spanyol Casusu Juan De Brionesin stihbarat

Raporu ve 1578-1579 Osmanlnn ran Seferine

likin Verdii Bilgiler
Intelligence Report of Spanish Agent Juan De Briones
and His Accounts of 1578-1579 Ottomans Campaign to
Persia

Emrah Naki

zet
nebaht muharebesi (1571) ve Tunus fethinden (1574) sonra
karlkl stnlk salama mcadelesinde birbirlerinin enerjisini yersiz
biimde tketen Osmanl ve spanya devletleri, 7 ubat 1578de
imzaladklar atekesle Akdenizdeki uzun soluklu egemenlik
mcadelelerine bir mola verdiler. Braudelin deyimiyle, bu andan itibaren
Osmanl yzn Douya, spanya ise Atlantike dnd. spanya Kral II.
Felipe, Osmanllarn Kafkasya zerinden yrttkleri ran Seferini kendi
istihbarat a ile yakndan izlemeye alt. spanya-Osmanl-ran ilikileri
ekseninde ele aldmz II. Felipeye gnderilen bu casusluk raporu, 1578-
1579 Osmanlnn ran Seferi srasnda dnemin bir kesitine yakndan
tanklk etmi olan yabanc bir gzlemcinin kaytlar olmas bakmndan
nemli bir kaynak deerine sahiptir.
Anahtar Kelimeler: Osmanl, spanya, ran, stihbarat, II.
Felipe, Juan De Briones.
Abstract
After the Battle of Lepanto (1571) and the Conquest of Tunis
(1574), dissonantly exhausting each other's powers in reciprocal
supremacy struggle, Ottoman Empire and Spain paused their long-
running domination struggle in Mediterranean by making a truce on
February 7, 1578. In Braudel's words, after this moment Ottoman

Doktora rencisi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih (Genel Trk Tarihi)
Anabilim Dal, emrahnaki@gmail.com
82 EMRAH NAK

Empire shifted its attention towards East and Spain shifted its attention
towards Atlantics. Felipe/Phillip II of Spain tried to closely monitor
Ottoman Empire's Persia campaign conducted via Caucasia through his
own spy network. This espionage report sent to Felipe II is addressed in
the framework of relations of Spain, Ottoman and Persia and is regarded
as an invaluable source of information as recordings of foreign observer
who witnessed the period during Ottomans' 1578-1579 Persia campaign.
Keywords: Ottoman Empire, Spain, Iran, Spy Ring, Phillip II,
Juan de Briones.

Giri
spanya Kral II. Felipe, (1556-1598) hkmdarl srasnda dev bir
casusluk a kurmutu. Sahip olduu bu casusluk a II. Felipenin devlet
politikasnn, zellikle de proje ve tasarlarnn ekillenmesinde, son derece
nemli bir rol oynad. Bu casusluk a Kraln ve danmanlarnn gnlk haber
ihtiyacn karlayan ok nemli bilgiler salamaktayd. Yeni an pek az
hkmdar, II. Felipenin sahip olduu yaygn istihbarat ayla rekabet edebildi.1
Bu casusluk a, gizli haber alma ilerinin yan sra rvet ve sabotajlara da
karmaktayd. spanyollarn ba dman Osmanl Devletinin bakenti stanbul
eitli rklar, kltrler ve dinler mozaii olduundan zellikle de devirmeler
arasndan II. Felipenin gizli servisi iin gerekli casuslar kolaylkla
bulunabiliyordu.2
nebaht Sonras Osmanl- ran- spanya ilikileri
nebaht muharebesi (1571) ve Tunusun fethinden (1574) sonra karlkl
stnlk salama mcadelesinde birbirlerinin enerjisini yersiz biimde tketen
bu iki devletten spanya, Aa lkeler3 krizinin ciddilemesi neticesinde ynn
artk Atlantik'e evirirken, Osmanl ise douya dnerek ran'a kar sava
hazrlklarna giriiyordu.4
Kanuni Sultan Sleymann idaresinde 29 Mays 1555de imzalanan
Amasya Muahedesi'nden, ran ile savaa karar verilen 2 Ocak 1578e kadar

1 Javier Marcos Rivas-Carlos Carnicer Garca, Espionaje y Traicin en el Reinado de Felipe

II:Historia del Vallisoletano de Felipe II, Diputacin Provincial de Valladolid, Valladolid
2001, s. 11.
2 Jos M. Floristan Imizcoz, Vacilaciones de la Poltica Espaola Frente a Turqua en

poca de Felipe II: Entre el Sapotaje y la Tregua Encubierta, Espaa-Turqua, Isis,

stanbul 2002, s. 214.
3 Gnmzdeki Belika, Lksemburg ve Hollanda topraklarn kapsayan blgeye,

rakmn deniz seviyesine yaknl nedeniyle verilen addr. Baknz: Merry E. Wiesner
Hanks, Erken Modern Dnemde Avrupa 1450-1789, ev. Hamit alkan, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009, s. 148.
4 Rivas-Garca, a.g.e., s. 23.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 83
(OTAM, 32/Gz 2012)

geen sre zarfnda, Osmanl ve ran arasnda sulhu bozacak herhangi bir ihtilaf
yaanmad. Hatta ehzade Beyaztn ve oullarnn rana ilticas dahi sulhu
bozamad. Kanuninin ardndan srasyla II. Selim ve III. Murat'n clslar
sebebiyle beraberinde getirdikleri deerli hediyelerle Edirne ve stanbulu ziyaret
eden ran elileri byk saygyla karlandlar.5
Safev Devleti'nin bana getii gnden beri Osmanl ile srekli sulh
isteyen fakat bu arzusu Amasya Muahedesi'nden sonra gerekleen ah
Tahmasp, imzalanan bu antlamaya hayatnn son gnne kadar sadk kald.6
yle ki, nebaht Deniz Muharebesindeki yenilgisi sebebiyle Osmanl
savunmasz kaldndan, nebaht sonras ttifak Devletlerinden spanya,
Papalk ve sonradan Portekizin Padiaha son darbeyi indirmek konusunda
kendisine yaplan ittifak arsna ilgisiz kalmt.7 Tahmasp, 14 Mays 1576 gn
Kazvinde lnce,8 Safev tahtna kimin geecei konusunda devletin temel
tan meydana getiren oymak beyleri arasnda yaanan kanl bir mcadele,
smail Mirza taraftarlarnn galibiyetiyle sonuland. Babas tarafndan
hapsedildii Kahkaha9 kalesinden yirmi yl sonra karlan smail Mirza,10 22
Austos 1576da Kazvinde Safev tahtna oturdu.11
smail Mirza, babas gibi bar yanls deildi. Kahkaha Kalesi'ndeki
mahpusluu srasnda tiryak (afyon) macunu mptelas olmasndan dolay
sorunlu davranlar sergiliyor ve bu davran bozukluklar yeni ah sava yanls
lobinin gdmne sokuyordu. Bir yl ay sren saltanat srasndaki
davranlar ran iin kanl olduu gibi, Osmanl ile de barn bozulmasna yol
at. Bylece, on iki yl srecek ve lkesinin felaketine sebebiyet verecek bir
sava tetikledi.12

5 Bekir Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul Fetih Cemiyeti,

stanbul 1993, s. 4-5.
6 Faruk Smer, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Trk

Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999, s. 57-69.

7 Papa ve spanya Kral II. Felipe ve Portekiz Kralnn, Trklerin lmcl bir yara

aldn ve zayf dtn, ahn Doudan acil saldrya geip deniz zaferinin
meyvelerini paylamas gerektii tavsiye eden mektuplar iin Baknz: Archivo General
de Simancas, Estado, Legajo 390, Folio 148; Archivo General de Simancas, Estado,
Legajo 390, Folio 156 ve 80. Ayrca Baknz: Luis Gil Fernandez, El mperio Luso-Espaol
y La Persia Safvida, Tomo I (1582-1605), Fundacin Universitaria Espaola, Madrid
2006, s. 57-70.
8 skender Bey Mn Trkmen, Tarih-i lem r-i Abbs (Birinci ah Tahmaspn

Vefatndan kinci smail Mirzann vefatna Kadar) Ksm II, ev. Ali Genceli, Trk
Tarih Kurumu Yaynlanmam Eser, stanbul 1945, s. 229.
9 Alamut Kalesi.
10 Smer, a.g.e., s. 110-111.
11 skender Bey, a.g.e., s. 353.
12 M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Trk Tarih

Kurumu Basmevi, Ankara 1998, s. 251, 257.

84 EMRAH NAK

Osmanl mparatorluu byk riskler tayan ran mcadelesine

balamadan nce eski dmanlarn olas ittifak ve saldrlarn nlemek amacyla
baz bar grmelerine girimiti. nebaht sonras nce Venedik ile 7 Mart
1573de bar yaplm,13 ardndan Ekim 1574de mevcut atekes antlamas
Habsburg mparatoru II. Maximiliann talebi zerine sekiz yllna
uzatlmt.14 Geriye Akdenizdeki en byk dman ve rakibi spanya
kalyordu. 1575de II. Felipenin gayri resmi temsilcileri Osmanllarn Tunus
seferi sonras ele geirdikleri esirleri kurtarmak iin stanbula hareket etmilerdi.
Sava esirlerinin kurtarlmas konusunda srdrlen gayri resmi mzakerelerde
olas spanyol-Osmanl bar hakknda da karlkl gr bildirilmiti.15
1575de esirlerin kurtarlmasyla grevli olarak Sokullu Mehmet Paa ile
gren Jaime de Losada, spanyol kralndan gelecek olas bir atekes teklifine
Osmanl mparatorluunun kapsnn her zaman ak olduunu kralna
bildiriyordu.16 II. Felipenin, Aa lkeler meselesi dururken -en azndan
Avrupann kuzeyindeki problem zlene kadar- Akdenizde Osmanl ile
herhangi bir tketici atmaya girmeye o an iin niyeti yoktu. Bu yzden
spanya adna gayri resmi mzakereci sfatyla Giovanni Margliani 14 Aralk
1577de stanbula geldi. 7 ubat 1578de bir yllna kendisiyle bir atekes
antlamas imzaland.17 mzalanan atekes antlamasnn byle bir tarihe
gelmesinde ran meselesinin byk rol vard.
1578 ran Seferi ve spanya
Bu yeni dnem, hi olmad kadar Osmanllarn doudaki en byk
hasmlar olan Safevlerle yeni bir mcadeleye girimeleri iin uygun frsatlar
ieriyordu. Bu sayede Osmanllar, batdaki en byk hasm spanyollarla gerek
bir bar yaparak bu ynden kendilerini emniyete alabileceklerdi. Ayn zamanda
iine dm olduu taht krizi dier hasm Safevleri gvensiz brakmt. Bu
yzden Safevlerin daha doudaki ezeli dmanlar olan zbeklerle, ran'a kar
ittifak sz konusuydu. nk II. smailin lm haberini18 alan ve bunu kendi
lehine bir frsata dntrmekte srarl olan Osmanl mparatorluu 31 Aralk

13 erafettin Turan, Selim II., slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, C. 10, stanbul
1993, s. 439.
14 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi: XVI. Yzyl Ortalarndan XVII. Yzyl Sonuna

Kadar, III. Cilt 2. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2003, s. 189.
15 Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 1072, Folio 14; Archivo General de

Simancas, Estado, Legajo 1144, Folio 281. Ayrca Baknz: Emilio Sola-Jos F. De la
Pea, Cervantes y la Berbera, Fondo de Cultura Econmica, Madrid 1996, s. 92-93.
16 AGS., E., 1072/14.
17 Sola-Pea, a.g.e., s. 102-103.
18 Don Juan de Persiaya gre; II. smail 24 Kasm 1577de Kazvindeki saraynda

ldrld ve yerine gzleri grmeyen kardei Muhammed Hdabende Safev tahtna

clus etti. Baknz: Don Juan, Relaciones de Don Juan de Persia, Prologo y Notas: D. Narcio
Alonso Corts, Real Academia Espaola, Madrid 1946, s. 131-132.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 85
(OTAM, 32/Gz 2012)

1577de ran seferine karar vermi bulunuyordu.19 Muhtemelen, Osmanl

mparatorluu i atmalarla megul olan ran o yl alt edeceini ve spanya ile
eski rekabete tekrar kald yerden devam edeceini farz ettiinden atekes bir
yllna imzalanmt.
Osmanllar ayaklarna kadar gelen bu frsat karmak istemedi. Osmanl
ran savalar bu artlar altnda gndeme geldi. Ancak bu savan almas iin
gereke oluturan zikrettiimiz spanyol faktr, bu ran seferi srecinde bir
ekilde varln hissettirmitir. Yani Osmanllarn mstakbel ran seferi bata
spanyollar olmak zere Batnn gz ucuyla izledii bir harekt durumundayd.
Bilindii zere Osmanl mparatorluu Don ve Volga nehirlerini
birletirecek olan kanal amay baarabilseydi, Karadenizden Hazar Denizine
gemilerle dorudan erzak ve mhimmat sevk olunup ran kuzeyden kuatmak
ok daha kolay olacakt. Bylece rann ilerine kadar sarkp btn ark kontrol
altna alnacakt. Kuzey ve dou ticaret mallarnn ok daha gvenli ve rahat bir
ekilde stanbula getirilmesi de salanm olacakt.20
1578 ylnda ran seferine kan Osmanl mparatorluunun asl hedefi
iktisadi idi. Hint Okyanusu bu iktisadi hedef iin snrsz zenginlikler
sunmaktayd. rana kar sava kararyla Osmanl Asyaya ynelerek yzn
zenginlie dnd. Hazar Denizinin kontrol Hint okyanusuna bir tramplen
sray demekti. Orada pek de bilinmeyen kadrgalarn Hazar Denizine
indirilmesiyle rann Mazenderan kylarnn kontrol asndan stnlk
salanm olacakt. Ruslar 1556da Astarhan fethederek Osmanllarn
Trkistana yani Asyann i kesimlerine ulamasnda set olmulard. Trkistan
pek Yolu demekti ve Dnya leinde bu ticaretin nemli bir merkezi
Tebrizdi.21 Fakat Dou-Bat ticaretinin gzerghnn giderek gney denizlerine
kaymas sebebiyle pek Yolu can ekiiyordu. Belki de Osmanl Ejderhan ve
ran seferlerini balatarak verimli ve ekonomik olmaktan km bu eski ticaret
gzerghn tekrar canlandrmak istiyordu.22
Hazar Denizine inebilmenin nndeki tek engel Rus kontrolndeki
Astarhan deildi. Karadeniz ile Hazar Denizi arasnda hkm sren irvan,
Dastan, Grcistan ve erkezistan beylerinin desteinin alnmas zaruri idi.23
Bylece nce ubat 1578de Krm ve Kafkasya hkmdarlarna mektuplar
yollanp rana kar yaplacak savata kendilerine den hizmeti grmek iin

19 Ktkolu, a.g.e., s. 23.

20 Halil nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs, Belleten, C.
XII, Say 46, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1948, s. 372-373.
21 Fernand Braudel, El Mediterrneo y ek Mundo Mediterrneo en la poca de Felipe II, Tomo

Segundo, Traduccion: Mario Monteforte Toledo, Wenceslao Roces y Vicente Simn,

Fondo de Cultura Econmica, Mexico 2010, s. 689-691.
22 Abdullah Gndodu, Trkistanda Osmanl-ran Rekabeti (1583-1598), Uluslararas

Osmanl Tarihi Sempozyumu (8-9 Nisan 1999) Bildirileri, Basset Matbaas, zmir 2000, s. 144.
23 Braudel, a.g.e., s. 690-691.
86 EMRAH NAK

hazrlanmalar istendi.24 Savan yaplaca yer olarak Grcistan topraklar

belirlendiinden,25 17 Mart 1578de Dadyan Melik, Gryel Melik ve Baauk
(meret) Melike gnderilen hkmlerde Sultan III. Murata biat ve desteklerini
sunmalar istendi. irvan daha nce stanbula resmen eliler gnderip Safev
hkmranlndan kurtulmak istediini zaten bildirmiti.26
Bu srada rann dousunda Safevlerin Osmanllardan daha byk hasm
olan Buhara Hanl bulunuyordu. Osmanlnn Safevleri doudan
sktrabilecek gte grd Buhara Hanlnn banda ise II. Abdullah Han
vard. Nitekim 1571de II. Abdullah Han, Safevlere kar II. Selimden yardm
istemiti. O sralar ynn Akdenize dnm olan Osmanlnn byle bir talebi
olumlu karlamas dnlemezdi. zbek Han II. Abdullahn uzun zamandr
bekledii ittifak artlar rana sefer almasyla birlikte domu oldu. Bu
durumun farknda olan Osmanl mparatorluu, gerekli destei almak iin
yukarda ad geen devletlerle temasa geerken, Safev Devletinin dousunda
bulunan Buhara Hanlnn desteine de ihtiya halinde bavurmaya hazrd.27
Bylece 28 Nisan 1578de skdardan hareket eden Lala Mustafa Paa, 2
Temmuzda Erzuruma ulat. Bu srada Erzurumda toplanan Osmanl
ordughna eli gnderen Megrel, Gryel ve Baauk (meret) hkmdarlar
kendilerine den grevi yerine getirmeye hazr olduklarn bildirdiler.28
1578 ylnda Lala Mustafa Paann serdarlnda Osmanl ordular, srasyla
8 Austos'ta Poshofun merkezi Mere ve Vale kalelerini, 9 Austosta Yenikale,
Tmk, Hartus, ldr ve Ahilkelek kalelerini fethettiler. 9 Austos'ta Karasu
boyundaki ldr mevkiinde, Tokmak Han komutasndaki Safev ordularna
5.000 kayp verdirip 500 esir aldlar. ldr zaferi sonrasnda Grcistan kaplar
ald. Bylece Kartl Kral Davud Hann korkup ehri boaltmas zerine 24
Austos'ta Tiflis ele geirildi ve eyalet olarak Osmanl topraklarna ilhak edildi.
Kral II. Aleksandrn itaatini arz etmesi zerine 5 Eyllde Kakhet lkesi Kakhet
Eyaleti olarak Osmanl topraklarna ilhak oldu. 9 Eyllde Kr nehrinin Koyun
geidinde Safev ordusu bozguna uratlarak 5.000 kayp verdirildi. 10.000
Safev askeri ise kaarken nehirde boulup ld. Eyll-Ekim aylarnda eki,
Ere, emah, Kabala, Bak, aburan, Salyne ve Demirkap-Derbend
fethedildi. Ekim'de nce merkezi Ere olan irvan Eyaleti ve sonra Sohum
Eyaleti kuruldu. 8 Ekimde Eriten ayrlan Serdarn 21 Kasmda Erzuruma
varmasyla 1578 seferi sona erdi.29

24 M. Sadk Bilge, Osmanl ve Kafkasya, Eren Yaynclk, stanbul 2005, s. 60.

25 Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, Yeditepe Yaynevi, ev. Nilfer Epeli, C.3,
stanbul 2005, s. 207.
26 Krzolu, a.g.e., s. 263, 278.
27 Gndodu, a.g.m., s. 145.
28 Bilge, a.g.e., s. 61.
29 Bilge, a.g.e., s. 61-62; Krzolu, a.g.e., s. 288-292, 299, 301-304, 307
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 87
(OTAM, 32/Gz 2012)

Serdarn blgeden ayrlmasndan sonra Kasm banda 25.000 kiilik Safev

ordusu Salyneyi, 15.000 kiilik baka bir ordu ise Erei igal etti. Sonrasnda
birleen Safev ordular, zdemirolu Osman Paann bulunduu emahda
Osmanllarla karlatlar. Osmanllar, Adil Giray Han komutasndaki Krm
kuvvetlerinin yardmyla birlikte Safevlere ilk muharebe 15.000 l ve 10.000
esir verdirdiler ve emah geri alnd. Fakat Haydar Mirza komutasnda irvana
giren Safev ordusu 27 Kasm'daki ikinci emah muhaberesinde Adil Giray ve
irvan Beylerbeyi Piyale Paay esir ald. zdemirolu Osman Paa ise
emahy boaltp irvan Safevlere brakarak 12 Ocak 1579da Derbende
ulat.30
Savan ikinci ylnda ise 30 Mart 1579da mam Kulu Han komutasndaki
Safev ordusu Tiflisi kuatt. Solak Ferhad Paazade Mehmet Paann 1800
askeriyle byk diren gsterdii kuatma ancak Osmanl yardmnn
gnderilmesiyle 1 Austosta kaldrld. Asker, lojistik ve idar dzenlemelere
ihtiya duyulduundan stratejik nemi olan her yerde kaleler ina edilip eyaletler
kuruldu. 1 Temmuzda ldr Eyaleti ve 27 Temmuzda 1579da inasna
balanan Kars kalesinin tamamlanmasndan sonra Ekim 1579da Kars Eyaleti
kuruldu.31
Bu arada Kaptan- Derya Kl Ali Paa Karadenize kys olan ve iki para
kaleleri bulunan Vilayet-i Grcistandan Gryel, Dadyan, Baauk Meliklerin
Memleketlerine gnderiliyordu. Donanma-i Hmayun ile varp Fa Irmann
Karadeniz aznda kale ina edilerek Grcistan kylarnn gven altna alnmas,
bylece irvan ve Tiflise yol almas planlanyordu. Fa Irmann azndaki bu
kale 26 Temmuz 1579da tamamland.32
5 Nisan 1578de Serdar Lala Mustafa Paann skdar ordughna
gemesiyle balayp 21 Mart 1590da imzalanan stanbul Bar Antlamas'yla
sona eren Osmanl-ran sava tam tamna 11 yl, 11 ay, 16 gn srd.
Yzbinlerce insann hayatna mal olan bu uzun sava sonrasnda yaplan barla,
Aras Nehrinin kuzeyindeki Grcistan, irvan, Dastan ve nehrin gneyindeki
Tebriz, Karacada, ehrizor, Ardeln, Kirmanah, Lristan, Hzistan,
Nihavend Osmanllar'a geti. Bu, yeni Safev hkmdar ah Abbasn 590.000
kmye ulaan Osmanl ftuhatn tanmas anlamna geliyordu.33
spanyol Ajan Juan De Brionesin Casusluk Raporu
Osmanllarn gcnn zirvesinde olduu 16. yzyl dnya tarihinde
Osmanl-spanya ilikileri, dnya tarihinin akn belirleyen en nemli konu
balklarndan biridir. Dnemin nemli aktrlerinden biri olan spanyollara ait
arivler, Trk tarihi bakmndan olduu kadar dnya tarihi bakmndan da byk

30 Bilge, a.g.e., s. 62-63; Krzolu, a.g.e., s. 330-332.

31 Bilge, a.g.e., s. 63.
32 Krzolu, a.g.e., s. 328-329.
33 Bilge, a.g.e., s. 61, 66.
88 EMRAH NAK

neme sahip olan bu srece ilikin zengin veriler sunmaktadr. Makaleye konu
yaptmz, spanyol Juan de Brionesin bu raporu, yukarda zetlemeye
altmz, sz konusu dnemin bir kesitine yakndan tanklk etmi olan
yabanc bir gzlemcinin kaytlar olmas bakmndan tartmasz bir kaynak
deerine sahiptir.
evirisi ve deerlendirmesini yaptmz rapor, Trk tarihilii iin zengin
kaytlar ieren Simancas Arivinin Devlet ktlar 490 sayl klasrden
karlmtr. 46 numarayla kaydedilen ve el yazmas formatnda olan bu belge,
Juan de Brionesin II. Felipeye iletmi olduu bir casusluk raporudur. Bu belge
daha nce Emilio Sola koordinatrlnde, Clasicos Mnimos (En Kk
Klasikler) adl kitapta Un Viaje de Al Baj al Reino de Trebisonda (Ali Paann
Trabzon Krallna Bir Seyahati) adyla kmtr. Deerli almalaryla Osmanl
tarihinin klasik dneminin bilinmeyen ynlerine k tutan Alcala de Henares
niversitesi Tarih Blm hocalarndan saygdeer Emilio Sola daha nce
kendi koordinatrlnde yaynlanan bu belgenin orijinal metnini bize sunarak
zmlenememi taraflarn aydnlatmamza olanak salamtr. Bu dorultuda
mulak kalan yer ve ahs isimleri dipnotlarla aydnlatlmtr.
Bu casusluk raporunun yazar spanyol kkenli olan Juan de Brionesdir.
Babas Francisco de Briones, Tunusun Akdeniz kysnda bulunan La Goletta
liman kentinde topu birlii komutan ve deniz kaptan olarak grev yapm bir
spanyol askeridir. Juan de Briones o dnemde ok sk rneklerine rastladmz
biimde Osmanllara esir dp stanbula gtrlr. eklen ihtida edip Sinan
ismini alr. Bu ekilde Kaptan- Derya Kl Ali Paann hizmetine giren
devirme Sinan, ksa zamanda Paann en gvenilir adamlarndan biri olur.
Kaptan- Deryann hizmetinde ktiplik vazifesiyle grev alan szde Dnme
Sinan, bir yandan Kl Ali Paann mektuplarn okuyup yazarken, dier
taraftan II. Felipeye gizlice hizmet eder. stanbulda yar gizlilik iinde
srdrlen Osmanl-spanyol atekes grmelerinde34 spanyaya casusluk
vazifesiyle hizmet eden Sinan, II. Felipenin en etkin ajanlarndan biri olur.
1579da ran savann ikinci ylnda Kl Ali Paann donanmasyla birlikte
Karadeniz Seferine kar. Bu seyahat srasnda tank olduu ve yaad olaylar
gn-be-gn not eder. 17 Maystan 6 Austosa kadar sren bu seyahatiyle ilgili
raporu bir ekilde II. Felipeye ulatrmay baarr. spanya Kralna sunduu bu
raporu kendisiyle birlikte seyahat eden ngiliz kkenli devirme Haydar (Robert
Drever)n adn da koyarak imzalar.35

34 Braudel, Sinann spanya adna bu grmelerin ba mzakerecisi olan Giovanni

Marglianinin hizmetinde altn iddia etmektedir. spanya adna alan Sinan,
Haydar, ngiliz ve Juan de Briones gibi drt farkl ajan olduunu belirtmesi gzden
kaan bir hatadr. Yukarda sylendii gibi Sinan, Juan de Briones, Haydar ise ngiliz
kkenli Robert Dreverdir. Baknz: Braudel, a.g.e., s. 680.
35 Juan de Briones, Un Viaje de Al Baj Al Reino de Trebisonda, Clasicos Mnimos 1,

Editrler: Raul Gonzles Luciano-srael Alonso Muoz-Jos Ignacio Garca Blasco,

Koordinatr: Emilio Sola, Fugaz Ediciones, Madrid 2001, s. 51;
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 89
(OTAM, 32/Gz 2012)

II. Felipeye sunulan bu casusluk raporunda, metne sadk kalnmaya

allmtr. Her eviride olduu gibi bu metinde de hatalar bulunmas olasdr.
Orijinal metinde geen yer adlar almann Trke evirisinde korunmutur.
Metinde geen her yer ad hakknda dipnotlarla aklamalar yaplmtr. Yer
adlar, getikleri ilk cmlede yazarn orijinal metinde yazd ekilde aktarlm
olup sonraki cmlelerde Trke yazl kullanlmtr. ahs adlarnn metindeki
ekli korunmakla birlikte bunlar Trkeletirilmi olup Osmanl tarihinde geen
nemli ahslarn sfatlar ve takma adlar da isimlerinin nnde parantez iinde
yazlmtr. Fakat orijinal metne sadk kalarak Kaptan- Derya Kl Ali Paann
sadece Paa sfat kullanlmtr. nemli ahsiyetler hakknda dipnotlarda gerekli
tarihi bilgi sunulmutur. Metinde aklamasn gerekli grdmz tarihi olaylar
hakknda yine dipnot verilerek aklamas yaplmtr.
Konstantineyeden Yola kan Kaptan- Derya Ulu Aliyi 17
Maystan 6 Austosa Kadar zleyenin Raporudur36
17 Maysta Konstantinepolis limanndan kp Rumeli tarafndaki
Estenna37ya vardk. Estenna, Karadenize doru kuleler ve kalelerin be mil
dndayd. Demir attktan sonra Byk Trk38ten bir avu bulunduumuz yere
geldi. avu, Byk Trkn mhrl fermann getirdi. Fakat imdiye kadar bu
mhr amadklarndan avu ad geen fermandaki konuyu Kaptan Paaya
szl ifade etmeyi tercih etti:
[Lala] Mustafa Paann bulunduu yere gidiniz ve [Lala] Mustafa Paann
emirlerini yerine getiriniz. Kaptan Paay o taraflarda kalmas iin grevlendirir, kadrgalar
dzene koymas emir buyrulur. Sonras bilinmiyor.
18 Maysta Estennadan ayrldk ve denizci haritasnda Estreta39 diye yazlan
kanaln azna gittik. kamet edilen la Alcazaba40dan hari ikamet edilmeyen eski

http://www.archivodelafrontera.com/wp-content/uploads/2012/05/Trebisonda-y-
Uchali-1579-fugaz.pdf.
36 Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 490, Folio 46.
37 Uzaklalan mesafe gze alndnda ve etimolojik arm yapldnda varlan

limann gnmzdeki stinye olmas mantkldr.

38 Batllar tarafndan Osmanl sultanlarna verilen isim.
39 stanbul Boaz.
40 Arapa kasaba szcnden spanyolcaya girmi bir kelimedir. Askeri garnizonun

barnmas iin kentin surlar iinde tahkim edilmi yer. Baknz: Diccionario de la lengua
Espaola, Real Akadema Espaola, Tomo I, Espasa Calpe, Madrid 2001, s. 96. Yoros
kalesi, ya da halk arasnda yaygn olarak kullanlan Ceneviz kalesi olmas muhtemeldir.
ok eskiden, Karadenize kan ve dnen gemicilerin kurban taktim ettii rzgrlar ilh
Orionun tapnann bulunduu Grek dneminden kalma yerdir. Baknz: P. Minas
Bjkyan, Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas (1817-1819), eviri: Hrand D. Andreasyan,
stanbul Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1969, s. 17.
90 EMRAH NAK

bir ehir vard. Anadolu tarafndayd. Gece oluncaya kadar bulunduumuz

lkeyi ky boyunca srekli seyretmeye bu yerden baladk.
Sonra yola ktk ve 19 Maysta Trkede Guerpes41 denen Garpiye srekli
seyir ederek vardk. Burada bir adack zerinde, ikamet edilmeyen eski bir ehrin
surlar vard. Daha sonra, ayn gn buradan ayrldk ve Trkede Eregli42 denen,
ikamet edilmeyen eski bir ehir olan Pindarachaya doru seyrederek 20 Maysta
oraya vardk. inde yeniden ina edilmi olan birka ev mevcuttu.
21 Maysta Ereliden ayrldk. 22sine kadar gemiyle seyrettik ve
pruva43dan esen rzgar nedeniyle Trkede Cara Agache44 denen Parteniye
gitmemiz gerekti. 23 Maysta Kara Aatan ayrldk ve 24 Maysta Trkede
Sinap45 denen Sinopiye vardk. Kk ky evlerinin hepsi ahaptan olmasna
ramen gzel bir yerdi. Evlerin atlar ne eksik ne fazlayd. Evlerin iinin byk
ksm ne eksik ne fazlayd.
25 Maysta Sinoptan ayrldk ve Trkede Samsun denen Simixioya
seyrederek 27 Maysta buraya ulatk. inin byk ksm ahaptan olma kk
ky evlerin bulunduu kt bir araziydi. Paa bulunduumuz yerden bir kaliteyle
bir avuu Samsunun yz mil kadar uzana, Trkede Vona46 olan Sico diye
arlan yere, ahaptan olma bir kr evine gnderdi. Bu tr ahap evler ok azd.
avu karaya kp oradan [Lala] Mustafa Paann bulunduu Erzuruma gidip
Paaya, Kaptan Paann altm kadrgadan mevcut donanma ile geldiini, kendisine
gnderilen mektuba bakmasn, daha sonra mektupta yazlann icra edilmesi gerektiini
syleyecekti.
29 Maysta orada bulunduumuz srada, kn ortasnda dahi olmayacak
ekilde, bardaktan boanrcasna yaan yamur ve doluyla kark ok byk bir
frtnaya yakalandk.
30 Maysta gn madan bir saat nce sabaha kar Samsundan ayrldk.
Yukarda bahsi geen Vonaya gece saat ikide vardk. avu ile gnderdiimiz
kalite oradayd. avuun 27 Maysta Arzeruma47 doru yola ktn orada
rendik.

41 Kerpe, Kocaeli iline bal Kandrann Karadenize kys olan beldesidir. Grekesi filiz

manasna gelen Karfidir. Baknz: Bjkyan, a.g.e., s.19.

42 Ereli.
43 Geminin burun taraf.
44 Gnmz Kastamonu ili snrlar iindeki Cide koyunda bulunan Kara Aa

limandr.
45 Sinop.
46 Ayr bir burnu olan iyi bir limandr. yerinde gemi duraklar ve birok gemi kn

barnabilir. Perembe ise, Vonann berisinde ayn koyun iinde bir kasabadr. Bjkyan,
a.g.e., 36.
47 Erzurum.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 91
(OTAM, 32/Gz 2012)

Maysn son gn gece saat birde, Vonadan ayrldk. Btn gece ve

gndz olmak zere seyrettik. Gndz saat drtte Trabzondan gelen bir gemi
bulduk. O gemide, 12 gn nce Erzurumdan ayrlan Yunanistan
Beylerbeyinin48 de bir hizmetkr bulunuyordu. Ondan [Lala] Mustafa Paann
ok az insanla hala Erzurumda bulunduunu ve ranllarn bir generalinin
Trkede Servan49 denen Mediye doru ordusuyla ilerleyerek geldiini
rendik.
Trebizonda50da byk alk ve hastalk olduu haberini aldk.
1 Haziranda Trkede Gureli51 denen Plantenaya vardk. Grele, tepede
kk bir kaya zerinde bulunan bir kaleydi. Etrafndaki evlerin ii ve d kire
ve akl tandand fakat dam ve teraslar ahaptand.
2 Haziranda, gn domadan iki saat nce Greleden ayrldk ve gndz
saat te Trabzona ulatk. Son iki ayda 30.000 insann vebadan ld haberi
bize ulatndan ehirden on mil uzakta demirlemitik. Halkn byk
ounluu kr evlerine ve dalara gitmiti. Trabzondan on mil uzakta
bulunduumuz srada, ayn gn [Lala] Mustafa Paann avuu geldi.
Erzurumdan yola kal iki buuk gn olmutu.
[Lala] Mustafa Paann fermann ve mektubunu getirdi. Bu fermanda
Kaptan Paaya:
dier ad Jurji52 olan Kolko53ya doru gidiniz. Ve Kolkolular ya da Grcler
ilk emre itaat ederlerse onlara hibir zarar vermeyiniz; ayet etmezlerse, onlar yama
ediniz ve yknz. Ve daha fazla adama sahip olmak iin lke ilerine iki gn
uzaklkta bir kale ina ediniz.
diyordu.
ranl [ah] bar istiyordu ve irvan kentini vermekten memnundu. Fakat
bunun ie yaramadn grdnden imdi ordu yolluyor ve irvana doru
geliyordu. [Lala] Mustafa Paa halk korumak iin Erzurumda bulunuyor ve
halkyla Anadolu Beylerbeyi ve baka bir Beylerbeyinin yanna vardn
sylyordu.
3 Haziran sabah, btn bayraklar, sancaklar ve flamalar ektik ve btn
top ve tfei ateleyerek, davullar, trompetleri ve zurnalar byk bir neeyle
alarak Trabzonun nne getik. ok ho bir top atyla selamladk. ranllarn,
Grclerin, Megrellilerin sonradan tm bu atafat renecekleri

48 Rumeli Beylerbeyi.
49 irvan.
50 Trabzon.
51 Grele.
52 Grc.
53 Kakhet de denebilir. Baknz: Krzolu, a.g.e., s. 263.
92 EMRAH NAK

dnldnden her ey kurnazlkla yapld. Zafer kazanarak geldiimizi ve

ok neeli olduumuzu sanacaklard.
ehir surlarnn evresi aa yukar iki milden fazla olmamasna ramen
kent iyi bir yerde bulunmaktayd. Fakat iki byk kalesi vard. Kentin iinde
byk bir veba salgn olduundan on mil kadar uzaa demir attk.
4 Haziranda gn domadan saat te bulunduumuz yerden ayrldk. Ayn
gn Trkede Risa54 denen Risoya vardk. Kalesi bulunan ikamet edilmeyen
eski ve khne bir kentti. Fakat kalede ve deniz kysndaki ahap birka evde
insanlar oturmaktayd. Kale bir tepe zerindeydi.
7 Haziranda, gndz saat 3'de Rize'den ayrldk ve ayn gn Trkede
Guonna55 denen Uanca'ya vardk. Deniz kysndaki bir dzlkte bulunan kk
bir kentti. Buradaki topraklarn Beylerbeyi [erkez] Haydar Paa ve
donanmann btn teki Sancakbeyleri geldiler. Savatan ve nceki yl 1578in
nasl getiinden bahsettiler.
[erkez] Haydar Paa; Grclerin 20.000 Trk nasl ldrp esir aldklarn,
Megrellilerin beyi olan Dadyan Melik denen bir bey olduunu, bu Beyin Byk Trk'n
dostu ve tebaas olduunu ve kendisini byle gsterdiini syledi. ranllarla savaa
gelince, Trklerin geen yl ok kt geirdiklerini ve Trklerin alt sancak beyinin
bulunduu lkeyi ranllarn yamaladklarn ve yktklarn, onlarn ounu kltan
geirdiklerini, evleri ve birka kalenin surlarn ykarak, o lkeyi yaanmaz hale
getirdiklerini ekledi. Bu olaydan dolay Paann asab ok bozuldu ve Osmanl
kaptanlarnn bu tr olaylarla ilgili Byk Trk' bilgilendirmediini aksine ranllara
kar hep zafer kazandklarn ima ettiklerini ve yle anlamasn saladklarn, nk
gerei sylerlerse, ranllarn ettii fenalklar Byk Trk'n anlayacan syledi.
Tm Beyler arasnda o zaman sylendi ki: Sultan Sleyman kez ahsen
gelerek ran' fethetmeyi denedi, onlar bitiremedi ve hi kimse ranllar egemenlii altna
alamayacandan onlarla bar yapmaktan daha iyi bir seenek artk yoktu. Sonra
Trkede ad Faxa56 olan, deniz haritasnda Faso denen rmakta kale yapmaya
alld.
Beylerbeyi [erkez] Haydar Paa gerekli aralar ve gereleri tehiz etmek
onlar kaykla gndermek iin kente gitti. Sonra ayn saatte byk veba salgn
yznden bu kentten ayrldk. Grc kylarna gemiyle seyrederek girmeye
baladk. 20 mil kadar yol aldk. nden giden bir kadrgamza oradan oklar
atld. Onlar karadan Grcler att. Oklar Trklerinkinden drt parmak daha
uzun ve te bir oranda daha kalnd. Orada demir attk. ok byk bir
aalkt.

54 Rize.
55 Gnye.
56 Fa/Faa.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 93
(OTAM, 32/Gz 2012)

Sonra bir frkatayla Paann mektubunu tayan bir Trk -Megrelde birok
defa bulunmutu ve dmencimizdi- Megrellilerin beyi Dadyan Melike
gnderildi.
Paa, Onunla konumak ve eskiden olduu gibi emrinde olmak isteyip istemediini
grmek iin kendisini Byk Trkn gnderdiini, biat ettii takdirde onlar sevgiyle kabul
edeceini, kabul etmezlerse yapacaklarn greceini, aksi takdirde piman olacan, bunun
yerine, eski kulluu ve dostluu srdrerek kendisiyle bulumaya ve konumaya gelirse,
efendisinin ba ve Allahn ad zerine, Byk Trkn nnde her zaman onun dostu ve
aracs olacana yemin ediyordu.
Dadyan Melikin kars iin iki kutu reel, ekerli drt ekmek, Portakal
iei suyu ile dolu iki cam bardak ve kadrgada piirilmi alt taze ekmek
yollad.
9 Haziranda birisi yal ve yaral olan iki Grc karadan getirildi. Onlar
getiren Trke, bu sebepten tr Sancakl kadrgann yelken direinden drt
kez ellerinden ve ayaklarndan balayp yere arpmakszn ba aa hzlca
brakarak ikence yaptlar. Sonra, herhangi bir Grcye hi kimsenin kt
muamele yapmamas tm kadrgadakilere sylendi. Paa, yaraly tedavi ettirip
taban ham deriden olma sandaletler giydikleri iin onlara bir ift iskarpin temin
etti. Sonra ki Grcnn her birine boas57 bir kaftan ve biraz ake verdi.
Gryel Melik olan Grclerin Beyine bir Trk ve iki Grc ile birlikte bir
mektup gnderildi. Bu mektup Dadyan Melikin mektubunda sylenenlerin
aynsn iermekteydi.
10 Haziranda, gn domadan saat nce oradan ayrldk. Gndz saat
3de Fa Irmann azna ulatk. Paa, sanca tayan kadrgayla nde girmek
istediinden ve Irman az iyi gzetlenmediinden drt kadrgayla birlikte
karaya oturduk. Dier kadrgalar baka bir mevkiden kanal daha iyi kefettiler
ve rmaa oradan girdiler. Tm suyu denize boalttk, aac ve yelken direini
denize attk, byk urala tm erzak kadrgadan boaltp gndz saat 12de
yeniden yzdrdk.
11 Haziranda Grclerin beyi Gryel Melike yolladmz Trk onun
elisiyle birlikte gndz saat 2de geldi. Bu eli Gryel Melikin iki
danmanndan biriydi.
Bu Gryel, Trkede Gnye denen Uancadan Fa Irmana kadar uzanan
deniz kysna sahipti. Oradan ileride Dadyan Melikin lkesi Megrel balyordu.
Eli gelii hakknda Paa ile konutu. Beyinin Byk Trkn dostu ve kulu
olduunu, her yl vergi olarak bin kental kenevir bezi verdiini ve vermeye devam ettiini,
mademki gerek byleydi, neden peki kendi lkesinde bulunan Fa Irma kysna kale
yapmak istediini sordu. Paa, kale yapmaya gelmediini, Gryel Melik ve Dadyan Melik

57 nce bez, astar.

94 EMRAH NAK

ile bulumaya ve Byk Trkn hizmetini ilgilendiren meselelerle ilgili konumaya geldiini,
ite bu yzden hibir pheye mahal vermeden tamamen Gryel Melikin kendisiyle
bulumaya gelmesi iin aba harcadn. Eer, gelirse memnun kalmas iin kendisine byk
bir nezaketle davranacana sz verdiini, Byk Trk ve Allah adna kimseye kt
muamele edilmeyeceine yemin ettiini, bilakis bar olacan syledi. Fakat daha ak
olmak adna, bir Sancak Beyini rehin olarak kendilerine verebileceini ekledi. Bununla
birlikte, gelmesi hususunda onu tevik etmek iin; geldikten sonra, Byk Trkten
istedii herhangi bir ey varsa ona arac ve ok iyi bir dostu olacana yemin etti ve sz verdi.
Sadece yiliini istediini ve onun olan hibir eyi ortadan kaldrmaya gelmediini, bilakis
getirdii haberi kendilerine vermek istediini ekledi.
Eli, Beyinin gelmesi iin alacana sz verdi ve bununla uurland.
Paa ona, 30 altn deerinde srma iplikle ilenmi bir ferja58 ve buuk kol kzl
renk kuma, bir avu ake ve drt taze ekmek verdi. Getirdii iki hizmetinin
her birine birer boas kaftan verdi.
Gryel Melik ve Dadyan Melikin karlarnn erkek kardei Paann
huzurunda seyis olarak bulunuyordu, yola kmak zereydi. Paa seyise, Gryel
Melikin kars olan kz kardeine gtrmesi iin, 15 altn deerinde srma iplikle
ilenmi edna bir hilat ve ekerli drt ekmek verdi. Hibir ktlk
yapmayacan garanti ettiini ve syledii gibi kendisiyle bulumaya gelmesi iin
Gryel Meliki ikna etmesini tembihledi. Sonrasnda bir kaliteyle yola ktlar.
Ayn gn saat dokuzda, be frkata ile [erkez] Haydar Paa geldi. Kale
inaatna balamak iin ara ve gereleri hazrlamaya gitmiti. Ayn gece herkes,
o lkenin halkn itaate zorlamak ve korkutmak maksadyla tm kadrgalar
kandillerle byk haykrlar eliinde gzelce aydnlattlar.
12 Haziran sabah Paa, Grcler tarafnda bulunan rman giriinde
karaya kt. Paann ve en nde gelen sancak beylerinin adrlar kuruldu.
Byk bir aalk bulunduundan, karadaki birok aa direk yaplmak zere
kesildi. Gemiler kyya ulap getirdiklerini boaltsn ve kale iin birok vazife
grsn diye bir iskele ina edildi.
Biz buradayken, Megrele yolladmz frkata geldi. Eli olarak Dadyan
Melikin hizmetisiyle birlikte, ba khyas ve hazinedarn getirdi. Paa,
onlar okayp byk hrmetle karlad. Gryel Melikin elisine sylediklerinin
aynsn onlara da tekrarlad. Onlar Dadyan Meliki her ne pahasna olursa olsun

58 spanyolcada kullanlmayan bir kelimedir. spanyol kkenli olan Juan de Brionesin

hil'at- fhireyi, fhireden esinlenerek sadece ferja olarak yaz diline nakletmi
olmas muhtemeldir. spanyolcadaki j harfinin Trkede h olarak telaffuz
edilmesinden dolay kanmz daha da glenmektedir. Ferit Develliolunun Osmanlca-
Trke szlnde Hil'at: Padiah veya vezirler tarafndan takdir edilen, beenilen
kimseye giydirilen ssl elbise, kaftan anlamna gelmektedir. Bu mantktan yola karak
sonraki cmlelerde ferja olarak geen ifadeler hil'at olarak dzeltilmitir.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 95
(OTAM, 32/Gz 2012)

gelmeye ikna etmeleri iin grevlendirdi. Onlar da, Dadyan Melikin, Byk Trkn dostu
olduunu ve Sultan Sleymann beratna sahip olduunu, bu beratta oullarndan herhangi
birinin itaatsizlii halinde, onu hargzr yapacandan ya da vergi alacandan ya da
isteyeceinden bahsediyordu. Bu berat byk dostluun alametiydi diye yantladlar.
Paa Dadyan Melikin gelmesini, Byk Trke hizmet gerektiren meseleleri
konutuktan sonra, Sultan Sleymann kendisine verdii beratn bir kopyasn kartp
imdiki Sultan Murata gstermek istediini syledi. Ba khya ve Hazinedarn her
birine Gryel Melikin elisine verdii gibi bir hilat, bir am kuma ve bir avu
dolusu ake verdi. hizmetinin her birine birer boas kaftan ve arasnda
paylasn diye bir avu dolusu ake verdi.
Bahsi geen Megrelliler, Megrel ve erkezistan arasnda yaayan bir ulus
olan Apazlardan ikyet ettiler. Paa, Dadyan Melikin geliiyle birlikte bahsi
geen Apazlar ortadan kaldrmaya gideceine dair sz verdi.
leden sonra, Paann Vonadan [Lala] Mustafa Paaya yollad avu
geldi ve [Lala] Mustafa Paann fermann getirdi. Bu fermanda Paaya yle
buyuruyordu: Gryel ve Dadyan Meliklerin yardmn alnz ve onlarn eliinde
Trkede Akba59 denen kraln zerine gidiniz ve tm o lkeyi yknz, Byk Trke
tbi klp Donanmada getirdiiniz Sancak Beylerinden en deerli olanlarn bahsi geen
lkenin bana geiriniz.
*
[erkez] Haydar Paaya sylendiini duyduum, Akba Melikin
lkesinin her halkarda yama edilmesi ve kendisine tbi hale getirilmesi emrini
Byk Trkn neden verdiini anlatacam.
imdi Kral olan bu zattn babas Byk Trkn dostu ve mttefikiydi.
Sz edilen bu Kral ranllar tarafndan esir alnd gne kadar ran Sultanyla
25 yl boyunca srekli olarak savat. ki ya da yl sonra hapsedildii yerde
ld. Bu ahstan prens Simn60 adnda bir olan ocuu geride kald. Babasnn

59meret, Baauk.
60 Merkezi Gori olan Kartl lkesi kraldr. 1569da ah Tahmasp tarafndan malup
edilip esir alnd. nce Kahkaha (Alamut), sonra 1573de irazda hapsedildi. Baknz:
Ktkolu, a.g.e., s. 72. Simon (Simayun)un kardei Bagratl mhtedi Davut Han, ah
Tahmaspn salnda Kartli (Tiflis) lkesi krallna tayin edilmiti. Aabeyi Simon
(Simayun) 1576da ah II. smail tarafndan mahpus olduu yerden karlp btn
Kartli(Tiflis ve Goriye) yurduna Kral tayin edilince, Tifliste oturan Davut Han, ayn yl
1576da Osmanl sarayna bir eli gnderip Sultan III. Murattan yardm diledi. slam
olarak Mahmut Han adn alan Simon, Tiflisin Osmanllarn eline gemesi zerine
Gence Beylerbeyinin yardmyla emrine verilen Grc ve Kzlbalarla Lala Paann
yolunu kesmee, orduyu kydan-bucaktan yamaya koyulmutu. Fakat Gorinin Sancak
olarak kendisine verilmesi halinde Osmanl hizmetine gireceini bir mektupla Serdara
duyurdu. Goriye sancak beyi ve muhafzlar konulduunu syleyen Serdar bu teklifi
96 EMRAH NAK

yokluunda bu ahs babasndan ok daha acmaszca ranllarla alt yl boyunca

sava yineleyerek lkesinin kral oldu. Btn bunlarn sonunda babasyla ayn
kaderi paylaarak hapsedildi.
Bu srada ranllarn Sultan61 ld ve smail62 adndaki bir olu
hkmdarl devrald. Bu zat Kral Simnu hapisten kard ve bir kz ya da
hsmyla onu evlendirerek kendisine sadk kld. Trkn mttefikinden63
lkesini geri almas iin sadakat yemini ettirdikten sonra ona halkn geri verdi.
Halk -Kraln [Akba] lmnden ve [Lala] Mustafa Paann askeriyle
yryerek zerlerine gelmesinden dolay- baz ky evlerini ve iki kenti terk edip
dalara doru ekilmiti. [Lala] Mustafa Paa bu iki ehrin insanlarn tutsak etti.
Trkede Tiflis denen ehre ve tekine64 birer beylerbeyi yerletirdi. K
yaklatndan Erzuruma ekildi.
Kral Simn, baz ranllar ve zgr kaldn renip kendisine hizmet iin
gelen halkyla birlikte drt aydr kuatma altnda olan bahsi geen iki ehre geldi.
Bu ehirlere ne yardma kouldu, ne de yardma komak iin uygun zamand. Bu
ehirlerde byk alk ve susuzluk hkimdi. Kaybedileceklerine kesin gzyle
baklyordu. Dier taraftan Mustafa Paa hala Erzurumdayd. Zira Karaman,
Halep, Kahire ve dier illerden beklenen insan gc gelmemi olsa da -avuun
sylediine gre- tm kuvvetlerin 15 Haziranda sefer iin yryeceinden
herkes emindi. ki mavnann getirdii cephane ve top bekleniyordu. Trabzona
beklenen yk indirilmiti. Karadan tamak gerekmekteydi. Dalarn hrnl ve
Trabzon ehrindeki byk veba salgnndan dolay btn bu ay boyunca bu i
ok zahmet gerektirecekti.
ranllarla ilgili ilkinden baka yeni bir haber yoktu.
Paa, 32 kadrga ve 3 kaliteden ibaret olan donanma gcnn
yetersizliinden dolay zgn hissediyordu. bin adam karabilse byk i
gerekletirecekti. imdi 13 ya da 17 kadrga ile gelecek donanma mutemedini
bekliyorduk; bize cephane, adr, rek tayacak bir at ya da deve olmadan, bu
ekilde 50, 52 gemiden mteekkil olacaktk. Grnen o ki, (Lala) Mustafa Paa,
Hristiyanlara kar gitmek zere destek olarak bu iki Hristiyan beyinin
desteinin alnmasn emretmiti. Bu durum Paay ok zmekteydi. Bu ekilde
yaparak kendisini ldrtmek istediklerine inandn syledi.

reddetti. Yllarca Gori evresinde Osmanllara baskn ve yamalarla zarar veren Simon
Han sonunda yakalanp stanbul Yedikule zindanlarna hapsedildi. Baknz: Krzolu,
a.g.e., s. 263, 293-294.
61 ah Tahmasp.
62 II. smail.
63 Bagratl mhtedi Davut Han, Simnun kardei.
64 Gori.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 97
(OTAM, 32/Gz 2012)

13 Haziranda Paa [Lala] Mustafa Paaya yazd: Bu seferde byk zafer ve

kazan olduunu syleyerek kendisini getirtmiti. imdiyse, gerekli donanma sahip
olmakszn o topraklara yollamaktayd. Bu sefer iin kendisine on bin at yollamasn
istiyordu. Aksi takdirde, Fa rmandan ayrlmay dnmyordu. Ayn gn -sancak
gndere ekilip sanca tayan kadrgadan iki top atelenerek- kale inaatna
baland. Bunu toprak, sktrlm ince aa dallarndan desteler ve ok byk
aa gvdelerinden yapyorlard. La Goleta Vieja65daki gibi drt siperdi ve el
Estaodaki Santiago adasnda ina edilen kaleden biraz daha bykt. Grcler
tarafnda bulunan Fa rmann aznda yaplmaktayd.
ran Sultan ile savaa baladmz tarihten beri salgn hastalktan ve nehri
geerken ok sayda insan suyun kabarmasyla srklendiinden toplamda yz
binden fazla adam kaybettiimizi kesinlikle syleyebilirim. Bu srada orada
bulunan ranl 40.000 svari byk ykm yarattlar. Erzak ve cephane ykl alt
binden fazla deveyi ganimet olarak gtrdler.
14 Haziranda anlatacak bir ey yaanmad.
15 Haziranda Paa ile bulumaya davet etmek iin Gryel Melike
yolladmz Trk geldi. Hasta olduu iin Gryel Melikin gelemeyeceini fakat
olunun danmanlar eliinde geleceini syledi.
16 Haziranda Dadyan Melike yolladmz Trk, Dadyan Melikin ba
khyas ile geldi. Dadyan Melikin ertesi gn gelecei haberini verdiler. Paa ok
mutlu oldu ve ba khyaya kula krmz kuma verdi. Ayn gn Gryel
Melikin olu bir kalitede geldi ve Paa onu, Megrel tarafnda kale ina ettiimiz
Fa rma aznda byk bir adra yerletirdi. Ona gece uyuyabilsin diye bir
yastk, bir dek iin gereken baka gerelerle birlikte srma iplikle ilenmi bir
yorgan yollad. O gece atelenmek zere sabahleyin alt para kadrga topu
kaleye yerletirildi.
17 Haziran sabah tm kadrgalar sancaklar, flamalar ve bayraklar yukar
ektiler. Gryel Melikin olu gidip getirildi. Kadrgaya bindirilip oturtulduktan
sonra top ve silah at balad. Kalenin stndeki birok tfeki de drt
sancan her birini kaledeki istihkmlara ekip alt top gllesi harcayarak aynsn
tekrarladlar.
Paa, babasnn neden gelmediini sordu? Rahatszl nedeniyle diye yant verdi.
Oul vasfyla kendisini misafir ettiini, fakat yine de babasnn gelmesi gerektiini, eer bir
dman varsa kendisine bildirmesini, onun zerine gidecei yantn verdi. Vergi olarak

65Kuzey Afrikann Akdeniz kysnda bugnk Tunus snrlar iinde bulunan bir liman
kenti olan La Goletadaki merkezi kare eklinde ina edilmi drt burlu bir kaledir.
Baknz: Ricardo Gonzles Castrillo, La Perdida de la Goleta y Tnes 1574 y Otros Sucesos de
Historia Otomana, Narrados por un Testigo Presencial: Alonso de Salamanca, Anaquel de
Estudios rebes, Vol. 3, Madrid 1992, s. 252.NZLEZ CASTRILLO
98 EMRAH NAK

her yl bin kental kenevir bezi vermek zorunda olduklarn bildiren nceki
Byk Trklerden aldklar berat Paaya gsterdiler. Paa, Gryel Melikin
her halkarda gelmesi gerektiini syleyerek btn iktidarn kulland. Gryel
Melikin kendisinin gelmesi gerektiini daha iyi anlamalar iin olunu ve
danmanlarn tembihledi. Onlar bu hususta grevlendirdikten sonra Paa,
Gryel Melikin oluna 80 altn deerinde ince srma iplikle ilenmi bir hilat ve
danmann her birine elilere verdii trden srma iplikle ilenmi bir hilat
verdi. Alt yneticinin her birine, her biri 13 altn deerinde srma iplikle
ilenmi edna bir hilat verdi. Ve dier on be adamn her birine boas kaftan ve
ucuz kuma verdi. Bylece byk adra gittiler.
Paa gn ortasnda onu tekrar artt. Gryel Melikin olu gelip annesinin
hediyesi olan kadnlarn iledii baz eyleri Paaya sundu. Paa onlar sancak
beyleri arasnda paylatrd. Paa, Gryel Melikin olu olma sfatyla ona tekrar
on bir kula am kuma, ii misk, kehribar ve ho koku yayan eylerle dolu
altn oturtmal bir elma verdi.
18 Haziranda bir adam geldi. Beyinin nehrin ilerinde bizden alt mil kadar
uzakta olduunu ve sabahleyin geleceini syledi. Sonra dnd.
19 Haziran sabah Dadyan Meliki getirmek zere, Sanca tayan frkata
ile birlikte baka be kalite yolladk. Onlarda, biri Byk Trkn dieri ise
Mustafa Paann avular bulunuyordu. Saat ikide dndler ve Dadyan Melikin
Paa ile bulumaya geleceini ve Akba Melike kar kendisine elik edeceini fakat o
kaleyi yapmaya koyulmu olduklarndan, kalenin kesin ykld haberini almad srece
gelmeyeceini sylediler.
Paa Dadyan Melike o kaleyi ne kendi arzusu, ne Byk Trkn ne de (Lala)
Mustafa Paann emri zerine yaptn, fakat bilakis Hristiyan kadrgalarnn sna
olan Akban zerine lke ilerine gitmesi gerektiinden o kaleyi ina ettiini, yokluunda
Trk kadrgalar silahlarndan arndrlmken bir aksaklk meydana gelmesin diye sz
edilen kadrgalarn krek takmlarn ve yelkenlerini o kaleye koymak istediini, aksi
takdirde baka bir sebep olmadn bildirmesi iin bir Sancak Beyi yollad. Bundan
baka, Dadyan Melikin gelmesi durumunda kendisine birok vaatte
bulunuyordu.
Sancak bey gitti. Geri dndnde Dadyan Melikin kalenin kesin ykld
haberini almad srece gelmeyi dnmediini, Pazar gn -21 Haziranda- valilerle
toplanacan, neticelenecek konuyla ilgili sizi bilgilendireceini syledi. Bunda byle
karar klnd.
Akba Kralnn Simn diye arldn sylemitim. Aslnda Kraln ismi
Giorgi66 idi. Simn, Kral Akban yeeniydi. yle ki Byk Trk, yukarda
bahsi geen bu Simndan dolay Giorgiye fkeliydi. Simn, nceden Byk

66 Baauk/meret Meliki II. Giorgi 1575-1591.

 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 99
(OTAM, 32/Gz 2012)

Trkn dostu ve mttefikiydi fakat imdi ran Sultanyla mttefikti ve nceden

kendisinin olan Trkede Ora67 denen bir ehri kuatarak Trklere zarar
vermiti.
20 Haziranda Gryel Melikin bir adam geldi. Hediye olarak beraberinde
beyinin yollad yz kz ve Apaz kkenli on iki yanda on bir tane bakire kz
getirdi. Beyinin mutlaka Paa ile grmeye geleceini syledi. Alelade srma
iplikle ilenmi bir hilat giydi. Getirdii drt hizmetinin ikisine srma iplikle
ilenmi erit edna hilatlar ve dier ikisine de iki boas kaftan giydirdi.
21 Haziranda yolunu gzlediimiz donanma mutemedi, beklediimizden
ok daha az kadrgayla geldi. Beraberindeki insanlarla birlikte on iki kadrga ve
karamrsel getirmiti. ok gzel bir top atyla selamlad. Bizim tm
kadrgalar ve kale de ayn ekilde yant verdi. Tm bu top atnn dier maksad
Dadyan Melik ve Gryel Meliki korkutmakt.
22 Haziranda kale kapsna ve kalenin alt farkl noktasna sancaklar
ekildi. Btn bunlar ayn kurnazlkla yapld.
23 Haziranda ad geen Gryel Melikin bir adam Kralnn yarn
geleceini Paaya tebli etmek iin geldi.
Bu adamla birlikte Akba Kral Giorginin bir elisi geldi. Kral Giorginin
bir mektubunu getirmiti. Bu mektupta; Gnderdii eyi grmelerini, klesi ve tebaas
olarak Byk Trke hizmet iin hazr ve msait olduunu sylyordu.
Paa eliye, yarna kadar beklemesini, Gryel Melikin geleceini ve hep beraber
konumu olacaklarn, kendilerine en doru gelen karar hakknda Akba Kral Giorgiyi
bilgilendireceini syledi.
Kraln yeeni olan Simnun nerede bulunduu sorulunca, alt bin kadar adamla
birlikte Gorinin zerinde kamp kurup kenti kuattn syledi. ran kampnn nerede
olduu sorulunca, Danman olan iki beyle birlikte ran prensinin, nceden Simona
ait bir ehir olan Tiflis zerinde bulunduunu ve bu kenti gl bir askeri kuvvetle
kuattklarn syledi.
Saat birde Goriden bir Trk geldi. Gorinin kuatlan halk onu yardm
istemek iin Mustafa Paaya yollamlard. Bu zat Paann geldiini renince
buraya gelmiti. Sancaktar Hseyin Beyin sorumluluunda 150 adamn Gorinin iinde
mahkm olduklarn, ierden kuatlanlarn ok nce alktan len kokmu atlar
yediklerini, uzun zamandr halkn bu ekilde yaadn syledi. Temmuzun bana kadar
kendilerine yardm ulamad takdirde hayatta kalmalarnn zor olduunu syledi. Paa
ona biraz ake, bir gmlek, bir erkek klotu ve boas bir kaftan verdi.
26 Haziranda sabahleyin bir frkata geldi ve Gryel Melikin kendi
frkatasnda gelmekte olduunu syledi. Kraliyet frkatasyla Gryel Melike ince

67 Gori.
100 EMRAH NAK

srma iplikle ilenmi bir hilat ve 50 altn deerinde bir pala yollad. Gryel
Melik hilat giydi ve palay kuand. Frkataya binip sanca tayan kadrgaya
geldi. Burada olu gibi, hatta ok daha abartl ekilde, sancaklar, trompetler ve
top atlar eliinde karland. Nezaketle karlandktan sonra Paa, ho geldiini,
ok ak bir ekilde Byk Trkn sadk bir tebaas olarak onu grdn syledi.
Gryel Melik, Byk Trkn tebaas ve hizmetkr olduunu, giysisini, devletini ve
hayatn Byk Trkn emrine adadn, yaad srece de yle kalacan syledi.
Bununla birlikte Gryel Melik, aralarnda geen baz nazik szlerden sonra,
Grclerin tarafnda bir ok atm mesafede bulunduumuz Irmaa doru,
Paann kendisi iin hazrlatm olduu adra gitti. Oraya bir hilat, giydii
elbisenin renginde dz bir kaftan ve paras olmayan bir halk olduundan
harcasn diye be bin yeni ake yollad. Birileri dierleriyle alrken ya da satarken,
bir elbise dieriyle dei toku ediliyordu. Onunla birlikte gelen on beyin her
birine, bunlarn ou daha nce onun oluyla birlikte gelmilerdi, her biri 11
altn deerinde srma iplikle ilenmi edna bir hilat verdi. Hizmetileri iin on
boas kaftan. Gryel Melikin gnah karcs olan bir Koloyro keiine
Paristen gelen be kol siyah kuma verdi. Paa, Gryel Melike elik etmek iin
giden iki avuun her birine srma iplikle ilenmi evsat bir hilat verdi. Onlar
Gryel Melikin bulunduu adra elini psnler diye yollamt. Paann hediye
ettii bu hilatlarla kendilerine ltufta bulunduunu Gryel Melike sylediler.
Karakadnn frkatasnn Megrel tarafndaki topraklara gittiini akamleyin
rendik. Baz atllar biri yaral iki Trk esir almlard. Paa, baka birinin daha
Megrel tarafna gitmeye kalkmamasn buyurdu.
27 Haziranda Akba Kral Giorginin elisi Paa ile vedalamak iin
geldi. Gtrmesini buyurduu ferman Beyi grdnde buna hi dnmeden
itaat edeceini syledi.
Paa, Byk Trke iyi hizmet etmek iin, Gori zerindeki kuatmay kaldrmas
konusunda kuzeni Simnu ikna etmesi gerektiini Beyine iletmesini istedi.
Eli, emrinin yerine gelmesi ve Byk Trke hizmet edilmesi iin tm kudretini
kullanacan syledi. Paa ona srma iplikle ilenmi evsat bir hilat giydirdi ve
kol kzl kuma verdi. Beyinin verecei kararla birlikte hemen dneceini
syleyip ayrld.
Gryel Melik, Kral Giorginin elisinin ayrlmasndan sonra, kald
adrdan kadrgaya geldi. Paa, Gryel Melikin iyi bir dostu ve Byk Trk nnde
arac olacana dair sz verip ona byk nezaket gsterdi.
Gryel Melik Paaya minnettarln sundu ve verdii emri grdn, tm
kuvvetiyle Byk Trke hemen hizmet etmeye hazr olduunu syledi. Bununla birlikte
Dadyan Melikin verecei yant grene kadar beklenmesi kararlatrld.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 101
(OTAM, 32/Gz 2012)

Paa, Dadyan halknn iki Trk esir aldn, Byk Trkn tebaasnda
olanlarn bar arzulamalarna ramen Dadyan Melikin byle hissettirmediini
syledi. Bununla birlikte Paa bahsi geen Gryel Melike yirmi altn deerinde
mendil68 ve ona elik eden iki adamn her birine dz krmz birer hilat verdi.
Gryel Melikin adra dnmesinden sonra, Paa ona bir gmlek, bir erkek
klotu, bir ift Trk botu ve kendi giydiinin aynsndan bir ift orap yollad.
28 Haziranda Dadyan Melikin bir adam Gryel Meliki ziyaret etti.
Dadyan Melik konumak iin Gryel Melikin danmanlarndan birini, Paann
ise bir avuu kendisine gndermelerini istiyordu.
Gryel Melik, o adam bu meseleyle ilgili bilgilendirmesi iin Paann
yanna gnderdi. Paa, danman ile birlikte Dadyan Melikle konumaya gitsin
diye iki avu verdi. Bunlar bir mddet sonra Dadyan Melikin yanndan
dndler. Dadyan Melik, Byk Trkn tebaas olduunu, sefer iin gerekli tm erzak,
at ve insan kendisine salayarak Byk Trke hizmet iin emrettii her eyi hemen yerine
getireceini fakat imdilik Paayla bulumak istemediini sylemiti.
Paa, Byk Trke hizmet iin neyin doru olduunu dneceini, ondan sonra
yantn vereceini Dadyan Melike bildirdi.
29 Haziranda Gryel Melik Dadyan Melikle bulumaya gitti. Paa ile
bulumaya gelmesini, onun ok hogrl ve nazik bir prens olduunu Dadyan Melike
syledi. Dadyan Melik, Paa ile bulumak istemediini, kendi bandan kayg duyduunu
syledi. Laf laf at, Paann bana gelenlerden bahseden Gryel Meliki
danmanlar bu ie bulatrmlard.
1 Temmuzda Gryel Melik ayrld. Ona ve yedi yanda olan bir kz evlad
iin srma iplikle ilenmi evsat birer hilat, gemisini krmzya boyatmas iin
boya ve krmz kumatan bir tente verdi. Rtbelerini artrarak baz Trklere
stnlk -kendisine irat, dierlerine maa- vermesini Padiah'tan talep eden
birka not defteri braktktan sonra geminin pupa69 tarafndan lkesine dnd.
Paa Konstantiniye'ye dndnde padiaha gstermek ve yerine getirilmesini
salamak iin bunlar muhafaza etti.
Bir mddet sonra Dadyan Melik'in elisi bir Kaloyro keii ile birlikte gelip
Paaya, Dadyan Melik'in onunla bulumaya gelmemesinin Padiaha kar
sadakatsizliinden ileri gelmediini fakat endie iinde olduunu, bana kt bir ey gelmesin
diye byle yaptn, her eyden nce Padiahn hizmetkr ve tebaas olduunu, muhakkak
byle buyurmasn ve onu yle kabul etmesini sylediini ilettiler. Paa, her halkarda
kendisiyle bulumak ve konumak iin gelmeye gayret etmesini zira padiahn huzurunda

68 Metnin spanyolcasnda un paizuelo de narices de vala de veinte ceques

yazmaktadr. Yirmi altn deerinde bir mendil olmas mantkl gelmemekle birlikte
tercmesinde metne sadk kalmak adna yorumdan kanlmtr.
69 K taraf.
102 EMRAH NAK

sadakat ve itikadnn daha aikr olacan Dadyan Melik'e sylemelerini onlardan istedi.
Bununla birlikte eli ve keiin her birine kula Trk kuma verdi.
2 Temmuzda [Lala] Mustafa Paa'ya gnderdiimiz avu dnd. Her
halkarda Paann Akba Kral Giorgi'nin zerine gitmesini, komularn kleletirerek
tm lkesini yamalamasn, gitmek istemezse ayet, bir Bey yollamasn ve onun ise
kadrgalarla kalmasn, bunun iin imdi ona byk ksm Grc Hristiyanlardan oluan
yedi bin piyade yolladn, kedisinin ise, gelmek zere olan Anadolu Beylerbeyinin yolunu
beklediini, gelince onu atl svari ile yanna gndereceini [Lala] Mustafa Paa
bildiriyordu.
[Lala] Mustafa Paa'nn ne durumda olduu avua sorulduunda,
Erzurum'un iinde ve dnda kamp kurmu usuz bucaksz bir insan ynna sahip
olduunu syledi. Fakat 4 Temmuzda tm kamp Erzurum dna kacakt ve 14
Temmuzda ise [Lala] Mustafa Paa kp ilerlemeye balayacakt.
Paa imdiye kadar iki defa olmak zere kendi askerlerine hediye olarak
2000 eskudo70 harcad nk Akba Kral'nn elisine ve Grc Megrellilere
verdii srma iplikle ilenmi hilatlerden onlara vermedii halde almaya
devam etmilerdi.
Temmuzun 2sinden 7sine kadar kayda geirilmeye deer hibir ey
yaanmad.
7 Temmuzda [Lala] Mustafa Paann avuu geldi. Paamz iin bir ferman
ve bir mektup getirdi. Mektupta ina ettii kalenin Hristiyan lkesinde Byk
Trkn hizmetinde uranlacak bir liman olmas nedeniyle ok fazla
kullanlmayaca yazyordu. Fakat fermanda Padiahn hizmetinde olanlarn
saptanmasn, dvte olduu gibi ite de, art ya da durum ne olursa olsun,
sahip olduu ya da verilene kadar sahip olmad maa ya da geliri onun adna
artrmak iin bunu kendisine bildirmesi buyrulmaktayd.
ranlnn yz bin adamla seferde olduu haberi ulamt.
8 Temmuzda bir Kaloyro keii ile birlikte Dadyandan bir adam geldi.
Beylerinin Paa ile bulumaya geleceine inandklarn sylediler.
Ayn saatlerde Akba Kral Giorgi'nin bir elisi geldi. Kral Giorginin
mektubunu getirmiti. [Lala] Mustafa Paa ona yeeni Prens Simnun zerine
gitmesini buyuruyordu. Paa Gryel Meliki kendi tarafna ekmiti. imdi Dadyan Melik'i
kendi tarafna ekiyordu. Bu durumda kendisi yalnz kalyordu. Simn ranllardan ciddi
yardm alrken, Paann kuvvetlerinin yannda yer alamayacak olmas ona endie veriyordu.
Paa bunun iyi bir mazeret olduunu syledi. Baka bir yant vermeden onlar
gnderdi. Kral Giorgi, vergi demek istediini bildiren baka bir eli yollamad
takdirde Anadolu Beylerbeyinin geliiyle birlikte onun zerine gideceimize

70 Eski para birimi.

 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 103
(OTAM, 32/Gz 2012)

inanlyordu. 10 Temmuzda kalenin sur inaat tamamland, imdi hendekte

allyordu.
11 Temmuzda ar ya varken, byk bir orduyla Dadyan Melikin
zerimize geldiini bildiren bir borazan ald. Kadrgalardakiler kadar
karadakiler de ar slandlar. Sonra darya adr kurduk. Gelmeleri durumunda
Megrellileri korkutmak iin kadrgalardan havaya oka ate almaya baland.
Kale de ayn oranda ate ediyordu. Fakat sonrasnda hibir tehlike olmad
grld.
13 Temmuzda Dadyan Melikin bulunduu yerden bir Trk geldi ve
Dadyan Melikin Akba Kral Giorgi ile bulumaya gittiini, Kraln, Dadyan Melike,
Paamzla dostluk kurmasnn ve bar yapmasnn her halkarda onun iin iyi olacan
sylediini ve Kraln, kendi kardelerinden birinin olunu Paaya yollayacan, bylece
Dadyan Melikin de bir kardeini yollama iini ayarlayacan bildirdi. ran ordusu
sorulduunda, ran sultann, Padiahn bir hisar yaplmasn emrettii yerde 80.000
adamla bulunduunu, hisar yapmaya gelecek olan Trkleri ranlnn [ah] orada bekledii
haberini aldklarn syledi. Hisarn yaplmas istenen yer Trkede Kars olarak
adlandrlyordu.
Tokmak Sultan -576 ylnda elilik greviyle Padiaha gelen ranldr-
Erzuruma doru iyi donatlm bir orduyla biraz ileride bulunuyordu. Akba Kral
Giorginin yeeni prens Simn sorulduunda, 8.000 adamla Tiflis ve Gori zerinde
olduunu ve Tifliste savaan 300 Trkn olabileceini71, dierlerinin ise ldn, fakat
erzak ihtiyalarnn yeteri kadar salandn bildirdi.
18 Temmuzda [Lala] Mustafa Paann bir avuu geldi. Bir mektup ve
Akba Kral Giorgi ve Dadyan Melikin dostluu ya da dmanl meselesinde artk sona
gelinmesini, yani artk bir ey yapmas gerektiini buyuran bir ferman getirdi.
[Lala] Mustafa Paann bulunduu yer sorulduunda, 11 Temmuzda
Erzurumdan ayrldn, Karsa doru yrdn syledi. Bugn alt Trk, Megrel
tarafna gittiler. Onlara atl on Megrelli tarafndan saldrld. Bu alt Trkten
drdn ldrdler, birini yakaladlar, dieri ise kt ekilde yaralanm olarak
kat. Bu olaydan gn sonra ld.
Bazen Megrele giden insanlar Megrelliler denize atyorlard. Onu yapann
Dadyan Melik olmad fakat Mamuca adl bir erkek kardei olduu
syleniyordu. Gn be gn Dadyan Melikin gelmesini bekliyorduk.

71 Tiflis, 30 Mart 1579da mam Kulu Han komutasndaki 15.000 kiilik Safev ordusu

tarafndan kuatlmt. Tiflis Beylerbeyi Solak Ferhad Paazde Mehmet Paa, 1800
askeriyle ehri byk gayret ve cesaretle savunmaktayd. Sokulluzde Hasan Paa
komutasndaki Osmanl ordusunun yardma varmasyla Safevler 1 Austosta Tiflis
kuatmasn kaldrdlar. Bilge, a.g.e., s. 63.
104 EMRAH NAK

19 Temmuzda Gryel Melikin karsndan Paaya koyun ve dana

derisinden bir hediye getirdiler. Paa da ona, ipek karm iki kaftan, Xio72da
yaplan trden dz bir yatak rts, iki ssl sandk ve alt mlek tabak yollad.
Bugn Dadyan Melikin yarn Paa ile bulumaya gelecei haberini aldk.
Paa, bir Sancak Beyinin bulunduu bir kaliteyi, zurnalar, trompetler ve davulla
eliinde onu getirmek iin yollad.
20 Temmuz sabah Dadyan Melike yolladmz kalitenin gndere ekilmi
bayraklarla eliinde zurnalar, trompetler ve davullar alarak geldiini grdk.
Dadyan Melikin geldiini sanan Paa, tm kadrgalardaki flamalar, sancaklar ve
flandralar gndere ektirdi. Fakat kadrga vardnda gelenin Dadyan Melik
deil de kardelerinden birinin yedi yandaki olu olduunu grdk. Gryel
Melike yaplan benzer top at selam ona da yapld.
Buradan giden Beye Dadyan Melikin neden gelmedii sorulduunda; Dadyan
Melikin Konsantiniyedeki arkadalarndan mektuplar aldn; Paann onun kafasn
kesmeye kasten geldiini ve bu yzden ahsen gelmediini, fakat Padiahn sadk hizmetkr
olduunu gstermek iin, rehine olarak yeenini yolladn, nk bu yeeninden baka
sevdii ne olu ne de kimsesi olduunu Paaya sylemesini istediini bildirdi. Gvenlii
salandktan sonra geleceini umduunu syledi.
Paa ocua iki karma am kuma ve srma iplikle ilenmi bir hilat verdi.
Onunla gelen sekiz adama, sekiz edna hilat verdi.
21 Temmuz sabah Kral Giorginin kardelerinden birinin olu ile Gryel
Melikin bir olu geldi. nceki beylere yaptmz gibi onlar da bayrak gsterii
eliinde ayn top atyla selamladk.
Paa onlar nazik kelimelerle karladktan sonra Kraln yeenine neden geldiini
sordu. Amcas Kral tarafndan padiaha itaatini sunmak ve dostluunu onaylatmak iin
geldiini syledi. Paa, Padiahn kudretli bir insan olduunu ve hi kimseye ihtiyac
olmadn, fakat mademki gelmiler, her yl vermeleri gereken vergiyi saptamalarn,
Konstantiniyede ikamet etsin diye Venediklilerinkine benzer bir Balyoz yollamalarn fakat
denecek vergiyi kendisinin nnde belirlemek istemezlerse, Konstantiniyeye gidip bunu
Padiahn nnde belirlemek isterlerse, gitmeleri iin onlara bir kadrga vereceini syledi.
Bu kararla birlikte amcas Kral Giorgiye gideceini ve Kraln verecei yantla ilgili
kendisini bilgilendireceini syledi.
Paa Kraln yeenine srma iplikle ilenmi evsat bir hilat verdi.
danmann her birine aynsndan srma iplikle ilenmi evsat hilat ve srma
iplikle ilenmi alt edna hilat verdi.

72 Kios (Sakz Adas).

 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 105
(OTAM, 32/Gz 2012)

Ayn gn Paa, Dadyan Melike yeenini geri yollad. Daha kk olduunu ve

annesi iin aladn syledi. Bunun zerine Dadyan Melik endiesinde hakl
olduunu anlad. yi biliyordu ki Paa onu grmeyi deil ban istiyordu.
22 Temmuzda Dadyan Melikten bir Kaloyro keii geldi. (Fa)Irmaa doru
alt mil uzakta olduunu, onu ldrmelerinden endie duyduu iin Beyinin gelmeyeceini
syledi. Paa, Dadyan Melikin dinsiz ve sznn eri olmayan biri olduunu, onunla bar
iinde olmak istemediini, bundan sonra kendisini dman bildiini syledi. Sonra Trk
gemilerinin Megrel lkesine ticaret yapmak iin gelmesini engellemesi iin
denize Kara Ali idaresinde iki kadrga yollad ve bulabildii her Megrelliyi esir
almasn emretti.
23 Temmuzda Dadyan Melikin bir elisi geldi. Beyine elik etmeye gelsin
diye kendisine bir bey vermelerini nk Dadyan Melikin Paa ile bulumaya
gelmek istediini syledi. Paa artk gelmesini istemediini, imdiye kadar sahte szlerle
kendisini oyaladn, hatta gelmeyip bu lkeyi onun iradesine brakp ekip gitmesini
istediini, Byk Trk adna bu lkenin idaresini alacan, buna kar gelmesi halinde onu
bulup mahvedeceini syledi. lkenin komularna haber yollayp sakin olmalarn,
korkmamalarn, her birini kendi ii ve grevinde zgr brakacan ve onlar Byk
Trkn sadk tebaas snfna ykselteceini syledi.
24 Temmuzda Paa, [Lala] Mustafa Paaya bir avu yollad. Bey olarak
Dadyan Melikin idaresinin nemini yitirdiini, yllna 55.000 altn karlnda bu
lkeyi Beylerbeyliine dntrmeyi dndn, bylece Trabzona kadar bu lkenin bu
Beylerbeyinin idaresinde olacan, bir sahil feneri kaptannn 3 yllna Beylerbeyi olmak
iin 60.000 altn verdiini, uygun bulduu takdirde yle yapacan bildirdi.
25 Temmuzda [Lala] Mustafa Paadan bir avu geldi. [Lala] Mustafa
Paann Karsa doru gittiini, askerleriyle birlikte yedi Bey ve bir Beylerbeyini Tiflis ve
Gorinin yardmna gnderdiini bildiren bir mektup getirdi. Bir bey bizim oralardaki
bir piyade kaptannn sahip olduu kadar akncya sahiptir. Asl olan u ki,
buralardaki irat ok daha fazladr. En dk rtbeli beyin geliri ylda 2.500
altndr. Bizim oralardaki bir prensin gelirinin 3.000 eskudo olduu dnlnce
bir Beyin geliri ok daha fazladr. Beylerbeyi, daha dk rtbelileri mevcut
olmasna ramen bir kral naibi gibidir. ki ya da bin akncya sahiptir.
Beylerbeyi, sancak beylerinin stnde olan bir otoritedir.
Pers ordusu Karstan ekilmiti. Kendi lkesinin snrlar iinde 6-7 gnlk
bir mesafedeydi.
25 gn, bir ay iinde hisar inaatn tamamlanacan sylyordu. 300 aknc, 100
yenieri ve 200 sipahi ile ina ettiimiz kaleyi terk etmemizi, kadrgalarla Megrel deniz
kysn takip ederek Fa rmandan 70 mil kadar tede bulunan, deniz haritalarnda
Savastopoli olarak gsterilen, Trkedeki Sohuma gitmemizi, gemi yllarda burada
Byk Trk adna ina edilen bir kalenin bulunduunu, Dadyan Melikin o kaleyi
yktn, onu tekrar ina etmemizi, bilakis Byk Trk adna bunun nemli olduunu, bu
kalede yeterli sayda asker brakmamz [Lala] Mustafa Paa buyuruyordu.
106 EMRAH NAK

Paa, o gece 500 adamn Megrel tarafna gemesini buyurdu. [erkez]

Haydar Paa idaresinde gidip arazinin ilerine kadar bir mddet ilerleyip Dadyan
Melikin kendilerine herhangi bir saldrda bulunup bulunmayacana
bakacaklard. Gece saat altda [erkez] Haydar Paadan bir adam geldi. Dadyan
Melikin bulunduu yere kadar gittiklerini, hi kimseyi grmediklerini syledi.
Paa emrederse, kyleri ve kr evlerini basacaklar, ya da kimseye zarar vermeden
dneceklerdi.
Paa hibir zarar vermeden dnmelerini emretti. ylece dndler.
29 Temmuz sabah Paa ve tm nde gelen Sancak beyleri -kadrgalar, iki
byk frkata ve yenieri ykl iki kalite eliinde- [Fa] Irman 20 mil kadar
ierisine gittiler ve Megrel tarafnda karaya ktlar. Bir kalite Grcistan tarafnda
grlmekte olan baz atllardan haber almaya gitti. Bir atl gelen kalitenin yanna
varp ne istediini sordu. O gemilerle Paann geldiini sylediler ve Paann krmz
renkli kalitesini gsterdiler. Atl sava, o atllar arasnda Dadyan Melikin kardei
Mamucann olduunu syledi. Sonra vedalatlar.
Atl sava dier atllarn yanna gidip Mamucaya renkli kalitenin Paaya ait
olduunu syledi. Sonra atllar denize doru ilerleyip Paann kalitesine iki
arkebzle ate ettiler. Biri pupaya dieri pruvaya isabet etti. Fakat hibir hasar
vermediler.
Bunu gren Paa, atl adamlara ate etmelerini emretti ve gemiler onlara
doru ilerledi. Atllar ormana doru katlar. Paa 300 adamla karaya kt.
Mamucann yaad bir kr evine doru gittiler. Eve ulaanlar ne bir kimseyi, ne
de yamalayacak bir ey bulabildiler. Ahap evler tamamen boaltlmt. Bu
ekilde hepsi atee verildi. Ahaptan olduklarndan kan alevler devasayd. Bir
l ve alt yaral ile dndler.
Bizim svarilerin kulland trden zrh ve mifer tayan atl silahtarlard.
Temmuzun son gn, insanlar Galataya tayan Konstantiniye kayklarna
benzer trde bir kayk geldi. Megrel ve erkezistan arasndaki lkenin halk olan
Apazlardan geliyordu. Bu Apazlarn bir Beyi olmakla beraber, bu bey 200 ya da
300 sava toplayp kendinden baka hibir Beye itaat etmezdi ve Megrellileri
soyard. Bu Bey Dadyan Melikin dmanyd. Paann Dadyan Meliki dman
ilan ettiini renen bu bey, adamlaryla Dadyan Melike kar Paa'nn
yardmna gelmiti.
1 Austosta Donanma mutemedinin kadrgasnda ate kt. Atei
sndrebilmek iin gemiyi dibe batrmak gerekti. Pruva tarafndaki gverte alev
ald. ans eseri ate cephanelie sramad. Sadece amandradan sorumlu iki
kalifiye Trk denizci bouldu.
3 Austosta Dadyan Melikten bir adam, Dadyan Melikin Paa ile
bulumaya gelmek istediini sylemek iin geldi. Paa, Dadyan Melikin riyakr,
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 107
(OTAM, 32/Gz 2012)

sznn eri olmayan, dinsiz bir adam olduunu, gelmesini istemediini syleyip
yollad.
6 Austosta Paann [Lala] Mustafa Paaya Beylerbeyliini kime vermek
istediini bildirsin diye yollad avu geri dnd. Kars hisarn73 bitirene kadar
imdilik bu iin byle kalmasn, Akba Kral Giorginin ve tm bu dier Hristiyan
beylerinin ordusunu ykmak istediini bildiren mektubunu getirdi.
Paa, ok fazla nem arz ettiinden, her ne pahasna olursa olsun, Trkede Sohum
diye arlan Sevastopoli hisarn ina edeceini [Lala] Mustafa Paaya yazd.
[Lala] Mustafa Paa, Kars hisarn yeniden ina etmekteydi. Buras eski bir
ehirdi. Alt mil byklnde olacakt. Yirmi gnde bitecekti, belki biraz daha
zaman alabilirdi.
4.000 adamla Tokmak Sultann74 seferde olduu bilgisinden baka ran
ordusuyla ilgili yeni gelen bir haber yoktu. Byk ordudan yeni bir haber
gelmiyordu. ranllarn hibir faaliyet gerekletirmedikleri syleniyordu.
Tiflise yardma giden beylerbeyinden hala haber alnamyordu.
Bu [Fa] rmakta tam tamna 20 adam kaybetmitik. Suya dtklerinden
artk grlmemekteydiler. nsann kann donduran korkun bir eydi.
Sonu
7 ubat 1578'de imzalanan atekese ramen II. Felipe, Osmanl
mparatorluunun genel durumuyla ilgili haber almaktan geri durmad.
Kendisine gnderilen casusluk raporlaryla, bir yandan Osmanl
mparatorluunun temel direklerinden biri olan donanma-y hmayunun
faaliyetlerini renirken, dier taraftan sahip olduu topraklarn genel
corafyas, iktisadi ve itimai durumu hakknda bilgi sahibi olmaktayd.
Yenidnya ile eski dnyann snrlarnn izildii dneme denk den metinden
anlalaca zere, spanya Kral -Kl Ali Paann Kaptan- Derya olduu
dnldnde- Osmanl devlet erknnn en st kademelerinde kendisine
hizmet edecek casuslar bulabiliyordu. Gnmz tarihilii asndan
dnldnde, ktip olarak Kl Ali Paaya hizmet eden Juan de Briones
gn-be-gn elik ettii Osmanl donanmasnn ve ikinci elden edindii bilgiler
nda Osmanl ordusunun faaliyetlerini rapor ederek ran savann seyri ile
ilgili okuyucuyu aydnlatmaktadr. Ayrca yapt corafi betimlemeler, veba gibi
salgn hastalklarn Trabzon gibi byk kentlerde yaratt ykm, lke ii itimai
durum, komu ve kendisine tabi lkeler hakknda bize esiz bilgiler
sunmaktadr. Juan de Briones grd kent ve kasabalarn tmn not alm,

73
smail Mirza (II. smail) 1548de Kars kalesini bir basknla ykmt. Krzolu, a.g.e., s. 256.
74Tahmasp zamannn III. Muratn clusunda stanbula gelen Safev elisi. Bu sralar
Revan Beylerbeyi Ustacalu Tokmak Han.
108 EMRAH NAK

iskn durumlar, askeri konumlar, evlerin i ve d zelliklerine varncaya kadar

kaydetmitir. zellikle bunlar kaydetmi olmas dnemin istihbarat
faaliyetlerinin bu kstaslara gre ekillendiini ortaya koymas bakmndan nem
arz etmektedir. Bu durum, spanya Kralnn Osmanl'y daha yakndan tanmas
ve ona kar d politikasn ekillendirmesi asndan nemlidir. Aratrmamzn
temel unsuru olan bu casusluk raporu, Osmanl Devletinin izledii dou
Karadeniz politikalarn da ortaya koymaktadr. Ayrca Osmanl Tarihi
aratrmalarnda Avrupa arivlerinin ne denli neme haiz olduklarn ortaya
koymas bakmndan da nemlidir.
 SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 109
(OTAM, 32/Gz 2012)

Kaynaka
I- spanyol Ariv Belgeleri
Archivo General de Simancas (AGS)
Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 390, Folio 80.
Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 390, Folio 148.
Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 390, Folio 156.
Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 490, Folio 46.
Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 1072, Folio 14.
Archivo General de Simancas, Estado, Legajo 1144, Folio 281.
II- Kaynak Eserler
Don Juan de Persia, Relaciones de Don Juan de Persia, Prologo y Notas: D. Narcio Alonso
Corts, Real Academia Espaola, Madrid 1946, s. 131-132.
skender Bey Mn Trkmen, Tarih-i lem r-i Abbs (Birinci ah Tahmaspn
Vefatndan kinci smail Mirzann vefatna Kadar) Ksm II, ev. Ali Genceli,
Trk Tarih Kurumu Yaynlanmam Eser, stanbul 1945.
III- Kitaplar
BIJIKYAN, P. Minas, Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas (1817-1819), eviri: Hrand
D. Andreasyan, stanbul Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1969.
BLGE, M. Sadk, Osmanl ve Kafkasya, Eren Yaynclk, stanbul 2005.
BRONES, Juan de, Un Viaje de Al Baj Al Reino de Trebisonda, Clasicos Mnimos 1,
Editrler: Raul Gonzles Luciano-srael Alonso Muoz- Jos Ignacio Garca
Blasco, Koordinatr: Emilio Sola, Fugaz Ediciones, Madrid 2001.
BRAUDEL, Fernand, El Mediterrneo y ek Mundo Mediterrneo en la poca de Felipe II,
Tomo Segundo, Traduccion: Mario Monteforte Toledo, Wenceslao Roces y
Vicente Simn, Fondo de Cultura Econmica, Mexico 2010.
FERNANDEZ, Luis Gil, El mperio Luso-Espaol y La Persia Safvida, Tomo I (1582-
1605), Fundacin Universitaria Espaola, Madrid 2006.
HANKS, Merry E. Wiesner, Erken Modern Dnemde Avrupa 1450-1789, ev. Hamit
alkan, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009.
JORGA, Nicolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, Yeditepe Yaynevi, ev. Nilfer Epeli,
C.3, stanbul 2005.
KIRZIOLU, M. Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara 1998.
KTKOLU, Bekir, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul Fetih
Cemiyeti, stanbul 1993.
110 EMRAH NAK

RVAS, Javier Marcos-GARCA, Carlos Carnicer, Espionaje y Traicin en el Reinado de

Felipe II:Historia del Vallisoletano de Felipe II, Diputacin Provincial de Valladolid,
Valladolid 2001.
SOLA, Emilio-Pea, Jos F. De la, Cervantes y la Berbera, Fondo de Cultura Econmica,
Madrid 1996.
SMER, Faruk, Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1999.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Tarihi: XVI. Yzyl Ortalarndan XVII. Yzyl
Sonuna Kadar, III. Cilt 2. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2003.
IV- Makaleler
CASTRLLO, Ricardo Gonzles, La Perdida de la Goleta y Tnes 1574 y Otros Sucesos de
Historia Otomana, Narrados por un Testigo Presencial: Alonso de Salamanca, Anaquel de
Estudios rebes, Vol. 3, Madrid 1992.
GNDODU, Abdullah, Trkistanda Osmanl-ran Rekabeti (1583-1598),
Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu (8-9 Nisan 1999) Bildirileri, Basset
Matbaas, zmir 2000.
IMZCOZ, Jos M. Floristan, Vacilaciones de la Poltica Espaola Frente a Turqua
en poca de Felipe II: Entre el Sapotaje y la Tregua Encubierta, Espaa-
Turqua, Isis, stanbul 2002.
NALCIK, Halil, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs,
Belleten, C. XII, Say 46, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1948.
TURAN, erafettin Selim II., slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, C. 10,
stanbul 1993.
V-Szlkler
Diccionario de la lengua Espaola, Real Akadema Espaola, Tomo I, Espasa Calpe,
Madrid 2001.
VI-nternet Adresleri LEZ CASTRILLO
http://www.archivodelafrontera.com/wp-content/uploads/2012/05/Trebisonda-y-
Uchali-1579-fugaz.pdf.
SPANYOL CASUSU JUAN DE BRONESN STHBARAT RAPORU 111
(OTAM, 32/Gz 2012)
112 EMRAH NAK