You are on page 1of 18

OSBAD

Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

AHDNMELER EREVESNDE KARADENZDE TCARET VE


YABANCI TCCARLARIN DURUMU (XV-XVII. YZYILLAR)
Mikail ACIPINAR
zet
stanbulun zaptndan sonra gerekletirilen Osmanl fetihleri neticesinde bir i deniz
hviyetine brnen Karadeniz, bu tarihten nce uluslararas canl bir ticaret trafiine sahipti.
Osmanl hkimiyetinin tesis edilmesinden nce talyan tccarlarn hkim olduu blgedeki
ticaretin erevesi 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren yabanc devletlere verilen ticari
imtiyazlarla izilmiti. Nitekim Karadenizde ticaret yapabilmeleri iin Venedik, Floransa ve
Ceneviz gibi talyan ehir devletlerinin yan sra, XVI. ve XVII. yzyllardan itibaren Fransa,
ngiltere ve Hollanda gibi devletlere bahedilen ahidnmelere de bu ticaretle ilgili zel
maddeler eklenmiti. Ancak Osmanl idarecilerinin Karadenize ynelik farkl
yaklamlarndan tr sz konusu imtiyazlarn yzyllar boyunca tam olarak uygulanmad
grlmektedir. Bu balamda blgeye ulaan yabanc tccar gemilerinin ise herhangi ticari bir
faaliyette bulunamadan Karadenizden karldklar anlalmaktadr. almamzda, 1460
ylnda Trabzon Rum mparatoru tarafndan Floransallara verilen kapitlasyon da dhil olmak
zere, mevcut ticari imtiyazlar, Osmanl ariv belgeleri ve yabanc kaynaklar zerinden
Karadenizde uluslararas ticaret sorunsal zerinde baz tespitlerde bulunulacak; zel
durumlar dnda ihrac yasaklanan mallar ve ticari rnler ele alnarak Osmanl idaresinin
blgeye bak as deerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Karadeniz, Ahidname, Ticaret, Yasak, Avrupal Tccarlar, Osmanl
Devleti
Abstract
Trade and Foreign Merchants in the Black Sea in the context of Ahdnames
(15th and 17th centuries)
The Black Sea, became an inner sea following the Ottoman conquests in the region after 1453,
had a lively international trade network before the Turkish conquest. The framework of
international trade maintained by Italian traders in the region prior to Turkish dominion was
determined by ahdnames granted to European states as from the second half of the 15th century.
Thus, it was added a special article about Black Sea trade to ahdnames given also to France,

Bu alma, 29.Nisan-01 Mays 2015 tarihinde Fatsa/Orduda gerekletirilen Trk Deniz Ticareti
Sempozyumu VII. Karadeniz Limanlar, sempozyumunda tebli edilmitir. Sempozyumda sunulan
bildirinin bal Ahidnmeler erevesinde Karadenizde Ticaret ve Yabanc Tccarlar (XV-XVII.
Yzyllar) eklindedir.

Yrd. Do. Dr., zmir Ktip elebi niversitesi Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi Tarih Blm,
ili-ZMR.

319
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

England and Holland as from 16th and 17th centuries, in addition to Italian city states as Venice,
Florence and Genoa. But it is seen that this trade was not completely put into practice during
the centuries due to Ottoman administrators distinct attitude to Black Sea. In this context,
some foreign merchant vessels entered the Black Sea were also ejected without trading. In this
article, it will be determined some problematics on international trade in the Black Sea in terms
of extant ahdnames, including that of Florentines granted by the emperor of Trebizond in 1460,
other Ottoman archival documents and sources.
Key Words: Black Sea, Ahdnames, Trade, Prohibition, European merchants, Ottoman Empire

Giri
Osmanl Devletinin Karadenizde tam bir hkimiyet kurmasndan nce
havzada cereyan eden uluslararas ticaret, arlkl olarak Ceneviz, Venedik ve Pisa
gibi talyan ehir devletlerinin elinde bulunmaktayd. Bir yandan Karadenizin
kuzeyinden Kefe ve Azaka ulatrlan, buradan da Avrupaya aktarlan kle, krk,
deri, balk ve havyar; dier taraftan tersi ynde boazlar zerinden Karadeniz
limanlarna aktarlan Avrupa kkenli madenler, kuma, krk, ap ve dier rnler
zerinden blgede yaanan krl ticaret sz konusu devletler arasnda amansz bir
rekabete yol amaktayd1.
Bizansn son dnemlerinde rakibi Venedike stnlk salayan Ceneviz ticari
faaliyetlerini eitli kentlerde kurduu koloniler zerinden devam ettirmitir. Bilhassa
1261 ylndaki antlamayla Mihail Paleologostan koparlan ayrcalklar sayesinde
Karadenizde Amasra, Kefe, Sudak, Samsun, Trabzon ve Azak ile Trk hkimiyetine
giriine kadar Sinopta nemli koloniler oluturmular, hatta baz ehirleri tamamen
kontrolleri altna almlardr. Venedik ise ancak Trabzon ile Azakta etkili olabilmitir.
Sz konusu ehir ve limanlar dou-bat, kuzey-gney eksenli ticaret ann kesime
noktalar olup, birok ticari emtiann yan sra zellikle Avrupann balca ihtiya
maddesi olan buday, hububat ambar olarak nitelendirilen Rusyadan Krm
sahillerine geliyor, buradan talyan tccarlar tarafndan Avrupa lkelerine
ulatrlyordu2.
XV. yzyl balarnda Dou ticaretine yeni bir talyan cumhuriyeti olan
Floransa da katlyordu. lkin Pisay topraklarna katan Floransa, ardndan Pisann

1
Fleet 2009: 64.
2
Turan 2000: 57-58, 87.

320
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

doudaki ticari mirasna sahip olmak zere Bizans imparatorundan Pisallarn nceki
yllarda sahip olduklar ayrcalklarn bundan byle kendilerine verilmesini talep
ediyordu. 1439 ylnda yaplan antlama ile bu tarihten nce Pisallarn stanbuldaki
mahalle ve kilisesi Floransallara tahsis edildii gibi, onlara dier btn ticari
ayrcalklar da tannyordu. Fakat Floransallar Karadeniz ticaretinde ok etkin
olamamlar, son dnemlerde ise Trabzon Rum mparatorluu vastasyla bu ticarete
nfuz etmeye almlardr3.

Bu durum stanbulun Osmanllar tarafndan fethinden sonra bambaka bir


hviyete brnmeye balamtr. Kuzey Karadeniz hinterlandndaki Krm
Yarmadas, Bodan ve stepler, barndrd byk miktardaki hububat, balk, et, tuz
ve dier hayvansal rnlerle zengin bir antrepo grnm sunmakta olup, gn getike
byyen yeni Osmanl bakentinin eitli gda ve hammadde ihtiyac bilhassa bu doal
antrepodan karlanmaya balanmt. Hatta zamanla artan bu gereksinim Krm
bozkrlarnda hayvanclk ve buday retiminin artmasna da zemin hazrlamt. Bu
zellikleri nedeniyle 15. yzylda Karadenizin gney ve kuzey kylarndaki nemli
limanlar ve ehirler Osmanllar tarafndan ele geirilmiti. Fetihlerin ardndan
Karadeniz ticaretinin kontrolnn ele alnmas suretiyle Anadolu ve Rumeli arasndaki
geite tam bir muhafaza salanmas, stanbula kar yaplacak ani bir saldrnn
nlenmesi ve stanbulun iaesinin gvenlik altna alnmas gibi temel amalar
gerekletirilmi oldu4.

Ahidnmelerde Karadeniz Ticareti


Osmanl Devletinin hkimiyetinde bulunan dier sularda olduu gibi
yabanclarn Karadenizdeki ticaretlerinin snrlar da ahidnmelerde yer alan ilgili
maddeler zerinden belirlenmiti. Ancak sz konusu maddelerin uygulanmas tam
olarak hayata gememitir. Bunun sebeplerine gemeden nce Osmanllarn yabanc
devletlere verdikleri ticaret imtiyazlarnda Karadenizle ilgili maddelere gz atmak
yerinde olacaktr. Gnmze ulaan ilk rneklerine 15. yzylda rastladmz
ahidnmelerde yabanc tccarlarn Karadenizde ticaret yapabilmelerine olanak veren
maddelere de yer verilmitir. Sz konusu ahidnmelerin ilk rnekleri Venedik ve

3
Turan 2000: 88-89.
4
nalck 1979: 75, 107-108.

321
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

Floransa gibi talyan devletlerine ait olup, ilgili maddelerin 1540 tarihli Venedik
ahidnmesinden itibaren imtiyazlardan da karld grlmektedir5.
Osmanl-Venedik savana son veren 25 Haziran 1479 tarihli antlama ve
ardndan verilen ahidnmenin 1482de II. Bayezid tarafndan yenilenmesiyle, Venedik
nceki ticari ayrcalklara ilaveten Kefe ve Trabzonda ticaret yapma hakkna da
kavumutu. Gnmze ulaan en erken tarihli ve 1482 ylnda Venedike bahedilen
ahidnmede Karadeniz ticaretiyle ilgili madde u ekildedir6:
ve mezkr beylerin bzirgnlar ve demleri fil-cmle sefer ehli olan
kimesneleri ki Venedik adna ola, benim memlik-i mahrseme yadan ve
kurudan kadrgalaryla ve Gkeleri ile ve gayr [ ] gemileri ile stanbula ve
Galataya ve Trabzona ve Kefeye ve cemi bana mteallik olan yerlere
yadan ve kurudan olsun Boazn iinden ve tandan geleler ve gideler.
Aslnda bahsi geen imtiyazda boazlardan geen Venedik gemilerinin
urayabilecekleri Karadeniz limanlar arasnda yalnzca Trabzon ve Kefenin
zikredildiini grmekteyiz. Ayn ayrcalklar 1513 ve 1521 yllarnda Venedike
verilen dier ahidnmelerde de yer almaktadr. Yazm farkllklar ve baz eklemeler
dnda sonraki ahidnmelerde yer alan ilgili maddelerde, ierik bakmndan ok fazla
deiiklik yaplmad grlmektedir7.
Venedik dnda ilk olarak Fatih dneminde bir imtiyaz elde eden ve II.
Bayezid, I. Selim ve Kanuni dnemlerinde bunlarn tecdidine muvaffak olan Floransa
ahidnmelerinde de Karadeniz ticaretiyle ilgili bir madde yer almaktadr. Bunlardan
gnmze sadece 1499 ylnda yenilenen Floransa ahidnmesinin 1500 ylna ait
talyanca sureti ile Feridun Bey tarafndan nakledilen 1527 ylna ait Osmanlca bir
sureti ulam olup, her iki ahidnmenin birbiriyle byk lde rtt
grlmektedir:
et i loro navili possino venir et andar in mar maggiore, et habbino a pagar
comerchi secondo il conseuto et nissuno limpedisca8.

5
Ktkolu 1988: 538.
6
ASV, Documenti Turchi, no. 26.
7
Sonraki imtiyazlarda ilgili maddelere ne vakt dilerler ise eklinde bir ekleme yaplarak, muhtemelen
nceki dnemlerde karlalan bir sorunu engellemek adna, zaman snrlamas kaldrlmtr. 1513
ve 1521 tarihli imtiyazlar iin srasyla bk. ASV, Documenti Turchi, no. 161 ve 188.
8
ASF, Miscellanea Medicea, No. 173/10.

322
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

Ve dahi gemileri Karadenize vara bey u ira ve ticaret ne ise idp ol ki


mukarrer rsm- diyedir, virdiklerinden sonra kimesne anlara mani
olmaya9.
1565deki Malta Kuatmasndan sonra iki lke ilikilerinin neredeyse bir daha
dzelmeyecek ekilde sona ermesiyle birlikte Floransallarn yeni bir ahidnme
alamadklarn belirtmekte fayda vardr. Floransa hkmetinin 1574, 1578 ve 1598
yllarndaki elilik faaliyetleriyle Osmanl topraklarndaki ticaretlerine kaldklar
yerden devam etme istekleri gereklemese de, sz konusu tarihlerdeki mzakerelerde
Osmanl Divanna sunulan taslak metinlerde Karadenizle ilgili maddelerin yer
aldn grmekteyiz10.
Aslnda henz bir ahidnme elde etmeden nce, 1459da, stanbula ulaan
Floransal Bartolomeo Puccinin gemisi bir sre sonra Karadenize doru yola
kmt. Sz konusu gemi bu ekilde Karadenize giden ilk Floransa gemisi olmutu11.
Floransal tccarlarn Osmanl topraklarnda her trl rnn ticaretini yapma iznine
sahip olduklar grlse de, kendilerinin Karadeniz ticaretiyle Venedik ve Cenevizliler
kadar megul olmadklar ve ticaretlerinin stanbul, Bursa ve Edirne gibi merkezlerde
younlat anlalmaktadr12.
Bu noktada bahsedilmesi gereken ilgin bir ayrnt da Floransallarn 1460
ylnda Trabzon Rum mparatorluu ile yaptklar ticaret antlamasdr. Daha nce
Venedik ve Cenevizlilere imtiyazlar bahettikleri bilinen13 Trabzon imparatorlarnn
son uluslararas ticaret antlamas olduu anlalan bu metin, gnmzde Floransa
Devlet Arivinde muhafaza edilmektedir. ki devlet arasnda 1460 ylnn Aralk
aynda, ehrin Trklerin eline gemesinden kaynakl olarak ok uzun mrl olmayan
ve muhtemelen uygulamaya dahi tam olarak konamayan bir ticaret antlamas
imzalanmt. Osmanl Devletinin blgedeki hkimiyet yllarna denk gelen bu
antlamann ierik bakmndan Osmanl ahidnmeleri ile benzer ynleri olduu
anlalmakla birlikte, antlama maddeleri ierisinde baz uygulamalar hakknda

9
Feridun Bey 1275, II: 78-80.
10
1574 ylnda Divna sunulan taslakta Karadeniz ticaretiyle ilgili VI. madde yledir: Che navilj de
Fiorentini possino navicare per il mar maggiore, e far le loro faccende, e pagando e debiti diritti, e
comerchi che nessun li possi molestare; Bu grmeler ve taslak metin iin bk. Acpnar 2011: 157-
176, 214-218, Ek-III.
11
Mallett 1967: 68.
12
Hoshino 2001: 127; Heyd, Kefe ve Trabzona gitmek isteyen Floransa gemilerinin bu tr bir ii
stanbula ynelik olarak bile gerekletiremediklerini ifade eder. Bk. Heyd 1879: 349.
13
Turan 2000: 65-67.

323
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

Venedik ve Cenevizliler gibi eklinde atflarn yer almas, sz konusu antlama


metninin Ceneviz ve Venediklilere verilen ticari imtiyazlarn rnek alnmasyla ortaya
kt anlalmaktadr14. Bu rnek metinler de muhtemelen nceki yllarda Osmanl
Devleti tarafndan Venedik ve Cenevizlilere verilen ahidnmeler dikkate alnarak
hazrlanmt.
Antlama gereince Floransallar, Venedikliler ve Cenevizliler gibi,
Trabzonda bir konsolos bulundurabilecek ve konsolos ile Floransallarn ikamet
edebilecekleri bir fondaco, ibadetleri iin bir apel ve ihtiyalarna ynelik gereken
dier eyler temin edilecekti. Yine Floransallar arasndaki btn anlamazlklarda
Floransa konsolosu yarg hakkn elinde bulunduracak, Floransallar Trabzon limanna
girite % 2 orannda bir gmrk vergisi deyecek, Floransa konsolosu ve Floransal
tccarlar kendi hizmetleri iin yanlarnda erkek veya kadn esirler bulundurabilecek,
satlmayan rnlerden zorla vergi alnmayacak, ayrca Trabzona gelen Floransallarn
kendilerine, mallarna ve gemilerine seyahat tezkeresi verilecek ve antlamayla ilgili
her hangi bir deiiklik olmas durumunda, kendilerine en az alt ay nce haber
verilecek, bundan evvel tezkereler feshedilmeyecekti15.
15. yzylda Osmanl topraklarnda talyan devletlerin hkimiyetinde bir ticaret
yaanrken, bu ticarete 16. yzyldan itibaren dier Avrupa devletleri de katlmaya
balayacaktr. zellikle Fransa, ngiltere ve Hollanda gibi devletlerin, elde ettikleri
imtiyazlarla 17. yzyl sonlarna kadar Osmanl lkesindeki uluslararas ticaretin
akna byk etki yaptklar bilinmektedir. Uzun sredir Osmanl Devleti ile mttefik
olan Franszlar, ilk ticari imtiyazlarn 1569 ylnda almlar ancak Karadeniz ticaretine
ilikin bir ayrcalk elde edememilerdir16. Dahas 17. yzyln balarnda 1604de ve
devamnda yenilenen Fransz ahidnmelerinde de Fransann Karadenizde ticaret
yapmasna olanak salayan ilgili maddelere rastlanmamaktadr17.
Franszlarn harb tccar taifesinin hangi lke bayra altnda ticaret yapaca
konusunda anlamazlk yaad ngilizler de 1580 ylndan itibaren Osmanl
pazarlarna giri yapmtr. III. Murad dneminde ngilizlere verilen bu ilk ahidnme
maddeleri arasnda Karadeniz ticaretine ilikin bir fasl yer almasa da 18, 1601 ylnda

14
Antlama maddeleri iin bk. Mller 1966: 186-187; Vedovato 1939: 185-186.
15
Mller 1966: 186-187; Vedovato 1939: 185-186.
16
Antlama maddeleri iin bk. Kurat 1953: 179-180.
17
Ahidnme suretleri iin bk. Feridun Bey 1275: 490-494.
18
Kurat 1953: 182-186.

324
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

yenilenen ikinci ahidnmede daha nce rneine rastlanlmayan farkl bir ierikle
karlamaktayz: ngiltere tccar ve sir demleri men olunmadklar met bey
u ira idp karadan ve deryadan Ten Suyundan Azak ve Mosku ve Rus vilyetlerine
alup gidp ve memlik-i mahrseme ol canibden met getrp bey ira idp.. Bu
suretle, talyan devletlerine verilen ahidnmelerde karlatmz rneklerdeki gibi
dorudan Karadeniz veya Kefe ve Trabzona bir atf eklinde olmamakla birlikte,
ngiliz tccarlarn Ten Suyu olarak ifade edilen Don Nehri zerinden Azak, Moskova
ve dier Rus ehirlerine yasak olmayan rnlerin ticareti amacyla gidip gelmesine
izin verildii grlmektedir19. Bununla birlikte, ilerleyen blmlerde ele alnaca
zere, ngiliz gemilerinin Karadenize girilerinin mmkn olmayaca
anlalmaktadr.
17. yzyln balarnda Osmanl Devletiyle iyi mnasebetler kuran Hollanda
Cumhuriyetinin elde ettii ilk ticari imtiyaz 1612 ylndadr. nl eli Cornelis
Hagann diplomatik abalar neticesinde elde edilen bu ahidnmede yer alan
Karadenizle ilgili maddenin, 1580 tarihli ngiliz ahidnmesine nazaran daha tafsilatl
olduu grlmektedir. De Groot tarafndan yaymlanan ahidnmenin altm sekizinci
maddesinden itibaren olduka uzun ve ayrntl bir aklama bulunmaktadr.20:
Nederlanda tccr ve sir demleri satun aldklar met bey ira in
Trabzon ve Kefe ve sir Karadenizde memlik-i mahrsemizden olan iskelelere
iledp ve karadan Ten Suyundan Azaka ve Moskov [ve] Rus vilyetlerine alup
gidp ve memlik-i mahrsemize ol cnibden met getrp bey ira eyleyp
ticaret etdiklerinde kimesne mani olmaya ve metlarndan ahidnme-i
hmynum mucebince gmrkleri yzde ake alnup ziyde almayalar ve
rzgr muhlif olmala stanbula gelecek gemileri Kefeye veya ol cniblerde
bir mahalle ddkde veyahud ihtiyarlaryla oldukda rzalaryla bey etmedin
cebren met karup almayalar ve ol caniblere varan kalyon ve gemilerine
kimesne mani olmayup
Grne gre Osmanl idaresi Hollandallara ilk ahidnme vastasyla, her ne
kadar ileriki yllarda tam olarak uygulanmasa da, Trabzon ve Kefe bata olma zere
dier btn Karadeniz iskelelerinde ticaret yapma ayrcal sunmutur.

19
Feridun Bey 1275: 476.
20
De Groot 1978: 245-246.

325
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamas Rusya ile birlikte Avrupal devletlere


Karadeniz, Boazlar ve Tunay da kapsayan Osmanl sularnda seyrsefer hakkn
vermiti. Bilhassa Rusya en ayrcalkl lke sfatyla ngiltere ve Fransaya verilen
haklardan aynen yararlanmaya balamtr. zellikle 1783 ylnda yaplan antlamayla
Karadenizin Rus gemilerine almas21, 16. yzyldan itibaren Karadeniz ticaretine
nfuz etmeye alan Fransa ve ngilterenin tepkisine neden olmutur. Osmanl
idarecileri bu tepkilere ramen Fransa ve ngiltereye bir sre daha ayn haklar
vermeye yanamam, nihayet 1799da ngilizler ve 1802de de Franszlar
Karadenize girmeyi baarmlardr. Bunlar mteakiben Sardunya, Danimarka,
spanya, Sicilya ve Toskana Grandukal gibi devletler de ard ardna Karadenize
girmeye muvaffak olmulardr22.
Yzyllar boyu sren Osmanl-Avusturya savalar nedeniyle iki lke arasnda
dzenli ticari ilikilerin olmas doal olarak dnlemezdi. Ancak 1774 ylndan
sonra Avusturya kumpanyalar da Karadeniz ticaret ana girmeyi baarmt. 1777
ylnda Avusturya mallar tayan ilk geminin Karadenize gnderilii byk bir sevin
yaratrken, 1783 ylnda Willeshovan kumpanyasna ait Donua adl bir baka
geminin Tuna zerinden Karadenize k da merasimlerle kutlanmt23.

Karadenizin D Ticarete Kapatlmas Meselesi


15. yzyln ikinci yarsnda Kuzey Karadeniz kylarnn en nemli limanlar
Kefe, Kili ve Akkermanda Osmanl hkimiyeti tesis edilmi olmasna ramen, 1480-
1500 yllar arasnda Karadenizin bu blgesindeki uzak mesafe ticaretinde hala
Cenevizlilerin stn olduu ve buday, tuzlanm balk, havyar, balmumu, deri, post
ve kle ihracatnda etkinliklerini koruduklar anlalyor24.
talyan denizci devletlerin ekonomik ve siyasi stnlklerine son verildikten
sonra Karadeniz, tedrici olarak d ticarete kapatlmtr. Bu keyfiyet Osmanl
Devletinin Karadenize ynelik bir siyasetinin sonucu olarak ortaya km, bilhassa
stanbulun her geen gn artan gda maddesi ihtiyacnn karlanmas ve olduka

21
Osmanl Devletinin Karadenizin d ticarete almas durumu karsnda 18. yzyldan itibaren
imparatorluk sahillerinde cereyan eden deniz nakliyatn yerli ve mir filolar eliyle srdrme
giriimi hakknda bk. Beydilli 1991: 689 vd.
22
nalck 2003: 71-72.
23
Paskaleva 1967: 53.
24
nalck 2000: 346, 350.

326
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

kazanl kle ticareti bu siyasetin temelini oluturmutur. Osmanl ekonomik


anlaynn nemli bir unsuru olarak iae ilkesi (provizyonizm) erevesinde
tanmlanan bu siyasetin yan sra, stanbulun korunmas ve devletin kuzey snrlarnn
gvenlii asndan Karadenizde mutlak kontroln salanmas gibi nedenler de bu
anlayta etkili olmu gibidir25. Ayn zamanda Osmanl donanmas iin hayati neme
sahip kereste ve Kafkaslardan tedarik edilen demir de blgenin mahremiyetini artran
stratejik rnler arasnda yer almaktadr26. Bu bakmdan, her ne kadar konuya ilikin
kesin bir tarih verilemese de27, Karadenizin d ticarete kapanmas genel olarak 16.
yzylda gereklemi gibi grnmektedir.
te yandan Karadeniz limanlarndan ihrac yasak olan silah, tuz, mein ve
zahire gibi mallarn kffra gtrlmesi ve Osmanl hazinesine byk gelir getiren
kle ticareti de Karadenizin d ticarete kapatlmasnn nedenleri arasnda grlebilir.
Nitekim Abaza vilayeti civarndaki silere bu ekilde yardmlarn olduu belgelere
yansrken28, yine Abaza diyarndan temin edilen esirlerin penciinden hazineye bir
hayli gelir saland anlalmaktadr29.
Konuya ilikin olarak, Kanuni dnemi devlet adamlarndan Rstem Paann
Sultann Karadenizde bulunan yabanc tccarlara tereke satna izin vermesine itiraz
ederken, Karadenizin stanbulun kileri olduu eklinde bir ifade kullanmas, devlet
adamlarnn Karadenizin kapall ilkesine bakn yanstmas ynnden kayda
deerdir. Rstem Paaya gre, yabanclara tereke satlmas stanbuldaki mzayakay
arttraca gibi devlet ve din dmanlarnn da glenmesine yol aacakt30. 17.
yzylda Osmanl topraklarndaki ticari faaliyetlerini arttran ngiltere, 1663 ylnda
Karadenizin Levant Kumpanyas gemilerine almasn temin etmek zere elileri
Winchelsea eliyle giritikleri teebbslerden bir sonu elde edememilerdi. Osmanl
Devletinin bu konudaki kat tutumu ok uzun sre sonra, 1686de Fransz elisi
tarafndan Sultann Karadenizi yabanc tccarlara amaktansa hareminin kaplarn
amay yeledii eklinde ifade edilmitir31.

25
izaka 1996: 87.
26
Braudel 1989, I: 59.
27
Maurice Aymarda atfen bk. nalck 1979: 108-109.
28
BOA, MD 34, s. 40/83.
29
BOA, KK 71, s. 230.
30
Gkbilgin 1956: 32-33.
31
Wood 1964: 50; Mantran 1986: 177.

327
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

yle ki Osmanl sultanlarnn Karadenize ynelik bu kskan ve tavizsiz


tutumu 18. yzyl balarnda da devam etmitir. II. Mustafa ve III. Ahmed adna 1703
ylnda kaleme alnan ve Rus arna gnderilen ayr mektupta Karadeniz
hkimiyetinin Osmanl Devletinin tasarrufunda olduu ve dardan bir kayn dahi
buraya girmesine msaade edilemeyecei eklindeki ifadeler, Osmanl idaresinin ok
uzun yllar sonra bile ayn bak asn koruduunun ak bir gstergesidir. Hatta
Osmanl idaresi, 1696 ylnda Azak Ruslara brakmak zorunda kalsa da, 1700 ylnda
varlan antlamada Rusyann Karadenize kma talebini hibir ekilde kabul
etmemitir32. Nitekim yabanc devletlerin Karadeniz ticaretine dorudan
katlabilmeleri de ancak 19. yzylda gerekleebilmitir33.
Bununla birlikte Osmanl ynetiminin uygulanmayacan bilmesine ramen
eitli Avrupa lkelerine bahettii imtiyazlarda Karadenizde ticarete izin veren
maddelerin yer almas meselesi de ayr bir soru iareti olarak durmaktadr. Bu
durumun ahidnmelerin dzenlenme tekniinde ve eklinde aranmas gerektii
ynndeki tespitler de kayda deerdir34.

zel Durumlar
Karadeniz limanlar zerinden ticaretin srdrlmesi baz zel ve istisnai
durumlar dnda pek mmkn olmamtr. En sk rastlanld zere Karadenizden
hububat ve dier gda maddelerinin belli dnemlerde veya tarihlerde yabanc
devletlere satlmas da bu nevidendir. Akdeniz havzasnda zaman zaman ba gsteren
ktlklar nedeniyle hububat ve benzeri ihtiya maddeleri daha ziyade Osmanl
lkesinden temin edilmekte, bu ise padiahn zel izinleriyle mmkn olabilmekteydi.
Hemen belirtmek gerekir ki, Osmanllarn Hristiyan devletlere kar bilhassa ihrac
yasak mallar35 bata olmak zere eitli blgelerde uygulad yasaklar, nadiren de
olsa36, sadece haragzar olan Dubrovniklilere uygulanmamtr. Buna ramen
dzenli olarak Karadenize giri yapabilen Dubrovnikli tccarlarn dahi sadece belirli
limanlara kadar gitmesine veya muayyen rnleri satn almasna msaade

32
Bostan 1995: 353-355.
33
Ktkolu 1988: 538; 19. yzylda Trabzonda uluslararas ticarette yaanan gelimelere ilikin bk.
Ylmaz 2009: 370-379.
34
Bunun iin bk. Beydilli 1991: 688.
35
Bu konuda bk. Arkan 1997: 279-306.
36
rnein 1571 ylnda zmirde penbe, sahtiyan ve balmumu ykl bir Dubrovnik gemisinin limandan
kmasna izin verilmemitir. Bk. Arkan 1997: 290.

328
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

ediliyordu37. 16. yzyln sonlarndan itibaren Karadeniz ticaretinden vazgetikleri


ileri srlen Dubrovnik tccarlar, 1590lara kadar Karadenizin eitli limanlarndan
hububat, balk, kereste, demir, deri ve yapa gibi rnler satn alabilmekteydiler38.
Osmanl Devletinin Karadeniz etrafnda retilen buday i tketime
ynlendirerek ihracn yasaklamas en ok da o tarihlere kadar blgeden beslenen
Venediki etkilemiti. nk Trk hububat sadece Venedik ehri iin deil
mstemlekelerinin iaesi, farkl blgelerdeki asker birlikleri ve donanmada
kullanlacak peksimet imalat iin de zaruriydi39. Osmanl Devletinin bu yasana
ramen Venedik zaman zaman Karadenizdeki ticaretine devam etse, bunu daha
ziyade Osmanl tebaas Rum tccarlar vastasyla gerekletiriyordu. Dier yandan 17.
yzyl balarnda zel izinlerle Karadenize girebilen baz Venedik vatandalarnn ise
ounlukla morina bal ve havyar satn alabildiklerine, karlk olaraksa buralarda
arap sattklarna ahit olmaktayz40.
Buna ramen baz Venedik gemilerinin dorudan Karadenize giderek ticaret
yaptklarna rastlanmaktadr. Bu ekilde 1550 ylnda Karadenize giden Venedik
gemilerinin stanbula getirdikleri metadan alnan dellliye resmi konusunda yaanan
skntlarn Venedik baylosunun arzyla Divna aksettii grlmektedir41. 1574
ylnda ise, ne amala olduu anlalamamakla birlikte, Mekril 42 vilayetine giden bir
baka Venedik gemisine daha rastlamaktayz43.
Normal artlar altnda Karadenize giremeyen baz yabanc tccar gemilerinin
zaman zaman Osmanl idarecilerinin izni dnda buraya girmeye alt da vkidir.
Bu ekilde 1609 ylnda Karadenize giri yapan bir ngiliz gemisi zahire, kereste ve
baz dier ticari rnler almak niyetiyle Kefe taraflarna yelken amt. Her naslsa
Osmanl grevlilerini atlatmay baaran ngiliz gemisinin ardndan Kefe ve civarndaki
kadlara gnderilen emirde, sz konusu ngiliz gemisine yanat iskelelerden hibir
ekilde mal verilmeyip bo olarak stanbula gnderilmesi, dier yandan hangi

37
McGowan 2010: 14; 1572 ylnda Kefeye giden Dubrovnikli bir reisin barasyla bir miktar esbab
veya paras karlnda meta alarak stanbulda satmas iin bir yol tezkeresi verilmitir. Bk.
BOA., A.NT 1066, s. 153.
38
Braudel 1989, I: 61.
39
Pfeffermann 2003: 114.
40
Kse 2010: 104-106.
41
14 evval 957 (26 Ekim 1550) tarihli hkm iin bk. BOA., KK 209, s. 122.
42
Mingrelia, Grcistann batsnda bir blgedir.
43
BOA, A.RSK.d 1460, s. 216.

329
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

iskeleye gittii ve ne tr rnler almak niyetinde olduu konularnn stanbula


bildirilmesi istenmekteydi44.
1663 ylnda baz Fransz tccarlarn Kili, Bender ve civarndaki ehir ve
kasabalardan akeleri karlnda gn, yapa ve dier rnlerden satn almalarna
izin verilmiti. Dier yandan yerel idarecilerden Fransz tccarlara ticaretleri
esnasnda her hangi bir mdahalede bulunulmamas istenirken kann- kdim ve
ahidnmeye atf yaplm olmas da ilgin bir noktadr45. Ayn tarihlerde
Karadenizde baka Fransz tccarlarn olduu da anlalmaktadr. Fransann
stanbuldaki tccar vekili Robolinin arzuhali zerine Trabzon civarndaki grevliler
ve iskele eminlerine yazlan bir hkmde, ticaret amacyla Trabzon taraflarna giden
iki Fransz tccara karlmamas iin Divndan emr-i erif verildii grlmektedir46.
Hollandann 1612 ylnda elde ettii ahidnme Venediklileri gereksiz yere
endielendirmitir. Zira Karadeniz ticaretine ilikin madde yrrle konmad gibi
19. yzyla kadar Karadenize giri yapabilen tek Hollanda gemisi de 1674 ylnda zel
bir izinle Kalasta bulunan Sadrazam Kprl Fazl Ahmed Paa ile grmeye giden
Hollanda elisi Justinus Colyeri tayan Postillion adl gemi olmutur47.

Sonu
Hibir zaman tama manasyla uygulanmasa da, Beydillinin tespit ettii gibi,
Avrupal devletlere bahedilen ahidnmelerin neredeyse tmnde Karadeniz ticaretine
ilikin bir maddenin yer almasnn nedenini ahidnmelerin dzenlenme ekli ve
tekniinde aramann gerektii anlalmaktadr. Nitekim Floransallar 15. yzyldan
itibaren elde ettikleri ahidnmelere konuyla ilgili bir madde ekletmi olsa da stanbul,
Bursa ve Edirne dnda neredeyse hibir Osmanl ehri ve blgesinde ticaretle megul
olmamlardr. Dier yandan 17. yzyldan itibaren zmir, Halep, Trablusam, Beyrut
ve skenderiye gibi nemli ticaret merkezlerinin n plana kmasyla ticari rnlerde
yaanan eitlilik ve ticarette yaanan deiim Venedikin dikkatini bu blgelerde
younlatrmasna neden olmu gibi grnmektedir. Cenevizliler ise 16. yzyl sadece
Karadeniz deil, dier birok Osmanl ticaret merkezinde arka planda kalm, bu

44
BOA, KK 71, s. 240.
45
BOA, MD 94, s. 24/104.
46
BOA, MD 94, s. 25/108.
47
De Groot 1978: 304.

330
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

durum Osmanl ariv vesikalarna da yansmtr. Ancak 16. yzylda Ceneviz de dhil
olmak zere bir takm kk Avrupa devletlerinin yalnzca Fransz bayra altnda
ticaret yapmalarna izin verildiini de unutmamak gerekir.
te taraftan baz zel durumlar dnda sz konusu devletlerin Karadenize
girileri mmkn olamasa da, 16 yzylda Venediklilerin Kilide bir
konsolosluklarnn bulunduu bilinmektedir. Ancak konsolosluun ilevi hakknda
daha faza bilgi sahibi olmadan fazlaca bir yorum yapmak yanl sonulara ulamamza
neden olabilir. Fakat bu noktada Avrupal devletlerin Karadenizdeki ticari rnlere
ulamasnda Tuna azndaki uluslararas ticaretin hangi konumda olduu da
nemlidir. Zira belli bal ticari emtiann buradan Avrupa pazarlarna ulatrld, ayn
ekilde stanbulun da Karadeniz rnlerinin kolaylkla ulalabildii byk bir pazar
haline geldii gerei gz nnde bulundurulursa, yabanc tccarlarn sonraki yllarda
Karadenize girmesinin ok da zaruri olmad dnlebilir.

Kaynaka
a. Ariv Belgeleri
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA):
Bb- saf Tahvil (Nian) Kalemi Defteri (A.NT) 1066
Bb- saf Ruus Kalemi Defteri (A.RSK.d) 1460
Kamil Kepeci (KK) 71, 209
Mhimme Defteri (MD) 34, 94
Floransa Devlet Arivi (ASF):
Miscellanea Medicea, No. 173/10
Venedik Devlet Arivi (ASV):
Documenti Turchi, No. 26, 161, 188
b. Kaynak-Aratrma-nceleme
Acpnar 2011 , Mikail Acpnar, Osmanl-Floransa likileri (XV-XVI. Yzyl),
Yaymlanmam Doktora Tezi, zmir.
Arkan 1997, Zeki Arkan, Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar
(Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir Ktkolu Armaan, stanbul, 297-306.
Beydilli 1991, Kemal Beydilli, Karadenizin Kapall Karsnda Avrupa Kk
Devletleri ve Mir Ticaret Teebbs, Belleten, C. LV/214, 687-755.

331
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

Bostan 1995, dris Bostan, Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve Osmanl


mparatorluu (1700-1787), Belleten, C. LIX/23, Ankara, 353-394.
Braudel 1989, Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, ev. M. Ali Klbay,
stanbul.
izaka 1996, Murat izaka, A Comparative Evolution of Business Partnerships:
The Islamic World and Europe, with Specific Reference to the Ottoman
Archives, Leiden.
De Groot 1978, A.H. de Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic: A
History of the Earliest Diplomatic Relations (1610-1630),
Leiden/stanbul.
Feridun Bey 1275, Feridun Bey, Mecma-i Mnets- Seltin, C. II, stanbul.
Fleet 2009 Kate Fleet, Osmanl Devletinin Erken Dneminde Dou Akdeniz ve
Karadenizde Denizcilik Faaliyetleri, Balangcndan XVII. Yzyln
Sonuna Kadar Trk Denizcilik Tarihi, Ed. . Bostan-S. zbaran, C. I,
stanbul, 63-71.
Gkbilgin 1956, Tayyib Gkbilgin, Rstem Paa ve Hakkndaki thamlar, Tarih
Dergisi, VIII/11-12 (1956), 11-50.
Heyd 1879 Wilhelm Heyd, Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, C. II,
Stuttgart.
Hoshino 2001 Hidetoshi Hoshino, Alcuni aspetti del commercio dei panni fiorentini
nellImpero Ottomano ai primi del 500, Industria tessile e commercio
internazionale nella Firenze del tardo Medioevo, a cura di Franco
Franceschi e Sergio Tognetti, Firenze 2001, 125-135.
nalck 1979, Halil nalck, The Question of the Closing of the Black Sea under the
Ottomans, Symposium on the Black Sea, Birmingham, March 18-20,
1978, Archeion Pontou: Vol 35/1979, 74-110.
nalck 2003 Osmanlnn Avrupa ile Barkl: Kapitlasyonlar ve Ticret,
Dou-Bat, Yl: 6, S. 24, 55-81.
nalck 2000 Halil naclck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi-I: 1300-1600, stanbul.
Kse 2010 M. Ziya Kse, 1600-1630 Osmanl Devleti ve Venedik, Akdenizde
Rekabet ve Ticaret, stanbul.

332
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

Kurat 1953 Akdes Nimet Kurat, Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve


Gelimesi (1553-1610), Ankara.
Ktkolu 1988, Mbahat Ktkolu, Ahidnme, DA, C. 1, stanbul, 536-540.
Mallett 1967 Michael E. Mallett, The Florentine Galleys in the Fifteenth Century
with the Diary of Luca di Maso degli Albizzi Captain of the Galleys 1429-
1430, Oxford.
Mantran 1986 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, ev. M. Ali Klbay-Enver
zcan, C. II, stanbul.
McGowan 2010, Bruce McGowan, Economic Life in Ottoman Europe: Taxation,
Trade and the Struggle for Land, 1600-1800, New York.
Mller 1966 Giuseppe Mller, Documenti sulle Relazioni delle Citt Toscane
colloriente Cristiano e coi Turchi fino allanno MDXXXI, Societ
Multigrafica Editrice, Roma.
Paskaleva 1967, Virginia Paskaleva, Osmanl Balkan Eyaletlerinin Avrupal
Devletlerle Ticaretleri Tarihine Katk (1700-1850), ktisat Fakltesi
Mecmuas, C. 27/I-II, 37-74.
Pfeffermann 2003, Hans Pfeffermann, Rnesans Papalarnn Trklerle birlii, ev.
Kemal Beydilli,stanbul.
Turan 2000 erafettin Turan, Trkiye-talya likileri-I: Seluklulardan Bizansn
Sona Eriine, Ankara.
Vedovato 1939, Giuseppe Vedovato, Note sui privilegi capitolari fiorentini del secolo
XV, Archivio Storico Italiano, XCVII, 170-190.
Wood 1964Alfred C. Wood, A History of the Levant Company, London.
Ylmaz 2009 zgr Ylmaz, Karadenizin Uluslararas Ticarete Almas ve
Trabzon, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 2/7 (2009), 359-
382.

333
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

EKLER

EK I: 1482 Tarihli Venedik Ahidnmesinin Karadenizle lgili Maddesi (ASV, Documenti


Turchi, no. 26)

EK II: 1513 Tarihli Venedik Ahidnmesinin Karadenizle lgili Maddesi (ASV,


Documenti Turchi, No. 161)

EK III: 1521 Tarihli Venedik Ahidnmesinin Karadenizle lgili Maddesi (ASV,


Documenti Turchi, No. 188)

334
OSBAD
Temmuz 2015

Mikail ACIPINAR

EK IV: 1499 Tarihli Floransa Ahidnmesinin Karadenizle lgili Maddesi (ASF,


Miscellanea Medicea, No. 173/10

EK V: 1527 Tarihli Floransa Ahidnmesinin Karadenizle lgili Maddesi (Feridun Bey:


Mnet)

EK VI: Kefeye Giden ngiliz Gemisiyle lgili Vesika (BOA, KK 71, s. 240)

335
OSBAD
Temmuz 2015

Ahidnmeler erevesinde Karadenizde


Ticaret ve Yabanc Tccarlarn Durumu (XV-XVII. Yzyllar)

EK VII: 1460 Tarihli Floransa-Trabzon Rum mparatorluu Ticaret Antlamas (Mller


1966)
1-(s. 186)

2-(s. 187)

336

You might also like