Professional Documents
Culture Documents
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
Bu alma, 29.Nisan-01 Mays 2015 tarihinde Fatsa/Orduda gerekletirilen Trk Deniz Ticareti
Sempozyumu VII. Karadeniz Limanlar, sempozyumunda tebli edilmitir. Sempozyumda sunulan
bildirinin bal Ahidnmeler erevesinde Karadenizde Ticaret ve Yabanc Tccarlar (XV-XVII.
Yzyllar) eklindedir.
Yrd. Do. Dr., zmir Ktip elebi niversitesi Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi Tarih Blm,
ili-ZMR.
319
OSBAD
Temmuz 2015
England and Holland as from 16th and 17th centuries, in addition to Italian city states as Venice,
Florence and Genoa. But it is seen that this trade was not completely put into practice during
the centuries due to Ottoman administrators distinct attitude to Black Sea. In this context,
some foreign merchant vessels entered the Black Sea were also ejected without trading. In this
article, it will be determined some problematics on international trade in the Black Sea in terms
of extant ahdnames, including that of Florentines granted by the emperor of Trebizond in 1460,
other Ottoman archival documents and sources.
Key Words: Black Sea, Ahdnames, Trade, Prohibition, European merchants, Ottoman Empire
Giri
Osmanl Devletinin Karadenizde tam bir hkimiyet kurmasndan nce
havzada cereyan eden uluslararas ticaret, arlkl olarak Ceneviz, Venedik ve Pisa
gibi talyan ehir devletlerinin elinde bulunmaktayd. Bir yandan Karadenizin
kuzeyinden Kefe ve Azaka ulatrlan, buradan da Avrupaya aktarlan kle, krk,
deri, balk ve havyar; dier taraftan tersi ynde boazlar zerinden Karadeniz
limanlarna aktarlan Avrupa kkenli madenler, kuma, krk, ap ve dier rnler
zerinden blgede yaanan krl ticaret sz konusu devletler arasnda amansz bir
rekabete yol amaktayd1.
Bizansn son dnemlerinde rakibi Venedike stnlk salayan Ceneviz ticari
faaliyetlerini eitli kentlerde kurduu koloniler zerinden devam ettirmitir. Bilhassa
1261 ylndaki antlamayla Mihail Paleologostan koparlan ayrcalklar sayesinde
Karadenizde Amasra, Kefe, Sudak, Samsun, Trabzon ve Azak ile Trk hkimiyetine
giriine kadar Sinopta nemli koloniler oluturmular, hatta baz ehirleri tamamen
kontrolleri altna almlardr. Venedik ise ancak Trabzon ile Azakta etkili olabilmitir.
Sz konusu ehir ve limanlar dou-bat, kuzey-gney eksenli ticaret ann kesime
noktalar olup, birok ticari emtiann yan sra zellikle Avrupann balca ihtiya
maddesi olan buday, hububat ambar olarak nitelendirilen Rusyadan Krm
sahillerine geliyor, buradan talyan tccarlar tarafndan Avrupa lkelerine
ulatrlyordu2.
XV. yzyl balarnda Dou ticaretine yeni bir talyan cumhuriyeti olan
Floransa da katlyordu. lkin Pisay topraklarna katan Floransa, ardndan Pisann
1
Fleet 2009: 64.
2
Turan 2000: 57-58, 87.
320
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
doudaki ticari mirasna sahip olmak zere Bizans imparatorundan Pisallarn nceki
yllarda sahip olduklar ayrcalklarn bundan byle kendilerine verilmesini talep
ediyordu. 1439 ylnda yaplan antlama ile bu tarihten nce Pisallarn stanbuldaki
mahalle ve kilisesi Floransallara tahsis edildii gibi, onlara dier btn ticari
ayrcalklar da tannyordu. Fakat Floransallar Karadeniz ticaretinde ok etkin
olamamlar, son dnemlerde ise Trabzon Rum mparatorluu vastasyla bu ticarete
nfuz etmeye almlardr3.
3
Turan 2000: 88-89.
4
nalck 1979: 75, 107-108.
321
OSBAD
Temmuz 2015
Floransa gibi talyan devletlerine ait olup, ilgili maddelerin 1540 tarihli Venedik
ahidnmesinden itibaren imtiyazlardan da karld grlmektedir5.
Osmanl-Venedik savana son veren 25 Haziran 1479 tarihli antlama ve
ardndan verilen ahidnmenin 1482de II. Bayezid tarafndan yenilenmesiyle, Venedik
nceki ticari ayrcalklara ilaveten Kefe ve Trabzonda ticaret yapma hakkna da
kavumutu. Gnmze ulaan en erken tarihli ve 1482 ylnda Venedike bahedilen
ahidnmede Karadeniz ticaretiyle ilgili madde u ekildedir6:
ve mezkr beylerin bzirgnlar ve demleri fil-cmle sefer ehli olan
kimesneleri ki Venedik adna ola, benim memlik-i mahrseme yadan ve
kurudan kadrgalaryla ve Gkeleri ile ve gayr [ ] gemileri ile stanbula ve
Galataya ve Trabzona ve Kefeye ve cemi bana mteallik olan yerlere
yadan ve kurudan olsun Boazn iinden ve tandan geleler ve gideler.
Aslnda bahsi geen imtiyazda boazlardan geen Venedik gemilerinin
urayabilecekleri Karadeniz limanlar arasnda yalnzca Trabzon ve Kefenin
zikredildiini grmekteyiz. Ayn ayrcalklar 1513 ve 1521 yllarnda Venedike
verilen dier ahidnmelerde de yer almaktadr. Yazm farkllklar ve baz eklemeler
dnda sonraki ahidnmelerde yer alan ilgili maddelerde, ierik bakmndan ok fazla
deiiklik yaplmad grlmektedir7.
Venedik dnda ilk olarak Fatih dneminde bir imtiyaz elde eden ve II.
Bayezid, I. Selim ve Kanuni dnemlerinde bunlarn tecdidine muvaffak olan Floransa
ahidnmelerinde de Karadeniz ticaretiyle ilgili bir madde yer almaktadr. Bunlardan
gnmze sadece 1499 ylnda yenilenen Floransa ahidnmesinin 1500 ylna ait
talyanca sureti ile Feridun Bey tarafndan nakledilen 1527 ylna ait Osmanlca bir
sureti ulam olup, her iki ahidnmenin birbiriyle byk lde rtt
grlmektedir:
et i loro navili possino venir et andar in mar maggiore, et habbino a pagar
comerchi secondo il conseuto et nissuno limpedisca8.
5
Ktkolu 1988: 538.
6
ASV, Documenti Turchi, no. 26.
7
Sonraki imtiyazlarda ilgili maddelere ne vakt dilerler ise eklinde bir ekleme yaplarak, muhtemelen
nceki dnemlerde karlalan bir sorunu engellemek adna, zaman snrlamas kaldrlmtr. 1513
ve 1521 tarihli imtiyazlar iin srasyla bk. ASV, Documenti Turchi, no. 161 ve 188.
8
ASF, Miscellanea Medicea, No. 173/10.
322
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
9
Feridun Bey 1275, II: 78-80.
10
1574 ylnda Divna sunulan taslakta Karadeniz ticaretiyle ilgili VI. madde yledir: Che navilj de
Fiorentini possino navicare per il mar maggiore, e far le loro faccende, e pagando e debiti diritti, e
comerchi che nessun li possi molestare; Bu grmeler ve taslak metin iin bk. Acpnar 2011: 157-
176, 214-218, Ek-III.
11
Mallett 1967: 68.
12
Hoshino 2001: 127; Heyd, Kefe ve Trabzona gitmek isteyen Floransa gemilerinin bu tr bir ii
stanbula ynelik olarak bile gerekletiremediklerini ifade eder. Bk. Heyd 1879: 349.
13
Turan 2000: 65-67.
323
OSBAD
Temmuz 2015
14
Antlama maddeleri iin bk. Mller 1966: 186-187; Vedovato 1939: 185-186.
15
Mller 1966: 186-187; Vedovato 1939: 185-186.
16
Antlama maddeleri iin bk. Kurat 1953: 179-180.
17
Ahidnme suretleri iin bk. Feridun Bey 1275: 490-494.
18
Kurat 1953: 182-186.
324
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
yenilenen ikinci ahidnmede daha nce rneine rastlanlmayan farkl bir ierikle
karlamaktayz: ngiltere tccar ve sir demleri men olunmadklar met bey
u ira idp karadan ve deryadan Ten Suyundan Azak ve Mosku ve Rus vilyetlerine
alup gidp ve memlik-i mahrseme ol canibden met getrp bey ira idp.. Bu
suretle, talyan devletlerine verilen ahidnmelerde karlatmz rneklerdeki gibi
dorudan Karadeniz veya Kefe ve Trabzona bir atf eklinde olmamakla birlikte,
ngiliz tccarlarn Ten Suyu olarak ifade edilen Don Nehri zerinden Azak, Moskova
ve dier Rus ehirlerine yasak olmayan rnlerin ticareti amacyla gidip gelmesine
izin verildii grlmektedir19. Bununla birlikte, ilerleyen blmlerde ele alnaca
zere, ngiliz gemilerinin Karadenize girilerinin mmkn olmayaca
anlalmaktadr.
17. yzyln balarnda Osmanl Devletiyle iyi mnasebetler kuran Hollanda
Cumhuriyetinin elde ettii ilk ticari imtiyaz 1612 ylndadr. nl eli Cornelis
Hagann diplomatik abalar neticesinde elde edilen bu ahidnmede yer alan
Karadenizle ilgili maddenin, 1580 tarihli ngiliz ahidnmesine nazaran daha tafsilatl
olduu grlmektedir. De Groot tarafndan yaymlanan ahidnmenin altm sekizinci
maddesinden itibaren olduka uzun ve ayrntl bir aklama bulunmaktadr.20:
Nederlanda tccr ve sir demleri satun aldklar met bey ira in
Trabzon ve Kefe ve sir Karadenizde memlik-i mahrsemizden olan iskelelere
iledp ve karadan Ten Suyundan Azaka ve Moskov [ve] Rus vilyetlerine alup
gidp ve memlik-i mahrsemize ol cnibden met getrp bey ira eyleyp
ticaret etdiklerinde kimesne mani olmaya ve metlarndan ahidnme-i
hmynum mucebince gmrkleri yzde ake alnup ziyde almayalar ve
rzgr muhlif olmala stanbula gelecek gemileri Kefeye veya ol cniblerde
bir mahalle ddkde veyahud ihtiyarlaryla oldukda rzalaryla bey etmedin
cebren met karup almayalar ve ol caniblere varan kalyon ve gemilerine
kimesne mani olmayup
Grne gre Osmanl idaresi Hollandallara ilk ahidnme vastasyla, her ne
kadar ileriki yllarda tam olarak uygulanmasa da, Trabzon ve Kefe bata olma zere
dier btn Karadeniz iskelelerinde ticaret yapma ayrcal sunmutur.
19
Feridun Bey 1275: 476.
20
De Groot 1978: 245-246.
325
OSBAD
Temmuz 2015
21
Osmanl Devletinin Karadenizin d ticarete almas durumu karsnda 18. yzyldan itibaren
imparatorluk sahillerinde cereyan eden deniz nakliyatn yerli ve mir filolar eliyle srdrme
giriimi hakknda bk. Beydilli 1991: 689 vd.
22
nalck 2003: 71-72.
23
Paskaleva 1967: 53.
24
nalck 2000: 346, 350.
326
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
25
izaka 1996: 87.
26
Braudel 1989, I: 59.
27
Maurice Aymarda atfen bk. nalck 1979: 108-109.
28
BOA, MD 34, s. 40/83.
29
BOA, KK 71, s. 230.
30
Gkbilgin 1956: 32-33.
31
Wood 1964: 50; Mantran 1986: 177.
327
OSBAD
Temmuz 2015
zel Durumlar
Karadeniz limanlar zerinden ticaretin srdrlmesi baz zel ve istisnai
durumlar dnda pek mmkn olmamtr. En sk rastlanld zere Karadenizden
hububat ve dier gda maddelerinin belli dnemlerde veya tarihlerde yabanc
devletlere satlmas da bu nevidendir. Akdeniz havzasnda zaman zaman ba gsteren
ktlklar nedeniyle hububat ve benzeri ihtiya maddeleri daha ziyade Osmanl
lkesinden temin edilmekte, bu ise padiahn zel izinleriyle mmkn olabilmekteydi.
Hemen belirtmek gerekir ki, Osmanllarn Hristiyan devletlere kar bilhassa ihrac
yasak mallar35 bata olmak zere eitli blgelerde uygulad yasaklar, nadiren de
olsa36, sadece haragzar olan Dubrovniklilere uygulanmamtr. Buna ramen
dzenli olarak Karadenize giri yapabilen Dubrovnikli tccarlarn dahi sadece belirli
limanlara kadar gitmesine veya muayyen rnleri satn almasna msaade
32
Bostan 1995: 353-355.
33
Ktkolu 1988: 538; 19. yzylda Trabzonda uluslararas ticarette yaanan gelimelere ilikin bk.
Ylmaz 2009: 370-379.
34
Bunun iin bk. Beydilli 1991: 688.
35
Bu konuda bk. Arkan 1997: 279-306.
36
rnein 1571 ylnda zmirde penbe, sahtiyan ve balmumu ykl bir Dubrovnik gemisinin limandan
kmasna izin verilmemitir. Bk. Arkan 1997: 290.
328
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
37
McGowan 2010: 14; 1572 ylnda Kefeye giden Dubrovnikli bir reisin barasyla bir miktar esbab
veya paras karlnda meta alarak stanbulda satmas iin bir yol tezkeresi verilmitir. Bk.
BOA., A.NT 1066, s. 153.
38
Braudel 1989, I: 61.
39
Pfeffermann 2003: 114.
40
Kse 2010: 104-106.
41
14 evval 957 (26 Ekim 1550) tarihli hkm iin bk. BOA., KK 209, s. 122.
42
Mingrelia, Grcistann batsnda bir blgedir.
43
BOA, A.RSK.d 1460, s. 216.
329
OSBAD
Temmuz 2015
Sonu
Hibir zaman tama manasyla uygulanmasa da, Beydillinin tespit ettii gibi,
Avrupal devletlere bahedilen ahidnmelerin neredeyse tmnde Karadeniz ticaretine
ilikin bir maddenin yer almasnn nedenini ahidnmelerin dzenlenme ekli ve
tekniinde aramann gerektii anlalmaktadr. Nitekim Floransallar 15. yzyldan
itibaren elde ettikleri ahidnmelere konuyla ilgili bir madde ekletmi olsa da stanbul,
Bursa ve Edirne dnda neredeyse hibir Osmanl ehri ve blgesinde ticaretle megul
olmamlardr. Dier yandan 17. yzyldan itibaren zmir, Halep, Trablusam, Beyrut
ve skenderiye gibi nemli ticaret merkezlerinin n plana kmasyla ticari rnlerde
yaanan eitlilik ve ticarette yaanan deiim Venedikin dikkatini bu blgelerde
younlatrmasna neden olmu gibi grnmektedir. Cenevizliler ise 16. yzyl sadece
Karadeniz deil, dier birok Osmanl ticaret merkezinde arka planda kalm, bu
44
BOA, KK 71, s. 240.
45
BOA, MD 94, s. 24/104.
46
BOA, MD 94, s. 25/108.
47
De Groot 1978: 304.
330
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
durum Osmanl ariv vesikalarna da yansmtr. Ancak 16. yzylda Ceneviz de dhil
olmak zere bir takm kk Avrupa devletlerinin yalnzca Fransz bayra altnda
ticaret yapmalarna izin verildiini de unutmamak gerekir.
te taraftan baz zel durumlar dnda sz konusu devletlerin Karadenize
girileri mmkn olamasa da, 16 yzylda Venediklilerin Kilide bir
konsolosluklarnn bulunduu bilinmektedir. Ancak konsolosluun ilevi hakknda
daha faza bilgi sahibi olmadan fazlaca bir yorum yapmak yanl sonulara ulamamza
neden olabilir. Fakat bu noktada Avrupal devletlerin Karadenizdeki ticari rnlere
ulamasnda Tuna azndaki uluslararas ticaretin hangi konumda olduu da
nemlidir. Zira belli bal ticari emtiann buradan Avrupa pazarlarna ulatrld, ayn
ekilde stanbulun da Karadeniz rnlerinin kolaylkla ulalabildii byk bir pazar
haline geldii gerei gz nnde bulundurulursa, yabanc tccarlarn sonraki yllarda
Karadenize girmesinin ok da zaruri olmad dnlebilir.
Kaynaka
a. Ariv Belgeleri
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA):
Bb- saf Tahvil (Nian) Kalemi Defteri (A.NT) 1066
Bb- saf Ruus Kalemi Defteri (A.RSK.d) 1460
Kamil Kepeci (KK) 71, 209
Mhimme Defteri (MD) 34, 94
Floransa Devlet Arivi (ASF):
Miscellanea Medicea, No. 173/10
Venedik Devlet Arivi (ASV):
Documenti Turchi, No. 26, 161, 188
b. Kaynak-Aratrma-nceleme
Acpnar 2011 , Mikail Acpnar, Osmanl-Floransa likileri (XV-XVI. Yzyl),
Yaymlanmam Doktora Tezi, zmir.
Arkan 1997, Zeki Arkan, Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar
(Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir Ktkolu Armaan, stanbul, 297-306.
Beydilli 1991, Kemal Beydilli, Karadenizin Kapall Karsnda Avrupa Kk
Devletleri ve Mir Ticaret Teebbs, Belleten, C. LV/214, 687-755.
331
OSBAD
Temmuz 2015
332
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
333
OSBAD
Temmuz 2015
EKLER
334
OSBAD
Temmuz 2015
Mikail ACIPINAR
EK VI: Kefeye Giden ngiliz Gemisiyle lgili Vesika (BOA, KK 71, s. 240)
335
OSBAD
Temmuz 2015
2-(s. 187)
336