolara konuta yaplan yatrmlar retim ve tketim iin fiziksel evre
160


yaratlmas asndan nemlidir. Sermayenin nc dnglerine yaplan yatrm ise bilim ve

teknoloji alannda ve igcnn yeniden retimine ynelik sosyal harcama yatrmlardr.

Ancak Harvey bu yatrmlarn elikileri gerekte zmeyip bir baka dneme ertelediini
belirtmektedir. Kapitalizmin geliimine corafya asndan baklabileceini ve kapitalizmin
ayn zamanda mekn zerinde oynan bir oyun ke kapmaca olduunu da kantlar
almasnda

Harvey metann deiim ve kullanm deerleri arasndaki ilikiyi sradan meta olarak
grmedii toprak ve yaplar rnei zerinden irdeler. Toprak ve yaplar yerlerinin istenildii
zaman deitirilemez olduklar iin sradan mallardan farkldrlar. nsanlar toprak ve yaplar
olmadan yapamazlar. Toprak kalc yaplar uzun mrldr. Bu nedenle grece seyrek el
deitirirler. Toprak ve yaplar ayrca birok kullanm ilevine sahiptir. rnein bir ev
barnak, mahremiyet, gvenlik, zaman zaman ticaret alan olmas, ortak retim ve tketim ve
hizmet alanlarna ulaabilmek iin greli bir konum ve servet birikimi ve geliimi iin bir ara
olma alarndan ok ilevlidir. Bu kullanmlar hep beraber evin kullanm deerini oluturur.
(Harvey, 2003: 147-148)

Harveynin Sosyal Adalet ve ehir kitabna yazd tantmda Ira Katznelson, bu almada
kent, tarihsel adan etrafnda belirli bir retim tarznn rgtlendii bir eksen, kurulu dzene
kar bir devrim merkezi ve bir g ve ayrcalk merkezi olarak kavramsallatrldn ifade
etmektedir. Harvey bu almasnda kenti toplumsal artk deer, iktisadi rgtlenmenin
egemen tarz ve toplumun meknsal rgtlenmesi arasndaki ilikiler alan balamnda ele
almtr. Marxismin kentle gl bir biimde yeniden ilgilenmesi ve disiplinler aras bir
yaklamla kent dncesinin hareketlenmesi yine Harveynin almasnn bir rn olarak
kent alanna katkda bulunmutur. (Harvey, 2003:9-13)

8.4. Okuma Paras Toplumsal Adalet, Postmodernizm ve Kent-

David Harvey

Toplumsal Adalet, Postmodernizm ve Kent*

David Harvey
Bu makalenin bal, 20 yl arayla yazm olduum iki kitabn, Toplumsal Adalet ve Kent ile
Postmodernliin Durumunun bir kolajdr. Burada, gerek son 20 ylda birok kiinin kentsel
sorunlarla urarken geirdii entelektel ve politik yolculuu yanstacak biimde, gerekse
161


gnmzde kentsel sorunlar zerinde nasl dnmemiz gerektiini ve zmler ile ilgili
olarak kendimizi en iyi nasl konumlandracamz irdelemenin bir yolu olarak, sz konusu
iki kitap arasndaki ilikileri ele almaya alacam. zerinde durulacak olan duyumsallk
sorunu, 21. yzylda, yaamak ve almak iin gerekli altyaplarn ve kentsel evrelerin nasl
yaratlacayla ilgili tartmalarn temelinde yer almaktadr.
ADALET VE POSTMODERN DURUM
1 Austos 1989 gnl International Herald Tribne gazetesinde John Kifner'in, New York'ta
bulunan ve Austos 1988'deki ayaklanmadan bu yana sk sk atmalara sahne olan
Tompkirs Square Park alan ile ilgili bir yazs yer ald. Kifner'in dikkatini ynelttii birincil
olgu, parkn evresindeki kark yapyd. 300 kadar evsiz insann yan sra,
Patenciler, basketbol oyuncular, kk ocuklaryla anneler, 1960'larm kendilerini
toplumdan yaltm insanlarna benzeyen kktenciler, siyah renkli yrtk giysiler iinde dik
sal 'punk rock'lar, kktencileri ve punklar dvmek iin kaln tabanl botlaryla gezinen
dazlaklar, korkuyla birbirine kenetlenmi Rastafaryanlar, 'heavy-metal' gruplar, satran
oyuncular, kpeklerini gezdirenler - hepsi, parkn komu alannn niteliini deitiren
yenilenmi st-smf konutlarna kuru temizlemeciden aldklar takm elbiselerini tayan
meslek sahipleriyle birlikte, parkta bir yer tutmaktadr.
Kifner, gece ile birlikte parktaki kartlklarn daha da tuhaf bir durum aldn belirtmektedir:
Motosiklet Klb, 12nci Caddedeki kulp-evinde yllk partisini yapmaktayd. Bulvar B'ye ve
caddeye, Harley David sonlar ile siyah renkli deri giysiler iindeki adaleli erkekler ve iri-yar
kadnlar dizilmiti. Bir blok kuzeyde, bir "squat"ten -ounluu gen sanatlar olan kanun
kaa kiilerce igal edilmi kamu iyeliindeki terk edilmi yap- bir rock' konserinin sesi
tamaktayd ve cadde, mor salar havaya doru dikilmi gen insanlarla doluydu.
* David Harvey, "Social Justice, Postmodernism and the City", Readings in Urban Theory,
Susan Fainstein & Scott Campbell (der.), Blackwell, USA & UK, 1996,s. 415-435.
Bulvar Cnin yaknnda, Houston Caddesinin hemen bitimindeki Dnya Kulbnn nnde,
siyah genler parasn yklenmi yeni yetme kodamanlarn gzdesi jip-tipi aralar
durdurmaktayd. Bulvar B ile 3nc Caddenin, New York'taki en berbat eroin pazarlama
yerlerinden biri olarak bilinen kesinde bulunan eski bir benzin istasyonuna, plastik ielerle
ve baka atk maddelerle duvar rerek oluturulmu ve Garaj adn tayan sanatlar
meknnda baka bir konser srmekteydi. Duvar, korkutucu bir biimde Beyrut'u andran terk
edilmi, yanm yaplara bakan etraf evrili bir bahe oluturuyordu. Beyaz kalabalk,

162


modaya uygun giyinmiti. Grlty denetlemek iin gnderilmi bir polis memuru,
sersemlemi bir durumda kafasn sallyordu: "Bunlarn hepsi yuppi."
Kukusuz, New York'u bylesine byleyici klan, dahas, herhangi bir byk kenti heyecan
verici ve canlandrc bir kltrel atma ve deiim girdab yapan sahnelerden biridir bu.
Kentsel altkltrler zerine alan bir rencinin ok holanaca, iinde, Iain Chambers
(1987)'n yapt gibi, imdilerde "postmodern" diye adlandrdmz farkl bak asnn
kkenini grecei bir sahnedir:
Entelektel olarak aklan hangi biimi alrsa alsn, post- modernizm, temelde, son yirmi
yln metropoliten kltrlerinde ortaya kmtr: Sinemann, televizyonun ve videonun
elektronik zellikleri arasnda, kayt stdyolarnda ve plak-alarlarda, modada ve genlik
tarzlarnda, btn bu seslerde, imgelerde, gnlk olarak harmanlanarak dngs salanan
ve o byk ekrana birlikte yazlan eitli tarihler; ada kent budur.
Byle bir kavrayla donanp postmodern karmlarn ve tekniklerin btn aygtlarn
kullanabilir ve kenti oluturan byk ekrandaki grnrde uyumsuz olan imgelerin
yapbozumunu deneyebilirdik. Paralara ayrp paralanmay, mzikte, caddede, beden
dilinde, giyimde, Harley Davidsonlar gibi teknolojik donanmlarda eitli sylemlerin bir
arada varln yceltebilir ve belki de, birbirinden ok byk lde farkllam toplumsal
varlklarn hem kendilerini birbirlerine ve dnyaya anlatmada hem de gndelik yaamlarn
srdrmede kullandklar oulcu ve atmal kodlamalara ilikin kavrayl empati biimleri
gelitirebilirdik. Kltrel yrngedeki atallamalar, nceden var olann korunmasn ve aksi
takdirde trdeleecek bir dnyada, tmyle yeni olan ayrt edici "tekiliklerin" yaratlmasn
vebilirdik.
Farklla gsterilen kentsel hogrnn ve iris Marion Young'n "asimle edilmemi tekilie
aklk" olarak adlandrd eyin olaanst bir rnei olarak, Tompkins Square Park'taki
sahneyi yceltebilirdik. Young'a gre, denkser (adil) ve sivillemi bir toplumda kent
yaamnn ilkesi:
farklln toplumsal ilikilerini ayrksnlk yaratmadan (istisnasz) gerekletirir. Kentte yan
yana farkl kmeler oturur ve kent meknlarnda birbirlerini zorunlu olarak etkilerler.
Kentsel politika, demokratik olmak ve tek bir kmenin bak asn yanstmamak
durumundaysa, kentte bir topluluk oluturmakszn bir arada yaayan farkl kmelerin
seslerini dikkate alan ve bunlara olanak salayan bir politika olmaldr. (Young, 1990, s. 227)
Kent yaamnn zgrl, Kifner'in Tompkins Meydan rneinde tanmlad trden bir
"kme farkllamasna ve birbirine benzeyenlerin kurduklar kmelerin oluumuna nclk

163


ettii" lde (age, s. 238), toplumsal adalet kavrammz "farkllklarn eritilmesini deil,
bask altnda tutulmakszn kme farkllklarnn yeniden retiminin desteklenmesini ve bu
farkllklara sayg gsterilmesini zorunlu klar" (s. 47). "Aydnlanma anlaynn cumhuriyeti
yorumlarnda somutlaan evrensellik kavramn" aka yadsmalyz, nk bu kavram,
"kentsel toplumun popler ve dilbilimsel karmaklnn zerini rtme" eilimini yanstr (s.
108). "Herkese ak kamu alanlarnda ve forumlarnda, toplumsal bak alar, deneyimleri ve
aidiyetleri farkl olan kiilerle karlamak ve bunlarn sesini duymak beklenmedik bir ey
olmamaldr." Bunu izleyerek, Young, kapsayc bir politikann, "insanlarn farkllklarnn,
bakalarnca btnyle anlalmasa bile, tannd ve bunlara sayg gsterildii trde
olmayan bir toplum ilkesini desteklemesinin zorunlu olduunu" ne srmektedir (s. 119).
Benzer bir izgide olmak zere, Birleik Devletler'deki eletirel hukuk almalar hareketinin
felsefi "guru"su Roberto Unger, park, "iinde insanlarn, kendini ifade etmeye olanak
salayan koullar; yani, kme yaamna katlm ve ballk iin duyulan gereksinme ile
boyun eme ve kiiliksizletirilme korkusu arasndaki atmay daha iyi zebilmek iin bir
ans elde ettikleri younlatrlm bir karlkl yararlanabilirlik alan" (Unger, 1987, s. 562)
anlamnda, yeni bir toplum ilkesinin belirtisi olarak grebilirdi. Tompkins Meydan, "yapy
koruyan tekdzelik ile yapy dntren atma arasndaki ztl, toplumsal yaknlk
ilikilerini senaryosundan koparmak ve birbirimizi, bir kme ztlklar dizgesi iinde yer tutan
varlklar olmaktan ok, zgnlklerimiz erevesinde alglamamz" ynnde yumuatan bir
mekn gibi grnmektedir. Bunun da tesinde, Meydan, zamanla "st dzeyde kurumsal
yenilenmeye" yol aabilecek "alt dzeyde kltrel devrimci kar koyuun ve aykrln" bir
mekn olarak deerlendirilebilirdi (age, s. 564). Bununla birlikte, Unger, "kltrel devrimin
her ynn, sonsuz kendinden honutluk ve kendiyle ilgili olmann bir arac olarak
deerlendirme" isteinin, "kurumsal dzenlemelerde devrimci dzeltimlerin kiisel ilikilerin
kltrel-devrimci yeniden yaplandrlmasyla balantlandrlmas" gibi bir yanlla yol
aabileceinin ayrdndadr.
yleyse, kentsel politikay dzenleyenler, bu zorluklar karsnda ne yapmaldr? En iyi yol,
Jane Jacobs'n (1961) eski nerisinin bir kopyasn kararak, politika ve planlarmzn
biimlendirilmesinde, "kentsel nfus iinde kendiliinden bir eitlilie" hem sayg
duymamz hem de olanak tanmamz gerei zerinde srar etmektir. Bylece, Jacobs'n, "ne
eitlilikten doacak gc dikkate alan ne de bu eitliliin ifade edilmesinin yarataca
estetik sorunlardan etkilenen" kent planclarna ynelttii eletirel fkeden kanabiliriz. Bu
tr bir strateji, Young ve Unger'in ifade ettii trden beklentileri yerine getirmemizde

164


yardmc olacaktr. Ksaca, parktaki farkllklar yok etmek, deyim yerindeyse, burjuva
beenisi ya da toplumsal dzen kavramlarna uygun olarak bunlar trdeletirmek amacn
tamamalyz. Bunun yerine, Jacobs'n szn ettii "kendiliinden eitlilii" kucaklayan ve
canlandran bir estetik yaklamla donanmalyz. Yine de bu nerinin ardndan ivedi bir soru
iareti gelmektedir: rnein, evsizlik, kendiliinden eitlilik olarak nasl anlalabilir ve
byle anlalmas, evsizler iin gzel karton kutularla gze daha ho grnen barnaklar
yapmak yoluyla soruna zm getirilecei anlamna m gelir? Evet, Jane Jacobs nemli ve
son birka ylda birok kentbilimcinin zmsedii bir noktay ortaya koymaktadr; fakat
aktr ki sorunun boyutlar, Jacobs'un grlerinin ierdiinden daha byktr.
Bu glk, parktaki tatsz bir gnde aydnla kavumaktadr. -Szde- hukukun ve dzenin
gleri, evsizleri parktan karmak, iddetli atma yaayan taraflar arasna engeller koymak
iin mdahale eder. Bundan sonra park, bir smr ve bask alan, Young'n smr,
kysallatrma (marjinalletirme), erksizlik, kltrel emperyalizm ve iddet olarak belirledii
basknn be trl irinini aktan ak bir yara durumuna gelir. "zmlenmemi (asimle
olmam) tekilie aklk" gizilgc krlr ve tpk 1950'lerin kozmopolitan ve byk lde
sivillemi Beyrut'unun birden bire, savaan hiziplerin ve iddetli atmalarn kentsel
girdabna dmesi gibi, toplumsal yaknln iddete dntn grrz (bkz. Smith, 1989;
1992). Bu, yalnzca New York'a zg bir tehlike deildir; birok geni metropoliten alandaki
kentsel yaamn durumudur - Paris ve Lion'un yrekentlerinde (banliylerinde), Brksel,
Liverpool, Londra ve dahas yakn zamanlarda Oxford'da yaanan olaylar gzlemlemek
yeterlidir.
Bylesi koullar iindeyken, Young'm farkllklar konusunda son derece iddial olan ve
basknn sz edilen be deiik ynn glendirmeyen bir adalet grne ynelik aray
zlrken, Unger'in kltrel klglardaki (pratiklerdeki) alt dzey devrimlerin baskc deil,
ilerlemeci bir biimde kurumsal yenilenmeyi canlandracana ilikin ngrs yalnzca bir
d olarak kalr. Lefebvre'in (1991) ortaya koyduu gibi, snf, etnisite, rk ve toplumsal
cinsiyet savamlarnn "meknda nasl iz braktn" teslim ederek, btn bu sahneyi geri
planda brakacak bir ehreye ulam oluruz. Bu durumda planc ne yapmaldr? te, New
York Times'ta daha sonra yaymlanan ve bu amaz yanstan bir makale;
Kent ynetiminin, park ve benzeri teki yerleri, kentteki ezilen kesimlerin sma olarak
tahsis etmesi ynnde srarla kampanya yrten topluluklar var. Yerel meclis yesi Steven
Sanders, dn, parkta kamp kurmu 100'den ok evsizin etkili bir biimde boaltlmasn
salamak zere, sokaa kma yasa getirilmesi isteinde bulundu. Buna karlk, Divan

165


yesi Miriam Friedlander, salk bakm gibi toplumsal hizmetlerin, dorudan adr-kentte
yaayan insanlara gtrlmesini nerdi. Belediye Bakan Yardmcs Barbara J. Fife,
"Parkn amaca uygun kullanlmadn gryoruz fakat farkl karlarn olduunu da kabul
ediyoruz" dedi. Hepsinin ortaklaa belirttii tek bir uzlama noktas var; o da, herhangi bir
yeni plann daha ok huzursuzlua, daha ok iddete yol aaca dncesi dnda, ne
yaplmas gerektiine ilikin bir uzlama olmad.
8 Haziran 1991'de, en az 20 polis memurundan oluan bir srekli koruma gc eliinde
herkesi parktan kararak ve "iyiletirme (rehabilitasyon) iin" park tmden kapatarak sorun
zld. New Yorklu yetkililer, Davis'in (1990, s. 224) "postmodernitenin irkin yz" olarak
adlandrd bir durum yaratm oldular; Kamusal alan zgrletirmektense, yldrc duruma
getirdiler. Bu yolla, "alma, tketim ve ulam evrelerinde 'serseri' kmelerden ve
bireylerden, dahas kalabalklardan kiisel yaltm" dorultusundaki orta-snf arayn
desteklemek zere, iktidar, bir anlamda sava dzenine sokuldu. Gerekte, kamusal alanlar ya
yok edildi ya sava alanna evrildi ya da yar zelletirildi. Ak demokrasinin trde
olmayan yaps; ortak bir kamusal alan erevesi iindeki snf, etnisite, din ve kltr
mozayii, eitlilik iinde birlik ve topluluk anlay ile birlikte kayboldu. Davis'in belirttii
gibi, sonutaki ironi odur ki, "Dou Avrupa'da yklan duvarlar, kentlerimizin her yannda
yeniden dikilmektedir."
Bu koullar karsnda, politikalar belirleyenlerin ve planlamaclarn yapmas gereken nedir?
Planlamadan vazgemek ve Tompkins Meydan trnden kaotik sahneleri ho gren, ayn
zamanda herhangi bir mdahalede bulunmamay benimseyen kltrel alma izlencelerinden
birine katlmak m? "Yupi ayaktakm lsn" diyen duvaryazlarnn yeni ve sevimli
yorumlarn yaratmak dorultusunda yapbozumun ve anlambilimin btn eletirel gcyle
savamak m? Devrimci ve anarist kmelere katlp yoksullarn ve kltrel-kysallarn
(marjinallerin) haklarn savunmak, gerekirse her birine parkta birer yuva oluturmak iin
dvmek miyiz? Ya da Jane Jacobs'n eskimi modelini bir yana atp hukukun ve dzenin
glerine katlarak soruna yetkeci zmler getirilmesine mi katkda bulunmalyz?
Kentsel altyapnn btn boyutlaryla ilgili olarak, bir biimde karar almak ve eyleme gemek
zorunluluu vardr. Kentsel parkn iyi bir ey olduu dncesinde ilke olarak birlesek de
parkn kullanm biimlerinin bu denli atmak olmas, dahas, meknn ne iin olduu ve
nasl ynetilmesi gerektiine ilikin alglaylarn, birbiriyle yaran hizipler arasnda
temelden deiiklik gstermesi karsnda ne yapmamz gerekir? Farkl gereksinmelere ve
isteklere ynelik btn politikalar tutarl bir ereve iinde bir araya getirmek vgye deer

166


bir erek olabilir, fakat uygulamada farkl karlarn pek ou, bir arada var olmalarn
engelleyecek biimde karlkl olarak dlaycdr. Olabilecek en iyi uzlama bile (zorla
uygulanan yetkeci zmler bir yana braklacak olursa) farkl karlardan birinin ya da
tekinin yararnadr. Ve bu, en zor soruyu kkrtr: Kamusal alann oluumuna irel "kamu"
kavram nedir?
Bu sorular yantlamak iin, parktaki atmay biimlendiren gleri daha derinlemesine
irdelemek gereklidir. Kifner, uyuturucuyu ve tanmaz mal, "gnmz New York'unda en
etkili iki g" olarak belirlemitir. Her ikisi de rgtl sula balantldr ve ada
kapitalizmin ekonomi politiinin en byk iki stununu oluturmaktadr.
Gnmz kentsel yaamnda beliren politik-ekonomik dnmlerin gemii balamnda bir
konuma yerletirmek- sizin, parkn iinde ve evresinde gerekleen olaylar anlamamz ya da
gelecekteki kullanmlarna ilikin stratejiler gelitirmemiz olanakl deildir. Ksaca, Tompkins
Meydan Park'nn sorunlar, evsizlii yaratan, tanmaz mal vurgunculuundan sokak
yankesiciliine kadar su niteliindeki etkinlikleri besleyen, kaymak tabaka ile evsizler
arasndaki erk sradzenini (hiyerarisini) glendiren ve snf, toplumsal cinsiyet, etnisite, rk
ve din kaynakl byk toplumsal ayrmlarla birlikte ortaya kan derin gerilimleri
kolaylatran toplumsal sreler erevesinde alglanmaldr (bkz. Smith, s. 1992).
TOPLUMSAL ADALET VE MODERNTE
imdi bu ada durumu ve buna bal bilmeceleri bir yana brakp daha eski bir ykye
dnelim. yk, 1970'lerin balarnda, Kent ve Toplumsal Adalet'i bitirdikten ksa bir sre
sonra yazdm sararm bir metni dosyalarmn arasndan bulup kardmda gn yzne
kt. Bu metinde, Eyaletler aras Anayol Sistemi'nin bir parasnn Baltimore'un tam
ortasndan geecek biimde dou-bat yrngesine yerletirilmesi ynndeki bir neriyi -
1940'larn balarnda zerinde almaya balanm ve hl tmyle gerekletirilmemi olan
bir neri- deerlendirmitim. Bugn zde modernist bir sorun olarak resmettiimiz bir
durumun, daha o zamanlarda, bugn biroklarnn postmodernist olarak grdkleri tartma
biimlerinin tohumlarn atacak biimde zerinde durulduunu gstermek iin, bu konuyu
burada yeniden gndeme getiriyorum.
O tarihte, konuyla ilgili birok tartmay izlemi, oturumlara katlm ve birok belgeyi
okumu birisi olarak, temel ilgim, birok farkl grubun gndeme getirdii, projenin btnnn
dorulan ve yanllar ile ilgili, birbirinden ok farkl fakat birbirine eklemlenmi savlara
ynelikti, ileri srlen yedi tr sav ayrt etmitim:

167


1) Trafik kalabaln azaltmann yan sra mallarn ve insanlarn kentin iinden olduu kadar
blgenin de iinden daha rahat akn salamak zerinde younlaan etkenlik sav;
2) Ulam dizgesindeki gelimelere bal olarak, kentteki yatrm ve ilendirme olanaklarnn
artna (ya da kaybnn nlenmesine) odaklanan ekonomik byme sav;
3) Tasarlanan anayolun tarihsel ve estetik deerlere sahip kentsel evrelere zarar vermesi ya
da bunlar ortadan kaldrmasna kar kan estetik ve tarihsel kalt sav;
4) Konut ve salk hizmetleri gibi alanlar yerine, otoyola yatrm yaplmasna ve zel araba
sahiplerinin desteklenmesine ncelik tannmasnn ok yanl olduunu savunan toplumsal
ve aktrel dzen sav;
5) nerilen anayolun, hava kalitesi, grlt kirlilii ve belli deere sahip alanlar (bir akarsu
vadisi park gibi) zerindeki olumsuz etkilerini gz nnde bulunduran bir evreci
/ekolojik sav;
6) Daha ok kent iinde yaayan Afrika kkenli Amerikal'lar ile dar gelirlilerin zararna
olarak, arlkl olarak i dnyas ile yrekentlerde oturan orta snfa getirecei yararlarn
zerinde duran bir denkser (adil) dalm sav;
7) Ancak yakn biraradalk iinde zarar grmeden yaayabildikleri iin, otoyolun yapmyla
birlikte yok olabilecek, blnebilecek ya da dalabilecek topluluklar dikkate alan yerel
topluluk sav.
Bu savlar, kukusuz, karlkl olarak birbirini dlayc deildi. Nitekim bunlardan bazlar
anayolu nerenlerce ortak bir fikir iinde birletirilmiti. rnein, ulam dizgesinin
etkenliinin younluktan kaynaklanan kirlilii azaltaca ve bymeyi canlandraca,
bylece kent zeinde yaayan gsz kesimleri yararlandraca gibi. te yandan, her bir
sav birbirinden olduka farkl blmlere paralamak da olanaklyd. rnein, ocuklaryla
birlikte yaayan kadnlar zerindeki dalm etkileri, erkek alanlarnkinden ok farkl
olacakt.
Bu ba dndrc postmodern zamanlarda yukardaki birbirinden ayr savlar "sylemler"
olarak tanmlamaya eilimliyiz. Sz konusu olan tek sylem oymuasna bu savlardan birini
dile getiren tekil "kar kmeleri"ni daha yakndan incelemek durumunda grmeyiz
kendimizi. Bu kmelerce gelitirilen tekil savlar anayolun dzenlenmesinde etkili olmu,
fakat, bir btn olarak projeyi durduramamtr. Birbirinden ayr bu unsurlardan bir koalisyon
kurmay ve anayola kar gler iin bir emsiye oluturmay deneyen kesim (YKH diye
bilinen Ykm Kart Hareket), ok ak seik savlar ortaya koymasna karn, insanlar ve
rgtleri harekete geirmede en az etkiye sahip kme olmutur.

168


Benim kiisel sorgulamamn amac, anayola yanda ve kar olan savlarn (ya da sylemlerin)
nasl ilediini belirleyebilmek ve grnrde ayr ve birbirine zt olan kar kmeleri arasnda
uzlama taban salayacak daha st dzeyde savlar (sylemler) yolu ile ilkesel olarak
koalisyonlarn kurulup kurulamayacan saptayabilmekti. Anayolun yaplp yaplmamasna
ilikin grlerin ve etki kmelerinin eitlilii bir yana, anayolun bir blm bulvar ad
altnda (ki, canavarn alt kollu iki millik kesiti Afrika kkenli Amerikallarla dar gelirlilerin
yaad Bat Baltimore'u ortasndan ayrarak gerekte bulvarn ne olduunu anlamamz
salad) dzenlenirken, bir baka rotas da tmyle farkl bir dzenlemeyle, etkili kmelerin
politik kayglarndan bazlarn azaltacak biimde kent zeinin evresini sard.
Bu durumda, anayolun yaplp yaplmamasna bir etkisi olsa da olmasa da herkesin
bavurabilecei daha kapsayc bir sylem olabilir miydi? 1960'larn yaznnda egemen bir
izlek, bu tr geni kapsaml savlar oluturmann olanakl olduuydu. Bu tr bir sav
tanmlamak iin en sk kullanlan kavram toplumsal ussallk idi. Byle bir fikir akla uygun
grnyordu, nk birbirinden kopuk olarak alglanan yedi sav da bir tr ussal konumlan
gelitirmiti ve her biri kendini glendirmek iin genellikle daha st dzeyde bir aklamaya
bavuruyordu. Etkenlik ve byme temelindeki tartmalar, genellikle, bireysel zverinin
kanlmaz olduunu ve yerlerinden edilenler iin yeterli bir dence verilmesinin doru ve
uygun olduunu da -olabildiince- kabul ederek, yararc savlarn "kamu yarar" ve en ok
sayda kiiye en ok yarar kavramlar zerinde biimleniyordu. Benzer biimde evreciler ya
da yerel topluluklar zerinde duranlar da daha genel kapsaml bavuru kaynaklarndan
yararlanyorlard. lk kme doal deerlere, ikincisi topluluk deerlerine gndermede
bulunuyordu. Btn bu nedenlerle, toplumsal ussallk zerinden giderek daha st dzeydeki
savlar dikkate almak mantksz grnmyordu.
Dahi ile Lindblom'un 1953'te yaymlanan Politika, Ekonomi ve Refah adl yaptlar, bu
izgiye kout klasik bir anlatma sahiptir. Yalnzca sosyalizmin ldn deil (bugnlerde
biroklarnn aka paylaaca bir karm), ayn zamanda kapitalizmin de ldn ne
srmektedir. Bununla iaret ettikleri, Byk Bunalm ile kinci Dnya Savann kapitalistik
baarszlk deneyiminden doan ve dizginsiz saf pazar ekonomisinin en u biimi ile
rgtlenmi ve ok byk lde zeksellemi komnist ekonomi arasnda bir orta yol
bulunmas gerektii sonucuna ulaan entelektel gelenektir. Kuramlarn ussal toplumsal
eylem sorunu zerinde younlatrm ve bunun "hem ussal hesaplama hem de etkili denetim
srelerini" zorunlu klp klmadn (s. 21) tartmlardr. Yazarlara gre, ussal hesaplama
ve denetim, ederin belirlendii pazarlar, sradzensellik (yukardan aaya karar oluturma),

169


poliyari (batakilerin demokratik denetimi) ve uzlamaya (szleme) dayanmaktadr ve bu

tr aralar "zgrlk, ussallk, demokrasi, eitlik, gvenlik ve gelime" (s. 28) ereklerine
ulaabilmek iin kullanlmaldr. Dahi ile Lindblom' un zmlemesinde ilgin olan pek ok
yan vardr ve pazar ekonomisinin, yakn zamanlarda, zellikle ngiltere ve Birleik Devletler
deki sorunlu devresinden sonra yazarlarn ortaya koyduu aklamalarn yeniden diriltilmek
isteneceini kestirmek g deildir. Fakat byle bir aray, ayn zamanda, gelecein ussal
toplumu iin evrensel bir reete araynn 1960'larda ve 70'lerdeki derin eletirisini de bize
anmsatacaktr.
rnein, Godeber, Ekonomide Ussallk ve Usdlk adl kitabnda, Oscar Lange'n ussalla
ilikin ereksel (teleolojik) bak asn, sosyalizmin her durum ve koulda ussal yaamn
sonul baars olaca ynndeki varsaymn keskin bir biimde eletirmitir. Godeber
ussallk kavramn sac deil, Marksist ve tarihsel maddeci bir bak asndan ele almtr.
Vurgulad nokta, toplumsal rgtlenme biimlerine dayanan farkl ussallk tanmlarnn
olduu, feodalizm iinde yer eden ussalln kapitalizmdekinden farkl olduu ve byk bir
olaslkla sosyalizm ats altnda yine farkl olacadr. Birleik sermayenin bulunduu
noktadan tanmlanan ussallk, alan snfn bulunduu noktadan tanmlanan ussallktan ok
farkldr. Bu tip bir alma, Dall ve Lidblom izgisindeki ereksel olmayan dnme
bieminin bile kktenci eletirisinin glenmesine yardmc olmutur. Bu eletiri, Dahi ve
Lindblom'un toplumsal ussallk tanmlarnn, almaklarn aratrlmasn iermekten ok,
kapitalist ekonomik dizgenin srdrlmesi ve ussal ynetimi ile balantl olduunu ne
srmekteydi. Dahi ve Lindblm'un toplumsal ussallk kavramlatrmalarn eletirmek (ya da
bugn adlandrdmz zere, yapbozuma uratmak), o zamanlar, sol tarafndan, egemen
birleik sermayenin ideolojik hegemonyasna kar bir savam arac olarak grlmekteydi.
Feministler, rksal zellikleri nedeniyle kysallam olanlar, smrge halklar, etnik ve
dinsel aznlklar bu nakarat kendi almalarnda yinelerken, savalacak dmann kim
olduuna ve kar klmas gereken egemen ussallk biimlerine ilikin kendi
kavramlatrmalarn yaptlar. Sonu, bavurabileceimiz kabul edilebilir, evrensel ve egemen
bir toplumsal ussallk tanmnn deil, toplumsal ve zdeksel (maddi) koullara, kme
kimliklerine ve toplumsal amalara dayanan saysz farkl ussallklarn olduunun ortaya
konmas oldu. Ussallk, toplumsal ussallka dayatlan projeden ok, toplumsal kmenin
doas ve projesi tarafndan tanmlanr. Toplumsal ussalln evrensel savlarnn yapbozumu,
1960'larn ve 1970'lerin kktenci eletirisinin en byk baarlarndan birisiydi ve en nemli
kaltlarndan birisi olmay da srdrmektedir.

170


Bununla birlikte, bylesi bir sonu, bir para rahatsz edici olmaktan te bir etkiye sahiptir.
Bu tr bir nerme, rnein, otoyol yksne geri dnp herhangi bir geni kapsaml sav
araynda bir yarar bulunmayaca, nk bu tr savlarn kararlarn oluturulmasndaki
politik sreler zerinde hibir etkisinin olmayacan kabul etmeyi gerektirir. Ve gerekten
arpc olan, bu tr kapsayc savlar oluturmay deneyen tek kmenin, YKH' nn, otoyol
kartln devinime geirmede en az baarya ulaan kesim olmasdr. Otoyolun
dzenleniinin deitirilmesi iin abalayanlarn paralanm sylemleri, daha btnlkl
olan sylemden daha etkili olmutur, nk bireylerin kendilerini anlamlandrdklar zgn ve
tekil yerel koullar zerinde temellenmitir. Bununla birlikte, paralanm sylemler,
otoyolun nereye ve nasl yerletirileceine kar kmann tesine de hibir zaman iin
geememitir. Genel olarak otoyol kavramna kar koyabilmek iin, YKH' nn eklemlemeye
alt trden daha birleik bir syleme gerekten de gereksinme vard.
Bu, dolaysz olarak, bir ikilemi ortaya koymaktadr. Eer yerel sylemlerin yalnzca
paralanm sylemlerden ibaret olduunu ve hibir birleik sylemin olanakl olmadn
kabul edersek, bu durumda, toplumsal bir dizgenin kapsayc niteliklerine kar kmann
hibir yolu yoktur. Bu tr bir genel kar koyma yntemini elde edebilmek iin, bir eit
birleik ya da birletirici savlar dizisine gereksinmemiz vardr. Bu nedenle, bu eskimi ve
sararm el- yazmasnn iinde, evrensel olarak daha sk bavurulan bir kavram ve temel bir
st-ilke olarak kabul edilebilecek toplumsal adalet sorununa daha yakndan gz atmay
yeledim.
TOPLUMSAL ADALET
Toplumsal adalet, almamda benimsediim yedi ltten yalnzca birisini oluturmaktadr.
Bununla birlikte, bu kavramn dikkatli bir sorgulamasnn, tartmay, biimsiz greliliin,
sonsuz deiken sylemlerin ve kar kmelemelerinin uurumundan kurtaracan umut
etmitim. Fakat bu noktada da sorgulama bozguna urad. Toplumsal ussalln yaran st-
ilkeleri kadar toplumsal adaletin de yaran pek ok kuram olduu ortaya kt. Her
yaklamn gsz ve gl yanlar var. rnein, eitliki bak alar, belli bir noktada, "eit
olmayanlara eit davranmaktan daha eitliksiz hibir ey yoktur" sorununun iine
yuvarlanmaktadr (rnein, Birleik Devletler de, frsat eitlii retilerinin olumlayc
eylemin gereklilikleri ile yer deitirmesi bu sorunun ne denli nemli olduunu ortaya
koymaktadr). Adalete ilikin olumlu hukuk kuramlarn, yararc bak alarn (en ok kiiye
en ok yarar), tarihsel olarak Rousseau'ya atfedilen ve 1970lerin balarnda John Rawls
tarafndan Adalet Kuram' nda yeniden gndeme getirilen toplumsal szleme yaklamn,

171


eitli sezgici bak alarn, greli yoksunluk yaklamn ve teki yaklamlar enine boyuna
gzden geirdiimde, hangi adalet kuramnn en dorusu olduu konusunda kendimi bir
amazda buldum. Belli bir dereceye kadar, kuramlar, birbirlerine greli bir sradzen iine
yerletirilebilir. Adaletin hukukun bir konusu olduunu savunan olumlu hukuk bak asna,
iyi yasa ile kt yasa arasnda, herhangi bir "daha iyi" temelinde ayrm yapmamza olanak
salayan yararc bak asyla kar klabilir, bu arada, toplumsal szleme ve doal haklar
yaklamlar, daha ok sayda kiiye daha ok yararn hibir toplamnn belli vazgeilemez
haklarn inenmesini hakl karamayacan savunur. te yandan, sezgici kuramlar ile
greli yoksunluk kuramlar tmyle farkl bir boyutta varlk kazanrlar.
Bylece, temel sorun varln korumaktayd. Toplumsal adalet zerine bir tartmaya girmek,
hangi toplumsal adalet kuramnn daha uygun ya da doru olduunu saptayabilmek belli
balang ltlerinin kar karya getirilmesi anlamna geliyordu. Bu kar karya gelite,
geni kapsaml ltler, aktan aa olmasa da, geri ekilmeye balar. Adaletin, insanlarn
belli bir anda ona yklemek istedikleri anlam dnda baka hibir anlama gelmedii noktada
adalet kavramnn btnsel yapbozumunun greli kolayl iler. Adaletle ilgili yaran
sylemler, toplumdaki durumsallkla ilgili yaran sylemlerden ayrlamaz.
Bu savla devam edebilmek iin iki yol grnmekteydi. Birincisi, adalet kavramlarnn dil
iine nasl yerletirildiini incelemekti ki bu beni Wittgenstein'n gelitirdii trden anlam
kuramlarna gtrd:
Ka tr tmce vardr?... Saylamayacak kadar ok: saylamayacak kadar ok farkl kullanm
trleri ki bunlar "simgeler", "szckler", "tmceler" olarak adlandrrz. Ve bu okluk,
duraan deildir: Diyebiliriz ki yeni dil kullanmlar, yeni dil oyunlar gndeme gelir ve
tekiler kullanlmaz duruma gelerek unutulur... Burada, "dil oyunu" terimi, dilin
konuulmasnn bir etkinliin ya da bir yaam bieminin paras olduu gereinin nemini
vurgulamak zere kullanlmtr... Bu szcn (rnein "iyi"nin) anlamn nasl rendik?
Ne tr rneklerden? Hangi dil oyunlar iinde? Bylece, szcn bir anlamlar ailesine sahip
olmas gerektiini grmek bizim iin daha kolay olacaktr (Wittgenstein, 1967).
Bu bak asndan, adalet kavram, belli bir dil oyunu iine yerletirildii biimiyle
anlalmak durumundadr. Her dil oyunu, konumacnn zgn toplumsal, deneyimsel ve
alglaysal dnyasyla balantldr. Adalet herhangi bir evrensel anlama deil, btn bir
anlamlar "ailesine" sahiptir. Bu bulu, kukusuz, adalet kavramnn, rnein, Nuer'ler arasnda
sahip olduu anlamn kapitalizmin adalet kavramndan tmden farkl olduunu gsteren

172


antropolojik almalarla btnyle uyumludur. Bylece, kltrel, dilsel ya da sylemsel

grelilik noktasna geri dnm bulunuyoruz.
kinci yol ise, adaletle ilgili sylemlerin greliliini kabul etmek, fakat sylemlerin toplumsal
gcn bir anlatm olduu konusunda srarl olmaktr. Bu durumda, adalet fikri, herhangi bir
ynetici snf tarafndan kullanlan erkten kaynaklanan belli hegemonik sylemlerin
oluumuna kar kurulmaldr. Bu, Devlet'te Thrasymachus'u konuturan Platon'a dein
uzanan bir dncedir:
Her ynetici snf, yasalar, kendi karlar dorultusunda oluturur, demokrasi demokratik
yasalar, tiranlk tiranik yasalar vb. retir; bu yasalar yaparak, kendi karlar dhilinde olan
eyleri zneler iin "doru" olarak tanmlarlar ve her kim bu yasalar inerse, "gnahkr"
olarak cezalandrlr. Btn devletlerde "doru"nun ayn olduunu, yani yerleik ynetici
snfn kar olduunu sylediimde kastettiim ey budur... (Platon, Devlet)
Bu iki yol zerinde dnmek beni, Engels tarafndan aada daha ak terimlerle aklanan
bir durumu kabul etmeye gtrd:
Neyin doru ve neyin yanl olduunu lmekte kullanlan cetvel, dorunun kendisinin, yani
adaletin anlalmasnn en g aracdr... Hukukular iin doru kavramnn geliimi...
insanlk koullarn, yasal terimlerle dile getirildii biimiyle, adalet ilkesine, sonsuz adalete
daha da yaknlatrmak savamndan baka bir ey deildir. Gelgelelim, bu adalet, her
zaman iin var olan ekonomik ilikilerin kh tutucu kh devrimci adan ideolojikletirilmi
ve yceltilmi anlatmdr. Yunanllarn ve Romallarn adaleti kleliin denkser olduunu
savunmaktayd; 1789 burjuvalarnn adaleti, feodalizmin, denkser olmamas nedeniyle
ortadan kaldrlmas istemini dile getirmekteydi. Dolaysyla, sonsuz adaletin
kavramsallatrlmas zamana ve yere gre deitii gibi ilgili insanlara gre de deiir...
Gndelik yaam iinde... doru, yanl, adalet, adalet duygusu gibi anlatmlar, toplumsal
konulara gndermede bulunulduunda bile, yanl anlalma olaslna yer vermeyecek
biimde benimsenir. Fakat bir yandan da ekonomik ilikilerin bilimsel irdelenmesinde ortaya
kacak umutsuz karkl yaratr; tpk modern kimyada phlogiston kuram terminolojisinin
uzunca bir sre geerliliini korumasyla yaratlm olduu gibi (Marx ve Engels, Selected
Works, 1951, s. 562-564).
Marx (Capital, I, s. 88-89), Proudhon'u eletirisinde, adalet ilkesini "mallarn retimine
karlk gelen denkser ilikilerden" karsadn ve byle yaparak, mal retimini "adalet denli
sonsuz bir retim biemi" olarak sunduunu ne srer. Bu eletirinin, Godelier'in Lange'n (ve
daha geniletilmi biimiyle Dahi ile Lindblom'un) ussallk zerine grlerini rtmesine

173


koutluu aktr. Kapitalizmin toplumsal ussallk ya da adalet kavramlarn ele alp bunlar
sosyalizm ats altnda yaygnlatrlacak evrensel deerler olarak kabul etmek, yalnzca,
sosyalist proje yoluyla kapitalist deerlerin daha da derine yerletirilmesi anlamna ge-
lecektir.
MODERNST SYLEMLERDEN POSTMODERNST SYLEMLERE GE

imdiye kadarki tartmadan karmak istediim iki genel sonu var. Birincisi, politika
aygtlar olarak toplumsal ussalln ve toplumsal adalet gibi kavramlarn eletirisi, 1960'larda
"sol" tarafndan (Marksistleri de ierecek biimde) balatlan ve ok acmaszca srdrlen bir
giriimdi. Bu eletiri, btn sivil toplumda evrensel savlarn geerliliine ilikin kktenci bir
kuku dourdu. zerinde ksaca tartmam gerekse de, st-kuramn (meta-teori) btn
biimlerinin ya yanl kurgulanm ya da akla aykr olduu sonucuna varmak iin -ki
bugnlerde pek ok postmodernistin yapt budur- ksa ve yetersiz bir admd. Bu sreteki
iki adm da, her biri kendi toplumsal adalet ve ussallk tanmlarn ortaya koyan szde "yeni"
toplumsal hareketlerin (bar hareketi, kadn hareketi, evreci hareket, smrgeletirme ve
rklk kart hareketler) douuyla daha da glendi. Bundan byle, Engels'in ne srm
olduu gibi, ussallk ve adalet kavramlarndaki farkllklar gidermek ve bylece yaran
aklamalar uzlatrmak ya da kktenci biimde farkl sylemlerin arabuluculuunu yapmak
iin hibir felsefi, dilsel ya da mantksal yol grnmyordu. Bunun etkisi, devlet politikasnn
meruiyetini baltalamak, btn brokratik ussallk kavramlarna saldrmak, toplumsal politika
formlasyonlarm amaza sokmak ve en kts, onu, iktidarda bulunanlarn ideoloji ve deer
ilkelerini eklemlemek dnda, gsz klmak olmutur. 1970'lerin ve 1980'lerin devrimci
hareketlerine katlanlardan bazlar, evrensel olduu varsaylan savlarn erk ve snf tabann
geirgen klmay, kitlesel devrimci eylemin zorunlu bir balangc olarak alglamaktaydlar.
Fakat vurgulanmas gereken ikinci ve daha kark bir nokta vardr. Eer Engels, adalet
kavramnn "yalnzca zaman ve mekna gre deil, ilgili insanlara gre de deitii"
konusunda srarl olmakta gerekten haklysa, bu durumda, belli bir toplumun bu tr
kavramlarn deikelerini yaratma yollarna bakmak nem tamaktadr. Bunu yapmakla,
Wittgenstein ve Marx gibi farkl yazarlar izleyerek, farklln retiminin zdeksel temeline,
zellikle de toplumsal ussallk ve toplumsal adalet hakknda farkl dil oyunlarn douran
tmden farkl deneyimsel dnyalarn retimine bakmann nemli grnd kabul
edilmektedir. Bu, farkl adalet kavramlar reten ve bunlar snflar, rklar, etnik ve politik
kmelemeler, ayn zamanda toplumsal cinsiyet blnmeleri arasndaki ideolojik hegemonya
zerindeki savam iine yerletiren erk farkllamalarn anlamak iin tarihsel-corafi

174


maddeci yntemlerle ilkelerin uygulanmasn gerektirir. Adalet ve toplumsal ussallk gibi

evrensel nermelerin felsefi, dilsel ve mantksal eletirisi, paracl sylemlerin ideolojik ve
zdeksel ileyileri ve temelleri ile yzleen bir st-kuramn varlkbilimsel ve bilgi-kuramsal
konumunu zorunlu olarak tehlikeye atmakszn da doru bir biimde srdrlebilir. Neden
adalet gibi kavramlar, soyutlama iinde irdelendiinde "umutsuz biimde kark"
grnrken, yine Engels'ten alnt yapacak olursak, "doru, yanl, adalet ve adalet duygusu
gibi anlatmlarn, toplumsal konulara gndermede bulunulduunda bile, yanl anlalma
olaslna yer vermeyecek biimde benimsenmesi"nin gndelik yaam iin ynlendirici
durumuna geldiini yalnzca bu yolla anlamaya balayabiliriz.
Bu bak asndan, adalet ve ussallk kavramlarnn son birka ylda toplumsal ve politik
dnyamzdan kaybolmam olduunu aka grebiliriz. Fakat tanmlar ve kullanmlar
deimitir. 1960'larn sonlarnda yaanan savamlarda snf uzlamasnn k, sosyalist,
komnist ve kktenci sol hareketlerin ortaya knn, ar sermaye birikiminden
kaynaklanan ar bunalmla ayn zamana denk gelmesi, kapitalist ekonomik-politik dizgenin
kararll iin ciddi bir tehdit oluturmutu. deolojik dzeyde, gerek adaletin gerekse
ussalln almak tanmlarnn ortaya k, bu tehdidin bir parasyd ve nceki kitabm
Toplumsal Adalet ve Kent'te ele alman da bu sorundu. Fakat 1973-5'teki gerileme / daralma,
yalnzca sermaye ymnda keskin bir deer dnn (devalasyonun) deil, ayn zamanda
yaygn isizlie kar rgtlenmi emein gcne kar saldrnn, ksnt izlencelerinin,
yeniden yaplanma ve en sonunda, ngiltere rneinde olduu gibi kurumsal dzeltimlerin de
iaretini veriyordu.
Bu koullar altnda, sermaye ile emek arasndaki toplumsal szlemeye iaret eden herhangi
bir kavramdan kanmak ve pazar ussallnn yararna olan toplumsal ussallk kavraylarn
terk etmek iin, sol eilim, gnen devleti kapitalizminin gcn savunan bir sa-kanat
gndemi ile de balantl olarak, toplumsal ussallk ve denkser yeniden dalm gibi iki
egemen kavrama sahip olan gnen devletinde kapitalist iktidar taban olarak dile getirilen
eye kar kt. lkeden lkeye farkl hzlarda da olsa (rnein sve'te gzle grlr
biimde ancak yeni yeni ortaya kmaktadr), birka yldan fazla bir zamanda gerekleen bu
geile ilgisi kurulabilecek nemli olan bir nokta, devletin bundan byle ussall ve adaleti
tanmlamaya zorunlu olmadyd; nk pazarn bunu bizler iin en iyi biimde yapaca ne
srlyordu. Denkser dl ya da yaptrmlara en iyi pazar davranlar araclyla ulalaca,
pazarn dayatt ne ise denkser bir dalmn da o olaca, toplumsal yaamn, kentsel
yatrmlarn ve kaynak datmlarnn (evresel olarak adlandrlanlar da ierecek biimde)

175


denkser bir biimde dzenlenmesinin, en iyi pazar araclyla olaca dncesi, kukusuz
grece eski bir dnceydi ve nceden deneyimlenmiti. Bu, adalet ve ussalln tmden terk
edilmesinden ok, belli bir ynde kavramlatrlmalarna iaret etmektedir. Gerekte,
toplumsal rgtlenmenin en denkser ve en ussal biimlerini salamann en iyi aracnn pazar
ileyii olduu dncesi, son 20 yl iinde, hem Birleik Devletler de hem de ngilterede
hegemonik sylemlerin gl bir yn durumuna gelmitir. Yeryznn nemli bir
blmnde zekten planl ekonomilerin k, bu gei sreci boyunca pazar araclyla
ynlendirilen adaletin yalnzca toplumsal olarak doru deil, ayn zamanda son derece ussal
olduunu varsayan bir pazar egemenliini daha da derinletirmitir. Bu zmn stnl,
kukusuz, neyin toplumsal olarak ussal ve denkser olduu ya da olmad konusunda ak
hibir kuramsal, politik ve toplumsal tartmaya gerek gstermemesidir; nk pazar
ilevlerini dzenli olarak yerine getirdii srece sonucun hemen hemen her zaman denkser ve
doru olaca varsaylabilir. Ussallk ve adalete ilikin evrensel savlar hibir biimde ortadan
kalkmamtr. Bunlar, gnen devleti kapitalizminin savunulmasnda kullanlm olduu
kadar sk, zelletirmenin ve pazar etkinliinin gerekelendirilmesinde de ne srlmektedir.
Pazara duyulan gvenin ierdii ikilemler iyi bilinmektedir ve hi kimse bu gvene koulsuz
yaslanmamaktadr. Pazarn bunalmlar, dsallk etkileri, kamusal mallarn ve altyapnn
retilmesi, farkl yatrm kararlar arasnda egdm gereksinmesi gibi sorunlar u ya da bu
dzeyde bir devlet karmacln zorunlu klar. Margaret Thatcher, Byk Londra
Ynetimini lavetmi olabilir, fakat i dnyas, bunun yerine geecek ve tercihan
seilmemilerden oluan bir ynetim istemektedir; nk bu olmadan kent hizmetleri
btnleememekte ve Londra yarmac ynn yitirmektedir. Fakat bu en az gerekliliin
tesine geen birok ses duyulmaktadr; nk serbest pazar kapitalizmi; yaygn isizlik,
kktenci yeniden yaplanmalar, sermayenin deerinin dmesi, yava byme, evresel
bozulma, finansal skandallar, yarmaya ilikin glkler, birok lkede gelir dalmnda
giderek alan uurumlar ve toplumsal gerginlikler yaratmtr. Bu koullar altnda; devlet
dzenlemesi, gnen devleti kapitalizmi, endstriyel gelimenin devlete ynetimi, evre
kalitesinin, toprak kullanmnn, ulam dizgelerinin, fiziksel ve toplumsal altyapnn devlete
planlanmas, gelir aktarmlar yoluyla ya da konut, salk bakm, eitsel hizmetler gibi belli
alanlarda yardm yoluyla az da olsa bir yeniden dalm salayacak gelir ve vergi politikalar
yeniden savunulur olmaktadr. Pazar araclyla ynlendirilen toplumsal ussallk ve
toplumsal adalete ilikin politik sorunlar, ileri kapitalist lkelerin birounda, politik

176


gndemin n sralarna yerlemitir. Kukusuz, Dahi ve Lindblom da 1953'te tam da bu

nedenle gndeme oturmutur.
Bu noktada, Ungers'in son yz yln politika tarihinde "ideolojik engel" olarak adlandrd
eyle yz yze gelmek durumundayz: Braknz yapsnlar ile devlet karmacl arasnda bir
ileri bir geri salnarak ve yle grnyor ki, var olann srmesini salayan bu ikili ztln
iinden kp bir insan geliimi sarmalna geemeyen, yalnzca yineleyici dngler iinde
devinme eilimi. Dou Avrupa'da ve Sovyetler Birlii'nde rgtl komnizmin k,
kktenci nitelikleri dolaysyla, bu noktada byk bir frsat salamaktadr. leri kapitalist
lkelerde ideolojik ve kurumsal yenilenme iin benzeri ataklarn, en iyi olaslkla, Dahi ve
Lindblom tr bir genel politikann iine oturtulmu baka bir kapitalist brokratik ynetim
dnemine doru ilerledii, en kt olaslkla, pazarn her zaman en iyiyi bildiini syleyen
ideolojik yolu srdrdn gsteren birka iareti vardr. Tam da bu politik konjonktrde,
politik devingenlik iin bir savam arac olarak adalete ya da ussalla bavurmann
geerliliini reddetmek gibi bir postmodernist tuzaa dmeksizin (postmodern felsefenin ba
edimcisi Lyotard, yeni bir eit politika yolu bulmann bir arac olarak "eski ve oydamaya
dayanmayan bir adalet kavramlatrlmas"nn yeniden ne srlmesi umudunu tasa da),
adalet ve ussallkla ilgili evrensel savlarn kktenci eletirisinin neyi ereklediini kendimize
anmsatmamz gerekir.
Kendi adma, Engels'in doruyu bulduunu dnyorum. Adalet ve ussallk mekna, zamana
ve kiilere gre farkl anlamlar yklenir, bununla birlikte, insanlarn nemsedikleri ve
sorunsuz grdkleri gndelik anlamlarn varl, bu terimlere hibir zaman gz ard
edilemeyecek lde politik ve devindirici bir g kazandrr. Doru ve yanl, devrimci
deiimlere g kazandran szcklerdir ve bu tr terimlerin herhangi bir yapbozumu bunu
yadsyamaz. yleyse, yeni toplumsal hareketler ve genelde kktenci sol, hangi noktada kendi
kavramlatrmalarna ulamtr ve bununla hem serbest pazara hem de birleik gnen
kapitalizmine nasl meydan okunmaktadr?
Young, Adalet ve Farklln Politikas (1990) adl kitabnda, yakn tarihlerdeki en iyi
anlatmlardan birisini ortaya koymaktadr. Adalet sorununu, gnen devleti kapitalizminin
yeniden datc niteliinden uzak bir biimde yeniden tanmlamakta ve basknn "be yz"
olarak adlandrd eyde odaklanmaktadr ki, yirmi birinci yzylda yaamaya elverili
kentler ve almaya elverili evreler yaratlmas savamn temel ilgi alanmz olarak
grdmze gre, bunlarn her biri zerinde kafa yormaya deer diye dnyorum.

177


Basknn birinci yz, geleneksel iyeri-ii smr kavramn, daha yakn zamanlarda zerine
eilinen, emein yaama yerindeki smrsyle (bata, kukusuz, ev iinde alan kadnlar
olmak zere) birletirmektedir. Emein artan gc ve yalnzca mavi yakallarda deil, beyaz
yakallarda da salk koullarnn giderek ktlemesiyle, alma gnnn sresi zerindeki
denetimin salanm olmas gibi birok deiim gereklemi olmasna karn, Marx'n
tanmlad geleneksel smr biimleri hl varlm korumaktadr. Smrnn en kt
ynlerinin hafiflemesi, snf ve sendika gcnn tam olarak kullanlmas yoluyla, gnen
devleti kapitalizminin mantna bir dereceye kadar sindirilmitir. Bununla birlikte, hl
sreen smrnn ayrt edilebilecei ve yalnzca etkin savam sorunlar grnr kld
lde ele alnabilecei birok alan vardr. sizlerin ve evsizlerin iinde bulunduu koullar,
nfusun nemli bir blm (gmenler, kadnlar, ocuklar) iin temel gereksinmeleri ve
hizmetleri satn alma gcnn bulunmamas rnek gsterilebilir. Btn bunlardan ilk
nermeme varlmaktadr: Denkser planlama ve politika uygulamalar, hem iyerinde hem de
yaama yerinde emein smrsn en aza indirecek toplumsal-politik rgtlenmenin yan
sra retim ve tketim dizgelerinin yaratlmas sorunu ile dolaysz olarak yzlemelidir.
Basknn ikinci yz, Young'n kysallama olarak adlandrd olgudan kaynaklanr. Young,
"kysallam olanlar "n, "emek dizgesinin kullanamad ya da kullanmayaca insanlar
olduu"nu belirtir. Bu, belirgin biimde, rk, etnisite, blge, toplumsal cinsiyet, gmenlik
konumu, ya ve benzeri zelliklerle ayrt edilen bireylerin durumudur. Sonu, "btn bir
insanlar tabakasnn toplumsal yaama yararl katlmdan dlanmas ve bylece, gizil olarak,
nemli lde zdeksel yoksunlukla, dahas yok olula yz yze braklmasdr. Gnen
devleti kapitalizminin bunun iin kendine zg zm, bu tr kysal kmeleri ya sk
gzetim ve denetim altna almak ya da en iyi olaslkla, devlet desteinin "zel yaamn
gizlilii, saygnlk ve bireysel seim gibi temel haklar askya almay" hakl kard bir
bamllk durumu yaratmak olmutur. Kysal olanlar buna zaman zaman iddetle tepki
vermilerdir. Kimi rneklerde, kysallamalarm, devlete ve uzunca bir sre kendilerine
yalnzca ya baskc gzetim ve denetimi ya da alaltc bamll getirmi olan herhangi bir
yntemin uygulanmasna kar kahramanca bir durua dntrmlerdir. Kysallk, yirmi
birinci yzylda kentsel yaamn karsna kacak ciddi sorunlardan birisidir ve bunun
dikkate alnmas, bizi ikinci ilkeye gtrr: Denkser planlama ve politika uygulamalar,
babacl (paternalistik) olmayan bir biimde kysallama grngsyle yzleerek, bu farkl
bask trne tutsak kesimleri zgrletirecek rgtlenme ve savam yollarn bulmaldr.

178


Erksizlik, kimi ynlerden, kysallktan ok daha yaygn bir sorundur. Burada, Tompkins
Meydan Park'nda rastladmz kendini anlamlandrmann zel politikasnn yan sra politik
erki uygulama gcnden sz ediyoruz.
Kendini saygyla dinletebilme gc, gnen devleti kapitalizminde kat bir biimde
snrlandrlmtr ve bu konudaki baarszlk, devlet komnizminin knde de anahtar bir
rol oynamtr. Meslek sahibi (profesyonel) kesimler, bu adan, birok teki kesime gre,
kendilerini farkl bir tabakaya yerletirecek stnlklere sahiptir ve en ok politize olmu
olanlarmz iin bile, bakalarn dinlemek- sizin onlar adna konuma istei her zaman
canldr. Politika iinde olma, baka hibir eyden dolay deilse bile, sendikacln, siyasal
partilerin ve geleneksel kuramlarn zlnn etkisiyle gcn yitirmi, fakat ayn zamanda
buna kart olarak, yeni toplumsal hareketlerin rgtlenmesi ile yeniden canllk kazanmtr.
Ne var ki, uluslararas bamlln ve karlkl bamlln artmas, erksizlii belli bir
dengeye getirmeyi genellikle giderek daha da gletirmektedir. Baltimore otoyoluna kar
olan savam rneindeki gibi, politik gcn toplumun bask altna alnm kesimleri arasnda
devingenlik kazanmas, giderek yaygnlk kazanan, fakat bir btn olarak serbest pazar ya da
gnen devleti kapitalizminin yapsal zelliklerini ele almak konusunda yetersiz kalan, bir
yerel olay durumuna gelmektedir. Bu, bizi nc nermeye gtrr: Denkser planlama ve
politika uygulamalar, bask altna alnm kesimlerin politik erke ulama ve kendini ifade
etme yeterliliini ortadan kaldrmak yerine glendirmelidir.
Young'n kltrel emperyalizm olarak adlandrd ey, "bir toplumun egemen deerlerinin
bir bireyin kendi kmesinin zgn bak asn grnmez klmas, ayn zamanda bir kmeyi
tektipletirerek onu 'teki' diye damgalamasnn" yollaryla ilikilidir. Bu tr savlar, en ak
biimiyle feministler ve zenci zgrlemesi kuramclar tarafndan ortaya konmutur, fakat
ayn zamanda, kltrel kuramn birok alannda da st rtl olarak vardr. Bu, belli
ynlerden aka ayrt edilmesi en g bask biimidir; bununla birlikte, hi kuku yoktur ki,
toplumlarmz- da kendilerini "dardan tanmlanm, bir egemen deerler a tarafndan
konumlandrlm" bulan ya da yle hisseden birok toplumsal kme vardr. Birok Bat
Avrupa ve Kuzey Amerika kentinde grlen yabanclama ve toplumsal huzursuzluk (Dou
Avrupa'nn ou yerinde yeniden ortaya k konusunda hibir ey sylemiyoruz), kltr
emperyalizmine gsterilen tepkinin btn iaretlerini tamaktadr ve bu noktada da gnen
devleti kapitalizmi, gemite hem kaytsz hem hareketsiz kaldn kantlamtr. Buradan
drdnc bir nerme kmaktadr: Denkser planlama ve politika uygulamalar, kltrel
emperyalizm sorunlarna zellikle duyarl olmal ve eitli yollarla gerek kentsel projelerin

179


gerekse halka danma yntemlerinin dzenlenmesinde emperyalist tavr ortadan kaldrmann

yollarn aramaldr.
Beinci olarak, iddet sorunu vardr. Yirmi birinci yzyla girerken, hzla byyen fiziksel
iddet sorunuyla yzlemeksizin kentsel gelecein ve yaam evrelerinin deerlendirilmesi
gtr. Kiilere ve mallara kar iddet korkusu genellikle abartlsa da, zdeksel temellerini
serbest pazar kapitalizminin toplumsal koullarnda bulur ve bu nedenle bir tr rgtl
zm gerektirir. Dahas, karmak rgtl suun yaratt ve kapitalist giriimlerin yan sra
devlet etkinlikleriyle de kurduu karlkl iliki araclyla gelitirdii karmak bir iddet
sorunu vardr. Los Angeles' deerlendirmesinde Davis'in iaret ettii gibi, ilk dzeyde sorun,
en sk rastlanan tepkinin savunmaya dnk kentsel alanlar arayna girmek, kentsel alan
scak sava dzenine sokmak ya da dlayc yaam evreleri yaratmak biiminde ortaya
kmasdr. kinci dzeye ilikin glk, birok kentteki mafya ya da dengi rgtlenmelerin
(rnein, ada Sovyetler Birliinde yeni yeni ortaya kan bir sorun), kent ynetiminde ok
gl bir konuma gelmi olmasdr. Bunlar, seilmi grevliler ya da devlet brokratlar
olmaktan ok, erkin asl kanallarn ellerinde tutanlardr. Toplumsal denetimin belli biimleri
olmakszn hibir toplum varln srdremez. Foucaultcu bir bak asndan toplumsal
denetimin -bu denetimin ne dzeyde bir iddete yneldii hi fark etmez- btn biimlerinin
baskc olduunu dnebiliriz. Burada da zlmesi gereken bir dolu ikilem vardr; fakat
beinci bir nerme ortaya koymak iin elimizde yeterince veri bulunmaktadr: Denkser bir
planlama ve politika uygulamas, iddetin hem kiisel hem de kurumsallamam dzeylerine
ynelecek ve bir yandan da glenme ve kendini ifade etme yeterliliklerini yok etmeyecek
nitelikte bir toplumsal denetimin dlayc ve silahl olmayan biimlerinin araynda
olmaldr.
Son olarak, Young'n ileri srdklerine altnc bir ilke eklemek istiyorum. Bu ilke, btn
toplumsal projelerin evrebilimsel (ekolojik) projeler olduu -ya da tersi- gereinden
kmaktadr. Burada, "doann haklara sahip olduu" ya da tam tersi, doann "egemenlik
altna alnabilecei" grnde srar ederken, gelecek kuaklar ve yeryznn bugnk
yaayanlar balamnda adaletin, btn toplumsal projelerin evrebilimsel sonular asndan
youn bir deerlendirmeye bal tutulmasn zorunlu kldn savunmaktaym. nsan kendi
tarihini yaparken, evresini zorunlu olarak kullanr ve dntrr; fakat bunu kendisinden
zaman ya da mekn asndan ayrlm insanlarn yazgsn tehlikeye atacak bir
umursamazlkla yapmak durumunda deildir. Bu durumda son nerme udur: Denkser bir
planlama ve politika uygulamas, btn toplumsal projelerin kanlmaz evrebilimsel

180


sonularnn gelecek kuaklar zerinde olduu kadar uzakta yaayan insanlar zerinde de
etkileri olacan gz nnde bulundurmak ve olumsuz etkileri kabul edilir lde azaltacak
admlar atmak durumundadr.
Bu alt ilkenin birletirilebileceini, birletirilmek bir yana, ok paral uygun bir stratejiye
dntrlebileceini ya da byle yaplmas gerektiini savunmuyorum. Gerekte, adaletin
burada erevesi izilen alt boyutu, somut kiilere uygulanmalar durumunda, birbiriyle sk
sk atma iine girer. Smrlen erkek ii, rk ya da toplumsal cinsiyet konularnda bir
kltrel emperyalist olabilir. Tam anlamyla bask altnda tutulan bir kii iddet gibi bir
toplumsal adaletsizliin taycs olabilir. te yandan, sz konusu ilkelerin, birbirinden
yaltlarak uygulanabileceini de dnmyorum. Lyotard'n grne yakn birinin yapaca
gibi (1984), sorunlar basite, hakknda oydamaya varlmam bir adalet kavram dzeyinde
brakmak, her eyden nce, bylesi farkllam adalet kavramlarn reten toplumsal
srelerin zeinde bulunan birtakm sorunlarla yzlememek demektir. Bu durumda,
toplumsal politikann ve planlamann iki dzeyde ilemesi nerilir. Basknn farkl
boyutlaryla ve bunlarn gndelik yaamdaki belirtileriyle yzleilmeli, fakat uzun dnemde
ve ayn zamanda basknn deiik biimlerinin, kapitalist ekonomi-politiin zeindeki temel
kaynaklarna eilinmelidir. Bu kincisine, btn ktlklerin kayna olarak deil,
kapitalizmin yaama ve alma biimlerini, bunlarn birbiriyle ve evreyle ilikilenme
biimlerini dntren, paralayan, yapbozuma uratan ve yeniden yaplandran devrimci
dinamikleri erevesinde baklmaldr. Byle bir duru noktasndan sorun, bir deiim olup
olmayacana deil, ne tr bir deiimi bekleyebileceimize ilikindir; bylece gelecek yllar
iin plan yapabilir, gelecek zaman etkili bir biimde nceden biimlendirebiliriz.
Adaletin deiik alglanlarnn dikkate alnmasnn yan sra, bu derin sorunsaln gncel
tartmalarn rengini belirleyebilmesini umut etmekteyim. Sz konusu farkl alglaylara
bavurarak, ileri kapitalist toplumlar gelimeci yolunda ok uzun sredir engellemi olan
politik ve kurumsal olduu kadar yaratclkla ilgili kstllklardan da syrlabiliriz. ster
serbest pazar kapitalizminin iinden ksn, ister gnen devleti kapitalizminin iinden ksn,
adaletin ve ussalln evrensel kavramlatrmalar hl geerlidir. Fakat adaletin ve ussalln
almak kavramlatrmalarna bakmak hem deerlidir hem de gizilg olarak zgrletiricidir;
nk bunlar son yirmi yldr var olan yeni toplumsal hareketler iinden kmtr. Sonu
olarak, Marx ve Platon'un gzlemlemi olduu gibi, "eit haklar sz konusuyken bile, karar
verenin 'g' olduu" gerei her zaman geerliyken, son birka ylda kentsel
hastalklarmzn birouna getirilen yetkeci zm nerileri ve adaletle ussalln farkl

181


kavramlatrmalarna kulak verme yeteneksizlii, daha ok, sorunun bir parasn

oluturmaktadr. Kabaca ele aldm kavramlatrmalar, bu zamandaki ve bu mekndaki
birok kysallam, bask altna alnm ve smrlen kesim iin bir anlam tamaktadr.
Biroumuz iin ve onlarn birou iin formlasyonlar ak, sorunsuz ve ortak saduyuya
uygun grnebilir. Byle olmasnn nedeni, gnen devleti babaclnn pazar syleminde
yaygn olarak benimsenen kavramlatrmalarn hatal olmas fakat ayn zamanda bu tr
kavramlatrmalardan baarl zgrleimci ve dntrc politikalarn retilebilecei
gereidir. Tompkins Meydan Park'nn evresinde, "zaman ve mekn yakala"
diyeceklerdir; u an ve buras bunu yapmak iin gerekten de uygun zaman ve mekn olarak
grnmektedir. Btn Dou Avrupa'da duvarlar yklrken, bunu, kukusuz kendi
kentlerimizde de yapabiliriz.

182


Bu Blmde Ne rendik zeti

Lefebvree gre, mekn toplumsal bir rndr ve her retim biimi kendi meknn
retmektedir. Kent meknnn bu toplumsal retimin toplumun kendini tekrar retmesi
asndan son derece nemli olduunu ve kentlerin farkl sosyal sistemlerde farkl biimler
aldn belirtir. Lefebvre sermayenin, kent meknn sadece retimin yapld bir mekn
olarak grmediini, ayn zamanda meknn kendisini alnr-satlr bir rne, metaya
dntrdn iddia etmektedir. Lefebvree gre, kapitalizm iin meknn somut kullanm
deeri deil, soyut yani deiim deeri nemlidir.
Castellse gre ise kent ncelikle ortak tketim mekndr. Kent, kolektif tketim aralar olan
konut, eitim, salk, kltr, ticaret, ulam ve benzeri unsurlarnn saland mekndr.
Kolektif tketim aralar ounlukla yerel ynetim ve devlet eliyle salanmaktadr. Devlet bu
ortak tketim aralarn salarken temel amac igcnn ertesi gn almas iin gerekli
olan gda, barnma, dinlenme, vb. ihtiya olan dier ve mal ve hizmetleri karlamaktr (emek
gcnn yeniden retimi). Devletin bu mdahalesi, kentsel atmay zmek yerine onu
iddetlendirmektedir nk devlet ortak tketim aralarn salayarak kente mdahale
ederken, bunu ounlukla sermaye snf ve zenginler lehine yapmaktadr. Kentsel toplu
tketimin datm zerinden yaanan eliki ve eitsizlikler kentsel toplumsal hareketlerin
domasna ve glenmesine neden olmaktadr.
Harvey ise kentlemeyi, kapitalist sermaye birikimin hareketleri ve krizleri kapsamnda
ele almaktadr. Harveye gre, krn azamiye karmak iin kurulmu kapitalist sistem belli
dnemlerde ekonomik krizler yaamaktadr. Ar retim sonucunda oluan krizler, kr
oranlarnn dmesine neden olmaktadr. Kapitalistler kr oranlarn tekrar ykseltmek iin
yatrmlarn retime deil kentsel rant alanlarna ynlendirirler. Harveye gre kapitalist
kentleme, retim srecinde ekonomik krize giren sermayenin, krlarn arttrmak amacyla
yatrmlarn daha krl olan kentsel yapl evreye ynlendirmelerinin sonucunda gelimitir.
Kapitalist giriimciler azalan krlarn tekrar azamiye karabilmek iin retim srecinin
dnda kentlere ynelerek kentlerin yapl evrelerine yatrm yapmaktadr. Harveye gre
modern kentlerin bymesi kapitalistlerin krlarn azamiye karmak istemesinin tarihidir.
Bu noktada, kentler, kapitalist sermaye birikim mantn yanstan bir aynadr. Harvey, kent
almalarnda genel olarak kapitalist sistemin adaletsizlii zerine odaklanmaktadr.
(Gllpnar, 2104: 80)

183


Blm Sorular
1) Lefebvre kent toplumu kavramn nasl aklamaktadr?
2) Ortak tketim alanlar, toplumsal ayrmalar temelinde hangi sonulara yol aabilir?
3) Metalarn mekndan retiminden, meknn meta olarak retilmesi ifadesini aklaynz.
4) 20 ve 21. yzylda konut sorunu marxist dnrler tarafndan hangi temelde ele
alnmaktadr?
5) Harvey kullanm ve deiim deerlerini kent meknna hangi temelde uyarlamtr?

184


9. TRKYEDE KENT, KENTLEME, KENTLLEME

185


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Trkiyede Kent ve Kentleme
2) Kent, Kentleme ve Trkiye Deneyimi lhan Tekeli

186


Giri

Kent, en genel tanmla insan yerlemelerinin belirli zelliklere sahip bir durumu olarak ifade
edilebilir. nsan yerlemeleri tarih boyunca farkl biimlerde gelimeler gstermilerdir.
Farkllklara karn ortak zelliklerinin belirlenerek kavramsallatrlmasyla beraber kentlerin
okunabilmesi, anlalabilmesi mmkn olmaktadr.

Kentleme ise kentlerin belli bir ynde deimesidir. Kentleme bir ynyle mevcut kentlerin
deimesini anlatrken, zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyann
sanayilemede geri kalm olarak tanmlanan blmnde kent saysnda meydana gelen
artlar da kentleme kavram ile aklanr hale gelmitir. zellikle kinci Dnya Savann
ardndan dnya nfusunun nemli bir blm kentlere gm, kent ve kentlerde yaayan
insan saysnda nemli artlar gzlenmitir. lhan Tekeli, benzer bir sre yaayan
Trkiyede kentleme ve kentlileme srelerini mevcut kuramlar tartarak sre iinde ele
alarak deerlendirmektedir.

187


9.1. Trkiyede Kent ve Kentleme

Tekeli, kenti insan yerlemelerinin belirli zelliklere sahip bir durumu olarak tanmlar. nsan
yerlemelerinin belli zellikleri tarih boyunca farkl biimlerde gelimeler gstermekle
birlikte, kent kuramlar zerinden kentlerin okunmas, anlalabilir klnmas ise ortak
zelliklerinin belirlenerek kavramsallatrlmasyla gerekleir. rnein Marx asndan
kentler snfsal elikilerin keskinleerek farkl bir toplumsal modele dnmn alanlar
olarak kutsanmtr. Chicago Okulu ise kentleri, nfusun youn, heterojen olduu ve tarm
d faaliyetlerin yrtld yerleim alanlar olarak tanmlar, kentler ayn zamanda
kendilerine ait bir kltr de ierirler. Her iki yaklam da kuramlarn retildii tarihi ve
toplumsal koullara uygun ereveye sahiptir.

Kentleme ise kentlerin belli bir ynde deimesi olarak tanmlanabilir ksaca. Kentleme bir
ynyle mevcut kentlerin deimesini anlatrken, zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan
itibaren dnyann sanayilemede geri kalm olarak tanmlanan blmnde kent saysnda
meydana gelen artlar da kentleme kavram ile aklanr hale gelmitir. zellikle kinci
Dnya Savan izleyen srete dnya nfusunun nemli bir blm kentlere gm, kent
ve kentlerde yaayan insan saysnda nemli artlar gzlenmitir. Benzer sre Trkiyede de
yaanm, kylerden kentlere g siyasi, ekonomik ve toplumsal alanda sorunlara yol
amtr. Modern toplum olma abasnda Trkiyede zellikle 1950li yllardan sonra
ekonomik, siyasal ve toplumsal alanda ortaya kan sorunlar, deiim ve dnmn grnr
alanlar olarak kentler/ehirler zerinden farkl disiplinlerin konusu olmulardr. Modern
olann veya modern olmann yaratt sorunlara zmler ise mevcut kuramlar zerinden
retilmi, kent alannda zellikle ilk dnemlerde Chicago Okulunun etkisinde analizler
yaplmtr.

lhan Tekeli, Trkiyenin kentleme ve kentlileme deneyimini, sanayileme ve merkez-evre

lkeler yaklam zerinden ele almaktadr. Ona gre Chicago Okulunun analizleri Trkiye
gereini kavramlatrmakta yetersiz kalmaktadr. Tarihsel srete insan yerlemelerinin
farkl aamalarda ne trden biimler ve sistemler gelitirdiklerini anlamak gerektii nerisiyle
bu sreci ortaya koyarak, Trkiye rneini kendine zg evrimi zerinden ele almaktadr.

188


9.2. Kent, Kentleme ve Trkiye Deneyimi lhan Tekeli

Kent, Kentleme ve Trkiye Deneyimi

kinci Dnya Sava sonrasndan beri kent ve kentleme sorunlar srekli olarak Trkiyenin
gndeminde nemli bir yer tutuyor. Bu olguya ilikin salt kiisel gzlemlere dayanlarak, ar
kentleme, salksz kentleme vb. yarglar gelitiriliyor ve bu yarglara dayanlarak
politikalar neriliyor. Oysa nesnel gzlemlere dayandrlm gibi grnen bu yarglarn
arkasnda, kentleme konusunda sahip olunan kavramsal erevelerin ynlendirmesi vardr,
bu nedenle Trkiyede kentleme olgusundaki gelimeleri incelemeden nce, kentlemeye
ilikin olarak sahip olunan kavramsal ereveyi berraklatrmak gerekir.

1. Kentleme ve Kentlileme in Genel Kavramsal ereve

Trkiyede kentleme konusundaki en yaygn kavramsal erevenin ikago kent sosyolojisi
okulunun etkisi altndaki ikili bak as olduu sylenebilir. Bu yaklamn zerinde
durduu iki ynden birincisinde, kentleme, nfusun belli younluun ve belli bykln
stndeki yerlemelerde toplanmas olarak ele alnmakta ve bu nfusun tarm d faaliyetlerle
uramas, heterojen olmas vb. zelliklerinin belirtilmesiyle tamamlanmaktadr. zerinde
durulan ynlerden kincisinde kent kltr olarak adlandrlabilecek deerler, davranlar
ve tutumlarn benimsenmesi kentleme olarak grlmektedir. Uzmanlamann gelitii
heterojen bu nfus kiisel olmayan ilikiler iindedir. likiler kar dengesine dayanan
szlemelerle kurulur. Laik, bireyci, aklc tutumlar egemendir. Aslnda kentlemenin bu tr
tanmlanmasnda zerinde durulan her iki yn de birbirinin tamamlaycsdr. Bu
tamamlayclk bir nc e yardmyla kolayca kurulabilmektedir. Toplumlar
gelimelerinin evrimsel aamalarndan geerken sanayileebilmeleri ve sanayilemelerini
srdrebilmeleri iin hem belli bir yerleme biimine ve nfus ylmasna hem de bu
nfusun kentli kltr denen deerlere, tutumlara, davran biimlerine sahip olmasna
gereksinme duymaktadrlar. Bu gereksinme, sanayileen lkelerde kentlemeyle yani
kentlerin saylar ile byklklerindeki artma ve kent kltrndeki yaygnlamayla
karlanmaktadr.
ikago Okulunun kentlemeye bu tr bak as, iinde gelitii ileri bir sanayi lkesi olan
ABDnin koullar tarafndan etkilenmitir. Birbirini tamamlayan bu iki ynl kentleme
tanmnn, gelitii toplumun koullarna uygunluuna, ngilizce dilindeki karl kant
olarak gsterilebilir. ngilizcede kentleme terimi hem nfusun belli noktalarda ylma
srecini hem de kentli kltrn yaygnlamas srecini iermektedir. Her iki sre o kadar
189


ezamanldr ki dilde bu iki kavramn farkllatrlmas iin bir gereksinme domamtr. Oysa
kentleme terimi Trke de her iki kavram birden tayamam, farkllam, kentleme
yan sra kentlileme ortaya kmtr. Kentleme daha ok nfusun belli noktalarda
younlamasn gsterirken, kentlileme kentli kltrnn yaylmasn gstermee
balamtr. Bu farkllama bir gereksinmenin, baka bir deyile, kentlemenin sz konusu iki
boyutunun Trkiyede ezamanl olmaynn bir sonucudur.
Kent ve kentlemeye ikago Okulunun bu bak asnn yetersiz kal, sadece Trkiye gibi
evre lkelerinin gereini kavramlatrmada ortaya kmamakta, tarih iinde gzlenen
kentsel kategorileri, rnein sanayi ncesi dnemin kentini de kavramakta yetersiz
kalmaktadr. Byle olunca, farkl zaman ve meknlarda kent olgusunun nasl kavranmas
gerektii sorusu ortaya kmaktadr. Bu sorunun yant da tarih iinde toplumsal kurulularn
aama aama gelime gsterirken ne tr yerleme yaplar ya da sistemleri ortaya kardnn
anlalmasndan gemektedir. Tabii bu tr bir ele alta ky ve kent ayrm esas ilgi alan
olmaktan kmakta, bunun yerine tm yerleme sisteminin evrimini anlamak n plana
gemektedir.
Ky ve kent ayrm bu sistemin evrimi incelenirken karmza kacak kategorilerdir. Bu ky-
kent kartl, toplumsal kurulularn ilk aamasnda grlmezken, daha sonraki
aamalarnda ortaya kmakta, daha da ileri dnemlerde ise almaktadr. Bu nedenle,
kentleme konusunda daha yeterli bir kavramsal ereve oluturabilmek iin kentlemeye
toplumsal kurulularn gelime sreci iinde yaklamak gerekir.
Kentlemeyi tanmlamak bakmndan toplumsal kurululardaki drt nemli dnm noktas
zerinde durmakta yarar vardr. Birinci dnm noktas insanlarn meknda bir noktaya
yerlemesi, ikincisi kentin douu, baka bir deyile sanayi ncesi kentinin ortaya kmas,
ncs sanayi kentinin oluumu, drdncs sanayi kentinin alarak metropolitenlemenin
gereklemesidir. Ky ve kent kategorileri ve kentleme bu drt dnm noktas zerinde
durarak kavranmaya allmaldr.
nsanlarn doa ile etkileim iinde bilgi biriktirerek yaamlarn gelitirme yolunda,
hayvanlar evcilletirip tarmsal retime balamalar, bylece gda salamada bir kararlla
ulamalar ancak M.O. 8000 yllarnda olmakta ve insanlar topraa yerlemektedir. Ancak
basit retim teknolojisi tarmsal art rne henz olanak vermemektedir. Byle bir toplumda
biyolojik ayrmlarn ortaya kard uzmanlama dnda bir uzmanlama olmamaktadr. Bu
durumdaki bir toplumsal kuruluun yerleme sistemi de birbirinden farkllamam ve
yerlemeler aras ilikileri gelimemi, birbirine benzer tarmsal retim yapan yerlemelerden

190


olumutur. Yani salt dank kylerden meydana gelen bir yerleme sistemi sz konusudur.
Byle olunca bir ky-kent kartl da yoktur.
Kentin douu iin M.. 2500-3500lere kadar beklemek gerekmitir. Arkeolojik bulgular
ancak Neolitik dnemin sonunda Mezopotamyada, Msrda, inde ve Hindistanda ekolojik
adan uygun yerlerde, byk nehirlerin sulad verimli ovalarda kent niteliinde yksek
nfuslu yerlemelerin ortaya ktn gsteriyor. nsanlk bu aamaya teknolojik ve toplumsal
koullarn tarmsal retimde art rnn domasna ve bu doan art rnn belli uzaklklara
tanabilmesine olanak tand srada varmtr.
Kentin douu bakmndan hem tarmsal retim teknolojisinde hem de tarm d retim
teknolojisinde belli bir dzeyin almas bir n koul olduu kadar, gelimi bir g yapsnn
ve sosyal rgtlenmenin de bulunmas gerekir. Kent yaayna gemek iin siyasal ve
toplumsal rgtlenme, tarm d retimin yerlemeler arasnda datlabilecei, tarmsal art
rnn kentlere tanp depo edilebilecei bir dzeye ulamaldr. Bu siyasal rgtlenme
iinde kylnn art rnne el koyabilecek vergilendirme vb. kurumlar gelimi olmaldr.
Bu saylan toplumsal rgtlenme koullar devletin ortaya kmas demektir. Kentin varl,
art rnn oluumu, devlet kurumunun ortaya k ile ezamanl olarak gerekleince,
toplumda snfsal farkllamann belirmesi ve egemen snflarn ortaya k da bu
gelimelerle ezamanl hele gelmektedir. Kentin ortaya k gelimi bir g yaps
gerektirdii gibi, g sahibi grubun varln srdrebilmesi, gcn pekitirebilmesi iin de
kente gereksinme vardr.
Tarmsal art rnn varl, tarmsal retimle uramayan bir grubun domasna olanak verir
ve kent iinde bir uzmanlama doar. Kent iinde uzmanlamaya paralel kat bir snf yaps
oluur. Bu yapda yalnz ynetici snf ve onun denetimi altndaki dinsel gruplar eitim grr.
Kentin alt snflarn oluturan tarm d retimi ve ticareti yrtenler ise loncalar iinde sk
bir denetim altna alnmtr.
Kukusuz ge Neolitikte kentin ortaya kndan, 19. yzylda sanayi kentinin douuna
kadar, toplumsal yapy etkileyen nemli teknolojik ve rgtsel yenilikler olmutur. Metal
parann geliimi, ulamda tekerlekli arabann ve yelkenli teknenin gelimesi, ticarette
gezginci tccardan yerleik tccara geilmesi, matbaann bulunuu, sava tekniindeki
gelimeler, kleci toplumdan feodal topluma geilmesi vb. Btn bu bulularn ve
deimelerin kent zerinde nemli etkileri olmutur, ancak yine de bu uzun dnemdeki
kentleri, buradaki ok genel incelemenin amalar asndan, sanayi ncesi kenti olarak tek bir
kategori altnda toplamak olana vardr. Bu da tarmda ve ulamda kullanlan enerjinin

191


byk lde hayvan gcne dayanmas, baka bir deyile organik enerji kullanmnn
getirdii snrlarn alamamasdr. retim ve tamada enerjinin getirdii snrlama, sanayi
ncesi dnemde kent nfusunun, toplam nfusun yzde 10unu amasn engelliyordu. Sanayi
ncesi dnemde nfusu 100.000in stndeki kentler, hatta 25.000-100.000 nfuslu kentler
ok enderdi. Kentlerin nfusu ounlukla 5.000-10.000 kii arasndayd. Bu kentli nfus
iinde de st tabakalarn nfus oran yzde 5-10 arasnda deiiyordu.
Teknolojinin, dolaysyla art rn dzeyinin kentsel nfusun bykl zerine getirdii bu
snrlama, kurulan toplumsal yapda kyl ve kendi nfusun ayr ayr stabilize edilmesini
gerektiren kurallarn konulmasn zorunlu klyordu. Bu ise ky-kent kartln
glendiriyordu.
Sanayi ncesi dnemde, nfusu 100.000in stndeki kentlerin doabilmesi, byk lde bir
imparatorluun bakenti olmasna bal olmutur. Sanayi ncesi dnemde bir politik gcn
yaylarak etki alann geniletmesi, politik merkezinin denetledii art rn artrarak
bymesine olanak salamtr. Ancak bu byk kent ok hassas bir dengeye sahiptir. Her
siyasal krizden kolayca etkilenebilecektir.
Gcn mekn zerinde imparatorluk kurularak yaylmas, yalnz bakentini bytmyor, kent
yaamn da kent yaam olmayan yerlere yayyordu. rnein Roma imparatorluunun
denetimi altna ald yrelere girii kent kolonileri kurarak oluyordu. Byle bir imparatorluk
iinde oluan kentler sistemi, imparatorluk ortadan kalknca ortadan kalkmyor, ortaya kan
yeni g rgtlenmesi iinde yeni ilevler kazanyordu. rnein Roma imparatorluu dalp
feodal beylikler kurulduunda, kent, feodal beyliin denetimindeki topraklarn ortasnda bir
denetim merkezi olarak kalyordu. Sanayi ncesi dnemde imparatorluk ve feodal beylikler
gcn birbirine dnebilen iki alternatif rgtlenme biimi oluyor, her iki halde de kent,
krsal alanda yaratlan art rnn denetlendii merkez olma ilevini koruyordu. Bu sistem
iinde kent-ky kartl da baat oluyordu.
Sanayi ncesi kentinde, tarm d retimde iblm loncalar arasndayd. Ancak loncann
iindeki retimde alanlar arasnda bir iblm yoktu. Her alan rettii nesneyi tm
olarak retiyordu. Lonca retiminde iveren-ii ilikisi deil usta-rak ilikisi vard. Bu
kentteki kapital doal kapitaldi, ev, basit retim aralar, vb.den meydana geliyordu. Modern
kapital gibi para halinde sahip olunabilen ve herhangi bir alana yatrlabilen nitelikte deildi.
retimin bu yapsyla kapitalin, tarm d retimde yaratlan arta el koymas olanakszd.
Ancak sanayi ncesi kentinin bu tarm d retime ilikin yapsnda ilk zlmeler 12.
yzyldan sonra ticaretin gelimesiyle balad. Kentte yeni bir iblm ortaya kt. retim

192


ve ticaret ayrlp, uzmanlam bir tccar snf dodu. Ticaret kentin yakn evresiyle iliki
kurmann tesine geti, kentler aras ticaret geliti. Bu da kentler arasnda retimde
ihtisaslamay gelitirdi. Kentler aras iblmnn gelimesi, loncalardan manfaktr tr
retime geilmesi ve tccar snfnn ykseliiyle, doal kapitalin yerini modern anlamda
kapital almaya balyordu. retimdeki usta-rak ilikisinin yerine iveren (ya da kapital
sahibi)-ii ilikisi geiyordu.
17. yzyln ikinci yansndan sonra da keifler ve uluslararas gelime, ticaret ve gemicilikteki
gelimeyi manfaktrden daha hzl gelitirdi. Bu gelime paralelinde kurulan koloniler, hem
gelien manfaktr iin hammadde hem de retim iin pazar salyordu. ngilterede hu
ticaretin younlamas retim glerinin gelimesi iin gerekli ortam yaratt. Buhar gcnn,
baka bir deyile organik olmayan enerjinin bir yandan retimde te yandan ulamda
uygulanmasyla, toplumdaki i blm daha da karmaklaarak geliti, manfaktr retim
aamasndan, byk sanayi retimine geildi. Ortaya kan sanayi kapitali giderek egemen
hale geldi, ulam ve haberleme kanallarn gelitirerek dnya pazarn denetim altna ald.
Bylece 18. yzyln sonundan balayarak 19. yzyln ilk yarsnda sanayi devrimini
gerekletiren ngilterede ilk sanayi kentleri de ortaya kt.
Sanayi kenti yalnzca tarm d retimdeki gelime sonucu ortaya kmyordu. Tarmsal
yapnn zlmesi, byk kyl kitlelerinin kente g etmeye hazr hale gelmesi ve tarmn
daha byk orandaki kentli nfusu besleyebilecek bir verimlilik dzeyine erimesi
gerekiyordu. ngilteredeki ilk sanayi devrimi tarm alanndaki bu tr gelimelerle
ncelenmiti. 16. yzyldan, 18. yzyla kadar srekli art gsteren tarmsal fiyatlar, tarmsal
arazilerinden sabit bir kira alan arazi sahiplerini, topra daha etkin kullanacak nlemler
almaya itti. Byk toprak sahipleri bir yandan it evirme hareketiyle byk topraklan
kapattlar te yandan kk iftiler hzl bir toprak kayb srecine girerek byk iftliklerin
oluumuna yardm ettiler. Tarmda, byk reticilikte ve ileri teknoloji kullanlarak
verimliliin artrlmas yan sra topran kaybeden kk reticiler kente g etmee hazr
hale geldiler.
Bylece, sanayileme ve tarmda modernleme, kentleme srecini harekete geiriyor ve
sanayi kentini ortaya karyordu. Bir yandan 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren beslenme
ve salk koullarndaki iyileme, te yandan dourganlk oran sabit kalrken, lm orannn
dmeye balamasyla ngiltere'de nfus art hzland. Bunun yan sra krsal alandaki
zlme ve kentsel alandaki sanayinin gelimesi kentlere g balatnca, kentli nfus hzla
artmaya balad.

193


Yeni gelien sanayi retimi iin hem emek arz hem de pazar bakmndan en uygun yer kentti.
Kentte egemen olan sanayi sermayesi, kenti, gelien kapitalizmin mantna gre yeniden
organize etti. 19. yzyln ikinci yarsnda sanayi kenti betimlemeleri okunduunda rastlanan,
fabrika bacalarndan ykselen dumanlarn tanmlad kent siluetleri, yksek younluklu,
altyaps gelimemi, iilerin yaadklar sefalet mahallelerinin yaygn olduu kent yaps
dodu. Gerekte kentin bu betimlenmesi bir dzensizliin betimlenmesinden baka bir ey
deildir. Ancak bu dzensizlik, toplumsal bir denetim olmadnda piyasa mekanizmas
iinde sanayi kapitalinin rasyoneline gre kurulan kentin rasyonelini ya da dzenini
yanstyordu. Bu rasyonel tek bana egemenliini srdremezdi. Sanayi devrimi ve onun
ortaya kard iblmyle yeni bir snf, ii snf domutu. i snf 19. yzyln ikinci
yarsndan sonra siyasal mcadeleye girince, bu sosyalist mcadelenin paralelinde modern
kent planlamas dodu, sanayi kapitalinin yaratt salksz kente toplumsal bir denetim
geldi.
Sanayi kentinin ortaya kyla, nfusun byk blm kentlerde oturur hale geliyordu.
Ancak ortaya kan dnm sadece nfusun belli bir kentler kademelemesi iinde belli
noktalarda ylmas deildi. Kapitalist retim biiminin varln srdrmesi ve gelitirmesi
iin gerekli davran, tutum ve ideolojik eler yeni kent kltr iinde yaratlyordu.
Sanayi kentinin ortaya k ile sanayi ncesinin ky-kent ayrmnn katl da azalyor,
kyden kente geililik kolaylayordu. Kapitalist retim biiminin gerektirdii kltrel
eler belli bir gecikmeyle de olsa krsal alanda da etkili olmaya balyordu. Ancak ky-kent
ikileminin tamamen alabilmesi iin sanayi toplumlarnda, sanayi kenti aamasndan
metropoliten yerleme aamasna geilmesini beklemek gerekecektir.
Sanayi devriminin ikinci aamasnda elektrik enerjisinin kullanlp, tramvayn gelimesi, daha
sonra iten yanmal motorlarn geliimiyle motorlu aralarn ortaya kmas, telefon vb.
haberleme aralarnn etkin bir biimde kullanlmaya balanmasyla sanayi kenti desantralize
olmutur. 100-150 km. apl bir alan iinde, tarmsal retim de dhil her trl sanayi ve
hizmet retiminin yapld, ulam ve haberleme kanallaryla birbirine sk skya bal,
anakent etrafnda kademelemi alt kentlerden oluan bir yerleme sistemi ortaya kmtr.
Bir kent metropolleme srecine girdiinde, bu kentte yerlemi denetim kurulularndaki
rutinlermi ynetim hizmetleriyle sanayi, anakentten evredeki uydu kent, yeni kent gibi adlar
alan kentlere kaymaktadr. Kentin konutlar alt kentler oluturarak meknda yaylmaktadr.
Anakentte mali denetim organlar gibi en nemli denetim ilevleri, en uzmanlam perakende
ticaret ve hizmetler kalmaktadr. Bylece bir metropoliten alan, merkezde bir anakent, bunun

194


evresinde yer alan konut alt kentleri, merkeze bal sanayi kentleri, toptanc kasabalar ve
tarm alanlarndan oluan bir yerleme sistemi olmaktadr. Bu metropoliten alanda kentli
kltr denen kltr egemendir ancak artk byle bir adlandrmann anlam kalmamtr. Bu
kltre ileri kapitalist retim biiminin kltr demek daha doru olacaktr. nk bu
kltrn karsnda bir ky kltr yoktur. Ky ve kent ikilemi metropoliten btnlk iinde
almtr. Bu alanda alma ve yaama yerleri birbirlerinden ayrlmtr. Bu da emekilerin
ideolojisinin, egemen ideolojiyle btnlemesini kolaylatran bir mekanizma oluturmutur.
lerleyen teknoloji iinde metropoliten alanda gerekleen kent alan tm ulusal mekn
kapsayacak ekilde genileme eilimi gstermektedir.
ngilterede ve Kuzey Bat Avrupada sanayi devrimi gerekleip yukarda grdmz
biimde bir evrimleme gstererek dnya ekonomisini denetleyen bir merkez halinde
belirirken, denetimi altna ald lkelerin ekonomik yaplarn deitiriyor ve kendine
baml klyordu. Merkez, evre lkelerinde yaratt youn gda ve hammadde talebiyle,
krsal alan kapitalist ilikilere ayor, hem hammaddeleri toplayarak hem de piyasaya mamul
maddeler srerek evre lkelerindeki geleneksel retimi ykyordu. Kapitalist merkezde belli
bir birikim olduktan sonra, kapitalist merkez evreye kapital ihra ederek, evre lkelere
demiryolu vb. alt yaplar gtrerek, sanayi toplununum rnlerini ve alkanlklarn yayarak,
onlarn merkeze bamlln pekitiriyordu. evre lkeleri, sanayilemenin etkilerini,
sanayiye sahip olmadan yerleme yaplarnda gryorlard.
evre lkelerinde sanayi ncesi yerleme yaps 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren bu
etkilerle geliti. Aa eklinde demiryolu emalaryla hinterlanda balanm liman kentleri
hzla byd. evre lkelerinde tek egemen kentler (primate) olutu. Bu kentlerdeki
iblm, buna bal toplumsal katmanlama ve yaant biimi, bu kentlerde bulunan iki
farkl gelime dzeyindeki toplumsal yapnn eklemlenmesinin tm sorunlarn ve eitliliini
yanstyordu.
evre lkelerde merkeze kar gelien tepki, zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda, ulusal
kurtulu savalar yoluyla bu evre lkelerini siyasal bamszla ulatrd. Dier gelimeler
yannda iyileen salk koullarnn da etkisiyle bu lkelerde hzl bir kentleme yaanmaya
baland. Ulusal bamszlklarn salasalar da ekonomik bamszlklarn salayamayan ve
hzl gelime olanaklar bulunmayan bu nfus ynlar kentlere tm sorunlaryla birlikte
yldlar. evre lkeleri hizmetler kesiminde ve informel sektrde alan, gecekondularda
oturan ynlaryla yeni bir tr kentleme deneyi yaamaya balad. Bu lkelerde kentlileme
ile ezamanl olmayan bir kentleme yaanyordu.

195


evre lkelerinde, ulusal bamszlklarn kinci Dnya Sava ncesinde kazanm ve 1929
ekonomik bunalmndan sanayilerini gelitirmekte yararlanan lkeler, 1970li yllara
ulaldnda belli lde sanayileebilmilerdir. Bu gelimenin yan sra bu lkelerde
otomobil ulam ve haberlemede de belli aamalara varlm olmas, tek egemen kentlerin
bir metropoliten yap kazanmaya balamasna yardmc olmutur. Bu lkelerde kentlileme
sreci tamamlanmadan metropoliten aamaya dahi geilmi olmaktadr. evre lkelerde
kentlilemenin kentleme ile ezamanl olarak gereklememesi kapitalist gelimenin tm
kitleleri kavrayacak bir hzda olmamasndan douyordu. Ancak kapitalistlemenin tm
toplumu kavrayamamas, metropoliten aamaya gemeye engel oluturmamtr.
evre lkeler arasndaki petrol retici lkeler ise 1974ten sonra petrolden saladklar byk
kaynaklar kentlerinin oluturulmasna yatrarak evre lkelerinde bir baka tr kentsel
gelimeyi balatmlardr.
Dnyada toplumsal kurulularn zaman iinde evrimlemesi ve meknda farkllamas
srecine ilikin olarak yaptmz ksa betimleme, bize kentleme ve kentlileme srelerini
iine oturtabileceimiz yeterli bir ereve vermi olmaktadr. Bu ereveyi kurduktan sonra
Trkiye deneyimine geebiliriz.

2. Trkiyede Kentlemenin Nesnel ltleri

Dnya kentleme deneyimine ilikin zetleme gz nnde tutulursa, Anadoluda kentleme
deneyiminin tartlmasna neolitik dnemlere giderek balamak gerekir. Bu blmde
kentlemenin nesnel ltleri tartlrken, bu lde gerilere gidilmeyecek, daha ok kinci
Dnya Sava sonrasnda gzlenen hzl kentleme dnemi zerinde durulacaktr. ()
Anadolunun nfusu sanayi ncesi dnemin teknolojik snrlamalar iinde en ok 11 milyona
kadar kabilmekte, bunalm dnemlerinde ise 8 milyona kadar gerilemektedir. Sanayi ncesi
dnemde kentli nfus oran toplam nfusun yzde 8-9u dzeyindedir. Osmanl
imparatorluu bir sanayi ncesi dnem imparatorluu olarak ok byk bir bakente sahip
bulunuyor, Anadolu kentli nfusunun yzde 40a yakn bu kentte yayordu. En byk kent
nfusu ile ikinci byk kent nfusu arasndaki oran 10du.
19. yzylda dnya kapitalist merkez inin olumasndan sonra, Trkiye onunla bir evre
lkesi olarak btnlemeye balaynca, kentleme srecinde nemli deimelerin ortaya
kt grlmektedir. Osmanl mparatorluu sanayileememesine ve tarm teknolojisindeki
deiikliklerin ok snrl kalmasna karn sanayi ncesi dnemin yzde 10lar dzeyindeki
kentli nfus snrn amakta, yzde 25ler dzeyinde bir kentli nfus oranna ulamaktadr.

196


Bu gelien kentler daha nce de deinildii gibi dla btnlemekte eklemlenme noktalar
olan liman kentleri olmutur. Bakentin toplam kentli nfus iindeki pay yzde 27lere, en
byk kent nfusunun ikinci byk kent nfusuna oran 5e dmektedir.
Cumhuriyet Trkiyesinde ise kentleme bakmndan nemli demografik sreleri, kinci
Dnya Sava ncesi ve sonras olmak zere, kabaca iki dneme ayrmakta yarar vardr. ()
kaba doum ve kaba lm oranlarna bakldnda, kinci Dnya Sava ncesinde her iki
orann da yksek olduu, Trkiyenin nfus art hznn yzde 1-1,5 dzeyinde kald
grlmektedir, Oysa kinci Dnya Sava sonrasnda, kaba lm oranlar hzla dmeye
balamtr. Bu dme 1970ler sonrasnda da devam etmektedir. Kaba doum oranlar ise
yksek dzeylerini srdrmlerdir. Bu durumda nfus art oranlar kinci Dnya Sava
sonrasnda binde 25-28 arasnda seyretmitir. Doum oranlarnda ilk nemli dmeler 1965
ylnda grlmeye balanmtr. Baka bir deyile, kaba doum oranlar, kaba lm
oranlarndan yirmi yl sonra dmeye balamtr. Bu azalmann nfus artndaki etkisi ilk
olarak 1975-1980 dneminde grlm, nfus art hz binde 21 dzeyine inmitir. Bir
evre lkesi olan Trkiye merkez lkelerin 19. yzylda yaad demografik geii kinci
Dnya Sava sonrasnda yaamaya balamtr ve bu gei dnemi bugn de srmektedir.
Trkiye nfusu toplam says bakmndan byle bir demografik gei iindeyken, nfusun
meknsal dalm da ayn dnemde nemli bir dnm geirmitir. ()Trkiyede
kentlerde yaayan nfus, zellikle 1950li yllardan sonra hzl bir gelime gstermitir. Kentli
nfusun bykl hangi yerlemelerin kent olarak kabul edildiine gre deiecektir.
Trkiyede bu konuda farkl yaklam vardr. Bunlardan birincisi, Devlet statistik
Enstitsnn kabul ettii gibi, sadece il ve ile merkezlerini kent olarak kabul etmektir. kinci
yaklamda 10.000den fazla nfuslu yerlemeler kent olarak saylmaktadr. nc yaklam
ise belediye ile ynetilen yerlemeleri kent olarak grmektedir. () Trkiyenin 1950lerden
sonra yaad kentlere ynelik i g, kentlerdeki nfus artn binde 55-65 dzeyine
karmtr. Bu art hz Trkiye nfus art hznn iki katndan daha yksektir. Kentli nfus
art hznn da toplam nfus art hz gibi 1975-1980 arasnda dmtr. ()
Trkiye kentleme deneyimi bakmndan genel olarak dnyadaki evre lkelerinin yaad
deneyim izgisini izlerken, kentlerin ulusal meknda dal bakmndan olduka farkl bir
izgi izlemitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiyenin da baml dengesiz yerleme
sistemine tepki duyan Cumhuriyet yneticilerinin Ankaray bakent semesi, kentlemenin
lke meknnda daha dengeli bir biimde dalmna neden olmutur. 1980ler Trkiyesinde
kentlerin sra ve byklk dalm, corafyaclarn dengeli alarak kabul ettii normatif

197


dalma uymaktadr. Nitekim bu normatif dalmda en byk kent ile ikinci byk kent
arasnda olmas beklenen nfus oran 2dir ve Trkiyede bu oran gereklemektedir. 19.
yzyl sonrasnda 5 olan bu oran tek egemen kentin yokluunun lt olarak kullanlan 2
deerine inmitir.
Trkiyede kentleme konusundaki nesnel gstergeleri sraladktan sonra bu kentleen
nfusun kentlileip kentlilemedii sorulabilir. Bu konuda derin tarihsel perspektif iinde
deerlendirme yapabilecek verilere sahip deiliz. Son yllar iinde kyl gruplar ve kentteki
gecekondularda oturan yeni kendiler zerinde yaplan sosyo-psikolojik deerlendirmeler, bu
gruplar arasnda nemli farkllklar bulamamlardr. Ancak bu bulgulardan sz konusu
gruplarn kentlilemedii sonucunu karmak da derinlemesine yeni aratrmalar yaplmadan
erken bir deerlendirme olur.

3. Trkiyede Kentlemeyi Kavrayn Geliimi

Trkiyede, 19. yzyl bandan kinci Dnya Sava sonuna kadar devam eden kentleme
sreci ok yavatr. Bu yava sreci toplumun gelitirilen kurumsal yaps iinde denetim
altna almak olana bulunabilmekte, kentleme ok nemli ve ba edilemez bir sorun olarak
grlmemektedir. Oysa kinci Dnya Sava sonrasndaki kentleme hz tm kentlerde %6
dolaylarna karak bir nitelik deiiklii gstermi ve bir toplumsal sorun olarak alglanmaya
balanmtr. Trkiyede kinci Dnya Sava ncesinde sadece yeni bakenti Ankarada ylda
%6 dolaylarnda srekli bir kentsel byme olgusuyla karlalmtr. Yeni bakentinin
kentlemedeki baarsn Cumhuriyet rejiminin baarsyla zdeletirilen Cumhuriyet rejimi,
nemli sorunlarla karlam olsa da bu kentindeki kentlemeyi denetleyip ynlendirebilen
bir ynetimsel yapy kurmay, planlamay ve bunun gerekletirilmesi iin kaynak ayrmay
baarabilmitir. Ancak kinci Dnya Sava sonrasnda tm lke kentlerinde grlecek %6lk
bir kentleme hznn dourduu sorunlar zmee ne ekonomik gelime dzeyi ne de
ynetimsel rgtlenmesi hazrd. Sava sonrasnda kentleme ve onun paralelinde konut
sorunu tam bir bunalm halinde ortaya kt. imdi bu olgunun toplumdaki kavrannn hangi
aamalardan getiini grelim.
Trkiyede kentleme olgusunun toplumsal sonularyla karlap bu sorunlara zm
aranmaya baland ilk yllarda, kentlemeye engellenebilir bir yer deitirme olarak bakma
eilimi yaygnd. Bu yzeysel gre gre, baz kimseler imdiye kadar yaadklar kylerini
brakp kente geliyorlard. Kent ynetimleri de bunlarn yasalara aykr olarak yaptklar
gecekondulara gz yumuyorlard. Kentli olmayan bu kiilerin kentli yaantya yabanc

198


davranlarna bir sorun olarak baklyordu. Daha sanayilemede ilk admlarn atan
Trkiyede bu ucuz emein ilevleri henz kavranamyordu. Kentlemeye byle bakanlar iin
zm akt. Bu kiilerin kente gelmesi engellenmeliydi. Bunun iin gecekondularn
yaplmasna gz yumulmamas, gecekondularn yklmas gerekliydi. Daha ok eski
kentlilerin gr olarak adlandrlabilecek bu yzeysel zmleme, kentleme olgusunu
douran dnmn arkasndaki toplumsal nedenleri ve g edenlerin gdlerini
kavrayamyordu. Bu nedenle de kentleme olgusuna bir zm getiremiyordu. Bylece
yapt gecekondusu on kezden fazla yklanlar, on birinci kez gecekondularn yaptlar,
kentleme tm hzyla srd.
Kentleme olgusunun kesintisiz olarak sr, ilk dnemin kavramlatrmalarnn
yetersizliini kendiliinden kantlad. Artk kentleme olgusunu denetim altna almak iin
daha yeterli kavramlatrmalara gereksinme duyulmaya baland. Bylece toplumun
kentleme olgusunu kavraynda ikinci aamaya geiliyordu. Bu kavramlatrmalar artk
betimsel olmamal, kentlemenin nedenlerine ilikin aklamalar getirilmeliydi. Bu
gereksinmeyi karlamak iin mekanik analojilerden yararlanan bir aklama yaygnlk
kazand. Ky itiyor, kent ekiyordu. Trkiyeye kinci Dnya Sava sonrasnda ok sayda
traktr girmiti. Bu, ky itiyor aklamasna g kazandryordu.
Bylece kentlemenin akland sanld. Tartmalar ky m ok itiyor, kent mi ok
ekiyora dnt. Hangisinin daha etkili olduunun bulunmas alnacak nlemleri
belirleyecekti. Toplumda bu grlerin taraflar dahi olutu. Bir kesim ky itiyor, dier
kesim kent ekiyor diyordu. Kentleme olgusunun bu dzeyde kavrand dnemde hangi
sav kabul edilirse edilsin, sonunda nerilen zm krda alnacak nlemler oluyordu. Krn
ittiini syleyenler, krdaki retim dzeninde alnacak nlemlerle, krn itimini azaltarak kente
g yavalatmak istiyorlard. Kentin ekiminin nemine inananlar ise krsal yrelerde sosyal
servislerin artrlmasn neriyorlard. Bylece kentlerin ekicilii, dolaysyla kente
gelenlerin says azalacakt. in ilgin yan, kr itiyor- kent ekiyor tartmasnn yapld
bu dnemde her iki kesimin de zm kente gelenlerin saysn azaltmakta grmeleriydi. Bu
aklamada kente ylan ucuz emein lkenin kapitalistleme sreci bakmndan nemi
kavranamad iin bu neri kolayca yaplabiliyordu. Bu yn ile ikinci aamadaki tutum
birincisinin tesine geemiyor, kyllerin kente gelmemesini istiyordu.
Bu da bir bakma eski kentlilerin bak asn yanstyordu. Kente yeni gelenlerin zlemlerine
uygun zmler ve onun kuram daha ortalarda yoktu.

199


Oysa toplumu ynlendiren, eski kentlilerin zlemlerinden ok toplumdaki sosyal ve

ekonomik glerin oluumuydu. Kente gelenlerin says artmaya devam ediyor ve toplumda,
oylaryla da olsa, siyasal srete arlklarn hissettirecek dzeye ulayorlard. Artk
kentleme iin kuram gelitirenler, politika nerenler iin tartlacak konu kente gelsinler
mi-gelmesinler mi? olmaktan kmt. Kente gelmiler ve kendilerini kabul ettirmilerdi.
Byk kentlerin yarsn gecekondu mahalleleri oluturuyordu. Kuram, bu toplumsal
gelimenin ardndan gelerek bu olguyu kabul etti. Gelsinler mi-gelmesinler mi tartmasn
brakarak bu gelenlere ne olacak? sorununa eildi.
Bylece kentlemeyi aklamakta nc aamaya geilmi oldu. Kuram soruna kente
gelenlerin kltrel dnm asndan bakyordu. Kuramclar, ya da eski kentliler, yeni
gelenlere, kentteki kyller diyorlard. Bunlarn kente gelmeleri nlenememiti ama
kentsoylularn ayrcal korunmalyd.
Bunun aresi, kentsoylularn zihinlerinde kurulan kyden geiyordu. Kente gelen, zihinlerde
yaratlan bu kylerde tutuluyordu. Kente gelmekle onlar iin kyden kurtulu yoktu. Bunlarn
kalkp kente gelmeleri nlenemiyordu ancak hi olmazsa zihinlerde kurulan kylerde
tutulabiliyordu. Bu nlemi uygulamak pek kolayd, yle yatrmlar da gerektirmiyordu. Kente
gelen kesimin sorununu kentteki kylle indirgemenin bir baka sonucu daha vard.
Kentleme olgusunu kltr farkll alarak ortaya koymak, bu olgunun snfsal ieriini
boaltmaya da yarayacakt. Sorun bir kltrel dnm olarak ortaya konulunca, yeni
gelenlerin kentlilemesi bir zaman sorunu haline geliyordu. Zamanla kent kltrn
renecekler ve bir sorun olmaktan kacaklard. Bylece onlarn gecekondu mahallelerinde
yaamalar bir dzen sorunu almaktan kyor, zaman iinde kendiliinden ortadan kalkacak
bir kltr farkll sorununa indirgeniyordu. Zaman ve sregelen kentleme olgusu bu
yaklamn yetersizliini de ak hale getirdi. Zaman geiyor kentte grlen ikili kltrel yap
varln koruyordu, ortadan kalkmyordu. Bylece bu ikili yapnn kltrel bir sorun deil,
yapsal bir sorun olduu kavranmaya baland.
Byle bir gelime ile kentleme olgusunun kavranmasnda yeni bir aamaya ulalyordu.
Trkiyede kentlerde grlen ikili yap, bir evre lkesi olarak yaanan kalknma srecinin
ortaya kard bir sonu olarak alglanmaya baland. Piyasa mekanizmas iinde, da
baml ithal bir teknoloji ile kalknmaya alan bir lkede, kalknma sreci iinde krsal ve
kentsel alanlarda bir modern kesim olumaktadr. Bu kesimde rgtlenmi ve sermaye youn
iler yer almtr. Ama bu modern kesimin gelime hz, kentlerde ya da kylerdeki tm emek
arzna i olana salayamamaktadr. O zaman modern kesimin dnda bir marjinal kesim

200


domaktadr. Bu marjinal kesim de zaman iinde evrimleemeyen bir gelime gstermektedir.

Bu ele alta modern ve marjinal kesimlerin oluturduu ikili yap birbirinden yaltlanm bir
ikili yap deildir. Her iki kesimin birbirini destekleyen ilikilerinden sz edilebilmektedir. Bu
aklama ile kentteki ikili yapnn zaman iinde kendiliinden kalkmayaca, lkenin siyasal
semeleri ile yakndan ilikili olduu ortaya konmu olmaktadr.
kili kentli yapnn sreklilii kabul edilince, daha nceki aamada sz edilen kltrel olarak
kentlileme kavram anlamn yitirmektedir. Kentlilemenin kltrel eye gre tanmlanmas
halinde kente gm bir ka nesil kentte kalsa bile kentlilemeyecektir. Bu durumda kente
gelen bir kiinin kente uyum yaparak kentin bir esi haline geliini tanmlamak gerei ortaya
kt. Kentlilemenin bu yeni tanmn grgl aratrmalar belirledi. Kente gelen bir kii kente
kendi snfsal konumuna gre uyum yaparken, sk sk i ve konut deitiriyordu. Bu
deimelerden sonra kentteki ii ve kent meknndaki konumu kararl hale gelince g eden
kii kentin bir paras haline gelmi kabul edilmeliydi. Bylece kltrel ierikli kentlileme
anlay alm oldu.
zelde Trkiyenin daha genelde nc Dnya lkelerinin pek ounun yaad bu
kentleme deneyimine ve ikili yapsna getirilen bu aklama, ikili yapnn bir evre lkesi
olarak piyasa mekanizmas iinde kalknma deneyimi geiren bir lkede ortaya knn
nedenlerini ortaya koyuyordu. Ne var ki bu aklamada lkenin teknolojik bamll ya da
ithal bir teknoloji ile kalknmas n plana gemektedir. Kentleme olgusunun aklan
yaanan kapitalistleme srecinin tm asndan kavranamamakta, ancak ksmi bir aklama
niteliinde kalmaktadr. Ayrca bu aklamaya gre elde edilecek zm nerileri sadece
lkenin kalknmada setii teknolojinin deitirilmesine ynelik, uygulanmas ok zor
neriler haline gelmektedir. Bu analizin kentleme politikalar gelitirmekte yetersiz kal,
Trkiyeyi kentleme olgusunu kavramakta yeni bir aamaya getirmitir.
Beinci aamay Trkiyede yeni yaygnlamaya balayan grler oluturacaktr. Bu grler
kenti ve kentlemeyi az gelimi kapitalizmin temel sreleri iine oturtmaya
almaktadrlar. Bu iki temel sre, (1) kapital oluumunda ya da kapitalin yeniden
retilmesinde, (2) emein yeniden retilmesinde, kentin ilevini kavramaya almak eklinde
ortaya kmaktadr. Bu iki ilev ve bunlarn birbirini etkileme yollar zerinde ksaca
durmakta yarar vardr.
nce soruna kapital asndan yaklalrsa, kentin tmne bir kapital kmesi olarak
baklabilir. Bu kapitalin kompozisyonu yatrmlarn ekonominin eitli kesimleri arasnda
nasl daldna bal olacaktr. Bu nitelii ile kendisi bir deer yaratma ve art rne el

201


koyma biimlerini belirleyicisi ve bu kapitali yeniden retme zelliine sahip olmaktadr. Bir
az gelimi lke kentinin zmlerine gelen snrlamalarn neler olacan ve gelimi lke
kentlerinden farklarn kavramakta bu bak as nemli kolaylklar getirecektir.
Kent yalnz deer yaratlmas bakmndan deil, yaratlan deerin transferi bakmndan da
nemli ilevlere sahiptir. Kent topra, tm nc Dnya lkelerinde olduu gibi,
Trkiyede de nemli bir speklasyon aracdr, deiik trlerde rant oluturur. Bunlarn
toplumun hangi gruplar elinde kalacan kurumsal yaps belirler. Bylece kent yalnz artk
deerin yaratlmasnda deil, gruplar arasnda bllmesinde de nemli rol oynar.
Birinci sre asndan kentin ilevini grdkten sonra, emein yeniden retimi asndan
ilevlerini grelim. Bilindii gibi konut sorunu emein yeniden retiminde ve dolaysyla
emein cretinin belirlenmesinde nemli rol oynar. Tm kente bu adan bakabiliriz. Kent
tm eleriyle emein yeniden retildii ve parasnn belirlendii bir yerdir.
Gerekte yukarda ayr ayr belirlediimiz bu iki ilev birbirini belirleyicidir ve i iedir. Bu
i ieliin kimi rneklerini vermekte yarar vardr. Kent topra stnde speklatif eylemlerle
hzl bir deer art salandm dnelim. Son analizde bu deer kentte yaayanlarca
denecektir. Bu da emein yeniden retilmesinin maliyetini ykseltecektir. Bu ise kentte
yaratlan art deerin bllmesinde bir deiiklik demektir.
te yandan bir kentin konut sorununun zm iin sbvansiyonla dzenli konut yapldn
dnelim. Bu, kentte emein yeniden retiminin maliyetinin dmesi olacaktr. Bu da kentte
yaratlan art rn denetleyen kapitalist iin denetledii art rnde bir art salayacaktr,
ancak ekonominin kapitalistin yapaca yatrmlara ayrabilecei fonlar ve krediler decektir.
Bu bakmdan az gelimi lke kapitalisti konut programnn gelimemesini ya da kentsel
yatrmlarn yaplmamasn yeleyecektir. Oysa gelimi bir lke kapitalistinin davran
tamamen ters ynde olabilecektir.
Az gelimi lkenin gelitirilen kapitalist snf iin hem kendi denetimine ayrlacak fonlar ve
kredileri en oa karmak hem de emein yeniden retiminin maliyetini en aza indirmek bir
amatr. Bu durumda kent planclar iin bir sorun olarak grlen gecekondular, gelitirilmeye
allan kapitalist snf iin bir zm olarak ortaya kacaktr.
Bu rnekler gsteriyor ki kentleme olgusunu kavramak iin gelimekte olan bu kuramsal
ereve, az gelimi bir kapitalist lkedeki kentleme sorununu kavramaya, zmn
snrlarn ortaya koymaya, nerilecek zmlerin siyasal sreteki baar ansn irdelemeye
olanak verecek bir yapdadr.

202


Trkiyenin 35 yl aan hzl kentleme deneyiminde, kentlemesini kavramakta kulland

kuramsal erevenin zaman iinde diyalektik bir srele nasl derinletiini grdk. Bu
srecin ilgin zellikleri var. Kuramn deimesi aklamaya alt sorunun deimesiyle
oluyor. Bu deimeyi ve derinlemeyi salamakta en nemli rol olgunun sreklilii salyor.
Gelien olgu karsnda yetersiz kalan kuram yerini yenisine brakyor.

203


Blm Sorular

1) Kent ve kentleme asndan kinci Dnya sava sonras gelimeleri anlatnz ve

aklaynz.
2) Trkiyede kentleme alannda yaygn kullanlm olan kavramsal ereve hangisidir?
Tantnz ve tartnz.
3) Kentleme ve kentlileme kavramlarnn Trkiyedeki anlam farkllamasnn nedenleri
nelerdir?
4) Toplumlarn kurulular aamalarnda, kentleme asndan Tekelinin belirledii dnm
noktalarn tantnz.
5) lk kent yerlemelerinin zelikleri nedir?
6) Sanayi ncesi kentlerde tarm d retimin gerekletii loncalarn yapsn ksaca
anlatnz.
7) Modern kent planlamasnn douunu Tekeli hangi snf zerinden deerlendirir?
8) Trkiyede kentlemenin demografik ltleri zerinden kinci Dnya Sava sonras
gelimeleri tantnz.
9) Trkiyede kentlemenin yaratt sorunlar kr itiyor-kent ekiyor tartmas zerinden
nasl okunabilir?
10) lhan Tekeli Trkiyede kentleme sorunlarn zmeye ynelik olan gelitirilen kuramlar
nasl kategorize etmitir? Ayrntlaryla aklaynz.

204


10. TRKYEDE KENT ARATIRMALARI I

205


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) 19. Yzyl Ortalarndan 1950ye kadar

2) 1950-1965 Yllar Arasnda Kent Aratrmalar

206


Giri

Trkiyede kent aratrmalarnn geliimini Trk Sosyal Bilimler Derneinin 1985 ylnda
Ankarada dzenlemi olduu toplantya sunulan bildirilerin 1986 ylnda Sevil Atauz
tarafndan derlendii alma zerinden okuyacaz.

Bu almada kent aratrmalar Tanzimat dneminden balayarak 1980lerin ilk yllarna

kadar geen zaman dilimi iinde ele alnmaktadr. lhan Tekeli, Ruen Kele, Tans enyapl
ve Raci Bademli tarafndan yazlan makaleler, lkemizde hem konu zerinde bilgi birikiminin
nasl gerekletiini, hem de kente ve kentlemeye dair hangi almalarn yapldn ortaya
koyan yazlardr.

207


10.1. 19. Yzyl Ortalarndan 1950ye Kadar

Trkiyede 19. Yz Yl Ortalarndan 1950ye Kadar Kentsel Aratrmann Geliimi100

Prof. Dr. lhan Tekeli
I.GR

()
nce, yzyllk inceleme dnemimizi ne tr zaman dilimlerine ayracam zerinde
duracam. Birinci dnem Tanzimat'tan II. Merutiyete kadar uzanan yaklak olarak 70 yl
kapsayacak, ikinci dnem II. Merutiyetten 1930lara kadar uzanan 20 yl ierecek. nc
dnem ise 1930 lardan 1950ye uzanan yirmi yldan oluacak. Byle olduka allmam bir
dnemlemenin seilmesi mant, her dnem ele alndnda ak hale gelecektir.
() her dnem ele alndnda, nce o dnemdeki kentleme ve kentsel yapdaki deiiklikler
ve temel kentsel sorunlar, bunlar zmlemek iin kentsel ynetimin nasl rgtlendii, ne
tr ideolojik ereveler ve yaklamlarla zmler arand ortaya konulacaktr. Daha sonra,
bu gelimelerin ne tr yeni bilgi talepleri yaratt, bu taleplerin toplumda ne tr yollarla
karland ya da retildii aratrlacaktr.

Kent sorunlarnn zmnde kullanlan bu bilgilerin trleri, hangi meslek gruplarnca

saland, bilginin ya da gerekli hnerlerin lke iindeki eitim kurumlarnda yeniden
retilip retilemedii, bu dnem boyunca nemli lde deiecektir. lk dnemlerde
sorunlarn zmlerine daha ok mhendislik ve mimarlk bilgi ve hnerleri iinde
baklrken, ancak son dnemde sosyal bilim zmlemelerinden yararlanlmaya ba-
lanacaktr. lk dnemlerin ele allarnda, dorudan batdan aktarlan bilgiler dolaysyla
eviri yaynlar ar basarken, zaman iinde bu dorudan aktarmalarn yerini, Trkiye
koullarnda yeniden yorumlar almaya balayacaktr. Daha sonra da zgn katklarn
gelimesi beklenebilir. ()
() ayrntl analizler daha ok kent sosyolojisi zerinde yaplacak, dier alanlardaki
gelimelere ksaca deinilecektir.

100
Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Gelimesi, 1986, 239-268.

208


10.1.1. II. Tanzimattan kinci Merutiyet'e Kadar Olan Gelimeler

19. yzylda bir yandan Avrupada kapitalizmin gelierek sanayi devrimini gerekletirmi
olmas ve bu geliim sonucunda aama aama kurulan emperyalist denetim, te yandan
Osmanl mparatorluu'nun yeni koullara uyum iin reform abalar ve imparatorluk iinde
kapitalistleme srelerinin ilemee balamas birleerek, imparatorluun yerleme yapsnda
nemli deimelere yol amtr.

19. yzylda lkenin d pazarlara almas ulam ve tarm teknolojisindeki gelimeler; 16.
yzyla gre daha yksek oranda bir kentlemeye olanak vermi, kentli nfus oran 16.
yzyln yzde 8 - 9luk dzeyinden, yzde 25 dzeyine ykselmitir. Kentlerin genel olarak
bymesi yan sra, meknsal dalm da deime gstermitir. 16. yzyln Anadolu'nun ie
dnk kentsel dalm, yeni da dnk ticaret biimi nedeniyle da dnk hale gelmitir.
Eski kk liman kentleri hzla bym, yeni liman kentleri domutur. Anadolunun ky
kesimlerinde nfus hareketleri younluk kazanmtr.

19. yzyl, kentlerin formunda da nemli deiiklikler getirdi. Yeni gelien kapitalist i
ilikilerini; 16. yzyl kentinin bedesteni iinde gerekletirmek olana yoktu. Yeni i
ilikilerinin gerektirdii merkez, eski merkezin dnda olutu. Tanzimatn getirdii yeni
brokratik yap, ilk kez konuttan farkllam devlet dairesinin douuna neden oluyor; 19.
yzyl merkezindeki yeni deimelere katlyordu. Bylece Osmanl kentinin merkezi iki
odakl bir yap kazanyordu.

Kent merkezinde grlen dnmn, konut alanlarna da yansmas oluyordu. Kent ii

ulam olanaklarnn gelimesine paralel olarak, kent d banliyler olumaya balad. Kentin
yksek gelirli gruplan banliylere tandlar.

Kentlerin yalnz formunda deil, i dokusunda da nemli deimeler olmutur. Kent ii

ulam artk 16. yzyldaki gibi sadece yaya olarak ya da kaykla kurulmuyordu. Byk liman
kentlerinde vapur ve yabanc irketler eliyle tramvay iletiliyordu. Kent ii ulamda ise, atl
araba nemli bir yer tutmaya balamtr. Btn bunlar geleneksel Osmanl kentinin yol do-
kusunda kkl deimeleri gerektirecektir.

Kent iinde yaplama sreleri de nemli deime gstermektedir. Kentin gelimesini

belirleyen yaplar, 16. yzyldaki gibi vakf binalar deildir. Devletin yeni yklendii ilevler
209


dolaysyla devlet yaplarnn says ve eidi artmtr. Bu yaplarda eskiden olduu gibi
Hassa Mimarlar Ocanda yetien mimarlarca deil, ounlukla batda yetimi yabanc ya
da Mslman olmayan Osmanl mimarlarca tasarlanacaktr. Bu ise, kendi iinde gelien bir
mimarlk stilinin devamn engelleyecek, bat akmlarnn yansmasn kolaylatracaktr. 19.
yzylda zel mlk sahiplerince yaplan binalarn da nemi artmtr. Artk kentte yalnz
konut alanlar deil, yeni oluan modern merkez, banliyler hep zel mlk sahiplerince
yaptrlacaktr. Arsa deerlerinde nemli artlar olacak, yksek younluklu ok katl
gelimeler balayacaktr. 19. yzyl kenti de, 16. yzyl kenti gibi yangn ve deprem vb.
nedenlerle yok olup yeniden yaplma sorunlaryla kar karyadr. Ama yeni yaplama
sreci, 16. yzyln kentsel dokusunu yeniden retme zelliini kaybetmitir. Bir yandan yeni
imar nizamlar gelmi, te yandan yeni binalar bir ocaktan bir loncadan gelen, gelenekleri
yeniden reten kiilerce deil, deiik kkenli mimarlarca retilmee balamlardr.

19. yzylda deien bu kentin alt yap gereksinmeleri, kmekte olan vakf kurumuyla
karlanamyordu. Kadnn yarg ilevleri yan sra grd kent yneticilii, zellikle bat
kapitalizmine eklemleen kentlerin gereksinmelerini karlamakta yetersiz kalyordu. Bunu
zmlemek iin belediyeler kurulmaya balad. 1857de Galata ve Pera'da Altnc Daire-i
Belediye kuruldu. 1877de I. Merutiyet Meclisinin kabul ettii ilk yasalardan biriyle de,
tm mparatorlua yaygnlatrld. Ortaya kan bu belediye gszdr, gelir kaynaklar
snrldr. Kurulmasnn belki de temel nedeni olan alt yaplar gerekletirmekte yetersizdir.
Kentsel alt yaplar ve hizmetler, imtiyazl yabanc irketler eliyle retilecektir.

Osmanl mparatorluu'nda da kentsel planlama pratii Avrupada olduu gibi 19.

yzyln ikinci yarsnda gelimitir. Avrupada bu planlamayla endstri kentinin sosyal
hareketlerine, salk sorunlarna zm aranrken, Osmanllarda zm aranan
sorunlar farkldr. zm aranan sorunlar, byk kayplar yaratan yangnlarn
nlenmesi, kent ii yollarn yeni kent ii ulam aralarna uygun hale getirilmesi, kentin
artan nfusuna ve gmenlere yeni mahalleler kurulmasdr. ()

19. yzyl iinde bir yandan deien kent formu ve yeni yaplama sreleri, te yandan yeni
imar yasalar fiziki evrede kltrel srekliliin yeniden retilmesini nlyordu. 19. yzylda
yaanan bu dnmn, kltrel miras tahrip edici sonular, yine batdan gelen etkilerle de
olsa, korumaclk dncesinin ilk tohumlarnn atlmasn salayacaktr. 1858 ylnda ceza

210


kanununa eklenen bir madde ile kutsal ve antsal yaplarn korunmas hukuk sisteminde yer
alyordu. 1869, 1874, 1884 ve 1906da karlan asar atika nizamnameleriyle, aama aama
genileyerek, tarihsel zellik gsteren her emare koruma hukukunun kapsamna giriyordu.

19. Yzylda Yaanan Kentsel Dnmn Ynlendirilmesi in Gerekli Bilgi Talebinin

Karlanma Biimi
Osmanl kentsel yapsnda ve ynetiminde 19. yzylda nemli dnmler yaand ve
ynetimin bu dnmleri belli llerde de olsa ynlendirmek istediini grdk. Bu ise yeni
bilgiler ve hnerler gerektiriyor. Oysa bu yeni bilgi ve hnerleri toplumun gemiteki yaps
retemiyor. O halde bunlarn topluma hangi kanallardan girdii ve toplumda yeniden
retilmesinin nasl kurumsallatnn gsterilmesi gerekiyor.

Osmanl toplumunun geleneksel eitim kurumlar, yeni ilevleri grecek biimde reformlar
geirmiyor, zaman iinde ilevlerini kaybediyor. Yeni yksekretim kurumlar ise
balangta sadece askeri meslek okullar niteliindedir, sivil yksekretim kurumlar
dnemin sonlarna doru geliiyor. Birka baarsz giriimden sonra Darlfnun ancak
1900ler sonrasnda sreklilik kazanabiliyor. O da gsz. Bu durumda zellikle dnemin
balangcnda yeni bilgi ve hnerlerin sisteme gelmesi ve yeniden retilmesi byk lde
yeni gelien brokratik kurumlar iinde olacaktr. Ynetim pratiinden ayr ya da farkllam
bir bilgi aktarm ya da yeniden retimi, henz sz konusu deildir. Bilimsel gelime
bakmndan nemli bir dnm noktas olan bu farkllama, ancak dnemin sonuna doru
kurumsallaacaktr.

Batdan gelen bilginin ynetime aktarlmasnda deiik kanallar birlikte almaktadr, bunlar
yle sralanabilir:
a) Hariciye Nezareti tercme kaleminden, dtaki sefaretlere kadar uzanan, devletin daryla
ilikili ynetim kademeleri,
b) eitli dnemlerde devlete bat lkelerine eitime gnderilenler,
c) Polonya mltecileri rneinde olduu gibi, kendi lkelerindeki siyasal hareketlere karp
kaybettikten sonra, Osmanl mparatorluuna snan aydnlar,
d) Mslman olmayan Osmanl milletleri iindeki burjuvazinin daha erken gelimesine
paralel olarak batda okuyan aydnlar,
e) Ordudan balayarak daha sonra dier uzmanlk alanlarna yaylan batl uzmanlar,

211


f) Yabanc sermaye yatrmlarna paralel olarak gelen yabanc teknisyenlerdir.

Bu ok sayda kanaln salad yeni bilgiye ynelimli kiilerin says azdr, tepede kk bir
elit oluturmaktadr. Bu kanallarla aktarlan bilginin yeniden retimi, olabildii kadar ynetim
iinde olmaktadr.

Ynetimden bir lde de olsa farkllam bilgi aktarm ve retiminin 19. yzylda iki farkl
aamadan getii grlmektedir. lk aama bilim derneklerinin kurulmas olmutur
denilebilir. () cemiyetler balangta farkllamam bir biimde felsefeden, doa
bilimlerine ve edebiyata kadar uzanan konularla ilgilendiler. Daha sonraki yllarda daha
uzmanlam alanlarda bilim cemiyetleri kuruldu.

Gerekli bilgi ve hner retiminin ynetimden farkllamasndaki ikinci ve daha nemli

aama, sivil yksekretim kurumlarnn kurulmas oldu. Mekteb-i Mlkiye (1859),
Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye (1866), Hukuk Mektebi (1879), Sanayii Nefise Mektebi (1879),
Hendese-i Mlkiye (Mhendislik Mektebi) (1883) kuruldu. Darlfnun-u Osmani (1871) ve
Darlfnun-u Sultani (1874) denemelerinden sonra Darlfnun-u ahane (1900) ylnda
kurulacak ve sreklilik kazanacaktr. Bylece bilimin gelimesinin ynetimden ve askeri
eitimden farkllamas, belli bir olgunluk dzeyine ulaacaktr.

Bilimsel bilginin geirdii bu genel gelime izgisi iinde kentsel yeniden yaplanmann
gerektirdii bilgi akm nasl salanmtr? Dnemimiz gz nne alndnda, bu soruna iki
ayr dzeyde yaklamakta yarar grlebilir. Birincisi, temel politika kararlarnn verilmesi,
kincisi ise bu kararlarn uygulanmas iin gerekli bilgilerdir.

Bu dnemde politika kararlarnn verilmesini ynlendiren bilimsel bilgi birikimi deil, daha
ok batdaki pratikler olmutur. Bir ka rnek vermek gerekirse Hausmannn Paris deki
uygulamalarnn Trkiye imar pratiine nemli etkileri olmutur. Bu dnemde Parisde sefir
bulunan Ahmet Vefik Paa, Bursa'da imar uygulamalar yaparken, bu rnein etkisi al-
tndadr. Viyana etrafndaki surlarn yklmas, Osmanl kentlerinde benzer uygulamalara yol
aar. Bu rneklere kentsel altyap irketlerinin kuruluu vb. eklenebilir. Ynetimin, hem
dtaki pratiklerin etkisiyle, hem de iteki olgularn zorlanmasyla ald bu kararlarn
uygulanmas, teknik bilgi gerektirmekte ve bu konudaki gelimeleri zorlamaktadr.

212


Kentteki imar hareketlerinin zorlad teknik alandaki ilk gelimeler, harita mhendislii
alannda olmutur. Balangta harita mhendislii ile imar plan hazrlama hnerleri,
bugnk gibi bir farkllama gstermiyordu. 16. yzylda Piri Reis, deniz haritalar yapt
gibi, stanbul kenti iin de harita yapmt. Bu hner birikimi srmeyecek, 19. yzylda
batdan alnarak yeniden kurulmaya allacaktr. Osmanl mparatorluu'nun haritalarnn
yaplmas konusunda ister iten gelsin, ister yabanc lkelerden gelsin, temel ilgi askeri
kaynaklyd. Modem kent haritalar da nce Trkiyedeki yabanc subaylara yaptrld. ()
Bu yllarda mhendis mektebi rencilerinin ve Erkan- Harp subaylarnn, kent planlarn
yapmaa balad grlmektedir. Mhendishanenin bana getirilen Bekir Paa, stanbul iin
Haussmann etkisinde bir plan hazrlayacaktr. Hoca Paa yangn alan plan (1864), Bursa
plan haritas (1861) haritac subaylarca yaplacaktr. 1875 ylnda Pariste kinci Uluslararas
Corafya Kongresinde, Erkn Harbiye Harita Dairesinin hazrlad haritalar, birinci
dereceden mkfat alacaktr. ()

Bu dnemde imar plan yaplmas, daha ok harita mhendislerinin ii olarak grlmektedir.

lkede mimarlk pratiindeki ve eitimindeki gelimelere paralel olarak, harita
mhendisliinin yerini mimarlk almaya balayacaktr. Ama bu dnem sonunda bu sre
ancak balayacak, bitii tamamlanmayacaktr.

Geleneksel Osmanl dzeninde, Hassa mimarlar devlet yaplarnn yapmak yan sra,
kentlerin dokularnn oluumunu da denetliyorlard. Bu grevi stanbulda Mimarba
grrken, dier kentlerde onun atad kent mimarlar grrd. Kural olarak bunlardan izin
almadan hibir yapnn balamamas gerekirdi. Yenieri Ocann ortadan kaldrlmasndan
sonra, Hassa Mimarlar Ocann yok olarak yerini Ebniye-i Hassa mdrlnn al
salt bir rgt ad deimesi deildir. Artk mimar, hassa oca iinde belli bir gelenee gre
yetimeyecektir. Mimarlar, ya Nigogos Balyan gibi Avrupada okumu Mslman olmayan
Osmanllar, ya da Montani, Valuri, Jasmund vb. Trkiye'de alan yabanclar olacaktr. Bu
ise, batdaki mimarlk anlaynn yansmasn hzlandracaktr.

() Mimarlara bir kent plan hazrlatlmas ynndeki ilk adm, II. Abdlhamid'in Paris ba
mimar Buvara II. Merutiyetin son yllarnda Paris sefiri araclyla plan hazrlatmasdr.
Buvar, ciddi bir alma yapmadan ve stanbula gelmeden, sadece fotoraflardan
yararlanarak, ana yollarn ve meydanlar dzenlenmesi iin perspektifler yapmtr. Hibir

213


uygulama olana olmayan bu plann yaptrlmas, gzel kent araynn bir kant olmann
tesinde, ilgin deildir.

Batda, kent planlamasna ilikin giriimlerin, hi olmazsa balangta, kent sal

sorunlaryla i ie gelitiini biliyoruz. Osmanl kenti de, daha ok sanayi ncesi kentlerinin
kolera ve veba gibi salgn hastalklar ile kar karyadr. 1839da Mekteb-i Tbbiye-i Adliye-
i ahanenin kurularak yeni bir atlm yaptktan sonra, bu konuda ilk yaynlar ortaya
kacaktr. smail Paann Kolera risalesi 1847 tarihini tamaktadr. Bunu dierleri
izleyecektir.
()
Osmanllarda 19. yzyldaki bilimsel gelimeler, daha ok mhendislik, tp ve doa bilimleri
alannda olmutur. Sosyal bilim alanndaki gelimeler, zellikle de bunlarn kent olgusuna ve
sorunlarna ynelmeleri, ok snrldr. Bu konuda iki geleneksel alan, corafya ve tarihteki
gelimelere ksaca da olsa deinmek gerekir.

17. yzylda Ktip elebi corafya bilgisini bir sistem olarak gryor, bunun iinde kent
corafyasna zel bir yer veriyordu. 19. yzyl corafyas Ktip Celebi deki dzeyden ok
uzaktr. 19. yzylda Osmanl topraklar zerindeki zgn corafya almalar yabanclar
tarafndan yaplmtr. 19. yzylda bat kapitalizmi kendisine yeni pazar alanlar ve
hammadde kaynaklar ararken corafya kurumlan araclyla tm dnyay aratrmaktadr.
Osmanl mparatorluu da nemli aratrma alanlarndan biri olacaktr. () ehirlerin
tarihinin yazlmasna ve bunlarn yaynlanmasna ilginin 1870'li yllardan sonra balad
grlmektedir (..) Bu tarihten sonra kent tarihine ilginin duyulmasnda deiik etkilerden sz
edilebilir. Bunlar; yabanclarn almalar, 1870 ylndan itibaren vilayet salnamelerinin
yaynlanmaya balamas, belediyelerin kuruluundan sonra kentin tarihinin yazlacak bir
kiilik olarak grlmesi eklinde sralanabilir. Bunlara, 20. yzyln banda Seyyahlarn bir
olgu olarak belirmesi ve kent rehberlerine gereksinme duyulmas eklenebilir. ()

10.1.2. III. kinci Merutiyetten 1930lara Kadar Olan Gelimeler

inde Cumhuriyet'in ilan gibi nemli bir kesiklik olmasna karn, ikinci dnemi 1930lara
kadar uzatmamzn ana nedeni, Cumhuriyetin getirdii kkl deiikliklerin
1930lardan sonra ortaya kmasdr. Tm bu dnem boyunca belediye yasalar, imar
yasalar daha nceki dnemlerdeki gibi kalacaktr. Deien, zellikle stanbul ehremaneti

214


etrafnda dnya ehircilik ve belediyecilik deneyini Trkiyeye aktarmaya ve uygulamaya

alan bir evrenin olumasdr.

Kentleme sreci ve kentleme sorunlar bakmndan, Kurtulu Savann ve Cumhuriyetin

ilannn nemli deiiklikler getirdii aktr. Kurtulu Sava sonrasnda yeni Cumhuriyet, bir
yandan sava srasnda hemen hemen hepsi byk yangnlar geiren Bat Anadolu kentlerinin
imar sorunuyla, dier yandan Yunanistan'la Trkiye arasnda gerekleen byk nfus
mbadelesinin kard yerleme sorunlaryla karlaacaktr. Bunun tesinde, Cumhuriyet'in
ilanyla ezamanl olarak Ankarann bakent ilan, ok nemli bir yeni anlay getiriyordu.
Cumhuriyet burjuvazisi stanbul'un kozmopolit havasndan koparlarak, yeni yaam
kalplaryla gelitirilmek isteniyordu. Ankarann modern bir kent olarak kurulmas, rejimin
baarsyla zdeleiyordu. Cumhuriyetle birlikte byle nemli sorunlar gndeme gelmiti
ama 1930lara kadar Cumhuriyet, bu sorunlarn stesinden, byk lde Osmanl
kurulularyla gelmeye alacaktr. Eer bu dnemi ksaca adlandrmak gerekirse,
mparatorluktan Cumhuriyet'e gei dnemi olarak adlandrabiliriz.

kinci Merutiyet'ten 1930'a Kadar Uzanan Gei Dneminde Kente likin Bilgi
Alanlarndaki Gelimeler
lk belediyenin kurulmasndan ikinci Merutiyete kadar geen yarm yzyl iinde,
belediyecilik konusunda hibir kitap yaynlanmamtr. II. Merutiyette Operatr Dr. Cemil
Topuzlu Paa ile Cumhuriyet dneminde Operatr Dr. Emin Bey, stanbul ehremaneti
evresinde etkili bir yayn faaliyeti balatacaklardr.

Bu yaynlar grupla toplanabilir. Birinci grupta belediye ynetiminin iyiletirilmesi

konusunda Avrupa lkelerinin deneylerinden yararlanlarak yaplan nerileri ieren raporlar,
layihalar yer almaktadr. Bunlar arasnda Kadky Dairesi Mdr Celal Esat (Arseven) in
raporlar, nemli bir yer tutmaktadr.

kinci grupta, belediye ynetimi konusunda telif ve tercme kitaplar yer almaktadr. Bu
grubun kukusuz en nemli eseri Osman Nuri (Ergin) nin Mecelle-i Umur-u Belediyesidir.
Be byk ciltten oluan bu eser 1914 - 1922 yllar arasnda yaynlanmtr. Bu be ciltten en
nemlisi, en son yaynlanan Tarih-i Tekilat- Belediye adl birinci cildidir. Bunda, kent
ynetimlerinin dnyadaki geliimi ayrntl biimde ncelenmektedir. Osman Nuri Bey,

215


belediyeyi, ulusal egemenliin nemli bir etkeni, belde halknn kendilerine ait ileri kendi
setikleri kiilerce yrtme yolu, zerindeki vesayet, sadece genel gvenlik ve anayasal
dzenle snrl bulunan, yarg haklarna sahip gl bir sivil toplum kurumu olarak ortaya
koymaktadr. Bu gruptaki yaynlara Osman Nuri Bey'in stanbul ehreminleri (1927) ve
ehremini Emin Beyin evirdii Paris ehremaneti Usul-u Mali ve dari Mecellesi'ni
(1925) eklemek gerekir.

nc grupta 1924 ylnda yaynlanmaya balayan stanbul ehremaneti Mecmuas yer

almaktadr. Mecmua karken kendisini ehircilie, shhati umumiyeye ve garp
belediyeciliine ait asar ve maksat mfide ve mtenevia y havi... Trkiye'nin yegne
belediye mecmuas olarak tantyordu. Bu tr yaynla, bu gei dneminde bat
belediyecilik deneyinin aktarmnn, sistematik hale getirildii sylenebilir.

()
Bu dnemi bir nceki dnemden ayran nemli zelliklerden biri, sosyal bilimler alannda da
gelimelerin balamasdr. II. Merutiyet sonrasnda kentsel aratrma bakmndan ok nemli
bir gelime, sosyolojisinin kurumsallamasyd. mparatorluun karlat btnln
koruma, gelime ve ulama gibi sorunlara, bu bilim alannda yantlar bulunabilecei umudu,
ttihat ve Terakki'nin ideolou olan Ziya Gkalp'n sosyolojisinin ncln yapmas, bu
kurumsallamay kolaylatryordu. 1908 ylnda Ahmet uayp, Mehmet Cavid, Rza Tevfik
Ulum-u ktisadiye ve timaiye Dergisini karmaya baladlar. Balkan Sava sonrasnda
stanbula gelen Ziya Gkalp, Darlfnunda dzenlemeler yaplrken, Edebiyat Fakltesinde
Sosyoloji Krss n kuracak, N. Sadak, Halim Sabit, Fuat Kprl gibi genleri evresinde
toplayacak 1917'de timaiyat Dergisini karacaktr. Bylece iktidara yakn olan
Durkheimci sosyoloji izgisi, kurumsallaacaktr.

Muhalefette olan Prens Sabahattin'in tantmaya alt science sociale okulu Le Play'n
izgisini izliyordu. Bu izgi de, Mehmet Ali evki'nin Meslek-i timai Derneini kurmas
ve Meslek-i timai Dergisi'ni karmaya balamasyla, bir lde kurumsallayordu. Ama Le
Play Okulunun ayrc zellii olan monografik almalar, ne ky ne kent dzeyinde
yaplyordu. Prens Sabahattin'i ilgilendiren, siyasal dncelerini yaymakt. M. Ali evki Bey
ise, ilk ky monografilerini, ancak 1930lu yllarn sonlarna doru yaynlayabilecekti. Bu
dnemde henz kentlere ilikin monografik almalar olmamasna karn, kent olgusunun

216


toplumbilimsel aklamalar yaplmaya balamtr. Ziya Gkalp 1917'de timaiyat

Mecmuasnda A. uayip'in Ulum-u timaiye ve ktisadiye Dergisinde izledii H.
Spenser'ci izgide, kenti, yle zmlemektedir:

nsanlar ehrin kk sahasna skp kalnca, bunun civarndaki toprak, ne obanlk, ne de

iftilik tarikiyle bu byk kitleyi besleyemez. Burada Darwinin (yaamak iin mcadele)
kanunu meydana kar. Bu byk tabiatya gre, iki uzviyet birbirinin ne kadar ayn ise,
yaadklar saha ne kadar dar ve oradaki gda ne kadar az ise aralarnda rekabet o kadar
iddetli olur. Hlbuki birbirinden ayr nevilere, cinslere ubelere mensup birok uzviyetler,
gayet dar bir sahada aralarnda hibir rekabet olmakszn yaayabilirler te ayn hal ehirde
insanlarn bana geliyor Demek ki ehirdeki itimai kesafetin husule getirdii iddetli
rekabetten kurtulmak iin, yalnz bir ak yol var. Yeni hirfetler icad etmek. O halde, i
blm mihaniki bir surette itimai sebeplerden husule geliyor. ehir, fertleri daima yeni
hirfetler ibda eylemiye sevk ve icbar ediyor... Bu surette gittike fertlerde ma'eri vicdandan
baka olarak, iptida mesleki, sonra da ferdi vicdanlar teekkl etmeye balyor. Bu yeni
vicdanlarn teekkl, eski semiye ve airet vicdanlarnn bsbtn inhilaline sebep olduu
gibi, ma'eri vicdann kemiyete azalarak keyfiyete daha insani bir mahiyet almasn inta
ediyor.
Ziya Gkalp 1923 ylnda Kk Mecmua'y karrken, Ky Medeniyeti ehir
Medeniyeti ile Ky ve ehir balklarn tayan iki makale yazacaktr. Ky ve ehir adl
yaz, daha sonraki dnemde Osman Nuri Beyin, Trk kentlerine ilikin olarak gelitirdii
tezin ilk nvelerini tamas bakmndan nemlidir. Ziya Gkalp izleyelim:

Trkiye'de Trk kyleri, birer komn halinde olduu halde, maateessf, ehirler henz
komn mahiyetine girememitir. Hlbuki Avrupada komn hayat ibtida ehirlerde balam,
sonra ehirlerden kylere sirayet etmitir.

imdiye kadar, Trkiye'de ehirlerin birer komn haline girmemesi sebepsiz deildir. Her
ehirde Franszlarn Komnote adn verdikleri meshebi cemaatler vard. Her cemaat
hususi vakflaryla dini bir komn hayat yayordu. Zaten cemaat demek, dini bir komn
demektir. te bu dini komnlerin birbirinden mstakil btelere, mekteplere, hastanelere,
imaretlere malik olmas, hepsinin birden mterek bir ehir hayat yaamasna mani oluyordu.
Filvaki, her ehirde kanunun vcuda getirdii bir belediye tekilat mevcuttu. Fakat

217


cemaatlerin hususi hayatlar ehrin hakiki belde, site olmasna mani oluyordu. Hi bir
ehirde hatta stanbul'da bile, tam manasyla bir belediyenin vcuda gelmemesi bundan dolay
idi.

O halde ehirlerin birer belde haline girmesini, her ehirde bir belediye bir komn
tesandnn uyanmasn temin iin ne yapmal? Bunun yegne aresi, vakflarn rekabesini
belediyelere tevdi etmektir.

Kente ilikin toplum bilimsel adan zmlemelerin balad bu dnemde, kentlere ilikin
ilk istatistik verilerin toplanmaya baladn da gryoruz. Toplum iin sistematik veri
toplanmas ve bunun sistematik yorumlanmas baka bir deyile istatistik konusundaki ilk
ders kitaplar Mehmet Cavit (1909), Ahmet Emin (Yalman) (1915), Mustafa Zhdi (nhan)
(1919), tarafndan yaynland. Bu kitaplarn yaynland yllarda, stanbul ehremaneti
statistik ubesi stanbul Beldesi hsaiyat Mecmuasn yaynlamaya balad. 1913-1919
arasnda yaynlanan bu mecmua, kentler hakknda ilk sistematik bilgi toplama giriimiydi.

Trkiyede bir kent zerindeki ilk sosyal aratrma da, Robert Kolej Sosyoloji
Profesr Clarance Richard Jakson yrtclnde bir ekibin gerekletirdii The
Pathfinder Survey of Constantiople adyla tannan almadr. Mtareke dneminde
stanbul'un ok karmak ve sorunlu hale gelen toplumsal yaps iinde, Amerikan
philanthropie rgtleri, ne tr bir yol izleyecekleri konusunda belirsizlikler iindeydi. Bu
rgtlerin politika oluturmasna yardmc olmak zere, Amerikan sosyal hizmetler
anlaynn erevesi iinde aratrma yrtld. Bu aratrma, sosyal hizmetleri ynlendirme
amal olsa da, 1920'ler stanbul'unun toplumsal yaps hakknda bilgi verici bir zellie
sahiptir. Bu kitaba nsz yazan Robert Kolej Bakan, stanbulda sivil bilin olmayna
iaret ederek, Ziya Gkalpn yargsyla bir paralellik iine giriyordu.

Bu dnemde, 1915 ylnda Darlfununda Corafya Enstits Mdrlne E. Obst

atanarak, aratrmalar gelitirilmek istendiyse de, bunun kent corafyasna yansmas pek az
olmutur. Darlfununda yaplan aratrmalar, daha ok fiziki corafyaya dnk olmu beeri
corafya konusundaki almalar da, ders kitab hazrlamak dzeyinde kalmtr. Konumuza
yakn olan mevzii corafya aratrmalar gelimemitir. Bunun tek istisnas 1925- 1928 yllar

218


arasnda Corafya Blmnde hocalk yapan Th. Lefebvrein mevzii corafya aratrmalar
iin bir anket sistemi gelitirmesidir.

()

10. 1. 3. 1930 - 1950 Arasnda Olan Gelimeler

Bu dnemde kentleme, hemen hemen nfus art hzna paralel olmutur. Kentlemenin
hzlanmas, ancak dnemin sonlarna doru gereklemitir. Daha sonraki yllarda tm
Trkiyede grlecek ylda % 6 dzeylerine varan kentleme hz, sadece yeni bakent
Ankara'da grlmektedir. Ankara, daha sonra Trkiyenin karlat hzl kentleme
sorunlarnn ortaya kt n bir rnek olacaktr. Bu dnemde kentleme srecinde ortaya
kan en nemli deiiklik, devletilik uygulamas ve demiryolu programna paralel olarak
liman kentlerinin, Anadolu kentlerine gre neminin azalmasdr.

Bu dnemin esas ayrc zellii, 1930-35 yllar arasnda karlan yasalarla, belediye
ynetiminin ve imar mevzuatnn tamamen yenilenmesidir. 1930 ylnda karlan 1580
sayl Belediye Kanunu ve 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunu, 1933 ylnda karlan
2033 sayl Belediye Bankas Kurulu Kanunu, 1934 ylnda karlan Belediyeler stimlak
Kanunu ve 1935 ylnda karlan Belediyeler mar Heyeti Kurulu Kanunu ile Trkiyede
Belediyeciliin ve kentsel gelimeden beklenenlerin erevesi izilmitir denilebilir. Daha
sonraki yllarda yaplan tm deiikliklere karn, gnmzde de bu erevenin hala
uygulamay ynlendirdii sylenebilir.

Bu yasalarda belediyelerin grev alan geniletilmitir. Belediye Yasas ile Hfzsshha

Yasas adeta bir ift yasa olarak karlmtr. Kentlerin, saln, temizliin gzelliin ve
modern kltrn rnei olmas istenmektedir. Trkiye'nin bayndrl, vatandalarn
dzgn belediye ynetimi altnda medeniyet yaay grmelerine, belediyelerin
ykselmesine balanmaktadr. Bu yeni kentsel yaam, Osmanl imgelerini tamayacak,
ada olacaktr. Bunun iin de belediye yasasyla, her belediye imar plan yapma
ykmll getiriliyordu. Yaplacak planlarn ngrlen ada yaam gerekletirmesi
iin de, planlarn nitelikleri, karlan Yap ve Yollar Yasasyla ok ayrntl biimde
belirleniyordu. Belediyeler bu planlar yapmakta yetersiz kalnca da, Ankarada Belediyeler
mar Heyeti kuruluyor, planlar yaptrma ilevi merkezileiyordu.

219


Cumhuriyetin planl ve ada bir kentsel gelimeyi gerekletirmek iin kurduu bu yasal
erevenin, bir tane ama ok nemli eksii vard. Belediyelerin gelirini artracak bir belediye
gelirleri yasa tasars hazrlanmt ama yaanan ekonomik bunalm iinde bu tasar yasallk
kazanamad. Belediyelerin kaynak sorununu zmek iin kurulan Belediyeler Bankas, yeterli
olmayacakt.

10.1.4. 1930 - 1950 Arasnda Kente likin Bilgi Alanndaki

Gelimeler
Bir nceki dnemde stanbul ehremaneti evresinde Belediye ynetimi konusunda gelien
bilgi birikimi ve bat belediyecilik deneyinin sistematik aktarm, bu dnemde yeni evrelere
yaygnlaacak ve 1933 niversite reformundan sonra da, niversite iinde yer almaya
balayacaktr. 1933 niversite reformundan sonra niversitelere Hitler Almanyasndan kaan
profesrlerin gelmesi zerine, daha nceki dnemde aktarlan belediyecilik deneyi Fransa
kaynakl iken, bu dnemde Alman belediyecilik deneyleri aktarlmaya balayacaktr. Bu
konuda Trkiye'ye gelen Alman profesrler sosyal demokrat olduu iin, bu aktarma da,
byle bir gr asnn etkilerini tayacaktr.

Bir nceki dnemde stanbul'da ehremaneti evresinde yapldn grdmz almalar,

bu dnemde, yeni ad stanbul Belediye Mecmuas olan dergi etrafnda srecektir. Buna
stanbul'da Fritz Neumark'n ynetimindeki stanbul Hukuk Fakltesi ktisat ve timaiyat
Enstits'nn almalar eklenecektir. 1935 - 36 ders ylnda, bu enstit, konferanslarn
Belediyecilik stnde toplayacaktr. Bu konferanslar Komn Bilgisi ad altnda
toplanacaktr. Bu konferanslar arasnda yer alan Osman Nuri Ergin'in Trk kentleri zerine
yeni tezler getiren iki konferans da, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf ad altnda ayn
enstit tarafndan yaynlanacaktr.

Bu dnemde, belediyecilik yazmna katk yapan yeni iki evrenin Ankara'da olutuu
grlmektedir. Ankara'da ileri Bakanlnn belediyecilik olgusu zerinde ilgisi artnca,
Belediyeler Bankas kurulduktan sonra 1935 ylnda Belediyeler Dergisi yaynlanmaya
balayacaktr. Bu dergide Necmettin Ergin, Sddk Tmerkan gibi yneticiler, Ernst Reuter
gibi uzmanlar yaz yazacaktr. Ayrca Siyasi limler Mecmuas da Ankara'da belediyecilik
konusunda nemli yazlara yer verecektir. Ankara evresinin yazlarn toplayan bu iki
dergide de, belediye ynetiminin deiik sorunlar zerinde yaz yazan iki isim, Hasan Skn
Adal ve Ernst Reuter olarak belirginlik kazanmaktadr.

220


Belediye ynetimi zerindeki bilgi birikiminin art, ilginin younlamas Siyasal Bilgiler
Okulunda ehircilik dersinin haftada iki saat olarak programa girmesini salayacaktr.
ehircilik eitimi hakkndaki ilk yaz, Hayati emsettin tarafndan 1934 ylnda Mlkiye
Mecmuas'nda yazlmtr. S.B.O. Mdr Emin Eriilgil de, 1938 ylnda ehircilik dersini
programa alarak, Ernst Reutern bu dersleri vermesini salamtr. Bu ekilde, Trkiye'de
Mimarlk Faklteleri dnda, ilk kez ehircilik dersi verilmee balayacaktr. Ernst Reuter ise,
bu derslerde anlattklarn 1940 ylnda Komn Bilgisi ehircilie Giri ad altnda bir
kitapta toplamtr. Ankara evresinin bu dnemde belediyecilik yazmna katklarn
tamamlamak iin, 1946 ylnda yaynlanan Sddk Tmerkan'n Trkiyede Belediyeler
kitabn eklemek gerekir.

Belediye yasasyla kentlerin planlarnn yaptrlmas zorunluluu getirildikten sonra,

yaptrlan kent plan saysnda nemli bir art olmutur. Kent planlarnn yaptrlmasnda,
kentlerin nemine gre deiik yntemler izlenmitir. zlenen yollardan birincisi, Ankara
rneini yinelemektir: Uluslararas dzeyde tannan planclar arasnda snrl bir yarma
amak, kazanana plan yaptrmaktr. stanbul iin bu yol izlenmitir. 1933 ylnda
Agrache, Elgltz, Lambert, Prost stanbul'a arlarak inceleme yapmalar ve teklif
hazrlamalar istenilmitir. Prost ilerinin okluu nedeniyle gelememitir. Yarmay
bir Alman plancs olan Elgltz kazanmtr. Ama i ona verilmemitir. 1935 ylnda
Martin Wagner stanbul plann yapmak iin arlmtr. Trkiye'deki kent planlamas
anlay Martin Wagnerin nerilerini benimseyecek dzeyde deildir. Wagner ayrlarak,
Harward niversitesi ehir Planlama Blm bakanlna gider. 1936 ylnda Prost
stanbula davet edilir. Prost bu ary, planlama almasnn kesin olarak belediye
mhendisleri, mimarlar ve topograflarnn itirakiyle stanbul'da yaplmas kouluyla kabul
eder. stanbul plann Pierre Jaubert, Maurice Schener, emsa Demiren ve Anjelin
yardmlaryla hazrlar.

zlenen ikinci yol, yarmalar ya da dier nedenlerle Trkiyeye gelen planclarla ihale
yoluyla yaptrmadr. Jansene Ankara yan sra Adana, Ceyhan, Mersin, Gaziantep, Tarsus,
zmitin, Prosta stanbulun yan sra Bursa, Yalova ve Karabk'n, Lamberte Trabzon ve
Erzurumun, elshere orum ve Dikili'nin, Eliye Nide ve Balkesir'in, Vanderberg'e
Zonguldakn plan yaptrlacaktr.

221


zlenen nc yol, imar planlarnn, Ankaradaki ileri Bakanlnn Belediyeler

mar Heyeti ya da Bayndrlk Bakanlnn ehircilik Fen Heyetinde yaptrlmasdr.
Belediyeler mar Heyeti'nde Harita Mhendisi Halit Ziya Trkan, Mithat Yenen, Su
Mhendisi Eref zand, ehircilik Fen Heyetinde Hilmi Baykal, Burhan Arif ve Celal Ulusan
almaktadr.

Drdnc yol, Trk mimarlarna ihale ile yaptrlmasdr. Asm Kmrcolu ve

dnemin sonuna doru Kemal Ahmet Aru, bu yolla plan yapacaklardr. 1940'dan sonra,
izlenen Beinci yol, Trk mimarlar arasnda yarma aarak plan yaptrmaktr. 1941
ylnda Samsun, 1944 ylnda demi kenti plan yarmaya karlarak, bunu dierleri
izleyecektir.

Bu dnemde imar planlar yapm daha ok yabanc mimarlarn elinde balam, Trk
mimarlarnn bu konuda hem mcadele vermeleri hem de yksekretimde, mimarlara bu
hnerlerin retilmee balamasyla, zamanla, Trk mimarlarnn eline gemitir. 1950lere
ulaldnda bu sre, byk lde tamamlanm bulunuyordu. Trk kentlerinin Trk
mimarlarnca planlanmasn savunma konusunda, en atlgan Burhan Arif Bey olmutur. 1931
ylnda yaynlanmaya balayan Arktekt'in ilk saysndan itibaren, Trk kentlerini Trk'lerin
planlamasn savunmutur: 1935 ylnda Urbaylar (belediye bakanlar) Birinci Kongresi
toplandnda, Ankarada sergi aacak, yabanclar gibi plan yapabileceini kantlamaya
alacaktr. Belediyeler dergisine, Safranbolu plann yapp tasdik ettirdiini bildiren ilanlar
verecektir. Trk mimarlarn bu mcadelede bir yardmcs vardr. O da E. Reuterdir. 1939
ylnda bir konferansnda unlar sylemektedir: Bir ehir plannn tanzimi, hi bir suretle
Trkiye'de adet olduu gibi hariten gelen herhangi bir mtehasssa ait telakki olun-
mamaldr. Bilgili bir mtehasssn yapt planlarn esasl ve gayeye muvafk olmas, ancak
mahalli mnasebetleri iyi tanyan ve inkiaf imknlarna doru olarak karar vermee muktedir
bulunan yerli bir ferdin dikkatli almalaryla kabildir.

Bu dnemde drt lekte fiziki planlama yaplacaktr: Birincisi Mahalle (siedlung)

planlamasdr. Almanyadan gelen siedlung anlaynn ardnda, E. Howardn Bahe Kent
dncesi vardr. Trkiyede uygulanan ilk rnei, Baheli Evler olacaktr. kincisi az
saydaki ilde yaplan rnek kylerin planlamasdr. ncs deiik leklerde kent

222


planlamasdr. Drdncs ise, blge planlamasdr. Bu dnemde tek rnek vardr: O da,
1940 ylnda Zonguldak kmr havzasnn devletletirilerek birletirilmesi zerine kacak
yerleme sorunlarnn zmn salamak iin Mithat Yenen'ce yaplmtr.

Kent planlamas faaliyetinin artmas, bu hnerlerin yksekretim kurumlarnda yeniden

retimini zorlamtr. Gzel Sanatlar Akademisi, Yksek Mhendis Mektebi ve Teknik Okul
(Yldz)'da, haftada 2-3 saatlik ehircilik dersleri konulmu ve stdyolardan bir blm,
kentsel planlama problemlerine ayrlmtr. Gzel Sanatlar Akademisi'nde E. Egli, Martin
Wagner, Shtte, Mhendis Mektebinde R. elsner ders vermitir. Bu hocalarn, hepsi, Hitler
rejimi dolaysyla Almanyay terk etmilerdir. Bu nedenle yksekokullarda yeniden retilen,
daha ok Alman kent plancl anlay olmutur.

mar planlama konusundaki ilk telif eser saylabilecek olan Celal Esat Arsevenin ehircilik
(urbanism) kitab, 1937 ylnda yaynlanacaktr. Ayrca Bayndrlk Bakanlnda ehircilik
Fen Heyetinde alan Celal Ulusan, Kari B. Lohmann kitabn ehir mar Planlar
Tanzim Esaslar adyla, 1942 ylnda evirecektir. Bu kitap, Alman kent planclnn hkim
olduu bir ortama, Amerikan planclnn bak asn getirmesi ynnden ilgintir.

Bu dnemde imar planlamas konusundaki tartmalar asndan ilgin olan yaynlar,

kitaplardan ok dergilerdir. Bu dergiler Bayndrlk Bakanlnn kard Bayndrlk leri
Dergisi, Zeki Sayarn, 1931 ylndan itibaren yaynlad Arkitekt (Mimar) ve 1944 ylndan
sonra Mimarlar Dernei'nin yaynlayaca Mimarlktr.

zellikle Arkitekt, bu dnemin imar plan uygulamalarnn eletirildii, yeni yaklamlarn

nerildii, bir dergi olmutur. Cumhuriyetin bu dnemde yaratmaya alt ada kent
yaam ve onun bir ifadesi olduu iddia edilen imar plan anlay, balca iki ynden
eletirilmektedir: Bunlardan birincisi, bu planlarn salt estetik kayglarla hazrland, kentin
ekonomisini, uygulama sorunlarn dikkate almad, pahal olduudur. Bu eletiri Wagner,
Oelsner, Kessler, Reuter gibi Alman uzmanlarca getirilmektedir. Ama Trk planclar
arasnda bu eletiriler, nemli yansmalar bulmayacaktr. Mimar formasyonlu Trk planclar,
henz bu kavramlarn ok uzandadrlar. kinci tr eletiri, bu planlarla oluturulmaya
allan yeni kent biiminin, Trk kentlerinin dokusuyla uyumsuz olduudur. Bu eletirilere,

223


hem Alman hem Trk planclar katlacaktr. () Bu dnemin gndemine, Trk kentinin ne
olduu sorusunu getirecektir.

Trk kentinin ne olduu sorusu, ok deiik gd altnda tartlmtr. Bir yandan Trk
mimarlarnn, Trk kentlerini planlayabilmesinin bir arac olarak grlmesi, dier yandan
Ziya Gkalp'c izginin hars araynn uzantlar ve II. Ulusal Mimari akmnn kent
planlamasna yansmalar, ayrca Avrupa'dan gelen planclarn Camillo Sitteci gelenei
izlemeleri ve nihayet Atatrkn tarih tezinin etkileri, bir arada bu tartmay
biimlendirmitir.

Bu konudaki ilk yaz Burhan Arif Bey'in, Trk ehirlerinin Bnyesi adn tayor. 1932
ylnda Arkitekt Dergisinde yaynlanm. Burhan Arif Bey, Trkiyedeki kentlerin Avrupa'dan
farklln, ehircilikte mimarinin hkimiyeti, ehirlerin tabiaten kendi kendine bym
olmas, sokaklarn birbirine benzememesi, zaman iinde ekillerini deitirmesi, kmaz
sokaklarn okluu, Trk ehirlerinin gayri merkezi bir suretle dalmas, bir veya birka
abide etrafnda temerkz etmemesi gibi noktalarda topladktan sonra planlama iin, nce
kentlerin bnyelerini tanyalm, sonra bu bnyelerin tekmllerini karsayalm bylece 19.
yzyl Avrupasnn uygulamasndan kanarak, onlarn hatalarna dmeyelim demektedir.
()
Atatrk'n tarih tezinin etkileri Mimar ahabettin (Uzluk) un Trk kentinin kklerini Orta
Asya kentlerinde bulmaya alan yazlarnda grlmektedir. E. B. apolyo da Belediyeler
Dergisinde bu tarih tezi dorultusunda Trk kentlerinin tarihini yazmay deneyecektir.
Mithan Yenen Trk Kentlerinin Dokusal zelliklerinin korunmasn savunacak, Celal Esat
Arseven Trk Bahesi zerinde duracaktr. Kazm Miran, Orta Asya Trk ehirleri
zerinde bir dizi yaz yazacaktr.

II. Ulusal Mimarlk akmnn ncln yapan Sedat Hakk Eldem, Ulusal Mimarl
savunan yazlar iinde Trk ehirlerinden de sz edecektir. 1943'de sylediklerini, Hep Bu
Topraktan Dergisinden izleyelim:

..her yeni imar faaliyeti, yeni bir Beyolu hazrlamakta deil midir? Bu tarz imar faaliyetinin
o gzelim hi bozulmam Anadolu ehirlerine sirayet etmesi, Bursa gibi Trk ehirciliinin
iftihar olan ehirlerimizi kavramas, insana byk endieler vermektedir.

224


ekindiimiz, ehirlerimizi Potsdama, Kotdazure Bkre'e benzetmek isteyen

imarclarmzdr. Trk ehrini Trk mimarisini yalnz mazide mi aramal, bugnn Trk
ehircilii mimarisi olamaz m? Olur ve olacaktr da ve hatta olmaa balamtr. Nerede?
Yalnz kafalarmzda fakat artk yalnz bizim, onun kafasnda deil. Yava yava btn
mnevverlerimiz byle bir gaye aramakta ve arayanlar tevik etmektedirler. te davamz
budur.

Bu umutlar sonu vermeyecek, Trk kentinin alm olan ada Trk kenti plan
yaplamayacaktr. Sylenenler de 19. yzyl Avrupa kentlemesini yadsmann tesine
geemeyecektir.

Trk kentinin zelliklerine mimarlar yant bulmakta sknt ekerken, Osman Nuri Ergin, bir
baka adan Trk kentinin zelliklerine ilikin tezler ileri srecektir. Trkiyede
ehirciliin Tarihi nkiaf adl almasnda Trkiye'de kent ynetimlerinin ve imaret
sisteminin zgnl stnde durur.

O. Nuri Ergin'e gre, Osmanl Trklerinin Tanzimat'tan nceki belediye sistemi, benzeri
baka yerlerde bulunmayacak tarzdadr... Trkiyede Tanzimattan nce hkmet belediye
ilerini kendi stne alamayarak, bu ileri grmekte tebaasn serbest brakm, slamlarn
belediye ilerini ferde, slam olmayanlarnkini Cemaate grdrmtr.

Belediye ilerini de, su, aydnlatma, temizleme, kltr, eitim, salk, sosyal yardm,
toplumsal yardmlama diye sralayp, fertlerin vakflar yolu ile imaretler kurarak bu beledi
hizmetleri grdn belirterek, imaretlerin Trk kentlerinin kuruluundaki nemi ve
zgnl zerinde durur. Osman Nuri Bey Trklerin ehircilik ve imar sahasnda ortaya
karm olduklar imaret tabirinin ve imaret sisteminin, tam Frenklerin Cite'si ve Araplarn
Medinesi mukabili olduunu isbata alr. Bylece de, Trk kentinin zgnlnden yola
karak genele ular.

II. Dnya Sava sonrasnda 10-15 yldr uygulamada olan yap ve imar mevzuatna ilikin
olarak biriken eletirileri gznne tutarak, yeniden dzenlemeye gitmek zere, 1946 ylnda
Birinci Yap Kongresi toplanr. mar plan tanzim ileri ve imarla ilgili yasalar ele alnr.

225


Sava sonrasnda bir yandan Alman hocalarn lkelerine dnmesi, te yandan Trkiye'nin d
ilikilerinin Anglo-Sakson lkelerine ynelmesi zerine, ehir planclnda Anglo-Sakson
etkileri arlk kazand. 1947 ylnda alan Byk Britanya ehircilik Sergisi, bu etkilenmeyi
hzlandrd. Bu dnemde Anglo-Sakson lkelerinin ulat, bir planlama ekibince hazrlanan,
gzel kent tasarmn yadsyan, mull planlama anlayn savunan ilk yazlar, 1946 ylnda
Siyasi limler Mecmualarnda Altan Baltacolu yazd. Metodik ehircilik yazsnda
varolan planclar, bilimsel olmamak bakmndan yle eletiriyordu.

...Bugn ehirci olarak karmza kanlarn ou, bir sr basmakalp tabirler kullanrlar,
ehirin seyrseferinin mhim olduunu itiraf ederler. ehir plannda yeil sahalarn, yeni
mesken, eski mesken ksmlarnn gsterilmesi icap ettiini, binalar, okullar iin yer ayrlmas
lazm geldiini sylerler. Bu adamlar bu ksmlarn birbirleriyle olan mnasebetlerinin de
mhim olduunu sylerler. Hepsinin bu tabirleri kullanmalarna ve zahiren bir bilgiye
sahipmi gibi grnmelerine ramen, aralarnda ahsiyet sahibi olanlarn hepsini bir araya
toplasanz, hibiri ehircilik meselesini ayn grle halletmez. Her biri dierinin hal ekline
tamamen muarzdr ve meslektan bir ey bilmemekle sular. Bu neden byledir; nk bu
insanlar da, ehircilii henz bir ilim olarak anlamamlardr?

Bylece kent planlamann bir sanat deil bir ilim olduu sav, Trkiyede savunulmaya
balyordu. Bu ise, kent planlamann zaman iinde mimarlardan kent planclarna gemesini
salayacak srecin balamas demektir.

1930- 1950 dnemi, imar planlamada olduu gibi toplum bilimleri bakmndan da
nemli admlarn atld yllar olmutur. Kent sosyolojisi konusunda saptayabildiim
ilk nemli yaz, Hilmi Ziya lkenin stanbul Belediye Mecmuasnda 1931 - 32
yllarnda seri halinde yaynlad uzun makalelerdir. Bu yazy yurt dna eitime
gnderilmeden, daha Galatasaray Lisesinde sosyoloji hocasyken yazmtr. Kaynaklar
arasnda Henri Prienne, Lucien Lefebre, Werner Sombat, Rene Maunier gemektedir,
bundan da anlalaca gibi, bu yazda tarihsel bir yaklam ar basmaktadr.

H, Z. lken bu yazda, kent sosyolojisini yle tanmlamaktadr;

226


ehir itimaiyat, tali ve mterek bir cemiyet tipi olan ehri tetkik iin mahede ve
mukayese usullerini kullanr... Toplad malumat mekn ve zaman dhilinde
mukayese eder. Evvela: Mekani bir mukayese yapar. Yani bugnk ehirleri corafya
ve etnografya yardmyla birbiriyle karlatrr. Saniyen muhtelif devirlerdeki ehir
tiplerini tarih yardmyla mukayese eder. Nihayet bu iki neticeyi, yani en eski ehir tip-
leriyle en yenilerini veya bugn teekkl en iptidai gibi grnenleri mukayese eder. Bu
suretle ehirlerin hangi siyasi bnyelere dhil olduu ve her birinde hangi itimai rol
oynad anlalr.

lken, burada kulland zaman ve mekn kavramlarnn tarihi zaman ve corafi mekn
olmadna, itimai mekn ve zaman olduuna iaret etmektedir. Kent sosyolojisiyle,
ehircilik (urbanisme) farkna aklk kazandrmaya almaktadr. Filhakika bu iki bahis
tamamen ayn mevzua malik gibi grnrler. Fakat ehircilik, ehirlerin nasl tesis edilmesi
lazm geldiini, en mkemmel, en shhi ve gzel bir ehrin nasl olmas icabettiini arad
halde, ehir itimaiyat ehirlerin yalnz ne olduunu hangi bnye ve ufulelere malik
bulunduunu aratrr. Hsl, birinin ehrin fikriyat (ideologie) ile megul olmasna mukabil,
dieri, itimaiyatn bir cz olmak zere ehirlerin ilmini yapmaa alr.

Kent sosyolojisi konusundaki bu ilk yazy dierleri izlemiyor. 1940'l yllara gelinceye kadar,
bu konuda yazlanlar deiik rastlantlara bal kalyor. Bunlardan biri, stanbula plan
hazrlamak iin arlan planclar arasnda Agache'n bulunmasyla douyor. Agache,
Fransa'daki Le Playn izleyicisi Science sociale evresi iindedir. Sosyolog bir ehirci ola-
rak tannmaktadr. stanbul iin verdii neride, bir plan izimi bulunmamaktadr. Bir
program nermitir. Agachein bu nerisi zerine, science sociale n Trkiyedeki izleyicisi
M. Ali evki Bey, hem Agachen yazlarndan eviriler yapmakta, hem de Agache'n
nerilerini dierleriyle karlatran yazlar yazmaktadr. Bu yazlar dolaysyla, kent
sosyolojisinin uygulamayla ilikileri gndeme gelmektedir. Mehmet Ali Bey'in Agache
raporuna dayanarak bu dnemin stanbulu stne yapt bir saptama, stanbulun bir kent
btnl gstermediidir. Kendi szlerinden izleyelim.

Urbanizasyon program stanbulun dzenlenmesi ve imar diye getirilen sorunun, aslnda

stanbul'un byk ehir olmas gerektii, imdiye kadar neden olmad sorusuna geri
gtrlebileceini aka ortaya koymaktadr. Bu imdiye kadar emeklemelerle iinden

227


klamayan stanbul ve Bilad Selase emberinden syrlma yolunu bulmak ve gstermek-

tir. Asl zerinde durulmaya deer noktada budur.
1930'lu yllarda, kent sosyolojisinde olmasa da krsal sosyolojide ilk saha aratrmas
balayacaktr. Mehmet Ali evki, 1937 ylnda Kurna ky aratrmasn yaynlayacaktr.
1930larn en nemli ky aratrmas, Kadro yaynlarndan smail Hsrev Tkinin Ky
ktisadiyat kitabdr. Kye diyalektik materyalist bir ereveden yaklamaktadr. Ayn
yllarda Halkevleri ve lk Mecmuas evresinde, Amerikada ky sosyolojisi okumu ve
Meksika deneyinden etkilenmi Nusret Kemal (Kymen)in ideologluunu yapt, romantik
bir kyclk akm yaratlmtr. Kymen'e gre kr ki kylerden kasabalara akn
balayp, byk ehir haline getirmeden Trk inklab memleketin imdadna yetierek, i ve
ky ve ehir mnasebetlerini devlet eline alm bulunmaktadr. Eskiden olduu gibi i
blm iin byk ehirlere ihtiya yoktur. blm, merkez ehirler etrafnda
tekilatlanm kylerde yaplabilir. Ar ve pahal buhar makinas devrinde buna imkn yoktu.
Fakat her yere kolayca ve ucuza nakil edilebilir olan elektrik, bugn bunu mmkn
klmaktadr.

Bu gr, kent yaamn yozlam gren, snf mcadelesinin nlenmesi iin, kentlemenin
engellenmesini isteyen CHP iinde nemli taraflara sahip olacaktr. Bu ideolojinin arkasnda,
Musoloni talyasnn kente kar olan politikalarnn nemli etkileri vardr.

19401 yllara Trkiye, bir yandan byle bir romantik kyclk akmnn hkimiyeti altnda
girmektedir, te yandan, Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde ou ABDde eitilmi
kiilerin yaratt bir toplum bilim evresi olumaktadr. Bu evre romantik kyclk akmna
kar kt. lk kez ikago okulunun kent sosyolojisine ilikin bak asn getirdi. Bu evre
yazlarn Siyasi limler Mecmuas, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Yurt ve
Dnya ve Admlar dergilerinde yaynland. Bu evrede kentsel sosyoloji konusunun
ncln, Michigan niversitesi sosyoloji blmnden mezun olan Behice Boran yapt.
1940 ylnda yaynlanan ilk yazsnda Beeri Ekoloji okulunun, Durkheimin morfoloji
sosyal yaklam ile karlatrmasn yaparak, kent aratrmalarn yapmak iin Beeri
Ekoloji okulunun stnlklerini gsterdi. Behice Borann Siyasi limler Mecmuasnda
yaynlanan Ky Davas ehirlemek Davasdr balkl yazs, ky romantizmine kar
kyor. Ky davasnn kendi bana bir dava olmad, ancak daha geni cemiyet bnyesi
zaviyesinden grld zaman doru olarak anlalabilecei ve bu bakmdan ky davasnn

228


bir ehirleme davas olarak ortaya ktn savunuyor. Romantik kyclerin, ky ky

brakmak isteklerini, ehirlerin ktlkleri iddialarn, teknolojik gelime sonucu sanayilerin
kylere gidecei biimindeki savlar yantlyor. 1941de Yurt ve Dnyada yaynlanan ehir
ve ehirleme davamz yazsnda Bugn ehir ve kyn teknik ve kltr seviyelerinde
farklar vardr; ky davas bu ayrl ortadan kaldrmakla halledilecektir. Kye gitmek deil,
ky ehrin seviyesine getirmek lazmdr. diyordu. Bunu Yurt ve Dnya'da yaynlanan, B-
yyen ehirlerimiz Modern ehir rnei yazlar izliyor. Bu son yazda, kent
formlarndaki determinizm zerinde duruyor ve ilk kez Ankara kent formunun zmlemesini
getiriyordu. Bu yazlar Yurt ve Dnya'da yer alan Ankarada ocuk sululuu zerinde duran
Mcrim Mahalleler yazs izliyor.

Ky ve kentin btnl iinde Trkiye'nin sorunlarna yaklaan Boran, 1942 ylnda Yurt ve
Dnyada'ki sanayide kyl ii yazsnda kyllerin iilemesi zerinde duruyor. 1943
ylnda Admlar Dergisinde yaynlanan Deime Hlinde Kylerimiz makalesinde ise
kylerimiz deime hlindedir ve bu hl artacaktr. Bunu byle kabul etmeliyiz ve baz geri
dnceli, cemiyetin gittii seyri anlamayan veya anlamak istemeyenlerin yapt gibi bundan
korkmak deil, bilakis buna sevinmek lazmdr. Zira umumiyetle cemiyetlerin seyri, kendi
ilerine kapal iktisadi sistemleri kendi kendine yeter dla mnasebetleri az, kapal
topluluklar olmak hlinden d topluluklarla mnasebetleri fazla onlarla i blm yapan ak
topluluklar hlinde dorudur derken romantik kycle kyn de deitiini ve
deieceini gstererek bir baka ynden kar kyordu.

Yurt ve Dnya ile Admlar Dergilerinde Behice Boran dnda da kent ve kentleme
konularnda yazlar vardr. Bunlar arasnda Hseyin Avni (anda)nn yazlar zellikle
dikkati ekmektedir. Hseyin Avninin II. Dnya Sava koullarnda yazd stanbul'un
Nfusu Neden Artyor ve ehre Doru yazlar ilgintir. II. Dnya Sava ncesinde
kentlemenin mekanizmalar, sava iindeki speklatif faaliyetler ve stanbul'un gelime
dinamii bakmndan ilgin bilgiler vermektedir.

1940'l yllarda Ankarada olduu gibi stanbul niversitesinde de bir sosyoloji evresi
vardr. stanbul niversitesinde sosyoloji ile ilikili biri ktisat Fakltesinde dieri Edebiyat
Fakltesinde iki enstit vardr. stanbul Edebiyat Fakltesi 1942 ylnda Sosyoloji Dergisi
ni yaynlamaya balar. stanbuldaki evre 1949 ylnda Trk Sosyoloji Cemiyetini kurar. Bu

229


evre niversitesinin dergileri dnda nsan, ve Bar Dnyasnda yazlarn yaynlar. Bu

evre iinde kent sosyolojisi asndan ilgin bir tartma 1944 ylnda Nadir Nadi ile Hilmi
Ziya arasnda geer. Nadir Nadi Cumhuriyet Gazetesinde yaynlad bir seri yazda garp
kapitalizminin byk ehirleri karargh ittihaz etmesinden doan sosyal tezatlar stnde
durur, ayrca son savan byk ehirleri tahrip ettiini belirterek, ehirlerin datlmasn
savunur. Hilmi Ziya lken ise, Bar Dnyas'nda yazd makalede byk ama planl
kenti nerir ve ehrin bugnk artlar altnda bilerek bilmeyerek dalmas iin yaplan her
teebbs, keif, canl ve kuvvetli bir Trk ehrinin kurulmas imknndan bizi biraz daha
uzaklatrmaktadr. Yine planl ve gdml olarak nce siteyi kuralm; endstrilemeyi temin
edelim, ondan sonra dalma ihtiyalar doarsa o zaman aresini dnrz der.

Hilmi Ziya lken bu yazlarnda ilk kez, kentin bymesine ilikin davransal yasalar ile
planclarn normatif yaklam arasndaki farklln kard sorunlar ve bunun uzlatrlmas
yollar zerinde durur.

ktisat Fakltesi'nde ise almalar Kesslerin ynlendirmesiyle iilerin younlat kentlere

ynelir. Sanayi iisi ve kent sorunlar etrafnda kmelenir. Bunlar arasnda Kesslerin
Zonguldak ve Karabk'teki alma artlar Z. F. Fndkolunun Trk ehirleri inde
Zonguldan Hususi Mahiyeti, Erzurumda ktisadi ve timai Mahedeler yazlar
saylabilir.

Bu evrenin nemli katklarndan biri de konut sorununa ve siyasetine eilmesidir. 1930-

1950 dneminin ehircilik yaznn daha nceki dnemlerden farkllatran zelliklerden biri,
konut konusunun gndeme gelmesidir. Konut konusunda yazlanlar zaman iinde iki bekte
toplanmaktadr. Birinci bekte, 1934 sonrasnda Ankara konut sorununu ve Bahelievler
Kooperatifi zerine yazlanlar yer almaktadr. Bu yazlar Hakimiyeti Milliye ve Ulus
Gazeteleriyle Trkiye Kooperatifilik Kurumunun Karnca dergisinde yaynlanmtr. Konut
kooperatifilii zerinde ilk tartmalarn balad dnemde, Kessler Almanya'da konut
kooperatifilii konusunda baarl deneyleri olan bir sosyal siyaset profesr olarak,
stanbulda greve balam bulunuyordu. Trkiyede ilk yazlarnda konut kooperatifiliinin
mterek tasarruf etmek iin, mtereken kredi temin etmek iin ve mtereken yaplm
olan binalar ile iskn sahalarna mtereken sahip olmak iin gelimesi gerektii
savunulacaktr. Oysa konut kooperatifilii Trkiyede byk brokratlar elinde, hemen

230


hemen hi tasarruf etmeden, birlikte kredi salayarak, imar plan snrlar dnda, mlk
konutlar elde etmek iin bir ara olarak kullanlacaktr.

Konut konusundaki ikinci bek yaz, kinci Dnya Sava sonrasnda yer almaktadr. Kessler
1946da Siyasi limler Mecmuasnda Bugn byk ehirler ihtiam seven krallar ve
asilzadeler iin deil, halk iin ina edilmelidir. diyerek ucuz ve mtevaz kentlemeyi
savunurken, stanbuldaki inaat faaliyetinin durgunluunda, Milli Koruma kanunundan gelen
etkileri anlatmaktadr. 1949 ylnda Arkitektde yaynlanan stanbulda Mesken Darl,
Mesken Sefaleti, Mesken naat makalesinde, gecekonducular yle sahip karmaktadr.

Meskensizlerin geri kalan ksm ise, tamamiyle gayri meru bir kendi kendine yardm
tedbirlerine bavurdu. Yabanc arazide bir gecede meydana getirilen ve kendisinden ok
bahsedilip stanbul'daki mevcudu takriben 5000i bulan gecekondu inaa etti. ehrimizdeki
mesken artlar iin bu ne ifade eder? Bu vesile ile evvela, bu, kendi kendine yardm tedbirine
bavurmu olan insanlar son derece takdir ettiimi belirtmek isterim. Bunlar ailelerine kar
sevgilerini azimkarlk ve fedakrlklarn ispat etmilerdir. ehrimizin en alkan ve kymetli
hemerileri arasna dhildirler ve insan bunlarn aralarndaki en iyileri, gelecek seimlerde
ehir Meclisine ve Millet Meclisine intihap etmelidir.

Yneticilerin ve eski kentli olan aydnlarn nemli bir kesiminin gecekonduda yaayanlar
kylerine dndrmekten sz ettii dnemde, bu ok deiik ve insancl bir sestir. Kessler'in
bu yazsn asistan Ekmel Zadilin 1949 ylndaki stanbul'da Mesken Meseleleri ve
Gecekondular adl makalesi izler. Bu, stanbuldaki gecekondu yapm sreci ve mekndaki
dalm hakknda bilgi verir.
()
Eer 1930- 1950 dneminde kentsel planlama ve aratrmalarn geliimini zetlemek
gerekirse, bu dnemin ilk ciddi birikim dnemi olduu sylenebilir.

Birka Genel Sonu

Bir uygulamal bilgi alannda, ilgili bilim alanlarnn eitlenerek, aama aama nasl
gelitiini grdk. Bu yazy hazrlarken dikkatimi eken en nemli zellik, bunu yazabilmek
iin, adeta bir bilimsel arkeoloji almas yapmam gerei oldu. Bugn bu bilim alannda
alanlar, gemiteki gelimelerden habersizdirler. 1960'l yllarda bu bilim alannda biz a-

231


lmaya baladmzda, batdan aktarmaya, yeniden yorumlamaya sanki sfrdan

balyormuasna yeniden baladk. Bu kaba gzleme dayanarak, yle bir soru sorabiliriz;
Trkiye gibi lkelerde bilimsel gelime, her nesilde yeniden balayan aktarma ve yeniden
yorumlama sreleriyle her seferinde yeniden mi kurulmaktadr? Eer bu bilim alanlarnda
bilginin yeniden retilmesini salayacak kurumsallamalar, bu bilgi alannn gelimesinde
tarihsel sreklilii salayamyorlarsa, bu lkelerde, bilginin greli de olsa bamsz bir
gelime izgisi izlemesi nasl salanacak?

Trkiye gibi lkelerde bilimsel gelimenin kopuk olduu, her nesilde aktarma ar bir
basitletirme olacaktr. Bu nedenle bu varsaym zerinde biraz durmak istiyorum.

nce belirtilmesi gereken, bu bildirideki gibi sunumlarn, her dnemi olduundan fazla
gelimi gsterme eilimini tamasdr. Bu bildiride ele aldmz katklar, kk sayda
okuyucusu olan dergilerde, olduka uzun aralklarla kan yazlarda yer alyor. Bu dnemde
yaayan kent planclarnn ou bile, bu gelimelerden haberli olmuyorlar. Oysa byle bir
bildiride tm bir araya geliyor, gerektekinden daha ar bir gelime grnts veriyor ve
kesikli bir gelime varsaymna destek oluyor.

zerinde dnmesi gereken bir baka konu, bir lkede belli bir bilim alannda gelime, ilgili
kii says ve yaplan katklarn belli bir bykl ve younlua erimeden, belki de byle
bir sreklilii beklemenin doru olmayacadr. ODTde ehir planlamann tarihi konusunda
yaplan almalar, Trk Sosyal Bilimler Derneinin yapt bu toplant, belki de byle bir
younluk eiine ulaldnn kant olarak grlebilir.
leri srlebilecek bir baka gr, kiilerin ad gemese de anonimlemi bir srekliliin
varldr. Her dnemde almak istenilen bir pratik vardr. Bu pratikler aldnda bile, yeni
pratikte gemiin kalntlar kalmakta, alttan alta bir sreklilik bulunmaktadr.

Tabii bu yorumlamalar, byle bir srekliliin kurulmas iin bir aba gsterilmesi gereini
dlamyor. Tersine, bunun bir grev olduunu vurgulamak iin yaplyor.

232


10.2. 1951 - 1960 Yllarnda Kent Aratrmalar101

Prof. Dr. Ruen Kele*

1. GENEL EREVE
1951 -1960 dnemi, II. Dnya Savann hemen ardndan gelen ekonomik derlenme ve
kalknma yllarn kapsar. ok partili siyasal yaama geme kararnn verilmesi zerine
Demokrat Partinin kurulmas, iktidarda bulunan CHP'yi, ekonomik politikalarnda bir lde
liberallemeye zorlamtr. Bu yzdendir ki, CHP, 1950 seimlerinden nce, ekonominin ve
toplum yaamnn trl alanlarnda, eski devletilik anlayn yumuatmak gereini
duymutur. Toprak reformu ve Ky Enstitleri gibi konular, bu davran deiikliinin
rnekleri olarak gsterilebilir.

Bat ile olan siyasal btnleme, lke ekonomisinin de, geni lde bat ile btnlemesine,
zellikle Amerika Birleik Devletleri ile ilikilerinin younlamasna yol amtr. Tarmda
makinalama abalar, Marshall ekonomik yardmnn resmen kabul ve karayollar ann
geniletilip gelitirilmesi karar, hep bu uluslararas siyasal ve ekonomik ilikilerdeki
gelimelerin yakndan etkiledii sonulardr.

II. Dnya Sava sonrasnda, Trkiyenin d dnya ilikilerinin yeniden gzden geirilmesi,
i dinamikler zerinde nemli etkilerde bulunmaktan geri kalmamtr. Bu etkilerin banda,
demografik anlamndaki kentlemenin hzlanmas gelir. Ekonomideki yapsal dnm,
karayollarndaki genilemenin de kolaylatrc etkisiyle, kyden kente nfus hareketlerini
artrm, hzlandrmtr. Gerekten, kentlemenin Trkiyede Sava sonrasnda hzlanm
olduu gerei, btn gzlemcilerce paylalmaktadr.

* Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm

Nitekim kentli nfusun, 1945'te 3,5 milyonu gemezken, 1950'de 4,9 milyona ykselmesi,
sava koullarnn ortadan kalkm olmas etmeni bir yana braklrsa, bu gzlemin
doruluunu gsterir. Bu be yllk sre iinde, kentsel nfusun % 42 dolaylarnda artm
olduu grlmektedir. Gecekondu olgusunun Trkiye'de gerek anlamda ortaya kmas ile
bu hzl nfus art arasndaki balanty grmek olana yoktur. Demografik kentleme
burada durmayarak, inceleme konumuz olan btn 1951 - 1960 dnemini kapsayacak lde
yaygnlamtr. Gerekten, kentli nfusun, 1955'de 5,3, 1960'da ise 6,9 milyona ykseldii

101
Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, 1986, 269-282.

233


grlmektedir. 1945- 1960 arasnda, kentli nfusun, srasyla, % 18,3 (1945), % 18,5 (1950),
% 22,1 (1955) ve % 25,1 (1960) olmasyla, lkedeki gecekondu saysnn 1955-1960
arasnda, 50 binden 240 bine ykselmi olmas, birbirleriyle ok yakndan ilgili konulardr.
Bu gelime, ayni zamanda, gecekonduda yaayan nfusun 5 yl gibi ksa bir sre iinde,
250 binden, 1,2 milyona, bu nfusun tm kentli nfus iindeki paynn ise % 4,7den %
16,4e ykselmesi anlamna geliyordu.

Kuku yok ki, her trl toplumsal aratrmalar gibi, kent aratrmalar da, her eyden nce, var
olan ya da karlalmas olas bulunan sorunlarn zmne yaramalar iin yaplr. Ksa ya
da uzun dnemde, pratik yarar dncesine dayanmayan toplumsal aratrma etkinliinde
bulunmak, ayrksn (istisna) bir durumdur. 1951-1960 dnemine gelinceye dein,
Trkiye'de bir kentsel sorunun varlndan kuku duyulmamakla birlikte, dzenli
kentleme, konut, gecekondu ve kentsel yaama uyum gibi sorunlar, ancak II. Dnya
Savann sona ermesinden sonra belirgin bir nitelik kazanmlardr. Bunlarn, krsal
toplumlara deil, fakat kentsel toplumlara zg sorunlar olduu ve Trkiye'nin de krsal
niteliini yitirmeye balamasnn bu yllara rastlad, doal karlanmas gereken bir
gzlemdir.

Ayn nedenle, lkede, 1957 ylna gelinceye dein, ller Bankas ve belediyeler dnda,
kentleme ve konut sorunlarna sahip kmak, bunlarla ilgili aratrmalara nc ve destek
olmak ve bu sorunlar zmekle grevli herhangi bir kamu kuruluunun bulunmad, dikkati
ekmektedir. Kentlerin gelimesine planl bir biim vermek, kentsel yerlemeleri bat
lkelerinin kentlerine benzetmek zere belediyelerce harcanan abalar arasnda, herhangi bir
egdm salama gerei duyulmamaktadr. Sadece, Bayndrlk Bakanlndaki bir kk
birime, yap ve imar etkinliklerinin standartlarn belirleme grevi verilmitir. Bu durum,
1930'lardan, 1950lerin sonlarna dein srmtr.

1950lere dein, kent aratrmalar konusunda olumlu bir aamaya varlamam olmasnn bir
nedeni de, toplumsal aratrmalara, gerek niversite ve aratrma kurumlarnn, gerekse
kamusal ve zel kesimlerdeki kurulularn nem vermeye balamalarnn, ancak 1950lerin
sonlarna doru balam olmasdr. Bu tarihlerden nce, hemen hemen hibir yksekrenim
kurumunda, Toplum Bilimlerinde Aratrma Yntemleri nin bamsz bir ders olarak
okutulmakta olduu grlmez. Ama unu da eklemeliyiz ki, kent aratrmalar, daha geni bir
anlatmla, toplumsal ve ekonomik aratrmalarn asl gelime dnemi, bu tr aratrmalarn
DPTce zendirilip desteklendii 1960lardan sonrasna rastlamaktadr.

234


II. Kurumlara Gre Kent Aratrmalar

Saylar ok snrl ve nitelikleri sosyal aratrma llerine pek uygun olmamakla birlikte,
bu dnemde yaplan aratrma ve yayn almalar, bunlar gerekletiren kurumlara gre bir
snflandrmaya konu yaplabilmektedir. Bir blm, niversiteler gibi retim ve aratrma
kurumlarnda, bu kurulularn yelerince gerekletirilmitir. Bir baka blm ise, birtakm
kamu kurulularnn zaten yapmakla grevli olduklar almalardr. Son olarak, nc bir
kmede de, bu yllarda, lkenin kentleme, konut ve gecekondu sorunlarn inceleyerek,
izlenmesi gereken yollar hakknda hkmete raporlar sunan yabanc uzmanlarn almalar
yer almaktadr.

A. niversiteler ve Aratrma Kurumlar

1. stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi
Bu dnemde, Trkiye'de, Kent Planlamasnn bir ders olarak okutulduu tek yksekretim
kurumu, belki de burasdr. Her ne kadar Gzel Sanatlar Akademisinde de bir ehircilik
dersi bulunmaktaysa da, Tde, mimarlar da, tez konularn kentlerle ilgili alanlardan
semeye yneltilmektedirler. Gerekten, bu fakltede yaplan yeterlik ve doentlik
almalarnn, kentlerle ve kent planlaryla ilikili olduu dikkati ekmektedir. Bunlardan bir
blm, Anadolu'nun eitli kentlerindeki ev yaplaryla ilgilidir.

()

T Mimarlk Fakltesi'nin bir baka kmedeki aratrmalarnn ise, daha genel bir nitelik
tad grlmektedir ()Bunlarn incelenmesi, hepsinde, kentin daha ok yaplar dzeyinde
alglandn, konulara betimsel olarak yaklaldn gstermektedir. Hemen hemen hepsi,
nceden belirlenmi bir sistematie gre yrtlm almalardr. Ne var ki, 1950li yllarn
ortalarndan itibaren, yaplar yannda, belli toplumsal ve ekonomik ilevleri yerine getirmek
zere oluan ve gelien kentlerin bir btn olarak alglanmas eiliminin g kazanmakta
olduu dikkati ekmektedir. Hi birinde, zellikle 1960h yllarda ok sk kullanldna tank
olduumuz anket ynetimine bavurulmu olduu grlmez. Aratrmaclarn kiisel
gzlemleri, yaymlanm ve yaymlanmam istatistikler ve ikinci el bilgiler, bu tr
aratrmalarn balca veri kaynaklarn oluturmutur.

2. Siyasal Bilgiler Fakltesi skn ve ehircilik Enstits

Kuruluu 1953 ylna rastlayan Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi iskn ve
ehircilik Enstits'nn almalar, daha ok kentleme, nfus dal, blge plancl ve
kent ynetimi gibi konularda politikalar saptanmasna yardmc olmaya yneliktir. Bu Enstit,
235


1955-1960 yllar arasnda dzenledii, 1, 2, 3 ve 4. skn ve ehircilik Haftalar

Konferanslaryla, kent plancl, konut, blge plancl, i yerletirim, gecekondu ve
kentleme sorunlarnn aratrlmasna ve tartma konusu yaplmasna byk katkda
bulunmutur. Bu Haftalara sunulan konferanslar arasnda, konut gereksinmesinin
hesaplanmasna, byk kentlerde aile - konut ve kira ilikilerinin saptanmasna, konut
aratrmalarnn nemine ilikin ilgi ekici konular yer almtr. zellikle, blge planlamas
kavramnn tantlmasnda, kalknma blgelerinin snrlarn izebilmek iin gerekli ltlerin
tartlmasnda, nfus dal politikasnda blge planlamas esaslarnn gznnde
bulundurulmas gereinin vurgulanmasnda, Enstit yaynlarnn rol yadsnamaz. Profesr F.
Yavuzun, 1957de yaymlanan ve ngiltere'deki yeni kentler deneyimini anlatan,
ehirciliimiz Hakknda Mukayeseli Raporlar balkl incelemesi, Trkiyede nfusun ve
ekonomik etkinliklerin coraf dal konusunda ulusal bir politika benimsenmesi gereini
ilk kez dile getiren bir alma olarak nitelenebilir. Bu incelemede sz edilen, imar ilerinin
lke apnda sorumlu bir merkez kurulua verilmesi nerisinin de, mar ve skn
Bakanlnn kurulmasna etki yapmaktan geri kalmad ne srlebilir.

Bunun yan sra, Enstit, Ankarada 158 Gecekondu Hakknda Monografi balkl
almay yaptrp yaymlatmakla (1957), ankete dayanan ilk gecekondu aratrmas
rneini vermitir. Bugn hl, bilimsel bir kaynak olarak kullanlan bu monografi,
Ankarann Cebeci semtinde, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Faklteleri arasnda kalan 158
gecekonduyu, hem tek tek yaplar, hem de bir gecekondu blgesi olarak, toplumsal, ekonomik
ve fiziksel zellikleri asndan inceleme konusu yapmaktadr. alma, ev sahibi ve kirac
ailelerle yaplm, yaklak 20er sorudan oluan bir soru kd ile yrtlen bir ankete
dayanmaktadr. Bu almada, gecekondular karsndaki resm tutumlarn bir
deerlendirmesine de yer verilmitir.

Hmit Sadi Selenin, 1955 Nfus Saym verilerine dayanarak hazrlad, Trkiye'de Nfus
Dal Haritas (1957) ile onun aklama raporu da, bu Enstit yaynlar arasndadr. Bu
almada, ky ve kent nfuslarnn deimesi ile lkedeki trl nfus younluu blgeleri
belirlenmekte, nfus artnn yol a ile balantsna ve byk kentlerin hzl kentlemesine
dikkat ekilmektedir.

1950li yllar, Trkiye'de ehircilik bilim dalnn bir kimlik aray iinde olduu bir
dnemi kapsar. Bu nedenle, kent planclarnn yetitirilmesi ve nitelikleri konusu, srekli
olarak tartlan konular arasndadr. Kent aratrmalarna en byk katknn kent

236


planclarndan gelebilecei dnlrse, bu ura dalnn yelerinin nitelikleri bir kat daha
nem kazanm olur, ite, SBF skn ve ehircilik Enstits, Trk ehirciliine bu alandaki
yardmn, ehircide Aranan Vasflar adndaki bir ngiliz Krallk Komisyonu Raporunu
(Schuster Raporu) Trkeye evirtip yaymlamakla yapmtr.

Fehmi Yavuzun, Ankara'nn mar ve ehirciliimiz adl aratrmas, kent planlamas

srecine toplum bilimler asndan bakmaya alan ilk yaptlardan biridir. Bugn de sk
sk bavurulan bu zgn aratrmada, yazar, kent planlamas srecini etkileyen etmenleri,
Ankara rnei zerinde zmlemekte ve gelimekte olan bir lkede yeni ve planl bir
bakent oluturmann kolaylk ve glklerini sergiledikten sonra, karlmas gereken dersler
zerinde durmaktadr. Ankara'nn mar, kentte nfusun gereksiz lde younlamasndan ve
yerleik alan snrlarnn geniletilmesinden doan ekonomik, salkla ve toprak kullanmyla
ilgili sakncalara geni lde yer vermitir. Kent iinde bo bekletilen arsalarda yap
yapmaya zorlama, yap yasa, dzenleyici birletirim (hamur) gibi, imar planlarnn
uygulanmasna yarayan trl yasal ve uygulaymsal aralar, bu alma ile n plana karlm
kavramlardr. Ankara'nn mar ve ehirciliimiz adl monografi, Trk kentlerinin
planl gelimesinde ve kentlemede, yaplan yanllardan ders almay salamaya
ynelik zgn monografilerden biridir.

Ayni Enstitnn almalar arasnda bulunan ve yine F. Yavuzun kaleme ald ehircilik
(1953) ise, yine benzeri ehircilik politikas kavramlarnn, okuyucuya, renciye ve
uygulaycya tantlmasn amalayan derleme tr bir yapttr.

3. Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits

1953 ylnda kurulan TODAE'de, ilk yllarda grev alm yabanc uzmanlarn da katklaryla,
kentlerle ilgili baz aratrmalarn yaplmas salanmtr. Adana, Erdemli ve Karabk
kentlerinin, 1954-1955 yllarnda, toplumsal ve ekonomik yaplarnn ve ekonomik gelime
potansiyellerinin zmlenmesini konu edinen, ufak apta anketlere dayanan aratrmalarn,
bu Enstit'nn ats altnda yapld grlr. Bunlarn yan sra, Enstitde uzman olarak
alan ve ehircilik dersleri veren mimar Ernst Egli, bu dersler iin hazrlad notlar, daha
sonra, Memleket ve ehir Planclnn Esaslar (1957) adl bir kitapta toplayarak TODAE'de
yaynlatmtr. Egfinin, Trkiyede Mesken Problemine Dair Muvakkat Rapor (1954)
baln tayan almas da, lkemizde, ilk cidd konut aratrmalarna bir rnek
oluturmaktadr. Son olarak, ayn yllarda, Enstit de bauzman olarak grev yapan M.
Chailloux - Dantel de, Trkiyede Mesken Problemi balkl raporunda, yaplmasn gerekli

237


grd aratrmalarn konularn sralamtr: Bu aratrmalar, konut sorununun a)

Demografik ve toplumsal, b) ekonomik ve mal ve c) ynetimsel sorunlar zerinde
odaklamaktadr.

Kent ynetimleri zerindeki almalar da, bu Enstit'nn yaymlad kent aratrmalar

arasna sokmak yanl olmaz. Enstit de bir sre bulunan ngiliz uzman A. H. Hanson'un
biraraya getirdii, yerel ynetimlerle ilgili aratrma raporlar, Enstit ce, Mahall dareler
Hakknda Etdler adyla (1955) yaymlanmtr. Kitap, o dnemin nemli bir kent almas
saylabilir. Kitapta, il, belediye ve ky ynetimlerine ilikin genel esaslarn yan sra, stanbul,
zmir ve Kayseri gibi kentlerin ynetsel ve akal yaplar, monografi yntemiyle
aydnlatlmaktadr. Bu kentleri yneten belediye bakanlarnn ynetim biimlerine
(slplarna) ilikin deerlendirmeler de, yaptta yer almtr.

B. Resm Kurulular
1. DEVLET STATSTK ENSTTS
Devlet statistik Enstits, veri toplamak ayrcalna yasa ile sahip klnm ve bu ile grevli
bir kamu kuruluu olarak konut ve inaat istatistikleri yaymlamakta, zaman zaman da konut
ve bina saym ile kira anketleri yapmaktadr. rnein, ilgi alanmz olan dnemde, 1955
Nfus Saymnn sonular kullanlarak, 1956 ylnda % 10 rnekleme ile elde edilen veriler,
1961 ylnda yaymlanabilmitir.

Aylk inaat istatistikleri 1954 ylndan itibaren yaymlanmakla birlikte, konut yapmna
ilikin rakamlarn yaymlanmasna, 8 no:lu bltenden itibaren balanmtr. Devlet statistik
Enstits, 1960da da 20 Byk ehirde Konut artlar Anketi (Yayn no: 428) adl almay
yaymlamtr. Bu yaynda, konut says, konutlarn kiralar, nitelikleri (ayr, bitiik, ev
dairesi, apartman dairesi gibi), mutfak, banyo, havagaz, ehir suyu stma ve konuta tasarruf
biimi, salamlklar, oda says inaat alan, ulam durumu, hane halk yelerinin says gibi
bilgiler yer almtr. Daha ok kent konutlarna ilikin bilgileri ieren bu yaynlarn, birer sos-
yal aratrma saylmasna elbette olanak yoktur. Ama bunlarn, o dnemde bile, gelimekte
olan baka birok lkeden ve zellikle Ortadou lkelerinden farkl olarak, aratrmaclarn
sk sk bavurmak zorunda bulunduklar deerli yardmc kaynaklar oluturduklarna kuku
yoktur.

2. BELEDYELER
Byk belediyelerden bazlar, imar planlarnn hazrlanmasna esas olmak zere, imar
planlar yarmalarna katlacak olanlar iin kent etdleri yaptrmlardr. Daha sonraki
238


dnemlerde, ller Bankasnca stlenilecek olan bu etd almalar arasnda, 1952 ylnda
zmir kenti iin hazrlanan mar Komisyonu Raporu ile ondan ksa bir sre sonra Ankara
Uluslararas mar Plan Yarmas iin hazrlanan Ankara mar Komisyonu Raporu rnek
olarak gsterilebilir.

Bu raporlarn hazrlanmasnda, izim bilimleri ve toplum bilimler alannda uzman kiilerin

yakn bir ibirlii iinde olmalarna zen gsterildii dikkati eker. rnein, Ankara mar
Komisyonu Raporu, vali ve belediye bakannn bakanlnda 40 kadar, farkl dallar temsil
eden uzmann ibirliiyle hazrlanm ve drt ayr dilde yaymlanmtr. 100 sayfay aan bu
raporda, kentin corafya ve iklim zellikleri, yer yaps, evre koullar, tarih, nfus, eitim,
salk, tarm sanayi, ticaret, ulam, dinlenme ve elenme zellikleri yer almakta; ayrca, arsa
durumuna, belediye mliyesine ve kentin gelecekteki gereksinmelerine ilikin bireim nite-
liindeki bilgiler bulunmaktadr.

3. TEKLER

ileri Bakanlnca karlan Trk dare Dergisi, her ay, ile kaymakamlarnn birinin,
bulunduu ile merkezine ve kylerine ilikin monografilerini uzun sre yaymlamay
srdrmtr. 1951 - 1960 dnemindeki dergi koleksiyonlarnda, ileler baznda betimleyici
birinci el bilgiler bulunabilmektedir. Ne var ki, bunlarn, yneticilerin her yl Bakanla
gndermek zorunda olduklar genel durum (ahval-i umumiye) raporlarndan farksz olarak,
zmleme ve bireim yapma zelliinden yoksun olduklar grlmektedir.

Kamu yararna alan birka dernein dzenledii kongrelerde de, kentlere ilikin bildirilere
rastlanabilmektedir. Bir kez, Trk Kooperatifilik Kurumu'nca dzenlenen kongrelerin her
birinde, konut kooperatifiliinin, bir bildiriye konu yapld dikkati ekmektedir. Bunlar,
Kurumca yaymlanmtr. Bunun gibi, Trk Belediyecilik Dernei de, zellikle 1955 Nisan
aynda toplanmasn gerekletirdii 1. mar Kongresi vesilesiyle, kentlerin planlama, imar ve
kentleme sorunlarnn incelenmesine ve tartlmasna olanak salamtr. Bu kongrenin
bildirileri ayrca yaymlanmam, ller ve Belediyeler Dergisi'nde birka ayr yaz halinde
kmtr.

1.mar Kongresi'ne sunulan ksa fakat zl konut raporu, o tarihten sonra Trkiyede bir
konut politikas oluturma almalarna geni lde k tutmutur. Raporda, konut
sorununun lke apnda nem tayan bir sorun olduu ve bir kamu hizmeti olarak ve ancak
devlet otoritesi ile zlebilecei gr yer almtr. Konut kiralarnn, o tarihte, aile ge-
lirlerinin % 20'sinin ok stne ktna dikkat ekilen raporda, bir ulusal konut politikas,
239


konut izlencesi ve arsa politikas benimsenmesi gerei, kiralk konut, yap gereleri sanayinin
gelitirilmesi ve standardizasyon gibi konulara ilikin neriler de yer almtr. Rapor,
1950lerde konut koullarnn bir dkm ve deerlendirilmesine dayanmaktadr.

C. Yabanclarn almalar

Trkler ve yabanclarca lke dnda yaplm alma ve aratrmalar, bu yaznn ilgi alan
dndadr. Bununla birlikte, 1950li yllardan itibaren, sklaan uluslararas siyasal ve
ekonomik ilikilerimiz sonucunda, birok yabanc uzman, kentleme, planlama ve konut
sorunlarmzla ilgili nerilerde bulunmak zere, hkmete lkeye arlm, uzmanlklarna
bavurulmutur. Bunlar arasnda, nerilerini gerekten o gnk koullarn nesnel ve ayrntl
bir deerlendirmesine dayandrm olanlar vardr. ou, o gnlerin en gncel sorunu olan ve
ne yazk ki gncelliini bugn de korumakta bulunan dzensiz kentleme, planclk meslei,
konut ve gecekondu sorunlarmz incelemilerdir. Raporlarndan bir ksm, genel olarak
ehircilii konu edinmekte, bununla birlikte, konuta da yer vermektedirler. kinci bir kmede,
yalnz ve genel olarak konut sorunu ile ilgili olanlar vardr. Son bir kmeyi de, ii konutlar
sorunlarna ilikin olanlar oluturmaktadr.

1. EHRCLK NDE KONUTA DA YER VERENLER

a) Skidemore, Ovvings ve Merili Uzmanlarnn Raporu

Skidemore, Ovvings ve Merili firmas uzmanlarnn Trkiyede Yap, mar ve Mesken

Konular Hakkndaki Raporu (Aralk 1951), nce, lkedeki inaat durumunu incelemekte,
inaatn lke ekonomisindeki yerini incelemekte, yap gereleri, yapm yntemleri, bakm ve
mevzuat konularna deinmektedir. Raporda, kent planlamasnn o gnk durumu, temel
sorunlar ve alnmas gereken nlemleri ele alnmaktadr. Bir baka blmde, konut
koullarnn 1950ler bandaki durumu ele alndktan sonra, hkmetin almalarna ve
balca sorunlara iaret edilmektedir. Veri yetersizlii zerinde de nemle durulmakta, konut
politikasnn lks ya da yar lks konutlar yerine, ucuz konut yapm ile dar gelirlilerin
gereksinmelerine yneltilmesi gerei vurgulanmaktadr. Raporda, ayrntl bir konut
aratrmasnn ne gibi bilgileri iermesi gerektiine ilikin bir aratrma plan da vardr.
Uzmanlar, konut politikasnn, vergi, kamulatrma ve kira gibi nlemlerle desteklenmesi
konusunda nemle durmaktadrlar. Bu rapor, resm yap sektrnn de incelenmesine yer
ayrmakta ve zel sermayenin konut kesimine sokulmasn nermektedir. Raporu kaleme
alanlar, ulusal konut ve kentleme politikasndan sorumlu bir merkez otoritenin kurulmasn
da nermilerdir.
240


b) Charles Abramsn Raporu

Bir Birlemi Milletler Tekilt uzman olarak, ehircilik eitimi konusunu incelemek zere
Trkiye'ye gelen Charles Abrams, hkmete iki rapor sunmutur. Abrams, raporunda,
ehircilik ile konutun ilgisini gsteren btn konulara deinmitir. Arsa speklsyonu, kamu
konutlar, konut kooperatifleri, zel giriimciliin konut alanndaki rol, inceledii balca
konulardr.

Abrams, belki Trkiyede ilk kez, gecekondu yapm srecini inceledikten sonra, bu ussal
sreci yasallatrp yaygnlatrmann yarar zerinde duran kii olmutur. lkemizde baz
uzmanlarla, ngiliz konut uzman John Turnern, gecekondu yapm srecinin yasallatrlmas
yolundaki nerilerinden, kamuoyumuz, Abramsn nerisinden 20 yl kadar sonra haberli
olmutur. Charles Abrams, raporunda yle demektedir: Ankara ve stanbul'daki mantar
evleri grm olan herhangi bir kimse, Trkiyede ev ina etme konusunda tabi bir istidada
malik byk bir ii hazinesi bulunduunu kabul edecektir. Evlerden birounun kerpi
tulalarla, etraftan toplanm talarla veya para tahta veya tenekelerle ina edildii ve bun-
larn mdahaleye mani olmak iin 24 saat kadar ksa bir zamanda vcuda getirildii nazara
alnacak olursa, insan bunlar yapanlara kar bir hrmet beslemekten kendini alkoyamaz...
Fakat yollar ve mahall hizmetler hakknda iin banda biraz planlama yardm yaplm,
daha iyi malzemeler bir miktar kullanlm, ina iin daha iyi malzemeler, daha fazla vakit
tahsis edilmi, iler biraz kontrol edilmi ve ilk bakta bir tasarruf emniyeti salanm
olsayd, ok iyi bir ii mahallesinin elde edilmesi kuvvetle muhtemeldi.

Charles Abrams, ii konutlar konusunda alma Bakanlna da ayr bir rapor vermi ve
Sosyal Sigortalar Kurumunun, konut kooperatiflerini ipotek kredisiyle destekleme
ynteminin eletirisini yapmtr. Bu arada, konut kredisi faizlerinin artrlmasn,
kooperatifler eliyle yaptrlan konutlarn sat ve kira yoluyla el deitirmesinin nlenmesini
nermitir

2. YALNIZ KONUTA LKN RAPORLAR

Bu tr raporlar, hkmete, daha ok, 1960'l yllarda, ar zerine raporlar sunan yabanc
uzmanlarca verilmitir. 1951 - 1960 arasnda ise, bunlarn saylar az deildir. lerinden biri,
rnein, Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonunca grevlendirilen misyonun
sunduu rapordur. Bu ksa rapor, o tarihlerde lkede mevcut konutlarn says, konut
gereksinmesinin boyutlar, konut plan ve standartlar, yap sanayiinin kaynaklar ve
olanaklar, yap maliyeti, inaat irketleri, yap finansman, konut sorunu karsnda devletin

241


rol ve sosyal konut gibi nemli birok konuyu ele almaktadr. Bu misyonun raporu, yukarda
sz edilen I. mar Kongresine sunulan Konut Komisyonu Raporundan geni lde
esinlenmitir.

3. KONUTLARINA LKN RAPORLAR

a) Donald Monsonn Raporu
Monson, raporunu, ABD Karlkl Yardm rgt iin hazrlamtr. Ama, Trkiye'de konut
ve genel olarak inaat sanayii alanna, resm Amerikan sermayesi aktarmann, ya da bunun
yan sra o lkede gelitirilmi yapm tekniklerinin sokulmasnn salanmasdr. Rapor,
Trkiyede i Mesken Kooperatifleriyle bu Kooperatiflerin Gelimesine MSA (Karlkl
Yardm rgt) Trkiye Misyonu Tarafndan Yaplacak Yardmlar Hakknda Tahlil
baln tamaktadr.

Monson, ii konutlar sorununu bir kaynak sorunu olarak deil, teknik bir sorun olarak
grdn bildiriyor. Trkiye'de ii sendikaclnn henz gelimi olmadn, oysa konut
kooperatifi kurmann ve baarya ulatrmann, birok konuda bilgi ve deneyim sahibi
iilerin varln gerektiini belirterek, baka yollar aranmasn, kamu hizmeti amacyla
konut yapmnn zendirilmesini nermektedir. lkede, konut yapmnn merkezde ve merkez
dnda stanbul, Adana ve zmir gibi illerde, iki kademe halinde rgtlenmesi nerisi de,
Monsonn dndkleri arasndadr.

Konut kooperatifiliinin toplumsal amalarndan saptrlmasnn iin balangcnda

nlenmesi gereine de, Monson raporunda deinilmektedir. Uzman'a gre, herhangi bir
kooperatif yesinin, kendi evini bir speklsyon konusu yapmaktan menedilmesi arttr. Hi
bir yenin sistemden yararlanarak evini kiraya veren bir mlk sahibi olmasna msaade
edilmemelidir. Bir ye, kooperatifteki hissesini satmak mecburiyetinde kald zaman, hisse
senedini maliyet fiyat zerinden kooperatife satmaya mecbur edilerek, kooperatifin yeni bir
ye bulmas imkn salanmaldr.

Donald Monsona gre, o gnn koullarnda, iiler iin, konut maliyetinin % 20sinin pein
olarak denmesi zorunluluu ar bir yktr. Konut kooperatifi kurma giriimlerinin ou kez
fabrika yneticilerinden gelmesi de, ona gre, kooperatifilik ilkelerine ters bir durum
yaratmaktadr. Byle bir uygulama, fabrikann, yani, giriimci ve anamalcnn, iiye konut
salamasnn deiik bir biimidir ki, bunun, toplumun korunmaya muhta snflarnn
gereksinmelerini kendi gnll abalaryla karlamasyla herhangi bir ilgisi olduu
sylenemez.
242


Uzman, konut kooperatifiliinin balca baarszlk nedeninin, inaat sanayiinin

rgtlenmemi ve dzensiz olmasndan, halkn ve sendikalarn kooperatifilik eitiminden
yoksun bulunmalarndan ileri geldii grndedir. Ona gre, iiler, inaatn teknik
sorunlaryla uramaktan kurtarlmal, konutlarn iyelii ortaklara devredilmemeli, fakat
kooperatiflerin elinde braklmaldr. Monson, bu iin, Sosyal Sigortalar Kurumundan
alnmasn da nermitir. Bu neri, hkmetlerce uzun sre benimsenmemi; aradan 10 yl
getikten sonra, alma Bakan Ali Naili Erdem tarafndan iilere bireysel konut kredisi
yolunun almas giriimi balatlmtr (1967). Kooperatifilie temelden kar olanlar bu
nerinin peini brakmam, 1978 ylnda konuyu yeniden gndeme getirmilerse de,
kooperatif yolun terkedilmesinde baarl olmak frsatn bulamamlardr. Bunun iin 1984
yln beklemek gerekmitir.

b) Bernard Wagnerin Raporu

Bernard Wagner, ii konutlar konusunda, biri Ekim 1955de, kincisi ise ubat 1956'da
olmak zere, hkmete 2 rapor vermitir. Raporlarnda, ii konutlar konusunu ok geni bir
erevede ele ald grlr. Raporunun dayand veri kaynaklar, gzlemleri, ilgili
kurulularn temsilcileriyle yapt gzlemler ve istatistikleridir.

Raporun ilk blmnde konut durumu ve koullar deerlendirilmekte, ikinci blmnde ise
nerilere yer verilmektedir. Uzman, raporuna, yle grnyor ki, Trkiyede hem ky
konutlar, hem de kent konutlar alanndaki skntnn kaynan, mal glklerden ok,
politika, idare ve tekilt meseleleri tekil etmektedir. diye balamaktadr. Sanayilemenin
ve kentlemenin konut bunalmna etkisi zerinde daha cidd olarak durulmas gerektiine
deinen B. Wagner, 10 yllk vergi baklnn btn yeni yaplara deil, lks ve yksek
maliyetli olmayan konutlara tannmasn, Bina Vergisinin, yaplar eski deerlerine gre deil,
fakat yeni deerleri zerinden alnmasn nermitir. Bylelikle, hem sosyal konut
sunumunun artrlabileceini, hem de belediye gelirleri sorununun bir lde zlm
olacan savunmutur.

ilerin kooperatifilik bilgi ve deneyimlerinin yetersizliini dikkate alarak, Sosyal Sigortalar

Kurumunun konut kredisi vermede, kooperatif yntemden vazgemesini nermitir. ilerin
deyecekleri pein miktarn % 5i gememesini nermitir. Speklsyon yollarnn kapanmas
iin de, konutlarn satnn yalnz Sosyal Sigortalar Kurumuna yaplabilmesi koulunun
getirilmesini istemi, konutunu satann, krediden bir daha yararlandrlmamas koulunun

243


benimsenmesini nermitir. Bununla birlikte, konutlardan bir ksmnn kiraya verilmesine gz

yumulmasnda, toplumsal bir yarar grmtr.

III. BAZI GZLEMLER VE SONU

1. Balangta aklanan nedenlerle, 1951 - 1960 dneminin, kent aratrmalar ynnden,
ok verimli olmayan bir gei dnemi olduu sylenebilir. lkenin toplumsal ekonomik
ve siyasal yapsndaki deimeler, henz o dnemde balang aamasndadr ve kent
aratrmalar, ne belli sorunlarn zmne ynelik olarak, ne de bilimsel sorunlar balamnda
oalm ve eitlenmitir.

2. Varolan aratrmalar, resm ve yar resm kurulularn, kendi ilevlerinin yerine getirilmesi
srasnda yapmak zorunda olduklar, daha ok ie dnk ve aralarnda ama, konu, yntem
ynlerinden sistemli bir balant ve btnlk salamak zere aba harcanmam almalar
niteliindedir.

3.Aratrma ad altnda sraladmz almalardan pek ou, ama, kapsam, yntem ve

konulara yaklam asndan, toplum bilimlerinde bugn bilimsel aratrmalarda aranan
niteliklerden yoksundurlar. Birtakm ham verilerin bir araya getirilmesi abasndan teye
giden, bireim (sentez) ve zmleme (analiz) yollarn deneyenlerin saylar ok snrldr.
Kentlerin ekonomik, toplumsal ve kltrel yaplarn aydnlatmak, bu konudaki bil-
gilerimizi artrmak gibi bir eree ynelmi olanlarn parmakla saylacak kadar az
olduu aktr. Var olanlarn da, betimleyici yntemler izledikleri dikkati ekmektedir.

1960 sonras dnemin moda yntemi durumuna gelecek olan anket, 1951 - 1960
dneminde ok snrl llerde kullanlmtr. Bununla birlikte, toplumsal aratrmay anket
uygulamak ve elde edilen bilgileri, ne kuramsal bir ereve iine oturtma ve ne de yorumlama
gerei duyarak, sergilemekle zdeletiren 1960 sonras eilimler, bu dnemde,
aratrmaclar henz sarm deildir. Monografi ynteminin daha ok kullanld dikkati
ekmektedir.

Mimarlk, Belediyecilik, Arkitekt, Trk dare Dergisi ve benzerlerinde yer alan monografik
ve genel nitelikteki ksa incelemeler bir yana braklrsa, kent aratrmas ad verilebilecek
yayn ya da aratrma, parmakla saylacak kadar azdr. Bunlardan bir blm, ky
aratrmalardr. Trkiyede Ky (Barbara ve George Helling), Hasanolan (brahim Yasa),
Trkiye Ziraatnda Makinalama (SBF) gibi. Bir dier blm ise, Ankarann mar ve
Ankarada 158 Gecekondu da olduu gibi, zgn kent aratrmalardr. Bunlar dnda hemen

244


hemen hibir sosyal aratrmann, evrensel bilgi birikimine katkda bulunacak biimde
uluslararas bilgi retme abalarna yansdn sylemek olana yoktur.

4.Toplumun bu dnemde kar karya bulunduu en gncel sorunlar, konut bunalm,

dzensiz ve denetimsiz kentleme, gecekondulama ve kent imarnn planlanmas
olduundan, aratrma ad verilebilecek her almann bu konularla yetinmekte olduu
sylenebilir. Btn bu konular, d grnleriyle, kamuoyuna yansdklar biimleriyle
ele alnm; pek aznda toplum yapsndaki ekonomik, toplumsal ve siyasal deime s-
releriyle balantlar zmleyici deerlendirme ve yorumlara konu yaplmtr. D
dinamikler ise, bu dnemin toplumsal aratrmalarna hi yanstlmamtr.

5.Bu dnem aratrmalarnn bir baka zellii de, toplum aratrmalarnn konularnn
daha ok kent, blge gibi yksek dzeydeki birimler erevesinde ele alnmas,
bunlardaki deiikliklerin irdelenmesi; insan esinin bir aratrma birimi olarak,
kentlemeden nasl etkilendiinin gz- ard edilmi olmasdr. Bunun gibi, kent ve kasaba
aratrmalarnda da, ekonomik, toplumsal ve siyasal yap ve deime koullarndan ok,
toprak kullanmyla (land use), imar ileriyle ve fiziksel zellikler zerinde durulduu
grlmektedir.

6.Bu dnemde kent aratrmalarnda, tr, konu, kapsam ve yntem alarndan grlen
yetersizlik, kent aratrmalarna zg bir nitelik de deildir. Bu zellikler, toplumla ilgili
tm aratrmalar iin de geerlidir. Bunun, lkenin ekonomik, toplumsal ve siyasal
yapsndaki dnmlerin henz balam olmasyla olduu kadar, aratrma etkinlik ve
politikalarnn kurumsallamam olmasyla da yakndan ilgisi vardr. niversiteler, 1957
ylnda kurulan mar ve skn Bakanl, ller Bankas, belediyeler, yar resm aratrma
kurulular ve benzerleri, kentlerin yapsna ve sorunlarna ynelik aratrma etkinliklerinde
bulunmay, kaynak, aratrc personel ve gdlenme eksiklii nedeniyle, 1960'lara dein,
alma gndemlerine alm deildirler. Henz byk lde hzland da sylenemeyen
kapitalistleme sreci, zel kesimdeki kurulular da, kent aratrmalar yapmaya
yneltmemitir. Dolaysyla her iki kesimde de, bilgi toplama ve deerlendirme becerilerinin
snrl llerde gelitirilmi olduu grlmektedir.

7. Belki daha genel bir gzlem de, toplumun nderlerinin, aratrma ve planlama gibi,
toplumsal eylemlerde aklclk salamaya ynelik aralara bavurmay gerekli grmeye
balamam olmalardr. ou iin, belli kararlarn verilmesi ve yrrle konmasnda
abukluun salanmas, bu kararlarn ussallk derecesini ykseltici aratrma etkinliklerine
245


nem verilmesinden ok daha nemli idi. nk ynetici ve politikac iin nemli olan,
abuk karar almak ve kararlarn kamuoyuna daha abuk yanstlmasn salamakt. Aratrma
ise, bu sreci uzatan, dolaysyla yavalatan bir etmen olarak grlmtr. Bu tutumun
deimesi iin, 1960'lara kadar beklemek gerekmitir. Bugn bile, durumda byk bir
deiiklik olduunu syleyebilir miyiz? Tartlabilir.

246


Blm Sorular

1) lhan Tekeli kent aratrmalarn hangi dnemler iinde ele almaktadr?

2) Bu dnemlendirmenin nedenleri sizce nedir?
3) Tanzimat ve Merutiyet dnemleri arasnda kente ait bilgi birikimi var mdr? Varsa
ksaca tantnz.
4) Soyoloji alannda kent konusunda ilk almalar tantnz. Deerlendiriniz
5) 1951-1960 yllar arasnda kent aratrmalar hangi kurumlar araclyla gereklemitir?
6) 1951-1960 dneminde Kele, hangi niversitelerde yaplan almalar bize tantmaktadr?
7) Trkiyede kent aratrmalarnn gnmze kadar olan deiimini ksaca tantnz.

247


11. TRKYEDE KENT ARATIRMALARI II

248


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) 1960-1970 Yllar Arasnda Kent Planlama Aratrmalarnn Geliimi

249


Giri

ODT ehir ve Blge Planlamas retim yelerinden enyapl, almasnda 1960-1970

arasndaki zaman diliminde Trkiye kentlerinde planlama almalarnn n planda olduunu,
ancak kentlerde ortaya kan sorunlara retilecek zmlerin teknik sorunlar ieren imar
planlar olarak alglanmasn bir sorun olarak tespit etmektedir. Bu yaklamn sorunlarn
zmnde etkin olamadn, uygulanan politikalarn zm retmekten te yeni sorunlarn
olumasna yol atn ifade eder.

Kentlere sren gn younlatrd ve yaygnlatrd sorunlar, uygulanan imar plan

yaklamnn yetersizlii, dnyada planlama anlaynn deimesi, 1960lara doru kent
planlama anlaynn deimesine ve mekn planlamasnn lke dzeyinde ele alnmasna yol
amtr. 1958 ylnda kurulan mar ve skn Bakanl ve eitli planlama kurumlar
araclyla yrtlen projeler, aratrmalar ve be yllk kalknma planlar araclyla
kentlerdeki sorunlarn zmlenmesi amacyla merkezi almalar yaplmtr.

250


11.1. 1960-1970 Yllar Arasnda Kent almalar

1960-1970 Yllar Arasnda Kent Planlama Aratrmalarnn Geliimi102

Do. Dr. Tans enyapl

GR

60i yllarn zellii, planlamann yaama katlmas oldu. 50li yllarda liberal ekonomiye
gei ve bu gei srecinin lkemiz koullarnda zellemesinin fiziksel mekndaki en
belirgin yanss, kentlerde nfus younlamas ve getirdii sorunlard. zleyen yllarda da bu
demografik boyutu arlkl kentleme sreci benzer bir younlukla srd. (). Kr - kent
g saysal olarak artarken, kent saylar, zellikle byk kent nfuslar da artyor,
hizmetliler sektrnde ylma izleniyordu. (). Kentsel meknda ise iki nemli sorun
kmesi ortaya kmt: Bunlardan birincisi, ancak iskn snrlar dnda yer seebilen orta
gelir kooperatiflerinin nclnde iskn snrlarnn genilemesi, dieri ise gene iskn
snrlarnn dnda yaylan gecekondulard. Kentlerin bu yatay boyutta genilemesinin yan
sra, ykselen rantlar nedeniyle kat ykseklikleri de artyor, genileyen ve younlaan
kentlerde zellikle teknik altyap yetersizlikleri nemli boyutlarda sorunlar yaratyordu. 50li
yllarn sonuna doru bu sorunlar, yalnzca krdan genlerin yaad mahalleler ve
kullandklar kent paralarn aarak, tm kent nfusunu kapsayan leklere ulamt. Gerek
yetkileri gerekse mali kaynaklar ok snrl olan belediyeler sorunlara sahip kamyorlard.

Kentlerde younlaan ve yaygnlaan sorunlara getirilen tek planlama yaklam, kentin bir
sre sonra almas istenen fiziksel biimin paftalar zerine izildii imar planlar idi. Bir dier
deyile, kent planlama temelde bir fiziksel planlama olarak uygulanyor, kentteki fiziksel
sorunlar saptanyor ve bunlara fiziksel biimlendirmeler iinde zm aranyordu.

Teknik bir mimarlk ya da mhendislik projesi olarak yorumlanan bu planlar genelde parsel
dzeyinde kullan karar, sosyal ve teknik altyap kararlar ve dier eitli biimlendirme
kararlarn kapsyor, kararlar her parsel iin deiebiliyor, ancak bu kararlar belli
yntemlerden de tremiyordu. zetle, bu dnemde ok ynl sorunlar ieren kent
planlamas, salt teknik sorunlar kapsayan imar planlamas ile zdelemiti. Bu eilim,
kentlerde younlaan fiziksel sorunlarn etkisini de yanstmaktayd. Ancak bu yaklam,
sorunlara zm getirmedii gibi kenti biimlendirmede de etkin olamad; nk yaklamn

102
Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, 1986, 283-294.

251


yapsndaki eksiklikler yan sra uygulamada da imar ileri plana bal kalmad ve ruhsat
verme ilemleri plann olmad yerlerde de srdrld. Gerek kentlere sren gn
younlatrd ve yaygnlatrd sorunlar, gerek uygulanan imar plan yaklamnn
yetersizlii, gerekse de dnyada planlama anlaynn deimesi, 1960lara doru kent
planlama anlaynn deimesine ve mekn planlamasnn lke dzeyinde ele alnmasna yol
at. 1958 ylnda 7116 sayl yasa ile mar ve skn Bakanl kuruldu. Bu Bakanln
kurulmas ile balayan ve giderek Alman ekolu etkisinden syrlarak Amerikan kent planlama
yaklamn lkemizde yerletiren akm gelitiren kurumlar, balk altnda incelenebilir.

A. PLANLAMA KURUMLARI

1. Blge Planlama Dairesi

mar ve skn Bakanl grevleri arasnda 'yurdun blge, ehir, kasaba ve kylerinin
planlanmas, mesken politikas, yap malzemesi konular ile uramak; blge planlama
konusunda ilgili rgtlerle ortaklaa inceleme ve aratrma yapmak vard. Bylece ilk kez,
kent st bir mekn lei, merkezi planlama ile ele alnyordu. Ancak, Blge Planlama
Dairesi ilk bakanlarndan Aydn Germenin iletisine gre, bu grev verildiinde blge
planlamann ne olduu, nasl yaplaca, ne ie yarayaca, uygulama aralarnn ne olduu
bilinmedii gibi, bu i iin yetitirilmi planc kadrosu da yoktu. Bu nedenle olgu nce
planlamaya ilikin bir kavram kargaas ile balad. Germen in verdii bir rnee gre, 1961
ylnda Beyazt'ta bir genlik ant dikmek iin kent nazm planna ve bunun iin de blge ve
milli fiziki planlara gerek olduu ne srlmt. Bu konuda en fazla aknlk, grevin
verildii bakanlkta sryordu. Daha nce Bayndrlk Bakanlnda imar ilerinde alm
olan baz elemanlar, blge planlamasnn kent iindeki ticaret ve sanayi zonlarn ayrmak
olduunu iddia ederken, baz sorumlular da blge planlamasnn byk kentlerin belediye
snrlar dndaki sahalarda sanayi gelimesini denetlemek olduunu sylyorlard.

1963 ylnda uygulamaya giren Birinci Be Yllk Kalknma Plan blge konusunda
'nfusun kaynaklarla orantl olarak datmn ve daha dengeli bir gelir artn
salamak iin yatrmlarn corafi dalmnda blgeler aras dengeli kalknma
esaslarn gznnde bulundurmak ve blgeler aras dengesizlikleri gidererek, geri
kalm blgelerin daha hzl kalknmasn salamak ilkesini getirince, konu daha ciddi
bir boyut kazand. Bu sre iinde Blge Planlama Dairesi bana geen Aydn Germen, Esat
Turak gibi yneticiler, kavram en azndan Bakanlk kapsamnda belirlemeye balamlard.
Zonguldak, Trakya, ukurova ve Antalya pilot blge almalar balatlm, 1960 ylnda
252


Bakanla bal Marmara Blge Planlama rgt kurulmu ve Turul Akura ynetiminde bu
rgt, metropol arlkl ilk blge almasn balatmt.

1964 ylnda ise, Blge Planlama Dairesinde lhan Tekeli ynetiminde ODT, T ve
Siyasal Bilgiler Fakltesinden yeni mezun bir grup 'amatr' planc, Zonguldak projesi
zerinde almaya balad. Bu grup, daha nce 'blgesel arazi kullanma plan' biiminde
ele alnan Zonguldak ilinde btncl (comprehensive) bir planlama uygulamas gelitirdi. O
gne dek bamsz arazi kullanma kararlar biiminde imar plan yaklam ile gelitirilen
mekn rgtlenme olgusu, Zonguldak planndan - boyutlu, soyut ekonomik mekn
ilikilerinin fiziksel mekn dzenlemesine dnt. Meknsal analiz yntemleri denendi.
Zonguldak plan zerinde gelien tartmalar, blge planlama kavramn akla
kavuturur, kristalletirirken, plan sentezi, zellikle de btncl plan sentezi konusunda
grler retildi. Gelime - mekn - planlama balants kuruldu. Kalknma planlar ile
fiziksel planlama ilikisi gerei ne srld. Zonguldak planndan sonra Turul Akura
ynetiminde gelitirilen ilk metropoliten lekli btncl Dou Marmara n Plan,
balatlm olan yeni planlama akmna katkda bulundu. Bu plan almas salt arazi
kullanma kararlarnn tesine geen, btncl ve daha nemlisi stratejik gelime kararlarn
kapsayan bir dokmand.

Blge Planlama Dairesi almalarndan kaynaklanan ve kent st lekte fiziksel mekn

rgtlemesi ile n - boyutlu sosyal ve ekonomik mekn kararlar arasnda nedensel balant
kuran bu btncl planlama yaklam, yalnzca Daire tarafndan bu anlayla gelitirilen plan
almalar ile deil, Daire'nin balatt amatr bir yayn serisi ve ekip elemanlarnn
akademik yaz ve yaynlar ile planlama ve eitim evresini etkilemeye balad. .

Devlet Planlama Tekilat ile yeni plan anlayna dayanan bir diyalog balatlr ve lkesel
kalknma planlarnn meknsal boyuttaki eksiklikleri tartma gndemine getirilirken, Blge
Planlama Dairesi ile ayn genel mdrle bal ehircilik Dairesi ve ller Bankas ile
zellikle yarma deerlendirmelerine yansyan bir diyalog kuruldu. Bu diyaloun etkilerinin
Konya kenti yarma sonular deerlendirmesi ile balayp, daha sonra yarmaya kartlan
kentlerin jri deerlendirmelerinde izlendii ne srlebilir.

Kent st planlama leine, imar planlama yaklam tesinde, mekn rgtlenmesini

ekonomik ve sosyal mekn kararlar trevi olarak yorumlayan btncl ve yeni bir yaklam
getiren blge planlar, baka nedenlerin yan sra zellikle kalknma planlar kapsamnda yer
ve destek grmedikleri iin, uygulamada etkin olamadlar. Ancak bu yeni planlama anlay
253


planlama ve eitim evrelerinde destek grerek yeni katklarla geliti ve karlnda bu

evreleri etkiledi.

Ayn yllarda Bakanln Mesken Genel Mdrlne bal, Sosyal Aratrma

Dairesinde sosyolog Ayda ve Turhan Yrkan ynetiminde bir dizi alma
gerekletirildi. 1962-68 yllar arasnda Ankara gecekondu mahallelerinin bir ksmnda,
ayrca 13 byk kentte grgl gecekondu saptamalar yaplm ve yaynlanmtr.
Gecekondu mahallelerinde demografik zellikler, meslek, g zellikleri, konut
zellikleri gibi istatistiksel saptamalar ieren bu almalara ek olarak, sosyo - kltrel
zellikler de ayn Dairenin 1968 tarihli bir yaynnda derlenmitir. Bu almalar 60l
yllarda, gecekondu olgusunun nemli ve en geni kapsaml saptamalar oluturur. Daire
1968 - 69 yllarnda, bu kez, kentleme konusunda Fransz ve Anglo - Amerikan
planlama deneyimini aktaran bir dizi eviri de yaynlamtr. Daha ok akademik
nitelikli bu eviriler, Bakanln ilevlerine pratik zmler getirmekten ok, planlama
evresini aydnlatmak amacn gerekletirmitir.

2. Devlet Planlama Tekilat

a. BRNC BE YILLIK KALKINMA PLANI (1963 - 1968)

1950'li yllarda liberal ekonomiye geiin ve nemli meknsal yanssnn kentlerde

izlenen younlama ve trettii sorunlar olmasna karlk, Birinci Planda kentleme
olgusu ele alnmamtr. Bu konuda planda hibir politika, tartma, veri ya da yaklam
yoktur. Buna karn st lekte blge planlama, alt lekte ise ky kalknmas ele
alnmtr. Plann mekna ilikin temel politikas blgeler aras dengesizlii gidermek, geri
kalm blgelerin daha hzl kalknmasn salamak ve bylece yatrmlarn dalmnda blge
kalknma hedeflerini lt olarak kullanmaktr. Plana gre, blge planlamas ile
gerekletirilecek bu hedefler arasnda ar kentlemenin nlenmesi de vard, (s. 471).
Plann bu yaklamndan anlalan kr nfusunu bulunduu blge kapsamnda istihdam
ederek g azaltmasdr. Getirilen bir baka nlem de, 'toplum kalknmas arac ile
yaratlan i hacminden daha ok nfusun ehirlere gitmesine engel olmak amacyla,
tarm blgelerinde tarmla ilgili olmayan alanlarda i yaratmak (s. 105) ve krn hizmet
ve altyap dzeyini, halkn da katlmas ile ykseltmektir. O gne dek kentlerde oluan
ve bu nlemlere karn kentlere gene de akacak nfusun yarataca sorunlar ise,
zellikle metropoliten blgelerin evresinde sanayiin dalm ile yaratlacak yeni ekim
ve byme merkezleri ile zlecekti (s. 474).
254


Bylece Plan, kentlemeyi ve kentlerde ortaya kan sorunlar dorudan ele alarak, ak
bir kentleme politikas gelitirmek yerine, kr nfusuna yerinde istihdam ve hizmet
salayarak g kentteki i olanaklar ile orantl bir biimde azaltmaktan sz ediyordu.
Bu dolayl yaklamla, kinci Plann deyimi ile bir 'dengeli ehirleme salanacakt (s.
268). Kra ynelik nlemlerin uygulama lei ise, blge olarak saptanmt.

Birinci Plann kentleme konusunda bir politika getirmemesine karn, Devlet Planlama
Tekilatnn planlama evresine ve eitimine nemli bir katks, bu yllarda sosyal
bilimcilere yaptrd aratrmalardr. Bunlar arasnda kukusuz en nemlilerinden
birisi, Mbeccel B. Krayn Ereli aratrmasdr. Bu aratrma yalnzca kent
sosyolojisi konusunda ilk nemli monografiyi oluturmakla kalmaz, ayn zamanda
lkemizde kent sosyolojisinin kent leinde ilk uygulamasn da gerekletirir. Ereli
aratrmas bunlarn da tesinde sosyal yap ve sosyal deime sorunlarn da, somut bir
yerleme leinde gndeme getirerek, 1960 sonrasnn sosyal bilim almalar iin bir
model oluturur. Devlet Planlama Tekilat iin bu dnemde yaplan dier almalar
arasnda Fehmi Yavuzun, Arif Payaslolunun ve Tevfik avdarn aratrmalar
vardr. Tekilata ilikin bir dier aratrma ise, 1962 ylnda yabanc bir uzmana
smarlanan, ancak verileri toplandktan sonra yayn durdurulan ky envanter
almasdr. Bu alma, daha sonralar, 1970 ylnda Tekilat tarafndan yrtlm ve
baslmtr. Bu alma da, kukusuz lke apnda sistemli bir envanter oluturmas
asndan ok nemli bir yer tutar.

Bir dier nemli dokman ise, Turul Akura'nn bakanlnda hazrlanan ehirleme
zel htisas Komisyon Raporudur. Bu raporun nemi, gnn kentleme ve kent
planlamasna ilikin sorunlarn sistematik bir biimde saptam ve ileriye dnk
neriler gelitirmi olmasnda yatar. Bu almalarn hepsi dorudan planlara geecek
nitelik tamazlar, ancak plan grlerini ve evresini geniletip, zenginletirdikleri
tartlamaz. Bu almalarn yeni planlama anlayna katks ise, zellikle grgl
aratrmann nemi ve yerinin altn izmesi, bu konuda bir akm balatmas ve bu tr
aratrma biimini 60'l yllarn zellii olarak vurgulamasdr.

b. KNC BE YILLIK KALKINMA PLANI (1968 - 1972)

Birinci Plann, mekn sorunlarna blge ve ky arlkl bir yaklam getirmi olmasna
karn, kinci Plan'n ayn sorunlara yaklam kent arlkldr. ki plan arasnda geen
sre iinde kentlemenin art, kentlerde ortaya kan sorunlarn younlamas ve
255


kentin tm sosyal tabakalar arasnda yaylmaya balamas ve planclar arasnda

kalknma nlemleri asndan olguya etki noktasnn yalnzca ky deil kent olduu
bilincinin yerlemesi, kinci Plann arlk noktasn deitirdi. Bu Planda Blge
Planlamas'ndan ayr olarak, bir 'ehirleme ve Yerleme Sorunu blm yer alm ve
bu blmde sonradan ok deinilen bir yaklam, 'ehirleme desteklenecek ve
ekonomiye itici bir g ve gelime arac olarak yararlandrlacak' anlay getirilmitir.
Plan bylece, kuramsal adan kentleme - sanayileme - kalknma ve te yandan da
tarmda modernleme - sanayileme balantlarn kurdu. Kentleme artk bu kavramsal
btnlk kapsamnda yorumlanacak, yatrmlarn datmnda bu btnle katks gz
nnde tutulacakt. Bu kavramsal yaklamn tesinde kinci Plann yerleme politikasnn
temelinde, byk kentlerin gelimesinin desteklenmesi ve yerlemeler arasnda kademelenme
kurulmas yatar. Bu kademelenmenin gereklemesinde sanayi blgelerinin dalmndan
yararlanlacak ve yatrmlarn dalmnda bu kademelenme gzetilecektir. Kalknma olgusu
bu kademe merkezlerinden evreye yaylacaktr. Plan'n kent planlama politikas uyarnca
kent planlar, ayrntl imar plan yaklamndan kurtarlacak, bu tr planlar kentin ileride
alaca fiziksel biimlenme yan sra, ilev ve nitelikleri de kapsayan bir btnle sahip-
olacak, yatrm olanaklar ile kout bir esneklik ve kendi kararlarn gerekletirecek bir
gerekilii olacakt. Kamunun kent ii arazi stoku yapmas da ngrlyordu. Bu araziler,
altyap kurulduktan sonra kiralanacakt. mar ve skn Bakanl ve belediyeler ise, bu
grevlere sahip kacak biimde yeniden rgtlenecekti. zetle Birinci Plan'n kentsel
sorunlara eilmesine karn kinci Plan, ilk kez kuramsal bir gelime erevesi iinde bir
yerleme politikas ve kent leinde fiziksel plan grleri getirmitir. Ancak Plan,
yerleme ve kentleme politikas ile kalknma planlar ve yllk politikalar arasnda tutarl bir
iliki gelitirilmedii iin, nerileri gereklemedi.

B. ETM KURUMLARI

1. Siyasal Bilgiler Fakltesi

Bu Faklte iinde ehircilik Enstits, 60'l yllarda gelien yeni planlama anlayna iki
boyutta nemli katklarda bulunmutur. Bunlardan birincisi, tanm ve kavramlarn
aklanmas, eitli planlama trlerinin tartlmas, dieri ise zellikle kentlemenin
uygulama boyutunun (arsa, yasa, ynetim, vb.) aklanmasdr. Fehmi Yavuz, Ruen
Kele, Cevat Geray'n 60l yllardaki akademik aratrma ve yaynlar ile oluan bu katk,
Enstitnn iinde yer ald Faklte'nin paralelinde, yaanan kentleme sorunlarn, d

256


lkelerden rnekler ile destekleyerek tartm, zm nerileri getirmitir. Enstitnn bir

dier nemli katks ise, belli aralklar ve konular evresinde dzenlenen skn ve ehircilik
Haftas almalarndan gnmze ulaan yaynlardr. Bu almalarn amac, gndemdeki
temel mekn sorunlarn uzmanlara tarttrarak saptamak ve bu saptamalarn gelecek
planlama deneyimlerine aktarmn salamakt.

Faklte kapsamnda deinilmesi gereken iki nemli alma ise, Trk ktisadi Gelimesi
Aratrma Projesi'nin tartt Trk sosyal politika sorunlarnn, 1963 ylnda basm, dieri
ise gecekondu konusunda yrtlen grgl aratrmalardr. Gerek 50li gerekse 60l yllarn
en nemli kentsel sorunu olarak nitelendirilen gecekondular, ilk kez bu Faklte yelerince
grgl akademik aratrmalara konu oldu. Enstit tarafndan ynetilen grgl bir aratrma,
brahim retmen'in 1957 ylnda baslan almas oldu. Faklte yelerinden brahim
Yasa'nn 1966 ylnda baslan aratrmas ise, Ankara kenti gecekondularnda yrtlen ilk
geni lekli ve sosyal ierikli almay oluturdu.

2. Orta Dou Teknik niversitesi

Mimarlk Fakltesine bal olarak kurulan ehir Planlama Blm, 1961 ylnda alm,
1962 ylnda lisans rencisi almaya balam, Blge Planlama Blm ise, 1966 - 67 ders
ylnda almaya almtr. ehir Planlama Blm, Mimarlk Fakltesi kapsamnda yer
almasna karn, fiziksel plan sorunlarnn, yani klasik imar planlama anlaynn dnda,
ekonomik ve sosyal sistemlerin mekn rgtledii bir planlama anlayn gndeme
getirerek, eitim programn bu anlayla dzenleyebilmitir. Blm kadrosunun
genilemesi ve akademik almalarn gelimesi ise 70li yllara rastladndan, 60'l
yllar iin, lhan Tekelinin almalarna deinilebilir. Yeni mekn planlama
anlaynn ortaya kt dnemde kurulan Blm, bu anlay destekleyen ve
yaygnlatran nemli bir merkez oluturmu, srdrd lisans ve lisansst eitim ile
bir sre sonra, kent planlama mesleinin yaylmas ve planlama hiyerarisi iinde yerini
bulmasnda nclk yapmtr.

3. stanbul Teknik niversitesi

Dier kent planlama eitim kurumlarna oranla daha uzun bir gemii olan niversitede de,
60l yllarda, daha nceki dnemin Alman ekol etkisindeki planlama anlayndan btncl
planlama anlayna ve eitimine geildii izlenir. Mimarlk Fakltesine bal ehircilik
Enstitsnden odaklanan almalar arasnda, lkesel yerleme sorunlar tartmasn balatan

257


Tekin Aydn'n ve Kemal Ahmet Aru, Hande Sher, Ayten etiner'in yaynlar yer alr. Bu
almalar, kent planlamasnn teknik boyutunu aydnlatan bir nitelik de tarlar.

stanbul'da yrtlen ilgin bir dier alma ise, stanbul Blge Kalknma Dernei ve
Bakan Ahmet Hamdi Baarn nclnde 1967 ylnda yaplan, stanbul Kalknma
Kongresidir. Kongrede daha ok blge kalknmasnda idari sorunlar tartlmtr.

4. stanbul niversitesi

1959 ylnda Trkiyeye gelen Amerikal bilim adam C. W. M. Hart tarafndan kurulan
Sosyal Antropoloji ve Etnoloji krss, 1961 ylnda stanbul niversitesi'nde grev
yapmaya balad. 1964 ylnda ise mezun vermeye balayan krs, son snf rencilerine tez
almas yaptryordu. Konular genelde sosyal antropoloji kapsamna giriyordu ve Hartn
koyduu bir kural uyarnca, tezlerin zgn alan aratrmasna dayanmas gerekmekteydi. Bu
tez almalar arasnda stanbul gecekondu blgeleri ve sosyal konutlarla ilgili
incelemeler vardr. Bu almalar da, o yllarn zellikle gecekondu ortamn sistematik
biimde saptayan envanteri oluturur.

60l yllarn ikinci yarsnda, ayn niversitenin Corafya Enstitsnde Erol Tmertekin
nclnde deiik bir corafya anlayn yanstan almalar yaynlanmaya balanmt.
Daha nceleri fiziksel corafya arlkl almalar yapan Enstit, almalarnn arl bu
kez beeri corafya alanna kaym, bylece beeri corafya akm da Ankaradan stanbula
gemitir. Tmertekinin 60larn sonunda yaynlanan almalar, ilk kez yer seme kuramna
(location theory) dayanan yerleme sorunlarn ieren kent corafya yntemlerinin
uygulanmasn yanstr.

zetle, eitim kurumlan da, 60l yllarda grgl aratrmalardan da destek alan bu yeni
planlama anlaynn yerlemesi ve gelimesine, bal olduklar niversitelerin genel
izgisinde katkda bulunmular, gerek eitim programlarn deitirerek, gerek yrttkleri
akademik almalar kanalyla gerekse dzenledikleri yan akademik faaliyetlerle, bu anlayn
70'li yllarda planlama ilemlerini yrtecek yeni kuaklara iletilmesini salamlardr.

C. MESLEK ODALARI

60'l yllarn ikinci yarsnda, kent planlama konusunda en aktif kurumlardan birisi de
Mimarlar Odas oldu. Deinildii gibi salt teknik bir mimarlk - mhendislik sorunu olarak
yorumlanan kent planlama olgusu, tmyle mimarlarn elindeydi. Bu ii stlenecek kent
planc gruplar olumamt. Kent planlamasnn nemli bir konu olarak ne kmas
258


paralelinde, zellikle 60l yllarn sonunda ODT, ehir Planlama Blm mezunlar da
piyasaya kp mimarlk disiplininin tesinde bir btncl kent plan yaklamn pekitirince,
mimar ve kent planclar arasnda bir meslek blm kavgas balad. Kent planclar,
meslee sahip olabilmek iin, bir meslek odas kurmak istiyorlard ancak bu sreci
demokratik seim kanal ile yrtebilmek iin mimarlara oranla henz saylar ok azd. Bu
nedenle, oda, ancak Dantay karar ile kurulabildi. Ancak mimarlarn say, deneyim ve
piyasay denetlemedeki stnlklerine karn, meslee yeni bir paradigma, yeni bir yaklam
getirmek isteyen oda yeleri, bu alardan ok zayft. Nitekim ancak on yl kadar bir sre
sonra, kent planclar meslee hkim olabildiler.

Kent Planclar Odasnn byle yava ve uzun bir mcadele vermi olmas, planlama alannda
etkinlik gstermesini engelledi; ancak bu grevi, 60'l yllarda Mimarlar Odasnn
stlendiini izliyoruz, Odann planlama ve eitim alanndaki bu etkin rol, gerekte
mimarlarn toplumda yaamakta olduklar bir deiimin yanssdr. 1960 ncesinde 'elitist' bir
grup olan mimarlar, deien ekonomik ve toplumsal koullar balamnda 60'l yllar boyunca
toplumcu bir kavga verdiler, deien koullar uyarnca mesleklerinin deien ilevinin
eskiyen ynlerini ve etkinliklerinin artmas iin ileriye dnk nerileri tarttlar. Bu yllarda
batda da mimarlarn ok aktif olduunu ve toplumcu akmlara nderlik yaptklarn izliyoruz.
Oda 60l yllar boyunca nemli almalar yaynlam ve gncel kent planlama sorunlarnn
tartld iki nemli seminer dzenlemitir. Bunlardan birincisi, Blge Planlama Dairesince
gelitirilen yeni planlama anlay balamnda kalknma planlarnn fiziksel boyut eksiklii ve
tanmlarn tartld Birinci Milli Fiziki Plan Semineri, dieri ise mimarlk meslei,
planlama ve kentleme olgularnn deien sosyo - ekonomik koullardaki yerinin tartld
Mimarlk Semineridir.

D. SONU

60l yllarn kent planlamasna getirdii nemli deiiklikler, aadaki biimde derlenebilir:

Genelde mekn planlama olgusunun farkl leklerde planlama kapsamna alnmas,

Klasik imar plan anlayndan, sosyo - ekonomik mekn ilikilerini yanstan fizik
mekn rgtlenmesi yaklamna dayal btncl planlama anlaynn getirilmesi ve bu
anlayn planlama ve eitim evrelerinde tartmaya almas,

259


Daha nce uygulanmayan metropoliten ve blge leklerinin planlamaya katlmas,

eitli lekler aras ilikilerin tartmaya almas, uygulamaya gemese bile, bir milli fiziki
plan gereinin ve rolnn gndeme getirilmesi,

Bu dnemde yrtlen almalarda grgl aratrmalarn neminin artmas, bu

tr aratrmalar tm sosyal bilim dallarnda yaygnlamas, gecekondu ve kentlerde
ortaya kan somut sorunlara bu tr aratrmalar aracl ile somut yantlar aranmas
ve bu biim aratrmalarn 60'l yllarn sosyal bilim aratrma zelliini oluturmas,

60l yllarda gerek kentlerin, gerekse sorunlarnn bymesi, deimesi ve

denetlenememesi, planlama anlaynn deimesi ve aratrma ieriklerinin somut sorunlarda
younlamas, uygulama mekanizmas zerinde de etkili oldu. Deien bu koullarda,
belediye imar mdrlkleri artk grevlerini etkin bir biimde yrtemez olmulard.
zellikle byk kentin sorunlarnn giderek younlamas sonucu, 1965 ylnda Byk
stanbul Nazm Plan Brosu, 1968 ve 1969 yllarnda da zmir ve Ankara Nazm Plan
Brolar kuruldu.

zetle, 60l yllar, mekn rgtlenmesinin ekonomik ve sosyal ierikli karar

sistemlerinin nedensel bir trevi olarak yorumland, bu balamda olmasa bile merkezi
planlama rgtlerince ele alnd, eitli bilim dallarnca kuramnn ve somut grgl
aratrmalarla veri tabannn oluturulduu dnemi simgeler.

260


Blm Sorular

1) Kent Planlama almalar asndan 1960-1970 dneminin temel zellikleri nelerdir?

2) 1960-1970 dnemi arasnda Trkiyede kent sosyolojisi alannda temel almalar olarak
deerlendiren hangi aratrmalar gerekletirilmitir?
3) Birinci be yllk kalknma plannda ehirler ynelik uygulanmas gereken almalar
nelerdir?
4) kinci be yllk kalknma plannn kentleme konusunda nerileri nelerdir
5) 1960-1970 dneminde stanbul niversitesinde yaplan hangi almalar ehirler
konusunda birikim salanmasna katkda bulunmutur?

261


12. TRKYEDE KENT ARATIRMALARI III

262


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Trkiyede Kentsel Aratrmalarn Geliimi: 1974-1984

263


Giri
1974-1984 dnemi Trkiyede kentlerde yaayan nfusun lke nfusunun yarsna ulat,
kentlemenin daha sakin bir sreten getii, yerel ynetim sorunlarnn n plan kt ve
kente dair yasalarn sklkla deitii bir zaman dilimidir. Bu dnem, dnyada ve Trkiyede
siyasi, ekonomik ve toplumsal olarak da birok deiik gelimeleri iinde barndran bir
dnemdir. Btn bu gelimeler kent almalarn da etkilemi, eitli meslek kurulular ve
niversitelerde kente zgn alma ve yaynlar yaplm, nceki dnemlere kyasla bu
dnemde alma ve yaynlarda artlar olmutur. 1974-1984 dnemi Raci Bademlinin metni
zerinden okunacaktr.

264


12.1. Trkiyede Kentsel Aratrmalarn Geliimi: 1974-1984103

Y. Do. Dr. R. Raci Bademli

1. GR

Sosyal aratrmalarn geliimi kapsamnda birbiri iine gemi drt sre dnlebilir:

a) aratrmalarn yaygnlamas
b) aratrma konularnn eitlenmesi, ayklanmas ve giderek derinlemesi
c) aratrma odaklarnn oalmas, ihtisaslamas ve rgtlenmesi
d) syleme (discourse) trlerinin eitlenmesi ve olgunlamas.

() 1974-1984 Arasnda Kentsel Aratrmalarn Geliimi konusunu temelde bu drt sre

balamnda ilemek istiyorum. Ancak, daha nce baz yntem sorunlarna deinmek
gerekiyor.

2. YNTEM SORUNLARI

lkin, bu yaznn balndaki kentsel aratrma kavram dar anlamda deil, kent ve kentsel
planlama konular erevesinde yle ya da byle katks olan her almay kapsar biimde
ele alnmaktadr. Yani, kentsel aratrmalar yerine kentsel almalar demek daha uygun.
Ama byle olunca, bir yandan ekonomi, siyaset bilim, ynetim bilimleri, sosyoloji, sosyal
psikoloji, nfusbilim, tarih, corafya, evrebilim, mimarlk, mhendislik ve hatta edebiyat
gibi olduka farkl disiplinler; te yandan da, gazete makalesinden renci proje almasna,
zgn aratrmadan tercmeye, derlemeden eletiriye kadar farkl alma trleri ayni torbaya
girmekte. Bunun zellikle genellemeler dzeyinde sakncalar yarataca ak. Ne var, daha
ayrntda ama daha shhatli genellemelere ulaabilme endiesiyle inceleme erevesini
disiplinler veya alma trlerine ki kentsel aratrma dar anlamda bir kentsel alma
trdr, oranla daraltmak bir zm deil. nk ne kentsel olgu tek boyutlu bir konu; ne
kent bilimi badak (homojen) bir disiplin; ne de kentsel alma trleri snrlar kesin,
yntemleri tek birer ura biimi.

Sonra, bu almada 1974 ile 1984 yllar arasndaki on yl ele alnmakta. Ama 1974- 1984
arasnda kentsel aratrmalarn dier dnemlere oranla daha farkl olduu ve hatta giderek, sz
konusu farklarn temelde dnemin zelliklerinden kaynakland trnden sakl hipotezler

103
Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, 1986, 295-309.

265


'a priori benimsenmi deil. Bunlar daha ok tahkik edilecek nermeler olarak grlyor. Ne
var, bu izgide ilerleyerek shhatli genellemelere ulamak hi de kolay bir i deil. Bir yntem
sorunu yolumuzu kesiyor.

1974 ile 1984 arasndaki on yln lke dnda ve iinde alkantl bir dnem olduunu
biliyoruz. Yer yer alevlenen blgesel gerginlikler, petrol krizi, dnya ticaret
hacimlerinin daralmas, elektronik temelli teknolojinin yaygnlamas, sanayilemi ve
gelimekte olan lkeler arasndaki an allmtan hzl bymesi gibi olgular,
darda dneme damgalarn vurdu. Bu arada evre kirlenmesi, doal ve tarihi deeri
olan alanlarn korunmas, gne enerjisi gibi, konular kentsel aratrma gndemlerinde
n plana kt. erde ise, devalasyonlarn krkledii hzl enflasyon, tekleyen ve
zaman zaman duran ekonomik byme hz, kzan blm sorunlar, bunlara bal
olarak biimlenen i politik istikrarszlk ve giderek batdan douya kayan d politik ve
ekonomik almlar, dnemin hkim zellikleri oldu. Bu dnem, ayn zamanda, lke
nfusunun yarsnn kentlerde yaamaya balad, hzl kentlemeden dingin
kentlemeye gei iaretlerinin gzlenebildii, yerel ynetim sorunlarnn n plana
kt, yeni kent planlama araylarnn younlat, kentsel sorunlara yeni
yaklamlarn denendii ve kentsel oluumlar etkileyen yasalarn sk sk deitirildii
olduka hareketli bir zaman kesitiydi de. Kukusuz, btn bunlar u veya bu ekilde
Trkiyedeki kentsel almalar etkiledi. Ayrca daha nceki dnemlerdeki olaylarn ve
gemi birikimlerin etkileri de sz konusu. Ama hangi olayn veya hangi birikimin, hangi
almay neden, nasl ve hangi oranda etkilediini nasl ayklayacak, nasl kantlayacaz?

Sezilecei gibi, kentsel almalarn geliimini etkileyen faktrler erevesinde, tahkiki g

genel nermeler veya yaktrma hipotezlerin tesine gemek, imknsz deilse bile ok zor.

Daha sonra, kentsel almalarn geliimi bu almann giri blmnde zetlenen drt sre
balamnda dnlmekte. Bir inceleme erevesi oluturan bu sreleri ayn zamanda sakl
birer sosyal bilim gelime hipotezi olarak deerlendirmek de olas. Ancak, bu sakl
hipotezlere nasl ulald ve neden tercih edildikleri zerinde durulmad gibi, nasl tahkik
edilecekleri de konu d kalyor. Bu nemli bir yntem sorunu olabilir. Ne var, konusunda
ilklerden olmas bu almada sz edilen tartmalar yapmaktan ok ilerideki tartmalara
bir ortam hazrlamay n plana kartyor. Dolaysyla, bir inceleme erevesi sunumu ile
yetinilmektedir.

266


Son olarak, bir inceleme erevesi olarak sunulan bu drt srece ilikin eikler ou zaman
kolay ller nitelikte deil. Yani, bu almada nicel ller ve kesin deerlendirmelerden
ok niteli ve greli deerlendirmeler n planda.

zetlersek; 1974- 1984 dneminde yaynlanm bini akn kent ve planlamasyla ilgili
kaynan gzden geirildii bu almada, 1974 ncesi dnemlere oranla daha ok rn; daha
eitli ve daha ayrntda ilenmi konular; daha ok, daha ihtisaslam ve daha rgtl
aratrclar ve daha ok ve daha yksek dzeyli syleme trleri izlendii ne srlmekte.
Ancak, ne ne srlen gelime eikleri; ne hangi srecin hangi eiine hangi almalar ile
ulald; ne de, gelimelerin nedenleri kapsamnda yer yer belirlenen grlerin kesinlii
veya bilimsellii iddia edilmekte. Bir baka deyile, bu alma, konusunun gerei eletirisel
ve zmleyici olmaktan ok, betimsel ve sergileyici bir deneme olmak durumunda.

3. KENTSEL ALIMALARIN YAYGINLAMASI

1974 -1984 dneminde kentsel almalar daha nceki dnemlere oranla nemli lde
yaygnlat. Bunu, artan yayn faaliyetlerinden izlemek olas. Durumu daha iyi sergilemek iin
yaynlar ortaya k biimlerine gre incelemek istiyorum.

3. 1. eitli Toplant Sonularnn Derlenerek, Kurumlarca Yaynlanmas:

ODT, ehir ve Blge Planlama Blm, Kasm 1981'de dnyada yirmi beinci,
lkemizde ise beinci kez kutlanan Dnya ehircilik Gn dolaysyla, Trkiyenin ilk
ehircilik kongresini toplad. Bu kongreye ellinin zerinde bildiri sunuldu. Sunulan bildiriler
daha sonra derlendi ve be- yzer sayfalk iki cilt halinde yaynland. Bu, gnmze kadar
benzer ekillerde olumu kentsel alma kaynaklarnn en nemlilerindendi.

Kukusuz, 1974 -1984 yllar arasnda yaplan tek kent ve kentsel planlama konulu toplant,
1981 kongresi olmad. Trkiye Mimar ve Mhendis Odalar Birlii (TMMOB)'nin 1974
sonunda dzenledii Konut Kurultayndan T Mimarlk Fakltesinin 1984 Ekim aynda
toplad ehirciliin Son 25 Yl Semineri'ne gelene kadar, meslek odalar, belediyeler,
bakanlklar, aratrma ve eitim kurulular ile eitli dernek ve vakflar deta birbirleriyle
yarrcasna kongreler, seminerler, paneller, ak oturumlar, syleiler, konferanslar, sergiler
dzenledi. rnein, Mimarlk Haberler ve TMMOB Birlik bltenlerinden karttm
kadaryla, sadece ubat 1976 ile Mart 1982 arasndaki alt yl iinde kent ve kentsel planlama
konularnda seksene yakn toplant yapld. Bilindii gibi, bu tr toplantlarn sonular her

267


zaman derlenerek yaynlanmaz. Ne var, 1974- 1984 yllar arasnda nceki dnemlerin
tersine, 1981 Kongresi gibi yaynlanabilenlerin says gzle grlr derecede artt.

3.2. Uygulamaya Dnk Kent ve Kentsel Planlama almalarnn Kurumlarca

Yaynlanmas:

1974- 1984 dneminin ilk yarsnda uygulamaya dnk kentsel planlama almalar zellikle
yerel ynetimler dzeyinde yepyeni boyutlara ular. stanbul, zmit ve Ankara Belediyeleri
nemli kentsel planlama projeleri balattlar ve daha sonra, bu projelerle ilgili almalarn bir
ksm yaynlanabildi. Bu yaynlar ve mar ve skn Bakanl bnyesinde oluturulan
Metropoliten Planlama Brolar'nn oaltlan almalar, nitelik olarak nceki dnemlerin
uygulamaya dnk almalarndan, rnein ller Bankasnca yaptrlagelen imar plan
analitik etdlerinden, ok farklyd. Bu dnemin bir baka ayrc zellii de, eitli
kurulularn, niversitelere ihale ettii proje almalarnn sayca artmas oldu.

1974- 1984 dneminden nce de belediyeler, meslek odalar, dernek ve vakflar, merkezi
ynetim organlar ile aratrma ve eitim kurumlan bnyesinde kentsel almalar
yrtlmekteydi. Ancak bu dnemde sz konusu almalar bir yandan oald, te yandan da
yaynlananlarn says artt.

Eitim kurumlarnda yaplan yaynlar, kent ve kentsel planlama konularnda akademik

birikimin bu dnemde yeni bir eie ulatna iaret etmektedir. Kukusuz, bu arada kent
ve kent planlamasna ilikin ders notlar ile tez ve stdyo almalar da renci saysyla
birlikte artt. rnein, bu dnemde sadece ODT ehir ve Blge Planlama Blmnde
altma yakn yksek lisans, bir ka tane de doktora tezi hazrland. Bu, blmn
kuruluundan 1974e gelene kadar hazrlanan tezlerin kabaca misliydi.

Bu dnemde TBTAK Yap Aratrma Enstits yaynlarnda kent ve kentsel planlama

konularnn nemi grece artt. Buna karlk, mar skn Bakanl, ller Bankas ve DPT gibi
merkezi ynetim organlarnn yaynlar iin ayn eyleri sylemek mmkn deil.

1974- 1984 arasnda, merkezi ynetim organlarnn kent ve kent planlamas konulu
yaynlar zayflarken, yerel ynetim kaynakl yaynlar, tam tersine, glendi. Ankara,
stanbul, zmit, Samsun, Konya ve Kayseri belediyelerinin eitli konulardaki yaynlar kent
ve kentsel planlama literatrn zenginletirdi.

Meslek odalar, daha ok toplantlarn derlenmesi yoluyla ve Trk Belediyecilik Dernei,

Devrimci Belediyeler Dernei DBD ve Marmara ve Boazlar Belediyeler Birlii (MBB)'nin
268


setii gibi sreli yayn kanalyla kent ve kentsel planlama konularm vurgularken; Kent -
Koop, Trk Sosyal Bilimler Dernei, evre Sorunlar Vakf, Trkiye Turing ve Otomobil
Kurumu gibi kurulular olduka farkl birer yayn tutumu izlediler. Bir ksm 1974 - 1984
dneminin ilk yarsnda yaama geen bu kurulular, kentsel almalara daha nceki
dnemlerde olmayan boyutlar kazandrd. Bu adan MBB ve DBDnin yayn faaliyetlerini,
ayrca vurgulamak gerekir.

3.4. Kentsel almalarn zel Olarak Yaynlanmas:

1974- 1984 dneminde zel olarak yaynlanan kentsel almalar da, nceki dnemlere oranla
eitlenerek hzla artt. Kukusuz, bu, kentsel konularla ilgili okuyucu kitlesindeki artn
olduu kadar, kurumlar kanalyla yayn yapmadaki darboazlarn da bir gstergesi.

4 KENTSEL ALIMA KONULARININ ETLENMES, AYIKLANMASI

VE DERNLEMES:

1981 Birinci ehircilik Kongresinde sunulan bildiriler, Trkiye Kentleri'nin Yaps,

Trkiye Kentlerinin Tarihi, Gecekondu - Konut, Kent- ii Ulam, Kent Planlama
Eitimi, mar Planlamas, Yerel Ynetimler, Kent Planlama Hukuku, Tarihsel
evre Korumas, evre ve Ky Kullanm ve Meslekleraras likiler Asndan evre
Dzenlemede Uzmanlk Alanlar gibi balklar altnda toplanmt. Bu balklar aa, be
yukar, Trkiyede kentsel aratrma konularnn 1980ler banda ulat eitlilii
yanstmaktadr. Kukusuz, bu liste daha da uzatlabilir. rnein, lhan Tekeli, Krsal
Dnm Sreleri, Toplu Konutlar ile ve D Gler gibi zerinde pek ok zgn
alma yaplm konularn 1981 Kongresinde temsil edilmediine iaret etmektedir. Sonra,
sz konusu balklar beenmeyerek daha ayrntl veya daha kaba blmelere gitmek de
olasdr. Ne var, nemli olan gnmze gelindiinde, kentsel almalarn belirgin bir
biimde eitlenmi; ou konunun da zgn katklarla gelierek kendi bana bir ihtisas
dal grnm kazanm, derinlemi olduudur.

Konut - Gecekondu ve Kentii Ulam konularnn kentsel almalarda artk birer alt
ihtisas dal olduu bir gerektir. Bu iki konu zellikle 1974- 1984 dneminde yaplan
almalarla derinlemesine ilenmi olgunlatrlmtr. Kukusuz, Trkiye Kentlerinin
Tarihi, Tarihi evre Korumas, mar Planlamas, evre Sorunlar ve Yerel
Ynetimler gibi konular da 1974 - 1984 dneminde ayrntl biimlerde ele alnmtr. Ama
kanmca bu konular henz tam birer alt ihtisas dal kimliine brnememitir.

269


Kentsel alma konularnn ayklanmas srecinde doal olarak yldz parlayp snveren,
unutulan, askya alnan konular da vardr. 1974- 1984 dneminde Trkiye Kentlerinin
Yaps, Kentsel Topraklar, Ky Kullanm, Kent Planlama Eitimi, Blge
Planlamas, Kent Planlamasnda Nicel Yaklamlar ve benzeri konular bu trdendir.

5. KENTSEL ALIMA YAPILAN ODAKLAR:

Kentsel alma konularndaki eitlenme ve ihtisaslama sreci kentsel alma yaplan

odaklarn da eitlenmesi ve ihtisaslamas sreci ile iiedir. Kentsel alma yaplan
odaklar, eitim ve aratrma kurulular yannda meslek odalar, yerel ynetimler,
merkezi ynetim organlar, dernek, vakf ve birlik gibi kurulular ile kooperatifler ve
irketleri ieren bir sistem olarak ele almak gerekir. Bu sistemin 1974 - 1984 dneminde
sergiledii grnty inceleyelim.

Meslek odalarnn lke sorunlarn meslek ve mesleki uygulama sorunlarnn nne

aldklar 1970'lerde, kentsel aratrma konular bu odakta ve daha ok politik dzeyde
biimleniyor, birbiri ardna sralanan paneller, seminerler, syleiler ounlukla kentsel
eletiri yazlarnn nadiren de zgn kentsel aratrmalarn itici gc oluyordu. DPT,
mar ve skn Bakanl, ller Bankas gibi merkezi ynetim organlar, 1960'larda kentsel
aratrmalar erevesinde oynadklar nc rol, bir bakma meslek odalarna
kaptrmlard. Meslek odalar etrafnda younlaan bu hareketlilik, 1970lerin ikinci
yarsna kadar hem uygulama, hem de niversite dzeylerindeki kentsel aratrma
gndemlerini glgede brakan ve hatta ynlendiren biimlerde srd. Bir yandan
Trkiyedeki kent planlama uygulamalar ve bu uygulamaya katlan kurulular; te yandan da
kentsel planlama eitimi eletirilmekte; daha ok genel, teorik, soyut ve politik k yollan
zerinde durulmaktayd. Ne var, zellikle 1973 yerel seimlerinden sonra, yerel ynetimler ve
meslek odalar arasndaki mesafenin azalmasyla, meslek odalar evresinde belirlenen kentsel
aratrma konular, daha ok uygulama dzeyinde biimlenir oldu. Bu arada kentsel
uygulamalar dzeyinde birikim eksiklii duyan yerel ynetimler ncelikle bu a kapatmak
zere kentsel aratrma konularn belirleyen yeni bir odak oluturdu. Kukusuz, hem meslek
odalar evresinde, giderek politik dzeyden uygulama dzeyine yaklaan kentsel
aratrmalar; hem de yerel ynetimler evresinde uygulama dzeyi kl kentsel almalarda
niversite evrelerinin nemli katklar szkonusuydu. Ancak, niversite bir odak olarak ne
kentsel aratrma konularnn eitlenmesine, ne de derinlemesine 1970lerin ikinci
yarsna kadar fazla bir katkda bulunamad.

270


1980lere gelene kadar kentsel aratrma konular yukarda izilen dorultuda yani, meslek
odalar ve yerel ynetimler odaklarnda ve giderek uygulama dzeyine yaklaarak eitlendi.
Bu gelimeler niversite dzeyindeki almalara da ayr bir ivme kazandrd. Bylece
niversite, kendi dnda ve daha ok uygulama dzeyinde eitlenen kentsel aratrma
konularna derinlik getiren bir odak olma durumuna gelebildi.

Ne var, 1980lerin ilk yarsna yaplan mdahalelerden sonra, bir yandan meslek odalar ve
yerel ynetimler, te yandan niversite, kentsel aratrmalar konusunda daha nceki
etkinliklerini kaybetmi grnyorlar. Buna karlk, bu kez vakf, dernek, birlik ve irket tr
yeni odaklar kentsel aratrma konularnn eitlenmesi ve derinlemesi srecinde giderek n
plana kyor.

zet olarak, kentsel aratrma konular 1970'lerin banda daha ok politik dzeyde
eitlenme, 1970'lerin ikinci yarsnda uygulama dzeyinde ayklanma ve 1980'lerin
balarna gelindiinde akademik dzeyde derinleme srelerinden gemitir diyebiliriz.
Kentsel aratrma konularnn eitlenmesi meslek odalar, ayklanmas yerel
ynetimler, derinlemesi ise, niversite odaklarnda biimlenmi gzkmektedir.
Kukusuz, bu olduka kaba bir deerlendirmedir. Ne her kentsel aratrma konusu ayn
srelerden gemi, ne de ayn derecede derinlemitir. Her konunun geliim sre ve
dzeyini kendi bana incelemek, deerlendirmek gerekir.

Kentsel alma yaplan odaklardaki bu eitlenme ve ihtisaslama sreci yava yava

aratrma, projelendirme, uygulama ve eletirme konularnda yeni biim araylarn gndeme
getirecektir. Kukusuz, bu ereve iinde kentsel alma yapan bireyler ve aralarndaki
ilikilerin de deimesi kanlmaz olacaktr.

Trkiye'de kent planclar ve kentle ilgilenen toplumbilimciler olduka kk, kapal bir
gruptur. 1974 - 1984 dnemine gelene kadar kentsel alma konularndaki eitlenme hem
kiilerin eitli konularla uramasna, hem de konularn paylam yoluyla kiiye zel ihtisas
alanlar yaratmaya olanak salamaktayd. Bylece, kent ve kentsel planlama konularnda
alanlar birbirlerinin ayana basmadan, bir tr symbiosis iinde durabiliyorlard. Ama
1970'lerin ikinci yansndan sonra oyunun kurallar deimeye balad. Kentsel
aratrmac says artarken, aratrma konular ayklanmaya, dolaysyla kiiye zel
ihtisas alanlar azalmaya balad. Ayn konuda ihtisaslam bir ka kii bulmak
kolaylat. Ne var, buna ramen aratrma konularndaki derinlemeyi hzlandracak

271


trde yapc bilimsel ekime ve yarmalar pek ortaya kmad. Galiba bu tr gelimeler
iin, biraz: daha beklememiz gerekecek.

Trkiyede kentsel alma yapanlar kk, kapal bir gruptur, ama d etkilere aktr. Batda
gelien dnce ve yntemler, gecikmeyle de olsa, bu grupta yanklanr. Ne var, bu grubun
oluturduu dnce ve yntemler darda yanklanmaz, yanklanamaz. Bir baka deyile,
kentsel alma yapan sosyal bilimcilerimiz, bizler, taralyzdr. te bu, deimesi istenecek
bir baka olgudur. Ama galiba bunun iin de beklemek gerekecek. Aratrma konularnda
derinlemeden, zgn bulgulara deneyimlere ulamadan evrenselleilebilir mi?

6. KENTSEL ALIMALARDA SYLEME TRLERNN

ETLENMES, OLGUNLAMASI:

Kentsel almalar tek bir dzey veya platform deil, kabaca politika, uygulama ve
akademik syleme (discourse) olarak tanmlanabilecek ou kez iie gemi, ama yine de
belirgin biimlerde ayr dzeylerde biimlenmektedir. Hemen her kentsel alma konusu
iin, bu syleme dzeyi szkonusudur. nemli olan sylem trlerinin farkllamas ve
giderek olgunlamasdr. Kukusuz bu sre de, alma konularnn derinlemesiyle yakndan
ilgilidir.

Kentsel almalar niteliklerine gre alt grupta ele alnabilir: a) kentleme olgusunu, kentleri
ve kentsel sorunlar anlamaya dnk almalar; b) kentsel planlama deneyimlerini
deerlendirmeye dnk almalar; c) hakim paradigmalar irdelemeye dnk almalar; d)
yeni paradigma sunum abalar; e) yntem aratrmalar; f) tercmeler, aktarmalar, derlemeler
ve uyarlamalar. 1974- 1984 dnemindeki kentsel almalarn, nceki dnemlerden daha
fazla kentleme olgusunu, kentleri ve kentsel sorunlar anlamaya ve kentsel planlama
deneyimlerini deerlendirmeye dnk olduunu syleyebiliriz. Ama bu, alma
konularnn derinlemesi srecinde daha iin banda olduumuzdan baka ne anlama gelir?
Kukusuz, kentsel alma konularnda derinleme, grgl aratrmalar tesinde, hakim
paradigma irdeleme ve yeni paradigma sunum abalan gerektirir.

272


Blm Sorular

1) 1970lerde dnyada yaanan gelimeleri tantnz ve tartnz.

2) 1970-1984 yllar arasnda Trkiyede siyasi ve ekonomik gelimelerin kent
aratrmalarna olumlu-olumsuz etkilerini tartnz.
3) 1970li yllarda meslek odalarnn kent almalar asndan deerlendiriniz.
4) Kent almalarna niversitelerin katks nasl olmutur?

273


13. TRKYEDE GECEKONDU SORUNU

274


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Gecekondu Aratrmalarna Giri

2) Gncelden Gemie Trkiyede Gecekondu Meselesi zerine Yeniden Dnmek

275


13.1. Gecekondu Aratrmalarna Giri

Trkiyenin gecekondu olgusuyla tanmas 1940l yllarda balar. Yeni Cumhuriyetin

ekonomik ve siyasi koullar byk kentlere nfus akn gerektirmi ve salamtr. Ancak
kentlere nfus aknn yaratt ve yarataca sorunlardan en nemlisi yeni nfusun
barndrlmasdr.

1950li yllardan itibaren Trkiyenin dnya ilikiler sistemindeki yerini belirlemesinin

ardndan gelen srete kentlere g ve kent nfuslarnda art hzlanmtr. Byk kentlere
akan nfusun yerleimi ve istihdam siyasetin temel sorunlarndan biri haline gelirken, sosyal
bilimler alannda da zellikle gen nfusun znel zm olarak ifade edebileceimiz
gecekondu biiminde yerlemeler aratrma konularna dhil olmutur.

Gecekondu aratrmalarn gerekletiren sosyal bilimciler konuyu genellikle dnem

zerinden deerlendirmilerdir. (Arl, 2005; Aslan, 2013)
a-1950-1970
b-1970-1980
c-1980 ve sonras
lk dnemlerde bir tehdit olarak alglanan gecekondu yerlemelerinin, ikinci dnemde varl
kabullenilmitir. Bu erevede aratrma konular da farkllamtr. G edenlerin kente
uyumu, yeni kimlik oluumlar, snfsal yap vb. konular zerinde aratrmalar yaplmtr.
1980li yllarda yaplan almalara bakldnda nceki dnemlerde yaplan sahaya
ynelimli yaklam bu dnemde de etkinliini srdrmtr () Baat paradigmaya tutarl
bir muhalefet ise Turgut Canseverin almalarnda kendini gstermitir. (Arl, 2005: 307)
1990lardan 2000lerin ilk dnemlerine geen srete ise i g sorunlar ve neo-liberal
politikalarn egemenliindeki Trkiyede gecekondularn varolara dnmesi ve yeni yerel
politikalarn retilmesi vb. pek ok sorunun deerlendirilmesi ve aklanmas (Arl, 2005:
308) gereklemitir.

Gecekondu olgusunun 50 ylda geirmi olduu deiimi ise enyaplnn satrlarndan

izleyelim: 50 ylda gecekondu olgusu inanlmaz bir gelime gstererek altyapsz, derme
atma barakalardan apartmanlara dnt, gecekondu nfusu da marjinal sektr
kapsamndaki ilerden enformel ve kk apl ilere geti. Gecekondu, kente eklenen bir
e olmaktan kp, kentin temel rantlarndan birinden paylama hakk isleyen bir gce eriti.
276


Bu almada, bu geiin, gecekondu nfusunun Trkiyenin benimsedii ekonomik dnem

modellerine uyum gsteren ve destekleyen zel bir igc olduu;
ekonomik meknda bu modeller kapsamnda giderek artan ve temelleen rolleri
paralelinde bu nfusun yaad srecin kent meknna yansd;
bu mekndaki hareketli yaam dnemlerinin kent meknndaki yansmasnn esnek
bir konut tr olan gecekonduyu yaratt;
bu nfusun zaman iinde ekonomik meknda stlendii rollerin neminin artmas ile
birlikte ekonomik meknda daha olumlu koullar kazanmasna neden olduu ama bu
konudaki esas dl ve tavizlerin kent meknnda verildii;
ekonomik meknda artan rgtlenme ile hareketliliin kstland ve bu
duraanlamann kent meknna esnek gecekondu trnn yerine 'meknda donuk'
apartmanlama biiminde yansd bir sre iinde gerekletii ne srlmtr.
(enyapl, 1998: 315)

Gecekondulamadan apartmanlamaya doru bir gelime seyri izleyen kentsel fiziksel yap
ve mekn rgtlenmesi deiimleri, bir taraftan da katlmc bir yerel ynetim ve ehircilik
politikasn da gndeme getirdi. Yerel ynetimlerin ehirlerdeki sorunlar zme yolunda yeni
bir rgtlenme mantn benimsemesi ynnde baz neriler bu dnemde daha sklkla ifade
edildi, bu grler, demokratik karar mekanizmalarn ldren brokratik olarak etkili dikey
hiyerarik bir rgtlenmeden, yatay ve katlmc demokratik bir rgtlenmeye gidilmesi
gerektii ynnde bir beyand. 1990larn bandan 2005in son dnemlerine kadar ehirleme
almalarndaki konu, sorun ve eilimlerin egemen gndemini ekonomi ve siyaset
oluturmutur. (Arl, 2005: 308-309

13.2. Gncelden Gemie Trkiyede Gecekondu Meselesi zerine

Yeniden Dnmek

kr ASLAN
Giri

Trkiye'de 1980'li yllarn ilk yarsnda yeni bir politik tercih olarak kabul edilen/benimsenen
neoliberalizmin ngrd projelerden birisi de "kentlerin yeniden yaplanmas" olmutur.
Bunun, zellikle meknsal gelime snrlarna dayanm olan kentler asndan anlam, geriye

277


dnerek yapl mekna yeniden mdahale edilmesi demektir. Nitekim kent mekn ilk kez bu
lde kapsaml bir biimde yukardan mdahaleye maruz kalmtr.
Bykkentler iin bunun teorik/pratik karl, bu mdahalelerden byk lde gecekondu
blgelerinin etkilenmesidir. nk bu kentler, 1940'l yllardan balayarak gecekondulama
zerinden gelimitir. Bu nedenle "dnm" pratikleri erevesinde gecekondu blgelerine
yukardan mdahalenin rnekleri sklkla yaanmaktadr.
Meknsal mdahale, meruiyet arayc bir ara olarak kendi siyaset dilini de retmitir.
"arpk kentlemeyi ortadan kaldrmak", "terrn, uyuturucunun, kaakln varlk olana
bulabildii gecekondu mahallelerini tasfiye etmek", "kenti ykarak gzelletirmek" ilk akla
gelen rneklerdir. Buna paralel olarak yerel ve merkezi dzeyde dile getirilen "kresel kent"
perspektifi de byk lde gecekondusuz bir ehir tahayyl ile birlikte anlatlmaktadr.
Tam da bu noktada gecekondu olgusunun geliimi, yerel ve merkezi siyasete konu edilme
biimi, bu siyasetin kendi iindeki sreklilikler ve krlma noktalar ve tasfiye edilme sreleri
zerine younlamak sadece akademik deil, ayn zamanda toplumsal bir ihtiya olarak da
durmaktadr. nk meknsal mdahaleler doal olarak toplumsal sonular da retmektedir.
Dolaysyla gecekondunun kent meknna dahil olma biimi ve bu srete yer alan aktrler ile
kent meknndan tasfiye edilme biimi ve bunun aktrleri arasndaki iliki ya da ilikisizlik
halinin irdelenmesi mdahaleci politikalar doru anlamak asndan nem kazanmaktadr.
Bu makalede gecekondunun kent meknna yerleme hiimi, bunun siyasal ve toplumsal
hayattaki karlklar I940'l yllardan balayarak tarihsel bir sra iinde ele alnacak ve bu
srete etkili olan kurumlar/ilikiler zerinden tartlacaktr. Bylece bugn kentsel gerilimin
nemli bir alan olan gecekondu blgelerindeki dnm srecinin siyasal, toplumsal ve
tarihsel anlamna dair akademik tartmalara mtevaz bir katk salanmaya allacaktr.

Metodoloji

Bu alma 1940-1980'li yllarla snrl tutulmutur, Bunun nedeni hem gecekondulama

dinamiklerini ve srecini doru bir biimde ortaya koymak hem de 1980'li yllarda neoliberal
politikalarn konusu olma nedeninin tarihsel ve toplumsal arka plann anlayabilmektir. Bu
noktadan hareketle olabildii lde gecekondu yaznnn ayrntlarna ulalmaya allm;
bu balamda gecekonduya ilikin nceki yllarda yaplar aratrmalar taranmtr. Ayrca
bununla ilikili olarak Trkiye'de gecekondunun resmi siyasete konu olma yks, etkileri ve
sonular aratrlmtr.

278


Bu almada kent arazisinin enformel mdahaleye urama srecinin balca aktrlerinin (arsa
satclar, zerine ev yapanlar, onu mahalle muhtarlna kaydedenler, vergisini alanlar, kamu
hizmetleri ve altyap yatrmn salayanlar vb.) rolleri de hem bamsz hem de birbirleriyle
ilikili olarak incelenmeye allm; bu aktrler in bir ksmyla grmeler yaplmtr. Bu
erevede kent: meknna mdahale eden aktrlerden biri olarak sosyalist gruplarn yaynlar
da taranmtr.
Son olarak bu srecin paralarm birbirine balamay mmkn klacak bir ara olarak gnlk
basn bir lde taranm; gazetelerden gecekondu olgusuna dair bilgi ve veriler titizlikle
retilmitir. Bylece Trkiye'de gecekondu olgusuna ynelik gemite ve bugn yaplar
yorum ve deerlendirmelerin eksik ve hatal temelleri aa karlmaya allmtr.

Gecekondu nun Nesnel Karl zerine

Gecekondunun aslnda tam ve evrensel bir tanm yoktur. Farkl deikenlere, dardan ve
ieriden anlatlara bal olarak eitli gecekondu tarifleri yapmak mmkndr. Bu tanmlar
kimi durumlarda gecekondunun olumlu ilevlerine iaret ederken genellikle olumsuz yarglar
ar basmtr. Mike Davis "gecekonduyu" karlamak zere "Slum" teriminin bilinen ilk
yazl tanmnn hrszlktan hkm giymi yazar James Hardy Vaux'nun 1812'de yaymlanan
"Vocabulary of the Flash Language" balkl yazsnda hara alp vermek veya yasad ticaret
yapmak fiilleriyle e anlaml olarak kullanldn belirtir. Sokak dilinde kullanlan "Slum",
adi eylerin yapld oda anlamndadr. Charles Booth btn gecekondu mahallelerinin ortak
zelliinin viran evler, ar kalabalk, hastalk, ahlak dknl ve yoksulluun karm
olduu ynnde bir yargya sahiptir. 19. yzyln liberalleri iin ise gecekondu mahallesi her
eyden nce yola gelmez, vahi bir toplumsal "tortu'nun ounlukla da isyankrln ve
rmln yeri olarak tasavvur edilmekteydi (Davis, 2006: 37-38).
Ancak gecekondu srekli deien, kentin yeni alanlarnda giderek daha fazla grnr olan ve
her durumda farkl deikenlerin gzlenebildii bir olgu olmutur. Dolaysyla 19. yzyl
gecekondu olgusunu (Slum) teorize eden yaklamlardan bamsz olarak zellikle nc
Dnya'daki resmi konut piyasas, yeni konut stokunun ancak yzde 20'sinden biraz fazlasn
karlamakta olduundan insanlar zorunlu olarak gecekondu ina etmekte, enformel olarak
kiralanan evlere yerlemekte, arazi veya kaldrmlar gasp etmektedirler (Davis, 2006: 32).
Turner'a gre bir konutun asl deerinin, sahibinin toplumsal imajna uygunluu ile deil,
yararllna gre deerlendirilmesi gerektii nerisi bir "olumlu yarg" rnei saylabilir.

279


Eer konut insani ihtiyasa, insana dair deerler maddi deerlerden nce gelmelidir. Bu
dnceye uygun rgtlenen sosyalist ve otoriter olmayan toplumlarda planlama ile halkn
ihtiyalar arasnda bir atma olmaz. nk yerleim, insanlarn ihtiya duyduu temel
unsurlar planlama srecidir. Merkezi planlama kaynaklarn eit dalm ilkesinden hareket
etmeli; zellikle dk gelirli lkelerde hkmetler, modern standartlarda yerleime ncelik
vermek yerine, yerel yerleimin nn aacak altyapy salamaya ynelmelidirler. Kt
kaynaklarn etkin kullanmndan hareket eden bu politika, bireyleri, konutlarnn yapm
srecine dorudan katmay nerir (Turner, 1976: 113).

Wacquant, sosyolojik bir yaklamla "gecekondu", "slum", "banliy", "getto" gibi kavramlar
meknsal ve toplumsal ayrma balamnda ele alm; hakim algya gnderme yaparak bu
alanlar "ehrin lanetlileri" olarak adlandrmtr. "Kent marjinallii" olarak ifade edilen bu
durum ayn zamanda kent meknnda bir "meknsal hiyerari"ye iaret eder ve tahmin
edilebilecei gibi favela, getto, varo, hipergetto vb. bu hiyerarinin en altnda yer alr.
Wacquant'a gre bu meknsal ve toplumsal hiyerarinin olumasnda devletin izledii
politikalarn belirleyici bir rol vardr. nk "kent mekn tarihsel ve siyasal bir inadr".
Ancak tabii ki devlet de belirli dinamiklerin sonucu olarak bu yeni politik tercihi ne karr.
Burada kapitalizmin kendini yeniden retme biimi, ihtiya ve aralar belirleyici rol oynar
(Wacquant, 2011:16-21).
Trkiye'de ise hemen tm aratrmaclar gecekondulamay, sanayileme ve g deikenleri
zerinden tartmlardr. Ancak Trkiye'de bundan fazla olarak formel bir gecekondu tanm
yapldn da eklememiz gerekir. 1966 ylnda karlan "Gecekondu Kanunu"na yre
"gecekondu" deyimi ile imar ve yap ilerini dzenleyen mevzuata ve genel hkmlere bal
kalnmakszn, kendisine ait olmayan arazi veya arsalar zerinde, sahibinin rzas alnmadan
yaplar izinsiz yaplar kastedilmektedir (Madde 2). Ne var ki Trkiye'de gecekondu yaznnn
bir dier ortak zellii, gecekonduyu ve gecekonduluyu kent ve kentli formunun dnda tarif
etmi olmas ve bu nedenle de bir "sorun" olduunu vurgulamasdr. Bu ynyle 19. yzyl
"slum" algsna benzer bir yaklam sz konusudur.
Bir btn olarak bakldnda gecekondu olgusu kent ii/d snrlarna hapsedilmeyecek
kadar karmak toplumsal ve siyasal bir olgudur. Dolaysyla baz durumlarda sadece g ve
sanayileme deikenlerini de aan balanlan olabileceini vurgulamak gerekir.

280


Trkiyede Gecekondu almalarnda Gelitirilen Yaklamlar

Trkiye'de gecekondu olgusu zerine sosyal bilimciler tarafndan yaplan deerlendirmelerde
genellikle gecekondunun geliimi ve buna ynelik mdahaleler ana dnem ierisinde ele
alnmtr. Kesin snrlar izilmemekle birlikle bu dnemler; 1950-70, 1970-80 ve 1980
sonras olarak ifade edilmitir (enyapl, 2006; Ik ve Pnarcolu, 2002;Erman, 2004).
Gecekondu olgusunun ilk dnemi zerine yaplan yorumlarn kimi olumlu eler ierdiini
ama bir "tehdit unsuru" olarak da tarif edildiini ve kamunun bu konudaki ikircikli tutumuna
vurgu yapldn grmekteyiz. Batl kent uzmanlar da o dnemde Trkiye'de gecekondu
olgusunu bir felaket olarak nitelemekle birlikte bunun zamanla evrilecei ynnde bir kanaat
tamaktadrlar (enyapl, 2006: 85-87).
1970-80 yllann kapsayan ikinci dnemde Karpat ve Gke'nin de aralarnda olduu bir dizi
akademisyen gecekondu olgusuyla ilgilenmitir. Bu almalarda zellikle kimlik, gle
gelenlerin kent zerindeki etkileri ve ekonomik zellikleri, snfsal yaplar, uyum problemi
ve yeni kimliklerin inas, deiim sreci ilenmitir (Karpat, 2003; Gke, 1976).
Pnarcolu ve Ik'a gre "1960/1970'lerin gecekondular yoksullarn meknyd. nk
kullanc ile yapc arasndaki ayrm henz olumamt ve konutlarn kullanm deeri n
plandayd. En bandan beri gecekondunun ilevi, devlet ile piyasa arasnda kalan o geni
boluu doldurmakt (Ik, Pnarcolu, 2002: 112-113).
1980 sonras ise ekonomik/siyasal dzlemde ulusal ve uluslararas ihtiyalarn hem belirledii
hem de biimlendirdii bir dnem olarak deerlendirilmitir, lk dnem aratrmaclarn
tampon mekanizmalar olarak adlandrdklar, kentleme srecinin sarsc etkilerini
yumuatan, ou 50'li ve 60l yllarda yerlemi iliki ve kurumlar bu dnemde yklmtr
(Pnarcolu, Ik, 2002: 128). Erman'n da vurgulad gibi artk gecekondulu kurgusu
deimitir. 1950 / 1960'l yllarda Kyl Gecekondulu, 1970'li yllarda
"Smrlen/Dezavantajl Gecekondulu" ve 1980'li ve 90'l yllarda genelde "oul Olarak
Gecekondulu" ve zelde "Haksz Kazan Sahibi Gecekondulu"ya kar "Kent Yoksulu
Gecekondulu" ve 1990 sonlarndan bugne "Sakncal Gecekondulu Olarak Varolu"ya kar
"zne Olarak Gecekondulu" alglar ya da tarifi hakimdir (Erman, 2004).

Ayrntl Gecekondu Okumalar: 1940l Yllar, Ankara ve stanbul Deneyimi

Trkiye'nin ilk gecekondular Ankara ve stanbul'da grlr. 1927'de Ankara ehremaneti

Avrupa'ya bir heyet gndererek plancy getirtir ve erevesini belirledii bir kent plan

281


yapmalar iin grevlendirir, Jansen adyla anlan Ankara kent plannn zelliklerinden biri,
kentin kuzeybatsnda sanayiye yakn, bataklk bir alann amele mahallesi olarak tasarlanm
olmasdr. Plana gre snfsal yapnn meknsal dalm yledir: Kuzeyde alt gelir gruplar,
eski kentte alt/orta, shhiye kesimi ve Cebeci'de orta, Bakanlklar evresinde st-orta ve
Kavakldere/ankaya ekseninde st gelir gruplar yerleecektir (enyapl, 2006: 66-67).
Ankara'da ilk gecekondularn ortaya kt Altnda'n, Jansen plan dnda olmas ilgi
ekicidir. Ancak "Amele blgesi" de bunlarn iindedir. Tasarlanan mahalle gereklememi
ama ilk gecekondular burada ortaya kmtr. Dnemin ileri Bakan, yoksul insanlarn
kendi konut problemini yine kendi imknlaryla zm olmasn "olumlu bir durum" olarak
karlamtr. Zamanla, konut sahiplerine yeni yer gsterilerek, buradan karlabilecekleri,
bylece kentin gzellik/estetiini bozan unsurlarn temizlenebilecei, ama imdiki durumda
gecekondularn bir ihtiyac karladklar dnlmtr (enyapl, 2006: 97).
1940'l yllarn ikinci yarsnda Ankara'da konut ihtiyacnn bir gstergesi olarak gecekondu
mahallelerinin saysndaki art (retmen: 1957) yasal dzenleme ihtiyacn beraberinde
getirmitir. 14 Haziran 1948'de kabul edilen 5218 sayl Ankara Belediyesine Arsa ve
Arazisinden Belli Bir Ksmn Mesken Yapacaklara, 2490 Sayl Kanun Hkmlerine Bal
Olmakszn ve Muayyen artlarla Tahsis ve Temlik Yetkisi Verilmesi Hakknda Kanun
(Kanunlar Dergisi, 1948: 624-625) bu ihtiyacn sonucudur. 14 maddeden oluan yasa, Ankara
Belediyesine, mlkiyetinde bulunan arsa ve arazilerin bir ksmn belediye meclisi kararyla
mesken yapmak isteyenlere tahsis ve bina yapldktan sonra temlik edilmesini ngrr
(Madde: 1). Bu yasadan yararlanmak isteyenlerin en az bir yl ilgili belediye snrlar iinde
ikamet etmi olmas, kendisinin, ei ve reit ocuunun Ankara'da meskeni veya mesken
yapmaya uygun arsas veya bir meskende en az yar hissesi bulunmamas veya baka bir irat
ve akarnn olmamas artlar aranr (Madde: 3). Kendilerine arsa verilmesi uygun grlenler,
bu yerlerin tahsis ve teslimi tarihinden itibaren bir yla kadar belediyenin gsterecei tipte bir
mesken yapmaya mecburdurlar. Bu takdirde parsel kendisine temlik, olunur (Madde: 4).
Temlik edilecek arsalarn sat bedellerinin on ylda taksitle ve faizsiz olarak geri alnaca
hkm getirilir (Madde: 15). Belediye snrlan iinde her ne surette olursa olsun birden ok
yaps olanlar bunlardan sadece biri iin bundan faydalanabilir (Madde: 7). Bu kanunun on yl
sre ile yrrlkte kalmas ngrlr (Madde: 13).
Grld gibi gecekondu olgusu henz "mesken sorunuydu". Yerel ynetimler, bu
meselenin zmnn mesken retmek ya da mesken iin arsa retmekten getiini

282


dnyorlard. 1580 sayl yasaya gre belediye mlk konut deil, yalnzca kiralk konut
retebiliyordu. Ama bu yasalarla belediye artk mlk konut da retebilecekti
stanbul'daki ilk gecekondular da 1940'l yllarda ortaya kmt. Hem Ankara'daki hem de
bugnk rneklerinden farkl olarak olduka kozmopolit bir nitelik gsteriyorlard. Bunlar
arasnda kyl gmenler olduu gibi, kent iinden gelen yurttalar ve yurt dndan gelen
gmenler de yer alyorlard. 1960 yl nfus saymlarna gre stanbul'un ilk gecekondu
yerlemesi olan Zeytinburnu'ndaki nfusun 1/4' Balkan gmenleriydi. Dier nfus ise 67
ilin tmn kapsayacak kadar eitliydi (Akay, 1974; 231-2.33). Benzer durum stanbul'un
ikinci byk gecekondu mahallesi olan Gaziosmanpaa (Taltarla) iin de geerliydi
(stanbul Ekspres, 12 Mart 1959).
Bu dnemde gecekondulara kar iktidarn politik tutumu da merak ediliyordu. Zira gazeteler
stanbul'da gecekondularda yaayanlarn 300.000 kiiden fazla olduunu yazyorlard"
(Yavuz, 1958: 57). ileri Bakan, hali hazrda Bina Tevik Kanunu tasars hazrladklarn,
buna gre Ankara ve stanbul'da hazine arazisinden uygun blmlerin belediye mlkne
geeceini ve ihtiya sahiplerine dk bedelle ve uzun sreli borlandrlarak verileceini
belirtmiti. Maliye Bakan da imdilik gecekondu ykmn, iinde oturanlar madur olmasn
diye durdurduklarn, ilgili kanunla bu meseleyi zeceklerini vurgulamt (Hrriyet, 25
Mays 1948). Bylece aslnda Ankara rnei zerinden karlan yasann, lke dzeyine
yaylacann iareti veriliyordu.
Gazeteler bir yandan stanbul'un "gelitiini" yazmaktaydlar. "Mecidiyekyn imar plan
ehir meclisinde grlm (Vatan, 16 Haziran 1948) ve Bahelievler Mahallesi de
ehir planna alnmt" (Vatan, 23 Haziran 1948). Fakat Cemil Topuzlu, stanbul'da imarn,
bir mesken buhranna yol atn ve ehrin giderek byk bir Anadolu kyne benzediini
vurguluyordu (Hrriyet, 4 Haziran 1948). Gerekten de Belediyenin imar faaliyetlerine
ynelik teftilerde rnein 1947'de verilen ruhsatiyelerin yzde doksannn usul ve
nizamiyelere uygun olmad tespit edilmiti (stanbul Postas, 5 Mart 1949). Mesken
meselesi o kadar byk bir hal almt ki, kendi aralarnda bark ev sahibi ve kiraclarn
hemen hemen kalmad, mnakaalarn srd vurgulanm, bu duruma stanbul Belediye
mar Mdrlnn, inaat yapmay engelleyen mevzuatnn neden olduu vurgulanmt.
Oysa bir yandan pland alanlarda kendiliinden yaplama oalyordu (Hrriyet, 7 Austos
1948).
Kimi kamu yneticileri mesken davasnn zmnde ge kalndn dnyorlard. 5218
sayl kanun tasars 7 Haziran'da komisyonda grlrken, milletvekili Refik Koraltan bu

283


yasann 25 yl nce karlmas gerektiini, ge kalndn, imdi ise kanun karlrken

sadece Ankara ile snrlandrlmasnn yanl olacan, byk kentlerin yasa kapsamna
alnmas gerektiini (Hrriyet, 8 Haziran 1948); Milletvekili Hulusi nal da yasann dier
ehir ve kyleri kapsamas gerektiini, bu haliyle beklenen fayday salayamayacan
belirtmilerdi. Buna karlk Bayndrlk Bakan Nihat Erim, bata mesken yapmnn
ucuzlamas olmak zere yasann nemli bir ihtiyac karlayaca dncesindeydi (Vatan
Gazetesi, 15 Haziran 1948).
Nitekim ilk yasa zerinden daha bir ay getii halde 28 Haziran 1948'de karlan 5228 Sayl
Bina Yapmn Tevik Kanunu (TBMM Kanunlar Dergisi, 1948: 638-641) ile Ankara iin
ngrlen hususlar lke geneline yaylyordu. 15 maddelik yasann ilk maddesi, ehir/kasaba
planlarnda imar snrlar iindeki dier kamu kurumlarnn mlkiyetinde bulunan ve belli bir
ihtiya ve maksada tahsis edilmemi arsa ve arazilerin belediyeye devredilmesi ve belediyenin
de bu arsalar mesken amal kullanmasn hkme balamt (Madde: 1). Yasayla kendilerine
arsa verilecek olanlarn, bir yl iinde imar planna uygun ekilde bina inasna balamalar ve
iki yl iinde bitirmeleri (Madde: 3) ve bina tamamlanncaya kadar temlik yaplmamasn
ngryordu (Madde:5). Binasn bitirenlerden emlak vergisi beyannamesi vermek artyla on
yl sreyle bina vergisi, buhran ve savunma vergisi alnmamas (Madde:7), inaat yapacak
olanlara Emlak Bankas tarafndan inaat bedelinin %75'i orannda kredi verilmesi (Madde:
11) ve zerine inaat yaplar arsalarn kiilere sat srasnda vergi ve harlardan muafiyetler
getirilmesi hkmleri de yasada yer alyordu (Madde: 12).
Bylece Ankara ve stanbul'daki ilk gecekondu deneyimleri daha 1940'l yllarn
sonlarnda siyasi gndemde yerini alm ve ilk yasal dzenlemenin konusu olmutu. Bu
dnemde dikkat eken hususlardan biri, kamudan ok ahs ve vakf arazilerine yaplan
gecekondularn yklyor olmasyd. Gazetelerde Mecidiyeky'de bakasnn arazisi zerine
yaplan 30 gecekondunun ykld, yeni gecekondu yapmna izin verilmeyecei, ama hazine
arazisi zerindeki gecekondularn, iinde oturanlara satlaca haberleri yer alyordu.
stanbul'da son zamanlarda 120 gecekondu yklrken, valinin, gecekonduculara birka ay
sabretmeleri telkininde bulunduu; ksa zaman iinde kentteki milli emlak arazilerinden
uygun olanlarn belediyeye devredilecei, belediyenin bu arsalar ihtiya sahiplerine ucuz
fiyatlarla verecei taahht ediliyordu (Hrriyet, 21 Austos 1948), stanbul Vali Muavini
Rt lke'nin bakanlnda kaymakamlarn katld bir toplantda hangi blgede
gecekondularn yklaca ve nerelerde konut yapm iin arsa verilecei konularnda
belirlemeler yaplmt (Hrriyet, 28 Austos 1948). Artk "gecekondu inas kati surette

284


yasaklanacak; ne olursa olsun yeni gecekondu yaptrlmayacak, vakf arazileri zerine

yaplm olan gecekondular yktrlacak ve en ksa zamanda ihtiya sahiplerine ucuz fiyatlarla
arsa temin edilmesini salayacak bir komisyon kurulacakt (Hrriyet, 29 Austos 1948).
1949 ve 1950'li yllarn ilk dnemlerinde mesken sorununun zm iin birok farkl ara
devreye girmiti. Gazeteler "Ucuz Arsa Satlar ve Arsa Mahalleri" hakknda bilgi ve ilanlar
yaynlyorlard (stanbul Postas, 8 ubat 1949). Emlak ve Kredi Bankas, meskensiz olup da
mesken yaptracak olan vatandalara 20 sene vade ile yapmakta olduu %5 faizli istikraz ve
akar yaptranlara vermekte olduu %8.5 faizli istikraz, bir sredir dondurmu bulunmaktayd
(Hrriyet, 3 Haziran 1949).

Gecekondulamann bu ilk dneminde ayn zamanda bir gecekondu sektr olumu;

kullanc ve yapc ayrmasna iaret eden rnekler ortaya kmt. Gazetelerde "Gecekondu
Tccarlar" konu ediliyor; ihtiya sahiplerinin yan sra, baz semtlerde arsa kapatp satan ya
da zerine gecekondu yaparak satan speklatrlerin trediine iaret ediliyordu (Hrriyet, 20
Austos 1948). Byk ehirlerin daha fazla bymesinde bilhassa arsa speklatrlerinin,
parselcilerin rolnn byk olduu; bunlarn, belediye hudutlar dnda veya iinde iskn ve
imar sahalarndan ok uzakta bulunan arsalar parselleyip satmak iin her trl vastadan
istifade ettikleri; sadece 1940'l yllarda deil, 1950'li yllarda da gazetelerde yer almt. Hatta
parselcilerin stanbul arsalarn Eskiehir ve Ankara'da satmak zere seyyar brolar tekil
ettikleri gazete ilanlarndan anlalmaktayd (Yavuz, 1958: 57).

1950li Yllarda Gecekondu Politikasnn nas

1950'li yllarda gecekondu politik sylemde ok daha fazla yer alm ve bu durum yasal
dzenlemelere de yansmt. 4 Ocak 1950 tarihinde kabul edilen 5503 sayl "Bina Yapmn
Tevik Kanununun 10. Maddesinin Deitirilmesine Dair Kanunla (TC Sicilli Kavanini,
1951: 13) bina tevikiyle ilgili olarak ithal edilen ve ieride kullanlan inaat malzemelerinin
zamlardan muaf tutulmas hkm getirilmiti. Ancak gidiat, kimi kesimlerin ikyetlerinin
artmasna yol amt. Gazetelerin bir ksm hem mesken sorunuyla ilgili yetersiz tutumu hem
de baarszl nedeniyle stanbul Belediyesini eletirmilerdi. "stanbul'da Belediye Var m"
gibi sorular sorulmu (stanbul Postas, 9 Eyll 1950), "stanbul Valisinin Bir Senelik craat"
bir tr icraatszlk olarak anlatlmt (stanbul Postas, 27 Ekim 1950).

285


Bununla birlikte "Mesken Buhrann nleyecek Tedbirler Alnyor! Gecekondular Kanunu,

Vergi Muafiyeti Temdidi, Ucuz Arsa Temini Dnlyor" (stanbul Postas, 28 Ekim 1950),
"Ucuz Ev Projeleri Tetkik Ediliyor" (stanbul Postas, 5 Aralk 1950), Levend Mahallesi'nde
na Edilmekte Olan 391 Evin Satna Balanyor" gibi haberler de basnda yer alyordu.
Aslnda bir yandan gecekondunun "gayri kanuni" nitelii vurgulanyor ve fakat bunun bir
gereklik olduunun yaratt elikiye de iaret ediliyordu. Dolaysyla mesele "mesken
meselesi" olarak ele alnmaya devam ediliyordu. Bu nedenle "Ucuz Evler Hikyesi" (stanbul
Postas, 27 Nisan 1951, 7 Mays 1951), "Gene Mesken Davas" (Bayaz) (stanbul Postas,
16 Mays 1951), "Ucuz Belediye Evleri" (stanbul Haber, 15 Nisan 1953), "Mecidiye
Kynde i Evlerinin Temeli Atld" (stanbul Haber, 24 Nisan 1953) gibi haberler basnda
yer alyordu.
1953 ylna geldiimizde artk sadece gecekondu deil, gecekondu yerlemelerinin sorunlar
da konu ediliyordu. "Gecekonducular Hak Verecek Makam Aryor", "Parselasyon i Hl
Yaplmadndan Gecekonducular Arasnda Yer Yznden Mtemadiyen Kavgalar
Olmaktadr", "Bu 1954 seimlerine mi Kalacak" (stanbul Haber, 4 Mays 1953) gibi
haberlerle yerel ve merkezi idarenin dikkati bu konuya ekilmeye allyordu.
Gecekondu mahallelerinin yasallatrlmas da bu dnemde yerel ynetimlerin gndemine
girmiti. Nitekim stanbul rneinde "Kazleme ve Zeytinburnu Gecekondular Yeni
Kurulacak Bucak ine Alndlar" (stanbul Haber, 17 Temmuz 1953) gibi haberler dikkat
ekiyordu. Zeytinburnu'nda gecekonducular tarafndan yaplan bir cami, Trk Antlar Dernei
bakan tarafndan almt (enyapl, 2006: 196).
Temmuz 1953'de 33 maddeden oluan 6188 Sayl Bina Yapmn Tevik ve zinsiz Yaplar
Hakknda Kanun (Sicilli Kavanini, 1953: 607-615) karlmt. lk maddede, belediye
snrlar iinde belediyenin mlkiyetindeki arazi ve arsalardan belediye meclis karar ile belli
edileceklerin, mesken yapmna tahsis edilmesi ngrlmekteydi (Madde: 1). Mesken amal
kullanlamayacak arsa ve arazilerin satlmas, gelirlerin bankada bir fonda toplanmas ve
buralardan elde edilen gelirlerin yeni yaplacak mahallelerin yol, elektrik, su, kanalizasyon,
meydan gibi ihtiyalar iin kullanlmas (Madde: 5) ve belediyelerin, ucuz ve toplu mesken
retimi iin sz edilen fonu kullanabilecekleri de ngrlmt (Madde: 6). Yasa,
belediyelerin, bu amala aldklar arsa/arazileri mesken amac dnda kullanamayacaklarn
(Madde: 8) ve birden fazla meskene sahip olanlarn, bunlardan biri iin yararlanabileceini
hkmn getirmekteydi (Madde: 24). zetle, artan gecekondulama karsnda bu yasa ile
gecekondularn yasallatrlmas ve konut yapacaklara arsa salanmas amalanm; bu

286


erevede 5218, 5228 ve 5503 sayl nceki kanunlar yrrlkten kaldrlmt (Madde: 30).
Ad byle olmasa da gazeteler bunu Gecekondu Kanunu" (Hrriyet, 23 Temmuz 1953;
Cumhuriyet, 31 Temmuz 1953), "Gecekondu ve Gayri Shhi Bina Davalarn Ortadan
Kaldracak Olan Kanun" (Cumhuriyet, 23 Temmuz 1953), "Gecekondu ini Halledecek
Kanun" (Cumhuriyet, 30 Temmuz 1953) gibi balklarla haber yapmlard. lgililerin
demelerine gre bundan sonra gecekondu yaptranlarla devir alanlar bir aydan aya kadar
hapis cezasna arplacakt (stanbul Haber, 31 Temmuz 1953).
Bina Yapmn Tevik Kanunuyla birlikte resmi kurumlarn harekete getii gzleniyordu.
ehrin Valisi ve Belediye Bakan Prof. Dr. Fahrettin Kerim Gkay nclnde kentte ev
ihtiyacn tespit eden 35 sayfalk rapor hazrlanm; rapora gre, stanbul'da 25.000 eve
ihtiya olduu ve bunlarn da yl zarfnda ehrin muhtelif yerlerinde ina edilerek mesken
sorununun zlebilecei belirtilmiti {Hrriyet, 2 Austos 1953). Emlak Kredi Bankas
Kanununda yaplan deiiklikle mesken kredilerinin kolaylatrlmas (Cumhuriyet, 5 Austos
1953) ve kamunun bu alanda hzl hizmet vermesi amalanmt. "Belediyenin Yaptraca
Apartmanlar" (Cumhuriyet, 16 Austos 1953), "Bir Senede Bin i Evi na Etmek"
(Cumhuriyet, 17 Austos 1953), "Hazine ve Belediyeye Ait Arsalarn Tevzii, ehir indeki
ve ehir Dndaki Byk Arsalar Yap Kooperatifine Verilecek" (Cumhuriyet, 15 Eyll
1953) gibi haberler bu duruma iaret ediyordu. Tahmin edilecei gibi bu dnemde youn bir
inaat faaliyeti gerekleiyordu. Zira piyasada inaat malzemesi darlndan ve bu sebeple
fiyatlarn ykseldiinden" sz eden haberler gazetelerde yer almaktayd (Cumhuriyet, 12
Eyll 1953).
Ke yazarlar da bu dnemde mesken meselesine ilikin deerlendirmeler yazmlard.
Bunlar arasnda "stanbul'u Medeni ve Mamur Bir ehir Yapmak" (Abidin Daver,
Cumhuriyet, 5 Austos 1953), "Sosyal Meseleler: Bina Yapmn Tevik Hakknda Yeni
Kanun ve Ucuz Mesken Davas" (Esad Tekeli, Cumhuriyet, 10 Eyll 1953), "Bina Yapmn
Tevik Hakkndaki Yeni Kanun ve Ucuz Mesken Davas" (Esad Tekeli, Cumhuriyet, 15 Eyll
1953) saymak mmkndr.
1950'li yllarn ikinci yarsnda nemli gelimelerinden birisi mar skn Bakanl'nn
kurulmu olmasdr. Konut sorununun merkezi dzeyde ele alnacana iaret eden bu yasaya
gre bakanln grevleri arasnda; "lke apnda konut gereksinimini tespit etmek ve zm
yollarna dair ksa ve uzun vadeli programlar yapmak, slah edilmesi gereken konutlarn slah
ve tasfiyelerini gerekletirmek, ihtiya sahiplerinin konut talebini karlamak, toplu konut
yapmn tevik etmek, eitli kurumlar tarafndan verilen konut kredilerini ve bu amala

287


yaplan yardmlar dzenlemek" yer almaktadr. Fakat bakanln fiili kurulu srecinde de
gecekondularn inas ve yasallatrlmas paralel gitmekteydi. rnein "stanbul'da 67.000
Gecekondunun Tapular Verilecek" (stanbul Ekspres, 14 Mart 1959) olmasna karn
gecekondu ykmlar da devam ediyordu. Daha nce vurguladmz gibi bunlar ahs/vakf
arazileri zerinde ina edilmi gecekondulard. Ancak yklan gecekondulara karlk,
sahiplerine yeni yerler verilmesi sz konusuydu. rnein "Gecekondusu Yklan 117 Aileye
Kutepe'de Yeni Yerler Verilir" (stanbul Ekspres, 15 Nisan 1959).
1950'li yllar biterken (21 Temmuz 1959) karlan 7367 sayl Hzineden Belediyelere
Devredilecek Arazi ve Arsalar Hakknda Kanunla (Sicilli Kavanini, 1960: 241-242) bu kez
"hzinenin mlkiyetinde veya devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunan arazi ve arsalardan
belediye hudutlar iinde bulunanlar, imar plan olsun veya olmasn, 6188 sayl kanunda
yazl maksatlarda kullanlmak zere bedelsiz olarak belediyelerin mlkiyetine geecei
hkme balanmtr (Madde: 1). kinci maddede, belediye hudutlar dnda olmakla beraber,
ehir ve kasabalarn mstakbel inkiaf bakmndan belediye hudutlar iine alnmas belediye
meclislerince kararlatrlarak, mar ve skan Vekaletince tasdik edilecek sahalar dahilinde
bulunan hzineye ait arazi ve arsalarn da bu hkme tabi olduu ve (Madde: 2) tapu
dairelerinin alt ay iinde bununla ilgili ilemleri yerine getirmesi de ngrlmtr (Madde:
3). Ayn srete ucuz mesken retiminin devam ettii gzlenir. "stanbul Belediyesi Ucuz
Mesken Davasn Ele Ald", "Belediye Merdivenky'nde Ucuz Mesken Sitesi Kuracak",
(stanbul Ekspres, 12 Kasm 1959), "i Sigortalar i Meskeni na Edecek" (stanbul
Ekspres, 15 Kasm 1959) balkl haberler bu duruma iaret etmektedir.

Mesken Meselesinden Gecekondu Meselesine

1960l yllarda gecekondu meselesi ve siyasi iktidarn buna kar gelitirdii sylem ve
stratejiler ynnden dier dnemlere gre daha "zengin" bir dnemdir. Szkonusu yllar her
eyden nce askeri darbe ile balar ve gecekonduya ilikin ilk vurgu da "askeri ruh"a
uygundur: "Gecekondu Yapm Yasaklanmtr." "nklptan Sonra Yaplan Gecekondular
Yklacaktr" (stanbul Ekspres, 25 Haziran 1960). Ancak, "Halk in Ucuz Mesken
Yaptrlacak" (stanbul Ekspres, 13 Temmuz, 1960), "10.000 Mesken na Edilecek" (stanbul
Ekspres, 3 Austos 1960) gibi haberlerde grld gibi mesken retimi daha da nem
kazanmtr. Zira "stanbul'a Be Ylda 238.000 kii akn etmitir" (Milliyet, 9 Aralk 1963).

288


5 Eyll 1963 tarihinde kabul edilen maddelik 327 Sayl 6785 Sayl mar Kanununa
Geici Bir Madde Eklenmesi Hakknda Kanun (Sicilli Kavanini, 1963;412) bu dnemin ilk
kanunudur. Kanun 31.12.1962 gnne kadar yaplm ve belediyelerce gecekondu blgesi
olarak tespit ve mar ve skn Bakanl'nca kabul edilen blgelerdeki izinsiz yaplara
belediye hizmetlerinden ve tesislerinden faydalanma olana getirir. (Madde: 2) Dnemin
dier bir zellii ise stanbul'da Belediye Bakanl ve Valiliin artk resmen ayr kiiler
tarafndan temsil edilir hale getirilmesidir.
1960'li yllarn banda Trkiye'deki belli bal kentler olarak Ankara'da konutlarn %64',
Adana'da %48'i, stanbul'da %40' ve zmir'de %24' gecekondulardan oluuyordu. stelik
sadece batda deil, lkenin dousundaki byk ehirlerde de gecekondu saylar hzla
artmaktayd. rnein Erzurumda 1966 ylnda 2470 olan gecekondu says 1974 ylnda
8420'ye; yaklak drt misline ulamt (Trkdoan, 1977: 16). Ayn dnemde Adana'da kent
nfusunun %44', Ankara'da %59.22'si, Antakya'da %31.73', Bursa'da %31.14',
Diyarbakr'da %9.64', Erzincan'da %52.86', Erzurum'da %35.11'i, stanbul'da %45.02'si,
skenderun'da %37.89'u, zmir'de %33.42'si, Mersin'de %7.19'u, Samsun'da %35,7si
gecekondularda yayordu (Karpat, 2003: 110).
Dolaysyla daha kapsaml bir yasal dzenleme ihtiyac akt. 20.07.1966'da yrrle giren
775 sayl Gecekondu Kanunu bu ihtiyacn bir sonucuydu. 44 maddeden oluuyordu ve son
derece kapsamlyd. Yasa ncelikle bir gecekondu tarifiyle balyordu ve belediyelere, alt ay
iinde snrlarndaki gecekondu saysn her trl imkn ve arac kullanarak tespit etme
ykmll getirmiti (Madde: 16). Ayrca mevcut gecekondularn slah, tasfiyesi ve
yeniden gecekondu yapmnn nlenmesi ve bu amala alnmas gereken tedbirler hakkndaki
ayrntlar belirlemiti. Bu balamda temel gereksinim olan arsa retiminde ak hkmler
getirilmiti (Madde: 3). Yasann 11. maddesi aka belediyelerin bu kanunda yazl amalara
tahsis edilmek zere devraldklar araz ve arsalar bu ama dnda tasarruf edemeyeceklerini
hkme balam; gecekondu yapmn nleme ve ihtiya sahiplerine ynelik olarak konut
retme amacn gerekletirmek amacyla arsa retimi ve maliyet sorununu da ayrntl olarak
kurallara balamt. Bu uygulama iin Emlak Bankas bnyesinde bir fon kurulmas
ngrlmtr (Madde: 12). 1988 ylnda TOKye devredilecek olan bu fonlarda biriken
gelirlerin mar skn Bakanlnn izni alnmak artyla bu kanundaki amalarda kullanlmak
zere arsa salanmasnda, halk konutu, nve konut veya geici misafir konutu yaplmasnda,
slah olunacak gecekondu blgelerinin yol, meydan, kanalizasyon, su, elektrik vb. gibi kamu
hizmetlerinin karlanmasnda kullanlmasn ngrlmt (Madde: 13). Bundan baka

289


fonlarda biriken gelirlerin, gecekondu slah ve nleme blgelerinde halk konutu veya nve
konut yapacaklara, mevcut gecekondusunu dzeltecek ve onaracak olanlara kredi
verilmesinde kullanlmas ngrlyordu (Madde: 15).
Yasa, hem gemie dnk olarak zmleyici aralar neriyor hem de gecekondu yapmn
nleyecek hkmler ieriyordu (Madde: 18). Islaha muhta veya tasfiyesi gereken gecekondu
blgeleri ile yeniden halk konutu veya nve konut yapmna tahsis edilecek sahalarn seimi,
haritalarnn hazrlanmas, imar ve slah planlarnn dzenlenmesi, mar ve skn
Bakanl'nn denetimi altnda, ilgili belediyelere braklyordu (Madde: 19).
Yasann sosyal adalet asndan en nemli zelliklerinden birisi, gecekondu sahipleri ya da
kirac olanlarn madur edilmemesi iin gerekli nlemleri getirmi olmasyd. Belediyelere ait
veya bu kanun uyarnca belediyelerin mlkiyetine gemesi gereken arazi ve arsalar zerinde,
kanunun yrrle girdii tarihten nce yaplm gecekondularda; a) Gecekondunun sahibi
ise, borlanma suretiyle veya sair ekillerde konut, temin edilinceye veya konut yapmak zere
arsa tahsis edilip, lzumu halinde kredisi salanmak suretiyle, 27. maddedeki sre ve artlara
uygun olarak konutunu yapncaya kadar, b) Gecekondunun sahibi deilse ucuz kiralk konut
temin edilinceye veya konut yapmak zere arsa tahsis edilip, lzumu halinde kredisi
salanmak suretiyle 27. maddedeki sre ve artlara uygun olarak konutunu yapncaya kadar,
yktrlamaz. (Madde:21) hkm getirilmiti. Ayrca yasa tm gecekondularn yklmasn da
ngrmemekteydi (Madde: 22). lgili alanlarda belediyeler tarafndan yaplacak veya
yaptrlacak yol, kaldrm, kanalizasyon, su, elektrik gibi kamu hizmet ve tesisleri iin yaplan
harcamalarn tamamna, konul: sahiplerinin katlmasn; katlma paylarnn, 10 ylda ve 10
eit taksitte alnmas hkmn getirilmiti (Madde: 24). Yasada, bu amala belediyelere
geecek olan "arsalar, ncelikle gecekondularn slah ve tasfiyesi sebepleriyle akta
kalacaklara ve dier konutsuz vatandalara verilir" (Madde 25) denilerek, rant amal
kullanma ynelik kaplar kapatlmaktayd. Bu kesimlere ynelik olarak arsa salamann
tesinde yeni hak ve olanaklar ngren yasa, kendilerine arsa tahsis edilenlerle
gecekondusunu slah edeceklere, imknlar nispetinde mar ve skn Bakanlnca, mahalli
belediyelerce veya dier kurumlarca her trl teknik yardm yaplmasn, uzun vadeli konut;
kredisi verilmesini ve ayni yardm yaplmasn ve bu yardmn miktar, ekil vb. artlarna dair
esaslarn ynetmelikle belirleneceini ifade etmekteydi (Madde: 27),
Bunun gibi daha birok radikal nlemler getiren bu yasaya dnemin resmi syleminde verilen
nem o kadar belirgindir ki "Bu kanunun uygulanmas gereken yerlerde, dier kanunlarn bu
kanuna aykr hkmleri uygulanmaz" (Madde: 41) denilmektedir. 775 sayl Gecekondu

290


Yasas yrrle girdikten sonra 6188, 7367, 05/09/1963 tarih ve 327 sayl kanunlar
yrrlkten kaldrlmtr (Madde: 42). Kanunun kapsaml nitelii, kanunla ilgili olarak
hazrlanan "Gecekondu Kanunu Uygulama Ynetmelii"nde de aka grlebilmekteydi.
Yasann, 8, 14, 15, 25, 26, 27, 28, 31, 32 ve 33. maddelerini ieren bu ynetmelik, toplam 120
maddeden oluuyor ve birok ayrnty ieriyordu (akar, 1999: 430-472).
Arsalarn belediyeye getikten sonra konut ihtiyac dnda bir amala kullanlamayaca
(Madde: 3), konut ihtiyac olanlara yaplacak ayni, teknik ve nakdi yardmn nitelikleri
(Madde: 5), ihtiya sahibi olmann ltleri (Madde: 7), kendisine misafir olarak kalaca bir
konut tahsis edilmeden kimsenin gecekondusunun yklamayaca (Madde: 55), yaplacak
konutlarn byklkleri (Madde: 83) gibi bir dizi ayrnt bu ynetmelikte yer almaktayd.
Bu dnemde Trkiye'nin gecekondu hakkndaki resmi gr, Trk hkmetince Birlemi
Milletler den gecekondularn slah iin istenen yardmda aka ifade edilir: "Kentleme ve
elik eden gecekondu bugn Trkiye'de arzulanmayan bir olgu olarak dnlmemektedir.
Aksine kentlerin hzl bymesi ve gecekondu alanlarnn varl (planl ve plansz) ulusal
kalknmada olumlu etkenler olarak dnlmektedir. nk 1970'li yllar iin nerilen ar
sanayileme iin gerek duyulan iiler oradan gelecektir" (Karpat, 2003: 117).
1960'l yllarn ortalarnda benimsenen bu politikalara uygun olarak gecekondu mahallelerine
kamu hizmetlerinin gtrlmesi ve yasallatrlmas giriimlerinin hz kazand sylenebilir.
"Gecekondu blgelerine elektrik getirmek" ynnde mar ve skn Bakan Haldun
Menteolu'nun aklamalar (Hrriyet, 1 Temmuz 1966), "1280 Dairelik Bir Gecekondu
nleme Mahallesi Kurulaca" (Hrriyet, 12 Temmuz 1966) "stanbul'un Su i
Halledilmezse Hkmet in Ayp Olaca" (Hrriyet, 28 Temmuz 1966) gibi haberler bu
ynyle dikkat ekiyordu (Hrriyet, 31 Temmuz 1966).

1960'l yllarn zellikle ikinci yarsndaki gecekondulama pratii ve politikalarna bir btn
olarak baktmzda hem gecekondulamann bir toplumsal vaka olarak eitli deikenlerle
ilikili olarak tarif ve kabul edildiini hem de bir kentsel sorun olarak tarif edilmekle birlikte
zmnde toplumsal yararn ihmal edilmediini grmekteyiz. Bu politik tercihte dnemin
sosyal refah devleti olmann asgari gerekliliklerinin teorik olarak kabul edilmi olmasnn bir
lde etkili olduunu sylemek gerekir. Ancak yine de bu srecin gecekondulamaya engel
olamadn tespit etmek gerekir. nk bu olguya yol aan ekonomik ve toplumsal nedenler
devam ederken, "gecekondu piyasas"nn krl bir alan olarak varln srdrmesidir. Kamu
grevlileri bata olmak zere, bu alan igal eden aktrlerin siyaseten de etkili olmasdr.

291


Gerilim Meknlarndan Meknsal Gerilimlere

1970'li yllarn balarnda yerel yneticilerin gecekondu meselesine yaklam nceki dnem
politikalaryla temelde sreklilik tayordu. Bir yandan gecekondu meselesinden bahsediliyor
ama te yandan bu durum lkenin ve ehirleme eilimlerinin bir sonucu olarak
alglanyordu. rnein stanbul Belediye Bakan Fahri Atabey'e gre ehirleme hareketleri
korkulacak ve zlecek bir hadise deildi. Bu hareketler vatandan iyiye, daha iyiye, rahata
ve medeni yaama ulamak iin yapt gayret ve gt. Dolaysyla ehirleme hareketleri
yannda gecekondu meselesi de bulunmaktayd. nk akn akn stanbula gelen insanlar,
hali vakti yerinde zengin insanlar olmayp bilakis evi bark olmayan yalnz yorgan ile, antas
ile, cebindeki ufak paras ile stanbul'a gelip i arayan, kafasn sokacak bir oda arayan
insanlard ve bu aknlarla birlikte gecekondu sorunu ortaya kmakta ve her gn
bymekteydi" (Atabey, 1973: 77-78). stanbul Belediyesi Mesken Mdr Kemal Arba ise
ayn yl stanbul'da 120.000'e yakn gecekondu bulunduunu ve buralarda bir milyon
dolaynda nfusun yaadn belirtiyordu. Arba'a gre stanbul'da her yl, 40.000-50.000
kiiyi barndrabilecek kadar 9000 ya da 10.000 gecekondu yaplmaktayd (Arba, 1973: 84-
85).
Fakat bir yandan da gecekondu vakas hz kesmeden devam ediyordu. 1 Mart 1976 tarihinden
nce yaplm gecekondulara af getirilecei sylentileri zerine stanbul'da sadece on be
gnde 10.000 den fazla gecekondu yaplmt. Eskiden daha ok ehrin dnda kurulan
gecekondular artk Boaziinde oalyor; zellikle Kurueme bata olmak zere birok
yerde bu ie bizzat muhtarlar ve baz belediye meclis yeleri itirak ediyorlard. Kamu
grevlilerinin hazine arazilerini parselleyip sattklar ynnde belediyeye yzlerce ihbar
geliyor fakat vilayet ve belediye buna mdahale etmekte yetersiz kalyordu (Hrriyet, 4 Nisan
1976). Gazetelere gre "stanbul Belediyesi iftlie dnm; iiler ve memurlarda disiplin
kalmamt". Belediye bu haliyle i yapamamaktayd (Hrriyet, 5 Nisan 1976).
O gnlerde stanbul'a gelen Newyork Times yazar Steven Roberts, Belediye Bakan Ahmet
svan'la grm, ehrin muhtelif yerlerini gezdikten sonra stanbul iin "dnyann en hasta
ehri" ifadesini kullanmt. Roberts'a gre kente ylda ortalama 200.000 kii gle
gelmekteydi ve kent bu gler karsnda bouluyordu. Ahmet svan, kaak inaat yapanlarn
verdikleri rvete engel olunamadn ve durumun srekli daha vahim hale geldiini
sylemiti (Hrriyet, 11 Nisan 1976).

292


Bayndrlk ve skn Bakan Nurettin Ok'a gre o yl 100.000 konut yaplmas planlanm ve
bunun iin hazrlklara balanmtr fakat bu bile ihtiyac karlamaktan uzakt (Hrriyet, 9
Nisan 1976). Vali Nevzat Ayaz, 1982 ylnda yapt bir aklamada 1976 ile 1982 yllar
arasndaki gecekondulama verilerinden yola karak stanbul'da ylda ortalama 21.600
gecekondu yapldn ifade etmiti (Ayaz, 1982: 4).
1970'li yllarda gecekondulama olgusuyla ilgili nemli olaylarndan birisi de "Gecekondu
Kurultay"nn toplanm olmasyd. Ana muhalefet partisi CHP Genlik Kollarnn nclk
ettii bu kurultay 25 Nisan 1976'da stanbul ve zmir'de dzenlenmiti. Kurultay ncesinde
gazetelerde "Gecekondu Sakinleri Demirel'e telgraf ektiler: "Bozuk Dzenin Eli Kanl
Muhafzlarndan Hesap Soracaz" gibi haberler yer almt (Cumhuriyet, 23 Nisan 1976).
stanbulda Spor ve Sergi Saray'nda dzenlenen kongreye 64 gecekondu yerleiminden 954
delege ve byk bir halk topluluu kaklmtr. "Yaasn Halk ktidar", "Demokratik Sol
Gerek Ulusu Yol Olacaktr", "Gecekondu Ak Kondu Olacaktr" gibi afilerin asld
kongrede ilk konumay CHP Genlik Kollar Bakan Sha Aknc yapm; davet edildikleri
halde kongreye gelmeyen hkmet yelerini halktan korkmakla sulamt.
CHP Genel Bakan Blent Ecevit de kurultay nemsemi; bir telgraf gndererek, gecekondu
halknn sorunlarn grmek amacyla dzenlenen kongrenin CHP'ye k tutacan ifade
etmiti. CHP'li Belediye Bakanlar ve stanbul CHP Milletvekillerinin bir blmnn de yer
ald kurultayda krk, delege, gecekondu mahallerinin sorunlarn ieren konumalar
yapmlard. stanbul Belediye Bakan Ahmet svan'da kongrede yapt konumada
gecekondu mahallelerinin sorunlaryla ilgili olduklarn, yaplan hizmetleri tabii ki yeterli
bulmadklarn fakat merkezi hkmetin kendilerine yardmc olmadn ve bu yzden sknt
yaadklarn ve gecekondulara tapu verilmesi ynnde bir alma yaptklarn belirtmiti.
zmir'deki Gecekondu kurultayna da 3000'e yakn delege katlm ve delegelerin yan sra
CHP Genlik Kollan Genel Bakan Zeki Aln yapt konumada iktidarn gecekonduya
ynelik dlayc politikalarn eletirmiti (Cumhuriyet, 26 Nisan 1976).
1970'li yllarn ortalarnda gecekondulama ynnden dier bir nemli husus da mesken
sorununun zmne gazetelerin de el atm olmalaryd. rnein Hrriyet Gazetesi, "iiler,
memurlar, emekliler, iin bir mesken sahibi olma" kampanyas am, bunun iin bir form
oluturmutu (Hrriyet, 4 Nisan 1976). Buna gre herkese bir konut kampanyasnn bavuru
toplama sresi 28 Nisan 1976'da sona eriyordu.
Gecekondu o kadar aktel bir konuydu ki Hrriyet Gazetesi'nin 2 Mays 1976 tarihli stanbul
sayfas tmyle gecekondu ve g meselesine ayrlmt. Balklardan biri yledir:

293


"stanbul'a her yl yeni bir semt ekleniyor". Dier bir balk "her yl 40.000 konuta ihtiya var,
150.000'i bulan g 200.000'i at". Gazeteye gre "stanbullular kendi ehirlerine sahip
kmyor", "Gecekondular bir taraftan yklyor, bir taraftan yaplyordu". Haberde Osmaniye
(Bakrky) ve Glsuyu (Maltepe) gecekondularna yer veriliyordu (Hrriyet, 2 Mays 1976).
Bu arada uzun sredir sylentisi dolaan gecekondu aff, 1 Mart 1976 tarihine kadar yaplan
gecekondularn yklmayacan ngren yasal dzenlemeyle kesinlemiti {Cumhuriyet, 3
Mays 1976). Gecekondu alanlar artk ok sayda aktrn atma alanyd.
Bu dnemin bir dier zellii de sosyalist hareketin gecekondu meselesine mdahil
olmasyd. Bu durum gecekondu blgelerinin bir mcadele mekn olmasndan gecekondunun
bir mekn olarak mcadelenin bir arac olmasna iaret etmekteydi. Trkiye'de sosyalist
hareketin gecekonduyla tanmas da 1970'li yllarn bu kaotik dnemine denk gelir.
Gecekonduyla kurulan iliki ncelikle bu blgelerdeki alt gelir gruplarnn yaam meknlar
olmasdr. Ama dier husus, bu meknlarn retilmesinin, kapitalist piyasa ierisinde cereyan
etmesidir. Sosyalist hareket bu piyasadaki ar emek, smrsne tepki gstermi ve bizzat
bu meknlarn retimini gndemine almtr. Gecekondu sadece yoksul snflarn barnma
mekn olarak deil, retilebilir bir barnma arac olarak da ilgi ekici olmaya balamtr.
Konut sorununun mevcut durumdaki en ksa zm ise kentsel arsann zgrce kullanm
idi. Kamusal arsaya, baka bir anlamda "kamusal" amala el koymak ve kullanmak. 1970'li
yllarn balarnda henz fazla kitlesel destek bulamam olan sz konusu hareketler yeni bir
talep; konut sorunu zme alannda hzla kitlesel destek bulabiliyorlard. Sonu olarak
gecekondu eksenli mcadele en nemli kentsel elikilerden biri, hatta en nemlisi olmaya
balyordu. Artk sosyalist hareket iin "Konut sorunu, snf mcadelesinin bir parasyd".
1970'li yllarn ikinci yarsnda, stanbul'da, Ankara'da ve zmir'de birok yerde sz edilen
gruplarn nderliinde 'planlanm' gecekondu kentleri ina ediliyordu. Sonralar ok
tartlacak, olan bu mcadele biimiyle bugn artk kentin "merkezinde" kalan bir dizi "yeni
kent" kuruluyordu (Aslan, 2004; 2008). Ancak bu olgunun, ne 1950~60'l yllara ilikin olarak
daha nce deindiimiz kent yneticilerinin dolayl olarak destekledii gecekondulama ile
ne de 1980'li yllarda oka tank olduumuz yerel yneticilerin oy kaygsna dayal
"hogrl" tutumunun sonucu ortaya kan cemaati gruplarn kentleri ile benzer olmadn
vurgulamamz gerekir. Sz edilen "kurtarlm blgeler" ya da kentler defalarca ykldklar;
bu ykmlarda ok sayda kii yaamn yitirdii halde yeniden yaplm ve ngrlen
dnme biimi bu srecin her aamasnda uygulanmt. Bunlarn, ou kez arazi mafyasnn
ticari amalarla oluturduklar dier mahallelerden fark ise, kuruluunda i dayanmann

294


maksimum dzeyde olmas, dayanmada parasal karlardan ok, kltrel yaknlklar, ayn
politik ve ideolojik dzlemde bulumalarnn belirleyici olmasdr. Sosyalist gazetelerde bu
meselenin yer alma biimi tekilerden byk lde farkllklar gsteriyordu. "Gecekondu
Hakkmz Ske Ske Alrz" slogan adeta temel bir slogand.
1940'li yllardan balayarak 1970'li yllarn ikinci yarsna kadar, temel politik tercihler
nedeniyle gecekondulama, kk apl mdahalelere urasa da genelde ciddi mdahalelerle
karlamamt. Bylece kentlerin dourganl son 60 ylda en yksek dzeyde seyretmiti.
Her semt enformel olarak domu; ama formelin korumas ve destei ile yasal bir kimlik
kazanmt. "Kent ailesi" yasal olmayan ama "gnlllk" ilikisine dayanan bir byme
gstermitir. Ancak ne zaman ki sosyalist hareket, gecekondu alanyla ilgilenmeye balam,
sistemin hogrl politikas da deimitir. Trkiye, ilk kez bu dnemde lmlerle
sonulanan gecekondu ykmlaryla tanmt. Gecekondu meselesi artk bambaka bir
anlamda bir "politik mesele" idi ve radikal zmler iin baka bir gndemin konusu
olmaktayd. 1980 askeri darbesi ve onun yaratt yeni ekonomik, toplumsal, siyasal ortamda
gecekondu artk bir kentsel rant olarak ele alnacak ve sistemin krizlerini zen bir ara olarak
yeniden "retilecek" ya da moda deyimle dntrlecekti.

Sonu

1940-1980 yllar arasnda gecekondunun gelime sreci, dinamikleri, kent meknnda yer
alma biimleri, kabul grme ve reddedilme halleri, yerel ve merkezi politikaya konu olma
sre ve biimleri gibi pek ok husus, hkim algdaki gecekondu tarifinin dnda bir
gecekondu olgusu olduuna iaret etmektedir. "Kaak yap", "haksz kazan", "istismarclk"
gibi olumsuz ve dlayc ifadelerin bu alana ilikin fotoraf tam olarak gsteremediini
grmekteyiz. Bu nitelemelere baktmzda, bunlarn, zellikle "gecekondu piyasas"nn
tketicilerinden ok retim srecinde yer alan ve daha ok formel kurumlarla ilikili olan ya
da dorudan formel bir kimlii olan kesimleri anlatt grlmektedir.
Bu durum elbette gecekondu alanlarnda ikamet edenlerin genellikle yoksul kesimler olduu
gereini deitirmiyor. Ama onlarn her birinin ikamet ettii gecekonduyu ve arsasn satn
ald gereini de atlamamamz gerekiyor. Bu yzden gecekondu alanlarnda kullanc yapc
ayrmasnn 1980'lerden sonra gerekletii ynndeki akademik yaznda da kabul grm
yargy eletirmek gerekiyor.

295


1940-80 aras dnemin gecekondu niteliklerini tam ve doru bir biimde anlayabilmek, bugn
bu alanlarn tasfiyesi ynndeki politikalar da doru biimde deerlendirmek bakmndan
nem tayor. Gerekte sz konusu olan kent arsasn haksz yere igal etmi bir toplumsal
kesimi tasfiye etmek midir yoksa gecekondunun temel bir meta olarak retildii ve tketildii
kapitalist piyasann yeni koullarda srdrlmesi midir? Bu soruyu sormak lazm.

296


Blm Sorular

1) Trkiyede gecekondu aratrmalar hangi dnemden itibaren gereklemitir?

Nedenleriyle aklaynz.
2) Gecekondu olgusunu tanmlaynz? Trkiye zelinde deerlendiriniz.
3) enyapl, gecekondu ve gecekondulama srecinin elli yllk servenini hangi ltler
zerinde deerlendirmektedir?
4) Trkiyede gecekondu aratrmalarn gerekletiren sosyal bilimciler dnemsel olarak
hangi parametreler zerinden ortaklamaktadrlar?
5) 1980lerden sonra kent aratrmalarnda gecekondu olgusu nasl yer almaktadr?
6) 1990lardan gnmze ulaan srete kent sorunlar hangi kavramlar zerinden
deerlendirme konusu olmutur?

297


14. TRKYEDE KENT ARATIRMALARININ DEM

298


Bu Blmde Neler reneceiz?

1) Trkiyede Kent Aratrmalarnn Deiimi- Dr. Ayen atrolu

299


14.1. Trkiyede Kent Aratrmalarnn Deiimi*

()

lk Aratrmalar: Gecekondu Aratrmalar

Kentler sosyolojinin vazgeilmez alma alanlardr. Sosyoloji ehir olgusunu ele alan teorik
almalar yapt gibi, kentlilerden yola karak eitli uygulamal almalar da
yapmaktadr. Trkiyedeki kent aratrmalarn konu edinen bu yaz, bugne kadar yaplm
uygulamal aratrmalarn sre iindeki deiimini ele alacaktr.

Cumhuriyetten sonra Batllama hedeflerine bal olarak ehirler iin planl byme
ngrld. Bu amaca uygun olarak, ehirlerimiz iin eitli planlar yaptrld. Oysa ksa
zaman iinde zellikle stanbul gecekondularla tant. Kentlerin planl byme
hedeflerini alt st eden gecekondular kent hakknda alanlarn dikkatlerini eken ilk
konu olmutur. eitli aratrmaclar gecekondular ve gecekondulular ele alan ok sayda
alma yapmtr. nce tespit daha sonra betimleme ve zm nerileri ieren ve kent
sosyolojisi literatrnde nemli ve hacimli bir yer tutan bu almalar, sonralar gecekondu
aratrmalar bal altnda ele alnmtr.

Ksaca deinmek gerekirse, gecekondu aratrmalarndan nce ehir hakknda yaplm ve

zellikle tarihi bak as tayan almalar olduunu biliyoruz. rnein bu erevede ilk
olarak Hilmi Ziya lkenin 1931-1932 yllarnda yazd makaleler ya da Osman
Erginin Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf balkl makalesi gze arpar.104

1936 ylnda stanbul niversitesine gelen Neumarkn, 1940 ylnda Ankara

niversitesinde Reuterin ehircilikle ilgili dersler verdiini ve daha sonra bu almalara
Fehmi Yavuzun devam ettiini biliyoruz.105 Ayrca Cevat Geray, Ruen Kele ve daha sonra
almalara balayan lhan Tekeli de ehir konusu ile ilgilenmi ve ok sayda yayn
yapmlardr.

() Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi106 balkl derlemede de, XIX. yzyl
ortalarnda balayan ve 1980lere dek gelen srete kentler deerlendirilmektedir. lk makale

104
Osman Ergin, Trkiyede ehirciliin Tarihi nkiaf, .. ktisat ve timaiyat Enstits Neriyat, N.3, 1936.
105
Korkut Tuna, ehir Sosyolojisinin Dn Bugn, Yeniden Sosyoloji, Karakutu Yaynlar, stanbul, 2002.
(Makale ilk kez Somut Dergisi, s:56da 1983 ylnda yaynlanmtr.)
106
Sevil Atauz (Der.) Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei,
Ankara, 1986
300


lhan Tekelinin Trkiyede 19. Yzyl Ortalarndan 1950ye Kadar Kent Aratrmalarnn
Geliimi balkl makalesidir. Tekeli, bu sreteki kentleme ve kentsel yapdaki
deiiklikler ve temel kentsel sorunlar, bunlar zmlemek iin kentsel ynetimin nasl
rgtlendii, ne tr ideolojik ereveler ve yaklamlarla zmler aradn ortaya
koymakta ve genellikle ilk nitelii tayan almalar ele almaktadr. kinci makale, Ruen
Kele tarafndan yazlmtr ve 1951-1960 Yllarnda Kent Aratrmalar baln tar.
Kurumlara gre kent aratrmalarn ele alan yazar, bu aratrmalarn snrl sayda olduunu
belirtir ve nitelikleri asndan sosyal aratrma llerine pek de uygun bulmaz. Kitaptaki
nc makale, Tans enyaplya ait 1960-1970 Yllar Arasnda Kent Planlama
Aratrmalarnn Geliimi balkl yazdr. Yazar, konuyu, planlama kurumlar, kalknma
planlar ve niversiteler, meslek odalar erevesinde ele almtr. Bu ilk dnem yazlar yazan
akademisyenlerin kkenlerine baktmz zaman arlkl olarak kent planlamaclar
olduklarn gryoruz. Raci Bademli ise, Trkiyede Kent Aratrmalarnn Geliimi: 1974-
1984 balkl yazsnda, kentsel almalar, kabaca, politika, uygulama ve akademik sylem
olarak tanmlanabilecek ou kez i ie gemi, ama yine de belirgin biimde ayr dzeylerde
biimlenmektedir demektedir. Son olarak, Trkiyede Kent Aratrmalar oturumunu
deerlendiren Kemal Kartaln yaznn bana ekledii bir gecekondulunun kent aratrmas
yapanlara ynelik, gelip hep soruyorsunuz, ne zaman bileceksiniz, yoksa kitap yazmak iin
mi bunlar? eklinde zetlenebilecek eletirisi gerekten ok ilgi ekicidir. Bu eletiri,
gecekondu aratrmalarnn sklna ynelik olduu kadar, amacna ynelik bir eletiriyi de
iermekte ve ok ey dndrmektedir.

107
Gerekten de gerek pek ok almann kendisinin, gerekse daha sonraki kimi
deerlendirmelerin gsterdii gibi,108 kent almalar ncelikle gecekondu konusu zerinde

107
brahim retmen, Ankarada 158 Gecekondu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn,
Ankara, 1957.
C. W.M.Hart, Zeytinburnu Gecekondu Blgesi, (ev: Nephan Saran), TO Yayn, satnbul, 1966.
brahim Yasa, Ankarada Gecekondu Aileleri, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, Sosyal Hizmetler Genel
Mdrl Yaynlar, Ankara, 1966.
Ayda Yrkhan, zmir Gecekondular, mar ve skan Bakanl Mesken Genel Mdrl, Ankara, 1966.
Cevat Geray, Gecekondu Sorununa Toplu Bak, Amme daresi Dergisi, c.1, 1968.
Turhan Yrkhan, Gecekondular ve Gecekondu Blgelerinin Sosyo-Kltrel zellikleri, mar ve skan
Bakanl, Mesken Genel Mdrl, Sosyal Aratrma Dairesi, Ankara, 1968
M.B.Kray, Gecekondular, Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, 1970.
Birsen Gke, Gecekondu Genlii, Hacettepe niversitesi Yayn, Ankara, 1971.
Nephan Saran, stanbulda Gecekondu Problemi, Corafi ve Sosyal Aratrmalar, 1971.
Ruen Kele, 100 soruda ehirleme, Konut ve Gecekondu, Gerek Yaynlar, stanbul, 1972.
M.B. Kray, Gecekondu: Az Gelimi lkelerde Hzla Topraktan Kopma ve Btnleememe, Siyasal Bilgiler
Fakltesi degisi, c:XXVII, 1973.
Emre Kongar, Altnda Gecekondu Blgesi, Amme daresi Dergisi, c:VI, 1973.
301


durmutur. Dolaysyla kent aratrmalarnn birinci basama gecekondu

aratrmalardr.

lk rnekleriyle 1960lardan itibaren karlatmz bu almalarn klasik rnekler olduunu

dnebiliriz. Bu dnem almalar gecekondu konusunu zellikle sanayileme ve igc
arasndaki ilikiyle aklar, igcnn barnma sorununa getirdii zm olarak deerlendirir.
rnein, Mbeccel Krayn gecekondularn sadece, tarmda pazara ynelik retime geiin
nispeten hzland ve kentteki nfus ylmasnn hzla artmasna karlk, ok yava bir
sanayilemenin gerekletii toplumlarda ortaya ktn belirttii almasnda olduu
109
gibi. Genelde ehirlerin bu byme potansiyeli karsnda bir kayg duyulsa da,
gecekondularda yaayan insanlara kar daha sonra ortaya kacak olan olumsuz yaklamn
sergilenmedii grlmektedir.

Tans enyapl, yirmi yllk bir yerleim alan olan Gltepede yapt almay 1978 ylnda
yaynlar.110 Burada, gecekondu, ucuz ve esnek emein mekndaki karl olarak ucuz ve
esnek konut olarak tanmlanr ve kentte ortaya kabilecek patlamay nleyen bir tampon
olarak deerlendirilir.

Kemal Kartal ise, kentlemeyi bir okul olarak deerlendirmekte ve kentte kal sresi ve
gelir dzeyi arttka, genlerin tutum ve davranlarnn deitiini iddia etmektedir. 111
Kartal bu sonuca, ankrnn kylerinden Ankaraya g edenler zerine yapt aratrmada
varmtr.

Orhan Trkdoan, Yoksulluk Kltr: Gecekondularn Toplumsal Yaps, Atatrk niversitesi Basmevi,
Erzurum, 1974.
Kemal Karpat, The Gecekondu: Rural Migration and Organization, Cambridge University Press, Cambridge,
1976.
lhan Tekeli, Y. Glksz, T. Okyay, Gecekondulu, Dolmulu, portal ehir, stanbul, 1976.
nder enyapl, Kentlileen Kyller, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1978.
Tans enyapl, Gecekondu: evre ilerin Mekan, ODT Mimarlk Fakltesi Yayn, Ankara, 1981.
Ouz Ar, Trkiyede Nfus Hareketleri ve Gecekondular, Cavit Orhan Ttengil Armaan, ktisat Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 1982.
Ercan Tatldil, Kentleme ve Gecekondu, Ege niversitesi Basmevi, zmir, 1989.
108
Trkiyede Gecekondunun 50. Yl: Barnma htiyacndan Kentsel Rant Paylamna Dnen Bir Srecin
Ekonomik, Sosyal ve Politik Boyutlar, (Raporu Hazrlayan: Mustafa en), Friedrich Ebert Vakf, stanbul, 1996.
Tans enyapl, Cumhuriyetin 75. Yl Gecekondunun 50. Yl, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk,
Bilano98, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998. Ayrca bkz. Alim Arl, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede
ehirleme ve Gecekondu Aratrmalar ve Literatr, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, c:3, s:6, 2005.
109
M.B.Kray,Gecekondu:AzGelimilkelerdeHzlaTopraktanKopmaveKentleBtnleememe,1973.
110
Tansenyapl,BtnleememiKentliNfusSorunu,Ankara,1978.
111
KemalKartal,Kentlemevensan,TODAE,1978.
302


Bu ilk dnemdeki almalar; gecekondunun tanmlanmas, gecekondulu nfusun yaps, aile

tipolojisi, azgelime112 ve kentleme, nfusun kentle btnlemesi, sanayi ve igc ilikisi,
gecekonduda yaayan nfusun kente ilikin tutumlar gibi temalar zerine younlamlardr.
Bu temel konular giderek yerini dayanma ve kentte tutunma sorununa cevap arayan
almalara brakmtr. Gecekondu ve apartman dayanma ve cemaat duygusu esasnda
karlatrma 113 ya da hemehrilik balamnda gecekondulardaki kimlik konusunu ele
almak114 bu erevede devam eden ele allardandr.

Gecekondularn Ticarilemesi, Varolar ve Dayanma likileri zerine almalar

1950li yllarda balayan, 60lar, 70ler ve 80lerde de birok aratrmacnn ilgi gsterdii
gecekondu konusu 90l yllarda da aratrlmaya devam edilmitir ama bu dnemde ele aln
yn deimitir. Planl kentleme hedeflerini engelleyen gecekondular yasal dairenin iine
alma amacyla krkl yllarn sonlarndan itibaren af yasalar kmt. Ancak, 1984 ylnda
karlan af yasas ncekilerden farkl bir nitelie sahiptir. Bu yasa, gecekondu sahiplerine
115
kendi parselleri zerinde drt kata kadar bina yapma olana salam, bylece
gecekonduda yaayan nfusun kent rantndan pay almas mmkn olmutur. Bu hukuksal
dzenlemenin kentlerde ve zellikle stanbulda karl 90l yllarda net bir biimde
grld. Gecekondular tek katl evlerden ok katl yaplara doru hzla deimeye balad. Bu
srecin hem kamuoyunda hem de akademik almalar alannda yansmalar da hzla
izlenmeye baland. Gecekondularla ilgili ele aln yn ticarileme olgusuna yneldi.

Gecekondularn ticarilemesi srecinde kentli nfus-zenginlik ilikisi kentli orta gelirli nfus
aleyhine bozuldu. Gecekondular apartmanlap ticarileirken, kent merkezlerinde kalan eski
gecekondu blgelerinde kiraclk oranlar da hzla artt. Artk bu evrelerde kirac olanlar
arasnda, formel i alanlarnda alan orta gelirli nfus kesimleri de vard. nk ehirli-
eitimli olmak maddi olarak daha iyi koullarda yaamak anlamna gelmemeye balamt. Bu
koullar belki de daha sonra gerilimli bir atmosfer yaratacak olan varo yaklamna da
katkda bulundu.

112
rnein,M.B.Kray,AzgelimilkelerdeMetropolitenlemeSreleri,1982.
113
SencerAyata,ToplumsalevreOlarakGecekonduveApartman,ToplumveBilim,YazGz,1989.
114
AyeGneAyata,GecekondulardaKimlikSorunu,DayanmarntleriveHemehrilik,Toplumve
Bilim,9091,GzK.

115
Trkiyede Gecekondunun 50. Yl: Barnma htiyacndan Kentsel Rant Paylamna Dnen Bir Srecin
Ekonomik, Sosyal ve Politik Boyutlar, (Raporu Hazrlayan: Mustafa en), Friedrich Ebert Vakf, stanbul, 1996,
s:8-9.
303


80li yllardan sonra yava yava balayan, 90lardan sonra hz kazanan yeni ekonomi
politikalarnn uyguland srete toplum pek ok bakmdan eitlendi. Yeni koullar
toplumda yeni varlkl kesimleri n plana karrken, lke apnda nfusun ok eitli
nedenlerle birbirine daha ok karmas, daha nce birbiriyle ilikisiz toplum kesimlerini bir
araya getirmiti.

Tans enyapl, Cumhuriyetin 75. Yl Gecekondunun 50. Yl balkl yazsnda, esnek

ve zel bir konut tr olan gecekondularn hzla apartmanlara dntn, bu anlamda
gecekondu olgusunun bittiini ancak, gecekondu olgusunun bitmesine karn, gecekondu
sorununun ierik ve biim deitirerek srdn, bu sorunun kentsel mekanda bir rant
kapmasna dntn belirtmektedir.116

Sencer Ayata, 1 Mays olaylarnn ardndan 1996 ylnda yaynlad Varolar, atma ve
iddet balkl yazsnda, nceleri gecekondu ve toplumsal dzensizlik hele hele gecekondu
ve yaygn su arasnda balantlar hemen hi kurulmad. Oysa kent evrelerinin hzla
deierek varolamas toplumsal dzensizlii artrmakta, imarl kesimlerde yaayanlar
gelimeleri kayg hatta biraz da korku ile izlenmektedir, diye anlatmakta ve varou,
kentlileemeyen gmen nfus, kent yamas ve kentsel atma ve iddet geni
erevesinde tanmlanan ve arlkla olumsuz ierikli yeni bir kavram olarak
tanmlamaktadr.117

Sema Erder de Eyll 1995-Mart 1996 arasnda derinlemesine grme yaparak

gerekletirdii Pendikteki aratrmay E5 alt ve E5 st diye belirlenen farkl fiziksel
koullar yaamaktan doan gerilim nedeniyle Kentsel Gerilim118 olarak adlandrr. Erdere
gre, byk kentlerimizde var olan gerilimli ortamn nemli nedenlerinden biri, bu kentlere
yerleme biimidir. Kentlerimize enformel kanallarla yerlemi olan gruplarn kentle
eklemlenme istekleri karsnda kentsel kurumlarn yetersizlii ve kentteki kaynaklarn ktl
bu gerilimi arttrc rol oynamaktadr.

Yine Erder, stanbula Bir Kent Kondu: mraniye balkl ve 1996 ylnda yaynlanan
almasnda ise, kentteki toplumsal eitlenmenin ve farkllamann, kentlilik-kyllk
ekseninden uzaklatnn ve yeni boyutlar kazandnn grlmeye balandn ne

116
Tans enyapl, Cumhuriyetin 75.Yl Gecekondunun 50.Yl, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Bilano
98, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, s: 316.
117
SencerAyata,KresellemeninDierYzVarolar,atmaveiddet,Gr,stanbul,Haziran1996.
118
SemaErder,KentselGerilim(EnformellikiAlarAlanAratrmas),um:agVakfYaynlar,Ankara,1997.

304


srmekte ve aratrma alanndaki kentli kesimi -muhtar, yerel karar vericiler, kken-akrabalk
vb. gibi- eitli iliki alar asndan incelemektedir.119 Balantl olarak Aya Kurtolunun
1998de sunduu doktora tezine dayanan almasnda da, hemehrilik ve hemehrilie dayal
ilikiler siyasetle ilikili olarak incelemektedir.120

Bir baka rnek Glten Kazgann Bilgi niversitesinin fiziksel evresi olan Kutepe semti
zerine yapt 1999 tarihli stanbulda Bir Varo: Kutepe121 balkl almadr.

Bu geliim iinde, stanbulun hzla bymesi, bu bymenin artk eski ile

karlatrlamayacak kadar ok g alarak gerekletirmesi, stelik bu nfusun kentle
temasnn bile olmad yerleim kompozisyonlarnn ortaya kmas nedeniyle, konu bizim
de ilgimizi ekti. Bugn de her sosyo-ekonomik kesimden nfusa ak enformel bir yerleim
alan olan Bayramtepe/Gvercintepede122 zellikle gen nfusun ehirle ilikisinin mmkn
olamamasna dair eitli gzlemlerde bulunduk. Bu blge de, gecekondularn yaygnlat ilk
dnemlerle karlatrlamayacak kadar konutlarn farkl olduu, alt yapsz, imar hukuku d
ve kente dhil olmas pek mmkn gibi grlmeyen ve sklkla sutan sz edilen bir yerleim
alanyd.

Bu blm teorik olmakla birlikte, Aye Burann, konut sorununa btncl bir adan
bakt ve sadece gecekondu zelinde konuyu incelemedii Trkiyenin Ahlaksz Konut
Ekonomisi balkl makalesini hatrlatarak bitirebiliriz.123

Yoksulluk Aratrmalar

Ticari bir deer kazandktan sonra olumsuz bir yaklam ortaya karan ve bu anlayn
varolarla keskinletii gecekondu aratrmalarndan sonra akademik almalarn ilgisinin
yoksulluk temelli kent aratrmalarna yneldiini gryoruz. Bu erevede odak, ksmi

119
Sema Erder, stanbula Bir Kent Kondu: mraniye, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.
120
AyaKurtolu,HemehrilikveehirdeSiyasetKeirenrnei,letiimYaynlar,stanbul,2004.
121
GltenKazgan,stanbuldaBirVaro:Kutepe,KutepeAratrmas1999,BilginiversitesiYaynlar,
stanbul,1999.

122
Ayen atrolu-Hayati Tfekiolu, stanbulda Enformel Yerleim Blgelerine Bir rnek:Bayramtepe,
Sosyoloji Dergisi, 3.Dizi-8.Say, stanbul, 2004. Bayramtepe (Gvercintepe), aratrma yaptmz tarihte
stanbul ili Kkekmece ilesi snrlar ierisindeydi. 2008de Belediyeler Kanununda yaplan deiikliklerle,
sz konusu mahalle yeni kurulan Baakehir ilesine balanmtr.
123
AyeBura,TrkiyeninAhlakszKonutEkonomisi,DevletPiyasaKartlnntesindehtiyalarve
TketimzerineYazlar,letiimYaynlar,stanbul,2000.

305


olarak rant retebilse de, kente dahil olma anlamnda ok eitli sorunlar olan kent merkezine
uzak blgelerdeki yoksullara kaymaya balad.

Bu adan nce Ouz Ik-M. Melih Pnarcolu tarafndan hazrlanan ve 2001 ylnda
yaynlanan Nbetlee Yoksulluka124 baklabilir. Yazarlarn, Sultanbeylide gerekletirdikleri
aratrmada elde ettikleri sonular deerlendirdikleri bu almada temel yaklam, 1980
sonras Trkiyenin dinamikleri, devletin klmesi bu srete yeni kent yoksullarnn
tanmlanmas, gecekondunun deimesi, hemehriliin mafyaya dnmesi ve yeni igc
piyasalardr.

Bir baka rnek, Tahire Ermann kent yoksulu ve iddet arasnda kurulan ilikinin tehlikesine
dikkat eken yazsdr. 125 1 Mays 1996 olaylarndaki iddetin sorumlusu olarak basnn
gecekondu genliini gstermesinden sonra yoksul ky kkenli aileler ve onlarn konut
evreleri olarak anlalan gecekondunun yerini iddet yanls, sistem kart, tehlikeli
gruplar akla getiren varoa brakt gzlemini aktaran Erman, bu kadar kolaylkla
kurulan gecekondu-yoksulluk-iddet ilikisine sorgulayc olarak yaklamak gerektiini
belirtmektedir. Ankaradaki aratrmasna dayanarak, bu mahalle halknn mahallerine
yaptrlan potansiyel sulu kimliiyle ba etmeye almakta olduklarn, kendilerini siyasi
ekimelerin dnda tutmaya alarak, siyasi iddete ynelmediklerini belirtmektedir.

Bu yllarda kent yoksullar hakkndaki bir baka ve farkl aratrma ise, Nee zgenin
Kentte Yeni Yoksulluk ve p nsanlar 126 balkl makalesidir. Kentsel yeni yoksulluk
kavram, gerek zorunlu g kapsamndaki byk yer deitirmelerinin gerekse
kresellemenin ortaya kard dk nitelikli igcnn kentlere aknn bir kts olarak;
yeni g ve yeni kentli analizlerinde anahtar bir kavram olarak kullanlmaya balanmtr
diyen yazar, pn bir kent kavram olduunu belirtir. p sokaktaki p tenekesinde veya
atk alanlarnda ayklayp satarak, bir kentsel hizmeti gerekletirirken ayn zamanda kendi
geimlerini salayanlarn yaam koullarn yeni yoksulluk balamnda tartmaktadr.

124
OuzIkM.MelihPnarcolu,NbetleeYoksullukGecekondulamaveKentYoksullar:Sultanbeylirnei,
letiimYaynlar,stanbul,2001.

125
TahireErman,KentYoksuluveiddet:GecekonduBalamndaEletirelBirYaklam,Yoksulluk,iddetve
nsanHaklar,(Ed:Yaseminzdek),TrkiyeveOrtadouAmmedaresiEnstits,nsanHaklarAratrmave
DerlemeMerkezi,Mays2002.

126
H.Neezgen,KentteYeniYoksullukvepnsanlar,ToplumveBilim,s:89,Yaz2001.

306


Bu dnemde yoksulluk hakknda ok sayda teorik almalar, sempozyumlar da yaplm ve

yaynlanmtr. rnein, Trk Sosyal Bilimler Derneinin, Trkiye Ekonomik ve Sosyal
Etdler Vakfnn, niversitelerin, Sosyal Politika Forumunun, DPTnin ya da Bakanlklarn
yaplm ya da hala devam etmekte olan almalar vardr.127

Yoksulluk ve knt

Dnyada da yeni ekonomi politikalarna bal olarak deerlendirilen yeni yoksulluk

tartmalar erevesinde meydana gelen gelimelere bal olarak yoksulluk odakl
almalar, giderek kentsel mekna bal olarak yeni bir ele alla deerlendiren farkl bir
aamay da gzlemlemek mmkndr. Belki de kentin gerek yoksullar kimlerdir? sorusu
evresinde gelimitir bu almalar. ehirlerin mekndaki kompozisyonlar tarihsel sre
boyunca eitli ekillere dnebilmektedir. rnein, bir dnem, sekin bir konut alan olan
bir blgenin zaman iinde merkezi i alanna dnmesi mmkndr. Dolaysyla, bugn
stanbul kentinin iinde, gemiteki parlak gnlerini kaybedip, metruk bir grnt alan ve bu
arada yoksullarn yaama alan olan ok eitli yerleim alanlar bulunmaktadr. te bu
alanlarn nfus yaplarnn incelenmesi yoksulluk aratrmalarnda yeni bir aamadr. knt
blgeleri olarak adlandrlan bu alanlar, kent merkezinde ounlukla ok dk gelirli bir
toplum kesiminin eitli olumsuzluklarla barnmaya alt yerlerdir.128

Ycel Bulut, Deien Toplumsal Yaps ile Vefa Semti balkl makalesinde, ehrin en eski
semtlerinden biri olan fakat 1950 sonras imar ve planlama faaliyetleriyle negatif bir deiime
urayan blgenin, buraya yerleenler asndan yeni bir balang imkn sunamadn, hatta
umudun bittii yer olmaya daha ok yaklatn ifade ediyor.129

Bizim de ilgimizi eken bu konuyu ehrin merkezinde, Beyolunda ve gemiinde parlak

gnlerin yaand kk bir mahallede yaptmz almayla inceledik. Eski, ok yerleik,

127
Baz rnekler: A Halis Akder, Murat Gven, (Der.), Yoksulluk, TESEV, stanbul, 2000. Ahmet Alpay
Dikmen (Der), Kentleme, G ve Yoksulluk, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, Ankara, maj Yaynclk,
2002.
Fikret enses, Kresellemenin teki Yz: Yoksulluk, letiim Yaynlar, stanbul.
Aye Bura, Kapitalizm, Yoksulluk ve Trkiyede Sosyal Politika, letiim Yaynlar, stanbul, 2008.
Nurgn Oktik, (Der), Trkiyede Yoksulluk almalar, Yakn Yaynlar, zmir, 2008.
Kentsel Yoksulluk, G ve Sosyal Politika Komisyonu Raporu, Ankara, 2009
(http://www.bayindirlik.gov.tr/turkce/kentlesme/kitap7.pdf)
128
Bukonudabirrnek:Mustafaalayandereli,BirSosyalSorunOlarakKentselDokuDeiimiveknt
Mahalleleri:Gedikpaarnei,DoktoraTezi,..SosyalBilimlerEnstits,2005.

129
Ycel Bulut, Deien Toplumsal Yaps ile Vefa Semti, Bir Semte Vefa, (Haz: N. Bilge zel manov,
Yunus Uur), Klasik Yaynlar, stanbul, 2009.
307


ok yoksul ve rant imkan olmayan mahalleli hakkndaki bu betimleyici aratrmada 130

gerekten toplumun en yoksul kesimlerinin merkezde aranmas gerektii sonucuna vardk.131
Tm bu kent ii blgeler, zaman iinde halka halka genileyen kent evresinin sunduu maddi
olanaklar sunamayan, dolaysyla da bekr odalarndan, yoksul ailelerin barnd evlere dek
bir yelpaze iinde ama sonu olarak en dk kira ve en dk geim stratejisiyle var
olunmaya abalanan alanlardr. Yoksulluk ynl aratrmalarn bir boyutunu oluturan
knt blgeleri hakkndaki almalar sonradan soylulatrma almalar ile yeni bir
evreye girmitir.

Kresel Kent, stanbul, stanbulluluk ve Yeni Zenginlik

ki binli yllara geldiimizde, kreselleme sosyal bilimlerin ortak gndemi haline geldi.
Kresellemenin bir yansmas olarak ele alnan konu kresel kent ya da dnya kenti konusu
idi. Dnya bu konu ile 80lerden sonra ilgilenmeye balamt ve Sassen, New York, Tokyo
ve Londrann kresel kentler olduunu sylyordu.

1950lerden beri takip ettiimiz Trkiyedeki kent aratrmalarnda merkezdeki ehir

stanbuldur. Bu durum artc deildir, nk stanbulun herkesin kabul ettii ve tarihten
gelen ayrcalkl bir konumu vardr. Kresel kent tartmalarnda da stanbul tartlan bir
ehir olmutur. 132 rnein, yaam tarz asndan stanbulun dier kresel kentlerle
benzerlikleri gndeme gelmitir. Bu erevede ele alnan sermayenin hareketlilii, ok uluslu
irketler, borsann gelimesi, modern sektrler asndan istihdamn dalmas, retim d
alanlar olan finans, biliim, hukuk, reklam, kltr, turizm, sanat, eitim ve salk sektrlerinin
gelimilii gibi gstergeler ok hzl deimitir.

Bu erevede tartmalar, kentlilik, kent kimlii ve stanbulluluk zerinde younlamtr. Bu

balamda stanbul Byk ehir Belediyesinin de konuyla ilgili kamusal toplantlar
dzenlediini hatrlamak gerekir.133

130
Ayen atrolu, Kent Merkezinde Yoksullaan Bir Blge-Tomtom Mahallesi, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 7.
Say, stanbul, 2004.
131
Bu konu iin bir rnek: Murat entrk, Yoksullarn Yaam Stratejileri:Kk Mustafa Paa ve Balat
rnekleri, .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 2008.
132
rnein, Fuat Ercan, Kriz ve Yeniden Yaplanma Srecinde Dnya Kentleri ve Uluslararas Kentler:
stanbul Toplum ve Bilim, s: 71, stanbul, 1996.
Rana Aslanolu, Kreselleme ve Dnya Kenti, Toplum ve Bilim, s: 69, stanbul, 1996.
erife Geni, Kreselleme, Toplumsal Eitsizlik ve Mekansal Ayrma, Sivil Toplum, 5, stanbul, 2007.
133
KorkutTuna,KentselDnmSorunlarvestanbulKimlii,SosyolojiDergisi,3.Dizi8.Say,stanbul,
2004.(Bumakale,1011Ekim2003tarihlerinde.B.B.tarafndandzenlenenKentKimliiveokKltrllk
konulu1.stanbulKongresindesunulmutur.)
308


Aratrmalara baktmzda stanbulluluk tartmalarnn eitli alardan srdrldn

gryoruz. rnein Aye nc, Kltr Fragmanlar adl derleme kitapta yaynlanan ve
stanbulun kltrel haritasn tartt makalesinde, mizah dergileri araclyla ve maganda
szc etrafnda, stanbulda tarallar tarafndan kltrn oluturulmas konusunu ele
almaktadr. 134 Yine stanbullular ve tekiler: Kresellik anda Orta Snf Olmann
Kltrel Kozmolojisi adl makalesinde de stanbullu Kimdir? sorusuna cevap arar.135 Sema
Erder, ayn kitapta yer alan makalesinde, eski kentlilerle yeni kentliler arasndaki ilikileri
inceler.136 alar Keyder ise, kentin konut ve snf kompozisyonundaki deimeleri tartr.137
Bu dnemdeki uygulamal almalar zenginliin yansmalarn deerlendiren
aratrmalardr.

Bu noktada, 80li yllarla balatlan srele 2000lere gelince aka gzlenmeye balanan, -
paylam ayr bir sorun olmakla beraber- zenginlik artndan sz etmek gerekmektedir. Artk
karmza, zellikle stanbulda rahata gzlenen yeni zenginlik birikimi ve yeni zenginler
kmaktadr. Bu zenginliin gstergesi bir ynyle, eitli ekillerde sermayeye sahip olanlar,
dier ynyle uluslararas standartta maa ve yksek tketim imknlarna sahip olan
profesyonellerdir. Yabanc sermayenin ve ok uluslu irketlerin Trkiyeye girileri, yabanc
profesyonelleri olduu kadar, yeni/kozmopolit bir alan kesimi de ortaya kartmtr.
Tketim imknlar ve istekleri yksek olan bu cretli kesim, bu gelimelerden nceki klasik
diye ifade edebileceimiz ii-memur-esnaf-tccardan oluan toplum yapsnn tamamen
dnda bir toplum kesimi olmas asndan da ok nemlidir. Tketim imkn ve istei ok
yksek olan bu toplum kesimi kent kompozisyonunda kolaylkla takip edebileceimiz yeni
oluumlarn nemli bir kouludur. Bylece stanbulun yeni yzn yksek standartl
gkdelenler, konutlar, alveri merkezleri ve sonuta kentte gzlenebilen uluslararas

134
Ayenc,1990lardaKreselTketim,CinselliinSergilenmesivestanbulunKltrelHaritasnnYeniden
Biimlenmesi,KltrFragmanlarTrkiyedeGndelikHayat,(Hazrlayanlar:DenizKandiyoti,AyeSaktanber),
ev:ZeynepYele,MetisYaynlar,stanbul,2005.

135
Ayenc,stanbullularvetekilerKresellikandaOrtaSnfOlmannKltrelKozmolojisistanbul
KreselveYerelArasnda,(Der:alarKeyder),MetisYaynlar,stanbul,2000.

136
SemaErder,NerelisinHemehrim?,stanbulKreselveYerelArasnda,(Der:alarKeyder),Metis
Yaynlar,stanbul,2000.

137
alarKeyder,EnformelKonutPiyasasndanKreselKonutPiyasasna,stanbulKreselveYerelArasnda,
(Der:alarKeyder),MetisYaynlar,stanbul,2000.

309


standartta tketim talebi belirlemektedir. Bu deiim kent aratrmalarndan da kolaylkla

takip edilebilmektedir.

Ayfer Bartu, 21. Yzyl Karsnda Kent ve nsan ad altnda Mimar Sinan niversitesi
tarafndan dzenlenen sempozyumda sunduu ve daha sonra ayn balkl kitapta yer alan
almasnda, seslendii gelir grubu nedeniyle ok nl bir konut alan olan Kemer Country
zerinde durur.138 st-orta ve st gelir gruplarn hedefleyen yerleimlerden biri olan Kemer
Country zerine gzlemler yapan yazar, yeni-geleneki ehircilik, Trk/Osmanl sivil
mimarisinden ilham almas, yaam tarz oulculuk, eitlilik ve farkllk gibi
kavramlarla pazarlanmas nedeniyle dikkat eken bu konut alann, aslnda yaam tarznn
oulculuktan ok uzak, dlayc bir kent kimlii zerine kurulu olduunu ifade ederek
eletirir.

Sencer Ayata ise, Yeni Orta Snf ve Uydu Kent Yaam adl makalesinde Ankarada iki
ayr sitede gerekletirilen saha almasndan elde edilen verilere dayanarak, ekonomik
byme ve kreselleme sonucu genileyen orta snfn kent yaamn deerlendirmektedir.139

stanbulda Kentsel Ayrma adl kitapta ise Hatice Kurtulu, bu yeni zenginlik
diyebileceimiz konuyu, Baheehir ve Beykoz Konaklar rneklerinde incelemektedir. 140
Baheehir, alt kentleri temsil eden bir rnek olarak tantlr. Epeyce geni bir alanda, sahip
olduu kamusal hizmetler ve sosyal ilevler nedeniyle dardan gelenlere kar esneklikler
tayan ve bu nedenle darya kapalln ok sert olmad yeni bir konut alan olduu
anlatlr. Yazar, Beykoz Konaklarn ise darya radikal olarak kapal, mlk sahiplerine gl
bir meknsal aidiyet kazandran yerlemeler bal altnda tanmlar ve saylar az olan ve
stanbul gayrimenkul piyasasnn en pahal konutlarna sahip olan bu alanlar, yerleimcilerine
yatrmdan ok prestij salamaktadr, diye aklar.141

138
AyferBartu,KentselAyr()m:stanbuldakiYeniYerleimlerveKemerCountryrnei,21.Yzyl
KarsndaKentvensan,(YaynaHazrlayan:FirdevsGmolu),BalamYaynlar,stanbul,2001.

139
SencerAyata,YeniOrtaSnfveUyduKentYaam,KltrFragmanlarTrkiyedeGndelikHayat,
(Hazrlayanlar:DenizKandiyoti,AyeSaktanber),ev:ZeynepYele,MetisYaynlar,stanbul,2005.

140
HaticeKurtulu,BirtopyaOlarakBaheehirilestanbuldaKapalYerlemeler:BeykozKonaklar
rnei,stanbuldaKentselAyrma,(YaynaHazrlayan:HaticeKurtulmu),BalamYaynlar,stanbul,2005.

141
Bu balamda farkl bir ele alla konuyu inceleyen Murat Gvenin stanbulu Okumak balkl ve Toplum
ve Bilim dergisinde kan yazlarn hatrlatmadan gemeyelim.
310


zellikle son yllarda emlak yatrmlar yeni bir mimari ile kentte yeni konut alanlar aarak
gelimektedir. Kabaca, Kurtkyden ekmekye, Gktrke, hatta Silivriye kadar yeni bir
stanbul ina edilmektedir. Bu yeni ina edilen stanbulda yukardaki rneklerin dnda
gelien yeni bir olgu daha vardr. Bu sitelerin ya da rezidanslarn tm yine sekin bir hayat
reklam ile pazarlanmaktadr ama arzn hacminin de gsterdii gibi toplumun geni
kesimlerini hedeflemektedir. O halde asl dikkat ekmesi gereken nokta, artk inaatln
yaygn olarak byk sermayenin alan iine girmesidir.

knt ve Soylulatrma

Kent aratrmalarn belli eksenlere oturtmaya altmz bu yazda, art arda sraladmz
yoksulluk ve zenginlik balklarnn da gsterdii gibi iinde yaadmz toplum
gerekten de son derece farkl dinamiklere sahiptir. zellikle iinden gemekte olduumuz
srete toplumsal hayat eitlilik ieren bir grnm kazanmtr. Kentlerde, mimaride ve
hatta hza gelien inaat irketlerinde zenginlik takip edilebilirken benzer bir ekilde yoksulluk
da gzlenebiliyor. eitli yardm kurulular kamunun ve eski dayanmalarn ortadan
kalkmasyla beliren boluu kapatmaya alyor. Yoksulluk konusunu yukarda
deerlendirmeye alrken zerinde durduumuz kent ii yoksulluk blgeleri konusu,
kntden baka bir kentsel sreci de iinde barndrmaktadr. Kent yoksullarna barnak
olan bu konut alanlar gayrimenkul yatrmlarnn bir baka yzn oluturmaktadr.
Dolaysyla kntnn bir yz toplumdaki yoksullua, dier yz ise zenginlie
bakmaktadr.

Kent iindeki dk standartl konut alanlarnn ngilterede 1950lerden beri eitli ekillerde
dntrld belirtilmektedir. 142 Gentrification teriminin ise ilk kez 1964 ylnda Ruth
Glass tarafndan Londrann ii mahallelerindeki konutlar orta ve st snfn satn almas,
bunlarn yerine k ve lks konutlar yapmalar ve bu blgelerin sosyal karakterini
deitirmeleri ile ilgili olarak kullanld ifade edilmektedir.143

Balangta gentrification sonralar ise soylulatrma, sekinletirme ya da mutenalatrma

gibi kavramlarla adlandrlan sre stanbulda nceleri Boaziinin baz eski kylerinde ve
bireysel rneklerle balad. Bu geliim de yine 80li yllara rastlamaktadr. Daha sonra ehrin
eskiden sahip olduu nemini ve cazibesini kaybeden Beyolu ilesinin baz blgelerini

142
Arzu Kocaba, Kentsel Dnm (Yenile(tir)me: ngiltere deneyimi ve Trkiyedeki Beklentiler, Literatr
Yaynlar, stanbul, 2006.
143
Nilgn Ergn, Gentrification Kuramlarnn stanbulda Uygulanabilirlii, stanbulda Soylulatrma Eski
Kentin Yeni Sahipleri, (Der: David Behar-Tolga slam), Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006.
311


etkiledi. Bu gibi eski alanlara ynelen ilgi, yatrm haline dnnce emlak fiyatlarnn art
da kanlmaz oldu. rnein, 1996-2004 yllar arasnda, Asmal Mescit Sokanda, bir
binann deerinin 100 bin dolardan 1,5 milyon dolara ykseldii gzlenmitir.144 Giderek bu
ilgi bireyselden ynetimlere doru kaynca iin toplumsal boyutu da dikkat ekici bir hal ald.

Soylulatrmann, tarihsel ve kltrel mirasn korunmas erevesinde destek grdn oysa

o alanlarda yaayan insanlarn konut ve yaam sorunlarnn grmezden gelindiini belirten
Besime en, konuyu yeni bir ayrma biimi olarak ele almaktadr.145 Gentrification eksenli
alan aratrmalarna baktmzda, rnein Kuzguncukta komuluk eksenli mahalle hayatnn
kaybolmas znt ile dile getirilirken, Asmalmecitte eskiden tekin olmayan havann
-sanatlarn nclnde mahallenin yenilenmesi ile- ortadan kalkmasna olumlu bir
dnm olarak baklmaktadr. Buna karlk Balat semtindeki almada ise, mahallelide,
yaplmas ngrlen yatrmlar sayesinde ekonomik bir iyileme beklentisinin olduu, ayn
zamanda korunan ve srdrlen mahalleye aidiyet olgusunun da nemsendii
anlalmaktadr.146

Deer ykl bir kavram olan soylulatrma, hedef blgede/mahallede var olan toplumsal
yapy deitirmektedir. Ancak, ynetimler tarafndan baz blgelerin yenilenme alan olarak
seilmesi ve burada yaayan nfusun tmyle baka bir alana aktarlmas ise daha zorlayc
bir sretir. Bu konuda kamuoyunun da en iyi bildii rnek Sulukule olmutur. Sleymaniye
ve Kkpazarda derinlemesine mlakatlar yapan Erkilet de, kentsel yenilenme
uygulamalar kapsamnda, belirli blge ve mahallelerin tamamen boaltlmas, buralarda
yaayanlarn ehir dndaki grece ucuz/ama gidenler asndan yine de pahal sosyal konut
alanlarna gnderilmesi, ekonomik, kltrel, siyasal ve meknsal bir dlanmaya ve bunlarn
bir araya gelmesi halinde oluan btnsel toplumsal dlanma sendromunun domasna neden
olabilir, demektedir.147

144
VediaDkmeciFatihTezi,stanbuldaGayrimenkulPazar,TOyaynlar,stanbul,2008,s:80.
145
Besime en, Soylulatrma: Kentsel Mekanda Yeni Bir Ayrma Biimi, stanbulda Kentsel Ayrma,
(Der: Hatice Kurtulu), Balam Yaynlar, stanbul, 2005.
146
stanbuldaSoylulatrmaEskiKentinYeniSahipleri,Der:DavidBeharTolgaslam,stanbulBilgi
niversitesiYaynlar,stanbul,2006.

147
Alev Erkilet, Dzgn Aileler Yeni Gelenlere Kar: Korku Siyaseti, Tahliyeler ve Kentsel Ayrma,
Hece Dergisi, S:150-151-152, Ankara, 2009.
312


Sonuta soylulatrmann bir ynyle rant, bir ynyle turistik ilgi, bir baka ynyle ise g
ieren bir sre olduunu syleyebiliriz. Bireylerin ilgisi ve giriimleriyle meydana geldii
zaman daha yumuak bir geiin olduu grlmektedir. Ancak soylulatrma, projelere bal
bir yatrm olarak yapld zaman daha sert ve yoksulu ile zengini atma iinde bir araya
getiren kentsel bir sre olarak karmza kmaktadr.

Sonu

Cumhuriyet sonras son altm yllk srede gzlenen, ncelikle nfus hareketlerine bal
olarak ehirlerin nemli bir genileme iine girmesidir. Bu genileme planlarn ngrd
ekilde gereklememitir. Aslnda zellikle stanbul o gnlerden bu gnleredek ektii nfus
nedeniyle hibir ngr kalbnn iine smamtr. Bu nedenle 2000leri yaadmz bu
gnlerde krizlere ramen gece-gndz yaayan ve zenginlii gzlemlenebilen dev bir ehir
haline gelmitir.

Kent aratrmalarn btn olarak deerlendirmeye altmzda, gecekondu gibi uzun bir
sre aratrmalarn temas olmu tek bir konudan bugn, yoksulluk, knt, zenginlik ve
soylulatrma gibi farkl konu ve aratrmalarn i ie getii eitlilik gsteren bir literatrle
karlayoruz. Uzun saylabilecek bir zaman diliminde ehirlerdeki deiim, para kazanmak
amacyla kylerden kentlere gelerek, kendi barnma sorununu zmeye alanlarn kent
kompozisyonuna yanstt yaplar ve yaam rntleriydi. Bu mesele, yllarca ve etraflca
incelendi. Aratrma konularnn da yanstt gibi, yllarca toplumun duraan diyebileceiz
yaps pek deimeden srd.148 Ancak 80li yllarla birlikte bu yap deimeye balad.

1950ler sonrasna baktmz zaman, son otuz yl nceki dnemlerden ekonomi politikalar,
siyaset ve zihniyetleriyle farkllat iin olumlusu ve olumsuzu ile eitli bir toplumsal yap
yaratmtr. 90l yllarda gecekondular kent iinde siyasi farkllklar ve yeni taleplerle- yeni
bir toplumsal kesim haline geldii iin gecekondu aratrmalarnn nitelii de deimi; uzun
yllar boyunca herhangi bir gerilimden sz edilmezken, su ve iddet eksenlerinde yeni ele
allar gzlenmeye balanmtr.

Aratrmalarda gecekondu meselesinden sonra yeni yoksulluk sorununa bal olarak yaplan
yoksulluk aratrmalar ise farkl bir evredir. Yoksulluk almalar, yeni ekonomi politikalar
balamnda eitlenen toplumun sorunudur. Bu problem ekseninden kente tekrar

148
Bu duraanl genliinin stanbulunu tm romantizme ramen siyah-beyaz bir tablo gibi anlatan Orhan
Pamukda da bulmak mmkn: stanbul Hatralar ve ehir, letiim Yaynlar, stanbul, 2009.
313


bakldnda, aslnda yoksulluun da eitli olduu anlalmtr. Bylece kentin gecekondu

alanlar dndaki farkl alanlar da inceleme nesnesi haline gelmitir. Bu evrede hem
knt blgesi olarak adlandrlan kent ii yoksulluk alanlar, hem de yeni zenginliin
farkllama talebinin yansmas olan yeni konut alanlar incelenmeye baland. Dolaysyla bu
aratrmalar, geleneksel toplum anlaynn, farkllamalarn stn rtmeye alan
zihniyetinin hzla yerini farkllklar vurgulamaya ynelen anlaya braktnn da
gstergesiydi. Bir yanda kent ii yoksullar tecrit edilmiken, dier yanda yeni zenginlik
imknlaryla ykselen toplum kesimleri kendilerini kentten ayrma talebindeydi.

Aratrmalardaki son evre, Batdaki rneklerde olduu gibi, kent iindeki yoksul blgelerin
elden geirilerek, kentle btnlemesinin salanmas anlamna gelen soylulatrma
almalardr. Bu almalar tabii ki, sz konusu alanlar en ucuz yaama imkn sunduu
iin seenler ve imdi yerinden edilenler ya da yerinden edilebilecekler asndan trajik
dzenlemelerdir. te taraftan ekonomik bir gsterge olarak bakld zaman ise, ekonomik
hareketliliin ve zenginlik birikiminin kente yansyan bir baka gstergesidir. stanbul
zelinde baktmz zaman, turizmden sanata, elence hayatndan yksek standartl i
merkezlerine, yenilenen semtlerden ok sayda konut projesine ve hzla genileyen kent
snrlarna kadar birok unsur bu balamda gze arpmaktadr.

Sonu olarak toplumsal dinamizme ve kentsel srelerin eitlenmesine bal ve de onun

gstergesi olarak kent aratrmalarnn tek bir boyuttan i ie gemi bir eitlilie doru
deitiini vurgulamak gerekmektedir.

314


KAYNAKA

Arl, Alim. (2005) Cumhuriyet Dneminde Trkiyede ehirleme ve Gecekondu Aratrmalar,

Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, C.3. say 6, s.283-352. stanbul.
Aslan, kr. (2013) Gncelden Gemie Trkiyede Gecekondu Meselesi zerine Yeniden
Dnmek, Kent zerine zgr Yazlar. (Yay. Haz.: Cem Ergun, M. Gne, A. D. Ergun)
stanbul: Balam.
Aslan, kr. (2004) 1 Mays Mahallesi 1980 ncesi Toplumsal Mcadeleler ve Kent. stanbul:
letiim.
Aslanolu, Rana A. (1998) Kent, Kimlik ve Kreselleme. Bursa: ASA.
Atauz, Sevil (Der.) (1986.) Trkiyede Sosyal Bilimlerin Geliimi, Ankara: Trk Sosyal Bilimler
Dernei.
Aydoan, Ahmet. (2000). ehir ve Cemiyet. stanbul: z.
Bademli, Raci. (1986) Trkiyede Kentsel Aratrmalarn Geliimi: 1974-1984, Trkiyede Sosyal
Bilimlerin Geliimi. Ankara
Begel, Ernest Begel. (1996) Kentlerin Douu, (ev: zden Arkan) COGTO, say 8. stanbul:
YKY.
Benevolo, Leonardo. (1995) Avrupa Tarihinde Kentler. ( ev: Nur Nirven) stanbul: AFA.
Borlandi, Massimo., Boudon Raymond., v.d. (2011) Sosyolojik Dnce Szl. Blent Arba
(ev.) stanbul: letiim.
Braude, Lee. (Jul. 1970) Park and Burgess: An Appreciation. The American Journal of Sociology.
Vol. 76. No. 1, pp. 1-10.
Braudel, Fernand. (1977) Akdeniz, (ev: Necati Erkurt) in., Maurice Aymard-Mekanlar stanbul:
Metis.
Cansever, Turgut. (2010) Osmanl ehri. stanbul: Tima.
Castells, Manuel. (1977) Kent, Snf, ktidar. Ankara: Bilim ve Sanat.
Castells, Manuel., Ince, Martin. (2006) Manuel Castellsle Syleiler. stanbul: Bilgi niversitesi.
Childe, Gordon. (1974) Tarihte Neler Oldu. (ev: Alaeddin enel&Mete Tunay) stanbul: Odak.

Childe, Gordon.(1978) Kendini Yaratan nsan (ev: Filiz Karabey Ofluolu) stanbul: Varlk.
Childe, Gordon. (1994) Toplumsal Evrim (ev: Cemal Balc) stanbul: Alan.
Cokun, smail. (2006) San Francisco Sonras Dnya , EF Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 12. Say.
Duru, Blent ve Alkan Ayten. (2000) (Der ve ev.), 20. Yzylda Kent ve Kentsel Dnce,
20.Yzyl Kenti, Ankara: mge.
Erkan, Rstem. (2002) Kentleme ve Sosyal Deime. Ankara: Bilimadam.
Ertrk, Recep. (2004) Sosyoloji stne, EF Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 7. Say.

315


Engels, Friedrich. (2013) ngilterede Emeki Snflarn Durumu. (ev: Oktay Emre), stanbul:
Ayrnt.
Engels, Friedrich. (2013) Konut Sorunu. (ev: Tekin Gen), Ankara: Alter.
Giddens, Anthony. (2000) (ev: Hseyin zel-Cemal Gzel) Sosyoloji, Ankara: Ayra
Gllpnar, Fuat.(2012) Kent Sosyolojisi Kuramlar zerine Bir Literatr Deerlendirmesi, iinde
ada Yerel Ynetimler, C.21, say 3: 1-29. Ankara: TODAE.
Gllpnar, Fuat. (2013) in. Kent Sosyolojisi ( Ed: Fatime Gne) Kent Kuramlar, 50-84.
Eskiehir: Anadolu niversitesi.
Harvey, David. (2002) Toplumsal Adalet, Postmodernizm ve Kent, 20.YZYIL KENT: Der ve
ev: Blent Duru, Ayten Alkan, mge, Ankara
Harvey, David. (2003) (ev: Mehmet Moral) Sosyal Adalet ve ehir. stanbul: Metis.
Harvey, David. (2008) (ev: Zeynep Gambetti) Umut Meknlar. stanbul: Metis
Huot, Jean-Louis., Thalmann, Jean-Paul., Valbelle, Dominique. (2000), Kentlerin Douu, (ev: Ali
Bekta Girgin) Ankara: mge.
Kartal, Kemal. (1978) Kentleme ve nsan. Ankara: TODAE.
Kaya, Tlay. (2011) Chicago Okulu: Chicagoya zg Bir Perspektif, Sosyoloji Dergisi, 3.Dizi, 22.
Say. ..Edebiyat Fakltesi, stanbul
Kele, Ruen. (1986) 1951-1960 Yllarnda Kent Aratrmalar, Trkiyede Sosyal Bilimlerin
Geliimi. Ankara
Kele, Ruen. (1980) Kentbilim Terimleri Szl. Ankara: TDK.
Kele, Ruen. (2004) Kentleme Politikas. Ankara: mge.
Kray, Mbeccel. (1998) Modern ehirlerin Gelimesi ve Trkiyeye Has Baz Eilimler Kentleme
Yazlar. stanbul: Balam.
Kray, Mbeccel. (1998) Azgelimi lkelerde Metropolitenleme Sreleri, 75 Ylda deien kent
ve mimarlk, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul
Kuban, Doan. (2003) Halkla Birlikte Bir ada Kent Sylemi zerine, COGTO, say 35.
stanbul: YKY.
Lefebvre, Henri. (1995) (ev: Emirhan Ouz) Yaamla Sylei Sosyalizm, Gnlk yaam, topya.
stanbul: Belge.
Lefebvre, Henri. (2013) (ev: Selim Sezer) Kentsel Devrim. stanbul: *Sel.
Martindale, Don. (2000) ehir Kuram Ahmet Aydoan (hzr), ehir ve Cemiyet, stanbul: z
Marx, Karl&Engels, Friedrich. (2004) Alman deolojisi. (ev: Sevim Belli) Ankara: Sol.
Mumford, Lewis. (2007) Tarih Boyunca Kent. (ev: Grol Koca &Tamer Tosun) stanbul: Ayrnt.
Okan, Oya. (2011) ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tunann ehir Yaklam EF Sosyoloji
Dergisi, 3.Dizi, 22. Say.
Owens, E.J, (2000), Yunan ve Roma Dnyasnda Kent. (ev: Cana Bilsel) stanbul: Homer.

316


Pirenne, Henri. (2005) Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi. (ev: Uygur Kocabaolu )
stanbul: letiim.
Pole, Whitney. (2008) Emile Durkheim Rob Stones (hzr), Sosyolojik Dncede z Brakanlar,
stanbul: Balam.
Rittesberger-Tl, Helga (2013) Kent Sosyolojisi ( Ed: Fatime Gne) in. Kavram Olarak Kent
Sosyolojisi, 2-24. Eskiehir: Anadolu niversitesi.
Simmel, George. (2004) Modern Kltrde atma, in. David Frisby. Georg Simmel-Modernitenin lk
Sosyolou (7-53) (ev: Tanl Bora, Nazile Kalayc, Elin Gen.) stanbul: letiim.
Simmel, Georg. (2009) Bireysellik ve Kltr, (ev: Tuncay Birkan.) stanbul: Metis.
Simmel, Georg. (2011) Sosyolog, Sanat, Dnr. (Ed: Jale zata Dirlikyapan) Ankara: DouBat.
Simmel Georg. (1996) Metropol ve Zihinsel Yaam, (ev: Bahar cal Dzgren) Kent ve Kltr.
COGTO, stanbul: YKY.
Stones, Rob. (1998) Sosyolojik Dncede z Brakanlar. in. Julien Freund Georg Simmel stanbul:
Balam.

atrolu, Ayen. (2011) Trkiyede Kent Aratrmalarnn Deiimi, EF Sosyoloji Dergisi,

3.Dizi, 22.Say.
engl, Tark. (2001) Snf Mcadelesi ve Kent Mekn, iinde Praksis (2) 9-31. Ankara: rn
engl, Tark. (2009) Kentsel eliki ve Siyaset. Ankara: mge.
enyapl, Tans. (1986) 1960-1970 Yllar Arasnda Kent Planlama Aratrmalarnn Geliimi,
Trkiyede Sosyal Bilimlerin Geliimi. Ankara
enyapl, Tans. (1998) Cumhuriyetin 75.Yl Gecekondunun 50. Yl. 75 Ylda Deien Kent ve
Mimarlk. stanbul: YKY.
Tekeli, lhan. (1986) Trkiyede 19. Yz Yl Ortalarndan 1950ye Kadar Kentsel Aratrmalarn
Geliimi Sevil Atauz, (Der), Trkiyede Sosyal Bilimlerin Geliimi, Ankara,
Tekeli, lhan. (2011) Kent, Kentli Haklar, Kentleme ve Kentsel Dnm. stanbul: TVYT
Tolan, Barlas. (1996) Toplum Bilimlerine Giri. Ankara: Murat&Adm.
Tuna, Korkut. (1987) ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme.
stanbul: EFY.
Tuna, Korkut. (2011) ehir Teorileri. stanbul: z.
Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Trk ehir Tarihi, Cilt 3, Say 6, stanbul 2005.
Weber, Max. (2000) ehrin Doas, ehir ve Cemiyet *weber *tonnies *simmel: Der. Ahmet
Aydoan, z Yay. stanbul
Weber, Max. (2000) ehir. Ed: Don Martindale&Gertrud Neuwirth, (ev: Musa Ceylan). stanbul:
Bak.
Wirth, Louis. (2002) Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme, 20.YZYIL KENT: Der ve ev:
Blent Duru, Ayten Alkan, mge, Ankara.

317


Yrkan, Ayda. (2005) ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri. Turhan Yrkan
(der.) Ankara: Nobel.
http://www.answers.com/topic/louis-wirth#ixzz2vBqI4A3E

318