ANILARIM

1913-1922

PARAF YAYINLARI
ANILARIM

PARAF YAYINLARI: 129

Yakn Tarih

Eser: Anlarm (1913-1922)

Yazar: Cemal Paa
Hazrlayan: Fahri Parin

Genel Yayn Ynetmeni: Burak Fazl abuk

Editr: M. Murat Sezer
Dzelti: Seda Sezer
Kapak Tasarm: Yunus Bora lke
Tasarm: ARTalan (542-278 2335)
Bask-Cilt: enyldz Matbaaclk
Maltepe Mh. Gmsuyu Cd. No: 3
Topkap-stanbul 0212-483 4791

ISBN: 978-605-5539-20-7
1. Basm: Temmuz 2010

Fahri Parin - Paraf Yaynlar

Bu kitabn basm haklar Paraf Yaynlarna aittir... Hazrlayann ve yayne-

vinin izni olmadan baslamaz, yaynlanamaz, kopyalanamaz ve oaltla-
maz. Ancak kaynak gsterilerek ksa alnt yaplabilir.

Paraf Yaynlar
Maltepe Mah. Gmsuyu Cd. Dalg Merkezi No:3/114-116
Topkap Zeytinburnu stanbul
Tel: 0212 483 47 96 Faks: 0212 483 47 97
web: www.parafyayinlari.com
e-posta: info@parafyayinlari.com
2
 CEMAL PAA

ANILARIM
1913-1922

Haz: Fahri PARN

3
ANILARIM

Fahri Parin

1944 ylnda Erzurumun Akale ilesi Ballta kynde

dodu. lkokulun 3. snfn kynde okuduktan sonra, anne-
annesi kendisini okutmak iin Ankaraya gtrd. Daylar ve
anneannesi tm tahsil hayatn Ankarada tamamlattlar.
1969 Ylnda, Dil ve Tarih Corafya Fakltesini bitirdik-
ten sonra Erzuruma retmen olarak atanarak greve ba-
lad. 1969-1974 yllarnda hayatta bulunan gazilerimiz ve i-
gali yaam olan byklerimizin hatralarn toplayarak kitap
haline getirdi. Bu eser 1977 ve 1992 tarihlerinde iki ayr yay-
nevi tarafndan iki defa yaynland. Birincisinde Mehul Kah-
ramanlarmzn Dilinden Zulm adyla, dierinde ise Ermeni
Zulmnn Canl Tarihi ad altnda kt. 2010 ylnda ayn ese-
rin nc basks Dedelerimizin Azndan Ermeni Zulm
adyla yaynland.
Yazar bu eserinin ardndan, rann eski Cumhurbakan
Muhammet Hateminin ehrin Dnyasndan Dnya ehrine
adl eserini Trkeye evirdi. Bundan sonra Pol Amir tarafn-
dan yazlan Alamutun Efendisi Hasan Sabbah adl eseri Trk-
eye evirdi. Bu eserde, o dnemin insanlarnn yaantlar,
birbirleriyle olan mezhep kavgalar ve siyasi mcadeleleri ok
gzel bir slupla ve roman trnde anlatlmtr.
Yazar ayrca Muhammed Hicazinin Arifin Gnl adl
eserini Farsadan Trkeye evirdi. Cemal Paann anlarn
da Osmanlcadan gnmz Trkesine evirdi.
Yazar Milli Eitim Bakanlnn eitli kademelerinde -
retmen ve idareci olarak altktan sonra emekli oldu. Alt yl
zel kurumlarda idareci alarak altktan sonra, tamamen bi-
lim deryasna dalmak iin grevini brakt.
4
 CEMAL PAA

NDEKLER

stanbul Muhafzl......................................................................13
Nazm Paann Cenaze Treni...................................................14
Muhalifler Hakknda Genel Af...................................................16
Ali Kemal Beyin Mektuplar....................................................17
Doktor Rza Nur Beyin Mektuplar.........................................20
Muhafzlk Esnasnda Baz craat................................................22
Hkmet Deiiklii.....................................................................24
Mahmut evket Paa Vakas.........................................................31
Damat Salih Paa............................................................................32
Gmlcineli smail Bey................................................................36
Kamil Paa.......................................................................................38
Mahmut evket Paann ahadeti..............................................45
Cenaze Merasimi...........................................................................49
Said Halim Paa Kabinesi...........................................................52
Geriye Bak....................................................................................53
Edirnenin Geri Aln.................................................................57
ngiliz Siyaseti.................................................................................60
Bat Trakya Geici Hkmeti.....................................................61
stanbul Konferans.......................................................................64
5
ANILARIM

Trk-Bulgar ttifak........................................................................65
Suriyelilerle ve Alelumum Araplarla Anlama............................70
Alman Askeri Islahat Heyeti........................................................80
Nafa Nezareti.................................................................................89
ngiliz ve Franszlarla ktisadi Mzakereler..............................92
Antalya imendiferi......................................................................95
Bahriye Nezaretine Tayin eklim...........................................100
Bahriye Nezaretinin Tensii....................................................102
Sultan Osman ve Readiyenin Hazrlan,
Tersane-Fabrika ve Havuzlarn Islah,
Yeni Bir Tersane Kurulmas ve
Yeni Harp Gemileri Siparii.......................................................110
Fransa-Trkiye Yaknlamas.....................................................118
Fransa Yolculuum......................................................................126
Alman-Trk ttifak.....................................................................132
Birinci Dnya Sava ve Osmanl Devletinin
Seferberlik lan Etmesi...............................................................141
Goeben ve Breslaunun
anakkaleden Marmaraya ve stanbula Girii...................144
ngiliz, Fransz ve Rus Elileri le zel Mzakereler............150
Birinci Dnya Savana Giri eklimiz...................................155
Drdnc Ordu Kumandanl...............................................163
Birinci Kanal Seferi Hazrlklar...............................................173
l Kumandanl.......................................................................188
6
 CEMAL PAA

anakkale Cephesine Yardm...................................................192

Birinci Gazze Savunmas...........................................................201
Mustafa Kemal ve Falkenhayn...............................................224
Arap htilali...................................................................................233
Lbnan Hristiyanlarnn Durumlar......................................250
Araplar ve tilaf Devletleri........................................................265
Suriye Hristiyanlarnn Emel ve stekleri...............................297
Hicazn Haklar ve Suriye.........................................................299
ae leri.......................................................................................306
Memleketin mar.......................................................................319
Demir Yollar................................................................................323
ehrin mar..................................................................................325
Ermeni Meselesi -Tarihten Birka Sayfa-................................333
Adana Olay..................................................................................351
Nakil ve Tehcir Olaylarnn Nedenleri.....................................388

7
ANILARIM

8
 CEMAL PAA

NSZ

Cemal Paa 1872 ylnda Midillide dodu. ttihat ve Te-

rakki Cemiyetinin kurucularndandr. Tam ad Ahmet Ce-
maldir. Bir de Mersinli Cemal Paa vardr. Onunla kartrl-
mamas iin buna Byk Cemal Paa derler. 1908 ylnda
II. Merutiyet ilan edilince Adana valiliine atand. 1913 ta-
rihinde stanbul Muhafzl yapt. Nafa ve Bahriye Nazr-
l yapt. I. Dnya Sava balaynca bu grevi ile birlikte 2.
Ordu Komutanln da yrtt. Msr, ngilizlerin eline ge-
ince 4. Ordu Komutanlna atand. Bu grevi srasnda ok
fedakarlklar yapt -bu konu, kitapta olduu iin detayna gir-
miyorum.... I. Dnya Savana girmemize, hele Almanlar tara-
fnda yer almamza kar olmasna ramen, olaylar bizi oraya
srkledi.
4. Ordu Komutanl srasnda ngilizlerle i birlii yapan
baz Araplarn ve Yahudilerin ihanetine urad. 1917 ylnda
grevinden uzaklatrld. Mondros Mtarekesi imzalannca,
dier ttihatlar gibi o da Trkiyeyi terk etmek zorunda kald.
Almanyaya gitti. Oradan da Sovyet Rusyasna kar mcadele
etmek amacyla Rusyaya ve oradan da Afganistana gitti. Bu-
rada bulunan Trkleri rgtleyip mcadele etti. 1922 ylnda
Ermeni komitaclar tarafndan ehit edildi. Cemal Paann
anlar 1913 ylandan 1922 ylna kadar geen olaylar kapsar.
9
ANILARIM

Yukarda da zikrettiim gibi, o, bu savaa kardr. Savaa gi-

riimize de hibir katks yoktur. Memleketimiz o felakete u-
raynca, memleketimizi kurtarmak iin elinden gelen tm fe-
dakrl yapmtr. Bu kitapta o fedakrlklar okuyacaksnz.
Namuslu bir Trk vatanda ve kahraman bir Trk subaydr.
Btn aclar yreinde hissetmitir.
Ne yazk ki, erif Hseyin ve onun gibi hainlerin ihanetleri
ve ngilizlerle yaptklar i birlii sonucu bu kt akbeti nle-
yememitir.
Vatanndan ayr kalan bu kahramann cenazesi Erzuruma
nakledilmi, Hafz Hakk Paa merhumunun yanna defnedil-
mitir.
Suriye ve Arabistan cephesinde pek ok kahramanmz ar-
pm ve kahramanlklar gstermitir. Bunlardan birisi de Fah-
rettin Paadr. Cemal Paa, anlarnda bundan sitayile bah-
settii iin, ben ksa da olsa bu mbarek insandan sz etmek
istiyorum: Fahrettin Paa 1917 ylnda Medine Mstahkem
Mevki Komutanlna atand. Ona l Kaplan derler. Me-
dineyi sonuna kadar kahramanca savundu. Her sabah kalkar,
ldnde kefeni olmas iin bana beyaz bir sark sarar, Haz-
reti Muhammedin (S.A.) trbesine gider, o trbeyi elleriyle
sprr ve gzyalaryla dua ederdi. Onun amac, o uurda
can vermekti. Fakat ordularmz ihanetler sonunda yenilmiti.
Enver Paa emir gndererek Medineyi teslim etmesini istedi.
Bu anl Trk subay al bayramz o kaleden indirmek istemi-
yordu. Sadrazam Ahmet Muhtar Paa Medineyi teslim etmesi
iin emir gnderdi... Yine teslim etmedi. Padiah ferman gn-
derdi. Padiah esaret altndadr. Bu nedenle Onun emrinin bir
hkm yoktur!.. diyerek yine teslim etmedi. Bir bahaneyle d-
ar kararak ehrin teslimini saladlar.
10
 CEMAL PAA

Cemal Paann anlarnn orijinalini bana Etiler Lisesinde

bir rencim, 1981 veya 1982 ylnda vermiti. Eski Trkeyle
yazl olan bu kitab gnmz Trkesine evirmek bana na-
sip oldu. Bir yla yakn bir srede evirisini yaptm. Bu kitapta
kahramanlklar, insanst fedakarlklar ve birtakm ihanet-
leri greceksiniz. Bu kitaptan alnacak ok byk dersler var-
dr. Herkesin bu kitab okuyarak gnmzdeki baz olaylarla
balant kurmas gerekir.
Bu kitab, gnmz Trkesine tercme ederken bana y-
zn dahi ekitmeden sabrla hizmet eden deerli eim Nurgl
Parine, beni zmeden Ortadou Teknik niversitesini bitiren
ve mastr yapan kzm Harika Parine, drst ve alkan olum
Hakan Parine ithaf ediyorum.
Fahri Parin

11
ANILARIM

12
 CEMAL PAA

lkenin genel siyasetiyle dorudan doruya uramam 10-

23 Ocak 1913 tarihinde yaplan hkmet darbesi ile balar. 23
Ocak 1913 gn, akamzeri, Menzil Mfettii Umumiyesin-
den km, herkesin istisnasz topland Babliye gitmitim.
Birka saat evvel Sadaret makamn igal etmi olan Mahmut
evket Paa, o srada Saraydan dnyordu. Beni grr grmez
Cemal Bey olum, rica ederim, imdi stanbul Muhafzln
yap. Payitahtn emniyetini salamak iin her ne tedbir almay
gerekli grrsen, dakika ldrmeksizin tmn icra et... dedi.
ok byk nem arz ettiine kani olduum stanbul Muhafz-
lna baladm iin anlarma bu tarihten balyorum.

stanbul Muhafzl
23 Ocak 1913 - Kasm 1917
Mahmut evket Paadan stanbul Muhafzln yerine ge-
tirmek iin emir aldm srada, Nazm Paa merhumun cena-
zesi henz Sadaret Seryaveri odasnda bulunuyor ve Sadr-i Sa-
bk Kamil Paa ile eyhlislam Cemaleddin Efendi, Dhiliye
Nazr Reit, Maliye Nazr Abdurrahman Beyler, Sadaretteki
odalarnda oturuyorlard. O srada Dhiliye Nezaretini vek-
leten yrtmekte bulunan Talat Beyle ksa bir mzakere neti-
cesinde, Nazm Paa merhumun cenazesini Glhane Hastane-
sine nakil ettirmekle Kamil Paa ile eyhlislam Cemaleddin
Efendiyi evlerine gndermekle ve aleyhlerinde ihtilalcilerin
13
ANILARIM

iddetli bir nefret duygusu ve intikam besledikleri Dhiliye

Nazr Reit ve Maliye Nazr Abdurrahman Beyleri, hayatla-
rnn korunmas iin bir-iki gn stanbul Muhafzlnda misa-
fir etmeye karar verdik. O srada Kamil Paann damad, snf
arkadam Kaymakam Naci Bey, Sadrazam dairesine gelmiti.
Kendisini grr grmez, Kaynpederiniz afiyettedirler. Me-
rak etmeyiniz. Kendisini alp konaa gtrebilirsiniz; fakat bir
lgnn tecavzane hedefine mahal olmamak iin bir mddet
stanbulu terk edip yabanc lkelerden birine ekilirse fena ol-
maz!.. dedim.
Heyecanla teekkr etti. Kamil Paa ile Cemalettin Efendi
bu suretle evlerine gittiler. Reit Bey ile Abdurrahman Bey de
stanbul Muhafzlna naklolundular. Cenaze, Kthane kli-
niine gnderildi. Ben de stanbul Muhafzlna gelerek, o
gece sabaha kadar emniyet nlemlerini almakla megul ol-
dum. Anlarm faydasz tafsilat ile sz uzatmamak iin bu b-
lmle ksa geeceim.
Kthane kliniinde bulunan doktorlardan Nazm Paa
hakknda, alelusul bir rapor aldm. Nazm Paann katledil-
mesi hakknda bir zabt varakas tanzim ettirdim.

Nazm Paann Cenaze Treni

Muhafzla tayinimin ertesi gn, Nazm Paa merhu-
mun cenaze trenini icra ettirdim. Trenin ok parlak olma-
sna bilhassa zen gstermi, stanbulda bulunan btn askeri
meray ve vkela ile mlkiye memurlarnn, yabanc devlet
ateemiliterlerinin cenazeye katlmalar lzumunda srar eyle-
mitim.
O gn skntl bir hava vard. Kalbimde de bir sknt vard.
Bulgarlar atalca nnde, Yunan donanmas anakkale Boa-
14
 CEMAL PAA

zn kapatm, byk devletlerin harp gemileri her dakika s-

tanbulu igale hazr olarak Beikta nnde demirlemi. Biz
aciz, tembel ve beceriksizlerin elinden ve onlarn emellerinden
devleti kurtarmak iin yasal are bulamamz, hkmet yap-
mz. Bunun sonucu olarak da Harbiye Nazr, bilhassa ordu-
nun bakomutan olan bir zatn lmne sebep olmuuz. B-
tn bu teebbslerden, fedakrlklardan sonra da memleketi
kurtarabilip kurtaramayacamz mehul. te Nazm Paann
cenazesi arkasnda Fransz Ateemiliteri Binba Maucorps
ile yan yana yrrken, zihnimden geirdiim hazin levha bu
idi. Ayasofya Meydanna geerken gayri ihtiyari olarak Mau-
corpsa hitaben dedim ki: Baknz, aziz dostum, bu cenazenin
tek sorumlusu siz Avrupallarsnz. Tembellik ve esaretten kur-
tulup insan gibi yaamak iin saha-i mcadeleye atlm olan
Trk Milleti hakknda iftira ettiniz; hakszlklar bu cenazeye
sebep olmutur. Daha bugnk gibi cenazeler takip edecei-
nize ve belki yarn benim cenazemin arkasndan yryecei-
nize emin olunuz... Maksadm anlam gibi davranarak ak-
lama yapt.
Bittabi nezaketen Fransz entrikalarn sessiz geerek ngi-
liz ve talyan, zellikle Rus entrikalarndan ve bunlarn mem-
lekete tevhid ettiin ihtilattan bahsettim. Balkan ittifaknn
bu entrikalardan domu olduunu ve bugn bizi kurtarmak
Fransa ve ngilterenin en ufak bir iaretiyle baarlacak iken,
yalnz bundan saknmak deil, hkmet reisleri vastas ile b-
yk iftiralar imal etmekten ekinmediklerini ve bu kadar teca-
vzler karsnda ne yapacan tayinde zor durumda kalm
olan zavall Trklerin ieride birbirlerini boazlamaktan baka
ellerinden bir ey gelmeyeceini bir ekilde anlattm. ngiliz
Ateemiliteri Tyrell, konumamza kulak kabartyordu. Fakat
yanmza yaklamyordu. Maucorps, samimiyetine phe et-
15
ANILARIM

mediim bir tarzla, Hakknz var dedi. Nazm Paay ebedi

istirahatghna kadar takip ettik.

Muhalifler Hakknda Genel Af

Hkmet darbesi gn, akamzeri, Polis Mdriyet-
i Umumiyesi muhalif frka azalarndan biroklarn bir ihti-
yat tedbiri olmak zere tutuklam, merkez kumandanlna
gndermiti. Gerek bunlar, gerek muhafzlkta misafir edilmi
olan Reit ve Abdurrahman Beyler hakknda bir karar vermek
gerekiyordu. Arkadalardan bazlar bilhassa Talat Bey ile cere-
yan eden mzakere sonunda onlar aleyhinde iddet politikas
takip etmemeye, bilakis aramzda bir ihtilaf ve dostluk tesisine
karar verdik. Mahmut evket Paa da bu dncede idi.
Bunun zerine benden mlakat talep eden Abdurrahim
Beyi yanma ardm. Kendi haklarnda hibir tehlike olma-
dn, imdiki misafirlikleri ancak baz arlar tarafndan ken-
dilerine bir ktlk yaplabilmesine engel olmak dncesin-
den ileri geldiini, u kadar var ki, gerek Reit Beyin ve gerekse
kendisinin bir mddet iin stanbulu terk edip yabanc lke-
lere ekilmelerinin daha tedbirlice bir hareket olacan syle-
dim. Onlara yatak ve yiyecek gtrmelerine izin verdim. Ger-
ekten iki gn sonra her ikisini de serbest brakarak evlerine
kadar tam bir emniyetle gnderdim. Bir-iki gn sonra gerek
onlar ve gerekse Cemaleddin Efendi, stanbuldan ktlar.
Muhafzlmn ikinci gn Merkez Komutanlna gide-
rek orada tutuklu bulunan Ali Kemal Bey ile Sinop Mebusu
Doktor Rza Nur ve Gmlcineli smail Hakk Beyleri ziyaret
ettim. Her nn de kendi haklarnda bundan sonra mnase-
betsiz ekilde muhalefet yapmaktan kanmak artyla hibir
tehlike bulunmadn, memleketin bu felaketli zamannda bi-
lakis btn aydnlarn beraberce almalar lazm geldiini ve
16
 CEMAL PAA

bu dnceme katldklar takdirde kendileri iin namuskr bi-

rer sakin yer temin edebileceimi syledim. Ali Kemal Bey Av-
rupada bir memuriyet istedi. Doktor Rza Nur Bey Pariste tp
tahsili iin yeterli aylk verilmesini rica etti. smail Bey mem-
lekette serbest brakld halde hkmete kar hi muhalefet
etmeyeceine dair namus zerine yemin etti. Doktorun eitim
masraflarn temin ettim... Parise gnderdim. Ali Kemal Beyi
de yol masraflar verilerek Viyanaya yolladm. Viyanaya git-
tikten sonra aramzda birka mektup teati edildi. Bu mektup-
lar, nemi nedeni ile aynen aaya nerediyorum. Muhalif-
lerimiz hakknda nasl bir anlama ve dostluk fikri beslemi
olduumu ispat etmek iin Doktor Rza Nur Beyden aldm
mektuplardan bazlarn da neretmeyi uygun grdm.

Ali Kemal Beyin Mektuplar

Vesika I
Viyana, Otel Metropol
17 ubat 1913
ok Ltufkr Efendim Hazretleri,
Ltufnamenizi aldm. Yolluk bakiyesi olarak gnderdiiniz
1090 franklk ek de bal idi... Teekkr ederim.
Hislerinizin temizliini, fikirlerinizin selametini takdir
etmemek elimden gelmez. Teessf ettiim, gerek zatlini-
zin ve gerek zatliniz gibilerin daha drt sene evvel bu mev-
kide bulunmaylar, bu ilerle megul olmaylardr. nk
yle olayd, bu memleket birok yararsz, hatta tehlikeli nifak-
lara haksz yere maruz kalmazd. Belki de baz felaketlere u-
ramazd. Ne ise, gemii brakalm... Muhatabm hem namus,
hem irfan sahibi bir asker olduu iin, size ifahen arz ettik-
17
ANILARIM

lerimi yaz ile tekrar eylerim. Vatandalarmdan hibir ferde

zerre kadar dmanlk besleyenlerden deilim. imdiye kadar
yazdklarm, yaptklarm, bana kar haksz yere vukua gelen
taarruzlara, ftratm iktizas, iddetlice bir kalem mukabelesin-
den ibarettir. Esasen bu ihtilafn sebebi ne fikir, ne de baka bir
manevi endiedir. Mahaza Nazm, Cahit, Babanzade Beylerin
ya manasz bir kinleri, ya kuru bir hak ve kskanlklardr. Ka-
lem rekabeti, zellikle memleketimizde, her rekabet gibi irkin
ve adidir. Vaktiyle Halet Efendiler, Akif Paalar bu yolda bir-
birlerini astrmaya kadar abalarlarm. Naci Efendiler, Ekrem
Beyler de bir nesil nce, birbirlerine bu derece dmandlar.
te biz de o yolun yolcusuyuz. Yoksa emin olunuz ki, inklb-
mzn balangcnda bu acizleri de kdamda, ttihat ve Terak-
kinin en ciddi hizmetkr ve isteyeni idim...
Cevat Beyin ricasna binaen dnden beri kdama yaz yaz-
maya baladm. Bu yazlarda yukarda arz ettiim meslekten
ayrlmayacama, artk asla ihtiraslara kaplmayacama ka-
naat buyurunuz. Memuriyete tayinimden itibaren ise, bittabi
siyasetten bsbtn ekilerek yalnz ilmi, edebi, tarihi yazlar
yazmak mecburiyetindeyim.
Ali Kemal
***
Vesika II
Viyana, 4 Nisan 1913
Otel Metropol
ok Ltufkr Efendim Hazretleri,
Ltufnamenizi aldm. sabetli fikirlerinizi, vatanperver a-
lmalarnz cidden takdir eyler ve baarlarnza candan ve
gnlden dua eylerim. Emin olunuz ki, stanbulda iken, Yce
18
 CEMAL PAA

ahsnza sylediklerim pek samimi idi. Bu nifaklarmzdan,

mahaza vatann selameti iin cihanda en mteessir bir ferdi
varsa, o da benim. Keremkr hizmetinizle yava yava tecelli
eden bugnk sknetimizden, yine ayn endie ile en sevi-
nen de benim. Bu iyi netice, bu samimi hareketime, hamdol-
sun, Hseyin Hilmi Paa hazretleri gibi sizin de sevdiiniz bir
zat ahit tutabilirim.
Ahmet Cevat Bey zn, szn saklamaz. Fakat Adanada
ilk fazl fiillerinizi grdnden ve grd gibi kdamda yaz-
dndan beri her frsatta meziyetinizden, olgunluunuzdan
samimiyetle bahseder. Bugnlerde mdrnden pek telal
haberler ald iin, kdamda devam etmeyeceinden telaa
dt. Lakin adaletinize itimad olduu iin teselli buluyor...
Mdrnn yazdklarn mbalaaya hamlediyor.
Acizlerimin memuriyetine dair lutfen yaptklarnza teek-
kr etmemek kabil deil.
Evvela siz ne derece inayet sarf etseniz, o memuriyet ii yle
kolay kolay olmaz. O oluncaya kadar cmert teklifiniz vehile,
ileride maama mahsuben mi veya baka suretle mi olur, ben-
denize bir miktar para gnderiniz. u mzayaka ykn ze-
rimden def eyleyiniz...
Fikir ve vicdannzn temizliini yazdklarnzdan, yaptk-
larnzdan anladm ve takdir ettiim iin, mamafih birok te-
reddtlerden sonra ahvalimin bu hususiyetlerini bylece size
yazmaya cesaret eyledim... Hareketimi mazur grnz.
Vaktiyle Fethi Bey ahittir... Vahit, Cahit, Nazm Beyler be-
nimle anlamak ve birlemeyi menkup ve makhur, hatta ses -
karmayarak, Avrupann bir kesinde yaamaklm tarznda
anlyorlard. Bu sefer yle olmadn siz fiilen ispat buyurdu-
nuz, minnettarm. Onun iin cizane ricam isaf buyuraca-
nzdan eminim. Hatta bir derece tafsilata giritiimden bile
19
ANILARIM

mahcubum... nk arife tarif ne hacet. Fakat fikir ve hisleri-

min samimiyetine delil olduu iin, bu szler yksek huzuru-
nuzda mazur grlr midindeyim. Baki ikbal muvaffakiyeti-
nize dua eylerim, mir-i muhteremim efendim hazretleri.
Ali Kemal
***
Vesika III
Otel Metropol
Viyana, 30 Nisan 1913
ok Ltufkr Efendim Hazretleri,
Ltufnamenizi iliii ile beraber aldm, teekkr ederim.
Yksek iarnza uyarak, yaknda stanbula dneceim. Hami-
yetinize, insaniyetinize itimadm berkemldir. O kadar diyebi-
lirim ki, sizin gibi sizin saffet ve meziyetinizde be on kiimiz
daha olsa, bu talihsiz vatan elbette kurtulur. Evet, hepimiz az
ok gnahkrz... Bu hakikati teslim etmeliyiz. Byle olduu
iin de maziye bir snger ekerek, istikbali dnmeliyiz. Ar-
tk o elim nifaklarmza bir nihayet vermeliyiz. Bu fikirlerimi
ifahen arz ederim.
Ali Kemal

Doktor Rza Nur Beyin Mektuplar

Vesika IV
stanbul, 16 Ocak 1913
Efendim Hazretleri,
Zahmet ihtiyar ederek hapishaneye terif edip acizleri-
nin tahliyesini emir buyurmalarndan dolay, uhdeme tered-
20
 CEMAL PAA

dp eden teekkr vazifesini bugn ifa ediyorum. Fevkalade

fikir ve nezaketinizin derin bir tesir hsl etmi olduunu ve bu
tarzda dnen bir zat bugne kadar yakndan tanmam ol-
maklm beni mteessir ettiini vicdani olarak beyan ederim.
Emriniz vehile, yarn Kstenceye hareket ediyorum. Haya-
tm -be aydr zaten bkm olduum hay-huy leminden ha-
ri ve kendi lemine dua eder ve dier rfekanzn da o eski
sakin fikir ve hareketlerinden feragat ile zatlilerinin his ve
fikrinde olmalarn ve u suretle memleketin kurtulmasn te-
menni ederim.
Doktor Rza Nur
***
Vesika V
7 Austos 1913
Muhterem Beyefendi,
Geenlerde, gnderilmesini istirham etmi olduum ay-
lklarmn gnderilmesi hususunda yksek ltuflarnz esir-
gememi ve ayn zamanda bir daha gecikme olmayaca vaat
buyrulmutu. Hlbuki bu defa talebenin temmuz maa veril-
dii halde bile henz bizimki gelmemitir. Bu hal, gazetelerde
grdm baz kimselerin maalarnn kesildii havadisinin
acizleri hakknda da tatbik edilmi olmas zehabn hsl etmi-
tir. Esasen Zatlileri ile angajmana girmi ve sznze itimatla
hareket etmi olduundan, maa kesilmesi vaki deilse, ltfen
gemi olan temmuz ve miad gelen austos maalarmn, her
zamanki ltuflar vehile gnderilmesine delalet buyurmala-
rn, yok vaki ise sebeplerinin lutfen bildirilmesini rica ederim.
Doktor Rza Nur
***
21
ANILARIM

Vesika VI
Paris, 3 ubat 1914
Aziz ve Muhterem Paam,
Cevab- iltifatnamelerini aldm. Dostane lisannzn hususi
samimiyetine kar pek hassas olduumu arza lzum grm-
yorum. Muvaffakiyetlerinizin her gn artan bir suretle azami
haddine doru ykselmesini btn samimiyetimle temenni
ederim.
Baki afiyet ve muvaffakiyetinizi temenni eder, hususi hr-
metlerimin kabuln rica ederim, Paam Efendim.
Doktor Rza Nur

Muhafzlk Esnasnda Baz craat

Bu teebbslerim sonucunda drt-be gn sonra tutuklu
muhaliflerin hepsi hapishaneden karlm, Mahmut evket
Paa kabinesi de byk bir ciddiyetle ie balamt.
stanbul Muhafzl ayn zamanda atalca nnde bulu-
nan harekt ss kumandanln da ifa etmekte bulunduun-
dan, ben bir yandan bu grevi yapyor ve bir taraftan da ehrin
inzibatn ve zellikle Mahmut evket Paa kabinesi aleyhine
yeni hkmet darbesi yaplmamasn temin ile urayordum.
Aldm iki nemli nlemi burada anmadan geemeyeceim:
1 - Benim kanaatimce stanbulda hkmetin zaafa urad-
na delalet eden bir durum vardr. Ttn kaaklar stanbul
sokaklarnda, Sirkecide, Beyazt Meydannda Reji paketleri
iinde aka kaak ttn satmalar.
Kapa alm ttn paketlerinin iindeki sar ttn sa-
aklarn gstererek: kilik kurua!.. kilik kurua!.. teranesi
22
 CEMAL PAA

ile korkmadan kaak ttn satan ahslar, hkmetin iflas-

nn dellalar addederim. Binaenaleyh, evvelemirde halka s-
tanbulda emrini infaza kadir, kuvvetli bir hkmetin mevcut
olduunu gstermek iin rf-i dari Kararnamesinin askeri
hkmete verdii yetkiden yararlanarak ttn kaaklar hak-
knda pek sert davranacam ve aka kaak ttn satanlarla
byk miktarda kaaklk yapanlarn yakalandklar takdirde
stanbuldan uzaklatrlacaklarn ilan ettim. Bir hafta zarfnda
bu gibi kiilerden drt ve nihayet beini srgn ettirdiim gibi,
Sarayburnunda yakalattm bir kaak kay iindeki ahs-
lar Divan- Harb-i rfi tarafndan mahkm edildiler. Bu icraat
esnasnda stanbulda adi hrszlk olaylar bile azald. Halk s-
tanbulda evlerinde ve kklerinde tam bir emniyet ierisinde
yaamaya balad.
2- stanbulumuzun pek yerlemi bir dedi vardr: Erkek-
lerin vapurda, kprde, arda, sokakta ve mesire yerlerinde
rastladklar slam kadnlarna edepsizce laf atmalar...
Buna baz sekin kadnlara ve biraz karakterine uygun e-
kilde giyinmi hanmlarmza kaba lisanla, hatta bazen elleri ile
tecavz etmelerini de ilave edebiliriz. Bu iren alkanlk hak-
knda ta ocukluumdan beri nefret eder, hkmetin buna na-
sl olur da are bulamadna aklm ermezdi. Bu durum hk-
metin zaaf orannda artar ya da eksilir.
stanbul muhafz olduum sra tecavze urayan birka
aile reisleri bunun engellenmesini benden rica etmilerdi.
Ceza kanununun bu hususta pek zayf olduunu nazar- dik-
kate alarak yine rf-i dari Kararnamesinin Askeri Hkmete
verdii yetkiye istinat etmek istedim. Kadnlara sarkntlk
eden erkeklerin srgn edileceklerini ilan ettim. Drt-be sr-
gnden sonra, kadnlar sokaklarda tecavze uramaktan kur-
tuldular. te o zamandan itibaren, stanbulda Trk kadnlar
23
ANILARIM

gerek zgrlne doru genel adm atm oldular. Kadn z-

grlnn, daha dorusu kadnn insan toplumunun bir ya-
rarl paras olduu gereinin artk memleketimizde de anla-
larak memleketin genel hizmetinde itiraki dncesinin en
ateli savunucularndan olduumu gsterdim. stanbul muha-
fzlm srasnda balayan hakaretin ls ilerledi. Bu genel
harp srasnda memlekete ok yararl bayndr ileri temin etti-
ler. Memlekete, en seri ve yararl ilerlemeler yapacak olan uy-
gar kadnlar esaret altnda bulunan milletlerin felakete uraya-
caklar hakkndaki dncem geerlidir.

Hkmet Deiiklii
stanbul muhafzlna tayinimden sonra, bakentte yayn-
lanan gazetelerin bayazarlarn yanma arm ve memle-
kette skneti bozabilecek makalelerden saknmak art ile ga-
zetelerde ok hafif bir askeri sansrden baka bir muameleye
tabi tutulmayacaklarn sylemi ve memleket menfaatleri ile
ilgili makalelerle efkr- umumiyenin aydnlatlmasn, Edir-
neyi kurtarmak iin muhta olduumuz taze kuvveti uyan-
dracak neriyata bilhassa zen gstermelerini rica etmitim.
Eski kabine zamannda yaynlanmakta olan Alemdar gibi en
iddetli aleyhtar gazetelerin bile yaynlanmalarnn devamna
izin vermitim. Bunlar yine ara sra taknlk etmekle beraber
sorumlu mdrlerine, bamuharrirlerine ifahi ihtarlarda bu-
lunmaktan baka bir ey yapmyordum.
Hkmet, milletin cengver duygularn arttrmak, Balkan
milletlerine kar giritiimiz ikinci sefer srasnda, hi olmazsa
atalca nlerindeki Bulgar ordusunu malup edebilecek bir
ordu vcuda getirmek iin son gayretle alyor, bir taraftan
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti tekil ederek taraf taraf her maddi
vastalarn tedarikine ve ordunun manevi gcnn tekm-
24
 CEMAL PAA

lne gayret ediyor, bir taraftan da Dvel-i Muazzamadan baz-

larnn Osmanl menfaatlerini korumaya hizmet etmelerini te-
min etmeye alyordu.
Adana valililiim zamannda benimle pek samimi mna-
sebeti dostane idame etmekte bulunan Fransz Elisi Msy
Bompart o gnlerden birinde ziyaret etmitim. stanbuldaki
ngiliz, Fransz ve Rus diplomatlarnn en byk megalesi
Midye-Enez hatt kabul edilerek, Akdeniz adalarndan da vaz-
geilerek Balkan ittifak heyeti ile bar anlamasna raz etmek
idi. Msy Bompart yine nokta-i nazarnda bin zemin-i mba-
hase amt. Bana dedi ki: Azizim Cemal Bey, Edirneyi, Ada-
lar muhafaza etmek iin neden dolay bu kadar srar ediyor-
sunuz!.. te bir hkmet darbesi yaptnz. Hkmeti elinize
geirdiniz. Biliniz ki, sizin frkanz bu memlekette en byk bir
kuvvete sahiptir. Binaenaleyh, memleket savunmasnda zararl
grdnz kararlar ittihaz ve icrada sabk kabine gibi mte-
reddit deildir. Siz bugn her eyden ok ite tam bir asayi
ve huzurla lkenin kalknmasn temine hizmet edecek slahat
tedbirlerine muhtasnz. Be-on tarihi eserden baka bir eye
sahip olmayan Edirneyi, iinde Rumlardan bakasnn yaa-
mad adalar korumak iin harcamakta olduunuz manevi
gcnz yenilik yapmak iin harcarsanz, daha yararl olur-
sunuz...
Duvarda asl olan Osmanl haritasn hemen nne gtr-
dm. stanbulu korumak iin hi olmazsa Edirneye kadar bir
yere muhta olduumuzu, Anadoluyu Rum ekyasnn isti-
lasndan korumak iin ona yakn olan adalar elimizde bulun-
durmak icap ettiini izah ettim. Sonunda dedim ki: Azizim
Msy Bompart, bu Edirne ve Adalar meselesini, biz istik-
balimiz iin hayat ve memat meselesi addediyoruz. Bu mese-
lede bize elini uzatacak olan herhangi bir Avrupa devleti bizim
ebedi minnettarlmz celp edecek ve bizi her zaman kendi
25
ANILARIM

yannda bulacaktr. te Fransann douda en nemli mevki-i

maneviyi elde etmesinin nedeni olacak hadise.
Hkmet Edirneyi kurtarmak iin bylece alp durur-
ken, muhaliflerin hkmet aleyhinde yeni bir darbe hazrla-
makta olduklarna dair her gn havadisler alyordum.
Bu havadisler o kadar sklat ki, sonunda takip nlemleri
almaya mecbur oldum. Bir gn, tesadf, elimize Erzurumlu
Serdar Sadk isminde bir zat drd. Bu, dier bir kii ile be-
raber Beyolunda bir matbaada birtakm beyannameler tab
ettirmekle megul idi. Bu grup, Prens Sabahattin Beyin ma-
nevi himayesinde ve Prensin zel Kalem Mdr Bonak
Satvet Ltfi Beyin emrinde alyordu. Gayesi bir hkmet
darbesi yapmak, Sebahaddin Beyin Sadaretini temin etmekti.
Hepsini ele geirdiimiz halde, Satvet Ltfi Beyi ele geirmek
mmkn olmuyordu. Sonunda onu da Avusturya Sefareti ter-
cmanlarndan Lazerenin apartmannda kstrarak firarna
meydan vermeksizin tevkif ettirdik. Fakat kapitlasyonlara ay-
kr olan bu tedbir-i idareden dolay stanbul inzibat kuvvetle-
rinin en byk sorumlu memuru sfatyla, iki gn sonra Mah-
mut evket Paadan aldm emir zerine byk niformay
giymi olarak Avusturya Sefaretine gittim. Marki Pallaviciye
tarziye verdim.
Bu hkmet darbesi olay kendisine ait dosyalarda Taklib-
i Hkmet namyla maruftur. ok ciddi bir inceleme sonunda
dzenlenmi olan dosya, stanbul Muhafzl ile Polis Md-
riyetinde ve rfi Harp Divannda sakldr.
Teebbs edenlerden ele geirilenler eitli derecede
mahkm oldular. Fakat daha Prens Sebahaddin Beye ilimi-
yordum. nk kendisi bir zemin-i ihtilaf hazrlamakta ol-
duundan, aleyhlerinde bir delil elde etmedike tevkiften ka-
nlmasn o zaman cemiyet katib-i umumiliinde bulunan
26
 CEMAL PAA

Talat Bey rica etmiti. Satvet Ltfi Bey ve arkadann tevkif

ve mahkmiyetleri Sebahaddin Beyin teebbslerine son ver-
memiti. Bu sefer de Doktor Nihat Reat Beyi iin bana ge-
irmilerdi. Nihat Reat Beyin bir taraftan hkmetle Prens
Sebahaddin Bey arasnda bir ihtilaf zemini bulmak iin Talat
Beyle konumaya, bir taraftan da beni, Talat Beyi, Mahmut
evket Paay ve dier ileri gelen ttihatlar ldrtmek iin
mnferit ve genel komplolar tertibine memur edilmiti. Gr-
n ok zarif olan doktor, bu ikiyzl ylan, ok gzel siyaset
yapyordu. O kadar ki, cinayet teebbslerinden gn gnne
haberdar olduum, kendisini adm adm takip ettiim halde,
itilaf mzakerelerini pek ileri gtrm olan Talat Bey, verdi-
im malumata bir trl inanmyordu... Grevlendirdiim kii-
lerin beni aldattklarn zannediyordu. Sonunda kendisini ikna
edecek maddi bir delil gsterdim.
Bir gn itilaf mzakerat iin Talat Beye belirli bir saatte
randevu vermiti. Ayn gnde Talat Beye ayrd zamandan
iki saat nce bizlerin aleyhine suikast dzenlemeleri kararla-
trlan ahslar ile de randevulamt.
Suikast arkadalar ile mzakerenin sonucunun meydana
geli tarzndan ok memnun olan doktor, canice bir tebes-
smle:
Haydi, bakalm, imdi de Talat Beyle anlama mzakere-
sine!.. demiti.
Bu manzaray Talat Beyin bir adamna aynen gsterdim. O
zaman phesi kalmad. Fakat tam kendisini yakalattracam
srada, takiplerden phe etmi olduunu zannettiim Doktor
Nihat Reat kamay baard. Arkadalarndan biroklarn ya-
kalattrdm. Onlar ikinci parti olarak Harp Divanna sevk olun-
dular.
27
ANILARIM

Prens Sebahaddin Bey ortadan kaybolmutu. ngiltere Se-

fareti Batercman Binba Tyrrel tarafndan himaye edilerek
ngiliz resmi messeselerinden birinde olduunu haber alyor-
dum. Fakat bir ey yapmak mmkn deildi...
ok byk bir cesaretle suikast tertibine devam eden
Prensin nasl olup da birdenbire rkerek btn planlarn
terkle kam olduunu anlayamamtm. Bu defa stanbuldan
Berline gelirken yolda konuma konusu bu mevzua gelmiti.
Talat Paa glerek:
Sen maddi delili tedarik ederek Prensi tutuklamaya karar
verir vermez, ben de kendisine ok itimat ettii kii vastasyla
hemen kamas gerektii hakknda haber gnderdim. Bu su-
retle doktor ile Prens kaabildiler... dedi.
u garipti ki, 31 Mart Olaynda Hareket Ordusu tarafn-
dan tutuklanm ve Harbiye Nezaretine getirilmi olan Prensi
o zaman ben kurtarmtm. Prensin tevkifini haber alr almaz,
Mahmut evket Paa merhuma giderek Prense yaplan mua-
melenin kesinlikle layk olmadn, biz stanbula mrtecilerle
onlarn muvaffakiyet teminine yardmc olan edepsiz kaldrm
politikaclar aleyhine tedbir icras iin geldiimiz halde, bi-
zim kanaatimize aykr bir kanaat besliyor diye prens ve em-
sali kimseler aleyhine hareketimizin doru olmayacan sy-
ledim. Hemen tahliyesine emir verdi. Bizzat ben, byk kabul
salonunda valideleri Sultan Hanmefendi hazretleri ile bekle-
mekte bulunan Prensin yanna giderek ve birok gnl alc
kelimelerle iltifat ederek serbest bulunduklarn sylemitim.
Fakat bu defa gerek Satvet Ltfi Bey ve arkadalarnn ve gerek
Nihat Reat ve arkadalarnn mahkemesi esnasnda rendim
ki, Prens Hazretleri de 31 Martn pek mteaddit olan tertip-
ilerinden biri imi; bu defa ise kesinlikle bir suikast hazrla-
28
 CEMAL PAA

makta olduklarna hi phemiz olmad halde, Talat Paann

himayesi sayesinde kurtulmaya muvaffak olmulard.
Kendileri ile adamlarn pek yakndan takip etmekte oldu-
um gnlerden birinde idi. Prens henz kamamt, bir gn
kardeleri Prens Ltfullah Bey ahsna ait bir ite yardmm
rica etmek zere muhafzla gelmiti. Sz konusu konumay
Sebahaddin Beye intikal ettirdim ve dedim ki:
Sizden ufack bir hizmet isteyeceim: Baz szlerimi ltfen
kardeiniz Sebahaddin Beye nakletmek... Kendileri burada ve
Avrupada yazdklar birok yazlar ile iddia ediyorlard ki, t-
tihat Terakki liderleri katil, kanl birtakm ahslardan ibarettir.
Bu tamamen yanl olduu halde, bunun aksini bir dakika iin
doru kabul edelim. Fakat ben de iddia ediyorum ki, biz ne
kadar kanl isek, ilerinde Prens Sebahaddin Bey de dhil ol-
duu halde btn muhaliflerimiz de kanldrlar. nce 31 Mart
Olayn onlar ihdas ettiler. Prens Hazretleri de bu ie dhil-
dirler. Binaenaleyh, o zaman dklen kanlarla, Hareket Ordu-
sunun stanbula ulat zaman dklen kanlarn gerek m-
sebbipleri onlardr. Daha sonra Halaskar Zabitan grubunun
teekklnde Prens Hazretleri byk bir paya sahip olduklar
gibi, Arnavutluk isyannda da ilgileri vardr. Binaenaleyh, o za-
manki kanlarn sorumluluunda Marnileyh hazretleri de
ortaktr. imdi de bizlerin kanlarn dkmek iin alyorlar. O
halde kendilerinden rica ederim... Bari bu gerekleri itiraf bu-
yursunlar da, kanl dedii ittihatlarn hi olmazsa bir muka-
bil tedbir olarak kan aktmaya mecbur olduklarn ve kendileri
gibi msebbiplerin daha zalim addedilmeleri lazm geleceini
kabul etsinler. Her iki taraf iin de kan dkmekten vazgeerek,
birbirlerine istinaden, kendi siyasi kanaatleri dhilinde muha-
lif yoldan vatann hayrna almakta bulunsunlar!..
29
ANILARIM

Bittabi byk bir feveran ile kardeinin hibir zaman eli

kanl olmadn, bu yaplan ilerde kendisinin katiyen alakas
olmayacan, vesaireyi vesireyi aklamaya baladlar.
Ben bu ite zatlileri ile tartmaya kalkacak deilim.
nk bunlar siz bilmiyorsunuz. Ltfen szlerimi kardeine
nakleder misiniz?.. Orasn syleyiniz, bence yeterli!.. dedim.
Belki bir hayra delalet etmi olurum. Binaenaleyh, kardeime
sylerim... dediler.
ki- gn sonra Prens Ltfullah Bey geldiler. Szlerimi
kardeine aynen naklettiini ve cevaben sulamalarn tama-
men gereklere aykr olduunu, iftira etmek istemiyorsam
mutlaka esasl bir ekilde aldatlm olmaklm lazm gelece-
ini, kendileri bir siyasi gre sahip olup gaye ittihaz ettik-
leri bu grn memlekette tatbik iin daima genel vastalarla
mcadele eder olduklarn, dnyada en ok nefret ettikleri kan
iken, kendisine nasl olup da kanl inklplar taraftarl ve daha
kts tertipilii isnat edebildiime hayret ettiklerini ve fakat
benim kardei vastas ile sabit olan bu itibarm, aleyhindeki
kin ve nefret duygular ile en yksek mertebeye ulatna ve
binaenaleyh byk bir tehlike ierisinde bulunduklarna delil
addettiinden, nefsini korumak iin bir mddet emniyetli bir
yere ekileceklerini sylemi olduklarn bildirdi.
Filhakika, o gece Prens Hazretleri ortadan kaybolmu ve
gizlenmilerdi. Dedim ki:
Prens Sebahaddin Bey ile bir mukavele yapalm. ngiliz
ceza hukuku limlerinin en mehurlarndan kii seelim.
Aleyhlerinde bulduum belgeleri ve tanklar bu ngiliz h-
kimine verelim. Prens hakkndaki hkm onlar versinler. Yani
Prensin suikast ve ihtilal tertipisi olup olmad hakkndaki
karar onlar tayin etsinler. ayet aleyhlerinde hkm verirlerse,
30
 CEMAL PAA

Prens Hazretleri Osmanl mahkemeleri tarafndan mahkeme

edilmeyi kabul ederler mi?..
ki- gn sonra bir daha gelmi olan Prens Ltfullah, kar-
deini grp szlerimi sylemeye muvaffak olmadklarn bil-
dirmilerdi.
Yeni hkmet darbesi teebbs hakkndaki takiplerim s-
rasnda, takip vastalarm bu ie o zaman atalca Ordusu Ku-
mandan Abuk Ahmet Paann da teebbs ettiini srarla
ihbar ediyorlar ve kardeleri vastasyla ad geenin Prens Se-
bahaddin Bey ve arkadalarna ok byk yardm vaat ettiini
sylyorlard. ncelikle Abuk Ahmet Paay mert bilirdim.
kincisi, aptal zannetmem; ncs, Osmanl mparatorlu-
unun pek ok nimet ve ihsanlarna mahzar olduundan, ona
ok sadakat gerekeceini takdir eder, mit ve kanaatindeyim.
Binaenaleyh, muhbirlerimin devam eden ihbarlarna ramen
buna o zaman inanmamtm. Enver Paann Harbiye Nezare-
tine tayininden sonra emekli edilerek amda ikamete memur
edildikten sonra dahi bu kanaatte idim. Hatta bu defa kuru-
lan Damat Ferit Paa kabinesine -ki Mahmut evket Paa su-
ikastnn tertipleyicisi olan Hrriyet ve tilaf Frkas erknn-
dan Mir Mareal akir Paa, Hoca Sabri vesair kiilerden
kurulmutu- bakan olarak dhil olduunu rendiim halde
dahi kanaatimi deitirmiyordum. Yani Mahmut evket Paa
suikastna Abuk Ahmet Paann itirak edip dhil olduunu
bir trl kabul edemiyordum.

Mahmut evket Paa Vakas

Hkmet aleyhine bir hkmet darbesi yaplaca, zel-
likle Mahmut evket Paa ile bana ve Talat Paaya suikast edi-
lecei hakkndaki ihbarlar her dakika artyor ve memurlarm
faaliyetle alyorlard. Bu defaki tertibat zellikle ngiltere
31
ANILARIM

Sefareti batercman Fitz Maurice ile asker ataesi Binba

Tyrrel tarafndan himaye ve tevik olunuyordu. Kamil Paa,
zamannda emniyet genel mdrl siyasi blm mdr-
lnde bulunmu olan Muhib Bey, erkez Yzba Kazm,
bahriye yzbalndan ekilmi evki, Gmlcineli smail ve
daha bunlara benzer kimselerin bu suikast tertibi ile uratk-
lar haber veriliyordu. Ben kendilerini o kadar yakndan takip
ediyordum ki, deta gizli memurlarmdan bazlar onlarn ara-
larna sokulmay bile baarmlard.

Damat Salih Paa

Bir gn ok nemli delilleri ieren aldm bir raporda iin
banda Damat Salih Paann bulunduu ve Avrupadaki sabk
Dhiliye Nazr Reit Beyin de bu komploda alakadar olduu
bildiriliyordu. Damat Salih Paann Hrriyet ve tilaf Frka-
snda olduunu bilmekle beraber, byle bir suikast olayna ka-
tlacana ihtimal vermiyordum. zellikle Saltanat hanedan
ile mnasebet peyda etmi olan bu zat her ne olursa olsun ko-
rumak ve onun komplolarla itigaline engel olmak en nemli
endielerimdendi. Muhafzlk yaverlerinden birini kendisine
gndererek muhafzla kadar zahmet edip beni grmelerini
rica ettim. Dediim zamanda geldiler. Kendisini sayg ile kabul
ettikten sonra dedim ki:
Paa Hazretleri, zatlilerine ak bir lisan ile baz maru-
zatta bulunmaklma izin veriniz. Padiah damad olmak iti-
bar ile yksek mevki ve ahsnzn haiz olduu maddi ve ma-
nevi ehemmiyetten yararlanmak istediklerini zannettiim baz
ahslar, adnza ve hesabnza olarak baz gizli teebbslerde
bulunuyorlar. Gya sizin riyasetiniz altnda bir gizli cemiyetin
teekkl ettiini ve pek yakn zamanda imdiki hkmet erk-
nndan biroklarn ldrmek suretiyle subaylardan ve siviller-
32
 CEMAL PAA

den birok taraftar edinmeye alyorlar. Ben zannetmek is-

tiyorum ki, zatlileri bundan tamamen habersizsiniz. Fakat
itimat buyurunuz ki, bu ahslar bu tarzda alyorlar. Sizi de
byk bir mesuliyete srklyorlar. Ben zatlinizi ebedi bir
hrmet ve tazim ile bal olduum anl Osmanl Hanedanna
olan katlmanzdan dolay korumay mukaddes bir grev ad-
dediyorum. Binaenaleyh, ok rica ederim, bir sre iin stan-
buldan knz ve Avrupann bir tarafna ekiliniz. Ta ki bu
ahslarn ok yakn bir gelecekte yapacaklar caniyane bir ha-
reketin hkmete men ve tebdili srasnda sizin aleyhinize it-
ham- mucip bir delil elde etmi olmasn ve hakknzda yasal
takibat icrasna ihtiya kalmasn. Sz edilen ahslar da muzr
telkinleri iin ittihaz ettikleri en nemli bir vastadan mahrum
braklm olsunlar.
ok samimi olan bu szlerime kar terbiye ve nezaket ku-
rallar ile pek de telif edilmeyecek bir tavr taknarak dedi ki:
Baknz, beyefendi, size ak sylyorum... Ben Sultan
Efendi hazretlerinin sayesinde ok iyi bir hayat sryorum. Bu
hayat da ok seviyorum ki, bir dakika bile ondan ayrlmak is-
temem. Binaenaleyh, Avrupaya gitmek hakkndaki teklifinizi,
evvela ondan dolay kabul edemem. kinci olarak sizin bana
sylediiniz eyler tamamen masallardan ibarettir! imdi ben
teklifinizi kabul edip Avrupaya gidecek olsam, bu dedikleri-
nizi ksmen kabul etmi ve itiraf etmi olurum. Binaenaleyh,
hibir tarafa kmldayacaklardan deilim. Elinizden ne geli-
yorsa yapmaktan geri kalmaynz. Beni korkutmak iin buraya
kadar arm olmanza da teessf ederim.
Bittabi bir taraftan Paay nezaket dairesinde davetle bera-
ber, bir taraftan da dedim ki:
Paa Hazretleri, gryorum ki teebbsnzn vakf ol-
duum kuvvet derecesinden ok eminsiniz. Yakn zamanda
33
ANILARIM

amacnza kavuacanza kani bulunuyorsunuz. Binaenaleyh,

hi korkusuz burada beklemeyi ve baarnzn sonucundan
emelinizce yararlanmay uygun buluyorsunuz. Mteebbisler
hibir eye muvaffak olamayacaklardr. Belki mnferit suikast-
lar yapabilirler. Fakat hibir zaman hkmeti devirmeyi baa-
ramayacaklardr. Zatliniz benim teklifimi kabul buyurunuz.
Hatta uygun grrseniz, Sultan Efendi Hazretlerini de birlikte
Avrupaya gtrnz. stirahatlar esbabnn teminine inayet
buyurmalarn Sadrazam Paa vastasyla Padiah Hazretlerin-
den de istirham ettirmek g deildir. ayet ok dostane olan
bu tavsiyelerimi srarla reddederseniz, bugnden itibaren za-
tlilerini aktan aa takip ettirmek benim bir grevim ola-
caktr. O zaman: Baknz, Muhafz Bey, bizi hafiyelerle takip
ettiriyor diye ikyet etmeyiniz.
Hiddetle yerinden kalkt:
Elinizden geleni yapmaktan bir dakika geri kalmaynz.
Ben uradan uraya gideceklerden deilim... dedi ve kp gitti.
Ben de o gnden itibaren Salih Paay her bir fiil ve hare-
ket malum olacak ekilde ok yakndan takip ettirmeye bala-
dm.
Aradan drt-be gn getikten sonra, bir gn, Reji Umum
Mdr Msy Weyl muhafzla beni ziyarete geldi. Bir gn
nce Atinadan gelmi ve ilk ziyaretini bana yapm olduunu
syledi. Alagelmi birka sayg szlerinden sonra dargn bir
ehre ile sze balad:
Cemal Bey... dedi, bu defa size ok dargn olarak geldim.
nk benim sizin kadar sevdiim bir dostumu tahrik ettiniz.
Ona layk olmayan muamelede bulundunuz. Damat Salih Pa-
adan bahsetmek istiyorum. Geen gn kendisini arm ve
baz suikastlar tertibi ile megul olan birtakm adamlarn ri-
yasetinde olduundan bahisle kendisine Avrupaya gitmesini
34
 CEMAL PAA

teklif etmisiniz. Bunu niin yaptnz? Ben Salih Paadan ken-

dim kadar eminim. Byle bir alaka teebbste bulunmayaca-
na kaniyim.
Tam bir sessizlikle Msy Weyli dinledikten sonra dedim
ki:
Azizim, Msy Weyl, hi telaa gerek yok. Ben Damat Sa-
lih Paaya sylediim szlerin ne kadar ar olduunu tak-
dir edemeyecek bir adam deilim. Onlarn hepsini derin tet-
kiklerden sonra syledim. Bundan zellikle Damat Salih Paa
deil, mensup olduu anl hanedann erefinin korunmas,
esas amacm oldu. Fakat Paa, arkadalarnn baaracaklarn-
dan ok emin olmal ki, bu halisane saygy kabule tenezzl et-
medi. Takiplerimin nemli derecesine delil olarak size bir ey
syleyeceim. Salih Paay grnz ve syleyiniz ki, nceki
gn kendisini mehul bir kii bir yere davet etti mi? O mehul
kii kendisine bir mektup verdi mi? Paa oraya gitti mi, gitmedi
mi? Ben de o gnden itibaren paay ok yakndan takibe al-
dm. Paa oraya gitmedi. Neden gitmediini bilmek de g bir
ey deil. nk ok yakndan takip edildiini bilen paa, ar-
kadalarnn toplant yerini bana bildirmek istemezdi.
Szlerimi dikkatle dinleyen Msy Weyl veda ederek gitti.
Ertesi gn tekrar geldi. Paann gerekten imzasz bir mektupla
Beyolunda bir yere davet edildiini ve bu yerin ne olduunu
bilmedii gibi, kimler tarafndan arlm olduunu da bil-
mediini, kendisini bir tuzaa drmek iin byle bir hile ya-
plm olabileceini telakki ettiini, stanbulu asla terk etmeyi
dnmediini syledi. Bunlara ilave olarak dedi ki:
Ben artk bu ok nazik mesele ile ilgili grnmeyi uygun
grmyorum. Dostluumun sevk ve icab ile paa lehinde di-
er bir dostum nezdinde teebbslerde bulundum. Fakat tekli-
finizi kabul etmemek hususunda son derece srarn grdm
35
ANILARIM

paa iin bundan sonra hibir teebbste bulunmam. Yalnz

sizden rica ederim, paay iftira ve tezviratn kurban etmeyi-
niz. Sizin vicdan ve namusunuza olan gvenim sonsuzdur.
Salih Paann davet edildii yer bir hafta ncesine kadar
Kstenceden dnm ve Fitz Maurice ile Binba Tyrrelin hi-
mayesi altnda vapurdan karlm olan Yzba erkez Ka-
zmn ikametgh idi. Paa bunu bildii halde, takiplerinden
phelenerek o gece randevuya gitmedi.
Ben gerekten de Salih Paay korumak istiyordum. Fakat
ne yapaym ki, paa, baaracandan emin olanlara mahsus bir
inatla teklifimi kabul etmemekte inat etti. Sonunda kendisinin
helakine ve benim ok derin bir ruh ball ile bal olduum
anl Osmanl Hanedanndan bir sultann inkisarna sebep
oldu. Ne yapalm ki, cinayet affedilmeyecek derecede ok b-
ykt. Hkmden sonra paann affna delalet etmek, memle-
kette ebediyen teminini istediim ve urunda hayatm bile fe-
dadan ekinmemeye karar vermi olduum skn ve asayii
yeniden tehlikeye atmak olurdu.

Gmlcineli smail Bey

Bu srada takip vastalarm, en nemli muhaliflerinden G-
mlcineli smail Beyi de takip ediyordu. Pek cretkr olan bu
zatn, ahlaken dkn olduuna tamamen kaniyim. Memleke-
tin bana en byk belann bu adamn yznden geleceine
imanm vard. Fakat o zamanki planmn esas hatlar icabndan
olarak bunu da tatllkla kullanyor ve aleyhinde kesin delil bu-
luncaya kadar tevkiften ekiniyordum. Herhalde bizim takip
vastalarmz kendisini oka rahatsz etmi olacak ki, bir gn
telal bir ekilde muhafzla geldi -Mahmut evket Paa vaka-
sndan bir hafta nce idi- ve dedi ki:
36
 CEMAL PAA

Arkamdan birtakm hafiyelerin dolatklarna baklrsa,

hkmetin benden phe ettii anlalr. Baknz Cemal Be-
yefendi, size namuslu bir insan sfatyla arz ederim ki, Merkez
Kumandanl Hapishanesinde size verdiim szde, kemal-i
ciddiyetle sebat ediyor ve deil zahiri ve aleni olarak, hatta hafi
surette bile hkmet aleyhinde hibir teebbste bulunmuyo-
rum... Azmdan tek kelime karmyorum. Binaenaleyh, belki
hafiyeleriniz aleyhimde, geree aykr olarak rapor verirler de
sizi phe ve tereddde drrler mlahazasyla bizzat gelip
gerei aklamay uygun grdm. Namusum zerine yemin
ederim ki, hkmet aleyhinde hibir teebbste bulunmuyo-
rum... Bunlara katlmyorum.
ok esasl bir ekilde hazrlanmakta bulunan Mahmut ev-
ket Paa vakasnn en mhim amil ve tertipilerinden oldu-
unu bildiim bu ahsn geree aykr olarak namusu zerine
nasl yemin ettiine hayret ve kendisinden nefret ediyordum.
Zaten ocak ay vakasnda Merkez Kumandanl Hapishane-
sinden benim vastamla tahliye edildii srada, bar yaplp
memlekette skn ve asayi tamamen iade edilinceye kadar
hibir muhalefet yapmayacana dair dini ve namusu zerine
yemin etmiti. Fakat bu aradan bir ay gemeden cinayetlerin
en korkuncunu tertip iin olanca gcyle almaya balad.
Takip edildiini hisseder hissetmez bizzat muhafzla gelerek
yalanc yemini tekrar etmekten ekinmedi. Karmda -simas-
nn heyet-i umumiyesinden melanet ve hayrszlk grnen-
bu ahs, bence ok malum olan yeminlerini tekrar eder gr-
mekten, nefret duygusu ile:
Yeminleriniz kfidir, smail Bey, msterih olunuz. Ben ke-
sin deliller elde etmedike, kimse hakknda hkm verenler-
den deilim. yle olmasayd, sizi komutanln hapishane-
sinden karmazdm. Fakat size tavsiye ederim, bu sralarda
komplo ile uraan kiileri yannza yaklatrmaynz. O zaman
37
ANILARIM

takip vastalarmn belki size zararlar olabilir. imdilik gidebi-

lirsiniz... dedim.
Teekkr ederek gitti. Fakat ben de byk hata ilemi ol-
dum. Zira o zaman hakknda tutuklama emri karm olsay-
dm, Mahmut evket Paa olayndan sonra kamaya muvaf-
fak olamaz ve soruturma srasnda ele geen deliller sayesinde
mahkm edilebilirdi. Memleket de Yunan paras ile kendi aley-
hinde bulunan bir caniden ebediyen kurtulmu olurdu. Ben u
satrlar yazarken, stanbulda kurulan Damat Ferit Paa Kabi-
nesine Gmlcinelinin Dhiliye Nazr olarak dhil olduunu
ve ttihat ve Terakki erkn aleyhinde hkm vermek iin fev-
kalade bir mahkeme kurularak bunun bakanlna Gml-
cinelinin getirildiini gazetelerde okudum. imdiden uraya
iaret ediyorum: Gmlcinelinin stanbulda bir memuriyet
mevkiine geirildii rivayeti doruysa, bundan lkenin az za-
man ierisinde byk bir felakete deceini, ben hatram te-
mize ekmeden greceiz.

Kamil Paa
Yine Mahmut evket Paa vakasndan bir hafta sonra, on
gn kadar nceydi. Bir sabah erkenden Polis Genel Mdr
Azmi Bey, Kamil Paann Mesajeri Maritim vapuru ile dn
gece stanbula geldiini ve fakat henz karaya kmadn ha-
ber veriyor ve hakknda ne yapmak lazm geldiini soruyordu.
Siyasi ksm mdrnn, paann yanna gnderilerek, stan-
bula ayak basmadan yine geldikleri vapur ile Msra geri dn-
meleri gerektiinin ihtar edilmesi cevabn verdi. Ancak yarm
saat sonra, yine Azmi Bey, Kamil Paann ta geceden karaya
ktn ve u anda konanda bulunduunu bildiriyordu. Pa-
ann stanbula gelmesinin suikast tertip edenler tarafndan
38
 CEMAL PAA

tertip edildiini zaten biliyordum. Fakat Kamil Paann buna

cesaret edeceini tahmin etmiyordum.
Paann korkusuzca stanbula gelii ihtilal teebbslerinin
ok yakn olduunun en byk iareti idi. Bunun iin benim
de iddetli ve seri tedbirler almam gerekiyordu. Azmi Beyi ya-
nma ararak gerekli nlemleri almasn rica ettim:
imdi ben muhafzlk tarafndan bir subay ile yeteri ka-
dar inzibat askeri memurunu Kamil Paann konana gnde-
receim. Siz de bir komiser ile yeteri kadar polis grevlendi-
riniz. Komiser ile subay, maiyetleri ile birlikte Kamil Paann
konana gitsinler. Konaa dardan yerli ve yabanc kimsele-
rin girmelerine engel olsunlar. Subay ile Komiser, paadan g-
rme rica etsinler. Hkmetin u kararn kendisine tebli et-
sinler: Memleketin dhili durumu Kamil Paa Hazretlerinin
u an stanbulda bulunmasndan ok zarar grecek mahiyet-
tedir. Binaenaleyh, hkmet, paadan rica ediyor; kendilerini
Msrdan buraya getirmi olan Mesajeri Maritim vapuru ile
yine Msra avdet buyursunlar. Hatta vapur burada gn ka-
lacaksa, paa azami olarak on iki saate kadar vapura binmelidir.
Aksi halde hkmet zc tedbirler almaya mecbur olur. Bun-
lar sylesinler. Paann verecei cevab bize bildirerek kendi-
leri konakta kalsnlar. Kimsenin dardan ieri girmesine izin
vermesinler.
Bu karar hemen uyguland. Ben yaverim Yzba Hilmi
Efendiyi grevlendirdim. Paa cevaben ok yorgun olduunu,
bu kadar ksa zamanda yeni bir vapur yolculuuna dayanama-
yacan ve binaenaleyh, hkmetin yetki d olarak verdii bu
karara uymaya mecbur olmadn bildirmiti. Bu cevap ze-
rine paa stanbulu terk edinceye kadar ne ieriden darya ve
ne de dardan ieriye hi kimsenin girmesine izin verilmeye-
cek ekilde konan gzetim altna alnmasn emrettim.
39
ANILARIM

Ben bu nlemleri aldm srada, ngiliz Sefareti Ba Ter-

cman Fitz Maurice, derhal, sefir adna ho geldiniz demek
zere konaa gelmi... Fakat hkmet memurlarnn meni ze-
rine ieri girememiti. Mahmut evket Paa suikastnn gerek
tertipisi olan bu eytan ruhlu adam, kar bir nlem alarak he-
men sefir adna Mahmut evket Paay ziyaret eder. Nasl olur
da ngiltere Sefaretinin eski dostu olan Kamil Paa grme-
sine engel olunduunu bir trl anlayamadklarn, bunun n-
giltere umum-i efkr zerine kt etki edeceini syler ve daha
birtakm tehditvari szler savurur. leye doru Mahmut ev-
ket Paa telefon etti. Hemen gelip kendisini grmekliimi em-
retti. Sadaret odasnda o zaman Bahriye Nazr olan rksulu
Mahmut Paa ile beraber oturuyordu. Halil Bey o srada Sad-
razamn huzuruna girmek zereydi. kimiz birlikte girdik. ok
kzgn bir ehre ile paa bana dedi ki:
Ne o?.. Siz Kamil Paay evinde tevkif mi etmisiniz? Ken-
disini stanbuldan karmaya mecbur mu ediyormusunuz?
Evet, efendim, yle bir ihtiyat nlemi almaya mecbur ol-
dum... dedim.
imdi size emrediyorum, paann kona etrafndaki ted-
birleri derhal kaldrnz, paay serbest braknz. ster burada
oturur, isterse dar gider! dedi.
Son derece hayret ederek:
Fakat efendim, alnan nlemleri kaldrmak ok zararl olur
ve ... tarznda kanaatte bulundum. Avaz kt kadar bara-
rak:
Sen asker deil misin? Ben sana emrediyorum. imdi sy-
lediklerimi yap, aksi halde sana en iddetli muameleyi yapa-
rm. Benim bama bir ngiliz olay m karmak istiyorsun?
40
 CEMAL PAA

Batercmann sylediklerini duysa idin, o zaman yaptn ha-

tann derecesini anlardn.
Bir hkmetin kendi memleketi ierisinde u veya bu-
nun hakknda alaca nlemleriyle dier bir hkmet elisi-
nin hangi yetki ile megul olduunu paaya sormak mmkn
deildi. nk paa artk mantk alacak dereceden kmt.
Dnyann durumlarn bilerek bu iddetli muamele son derece
arma gitmiti. Gzlerim gayr-i ihtiyari ya doldu.
Emredersiniz... diyerek odadan ktm.
zntmn derecesini anlam olan rksulu Mahmut
Paa da arkam sra geldi. Beni eliler odasna gtrd. Odada,
ayakta pencere nnde birbirimize bir ey sylemeyerek be
dakika kadar yan yana durduk. Gzlerimden be-on damla ya
akt. Onlar silerken:
Uradm muameleyi grdnz m? Vatan ak olmazsa,
buna tahamml edilir mi? dedim.
Mahmut Paa:
Hakknz var. Fakat rica ederim, sabrediniz... dedi.
Be dakika sonra sakinletim. Paaya teekkr ve veda ede-
rek Muhafzlk Dairesine gittim. Azmi Beyi ararak u emri
tebli ettim:
Kamil Paann kona etrafna koyduunuz gzetleyici
memurlar Sadrazam Paa Hazretlerinin emirleri gerei, imdi
geri ekilecek ve konan muvasalas hakkndaki nlem kald-
rlacaktr. Fakat ben u ihtiyat tedbirinin devamn uygun g-
ryorum. Bir inzibat askeri ve polis memurlar sivil olarak ko-
nak evresinde bulundurulacak. Konaa giren ve kanlar
gzetleyeceklerdir.
41
ANILARIM

Bundan sonra Mahmut evket Paaya iki tezkere yazdm.

Birinde Kamil Paaya iliilmemesi hakkndaki emirlerinin ye-
rine getirildiini bildiriyordum. Dierinde de -drt aydan
beri aralksz almaktan doan genel zafiyetin stanbul Mu-
hafzl grevimin devamna engel olduundan, stanbul Mu-
hafzl grevimden af buyurmaklm istirham ediyordum.
Bu son kararmn memleket iin ok zararl olduunu bilmekle
beraber, olaylarn icap ettii ihtiyat nlemlerini almakta ser-
best braklmayacak olursam, bakent asayiini ve zellikle h-
kmetin selametini temine muvaffak olamayacama da kani
bulunduumdan, gerekten ekilmeye karar vermitim.
Hakkmda layk olmadm bir tarzda iddetli muamelede
bulunmu olmasndan ok abuk piman olduunu sandm
paa merhum, daha ben tezkereleri kendisine gndermezden
nce gidip kendini grmekliimi telefonla emretti. stifa di-
lekem kendisine ulamadan gitmek istemediim iin, bir gn
nceden kararlatrlm pek ok ilerim olduunu ve birok
kurumun tefti iin beni beklemekte olduklarn, hemen gel-
memin mmkn olamayacan, akamdan sonra saat kata
emrederlerse gideceimi arz ettim. Saat dokuzda Sadaret Da-
iresine gitmekliimi emrettiler. Ben de tezkeremi kendilerine
gndermekle beraber, muhafzlktan karak Beyolu tarafn-
daki hastaneleri teftie gittim.
O gn Meclis-i Vkelada benim istifa dilekemi okumu,
ne yapmak gerektiini bakanlardan sormu... Btn bakanlar,
buna kesinlikle izin verilmemesini ve benim muhafzlkta kal-
mam iin srar edilmesini nermiler. Paa da ayn dncede
olduunu sylemekle beraber, Kamil Paay stanbuldan -
karmakta srar edersem iin gleeceini, herhalde bir kere
benimle greceini bildirmi. O gn akamzeri brahim
Beyi grdm:
42
 CEMAL PAA

Karde, sen istifa ediyormusun, yle ey olur mu? Hepi-

miz ekiliriz... dedi.
Dier arkadalar da buna muhalefet ediyorlard. Fakat be-
nim iin ya sonulardan sorumlu olmak artyla alacam n-
lemlerde tam serbestlik, ya da bu grevden ayrlmak iznini al-
maktan baka are yoktu. Bu kadar nemli bir zamanda genel
asayiten sorumlu olan kiiyi kayt altnda bulundurmak ve
ikide birde iine karmaktan muzr bir ey olamazd.
Nihayet saat dokuzda Sadaret Dairesine, Paann yanna
gittim. zntmn iddetinden o gn ne le, ne de akam
yemei yememitim. Beni karsna oturtarak okayc tavr-
larla gnlm almaya balad:
Bugnk muameleden niin o kadar ok etkilendiniz?
Bilmiyor musunuz ki, ben sizi evladm kadar severim? Bir baba
can skld zaman evladna istedii muameleyi yapmaya
muktedir deil midir? Rica ederim... Bugnk olay evlat ve
baba arasndaki geici bir olay gibi telakki ederek, kalbi tees-
srlerinizi izale ediniz. Bana kin balamaynz... dedi.
Paa Hazretleri, emin olunuz ki iddetli muamelenize,
Zat- Devletlerinin verdii mahiyetten baka bir mahiyet is-
nat etmedim. Her zaman iin kendimi sizin evladnz olarak
dndm. Vatann selameti iin tannm hizmetlerinizi g-
zmn nne getirerek en iddetli muamelenizi tahammle
ayan telakki ederim. Binaenaleyh, istifamn nedeni muamele-
nizin iddeti deil, bu tarza grev ifasna muktedir olmadm
anlam olmaktr. Zat- Samileri, olan biten eylere vakf de-
ilsiniz. Vatann hayrna harcadnz btn hayat kuvvetiniz
zerine kt etki etmemesi iin inzibati ilere mteallik me-
seleler ile Zat- Devletlerini megul etmiyorum. Durumun na-
ziklii hakknda geni bilgi arz etmekten kanyorum. Fakat
sizi temin ederim ki, Paa Hazretleri, Kamil Paa sizin cenaze-
43
ANILARIM

nize basarak meknnza oturmak amacyla stanbula gelmi-

tir. Paann buraya gelii ihtilalin yakn olduunun en byk
delilidir. imdi Paay stanbulu terke mecbur etmek, ihtila-
lin bir kanadnn krlmasna yardm etmek demektir... Hi ol-
mazsa ben yle zannediyorum. Malumunuzdur ki, gizli ihti-
lal ve suikastlara kar engel olucu nlemler almak durumunda
olanlar, icra serbestisine sahip olmazlarsa, baarl olmalarna
imkn kalmaz. Beni bu greve tayin buyurduunuz srada, her
trl nlemlerin alnmasnda serbest olacam vaat etmiti-
niz. imdi ise karnzda haksz ve yetkisiz bir ngiliz Sefareti
kar kmaz, nemli grdm bir nlemi almaktan beni men
ediyorsunuz. Bu hal ile greve devam imkan benim iin kal-
mamtr!.. cevabn verdim. Uzun uzun dndkten sonra:
Haydi, sana her trl serbestlii veriyorum. Fakat Kamil
Paa iin lzumundan fazla iddet gsterme. gn kadar bu-
rada kalmasna msaade et... dedi. Ben de istifam geri aldm.
stanbul Muhafzlna dner dnmez, Kamil Paann olu
ura-y Devlet -Byk Millet Meclisince seilen, idari davalara
bakan kurum, bugnk anlamda Dantay- azasndan Abdul-
lah Beyin ertesi gn beni grmesi iin kendine haber gn-
derdim. Sabahleyin geldi. Paann behemehl stanbuldan
kmaya mecbur olduunu, bu hususta verilmi olan kararn
deitirilmesine imkan mevcut olmadn, ne ngiltere sefa-
retinin, ne de dier yabanc makamlarn mdahalesinden hi-
bir fayda beklemeyeceklerini ve cuma gn akamna kadar s-
tanbulu terk etmeyecek olurlarsa, Paay tutuklamaya ve belki
Anadoluda bir yere gndermeye mecbur olacam syledim.
Aramzda burada tekrar lzumsuz bir konuma geti. Bunun
sonucunda kararmn katiyetini Kamil Paazade ok iyi anla-
mt.
44
 CEMAL PAA

Babasn ikaz edeceini, bouna srar etmesine meydan

brakmayacan, akama kadar uygun cevabn getireceini
syleyip gitti. Akamst geldi. Paann ertesi gn leden
sonra Mesajeri Maritim vapuruna binerek stanbulu terk ede-
ceini bildirdi.
Ertesi cuma gn Kamil Paa, ngiliz Sefiri Sir Lawtherin
arabasnda olduu halde Sefir ile birlikte kona terk etti. Ba-
bli yolu ile rhtma inerek vapura girdi. Akamzeri vapur ha-
reketle, Kamil Paay stanbuldan uzaklatrd.

Mahmut evket Paann ahadeti

Suikastlarn artk tedbirlerini ikmal ettikleri ve akam sa-
bah gelen bir hareketi beklemek lazm gelecei, memurlarmn
ihbarlarndan ve elde edilen birok delil ve emareden anlal-
yordu.
Paa merhumun baz emirlerini telakki ve Babliye gider-
ken ve gelirken ok tedbirli davrananlarn yaverlerine bizzat
ihtar etmek iin suikastn yaplaca gn olan 15 Haziran 1913
aramba gn sabahleyin Harbiye Nezaretine gitmitim. Ya-
rm saat kadar Paa ile grtm. Zavall, o gn ok neeli ve
alnan nlemlerin sonucundan emin grnyordu. Telaa ne-
den olmamak iin bugnlerde baz suikastlardan bahsedildi-
ini, belki yarn ve br gn buna engel olmak iin baz tu-
tuklamalar yapabileceini, bakentin emniyet ve asayiinin
korunmas iin her trl inzibat nlemleri alnm ise de mn-
ferit suikastlara kar tamamen etkili nleyici tedbirlerin aln-
masnn mmkn olamayacandan, kendilerinin de yolda
iken tedbirli olmalarnn uygun olacan ve yaverlerine hususi
ihtarlarda bulunduunu genel ekilde arz ettim.
45
ANILARIM

Adam!.. olacana varr. Ne yapalm? Elhkm-Lil-

lah dedi.
zin isteyerek yanndan ayrldm. Umumi Karargh nc
ubesinde Binba Sadullah ve Kemal Beyleri grmek iin st
kata ktm. Bir nizamname hakknda Kemal Beyle grtm.
Aradan henz bir eyrek saat ya gemiti veya gememiti.
Harbiye Nezareti meydanndan bir kalas tahtasna ekile vu-
rulduu zaman meydana gelen sese benzer bir ses muntazam
ve mtereddit faslalarla be defa duyuldu. Zaten her an bir
olay bekleyen kulaklarm bir anda sesin geldii pencereye di-
kildi. Kemal Beye sordum:
Acaba tabanca sesi mi?
Hayr, zannetmiyorum. Ya kilim silkiyorlar veya ivi ak-
yorlar... dedi.
Fakat bu cevap beni tatmin etmemiti. Her an ho olmayan
bir olay bekliyordum. Be dakika sonra kap ald. Sadk hiz-
metim telala ieri girerek:
Paay vurdular! diye bard.
Bir srayta sofaya ktm.
Hangi Paay?.. Kim vurdu?.. diye haykrdm.
Babliye giderken, Beyazt Meydannda!.. Kim oldu-
unu bilmiyorum... dedi.
Kemal Bey sratle ikinci kata inerken, Paa merhumu da
kanlar ierisinde Harbiye Nazrlarna mahsus olan merdiven-
lerden kucakla kendi odasna karyorlard. Hazin ve etkile-
yici sesi o gnden beri kulaklarmdan gitmez. Koridorda biraz
durdum. Gzlerimi kollar zerinde yukar karlmakta olan
Paann sapsar yzne diktim. Bir an iin dndm. Benim
grevim nerede bulunmam icap ettirir?.. Derhal karar verdim.
46
 CEMAL PAA

Her eyden nce canilerin takip ve yakalanmalar ve bununla

beraber bakentin asayiinin korunmas iin muhafzla git-
meliyim.
Yaverim Hilmi yanma komutu.
Yrynz... emrini verdim. Kendimi Nezaret meyda-
nna attm. lk bilgileri alabilmek iin Merkez Kumandanlna
gidiyordum. Tam keyi dneceim srada, askeri inzibat m-
lazmlarndan birini grdm.
Cani yakaland m?.. dedim.
Bilmiyorum, efendim!.. Asker almaya gidiyorum!.. ceva-
bn verdi.
Asker alp ne yapacaksn?.. Haydi, imdi cinayet mahal-
line yalnz gitmeli. Caniler kamaya ve saklanmaya muktedir
olmakszn yakalanmal!.. dedim.
Aldm emrin iddeti karsnda evke gelen temen, tak-
dire ayan bir eviklikle cinayet yerine kotu. Aradan be da-
kika gemeden -ben otomobil ile olay yerinden geerken- To-
pal Tevfik adnda bir kiiyi yakaladn, bunun canilerden
birisi olduundan emin olduunu, dierlerinin de otomobil
ile katklarn rendiini syledi.
Bu ilk haberden memnun olmutum. Hemen Muhafzla
geldim. Beyolu, skdar ve stanbul ynlerinde derhal n-
lemler aldm. Bu suretle cinayetin intikalinden henz yarm
saat gememiti, btn bakent sokaklar svari ve piyade kol-
lar ile tutulmutu. Bir saat sonra da bir genelge yaynlanarak
zc olay aklanlm, rfi idarenin iddetlendirdii ve en
ufak bir olaya sebep olacaklarn devriyeler tarafndan iddetle
tedip edilecei ilan olunmutu.
47
ANILARIM

htilalcilerin saraya giderek Zat- ahaneyi rahatsz etme-

leri ihtimali olduunu dikkat-i nazara almtm. Mabeyin Ba-
ktibine telefonla gerekli ihtarda bulundun. Her trl inzibat
nlemlerinin alndn Zat- Hazret-i Padiahye arz edilme-
sini rica ettim.
Bir taraftan da Hadmkyde bulunan Bakumandan Ve-
kili zzet Paay telefonla arayarak olay bildirdim. Her trl
nlemlerin alnmasndan dolay msterih olmasn, yalnz Da-
vutpaa Klasnda bulunan iki svari alaynn geici olarak
emrime braklmasn, Hadmkyden iki piyade alaynn bir
ihtiyat nlemi olarak derhal Kkekmece veya Halkal ya
doru yaklatrlmasn rica ettim.
stanbulda byle bir olay karldktan sonra muhtelif ma-
hallerde toplanarak durumdan istifade etmeye alabilecek
her snftan ahslarn kimler olabileceine dair Polis Umum
Mdrl vastasyla daha nce bir defter tanzim edilmiti.
Herhangi bir mhim suikastn icrasn mteakip, mez-
kr defterde isimleri bulunan zevatn derhal tevkif edilmesini
Umum Mdr Azmi Beye sylemi, Merkez Kumandanlna
gerekli emri vermitim. nceden verilmi olan bu talimatn icra
olduunu ve fakat tutuklular nereye gndermek gerektiinin
tayinini Azmi Bey talep etti. O srada Sadaret Kaymakamlna
tayin edilmi olan Said Halim Paa ve Dhiliye Nazr Vekili
Hac Adil Bey ile mzakere ederek Payitahtn sknunu temin
iin bunlarn Sinopta ikamete memur edilmelerini ve kendile-
rine yeterli miktarda yevmiye tertip edilmesini kararlatrdk.
Seyr-i Sefain daresinden bunlar iin bir vapur tahsis edilme-
sini istedim. Tutuklananlarn zikredilen vapura bindirilerek er-
tesi gn akamzeri hareket edecek ekilde tevkiflerinin gece
sabaha kadar tamamlanmasn Azmi Beyden rica ettim. Ayn
zamanda olayda parmaklar olduunu bildiim Damat Salih ve
48
 CEMAL PAA

bunun gibi kiileri de tutuklattrarak Polis Umum Mdrl-

nde sorguya ektirmeye baladm.

Cenaze Merasimi
Sadrazama suikast yaplmakla Payitahtta asayiin bozul-
mayacan ispat iin Mahmut evket Paa merhuma ok gr-
kemli bir cenaze treni yaptrmak istiyordum. Ayan ve eraftan
hepsine davetiye yazld gibi yksek rtbeli devlet memurla-
rnn hazr bulunmalarn, Bakentteki erkn, mera ve zabta-
nn hemen tamamen cenazede bulundurulmasn, icap eden-
lerden rica ettim ve cenazeye birok askeri birlikler itirak
ettirdim. Yabanc elilere de tezkereler yazdrarak gerek ken-
dilerinin, gerek limanda bulunan harp gemileri kumandanlar-
nn ve subaylarnn, kara ve deniz ataelerinin byk niforma
ile katlmalarn saladm. Cenazede belki yz elli bin kiiden
fazla insan bulunuyordu.
O gn hava ok gzel olduu iin halk tamamen sokaklara
dklmt. Gsterili bir cenaze karsnda sinirleri geveyen
stanbul kadnlar hngr hngr alyor ve trene hazin bir
ekil veriyordu.
Cenaze treninin olaanst oluu beklediim etkiyi ta-
mamen hsl etti. Ben cenaze trenine itirak etmekten ziyade,
alt atldan mrekkep bir devriye kolunun banda stanbul y-
nndeki sokaklarda gzkmeyi tercih ve o surette hareket et-
tim. Ancak cenazeyi genel ekilde bir kere grm olmak iin
bir aralk otomobil ile Beyolu tarafna getim. Arka sokak-
larda dolaarak Pangaltda Notre Dame de Sion Okulu nnde
cenazeye yetitim. Katlanlar tam istediim ekilde idi. Kendi-
sine ok byk mitlerle bal olduum merhumun cenazesini
grr grmez gayri ihtiyari gzlerimden yalar boald. Kim-
49
ANILARIM

seye gstermemek iin mendilimle yzm kapadm ve he-

men dndm.
Cenazeden sonra beni grmeye gelen Jandarma Zabitlerin-
den Fransz Binba Sarou asayiin mkemmel ekilde korun-
duundan dolay beni tebrik ettikten sonra Hrriyet-i Ebediye
Tepesinde -ili alayanda- cenazenin gelmesini beklerken,
talya Donanmas Kumandan ile Jandarma tensikatna me-
mur General Baumann arasnda cereyan etmi olan konu-
may bana nakletti. Gya talyan Amiral demi ki:
Bu Cemal Bey mthi bir mteebbis olsa gerek! Hi te-
reddt etmeden byle bir cenaze treni yaptrmak, suikas-
tn ertesi gn henz katiller tamamen yakalanmad bir s-
rada btn yabanc sefirlerini ve zellikle Deniz Kuvvetleri
Komutanlarn bu darack yerde toplamak, bir medeni cesa-
ret ve zellikle nlemlerin mkemmel oluu hakknda son de-
rece inanmaya tevakkuf eder. u dakikada ihtilalcilerden bir el
bombas kullanarak iimizden bir veya birkan hatta hafif e-
kilde yaralam olsa, Osmanl Payitaht derhal harp gemileri-
mizin mrettebat tarafndan igal edilir. Zati buna ait tedbirler
mzakere edilmi, gerekli emirler verilmitir. Fakat ite biz bu-
radayz. Hibir olay meydana gelmedi. Eer bir iki gne kadar
caniler ve onlarn hamilerini de ele geirmeye muvaffak olursa,
Cemal Bey memleketine en byk hizmeti yapm olur. Zira
benim fikrimce ilk olarak alabilecei sonu, yabanc donanma-
larnn Payitaht terk etmesi ve Boaz iinde tabii halin salan-
mas olacaktr. Buna gre bundan sonra biz burada artk fazla
kalabalktan baka bir ey deiliz.
Cinayet aramba gn ilenmiti. Perembe gn cenaze
treni yapld. Cuma gn de Allahn yardmlar ile canile-
rin reisi olan erkez Kazm ve arkadalarndan birkan Be-
yolunda Pire Mehmet Sokanda kstrarak yaverim Yzba
50
 CEMAL PAA

Hilminin ahadeti ve Polis merkezi memurlarndan Samuel

Efendinin sonradan topal kalmasn neticelendirecek surette
yaralanmas pahasna hepsini tevkif ettirdim. rfi dare Divan
sorgu heyetine teslim ettim.
Sorgu ve mahkeme sonucunda tespit edildi ki, frka veya
grup halinde veya mnferit ahslar olarak birok muhaliflerin
mterek veya ayn amaca ynelik farkl almalar sonucunda
nce ttihat ve Terakkinin nemli ahsiyetleri aleyhinde bir su-
ikast icrasndan ve bu ekilde memleketi hkmetsiz braktk
tan sonra, Zat- ahane zerinde icra edilecek etkiler sayesinde
Mir akir Paay Sadaret Kaymakamlna tayin etmek-
tir. Onun bakanlnda bir geici hkmet kurarak gn
gece ttihat ve Terakkinin btn fertleri aleyhinde bir katliam
tertip etmektir. Sonra Kabineyi Kamil Paann veyahut Prens
Sabahattinin reislii altnda kurmak hususunda karar verilmi.
Ben burada bu gerei pervaszca iddia ederek sylyorum
ki, sorgu ve mahkeme evrak takm ile yaynlanrsa, bu iddia-
larm ispat edilmi olur. Esasen en yksek mrettiplerin bera-
berce mesai sarf ettii malum olan Tramvay kumpanyas ter-
cmanlarndan Sabih Beyin itiraflar okunacak olursa, baka
bir delile ihtiya kalmadan btn iddialarm ispat edilmi olur.
Sabih Bey hayattadr. Ben kendini namus sahibi bir zat te-
lakki ederim. Hatta Mahmut evket Paa katilleri ile teviki-
lerin tedibinden sonra memlekette artk ebedi bir huzur sa-
lamak dncesi ile gyaben idama mahkm olarak Avrupada
bulunan birok kimselerin yanna Sabih Beyi gndermi, on-
lara baz tekliflerde bulunmutum. Teklifim ok basitti:
Eer bu kiiler Merutiyetin ilanndan imdiye kadar,
memlekette zuhur etmi olan mteaddit suikastlar ve ihtilal
tertiplerine ahsen ne ekilde itirak ettiklerini imzalar altnda
51
ANILARIM

kendi el yazlar ile yazarak bana gnderecek olurlarsa hakla-

rnda derhal genel bir af salarm.
Bittabi bundan amacm gerek ieride ve gerekse darda
umum-i efkrn tenvir ve ittihat Terakkiye yaplan iftiralarn
ne kadar caniyane olduunu ispat etmekti. Her birinin kat-
lm derecesini btn tafsilat ile bilen Salih Beyin teklifi kars-
snda da hayretler ierisinde kalm olan bu byk zatlar, pek
tabii olarak itham etmekten geri kalmamlard. Temin ederim
ki, Salih Beye be para vermedim. Ad geenin itiraflar ara-
snda Mir akir Paann Sadaret Kaymakamln, amac bi-
lerek kabul edecei ve Zat- ahaneye tesirler icra edecek kii-
ler arasnda ok byk makamlar igal eden baz insanlarn da
bulunaca gerekler vard. O zaman syle dndm:
Maddi makamlar o derece byk olan bu kiiler aley-
hinde takibat icrasna kalkmak, ii ok ileriye gtrmek olur.
Mir akir Paaya gelince bir taraftar lm iin tedbirler it-
tihaz ettii bir zatn teklif ettii Yemen vali ve kaymakamln
kabul etmek gibi bir kklkte bulunmu olan bir ahs byle
yalnz kavle ve itiraflara dayanan bir iki zayf delil ile mahkm
ettirmek g olacandan, onun aleyhinde takibattan vazge-
mek ve ii susturmak hkmet iin uygun olur.
Bu fikrime Sadrazam ve Dhiliye Nazr da katldklarn-
dan, grevli olanlarn bu ekilde dikkat-i nazarlar ekilerek
maksad temin ettim.

Said Halim Paa Kabinesi

Mahmut evket Paann lm zerine Frka namzedi ola-
rak Prens Said Halim Paann sadrazamla teklif edilmesi ka-
rarlatrlm idi. Zat- ahane her ne kadar Hkmete mebni
52
 CEMAL PAA

ise, Said Halim Paay Sadaret Kaymakamlna atam ve di-

er vkelann grevlerini devam etmelerini irade buyurmutu.

Geriye Bak
Hatralarmn aa ksmlarnda ileri sreceim baz siyasi
dncelere esas olaca iin burada ufak bir geriye bakacam.
Damat Salih Paann idama mahkm olaca azlarda
dolayordu. Henz mahkeme sona ermemi, hkm Padi-
ah tarafndan tasdik edilmemiti. Bir gn akamzeri saat ye-
diye doru Fransa Sefarethanesinden bir telefon aldm. Sefir
Msy Boppe Maslahatgzarlk ediyordu. Msy Boppe ile
karlkl samimi dostluumuz vard.
Benimle ok nemli bir resmi konu iin grmek istedi-
ini, benimle sefarete gitmem gerektiini, yoksa kendisinin
Muhafzla gelmesinin mi uygun olacan soruyordu. Tabi
nezaket icab sefarete gideceimi syledim. O mevsimde se-
faret erkn Tarabyaya nakledilmi olduu iin Beyolundaki
sefarethanede yeni elektrik tesisat yaplyordu. Bu nedenle ay-
dnlatma diye bir ey yoktu. Ortalk yeterince kararmaya ba-
lam olduundan Msy Boppe bin glkle tedarik ettii bir
mum ile oday aydnlatmaya mecbur olmutu. Vakit ok ge
olduundan uzun uzadya konumaya gerek grmeksizin he-
men asl amaca geeceini syleyerek dedi ki:
Azizim Cemal Bey!.. imdi Hariciye Nazr Msy Pic-
hondan bir telgraf aldm. Bu zatn ne kadar Trk dostu oldu-
unu tekrar etmeye gerek grmyorum. Zira bunu siz de bili-
yorsunuz. Sizin Fransa hakkndaki muhabbet duygularnzdan
da emin olduum iin telgraf okuduktan sonra ne ekilde ha-
reket etmemin uygun olaca hakkndaki grlerinizi anla-
mak istedim. Bu konumamz tamamyla ahsidir. Sizden ve
53
ANILARIM

benden baka hi kimsenin bilmesine lzum yoktur. Adeta

beni sizinle ahsi bir meseleden dolay istiare etmek isteyen
ve sizden dosta tavsiyeler isteyen bir zat telakki ediniz.
Bundan sonra uzatt telgraf okudum. Msy Pichon di-
yordu ki, Aldmz malumata gre Tunuslu Hayrettin Paa-
zade Salih Paa stanbulda tutuklanm. Harp divan tarafn-
dan idama mahkm edilmek zere bulunmutur. Bu olay Salih
Paann pek ok sayg grd Tunusta byk heyecan mey-
dana getirmitir. Fransz Hkmeti himayesi altndaki emirlik-
ler halkndan birinin stanbulda felakete uramas yznden
Tunusta byk olaylar kabileceinden emin olduundan,
Salih Paa lehinde mdahaleyi bir grev bilir; hemen Sadra-
zam grnz. Salih Paann derhal braklmasn ve selametle
memleketi olan Tunusa hareketine msaade edilmesini id-
detle talep ediniz.
Telgraf okuduktan sonra bir mddet susarak vakit geer-
dim. Bu zaman zarfnda Salih Paa hakkndaki hkmm veri-
yordum. Bizzat vaki olan ricalarm sonucunda dahi suikast ter-
tiplerinden vazgememi olmas sebeplerini imdi anlyorum.
Sonunda Msy Boppea dedim ki:
Benim Fransa hakkndaki muhabbetimin derecesini ve
memlekette Fransz matbuatnn neriyatnn meydana getir-
dii genel milli balara ramen Fransz dostluu cereyann
artrmak iin sarf ettiim abalar bilirsiniz. Binaenaleyh s-
tanbulda ve genellikle arkta Fransz Hkmeti hakkndaki
tevecchm tamamen ortadan kaldrmak isterseniz byle bir
mdahalede bulununuz. Evvela sizi temin ederim ki bu mda-
halede hibir maddi yarar elde etmek imknszdr. Salih Paa
ikna edici yeterli deliller karsnda mahkm olmutur. Ken-
disi gibi mahkm olanlarla beraber hkmn uygulanmas Pa-
diahn onayna kalmtr. Zira artk byle ince teebbsler ile
54
 CEMAL PAA

Hkmetin srekli zaafa dmesini grmekten bktk usan-

dk. Bu defa canilerin itimai mevkileri ne olursa olsun merha-
met etmeksizin hepsini en iddetli ekilde cezalandrmaya ka-
rar verdik. Bu sayede belki bundan sonras iin emsalini doru
yola getirmi olacamz zannediyoruz. Sizin yarn Sadrazama
yapacanz rica Salih Paay kurtarmaz. Fakat ona karlk
umum-i efkrda Fransz Sefaretinin de stanbulda Hkmet
darbeleri vcuda getirmek iin gayret sarf ettiini ispat eder.
Genel nefrete neden olur. Bence bundan kanlmasn Msy
Pichona yazarsanz daha isabet etmi olursunuz.
Dncelerimi ok doru telakki eden Msy Boppe ile
samimi ekilde grerek ayrldk. Filhakika Msy Boppe
Sadrazama mracaat etmiti. ki gn sonra caniler hakkn-
daki hkm yksek tasdike sunulmu. Hemen o gecenin fec-
rinde rade-i Seniye hkmnn icras kararlatrlmt. Gece
saat on birden sonra yine Fransz Seferathanesinden bir tele-
fon aldm. Hemen gidip kendisini grmekliimi Msy Boppe
bizzat rica ediyordu. Sefarete girer girmez ok byk bir te-
la ve heyecan iinde bulunan Msy Boppe hibir ey syle-
meksizin, Msy Pichonun ikinci telgrafn uzatt. Maslahat-
gzarn mdahale edilmemesi tavsiyesini ieren cevabndan
dolay ok hiddetlenmi olan Hariciye Nazr sze balarken
Msy Boppeu gzelce azarladktan sonra vakit kaybetmeksi-
zin hemen Sadrazam grmesini ve Salih Paay kurtarmasn
emrediyordu. Ne diyeceimi bekleyen Msy Boppeu zme-
mek iin:
Azizim, ok ge!.. dedim. dam hkm rade-i Seniyeye
iktiran etti. Bu gece sabaha kar uygulanacaktr.
Siz de bu gece Sadrazam gremezsiniz. Grrseniz bile
muhalif emir verilinceye kadar nceki emir uygulanm olur.
Msy Pichonun srarn kesinlikle anlamyorum. Size akllca
55
ANILARIM

ve hakimane olan tavsiyelerinizden dolay teekkr edeceine

sizi azarlamasnn nedenlerini takdir edemiyorum.
Ertesi gn idam hkmnn uygulanacan haber alan
Msy Boppe, her trl sorumlulua raz olarak Sadrazam
nezdinde faydasz mdahaleden kanmtr.
dam hkmnn uygulanmasndan birka gn nce, Salih
Paann kardei Tahir ve Mehmet Hayreddin Beyleri de tutuk-
latmtm. Zaten bence Tahir ve Hayreddin Bey, Salih Paadan
daha ok mteebbis ve zararl bir mahlktu. Bu ikisi hakknda
Fransa Sefareti mdahale etmek istemedi. Fakat mdahaleyi
yar resmi bir ekilde hallettik. Bundan byle Osmanl mem-
leketleri siyaseti ile kesinlikle uramamak ve Osmanl tabii-
yetine girmek artyla Fransaya gnderme esasn kabul ettik.
O suretle icabn yaptk. te Tunuslu Hayreddinzadelerin Os-
manl mlkne son hizmetleri byle oldu. mit etmek isterim
ki, hi olmazsa bundan sonra kendilerinden bahsolunduunu
duymayacaz. Hlbuki hatratmn bundan sonraki ksmla-
rn temize ekerken haber almtm ki, Tahir Hayreddin stan-
bula gelmi. Hatta kendisine Mir-i Miran rtbesi verilerek
Ziraat Nezaretine tayin olmu. Fesubhannallah! Mademki bu
zevat- kiram Tunuslu imiler vatanlarn Fransz boyunduru-
undan kurtarsalar daha iyi yapm olurlar. Bakalm o zaman
Msy Pichon, kafalarn giyotinden kurtarmak iin mdahale
edecek mi?
Bu konuya son vermeden nce unu da ilave etmek iste-
rim. Merhum Padiahn idam hkmn onaylamak isteme-
diine ve Cennetmekn icbar etmek iin benim Talat Bey ile
beraber Saray Hmayuna gitmi olduumuza dair olan de-
dikodular tamamen gerek ddr. Bir gn Saray Hmayuna
takdim olunan Sadaret tezkeresi iliikleri, ayn gn yksek tas-
dikte iktiran edilmi olduu halde Babliye iade edilmitir.
56
 CEMAL PAA

Edirnenin Geri Aln

Mahmut evket Paa merhumun sadaretinden sonra te-
ebbs olunan arky taarruzu baar ile sonulanm, mte-
akiben Edirne, Yanya ve kodra kaleleri de sukut etmi oldu-
undan, Paa merhum Enes-Midye hattn kabul ederek bar
yapmaya mecbur olmutu. Paann vefatndan bir mddet
sonra kinci Balkan Harbi kt. Srpllar, Yunanllar ve Roman-
yallar, Bulgarlar aleyhine harekete baladlar.
Bu frsattan yararlanarak bizim de Edirneyi geri almak
zere Bulgarlar zerine hareket etmemiz icap ediyordu. B-
tn Frkallar Hkmetin buna karar vereceini, vakit kay-
betmeksizin ordunun hareket edeceini gerekten mit edi-
yorlard. stanbulda byle bir dncenin domu olduunu
bilen ngiltere Hariciye Nazr Sir Edward Grey bir taraftan n-
giliz Sefiri vastas ile Babliyi bu dnceden vazgeirmeye
almakla beraber, bir taraftan da Mebuslar Meclisindeki nu-
tuklar vastasyla Trkiyeyi tehdit etmeye balamt.
Heyet-i Vkela arasnda bu frsattan yararlanmak isteyen-
ler ve istemeyenler vard. stemeyenlerin banda Nafa Nazr
Nizami Paa bulunuyordu. Hi hatrmdan kmaz. Bir cuma
gn akamzeri Said Halim Paann Yenikydeki yalsna
gitmitim. Btn nazrlar orada bulunuyorlard. Ben oraya git-
meden nce uzun uzadya mzakerede bulunmu olan nazr-
lar, mzakereleri tatil etmi ve denize nazr balkonda dinle-
niyorlard. Osman Nizami Paann yannda bulunan Bahriye
Nazr rksulu Mahmut Paaya:
Eer bu defa u zatlar Edirnenin geri aln dncesin
den vazgeirmeye baarrsam, kendimi vatanma en byk
hizmeti yapm addedeceim... diyordu.
Bu dncenin zayfl, vatann hayrna aykrl kar-
snda buz gibi donmu kalmtm. Said Halim Paa ile Talat
57
ANILARIM

Bey odalarnda ok zgn bir tavrda konuuyorlard. Said Ha-

lim Paa bana dnerek:
Bir trl ounluu mdahale ynne eviremiyoruz. Ne
yapacamz ardk... demilerdi.
Talat Bey ertesi gn Reji Umum Mdr Msy Weyl ile
grerek para meselesini halledeceini syledi. Gerekten er-
tesi gn Msy Weyl ile grtler. Ben de beraber bulunu-
yordum. Msy Weyl, Reji imtiyaz mddetinin on be yl daha
uzatlmas artyla Hkmete bir buuk milyon lira ikraz ede-
ceini vaat ediyor ve Maliye Nazr Rfat Bey ile Dhiliye Na-
zr Talat Bey, Heyet-i Vkela karar ile bu teklifi kabul edildi.
te seneden beri Mebusan Meclisinde Cavit Beyin
bir gnah gibi gsterilmek istenen reji iinin mahiyeti budur.
Zannediyorum ki, yle bir zamanda mddet uzatlmasn ka-
bul etmi olan Hkmet, artk bir daha geri dnemez. Ayn
gnde Talat Bey otomobil ile Hadmkyde umumi karargha
dnd. Maksat Ba Kumandan Vekili ve Harbiye Nazr zzet
Paann fikrini sormakt. zzet Paa iki noktay nemli telakki
ediyor ve bu iki nokta hakknda kendine teminat verilirse or-
duya ileri hareket emrini vereceini sylyordu.
1- Ordunun ileri hareketinden doabilecek siyasi olaylar
lkeyi byk bir tehlikeye drmez mi?
2- Ordunun iaesi iin gerekli para var mdr?
Talat Bey birinci nokta hakknda Heyet-i Vkelann aznl-
nn dncesini bildirmeye ve reji imtiyaz mddetinin uza-
tlmas sayesinde parann temin olduunu teblie memurdu.
Ertesi gn dnerek zzet Paann muvafakati haberini ge-
tirdi. Fakat herhalde Meclis-i Vkelada ounluk, ileri hareke-
tin zararna kani idi.
58
 CEMAL PAA

Sabahleyin Mithat kr Beyle beraber Nazr arkadalar-

dan, kar grte olan bazlarn ziyaret ettik. Eer bu frsat
karlrsa mnhasran Edirneyi kurtarmak iddias ile Hk-
met darbesi yapm ve bu esnada Harbiye Nazr ve Baku-
mandan Vekilinin vefatna sebebiyet vermi olan frkamzn
iktidar mevkiinde kalmak yetkisini kaybedeceini ve o zaman
btn frkann iktidar mevkiinden ekilmesi lazm geleceini
syledik. Bazlar tam bir kanaat hsl ettiler. Bazlar da isti-
fay tercih edeceklerini syledilerse de onlar iin grev istifa
etmek deil, fedakrlk gstermek olduunu ileri srdler. Ni-
hayet Meclis-i Vkelann toplantsndan nce ounluk hsl
olmutu.
Hatramn bu ksmnda isim zikretmekten kandm. Za-
ten hibir grev icab ile deil, ancak frkaya mensup nazrlarla
ok samimi bir karde muhabbeti beslemekte bulunmak hase-
biyle teebbs ettiim bu ite -sonradan bir gazetenin iddia et-
tii gibi- hibir zorlama ve tazyik iareti mevcut deildi. Kk
byk btn grevlerimin yerine getirilmesi srasnda kendi
iime hi kimseyi kartrmadm gibi, hi kimsenin iine de
bizzat karmadm. Dostane tavsiyeler veya hasbhal kabilin-
den baz arkadalara ait grevlerdeki dncelerimin kendi-
sini incitmeyecek ve bouna bir mdahale mahiyetinde telakki
edilmeyecek surette aklamakla yetindim. Aksini iddia ede-
ceklere vaka tasrih ettikleri takdirde cevap vermeye hazrm.
Edirnenin geri alnmas iin orduya ileri hareket emri bil-
dirildii srada Hariciye Nezareti tarafndan Byk Devletler
nezdindeki sefirlerimiz vastas ile bu teebbsteki ama Edir-
nenin geri alnmas olup, bu amacn yerine getirilmesinden
sonra ordunun duraca ve herhalde Meri Nehrinin sa ky-
sna katiyen geilmeyecei hakknda bir tamim neredilmiti.
Bu genelge dnceme gre siyasi bir hata idi. Evvela yalnz
Edirnenin geri aln yeterli deildi. Meri Nehri Trk kal-
59
ANILARIM

mal ve Edirneyi Adalar Denizine tabi bir mahreci olan De-

deaa bizim olmal idi. Edirnenin savunmasn temin ede-
bilmek iinse Dimetoka, Sofulu havalisinin bizim tarafmzda
kalmas gerekirdi. Bilhassa Gmlcine, skee ve havalisinin
yzde sekseni slam ahalisi ile meskn olduu nazar dikkate
alnacak olursa, buralarn da geri alnmasnn teminine al-
mak elzem vazifelerdendi.
Balangta baarlp baarlamayaca kestirilemezdi. Fa-
kat byle bir genelge yaynlayp da devleti daha teebbsn
balangcnda kesin bir taahht altnda koymak herhalde ileri
grl bir siyaset telakki olunmaz. Nitekim aada hikye
edeceim stanbul Konferans srasnda Osmanl delegeleri bu
taahhdn ortaya kard glkle karlatlar ve buna bir
are bulamadlar. Bu emrivakilerin ihdas ettii durumdan ya-
rarlanmaya altlar.

ngiliz Siyaseti
Osmanl Hkmeti Edirnenin geri alnmasna karar verip
de ordularna ileri hareket emrini verir vermez, ngiliz siyaseti
de yzndeki maskeyi atarak gerek amacn gsterdi. Bir ta-
raftan ngiltere elisi vastasyla Babliye tebli ettii notada,
Osmanl ordularnn Enez-Midye hattna tecavz etmemele-
rini iddetle talep ettii gibi, dier taraftan Hariciye Nazr Sir
Edward Grey, Avam kamarasnda verdii bir nutukta Trk-
ler Bulgarlarn dt felaketten yararlanarak Londra Mu-
ahedesini yok etmeye ve Edirneyi geri almaya kalkrlarsa,
sonradan urayacaklar ceza ok iddetli olacaktr. Deil yalnz
btn Avrupadaki mlklerinden mahrum olmak, belki stan-
bulu bile kaybedeceklerdir diyordu.
Gerek Babliye verilen nota, gerek Sir Edward Greyin bu
nutku aka gsteriyor ki, ngiliz siyaseti Osmanl Hkme-
60
 CEMAL PAA

tinin tamamen aleyhine dnm ve her vesileden yararlanma

ile Osmanllar inciterek ierde glenmelerine engel olacak
sebeplere tevessl etmeyi iar edinmitir.
Gariptir ki, Ruslar o esnada Edirnenin Osmanllar tarafn-
dan geri alnmasna taraftar gzkyorlard.
Bulgar Hkmetinin zararna olan bu muameleyi Ruslarn
neden dolay ho grmekte olduunu o zaman uzun uzadya d-
nmtm. Trk-Bulgar ittifaknn esaslarn kararlatrmaya
memur olduum srada Bulgar Sefiri Msy Tuefle grr-
ken bir gn konumay bu mevzuya getirdim. Bunun nedenleri
hakknda ne dndn Bulgar diplomattan sordum:
Ruslar, stanbulu kendi mallar addediyorlar. stanbulu
aldklar zaman onun Rumelideki hinterlandnn mmkn ol-
duu kadar geni olmas kendileri iin nemlidir. stanbulun
kendileri tarafndan igalinde, Edirne Trklerin elinde buluna-
cak olursa tabiatyla Ruslara intikal edecek ve bu sayede sonra-
dan Bulgaristan istilaya ayracaklar ordular iin geni bir ma-
nevra sahasna sahip olacaklar. demiti. Bu gr ok doru
ve kabule layk buldum.
Edirnenin bizim tarafmzdan geri aln aleyhtarlnda
Fransz siyaseti de ngiliz siyasetinden geri kalmyordu. Ordu-
nun ileri harektna Fransz Hkmetinin rahatsz olduu hak-
knda Fransa Sefiri tarafndan Babliye szl bir nota verildii
gibi, Fransz gazeteleri de teebbsmzden dolay ate psk-
ryorlard. Fakat Hakkn yardmlar ile btn bu muhalefet-
lere ramen Edirne geri alnd. Sonradan yaplan stanbul An-
lamas ile Bulgarlar olupbittiyi kabul etmek zorunda kaldlar.

Bat Trakya Geici Hkmeti

Ordunun Edirne aleyhine hareketi srasnda Hkmete
nerolunan beyannamede, ordumuzun Meri nehrini kesin-
61
ANILARIM

likle gemeyecei aka taahht edilmise de, o zaman ordu

zihniyetinin ruhu olan baz kimseler bu taahhdn isabetsizli-
ini dikkati nazarna alarak hkmete bal olmayan yar resmi
bir tekilat olan Tekilat- Mahsusa Meri nehrinin te ta-
rafnda kendi istedii gibi hareket etmeye gz yummak esa-
sn, Bakumandanla ve hkmete kabul ettirdi. Bu Tekilat-
Mahsusa akll ve sratli bir hareketle Mesta Karasuyu vadisine
kadar btn Bat Trakyay igale muvaffak oldu. Bat Trakya
ktas Edirne vilayetinin Ortaky ve Karaca Ali kazalar ile b-
tn Dedeaa ve Gmlcine sancaklarn ihtiva eden nfusu-
nun yzde doksan bei slamdan oluan nemli bir blgedir.
Bu ktay igal eden Tekilat- Mahsusann banda ehit S-
leyman Askeri Bey bulunuyordu. erkez Yzba Reit ve z-
mirli Eref ve kardei Sami ve yine Yzba Fehmi Beyler ile
daha baz kiiler asli erknn tekil ediyorlard.
Sleyman Askeri Bey slam halknn ileri gelenlerini genel
bir kongreye davet ederek merkezi Gmlcine olmak zere
Bat Trakya Muvakkat Hkmeti ad altnda bir hkmetin
kurulduunu ilan etti. Bu hkmetin geici bakanlna G-
mlcine Belediye Reisi seildi. cra Kuvvetleri bakanlna da
Sleyman Askeri tayin olundu. Osmanl Hkmeti zamann-
daki kaza tekilat aynen brakld. Her birine birer hkmet
bakan seilerek, yine her birine birer icra kuvveti kumandan
tayin olundu. Hkmet reisleri Gmlcinedeki Geici Hk-
met reislerine bal olacaklar, cra Kuvvetleri Kumandanlar da
Sleyman Askeri Beyin emri altnda bulunacaklard.
Sleyman Askeri Bey biraz aceleci ve biraz da kendini be-
enmi olmasna ramen ok mkemmel ve mteebbis bir
idare adam idi. Yksek zeks, son derece cesaret ve fedakr-
l ile evresine itimat ve emniyet veren bir sekin ahsiyet
idi. Bu sekin ahsiyetin Bat Trakya teebbslerinden sonra-
dan stanbul Konferans ve onu takip eden Trk-Bulgar itti-
62
 CEMAL PAA

fak esaslarnn tespiti srasnda pek ok siyasi istifadeler temin

edilmitir.
1913 senesi Temmuzun ortasna kadar yaayan bu hk-
metin stanbul Anlamas hkmleri gereince mevcudiyetine
son verildi. Fakat muamele ok kolay olmad. Sleyman Askeri
Beyin mesai arkadalarndan biroklar hkmetin taahhtle-
rine ramen Bat Trakya Muvakkat Hkmetinin devamn
arzu ediyor ve Bulgar igaline kar biraz direnme emelinde
bulunuyorlard. Hlbuki Osmanl Hkmeti, Bat Trakya bl-
gesinin hibir mukavemete duar olmakszn Bulgar ktalar ta-
rafndan igal edilmesine fiilen yardm edeceini taahht et-
miti. Ona mukabil Bulgarlar, Bat Trakya Mslmanlar iin
istifadeyi mucip pek ok eyler taahht etmilerdi. Ayrca hak-
larnda hibir zulm ve takibatta bulunulmayacana ve der-
hal genel af ilan edileceini vaat etmilerdi. Mslman halkn
imdi Bulgar igaline kar silahl mukavemet gstermesi hi-
bir yarar salamamakla beraber, bilakis Bulgarlardan kendileri
iin elde etmeyi baardmz pek ok siyasi ve idari faydalar
kaybetmelerine neden olurdu.
Arkadalar arasnda hsl olan bu direnme arzusunu dei-
tirmeyi baaramayan Sleyman Askeri Bey bir mektupla stan-
bula mracaat etti. Mektupta diyordu ki: Arkadalarm ze-
rinde ok byk itimad ve iddetli manevi etkiye sahip olan
stanbul Muhafz Cemal Bey hemen buraya gnderilerek H-
kmetin gr ve taahhdatnn neden ve derecesi hakknda
bir aklama yaptrlmayacak olursa, Bulgar ktalarnn hudut-
tan Bat Trakyaya hareketi esnasnda mukavemet grmesi ve
binaenaleyh kan dklmesi muhakkaktr.
Mektubun gelmesinden henz drt be saat gemeden S-
leyman Askeri Bey de stanbula geldi. Hariciye Harbiye ve D-
hiliye nazrlarnn mzakereleri sonucunda benim Gmlcine
63
ANILARIM

ve skeeye kadar giderek, oradaki kiileri ikna etmeye al-

mam kararlatrld. Bir taraftan da o srada stanbul Bulgar El-
iliine atanm olan Msy Tuef vastasyla durum Bulgar
Hkmetine bildirilerek, tarafmzdan her trl yattrma
nlemleri alnarak Bat Trakya Hkmetini direnmekten vaz-
geirmedike, bu hususta tarafmdan kendisine herhangi bir
iarda bulunmadka, igal hareketlerine balanmamas Bat
Trakyay igale memur Bulgar Frkas kumandanlarna ihtar
edilmiti.
stanbuldan Edirne, Dimetoka, Dedeaa yolu ile Gml-
cineye ve oradan skeeye gittim. Bir gn sonra bana katlan
Sleyman Askeri Bey ile beraber Trakya cra kuvvetleri ko-
mutanlara ile grtm. Bulgarlarn Bat Trakyay igalleri
konusunda birok artlar kararlatrdk. Bunlar doruca Bul-
gar generaline yazdm. Zikredilen artlar tamamen kabul edi-
lerek igal hareketi balad. Ben de bir hafta sonra stanbula
dndm.

stanbul Konferans
Edirnenin tarafmzdan igalinden sonra, hibir taraftan
mit ve yardm gremeyen Bulgarlar, bizim kabul edebilece-
imiz bar artlarn yar resmi bir ekilde aratrmak zere
Msy Naevii stanbula gndermilerdi. Eski stanbul vi-
satlarndan olan bu ihtiyar zat, bir Bulgar-Trk yaknlamas-
nn en eski ve hararetli taraftarlarndand. Kendisi ile yar resmi
bir ekilde cereyan eden birka grmeden sonra anlald ki,
Naevi, bir bar mzakeresine yeterli artlar haiz deildi.
Bulgar-Trk bar anlamasnn mzakereleri iin bir Bul-
gar Murahhas Heyeti stanbula geldi. Bu heyet General Sa-
vuuf un bakanl altnda Bulgar sefirlerinden Msy Tu-
ef ile Msy Naeviten ibaretti. Osmanl Murahhas heyeti
64
 CEMAL PAA

Talat Beyin bakanlnda rksulu Mahmut Paa ile Halil

Beyden ibaretti. Bulgar Murahhas Heyetinin yannda askeri,
mali ve hukuki mavirlerden mrekkep bir heyet bulunduu
gibi, Osmanl murahhaslarnn yannda da ayn mahiyette bir
danma heyeti vard. Ben, Erkan- Harbiye Binbas smet
Beyle beraber askeri mavir tayin edilmitim.
Esas hatlar ile tespitiyle megul olan murahhas heyeti b-
tn bu detaylarn icrasn bize havale ediyorlard. Zannederim
ki, gerek Dimetokann muayyen birtakm arazileri ile kalmas
ve gerek Bat Trakya Mslmanlar ile Bulgaristanda oturan
Trkler hakknda birok haklarn temin edilmesi meselesinde
ok byk hizmetleri olmutur.

Trk-Bulgar ttifak
Sulh konferansnda grevli olan Bulgarlar dikkate ayan bir
zihniyet gsteriyorlard. Henz nc toplant balamamt;
ben mzakere salonunda reislik makamnda bulunan baz ey-
ler arz ediyordum General Savuuf Efendiler rica ederim ii-
mizi abuk bitirelim de asl nemli olan dier iimize bala-
yalm. Ben buraya iki metre fazla topran Bulgaristanda veya
Trkiyede kalmasn tartmaya gelmedim. Geliimin nedeni,
senelerden beri arzu ettiim bir emelin elde edilmesidir. Trk-
Bulgar ittifakndan bahsetmek istiyorum. te salamak iin
geldim. dedi. Dier iki Bulgar murahhas da tasdik anlamnda
balarn salladlar. Biz bunu General Savuuf un alkanl
zerine bizi yemlemek iin sylediini tahmin ediyorduk. Ba-
r artlarnn temin ve tespitinde mmkn olan menfaatlerin
hepsini temine altk. Sonunda amacmza kavutuk. Mza-
kerelerin sonlarna doruydu. General Savuuf, ittifaktan, bu-
nun salayaca karlkl byk menfaatten bahsetmeye ba-
lamt. Bar anlamas sonunda benim General Savuuf la
65
ANILARIM

Byk Adaya giderek bir ittifak anlamas artlarn tespit et-

memiz Said Halim Paa ile Talat ve Halil Beyler arasnda ka-
rarlatrlmt.
Hi kimsenin dikkatini ekmemek iin Bulgar Generali,
Balkan Harpleri srasnda ok fazla yorulmu olduundan
bahsederek birka gn dinlenmek zere Bykadada ikame-
tine izin verilmesini Osmanl Hkmetinden rica ederek ve
ricas tarafmzdan kabul edilerek Osmanl Hkmetinin mi-
safiri olarak Bykadadaki otellerden birine yerletirilecekti.
Ben de bir gn adaya giderek Necmettin Mollann evinde ken-
disine bir ziyafet verecektim. Ziyafetten sonra bir odaya eki-
lerek ittifak anlamasnn esaslarn mzakereye balayacaktk.
Btn bu teferruat yapld. Savuuf la beraber savunma ve
defetme bir ittifak anlamas kaleme aldk.
Bu msveddenin esasl bir ekilde mzakere ve tadili, b-
tn detaylarnn tespiti iin birka gn sonra bir gece ilide
ki evimde toplandk. Bulgarlar General Savuuf la Msy Tu-
ef ten ibaretti. Bizden de Talat ve Halil Beyler hazr bulunu-
yorlard.
Muahedenin savunma esaslar, akit taraflardan birinin Bal-
kan Hkmetlerinden en az ikisi tarafndan saldrya urad
takdirde, dier tarafn btn kuvvetleri ile kendisine yardm
etmesinden ibaret idi.
Taarruz esasna gelince anlama imzalayan taraflardan biri
Balkan Devletlerinden birine kar, dier tarafn iznini almak
art ile tecavzi bir harekette bulunur ve bu hareket sonunda
dier bir Balkan devletinin daha tecavzne urarsa, dier ta-
rafn kendisine yardm etmesi mecburiyetini ihtiva ediyordu.
66
 CEMAL PAA

Fakat taraftarlardan biri herhangi bir Balkan devleti ile yal-

nz bana harp etmeye mecbur olduu takdirde, dier taraf
mttefikine kar tarafsz vaziyetini muhafaza erecektir.
Byle bir harpte elde edilecek menfaatlerin blnmesine
gelince;
Bulgarlar Kavala, Drama havalisini ve Dedeaa limann
bize vereceklerdi. ayet Bulgarlar bir taraftan Struma Karasu-
yuna kadar hudutlarn geniletecek olurlarsa biz Meste Kara-
suyuna kadar btn Bat Trakyay alacaktk. ayet Bulgarlar
Selanik Limann, Karaferia ve Vadine hizalarn igal eder-
lerse biz de Struma Karasuyuna kadar kacak olan hududu-
muz Nivrokopla Razlk arasndan geerek eski Ropoz kazas
bizde kalmak zere Dospat mevkiinden eski Trk-Bulgar sn-
rna kavuacaktk.
Trke ve Franszca olarak hazrlanan protokol hibir taah-
ht mahiyetini haiz olmamak artyla taraftarlarca paraf edildi.
ttifak muahedesini Bulgar Bavekili Gospodin Ravosla-
vof ve Hariciye Nazr Gospodin gnatiyef ile mzakere etmek
ve Kraln da muvafakatini almak iin General Savuuf Sofyaya
dnd. General Savuuf en fazla bir hafta - on gn iinde Bulgar
teklifini alarak stanbula hemen geleceini, hi kimsenin dik-
katini ekmemek iin o srada stanbul Bulgar sefaretine atan-
m olan Msy Tuef e gnderileceini sylyordu.
Fakat aradan haftalar getii halde Sofyadan hibir ha-
ber alnamyor ve Msy Tuef bu hususta hibir ey sylemi-
yordu.
Bar anlamasnn iki taraf hkmetince onayndan sonra
Bulgaristanla siyasi mnasebetler iade edilmi ve Osmanl
Hkmeti tarafndan Cemiyet Umumi Ktibi Fethi Bey Sofya
sefaretine tayin edilmiti. Fethi Bey, Trk-Bulgar ittifak pro-
67
ANILARIM

jesine vakf ve taraftard. Sofyaya varndan sonra Generale

Savuuf ile stanbulda esaslar kararlatrlm olan ittifak mu-
ahedesinin nerede kaldna dair Bulgar Kabinesi nezdinde
yapt teebbslerine hibir cevap alamamt. Bar anla-
mas mzakereleri srasnda bu ittifakn bir an evvel yaplmas
iin abalayan Bulgarlar, imdiki ardan almalarna hibir an-
lam verilemiyordu. Bir taraftan Bulgarlar gerek bar anlama-
snn hkmlerine ve gerek ifahi birok vaatlerine ramen
Bat Trakya slam ahalisi hakknda zulm ilemeye balam-
lar, Pomaklar zorla Hristiyan etmeye teebbs etmilerdi.
Fethi Bey bu ikiyzl Bulgar siyasetinden incinmi ve
Sofya memuriyetinde devamn kendisi iin imknsz raddeye
gelmekte olduunu bildirmiti. Hemen bu konu hakknda fi-
kir alveriinde bulunularak Bat Trakya slam halkn zu-
lm ve tazyikten kurtarmak, hem de ittifak konusunu gr-
mek iin Talat ve Halil beylerle Radoslav ve gnatiyef arasnda
Bulgaristan dhilinde kk bir kasabada bir konuma zemini
hazrland. Bu konuma sonucunda slam halka daha efkatli
muamele edileceine dair sz vermekle beraber ittifak muahe-
denamesi hakknda Bulgar Hkmetinin grn, yaknda
stanbula zel bir heyetle bildireceklerini sylediler.
Gerekten 1913 Aralk ay esnasnda Bulgar Erkan- Har-
biye-i Umumiye ikinci reisi Miralay Jekof stanbula geldi. Bu
zat, genel harp esnasnda Bulgar Ordusu Bakumandanl et-
mi olan General Jekof tur. Gayet zeki, tetkik edici, ok nazik
ve yksek tahsil grm olan bu zatn Gospodin Ravoslavof ve
taraftarlar nezdinde itimada sahip olduunu, stanbula var-
n bize haber vermi alan Msy Tuef ilaveten bildiriyordu.
Ben o zaman Nafa Nazr idim. Eskisi gibi Trk-Bulgar it-
tifaknn mzakeresine Talat ve Halil Beylerle beraber memur
bulunuyordum.
68
 CEMAL PAA

nceden kararlatrlan saatte Taksimdeki Bulgar Sefare-

tine gittik. Bulgarlarn arazi taksimi hakknda gayet garip ve
hayrete ayan teklifi karsnda kaldk.
Struma Karasuyuna, Manastr ve Ohriye kadar olan
Makedonya ksmlar Bulgar igaline temin edilmedike Bul-
garlar Dedeaa Limann vermiyorlar. Ancak Selaniki aldk-
lar takdirde Karaaa Limanna kadar arazinin bize gemesine
raz oluyorlard.
Miralay Jekof la drt be mzakereden sonra bizim de ka-
bul edebileceimiz ekil ve mahiyette ittifak muahedesi tespit
edildi.
Bulgar ittifak bizim iin cidden ok nemli idi. Zira ne za-
man olsa Yunanllar ile mcadeleye giriecektik. Limni, Mi-
dilli, Sakz gibi Akdeniz adalarn Yunanllarn elinde brakmak
bizim iin imknszd. Hazrlklarmz o yolda tamamlamak
icap ederdi ki, Yunanllarla harbe giritiimiz zaman Bulgarlar
da tekrar karmzda grmeyelim. Dier taraftan Bulgarlarn
da Makedonya meselesinden dolay kesinlikle rahat durmaya-
caklarn ve bu milli emellerini istihsal iin bizim yardmmza
muhta olduklarn biliyor ve bu durumdan azami yararlan-
mak ve bir daha bir Balkan ittifak karsnda kalmak iste-
miyorduk. Dobrucaya yerlemi olan Romanyallar da Bul-
garlar tarafndan bundan byle tamamen emin olacaklarna
temin etmek artyla Trk-Bulgar ittifak dhilinde kazanmak
mmkn olursa o halde Balkanlarn dou ve batsnda birbiri
karsnda iki grup teekkl etmez ve artk Balkan kk h-
kmetlerinin ikide birde bizi rahatsz etmemeleri imkn d-
hiline girmi olacakt. Frkann d siyaseti esaslarndan birini
tekil eden bu fikirden dolay biz Trk-Bulgar ittifakna ok
fazla nem veriyor ve bu istikamette olduka acele ediyorduk.
Fakat daima azami yararlanmaya kendilerini temin etmek ve
69
ANILARIM

aziz mttefiklerini bile aldatmaya almak Bulgar siyasetinin

daha dorusu Bulgar ahlaknn sekin vasflar cmlesinden
olduu iin Bulgarlar ii uzattka uzatyor ve bizim ok sk-
k olduumuz bir zamanda sonsuz deiikliklerle karmakar-
k edilmi olan bu anlamay elimize tututurup, yirmi drt
saat zarfnda imza edip etmemekte bizi zor durumda brak-
may dndkleri pekl anlalyordu. Umumi Harbin zu-
huruna kadar Bulgarlar bizi srekli oyaladlar. Miralay Jekof la
kararlatrdmz esaslardan sonra, ben artk bu ittifak mese-
lesi ile megul olmadm. Sonradan haber aldm ki, Umumi
Harp esnasnda merkezi imparatorluklar ve bizimle beraber
savaa katlmak iin mzakerelere giriildii srada, Bulgarlar,
daha nce kararlatrlm olan esaslardan hibirini kale alma-
mlar. Deil bizim Garbi Trakya Cihetinden arazimizi geni-
letmeye izin vermek, Dimetoka ile Karaaa ve Cesri Mustafa
Paay ve Meri sol sahilinden iki kilometre araziyi hemen i-
gal etmek artn biz kabul etmedike, dier maddelerin m-
nakaasna bile yanamamlar. Bulgarlarla ilikilerimize dair
hatralarmdan bir ksmn Umumi Harp balangcna ait olay-
larn yazlmas srasnda zikredeceim. imdilik burada bu ko-
nuya son veriyorum.

Suriyelilerle ve Alelumum Araplarla Anlama

Bana yle geliyor ki, bizim lkemizde hatta Trklerin en
aydn geinenleri arasnda bile Arap meselesinin mahiyeti
ile onu idare edenlerin emellerinin ne olduunu bilen ok az
kimse vardr. Ben bu meseleden 4. Ordu Kumandanlna ait
hatralarm yazarken uzun uzadya bahsedeceim iin burada
bu iin yalnz stanbul muhafzlm zamannda igal ettiim
ksmlarn ksaca zikirle yetineceim.
70
 CEMAL PAA

Birok neden ve amiller etkisi ile gya lkelerinde slahat

isteyen Araplar, Kamil Paa Kabinesi zamannda Vali Ethem
Beyin zel izni ile Beyrutta bir milli meclis akdetmiler ve Su-
riye ile tm Arabistann vilayetlerine ithalini talep ettikleri s-
lahat maddelerini tespit ve Hkmete tevdi eylemilerdi.
Mahmut evket Paa kabinesinin iktidar mevkiine kmas
ile Vilayet makamnda meydana gelen deiiklikler zerine
Hkmet, Milli Meclisin kanunsuzluunu ileri srerek la-
vetti. Vilayetlerinin idaresi iin zel kanunlar tanziminin Me-
buslar Meclisinin yetkisi cmlesinden olduundan bahisle
Beyrut Kongresinin tespit ettii esaslar dikkat nazarna bile
almayacan ilan etti.
Suriye ve Beyrutta Arap istiklali tellallar o kadar oal
m ve Hkmet o kadar zayflamt ki, Beyrutta baz ks-
tahlar sokak kpeklerinin boynuna Vilayet Valisinin ismi olan
Ebubekir Hazm levhasn asacak kadar cesaret gsteriyor-
lar, amda kr el-Asli ve Muhammet Krt Ali, Vali Mar-
dini ve Arif Beyin yanna korkmadan karak, Arapa yazlm
bir dilekeyi anlamad iin Trkesinin ilavesinin getirilme-
sini sylemek cretinde bulunmu olan Vilayet mektupusu-
nun, hemen Suriye dna def edilmesini talep etmek gibi ta-
knlklardan ekinmiyorlard. Btn Suriye gazeteleri Osmanl
Hkmeti hakknda en iddetli saldrlarda bulunmaktan e-
kinmiyor ve stunlarn bilhassa Trk unsuru aleyhinde kfr-
lerle dolduruyorlard.
Trablusaml eyh Reit Rza Msrda yaynlamakta olduu
Elnar dergisinde ttihat ve Terakki erkn ve umumiyetle
Trk unsuru hakknda yle iddetli tecavz lisan kullanyordu
ki, bunlar okuyup da Trk aleyhtar olmamak imknszd.
Hkmet, Balkan Harbi ile megul olduu srada Geli-
bolu yarmadasnda bulunan bir Arap frkasnn zabitleri g-
71
ANILARIM

revlerini namus ve haysiyet dairesinde yerine getireceklerine

gya Arap vatanperverlerinin stanbulda siyaseten yapacak-
lar tazyik teebbslerinin dayana olduklarn gsterecek ta-
vrlar taknmaktan geri durmuyorlard. Daha sonra Beyrutta
Hkmetin yasaklamasna ramen yapmak istedikleri Arap
kongresinin Hkmet tarafndan kesinlikle men edileceini ve
mteebbisleri hakknda kanuni takibatta bulunulacan anla-
ynca, Fransa Hkmetinin izni ve hatta zel davetiyle kong-
reyi Pariste yapmaya karar verdiler. Btn Arap diyarlarna da-
vetiyeler yazarak bu kongreye ye gndermelerini talep ettiler.
Mteebbislerin banda o zaman Hama mebusu olan Abdl-
hamid Zuhrevi Efendi ile Beyrutta kan El Hakikat gazetesi
sahibi Abdlgani el Aris ve Elmntedil Edeb reisi Abdlke-
rim el Halil bulunuyordu.
Kongrenin Fransa Hkmetinin himayesi ve dostluu al-
tnda olmas, meselenin ekil ve mahiyetini tamamen deitiri-
yor ve adeta Franszlarn Suriyeye bilfiil mdahalelerini mucip
klacak bir sonuca varaca dncesini veriyordu. Ben o srada
bu Arap ileri ile ok az megul oluyor ve yalnz Trk Arap iki
byk slam unsuru arasnda ecnebilerin tevik ve kkrtmas
ile bir anlamazlk ortaya kmasna meydan verilmemesini,
vatan sevgisine itimat edilebilecek baz Arap byklerinin d-
nce ve mtalaalarna mracaatla, Arapn genel slam men-
faatlerini tehlikeye koymayacak tarzdaki hususi milli emelleri
mahsusa-y milliyesinin neden ibaret olduunun anlalmasn
ve onlar tatmin edecek slah kararlar alnmasn arzu ediyor-
dum. ok teekkre ayandr ki, hkmete de ayn gr ter-
cih edilmi ve Paris Kongresini akdetmi olan Arap bykleri
ile grmek ve onlarla bir anlama zemini bulmak zere Mit-
hat kr Bey ve daha birka zat Parise gnderilmilerdir.
Filhakika, kongre yapld. Fakat Mithat kr Bey ve arka-
dalarnn Parise giderek slam Araplarla grmeleri iin ek-
72
 CEMAL PAA

linin deimesine yardm etmiti. Kongre, baz zel temenni-

ler aklandktan sonra dalmt.
Bir gn Talat Bey, stanbul Muhafzlna gelerek cuma
gn eyh Abdlaziz avuinin Sleymaniyedeki evine da-
vetli olduumuzdan, birlikte oraya gideceimizi syledi. Bu
davetteki amacn Araplarla bir anlama zemini bulmak zere
Arap siyasi cemiyet hafiyesinin reisi bulunan zat ile grmek
olduunu, ben esas itibari ile anlamann en hararetli taraftar
olduum ve zellikle Badat Valiliim srasnda Arap mesele-
leri hakknda birok ihtisas elde ettiimden, bu mzakereler
srasnda bulunduum hkmete kararlatrldn da ilave
etti.
Kararlatrlan gnde sz konusu yere gittik. Aa yukar
ufak csseli yirmi sekiz otuz yalarnda esmer ve iri siyah gz-
lerinin ateli parlakl zeksnn iddetine delil, tavr ve hali
ok cretkr ve mteebbis olduunu gsteren bir zat geldi.
Arap siyasi hafiye cemiyetinin murahhas sfatyla Abdlkerim
el Halil isminde bir kii bize takdim olundu. Yemekten sonra
mzakereye baland. Anlama maddeleri arasnda en ok s-
rar ile istedii ey baz kiilerin stanbulda nemli makama ge-
irilmesini temin etmek olduunu grnce bunlarn nazarnda
Arap slahat demek, birka haris yer ve ikbal temininin ana
ahsi emeli olduunu hemen anladm. Bununla birlikte okul
ynetimleri vilayet zel idare yasas gerei mahalli idarelerine
ilk tedrisat ve onu takip eden eitimin Arapa olmasn, mah-
kemelerdeki baz konumalarn Arapa olmasn, celp ve ihzar
mzekkerelerine ve ceza kanununa Arapa suretlerinin de ek-
lenmesini, ayan meclisi ve ura-y devlet ve temyiz mahkeme-
lerinin, meihat kaps, fetva emanetine baz Arap ekbirinin
tayin olmas tarznda baz kararlar kaleme alnd.
73
ANILARIM

Bundan sonra bir kere de Kroker Otelinde Abdlkerim el

Halil ve eyh Abdlhamid Zuhrevi ile birletik. Bu ilk karar-
latrlan maddeler zerine fikir alverii yaptk. Daha sonra
Hkmetin de tasvip ettii ve onaylad bu maddeler devlete
tamamen tatbik edildi ve uyguland.
Bununla birlikte hainlie meyli pek ok Araplar tarafn-
dan da ihbar edilen Abdlhamid Zuhrevi Efendinin ayan aza-
lna tabi olmasn Talat Bey bir trl istemiyordu. Abdlke-
rim el Halil birka defalar yanma gelerek bu mesele hakknda
Talat Bey yannda teebbse gememi ve onu etkilememi rica
etti. Sonunda emelleri de yerine getirildi. Fakat Abdlhamid
Efendinin tek arzusu Meihat Makamn igal etmek olduun-
dan, ayan azal hrsl emeline bir trl kfi gelmemiti. Ab-
dlkerim el Halil o andan itibaren bir nemli ahsiyet srasna
gemi devlet hazinesinin Suriye genel mfettii unvann ta-
knarak dnmt. Meclis-i Mebusan seimleri srasnda taraf-
tarlarnn mebus olmas iin pek ok alm ise de Dhiliye
Nazr Beyin kar bilhassa bu iler iin etkili olan nlemleri
sayesinde ok az baarm ve Hkmetin daha dorusu frka-
nn Arap vilayetleri adaylar galip gelmilerdi. Konulardan sz
ederken bence ok nemli olan bir olay zikretmekten ken-
dimi engelleyemiyorum. Enver Paann Harbiye Nezareti ve
benim Nafa Nezaretim zamannda idi. hret ve itibar hrs
ile belki dnyada mevcut insanlarn hepsinden stn bir ah-
laka sahip olan Erkan- Harbiye Binbas Msrl Aziz Ali Bey,
Arap anlamas meselesinde kendisine byk bir pay karl-
masndan ve Abdlkerim el Halil ile Abdlhamid Zuhrevinin
kendisine stn bir hret iktibas etmelerinden gcenmi ola-
rak anlama maddelerinin Arap emellerini kesinlikle tatmin et-
meyeceini, Araplarn tek arzusunun iilerinde bamsz bir
idareye ve bal bana bir orduya sahip olarak Trklerle Avus-
turya Macaristana benzer bir hkmeti mezduce eklinde yer-
74
 CEMAL PAA

lemekten ibaret olduunu ve fakat kendilerinin Macarlardan

daha ileri giderek Arap ordusunun resmi dilinin de Arapa ol-
masn istediklerini, bu milli ama dururken bunun istihsaline
almayp da kendilerine temin-i mevki ve yer etmek emeliyle
birtakm anlamsz slah maddeleri kabulne alanlar mil-
let haini addedileceini, aleyhlerinde yaklak olarak en mer-
hametsizce cezalar tertip edileceini aynen sylemeye teeb-
bs edecek kadar cret gstermiti. Gariptir ki, bu en hararetli
Arap kahraman aslnda Arap deildi.
Aziz Ali Beyi daha mektepten aday yzbas kt za-
mandan beri tanrm. O zamanlar zannedersem 1320 -1904-
tarihlerinde idi. Petrovi ve Osmaniye kazalarnda Bulgar i-
galiyesi takibatnda pek ok alm ve eski almalar vard.
Daha sonra Yunan hududu taraflarnda Rum, Bulgar ve Arna-
vut ekyas ile ok uramt. ttihat ve Terakki Cemiyetine
Merutiyetin kabulnden nce katlarak stn hizmetler yap-
mt. 31 Mart irtica hareketinin tedibi iin stanbula gelen
Hareket Ordusunun bir mfrezesine kumanda etmi, Galata
Kprsnn igalinden sonra bu mfreze ile Tophane zerine
yryerek Tophane klasnn asilerden temizlenmesi iin ola-
anst gayret sarf etmitir. O zamana kadar bu zatta Arap ay-
rmcl mevcut olduunu bilmiyorum. Kendisini ne zaman
grsem ar sayg gsterir, ok edibane konuurdu. Adana vi-
layetinde bulunduum srada bir aralk stanbula gitmitim.
Rastladm Aziz Ali Bey ile Tanini Seyyar muhabiri Ahmet
erif Bey mehur ve tannm Beyrut ve Suriye mektuplar ze-
rine dnce alveriinde bulunuyorduk. Arap vilayetlerinde,
Osmanl Birlii ve slam Halifesi Makam iin ok zararl bir
mahiyeti haiz olacak tarzda, mehur olan bu cereyann zn-
tye neden olacan sylediim srada Aziz Ali Bey ak bir ta-
vrla Araplarn yerden ge kadar haklar var. Siz Trkler, biz
Araplar hakknda imdiye kadar imhadan ve hakaretten baka
75
ANILARIM

ne yaptnz ki, imdi bizden dostluk muamelesi bekliyorsunuz.

stanbulda kpekleri armak iin Arap... Arap... Arap... di-
yorsunuz. En kark konular aklamak iin Arap sa gibi
diyorsunuz. Ne Arapn yz, ne amn ekeri tabiri en be-
endiiniz kinayelerdendir. Btn bunlar yetmiyormu gibi
Merutiyetten sonra bilhassa Araplar tahkir etmek iin Ba-
data ve Irak yarmadasna Hlagnn soyundan bir ahlaksz
tatar am Ordusuna Mir tayin ettiniz. Araplarn Tatarlar
aleyhindeki nefret ve kinini bilmez deilsiniz. Hal byle iken
Osman Paay beinci Ordu Miriyetine gndermek Arap-
lar tahkir etmekten baka bir maksada yorumlanamaz. imdi
bu kadar zeki bir kiinin dilinden bu derece aptalca szler nasl
ktna hayret ediyordum. Osman Paa hakkndaki szlerini
ad geen ile kendisi arasnda daha Makedonyada iken cereyan
eden bir hadiseden doan ahsi kinine balyordum.
Aziz Ali Bey Koanada bir ktaya mensup iken tefti iin o
havaliye gelmi olan o zamanlar skp ve havalisi kumandan-
ln yrten Osman Paann; daima herkese kar tutunduu
tavr ve kulland sert szler, d perdeden incinerek iddetli
mukabelede bulunmu ve mukabelenin aleniyeti karsnda
arm kalm olan Osman Paa yce makamnn gerei ve
bulunduu mevkiinin erefini kurtarmak iin iddete bavura-
rak Aziz Beyi hapis edilmesini emretmitir. Bu olay nedeni ile
Aziz Ali Beyin hibir ekilde teskin edilemeyen dmanlk ve
kinine hedef olmutu.
Trklerin zellikle Anadolu Trklerinin Araplar hakkn-
daki ar sayglarndan bahsederek her birisi kim bilir ne gibi
olaylarn etkisi ile dillerine girmi olmaktan baka bir mahiyeti
haiz olmayan bu szleri nazar- dikkate alp Trkn Arap hak-
kndaki sayg duygusundan ve taziminden phe etmek caiz
olmayacan, kendisi gibi aydnlar eer baz ahslarn kt
niyetlerine meylederlerse ve bu tehlikeli yola saparlarsa slam
76
 CEMAL PAA

lemi iin telafisi mmkn olmayan bir felaket husule getire-

ceklerini sylemitim.
Bu olaydan sonra Aziz Ali Bey kendi istei zerine zzet
Paa Erkan- Harbiyesine yine atanarak gitmiti. Arap temay-
latn orada gstermi olduunu zavall zzet Paaya bin trl
ruhi ikenceler ektirdiini sonradan haber aldm, talyanlar
Trablusgarp ve Bingaziye tecavzn mteakip Yemenden
Bingaziye getiklerini, Enver ve Mustafa Kemal Beylerle bera-
ber Bingazi Mutasarrfl dairesine bal ehirlerin savunma-
sna pek ok gayret sarf ettiklerini iitmitim.
Bence Aziz Ali Bey Arap ihtilalcileri arasnda en nemli
ahsiyetlerden biri olduu ve gelecekte Araplk aleyhinde
pek ok olaylar ifa edecek bir mahiyette bulunduu iin ma-
zisi, fazileti ve sular hakkndaki ihtirasnn cmlesini zikret-
meyi yararl telakki ettim. Bingazide bulunduu srada Enver
Bey kendisine kar amir tavr taknmasn ekemeyerek Arap
zabitlerini aleyhinde kkrttn, fakat Enver Bey buna hi
nem vermeyerek talyanlarla bar yapldktan sonra Balkan
Savana katlmak iin memlekete dnd srada Bingazide
bir Arap Hkmeti kurmak istemesi tavsiyesi ile emir ve ku-
manday Aziz Ali Beye terk ettiini, fakat Aziz Ali Bey ok az
bir zaman zarfnda nce eyh Ahmet el erif el Sunusi ile ve
daha sonra Arap subaylar ile bozuarak Bingazide kalmaktan
kanarak Trkiyeye dndn bana hikye etmiti.
O srada bu zatta bir zihniyet vard. Trk zabitan ve eski
Trk arkadalar ile konuma srasnda Enver Beyin iddetli
aleyhtar bulunmak, Arap zabitan ile birlikte bulunduka
Trkler aleyhine en iddetli teebbs ve hcumlardan sakn-
mamak.
Nihayet Enver Paann Harbiye Nezareti makamna ge-
mesi Aziz Ali Beyi klliyen ldrtmt. Hem kendisi ile snf
77
ANILARIM

arkada olsun, hem ancak kendisi kadar hizmet etmi olsun

da imdi o Harbiye Nazr olsun, kendisi hala Erkan- Harbiye
Binbalnda kalsn. Mademki Trklerle beraber almakta
bir terakki aresi yok. Yaasn Arap htilalcilii!
Aziz Ali Bey artk Enver Paann da sabr ve tahammln
tketecek fiil ve hareketlere tevessl edince, Enver Paa ken-
disinin tutuklanmasn emretti. Bingazide bulunduklar srada
hkmet ilerine harcamak iin kendisine teslim ettii on bin
mi yoksa otuz bin mi lirann hesabn veremedii bunlar zim-
metine geirdii iddias ile Divan- Harbe verildi.
Aziz Ali Beyin tutuklanmas zerine stanbuldaki btn
Arap genleri ayaklanmlard. Balbekli Doktor Esat Haydarn
bakanlnda aml ve Beyrutlu be genten mrekkep bir he-
yet bana geldi. Ziyaret amalarn bana akladktan sonra En-
ver Paann nezdinde teebbslerde bulunarak Aziz Msrinin
affn temin edecek olursam Arap genlii zerinde ok fazla
gzel etki edeceimi sylediler. Sonunda Divan- Harp amir-
leri Ali Beyin idamna karar verdiler. Hkm mazbatasn Ba-
bliye takdim eden Harbiye Nezareti mahkm hakknda At-
fet-i Seniyeye mracaat ve idam hkmnn mebbet krek
cezasna evirmesini rica ediyordu. Nezaretin istirham daire-
sinde dzenleme Yce Makama tasdiki iin sunulmasnn yak-
lat gnn akam Fransz Eliliinde byk bir resmi ziya-
fet veriliyor. Nazrlarn tamam ile baz yabanc eliler, birok
Fransz ileri gelenleri davet edilmilerdi. Ben ve Enver Paa da
davet edilenler arasnda bulunuyorduk. Ziyafetten sonra b-
yk msamere salonunda bulunduumuz srada Ali Beyin
idama mahkmiyeti hadisesi gazetelerde kulaktan kulaa do-
lamaya balamt. lk nce Illustrationun harp muhabiri Ge-
orge Remont, yanma gelerek Azizim General Enver Paa ile
Bingazide aralarnda bir tartma ve bir ayrlk olmu olmas
nedeni ile Aziz Ali Bey idama mahkm edilecek olursa bu l-
78
 CEMAL PAA

kede kanundan ziyade keyfi idarenin hkm srdne kani

olacama itimat ediniz. Duyduuma gre Aziz Ali Beye is-
nat edilen su memleket mdafaas iin kendisine verilen pa-
ray alm olmaktan ibaret imi. Benim ok deerli bir dos-
tum olan Aziz Ali Bey belki bir Arap ihtilalcisidir. Belki Enver
Paann siyasi dncesine muhalif dnceler besler. Fakat
hibir zaman hayrsz olamaz. Buna benim kadar sizin de kani
olduunuza eminim. Yine eminim ki, eer siz Enver Paann
nezdinde bir teebbste bulunacak olursanz, Aziz Ali Beyin
layk olmad bu felaketten kurtulmasn salayabilirsiniz. Bu
olaydan sonra Trk ve Fransz bir hayli subay ve sivil Aziz Ali
Bey lehinde mdahale etmem iin srekli bana mracaat edi-
yorlard. O gece salonda dolaan Enver Paaya baklardan
kendi intikam duygularn tatmin iin kendisi ile beraber Bin-
gaziyi savunmu bulunan bir deerli subay imha etmek iste-
yen u adama baknz! okunuyordu.
Hemen anladm ki, kamuoyu Aziz Ali Beyden ziyade En-
ver Paay itham ediyordu. Binaenaleyh bu ithamdan Enver
Paay kurtarmak gerekiyordu. Bundan baka Aziz Ali Bey be-
nim nazarmda ihtilalcilerin en mert ve namuslularndan birisi
idi. Dier ihtilalcilerin hepsi hakknda genel af ilan edip de yal-
nz Aziz Ali Beyi mahkm etmek bence mantkszlktr.
O halde Aziz Ali Beyi kurtarmay ben de btn varlm ile
arzu ediyordum. Binaenaleyh o gece ziyafetten dner dnmez
Enver Paaya drt be satrlk bir tezkere yazdm. Dedim ki:
Azizim. Enver! Aziz Alinin aleyhinde Divan- Harbi As-
keriyece bulunmu olan sulamalarn belgeleri ve emaretleri
her neden ibaret olursa olsun efkr- umumiyeyi itham ediyor.
Bence efkr- umumiyede byle irkin bir tarzda itham edil-
meklik Aziz Alinin birka sene hapishanede kalmasnn temin
edecei yarann bin misli zararlar temin eder. Binaenaleyh, l-
79
ANILARIM

tufkrlk dorudan doruya senin tarafndan gelmi olmak

zere Aziz Ali Beyin aff- aliyeye mazhariyetine delalet et.
Aziz Alinin bir daha Trkiyeye gelmemek zere burasn terk
edip gitmesini de ben salarm.
Enver Paa tezkireme cevap vermedi. Fakat ertesi gn Aziz
Alinin affedildiini telefon ile bana bildirdi. Zaten bu haberi
alm olan Aziz Alinin kardei Msy George Remond ile be-
raber benim ziyaretime gelmilerdi. Teekkr ediyorlard. Aziz
Ali Bey hapishaneden kar kmaz doruca Msra gitme-
sini, Osmanl siyaseti ile uramamasn ve teekkr iin bana
gelmemekle beraber af iin delalette bulunduuma dair hi-
bir kimseye bir ey sylememesini syledim. O zaman namus
zerine verdii sze ramen bu Harb-i Umumi esnasnda Ma-
kam- Hilafete kar nankrce ihtilal eden ve slam lemini
bugnk mahvolma ve felakete bilerek srkleyen erif Hse-
yinin evresine koarak, orada hizmet etmi olduunu haber
aldm. Aziz Ali ite imdi de ben affetmiyorum.

Alman Askeri Islahat Heyeti

Yine bana yle geliyor ki, Avrupa ve Amerikada hibir
kimse bu meseleyi yani Osmanl Ordusunun tensik ve tanzimi
iin Alman Askeri Islahat Heyetinin stanbula gelmesinin ger-
ek nedenini bilmiyor! Zira aleyhimizde ne kadar eser okumu
isem bu slah heyetinin Enver Paann Harbiye Nezareti zama-
nnda getirilmi olduu zannn verecek mtalaalar ileri srl-
dn, bu teebbsn Enver Paann bir giriimi gibi gste-
rilmek istenildiini grdm. Aada yapacam aklama ok
byk bir iyi niyet ve mnhasran slahat emelleri ile teebbs
edilmi olan gerek mahiyetini aklayacaktr.
Mahmut evket Paa merhum artk Bulgarlar aleyhine bir
baar elde etme imkn kalmam olduuna kani olduktan
80
 CEMAL PAA

sonra, harbi daha ok uzatarak zaten ok yorulmu olan lkeyi,

bir kat daha g durumda brakmamak iin Bulgarlara kar
Enez-Midye hattn ve Adalardan mroz ve Bozcaadalarn bize
iadesini teklif eden Londra Bar Anlamasn imza ederek,
btn milli gcn i slahatlara harcanmasna karar vermiti.
Ad geenin dncesine gre en fazla muhta olduumuz
para idi. Bu nedenle Avrupa devletlerinin herhangi birinden
nemli miktarda istikraz etmek istiyordu. lk nce Alman h-
kmetine mracaat etti. Almanlar, Berlin piyasasnn yeni bir
Trk istikrazna uygun olmadn syleyerek Franszlara m-
racaat etmemiz lazm geleceini beyan ve para iinde Alman-
yaya hi gvenmeyerek srekli Franszlarla iyi geinmemizi
tavsiye ettiler.
Bunun zerine Osmanl Hkmeti Fransaya mracaata
karar vermi ve kabineye dhil olmayan, ttihat ve Terakki Fr-
kasnn mali politikasnn dzeni ve ruhu telakki edilen Cavit
Beyi eitli mali ve ekonomik konular mzakereye memur,
Osmanl Murahhas Heyetinin Reisi sfat ile ve baka baz ki-
iler refakatinde Parise gndermiti.
Mahmut evket Paa, hkmetin mali durumunu slah iin
istikraz bir kurtulu aresi gibi dnmyor, herhalde dengeli
bir bte meydana gelmesinin tek aresi olan mali kapitlas-
yonlardan kurtulmay candan arzu ediyordu. Bu esas dhi-
linde Cavit Beye birok talimat vermiti.
Para iine bu yolda bir yn tayin etmi olan Mahmut ev-
ket Paa, yabanc devletler ve bilhassa ngiltere ve Rusya ile
aramzda ekime konusu olacak sorunlarn da zmne te-
ebbs etmiti.
O zamana gre bu meselelerden en nemlisi ngiltere ve
Rusyann garip bir tarzda parmaklarna doladklar ran hudut
tashih komisyonlar tayin edileceinden kendilerinin dahi zel
81
ANILARIM

memurlar tayin ederek gndermelerini bu iki hkmetten ta-

lep etmiti.
Ordunun slahatna gelince bizzat kendisinden duyduum
hususlar aadaki gibi beyan edeceim.
Esasen Mahmut evket Paann niyet ve teebbslerine ait
verdiim btn tafsilat, kendisinin bizzat bana verdii izahlara
dayanmakta olduundan, gereklii hakknda kimsenin phe
etmemesini rica ederim.
Paa Sadrazaml zamannda ounlukla geceyi Bablide
geirir ve orada yatard. Ben de stanbul Muhafzlnda yat-
makta olduumdan, gndz ok fazla alarak yorulduu baz
akamlar, yemekten sonra kendisini ziyaret etmemi telefonla
emrederdi.
Dnd ve teebbs ettii baz konular hakknda ite
bu zamanlar bana aklamalar yapar, benin dncemi ve yo-
rumumun neler olduunu sorard. Byle gecelerden birinde
bana demiti ki:
Olum!.. Dnyorum ki, ordumuzun slah iin imdiye
kadar teebbs ettiimiz btn tedbirler yarm ve hatta rk
tedbir demeye layktr. Gerek Sultan Abdlhamid zamannda,
gerek Merutiyetten sonra getirdiimiz slahatlar hibir ku-
rala bal olmakszn geliigzel getirdik. Gzel dnlm,
geni bir programa bal tespit edilmi miktar ve mahiyette,
hepsi birbirlerine bal nemli bir slahat heyeti dnmedik.
Baknz Yunanllar bizden daha ok akll ktlar. Donanma-
larnn slahn ngiltereye, ordularnn slahna da Fransaya
braktlar. Venizelos, Harbiye ve Bahriye nezaretlerini idaresi
altna ald. Her kim slahat heyetine kar kk mkller ib-
razna cesaret etmise, merhametsizce ezdi. Siyasi hasmlar
tarafndan ynetilen btn itirazlara hi nem bile vermedi.
Fransz ve ngiliz slah heyetleri reisleri ile sk temasta bulu-
82
 CEMAL PAA

narak onlarn her istediklerini yapt. Fakat sonuta bu Bal-

kan Harbi esnasnda takdirle grdmz Yunan ordusunun
ve Osmanl-Yunan donanmalarndaki oran kabul edilmeyecek
kadar dzgn Yunan donanmasn vcuda getirdi. Bence Ve-
nizelosun lkesine yapt hizmetlerin en by milli arzu-
larn istihsali emrinde diplomatlar tarafndan kullanlabilecek
delillerin en etkilisi ve daha dorusu tek etkili olan milli kuv-
vetlerin slah iin sarf edilen bu hamiyettir. Ben de memleke-
time ayn hizmeti yapmak istiyorum. Donanmamz iin bir n-
giliz Islah Heyeti vard. Bu heyetin reisi ile greceim. Daha
geni bir surette baar temin edilmesi iin ne yapmak gereki-
yorsa soracam. Ne isterse kabul edeceim.
Ordumuza gelince: Biz artk Alman sava usulnden ken-
dimizi kurtarmalyz. Otuz seneyi akn bir zamandan beri or-
dumuzda Alman retmenler bulunmu, subay heyetimizin
tm Alman sava usul ile eitilmi; sonu olarak bizim ordu-
muz Alman askeri talim ve terbiyesinin ruhu ile nsiyet peyda
etmitir. imdi bunu deitirmek mmkn deildir. Binaena-
leyh, ok geni sayda bir Alman tensik heyetini celp etmek
ve hatta icap ederse Osmanl Kolordusunun emir ve kuman-
dasn bir Alman generaline vererek bunun btn birlikle-
rine Alman mera ve zabitlerinden kumandanlar tayin etmek,
bylece meydana getirilecek olan bir rnek kolordusuna Os-
manl Ordusunun btn mera ve zabitlerini birer muayyen
sre iin stajyer gndererek, bilgilerinin artrlmasn temin et-
mek dncesindeydim. Bundan baka Harbiye Nezareti da-
iresini, Erkan- Harbiye-i Umumiyeyi, askeri okullar, askeri
fabrikalar slah ve bir mddet idare etmek iin de yine slahat
heyeti arasnda birok askeri uzmanlar getirteceim. En geni
ve kapsaml manas ile ordunun tensik ve slahna gayret sarf
edeceim. Ben bundan sonra uzun sre harpten kanmak d-
ncesindeyim. Binaenaleyh ordunun bar gcn mmkn
83
ANILARIM

olduu kadar slah ederek, bu sayede yapacam iktisat ile sla-

hat heyetinin masraflarn temin edeceim. Bar zaman iin
Osmanlla kk fakat ok muntazam ve iyi talim ve terbiye
edilmi bir ordu hediye edeceim. Seferde kadrolarn geni-
letilerek ikmali sayesinde ordunun gaye haddine ulatrlmas
zor deildir. Binaenaleyh byle bir slahat heyetini ne artlar
altnda verebileceklerini Almanlardan sormak zereyim. n-
celikle istihdam artlarn onlarn bildirmesini daha uygun bu-
luyorum.
te Liman Von Sanders Islahat Heyetinin stanbula gel-
mesi iin giriimde bulunmamzn nedeni budur. Bunda Enver
Paann kesinlikle etkisi yoktur.
Mahmut evket Paann ahadetinden sonra Harbiye Ne-
zaretini zerine alm olan zzet Paa da ayn dnceyi ve
gr takip etmi, General Liman Von Sanders Islahat He-
yetinin szlemesi ad geen zamannda tanzim ve imzalan-
mtr. Hatta Liman Von Sandersin Alman subaylar ile bera-
ber stanbula geldii gn istasyonda Harbiye Nazr sfat ile
zzet Paa kendilerini karlam ve slahat heyetinin geliin-
den ancak bir veya bir buuk ay sonra Enver Paa Harbiye Ne-
zaretine gemitir.
Liman Von Sanders Paann birinci Kolordu Kumandan-
lnda bulunmasnn zararlarn ilk nce takdir eden Enver
Paa olmutur. Islahat Heyeti bakannn kolordu kumandan-
lndan daha ok genel mfetti ad altnda altrlmas ya-
rarl olacan takdir etmiti. Ruslarla Fransz ve ngiliz tazyiki
sonucunda deil; ancak kendisinin tespiti ile bu deiiklik ya-
plmtr.
Islahat Heyetinin geldii gn ben birinci Kolordu Kuman-
dan idim. Bu sfatla, rfi idare amiri idim. Bu kumanday Li-
man Von Sanderse brakacaktm. Bir Alman generalinin sk-
84
 CEMAL PAA

ynetim kumandan olmas uygun olmayacandan daha nce

baka bir nlem aldk. Merhum Faik Paa o zaman miralay idi.
Frka kumandanl yetkisi ile Merkez Kumandanlna tayin
edilecek ve skynetim kumandanl Merkez Kumandanl-
na devrolunacakt. Aada aklayacam nedenlerden do-
lay da ben Nezaret Vekletini zerime alacaktm.
Heyetin geliinin ertesi gn Nafa Nezaretine vekleten
tayinim, Padiahn onayna sunuldu. Onun ertesi gn de Bi-
rinci Kolordu Kumandanlna giderek, kolordu kumandanl-
n resmen Liman Von Sanders Paaya teslim ettim. Gerek
bu merkezde olunca, bundan alaka iftiralarn ve en cani-
yane yorum ve dncelerini en yanl bilgilere dayam olan
Sefir Morgenthauun mahut kitabnn 44. ve 45. sayfalarndaki
szlerinin ne kadar deersiz ve iltifata layk olmad kendili-
inden anlalr.
Alman slahat heyetinin stanbula gelii bata Rusya olmak
zere Fransa ve ngiltere tarafndan aleyhimize en iddetli sal-
drlara neden olmutu. Ruslarn en ok itiraz ettikleri nokta,
boazlar mdafaaya tahsis edilecek kuvvetin Alman subay-
lar tarafndan kumanda edilmesi. Boazlarn kuvvetlenmesini
mucip olaca ve takviye arzusunun Ruslarn art dncelerin-
den baka bir dnceden ileri gelemeyecei noktasnda idi.
ngiliz ve Franszlar da Ruslarn bu namelerine katlyor-
lard. Rus elisi ne yolda delil ileri sryorsa, ngiliz ve Fransz
elileri de ondan etkilendiklerini gsterir dil kullanyorlard.
Bu son iki lke basn da Rus basnnn rtkanl grevini
yapyorlard.
imdi siyasi hasmlarmza soruyorum! Her gn bara ba-
ra kafamz iirdiniz. ngiliz ve Fransz iyi niyeti bu fiiller-
den mi anlalacakt. Biz ordumuzu slah etmek istemi, bunun
iin de Almanyaya mracaat etmiiz. Aramzda bir ekil ka-
85
ANILARIM

rarlatrmz. Alman slah heyeti stanbula gelmi. Bunun so-

nucu olarak da Osmanl askeri gc ve nihayet boazlarn mu-
kavemet gc artacakm. Tabi Ruslar kendilerini stanbulun
meru varisi addederler. Bir gn stanbulun denizlerinde ve
karalarnda Osmanllarla en iddetli bir mcadeleye teeb-
bs edeceklerinden emindiler. Bir komu hkmetin iile-
rine mdahale etmekten ibaret olan bu harekete ngilizlerin
ve Franszlarn muvaffakiyetlerini almadan balayabilir mi?
Bence katiyen!..
Bu duruma ve Franszlarla ngilizlerin adeta Ruslardan
daha ok yaygara basmaktan kanmam olduklarna gre
l itilafn daha o zamanda stanbulu Ruslara vaat etmi ol-
duklarna hkmetmi olmak gerekmez mi?
O gnleri hatrlarken imdi tylerim diken diken oluyor.
Fransa Ataesi Binba Maucorps, Fransa Elisi Msy Bom-
bard, Mstear Msy Bopp, jandarma slah heyetine memur
General Baumann ve Binba Sarrau ile yaptmz konuma-
lardan duyduum azab anlatamam. Sonunda bir gn demi-
tim ki:
Efendiler! Baknz siz ne kadar merhametsizsiniz; zannet-
meyin ki bu dnceyi takdir etmeyerek sylyorsunuz. Siz
de ok iyi biliyorsunuz ki, biz bir Alman Islahat heyetini getir-
mek yetkisine sahibiz. Alman subaylar bir orduyu slah etmek
iktidarna haiz midirler deil midirler? O tartmaya layk bir
yn olmakla beraber, mademki biz bu iktidarlarna kani ola-
rak seimimizde onlar tercih etmiiz, artk bundan konumak
doru deildir. Sonra memleketin silahl kuvveti vardr: Bi-
rincisi ordusu, ikincisi donanmas, ncs de jandarmas!
Biz bunlardan birincisinin slahn Almanlara, ikincisinin s-
lahn ngilizlere, ncsnn slahn Franszlara vermiiz.
imdi bunda tartmay gerektirecek ne gryorsunuz? Or-
86
 CEMAL PAA

dumuzun slahn Ruslara brakmamz m arzu ediyorsunuz?

Hem baknz Ruslar ne diyorlar. Eer Alman subaylar birinci
kolordunun bilfiil kumandasn deruhte ederlerse, Boazlarn
mukavemet gc artm demek oluyor ki, biz ayn grevi, ayn
ekilde Fransz veya ngilizlere verirsek, Ruslar ayn itirazlar
ileri sreceklerdir. nk hi zannetmem ki, Fransz veya n-
giliz subaylar Birinci Osmanl Kolordusunun kumandasn
zerlerine alrlarsa, amalar boazlar gerektii zaman Ruslara
atrmaktan ibaret olsun. O halde siz bu itirafnzla hakknzda
iyi niyet beslediimiz zannn douruyorsunuz.
Bu mantkl szlerim karsnda cevap bulamayan bu efen-
diler, her defasnda:
Ne yapalm?.. nce Ruslar mttefikimizdirler. Onlarn is-
temedikleri eyi biz de istememek zorundayz. kinci olarak
Almanlar dmanmzdrlar. Onlarn her teebbs ettii ite
bizim iin tehlike olduunu dnmeye, tehlike yoksa bile,
Mademki onlar teebbs etmiler, buna engel olmak grevi-
mizdir! demeye mecburuz, eklinde cevap vermeye ve hakla-
rn itiraf etmeye mecbur oluyorlard.
Hi phe yok ki, Liman Paa stanbula geldii gnden iti-
baren birok hatalar iledi. Evvela her frsattan istifade ile ken-
dinin mparator ile ok sk temas olduundan, stanbula gel-
meden nce tam bir saat imparator -Alman mparatoru- ile
yalnz kalarak talimatn, bizzat imparatordan aldndan bah-
seder ve ksmen imparatorun askeri elisi olduunu sylemek
isterdi. Hlbuki Paann grev ve yetkisini snrlayan szle-
mesi okunacak olursa, hi byle bir zellii haiz olmad, n-
giliz Bahriye Islahat Heyeti ile aralarnda hibir fark olmad
anlalr. Fakat Liman Paann gereksiz kibir ve gururu, kendi-
sine verilen grevinin nezaketini takdir edememesi, gerekten
stanbula gelii srasnda ok gln olaylara neden olmutur.
87
ANILARIM

Mesela: nce Saray- Hmayunda verilen resmi bir ziya-

fet srasnda, kendi mevkiinin bakanlardan nce geldiini id-
dia ettii gibi, onu takip eden Amerika Eliliinde verilen bir
ziyafet esnasnda da yabanc elilerden nce mevki almas icap
edeceini ileri srecek kadar tuhaflklar gsterdi.
Bizimle konutuklar zaman, Eli Wangenheim ve dier el-
ilik erkn, generalin bu iddialarnn mnasebetsizliini iti-
raf ile beraber zevahiri kurtarmak iin Liman von Sandersin
ileri srd sebep ve delilleri tekrar etmek mecburiyetini his-
sederlerdi. te Amerikan Elisi Morgenthaunun hatralarnn
44. ve 45. sayfalarnda hikye ettii olaylar budur.
Bu olay zerine bundan byle ho olmayan baz tezahr-
lerin meydana gelmesine engel olmak iin Liman Paann
terifata derecesinin tayini Terifat Mdriyet-i Umumiyesi
tarafndan sorulmu ve Sadaret Makam Heyet-i Vkelaca m-
zakeresini tespit etmiti. Heyet-i Vkela, Liman Paann k-
k elilerden sonra, Osmanl Mirleri arasnda mevki ala-
cana karar verilmiti. Eli Margenthaunun anlatt karar
bu olayla ilgilidir. Yani Osmanl Meclis-i Vkelas, Liman Pa-
ann yabanc kk elilerinden nce mevki alacana hibir
zaman karar vermedi. Terifat Mdriyet-i Umumiyesi proto-
kol kayd, bu iddiam ispata kfidir.
Fakat Liman Paa, Heyet-i Vkelann bu kararna uymak
istemediinden, gerekten bundan sonra hibir resmi ziyafete
davet edilmemitir.
Bu kadar adi ve nemsiz olaylara dayanarak safsata
mahiyetinde birok siyasi yorumlar aklamaya kalkmak iin
insann Eli Morgenthau gibi her ne olursa olsun Trkleri tah-
rik etmek ve Alman siyasetini cinayetlerle dolu gstermek
emelinde olmas gerekir.

88
 CEMAL PAA

Nafa Nezareti
Terinisani 913-ubat 914
zmir Vilayeti Rumlarnn
Makedonya Trkleri le Mbadelesi
Said Halim Paa kabinesi, istihlaf ettii Mahmut evket
Paa Kabinesinin siyasi programn aynen kabul etmitir. Yani
mmkn olduu kadar harile ihtilaflardan tevakki etmek, b-
tn milli gc i slahata vermek!..
Mahaza bununla beraber Edirnenin geri alnmas iin or-
taya kan bir frsat karmak istememi ve mteakiben Bul-
garlar ile stanbul Anlamasn yapt gibi, Yunanllarla Atina
Anlamasn ve ok az zaman sonra da mark Balkan Dev-
letleri srasna geen Srplarla stanbul Anlamasn yapmaya
muvaffak olmutur.
slahatta baar temin iin, kk Balkan Hkmetle-
rinin ikide birde yaygara koparmalarna neden olan muhte-
lif unsurlar meselesine bir son vermek icap ediyordu. Make-
donyann Osmanl Hkmeti elinden tamamen kmasndan
sonra Bulgar unsuru olarak Osmanl memleketlerinden yalnz
Edirne vilayetinin Krkkilise -Krklareli- sancann kuzey sn-
rnda kalan birka kyden baka kimse kalmamt. Buna kar-
lk Bulgaristann Osmanl snrna komu baz ksmlarnda
bir miktar Trk bulunuyordu. stanbul Anlamasna dayan-
larak Bulgarlarla imza olunan gizli bir protokol gereince, Os-
manl hududu ierisinde kalan Bulgarlarn, Bulgaristan ieri-
sinde oturan Trklerle mbadelesi karar altna alnmtr. Bu
karar iki tarafn memnun olaca ekilde uygulanmtr.
Bizce en mhim unsur meselesi, Aydn vilayetinin sahil
ksmlarnda ounlukla oturan Rumlar meselesi idi. Balkan
Harbi esnasnda kazand kolay galibiyet sonucunda bir taraf-
89
ANILARIM

tan Dramaya kadar Makedonyay gasp ile eline geirmi olan

Yunanllarn, bundan sonra Aydn vilayetini bilfiil igale bala-
yacaklarna phe yoktu. Adalar meselesinden dolay kendileri
ile er ge mcadeleye hazrlandmz Rumlarn da Yunanistan
Makedonyasnda kalan ve Osmanl memleketlerine gmek
isteyen slam halka karlk Yunanistanla mbadelesi esna-
snda muvafakat etmesi, Yunan Hkmetinden talep olundu.
Msy Venizelos, gelecee ait muzr niyetleri iin bir m-
manaat darbesi tekil eden bu teklifimize iltifat etmedi. Fa-
kat bu srada Trk unsuru arasnda iddetle hkm srmeye
balayan milliyet cereyan, en ok Aydn vilayeti dhilinde te-
sir etmeye balam, Yunanllarla Srpllardan ve Bulgarlardan
grdkleri her trl zulme dayanamayarak en caniyane iken-
celere maruz kaldktan sonra Osmanl memleketlerine ilticaya
mecbur olan yz binlerce slam muhaciri tarafndan yerli Rum-
lara kar baz tecavzlere balamt. Hkmet bu tecavzlere
kesinlikle taraftar olmuyor ve bu yzden memleketin bana
bir bela geleceini pekl takdir ediyordu. Fakat ounluu ka-
dnlardan, ihtiyarlardan ve ocuklardan ibaret olan be yz bin
kadar Mslmann yrek paralayacak ekilde ldrlmeleri
ile sonulanan Yunan, Srp ve Bulgar mezalimi, Trklerin aley-
hine olunca insanlklarn her vesileden istifade ile ileri srmek
alkanl olan Avrupa byk devletleri tarafndan hibir iti-
raza hedef olmad.
Carnegie Messesesi tarafndan gnderiler inceleme heye-
tinin raporu, bu mezalimi btn ayrntlar ile aka meydana
kard halde, baz sosyalist gazetelerden baka hibir Avrupa
ve Amerikan gazetesi bu sinekler gibi ldrlen zavall Trkler
lehine bir kelime yazmad.
Umumi Harp esnasnda Trkiyede yaplan Ermeni kat-
liam vesilesi ile Trkler ve genellikle Mslmanlar hakknda
90
 CEMAL PAA

aza alnamayacak kfr ve hakaretleri kullanmaktan ekin-

meyen ve her bir satr derin bir kin ve dmanlk hissinin kt
mahsul olduuna hi phe olmayan Amerikann mahut el-
isi Morgenthau, bir kere de Makedonya mezalimini incelese
de, sonra eserini bir daha okusa vicdan karsnda hi utanma
duymayacak mdr?..
Bunca zulm ve cinayetlere hedef olduktan sonra, iskn
edilmek zere anavatana can atabilmi olan yz binlerce Ms-
lman orada dahi balarn sokacak bir kulbe, ekip biecek
bir kar toprak bulamadklarn ve hlbuki kendilerinin fela-
ket nedeni olan bu unsura mensup birok insanlarn her gn
hakaret ve TECAVZ HEDEF OLDUKLARINI grnce ta-
bii ve insani bir intikam duygusunun evkiyle baz taknlklara
kalkmlar. Bundan bir istifade vesilesi karmak ve bermutat
en yksek yaygaray koparmak isteyen Yunanllarn kkrt-
malar ile Rum halk, gya Trklerin tecavzlerinden korka-
rak uraya buraya kamaya ve dalara snmaya balamlard.
Bununla beraber baz cretlileri birka Mslman ky yak-
maktan, birok Mslman gmeni ldrmekten geri kalma-
dklar iin bu durum Mslmanlarn daha ok hiddetlerinin
artmasna neden oldu.
Msy Venizelos, asrlk Balkan siyaseti namelerini or-
taya atmaya balad. Aydn vilayeti Rumlarnn Osmanl H-
kmetinin izni ile hatta zel tertibatla Trkler tarafndan katli-
ama balad yaygarasn btn dnyaya yayd. Bereket versin
ki, Talat Bey inceleme yapmak zere Fransz, ngiliz, Alman ve
Avusturya ba tercmanlarnn kendi nezdinde gnderilme
sini teklif etti. Teklifi kabul olunarak Morgenthaunun bile is-
temeye istemeye itiraf ettii gerek ortaya kt. Yani inceleme
sonucu gsterdi ki. Rumlara zulm yaplmam, zulmden ok,
can yanm slam muhacirlerinin yapm olduu baz tecavz-
ler hkmet tarafndan iddetle men edilmitir. Sonunda Ve-
91
ANILARIM

nizelos Talat Beyin grn kabul ederek Aydn vilayetinin

sahil ksmlarndaki Rumlarn Yunanistana ve Makedonyaya,
slam ahalisinden arzu edenlerin de Aydn vilayetine nakledil-
mesi menkul mallarnn eskisi gibi tasarruf etmek zere gayri-
menkul mallarnn da mbadeleye tabi tutulmas esaslar er-
evesinde mzakerelere balamay kabul etmiti.

ngiliz ve Franszlarla ktisadi Mzakereler

Mahmut evket Paann sadrazaml zamannda Fran-
sadan bir istikraz temin etmekle beraber, mali kapit
lasyonlarn ilgas baarsn salamak grevi ile Cavit Bey Pa-
rise gnderildii gibi, bu iki esas erevesinde mzakerelere
girimek; bundan baka Basra Krfezi ve Yemen ile Aden ara-
sndaki anlamazlk konusunu zmek zere eski Sadrazam
Hakk Paa, Londraya gnderilmiti.
Cavit Beyin mzakere konusu ikiye ayrlyordu:
1- nemli bir miktarda istikraz
2- Mali kapitlasyonlarn kaldrlmas
Franszlar istikraza raz olmak in canmz alacak artlar
ileri srmlerdi. Cavit Bey hatralarn yazd zaman ihtisas
alanna giren bu meseleleri elbette benden daha gzel akla-
yacaktr. Yalnz benim hatramda kalan unlardr:
l- Hicaz demiryolu idaresi tarafndan bundan byle Suriye
ve Filistin dhilinde hibir imendifer yaplmamak;
2- Hicaz demiryolunun Hayfa-Dera ubesinin Afule nok-
tasndan ayrlarak Cneyr-Nablus yolu ile Kudse kadar ina
edilmekte olup, o zaman Sebastiyaya kadar ilerlemi olan hat-
tn yapmndan derhal vazgemek.
92
 CEMAL PAA

3- Afuleden itibaren Yafa-Kuds hattnn ileride seile-

cek bir noktasna kadar uzanmak zere geni bir hat imtiyazn
Franszlara vermek.
4- Hayfa-Dera ksm iletme tarifelerinin Beyrut-am-
Havran hatt tarifeleri ile rekabet edecek ekilde dzenlen-
mesine Osmanl Hkmeti yetkili olmak zere, am-Havran
ksm iin am-Hama snrlar irketine Osmanl Hkme-
tince bir tazminat verilmek.
5- Gerek am-Medine imendiferlerinden gerek Riyak-Ha-
lep hattndan itibaren douya doru yaplacak imendiferlerin
imtiyazlar sadece Franszlara ait olmak.
6- Yafa, Hayfa, Trablusam gibi Suriye limanlarnn sadece
Fransz sermayedarlar tarafndan yapmna msaade olun-
mak.
7- Yemen tren hatt hukuku Osmanl Hkmetinden sa-
tn alnarak zikredilen kampanyaya birok tazminat verilmek.
8- Samsun-Sivas tren imtiyaz Franszlara verilmek.
9- Saylar pek oa bali olan Fransz okullar ile manas-
trlarna; hastane, yetimhane ve bunlar gibi birok kurumlara
ait binalar, emlak, akaretler her trl devlet vergisinden affe-
dilmek.
10- Fransadan bor alnan para ile yalnz Fransaya askeri
sipariler verebilmek.
Bu -daha hatrlamadm birok- artlar karlnda iki tak-
sitle denmek zere Osmanl Hkmetine dokuz yz ksur
milyon Franklk bir borlanmaya izin veriyorlard.
Mali kapitlasyonlarn kaldrlmasna ise kesinlikle yana-
myorlard. Yalnz daha birtakm artlar karlnda gmrk
resminin %11den; %14e ykseltilmesine, ispirto, kibrit ve si-
93
ANILARIM

gara kd zerine vergi koymaya, yabanclardan gelir vergisi

ve gmrk vergisi alnmasna ve daha birka nemsiz mad-
deye izin veriyorlard.
Bu mzakereler yle kolay kolay olmuyordu. Pariste m-
zakereye memur Cavit Bey bir taraftan stanbul hkmetinin
karar vermekte gsterdii gecikmelerden, bir taraftan da Pa-
risteki glklerden dolay canndan bkma derecesine gel-
miti.
Kabineyi tekil eden zatlar arasnda Nafa Nazr Osman
Nizami Paa, genellikle kendi bakanlna ait olan mesele-
leri, ait olduu dairenin incelemesine veriyor, yalnz Osmanl
hak ve menfaatleri bakmndan meseleleri incelemeye mecbur
olan bu dairenin grlerini Babliye arz etmekten baka bir
tavsiye suretini bulmaya yanamyordu. Hlbuki genel durum
hkmetin abuk ve cesurca kararlar almasn gerektiriyordu.
Osman Nizami Paann ok kuralc olan bu hareketi, kabinede
ve frkada son derece hiddete neden oluyordu. Zaten Edirne
meselesinde akl- selim aksine bir dnce ve muhalefet gs-
termi olan bu zatn siyasi frka ile hibir alakas olmadndan;
bundan byle kesinlikle ttihat ve Terakki Frkasnn progra-
mn ciddiyet ve sratle tatbik etmeyi ama edinmi olan frka
kendisinin hkmetten karlmasn arzu ediyordu.
stanbul Muhafzlna atandm gnden beri Fransz-
lar ile Trkler arasnda bir yaknlk kurmak iin her frsat-
tan istifade ile sarf ettiim mesai, Fransa Elilii ve genellikle
Franszlarla dosta ilikiler devam ettirilmi olmam itibari ile
Fransadan yaplacak istikrazn temeli olan birok bayndrlk
ilerinin incelenmesi ve zm bana havale edilecek olursa,
Franszlarca iyi niyet telakki edileceini takdir eden arkada-
lar, Nafa Nezaretini kabul etmemi benden rica ettiler. O s-
rada bulunduum 1. Ordu Kumandanln yaknda General
94
 CEMAL PAA

Liman Von Sanderse teslim etmeye mecbur olacam bildi-

im iin kabineye dhil olduum surette, vatanma bayndr
hizmetler yapma gcn kazanacam yn ile kabul ettim.
Fransz ilerini sratle dzeltmek, sonuca balamak iste-
medii, hlbuki hkmetin daha ok beklemeye vakti olma-
d nedeni ile bir mazeret beyan ederek bakanlk grevinden
ekilmesi Osman Nizami Paaya teklif edildi. Teklifi hemen
kabul etti. Ben de Nafa Nezaretine tayin oldum (3 Knunu-
evvel 1329 -16 Aralk 1913...) ki ay sonra da Osman Nizami
Paa, tamamen istifa ederek sz konusu bakanla asaleten
atandm (14 ubat 1329 -16 Aralk 1914...)
Nezareti zerime alr almaz ilk iim Fransadan yaplacak
istikrazn temelini tekil eden Nafa Nezaretinin onaylanp,
kabulne ait olan birok meseleleri ok ksa bir zaman ieri-
sinde zmek, bakanlk makamndan Babliye Franszlarn
dahi kabul edebilecekleri bir tesviye sureti ile arz etmek oldu.
Bu sayede Cavit Beyin teebbsleri sonulanarak bor alma
anlamas yapld.

Antalya imendiferi
Nafa nezaretim srasnda Antalya imendifer meselesin-
den dolay talya elilii ile bir meseleye sebebiyet verdim.
Malum olduu zere Trablusgarp Sava srasnda Rodos, s-
tanky ve dier adalarmz igal etmi olan talyanlar Ouchy
-Ui- Anlamas gereince bu adalar Osmanllara iade ede
ceklerdi. Fakat o srada Balkan Harbi balam olduundan Yu-
nanllarn igallerine meydan vermemek iddias ile adalar bo-
altmamlard. Balkan Savana Londra Bar Anlamalar ile
son verilince, Adalar teslim etmelerini teklif ettiimiz talyan-
lar, bin dereden su getirmeye ve bilhassa Seyit Ahmet-l-e-
rif-l-Sunusinin hala mukavemet gstermekte olduunu iddia
95
ANILARIM

ederek, bar artlarna tarafmzdan tamam ile uyulmadn

iddiaya kalktlar.
Bu iddialarn doru olmad, Bingazi ktasnda Osmanl
ordusuna ait hibir kii ve Osmanl hkmeti tarafndan Seyit
Ahmet-l-erif-l-Sunusiye hibir yardmda bulunmadna
ait kesin delillerle ispat oluncaya kadar, imdi de talyanlar,
talya kamuoyunu ileri srerek karlnda bir menfaat temin
edilmedike, adalarn Trkiyeye iadesi talyada ok kt etki
edeceini ileri srmeye baladlar. te bu tarzda muamele bi-
zim ok canmz skyordu.
Ben Nafa Nezaretine geldiim srada bu mesele yeniden
tazelenmiti. Bir gn Nezaret makamnda ziyaretime gelen tal-
yan Elisi Marki Garroni, bir talyan sermayedar grubu adna
hareket eden Osmanl tebaasndan Aram Hallayan Efendi ile
daha birka kiinin Antalyadan douya ve batdan Mulaya
doru bir tren hatt inas iin imtiyaz talebi dncesinde ol-
duklarndan, imdilik ilk keiflerine izin verilmesini, bu i iin
alacak talyan mhendisleri ile amelesinin Osmanl hk-
metince korunmasn rica ediyordu. Hemen cevap verdim.
Osmanl hkmetinin imdilik Antalyadan ie, douya, batya
ve Mulaya tren yollar inas dncesinde olmadn aka
syledim. Bu ksa ve kesin cevap talyan diplomatn hayrete
drd. Dedi ki:
lk keif yapmak imendifer yapmak deildir; ncelikle
byle bir hattn inaat yapmaya uygun olup olmadn ara-
trmaktr. Bunun sonucunda inaat yaplaca anlalrsa, Os-
manl hkmeti bu hatlar yaptrp yaptrmayacana sonradan
karar verir. Esasen byle keifler yapmak iin talyanlar izin ve-
rileceine dair Osmanl hkmetinin yazl bir angajman var-
dr. Hal byle iken Nafa Nezaretinin imdi buna ret cevab
vermesi dndrcdr.
96
 CEMAL PAA

Elinin iddia ettii angajmandan hi haberim yoktu.

Bakanlk imendiferler Genel Mdr Muhtar Beyi ararak
iin asln sordum. Bilgisi olmadn syledi. Nezaret arivle-
rinde byle bir kayt olmad cevabn verince Hariciye Nazr
Said Halim Paann imzasn tayan bir evrak gsterdi. Bu ev-
rak, Osmanl hkmetinin -elinin iddia ettii gibi- angaje edi-
lecek zellie sahip deildi. Uzun uzadya tartmadan sonra,
eliye kesin cevap verdim.
Bunun zerine Maki Garroni dedi ki:
Azizim, Cemal Paa; ben talyann igali altnda bulunan
Akdeniz adalarn -Ege adalar- Trkiyeye iade ettirmek iin
bu kadar mesai sarf ederken, byle nemsiz bir mesele iin
bana bu derece kesin cevap vermenizi uygun grmyorum. Bi-
lirsiniz ki, talyan kamuoyu bu Antalya imendiferine son de-
rece nem veriyor. ayet bunun zerinde talyan mhendisleri
vastasyla keifler yapld havadisi gazetelerde yaynlanacak
olursa, umumi efkr, hkmeti Dodekanez -on iki- adalarn
iade etmek suretiyle seecei fedakrla karlk bir maddi
menfaat elde etmi olduunu grerek hkmete zorluk kar-
maz. Siz de yakn zamanda adalarnza sahip olursunuz.
O zaman bsbtn canm sklarak cevap verdim:
Sefir Hazretleri unutuyorlar ki, kendisine korumas iin
emanet edilen mal, asl sahibine iade eden zat, bunu karl
bir dl istemek hakkna sahip deildir. talya hkmeti ada-
lar anlama gerei bize iade etmek zorundadr. Bir hkmet
szlemeye mecburiyetinin icrasn namus olarak kabul et-
tiine gre bunu yerine getirmeyecek, ona glk karacak
hibir millet dnemem. Rica ederim, kendi hkmetinizin
mevkiini dnrken bizim hkmetin mevkiini unutmaya-
nz. drt seneden beri saysz tecavzlere duar olarak Av-
rupadaki topraklarnn yzde doksan dokuzunu, Afrikadaki
97
ANILARIM

mstemlekelerinin hepsini elden karm olan bu zavall Tr-

kiyenin szleme gerei geri almaya yetkili olduu birka ada
parasn geri alrken baz tavizler vermeye mecbur edildiini
gren Osmanl umumi efkr acaba bizim hkmetimiz hak-
knda ne fikir besler? Eli Hazretleri; ben Nafa Nazrym. G-
revim memleketin muhta olduu nafa tesislerini memleke-
tin hayrna temin edecek tarzda ina ettirmektir. Siyasi tavizler
karl olarak yaplacak tesislere ait mzakereler benimle de-
il Hariciye Nazr veya Sadrazamla cereyan eder. Ben bu ko-
nuya tamamen maruz olduum iin Zatlilerine hibir uygun
cevap veremem... dedim. fadelerimin katiyeti karsnda da-
ima artan bir hayrete den Marki Garroni, benden izin iste-
yerek kt ve gitti.
Olay Prens Said Halim Paa ile o srada Harbiye Nazr
olan Enver Paaya ve Dhiliye Nazar Talat Beye hikye et-
tim. Hepsi tasvip ettiler. Ertesi gn her naslsa bu iten haber-
dar olan gazeteciler zel kalem mdr ile benden mlakat is-
tediler. Gerekli aklamay yapmak, mesele nemli olup yanl
yorumlara meydan vermemek iin Tasvir-i Efkr sermuharriri
Yunus Nadi Beyi davet ederek kendisine bir mlakat verdim.
Ne taviz, ne imtiyaz bal ile yaynlanan bu beyanat b-
tn lkede ok byk bir sevin ve heyecanla okundu. Birok
dostlar bu ak ve kesin aklamadan dolay beni tebrik ettiler.
Fakat makalenin yaynland gn pek ok telaa kaplan
Marki Garroni, Sadrazam Paadan mlakat talep ederek hak-
kmda uzun uzadya ikyette bulunur. Bu makalenin talyada
ok fazla aksi etki edeceini aklar. O gn Meclis-i Vkela
vard. Sadaret dairesine gittim. Sadrazam Paay az ask suratl
grdm. Prens Said Halim Paa, amirane bir tavrla:
Paa Hazretleri! Siz Antalya imendiferi hakknda gazete-
cilere beyanatta m bulundunuz? dedi.
98
 CEMAL PAA

Evet! Ne olmu ki? Gerein aksine bir ey mi syledim?

cevabn verdim.
Hayr, ama zannediyorum ki, bu yetkiniz olmasa gerek!
Dncenizin doru olmadn sylememe izin veriniz.
Bir Nazr kendi nezaretine ait istedii meseleyi gazeteler vas-
tas ile aklamaya yetkilidir. zellikle o mesele devlet srlarna
ait bulunmaz ve devletin genel siyasetini tehlikeye koymaz ise.
Gazeteci benden sordu: Devlet, Akdeniz -Ege- adalarn geri
almak iin talyanlara Antalya imendifer hattnn inasn ta-
viz olarak vermek niyetinde midir? Ben de Hayr cevabn
verdim. Beyanm geree aykr mdr? Bence hayr! O halde
elinin ikyet hakk yok. Kamuoyunu bakanlna ait mese-
leden dolay aydnlatmak ve tatmin etmekte ise benim hakkm
pek ok!
Prens bu cevabm zerine hi ses karmad. Fakat zanne-
derim ki, hi sevinmedi. Bir trl tahamml edemedii gazete
cilere byle beyanatta bulunduumdan dolay beni affetmedi.
Bu olay zerine birka gn getikten sonra, bir gn ngiliz
Elisi Sir Louis Mallet bakanla gelmiti. Gayet nazikne ko-
numalardan sonra Osmanl hkmetinin talyanlara Antalya
imendifer imtiyazn vermek zere bulunduunu duyduunu,
hlbuki bu mesele bir ngiliz kumpanyas olan Aydn imendi-
fer kumpanyasnn hukukuna bir tecavz tekil edeceini sy-
lemiti. Tetkikat icra ettim. Gerekten Aydn kumpanyasnn
Isparta ve Burdura temdit ve Yeniehir glnde vapur ilet-
mek hakknda sahip olduunu, bu hattn iletme kabiliyetinin
tenakkusdan korunmas iin hattn cenubundan bilmem ka
kilometre mesafeden itibaren Akdeniz sahiline doru imen-
difer ina ettirilmeyeceinin taahht edildiini anladm. Bu
gerei Said Halim Paa hazretlerine anlattm zaman, tal-
99
ANILARIM

yanlara kar bir angajman almam olduumdan dolay mem-

nuniyetini izhar etti.
Bununla beraber talyan Elisi ile bir dzeltme ekli bul-
dum. Antalya ile doudan ie doru imendifer inas mm-
kn olup olmayacan incelemek zere Nafa Nezareti imen-
difer mhendislerinden oluan resmi bir fen heyetini oralara
gnderip, bunun sonucunda bu hatlarn lazm olup olmad-
na dair kararlar vereceimi syledim. Bundan eli memnun
olmu gibi davrand. Fakat herhalde memnun deildi.
Nafa Nezaretinde bulunduum srada hallettiim mesele-
lerden biri de, Tarik-l Umumiye irketi ile Nezaret Fen He-
yeti arasndaki eitli anlamazlklar idi. Her iki taraf, konular
salim bir dnce ile dzelteceine karlkl bir itimatszln
verdii gereksiz bir inat ve srar ile birbirlerinin delilleri ve ta-
lepleri iin glk karmakta devam ediyorlard. Yol ve Kp-
rler Genel Mdr Burhanettin Bey ile irket Genel Mdr
Msy Chaubleri bir araya getirerek muallktaki btn mese-
leleri inceledim.
Sonunda 1914 senesi ubat sonunda rksulu Mahmut
Paa ile yer deitirerek Bahriye Nezaretini zerime aldm.
(26 ubat 1330 -11 Mart 1914...)

Bahriye Nezaretine Tayin eklim

Enver Paa Harbiye Nezaretine atandktan sonra, ordunun
yenilenmesi ile uraarak, ilk ii ordu kumanda heyetinin ba-
tan aa genletirilmesi olmutur. Btn askeri meziyetleri
rtbelerinin galonlarn tamaktan ibaret olan ne kadar erkn,
mera ve zabtan varsa hepsini emekliye sevk etmitir. Mira-
laylardan kolordu kumandanlar, kaymakamlardan frka, bin-
balardan alay, yzbalardan tabur kumandanlar yapmt.
100
 CEMAL PAA

Harbiye Nezareti dairelerini, slah heyetinin teklifi gerei ye-

niden slah etmiti. eitli dairelerin bakanln Alman ko-
mutanlara vererek ordunun seferberlik plann tanzim etmeye
balamt. Btn orduda askeri eitime byk zen ile bala-
m, bir iki ay zarfnda ordunun genel heyetinde yeni ruhun
hkm srdn grmt.
Bir taraftan ordu bu harikulade deiime tabi tutulurken,
Bahriyede eski sisteme balanmaktan baka bir ey grlm-
yordu. Bahriye Nazr rksulu Mahmut Paa, ok namuslu,
ok alkan bir zat olmakla beraber gerek tedbirler alacak ce-
sarete sahip olmadndan, Enver Paann hareket hattna ka-
bul etmesi hakkndaki Kabinedeki arkadalar tarafndan vaki
olan tekliflere itibar etmiyordu.
Be-alt ay nce Brezilyadan satn aldmz Sultan Osman
Drendnotunun inaatnn tamamlanmas iin hibir srat gs-
termiyordu. Readiye Drendnotunun inaat ise geciktike ge-
cikiyordu. Balkan Harbi srasnda gemilerimizin ald hasarla-
rn tamiratna yeter derecede gayret sarf olunmuyordu. Gerek
nezaret dairesinin, gerekse zabitler heyetinin slah hakkndaki
ngiliz Islahat Heyeti bakannn teklifleri Bahriye urasnda
incelenerek hibir sonu elde edilemiyordu. Hlbuki hkme-
tin grne gre ok yakn bir gelecekte Yunanllarla mca-
deleye girieceimiz muhakkak olduundan, bu mcadeleye
teebbs etmeden nce daha byk bir sratle deniz kuvvet-
lerimizi slah ve talim etmemiz gerekiyordu.
Binaenaleyh Bahriye Nezaretine benin nakledilmekliim,
Sadrazam Paa ile Enver Paa ve Talat Bey arasnda kararlat-
rlarak benimle yer deitirmeye muvaffak etmesi Mahmut Pa-
aya teklif edilmi, o da bu teklifi kabul etmiti. te bu kararlar
sonucunda Bahriye Nezaretini zerime aldm.

101
ANILARIM

Bahriye Nezaretinin Tensii

Bakanlktaki grevime balar balamaz ilk iim, ngiliz Is-
lah Heyeti Bakan Amiral Limpus Paa ile uzun bir mlakat
oldu. imdiye kadar hazrlad slahat tekliflerinin birer su-
retini bana vermesini rica ettim. Bu tekliflerden nemlilerini
gstermesini syledim. Bir taraftan da gerek Limpus Paa ve
gerekse Amiral Ganbell tarafndan bahriyemizin genel slah
iin verilmi olan layihalar Bahriye uras ve dier dairelerden
toplatarak bizzat incelemeye baladm.
Amiral Limpus her eyden nce bahriye dairelerinin sla-
hn teklif etmiti. Bu teklifler de grme uygundu. Gerek
Amiral Limpus ve gerekse kendisinden nce gelen iki ngiliz
amirali, Bahriye urasndan ikyet ediyorlard. Hibir sorum-
luluk almak istemeyen Nezaret daire bakanlarnn kendi dai-
relerine ait nemli maddeler hakknda hibir karar vermeyerek
sorumluluu Bahriye urasna vermekte ve Bahriye uras ise
aylarca zaman ierisinde toplanmayarak veya toplansalar bile
senelerce ylm kalm birok ilerden rkerek birka dosya-
nn incelenmesinden sonra dalmakta idiler. En nemli mese-
lelerin evrak torbalar ierisinde mahpus braklmakta olduu,
bu sayede daire bakanlarnn sorumluluktan kurtulduklarn
aklyorlard. Binaenaleyh her eyden nce Bahriye urasnn
kaldrlmasna karar vermitim. Amiral Limpusun ikyet et-
tii makamlardan biri de Nezaret Mstearl makam idi. Ne-
zaret Mstearl zellikle o zamann Mstear olan Mirliva
Rstem Paay; Amiral Limpus, Osmanl bahriye slahatnn
en inat muhalifi olarak telakki ediyordu. Daire Reisi Bakan
kendi grn kabul etseler bile daha sonra mstear Rstem
Paaya mracaatlarnda kendi teklifinin bsbtn aksi bir ka-
rarla dndklerini, kendisine kar Mstear Paann emrinin
aksine bir ey yapamayacaklarn zr makamnda syledikle-
rini anlatyordu.
102
 CEMAL PAA

Amiral Limpusun en ok ikyet ettii daireler drdnc

daireler ile muhasebe ve yoklama mdriyeti idi. En brokra-
tik ve eski kurallarn esiri olan daireler batanbaa slah edil-
dike Bahriye Nezaretinde bir ey yapmak mmkn olmaya-
can sylyordu.
Bu ifahi incelemeden sonra Amiral Gambel ile Amiral
Limpusun Nezaret Daireleri hakkndaki tekliflerini okudum,
onlardan mlhem olarak kendi dncelerimin de sevki ile bir
tekilat nizamnamesi kaleme aldm. Bu nizamname gereince
Nezaret Mstearl ve Bahriye uras kaldrlacakt. Bahriye
Nezareti drt daire ile bir shhiye mfettiliinden, bir de mu-
hasebe mdriyetinden oluacakt. Birinci Daire Bakan Er-
kan- Harbiye-i Bahriye Reisi unvanna sahip olacakt. Her da-
irenin reisi kendi idaresine taalluk eden ilerin hepsi hakknda
son karar vermeye, kendi sorumluluu altnda Nezaret maka-
mna arz etmeye mecburdur. Esasen bir daireye taalluk eden,
fakat dier daireler ile de ilgili olan meseleler iin takibat ya-
plmas, dier dairelerden karar alnmas, daire reisinin grev-
lerindendir. Btn daire reisleri kendi dairelerine intikal eden
meseleler hakknda Erkan- Harbiye-i Bahriye bakanlarna
bilgi vermek zorundadrlar. Donanmann slahndan, harbe
hazrlndan, subaylar heyetinin talim ve terbiyesinden, her
eit sava malzemelerinin, levazm ve iaenin zamannda ha-
zrlanmasndan sorumlu olan Erkan- Harbiye-Bahriye Reisi
bu meseleler hakknda dier daire reislerinden yazl ve szl
bilgi talep etmeye, Erkan- Harbiye dairesinin grlerini ak-
lamaya yetkili idiler.
Tekilat nizamnamesini daha sonra tecrbeye dayanan de-
iiklikler ile gelitirip ve en uygun ekli aldrdktan sonra ni-
zamname eklinde yazdrmay uygun grdmden, talimat-
name eklinde hemen uygulamaya konulmasn emrettim.
Bunun icabndan olarak da Mstear Rstem Paa ile dier iki
103
ANILARIM

Liva Amiralini, Shhiye Mfettii Faik Paay, birka miralay

ile kaymakam ve binbay emekliye sevk ettim.
Bu esasl uygulama Amiral Limpusu ok memnun etmiti.
Bahriye Nezaretinde bundan byle srat ve ciddiyet ile i gr-
mek mmkn olaca kanaatini hsl etmi olduunu bana bil-
dirmiti.
Yine slahat talimatnamesi gereince, o zamana kadar hepsi
stanbul Liman Riyasetine bal bulunan Osmanl limanlarn
alt daireye ayrarak; Samsun, stanbul, zmit, Beyrut Merkez
Liman Riyasetlerini tekil etmekten amacm bunlarn mai-
yetlerine vereceim sahil ve muhafaza gemileri vastas ile Os-
manl sahillerinden kaakln menine teebbs etmekten ve
o zamana kadar ok babo braklm olan liman reislerini da-
ima bir denetleme ve kontrole tabi tutmaktan ibaretti.
Gerekten o sarada Fransadan gelmi olan gambotlarla es-
kiden kalma gambotlar Karadeniz, Akdeniz, Suriye ve Kzl-
deniz sahillerinde grevlendirdim. Bunlar pe pee Merkez
Liman Komutanlarnn emrine gnderdim. Eer Nezarete ta-
yinimden be ay sonra Umumi Harp kmam olsa idi bu te-
kilattan gerek Rsumat gerek Reji, gerek Dyun-u Umumiye
fevkalade yararlanacak ve sahillerde kaaklk olaylar adeta
tamamyla yasaklanacakt.
Merkez Liman Reislerini Bahriye merasnn en yetenekli
ve faal olanlar arasndan semi, bunlar srekli bir denetime
ve murakabeye mecbur tutmutum. Bunlardan peyderpey ge-
len raporlar, Liman Reisleri iinde deitirilmesi icap eden-
ler hakknda kanaat verecek aklamay ierdikleri gibi, liman
dairelerimizin gerekten acnacak durumda olduklarn bil-
diriyorlard. Liman reislerinden emekliye sevk ettiklerimin
yerlerine bahriye zabtlar mevcudu arasndan namus ve a-
lkanlklar ile tannan fakat harp donanmasnda altrlma-
104
 CEMAL PAA

dklarndan fayda beklenmeyenleri tayin ettirmekte idim. So-

nunda mevcut bahriye zabitlerini snfa ayrmak niyetinde
idim. Birinci ksm harp donanmasnda altrlabilecek zabit-
lerdi. kinci ksm sahil korumasnda grevli gemilerde kulla-
nlabilecekler ve nc ksm da Liman reisliklerinde kulla-
nabileceklerdi. Bunlar yalnz kendi aralarnda terfi ettirilerek
birinci ksmda kullanma kabiliyetini kaybedecekler ikinciye,
ikinciden ayrlacaklar ncye gnderilecek ve ncde ie
yaramayanlar emekliye sevk edileceklerdi. Maalesef bunu uy-
gulamama da harp engel oldu. Bahriye zabitlerinden emekli-
liklerine veya askeriye ile ilikilerinin kesilmesine karar verdik-
lerim hakknda ok kati prensiplerim vard.
Evvela salk durum gerekten nizamname gereince
emeklilik gerekesi idi. kincisi verilen grevi yerine getirmeye
ilim ve irfan bakmndan yeteneksizlik; nk emeklilik ni-
zamnamesinin ikinci maddesinde emeklilii gerektiriyordu.
Fakat askeri onurunu ayaklar altna alacak kadar sarho olmak,
her ne ekilde olursa olsun arkadalarnn nefretini gerektire-
cek hareketlerde bulunmak, vazifesinin ifasnda kasten tek-
sl gstermek ve daha baz benzer haller, bakalarna ibret ol-
sun diye askerlik ile ilikilerinin kesilmesini gerektiren haller
saylyordu. Askerlikle ilikisinin kesilmesinden ama bir su-
bayn idareten istifaya mecbur edilmesi demekti. Tekat ni-
zamnamesinin ikinci maddesi iktidar ve ehliyeti rtbesine ait
grevlerin ifasna yeterli olmayan subaylar, hizmet yllar he-
sap edilmek zere emekliye sevk ediyordu. O halde sular
Harp Divan karar ile tarda iltizam edecek derecede olmayan,
fakat yukarda akladm kusurlarla malul bulunan subaylar
da mecburi istifaya tabi tutmak en uygun bir sistemdi ki, daha
sonra bu sistem Avrupa ordularnda mevcut haysiyet divanla-
rnn bizde kurulmasn gerektirecekti. Burada birka rnek
zikretmeyi uygun gryorum.
105
ANILARIM

Nezarete atamamn ilk haftas idi. Daha Mahmut Paann

nezareti zamannda Kzldeniz Kumandanl maiyetine ve-
rilmi olan bir gambotun, hareket gn ve saatini Erkan- Har-
biye Reisliinin uygun grmesi zerine emretmitim. Hareket
iin kararlatrlan sabahtan bir gn nceki akamzeri Amiral
Limpus Paay da beraberime alarak Tophane aklarnda de-
mirli bulunan gambota gittim. Gambotun uzun bir sefer yapa-
cak ekilde hazrlanm olup olmadnn bizzat teftii ve bana
bildirilmesini amiralden rica ettim. Amiral baz ufak tefek nok-
san ile beraber geminin hareket iin hazrlanm addedilece-
ini bildirdi. Kumanyalarn yeterli olup olmadn, efradn
yazlk elbiseleri bulunup bulunmadn ve ne kadar paralar
olduunu svariden sordum. Bir miktar giyecek ile biraz daha
kumanyaya muhta olduklarn inceleme sonunda anladm.
Subaylarn sknt ekmemeleri iin aylk tahsisatlarnn da
gemi kasasna verilmesini uygun grdm. Hemen ikinci svari
ile ktibin Bahriye Nezaretine gnderilmesini ve bu gece es-
nasnda alacaklarn alp sabahleyin emrolunan saatte hareket
etmelerini svariye tembih ettim. Bizzat Bahriye Nezaretine
gelerek gece vakti gayri mamul erzak ve giyecek ambarlarn
atrdm. Gerekli malzemelerin verilmesini, yoklamac efendi-
nin itirazlarna ramen gemiye hesaplanarak para denmesini
emrettim.
Sabahleyin Bahriye Nezaretine gelir gelmez gambotun ha-
reket edip etmediini sordum. Kemal-i hayretle haber aldm
ki, gemi henz hareket etmemi. Derhal svarisini ardm.
Neden hareket etmediini sordum.
Efendim, ikinci kaptan gemiye gelmediler. Ben de onlar
olmaynca hareket etmeyi uygun grmedim... demez mi?
O zaman kararm derhal verdim. Svariyi emekliye ayrt-
tm. Gemiye yeni bir svari verdim. kinci kaptann askeri nis-
106
 CEMAL PAA

petini kestim. Asl amacnn Kzldenize girmemek olan ktibi

gemi ile gitmeye mecbur ettim. saat sonra gemiyi hareket
ettirdim.
Dier bir rnek:
Umumi Harpten nce mbarek gnlerden birinde idi. Do-
nanma erleri ve subaylar ile bayramlamak zere muayyen
bir saatte, btn harp gemileri mrettebatnn tersane meyda-
nnda toplanmasn emrettim.
Kararlatrlan gnn sabah hava yamurlu idi. Fakat be-
lirli bir zamanda byk niforma ile geldiim halde, mret-
tebat orada toplanmamt. Ben otomobilden indiim srada
Donanma Kumandan Tahir Bey subaylardan birka ile bir-
likte Hali Komodorluu dairesinden kyorlard. Doru ya-
nma geldiler. Mrettebatn neden toplanmad sebeplerini
sorduum Tahir Bey:
Efendim, hava yamurlu olduundan belki gelmezsiniz
dncesi ile bo yere askeri slatmamak iin itima ettirme-
dim... cevabn vermiti.
Yamurdan korkan Tahir Beyin gn hapsini emrettim.
Bir hafta sonra da emekliliini icra ettirdim.
Dier bir rnek:
1916 yl ierisinde 4. Ordunun muhtelif ileri iin stan-
bula gelmitim. Bahriye subaylarndan birinin devlet maln
suiistimal ettii tamamen ortaya kmt. O srada orduda ve
donanmada suiistimaller maalesef artmakta idi. Bunun nn
ok iddetli tedbirlerle almay ok arzu ediyordum. Sratle
hakknda hkm verilmesi tavsiyesi ile subay Harp Divanna
sevk ettim. Harp Divan btn gereklere ramen subayn be-
raatna karar verdi. Hlbuki subayn irtikb bence ve btn
amirlerince muhakkakt. Bittabi Harp Divan hkmn tasdik
107
ANILARIM

ettim. Fakat subayn askeriye ile ilikisini kestim. Harp Divan

Reisi smail Bey ile yelerden bazlarn da askeri haysiyet me-
selelerinde bu kadar takdirsiz olduklar sabit olmasndan do-
lay emekliye sevk ettim.
Dier bir rnek:
4. Ordu Kumandanlndan istifa ile artk stanbula dn-
mtm. Rusya ile bar yaplmt. Karadeniz de gemi sefer-
lerine almt. O zamana kadar Yavuz Kruvazr efradnn
ikmal mahalli addedilen Reit Paa vapurunun Karadeniz se-
ferlerini icra edebilmesi iin hazrlanmas gerekmiti. Bin g-
lkle vapuru Donanma Kumandanlnn elinden kurtardm.
Tamir edilmek zere havuzlara indirdim. Ertesi gn Bakan-
lk Mstear Vasf Paa yanma gelerek znt ile bir yl nce
ok mkemmel bir surette tamir edilmi olan Reit Paa vapu-
runun gerekten alanacak bir hale getirilmi olduunu, eer
svari ve ikinci kaptanlarn bir ihmal ve vurdumduymazlkla-
rna bir son verdirilmeyecek olursa Bahriyenin iflasn ilan ey-
lemek lazm geleceini ok hakl bir ikyetle syledi. nc
Daire Reisi Hamdi Beyi ardm. O da ayn ifadede bulundu.
Hali Komodoru Remzi Beyi celp ile Reit Paay tefti ede-
rek durumu gsteren bir rapor vermesini, bu halden dolay
gemi mrettebatndan kimlerin sorumlu tutulmalar gerekti-
ini tayin etmesini emrettim. kinci gn bu halden gemi s-
varisi ile ikinci kaptann mesul olmas icap edeceine dair ra-
poru verdi.
Hemen Vasf Paa ile Hamdi Beyi alarak bizzat gemiye git-
tim. Efradn zabitlerin kamaralarnn kaplar zerinde zabit-
ler aleyhinde mstehcen szleri ieren imzalar altnda yazlar
yazm olduklar halde subaylarn buna bile tahamml etmi
olduklarn gzmle grdm gibi, geminin kpr alt salo-
nunun berbat bir hale getirildiini da mahede ettim. O za-
108
 CEMAL PAA

man gemi svarisinin emekliye sevkini ve ikinci kaptann on

be gn hapsini emrettim.
Bundan byle hangi gemide ayn hal grlecek olursa s-
vari ile ikincisinin derhal emekli edileceini tamim ettim. Gemi
svarisi Yavuz Zrhls ikinciliine aday bulunan bir binba idi.
Kendisi ok namuslu, zeki ve bilgili bir kii olduu halde gemi
ve deniz hayat ok az olduundan tecrbesiz idi. Bir gemide
kuru ya da ya, her eyden svarinin sorumlu olduunu, zan-
nedersem takdir edemiyordu.
Bizim bahriye subaylar arasnda ok yanl bir kanaat vard.
Bir geminin temizlik ve dzeninden, zapt ve raptndan, dier
ilerinden ikinci kaptann sorumlu olduunu iddia ederler. Bu
iddialar her ne kadar doru ise de fakat ikincikaptann sorum-
luluu svariye kardr. Hlbuki birlik halindeki donanma ku-
mandanlarna kar gemideki tm durumlardan ancak svari
sorumludur. Eer sorumluluk svaride merkezlemeyecek
olursa, svarinin gemideki amirlik vahdeti temin olunamaya-
candan bizim bahriye subaylarndan biroklar bunu takdir
edemiyorlar. Hakk Kaptann emekliye sevkini baz dar be-
yinliler maalesef Alman subaylar ile anlap dost olmakta bu-
lunmasna addetmilerdi. Bundan daha mnasebetsiz bir d-
nce olamaz. Disiplinin, bilhassa Alman ve Trk mrettebat
arasnda tam bir ahenk bulunmas dncesinin en ateli taraf
tar olan bana byle bir ey isnat etmek ok gln olur.
Bahriye zabtlarnn maneviyatn artrmak iin daha bir-
ok icraatm vard. Bunlar vatanma dnnce mnhasran
Bahriye Nezaretine ait hatralarm yazarken arivlere mra-
caat ederek aklayacam.

109
ANILARIM

Sultan Osman ve Readiyenin Hazrlan,

Tersane-Fabrika ve Havuzlarn Islah,
Yeni Bir Tersane Kurulmas ve
Yeni Harp Gemileri Siparii
Bahriye Nezaretine gelir gelmez Barbaros, Turgut, Mesu-
diye gibi gemilerimizle btn muhrip ve torpidolarmz mu-
ayene ettirdik. Bunlarn tamirlerini mevcut vastalarn msaa-
desi nispetinde srat ve ehemmiyetle balattm. Tamirleri her
gn bizzat denetliyor ve her eit engelleri ortadan kaldrmaya
alyordum.
Bunun gibi benim asl amacm, ngilterede yapmlar ta-
mamlanmak zere olan Sultan Osman zrhlsn bir an evvel
Marmara ierisine ekmekti. Daha talyan savandan nce
sipari edilmi, maalesef yapm gecikmeden gecikmeye u-
ram bulunan Readiye zrhlsnn tamamlanmas iin kesin
bir zaman tayin ettirebilmekti. Sultan Osman ve Readiyede
arzu ettikleri baz deiiklikler hakknda Rauf ve Vasf Beyle-
rin Bahriye Nezaretine yazdklar baz nemli meselelere, ilgili
daireler alt aydan beri are olacak bir karar tebli edememi-
lerdi. i bizzat kendilerinden anlamak zere Londrada bulu-
nan Vasf ve Rauf Beyleri stanbula davet ettim. Yazdklar ev-
rak ilgili dairelere gnderdim. Uzmanlar nezaret makamnda
topladm. Amiral Limpusun da dncesini alarak her ikisinin
de sorduklar sorularn cevaplarn verdim. Yazdm bir mek-
tupla da Osmaniye ve Readiyenin yapmlarnn bitimi iin
kesin bir tarih vermelerini talep ettim.
Rauf Bey, Osmaniye fenni mrettebatndan bazlarnn
imdiden gemiye gnderilmeleri, mrettebatn ince fenni alet-
lere daha imdiden altrlmalarnn faydal olacan teklif et-
mi olduundan, gerek Osmaniye, gerek Readiye mretteba-
110
 CEMAL PAA

tndan bir ksm zabitlerle, kk zabitleri ayrdm. Readiye

vapuru ile Hali komodorunu, smail Kaptan kumandasnda
ngiltereye gnderdim. Gemilerin irketlerce bitirilip kabul
edilecek zamanda yapmlarnn tamamlanmas ve teslimleri
mmkn olabilmek iin bundan byle herhangi bir tadil tale-
binden kanmalarn Rauf ve Vasf Beylerden rica ederek iki-
sini de Londraya iade ettim.
stanbula gelen Armstrong-Vickers vekilleri ile mzakerele
rimizin ikinci ksmn bu irketlere son sistem ile bir Dretnot
ile iki keif gemisi, alt torpido ve iki tahtelbahir siparii tekil
ediyordu. Bizim bahriye uzmanlar ile Amiral Limpusun b-
tn taleplerini ihtiva edecek ekilde irketler tarafndan dzen-
lenen planlar, artname ve anlamalar incelenerek taraflarca
imza ve sipari icra olundu.
Bundan baka eski gemilerimiz iin talim ve ihtiyat cepha-
neleri dahi sipari edilmiti. Dretnota Fatih ismi uygun g-
rld. Yapmna nezaretle Korvet kaptan Hamdi Bey tayin
edildi.
Sultan Osmann ilk ve son srat denemeleri ile top tecr-
belerinin icra zaman kesin ekilde tayin olundu.
Mahmut Paann bakanl zamannda Hali Tersanesinin
slah ile beraber zmit Krfezinde her trl yeni vastalar
haiz, mkemmel bir tersane ve yzer havuz tesis ve inas key-
fiyeti Armstrong Vickers naat irketleri ile mzakere mevki-
ine konmu ve bunun ilk artlar kararlatrlmt.
in ok nemli olduu da dikkati nazara alnarak kesin so-
nuca varmak iin icap eden murahhaslarn hemen stanbula
gnderilmesi lzumunu irketlere tebli ettim.
Zikredilen irketlerin icra meclisi yelerinden Sir Vincent
Caillard ile Armstrong Vickers direktrlerinden iki kii stan-
111
ANILARIM

bula geldiler. Ad gecen irketler hukuk mavirliine stanbul

avukatlarndan Kont Ostrorog ve Bahriye Nezareti hukuk m-
avirliine de Mebus Hallayan Efendi seilmilerdi. Hukuk
mavirlerimizin de huzurlar ile yaplan eitli celseler sonu-
cunda anlama artlar kesinlik kazanmt. Bu anlamaya her
trl mahzurlardan temiz bir anlama adn veremezsem de,
an gerekleri ve artlar ile uygun kzaklar, havuzlar, fabrika-
lar sahibi olabileceimizi salayacandan dolay fevkalade se-
vincimi mucip olmutu.
Benim teden beri bir prensibim vardr. Hkmet her-
hangi bir mesele hakknda kesin bir karara vardktan sonra, bu
karar uygulamak ve en ksa zamanda tahakkuk ettirmek iin
durup dinlenmeden alrm.
Armstrong, Vickers irketleri ile yaptmz anlama gere
ince Hali Tersanesinin iletilmesi zikredilen irketlerle Bah-
riye Nezareti temsilcilerinden mrekkep bir heyete havale edi-
lecek; bu heyet tersaneyi bir ngiliz genel mdr vastas ile
idare edecekti. Kim ne derse desin, ciddiyet ve zenle uygu-
land takdirde bu giriimlerden memleket iin byk ya-
rar temin edilecei kanaatinde idim. O zamanki kanaatimi
hala deitirmedim. Anlamann kesinleerek uygulanmaya
balamasndan sonra geen az bir zaman zarfnda tamirde bu-
lunan gemilerimizin byk bir dikkat ve itina ile tamir edilmi
olduunu grmek benim iin sevindirici idi. Tersaneye Genel
Mdr tayin edilmi olan kiinin namuskrl zerine ald
ite ihtisas ve maharet sahibi olmas beni ok rahatlatyordu.
stanbula gelmesinden ok ksa bir zaman sonra tersane fab-
rikalarnn ve kzaklarnn ne ekilde deitirilmesi ve nasl s-
lah edilmesi gerektii hakknda imza ettii ilk projelere muta-
bk kalyorduk. Genel Mdrn namusluluuna delil olarak
bir rnek syleyebilirim:
112
 CEMAL PAA

irketlerle yaptmz anlama gereince devlet, zmit Kr-

fezinde yeni bir tersane kurulmasna ait sermayeyi koymaya
ve bu tersaneyi kurmaya mecburdu. ki aylk bir inceleme so-
nunda genel mdr bana demiti ki:
Hali Tersanesi yerinin haiz olduu zellik o kadar dik-
kate ayandr ki, Osmanl harp tersanelerinin buradan kaldr
larak zmite nakledilmesi iin hibir sebep gremiyorum.
Halen mevcut bulunan binalar yeni fabrikalara evrildikleri,
kzaklarda da baz slahat vcuda getirildii takdirde imdiki
Hali Tersanesinde nihayet drt be seneye kadar en byk
dretnotlarn ina imkn elde edilebilir. Bunun iin ben imdi-
lik zmit Tersanesinden vazgeilmesi ve btn himmetin, ok
az bir masrafla elde edilmesi mmkn olan Hali Tersanesi s-
lahna harcanmas dncesindeyim. Bu dncemi irketlere
kabul ettirmeyi size vaat ediyorum.
Maalesef Birinci Dnya Harbi balangcnda Alman gazete
lerinden naklen bizim gazetelerimizde bir yalan haber k-
mt. Gya ngiliz genel mdr, ngiliz slahat heyetinin em-
rine uyarak gemilerimizin tamiri srasnda en nemli paralar
karmlar. Bu ekilde gemilerimizin hareket etme kabiliye-
tini drmler.
Bu haber ilk defa yaynland zaman 4. Ordu Kumandanl-
nda bulunuyordum. Bunun tamamen gerek d olduunu,
gerek ngiliz Islahat Heyetinin, gerekse tersanelerimizin slah
ve ihyasn zerine alm olan ngiliz irketleri mhendisleri-
nin ta hizmetlerini terk ettii gne kadar ok namuskarane g-
rev ifa etmiler ve hi ihanete teebbs etmemi olduklarnn
Osmanl Bahriye Nezareti tarafndan tekzip ettirilmesini o za-
man bana veklet eden Enver Paadan rica etmitim. Bu tek-
zibin yaynlanp yaynlanmadn hala bilmiyorum. Fakat ma-
alesef bu gerek hilaf yaynn ok geni bir alan kazandna,
113
ANILARIM

birok siyasi eserlerde bizim ve Almanlarn aleyhinde pek ok

kt niyetli neriyata sebebiyet verdiini gryorum.
Gerek Amiral Limpus ile maiyetindeki subaylara, gerek
Hali Tersanesini slaha memur ngiliz mhendis ve amele-
sinin grevlerini ok namuslu bir ekilde yaptklarn burada
tekrar etmeyi kendim iin bir mecburiyet telakki ederim.
O kadar ki, anakkale ve Karadeniz boazlarnda kurula-
cak torpil hatlarnn seim ve en uygun torpil tarlalarnn ku-
rulu eklinin tespit edilmesini Amiral Limpusun maiyetine
memur torpido mtehasss ile bir Osmanl subayndan m-
rekkep bir heyete havale etmiti. anakkalenin ilk torpil hat-
larn bu plana gre tesis etmitim.
Btn gerekleri ihtiva etmesini arzu ettiim bu eserime
aadaki olay da yazmay bir grev addederim:
Boazlarn torpil hatlar ile kapanmas ihtimali kuvvetle or-
taya kt zamandr ki, bir gn Amiral Limpus yanma geldi
ve dedi ki:
Eer boazlar torpil hatlar ile kapamay dnyorsanz,
size bir teklifte bulunacam. anakkale Boazna istediiniz
kadar torpil dkebilirsiniz. Fakat Karadeniz Boazna torpil
dkmeyiniz. Yalnz torpil dkm gibi amandralar koyunuz.
Btn denizcilere Karadeniz Boaznn torpillerle kapatld-
n, binaenaleyh klavuzsuz boaz gemenin yasak olduunu
ilan ediniz. Ruslar tabi sizin torpil dkmediinizi bilmeyecek-
leri iin boaz zorlamaya cesaret edemezler. Ayn manevra
1870-1871 ylnda Almanlar tarafndan uygulanmt. imal
deniz sahiline torpil dkld ilan edilmemiti. Hlbuki ger-
ekte hibir torpil dklmemiti. Bu ilann verdii cesaret-
sizlikten dolay ad geen deniz sahiline hibir Fransz gemisi
yanamamt. Eer siz de Karadeniz Boazna torpil dkerse-
niz, bu torpillerden birisi akntnn iddetinden dolay yerin-
114
 CEMAL PAA

den kopabilir; doruca Halie kadar girebilir. Orada bir yolcu

veya tccar gemisine arparak bir felakete neden olursa hak-
knzda Avrupa umumi efkrnca byk sorumluluu mucip
olur.
Amirale ikazndan dolay mteekkir kaldm fakat byle
bir manevrann her zaman iin baar ile uygulanmas imkn
tasavvur olunmayacan, Karadeniz Boaznn Kuzey denizi
sahili ile karlatrlmayacan, bir kere dman gemileri her-
hangi bir sebeple haber alarak boaz zorlayacak olurlarsa bun-
dan telafisi imknsz zararlar doabileceini syledim.
O zaman vaziyet icaplarndan olarak amiral bunu bir alda-
tc fikir olarak m syledi yoksa fenni kanaati bu yolda myd?
Bunu burada tetkik edemeyeceim. Herhalde anakkale iin
byle bir teklifte bulunmam olmasna ve ngiliz donanmas-
nn bilhassa anakkale ile alakadar olmasna nazaran bu teklifi
srf fenni kanaate atfetmeyi amiralin namusuna olan itimadm
dolaysyla daha uygun telakki ettim.
stanbula gelen Armstrong, Vickers vekilleri ile mzakere-
mizin ikinci ksmn i bu irketlere son sistem bir diretnot ile
iki keif gemisi, alt torpido iki tahtelbahir siparii tekil edi-
yordu. Bizim denizcilik uzmanlar ile Amiral Limpusun b-
tn isteklerini ierecek ekilde irketler tarafndan dzenlenen
planlar, artname ve mukaveleler incelenerek taraflarca imza
edildi. Sipari alnd. Bundan baka eski gemilerimiz iin ta-
lim ve ihtiyat cephaneleri dahi sipari edilmiti. Dretnota Fa-
tih ismi uygun grld. Yapmna nezarete Kaptan Hamdi ta-
yin edildi.
Sultan Osmann ilk ve son srat denemeleri ile top dene-
melerinin zaman icras kesin ekilde tayin olundu.
Btn bu faaliyetlerden anlalyordu ki, biz donanmamz
ksa bir zamanda Yunan donanmasna stn bir hale getirmeyi
115
ANILARIM

btn varlmzla istiyorduk. Bu isteimizi geciktirecek ne ka-

dar engel varsa, hepsini ortadan kaldrmaya son derece gayret
ediyordum.
O srada Franszlar da bizim iin gemi yapmay arzu edi-
yorlard. stanbula davet ettiim Chantien Normand vekilleri
ile mzakere ederek bu irkete alt muhrip sipari ettiim gibi
Creuzot fabrikalarna da iki tahtelbahir sipari ettim.
Fatih zrhls yirmi iki ayda teslim edilecei gibi gerek ngil-
tereye gerek Fransaya sipari ettiimiz dier gemilerimizin ya-
pmlar da buna yakn zamanda bitecekti. Sultan Osman dret-
notu 1914 senesi sonuna doru, Readiye dretnotu ise 1915
senesi balarnda teslim edileceine gre, 1916 ortalarnda
dretnot, iki keif gemisi, on iki destroyer ve drt tahtelbahir-
den mrekkep yeni bir filo ile eski gemilerimizden ibaret bir
ikinci hat filosuna malik olacaktk. Herhalde Yunan donanma-
sna kat kat stn olacaktk. Yeni gemilerimizi idare edebile-
cek Osmanl mrettebatnn yetitirilmesi iin Amiral Limpus
ile srekli alarak ok geni bir talim ve terbiye program ha-
zrlamtk.
Fakat her eyden nce eski gemilerimizin bir an evvel ta-
miri ve talim iin denize kmalar gerekiyordu. O srada ie
balam olan ngiliz genel mdrn en balca meguliyetini,
bu tekil ediyordu.
Nihayet 1914 senesi Temmuzunun 22. gn; Mesu-
diye, Barbaros, Turgut Reis ile eski botlarmzda mrekkep
donanmamz kprlerden karabilmi ve Amiral Limpus ku-
mandas ile Adalar nne gndererek talim ve terbiyeye bala-
tabilmitim.
Bizim bu hummal almalarmz karssnda dnmeye
balam olan Yunanllar dahi donanmalarnn kuvvetlenmesi
sebeplerine bavurmular, iki senede teslim edilmek zere
116
 CEMAL PAA

Fransaya bir dretnot sipari ettikleri gibi Alman fabrikalarn-

dan yeni alt destroyer satn almlard. Yeniden ina edilecek
olan bu gemiler bizim iin bir tehlike tekil etmedii gibi, tem-
muz sonlarna doru teslim edilerek Austos sonlarna doru
stanbula gelecek olan Sultan Osmann varl, Yunan donan-
mas zerine stnlmz artracak, alt yedi ay sonra Rea-
diyenin gelii bu stnl daha da artracakt. Fatih zrhls
ise Fransaya sipari edilen Yunan dretnotuna tekabl stn-
l yine biz temin edecektik.
Yunanllar bu hesaplar ok gzel yapyorlar, Sultan Os-
mann salimen stanbula gelmesine engel olmak iin her trl
vastalara mracaat bile dnyorlard.
1914 senesi Mays aynn ortalarnda Padiah Hazretlerine
tazimlerini arz etmek zere stanbula gelmi olan Goebenin
bu ziyaretine karlk ngilizler de Akdeniz ngiliz filosu ku-
mandan Amiral Durobecki haziran ortalarnda zrhls ile s-
tanbula gndermiti.
Gerek Bahriye Nezaretine yapt resmi ziyaret esnasnda,
gerek mteaddit vesilelerle dier toplantlarmzda amiral, Sul-
tan Osman stanbula getirmek iin zel nlemler alp almad-
mz soruyordu ve diyordu ki:
Sultan Osmann Osmanl sularna gelmesi Yunanllar
son derece korkutuyor. Bu menfur neticenin tahakkukuna en-
gel olmak iin her trl vastaya mracaat arzu ediyorlar. Be-
nim aldm bilgilere gre ngilterede gemi daha son tecr-
belerini yapmazdan nce birtakm fedailer vastas ile gemiyi
tahrip ettiremezlerse Osmanl sularna gelmek zere yola k-
t srada Cebelitark ynlerinde bir Yunan tahtelbahiri vasta-
syla batrmaya teebbs edecekler. Bunda da baarl olamaz-
larsa geminin Yunan sularndan geii srasnda btn Yunan
donanmas ile gemiye saldrmay gze alacaklardr. Size tavsiye
117
ANILARIM

ederim geminizi bir tehlikeden kurtarmak iin son derece m-

teyakkz olunuz.
Amiral bu tavsiyelerinde o kadar srar ediyordu ki, bundan
amac beni korkutarak geminin inaat bitse bile Readiyenin
tamamlanmasn beklemek zere stanbula gelmesinden vaz-
gememi temin edebilmek olduunu imdi sanyorum.
O zaman bu tavsiyeleri srf halisane bir niyete atfetmi, n-
lemlerinin alnmasnda ok fazla maharetli davranarak tehlike-
nin zihnimde artrmak dncesinde bulunmutum.
Gerek ngiltere ve Yunanistanda bulunan memurlarmz-
dan aldmz haberlere, gerek amiralin bu tavsiyelerine naza-
ran, Sultan Osmann ngiltereden stanbula kadar seyahati es-
nasnda selametini temin edecek nlemler alnma dncesi
artt. Amiral Limpus ile mzakere ederek austos balarnda
donanmann Akdenize gnderilmesi ve Sultan Osmana Girit
aklarnda katlmas kararlatrld.
Sultan Osmann Cebelitarktan itibaren hangi seyir hat-
tn takip edeceine, donanmaya hangi enlem ve boylam da-
ireleri zerinden bulunacana ait donanma kumandan sfat
ile amiral tarafndan kaleme alnan gizli bir emirnameyi, Fran-
sz donanmas manevralarnda bulunmak zere Fransaya vaki
olan yolculuum esnasnda bizzat grm ve ngiltereden Pa-
rise arm olduum Rauf Beye vermitim.
Fakat ne yazk ki, austosun ilk gnlerinde dretnotumuz
ngiltere hkmeti tarafndan zapt edildi. Bu gzel gemiye Os-
manl sanca takmak nasip olmad.

Fransa-Trkiye Yaknlamas
Balkan Savandan sonra, Trkiyenin ite ve dta urad
problemlerden kurtarlmasn, glenmesini ve devletler top-
118
 CEMAL PAA

luluu arasnda artk kendine mahsus yere sahip olmasn te-

min iin tek are imdiye kadar takip edilen savunma siyaseti
yerine aktif siyaset takip etme olacan takdir etmi olan tti-
hat ve Terakkinin, i ve d devlet siyaseti hakknda tespit et-
tii esaslardan yukarda ksaca bahsetmitim. Bu aktif siyaset,
devletin Umumi Harbe girmesi ile sonulanm olmakla, bu
kanunun balangcnda bu esas hatlar bir daha zikretmeyi uy-
gun buldum.
siyaset bakmndan hallolunacak en nemli mesele, im-
diki tabirle devleti terkip eden muhtelif unsurlardan ekalliyet-
lerin hukukunun tayini ve bunlarla ekseriyet arasnda dostluk
ve kardeliin meydana gelmesinin temini idi.
Araplarla, yukarda detaylar ile arz ettiim esaslar ereve
sinde bir tesviye ekli kararlatrlm ve gerek bu tesviye su-
reti btn Araplar memnun etmemise de herhalde halis
Mslman hissiyatn duyan byk Arap kitlesince kfi telakki
edilmiti.
Bulgarlarla aznlklar meselesi ebedi bir hal ekli bulmu ve
Osmanl snrlar ierisinde artk Bulgarlardan eser kalmamt.
Fakat ok mark bir tutum taknm ve kralna On
nc Konstantin unvann verecek kadar Bizans mpara-
torluunu kurmu olan Yunanistan ile er ge ok yakn bir za-
manda mcadeleye girieceimize hi phe olmadndan,
bu mcadele esnasnda iteki Rumlar tarafndan hibir iha-
nete maruz kalmamak iin nceden arz ettiim vehile Aydn
Vilayeti Rumlar ile Makedonyann slam ahalisinin mba-
delesine balanm, bir taraftan ordu ve donanmann slah ve
takviyesine, bir taraftan da d ittifaklar teminine balanmt.
Unsurlar meselesinde en nemlisi Ermeni meselesi idi.
Okuyucularm btn varlmla temin etmek isterim ki, bu
meseleyi Ermenilerin saadet ve memnuniyetini mucip klacak
119
ANILARIM

ekilde tesviye etmek ttihat ve Terakki Frkas erknnn en

ok arzu ettii hususlardan biri idi. Ben bunu ispat ve tafsil et-
meye muktedirim. Fakat bu ok nemli meseleyi ayrca bir ba-
histe aklamay mnasip telakki ediyorum.
Ermeni slahatnn tarz ve eklini kararlatrmak iin byk
devletler tercmanlarndan meydana gelen Yeniky Komisyo-
nunda Rus ba tercman daima azami bir program teklif edi-
yor. Alman ba tercman ise ona karlk asgari bir program
dermeyan ediyordu. Bir taraftan Fransz ve ngiliz, dier taraf-
tan Avusturya ve talya ba tercmanlar mutavasst roln ifa
ediyorlard. zel komisyon uzun sren toplantlardan sonra
kesin bir karar veremeyerek kararlarn ait olduklar seferlere,
azami ve asgari programlar halinde takdim etmeye mecbur
oldu.
Mteakiben mzakerelere Bablide yalnz Rusya ve Al-
manya sefirleri ile Sadrazam Paa arasnda devam olunmu ve
dier sefirler, azami ve asgari programlarn mdafii olan bu iki
sefir arasnda meydana gelecek anlamaya muvafakat edecek-
lerini beyan ve iten ekilmilerdi.
Bu olay ok gzel gsteriyor ki, bizim Rusyadan tama-
men emin olabilmemiz iin ngiltere ve Fransann zellikle
kamuoyunun dostluunu kazanmaktan baka aremiz yoktur.
Avrupada genel bir savan kacan zellikle Almanyann
bizim hatrmz iin Rusyaya harp ilan edeceini, ryada gr-
sek hayra yormazdk. Biz diyorduk ki, inklbmzn daha ilk
gnlerinde bizi hayal krklna uratan Bosna-Hersek ilhak
Almanyann en sadk mttefiki Avusturya tarafndan yapld
halde, Almanya ne yapt? Trablusgarp ve Bingaziye apansz te-
cavz eden talya ona kar pek sadk grnmese bile, herhalde
Almanyann mttefiki deil miydi? Almanlar bizden ekono-
mik ynden yararlanmak isterler. Bu menfaatlerinin tehlikeye
120
 CEMAL PAA

girmesini kesinlikle engel olurlar. Bu defa Ermeni slahat me-

selesine karmalar da zellikle Rus nfuzunun Badat hatt
civarna kadar inmesine engel olmak amacna dayanmaktadr.
Yoksa bir tehlike durumunda bizi kuvvetle korumak, Alman
siyasetinin yanna bile yaklamaz.
Hatta Trkiyenin kalknmas iin muhta olduu paray
tedarik hususunda bile yardm edemeyeceini, bizim iin bu
hususta tek are Franszlarla ho geinerek, Paris piyasasndan
her zaman iin para tedariki imknn muhafaza etmekten iba-
ret olduunu Almanlar aktan aa sylemediler mi?
Bu hale gre nce Franszlarla sonra da ngilizlerle iyi ge-
inmek ve memlekette yeni seyahatler yapmak amacnda ol-
duunuz iin kendilerini ikna etmek ve bu suretle bizi Rus sal-
drlarndan korumalarn temin etmek en esasl kararlarmz
arasnda bulunuyordu.
ngiliz Hariciye Nezareti ile Hakk Paa arasnda cereyan
eden mzakereler vastas ile ngilizlerle aramzda mevcut m-
nakaal meseleleri kesin ekilde halletmeyi ok arzu ediyor-
dum.
Basra Krfezinde ve Arabistan yarmadasnn gney k-
smlarnda Trk-ngiliz nfuz mntkalar tespit ettiimiz gibi
Aden civarndaki Yedi Nahiye meselesini ngilizlerin mem-
nuniyetini mucip olacak tarzda halletmeyi kabul ettik. Badat
imendiferinin Basraya doru uzatlmas, Dicle ve Frat nehir-
lerinde gemi iletmesi yaplmas meselelerinde dahi ngilizle-
rin isteklerini yerine getirmekten kanmadk. El-cezire petrol
kaynaklar aratrmas, Aydn imendiferinin temdidi ile baz
ubeler ilavesini, Samsun ve Trabzon limanlarnn inas imti-
yazlarn ngiliz irketlerine verdik. Daha bunu gibi birok n-
giliz emellerini tatmin ettik.
121
ANILARIM

Dhiliye Nezaretinin tensii dhiliye memurlarmzn s-

lah iin Dhiliye Nezaretine bir ngiliz Genel mfetti ile bir-
ka ngiliz dhiliye mfettii tayin, gmrklerimizin slahn
da Sir Crawforda havale ettik. Birok ngiliz gmrk mfettii
getirmeye kararlatrdk.
Bahriyemizin slah iin nceden getirdiimiz ngiliz slah
heyetine ok geni bir alma sahas bahederek bu heyetten
azami istifadeye baladk. Hatta kendisi ile ok iyi mnasebet-
ler kurduumuz ngiliz Elisi Sir Louis Mallet, ngiliz amirali-
nin bana kar pek ziyade mteekkir olduunu ve imdi Trk
donanmasnn terakkisinden mitli olduunu sylemiti.
Tersanelerimizin slahn ngiliz irketlerine havale ettik.
Bu irketlerin stanbuldaki dare Meclisi Riyasetine Sir Adam
Black gibi teden beri Trk-ngiliz dostluunun mrevvile-
rinden geinen bir zat geirdik.
ngiliz irketleri ile Bahriye Nezareti arasnda imzalanan
mukaveleye Bakanlka harfiyen uyulduundan ilerin salim
bir mecraya girdiinden bahseden Sir Black bana defalarca te-
ekkr etti.
Nihayet Ermenilerin oturduklar vilayetlerimizin idaresini
ngiliz memurlarna vermek istediimiz halde Ruslar tarafn-
dan duar olduu mmanaattan dolay ngilterenin ret ceva-
bna maruz kaldk. ngiltere Hkmetinin bu hareket tarz Sir
Louis Malletin bile pek ziyade hayret ve hiddetini mucip ol-
mutur.
ngilizlerin siyasi partimiz hakkndaki honutsuzluunu
sabk Eli Sir Charles Lawter zamannda ba tercman Fitz-
maurice ile kara ataesi Tyrellin yaptklar entrikalara yordu-
undan, yeni Eli Sir Louis Mallet gelir gelmez zellikle Mah-
mut evket Paa aleyhine yaplan suikaste, bizzat katldklar
incelemelerle ispat edilen bu iki entrikacnn stanbuldan
122
 CEMAL PAA

uzaklatrlmalarn Prens Said Halim Paa aktan aa eli-

den rica etmi ve ok yakn zamanda bu arzusunun yerine ge-
tirilmi olacan greceimi eli vaat etmiti. Gerekten bir
ay sonra, bu iki adam memleketimizden defolup gittiler. Biz
de ok nazik ve namuslu ve iyiliksever bulduumuz Sir Louis
Mallet ile ok sk ve samimi ahsi mnasebetler devam ettir-
meye baladk.
Hususi mnasebetlerin takviyesine matuf btn teebbs-
lerden amacmz, ngilizlerin, Trkler hakkndaki suinazarn
ortadan kaldrmak, Trkiyenin kuvvetlenmesine matuf olup
son zamanlarda Rusya ile akdettii itilaftan dolay deien
asrlk ngiliz siyasetine dnlmesine imkn olup olmadn
tecrbe etmekti.
stanbulda eli ile konsoloslua mensup veya mstakil bir-
ok ngilizlerle yaplan almalardan baka ngiliz-Rus itilaf-
nn en iddetli aleyhtarlarndan olan ona karlk ngiliz-Trk
dostluu taraftarlarndan Sir Thomas Barkley ile ve daha dier
nemli ngiliz ileri gelenleri ile samimi ilikiler kurmaktan geri
durmuyorduk.
Gerek Hkmet umumi olarak, gerek Hkmeti tekil
eden ahslar, ahsen ngilizlerle resmi ve zel ilikiler ve ya-
knlk kurulmasna altklar srada, Franszlarla da yaknlk
teminine almaktan bir an bile geri kalmyorlard.
Zaten teden beri jandarmamzn tensii General Bau-
mann adndaki Fransz generaline tevdi olunmutu. Bu gene-
ralin yetki evresi geniletildii gibi, o zamana kadar slahat
snrlarndan darda braklm olan Cebelbnan Jandarma-
snn slah bile, Franszlar memnun eder dncesi ile bu ge-
nerale verilmiti. Osmanl lkesinin yollarnn yaplmas bir
Fransz irketine verildiinden birok Fransz mhendisi Na-
123
ANILARIM

fa Nezaretinin hizmetine alnm ve bunlarn saylarnn art-

rlmas bile dnlmt.
Maliye ilerimizin dzeltilmesi iin nceden kabul ettii-
miz slahat- Maliye komisyonuna daha geni bir yetki verdik.
Hibir mali kanunumuzun bu komisyondan gemedike Me-
busan Meclisine sunulmamasna zen gsterdik.
Maliye memurlarmz srekli bir denetim ve murakabe al-
tnda bulundurmak, bu sayede zikredilen memurlar arasnda
grev ve sorumluluk duygusunun hkim olmasn temin et-
mek iin maliye memurlar genel mfettiliini Msy Joly
adndaki bir Fransza verdik.
O zaman ngiliz ve Fransz dostluunu her ne pahasna
olursa olsun kazanmaya alyorduk. Bu alma o kadar ge-
nel idi ki, eer imkn tasavvur edilse idi ordumuzun slah iini
bile bir Fransz slahat heyetine vermekten ekinmeyecektik.
Fakat bu bizim iin imknszd.
Evvela ordumuzun subaylarndan biroklar Almanyada
eitim grm, geri kalan da Alman harp usulne gre talim
ve terbiye edilmiti. Uzmanlarn inkr edemeyecekleri gerek-
lerdendir ki, bir ordunun gerek tensikat ve gerek talim ve ter-
biyesi bir kere muayyen bir prensip dhilinde icra edildi mi,
onun; kolay kolay ve bilhassa byk tehlikelere sebep olmak-
szn baka bir prensibe gre slahna imkn yoktur. kinci ola-
rak, Mahmut Paa merhum zamannda bize bir tensik heyeti
gndermeleri Almanlardan resmen rica edilmi, onlar da bu
ricamz kabul ettiklerini yaz ile bildirmilerdi. Esasen bizim
iin hibir kt niyet beslemeyen bir hkmeti memnun et-
mek iin zmnen tekdir etmek en cahilane ve kymet bilmez
bir hareket olabilirdi. Binaenaleyh ordu hakkndaki kararlar-
mz deitirmeyi hi dnmedik. Liman Von Sanders slah
124
 CEMAL PAA

heyetinin geliinden sonra kan grltlere de hi pabu b-

rakmadk.
stikraz mzakereleri srasnda Franszlarn istedikleri bir-
ok maddi menfaatleri kabul etmekteki amacmzn biri de
Fransz umumi efkrn lehimize kazanmaktan baka bir ey
deildi.
Muhtelif tipte harp gemilerine sahip olan en byk fenni
mahzurlardan olduu halde Franszlar memnun etmek iin
Haver tezghlarna alt destroyer ve Creuzot fabrikalarna iki
denizalt sipari ettik.
Fransz da toplarnn Krupp da toplarna stnl en
mahir topu uzmanlarmzdan Hasan Rza Paann incelemeleri
ile meydana knca, Fransaya birok da toplar sipari ettik.
Deniz Havaclk Mektebi kurulmasn Fransz uzmanlarna
havale ettik. Fransz irketlerinden birine on iki deniz ua s-
marladk.
Nihayet Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti ad ile stan-
bulda ve Pariste karlkl genel merkezleri bulunan bir cemi-
yetin kuruluuna dahi teebbs ederek, bu teebbste baarl
oldum. Bu cemiyet stanbulda benim Pariste eski Hariciye
Nazr Msy Cruppinin bakanl altnda bulunacakt. Ce-
miyetin stanbul tekilatna ait nizamnameler Messisin
adna verdiim bir heyet tarafndan kaleme alnd. Bu heyete
Fransz ve Trklerden birok zatlar dhil bulunuyordu. Cemi-
yetin Nizamnamesini tanzim ve Dhiliye Nezaretine usulen
beyannamesi verildikten sonra Beyolunda Union Franca-
ise salonunda tesis merasimi icra ve eitli ubeleri iin lazm
gelen seimler yapld.
Cemiyetin kurulu amac o kadar geniti ki, tekilat nizam-
namesi hakk ile uygulanp takip edilirse bir iki yl ierisinde
125
ANILARIM

Fransz-Trk ilikilerinde memnuniyete ayan bir iyileme

meydana gelecekti.
Bununla beraber btn bu giriimlerden amacmz, hayati
menfaatlerimizin elde edilmesine teebbs ettiimiz srada
Fransz basn, umumi efkrnn lehimize dnmesini teminden
ibaret olduunu, her frsatta istifade ile Eli Msy Bomparta
sylemekten geri durmazdm.

Fransa Yolculuum
1914 yl Temmuz ay ortalarnda idi, ne gibi bir nedenlerle
olduunu pek hatrlamyordum. Bir gn Msy Bompart ile
elilikte grrken dedi ki:
Sizin Fransz-Trk dostluu hakknda burada sarf ettiiniz
almalar dikkati nazarn ekmi olduundan, sizinle daha
yakndan tanmak ve size Fransz ktlesini daha yakndan ta-
ntmak iin Fransz hkmeti sizin Fransay ziyaret etmenizi
arzu ediyor. Acaba Fransz donanmasnn temmuz aynda yap-
mak istedii deniz manevralarnda bulunmak zere tabi oldu-
um hkmet sizi davet edecek olursa, bu Osmanl hkme-
tince memnuniyetle karlanr m? Bunu Sadrazam Paadan
sormak niyetinde isem de nce sizin muvafakatinizi almak is-
terim.
ayet Sadrazam Paa muvafakat eder ve Padiahn msaa-
desi de karsa memnuniyetle gideceimi syledim.
Birka gn sonra Msy Bompart Fransz hkmetinin da-
vetini resmen Babliye tebli etmiti.
Tam o srada mahut Saraybosna cinayeti de vukua gelmiti.
Pariste, ne yolda bir lisan kullanmaklm lazm geleceini,
Fransz Dileri Bakan ile grtm srada nelerden bah-
126
 CEMAL PAA

setmekliim uygun olacan, Sadrazam Paa Hazretleri ile di-

er arkadalardan sordum.
Siyasi mesleiniz sizin de malumunuz olduu iin mey-
dana gelecek frsatlardan istifade ederek, Fransz dostluuna
verdiimiz nemde ve zellikle bizim iin hayati bir mesele
olan Adalar meselesinin kesin bir zm ekline varlmas iin
Fransz siyasetinden ok byk istifadeler beklemekte oldu-
umuzdan bahsedersiniz. Bilhassa Dileri Bakann bu nazik
mesele zerine celp etmeye alrsnz... dediler.
stanbuldan yanma iki deniz subay alarak haziran so-
nunda Parise doru hareketle temmuzun ilk gnlerinde oraya
vardm.
Daha nce Parise gelmelerini yazdm Vasf ve Rauf Bey-
leri orada buldum.
Rauf Beye Sultan Osmann srat ve at denemelerinin ya-
plmas hakknda baz talimat verdiim srada ngilizlerde ga-
rip bir ruh haleti mahede etmekte olduunu ve adeta Sultan
Osmann tamamlanmasnn ertelenmesi iin her gn baka
bir bahane icat etmekte bulunduklarn haber verdi. Buna kar-
lk bizim de gayet mteyakkz davranarak bir an nce gemiyi
teslim almaya muvaffak olmamz gerektii cevabn verdim. n-
aat irketi on drt topundan ikisinin muayyen zamana kadar
yerine koyulamayacan sylemiti. Bu iki topun sonradan
stanbulda yerlerine konulabileceine ve binaenaleyh dene-
melerin iki top noksan olarak yaplmasna izin verdiime dair
yazdm cevab da Rauf Beye vererek ve szl birok talimat
daha ilave ederek kendisini ngiltereye gnderdim. Vasf Beyi
yanmda alkoydum.
Pariste yalnz iki gn kaldktan sonra Lion ve Marsilya
yolu ile Toulona gittim. Orada beni beklemekte olan Fransz
Deniz Kuvvetleri Komutan Amiral Bou de Lapeyre ile bu-
127
ANILARIM

luarak amiral gemisi olan Amiral Courbet dretnotuna bin-

dim. O gzel Cote dAzurede gn gece sren birok de-
niz manevralarnn hatrasn hi unutmayacam.
ok mert ve eski bir denizci olan Amiralin hakkmda bes-
ledii misafirperverlik gerekten her trl tahminin stnde idi
gn sonra donanma karma kuvvetinin karadan yap-
t bir geit treninden sonra Amiralden izin alarak trene
dndk. Drt be gn devam eden birok top, tfek fabrikas,
denizalt inaat tezghlar ziyaret ettikten sonra Parise dn-
dk. 14 Temmuzdan nce Havre tezghlarn ziyaret etmeyi
de unutmadk.
Msy Viviani ile Dileri Bakanlnda ikinci buluma-
mz srasnda idi. Birdenbire nemli bir tavr taknarak bana
dedi ki:
Paa Hazretleri!.. Sizinle nemli bir fikrin teatisinde isem
de bu sarada Mebuslar Meclisinde cereyan eden mzakereler
btn dncemi o kadar megul ediyor ki, baka bir zemin
zerine mmkn deil gelemiyorum. Cumhurbakan ile be-
raber Rusyaya bir seyahat yapmamz lazm. Sosyalistler bana
engel olmak iin yolculuk masrafma ait kanun teklifini reddet-
mek istiyorlar. Bundan doan sonu gelmeyen teferruat Di-
leri Bakanl Siyasi ler Mdr Msy de Margerieye ge-
reken talimat verdim. Sizinle bir mlakat kararlatrarak uzun
uzadya grmesini rica ettim, kendisi tarafndan mracaat
vuku bulunca kabul etmenizi rica ederim.
Arzularmn sonunda yerine geleceini anlam ve mem-
nun olmutum. Sonunda Msy Margerie, Dileri Bakan-
l tarafndan mihmandarlma tayin edilmi olan ark -
leri Mdr vastas ile grme istedi. Dileri Bakanlnda
kendi brosunda grmek her eyden daha gzel olaca ce-
vabn verdim. Kararlatrlan saatte bulumaya gittim.
128
 CEMAL PAA

Msy Margerie benim Fransz Trk dostluumu takviye

iin harcadm abann btn Fransz hkmeti ve umumi ef-
krnca takdirle karlandn grdn, imdiye kadar iki
millet ve iki hkmet arasnda meydana gelen anlamazlkla-
rn bu sayede ortadan kaldrmak imkn bulunabileceini sy-
lemeye balad. Birdenbire lafn keserek dedim ki:
Mdr Bey!.. zin verirseniz sz teye beriye bulatrma-
dan dorudan doruya maksada gelelim. Biliyorsunuz ki, Os-
manl mparatorluu srekli saldrlara uramak yznden ok
zayf dm, son Balkan Savandan takatsiz bir halde karak
Avrupadaki mlknn hemen tamamn, Adalarn da birok-
larn kaybetmitir. imdi biz bu zayf ve takatsiz hkmeti te-
davi etmek, ona yeni bir hayat vermek iin btn varlmzla
alyoruz. Fakat baz durumlar vardr ki, bizim tedavi edici
teebbslerimizi etkisiz brakyor. te bu durumlar ortadan
kaldrmak bizim bugnk en nemli grevimizi tekil ediyor.
Yunanllar ile aramzda anlaamadmz Adalar meselesin-
den sz etmek istiyorum. Siz Yunanllar hakkndaki muhabbe-
tiniz ve onlardan ileride umduunuz menfaatler dolaysyla ile
Yunanllar srekli korumay doru bir siyaset telakki ediyor-
sunuz.
Fakat Msy Margerie; haritay ap inceleyecek olursanz,
greceksiniz ki biz bir gn Fransaya Yunanistandan daha ok
lazm olacaz. yesi olduum Osmanl hkmeti diyor ki:
Fransz ve ngiliz siyasetinin amac, merkezi imparator-
luklar bir elik ember ierisine almaktr. Bu emberin g-
neydou ksmndan baka her taraf tamamlanmtr. Bu son
ksmn tamamlanmamasna sebep Trkiye ile Bulgaristandr.
Eer Trkiye l itilafa girerse Balkanlarda tek bana kala-
cak olan Bulgaristan da kesinlikle bu kombinasyona girmek
zorunda kalr. Binaenaleyh bu elik emberin tamamlanma-
129
ANILARIM

sn istiyorsanz, Yunanistan ile bizim aramzda Adalar mese-

lesi iin bir hal aresi bulunuz. Sonra da bizi ittifaknz dairesi
ierisine alarak Rusyadan beklediimiz mthi darbelere kar
bizi koruyunuz. ok ksa bir zamanda terakkimizi temin ede-
rek douda gl bir mttefike malik olunuz!
Ben zannediyorum ki, Saraybosna cinayeti bir Dnya Har-
bini dourabilecek mahiyettedir. Byle zamanda bu gibi ted-
birlerin alnmasnda sratle harekt etmek lazmdr.
Teklif her trl phe ve tereddtten azade idi. Adalar me-
selesi iin Yunanllarla aramzda bir anlama yolu bulmak, Tr-
kiye ile ittifak ederek Almanyaya ark yolunu bsbtn kapat-
mak.
Msy Margerie bir mddet dndkten sonra Adalar
meselesinin zm iin ne gibi bir hal aresi dnyorsu-
nuz? diye sordu.
Mesela, talyadan geri verilecek olan On iki Adann da ila-
vesi ile hepsine, Osmanl hkmetinin egemenlii altnda idari
muhtariyet vermek. Btn gelirlerini adalarn imar iin har-
camak. Yerli halk askerlik hizmetinden affetmek. Bunun gibi
birok menfaatler verilebileceini syledim. Sonunda dedi ki:
Adalar meselesinin zm hakkndaki tekliflerinizi ze-
rinde durulabilir gryorum. Bu esaslar erevesinde mese-
lenin kesin bir ekilde zleceini zannediyorum. Merkezi
imparatorluk iin tasavvur ettiiniz elik emberi ok gzel
kefetmisiniz. Fakat sizinle siyasi bir ittifak ve anlama yapa-
bilmemiz iin mttefiklerimizin buna muvafakat etmesi la-
zmdr ki, bunun kabul olup olmayaca pheli!.. Bununla
beraber Osmanl hkmetinin bu defaki teklifi gayet ak ve
bariz. Cumhurbakan ile Kabine Bakannn Petersburg -Le-
ningrad- ziyaretlerinde ben de kendilerine refakat edeceim.
Mtalaalarnz mttefiklerimize ulatrrm. Onlarla mte-
130
 CEMAL PAA

reken vereceimiz karar zerine elimize gerekli talimat veri-

riz. imdilik maalesef Fransa hkmeti tek bana hibir teeb-
bste bulunamaz.
Cevabn batan savmal ok ak grnyordu. Pekl,
anlyordum ki, Fransa bizim Rusyann penesinden kurtulma-
mza imkn mevcut olmad kanaatindedir. Bize her ne kar-
lnda olursa olsunla yardm etmek istemiyor. Fransa seya-
hatim srasnda srekli bana refakat etmi olan dostum Msy
Georges Remond o gn akamzeri grmeden memnun
olup olmadm sormutu. Detayl bilgi vermekten kanarak:
Bu kadar bir hayal krklna urayacam hi mit et-
mezdim!.. dedim.
18 Temmuz 1918de Paristen hareket ederken Georges
Remond elime bir edebi mecmua tututurdu. smini unuttu
um bu mecmuada, takma isim kullanan bir Fransz muharriri
yaklak olarak yle diyordu:
Cemal Paa Parise geldi. Akdeniz donanmas manevrala-
rnda bulundu. Resmi ve gayri resmi mehafil kendisini alk-
lad. Legion dhanneurle taltif olundu bunlarn hepsi ok g-
zel... Fakat Cemal Paann her eyden ok sevdii vatan iin
Fransz hkmeti neler vaat etti? Bizim bildiimize gre Ce-
mal Paa en ateli vatanseverlerdendir. ahsna ait alklardan
hibiri bu vatansever memleketi hakknda istihsal etmek iste-
dii menfaatlerden vazgeiremez. Eer Cemal Paa bu defaki
ziyaretinden memleketi iin hibir ey istihsal etmeden dn-
yorsa, stanbula gider gitmez Fransann houna gitmeyecek
teebbslerde bulunmasndan dolaya darlmaya hi hakkmz
olamaz. Fransz muharriri ne kadar doru sylyordu!
Msy Margerie -Marjuri- ile cereyan eden konumalar-
mz ve bundan hsl olan intihalar Sadrazam Paa ile dier ar-
kadalara izah ettim.
131
ANILARIM

Alman-Trk ttifak
Alman-Trk ittifak, imdiye kadar herkesin zannettii gibi
Umumi Harp srasnda akdedilmedi.
Her ne kadar imza meselesi 2 Austos l9l4te vaki oldu ise
de mzakerelere Umumi Harpten nce baland.
Mzakerelere ne zaman ve kimin teebbs ile balanm
olduunu muahedenin imza olduu gne kadar bilmiyordum.
Fransadan dndm gnlerden birinde idi, Talat Bey bana
demiti ki:
Paa, Almanya bize u ve u artlar dhilinde bir ittifak tek-
lif etse ne dersin. Kabul eder misin? te gnlndeki Fransa
dan hayr yok; Fransa olmadna gre Almanyay reddeder
misin?
Hemen cevap verdim.
Trkiyeyi mnferit vaziyetten kurtaracak olan byle bir
ittifak derhal kabul ederim.
23 Temmuz gn, milli bayram mnasebeti ile Levent
iftliinde yaplan byk geit treninde Alman Elisi Baron
Von Wangenheim yanma sokularak:
Nasl, Cemal Paa! ok ksa bir zamanda Alman subay-
larnn istihsaline muvaffak olduklar harikaya benzer sonu-
lar grdnz m? te size bir Trk Ordusu ki, dnyann en
muazzam ordularndan ayrt edilemeyecek bir grne ma-
lik. Btn Alman subaylar Trk erlerindeki manevi kuvvetin
her trl tahminin stnde olduunu tasdik etmekte mtte-
fiktir. Byle bir orduya sahip olan bir devletin mttefiki olmak
en byk baarlardan addolunabilir.
Milletim ve ordusu hakkndaki takdirlerinden dolay eliye
teekkr ettim. Alman-Trk ittifakna dair mzakerelerden
zerre kadar haberim yoktu.
132
 CEMAL PAA

Birka gn sonra -zannederim ki cuma gn idi- akam-

zeri ilideki evimin nnde otomobile binmek zere iken
Osmanbey Gazinosunun kesinden Enver Paann kona-
na giden caddeye sapan bir otomobil iinde Enver Paa ile
Talat ve Halil Paalar grdm. Otomobil maslak tarafndan
geliyordu. Bunlarn bu zamanda nereden geldiklerini dn-
dm. Sadrazam Paann Yenikydeki yalsndan baka bir yer-
den gelemezlerdi. Arkadalarn benden gizli baz mzakerelere
teebbsleri olduuna dair fikrime bir phe dt. O zamana
kadar hi byle bir phe dourabilecek bir olay karsnda
kalmamtm. Gideceim yere gidip dndkten sonra Enver
Paaya telefon ettim. Ge vakit nereden geldiklerini sordum.
Biraz vakit geirmek iin Sadrazam Paaya urad ve orada
Halil ve Talat Paalara rastlayarak birlikte dndklerini sy-
ledi. Fakat cevabn telaffuz tarzndan uydurma olduu kana-
atine vardm. phelerim daha ok artt. Ertesi gn Bahriye
Nezaretinde bulunuyordum. Sadrazam Paann Yenikydeki
yalsnda bir Vkela Encmeni toplandndan, oraya gelmek-
liim rica olunduunu yaverim haber verdi. Hemen otomobile
binerek ili-Zincirlikuyu-stinye yolu ile hareket ettim. Aya-
zaa kk hizalarnda bulunduum srada o kadar iddetli bir
yamura tutuldum ki, rzgrn ve yamurun iddetinden oto-
mobil ile ilerlemenin imkn kalmamt. stanbul ufku bu ka-
dar iddet ve boral bir yamuru oktan beri grmemiti. Tek-
rar Bahriye Nezaretine dnerek istimbot ile Yenikye gittim.
Sadrazam Paann yanna girer girmez:
Nerede kaldnz, Cemal Paa? Arkadalar beklediler.
imdi gittiler, otomobil ile hareket ettiinizi Bahriye Nezare-
tinden haber verdikleri iin yolda bora esnasnda bir kazaya
uradnzdan bile korktuk. Her ne hal ise, mademki geldi-
niz artk merak edilecek bir ey kalmad demektir. imdi size
133
ANILARIM

ok memnun olacanz bir haber vereceim. Bakalm ne oldu-

unu kefedebilecek misiniz? dedi.
Biraz dndm. Tabi bir ey kefedemedimse de imdiye
kadar gizlenmi olan srlara vakf olduumdan anladm.
Geen gn ben yokken Enver Paa, Talat ve Halil Beylerle
kararlatrlm bir ey olsa gerek. Fakat ne olduunu tahmin
edemiyorum... dedim.
Alman Hkmeti bize ittifak teklif etti. Biz de bunu mem-
leket menfaatlerine uygun grdmzden bugn ittifakna-
meyi eli Wangenheim ile beraber imza ettik. Nasl memnun
oldunuz mu? dedi.
Hi hazrlanmadm bu haber karsnda arp kalm-
tm.
artlar memleket yararlarna uygun ise, memnuniyet ve-
rici bir siyasi olay olabilir... dedim.
Karlkl eit hukuk artlarna dayanan ve her iki tara-
fn menfaatlerine kefil olan imdiye kadar hibir Osmanl h-
kmetinin akde muvaffak olmad ekilde bir anlama, dedi.
Sonra alma odasna doru yrmeye balad. Birlikte gir-
diimiz odada masann nnde oturdu. Kilitli bir gzden bir-
ka maddeden ibaret anlamay kard. Okudum. ki bamsz
devlet arasnda eit hukuk artlarna dayal ok gzel bir an-
lama olduunu grdm.
Ya Avusturya? dedim.
Almanya ile imzaladmz anlama maddelerini kendi h-
kmetinin aynen kabul etmi olduuna dair Eli Pallavicini de
arkadalar gittikten birka dakika sonra ve sizin geliinizden
yarm saat evvel bir mektup getirdi. te mektup da orada...
dedi ve gsterdi.
134
 CEMAL PAA

Ya talya?.. sorusunu sormaktan kendimi alamadm.

Henz Alman hkmeti bizim l ittifak grubuna dhil
olacamza dair talyaya bir ey amam olduundan, ondan
imdilik bir haber yok. Almanlar nce ortam oluturacaklar.
Sonra talyann dahi Avusturya gibi bir siyasi belge ile ittifak-
nz kabul edeceine hi phe etmiyoruz cevabn verdi.
Olduka uzun bir mzakereye muhta olan bu teebbs
imdiye kadar niin sakladklarn sormaktan nefsimi men
edemedim. Bu ii bizzat kendisi idare ettiini ve kesinleene
kadar dier arkadalara da hibir ey amadn ve onlarn da
ancak bugn haberdar olduklarn ima ederek bir eyler sy-
ledi ve ilave etti:
Hatta Cavit Beyin hl haberi yoktur. Onu da davet et-
tim. imdi yoldadr. Buraya gelince ona da dier arkadalara ve
size olduu gibi anlamay gstereceim.
Btn bakanlarn haberleri olup olmadn sordum.
Bakanlar ierisinde bu teebbsn azametinden rkerek,
bu nemli devlet srrnn vaktinden evvel etrafa duyurulma-
sn mucip olabilecek tezahrata sebep olabilecek kimseler ol-
duundan hepsini haberdar etmek istemedim. Yalnz eyh-
lislam Efendi Hazretleri ile Halil, Talat, Cavit Beyler ve Enver
Paa ile siz vakfsnz. brahim Bey ile kr Beyi Talat Bey ha-
berdar edecek, dierleri bu srr bilmeyecekler. Malum ya, bu
kadar nazik bir meselede her trl ihtiyat tedbiri almak bizim
grevimizdir. ok iyi ama btn gerekleri rendiiniz halde
grlerinizi sylemiyorsunuz... dedi.
Cenab Hak memleket hakknda yararl sonular etsin.
Elhayr- fi muvakka dedim. Baka hibir ey ilave etmedim.
Bununla beraber gerekten en nemli bir tarihi olay demek
135
ANILARIM

olan byle bir anlamay yapmay baard iin Sadrazam Pa-

ay tebrik etmeyi unutmadm.
Olayn bykl beni derin dncelere sevk ediyordu.
Diyebilirim ki, o gece sabaha kadar dndm. Gene siyasi
durumu gzmn nne getirerek buna kar devletin takip
etmesi uygun olan hareket hattnn ne olabileceini aratr-
yordum. nk imdiye kadar aklma ve hayalime gelmeyecek
bir olay karsnda bulunuyordum.
Her trl zevahire nazaran ok yakn bir gelecekte ittifak
ve itilaf devletleri grubu arasnda mthi arpmalara bala-
naca muhakkak. Byle bir zamanda eer hibir tarafla ba
bal bulunmaz isek menfaatlerimiz hangi tarafla birlikte yr-
mei icap ederse o tarafa meyletmek imknn bulundurmu
olurduk. Hlbuki biz daha imdiden kararmz vermi, parti-
mizi tutmuuz. Bu itibarla icraat serbestsi elimizden kmt.
Bari tuttuunuz parti milli menfaatlerimize uygun mu? Bi-
raz daha beklemi olsaydk, dier taraftan daha faydal daha et-
kili tekliflerine tabi olmaz m idik. Bu teklifleri kabul etmek
sureti ile memleket menfaatlerine daha faydal bir i grm
olamaz mydk?
imdiye kadar bize daima Fransa ile ho geinmeyi tavsiye
eden zahiri dostluk duygularn gstermekle beraber filhakika
hibir yardm gstermemi olan Almanya, acaba neden do-
lay bu srada bizimle ittifak anlamas iin acele etti? zellikle
yle bir anlama ki, Osmanl Devletini Avusturya ve Almanya
ile eit haklara sahip telakki ediyor. Byle bir fedakrla bu iki
imparatorluk neden dolay raz oldu?
te bu trl sorular zihnimi igal ediyordu. Bunlar nasl
zeceimi bilmiyordum. Sonunda kesin kararm u ekilde
verdim.
136
 CEMAL PAA

Dnyada hi kimsenin inkr edemeyecei gereklerdendir

ki, Rusya Osmanl mparatorluunun can dman idi. stan-
bulu almak balca emelidir. Bu emelden Rusyay vazgeir-
mek imknszdr. arlk, Berlin Muahedesi sonucunda stan-
bula sahip olamayacan anlaynca, gzn Hindistana dikti.
ngiliz siyasetinin incelikleri sayesinde kendine o yolun kapan-
m olduunu grnce uzak arka dnd. Port ve Athura ka-
dar uzatt eli Japonlar tarafndan krlnca al kanlar ierisinde
geri ekildi. imdi emelinin ezeli kabesine dnmekten baka
kurtulu aresi grmyor, iki buuk asrlk avna, yani zavall
Trkiyeye son hcumu yapmaya hazrlanyordu. Bulduu
mttefikler, kendisine muarz olmaktan ziyade, bundan sonra
uygun greceklerdir. Krm seferindeki durum, Berlin Konfe-
ransn sonulandran durum, bugn tamamen deimitir.
Msra hkim olan ngiltere; Basra Krfezine ekonomik
ynden gz dikmi olan Almanyay, stanbula genel olarak
Anadoluya gz dikmi olan Rusyadan daha az zararl adde-
diyordu. Binaenaleyh ngiltere, Mezopotamyaya -El-cezire-
karlk stanbulu eline teslim etmekten ekinmez. Fransa ve
Suriye de kendisine kar gelmemek art ile Trkiyenin taksi-
mine kar geleceklerden deildir. Mttefiklerin Trkiyedeki
menfaatleri ile arzularnn uyuacan gren Rusya iin takip
edilecek en esasl siyaset, mmkn olduu kadar Trkiyeyi
yalnz bana brakmak. Srekli menfaatlerini neticelendire-
cek tedbirlere bavurmaktan ibaret olur. te Fransada Msy
Margerieden daha dorusu bilvasta Vivianiden aldm ret
cevabnn nedeni budur. ngiltere ve Fransa bizim hakkmzda
Rusyann ama ve arzularn tatmin edecek hareket hattndan
baka bir yol takip etmezler.
Almanyadan bir menfaat beklemediimiz iin, Rusyaya
kar mesnet ve mdafaa vastas tedarik etmek iin mra-
caat ettiim Fransadan ite en kati cevab aldm. ngiltereye
137
ANILARIM

Ruslarn istekleri haricinde bir harektta bulunamayacan,

Dou Anadolu vilayetleri iin istediimiz memurlara verme-
mekte isabet etti. zellikle Osmanl mparatorluunun haiz
olduu slamiyet Halifelii son yllarda kendisini ok fazla
korkuttuundan, bu imparatorluun yklmas ve mamiyet
Hilafeti unvannn ngiliz egemenlii altnda bulunan bir k-
tada yaayan, kudretsiz bir ahsa intikali kendisi iin en uygun
arzu edilecek eylerdendi. Bu gerek bence mehul olmad
halde Rusya tarafndan bir tecavze uramamamz iin ngil-
tere ve Fransann yardmlarn temin etmek maksad ile Fran-
saya mracaat ediim, zellikle baka bir kurtulu aresi gr-
memekten ileri geliyordu.
Ben byle bo ilerle urarken demek arkadalarm ok
nemli ve acele bir teklif karsnda bulunmular. ttifak- M-
selles grubu ile daha dorusu Almanya ile ittifak!
Trkiye bundan be alt ay nce mnhasran Balkan siya-
seti bakmndan tek bana kalmaktan kurtulmak ve mttefik
bir heyet halinde cihana gz dikmek iin Bulgar ittifakndan
ok byk mitler beklemekte iken, onu bile imdiye kadar
elde edemezken birden Almanya gibi gl bir imparatorluk,
bize eit hukuk artlarna dayal bir ittifak teklif ediyor.
Eer byle bir teklif karsnda bizzat ben -ki devletler gru-
buna uygun bir siyaset takip ediyorum- bulunmu olsaydm,
reddetme gcn kendimde grecek miydim? zelikle byle
bir ret cevab uygun grlp sonucuna tahamml edilebilir
miydi? ok salim ve sakin bir fikirle dnlsn, Trkiyeye
kar her iki devletin vaziyeti nedir?
ttifak devletleri grubundan ngiltere, Msr tamamen
egemenlii altna almak, Mezopotamyay muhakkak, Filistini
mmknse ele geirmek; Arabistan Yarmadasnn btn
138
 CEMAL PAA

zerinde yalnz kendi nfuzunun cereyann temin etmek is-

tiyor.
Ayn gruptan Fransa, Suriyeyi derhal igal etmeyi seneler-
den beri programna koymu, en ufak frsatlardan istifade ile
bu emelini gerekletirmek dncesindendir.
Rusya, delil istemeyecek kadar Trk dmandr.
Bunlarn hibirisi, Osmanl mparatorluunun hayran ol-
masa gerek.
ttifak devletleri grubuna gelince:
Avusturya ile talyann artk Trkiyeden isteyecekleri
kalmam ve bu devletler yapabilecekleri en son ktlkleri de
yaparak ondan ellerini ekmilerdi. Olsa olsa talya, tilaf dev-
letleri grubunun emellerine baz dnceler besleyebilir -An-
talya ve Finike kylar gibi...
Her kim ne derse desin Almanya Trkiyenin gl olma-
sn ok arzu eden bir devlettir. Almanyann karlar Trki-
yenin gl olmas ile salanabilirdi. Almanya Trkiyeyi bir
mstemleke gibi eline geirmez. Buna ne corafi durumu ve
ne de Almanyann vastalar uygundur. Binaenaleyh Almanya
kendisine bir irtibat pazar olan Trkiyenin tilaf Devletleri
arasnda blnmemesinin en byk savunucusudur.
zellikle Trkiye ortadan kalkt gn Almanya, itilafn
elik ember ierisinde boulmamak iin tek are Trkiyenin
paralanmamasn teminden ibarettir.
te birisi srf istilac emeller, dieri zel karlara dayanan
iyi niyetler besleyen devletlerden mrekkep iki ittifak grubun-
dan ikincisi, bizi hukukta ve vazifede kendisine eit addederek
bize ittifak teklif ediyor. Bu ittifak reddolunur mu? Bir kere bu
ittifak sayesinde kk Balkan Devletlerinden hibiri bundan
139
ANILARIM

sonra, muazzam bir ittifak grubunun azasndan olan bir devle-

tin iileri hakknda grlt koparmaya cesaret edemez ve bizi
rahat brakr.
kincisi, bir genel savaa neden olmamak iin, itilaf gru-
bunu tekil eden devletler de bize el uzatamazlar. zellikle
Almanyann btn bilginleri, hizmet ve sanayi erbab Trki-
yenin istedii ekilde Trkiyeye de hizmet ederler. Memleket
az zamanda mesut bir yola girer. Gene pek az zamanda kapit-
lasyon belasndan kurtulmamz temin edilmi olur.
Her ne kadar bu ittifak bizi bir genel sava kmas esnasnda
itilaf devletleri grubu aleyhinde savaa dhil olmaya mecbur
tutuyorsa da eer genel sava daha be on sene iin gecikecek
olursa, biz boazlar ve dier sahilleri o suretle tahkime muvaf-
fak olur, ordumuzu o derece takviye eder, memleketimizi o de-
rece imar ederiz ki, artk byle bir harbe atlmaktan hi ekin-
meyiz.
Fakat ya genel sava bir iki hafta veya bir iki ay zarfnda zu-
hur ederse, bugnk zaaf halimizde Fransa, ngiltere ve Rus-
yaya kar savaa katlmak bizim iin ok zararl olmaz m?
Acaba, Almanya genel savaa ok yakn olduunu dikkat
nazarna alarak bizimle ittifak karar vermi deil midir?
Bunda hi phe yok! Trkiye gibi asrlardan beri bir zaaf ve
ihtilaf unsuru telakki edilmi bir devletle eit hukuk artlarna
dayanan ve ttifak- Mselles artlar dairesinde bir ittifak ak-
detmeye raz olmak iin, Almanya kendi aleyhindeki istihzarat-
tan ok korkmu olmal. Her eit tedbire mracaat mevkiinin
takviyesi gereini hissetmeli. Yoksa Trkn ela gz, Osmanl
mparatorluunun hatr iin Trkiye gibi bir yk omuzlarna
ykleyecek iini bilir bir hkmet tasavvur olunamaz.
Genel harbin ok yakn gelecekte zuhuru, bizim iin ok
kt ans addolunabilir. Fakat kr ve zarar dengesinde kr ha-
140
 CEMAL PAA

nesi ok dolgun grnen bu teebbsten geri ekilmek mlk

ve millet iin herhalde hayrca bir i olmaz. te arkadalarmn
yerinde olsaydm byle dnr ve tpk onlar gibi davrana-
rak bu ittifak kran ve inhimak ile kabul ederdim. Bununla
birlikte ittifak muahedesine belki baz ihtiyati kayt ve artlar
geirmeye alrdm. Mesela; ayet harp, ittifak imza ve teati
tarihinden itibaren iki sene gemeden kacak olursa, Trkiye
ttifak- Mselles devletleri grubuna kar dostane tarafszlk
durumunu koruyarak yalnz ordusunun ksmi seferberliini
ilan, Boazlardan tccar ve harp gemilerinin geiini yasak-
lamak suretiyle manen muavenet etmek mecburiyetinde ka-
laca ve genel sava iki seneden ziyade devam ettii takdirde
bu iki senenin sonunda ttifak Devletleri lehine harbe katla-
ca, eer genel sava ittifakn akdinden iki sene sonra zuhur
ederse Trkiyenin ittifak artlar hkmlerine tabi olaca tar-
znda baz hkmler kabul ettirmek isterdim. Fakat bunun Al-
manya tarafndan kabul edilip edilmeyeceini gerekten im-
diden kestiremem.
Btn bu mtalaalar yaptktan sonra Sadrazam Paaya
sylediim Allah hayrl etsin... sznn daha byk bir iman
katiyeti ile tekrar, yeni durumu takdir ve kabul ettim.
Bu aklamalarm, Osmanl Hkmetinin Almanya ile ne
zaman ve ne ekilde ittifak etmi olduunu gsterdikleri ci-
hetle, Amerika Elisi Margenthau ile Rus Sefareti ba terc-
man Mandelstammn dayandklar havadislerin ne kadar yan-
l ve sokak dedikodularna dayandna gsterir.

Birinci Dnya Sava Ve Osmanl Devletinin

Seferberlik lan Etmesi
Avusturya notasna Srbistan tarafndan verilen cevabn
yetersiz grlmesinden, Avusturyann ksmi seferberliine
141
ANILARIM

karlk, sonra Rusya genel seferberlik ilan etti. Onu takiben

Almanya ve Fransa da seferberlik ilan ettiler. Artk Birinci
Dnya Savana dhil olmak zere olduumuzdan hi phe
kalmamt.
1 Austos 1914 gn Almanyann Rusyaya harp ilan et-
mesi ile balayan Birinci Dnya Savana bizim dahi hemen d-
hil olmamz, daha mrekkebi kurumam olan ittifak muahede-
sinin artlarndan idi. Bu ittifak artlar gereince harbe neden
olanlar aramak yetkisini haiz deildik. Almanya ve Avustur-
yann btn kuvvetleri ile harp etmekte olduklar bir devletler
muharebesine btn kuvvetlerimizle itirak edecektik.
Fakat bizim savaa mmkn olduu kadar ge katlma-
mz btn varlmla istiyordum. O gnlerde, hemen her gece
Prens Said Halim Paann Yenikydeki yalsnda toplanan
Meclis-i Vkelada, -Prensin Bakanl altnda Enver Paa, Ta-
lat, Cavit Beylerle ve benimle, bazen de brahim Beyden olu-
urdu- grm akladm.
Evvela ordumuzun seferberliini tamamlamadan Birinci
Dnya Savana katlmamz Almanya iin bir fayda temin et-
memekle beraber, bizim iin intihar olurdu. anakkale ve s-
tanbul ile Rusya snrnda hibir erimizin bulunmadn bilen
ngiltere, Franszlarla, Ruslar bir taraftan anakkale ile Kara-
deniz Boazna ve bir taraftan Erzurum zerine ani bir hcum
tertip edebilirlerdi, bir taraftan da stanbulu igal ederek, di-
er taraftan da Erzurum zerinden Sivas ve Anadolunun g-
beine doru ilerleyecek olurlarsa, Osmanl Ordusu harbin
sonuna kadar seferberliini tamamlayamaz; daha ilk gnlerde
Osmanl varlna son verilmi olur.
Aklamam ok doru bulan arkadalar, grmzn isa-
betini Alman Elisine de kabul ettirdiklerinden, Meclis-i V-
kelada mzakeresi yapldktan sonra Osmanl sknetinin ge-
142
 CEMAL PAA

nel harp esnasnda tarafsz kalacana ve fakat tarafszlna

her iki devletler grubunun tamamen uyacan temin iin or-
dusunu seferber hale koyacan ilana karar verdik. Kararmz
derhal uygulamaya koyduk. Heyet-i Vkela arasnda Almanya
ile ittifakmz ve ona kar taahhtlerimize vakf olmayan kim-
seler dahi, ordunun genel seferberliinin ilann lzumlu bir
ihtiyat tedbiri telakki etmilerdir.
Seferberlik ilanndan iki veya gn sonra ben, Bahriye
Nezareti eskisi gibi zerimde kalmak zere, kinci Osmanl
Ordusu Kumandanln zerime almtm.
Austosun birinci veya ikinci gn ngiltere Bahriye Neza
reti, son taksiti yarm saat nce denmi olan Sultan Osmana
Osmanl flamasnn ekilmesine engel olmutu. Ayrca gerek
Sultan Osmana ve gerek Readiyeye ambargo koymutu. Bu
zc haberi aldm gn hissettiim elem ve hzn btn ha-
yatm boyunca unutmam mmkn deildir.
ngiliz Akdeniz kumandan Amiral Sir de Robeckin stan-
bulu ziyareti srasndaki samimi tavsiyelerini, Armstrongun
geminin inaatn geciktirmek iin uydurduu btn trl ba-
haneler tamamyla gzmde akland. Bu gemileri zapt etmek
ngilizlerin teden beri maksad olduu bence tamamen te-
zahr etti. ngiltere hkmeti geri, kendisi harp halinde iken
kendi tersanelerinde ina edilmekte olan gemilere ambargo
koymak yetkisine sahip ise de, bu defa bizim gemilere am-
bargo koyaca zaman, ngiltere henz harp halinde deildi.
Hatta ordu ve donanmasnn seferberliini bile ilan etmemiti.
Bu olayn tartmas uzun uzadya devam etmi ve ngilizlerin
hatas kendi diplomatlar tarafndan dahi tasdik edilmi oldu-
undan, bunlar burada aklamay gerekli grmyorum. Ni-
tekim bu olay, ordumuzun umumi seferberliini ilan etmesini
hakl gsterdi. Umumi seferberlii lzumsuz gren itilaf eli-
143
ANILARIM

lerine kolayca cevap vermemizi salad. Hatta aada arz ede-

ceim tarzda Marmaraya giren Goeben ve Breslauun bu girii
Osmanl hkmetini hakl gsterdi.

Goeben ve Breslaunun anakkaleden

Marmaraya ve stanbula Girii
Trkiyenin Almanya ile anlamasna az ok vakf olan ve
fakat Osmanl hkmetinin imdilik tarafszln ilan etmi
olmas sebebini bilmeyen baz Alman subaylar, bilhassa Li-
man Von Sandersin yaverleri ho olmayan baz gsterilere kal-
kacak kadar mnasebetsizlikler gsteriyorlar ve hkmetin
hemen harbe girmemesinin yegne msebbibi ben olduumu
zannederek, bana kar iin iin kin ve dmanlk besliyor-
lard. Hakkmda en ufak saygszla cesaret edemedikleri iin
bu dmanlklar ben anlamazlktan geliyordum.
Bir gn Prens Said Paann yalsnda, rhtm zerinde bu-
lunuyorduk. Rusyadan gelen ve birok Fransz seferberlerini
yklemi olan bir Fransz vapuru Karadeniz Boazn Marma-
raya doru geiyordu. Rhtm zerinde bulunan Alman su-
baylar ve sefarethane mensuplar arasnda vapurun yklenmi
olduu yolculardan bahsediyorlard. Aralarnda bulunan Li-
man Paann yaverlerinden biri bana duyacam ekilde yk-
sek sesle:
te Osmanl Bahriye Nazr Paa Hazretleri, bu vapurun
anakkaleden geiini menedecek olursa, bizim Garp Cep
hesindeki arkadalarmz en azndan drt bin Fransz askerin-
den kurtulmu olurlar. Bu ok faydal teebbs, ancak Bahriye
Nazr Paa Hazretlerinin elindedir... dedi.
Bittabi hi duymazlktan geldim. Vapur yoluna devam etti.
144
 CEMAL PAA

8 Austos gn Alman Deniz Ataesi Albay Humann Bah-

riye Nezaretine geldi. ngiliz donanmas tarafndan takip edil-
mekte olan Akdeniz Alman bahriye mfrezesinin anakka-
leye doru ekilmekte ve aldklar malumata gre Goebenin
kmr bulunmadndan Bahriye Nezaretine ait depolardan
be alt bin ton kmrn kendilerine taviz eklinde verilme-
sini rica etti. Hemen talimatla Sadrazam, Enver Paalarla ve Ta-
lat Beyin mtalaalarn sordum. Muvafakat etmem gerektii
cevabn aldm. Derince deposundan yeterli miktarda km-
rn verilmesi emrini kartp, vapura yklenmesine yardm et-
mek zere bir bahriye isi mfrezesini sevk ettim. Vapur be
alt saat ierisinde yklenerek Adalar denizine -Marmara De-
nizi- hareket etti.
11 Austos gecesi yine bermutat Prensin yalsnda top-
lanmamz kararlatrlmt. Talat, Cavit ve Halil Beylerle ben
daha nce gelmitik. Bizden sonra gelen Enver Paa, kendisine
has sakin tavr ile glerek
Bir olumuz dnyaya geldi... dedi.
Gerekten bundan bir ey anlamadk. Bizi ok merakta b-
rakmayarak:
Goeben ile Breslau bu sabah anakkale nne gelmi ve
ngiliz donanmas tarafndan takip edilmekte olduklarndan
bahisle, Boazdan gemelerine izin verilmesini istemiler. Bir
mttefik devlete ait harp gemilerini muhakkak bir tehlikeden
korumak iin bu talebe muvafakat edilmesi emrini verdim.
Gemiler imdi, Boazn beri tarafnda. Boaz istihkmlarnn
himayesi altnda bulunuyorlar. Fakat biz de bunun sonucu ola-
rak siyasi bir mesele ile kar karya kalm olduk. Bu gece bu
meseleye ani bir karar vermek gerekiyor... dedi.
Mesele cidden pek nazikti. Muhasm tarafndan birbirine
mensup iki harp gemisi, Osmanl sularna snmt. Tarafsz-
145
ANILARIM

lk kurallarna gre bizim ya yirmi drt saat zarfnda bu harp

gemilerini karasularmz terke mecbur veyahut btn silah-
larndan ayrarak bir limanda ikamet ettirmeye mecburduk.
Hlbuki biz gerekten Almanyann mttefiki olduumuzdan,
bu gemileri dmana teslim etmekle msavi olan birinci yolu
tutamazdk. Bu hem menfaatimize, hem grevimize tersti.
kinci yola ise Almanlarn yanaamayacaklar muhakkakt. Bu
halde yirmi drt saat sonra, itilaf devletleri bu hareketimizi
harp nedeni addederek bize harp ilan edebilirdi. Geri bu ha-
dise vukua gelecek ve biz harbe katlacaktk. Fakat ordumu-
zun durumu bu itirakin mmkn olduu kadar geciktirilme-
sini emrediyordu.
O srada Fransz ve ngiliz elileri telala Sadrazam Paay
ziyarete geldiler. Alman harp gemilerinin bugn anakkale
Boazndan ieri girdiklerini hatta birok Fransz yklemi
olarak dn sabah stanbul Limanndan hareket eden ve a-
nakkaleye varm olan Mesajeri Vapurunu aramaya cret et-
tiklerini, bu hareket Osmanl hkmetinin ilan ettii tarafsz-
lk ilkesine ters dtn bildirdiler. iddetle protesto ettiler.
Bir iki saat mzakereden sonra, gemilerin geici olarak za-
hiren silahtan tecridini Alman hkmetine ricaya karar verdik.
Talat ve Halil Beyler Encmen-i Vkelann bu kararna Eli
Wangenheima tebli etmek zere Tarabyadaki Elilie gitti-
ler. Bir saat sonra dnerek, elinin buna kesinlikle raz olmad-
n, geri Osmanl hkmetinin tarafszlk ekli altnda imdi-
lik harbe giriinin geri braklmasn nceden kabul etmilerse
de, Alman harp gemilerinin bu zorunlu ilticas zerine duru-
mun tamamen deitii kanaatinde bulunduunu, bu olay ti-
laf devletleri ile Osmanl hkmeti arasndaki mnasebetlerin
kesilmesini; hatta harp ilan ile sonulanrsa, bunu hadisenin
doal zarar ve ziyan atfederek kabul etmek mecburiyetinde
bulunduumuzu ifade ettiini bildirdiler.
146
 CEMAL PAA

Enver Paa elinin bu grne katlyor fakat ben her ne

olursa olsun buna bir hal aresi bularak, imdiki halde harbe
girmekten ekinmek mecburiyetinde olduumuzu iddia edi-
yordum. Sadrazam Paa ile Cavit Bey de benim dnceme ka-
tlyorlard. Sonunda iimizden birisi yle bir tedbir teklif etti:
Almanlar bu iki gemiyi bize satm olamazlar m? anak-
kaleye gelileri bize teslim maksadna dayanmaz m? dedi.
Herkes geni bir nefes ald. i dosta halledecek bir zemin
bulunmutu. Bir mddet sonra Eli Wangenheim Prensin ya-
lsna davet ederek bu teklifi ileri srmeye karar verdik. Enver
Paann yaverlerinden biri elilie gnderildi. Bir eyrek saat
sonra eli yalya gelmiti. Vakit gece yarsn geiyordu. Sad-
razam ve Talat Beyle eli arasnda bir saat kadar hararetli tar-
tmalardan sonra, hemen her gece Berlin ile muhabere ede-
rek sabaha kadar olumlu cevap gelecei szn verdi. Fakat biz
Berlinden olumlu cevap gelene kadar Sadrazam Paann ya-
lsn terk etmedik. Nihayet sabah saat drtte gemilerin Tr-
kiyeye satlm olduunu ilan etmeye yetkili olduumuzu, u
kadar ki, Amiral Seuchaun Osmanl askeri hizmetine kabul
edilmesi art olduuna dair muvafakat cevab geldi.
Bu sat keyfiyeti hakiki deil, zahiri idi. mparator harp
donanmasna ait gemileri ancak Reichstagn -Alman Parla-
mentosu- izni ile satabileceinden kesin satn harpten sonra,
Reichstagdan alnacak karara kadar geri braklmasnn zaruri
olduunu bildiriyordu. Bu suretle u grn imkn bulun-
mu olduundan, iin detaylar Bahriye Nezaretince tamam
lanmak zere, sabahn saat beinde Encmen-i Vkela dald.
Eve dnerek bir mddet uyuduktan sonra Bahriye Nezaretine
gittim. Hemen Goeben ve Breslaunun Osmanl hkmetince
Alman hkmetinden satn alndn ve zikredilen gemilerin
dnk gn anakkaleye gelmi olduklarna dair gazetelere
resmi bir beyan verdim. Sultan Osman ile Readiyenin ngi-
147
ANILARIM

lizler tarafndan msaderesine karlk, ite imdi iki gemi elde

etmi olduumuza dair ok ateli makaleler neredilmesini ba-
sn mensuplarndan rica ettim.
Fakat iin en nazik taraf u anda Osmanl donanmas ku-
mandan sfatyla donanmada bulunan Amiral Limpus ile n-
giliz subaylarn donanmadan sessizce ekmekti. Ertesi gn
Amiralden bir rapor aldm. Byle yeni iki gemi elde ettiinden
dolay Osmanl hkmetini tebrik ediyor ve gemileri derhal
kendi kumandasna gnderildikleri halde, donanmadan ayra-
ca subay ve dier mrettebata nihayet bir ay zarfnda bu son
sistem gemileri idare etmeye muktedir bir hale getirebilece-
ini sylyordu. Amirali davet ederek bu yolda mzakerelere
baladm. Alman amirali ile gemilerin mrettebat ok yorgun
olduklarndan, ne zaman gemileri boaltacaklar pek de bilin-
mediinden, imdilik bu gemilere verilecek subaylar ve mret
tebatn listesini tanzim ile megul olmasn rica ettim.
yi bir rastlant olarak drt be gn sonra amiralden ksa
bir mektup aldm. Bu mektupta, dorudan doruya Sadra-
zam Paaya ngilizce olarak takdim ettii raporun bir suretini
bana gndermi olduunu sylyordu. Raporu tercme et-
tirdim. Donanmamzn ve ordumuzun halini ileri srerek Os-
manl Devletinin kesin tarafsz olmas gerektiini ve yeni ge-
len gemileri idare hususunda meleke kazanmak iin dmanla
subay ve mrettebatnn en az be senelik bir eitime muh-
ta olduklarn aklyordu. Hemen amirale bir cevap yazdm.
Kendisinin bahriye ilerinin slahna memur olmak itibari ile
dorudan doruya Osmanl Bahriye Nazrnn maiyetinde
bulunduunu, binaenaleyh raporlarn ancak Bahriye Naz-
rna takdim edebileceini, fakat raporlarnn yalnz bahriye s-
lahatna inhisar etmesi art olup, bahriye kuvvetlerimizin du-
rumundan bahsi ile siyasi tarz hakknda Osmanl hkmetine
yol gstermeye yetkili olmadn bildirdim.
148
 CEMAL PAA

Ertesi gn Amiralden ok ksa bir cevap geldi:

Emirnamenizden gerek durumu kefettim. Bunda byle
gsterilen hareket hattndan ayrlmayacam arz ederim. u
kadar var ki, bu srada ok yorulmu olduumdan, rahatszl-
mdan dolay Tarabyada bir sayfiyede oturmakta olan kz-
mn yannda bir mddet dinlenmeme izin msaade buyrul-
masn rica ederim diyordu. Ricasn kabul ettiimi, ancak
kendisi donanmada bulunmad halde, dier ngiliz subaylar
ve arklar ve sairlerin donanmada bulunmas Osmanl m-
rettebat ile aralarnda ihtilaflarn domas ile sonulanacan-
dan bu subaylarn, Tersanede baka ilerde altrlmak zere,
Bahriye Dairesine gnderilmelerinin icap edeceini bildir-
dim. Ertesi gn emrim icra olunarak donanmada ngiliz subay
ve mrettebatndan hi kimse kalmad.
Bunu mteakip Amiral Souchon Paann Osmanl Donan-
mas Birinci Kumandan unvan ile Osmanl mparatorluu,
hizmetine dhil olduuna dair padiah iradesi yaynland. Bir-
ka gn sonra da Yavuz ve Midilli ismini alm olan Goe-
ben ve Breslau, stanbul limanna gelerek Osmanl Sancan
ekip Moda aklarnda demirlediler.
Birka gn sonra Heybeliadada yaplan kayk yarlar ve-
silesi ile Yavuz ve Midillinin de katld Osmanl Donanmas,
Erturul yat ile yar yerine terif buyurmu olan Padiah haz-
retlerinin huzurunda bir geit treni yapt.
O gnlerde stanbul halknn sevinci dnlenin ok
stnde idi. Hkmetin harp hazrl yaptndan herkes
emindi. Alman ve Avusturyann galip gelmesini arzu etmeyen
hibir Mslmana rastlanmyordu. Halkn dosta temaylleri
Almanlar cidden sevindiriyordu. ngiliz, Fransz ve Ruslar ise
hiddetlendike hiddetleniyorlard.

149
ANILARIM

ngiliz, Fransz ve Rus Elileri le zel Mzakereler

Goeben ve Breslaunun Marmaraya giriinden sonra bile
bittabi boazlar kapatmtk. Bir yandan bu muameleyi, bir ta-
raftan da bu iki Alman gemisinde hala Alman mrettebat bu-
lunmasnn tarafszla aykrln ileri srerek, ngiliz ve Fran-
sz elileri resmi ve zel giriimde bulunmaktan bir an bile bo
durmuyorlard. ttifakmzdan haberleri olmayan elileri, bir iki
gemi ve mevcut birok Alman subay sayesinde Almanlarn bizi
hemen harbe srkleyeceklerini iddia ediyorlar, bizim tarafsz-
lmz iin tek are, bu gemilerin Alman mrettebatndan bo-
altlmas ve Alman slahat heyeti ile bu mrettebatn Alman-
yaya iadesinden ibaret olduunu, sylyorlard. Gerekten
tarafsz olsa idik, bizim yapacamz ite bu idi. Fakat biz ta-
rafszlmz mnhasran zaman kazanmak iin ilan etmitik.
Harbe girmek iin ordunun hazrlanmasn bekliyorduk.
Bu srada Bakanlar Kurulu yine vakit kazanmak dncesi
ile ngiliz Elisi Sir Louis Mallet ile benim, Fransz Elisi ile
Cavit Beyin ok sk temas muhafaza etmekliimize ve ittifa-
kmz hakkndaki phelerin derhal ortadan kaldrmaya al-
mamza karar verdi.
Tarabyadaki evinde bir gn akamzeri kendisi ile gr-
rken, Sir Louis Mallet:
Cemal Paa, Osmanl hkmeti tarafszln gerekten ve
sonuna kadar korumak iin ne gibi menfaatler temine razdr?
dedi.
Osmanl hkmetinin gerek tarafszlndan phe etme-
mekle beraber bu soruyu Sadrazam Paaya arz etmek mecbu-
riyetinde olduumu bildirdim.
ngiliz ve Franszlarn ittifak dairesine girmek iin ne gibi
artlar ileri srmemiz icap edeceine dair Sadrazam Paa ile
150
 CEMAL PAA

birka madde kararlatrarak yazdk. Bu maddeler, btn ka-

pitlasyonlarn kaldrlmas, Yunanllarn gasp ettikleri adala-
rn iadesi, Msr meselesinin zm, Ruslar tarafndan i ile-
rimize mdahaleye kesinlikle izin verilmemesi ve ayet Ruslar
tarafndan bir saldr olursa, ngiliz ve Fransz tarafndan bil-
fiil engel olunmas gibi birtakm artlardan ibaret idi. Sir Louis
Malletin bunlar Londraya nakletmi olduunu, biz harbe
girdikten sonra yaynlanan ngiliz Mavi Kitabndaki telgraf-
nameden aldm. Drt gn sonra Sir Louis Mallet, birer birer
cevap veriyordu. Kapitlasyonlarn adli ksmnn kaldrlmas
imdilik bahis konusu olmazm ancak mali ksmlarnn baz-
larnn imdiden kaldrlmasna, dier mttefiklerinin raz ol-
mas artyla, ngilizler muvafakat edebilirlermi. Yunanllarla
aramzdaki Adalar meselesinin zamana braklmas daha uy-
gun olurmu. Msr meselesinin zmne imdiden yana-
mak tehlikeli olacandan, bunun Birinci Dnya Savandan
sonraya braklmas uygun olurmu. Ruslarn Trkiyeye teca-
vz niyetleri imdilik yokmu. Esasen Osmanl hkmetinin
mlk-i tamamiyeti dier imza sahibi devletler gibi ngilizle-
rin ve Franszlarn dahi kefaleti altnda olduundan, bu yn ile
emin olmamz gerekirmi. u kadar var ki eer biz arzu eder-
sek, bu kefaleti takviye edecek ekilde bir siyasi senet vermeye
hazrlarm. Ancak bu menfaatlere karlk biz de Rus gemile-
rine kar boazlar hibir zaman ve hibir bahane ile kapat-
mamaya mecbur olmamz bu nemli nokta hakkndaki, Rus
emellerini tatmin etmemiz icap edermi. Bizim itilaf devletleri
lehine harbe girmemizi kesinlikle istemiyorlar, bunu karla-
rna aykr gryorlarm. Bizden istedikleri ey kesin tarafsz-
lmz korumamz, Alman mrettebat slahat heyetinin Al-
manyaya iadesi, anakkale Boazn gemilere derhal almas
ile bundan sonra kesinlikle kapatlmayacann taahht edil-
mesi imi. Buna karlk mlk-i tamamiyetimizin korunma-
151
ANILARIM

sna ve mali kapitlasyonlarn da tadilat icrasna dair ngiltere,

Fransa ve Rusya Babliye bir senet vereceklermi.
Sonuta cevap ok akt. Bizim kendileri ile beraber harbe
girmemizi itilaf devletleri heyeti istemiyordu. Bunun sebebi ne
olabilir? Zira biz onlarn mttefiki olarak harbe girecek olur-
sak, Rusyann gz diktii stanbula egemen olma imkn or-
tadan kalkacakt. Buna Rusya kesinlikle raz olmazd. Binae-
naleyh Fransz ve ngilizler de yanamazlard. Amalar aka
yle idi:
Trkiyeyi imdilik bize zarar vermeyecek bir duruma ge-
tirelim. Ruslar bu genel harp srasnda bizimle temas kayp
etmesinler. Bu sayede biz harbi kazanalm; ondan sonra Rus-
yann arzusuna uyarak stanbulu Ruslara vermek, Arabistan
eyaletlerinde slahat talebi ad altnda muhtariyetler kurmak,
onlar himaye iin gzetimimiz altna almak kk bir ey de-
ildi.
Bu aklamamdan anlalyor ki, ilk ittifak teklifim Pariste
nasl ve ne suretle reddedildiyse, ngiliz kanalyla yaptm
ikinci ittifak teklifi de aynen ve ayn suretle reddedildi.
ngiliz ve Fransz siyasetini takip etmi olduunuzdan do-
lay bizi ahmaklk ve daha dorusu cinayetle itham edenlere
sorarm. Bizi istemeyen devletle ittifak ne suretle mmkn ola-
bilir ki, biz de ittifak etmi olalm? Diyorlar ki tarafszlmz
muhafaza daha iyi olurdu. Boazlar gemi seferlerini serbest
brakmak artyla deil mi? O halde Rusya bu genel harpten
yle byk bir zaferle kacakt ki, hatta harbin sonucunu bile
beklemeyerek stanbulun ve Dou Anadolunun igaline im-
kn bulacakt.
Hem Boazlar kapayalm hem de tarafszlmz koru-
yalm, denilecek olursa buna ne ahden hakkmz vard, ne de
ngiliz ve Ruslar izin verirlerdi. Fiili tazyikler o kadar abuk
152
 CEMAL PAA

balad ki, sonunda Harbin sonuna kadar Boazlar ve stan-

bulu taht- igalimizde bulunduralm da harp sonunda yine
size iade ederiz... tarznda iddialar ba gsterir ve bilfiil uy-
gulanrd. zetle bizim iin iki kurtulu aresi vard: Ya, ngi-
liz ve Franszlarla ittifaken merkezi imparatorluklar aleyhine
Almanya, Avusturya ve talya harp ederek bu sayede Rusla-
rn bize kar bir daha tecavz etmemelerini salamak yahut
merkezi imparatorluklarla mttefik olarak Ruslarn iddetli
bir malubiyetine duar olmasna almak. Fransz ve ngiliz-
ler ittifakmz reddederek bizim canmzn hayr ve menfaa-
tine Boazlar ak bulundurmak artyla tarafszla davet edi-
yorlard. Merkezi imparatorluk ise dmanmz zebilecek bir
kudretle hareket etmekle beraber kar hasmmzn yararlana-
mayaca tedbirler semeye mecbur edecek ynle ittifak daire-
sine alyordu. Bu sayede belki dmanmzn emelleri yok ola-
bilirdi. Yalnz bir ihtimal var ki, ayet merkezi imparatorluklar
malup olurlarsa bizim iin ok vahim bir akbet muhakkak.
yle ama ayet itilaf devletlerinin istedikleri tarzda Boazlar
ak bulundurmak artyla tarafsz kalacak olursak, dman-
mzn kesin galibiyeti sonunda bizim hayatmza son vermek
de kabul edilmez bir gerektir.
Binaenaleyh kim ne derse desin Rusyann galibiyeti so-
nunda savunmasz zelil ve hakir; Rus, ngiliz ve Fransz zulm
ve kahr altna dmektense mert ve cesur milletlere yakr bir
kahramanlkla kannn en son damlasna kadar arparak so-
nunda ya kesin zafer kazanarak kurtulmak veyahut Btn va-
rm elimden gitti bir namus mstesna demeye hak kazanarak
cesurca ve onurlu bir ekilde balayan an ve erefle bir milli ta-
rihe yine namusluca ve onurlu bir ekilde son vermek daha ev-
ladr. Bu yalnz bence deil memleketin ekseri ounluunca
da evla grld iin drt sene devam eden harbimiz esna-
snda anakkale mdafaas gibi en byk milletlerin bile ba-
153
ANILARIM

ar tarihlerini ssleyebilecek nice harikulade mucizeler ya-

ratmaya muvaffak olmak. Gerekten bu mtalaam mdafaa-i
namus iin hayatn vermeyi elzem addeden fedakrlk ve onur
millete aittir. Hayatlarn be gn daha devam ettirebilmek
iin her trl zillet ve miskinlie tahamml etmekten ekin-
meyen aciz ve aresizler bu szlerimin kymetini takdir ede-
mezler. Kaderin ynlendirmesi ile imdi uradmz elim du-
rumu mal bulmu maribi gibi frsat sayarak te tarafsz kalsa
idik hem o kadar adam lmezdi hem de bu felakete uramaz-
dk. demek suretiyle bir de sulamaya kalkmazlard. Onlara
kar vereceiniz cevap Mdafaa ederek lmekle mdafaa et-
meden lmek arasndaki fark takdir etmeyenlerle szmz
yok! demekten ibarettir.
ngiliz ve Fransz elileri ile bu tarzda cereyan eden temas
larmz arasnda baz gln konumalarmz olmutu.
Bir gn Sir Mallet ile konuurken Enver Paann Almanlar
tarafndan tamamen kazanlm olduuna emin olduunu ve
ok yakn bir zamanda Alman subaylar ve bilhassa Goeben ve
Breslau vastasyla ilan- harp icap edecek bir olay icat edecek-
lerini sylemiti.
Kabinede tarafszlk dncesinin hkim olduunu, bina-
enaleyh hibir tehlike bulunmad eklinde cevap verirken
dedi ki:
Hayr, Cemal Paa, aldanyorsunuz. Ben eminim ki, Bu Al-
manlar maksatlarna nail olmak iin bir hkmet darbesi yap-
maktan bile ekinmezler. Mesela sizi hapis ederler ve daha kim
bilir neler yaparlar.
ok sade ve iten bulduum bu szlere kar yine bir sade
tarzda cevap vermek iin glerek dedim ki:
154
 CEMAL PAA

yle bir ey hissettiim anda alacam nlemleri ben ok-

tan dndm. O zaman Bahriye Nazr sfatyla anakkaleyi
ngiliz ve Fransz donanmalarna aar hali ihtilalde bulunan
donanmann tedibini ona havale ederim.
ok ayan- hayrettir ki, o zeki ngiliz diplomat bu szle-
rime inand; o kadar ki, bu anlamsz konumay Dileri Ba-
kanlna nakletmi olduunu sonunda mavi kitaptan okudum.
Rus turuncu kitabnn krk numaral vesikas 31 Austos
tarihinden itibaren Eli Msy Dukirse teminat hatta namu-
sum zerine sz vermi olduumu sylyorsa da Msy Du-
kirs eer yalan sylemiyorsa mutlaka amirine ho grnmek
iin bu tabiri kullanmtr, demek istiyorum.

Birinci Dnya Savana Giri eklimiz

Bugn bu zevahirin yannda birok gerek abalar vard.
Ancak bakanln her geceki toplantsnda Alman-Osmanl t-
tifak Anlamasnn istediimiz ekilde olmas iin birok ey-
ler kararlatrlyordu. Bunlarn tasdikini Almanlardan talep
ediyorduk.
Bizim en ok arzu ettiimiz ey Bulgarlarn da bizimle bir-
likte Birinci Dnya Savana katlmasn temin etmekti. mza-
y Hmayun ile sslenmi Osmanl-Alman ttifak Anlama-
snn, genel kararghta Alman mparatoruna tevdi edildii
zaman bu ittifaktan taraftarlar iin ok byk yemin ve hayr
mit etmekte olduunu syleyen ad geenin mutlu bir ehre
ile:
imdi size gzel bir havadis vereyim. Bulgar Kralnn be-
nimle mttefik olduuna dair olan mektubunu bu sabah ce-
bime koydum. demi olduunu Berlin elimiz Mahmut Muh-
tar Paa yazmlard.
155
ANILARIM

Bu haber bizim iin cidden mucib-i memnuniyetti. Zira

be alt ay evvel bizimle kararlatrdklar ittifak mzakerele-
rine dair Bulgarlardan bir tek sz duyulmuyordu. Bu Genel
Harpte tilaf Devletleri ile ittifak yapmaya allrsa bizim
iin ok byk bir felaketle sonulanacana hi phe edil-
miyordu. Fakat genel harbin balamasndan beri iki ay getii
halde Bulgarlarda bir hareket eseri grlmemekte olmas Bul-
garlarn bizim gibi Almanlar da aldatm olduklar eklinde
dnlmeye balanmt.
ok sk grtmz Bulgar Elisi Msy Tuaf, kesin
sonu hakknda gvenici bir kanaat hsl etmedike Bulgaris-
tann harbe dhil olmas doru olmayaca grn savunu-
yordu. Bu gr dna kmaktan kanyordu.
Geri Almanlar balangta bizim seferberliimizi tamam-
layncaya kadar tarafszlmz muhafaza ederek genel savaa
mmkn olduu kadar ge katlmamza raz olmular idiyse
de daha sonra Marn malubiyeti zerine Fransaya saldran or-
dularn bir para geri ekerek taarruzdan mdafaaya gemeye
mecbur olmalar, Rus ordularnn bir taraftan Dou Rusyay
alt st ederek muzafferane ilerlemeye balamalar ve Bene-
rus ordularnn Galiyay istila etmesi durumlarn klli peri-
an etmi olduunda bir taraftan nemli bir miktar Rus kuv-
vetlerini Kafkasya dhilinde ve dier taraftan yine mhim bir
ngiliz kuvvetini Msrda tevkif edebilecek olan bizim, harbe
dhil olmamz artk kesin bir ekilde istemeye balamlard.
Elinin ittifak anlamasn ileri srerek her gn gerek Sadra-
zam Paann nezdinde, gerek bizler nezdinde icra ettii teeb-
bsler gerei gibi sklamt. O srada ordumuz dahi seferber-
liini tamamlam, btn kolordular dhilinde bulunduklar
ordu kumandanlarnn emredecekleri istikamette hareket ede-
bilecek bir dzene girmiti. Ktalar srekli talim ve terbiye ile
156
 CEMAL PAA

megul ettikleri gibi hemen her gn stanbul ve skdar taraf-

larna frka ve kolordu manevralar icra edilmeye balanmt.
Enver Paann kumanda heyetlerini genletirmek sure-
tiyle tatbikata balad askeri slahatn gerekten isabetli bir
nlem olduu tamamyla belli oluyor, byk czi tamlarn
sevkulceyi ve kurallara egemen gen kumandanlar elinde ha-
reket kabiliyeti ihraz ettikleri grlyordu.
Almanlar bu sonucu grdke elde bu kadar dzenli as-
keri g varken bunlardan hemen yararlanmayp da Alman ve
Avusturyann malubiyetine uzaktan seyirci kalmak kesinlikle
doru olmadn sylyorlard.
Burada ufak bir ekilde konudan uzaklamaya msaade
buyrulsun. O gnlerde stanbulda her azdan bir sz dola-
yordu.
Enver Paa Almanlarla ittifak ederek Ruslara harp ilan et-
memiz hususunda srar ediyormu, ben ise tarafszlktan kesin-
likle ayrlmamamz dncesinde imiim. Tartmamz o kadar
ilerlemi ki hatta Meclis-i Vkelada Ever Paa bana kar ta-
banca ekmi, fakat ben ondan evvel davranarak kendisini aya-
ndan yaralamm. En garibi bu yalann Eli Morgenthaunun
hatralarna girmi olmasdr. Koca Eli saf dedikodular isnat
ederek ahsi mtalaalarn bir kere de bu gerekleri okuduktan
sonra gzden geirirse acaba yz kzarmayacak mdr? Ben
kendisine haber vereyim ki, gerek Abdlhamidin keyfi yneti-
mine son vermek iin ihtilalci gibi altmz zamanlarda, ge-
rek ihtilalden sonraki almalarmz esnasnda nihayet bakan
sfatyla terik- mesai ettiimiz sralarda ne Enver Paa, ne Talat
Paa ne ben dier mesai arkadalarmzdan hibiri, deil birbi-
rimize tabanca ekmek hatta birbirimizin onurunu incitecek en
kk bir muamelede bile bulunmamzdr.
157
ANILARIM

Biz eli Morgenthaunun inand, bakalarn da inandr-

mak istedii gibi kara cahil insanlar deiliz. Kimimiz askeri fa-
kltelerden eitimlerimizi tamamlam, biroklarmz Trkiye
ve Avrupa niversitelerinden diploma alm olduumuz ve
hatta elinin iddia ettii gibi hibir zaman posta datcs ol-
mam olan Talat Paa bile, muntazam bir ilk ve orta retim
eitimi grdkten sonra Selanik Hukuk Fakltesinden dip-
loma alm olduundan bize yakmayan hareketin olmasna
imkn yoktur.
Gerekten ordumuzun seferberliini harbe katlmamza
engel gibi gstermek imkn artk kalmamt. O zaman para
meselesi ileri srld. Geri kapitlasyonlar bir geici kanunla
kaldrlm ise de bundan hemen yararlanma imkn yoktu. Bir
taraftan gmrk geliri drtte bir dereceye inmi, aar geliri de
tamamen orduya tahsis edilmiti.
Hkmetin Fransadan istikraz ettii parann ilk taksiti an-
cak sene sonuna kadar devletin masraf ya kapatlabilir veya
kapatlamazd. Binaenaleyh para meselesinin lzumu hali de
Almanlara teklif edildi.
Terinievvelin on birinci gn Tarabyadaki elilikte zel
bir le yemeine davetli olduuma dair Wangenheimden zel
bir davetiye aldm. Elilie geldiim zaman Sadrazam Paa, Ta-
lat ve Halil Beyleri ve Enver Paay da orada buldum. O srada
Alman Sefareti Mstearlna tayin edilmi olan Von Kulman
da vard. Yemekten sonra elinin alma odasna ekildik.
Para hakkndaki teklifimizin de Almanya tarafndan kabul
edilmi olduunu Wangenheim glen bir yzle sylyor ve bir
taraftan da Artk bundan sonra baka bir mani icat etme ma-
nasna iaret eder tarzda yzme bakyordu. O gn elilikte bir
ittifak anlamas imza etmi olduumuza dair kamuoyundaki
kanaat tamamen geree aykrdr. Evvelce arz ettiim vehile
158
 CEMAL PAA

zaten ittifak anlamas harbi umuminin ilan srasnda akdedil-

mi olduundan bugn buna dair yaplacak bir i yoktu.
Ertesi gn toplanan Vkelada genel durum uzun uzadya
mnakaa ve tetkik olundu. Encmende balca iki teklif teza-
hr ediyordu:
l- Hemen savaa katlmak.
2- Daha alt ay tarafszlmz muhafaza etmek lzumuna
Almanlar ikna iin Halil Bey ile Erkan- Harbiye Umumiye
kinci Bakan Hafz Hakk Beyi Alman genel kararghna
gndermek.
Bu ikinci fikri Cavit Bey savunuyor, birinci fikirde dier na-
zrlar mttefik bulunuyorlard. Sadrazam Paa ilk defa olarak
mtereddit bir tavr taknmt.
O srada Enver Paa Goeben ile Breslaunun Karadenize
kmalarn mani etmekte devam edemeyeceini, zira amira-
lin birok gerek askeri nedenler ileri srmekte olduunu ak-
lad. Fakat bu iki geminin dier Osmanl gemileri ile beraber
Karadenize kmalar bizim harbe girmemize neden olabi-
lirdi. Bir kere itilaf devletleri Goeben ve Breslau gemilerinin
Osmanl gemileri olduklarn kabul etmediklerini, binaena-
leyh Osmanl bayra, Osmanl mrettebat tayarak dahi bo-
azlardan kacak olurlarsa, derhal dman muamelesi gre-
ceklerini aktan aa aklamlard.
Binaenaleyh Rus donanmasnn dahi Goeben ve Bres-
lauyu fena bir vaziyette yakalayacak olurlarsa derhal hcum-
dan geri durmayaca muhakkakt.
Herhangi bir nedene dayanmayarak Rus donanmas Goe-
ben ve Breslauya hcum etmese bile Amiral Suon bizzat Rus
donanmasna veya Rus limanlarna hcum etmek sureti ile
bizi harbe srkleyebilirdi.
159
ANILARIM

Halil ve Hafz Hakk Beylerin bir an evvel Berline gnderil-

melerine ve donanmaya ait meselenin Bakumandanlk Vek-
letinin sorumluluuna braklmasna, fakat harbe meydan ve-
recek durumdan tamamen saknmaya karar verildi.
Amiral Suonun Karadenizde dman donanmas ile
kendi arasnda onuncu ayn yirmi dokuzuncu gn cereyan
eden durumlara dair verdii rapor mucibince, ilk nce Rus-
lar tarafndan teebbs edildiini kabul etmek mecburiyetinde
bulunduumuz durumdan dolay Ruslar, binnetice ngilizlerle
Franszlar, Osmanl hkmetine harp ilan ettiler.
Osmanl donanmasnn Karadenizde Rus donanmas ta-
rafndan saldrya uramas zerine donanmamz tarafndan
Odesa, Sivastopol vesair limanlara ve Rus sava gemilerine te-
cavzde bulunulduu havadisleri stanbula gelir gelmez Sadra-
zam Said Halim Paa da ok garip bir halet-i ruhiye mahede
edildi. Ad geen -gya- Almanlar bizi harbe srkleyecekle-
rinden kendileri bu mesuliyete kesinlikle katlmazlarm.
O gnler bayram olmas nedeni ile yalnz yalda toplanyor
duk. Said Halim Paa donanmann bu tecavz harbe sebebi-
yet verecek olursa muhakkak surette istifa edeceini syl-
yordu. Almanlarla yaptmz anlamay kendileri imza etmi
ve bunun sonunda meydana gelecek olan her trl mecburi-
yetlere katlanmann zorunlu olduunu birka gn nce verilen
karara kendileri de katlm olduklar halde bu tabi sonutan
olan bir olayn zerine istifa edeceini aklamakla kesinlikle
uygun olmayaca ciddi bir dil ile ifade olunduu, ifadenin
gayr-i kabil ve manta uygunluu karsnda bir uygun cevap
bulamayan Prens, sonunda gerek sonucu kabul etti. stifadan
vazgeti.
Rusya, Fransa ve ngilterenin Osmanl hkmetini d-
man ilan ettikleri gn Meclis-i Vkela, Bablide olaanst
160
 CEMAL PAA

toplanmt. Said Halim Paa, Amiral Suonun verdii raporda

zikredilen olay tekrar aklayarak Rus donanmasnn Karade-
nizde bulunan Osmanl harp donanmasna tecavz etmesi
zerine Osmanl donanmasnn da Rus donanmasn takibe
mecbur olduunu bunun sonucunda Odesa, Sivastopol ve di-
er Rus limanlarnda bulunan harp gemilerine ve tecavzlere
kar silah kulland; bunun sonucu olarak evvela Rusya Dev-
letinin, onu takiben Fransa ve ngiltere Devletlerinin Osmanl
Devletine harp ilan ettiklerini, geri Osman1 hkmeti iliki-
lerin devamn ve sava ilann engellemek iin Karadenizde
ortak tahkikat icras ile nce hangi donanmann tecavz ettii
ortaya karsa, o donanma kumandannn ahsen sorumlu tu-
tulmasn teklif etmi ise de, Rusya hkmeti tarafndan id-
detle reddedildii; binaenaleyh Osmanl hkmetinin de ken-
disini Rusya, ngiltere ve Fransa hkmetleri ile sava halinde
bulunmaya mecbur olduunu ve keyfiyetin bu durumda kal-
masnn zorunlu olduunu beyan ve buna nazaran vkelann
fikir ve mtalaalarn serbeste aklamalarn ilaveten rica etti.
nce Telgraf Nazr Oskan Efendi sz isteyerek, kendisi
esas itibari ile sava aleyhtar olduunu, Osmanl hkmetinin
savaa dhil olmasn tasvip eden bir kararnameyi aka imza
edemeyeceini, binaenaleyh nezaretten istifaya mecbur oldu-
unu; u kadar ki, Posta ve Telgraf Nezareti Genel Mdrl-
ne tayin edilecek olursa, genel mdr sfat ile de bu ii ya-
pabileceini syledi.
Onu takiben Ziraat ve Ticaret Nazr Sleyman Elbistani
Efendi sz alarak Sulh-u Beynelmilel cemiyeti yelerinden
olmas itibari ile genelde harbin aleyhtar olduundan kendisi
de maalesef istifaya mecbur olduunu beyan etti.
Nafa Nazr rksulu Mahmut Paa kabinede, hakknda
itimatszlk grmekte olduundan bahseden birka szden
161
ANILARIM

sonra mstafi addedilmesini rica etti. Cavit Bey o gn Meclis-

i Vkelada bulunmuyordu; fakat kendisi de istifa etmeye ka-
rar verdiini Talat Bey sylemiti. stifa eden nazrlar Meclis-
i Vkelay terk ettiler. Kalan nazrlar ki, Sadrazam Said Halim
Paa, eyhlislam Hayri Efendi, Harbiye Nazr Enver Paa,
Dhiliye Nazr Talat Paa, ben, Adliye Nazr brahim Bey,
Maarif Nazr kr Beyden ibaret idik. nayet-i semdani-
yeye imdat ve Ruhaniyet-i Peygamberiyeye ve yaver-i sulh-
i ehriyariyeye gvenerek harp durumunun kabulnn zo-
runlu olduuna dair bir zabt tanzim ve Padiah Efendimize
takdim ettik.
Bir mddet sonra toplanan Meclis-i Mebusan ve Ayan dahi
harp durumunu ounlukla tasvip ve kabineye beyana itimat
etmi olmasna gre hkmetin d siyaseti mazhar- tasvip
olmu demek olur. tilaf devletleri ile harp halini kabul etti-
imize dair olan mazbatay dzenlediimiz gn skdar ta-
rafnda cadiye ile amlca arasnda bir kolordu manevras
yapyordum. Bir tarafta Almanyal Miralay Nikolay Beyin ku-
mandasndaki nc frka, dier taraftan miralay Mahmut
Kamil Beyin kumandasndaki beinci kolordu bulunuyordu.
Bir gn ve bir gece devam ederek nihayet sabaha kar fecir ile
nc frka tarafnda mdafaa edilen amlca tepesine edilen
hcum ile son bulan bu manevray mteakip ordu kumandan
sfat ile harekt tenkit iin amlca tepesi zerine topladm
drt frkann subaylarna, harp durumunu haber verdiim za-
man ahit olduum tezahrat- vatanperverane ve iddetli m-
cadele arzusunu, hibir dakika gzmn nnden gtreme-
yeceim. Bu drt frkann subay ve erleri Osmanl milletinden
idiler. Bunlarn o zamanki nee ve mutluluklarn grmeyip de
genel savaa dhil olmay millet istemedi demeye cesaret et-
mek eer cahillikten ileri gelmiyorsa, hyanet veya ahmaklk-
tan syleniyor demektir.
162
 CEMAL PAA

Prens Abbas Halim Paann Nafa Nezareti, Ahmet Nesimi

Beyin Ziraat Nezareti ile dhil olduu kabine de Maliye Neza-
reti vekletini Talat Bey, Posta ve Telgraf Nezaretini kr Bey
ald. Baka deiiklik olmad.

Drdnc Ordu Kumandanl

Savaa giriimizden be on gn sonra Enver Paa bir gn
beni konana davet etmiti. O srada ayandan kan bir -
bandan dolay Paa yatakta yatyordu. Davetine hemen ica-
bet ettim. Genel durum hakknda birka sz syledikten sonra
dedi ki:
Azizim Cemal Paa; Svey Kanal zerine bir harekt
dzenlemek sureti ile ngilizleri Msrda igal etmek ve bu
sayede Arap cephesine sevk etmekte olduklar birok Hint
frkasn Msrda alkoymaya mecbur etmekle beraber anak-
kaleye bir kuvvet ihracn sevklerine engel olmak istiyorum.
Bunun iin bir iki aydan beri Suriyede baz kolorduyu bu g-
reve tahsis ettim. Almanlar byle bir hareketin icrasna son de-
rece nem verdiklerinden slah heyetinde grevli Erkan- Har-
biye Kaymakam Von Karas Beyi de sadece Kanal seferi ileri
ile megul olmak zere Sekizinci Kolordu Erkan- Harbiye Re-
isliine tayin ve ama gnderdim. Bir taraftan bedevilerden
direnme kuvveti vcuda getirmek vazifesi ile yaverin Svari
Binbas Mmtaz Beyi, Ayandan Abdurrahman Beyi Tet-
kik-i Mellifat- eriye Meclis Reisi eyh Esat akir Efendiyi
ve dier Arap ileri gelenlerini Suriyeye gnderdim. Drdnc
Ordu Kumandan Ferik Zeki Paa Hazretleri yalnz Suriye ve
Filistinin savunmas ile Sekizinci Kolordu Kumandan Mira-
lay Cemal Bey, kendi kolordusunun seferberliini tamamlayp
Kanal seferine hazrlamakla megul olacakt. Fakat Zeki Paa
Hazretleri deil bu seferi icra etmek, Suriyenin muhtemel bir
163
ANILARIM

dman ihracna kar temin-i mdafaas iin buradan baka

kuvvetler gnderilmesini talep etmekle balad. Suriyeden al-
dmz haberler orada durumun ok kark olduunu, Arap
ihtilalcilerinin faaliyete baladklarn gstermektedir.
Binaenaleyh dnyorum ki, Zatliniz bir fedakrlk bu-
yursanz da Drdnc Ordu Kumandanln yrtseniz,
hem Kanal seferini ihzar ve icra, hem de Suriyede i asayi ve
emniyeti temin buyursanz. Bilmem teklife cesaret edeyim mi?
Hemen cevap verdim:
Benim icra kabiliyetimin nerede vatan iin daha faydal ve
gerekli olduuna kanaat hsl ederseniz, oraya gidip vatani g-
revi yapmak benim iin en mukaddes grevdir. Binaenaleyh
teklif ettiiniz Drdnc Ordu Kumandanln kemal-i k-
ran ve sayg ile kabul eder ve bir iki gn zarfnda grev yerine
hareket ederim.
Cevabmdan son derece memnun olan Enver Paa ile ko-
nutuktan ve ordu kumandanlarnn kanunen haiz olduklar
serbestlie tamamen sahip olmak ve Bahriye Nezareti, zaman
zaman uhdemde bulunarak yokluumda vekleti kendisinin
yrtmesi, nezaret memuriyetinin slah iin benim grm
alnmadka bir ey yaplmamak esaslarn kararlatrdktan
sonra ayrldm. Hemen Harbiye Okulundaki kinci Ordu Ka-
rarghna giderek kumandanlk vekletinin emri ile ordu ka-
rarghndan reis ile birinci, ikinci, nc ube mdrleri ve
daha baz subaylar Drdnc Ordu Kumandanln yrt-
mek zere ama hareket edeceimden en sratli ekilde hazr-
lanlma emrini Erkan- Harbiye Reisi Miralay Von Frangabura
verdim. Drt be gn zarfnda hazrlm tamamlayarak teri-
nisaninin yirmi birinci gn Haydarpaa stasyonundan Suri-
yeye gitmek zere hareket ettim.
164
 CEMAL PAA

stanbuldan hareketimden nce ubeye gelmi olan kii-

lerden biri milletin benden byk hizmetler beklediini, yakn
zamanda haber beklediine dair etkili bir konuma yapt. O
konumaya kar bir eyler sylemek gerekiyordu. Grevimin
kutsalln fakat ok zorluklarnn da bulunduunu bildiimi,
hareket ettiimde bana tevdi olunan grevimin gereklerinden
olarak ben ve maiyetime verilen kahramanlar Kanala yapa-
camz hcumda muvaffak olamayarak cesetlerimizi Kanala
dkecek olursak arkada kalan vatanperverlerin Kanal ceset-
lerimizin zerinden geerek slamn ekonomik kurtuluu olan
Msr smrgeci ngilizlerin elinden kurtarmalar icap edece-
ine dair bir konuma yaptm. imdi haber alyorum ki, mu-
halefet ileri gelenlerinden biroklar o zamanki szlerimi de-
lil gstererek:
Cemal Paa Suriyeden ne yzle dnd? Hani ya ngiliz-
leri Msrdan karacak veyahut lecekti! Neden lmedi? gibi
aleyhimde birok safsata tenkit ediyorlarm. Aada hikye
edeceim hareketten delil karabilirler ki, Kanal Seferinde l-
memek iin hibir tedbire mracaat etmedim. Fakat Cenab
Hakkn ldrmek istemedii kulunu kimse ldremez. Ben
de lmedim. Kim bilir vatann selameti uurunda daha sonra-
lar tevessl etmekten geri durmayacam birok mcadeleler
esnasnda daha ne gibi felaket ve azarlamalara maruz kalmak
iin yaayacam. Fakat bu byk zevat ne istiyorlar? O zaman
o yarglayanlara kar:
Efendiler, ben ngilizleri Msrdan kovmak iin Suriyeye
gidiyorum. Fakat bizim vastalarmz bu vazifeyi yerine getir-
mek iin yeterli deildir. Binaenaleyh ben hibir eye muvaf-
fak olamayarak mell ve mahzun stanbula dneceim. Siz de
imdi felaket gnlerini bekleyerek burada gzyalar dkmekle
megul olunuz. Hayr Efendiler! Yine aada ispat edeceim
ki, slam lemine en byk darbeyi indirmi olan erif H-
165
ANILARIM

seyinin isyan olmasayd, ben ngilizleri Msrdan fiilen kov-

masam bile Filistin ve Suriye dhiline bir adm atmalarna izin
vermez; yz binlerce ngiliz ordusunu Msrda tutmaya mu-
vaffak olurdum.
erif in ihaneti bizi bu mutlu neticeden mahrum etti. Trk-
Arap iki karde Mslman milleti birbirinden ayrarak; birin-
cisini ngiliz ve Franszlarn esareti altna att gibi ikincisini
de kanl dmanlar mitsiz bir mcadeleye girimeye mecbur
etti. Yaknda bu gerekleri btn belgeleri ile ispat edeceim.
stanbuldan hareketimizden on alt saat sonra Konyaya
varmtk. Vali Aziz Beyin himmeti ile Konya ahalisinden ok
hararetli karlama treni ile karlatk. Bu vesileden istifade
ile Mevlana Celaleddin-i Rumi Hazretlerinin mbarek trbe-
sini ziyaret ettim. O srada Veled elebi Hazretleri ile tantm.
Kendilerine Mevlevi kyafeti ile Msr seferine katlacak olur-
larsa Hazreti Mevlanann ruhaniyetinden ordumun istifade
edeceini sylemitim. Gerekten de benim hareketimden bir
mddet sonra ad geen, Mevlevi gnll taburu nam ile bir
askeri kuvvet tertip edip Suriyeye gelmilerdi ki, Veled elebi
Hazretlerinin bu fedakrl gerekten takdire ayandr. Ad
geen bu sefer yznden bir cierparesini, senelerdir beraber
yaad haremini kaybetmi, kendisi de shhate pek ok muz-
darip olmu bulunduu halde, uzun zaman Suriyede bana re-
fakatten geri durmamt. Maiyetine ald Trk genlerinden
ordu, eitli hizmetler grmtr.
Trk gazetecilerinin en namuskrlarndan olduuna b-
tn mevcudiyetimle kani olduum Ahmet Rasim Bey de s-
tanbuldan benimle beraber hareket etmi, Birinci Kanal se-
ferinin yapld sra kararghn ikinci ksmnda Birssebiye
kadar geldii gibi ondan sonra da bir mddet karargh ile bera-
ber Kudste kalm ve ihtiyar ettiim Suriye siyaseti hakknda
166
 CEMAL PAA

o zamanlar ordunun siyaseti ad altnda ok nemli makale-

ler yazmt. Refakatlerinden daima zevk ve nee duyduum
bu zat, burada zikretmeden geemeyeceim. Balkan Muha-
rebesinden sonra Selanik ehbenderliini takdir edilecek bir
ekilde yerine getirmi olan Msrl Fuat Selim Beyefendi ile
ileri Bakanl memurlarndan Msrl Doktor Fuat Bey dahi
Kukullu olarak karargha katlmt. Fuat Selim Bey kararg-
hn Msr umur-i ubesi olarak vazifesini tpk bir muvazzaf su-
bay gibi byk bir hissiyat ile yerine getirmi, ordu kendisin-
den ok nemli istifadelerde bulunmutur. Ailece zuhur eden
muazeret kendisini karargh terke mecbur ettii zaman, cid-
den byk bir hzn ve teessre dmtm. Daha sonra Sal-
tanat- Seniyenin svire sfatn kurallara uygun olarak yerine
getirmi olan ad geen Fuat Selim Beyefendi ile ayn ekilde
orduya nemli hizmetler yapm olan Doktor Fuat Beyi da-
ima hsn- kran ile yd ve takdir ederim.
Konyadan sonra ulatmz Pozantda hi durmayarak,
otomobillerle Tarsusa hareket ve oradan da trenle Adanaya
vardk. Drt be sene nce valilik ettiim bu vilayet merke-
zinde de halk tarafndan ok byk bir coku ile karlandm.
Geceyi orada geirdik. Bir haftadan beri yaan yamurlar
Adana ovasn amur deryas haline koymutu. Hlbuki o za-
man Adana ile Halep arasndaki tren ancak Toprakkale stas-
yonuna kadar gelmi ve oradan tesi yaplmamt.
Geri skenderun-Toprakkale hatt inaat tamamlanm
ise de yaan yamurlar Drtyol hizalarnda hattn birok ks-
mn bozmu olduundan, skenderun ile balant kesilmiti.
Binaenaleyh tren ile Toprakkaleye veya Mustafa Bey s-
tasyonuna kadar gitmek ve orada otomobilleri trenden indi-
rip mmkn olursa otomobille, olmazsa at ile skenderuna ve
oradan Halepe gitmeyi kararlatrdm. Sabahleyin ok erken-
167
ANILARIM

den Adanadan ktm. Ordunun Anadolu ile tek ulam yolu

olan Pozant-Tarsus yolunda pek ok bozukluklar olduunu
grdmden, bunlarn kemal-i sratle tamirini ok dik olan
yollarn hafifletilmesini Vilayet Valisi smail Hakk Beyden
rica etmitim.
Adanadan hareketten bir iki saat sonra vardmz Mustafa
Bey stasyonundan otomobillerle, hayvanlar trenden indir-
dik. Mevcut iki otomobile binerek henz on be yirmi hatve
mesafe gider gitmez, otomobiller tamamen amura sapland-
lar. Bu ekilde yola devam imkn kalmadn anlar anlamaz,
atlarmza binerek otomobillerin mandalarla amurdan ekile-
rek skenderun istikametinde bizi takip ettirilmesini yaverim
Yzba Selahaddin Efendiye emrederek hareket ettik.
drt saat sonra Drtyola geldik. Drtyol, skenderun
sahilinde byk ve nemli bir kydr. Kendisine ok yakn be
alt kyn ortasnda tamamen Ermenilerle meskn olup por-
takal baheleri ile mehurdur. Adana vilayetine bal mra-
niye kazasnn merkezi olan bu kyle dier be kyn ortasna
rastlayan geni bir aklkta bir muntazam kasaba kurulma-
sn ve kesinlikle Adana Valisi bulunduum zaman tasavvur et-
mi ve kasabann plann Alman mhendislerine tanzim ettir-
mitim. Fakat bir neticeye balanmadan vilayetten ayrldm
iin bu teebbsm de dier biroklar gibi daha cenin halde
iken lmt. zet olarak 1910-1911 senelerinde birok defa-
lar gelmi olduum ve kendilerine ok byk yardmlarda bu-
lunduum bu kyn halk beni bir kalabalk eklinde karla-
dlar. Bize bir para yemek yedirmek iin ok fazla srar eden
bu erefli insanlar zmek istemediimden gne batana ka
dar orada kaldm. cra ettiim tahkikat zerine Drtyol stas-
yonundan binerek hareket edecek olursam iki saatte skende-
runa varacam, hlbuki atla ancak alt saatte varabileceimi
168
 CEMAL PAA

anladmdan, Erkan- Harbiye Reisi ile drezineye binerek s-

kenderuna gitmeyi tercih ettim.
Bu bozuk yol zerinde iki defa lm tehlikesi geirerek
dman gemilerinin dolatn, bir sahilin tam kenarnda ya-
mur altnda drezine ile yaptm o yolculuu katiyen unuta-
mam. iddetli bir frtnadan sonra zaman zaman syrlan bu-
lutlar altndan kan ayn garip ekildeki aydnl, denizde
uzaktan bir dman gemisi, bir nokta grnyor, bu manzara
kalbimdeki harareti bir kat daha iddetlendiriyordu.
Evet, emin olunuz ki, dmanlarmzn ne kadar kuvvetli
ve inat olduunu bilmiyor deildim. Fakat muhafaza-y hayat
iin baka are bulamadmzdan dolay kendileri ile ister iste-
mez arpmaya mecbur olduumuz bu dmanlarn gcn
krmak iin hibir vastay ihmal etmemeye yemin etmitim.
te bir taraftan bu derin ly dnyor, dier taraftan im-
diye kadar rastladm gl idrak ederek yrdm bu
yolun ok glklerle dolu olduunu takdir ediyor bu nedenle
moralim artyordu.
zetle, bazen on be yirmi metre uzunluunda ksmn,
herhangi bir eye dayanmakszn asl duran ve bazen su ie-
risinde yzen demirler zerinde drezine ile iki saat yolcu-
luk ederek skenderuna vardk. Dier erkn- zabtan ancak
bizden drt be saat sonra gelebilmilerdi. O geceyi skende-
runda geirdik.
Yaptm incelemeye nazaran skenderun-Halep osesinin
o anki durumu otomobil ile gitmeye uygun deil. Halep ve ha-
valisini daha dorusu btn kuzey Suriye ile Urfa, Diyarbakr
ve Musul tarafn Bahr-i Sefidin -Akdenizin- en nemli iskelesi
olan skenderuna balayan bu tek yolun bile otomobilin git-
mesine uygun olmayacak halde braklmas cidden alanacak
ihmal ve tembellikten baka bir ey deildi.
169
ANILARIM

Badat Vilayetinden dndm srada araba ile getiim

bu yolun taraf taraf tamiratna balandn grmtm. Bu ta-
mirat Tarik-i Umumiye irketi tarafndan yaplyordu. 1912
Austosundan beri iki seneyi aan bir zaman zarfnda bunun
tamiratnn tamamlanmas herhalde mmkn olabilirdi. Me-
rutiyeti deil, mukaddes idareyi getirsek brokrasiden kurtul-
madka hibir i yaplmas imkn olmayan devlet daireleri-
nin icat ettii bin trl mklat bu onarma engel olmutu.
Asl garibi, tamir edelim derken eskiden mevcut bulunan
ksmlarn da bozmulard. nk mevcut osenin btn ta-
larn karmlar, yeniden tedarik olunan talarla beraber yo-
lun iki tarafna rastgele istif etmilerdi. Bu iki ynn ortasnda
toprak ukur ise yaan yamurlardan dolay tamamen dolarak
adeta bir kanal eklini almt. te 1914 senesi terinisanide,
zerinde otomobil ile gemeye muvaffak olamadm skende-
run Halep osesi de bu halde idi. Mecburi olarak bir gece Biy-
landa kalmak ve ertesi gn ksmen araba ve ksmen at ile yol-
culuk etmek sureti ile Katmaya kadar yolumuza devam ettik.
Katma stasyonu Badat tren hattnn Halepten nceki istas-
yonudur. Halep-skenderun osesinin en evvel Badat hattna
yakn olmas dolays ile burada bir menzil noktas tesis olun-
mutu. Fakat araba ile istasyonun elli metre mesafesine gelmi
olduumuz halde, istasyona kadar takip etmek mmkn ola
madn ve elli metre mesafeyi gece zifir gibi bir karanlkta ne-
ferlerin srtnda istasyona gitmek mecburiyetinde kaldmz
syleyecek olursam grevin nemini takdir edebilirsiniz.
O anda Balkan Seferi srasndaki Krkkilise-Edirne ve Kir-
kkilise-Pnarhisar-Vize-Saray osesi gzmn nne geldi. O
oselerin de iki tarafna byle krma talar yklm ve ortasna
dolan yamur sularndan dolay ose bir ark eklini almt.
170
 CEMAL PAA

Yarabbi! O ose zerinden yryemedikleri iin tarlalara

sapmaya mecbur olan bataryalarmzla mhimmat ve erzak,
askeriyemizin amurlara saplanp kald manzaras ile hala
gzmn nnden gitmezken, imdi benim kumandasna me-
mur olduum ordunun durumunda da ayn halleri grmek ne
kadar zc idi. te, dedim, benim ordumu mader-i vatan
eden tek ulama vastas. Buna nazaran senin yapacan ok i-
ler var. Adi nlemler ile bu ilerin grlmesine imkn yoktur.
En iddetli merhametsiz ve nezaketsiz damarlarn ayaa kal-
drmalsn. En yksek mevkileri igal edenler de bile olsa tesa-
df edecek tembellik ve ihmallie kar en iddetli darbelerini
indirmekten ekinmemelisin!
Ordumun mntkasnda tembellikten eser brakmayaca-
ma delil olmak ve ihmalkrlarn urayacaklar muameleye
bir misal tenkil etmek zere seyretmek iin gelmi olan zevat
arasndaki vazifedarane pek ok ktm. Nihayet bir saatlik
bir demiryolu yolculuundan sonra Halepe vardk. Halep se-
ferberliini Musul ve havalisinde ikmal etmi olan on birinci
kolordunun efrad bir ksm Arap olmak zere ounluu Krt
idi. Kolordunun bir frkas Halepte dier frkas Hamada yer-
letirilmi bulunuyordu. Halepte iki gn kalarak ktalar
tefti ettim. Fecri Bey gerekten dini bir grev olarak telakki
edip ok almasna ramen hemen btn alay ve tabur ku-
mandanlar ile kk rtbeli subaylardan ounun Osmanl
Ordusunun zellik ve bilgi ynnden ikinci ve nc derece
subaylardan olmalar hasebiyle gerek frka ve gerek kolordu-
nun bamsz ktalara pek de ayan- memnuniyet bir halde de-
ildi. Bir sefer bir kolorduda bulunmas lazm gelen btn mal-
zeme ve eya ikmal edilememi ve ikmal midi de kalmamt.
nk kolordunun seferberlik mntkas olan Musul ve hava-
lisinde esasen bu kolorduyu donatacak malzemeyi bulabilmek
imknszd.
171
ANILARIM

Halep-skenderun osesinin tamiri ile beraber slhiyeden

Katma istasyonuna kadar yeni bir yol ina edilmesini valisin-
den rica ederek, Hamadaki frkay tefti etmek zere oraya
gittim. Hamadaki frka da Halepteki frkadan farkl deildi.
Maksadm ama varmazdan evvel btn Suriyenin kuzey k-
smlarn bir kere hemen grmek ve bu ksmlar hakknda bir
genel bilgi elde etmekti. Hamadan sonra Humus yolu ile Trab-
lusama giderek orasn da grdkten sonra ayn gnde Hu-
musa dnerek geceyi orada geirdim. Sabahleyin Riyad yolu
ile ama hareket ve muvasalat ettim. Btn getiim ehir-
lerde halk tarafndan fevkalade vatanperverane tezahrat gs-
teriliyor, Osmanlla ballklar gzkyordu. Pekl, gr-
yorum ve anlyorum ki, Arap evlatlarnn byk bir ounluu
Hilafet-i slamiyenin bu Kurtulu Harbinde ciddi fedakrlk
ibrazndan geri durmayacan, bu halet-i ruhiyeden yararlan-
mak, vicdanlarn dmana satm olan hainlerin hilelerinden
barut kadar alevlenecek bu evreyi kurtarmak, benim iin bir
grevdi.
ama var tarihim olan 1914 senesi knunuevvel -Aralk-
balangcndan Suriyeden ayrl tarihi olan 1917 senesi K-
nunuevvel balangcna kadar tam sene devam eden Suriye
memuriyetim esnasnda orduya, memleket idaresine, Suriye
ve genel olarak Arabistann i siyasetine, ihtilallerin susturul-
masna, iae-yi memleket imarna ait eitli konularla ura-
tmdan bu senelik olaylar gazete tarznda gn gnne
yazmaktan ise her biri az ok birbirlerine bal ve birbirinin
meydana gelmesinin sebebi olmakla beraber her biri ayr ayr
hadiseler gibi telakki edilecek olan bu olaylar ayr bahislerde
hikye etmeyi hatralarmn daha kolayca takip edilebilmesi
iin uygun grdm. H amacm bir harp tarihi yazmak deil,
bu siyasi belgeyi neretmek olduundan, ordunun harekt ve
icraatna ynelik hususlar gereksiz tafsilattan kanarak yalnz
172
 CEMAL PAA

genel hatlarndan bahsedeceim. Ordu Karargh drdnc

ordunun harekt- harbiyesi ile ilgili harp gazetelerinin ok
dzgn bir ekilde dzenleyerek Genelkurmay Bakanlna
takdim etmi olduundan, daha sonra bunlara mracaatla bir
harp tarihi yazmasn ok deerli Genelkurmay Bakan olan
Miralay Fuat Beyden rica edeceim.

Birinci Kanal Seferi Hazrlklar

ama vardm gn Riyadda karlamaya gelmi olan Seki-
zinci Kolordu Kumandan Mersinli Cemal Paa, kolordusunu
memur olduu Kanal Seferinin nasl yaplaca hakkndaki
harp harekt plan ile o zamana kadar yaplm ve gelecekte
yaplacak olan ilere ait emirler, cetveller ve haritalarn bir su-
retini byk bir dosya ile bana vermiti. Erkan- Harbiye Reisi
Von Kresse ayn dosyann Almanca nshalarn Erkan- Har-
biye Reisi Von Frankenberge brakmt. amda Damaskus
Palas otelinde tesis ettiim kararghma girer girmez ilk iim
bu dosyay incelemek ve mtalaa etmek oldu.
Sekizinci Ordunun teklif ettii sefer plan zetle yle idi:
Kolordunun mevcut frkasndan yalnz yirmi beinci
frka ile dier iki frkadan devirmek sureti ile alnacak efrat ve
zabitandan mrekkep bir alay Kanal Seferine tahsis etmek.
stanbuldan bilhassa Msr seferi iin gnderilecek olan seki-
zinci ve nc frkalar ordu kumandanlnn tensip edecei
ekilde ksmen Kanal Seferine ve ksmen gerinin korunma-
sna grevlendirmek. Fakat herhalde Kanal Seferine ok kuv-
vet tahsis etmek. Bu genel dnce, Harp harektnn cereyan
edecei Sina lnn corafi durumuna gre ok uygundu.
Ben Suriyeye geldiim srada genel durum yle idi:
173
ANILARIM

Binba Mmtaz Bey kumandasndaki Arap gnll mf-

rezesi Elarii igal etmi ve oraya yerlemiti. Tekilat- Mah-
susaya bal gnlllerden mrekkep bir mfreze de zmirli
Eref Bey kumandas ile Sina lnn hemen merkezine rast-
layan Kalatlnah igal etmi bulunuyordu.
Akabe Kaymakam Musa Kazm Bey kumandas ile bir ni-
zamiye mfrezesi bulunuyor ve Birssebide yirmi birinci fr-
kaya mensup bir alay, ldeki kuvvetlerin istinadn tekil edi-
yordu. Yirmi beinci frka tamamen amda bulunuyor ve
Frka Kumandan Erkan- Harbiye Kaymakam Ali Fuat Beyin
-daha sonra genel harp srasnda frka ve kolordu kumandan-
lklarnda hayrl hizmetler yapm, mirlivala terfi etmi olan
smail Fazl Paazade Ali Fuat Paa- kumandas altnda srekli
talimlerle urayordu. Sekizinci Kolordu Sina lnn du-
rumunu nazar- dikkate alarak orduya ve daha dorusu se-
feri kuvvetlere kanala doru hareket emir verilmezden evvel,
l ierlerinde geriden ileriye doru menzil tekilat yapmak
ad altnda bir mfettilik ihdas ederek, bunun bana yirmi
nc frka kumandan Erkan- Harbiye Kaymakam Behet
Beyi geirmiti. Gerek birinci Kanal Seferi esnasnda, gerek
ondan sonraki ikinci sefer hazrlklar ile urald esnada b-
tn lde yaayan takdir edilecek hizmetleri grlen Behet
Beyi her zaman iin sayg ile yd edeceim.
Bu l Menzil Mfettii l ierisinde Birssebide Kanal
zerindeki smailiyeye konacak bir hat zerine tesadf etmek
ve her biri birbirlerinden yaklak olarak yirmi be ve nihayet
otuz kilometre mesafede bulunmak zere menzil noktalar
semek, her bir menzil noktasnda su tedarik etmek, oralara
gnderilecek erzak Birssebide hazrlayarak verilecek emri
mteakip, bunlar menzil noktalarna gndermek. Her men-
zil noktasnda birer hastane kurmak ve zetle bu esas hat ze-
rinde menzil tekilat vcuda getirmek iin hazrlk yapacak-
174
 CEMAL PAA

lard. Bundan baka Kalatlnahl ve Elari noktalar dahi birer

esas menzil kumandanl noktas yaplarak, oralara toplanma
ve Kanala sevk edecek olan cenah kuvvetlerinin her nevi erzak
ve zahirenin buralardan sevki kararlatrlmt.
Sekizinci Kolordu sefer kuvvetlerinin ounluunun Bi-
rssebide toplanarak Vadi-i Elari-bn-i Cefcafe, umumi is-
tikameti ile smailiye zerine hareket etmesini, yani sahilden
mmkn olduu kadar uzak olmasn ve Elari ile Kalatl-
nahlden hareket edecek ikinci derece kuvvetlerle ounun
cephesinin gvence altna alnmas teklif ediliyordu. Bu tek-
lif ok uygundu. Bizim esas menzil hattmz denizden o ka-
dar uzak olmal idi ki, ngilizlerin donanmalarnn ateleri ile
bu menzil noktalarn tahrip ve apansz icra edebilecekleri ok
nemsiz top atlar ile bsbtn mahvetmemeli idiler.
Bugnk genel dnceye gre Von Kress, bizzat icra et-
tii bir keif sonucunda Birssebi, hlase, El Fakir, Vadi-i Elari
bn, Birinci Elhabra, Cefcafe ikinci Elhabreyi menzil noktas
olarak semi ve burada artezyen kuyular atrmay nmz-
deki knunuevvel ve knunusani (aralk-ocak) aylarnda yaa-
cak yamur sularnn birikmelerini temin edecek yn ile bent-
leri ina ettirmeye velhasl bir menzil iin lzumu olacak her
bir trl malzemenin buralarda hazrlanmasna allyordu.
Sekizinci Kolordu diyordu ki:
Er ve erbalar iin gerekli iaenin lden nakli ve Kanal
nne kadar ulatrlmas mmkn olamayacandan l ta-
yini ad verdiimiz bu lazm olan iae listesinin kabul lazm-
dr.
Bu liste mucibince subay ve erlere lde verilecek yiyecek
maddelerinin ou belirli yiyeceklerden olacakt. eitleri ise;
peksimet, hurma ve zeytinden ibaret idi. Askerlerin ve subay-
larn umumisi, gnde yalnz bir matara su harcayacaklard. Bu
175
ANILARIM

hesaba gre yirmi beinci ve onuncu frkalarla baz gnll bir-

liklerden Kanala kadar hareketi iin muhtelif ktann kk ve
byk arlklarndan baka zellikle su kanallar vcuda getir-
mek zere on bir bin deveye ihtiya olduu ok ciddi hesaplar
sonucunda meydana karlmt.
Btn bu vastalara malik olduktan sonra kuvva-i seferiye
Kanal nne geldikten en fazla drt gn zarfnda ya Kanal ge-
erek kar taraftaki ngiliz kuvvetlerini tard ve kuvvetleri Ka-
nala yerletirmeli veyahut gerisin geriye dnmeli idi. Zira Ka-
nalda elli kilometre mesafede bulunan ikinci noktasndaki tatl
su birikintisi, seferi kuvvetlere ancak on gn yeterli olup, ora-
daki suyun bitmesinden sonra seferi kuvvetler Kanal nnde
susuz kalacak ve mehur srailoullarnn felaketinden daha
mthi bir felaket iinde mahv ve perian olacakt.
Seferi kuvvetlerinin tamamn Birssebide toplayarak ora-
dan itibaren hep birden Kanal zerine yrmesi imkn da
mevcut deildi. Zira toplanm olan kuvvetin suyunu develerle
tekil olunan menzil kuvvetlerinin bir gnde nakletmesine im-
kn yoktu. O halde taburlarla bataryalar birer gnlk aralarla
birbirlerini takip ederek l ierisinde yry yapacak ve Ka-
nala yirmi be otuz kilometre mesafede bulunan bir noktada
seferi kuvvetler son eksiklerini tamamlayarak ondan sonra Ka-
naln seilecek noktalarna saldrlacakt.
Sekizinci Kolordunun teklifine nazaran iki ksma ayrlacak
olan seferi kuvvetlerin aadaki kuvvetlerden terkip edilmesi
icap ediyordu:
Birinci Kademe:
Yirmi beinci nizamiye frkas; yirmi nc ve yirmi ye-
dinci frkalardan devirme suretiyle tekil olunmu bir alay,
be seri sahra bataryas, iki seri ateli cebel, bire on be san-
timetrelik seri ateli obus bataryas, bir svari alay drt he-
176
 CEMAL PAA

cin svari bl, miktar bin be yze varan gnll Arap

atllar, bir anda tabur nakledilebilecek yetenee sahip kp-
rc pontonlar, alt istihkm bl, telli telgraf mfrezeleri
ve seyyar hastaneler, shhiye blkleri vesair toplam on iki bin
alt yz krka iki nefer, dokuz yz altm sekiz beygir, yz
yirmi sekiz manda.
kinci kademe:
Topusu ve svari bl vesair ktalar yardmyla 10. ni-
zamiye frkas.
ama varmdan sonra Bakumandanlk Vekletinden al-
dm bir telgrafname, Hicaz askeri frkasn dahi Drdnc
Ordu Kumandanlnn emri altna koymu ve bu kolu dahi
kanal seferine itirak ettirmek zere Suriyeye ekmek veya
mahallinde brakmak klarnda beni serbest brakm oldu-
undan, alabilecei nizamiye ve gnll ktalarn srekli g-
zaltnda bulundurulmasn Vali Miralay Kumandan Vahit
Beye yazmtm.
te Vahid Beyin getirebilecei kuvvet dahi seferi kuvve-
tin ikinci kademesine ilave olunacakt. Yukarda arz ettiim
on bir bin deve yalnz yirmi beinci ve ikinci kuvvetlerle on-
larn nizami her birine dhil zel ktalar olup Hicaz frkasn-
dan seferi kuvvetlere katlacak kuvvet iin ihtiya olan develer
Hicazdan beraberce getirilebilecekti. ngilizlerin resmi rapor-
lar Birinci Kanal Seferi esnasndaki kuvvetimizi krk bin asker
gsteriyorsa da onuncu frka dhil olmak zere bu kuvvet kati-
yen yirmi be bini gemiyordu. Seferi kuvvetlerin birinci kade-
mesi Sekizinci Kolordu Kumandan Cemal Paann -Mersinli
Cemal Paa- emri altnda bulunacakt.
te amdan geldiim zaman ordunun l, Filistin ve Su-
riye dhilindeki durumu bundan ibaret bulunuyor, Kanal se-
feri iin de sekizinci kolordu kumandan yukardaki hususlar
177
ANILARIM

teklif ediyordu. Ordu merkezi olan amdan tekil olunacak bir

umumi menzil mntkas mfettii bu uzun menzil hatlarnn
idaresine muktedir olamayacandan, bilhassa Filistin dhilin-
deki ordu vastalarn sevk ile itigal etmek zere Kudste dahi
bir mstakil mfettilik menzili kurulmas sekizinci kolordu-
nun tekliflerinden idi.
Bu teklifleri ok az bir deiiklikle kabul etmitim. Ancak
sekizinci kolordunun seferinin yaplabilmesi iin balca muh-
ta olduu develerin tedarikine imdiye kadar muvaffak ola-
madn ve tedarik imkn da gremediini znt ile ilave
ve beyan ediyor; iki ordu kumandannn nazar- dikkatini bil-
hassa bu noktaya ekiyordu. Kolordu seferi kuvvetinin muh-
ta olduu on bir bin deveden ayda ancak iki bin kadar deve
tedarik edebilmi, bu hususta her taraftan sonsuz glklerle
kar karya kalmt.
Suriye ve Hicaz gibi yz binlerle belki milyonlarla deve-
nin mevcut bulunduu bir saha dhilinde on on be bin deve-
nin nasl olup da tedarik olunamadna aranlar ok bulunur
zannederim. O zevata imdiden haber vereyim ki, onlarn zan-
nettikleri gibi deildir. nk her grdmz deve yk ta-
maz. Yk tayabilecek develerin miktar yle yz binleri bul-
maz. Drdnc ordunun harp tarihi yazld zaman btn
detaylar ile zikredilecek olan bu konuyu lzumundan fazla
aklamak istemiyorum. Yalnz u kadar eyi sylemek istiyo-
rum ki, bir ay zarfnda ihtiyatyla beraber on drt bin deveyi
tedarik edinceye kadar ektiim sknty ben bilirim. Bununla
beraber sonunda baar bende kald. Sekizinci Kolordunun
sefer plannda tespit ettii develer zaman ierisinde tamam-
land. Bu srada ta bnl Sudun Necd tarafndan da deve getir-
mi olduumu syleyebilecek olursam zorluun derecesi anla-
lm olur zannederim.
178
 CEMAL PAA

Sina lnde yapmak istediimiz bu askeri harektn tek

g olan su meselesi idi. Bu l yamur mevsiminin hari-
cinde deil genel says yirmi be bini aacak olan bu seferi
kuvvetlerle gemek, hatta bin neferlik bir mfrezeyi bile sevk
etmek imkn yoktu. ln yamur mevsimi ise knunuevvel
ve knunusani (aralk-ocak) aylarndan ibaret olduundan, ya
harekt bu iki ay zarfnda yapmak veya ta ertesi yln ayn ayla-
rna kadar ertelemek zorunlu idi.
Seferin muhtemelen o yl icra edilmesini karargh- umumi
iddetle istiyordu. Binaenaleyh, Sekizinci Kolordu Kuman-
dan ile Erkan- Harp Reisinin tekliflerini aynen kabul ederek
icra vastalarn hazrlayp harekt yapmaya karar verdim.
Knunuevvelin son on gn iinde, seferi kuvvetin birinci
kademesini Birssebi tarafnda toplamaya baladm. Knunu-
sani balarnda Cebel-Lbnann Zahle kasabasnda toplan-
masn ikmal etmi olan onuncu frkay yerinde denetledikten
ve dorudan doruya ordu kararghna bal bulunan ad ge-
en frkann kumandanna Kuds ve Birssebi zerine hare-
ket zaman ve ekli hakknda gereken talimat verdikten sonra,
knunusani balarnda Ordu Kararghn Kudse naklettim.
O sra erif Emir Hseyin Paa ile muhabere balam,
Emirin oullarndan birisine yardmc bir kuvvet ile Hicaz
Frkas Kumandanna katmasn ve hatta bizzat kendisinin ku-
manday zerine alarak orduya katlmasn rica etmitim.
lk telgrafa nazik bir cevap vermi olan erif Hseyin oul-
larndan Ali Bey, Hicaz Valisi Vehip Beyin refakati ile hareket
edeceini bildirmiti.
Gerekten erif Ali, Vehip Bey kuvveti ile Mekkeden hare-
ket etti. Fakat Medineye gelir gelmez babasndan ald emir
mucibince buradan ileriye, Vehip Beye refakat etmeyeceini
179
ANILARIM

syleyerek Medinede kalm ve Muhafz Basri Paann iine

karmaya balamt.
Tespit olunan sefer plan gereince seferi kuvvetin birinci
kademesi knunusaninin on drdnc gn -14 Ocak 1915-
Kanala hareket etti. Ordu karargh dahi, Ocan on beinci
gn Birssebiden ayrlarak birinci kademenin peinden iler-
lemeye balad.
nc kuvvetlerin Birssebiden hareketinden itibaren
yirmi gnn sonunda birinci kademenin merkez kolu Ka-
nala on bir kilometre mesafede bulunan bir noktada tama-
men toplanm ve Elariten itibaren Katiye istikametine
ilerlemekte olan sa kolu daha nce Kontaro karsna ve Aka-
beden Kalatlnahle gelmi olan sol kolu da ayn zamanda
Svey karsna gelmi bulunuyordu. kinci kademeyi tekil
eden onuncu frkann ilk birlikleri ikinci Elhabra noktasna ye-
timi, Mekkeden Medineye kadar yryerek oradan Maana
kadar trenle gelmi olan Vehip Bey kumandasndaki Hicaz se-
feri kuvvetleri de Kalatlnahle varmt.
Bu Birinci Kanal Seferini yapm olan Osmanl kuvve-
tini tekil eden subay ve erlerin harcadklar mesai ve fedakr-
lk cidden her trl takdire layktr. Bin trl mahrumiyetlere
katlanarak toplarna ve zellikle Kanal gemek iin tek va-
sta olan kprc kayklarn bizzat ekerek yz kilomet-
relik bir kum denizi iinde nakletmeye alarak ilerleyen bu
kahramanlar tazim ile anmam benim iin en kutsal bir grev-
dir. Arap ve Trk unsurlarndan mrekkep olan orduda en de-
rin bir kardelik hissi hkim oluyor ve herkes dierinin ykn
hafifletmek iin kendisini feda etmekten ekinmiyordu. Arap-
larn byk ksmnn Hilafet makamna kar en derin hislerle
bal olduklarna, bu Birinci Kanal Seferi ulvi bir misaldir. Ta-
mamen Araplardan oluan yirmi beinci frka ile btn men-
180
 CEMAL PAA

zil tekilat grevlerini cidden cansiperane yapmlardr. Bu

duygu ve emel birliini sonradan bozmu olan erif Hseyin
hakkndaki dmanlk ve kinim hibir eyle teskin olunama-
yacaktr.
Tam mehtap zamanna rastlayan bu sefer srasnda yr-
yler genellikle gece vakti yaplm olduundan, ayn solgun
ile yar aydnlk, usuz bucaksz ln ortasnda ileriye,
daima ileriye atlmaya alan taburlarn arasnda ykselen Al-
bayrak Kahire zerinde ykselsin marlar kalbi hzn ile ka-
rk bir zafer midiyle dolduruyordu.
Bakumandanndan en son erine kadar, yalnz alt yz elli
gram peksimet ve bir miktar hurma ile zeytinden baka bir ey
yemeyen, mmkn olduu kadar az su imek iin nefsini zor-
layan bu ordu, emin olunuz ki ok byk mitlerle ilerliyordu.
Herkes de Kanaln mutlaka geilecei ve kar sahilde yerle-
ecei ve burada Msr vatanperverlerinin de ihtilal ederek n-
gilizleri arkadan vuracaklar kanaati kesindi. ngilizlerin Ka-
naldaki savunma vastalarnn mkemmeliyeti itibar ile bu
seferin zaferle son bulacana ben ihtimal vermemekle bera-
ber, btn seferi kuvvete bir muvaffakiyet iman verebilmek
iin her gece rastladm birliklere ok yakn olan zaferden ve
bu zaferin yceliinden bahsediyordum.
Sonunda seferi kuvvetin asli birliklerle sa ve sol cenah
kuvvetleri yukarda arz ettiim mntkada toplanmalarn ta-
mamladktan sonra 2-3 ubat 1915 gecesi, merkez kolu ile s-
mailiyeye bir baskn hcumu yaplmasna karar verdim. Sa
cenah kuvveti Kantaraya sol cenah kuvveti de Sveye ayn
zamanda birer gsteri baskn yapacaklard.
Gece karanl basar basmaz, btn hcum kollar Kanal
zerinde kendilerine tehis edilen geit noktalarna doru yak-
lamaya baladlar. Sonunda tanyeri aarmadan ok az zaman
181
ANILARIM

nce gei harektna baland. Btn mitlerim ngilizleri

gafil avlayarak, hi olmazsa bir hamlede be alt bin askerlik
kuvvetle smailiyenin gneyindeki Kanal ksmlarn elde et-
meye ve sonradan onuncu frkay da geirerek on iki bin asker-
den ibaret bir kuvvetle Kanaln kar sahilinde yerlemeye ve
mmkn olursa smailiyeyi elde ederek, batya, kuzeye ve g-
neye kar alnacak savunma mevzileri ile ehri drt be gn
ierisinde elde bulundurmaya ve bu zaman zarfnda sekizinci
frkann yryn sratlendirerek, smailiyedeki kuvvetin
mevcudunu on gn zarfnda yirmi bin ve ilerisine vardrmakt.
O srada Msr vatanseverleri de bu Osmanl Ordusunun
smailiyeyi zapt etmesinden cesaret alarak genel ayaklanmaya
teebbs edecek olurlarsa, ite hi umulmayan bir zamanda, en
ilkel vastalar ve ok az bir kuvvetle Msrn kurtarlmas ger-
ekletirilmi olur.
Ordu kararghnn dman hakknda alabildii malumat,
dmann yalnz Kanal boyunda, otuz be bin kiilik bir kuv-
veti olduuna ve tm Msrda en az on be bin kiilik ngiliz
kuvvetlerinin bulunduuna dair ise de, iki yz kilometre bir
boya sahip olan Kanaln savunmas iin her noktada bu kuv-
veti bulundurmak mmkn olmayacandan, eer ngilizle-
rin hi ummadklar bir noktadan bir basknla Kanal gemek
mmkn olursa, belki de sonu elde edilebilirdi.
Bununla beraber ben bu harekt aa yukar bir gsteri
dncesi ile yapyor ve Kanalda kendilerini rahat brakmaya-
camz ngilizlere anlatmak ve binaenaleyh Msrda byk
bir ngiliz kuvvetini balamak amac ile yapyordum.
Yoksa en byk harp gemilerinden tutunuz da zrhl tren-
lere, her eit zrhl savunma vastalarna sahip olan ngiliz Or-
dusu gibi faal ve cesur bir ordu tarafndan savunulan en az yz
metre geniliindeki Kanal nnde, ancak drt gn kadar ka-
182
 CEMAL PAA

labilmesine uygun olan bu on drt bin tfekli birka cebel ba-

taryas ve yalnz bir tek obs bataryasndan ibaret bulunan ve
Kanal gemek iin de be on kprc pantolundan baka bir
eyi olmayan bir ordu tarafndan cebren geilip zapt edilece-
ini, ciddi bir muhakeme ile hibir zaman hayal ve hatrma ge-
tirmedim. Gerek bu merkezde olmakla beraber karargha ve
gerekse birliklerime yle kanaatler verdim ki hibir fert bu Bi-
rinci Kanal Seferinin mnhasran bir nmayiten ibaret oldu-
una dair hibir ey hissetmedi. Herkes azami fedakrlk gs-
termekten bir dakika bile geri kalmad.
Eer bence mnhasran iddetli ve ciddi bir nmayiten
ibaret olan bu harekt, harikulade bir eitim sayesinde baar
ile sonulanrsa, bunu da slamn ve Osmanl mparatorlu-
unun kesin kurtuluu iin hayrl bir alamet addederek m-
teekkir kalacamz pek tabii idi.
Hcum kolunun Kanala yaklama hareketi maalesef gecik-
mi olduundan, pantolarn kanala indirilmesi ile geie te-
ebbs edildii zaman adeta tanyeri aarmaya balam ve ic-
raatmz ngilizlerin gzleri nnde cereyan etmiti. Derhal
gei noktasna doru sevk edilen ngiliz savunma vastalar,
tanesi mstesna olmak zere pantolarmz tamamen tah-
rip etti. lk hamlede kar sahile geirebildiimiz alt yz kahra-
man, takviye imkn bulamadmzdan, ngilizlerin eline esir
dtler. Bu srada ngiliz zrhllar, yardmc kruvazrleri ve
zrhl trenleri ile seferi kuvvetin zayf topusu arasnda iddetli
bir dello balad. leye doru obs bataryamzn atei ile bir
ngiliz yardmc kruvazrn tahrip etmitik. O srada onuncu
frka dahi iki alay ile muharebe mntkasna dhil olduundan,
bu kuvvetten istifade etmek zere onu da Sekizinci Kolordu
Kumandannn emrine vermitim.
183
ANILARIM

Ordu karargh, Kanaln buuk kilometre dousunda,

bir kum tepesi zerinde bulunuyor ve btn muharebe ka-
rarghn mevkiini tayin etmi olan dman, harp gemilerinin
yirmi drt santimetrelik mermilerinden biroklarn karargha
hediye etmekten geri kalmamt.
Nihayet leden sonra saat e doru avc hattndan, yani
Kanaln dou kysndan ancak yedi sekiz yz mesafede bu-
lunan Sekizinci Kolordu Kumandan Cemal Paa ile Erkan-
Harbiye Reisi ile Harekt ubesi Reisi Binba Ali Fuat Bey de
-Cebesoy- beraberimde idiler. Daha nce Sekizinci Kolordu
Kumandanndan aldm bir raporda, bugn akama doru
topularmzla ate stnln salayabilirsek, yarn sabah
erken saatinde cebri bir saldr ile Kanal gemeye teebbs
etmek niyetinin mevcut olduu bildiriliyordu.
Bu raporu esas alarak Kolordu Erkan- Harbiye Reisi sfat
ile durumu nasl muhakeme ettiini Kress Beyden sordum.
Umumiyetle durumumuzu aklayarak nceden Kolordu Ku-
mandanndan aldm raporda teklif olunan dnceyi tekrar
etti. Cemal Paa da ayn mtalaada bulundu.
Kanal gemek iin bir daha teebbste bulunmak, gei
vastalarnn mevcudiyetine baldr. Hlbuki imdiye kadar
bana gnderdiiniz eitli raporlara nazaran pantolarmzdan
ancak tanesi kalm; yzerek Kanal gemek mmkn ol-
madndan bu dncenizi nasl uygulayacaksnz? Dedim.
Gerek Cemal Paa, gerek Von Kress, ifademin dorulu-
unu onaylamakla beraber, seferi kuvvetin dnmesi gerekti-
ini teklif etmeye cesaret edemiyorlard. Kanal seferi iki buuk
aydan beri hummal bir alma ile hazrlanm, bu mddet
zarfnda hibir gn bile en ufak bir istirahat etmeyi dnme-
mi ve bu seferi kendisi iin adeta bir ideal ittihaz etmi olan
Von Kressin bugnk baarszlk karsnda adeta byk bir
184
 CEMAL PAA

zntyle ve lm tek kurtulu yolu telakki ettii grl-

yordu. Dedi ki:
Fakat, Hazretleri, ben zannediyorum ki, seferi kuvvetin
bugnk grevi, Kanal nnde tamamen lmekten ibarettir.
Onun zerine gayet sakin bir tavr alarak cevap verdim:
Evvela uras gzelce anlalsn ki, ben sizleri bir harp
meclisi tekil ve ittihaz edeceim kararn sorumluluuna katl-
manz dncesi iin armadm. Ordu Kumandan sfat ile
emredeceim harektn btn sorumluluklarn kendimden
baka kimsenin yklenmesine izin veremem. Sizi davet etmek-
ten maksadm, birinci hatta bulunan birliklerin genel durumu
ve mevcut vastalarn kabiliyet derecesini anlamakt. Verdii-
niz aklamadan anladm ki, artk bir ey yapma imkn kal-
mamtr. Daha bir gn Kanal nnde kalmak gerekten seferi
kuvvetin tamamen mahvolmas neticesini verecektir. Bu seferi
kuvvet, Osmanl hkmetinin Suriye ve Filistini icap ederse
savunmak iin tahsis edebilecei kuvvetlerin azami miktarn
tekil eder. Bu kuvveti her trl tehlikeden korumak ve onun
kudretinden savan sonuna kadar yararlanmak benim iin
daha byk bir grevdir. Binaenaleyh bugn akama kadar
mevkilerimizi muhafaza ederek dmanla topu dellosuna
devam etmek ve karanlk basar basmaz birlikleri dn akam
terk ettikleri ordugh mevkiine kadar geri ekmek ve oradan
yava yava Birssebiye kadar dnmek bence uygun olur. Von
Frankenberg Bey, imdi bu esaslar erevesinde ordu emrini
yaznz!..
ttihaz ettiim kararn mantk ve durumun icabna mutaba-
kat derecesini takdir eden Cemal Paa -Mersinli Cemal Paa-
ile Von Frankenberg, tamamyla tatmin olmulard.
Tam o srada sanki ordu byklerinin nemli bir eyi m-
zakere etmekte olduklarn anlam gibi, kck grubumuzun
185
ANILARIM

nne arkasna, sana soluna mermilerini drmeye balad-

lar. Bizi yer deitirmeye mecbur etti. Sonunda Ali Fuat Beyin
-Cebesoy- alelacele yazd emri imza ettim. Cemal Paa ile
Von Kress yine birinci hatta gittiler. Biz de akama kadar ordu
kararghnda bekledik.
Baarszlmzn birlikler zerinde ok kt etki etmeme
sini salamak iin baz nlemler almak gerekmekteydi. Onun
zerine bir ordu emri yaynlayarak, btn birliklerin grevle-
rini ok namuslu ve ereflice yerine getirdiklerini, bu seferki
hareketimizle ama Kanal aleyhine bir taarruzu keif icra et-
mek ve dmann mevcut vastalarnn mahiyet ve bu vasta-
lara kar Kanal cidden zapt edebilmek iin bizim ne kadar
vastalara sahip olmamz icap edeceini anlamaktan ibaret ol-
duunu, bu maksad tamamen elde ettiimizi, binaenaleyh ar-
tk bouna can kaybna uramaktansa, mkemmel vastalar
elde etmek zere l dna dnmemin daha doru olduunu
ve bu hale gre, geli srasnda ibraz olunan fedakrln, dn
srasnda da aynen gsterilerek malzemelerimizden en nem-
sizlerinin bile ziyana meydan verilmemesinin, namus grevi
olduunu beyan ettim.
15 Knunusani 1915te (15 Ocak 1915) Kanala ynelik
Birssebiyi terk etmi olan ordugh, tam bir ay sonra 15 ubat
1915te tekrar Birssebiye dnmt.
Kanal ile Birssebiye yaklak eit mesafede bulunan n
noktasndan Kanala kadar, hibir menzile henz telgraf hatt
uzatlmam olduundan, umumi karargh bir hafta mddetle
benden hibir haber alamam, ok fazla merak ierisinde kal-
mt. Ne yazk ki bir mnasebetsizin verdii bir yalan haberi
doru zanneden ve l dhilinde telgraf hatlar kurmakla me-
gul olan Ordu Telgraf Mdrnn gereksiz tela ve acelesi so-
nucu olarak smailiyenin zapt edildii havadisi, ta stanbula
186
 CEMAL PAA

kadar intikal etmi olduundan peinden gelen aksi havadisin

ok kt etki ettiini anlamtm. Bununla beraber esas ama-
cn taarruz-u keiften ibaret olduunu vesaireye dair ordu ka-
rarghnn her tarafa gnderdii genelge zntlerin azalma-
sna her trl yardm etmitir.
Gerei sylemek gerekirse, Birinci Kanal Seferini icra et-
tiimiz zaman, kimse Kanaln ne ekilde geilebileceini bil-
miyordu. Byle bir keif hcumu yapmaya ihtiyacmz vard.
Behemehl cebri hcum ile geilmesi zaruri olan Kanala ge-
mek iin ne gibi vastalar ister? Dman harp gemilerinin gz
nnde bir keif harekt yaplabilir mi? Hi olmazsa Dou sa-
hilinde kuvvetle yerleip uzun menzilli toplarla Kanaldan nak-
liye ve tccar gemilerinin gemesini engellemek mmkn ol-
maz myd? Bizim iin en faydal ekilde tatbik olunacak bu
plan deil midir?
te bu eitli sorulara cevap verebilmek iin bu keif taar-
ruzu cidden zaruri idi. Bu sayede hem durum iyice anlald.
ngilizler anakkale taarruzunu, bizim bu teebbsmzn
sonularn beklemek zere geri braktlar. Bundan baka da
Msrda hibir zaman 250.000 askerden az kuvvet bulundur-
mamak mecburiyetinde kaldlar.
Bu mtalaalar tamamen gsterdi ki, Birinci Kanal Seferi
kendisinden beklenen maksatlar temin etmi ve binaenaleyh
sarf olunan emekler boa gitmemitir. Kanal nnden geri
ekilirken, ordu kararghnda Harekt ubesi Mdr Bin-
ba Ali Fuat Beye asl Kanal seferinin yaplmas iin ne gibi
kuvvetler ve nasl topu malzemesi ile dier fenni malzemeye
muhta olduumuza dair bir direktif verdim. Bu esas dhilinde
geni bir rapor hazrlamasn emrettim. Birliklerin arkasn al-
mak fikri ile n noktasnda kaldm drt be gn zarfnda Ali
Fuat Bey raporunu tamamlad. Erkan- Harbiye Reisi ile bir-
187
ANILARIM

likte bir daha inceleyerek mutabk kaldktan sonra bana verdi.

Ufak tefek deiiklikler ile tetkik ettiim bu raporu imdi ya-
nmda olmad iin buraya koyamadmdan ne kadar zg-
nm! Eer onu yaynlayabilseydim bu taarruz-u keiften ne
kadar yararlanm olduumuzu, ngiliz Erkan- Harbiyesi ok
gzel anlar ve kahraman esirlerimizi Kahire sokaklarnda te-
hir etmek ve nerettii raporda resmi bir lisana yakmayacak
amiyane szlerle orduyu kk drmeye kalkmak gibi aa-
lklarda bulunduu iin belki utanrd. Fakat inallah stan-
bula dnersem, eserimin btn eksiklerini tamamlayacam.
Birinci Kanal Seferi srasnda kayplarmz aada gsteril-
mitir:
ehit Yaral Kayp
Subay 14 15 15
Er 178 366 712
ngilizler resmi raporlarnda bizim zayiatmz aadaki
gibi gsteriyorlar:
1000 ehit, 2000 yaral, 1500 esir.
Gerek zayiatmzla ngilizlerin iddialar karlatrlnca
ngiliz raporunun uygunsuzluu grlr.

l Kumandanl
Kanaldan dnerken bundan sonra lde neler yapmak ge-
rektiini tamamen tespit etmi olduum gibi, ln ne ekilde
igali icap edeceini de dnmtm. Kesin Kanal Seferi
iin lde yaplacak iler yaklak olarak menzil tekilatndan
ibaretti. Menzil noktalarndaki tekilat ne kadar mkemmel
olursa olsun, aralarnda emniyetli ihtisas yollar olmadka, bu
tekilatn devam ettirilmesine ve Kanal nnde nemli bir or-
188
 CEMAL PAA

dunun uzun mddet barnabilmesine imkn bulunamayaca-

ndan, Birssebiden itibaren smailiyeye doru l dhilinde
her trl araba ve otomobillerin geiine uygun menzil nok-
talarn birbirine balayan bir ose inas ve bu oseye paralel
yine ayn istikamette bir de tren yolu vcuda getirilmesi en ev-
vel nazar- dikkate aldm bir mesele idi.
Bu ose ile tren iinden baka her menzil noktasnda su ku-
yular kazmak, hastane, ambar vesaire gibi menzil binalar ina
etmek icap ederdi. te bu inaat iin krk veya elli bin amele-
nin lde altrlmalar zaruri idi. Fakat eer bu amele posta-
lar savunmasz braklacak olurlarsa seyyar ve cesur ngiliz s-
varileri ve Hecinli mfrezeleri tarafndan her zaman rahatsz
edilecekleri phesiz olduundan, l pek emin bir ekilde
kuvvetle igal etmek gerekiyordu. O halde ln muhtelif nok-
talarna konulacak olan bu mfrezelere kumanda etmek, do-
rudan doruya ordu kararghna bal olmak zere bir l
Kumandanl ihdas lzumuna karar verdim. Bu kumandan-
l da Von Kress Beye teklif ettim.
Kanal Seferini kendisi iin bir ideal ittihaz ve ln g-
lkleri ile mcadele etmeyi en byk teselli kayna telakki et-
mi olan Von Kress, teklifimi tereddt etmeden kabul etti. Bu
suretle lde, birbirlerine bal olmayan iki tekilat vcuda ge-
tirdik ki, birisi mnhasran menzil messeselerinin ve yollarn
inasna memur olan l Menzil Mfettilii ve dieri bu ina-
at dman saldrlarndan korumaya ve ara sra Kanala kadar
keif kollar gndererek dmann teebbsnden srekli ha-
berler toplamaya memur l Kumandanl idi.
l Kumandanlnn merkezi imdilik nde bulunacak ve
balca mfrezeler n, Elari ve Kalatlnahl noktalarna kona-
cakt. l menzil mfettilii karargh da Birssebide bulu-
nacakt.
189
ANILARIM

Bu tertibata ait emir ve talimat ilgili subaylara verdikten

sonra Birssebiye ve oradan Kudse dndm. drt gn
sonra ikinci frka ile onuncu frka Birssebide toplanm oldu-
undan, birliklerimin hibir felakete uramakszn l geip,
Kanala kadar gittiklerini ve burada bir muharebe vererek yine
selametle Birssebiye dnm olduklarn ispat iin, Kudste
bulunan mttefik ve tarafsz devletler konsolosluklarn da da-
vet ederek onlarn nnde birliklere bir geit treni yaptrdm.
O zaman henz harbe katlmam olan talya Konsolosu da ha-
zr bulunuyordu.
ftihar ederek syleyebilirim ki, genellikle iki ay devam
eden bu Birinci Kanal Seferinden dnm olan birlikler, lde
hibir dknt vermemilerdi. Kanal nndeki muharebede
ehit olanlarla, Kanal geerken dman eline esir esir den-
lerden baka hibir asker geride kalmam ve susuzluktan, a-
lktan muzdarip olan hibir fert grlmemitir. Menzil kollama
grevlerini o kadar ciddiyetle yerine getirmiler ki, hibir men-
zil kolunun, talep edilen noktaya muayyen hareket cetvelinde
gsterilen saatten sonra girdii grlmemitir. En nemlisi u-
dur ki, tamam Suriyeli ve Filistinli Arap efradndan meydana
gelmi olan bu menzil kollar askerlerinden hemen hibirinin
firar ettii veyahut bir ihanete teebbs ettii grlmemitir.
l kumanda ve menzil ilerini yukarda arz ettiim tarzda
dzenlediim gibi tespit etmitim.
Kuds ve Akka sancaklarn ihtiva eden Filistin mntka-
sna Kuds ve Akka Kumandanl adn vererek bu kuman-
danla Sekizinci Kolordu Kumandan Cemal -Mersinli Cemal
Paa- Paay tayin etmitim.
Gazze ve Birssebi kazalar bu mntkadan hari bulunacak
ve l Menzil Mfettiliine bal olacakt.
190
 CEMAL PAA

Beyrut vilayetinin orta ve kuzey ksmlar ile Suriye, Halep

ve Adana vilayetlerinin tekil ettikleri mntkadaki askeri bir-
likler kumandanln Drdnc Ordu Kumandan Vekili un-
van ile on nc Kolordu Kumandan Fahri Paaya verdim.
Ordu kararghn ise Kudste kurarak mnhasran ikinci Ka-
nal seferi hazrlklar ile megul olmaya karar verdim.
8. ve 10. Frkalar dorudan doruya orduya bal bulunu-
yorlard.
te 1915 senesi ubat sonunda 4. Ordunun genel durumu
byle idi. kinci Kanal seferi iin muhta olduumuz asli ve
yardmc birliklerle her eit malzeme ve cephanenin cins ve
miktarna dair dzenlediim detayl raporu Erkan- Harbiye
Reisi Von Frankenberg Beye vererek stanbula gnderdim.
Osmanl Umumi Karargh raporumu aynen kabul etmi, fa-
kat nemli teebbs iin ok Alman topu birlikleri ile fenni
birlikler istemekte olduumdan, Alman Karargh bu ie ge-
rekli nemi vermedi. Bo yere ok zaman kaybna sebep oldu.
Ordu kararghn Kudste kurduktan sonra en nemli
meguliyetim Mekke Emiri erif Hseyin Paa ile bnrreid
ve bnisuud gibi Arap merasna bu harp esnasnda Halife Or-
dularna azami lde yardm yapmaya tevik etmek nokta-
sna evrilmiti.
Her birisi ile muhabereye giritim. Bu muhaberelerim s-
rasnda bilhassa erif Hseyin Paadan aldm mektuplar
nerettiim zaman bu kiinin ne kadar ikiyzl olduu btn
slam lemi nazarnda anlalacaktr. Emir bnisuud geri do-
rudan doruya yardmda bulunmad. nk ngilizlere ok
yakn olduundan ona byk ktlkleri dokunabilirdi. Fa-
kat orduya deve gndermek ve zellikle onlara gelen ngiliz
kumalarnn Suriyeye ihracna izin vermek gibi ok kymetli
yardmlarda bulundu. Emir bnrreit ise seferin ta sonuna ka-
191
ANILARIM

dar Hilafet Makamna glce bal bir Mslman olduunu

ispat etti. erif Hseyinin yaptklarn daha sonra hikye ede-
ceim.
O srada Bingaziyi gemek zere stanbula gelmi olan
Enver Paann Kardei Nuri Beyi, Beyruttan bir kaak ka-
y ile yerine gnderdim.
Buraya unu da ilave etmek isterim ki, Vehip Bey Kuman-
das ile Mekkeden getirmi olduum kuvvetler ta Svey ya-
knna kadar ilerlemiti. Umumiyetle dnmeye karar verdiim
zaman bu mfrezeyi de tekrar Maana kadar geri ektim. Ve-
hip Bey o srada 2. Ordu Kumandanl ile stanbula gitmi ol-
duundan mfrezesini Kaymakam Necip Bey kumandas ile
Mekkeye geri gndermitim. Bunu sylemekten amacm, e-
rif Hseyinin ihtilalini, oradaki kuvveti lzumsuz yere alm
olduuma yorduklarn duyduum zaman, baz bo kafallara
cevap vermekten ibaretti.

anakkale Cephesine Yardm

O srada mttefiklerin donanmas anakkaleyi zorla ge-
meye teebbs etmi, birok zayiat ile pskrtlmt. O za-
man Enver Paaya yazdm bir telgrafnamede dman donan-
masnn anakkaleyi gemesine kesinlikle imkn olmad
hakkndaki kanaatimi izah etmitim. Bu kanaatimi zanneder-
sem Talat Beye de yazmtm. Bunlar aklamaktan amacm
arkadalarmn kanaatlerini glendirerek onlarn manevi kuv-
vetlerini takviye dncesine dayanmakta idi. O srada emin-
dim ki stanbulda herkes dman donanmasnn akam sabah
Sarayburnuna varaca kanaatinde bulunuyorlard. Belki bu
kanaat arkadalarmn da inan ve kanaatlerini sarsabilirdi. Bu-
nun meydana getirecei ktlk her trl tahminin stnde
olduundan, genel durumu hariten renen ve muhakeme
192
 CEMAL PAA

eden sfat ile kendilerine bu kanaatimi yazm ve Enver Paa

sonradan bana demiti ki, bu aklamalarmn kanaatlerine uy-
mas itibari ile manevi gzel etkileri olmutu.
Dman bu deniz taarruzundan sonra, bir de karaya asker
karmak suretiyle anakkaleye iddetli bir tecavzde bulun-
mas ihtimali mevcut bulunduundan, stanbul civarnda yeter
derecede 8. ve 10. frkalarn stanbula gnderilmesini Enver
Paa rica etmiti. Derhal grn kabul ederek bu iki frkay
geri gnderdim.
Sonradan dman Gelibolu Yarmadasna asker karr
karmaz, Enver Paa 25. frkann da stanbula gnderilmesini
istedi. Onu da gnderdim. 13. Kolordunun frkalarndan bi-
rini Badata, dierini de Bitlis taraflarna gndermem istendi.
Bu talebi de yerine getirdim. Ordu mntkasnda ne kadar seri
ateli top bataryas ve makineli tfek varsa, hepsinin anak-
kaleye gnderilmesi emrini de yerine getirdim. Sonunda yle
bir hale geldim ki, btn ordu dhilinde; Adana, Halep, Su-
riye, Lbnan, Filistin mntkalarna ve bilhassa lde mevcut
birlikler 12 tabura indi. Btn ordu mntkasnda ne kadar
seri tek ateli batarya ve ne kadar tek makineli tfek bl
varsa- kalmad. Buradaki iki taburun, efrad tamamen Arap-
lardan ibaret bulunuyor ve Trk birlii olarak amda bulu-
nan gnll Mevlevi Taburu ile Ordu Karargh iin Dobrca
gnlllerinden tekil ettiim bir piyade blnden baka
bir ey bulunmuyordu.
Araplarn isyan etmeyecekleri ve umumi efkrn ekseriye-
tinin hainlere yz vermeyecekleri hakkndaki kanaatimin me-
tanet derecesine bundan daha byk bir delil istemez sanrm.
Bundan sonra 1915 senesi sonuna kadar cereyan eden
nemli askeri olaylar Ermenilerin tevessl ettikleri Zeytin ve
193
ANILARIM

Urfa isyanlarnn muntazam askeri kuvvetler sevki ile usul da-

iresinde tedipten ibaretti.
1915 senesine genel olarak imar ve tahkikat yl ad verilse
layktr. Aada aklayacam yn ile gerek lde ve gerek
memleket dhilinde pek ok yollar ve tren yollar ina edilmi
ve l menzil mntkalar her eit tahsisata malik olarak mey-
dana karlmtr. Bundan baka her trl ihtimallere kar
Mersin, Toprakkale, Drtyol, skenderun sahillerinde tahki-
mat yapld gibi; Trablusam, Beyrut ve Yafaya kar yap-
labilecek bir dman karmasna kar Lbnan dhilinde ve
Karmel dalar ile gerilerde ve genellikle Filistin dhilinde
drt be hattan ibaret tahkimat vcuda getirilmiti.
Tabiatyla stanbula gnderilen frkalarn yerine; Suriye,
Filistin, Halep ve Adana dhilinde birtakm yeni frkalar tekil
olunmu ve onlarn talim ve terbiyeleri de ordunun balca i-
leri srasna gemitir.
1915 yl Austosunda Irak askeri harektlarnn aleyhi-
mize cereyan etmekte olduunu dikkati nazara alan Enver
Paa, orann askeri ve mlki idaresini zerime almam ben-
den rica etmiti. Bu srada Suriye ve Filistin dhilinde Arap ih-
tilalcilerinin gizli teebbsleri meydana km, Suriye ve Fi-
listin ileri ok fazla nezaket kesbetmi olduundan, burasn
terk edersem buralarda ok kt olaylar kmas ihtimali ol-
duunu ve grm kabul etmezse Badata harekete hazr
olduumu cevaben bildirdim. Grm kabul eden Enver
Paa, Irak Mntkas Genel Kumandanln Mir Von Der
Goltz Paaya teklif etti. Ad geen tarafndan kabul edilmesi
zerine kendisini oraya gnderdi.
Yukarda arz ettiim ekilde 1915 yl genellikle kinci Ka-
nal Seferi hazrlklar ile gemiti. Bununla beraber ordunun
sarf ettii gayretler orannda Alman Umumi Kararghnn bu
194
 CEMAL PAA

sefere ait hazrlklara pek nem vermediini hissettiimden,

bu hususta Enver Paann layk-i vehiyle dikkati nazarn ek-
mek iin terinisani -kasm- aynda stanbula kadar bir seya-
hat icra ettim. ki hafta kadar stanbulda kaldktan sonra tek-
rar ama dndm. Bu seyahatimde ok da nemli bir sonu
alamamtm.
ngilizlerle Franszlar, anakkaleyi boaltarak geri ekil-
dikten sonra artk stanbulda serbest kalm olan Enver Pa-
ay, lde yaptm hazrlklar gzleri ile grmek zere Suri-
yeye davet ettim. Paa 1916 ubatnda Suriye, Filistin ve Sina
lnde uzun bir keif seyahati yapt. Sonra da kendisi ile be-
raber Medine-i Mnevvereyi ziyaret ettik. Bu seyahatimiz es-
nasnda o zamanlar ordu kararghnda bulunan erif Faysal da
bize refakat etmiti.
Enver Paa l menzil tekilatndan ok memnun olmutu.
Her ne kadar Kanal geerek ngilizleri Msrdan kovmak
mmkn olmasa bile Kanaln dou sahilinde kuvvetle yerle-
mek ve uzun menzilli toplar yerletirerek Kanaldan tccar ge-
milerinin geiini engellemek mmkn olacana birlikte ka-
rar verdik.
O tarihlerde benim en byk emelim erif Hseyinin ok
aka grlen isyan temayllerine kesinlikle engel olmaya a-
lmak ve erif i oullarndan birinin kumandas ile Filistine
bir yardm kuvveti gndermeye ikna etmekten ibaretti. Bu
esaslar zerine erif Faysal ile srekli mzakerelerde bulunu-
yor ve bir taraftan da erif Hseyin ile habire muhabereler edi-
yordum. Aada Arap isyanna mahsus konuda anlatacam
gibi bu zc atmadan hibir semere elde edemedim. Niha-
yet 1916 Hazirannn ikinci gn erif Hseyinin isyan Kanal
Seferine esasl bir darbe indirmitir.
195
ANILARIM

Daha Birinci Kanal Seferinin hemen peinden, 1915 yl

Mays ay esnasnda Manchester Guardian gazetesinde bir
makale okumutum. Bu makalede deniliyordu ki:
Dou Akdeniz Ordular Bakumandan, Msrda ok b-
yk bir strateji hatas yapyor. Bu hata, Msr savunmak iin
Svey Kanaln sulu bir hendek gibi dnmekte, ngiliz sa-
vunma kuvvetlerini bu hendein gerisinde bulundurmaktadr.
Hlbuki bizim iin savunulacak ey, Msr deil Svey Ka-
naldr. Msrn bizce nemi, Svey Kanalna batdan vuku
bulacak bir saldry engelleyecek geni bir blge olmasdr.
Msrn durumu Kanala nazaran u ekilde ortaya ktktan
sonra Kanala doudan meydana gelecek bir saldrya kar sa-
vunmak iin de Sina yarmadasna ve hatta Filistine olan ih-
tiyacmz meydana kar. Bizim kumandanlarmz ve idari li-
derlerimiz imdiye kadar Trkleri ok aciz ve Msr zerine
saldrya iktidarsz olarak addediyorlard. Fakat bu kanaatleri-
nin ne kadar yanl olduu, geen ocak aynda 15- 20 bin ne-
ferlik bir Trk kuvvetinin 350 kilometre boyundaki Sina -
ln byk bir dzenlilikle geerek, Kanal nne gelmi ve
hatta ok ilkel vastalarla 600 askeri Kanaln beri tarafna ge-
irmi olmas ile ispatlamtr.
Trklerin imdi bize haber verilen hummal hazrl bir
iki seneye kadar ok nemli sonular vereceinden, o zaman
Trkler imdiki 600 asker yerine belki 1000 hatta 2000 as-
kerlik bir kuvveti, cebri bir hcumla Kanaln sahiline geire-
rek orada kuvvetle yerlemeye muvaffak olabilirse bizim Ka-
naldaki muvasalatmz o zaman ne hale gelmi olur?
Bu isyan Kanal Seferine esasl bir darbe indirmitir.
Hatta Trkler Kanaln bat sahiline gemeye muvaffak ol-
masalar bile, dou sahilinde kuvvetle yerleerek, uzun men-
zilli toplar vastas ile Kanaln gidi ve geliini engelleyebilir-
196
 CEMAL PAA

ler ki, bunun dourabilecei byk sakncalar acaba bizim

kumandanlarmz neden grmek istemiyorlar? Binaenaleyh
biz, Kanaln douya kar savunmas iin Msr dhilinde kal-
may ok fazla sakncal telakki ediyor ve behemehl savunma
vastalarmzn Sina yarmadasna nakledilmesini gerekli gr-
yoruz.
Bu makale beni son derecelerde ikaz etmi ve btn 1915
yl ierisinde Filistinin denizden bir saldrya maruz kalma ih-
timaline kar, karaya kmaya en fazla uygun mevzilerin tah-
kimi ile megul olmama sebep olmutur.
Ben ok iyi hesap ediyordum ki, ngilizler Filistin aleyhine
karadan bir saldr icrasna teebbs edebilmek iin, biz nasl
Filistin ile Kanal arasnda menzil tekilat yapmaya mecbur
isek, onlar da Kanal ile Filistin arasnda ayn tesisleri vcuda
getirmeye ve Kanal tren yolu ile Filistine balamaya mecbur
idiler. Btn 1915 yl zarfnda Kanaln dou sahiline hibir
ngiliz birlii gememiti. Ara sra seyyar Hecin svari mfre-
zeleri Kanala 50-60 kilometre mesafede bulanan noktalara ka-
dar geliyor ve fakat birka gn sonra tekrar Kanaln kar sahi-
line geiyordu.
Kantara ve smailiyenin karsnda ve Kanaln da ky-
snda ilk nce grlen ngiliz kprba tahkimat 1916 yl k-
nunusaninin -ocak- sonunda grlmtr ki erif Hseyinin
isyan edeceine dair ngilizlere yazd son mektubun tarihi ile
renilmitir. Bundan ok iyi anlalr ki, ngilizler erif H-
seyinin isyanndan tamamen emin olmadka Kanaln dou
kysna gemeye daha dorusu Filistin aleyhine bir istila ha-
reketi yapmaya karar vermemilerdi. Onlar ok iyi emindiler
ki, erif in ihtilali bizi Hicaz blgesinde baz muhafaza tedbir-
leri almaya mecbur edecek ve Suriye ve Filistine tahsis olunan
197
ANILARIM

kuvvetlerinizin dalmasna neden olacakt -buradaki askerle-

rin bir ksm Arap askeri idi...
Bundan baka erif Hseyinin eli ile Araplara yapacaklar
nakdi yardmlar, Araplarn bizim aleyhimize ayaklanmasn te-
min edecek ve bu da bizim tamamen zayflamamzla sonula-
nacakt.
1 Nisan 1916da ilk fiili yardm olarak 300 sayl Alman tay-
yare bl ve bunu takiben 12 ve 13 Nisan tarihlerinde 10,5
cm.lik iki Avusturya Sahra bataryas Birssebiye geldiler. n-
gilizler tarafndan Kanaln dou sahilinde icra edilmekte olan
kprba tahkimat ile tren yolu vesair inaat btn teferruat
ile kefedebilmekliimize, bu tayyare mfrezesinin ok fazla
yardm olmutur.
erif Hseyinin isyan zerine Fahri Paay Medine Ku-
mandanlna tayin etmitim. Orada 15-16 tabur piyade ve
birok da bataryasndan ibaret bir kuvvet toplamaya mecbur
olmutum.
Btn ruhumla hakknda ebedi bir hrmet ve hayret duy-
gusu beslemek mecburiyetinde bulunduum Fahri Paa, her
taraftan kendisine hasm unsurlar ve tesirlerle mahsur kalm
olduu halde bu kuvvetle 1916 yl haziran ay bandan 1918
yl knunuevvel -aralk- ay sonuna kadar, tam iki buuk sene
zarfnda gerekten harikalar yaratarak o mbarek Peygamber
Mezarn -Hz. Muhammedin o mbarek kabrini- ngiliz ve
Fransz topular ve her trl yardmc snflarla takviye edil-
mi olan kuvvetli erif Hseyinin birliklerine, asi Araplara
kar savunmaya muvaffak olmutur. Hatta bu 1917 senesi te-
rinlerinde (ekim-kasm) yalnz be alt tabura inmi ve 1918
knunusanisinde -ocak- Maann erif Faysal -erif Hseyinin
olu- tarafndan zaptndan sonra anavatanla hibir balants
kalmam olduu halde dahi, yine sebat ederek ve direnerek
198
 CEMAL PAA

mtarekeden ay sonraya kadar Medineyi kudretli elinde

muhafaza edebilmitir.
Medine ile Maan arasndaki tren hattnn savunmas ve Me-
dinenin ordu ile ulamnn salanmasna memur be tabur
Trk askerinin gsterdii kahramanlk ve metanet her trl
takdirin stndedir. Medineden Maana kadar devam eden
yz kilometreden fazla bu hat zerindeki savunmann ruhu te-
lakki ettiim kimseler, Fahri Paadan sonra, Medine Muha-
fz Basri Paa, vakti ile kodra Kalesinin savunmasnda kah-
ramanlklar ile n yapm askeri eflerimizden Mirliva Cemal
Paa, (Araplar bu zat ayrmak iin Cemal Paa-i Salis -nc
Cemal Paa- adn vermilerdi) Miralay Necip Bey ve sonra-
dan Erkan- Harbiye Kaymakam Kemal Bey (Mustafa Kemal
Paa -o zamanki rtbesi yarbayd-) ve dierleri gibilerdir. Bu
bir avu asker, erif Hseyinin evlatlarna kan kusturmular-
dr. Bu kahramanlar onlarn her trl teebbslerini kanl zayi-
atlarla baarsz brakmaya muvaffak olmulardr. O derecede
ki, Mekkeden ta Maana kadar btn Araplar, isyan halinde ol-
duklar ve sahiller ngiliz ve Fransz mfrezeleri ile takviye ol-
mu, erif in birlikleri ile tutulmu bulunduklar halde 1916
senesi Haziranndan 1917 senesi knunuevveli aralk- so-
nuna kadar Medinenin Suriye ile irtibat kesilmemi ve tren-
ler az ok dzenli ekilde gidip gelmeye muvaffak olmulard.
Fakat bir yandan Medinenin ve bir taraftan Medineden
Maana kadar olan birliklerin iaesi, cephane vesairesinin
yetitirilmesi iin Hicaz tarafna hasrettiimiz icap eden fe-
dakrl yar yarya indirilmi ve binaenaleyh Sina cephemi-
zin istediimiz kadar kuvvetli olmasna engel olmutur.
1917 senesi nisannn yirminci gn Von Kress Beyin 2 ta-
bur piyade, 1 cebel bataryas, bir gnll hecin svari alay ile
Katba istikametinde yapt bir baskn hareketi baar ile so-
199
ANILARIM

nulanm ve ngiliz Svari Alay, kumandanlar ve subaylar-

nn tm ile beraber askerleri esir edilmitir ki, bu olay birlik-
lerimizin manevi gcn ok fazla arttrmtr.
O srada stanbuldan 3. Piyade Frkas ve 2 Avusturya Ce-
bel Obs Bataryas da Sina Cephesine katlmt. ngilizler bu
srada Kantara ve ilerisindeki bir kpr mevziini daha ok tah-
kim etmi ve sol cepheleri daima denize dayanm olmak zere
Romani kuyularna ve Katbaya kadar snftan (piyade, s-
vari, topu) mrekkep mfrezelerini ilerletmilerdi. Burada da
ngilizler esasl tahkimat yapyorlard.
Seferi kuvvet komutanln yeniden zerine alm olan
Von Kress, birliklerin bu srekli beklemek yznden artk
usanm olduklarn ileri srerek Romani aleyhine bir taarruz
harekt yapmay teklif etmiti.
Filistini savunmak iin dayanacamz tek kuvvet olan se-
feri kuvveti tehlikeye koymamak art ile byle bir harekta
izin vereceimi cevap olarak bildirdim.
Bu kinci Kanal Seferine memur olan kuvvet aadaki
gibi idi:
3. Piyade Frkas -her biri taburlu piyade alay, bir s-
vari bl, iki cebel bataryas, bir istihkm taburu_
1 Makineli Tfek Taburu -8 blk-
2 Avusturya Obs Bataryas,
10 cm.lik Bir Alman Sahra bataryas,
15 cm.lik Bir sahra Obs Bataryas,
2 Tayyare Top Takm,
Hepsi 10.000 Muharip
200
 CEMAL PAA

1916 yl temmuzun sonunda balayan bu harekt Katba

ve Romani nnde seferi kuvvetin urad yenilgi ile sonu-
land. Ondan sonra ngilizler ok atl ve hecin svari birlikleri
ile seferi kuvveti adm adm takip ederek Elarie kadar geri e-
kilmeye zorladlar. Nihayet 16 knunuevvelde -aralkta- Ela-
rii bile boaltarak eski Filistin-Sina hududu zerinde bulu-
nan Hanyunustan Elhafir hattna kadar ekilmeye mecbur
olduk.
ngilizler tren yollarn harikulade bir ekilde ina ediyorlar
ve adeta iki gnde 2 kilometrelik demiryolu yapyorlard. Ni-
hayet ubat ortalarnda Filistin Cephesini teftie gelmi olan
Enver Paa ve Von Kress Beyle mzakere ederek Gazze-Te-
lueria-Birussebi hattnn savunmasn kesin olarak mdafa-
aya karar verdik. Mevcut birliklerle bu hattn savunmasn Von
Kress Beye verdik.
Bir taraftan Hicaz isyan ve bir taraftan Drzlerle, dier
Araplarn srekli gzetilmesi gerekli pheli halleri, Ordu ka-
rarghn amdan ayrlmamaya mecbur ediyordu.

Birinci Gazze Savunmas

15 Mart 1917 den itibaren Gazze-Telueria-Birssebi hat-
tna ekilmi olan Osmanl birlikleri aadaki kuvvetlere sa-
hip bulunuyorlard:
Gazzede:
27. Frkaya mensup 79. ve 16. Frkaya mensup 125. Piyade
Alaylar ile 2 Avusturya Cebel Obs ve 2 Osmanl seri ateli
Sahra Bataryas, 15 cm.lik Osmanl Obs Bataryas ve 2 Alman
ve 5 6 Trk makineli tfek Bl, hepsi 3500 Tfek.

201
ANILARIM

Cemamda:
3. Piyade Frkas -9 Tabur Piyade, 6 seri ateli Sahra Batar-
yas, 4 Makinelitfek Bl, 15 cm.lik seri ateli Sahra Obs
Bataryas- hepsi 5000 tfek.
Telueriada:
22. Kolordu Karargh ile 16 Frkann 2 Piyade Alay ve
Frkaya mensup Topular, hepsi 5000 tfek.
Birssebide:
3. Svari Frkas -3 Alay- hepsi 500 kl.
Bunlardan baka 53. Frkann 2 Alay Ramleye gelmi ve
bunun yalnz biri Gazzeye doru yry halinde bulunu-
yordu.
General Murray 1917 terisanisinde -kasmnda- yaynla-
d raporunda 1. Gazze muharebesi esnasndaki Osmanl kuv-
vetlerinin aadaki miktara vardklarn yazyor:
Gazzede:
3. Piyade Frkas ile 2. Piyade Alay, 24 makineli tfek, 150
mm.lik 2 Alman ar Sahra Bataryas, 5 seri ateli Sahra Batar-
yas, hepsi 10.000 tfek.
Teleriada:
16. Piyade Frkas -hepsi 6.000 tfek, 16 makineli tfek, 4
sahra bataryas- ve 3. Svari Frkas -4 sahra topu, 4 obs ve 4
makineli tfek...
Ramlede:
53. Piyade Alay.
Kudste:
54. ve 67. Piyade Frkalar.
202
 CEMAL PAA

Hayfada:
27. Piyade Frkas,
urasn ok kesin aklayalm ki, ngilizler bu kuvvetleri
ancak kendi hayal evlerinde dnmlerdir. Eer ngiliz Ge-
neralinin Osmanl kuvvetleri hakkndaki elde ettii bilgiler
hep bu kabilden ise, istihbarat vastalarnn kendisini ok fazla
aldatm olduuna hi phe etmesin. ngilizlerin 1. Gazze h-
cumunun muvaffakiyetle tardetmi olan Osmanl kuvvetleri
yukarda arz ettiim gibi, topyekn 18.000 nefere ancak vara-
biliyordu.
ngiliz Ordusu ise, yine General Murrayin raporuna gre
aadaki birliklerden oluuyordu:
1. Hat kuvvetleri:
General Sir Philipp Chewood kumandasnda Alt Anzak
Frkas -Mounted Anzac Division- ile Jeomanry Svari Frkas
ve dier bir svari Frkas ile 53. Piyade Frkasndan ve birok
Makinelitfek Blnden.
2. Hat Kuvvetleri:
Hecin Svari Frkas ile 52. ve 4. Piyade frkalar ve birok
ar topu Bataryalar ile Makinelitfek Blnden oluu-
yordu.
Bu rakamlara gre ngilizler 1. Gazze muharebesinde 3. Pi-
yade ve 3 Svari Frkalar ile Hecin Svari -deve svarisi- Fr-
kasna malik olduklar gibi denizden donanmalar da muhare-
beye katlyordu.
ngiliz Dou Akdeniz Birlikleri Bakumandan General
Murray, hepsi General Sir Charles Dobell kumandasna veril
mi olan bu kuvvetlerle Gazze-Birssebi hattna taarruz et-
meye karar verdi.
203
ANILARIM

12.000 tfekten ibaret olan 53. Piyade Frkas cepheden

Gazzeye taarruz etmeye, Anzak ve Jeomary Svari Frkalar ile
dier bir svari frkas da Gazzeyi doudan evirerek Gazze ve
Cemame gruplar arasna girmeye ve nihayet Gazzeyi kuzey-
den dahi kuatarak tamamen mnferit brakmaya memur ol-
mulard.
25-26 Mart gecesi taarruza memur olan 1. hat kuvveti ileri
harekta balad. 26 Mart sabah saat sekizden itibaren de S-
vari Kuvvetleri, Gazzeyi her taraftan kuatarak ehrin her taraf
ile irtibatn kesti.
53. Piyade Frkasn mteakip 54. Piyade Alay, daha sabah
saat 10da Gazze zerine sevk olundular ki, bu suretle Gazzede
bulunan 3500 tfekli Osmanl kuvvetine kar 1,5 Piyade ve 2
Svari Frkasndan fazla bir kuvvet gnderilmi oldu.
Gazze bu hcumlara Trk ve Arap efradndan olan
savunanlarn kahramanl sayesinde 24 saat mddetle muka-
vemet etti.
Bu kahramanlar ngiliz Frkalarna kar Gazzenin her ka-
r topran adm adm mdafaa ederek ve her tepeyi iki
defa kayp ve tekrar alarak direndiler. O gn leden sonra Ce-
mameden hareket ederek ngilizlerin gerilerine doru ilerle-
yen 3. Piyade Frkamz ertesi gn ngilizler zerinde tesirini
gsterir gstermez, ngilizlerin byk bir dzensizlik ieri-
sinde ekildiklerini grmeye muvaffak oldu. Telueriadan ha-
reket eden 16. Frka ile Birussebiden hareket etmi olan Svari
Frkas ise bu tesiri iddetlendirmiti.
Fazla sz sarf etmemek iin tafsilattan kanyoruz. Yal-
nz urasn zikretmeden geemeyeceiz ki, 26/27 Mart gecesi
Gazzeye birok imdat birliklerinin gelmi oluunu, ngiliz Ge-
nerali resmi raporunda ima ediyorsa da, 27 Mart sabah ngi-
204
 CEMAL PAA

lizler ekilmeye balayncaya kadar, Gazzeye bir tek asker bile

katlmamtr.
Birinci Gazze savunmas, Osmanl kahramanlk tarihinde
pek mstesna bir mevki tutacak bir hadisedir. te bir avu
kahramann o gnk sebatdr ki, ngilizleri bu hat zerinde
27 Mart 1917 den terinisani -kasm- 1917ye kadar sekiz ay
durdurmaya ve bu cephede 9 piyade ve birok Svari Frkas
ile 2 hecin svari Frkas sevkine mecbur etmitir.
Gazze grubu savunmasnn en byk kahraman Piyade
Alay Kumandan Binba Hayri Efendidir. Son derece cesur
olan ve d grn hibir ey vaat etmeyen bu sekin insan
en g durumlarda bile metanet ve soukkanlln muha-
faza ederek sras ile bana getii alayn taburlar ile Mantar-
tepe ad ile hret bulan bir tepeyi ngilizlerin elinden alm,
nc alndan sonra ise bir daha brakmamtr. Bu hcum-
lar srasnda Alman Makineli tfek bl Kumandanlarndan
Mlazm (temen) Cordier dahi son derece kahramanlk gs-
tererek vefat etmi ve alelhusus Avusturya Bataryalar Kuman-
dan olan Yzba valye Von Truschkowski, en sekin kahra-
manlara layk bir surette top banda lmtr.
ngiliz Generali Murray resmi raporunda bizim zayiatmz
8.000 yaral ve ehit olarak gsteriyor ki, Gazzede bulunan b-
tn Kuvvetlerimiz hatta a, hastabakclar ve seyis gibi muha-
rip olmayan efrat bile hesaba dhil olsa yine bu miktara kma-
yacandan, General Murrayin bu rakam nereden akarm
olduunu bir trl anlayamyordum. Gerekte ise bizim kayp-
larmz aadaki gibidir:
ehit Yaral Kayp
Subay 10 12 14
Er 276 744 571
205
ANILARIM

ngilizlerin kayplar ise, kendi itiraflarna gre 4.000 asker-

den ibaretti. Buna gre Gazze kahramanlarndan her biri ngi-
liz askeri ldrmtr demektir.
27 Mart akamzeri amdan hareket ederek 28 Mart sa-
bah Tellueriaya ve oradan Gazzeye geldim. Savata kah-
ramanlklar grlen subay ve erleri dllendirerek Kudse
dndm.
ki gn sonra bizim cepheye 16. Frkann baz ksmlar d-
hil olmutu. ngilizlerin 27 Mart akam ok perian bir halde
kendi siperlerinden ekilmi olduklarn, ngiliz askerleri-
nin manevi kuvvetlerinin bozuk olduuna dair alamet adde-
den Von Kress, 3. ve 16. Frkalarn baz ksmlar ile ngilizlerin
yanlarna bir taarruz yaplmasn teklif etti.
Muvaffakiyet halinde bundan temin edilecek menfaatler
ok byk olmakla beraber, muvaffakiyetsizlik halinde artk
Filistin ve Suriyeyi savunacak bir kuvvet elde kalmayacak ve
her i halledilmi olacakt. Biz bu gibi ikinci derecede tehlikeli,
tecrbe oyunlarndan dier cephelerimizde imdiye kadar pek
ok zarar grm olduumuzdan, imdi ayn tecrbeyi, kendi
cephemde tekrar etmeyi hi istemiyordum. Benim iin o za-
mana kadar gaye, Sina l iinde seferi kuvveti bir tehlikeye
koymamakt. l ile ekili topran ortak snr olan Gazze-Bi-
russebi cephesine ekildikten sonra ittihaz ettiim karar ise, bu
cepheyi katiyen brakmamak ve Osmanl kuvvetlerinin hepsini
bir hat zerine yarak, ngilizlerin bunu tecavz edebilmele-
rine herhalde mani olmakt. Bu hattn en byk faydas, sa
cephesinin denize ve sol cephesinin le dayanmas, herhalde
evirme imknnn bulunmamas idi. Bundan baka bu hat eli-
mizde kald mddete, ngilizler daima l tarafnda kalacak,
biz ise ok mamure saylabilen yerde bulunacaktk.
206
 CEMAL PAA

zetle Gazze-Birussebi hatt elimizde bulunduka, ngi-

liz ve Arap cepheleri arasnda birlik kurma imkn da olma-
yacakt. Binaenaleyh bu cepheyi tehlikeye koyabilecek hare-
ketlerden kanmak, en akllca bir strateji idi. Bu mtalaalara
dayanarak Von Kressin taarruz teklifini reddettim.
ngilizlerin on be yirmi gne kadar ikinci bir Gazze taar-
ruzu daha yapacaklarna hi phe yoktu. Binaenaleyh geriden
gelen kuvvetlerle cephemizi takviye ederek bu ikinci taarruzu
da tard ve defetmeye almak bizim iin gerekli idi. Son za-
manlarda elimize geen kuvvetlerle Gazze-Telleria arasna,
ufak tefek faslalar mstesna olmak zere, kesintisiz bir hat ha-
linde tahkim etmitik.
ngilizler ikinci taarruzlarna bir hile ile balamak istediler.
14 Nisan gn Telleriadaki telsiz-telgraf merkezimiz bir n-
giliz telgrafn almt. Bu ifreli telgrafname bizim telgraf su-
baymz Mlazm Stiller tarafndan zld. ngiliz ark Or-
dusu Kumandanl tarafndan Filistin ngiliz Dou Ordusu
Kumandanlna hitaben yazlm olan bu emirde, 17 Nisan
gn Gazzeye bir taarruz yaplacan, fakat asl taarruz kara-
dan yaplmayarak, 17/18 Nisan gecesi sabaha kar, Gazzenin
gerisindeki Askalon mevkiine karlacak bin piyade frkas
tarafndan Gazzenin gerilerine yneltilecei ve ite o zaman
cepheden taarruz balamak lazm gelecei bildiriliyordu.
nce gerekten phe etmek istemediimiz bu haberin,
bizi umumi ihtiyatlarmzn yerini deitirmeye mecbur etmek
maksadyla giriilmi bir hileden ibaret olacana kani olduk.
Cephedeki kuvvetlerin genel tertibatna kesinlikle dokunma-
yarak yalnz bir ihtiyat nlemi olmak zere, Yafa gerilerinde
braktm ufak bir mfrezeyi, Askalon istikametine sevk et-
mekle yetindim.
207
ANILARIM

Birinci Gazze muharebesinden ikinci Gazze muharebe-

sine kadar 24 gn zarfnda bize katlan kuvvet, 3. Frkann, an-
cak 2000 askere sahip iki alay idi. ngilizler ise birinci Gazze
muharebesine katlm olan piyade ve svari frkalarnn kadro
noksanlarn ikmal ile beraber, 74. piyade Frkalarn dahi cep-
heye sevk etmiler, binaenaleyh 4.Piyade ve 4. Svari Frkasn-
dan ibaret nemli bir kuvvet toplamlard.
17 Nisan sabah balayan iddetli ngiliz taarruzu, yine
Gazze ile onun sol cephesindeki 53. Frka cephesine evril-
miti. O cepheye rastlayan kuvvetin alt yedi misli bir kuvvetle
yaptklar bu hcum esnasnda, ngilizler 8 tank kullanmlar
ve ngiliz donanmas da muharebeye katlarak, Gazzeyi bir
ate ve demir yamuru iinde bomaya almt.
Muharebe 17, 18 ve 19 Nisan gnlerinde son derece id-
detle devam etmi ve ngilizler cephemizi yarmak iin btn
kuvvetlerini sarf etmekte geri kalmamlard. Fakat Trk aske-
rinin kahramanlk ve cesareti, ngilizlerden stn olduu bu
defa da ispatlanm ve ngilizler hcum ettikleri cephedeki
Trk kuvvetlerinin genel mevcuduna hemen hemen eit mik-
tarda ve 7.000den fazla l ve yaral verdikten sonra 19 Nisan
akam eski siperlerinin gerisine ekilmeye mecbur olmulard.
Hcuma katlan 8 ngiliz tankndan cephemiz nnde ve
hatta siperlerimizin ierisinde kalmt. Osmanl kahramanlk
tarihini ssleyecek derecede ulvi olan bu gnlk savunma-
nn tarihi byle satrlarla anlatlacak eylerden deildir. Bu hu-
sustaki detaylar baka frsatlara brakarak bu ikinci Gazze m-
dafaasnn sonularndan bahsetmek isterim.
ngilizler hi mit etmedikleri halde yedikleri bu iddetli
darbenin etkisi altnda adeta alklamlard. Her zaman doru
harp raporlar yaynladklarn iddia eden ngilizler, bu defa
geree hi deinmeyen gayet kark ifadeli ksa bir raporla
208
 CEMAL PAA

yetinmeye mecbur olmulard. anakkaledeki baarszla

bir de Filistin baarszln ilave etmek, ngiliz nfuzunun do-
uda ebediyen dmesini kabul etmek demek olacan ok iyi
takdir eden ngilizler 1917 sonbahar ve k mevsimlerinde ba-
arl olacak bir saldr yapmak iin, bu ilkbahar ve yaz mev-
simlerini sava hazarl yapmakla geirmeye karar verdiler.
Gazze nnde iki defa malup edilmi olan General Murrayi
deitirerek, yerine son derece faaliyetli ve fevkalade ihtiyat-
krla ile harp cephesinde temayz etmi olan ngiliz Gene-
rali Allenbyyi tayin ederek gndermilerdi. General Allenby,
bu cepheye tayin edildii zaman her Trk askerine karlk en
az drt ngiliz askeri toplamadka hcumu tekrar etmeyece-
ini sylemiti.
ngiliz kibir ve inadnn bu karar vereceine hi phe
etmiyor, Filistin Cephesinin son derece kuvvetlenmesi ve tah-
kimi iin her trl vastalara mracaattan durmuyordum. Filis-
tin Cephesine ne kadar kuvvet tahsis lazm geleceine ve cep-
hedeki frkalar zaman zaman deitirmek iin gerilere doru
nerelere, ka frka yerletirmek icap edeceine, her trl ihti-
male kar Suriyede ve Halepte ne kadar kuvvet bulundurmak
gerektiine dair umumi karargha uzun uzadya maruzatta bu-
lunmutum.
Mays 1917 sonlarna doru Bakumandanlk Vekle-
tinden bir telgraf aldm. Bu telgrafta deniyordu ki:
Badat geri almak iin yeteri kadar kuvvet sevk etmek
imknn tetkik iin General Falkenhayn, Halep zerinden
Musul ve Frat vadisine doru bir inceleme gezisi yapmak iin
tarafmdan grevlendirilmitir. Bu yolculuktaki maksad giz-
lenmek iin Kudse kadar gelip sizi ziyaret etmesini de kendi-
sine tavsiye ettim. Hakknda kolaylk gsterilmesini ve iyi e-
kilde kabuln rica ederim.
209
ANILARIM

Filistin ve Suriye sahnelerinde ortaya kmas ile ok kt

olaylara neden olan General Falkenhaynn, Osmanl mpara-
torluuna ne byk ktlkler yapm olduu hakknda aa-
da vereceim izahlar ve ileri sreceim mtalaalarn daha
kolaylkla anlalabilmesi iin evvela 1917 yl Mays aynda
Osmanl harp cephelerindeki genel durumu izah etmeyi uy-
gun grdm:

Kafkas Cephesi:
1917 yl balarnda Rusyada ortaya kan ihtilal bir taraf-
tan Erzincan ve Trabzona kadar, dier taraftan Bitlisin beri
taraflarna kadar Dou Anadolu vilayetlerimizi istila etmi
olan Rus Ordusunun dzenini tamamen bozmu, hatta nisan
iinde Mustafa Kemal Paa kumandasndaki 2. Ordu, Bitlis
Mu ve havalisini geri almaya muvaffak olmutu. Binaenaleyh
mezkr cephede bulunan 2. ve 3. Ordulardan, daha mhim
cepheler iin baz frkalarn ayrlmas imkn vard.
Irak Cephesi:
Kutlamare Cephesinde malup olan ordumuz nihayet
Badat dahi kaybetmi ve bir taraftan Kerkke dier taraf-
tan Hite kadar ekilmeye mecbur olmutu. Bu ordu iin can-
lanmak ve ngilizleri Iraktan karmak midi katiyen mevcut
olamamakla beraber, ngilizlerin de Badattan daha kuzeye ve
kuzeybatya doru ciddi hareketler yapmalar ihtimali de pek
yoktu.
stanbul ve zmir Civar:
Bat cephesinde hareketlerin cidden nem kazand, Ro-
manyallarn tamamen felakete uradklar, Gazze nnde n-
giliz ordusunun iki defa nemli yenilgiye uradklar, Rus or-
dusunun da byk bir ihtilalin zuhur ettii bir srada tilaf
210
 CEMAL PAA

Devletlerinin anakkale veya zmire karma yaparak yeni

bir cephe daha amaya kalkacaklar pek de kabule ayan ih-
timallerden deildi. Binaenaleyh stanbul ve zmir civarndaki
kuvvetlerden dahi, mhim cepheler iin istifade imkn vard.
Galiya, Romanya ve Bulgar cephelerinde bulunan frkala-
rmzn geri alnmas zaman da artk gelmi saylrd. te ben
bu durumu dikkat nazarna alarak, Osmanl hkmetinin en
nazik ve neme ayan cephesi olan Filistin cephesinin zapt
edilmesi imknsz bir surette takviyesi iin istifade edilebilir
btn kuvvetlerin Filistin, Orta ve Kuzey Suriyeye sevk edil-
mesini ve bu byk kuvveti iae iin mahalli vastalar kfi ol-
madndan, kuzey vilayetlerinden yardm alnmasn ok isti-
yordum.
Haziran 1917 senesinde Enver Paa, Filistin cephesini zi-
yaret etti. Savunma sisteminden ok fazla memnuniyet gs-
termekle beraber, ngilizlerin sa cephe gerilerine bir taarruz
hareketi icras hakkndaki dnceden vazgemiti. Sonunda
dedi ki:
Ben bu srada baka bir eyle meguldm. Ordu kuman-
danlarndan bazlarn Halepe davet ettim. Onlarla bu konuyu
konumak istiyorum. Dncem, Badat zerine bir taarruz
hareketi yapmak ve Badat geri almaktr. 2. Ordu Kumandan
Mustafa Kemal Paann kumandasnda bir 7. Ordu kurmak ve
bu ordu ile Halil Paa kumandasndaki 6. Orduyu Yldrm
Grubu ad altnda bir ordu kumandanlnn emrine verip,
Badat zerine gndermek emelindeyim. Hangi cephelerden,
hangi frkalarn alnmas gerekeceini filan, tamamen tespit et-
tim. Yldrm Grubu Kumandanl iin de Almanya bize Ge-
neral Falkenhayn verdi. Bu grevi iyi yapacan sanyorum.
Evvela buna kar hi sesimi karmadm. nce dn-
meye baladm. Birka gn sonra birlikte Halepe vardmzda
211
ANILARIM

Kafkas Ordular Grubu Kumandan zzet Paa ile 6. Ordu Ku-

mandan Halil Paay da orada bulduk. kinci Ordu Kuman-
dan Mustafa Kemal Paa daha nce ama gelmi ve Filistin
cephesini bizim ile beraber ziyaret ederek birlikte Halepe dn-
mt. Bu drt ordu kumandannn Bakumandan Vekili Ba-
kanlnda -Bakumandan o zamanki kurallara gre Padiaht-
toplanmas, imdiye kadar bizde grlm eylerden deildi.
Ben bittabi Filistin cephesinin neminden ve Bakuman-
danlk Vekletinin her eyden ziyade bu cepheyi takviye ede-
cek sebeplere bavurmas lzumundan bahsettim. Badat sefe-
rini yapmaktansa, Halepte nemli bir kuvvet toplattrlarak bu
kuvvetin ihtiya duyulduu zaman istenilen tarafa sevk edile-
bileceini syledim ve dedim ki:
Eer Halepte byle bir ordu toplanacak olursa, ayet Rus-
lar 2. Ordu cephesini tazyik ederlerse oraya yardm edebile-
cei gibi, ngilizler Badattan Frat ve Dicle boyunca ilerle-
meye yeltenirlerse onlara kar mukabele mmkn olur. Hele
en ok korktuumuz bir Adana karmas dncesini tilaf
Devletlerine tamamen terk etmi oluruz. Bu sonbahar iin
Gazze cephesine bir hcum hazrl yaptklarna hi phe et-
mediim ngilizler, Halepte byle bir ordunun her ihtimale
kar hazr olarak mevcut olduunu grrlerse, bu taarruzdan
belki de vazgemeye mecbur olurlar. zetle Badat hareketini
tehlikeli gryorum.
Bakumandan Vekili -Enver Paa- ciddiyetle cevap verdi:
Umumi Karargh, bu Badat hareketine karar verdi. Al-
manyadan en muktedir bir general ald. Bundan baka sebk-
ber ve sekin 6 Alman taburundan, birok makineli tfek ve
baka birliklerden bir Alman frkas ile baz Alman topu ba-
taryalarndan yardmn da salad. Bunun iin bu harekttan
vazgemek mmkn deildir.
212
 CEMAL PAA

Bundan sonra zzet Paa sz alarak, hi olmazsa bir frka-

nn olsun Halepte her trl ihtimale kar braklmasn teklif
etti. O da ret cevabn ald.
Yalnz Badat harekt iin o zamana kadar dnlen fikir,
taburlar Halepten sonra teker teker Frat boylarndan aaya
doru indirerek, Ramadiye hizalarnda toplamaktan ibaret ol-
duu halde, zzet Paann ve benim ileri srdmz saknca-
lar kabule ayan grlerek, nce Haleple Trablus arasnda y-
nak yaptktan sonra, sevk edilmeleri dncesi esas itibari ile
uygun grld.
Harb-i Umumiye katldmzdan beri strateji bakmn-
dan yaplan hatalar gzmn nnden geiriyordum. nce
Kars zapt etmek dncesi 1914 Knunuevvelinde -aralk
aynda- yaplan Sarkam taarruzu, Kafkas ordumuzun tama-
men mahvna neden olmu, bir daha ayn kuvveti haiz olarak
tekil edilmemi olan bu ordu, Erzurumu savunmaya mukte-
dir olamayarak o nemli yerin Ruslarn eline gemesine sebep
olmutu. Sonradan dmann anakkaleden ekilmesi ze-
rine giriilen Erzurumun geri alnmas harekt -ki Diyarbakr
ve Bitlis taraflarnda toplanan 2. Ordu ile Erzincan ilerisinde
bulunan 3. Ordu tarafndan icra olunmutu- hi faydas olma-
makla beraber, Erzincann dahi dmesine ve dmann Sivas
ile Erzincan arasna kadar ilerlemesine sebep olmutu.
Kutlamaredeki ngiliz ordusunun esir dmesinden
sonra, Irak ordusunun bir ksmnn alnarak randa fetihler ic-
rasna memur edilmesi, neticede Badatn dmesine sebep
olmutu. te imdi de, Kuds ve genellikle Filistin tehlikede
iken, son kuvvetlerimizin Badatn geri alnmasna tahsis
olunmas, Kuds ve Filistin, belki btn Suriyenin dmann
istilasna maruz kalmasn mucip klacaktr.
213
ANILARIM

Bu ihtimaller fenni bir gerek olarak gz nnde dururken,

bu Badat tecavz dncesinin nasl olur da umumi karar-
ghta domu olduuna bir trl akl erdiremiyordum.
Bu Halep toplantsn hi unutmayacam. O gn daha b-
yk iddet ve katiyetle srar etmediimden dolaya kendimi af-
fetmeyeceim. Memuriyet hayatm esnasnda istifam gerekti-
recek bir iki olay meydana gelmi ise, bu Halep toplants en
nemlisi idi. O zaman istifam dnmedim deil; bunu d-
nm olduuma zzet Paa ahittir. Bakumandan Vekilinin
Halepten ayrlmasndan sonra Filistin cephesini ziyaret et-
mesi iin davet ettiim zzet Paa ile bu konuda uzun uzadya
fikir teatisi yaptk.
4. Ordu mntkasnn sahip olduu askeri ve siyasi fevka-
lade nemi nedeni ile bu en nazik zamanda burann idaresini
terke kalkmaklm, memleket iin ok byk felakete neden
olacan ad geen srarla sylemi, o zaman hakkmda ok
byk iltifatlar ileri srerek Suriyeyi kesinlikle brakmamam
tavsiye etmitir.
Fakat bilmiyorum; istifa noktasnda srar etmi olsa idim
umumi kararghn kararn deitirir miydim? Yoksa bu sra-
rm naza ve eitli olaylara kar sorumluluk korkusuna yora-
rak fikirlerini takipte srar ederler miydi? kinci ihtimal ok va-
riddi zannediyorum.
O andan itibaren Frat nehri zerinde ve bilhassa Trab-
lusta baz hazrlklarda bulunmaya ve ok sallar tedarikine ba-
lamaya ve Trablustan itibaren Frat boyunca menzil tesisat
yapmaya gayret edildi. Tabiat ile bu hazrlklar Filistin cephe-
sinin zararna ve ona hasredilmi gerekli vastalarn azalmas
sureti ile yaplyordu.
ngilizlerin gn gnne takip ettiim hazrlklarna naza-
ran, ciddi ve yakn bir tehlike iinde bulunduuna gerekten
214
 CEMAL PAA

inandm Filistin cephesine, daha geni hazrlk yapmak ge-

rektiine dair umumi karargha yaptm iaretlerimin yeterli
derecede etki etmediini grnce, belki bir yarar olur dn-
cesi ile belgeli ve genie bir iki telgrafname ile Sadrazam -Ta-
lat- Paaya bavurdum.
Telgrafmn birinde:
imdi Badat kurtaralm diye urarken, ok yakn bir
gelecekte, Kuds veya am kurtarmakla megul olacamz-
dan ok korkuyorum! demitim.
Sadrazam Talat Paadan cevap olarak aldm telgrafta:
Badatn geri alnmas iin ciddi teebbslerde bulun-
maya Meclis-i Vkelaca karar verilmi, son Almanya yolcu-
luum srasnda bu seferi icra etmek zere General Falken-
haynn Osmanl hizmetine verilmesi tarafmdan rica edilmi
olduuna gre, imdi bu teebbsn geri braklmas iin be-
nim mdahale etmeme imkn yoktur. Filistin cephesine tahsis
ettiimiz kuvvetler meselesine gelince, bu da ordu kumandan-
larnn biri ile kumandan vekili arasnda srf fenni ve mesleki
bir ihtilaf olmas itibari ile bu ie benim karmamn bir fayda
salayacan zannetmiyorum. demiti.
Sonunda durumu daha ok aklamak ve Filistin cephesi-
nin maruz bulunduu byk tehlikeyi bir kere de szl olarak
izah etmek zere Austos 1917 ortalarnda stanbula gittim.
Amacm, Yldrm Grubuna tahsis edilen kuvvetlerin, am
ile Halep arasnda toplattrlmasna ve hatta bir ksmnn Fi-
listine gnderilerek, her ihtimale kar Sina cephesindeki kuv-
vetin genel ihtiyatn tekil eylemesini ve bu sayede terinisani
-kasm- veya knunuevvele -aralk- kadar ngilizlerin kesin bir
hcumu vaki olursa, Filistin cephesinin yarlmasnn izale olu-
nabilecei ve aksi halde istenirse, knunusaniden -ocaktan- ve
ubattan sonra dahi Badat seferi yaplabileceini, mmkn
215
ANILARIM

olursa anlatabilmek ve bu zaman zarfnda menzil hattnn ok

gzel bir ekilde kurulacan aklamakt.
O zaman Yldrm Grubu Kumandan Mir Von Falken-
hayn Paa unvann alm olan General Falkenhayn ile onun
Erkan- Harbiye Reisi ve benim Erkan- Harbiye Reisimle -Sa-
yn Rahmetli Orgeneral Ali Fuat Erdem- Umumi Karargh Er-
kan- Harbiye Reisi Bronsart Paa mevcut bulunduu halde,
Enver Paann reislii altnda bir harp meclisi topladk. Evvela
ngilizlerin hazrlklarna ve ona kar bizim kuvvetlerimizin
haline dair Erkan- Harp Reisim Miralay Ali Fuat Bey, genie
aklamada bulundu. Bu duruma gre, ne kadar kuvvete ve ne
gibi malzemeye muhta olduumu da ben akladm. Binaena-
leyh Badat seferinden vazgeilmek, Osmanl menfaatleri ica-
bndan olduunu ileri srdm.
Bundan sonra Enver Paa ile Von Falkenhayn arasnda Al-
manca konumalar balad. Tabii bir ey anlamyordum. Yal-
nzca konumalar bizim Filistin cephesine ait haritalar ze-
rinden cereyan etmekte olmasna nazaran ve ara sra ngiliz
cephesinin iaret edilmekte olmasna ve baz askeri tabirlerin
Franszca olarak kullanlmasna gre yine mahut Filistin cep-
hesinde icras bir vakitler tasavvur olunarak benim srarm ve
muhalefetim zerine tamamen terk edilmi olduunu zannet-
tiim taarruz hareketinden bahsedilmekte olduunu anlyor-
dum. Bu fikrin en iddetli aleyhtar Enver Paa grnyor, Fal-
kenhayn byle bir hareketin fevkalade faydal olacan ileri
sryordu.
Sonradan Enver Paa tarafndan tercme olunmas saye-
sinde anlamtm ki, Von Falkenhayn; ngilizler Filistin cephe-
sinde mevcut olduka, Badat seferinin icras imkn olmaya-
ca hakikatini kabul etmi ve bu itibarla Yldrm Ordusuna
evvela ngilizler aleyhine iddetli bir darbe indirerek onlar
216
 CEMAL PAA

Kanala kadar srmek grevinin verilmesinin ve ondan sonra

bu ordunun Badat zerine gnderilmesi icap edeceini iddia
ediyormu. Filistin cephesinde yaplacak ie gelince, Hafir ile
deniz arasnda dolaarak ngilizlerin gerilerine taarruz etmek-
ten ibaretmi.
Enver Paa buna itiraz ediyor ve Filistindeki hazr kuvvetin
savunmas iin yeterli olduundan bahisle oraya baka kuvvet-
ler tahsisine ihtiya grmediini ve binaenaleyh, Badat sefe-
rinden vazgeilmeyeceini ileri sryordu.
Ben ne onun ve ne de dierinin dncelerine katlyor-
dum. ncelikle Badat seferine tamamen itiraz ediyordum.
Bu sefere tahsis edildiklerinden dolay temmuzdan beri Ha-
lepte toplanmakta olan frkalarn bir an evvel Filistine indiril-
meyerek aylarca zaman geirilmesini ok muzr ve tehlikeli bu-
luyordum.
kinci olarak tekmil Yldrm Kuvvetleri tahsis olduu
halde, ngiliz hazrlklarna ancak mukabele edeceimize kani
olduum Filistin cephesinde, lden ngilizler zerine bir ta-
arruz yaplmasn cinayet sayyordum. ngilizler mevzilerini
ve yanlarn o kadar mkemmel ekilde tahkim etmilerdi ki,
bu mevziler zerine taarruz edebilmek iin bizim orduda bir
tek rnei bile bulunmayan bin trl taarruz vastasna ihti-
ya vard. Tanklar, uzun menzilli ar toplar, tel rgleri kes-
mek iin gerekli aletler ve edevat, zehirli gazlar, alev makine-
leri vs. vs...
Bu taarruzun, yzde doksan be ihtimal ile baarszlkla
sonulanmasndan sonra kar taarruza geecek olan ngilizler,
taarruz kuvvetimizin byk ksmn esir edebilirler ve bundan
dolay maneviyatlar son derecelerde bozulacandan savunma
mevziimize yapacaklar taarruzla da dahi muvaffak olan Filis-
tin cephesini tamamen darmadan edebilirlerdi.
217
ANILARIM

Hlbuki kesinlikle phe edilmeyecek gereklerdendir ki,

Filistin cephesine 9 piyade ve 3 svari frkas ile birok fen k-
talar ym olan ngilizler, 1917 sonbahar ortalarnda ve ni-
hayet k mevsiminde cephemize son ve kesin taarruzlarn
yapacaklar, hatta bu taarruzlarn yalnz bir defaya hasretme-
yerek, Bat cephesinde rneklerini grdmz ekilde hare-
ketlerine balayacaklard. Binaenaleyh, bizim iin en akll n-
lem, ngilizlere ok byk zayiata mal olacak olan bu byk
taarruzlarn sonucunu beklemek ve Allahn yardm ile onlar
tamamen pskrtmeye muvaffak olursak, o zaman geride bu-
lunduracamz taze kuvvetlerle malup ngiliz frkalar ze-
rine ksa mesafeli bir kar taarruz icra etmekten ibaret idi. Bu
hareket tarz bize ok byk fayda salamazd. Fakat herhalde
Filistin ve Suriyeyi byk bir tehlikeden koruyacak en tedbirli
ve ileri grl bir plan olurdu.
Benim teklifime gre dnlecek tek plan u idi:
l- Badat seferlerinden bu sonbahar ve k mevsimlerinde
vazgemek
2- Btn Yldrm Kuvvetlerini Filistin, am, Hama ve Ha-
lepte toplamak.
3- ngiliz kuvvetleri takviye olunduka bu Yldrm Frkala
rn arka arkaya Filistine indirmek
4- Filistin cephesinde ikinci hatta bulunacak frkalarn say-
sn, birinci hattaki frkalar her on be gnde bir deitirilecek
ekilde tespit etmek.
5- nc hat olarak da nemli bir ihtiyat kuvveti bulun
durmak.
6- ngiliz taarruzlarn bu vaziyette bekleyerek Osmanl h-
kmetinin istifade edebilecek halde kalm bu tek ordusunu
kesinlikle tehlikeye sokmamak.
218
 CEMAL PAA

Byle bir hareket iin Yldrm Grubu Kumandannn ka-

rargh ile birlikte Filistine gitmesine kesinlikle lzum ve ih-
tiya yoktu. seneden fazla bir zamandan beri bu cephede
bulunmu, iki Gazze savunmasn bizzat muharebe hattnda
idare etmi olan Filistin cephesi Kumandan Von Kress Paa,
birinci ve ikinci hat frkalarna kumanda eder ve umumi ih-
tiya frkalar dorudan doruya benin emrime tabi olarak
idare olunurdu.
Hlbuki Yldrm Ordular Grubu, Filistine inecek olursa,
ad geen gruba mensup olan 7. Ordu karargh da bu cep-
heye inecek ve katiyen ayrlmayan Filistin cephesini iki ms-
takil ordu cephesine ayrmak gerekecekti. Hepsi toplandktan
sonra miktar 50-60 bin sngye ancak varacak olan kuvvetli
iki orduyu, 8-9 hatta belki 10 kolorduya ve bilmem ka frkaya
ayrmak kadar gln bir ey olmazd. Btn bu ordu ve ko-
lordu kararghlarn tekil eden en gen ve kymetli subaylar,
frkalardaki subay eksiklerini tamamlamak zere cepheye gn-
derilmi olursa elbette daha yararl i olurdu.
Fakat Mir Falkhenhayn Paann maksad baka idi. Ad
geen evvela ok hafif merep bir tarzda icrasnn uygun g-
rlmeyerek Badat Taarruzunun mmkn olmadn imdi
anlaynca, kendisini ok gln bir mevkie drm oldu-
unu grd. Bu zor durumdan kurtulmak iin areler dn-
yordu. Enver Paa, Filistin cephesindeki ngilizlere bir taarruz
yapmak hakknda drt ay evvel tasavvur ettii bu fikri ileri
srerek Cemal Paa bu hareketin icrasn mmkn grmyor
ama ben hem mmkn, hem de faydal telakki ediyorum. id-
diasna kalkt.
Eer Enver Paay ikna edebilirse, kendisini vatanndaki
dmanlar nazarnda kk dmekten ve belki de emekliye
ayrlmaktan kurtarabilecekti.
219
ANILARIM

Fakat Enver Paa, ne Filistin cephesine kuvvet sevk etmeyi

ve ne de Badat seferinden vazgemeyi kabul etmedi. Kara-
rnda sebat etmekte olduu beyan ile Harp Meclisine son
verdi. Esasen bir aydan fazla bir zamandan beri Halepte 7. Or-
duya mensup baz birlikler toplamaya balam, 7. Ordu Ku-
mandan Mustafa Kemal Paa, kararghn Halepte kurmutu.
Bu kuvvetlerin Filistin cephesi iin hayat derecesinde gerekli
olduuna imanm kadar emin iken, bunlarn lzumsuz yere
Halepte oturmakta olduunu grmek, benim iin dayanlmaz
bir olay tekil ediyordu. Binaenaleyh, Harp Meclisinde Enver
Paa srarla ileri srlm olan mtalaa ve karara ramen, bu
kuvvetlerin vakit kaybetmeksizin gneye indirilmesini yazl
olarak istemekte srar ediyordum.
O gnlerde, bilmem neden dolay, Almanya mparatoru ta-
rafndan Bat cephesini ziyaret etmek zere zel bir davet al-
dm. Almanya Sefareti Mstear Kont Waldburg -ki o srada
Maslahatgzarlk grevini yapyordu- mparatorun bu zel
davetini resmen Dileri Bakanlna bildirildii gibi, bana da
mparator Hazretlerinin selamlar ile beraber tebli etmiti.
Ayn gn de Avusturya mparatoru Hazretleri tarafndan dahi,
Avusturya cephesini ziyaret etmek iin davetli bulunduuma
dair Avusturya eliliinin tebligatn aldm.
Padiahn iznini aldktan sonra nce Almanyaya gittim.
Wilhelmshavenda donanmay ziyaret ve orada Bayern zrh-
ls ile Kuxhavene uradktan sonra Kiele gittim. Prens Hein-
rich Von Preussen Hazretleri -mparator 2. Wilhelm in kardei
ve Alman Baltk Denizi Kuvvetleri Bakumandan- tarafndan
pek ziyade hsn kabule mazhar olarak tersaneleri ve Flens-
burgdaki Bahriye Mektebini gezdim. Prens Hazretleri ile be-
raber birok denizalt tatbikatnda bulundum. Oradan da
Hamburga ve Essendeki Krupp fabrikasna da uradktan
sonra Kreuznachdaki Alman Umumi Kararghna geldim.
220
 CEMAL PAA

Umumi karargha vardmz sabah, Alman birliklerinin

Rigaya girdiklerinin haberinin geldii gnd. Kararghta her-
kes son derece neeli idi. O gn bana kendi eliyle Pour le Me-
rite niann hediye etmi olan mparator Hazretleri, gerek-
ten neeli ve mutlu gzkyordu. Fakat yalnz ben, grnte
neeli ve gler yzl grnmee almakla beraber iimden
kan alayacak kadar zntl ve kederli idim.
Bu znt ve kederimizin sebebi, Kreuznacha varmla
beraber Enver Paadan aldm ifreli bir telgrafname idi. Bu
telgrafnamede Enver Paa diyordu ki:
Von Falkenhayn ile birka defa daha mzakere ettikten
sonra Filistin cephesindeki ngilizler aleyhine Yldrm Guru-
bunu tekil eden kuvvetlerle bir taarruz hareketi yapmaya ka-
rar verdim. Bu hareketin icra sebebini temin etmek iin Von
Falkenhayn Filistine gnderdim. Bu hale gre Filistin cep-
hesinin dahi Von Falkenhayna verilmesi zorunludur. Binae-
naleyh kendisi tarafndan verilecek emirlerin icras lzumunu
Von Kress Paaya tebli etmenizi rica ederim.
Bu telgrafname benim iin ok zc bir darbe idi. Alman
generali kendi maksadna nail olmu ve benim vatanmn son-
suz zarar grecei uursuz plann kabul ettirmiti.
Enver Paaya dedim ki:
Almanlarn bana bir Verdun felaketi getirmi olan Ge-
neral Falkenhayn, bizim bamza da bir Filistin belas getire-
cektir.
Bamza gelecek felaketleri ne kadar gzel kefetmi oldu-
umu sonradan ne kadar zc bir ekilde anladm. Dme-
mek istedike daha anlalmaz tedbirlere tevessl ederek, ken-
disi ile beraber kendi vatandalarn ve onlarn mttefiklerini
221
ANILARIM

de uurumlara srkleyen bu zat, bence Kudsn, btn Fi-

listinin ve Suriyenin tmnn kaybnn tek sebebidir.
Falkenhaynn yapmak istedii bu hareketin btn
ktlklerini o gn Mareal Von Hindenburga ve General
Lundendorff a anlatmaya altm. Mareal Von Hindenburg,
bu kadar uzak mesafeden bu hareketin fayda ve mahzurlarn
takdir etmesi g olmakla beraber, hakkm olacan zannetti-
ini, syledi. General Ludendorff da ayn gr belirtmekle
beraber, bazen dman kendi istedii tarafa deil, bizim arzu
ettiimiz noktaya yneltmek ve hcuma mecbur etmek iin
onun zerine taarruz edilmesinin faydal olacan syleye-
rek, belki General Falkenhaynn bu mtalaaya dayanarak bir
taarruz icrasna karar vermi olaca fikrinde bulunduunu
aklad. Bununla beraber kendi tarafndan bir mdahalenin
sakncal olacan ve stanbula dnmde Enver Paa ile g-
rerek meseleyi halletmekten baka are olmadn ilave etti.
Kreuznachdan sonra Brugge, Zeebrgge, Ostende tarafla-
rn ve karargh Courtraide bulunan 4. Alman Ordusu cephe-
sini dolatktan sonra, Berlin ve oradan Viyana yolu ile stan-
bula dndm.
stanbulda yeniden mzakereye baladm Enver Paay
kararndan vazgeirmeye muktedir olamaynca istifay dn-
dm.
Ta Maan hizalarna kadar yaylm olan Arap isyann ileri
srerek, eer imdi Suriyeden ayrlacak olursam bu isyann
ok yakn zamanda ama yaylacan ve bu suretle vatann
muhakkak bir felakete urayacan syleyerek bu muzr niyet-
ten vazgemem gerektiini Enver Paa srar ile rica etti
Paann ileri srd saknca gerekten vard. Ancak be-
nim iddetli siyasetim sayesinde isyana cesaret edemeyen Dr-
zlerle, Maann beri tarafndaki Bedeviler, zellikle amda
222
 CEMAL PAA

tesirlerini gerei gibi hissettirmeye balam olan Arap isyan-

clar derhal ayaklanabilirler; Filistin Ordusunun geri ile ba-
lantlarn ve her eit iae vastalarn yama ederek tamamen
esir dmesine sebep olabilirlerdi.
Benim iin yeni bir fedakrla katlanmaktan baka are
kalmamt. Suriye ve Filistin dhilinde benim durumum ile
General Falkenhaynn durumunu tamam ile tespit ederek bir
uzlama sureti kararlatrmaya mecbur oldum. Bu tesviye su-
retine gre General Falkenhayn, Yldrm Ordular Grubu Ku-
mandan unvan ile ve bu ordu grubuna mensup 7. Ordu ile
Filistin cephesinde ngilizler aleyhinde bir taarruz icrasna me-
mur olacakt. O zamana kadar benim kumandama tabi olan
Von Kress Paa emrindeki Filistin cephesi birlikleri de bu ta-
arruzun hazrlanmas ve yaplmas mddetine inhisar etmek
zere geici olarak Yldrm Grubu Kumandannn emrine ve-
rilecekti. Gerek Yldrm Grubuna bal olanlarn, gerek Filis-
tin cephesi birlikleri, gerek Filistin cephesi birliklerinin iaeleri,
tehizat vastalar benim tarafmdan ikmal olunacakt. Gene-
ral Falkenhayn, Suriye ve Filistin mlkiye makamlar ile hibir
mnasebette bulunmayacak ve mlki idare ile yalnz ben te-
masta bulunacaktm. eria nehrinin dou sahilindeki Arap bir-
liklerine kar harekt yapan birlikler benim emrime bal ola-
cak ve Yafadan itibaren kuzeye doru btn sahil savunmas,
memleketin i emniyeti bana tabi olacakt. Bu itibarla benim
unvanm da Suriye ve Bat Arabistan Ordular Genel Kuman-
dan olacakt. Ayn zamanda Ordular Grubu Kumandanl
yetkisine sahip bulunacaktm.
Eer General Falkenhaynda iyi niyet olsayd, bu tesviye su-
reti, Suriye ve Filistinin kumanda ve idare ilerinde hibir kar-
kla sebep olmaz ve her ey eskisi gibi cereyan ederdi.
223
ANILARIM

Badat seferi dncesi ile Halepte bou bouna bir buuk,

iki ay kadar vakit geirmi olan frkalarn (tmenlerin) Filistin
cephesine ok ge dhil olmu bulunmalar gibi byk bir sa-
knca hibir eyle telafi edilmemekle beraber, hi olmazsa Su-
riyenin yllk i ynetiminde hibir deiiklik meydana gel-
mezdi.
Fakat Von Falkenhaynn maksad tamamen baka idi. Her
ne ekilde olursa olsun birlikler Filistine girdikten sonra, bin
trl vastaya mracaat ederek beni ekilmeye mecbur etmek
ve Suriye dhilinde benim makamma gemek!

Mustafa Kemal ve Falkenhayn

Alman cephesinden stanbula dndm zaman 7. Ordu
Kumandan Mustafa Kemal Paa, ordu kumandanlna ait
yetkilerini tamam ile muhafaza etmek istiyor; hlbuki Von
Falkenhayn, kolordu kumandanlarna kar bile yaplmayacak
ekilde 7. Ordu ilerine karmaya kalkyordu. Mesela Mus-
tafa Kemal Paa, kendisine tahsis edilmi olan blge iindeki
Araplarn ilerine dorudan doruya mdahale etmek isteyen
Falkenhayna, buna yetkisi olmadn, bu iler ancak ordunun
grev ve yetkisi dhilinde bulunduunu aklyordu. zellikle
Falkenhaynn Araplarn ruhi hallerine kesinlikle uymayan baz
mzakereleri ve icraatnn vatan menfaatlerine kar olan kt-
lk derecesini takdir eden Mustafa Kemal Paa, Alman gene-
ralinin yetkisi dndaki ilerle megul olmasna kesinlikle en-
gel olmak istiyor ve bu yolda Ordu Kumandanlnn kendine
verdii yetkiye dayanyordu.
te terinievvel -ekim- ortalarnda stanbuldan Halepe
geldiim zaman, Suriyedeki genel durum bu merkezde idi.
Mustafa Kemal Paa ile o srada uzun uzadya mzakerelerde
bulunduk. General Falkenhaynn memleketin bana Allah ta-
224
 CEMAL PAA

rafndan en son bir bela olmak zere yaratldna karar verdik.

Mustafa Kemal Paa, bu adamn emrinde kesinlikle hizmet et-
meyeceini anlyor, ben de General Falkenhayn Suriyede bu-
lunduka yl zarfnda orada tesis ettiim nfuzun kaybo-
lacana ve bundan memleket iin telafisi mmkn olmayan
ktlklerin meydana geleceine kani bulunuyordum. Bari Fi-
listin cephesindeki harektn idaresinde kudret gstereceine
emin olsa idik, dier kusurlarn affederdik. Fakat gerek be-
nimle ve gerek Mustafa Kemal Paa ile yapt fenni mzake-
releri esnasnda akllara hayret verecek yle fikir ve mtalaa-
lar ileri sryordu ki, bu gidile en son midin de kaybolmaya
baladn gryorduk.
Nihayet Mustafa kemal Paa ile cereyan eden bir iki ac
muhabereden sonra Mustafa Kemal Paa, Ordu Kumandanl-
ndan istifa etti ve stanbula dnd. Kendisinden sonra be-
nim de istifa edeceimi ve ancak o srada Suriyeye geleceini
bildirmi olan Enver Paann oraya varmasn beklediimi,
Mustafa Kemal Paaya syledim. Kararm kesindi. Fakat so-
nunda ama gelmi olan Enver Paa ok srar etti. Beyrut, Su-
riye ve Halep Valileri Azmi, Tahsin ve Bedri Beyler o derece
stme dtler ki, daha bir mddet iin Suriyeyi terk etme-
meye mecbur oldum. Mustafa Kemal Paa bu hareketimden
dolay bana gcenmiti. Fakat sonunda kendisini ikna ettim ki
o zamanki durum beni son bir fedakrla mecbur etmiti. Bu-
nunla beraber bir ay sonra Kudsn Falkenhaynn hatas y-
znden bo yere dmesi, bende dayanma gc brakmad. Bu
olay stanbula dnmeme neden oldu.
Terinievvelin -ekim- sonlarna doru idi; dman Gazze
cephesini srekli bombardman etmeye balamt. Gya d-
mandan nce davranp da l ierisinden dolaarak ngilizle-
rin gerilerine bir hcum yapacak olan Falkenhayn Hazretleri!
225
ANILARIM

Henz on be yirmi subaydan mrekkep azametli karargh ile

Halepte bulunuyordu.
Daha nce Filistin cephesine sevk edilmi olsalard, im-
diye kadar rahat rahat yerlerine varm ve cepheyi tanyarak,
dmana iddetle mukavemete hazrlanm bulunacak olan
frkalar Halepten itibaren Yafa ve oradan Nasra zerinde Gaz-
zeye doru karadan yry yapmakla megul idiler. Bun-
larn ok az bir ksm tren ile yerlerine varm bulunuyordu.
Nihayet Mir Paa Hazretleri cepheye gitmeye karar vere-
bildiler. Derhal yola ktlar. Von Kressin bin trl itirazla-
rna ramen, cephedeki ihtiyatlarn yerlerini alt st etmek su-
reti ile savunma tertibatn berbat edeceim diyerek askerlerin
manevi kuvvetini tamamen bozdular. Bereket versin ki, se-
neden beri o cephede bulunarak her taraf kar kar tanm
olan kumandanlarn soukkanllklar ve benim daha nce e-
kilme hatlar zerinde hazrlattm mdafaa mevzileri saye-
sinde orada, Tulukerem ile Yafa arasnda ve dalk ksmlarda
da Halilrrahman ile Kuds arasnda dman durdurabildi-
ler. Bizim iin lm derecesinde nemli olan Gazze-Birssebi
cephesinin byle feci bir ekilde kaybedilmesinin tek sorum-
lusu kendisi olduu halde Mir Von Falkenhayn, drt sene-
den beri Osmanl Ordusuna ok byk hizmetler yapm ve
zellikle Filistin cephesinde harikalar yaratm olan Kress Pa-
aya hala isnat etmekten ordumuzun en sekin liderlerinden
olduunu, beni hayrete dren kahramanlk ve doru tedbir-
leri ile ispat etmi Erkan- Harp Miralay Refet Beyi -Orgene-
ral Refet Bele- korkaklkla itham etmekten ekinmedi.
Refet Bey bizim subaymz olmas nedeni ile ben kendisini
muhafaza ettim. Fakat zavall Kress Paa, bunca fedakrlklarn
son dl olarak Falkenhaynn sulamalar altnda cephe ku-
mandanlndan azledildi. Falkenhaynn kararghnda iae i-
lerinde yardma memur edildi. Bununla beraber gerek benim
226
 CEMAL PAA

yazlarm ve gerekse Von Kressin ok gl delillere dayana-

rak geni raporu, Falkenhaynn hatalarn meydana karmak
iin yeterli idi.
O srada Enver Paa acele stanbuldan Suriyeye gelmi, Fi-
listin cephesine kadar bir yolculuk yapmt. amdan geerken,
Falkenhaynn affedilmez taktik hatalarn kendisine birer birer
sayarak bu kiinin bizi ciddi bir felakete srkleyeceini, bu-
gnk durum karsnda Von Kressin bu cepheden ekilmek-
tense Falkenhaynn ekilmesi ve Kress Paann mahallinde
braklmasn veya hi olmazsa Falkenhaynn yerine Yldrm
Grubu Kumandanlna Mustafa Kemal Paann gnderilme-
sini rica ettim. Bu ara bunun kabulne imkn olmad ve Al-
manlar tarafndan maddi yardma nail olabilmek iin bir Al-
man generalinin Filistin cephesi kumandanlnda bulunmas
lazm geleceini syledi.
Falkenhayn, cephede urad malubiyeti hi kendi ze-
rine almayarak, yine st perdeden atyor ve benim ilerime ka-
rmaya bile cesaret ediyordu. O kadar ki, Nablus Mutasarr-
fmz -kaymakam ile vali arasnda bir mlkiye memuru- tahkir
etmekten geri kalmyordu. Dorudan doruya kendi kararg-
hna bal olmak zere tede beride tekil ettii Alman menzil
noktalar kumandanlar, Von Falkenhaynn varl Suriyenin
o zamana kadar alt idari durumu tamamen alt st edecek
bir durum alnmt. Bunlar aynen Enver Paaya anlatarak bu
artlar ierisinde benim Suriyede kalmamn mmkn olama-
yacan, benim memuriyetimin devamnda fayda yerine fena-
lk doacan syledim.
zet olarak diyordum ki:
Eer Suriyede huzurlu bir ynetim isterseniz ya ben, ya
Falkenhayn! kimizden birinin buradan geri alnmas ve tek-
mil ilerin yalnz bir kumanda altnda birletirilmesi gerekir.
227
ANILARIM

Gazze-Birssebi cephesinin dmesi zerine Filistin cephesi

ile Maan civarndaki Arap cephesi mterek bir hat haline gel-
miti. Hele yaknda Kuds de ngilizlerin eline geerse, bu iki
cepheyi birbirinden ayrmann imkn olmaz. O halde Filistin
cephesinin bir kumandana ve Arap cephesinin bir kumandana
tabi olmas ne akla ve ne de fenne uyar.
Maan cephesinin dahi Falkenhayna verilmesi halinde, be-
nim Suriyedeki grevim bir menzil mfettiliine iner ki, her-
halde senelik hizmetten sonra bu hareketi bana layk grmez-
siniz. ayet Falkenhayn buradan ekecek olursanz, Filistin
cephesi kumandanln Mustafa Kemal Paaya ve Arap cep-
hesi kumandanln da Mersinli Cemal Paaya -Araplar ayra-
bilmek iin kendisine bu unvan vermilerdi- brakrm. Ben de
hepsinin kumandasn zerime alrm. ayet bunun icrasna im-
kn yoksa o zaman ben gayet ustalkl bir ekilde evvela kim-
seye sezdirmeyerek buradan gya grevli olarak stanbula geli-
rim. Sonra da istifa ederek tamamen ekilirim.
Falkenhaynn kumandadan ayrlmasn, Alman umumi ka-
rargh ile uzun uzadya muhabereye muhta olduunu, Mus-
tafa Kemal Paa ise stanbula geliinde ok hasta olduu iin
kendisinin bir mddet iin ciddi dinlenmeye ihtiyac oldu-
unu, son zamanlarda bilmem hangi resmi grevle Alman-
yaya gitmi olan Vahdettinin yannda Avrupaya gnderildi-
ini, Filistin cephesi kumandanlnn kendine verilmesine
imkn olmayacan, kendi fikrince benim Suriyede kalmam
gerektiini, ok yararl olacaksa da ben mademki aksi fikirde
bulunuyorum, baz zel tedbirler almak artyla istediim za-
man stanbula dnebileceimi ve u kadar ki, emir ve kuman-
day tamamen Falkenhayn zerine alsa bile, mlkiye ilerine
mdahale etmesine msaade etmek ve zellikle Arap siyaseti
ile uramasna yetki vermek istemediinden; bu hususlarn
228
 CEMAL PAA

imdiye kadar siyaset tarzmz tamamen anlam olan bir ki-

iye verilmesi lazm geleceini syledim.
O sralarda henz Kuds dmemiti. Kuds savunmak
iin grevlendirilen Kolordu Kumandan Mirliva Ali Fuat Pa-
adan -Cebesoy- aldm zel bilgilere gre, General Falken-
hayn, Kuds savunmak taraftar deildi. Dnceme gre
bundan daha byk hata ve Osmanl Saltanat Hukukuna bun-
dan ak ihanet dnlemez.
Falkenhayn, mukaddes beldenin mdafaas mbarek ma-
kamlarn top mermileri ile harap olmas ile sonulanacan-
dan, buna kesinlikle raz olmayacan bir konuma srasnda
Ali Fuat Paaya sylemi. Bundan daha gln bir dnce
olamaz. Kuds ehri hal seferleri srasnda nce Mslman-
lar tarafndan hallara kar ve sonradan da hallar tarafndan
Selahaddin Eyyubiye kar mdafaa edilmemi miydi? 11. ve
12. ada ho grlebilen bir ey nasl oluyor da 20. yzylda
uygun grlmyordu? ayet Kudsteki mbarek makamlarn
harap olmamas gerekiyorsa, Hristiyan olan ngiliz ordusu-
nun bu ehre hcum etmekten ve ehir zerine ate amaktan
kanmas gerekirdi. Herhalde bu ehrin ilerisinde savun-
may kabul edeceimiz iin, ehre isabet edecek olan mermiler
bize deil, ngilizlere ait olacakt. Binaenaleyh, bu yorumlar-
dan bahsetmeyerek Kuds strateji bakmndan sahip olduu
fevkalade nemi izah ile bu mevkiinin dman eline dme-
mesi iin azami dikkat edilmesini ve aldm bilgilere gre, Ku-
dsteki kuvvet ok az olduundan orann hemen bir frka ile
takviyesini ve tarafmdan dahi birok sakncalara ramen Arap
cephesinden tasarruf edilen bir svari alaynn Kuds tak-
viye etmek zere hemen yola karldn ifreli telgrafla Fal-
kenhayn Paaya yazdm.
229
ANILARIM

Verdii cevapta svari alaynn gnderilmesinden dolay

teekkr ediyor ve hala Kudsteki kuvveti, ehrin savunmas
iin yeterli grdn sylyordu.
Kuds elden karsa, Kuds-Amman yolu dmana a-
lacandan son derece giriimci olduu tecrbe ile sabit olan
dman svarilerinin cesur ve sratli bir hareketle Ammana
kadar ilerleyeceklerini ve bu suretle Araplara kar Maanda
muharebe eden kuvvetlerimizin tamamen mahvolacaklarn
ve onun peinden de Arap isyannn Drzlere, Havrana ve
oradan da belki ama intikal ederek btn Filistin ordusunun
menzil hatlarnn tehlikeye gireceini syleyerek, Kudse hi
olmazsa imdilik bir veya iki piyade alaynn, bir iki bataryas
ar topunun gnderilmesini bir daha rica ettim.
Bu ricama cevap bile vermeye tenezzl etmedi. Nihayet 9
Knunuevvel 1917de ngilizler ok yorgun olan askerlerimi-
zin gafletinden yararlanarak yaptklar bir baskn hareketi ile
siyaset, strateji ve hatta taktik bakmndan ok neme sahip
olan o mevkii adeta glk ekmeden zapt ettiler.
Kuds terk ederek Kuds ile Eriha arasndaki srtlarda
tutunabilmi olan Ali Fuat Paadan o srada aldm bir telgraf-
namede, talihsiz Osmanl Kumandan bana yle yazyordu:
Kudsn savunmasnda grevli olduum gnlerden beri
bunca srar ve tekitlerime, sizin tarafnzdan, istenmeden gn-
derilmi olan svari alayndan baka Yldrm Grup Kuman-
danlndan, hatta bir tabur bile imdat kuvveti bile alama-
dmdan, katiyen deitirilmeyecek haftalarca birinci hat
siperlerde kalmaya mecbur olan zavall askerlerimizin dtk-
leri fevkalade yorgunluktan yararlanan ngilizler bu sabah bir
basknla o gzel Kuds igal ettiler: Bu yenilginin sorumlu-
luu tamamen Falkenhayn Paaya aittir.
230
 CEMAL PAA

Ali Fuat Paa gerekten de doru sylyordu. Fakat artk

bende de takat kalmamt. O zamana kadar stanbul yolculu-
umdaki gerek amacm gizleyerek, tedbirleri tamamlam ol-
duumdan, Falkenhaynler ve onun gibilerin elinde ebediyen
kaybolacana o dakikadan itibaren kesinlikle kani olduum
Filistin ve Suriyeyi byle zc bir karklk ierisinde brak-
maktan doan hzn ve elem tesiri ile trene bindim. Trende
iki saat hngr hngr aladm. 12 Knunuevvel 1917de
amdan stanbula hareket ettim.
Yine tekrar ediyorum ki, Kudsn dmesinden doan so-
rumluluk tamamen Falkenhayn Paaya aittir. Kuds takviye
iin elinde yeterli kuvvet olmadn kesinlikle iddia edemez.
Zira Kuds bir ksz ocuk gariplii ile kendi zayf kuvvetine
terk edildii srada, Falkenhayn cenaplar! Tulukerem ile da-
lar arasnda kar taarruzlar icras suretiyle ocuk oyunca tar-
znda baz hareketler yapyor, yorgunluktan can km olan
zavall Trk askerilerini bo yere ldrtyordu. Bizim o za-
manki durumumuz ise Kuds sol cephemizin ilerisinde bir
dayanma noktas gibi kuvvetle tutarak, dalarla deniz arasnda
kati ve ok mstahkem bir savunma hatt igal etmeye ve kesin
savunma halinde kalmay gerektiriyordu.
Kuds yldan beri ok gzel tahkim etmi; o ok talk
olan arazi ierisinde lamlarla kayalar tahrip ederek, bir hat-
tan ibaret siperler ve topu mevzileri ile korunaklar meydana
getirmitim. Byle bir mstahkem mevki sol cephemizde bu-
lunduka, dman bu mevziiye arkasn vererek, asl ordunun,
dalk ksmlarnda yanlarn evirmeye cesaret edemezdi. O
halde daima ve kuvvetle denize dayanmas lazm gelen sa cep-
hemize kar yapaca taarruzlar, Gazze-Birssebi cephesinde
olduu gibi, uzun mddet durdurulabilirdi. Kuds igal et-
medike de dman, Maan tarafnda Arap cephesi ile taktik
231
ANILARIM

bakmndan hareket birliine muktedir olamazd. Btn bu

faydalar Kudsn dmesi ile alt st oldu.
Geri Kudsn d tarzn, taktik usulnn yanlln,
Falkenhayna bildirdim. Yldrm Grubu Kumandanlndan
kaldrlmasn neticelendirmi ve benim stanbula varmdan
on gn sonra bu meum adam stanbula gelmise de bu ted-
birde herhalde ok ge kalmt.
Hi hak etmedii feci bir akbete den zavall Filistin cep-
hesi ondan sonra yaklak olarak Cevat -obanl- Paa, Mus-
tafa Kemal Paa, Fevzi -akmak- Paa, Ali Fuat Paa. Svari
Miralay Esat Bey ve bunun gibi Trkln iftihar vesilesi olan
ve her biri Umumi Harp srasnda Osmanl mparatorluunun
eref ve geleceinin iadesi urunda harikalar yaratm bulunan
Trkolu Trk kumandanlarn himmet ve cenkilii ile daha
sekiz ay ayn hatt muhafaza ve bir aralk Ammana kadar iler-
lemi olan ngiliz svarilerini darmadan etmeye muvaffak ol-
mularsa da, her halde grup kumandanlar tarafndan iyi bir e-
kilde idare edilememilerdi. Falkenhaynn yerine geen Mir
Liman Von Sanders Paa geri iyi niyet sahibi bir kii idiyse de,
Suriye gibi ok kark meselelere sahne olan bir harekt sa-
hasnda bakumandanlk yapabilecek mahalli tecrbeye sahip
olmadndan bilhassa iae meselesinde kesinlikle baarl ola-
myordu.
1918 senesi balarnda Suriye ilerinin ok bozuk gitmekte
olduundan bahisle Yldrm Ordular Grubu Kumandanl
ile oraya dnmemi Enver Paa benden rica etmiti. Geri du-
rumun ok bozulmu olmasndan dolay benim de i yapabil-
meme imkn kalmam ise de Paann bu ricasn kabul ettim.
Fakat bu karar henz kesinlik kazanmadndan ngilizler 18
Eyll 1918de byk bir svari kuvveti ile Osmanl cephesinin
ova ksmn yarm ve grup umumi kararghnn haberi olma-
232
 CEMAL PAA

dan ta Nasraya kadar ilerlemi olduklarndan, alelacele karar-

ghtan kaan grup kumandanl ile ordu kumandanlar ara-
snda gnlerce irtibat kalmamt. Sonunda ordularn perian
bir halde Akka-Dera hattna ekilmesi ile sonulanmt. Sonra
haber aldm ki, Liman Paa ova cephesini ok zayf bir frkaya
havale etmek, bunun gerisinde hibir ihtiyat brakmamak ve
taktik hatas yaptndan, ngilizler bu cretli svari manevra-
sna karar vermi ve grup kumandanl umumi kararghn sa-
baha kar konaklarnda gecelik entarileri ile basmlardr.
18 Eyllde Nablus nnde uradmz bu malubiyet ne-
ticesinde btn Suriye Araplar isyan etmiler ve Mustafa Ke-
mal Paann son gayret ve himmetleri ile ekilmeye alan
zavall ordu, sonunda, 27 Terinievvel 1918de Halepi dahi
boaltmaya mecbur olmutur. 30 Terinievvel -ekim- 1918 de
Osmanl hkmeti itilaf devletleri ile mtareke yapt.
Ben iddia ediyorum ki:
l- Badatn geri alnma fikri domasa idi de istifade edi-
lebilir btn kuvvetler btn Filistin cephesine tahsis oluna-
bilse idi,
2- Falkenhayn Filistin Ordusunun bana gemese idi,
3- Falkenhayn bunca taktik hatalar yapmasa idi; Gazze-
Birssebi cephesi senelerce elimizde kalr ve mtareke sra-
snda Suriye ve Filistin Osmanl mparatorluunun elinde bu-
lunurdu. Aksini iddia edenlerle fenni mnakaaya her zaman
hazrm.

Arap htilali
ama vardmda Suriye Valisi Hulusi Bey benimle ok
nemli meseleler hakknda konumak istediini syledi. He-
233
ANILARIM

men o gece hkmet dairesinde bulutuk. Fransz Konsolos-

hanesinde msadere edilmi olan ok nemli resmi belgeleri
bana verdi. Bu belgelerin nemli ksm amn ve Beyrutun
bundan baka dier ehirlerin slam byklerini itham et-
mekte olduundan bunlar hakknda hemen takibat yapmak
gerekip gerekmediini kestirememi olduunu ve karar vere-
bilmek iin benim oraya varm beklediini syledi. Bu belge-
ler, Arap ihtilalcilerinin Fransa himayesi altnda ve adeta Fran-
sz hkmetinin tertibi ile almakta olduklarn, hi phe ve
tereddde yer brakmakszn ispat ediyordu.
Fakat bu hainler aleyhine derhal kanuni takibat icrasna
balamak, teminine altmz slamclk hareketinin birleti-
rilmesi gayesini tehlikeye atabilirdi. Dmanlarmz bu kanuni
takibat etrafnda o kadar iddetli bir propaganda yapmaya ba-
larlar ki, bizimle temaslarna kaybetmi olan Msr gibi, Hin-
distan gibi, Cezayir ve Fas gibi slam memleketleri, Trklerin
bir intikam duygusu veyahut Turan unsurlarnn tahakk-
mn temin amacyla Arap byklerini imhaya kalktklar
grne inanabilirlerdi.
Hlbuki aa yukar slam leminin yabanc esaretinden
kurtulmas maksad ile giritiimiz bu muazzam mcadele es-
nasnda btn slam memleketlerinin ibirlii gerekli idi.
Binaenaleyh bu belgeleri imdilik ok gizli tutmak icap
edeceine karar verdik. Yalnz benim ama varmdan evvel
Balbekli Nahle Mtran Paaya ait nemli belgeyi rfi Harp
Divanna vermi ve Harp Divan bu kii aleyhinde sorutur-
maya balam olduundan bu mahkemeye devam etmek zo-
runlu idi.
Harp Divan, Nahle Mtran Paa hakknda ebedi krek ce-
zas karar vermiti. Kudse gittikten sonra Suriye Valisi Bey
Nahle Paann amda kalmasnn zararl olacan dnerek
234
 CEMAL PAA

Diyarbakra tayin emrini stanbuldan alm ve Nahle Paa, va-

linin emri ile muhafaza altnda Diyarbakra sevk edilirken, Ce-
rablus tarafnda gece kamaya teebbs ettiinden, korumas
ile grevli muhafzlar tarafndan ldrlerek ele geirildiini
Hulusi Bey yazmt.
am Fransz Konsoloshanesinde bulunan belgelerde, Me-
buslar Meclisi kinci Reisi Emir Abdulkadirzade Emir Ali Pa-
ay, kardei Emir meri, eski am Mebusu efik
El-Meyyed Beyi, Ayandan Abdlhamid Zuhrevi Efen-
diyi, Drz eyhl-Meayihi Yahya El-Atra, Mlkiye M-
fettilerinden Abdulvahap El-ngilizi ve kr Asl, am Me-
busu Rt Bey El-emay velhasl ok nemli Arap eraf ve
byklerini tereddt etmeksizin ithama yeterli deliller bulun-
duu halde, belki bu Umumi Harpin, slam lemi iin lm
kalm sava olduuna inanmlardr da gemiteki cinayet ve
fiillerinden nedamet getirmilerdir, mtalaasnda bulunarak,
haklarnda kesinlikle bir ey yaplmamasna byk bir iyi ni-
yetle karar vermilerdir.
Araplarn dillerine ve baz dhili izinlere sahip olmalarna
zaten teden beri muhalif olmadmdan, Arap ihtilalcilerin
reislerinden olduunu, hatralarmn ba tarafnda arz ettiim
Abdlkeriml Halili yanma ardm. Kendisine byk ilti-
fatlarda bulunmaya baladm. Onun vastas ile Arap ihtilalci-
lerinin en atelilerinden olan Dr. Abdurrahman ehbenderi ve
Paris Arap Kongresinin tertipilerinden Elmfit gazetesi sa-
hibi Abdlgani El-Arisiyi ve mehur El-Muktebes gazetesi
sahibi Krt Aliyi ve dier ihtilalci byklerini etrafma topla-
maya baladm. Bunlara hkmetin grlerini ve bu Umumi
Harpten zaferle karsak slam leminin yabanc esaretinden
tamamen kurtulmas imknnn elde edilebileceini anlattm.
235
ANILARIM

Hepsi itiraz etmeden ifadelerimi tasdik ve grlerimi tas-

vip ettiler. Birinci Dnya Sava srasnda Suriye ve Filistin
Araplarnn btn varlklar ile hkmete bal ve saygl kala
caklarna ve hibir glk karmayacaklarna dinleri ve na-
muslar zerine yemin ederek gvence verdiler.
Ayn zamanda Abdlkerim-l-Halilden balayarak btn
bu Arap ihtilalcileri mali durumlarnn ok bozuk olduundan,
paraya iddetle ihtiyalarnn olduundan bahsetmeye bala-
dlar. Gerek Abdlkerim-l-Halile ve gerek Mehmet Krt Ali
ve Dr. Abdurrahman ehbender ve zellikle Abdulgani El-Ari-
siye olduka nemli paralar verdim. Bundan sonra bu kimse-
ler benim en hakir klelerim odaklarn ve benim muvaffakiyet
temin edebilmem iin ellerinden ne gelirse yapacaklarn sy-
lemeye baladlar.
Birinci Kanal seferinden dndkten sonra da, slahiyin
denilen bu ihtilalciler hakkndaki emniyet ve itimadm glge-
leyecek bir olay meydana gelmedi. Hatta bunlara kar o de-
recelerde ak bir siyaset kullanyordum ki, Kanal seferinden
dnen Arap ve Trk birliklerini zel ekilde ziyaret ederek, as-
kerin manevi kuvvetlerini tetkik etmelerini Abdlkerim-1-
Halil ve Dr. Abdurrahman El-ehbenderden rica etmitim.
Bunlar Kudse davet ettim. nemli miktarda harcrah-
lar vererek birlikler yanna gnderdim. Yirmi gnden fazla bir
mddet zarfnda bunlar hibir kontrole tabi olmadan Arap
birlikleri ile beraber kaldlar. O srada ben ama gitmi bulu-
nuyordum. Dndklerinde her ikisi de askerin manevi kuv-
vetinin mkemmeliyetinden ve ok gzel bakldndan bah-
setmilerdi.
O srada memleketi olan Humusa gelmi olan mehur ah-
lakszlardan Dr. zzet El-Cundiyi ama getirttim. Ad gecen
kiinin Suriyede bulunmasn cidden tehlikeli addediyordum,
236
 CEMAL PAA

Zira daha nceden ne kadar fesat ve ahlaksz olduunu bildi-

im bu adam hakknda elde ettiim vesikalar, ngiliz parasn-
dan baka, talyan parasyla da eitli Arap blgelerinde ihti-
lal karmaya altn renmitim. Suriye Meselesi ad
altnda 4. Ordu Kumandanlm srasnda yaynladm Kr-
mz Kitapta bulunan belgeleri aynen aaya yazyorum.

Fransz Elisinin am Konsolosluuna Mektubu
Beyolu 27 knunusani Fransz Konsolosu
leden sonra saat: 2 ifre hali
Var 28 knunusani -leyin-
3 Numaral telgrafnzn cevabdr:
phesiz ttihat ve Terakki Frkasnn tekrar hkmete av-
det etmesi Arap halk arasnda byk bir heyecan husule ge-
tirmeden rahatlatamazd. ttihat ve Terakki Frkas daha nce
hkmeti esnasnda, Osmanl Devletinin Trkletirilmesine
byk bir iddetle almt.
Kamil Paa Kabinesi ise bir merkezden ynetim maksa-
dna matuf birtakm slahat mit ettirmiti. Fakat Arap ihti-
lalcileri tarafndan yannzda meydana gelen teebbslerin ve
tebligatn gerek kymetini takdir etmek iin 1908 senesinden
beri sessizlie mahkm olan ibu Arap ihtilalcilerinin bulun-
duklar durumu nazar dikkate almak lazm gelir. Gerekten
menfaatlerden vazgeme veya nceden duar olduklar seme
mecburiyetinden ekilmi olan bu Arap ihtilalcilerinin son ay-
lar esnasnda ttihat ve Terakki yneticilerinin aleyhinde ol-
malarn dikkati nazara almak gerekir. Emir mer vastas ile
size mracaat eden insanlar her eyden ok kendi ahsi emni-
yetlerini dnen insanlar olduklarn zannetmek istiyorum.
237
ANILARIM

Her ne olursa olsun yine de bunlar muhabbetle dinlemeli-

siniz. bu Suriyeli Mslman ve Hristiyanlarn bizim istek-
lerimize itimat edeceklerini bilmeleri emniyet iin yeterlidir.
Fakat fevkalade itimat etmelisiniz ki, kendilerine kar gster-
diiniz ilgi onlar bir ihtiyatszlkta bulunmaya tevik etmesin.
Dvel-i Muazzamann Trkiyenin Avrupasna ynelik mese-
lelerinin slah iin bu derece byk glkler iinde bulun-
duklar srada Trkiye Asyasnn meselesinin dahi mevzu ba-
his olmas uygun deildir. Binaenaleyh size mracaat eden
Mslman ve Arap ihtilalcilerle fevkalade samimi bir temas
muhafaza etmekle beraber, Suriyelilerin ibu Trkiyenin As-
yas meselesinin almasna sebep verecek bir teebbste bu-
lunmalarna engel olmanz lazmdr. Zira byle bir olay bizim
hkmetimizi, mttefiklerinizin siyasetini hkmetimizin ar-
zusu ve mttefiklerimizin rzas olmakszn yeni bir maceraya
sevk edebilir. Eer hadiseler baz byk ricalin konsoloshane-
nize iltica etmelerini icap ettirirse onlar kabul ediniz. Eer h-
kmet memurlar talep edilirse onlar teslimden kannz. Du-
rumu sefarete bildiriniz.
4 Knunusani 1913
ama var: 4 Knunusani 19l3 -9:45ten sonra
11 numaral telgrafnzn cevab:
14 Temmuz tarihli datma tevfikan Abdlkadir ailesine
-3940 Frank- veriniz.
mza
Bompar
Fransa propagandas son derece geni ve tertipli bir ekilde
yaplmakta idi.
El-Mfit sahibi Abdlgani El-Arisi ifadesinde diyor ki:
238
 CEMAL PAA

Sir Eldon Gursetin dnn mteakip -Sir Eldon Gur-

set ngilterenin Msr memurlarnn reisi idi
Fransa Maliye Bakan Msy Gayyu, Suriyeye geldi. Lb-
nanda ok byk bir sayg grd. Hatta Fransz gazetele-
rinde ismi ve yeri zikredilmeksizin yazlan bir makalede (Biz
kurtuluumuzu Fransz beylerden bekleriz!) denmiti.
Mevla-y Hafzn siyasetinde de Fransa propagandasnn
esasl bir teebbs olduunu bu iki belge bize ispat etti.
Sefarethane 92
16 Austos 1913
Siyasi Ksm 72
zeti:
Mevla-y Hafzn ttihad- slam hakkndaki dncesi ve
Fransaya ball hakkndaki beyanat.
Zatlinizin 11 Austos ve benim 15 tarihli telgrafma is-
tinaden arz ederim ki, Fransay hretinden drmek iin
Mevla-y Hafzn gitmesinden yararlanmak isteyen Suriyeli
ttihad- slam ve ngiliz taraftarlar arz ettikleri neticeyi elde
etmeye muvaffak olamadlar.
Mevla-y Hafz Beyruttan ama gitmekte iken Bal-
beke urayarak istasyonda pek ok zevat tarafndan karlan-
mtr. Balbekte bulunduu mddet zarfnda Sabk Sultan
hi kimsenin tasavvur edemeyecei bir tarzda durumu idare
ederek konumutur.
ttihad- slam hakknda bir konumas srasnda Mevla-y
Hafz souk bir tavrla:
Bunlar hep hayal!.. Gerekten Arap milletleri ayn din ve
lisana sahiptirler. Fakat bir tek millet kuramazlar. Zira mensup
239
ANILARIM

olduklar rk, zerinde yaadklar toprak bir deildir. iek-

ler, dalar, iklimler, ekonomik menfaatler ve dier eyler insan
ktlelerini birbirinden ayran en etkili sebeplerdir. Bu sebeple-
rin yannda din ve dil birliinin bir nemi olmaz. Sonra kk
ve zayf milletler kendi kendilerini idare edemezler. Yaayabil-
mek iin bir byk devlete balanmak mecburiyetinde kalrlar.
Bir Arap atasznde dendii gibi: Byk balk k yutar!
Fransa byk ve kk btn devletler tarafndan merhametli
ve hogrl olarak tannmtr. Ben ngilizleri sevmeme ra-
men sevgimi Fransaya ve Franszlara vermiimdir demitir.
Konsolos, Mevla-y Hafzn siyaseti hakknda ikinci bir
mektup daha gndermitir. Biz anlyoruz ki, ttihat ve Terakki
kabinesinin Arap kavmini Trkletirecei hakkndaki iddialar
ve propagandalarn kayna da Franszlardr.
Fransa elilii genel seferberlik sralarnda propagandasn
daha esasl yapmak iin bir gazete karma giriiminde bulun-
mutur. Bunu ispat edecek belgeyi de Fransz konsolosluu-
nun evraklar arasnda buluyoruz.
Beyolu 28 Terinievvel 1914
am Fransz Konsolosuna
...amda bir Arap gazetesi nerettirebilir misiniz? Bu ga-
zete iin bir sorumlu mdr, bir idare memuru bulabilir misi-
niz? Gerekli tahsisat ne kadar olacak?.. Bompar.
Bu telgrafa konsolosun vermi olduu cevap udur:
am 30 Terinievvel 1914
stanbulda Fransa Elisine,
Hedef zellikle ngilteredir. Daha geenlerde isimsiz ola-
rak yaynland bir sra risalenin konusu ngiltere idi. 23 teri-
nievvel -ekim- tarihli telgrafnz zerine mteaddit defalar gr-
240
 CEMAL PAA

dm ngiliz konsolosu (Zahle) de tab ettirecei risalelerle

bunlara mukabele etmek istediini syledi.
Islahat yaplmas srasnda burada ok nem verilmemi
ngilterenin saldrya uramasna hayret edilemez. Bu Arap
Halifelii temaylnden yararlanmak iin ngiltere tarafndan
icra olunan fazla tazyikin etkisidir.
Bu esnada Trkler baz propagandaclar satn alarak Do-
uda ok nem verilen (ttihad- slam) gazeteciliine icra-y
faaliyet ediyorlar.
Dorudan doruya bize kar yaplacak saldrlara kar
kendimizi savunma hususunda zatlinize yaknda cevap vere-
ceim. 21 terinievvel -ekim- tarihli telgrafta bahsedilen Arap
gazetesine gelince bu gazete, hemen kapatlmas iin bizi ok
saknarak savunacak -byle olmas mecburdur- makaleler ya-
ynlayp gizlice datmak aresinde mracaat fikrime gre ok
uygundur. ayet bu makale usuln uygun grrseniz masraf-
lar iin bir aylk 150 ile 200 Franklk tahsisatn kabuln zat-
linizden rica ederim.
Elimizdeki son vesikalar son senelerde Fransz-ngiliz re-
kabetinin iddetlendiine delalet etmektedir. ngiltere Devle-
tinin propagandas vesairesi hakknda ngiliz resmi evraklar
bulunmamakla beraber Fransz evrak bu noktay olduka ay-
dnlatmtr.
Seyfeddin Hatip diyor ki:
Birok gazeteler Osmanl hissiyat ve efkrn Devlet-i Ali-
yeden bir emrivaki olacann zerine hazrlamaktadrlar. El-
Amir merkeziyecileri himaye eden ngilizler Merutiyetin ila-
nndan sonra Mekke imaretinden azlolunan erif Ali Paa ile
eyh Reit Rzay Hilafetin Trklerde kalmas iin propa-
241
ANILARIM

ganda yapmak zere Hindistana gndermilerdi. Bu meseleyi

Msr ve Amerikan gazeteleri yazmlard:
El-Mfit sahibi Seyfeddin Gerustun Suriyenin ngiltere
lehine Osmanl lkelerinden ayrlmak iin propaganda yap-
mak iin Suriyeye gnderildiini sylemitir. Fakat Franszlar
bu mesaiyi daha esasl bir surette bildiriyorlar:
am Fransz Konsoloshanesi
Fransz Cumhuriyeti
stanbul am: 3ubat 1913
Fransz Elisi Msy Bompare Cenaplarna,
Sabk Basra Milletvekili Seyid Talibin, eyh El-Mbarek
isyan bayran ektii, Irak, Kuveyt havalisini ngiliz hima-
yesi altna koyduklar hakknda btn Suriyede on be gn-
den beri bir ayia yaylmaktadr. Trkiyenin Avrupada batmak
zere bulunduu esnada Asyada da hcuma uradn gren
Arap mparatorluu taraftarlar daha imdiden ryalarnn ha-
yalden geree dneceini dnyorlar. Seyid Talip hak-
kndaki bu havadisi Msr ile Irak arasnda deve ticareti yapan
ve senenin bu aylarnda buraya gelen tccarlarn getirdikle-
rini zannediyorum. Bunu da zatlinize arz etmekle eref duya-
rm ki, bu dumann altndaki ate -ayet varsa- ok kk ol-
duuna kaniyim. Nitekim hkmetin buradan Basraya asker,
top gnderdii hakkndaki Emir Tahir de dhil olduu halde
birtakm ahslar tarafndan ayia olarak yaylmtr. yle d-
nyorum ki ngiliz himayesi altnda yeniden tekil edecek
Harun-El Reit mparatorluunu Araplarn gzlerine parlak
gstermek iin ngilizler ve Msrllar tarafndan dzenlenmi
bir manevra karsnda bulunuyoruz.
ttihat ve Terakki Kabinesi bu entrikalara kar hareketsiz
kalmad.
242
 CEMAL PAA

Arabistan, Irak ve Acem Krfezinin -Basra Krfezi- geri ka-

lan sahillerini de elde ederek, Msr ile Hindistan birbirleri ile
birletirmek iin alan ahslarn bir paras olan Muktamn
Suriyeye katlmasn engelledi.
Btn bu ayialar tekzip olundu. Beyrutta yaynlanan t-
tihad- Osman gazetesinin dnk nshasnda rastlanan bir
para:
Memleketine dnmek zere Port Saidte biraz beklemekte
olan Reit Recep Efendiye mahdumu Seyid Talipin bam-
szlk bayran ektii hakkndaki havadislerin doru olup ol-
mad Muid tarafndan sorulmu, ettikleri telgraflarn mealle-
rine gre bu ayialarn kesinlikle yanl olduu anlalmtr.
Britanya hkmeti memurlarnn bu hususta ne kadar id-
detli etkisinde bulunmaa baladklarn gsteren u belgede
Fransz Dileri Bakanlnn endiesini tamamen gryoruz.
Gizlidir
Paris 5 Haziran Dileri Bakanlndan
am Fransz Konsolosu Msy Utaviye
Trkiyenin Asya blmnde faaliyet gsteren baz ngi-
liz memurlar hakknda Tunus Fransz Maslahatgzarlndan
gnderilen notann bir suretini zatlinize takdim ediyorum.
Evrakn gizliliine son derece riayet etmenizi rica ederim.
Siyasi ve Ticari Meseleler Mdr ve Murahhasnn emri
ile Bakan adna
P. Domparjeri:
Tunus- 28 Mays 1913
zeti:
arkta ngiliz Siyaseti;
243
ANILARIM

stanbul, Beyrut ve Medinede ikamet etmekte olan yerli

Tunuslulardan Tunus hkmetine gnderilen mektuplarda,
ngiltere hkmetini temsil eden baz ahslarn Medinede ve
Mekkede dini liderlerle temas ederek Kble-i slam ile ngil-
tere arasnda bir dostluk mnasebeti teminine altklar bil-
diriliyor.
Bu mektuplarn Beyruttan gelenlerinden Britanya hk-
meti memurlarnn am, zmir ve Beyrutta ngiliz nfuzunu
muzaffer etmek iin pek ok uratklar anlalyor. ngiliz
Parlamentosuna mensup baz yelerin memleket ve halk tet-
kik etmek zere gelecek yaz ortasna doru Asyaya gelmeleri
bekleniyor. Bu politikaclarn tavsiyeleri zerinedir ki, maksad
Hilafet-i Arabiyeyi ihya olan Paristeki Mslman ve Hristi-
yanlardan mrekkep Cemiyet vcuda getirilmi olacak.
ngiliz basn ve diplomatlar tarafndan tevik edilen bu ce-
miyet, projelerinin uygulanmas iin yaknda bir Arap kong-
resi toplamaya karar vermi imi.
Velhasl, Londrada bu amaca hizmet eden bir Arap gaze-
tesi yaynlanacakm.
Bu belgeler pekl gsteriyor ki, Yemende, Asirde, Hav-
randa Basrada velhasl ttihad- Arabiyenin (Arap birliinin)
herhangi bir tarafnda bir isyan km ise bunlarn hepsi n-
giliz ve Fransz paras ile satn alnm mahiyetsiz insanlarn
tevikleri ve destekleri ile vuku bulmu ve bunun gayesi aa
yukar Osmanl mparatorluunu bin trl i isyanlarla zayf
drerek rk bir bina gibi apansz ker kmez her bir
paras iin bir memleket iddia ederek o paralar yutabilmek
midinden ibaret bulunmutur.
Davetim zerine ama gelmi olan zzet El-Cndiye Os-
manl hkmetinin teebbs ettii bu Umumi Harp iin tespit
ettii gayeyi akladm. Bu ama uurunda btn Arap byk-
244
 CEMAL PAA

lerini toplamamn en birinci amacm olduunu syledim. Bi-

naenaleyh kendisi ile iyi ilikide olduunu bildiim, Asir ze-
rine hak iddia etmekte bulunan Seyid drise yazdm zel bir
mektubu kendisine gtrp gtrmeyeceini sordum. Tabi,
phelenmemesi iin yukarya koyduum belgelerden hi
sz etmedim. Zira aksi takdirde belki rkerek allageldii e-
kilde hile yoluna sapabilirdi. Verdiim harcrahn okluu g-
zn doldurduundan hemen teklifimi kabul etti. yi bir rast-
lant sonucu, ertesi gnn sabah Beyruttan skenderiyeye bir
spanyol veya talyan vapuru hareket edeceinden, bu vapura
yetiebilmek ve bir an evvel Seyid drise mektubu gtrmek
zere kendisini o gece Beyruta gnderdim.
ok az insanda grlebilecek derecede ahlak dknl-
ne sahip olan zzet El-Cundiden o zamandan beri bir daha
hibir haber alamadm ise de, Seyid dris bu Umumi Harpte
Asi sanca aleyhine hibir dmanca harekette bulunmad-
ndan, mektubumun iyi etki ettiini dnyorum.
ama ilk geldiim esnasnda bir yandan Kanal Seferi ha-
zrlklar ile megul olduum gibi, bir taraftan da btn Arap
beldelerinde bir din hkimiyeti galeyan dourmaya alyor-
dum.
Abdlkerim-l Halil, Doktor Abdurrahman ehbender ve-
sair gibi Arap ihtilalcileri vastas ile genel bir edebiyat msa-
deresi dzenledim.
Arapn cesurluuna, Arap kavminin ykselmesi ve kalkn-
masna dair birok nutuklar verildi. Pek ok kasideler okundu.
Hatta Arap emellerinin birliini temin edecek marlar bile
okundu Nahn -Cundullah- eban-l-Bilad nakaratl Arap
mar, bulunduumuz binann damn kertecek bir iddetle
ykseldi.
245
ANILARIM

Bunlarn hepsini alkladm, tevik ettiimi hissettirecek

tavrlarma ilaveten trenin sonunda sz alarak bir konuma
yaptm. Bu konumamda Arapn lisanna, din lisanmz olmak
itibar ile ve kavmine, dindalarmz olmalar nedeni ile son
derece hrmet ve sevgimiz olduunu ve Arap emellerinin tat-
mini amacyla geen yl atlm olan ilk admn devam edece-
ine emin olduumu syledikten sonra dedim ki:
Efendiler! Frkamzn Araplar hakkndaki uygulamak iste-
dii program o kadar genitir ki, bunu siz tasavvur bile ede-
mezsiniz. Mesela ben Arap ve Trk bu iki kavmin ayn halifeye
bal bamsz millet halinde birlemesini sakncal grenler-
den deilim. Bu amaca ulamak iin ok almak, aramzdaki
din ve vatan hainlerini tard ve def etmek, dman paras ile ha-
reket eden hainlerin iimizde bulunmamas gerekir. Size bura-
sn sylemek isterim ki, stanbulda ve Trklerle meskn s-
lam memleketlerinde bugn grdnz Trklk akm Arap
cereyanna kesinlikle kar deildir. Pekl, bilirsiniz ki, im-
diye kadar Osmanl memleketlerinde Bulgarlk, Rumluk, Er-
menilik akmlar vard. imdi de buna Araplk cereyan ek-
lendi. Trk kendisini unutmu, hatta milliyetini konumaktan
utanr olmutu. Milli fikrin dmesi nihayet kesin yklma ile
sonulanabilirdi. Bundan korkan Trk genlii takdire ayan
bir ekilde ayakland. Trke Trkln ve onun snrsz fa-
ziletlerini anlatmak iin milli cihat ilan etti. airleri, hatipleri,
edipleri seslerini ykselttiler. ki yldan beri bu alanda aba
sarf etmeye baladlar. te bu akm Osmanl Hilafetinin kuv-
vetlerini toparlamasna yardm etti. imdi grdnz ordu-
muz kuruldu. Adeta rastlantnn bize verdii mttefiklerle be-
raber asrlar boyunca dinimize dman olanlar aleyhine cihat
ilanndan ekinmedik.
imdi sizi temin ederim ki, Trklk akm Araplk akmnn
kesinlikle dman deildir. Aksine onun kardei, hatta ayrl-
246
 CEMAL PAA

maz arkadadr. Trk genci, Arapn kalknmasn, btn milli

haklarna sahip olmasn can- gnlden ister. Trk gencinin
bugnk almas, Trk Milletinin milli duygusunu uyandr-
dktan sonra, Trk okutmak Trk alkan yapmak, Trk
esaretten kurtarmak, Trkn shhatini iade etmek, Trkn
nfusunu artrmak imarn refahn artrmak, zetle Trk 20.
asrda yaayan milletler arasnda hayat hakkna sahip itibarl
bir unsur halinde lemin gz nne arz etmek gibi mhim
noktalara matuftur. Trk genci bu esaslar tatbik etti. Bunla-
rn tenini iin bkmayarak almaya azm ve ahd etti. te on-
lardan biri olmak zere, onlarn dilinden sylyorum ki, siz ey
Arap genliinin sekin temsilcileri, siz de ayn gayelerin te-
mini iin alnz. Arap illerinin istilas hrs ile her eit fesat
ve hileyi mubah gren yabanclara satlm olan mahlklarn
ikiyzllne inanmayn. Gerek Trk ve gerekse Arap gen-
lii sylediim tarzda onar yl alnz. Ondan sonra etrafnza
baknz. Birbirinizin kucana o zaman atlnz. Bir daha ayrl-
mamak yemini ve ls ile Lahmn lahm, demin demi -etin
eti, kann kan- srrn onaylaynz.
Ben Trk ve Arap genliine unu sylyorum ki, bu iki
millet birbirlerinden ayrldklar anda, her ikisi de yok olmaya
mahkmdurlar. slamn bu iki sekin temel direkleri arasnda
ihtilaf kmas, slam kudretinin yok olmasn dourur. So-
nuta genel bir slam esareti, kanlmaz bir hal alr.
Yazktr, Efendiler! Turan, Kahtani, Namani gibi her biri
eytana yarar bir eytanlkla dinimizin ve mbarek yurdumu-
zun hain dmanlar tarafndan icat edilmi birtakm akmlar
sizler arasnda ihtilaf meydana getirmesin! Trk ve Arap bir-
birinizi seviniz. Birbirinize kar sayg gsteriniz ki ayn amaca
ynelik hizmetleriniz semereli olsun. lla her ikiniz iin de in-
kraz felaketi ve esaret muhakkaktr.
247
ANILARIM

Bu konumam orada bulunanlar zerinde fevkalade iyi etki

yapm ve ertesi gn ulemadan, eraftan birok heyetler karar-
gha gelerek teekkrlerini arz etmilerdi. Hele slahatlarn
memnuniyetlerine diyecek yoktu.
O gnden sonra amda btn mahallelerin halk toplan-
m hkmete sadakat gsterileceine dair konumalar yapl-
m, slam Hukukunun din dman olan ngilizler ve Fran-
szlara kar son dereceye kadar mdafaa edilecei hususunda,
sancak altnda Kurana el bastrlarak yeminler edilmitir.
Ben o gnler am da, Hamada, Humusta, Beyrutta hatta
Cebellbnanda grdm dini tezahrat gzmn nne
getiriyorum, bir de bugnk sonular dnyorum da; bu-
nun msebbibi olan erif Hseyin ile evlatlarna lanetler et-
mekten nefsimi men edemiyorum.
Arz ve akladm gibi, Suriyede uygulamak istediim si-
yaset af ve aman siyaseti olduu gibi, btn Arap memleket-
lerinde bir duygu ve emel birlii uyandrmak iin de her trl
nleme mracaat etmitim.
Mesela Basra ve civarn igal etmi olan ngilizler aleyhine
Tekilat- Mahsusann Osmanck taburu ve dier bir iki frka
ile beraber grevlendirilmi olan Sleyman Askeri Bey mer-
huma azami yardmda bulunmalar hakknda, Badat valiliim
srasnda kendileri ile iyi ilikide bulunduum Badat, Ker-
bela, Necef erafndan ve Irak blgesi eyhlerinden bazlarna
mektup yazdm gibi; Ibnusuud ve bnrreide de zel yar-
dmlarda bulundum. Yemendeki birliklerimizle ibirlii etme-
sinin nemine dair mam Seyyid Yahya Meciddin Hazretlerine
de zel bir mektup gnderdim. Bu Arap emirlerinin hepsin-
den Yksek Hilafet Makam hakknda sadakat ve ball, din
dman aleyhine alan bu kutsal harpte btn Arap memle-
ketlerinde ayn dini duygularla mtehasss olarak mcadeleye
248
 CEMAL PAA

katlma gereini tasdik eden cevaplar kendisi ile muhabereye

giritiim Mekke Emiri erif Hseyin Paadan dahi, mulk
ifadeler olmakla beraber ayn sadakat duygularn ifade eden
mektuplar aldm.
Araplar memnun edecek en esasl tedbir, onlardan Teklif-
i Harbiye suretiyle bir ey almamaktan ve her alnacak maln
bedelini pein demekten ibaret bulunduunu bildiim iin
ama gelir gelmez her tarafa ilk verdiim emir, bundan sonra
Suriye, Filistin ve umumiyetle 4. Ordu mntkasndan Teklif-i
Harbiye suretiyle senet karlnda hibir ey tedarik olunma-
yarak, halktan gerek yiyecek ve gerek st ba ve tehizata dair
her ne alnrsa, bedellerinin derhal pein denmesinden iba-
ret oldu. O srada Osmanl memleketlerinden yalnz bir senet
karlnda her eit erzak ve zahire alnp dururken, Suriye ve
Filistin dhilinde pein para ile alnmas byk bir eitsizlik ve
binaenaleyh adaletsizlik demek olduu halde, bunu dikkat na-
zarna almadm. Hatta Osmanl memleketlerinin eitli ksm-
larnda dahi ayn usul tatbikini stanbuldaki hkmete tavsiye
ettim.
Islahlarn tenkitlerine tereddtsz hi nem vermedim.
Hatta Balbek ve Buka kazalarnn Cebellbnana katlmas ta-
raftar olduklarn ve bunun iin harpten nce Fransz konso-
losuna yazlan mazbataya imza koyduklarn bildiim Balbekli
El-Haydar ailesi ile Cebellbnann Hermel nahiyesi derebey-
leri olan Hamade ailesinin Balbek ile Humus arasnda Reis-i
Balbek denilen ssz bir istasyon civarnda dzenledikleri va-
tanperver bir gsteriye, yanmda yalnz yaverim olduu halde,
Suriye Valisi Hulusi Beyle beraber gitmekten ekinmedim.
Bu gsterinin dzenleyicisi Abdlkerim-el Halil olduun-
dan, Balbek ve Cebellbnan Mitvalileri nezdinde Abdlke-
249
ANILARIM

rimin nfuzunun artrlmas ve etkisinin artrlmas iin ken-

disine itimat etmeyi uygun grmtm.
zetle Kanal Seferini idare iin Sina lne gideceim
zamana kadar Suriye ve Beyrut vilayetleri dhilinde her ne-
reye gitmi isem, slahatlar srekli yanmda bulundurdum.
Onlarn gerek vatanperverlik ve Halifeye sadakat hislerini
uyandrmak iin dilimin dnd kadar sylemekten geri
durmadm.

Lbnan Hristiyanlarnn Durumlar

O zamanlar Suriye ve Beyrutta genel kanaat Cebellb-
nan Hristiyanlarnn akam sabah isyan edeceklerine dairdi.
Her taraftan bana tavsiye olunan ey, Lbnan imtiyazlarnn
kaldrlmas ve Lbnan Hristiyanlarna bir beyanname yayn-
lanmas ile ellerinde bulunan silahlar hkmete teslim etme-
lerinin ilan idi. Lbnanda 50.000 kadar yeni silah olduunu
herkes iddia ediyordu. Bunlarn hibirine kulak asmadm.
Byle bir muamele, Suriye ve Filistin Hristiyanlarn pheye
drecek ve hatta isyan etme dnceleri olmasa bile zorla is-
yana sevk edecekti. nk ben emrimdeki her kimi silah ara-
mak iin grevlendirirsem grevlendireyim, mutlaka birok
yolsuzluklar olacak, bo yere birok gnahsz insanlar azap ve
ikenceye urayacaklard. Ayrca bunun maddi zarar ve ziyan-
larnn da had ve hesab olmayacakt.
Binaenaleyh Lbnan halkna dahi bir beyanname yayn-
layarak eski imtiyazlarna olduu gibi uyulacan ve kendile-
rinin hi kimse tarafndan rahatsz edilmeyeceini ilan ettim.
Beni ziyareti iin Marun Patrii Monsenyr Hayek tarafn-
dan gnderilmi olan Mitran (Piskopos), bu beyanname
ile Marunlerin genellikle memnuniyet ve kalp istirahatlarnn
mucip olduunu bu ltfu ebediyen unutmayacaklarn ve ken-
250
 CEMAL PAA

dilerinden sadakatten baka bir hareket gremeyeceimi be-

yan etmilerdi. Patrik Efendinin mektubu da ayn anlamda idi.
Yalnz Cebellbnan Marunleri ile Drzlerden Fransz ve
ngilizlere son derece taraftar olduklar, binaenaleyh alttan alta
fesat ve tezvirden kesinlikle vazgemeyecekleri etkili olduklar
beyan olunan birka zat bir ihtiyat nlemi olmak zere Kanal
Seferinin sonuna kadar misafir olarak Kudse davet etmeye
raz olmutum. Bu zatlarn Kudste bulunduklar mddete
yiyecek ve dier masraflar orduca verilmi ve istedikleri yer-
lerde serbeste oturmalarna izin verdim.
Bunlarn isimleri, devlet memurlar tarafndan deil, yine
Suriye ve Beyrutun slahatlar ile baz Cebellbnan byk-
leri tarafndan tespit ve teklif edilmiti. Ayrca yaptm gizli
tahkikat o efendilerin pek salam ayakkab olmadklarn mey-
dana karmt. imdi Lbnanda Fransz himayesi talebi ile
Arap birliine en byk darbeleri indirmekle en ok megul
olanlarn bu ahslar olduklarn gazete haberlerinden rendi-
im iin semekte yanlmadm takdir ediyorum.
Amerikan Elisi Morgenthau, ad geen kitabnda benim
ahsmdan edepsiz bir dil ile bahsederken Suriye Hristiyan-
lar hakknda zulm yapm olduumu utanmadan yazp ve
aklamadan ekinmiyor. Bu efendiye ok ksa bir ekilde ce-
vap vermek iin Efendi! Yalan sylyorsun! demekle yetin-
mem mmkn ise de herhalde tarihi gereklerden bahsetmeyi
uygun gryorum.
1915 senesi Knunusaninin -ocak- nc veya drdnc
gn Kudse geldiim srada, ziyaretime gelen mttefik ve ta-
rafsz konsoloslar bana bir kitap gndererek bu kitabn ierik-
lerinden dolay slam olmayan btn unsurlar arasnda byk
korku ve heyecan uyandn herkes akama sabaha slamlar
tarafndan Hristiyanlar aleyhine bir katliama balanaca ih-
251
ANILARIM

timalinden korktuunu beyan etmilerdi. Bu kitab okudum.

Hkmete ilan olunan kutsal mcadeleye -Cihad- Fisebi-
lillah- dayanarak, kfirler aleyhine katlin her Mslman iin
farz- ayn olduunu tefsir eden bir bror olduunu anladm.
Gerekten baz cahilleri, sevap yolunda ayrabilecek bir lisan
ile yazlm olan bu eserin ktlklerinin engellenmesi iin
derhal btn Suriye halkna hitaben uzun bir genelge yaynla-
dm. Bu genelgeyi en ufak kylere varncaya kadar gndererek
duvarlara yaptrttm. zetle yle diyordum:
slamlarn Halifesi tarafndan ilan olunan byk cihat, din
ve vatan dman olan ngilizler, Franszlar ve Rumlara kar-
dr. Hatta onlarn silahla mcadele edenlerine aittir. Binaena-
leyh vatanlar, menfaatleri velhasl her eyi bizimle ortak olan
gayr-i mslim olan vatandalarmz aleyhine en ufak bir teca-
vz fikri besleyecek olan slam halk, en iddetli surette ceza-
landracama itimat ediniz
Osmanl Saltanatnn Akbeti adndaki mehur eserinin
370. sayfasnda, yukarda bahsettiim Arapa kitabn metnin-
den byk bir itina ile bahsetmi olan bilinen Moskof diplo-
mat Mandelstamm acaba neden dolay benim beyannamemi
de tercme etmek zahmetine katlanmamtr? Gerek Morgen-
thau ve gerek Mandelstamma ihtar ederim ki, gerekten eer
Suriyede slamlar tarafndan Hristiyanlar aleyhine Umumi
Harbin ister balangcnda, ortasnda ve sonunda bir tecavz
yaplmasn arzu etmi olsa idim, bundan kolay hibir i yap-
m olmayacaktm. Eer btn Umumi Harp esnasnda H-
ristiyanlarla Yahudilere, slamlar ve drzler tarafndan hibir
saldr olmam ise, bu srf benim himmetim ve benim ittihaz
ettiim tedbirler sayesinde mmkn olmutur. Mandelstamm
geri bilinen kitabnda Ermenilere kar salverilmi olan Krt-
lerin Suriyede mevcut bulunmamasndan dolay, Suriye H-
ristiyanlarnn katliamdan kurtulduklarn sylyorsa da, her
252
 CEMAL PAA

halde Mandelstamm bu szne kendisi de inanmamtr. Zira

ok zengin olan Cebellbnan ve Filistin Hristiyanlarnn
yama edecekleri hangi bedevi ve Suriyeliye azck hissettir-
mi olsaydm, ben hi zahmet ekmeksizin bu emel derhal ger-
ekleirdi.
Hayr, Efendiler! Size tekrar ederim ki, benim Suriyede
insanlar isteyerek ldrtm olduuma dair her ikinizin de
kitaplarnzda sylediiniz szler tamamen yalandr. Bunu bir
gn gelecek Amerikal, ngiliz ve Fransz birok namuslu in-
sanlar imzalar altna yazacaklar eserlerle ispat edeceklerdir.
Fakat acaba o zaman sizlerin yznz kzaracak m? Hi zan-
netmiyorum!
Suriye Mslmanlarnda hkm sren dier bir kanaat de,
bu harp srasnda Cebeli Drruzunun -Lbnann dalk bl-
gesinde yaayan Drzler- rahat durmayaca idi. Mebuslardan,
Ulemadan, Eraftan ve hatta Islahatlardan biroklar Cebeli
Drruz aleyhine iddetli bir darbe vurmak gerekeceini tavsi-
yede birletiler. Hlbuki ben bu kanaatte deildim. Suriyenin
cesur, en silahor, en kolay ayaklanabilecek bir kavmini ken-
dime dman etmektense onlarla bir anlama zemini bularak
kendilerinden yararlanmaya almak bence daha doru idi
Binaenaleyh her taraftan akn akn ama gelerek Hilafet
ve Saltanat makamna sadakat ve ballklarnn arzn benden
rica eden muhtelif cemaat ve kavimlerin reisleri gibi Drz
eyhlerinin dahi ama gelmeleri lzumunu vilayetin valisi va-
stas ile kendilerine tebli ettim.
Drzleri kendi entrikalar iin daima bir alet gibi kullan-
mak mesleini tutmu olan Emin Abdlkadiroullar derhal
meydana ktlar. O sarada Emir Ali Paa, mparatorun zel
daveti ile Almanyaya gitmiti. Kendisine bir iki adam ile bera-
ber Drtyolda rastlamtm. Babas Abdlkerim temiz hatra-
253
ANILARIM

sna hala sadk olan Cezayir Araplarn Fransa aleyhine ihtilale

davet etmek ve Cezayire gidip orada Franszlarn bana bela
karmak grevini kranla kabul edeceini kendisine has olan
az kalabal ile bana anlatmt.
Emir Ali Paann beni ziyarete gelen olu Emir Said, daha
Umumi Harpten nce Balkan Harbinden sonra, Franszlar
aleyhine teebbs ettii mcadeleleri tespit eden Arapa bir
eserle El-Muhacir gazetesinde nerettii makaleleri getirdi.
Gerek kendisinin ve gerek btn Abdlkadir ailesinin Os-
manl Devletinin en sadk bendeleri olduklarn ve slam Ha-
lifesinin erefinin ve eametinin iadesi adna, kanlarnn son
damlalarna kadar almaktan, mal, can ve btn mlklerini
feda etmekten ekinmeyeceklerini; Drzler merhum Abdl-
kadirden grdkleri ltuf ve yardmlarn daima minnettar ol-
duklar iin, onun evlatlar ve torunlar hakknda dahi ayn ba-
ll gsterdiklerini ve eer ben arzu edersem, btn Drz
eyh ve emirlerini bir iki gn iinde ama getirebileceini bili-
nen vahi tabiatlar dolays ile tarafmdan veya vilayetten yap-
lacak davete gelmekte tereddt edeceklerini sayd dkt.
Elde ettiimiz belgeler, Emir Saidin akli dengesi bozuk
bir serseri olmakla beraber, babas ve amcalar ile amcazade-
lerine nazaran Osmanlla daha ok ballk gstermekte ol-
duunu ispat eder mahiyette olduundan, Suriye Valisi Hulusi
Beyin kanaatine ramen kendisini idare etmeyi o zamanki si-
yasetine uygun telakki ediyordum. Bir taraftan vilayet marifeti
ile Drz byklerini resmen davet ettiim gibi, bir taraftan da
Emir Saide bu yolda yapacam hizmetlerin onlar memnun
edeceini sylemekten geri durmadm.
Nihayet Emir Saidin iddiasna nazaran bir mklat ile
gerekte ise gayet byk bir kolaylk ile Drz bykleri ama
geldiler. be gn kadar amda kalarak, birok gsterilerde
254
 CEMAL PAA

bulunarak bermtad mal, can, kan ve her neleri varsa devlet

ve millet yolunda fedaya hazr ve Osmanl Devletinin an ve
erefinin korunmas adna btn Osmanl tebaasndan sadk
olduklarn bitip tkenmeyen yeminler, ahitler ve misaklarla
temin ederek kp gittiler.
Harp iin bunlardan maddi bir fayda greceimi kesinlikle
ummuyordum. Ancak herhangi bir vesile ile olursa olsun ge-
nel bir ayaklanmaya kalkacak olurlarsa, beni ok fazla megul
edecekleri iin kendilerini iyilikle idare etmeyi arzu ediyordum.
Bazlarnn sandklar ve hatta Msr gazetelerinden baz-
larnn Mandelstammn mahut kitabna da alnan birka ma-
kale ile iddia ettikleri gibi, ben Lbnan Marunlerinin isyann-
dan kesinlikle ekinmedim. Onlarn yapacaklar herhangi bir
isyan ok abuk bastracama emindim. Fakat Cebelidr-
ruzun isyanndan cidden ekinirdim. Bunun olmamas iin
srekli nlem alrdm. Bu nlemlerden azami derecede muvaf-
fak olarak, ta son zamanlara kadar Drzlerin Osmanl hk-
metine kar sadk kalmalarn salayabilirdim.
Bununla beraber iyi bir rastlant olarak o srada Drzlerin
en nfuzlu ve en haris reislerinden Yahya El-Atrai vefat etmi
ve yerine olu Selim El-Atrai gemiti.
Yahya El-Atrai ecnebi entrikalarna alet olarak devlet aley-
hine birok defalar isyan etmi, gerek Drzlerden ve gerekse
askerlerimizden pek ok babayiitlerin haksz yere lmne
sebep olmutu.
am Fransz Konsolosluundan elde edilmi belgelere na-
zaran Yahya El-Atrai Franszlar tarafndan satn alnm ve
hatta aaya koyduum iki belgeye nazaran Yahya El-Atrai
Suriyenin Franszlar tarafndan igaline teebbs edilmesi ha-
linde Drzler vastas ile Fransaya yardm edeceini vaat et-
255
ANILARIM

mi olduundan Fransz hkmeti kendisine resmen silah

gndermiti.

BELGE NO: 10
am Fransz Konsolosluundan Fransz Babakan ve D-
ileri Bakan Poincaree
Yahya El-Atrai hakkndadr
am 30 Eyll 1912
Kendisi hakknda konsolosluumuzca sefarete mteaddit
ihbarlarda bulunan mehur Drz eyhi Yahya El-Atrainin
menfaatlerimize uygun olaca hususuna dikkat nazarmz
celp etmitiniz.
Bu grmze tamamen katldndan, mesai arkadam
Harbiye Nezaretinden eyhe verilmek zere aadaki eya-
nn emrime verilmesini rica ederim.
1 Svari karabinas, gm kakmal ask kay ile 1 silah te-
mizleme kutusu, 1 harbi ve silah temizleme bal
Bu silahlar ile teferruat, bir sandk ierisinde size gnderil-
mitir. eyh Yahya El-Atraiden bunlar Fransz Cumhuriye
tinden teslim aldna dair makbuz almanz rica ederim.
Silah ve cephane dolu sandk, Beyruttaki Fransz Bakon
solosuna Bruix kruvazr kumandan tarafndan, geminin
Beyruta bundan sonraki ilk uraynda teslim edilecektir.
Kolinin Beyruttan ama nakli hususunda Bay Georges Pi-
cot ile mutabk kalmanz rica ederim.
Nazr adna
Protokol ube efi Eli
256
 CEMAL PAA

Eer bu adam, Umumi Harp balangcnda kendi eceli ile

lmemi olsayd, o sralarda devletin bana cidden ok byk
problemler karrd. Dier taraftan, yukarya koyduum bel-
geler, Fransann Trkiye hakkndaki niyetlerinin en kesin bi-
rer delilidir, zannederim.
Hasan olu Selim El-Atrai ise sakin ve olduka iyi ahlakl
bir gen olduundan, kendisine ve Drzlere kar gsterdi-
im iyi muameleden fevkalade mteekkir kalm ve ta sonuna
kadar devlet hakknda iyi niyet gstermekten geri durmam-
tr.
Drz bykleri arasnda devletin hayrna alm pek ok
kimseler vard. Eer bu Umumi Harpten galibiyetle km ol-
saydk ben eminim ki, devlet bir daha Drz isyan ile kar
karya kalmayacakt. Drzlerin itimai ihtiyalarn o kadar
tetkik etmitim ki, vakti gelip de tatbikata geer gemez b-
tn Drzlerin memnuniyetlerini kazanmann mmkn ola-
cana emindim. Nesib ve Abdlgaffar Atrai Beyleri, Drz
bykleri arasnda en ok iime yaram olanlar arasnda zik-
retmeye mecburum.
Her kim ne derse desin, Arap slamlar zerinde din b-
yklerinin nfuzu ok byktr. Bunu ok iyi bildiim iin bir
taraftan slahatlar ad ile tannan ahali arasnda dinsizlikle it-
ham olunarak menfur grnen ihtilalcilerin emniyetini kazan-
maya ne kadar almsam, din byklerinin kalplerini tat-
mine de o derece zen gsterdim.
Bu ulema arasnda cidden ahlak gzelliine sahip fazl kim-
seler vard. nsan bunlar konumaktan daima zevk duyar. Ya-
rm saatlik bir temas bile, bunlarn halk tarafndan neden sevil-
diini gstermeye yeterlidir.
amda eyh Bedreddin Efendi bu gzel ulema arasnda en
sekini saylrd. Son Hadisilerin kayna denilebilecek kadar
257
ANILARIM

lim olan bu zat, byk bir alakgnll olduundan, ok fa-

kir manzara gsteren medreseciinden hi kmaz ve kendi-
sini ziyarete gelenleri orackta kabul ederek ilmi nasihatlerle
yararlandrmaya alrd. Kendisi ile grtm mteaddit
zamanlarda, usan getirecek hibir szn duymadm. Bana
syledii szler Allahn (CC) szleri ve Peygamberimizin
(SAV) hadisleridir. Bunu grevli bir memur gibi usanmadan
yorumlard.
Hi kimsenin ziyaretine gitmemek ve yalnz medresesine
gelenlerin ziyaretlerini kabul etmek hakkndaki ihtiyatn ha-
ber aldm eyh Bedreddin Efendinin hayr duasn alabil-
mek iin bizzat ziyaretine gittim. ki saat devam eden ok g-
zel sohbetten gerek bir hazla ayrldm. zerimde o kadar etki
etmiim ki, eyh Bedreddin Efendi ertesi gn hi kimseye ha-
ber vermeyerek sokaa km ve doruca kararghma gelerek
ziyaretimi iade etmiti. Halk arasnda evliya mertebesine ka-
rlan eyh Bedreddin Efendinin beni ziyaret iin otele kadar
gelmi olmas, avam tabakas arasnda ok iyi etki meydana ge-
tirdi. Bu olay halkn hakkmdaki emniyet ve itimadn glen-
dirmeye yardm etti.
am ulemas arasnda en ok hayr ile hatrladm ve b-
tn harp srasnda kendisinden byk yardmlar grdm bir
zat da, am Mfts Ebl-Hayd Abidin Efendi idi. am ile s-
rekli iyi ilikilerde bulundum, gerek ulema arasnda Osmanl
Hilafetine ihanet edebilecek bir kiiye rastlamadm. Sefil ve
alak ahlakl olduklar halde, her naslsa ulema klna girmi
olanlar ben, gerek ulemadan saymyordum.
Beyrut Mfts eyh Mustafa Neccav, Nakib-l Eraf eyh
Abdurrahman El-Hud ile Kuds ve Halep Hanefi Mftlerini,
Osmanl Hilafetinin en sadk hadimleri ve slamiyette tefri
kaya mucip olacak ahslarn en hakiki muhalifleri olarak sa-
258
 CEMAL PAA

yabilirim. Bu zatlardan ve emsallerinden grdm yardmlar

hi unutamam. Her ateli Osmanlya bu fazl zatlarn isimle-
rini sayg ile yd etmelerini tavsiye edebilirim. Bugnk du-
rum dhilinde ne hareket etmekte olduklarn bilemiyorum.
Fakat tuttuklar hareket hatta cebir ve tazyit altnda addoluna-
bileceinden benim eski kran duygularm ihlal edemez. Ko-
nuyu uzatmamak iin isimlerini aklamaktan vazgetiim di-
er ulemadan zr dilerim. Onlardan grdm dini yardm
katiyen unutamam. nallah zaman gelince hepsinin hizmetle-
rini dnyann nazarlarna arz edeceimi vaat eylerim.
1915 senesi Maysna doru elime geen baz Msr gazete-
lerinde, Ella-Merkeziye Hizbinin Osmanl hkmetine kar o
kadar hcumlarn okumutum ki, alakln bu derecesine in-
sanlarn nasl debileceklerine bir trl akl erdirememitim.
Suriye ve Beyrut slahatlarnn ileri gelenlerinin devlete
sadakat tezahratyla onlarn reisleri addolunan Refik El-Azm
vesair gibi ahslarn bu alaklklarna ve ihanetlerine ne anlam
verileceini bir gn Abdlkerim el-Halilden sordum. ok te-
lal bir tavrla baz cevaplar vermeye alt ise de herhalde bu
sorumdan ok fazla rkt grnyordu. Bir iki gn sonra
ziyaretime gelen Abdlkerim el-Halil eer ben izin verirsem,
Msra giderek oradaki Ella-Merkeziye byklerini Suriyeden
benim takip ettiim siyaset hakknda aydnlatacan, bu su-
retle gidiatlarn, yntemlerini deitirmelerini syleyeceini
aklamt.
O zamanlar Suriyenin en nazik ve tehlikeli zaman idi. n-
gilizler ve Franszlar anakkaleye karma yapmlar ve her
gn hcumlarn tekrar etmekte bulunmulard. Suriyede bu-
lunan 8. ve 10. frkalarla 25. frkay sonra da btn makineli t-
fek blklerini velhasl anakkale savunmasnda ie yarayabi-
lecek btn harp vastalarn, umumi kararghn talebi zerine
259
ANILARIM

stanbula gndermitim. Torostan ta Medineye kadar geni

bir alanda, gerek i emniyetin korunmas ve gerek herhangi bir
dman karmasna kar memleketin savunmas iin elimde
bir Arap frkas ile yalnz bir gnll Mevlevi taburu bulunu-
yordu. Binaenaleyh eer bir d kkrtma ile ieride bir isyan
kacak olursa, bunun bastrlmasna imkn kalmaz, Devlet
btn Arabistan kaybedebilirdi. Hatta urasn da syleye-
bilirim ki, eer ngilizler ve Franszlar Suriyenin herhangi bir
noktasna mesela Beyrut veya Hayfaya iki frka asker karm
olsalard, ierden yardm grmek artyla bizim iin ok tehli-
keli olurdu.
Fakat ben avam tabakas ile mnevverlerin ekseriyetinin
sadakat duygularna tamamen emin olduum iin i emniye-
tin korunmasn Arap birliklerine vermekten ve sahili hemen
tamamen ak brakmaktan zerre kadar ekinmedim.
Benim grme gre, ngilizler Suriye ve Filistin halknn
devlete sadakatlerinden azck phe etselerdi, bir karma ha-
reketi icrasna muhakkak surette bavururlard. Fakat o zaman
erif Hseyinin haince teebbs henz yeni balam, bun
dan benim bile haberim olmamt.
Hakknda ne kadar itimat gsterirsem gstereyim, her-
halde para karlnda her eyi yapabileceine emin olduum
Abdlkerim el-Halilin bu Msr seyahati teklifinden phelen-
mitim. nk o srada talya dahi harp ilan ettii ve binaena-
leyh Suriye sahilleri ile Aktar- Cihan arasnda her trl ula-
mn kesildii halde, Abdlkerim el-Halilin ne tr bir vasta ile
gitmek istediini anlamyordum. Bu noktay kendisinden ak-
lamasn istediim zaman:
Ben herhalde bir aresini bulurum demiti.
Bu cevap bsbtn phelerimi artrm ise de dar hi
renk vermemitim.
260
 CEMAL PAA

Haziran 1915 sonlarna doru idi. Ordu kararghnda

Ordu Mfts unvan ile altrmakta olduum eyh Esat
el-ukayir bir gn yanma gelerek, Suriyede baz fesat emare-
leri grmekte olduundan bahsetti. Fikrini ak sylemesini
emrettim. Beyrut Mebusu olup memleketi olan Sayda kazas
dhilindeki kynde ikamet etmekte bulunan Kamil el-Esad
Beyi bir bahane ile Kudse aracak olursam, baz gerekleri
reneceimi syledi.
Hemen Kamil el-Esad Beye bir telgraf yazdm. Bir iki gn
sonra beraberinde dier bir kii daha olduu halde Kudse
geldi.
Bana dedi ki:
Efendim... Zatliniz bu slahatlara kar ok fazla iti-
mat ibraz ediyor ve kendilerini memlekette serbest brakyor-
sunuz. Fakat ben korkuyorum ki, bunlar bir itimad suiistimal
ediyorlar. Bu gn eski Beyrut Mebusu Rza Bey el-Sulh ile Ab-
dlkerim el-Halil, Sayda ve Sur taraflarnda isyan hazrlklar
ile urayorlar. Eer hemen tahkikat yaptracak olursanz, her
geree vakf olacaksnz.
Arap byklerinin bir zayf noktas vardr. lerinden bi-
rine azck fazla iltifat gsterdiniz mi, dierleri hemen kska-
nrlar. Onlar hakknda fesat ve tezvire giriirler. Kamil el-Esad
Beyin bu ifaatn byle bir duyguya atfetmenin imkn yoktu.
Zira Sayda ve Sur halknn zerindeki nfuzunu bildiim Ka-
mil el-Esad Beyi hibir zaman Abdlkerim el-Halilden daha
aa mevkide tutmamtm ki, kendisi byle bir mzevirlie
teebbs etmi olsun. Rza Bey el-Sulhu ise, daima bir fesat
olarak telakki ettim. Kendisini hatta hi grmek bile isteme-
mitim. Binaenaleyh tahkikata ne surette ve nasl balamak
icap edecei hakknda Kamil el-Esad Beyle istiare ettikten
sonra icap edenlere gerekli emri verdim.
261
ANILARIM

On be gn devam eden tahkikat, gerekten Abdlkerim el

Halil ile Rza Bey el-Sulhinin Sur ve Sayda taraflarnda isyan
propagandasna balam olduklarn meydana kard. Derhal
onlarla dier ilgililerin tutuklanmalarn emrettim. Zira zaman
kaybetmek cidden ok tehlikeli idi.
Asiler muhiti ok gzel semilerdi. Sur ve Sayda havalisi,
sahillerinin en az gzetim altnda bulunduu bir yerdi. O ka-
dar ki, oralarda bir blk asker bile bulunmuyor, yalnz bir
miktar jandarma ile gzetleniyordu.
Beyrut ile Akka arasndaki bu sahil ksm hibir yol ze-
rinde bulunmadndan gerek yksek memurlar, gerekse ordu
erkn oralara uramazd. Hatta ben bir defa bile o havaliyi do-
lamay dnmemitim. Binaenaleyh isyanclar bu mntka
dhilinde rahat rahat alabiliyorlar, bir kere halk efkr ze-
hirlendikten ve tamam ile hazrlandktan sonra, dmanlarla
mtereken tespit edecekleri bir gece esnasnda karaya kar-
lacak olan bir dman birliinin yardm ile gerilerdeki dalk
araziyi igal ve kuzeye, douya ve gneye kar mdafaa haline
geebilirlerdi.
Abdlkerim el-Halil ile Rza Bey el-sulhun fesat hazrla-
makla megul olduklar sralard. Gerekten Sayda ile Sur ara-
sndaki, sahillerde dman gzetleme gemilerinin dikkati e-
ken baz teebbsleri de vuku bulmutu. Ara sra gzetleme
gemilerinden lzumsuz yere karaya be on asker kyor ve
telgraf hatlarmz tahrif ediliyordu. Fakat her defasnda sahil
jandarmalarmz karaya kan bu dman askerlerini gemile-
rine kamaya mecbur ediyorlard. Hainlerin gizli teebbsleri
meydana kar kmaz, bu dman teebbslerinin de maksat
ve mahiyeti anlalm oldu.
262
 CEMAL PAA

Bu gerek ortaya ktktan sonra da slahatlara gvenmek

bsbtn saflk olacana inandm. Btn hainler hakknda
merhametsizce iddetli takibat yapmaya karar verdim.
Tam o srada idi ki, Erkan- Harbiyenin stihbarat ubesi
kopyasn aaya koyduum ok nemli bir belge ele geir-
miti.

BELGE NO: 13
Genel yazma No: 403
Msr el Kahire
27 Ramazan 1332 (1915)
Fazl- Muhterem Said Efendi kr Hazretleri,
Selam ve ihtiram... Umumi Harbin devam ettii u va-
kitte, vatann evladndan bekledii yardm her zaman oktur.
Umumi Harp bir kvlcm sratarak, ya ve kuruyu beraber
yakmak, Trk ile Arapn hayatn birbirine balamak zeredir.
Ekseriyetle ihtimal verilmedii zere eer Devlet u harbe iti-
rak edecek olursa, ondan salim kamayacak, belki de bu harp
ecelinin sonu olacaktr. zellikle l ttifak devletlerinin ga-
lip gelmeleri halinde, Ruslarla ttifak Devlet1erinin ark mese-
lesini halle itahlar, kendilerini sevk eylerse.
Binaenaleyh Osmanl memleketlerinin maruz kalacaklar
tehlikeye, Arap beldeleri dahi maruzdur. Kuvvet merkezi Arap
memleketlerine uzak bulunduundan, Trkler savunmay
kendi memleketlerine ve saltanatlarnn merkezine -stanbula-
yapmak mecburiyetinde kalacaklar cihetle, Arap memleketle-
rini tehdit eden tehlike belki daha iddetli olacaktr. Bu by-
ledir. Bamszlmz zevalden koruyacak vastalar imdiden
dnmek biz Araplara farzdr. Mkemmel bir tekilata, vatan
263
ANILARIM

ve bamszlmza sadk sevgisi ve gayreti bulunan fertlere sa-

hip cemiyetimiz vatann selameti ve vatan evlatlarnn hayat-
larnn muhafazas iin nlem almakla aydnlarn banda bu-
lunmasn kendi iin en mukaddes grev bilmitir. Bunun iin
aadaki maddelere sratle cevap vermenizi rica ederim:
1- cabnda genel bir harekt yapabilmek iin yannzdaki
kuvvet nedir?
2- Bize yardmda bulunmak veyahut yannzda bulundur-
mak zere para toplamak imkn var mdr, ne miktarda para
toplamak imkn vardr, ne miktara kadar para toplamak mm-
kndr?
3- Maietleri teminat altna alnmak zere, kendilerine lke
ynetimi verilecek bir veya birka kiiye yannzda emin bir s-
nacak yer var mdr?
4- Gerekli talimat almak ve tayin edeceimiz yere gitmek
zere ubenize veklet edecek itimat edilecek birisini gnder-
mek sizce mmkn mdr?
5- Sizce itimat edilecek birini gndermek mmkn deilse
gerekli talimat vermek zere zel ekilde size birinin gnderil-
mesine lzum grr msnz?
Sratle cevap vermenizi rica ettiim maddeler ite bunlardr.
nk her geecek dakika Arapn hayatndan gemi olu-
yor. Hizmet ve vazifeniz uurunda nefsini feda edecek zaman
gelmitir. (Essalam aleykm)
Haiye: Bundan byle imzam size byle olacaktr. Fakat
gndereceiniz mektuplarn zarfnda ismini ak bir surette
yazlacak ve sonra dier bir zarf iine konularak zerine aa-
daki adres yazlacaktr.
Msr el Kahire ard-Devavin
264
 CEMAL PAA

Merhum erif Paann saray karsnda aml Hanmn Ca-

miierifi hademesinden eyh Hakk Halef kendi eli ile ecnebi
(yabanc) postasna verilmek zere mektubu sahildeki mute-
mediniz olan bir adama gndermek gerekiyor. Eer bu mm-
kn deilse, mahalli posta ile gndermekte saknca yoktur.
Bu belgeyi okur okumaz btn vaziyet gzlerimin nnde
canlanmt. Demek oluyor ki, Arap isyanclar Suriye ve Fi-
listin dhilinde bir isyan karmak fikrinden kesinlikle vazge-
memilerdi. Yalnz urasn anlamyordum ki, Msrdaki Ella
Merkeziye Frkas byle bir isyana karar vermi olduu halde,
onlarn buradaki temsilcileri olan Abdlkerim el Haliller vesa-
ireden dolay Umumi Harbin banda hkmete bu kadar sa-
dakat gstermilerdi de imdi bu dncelerinden vazgeerek
isyan hazrlklarna balamlard. Gerek o zaman gerek erif
Hseyinin isyanndan kahraman ordumuzun malubiyeti ile
Suriye ve Filistin tamamen elimizden ktktan sonra bile bu
srlarla dolu hadiseyi bir trl kefedememitim. Ancak bu ha-
tram yazmaya baladm u sralarda bundan bir iki ay evvel
Tan Gazetesinin yaynlad baz siyasi belgeler, bunun sebep
ve i yzn tamamen anlamama yardm ettiler.
Abdlkerim el-Halilin Sayda ve Surda isyan tertibi ile u-
rat zaman 1915 Haziranna tesadf eder. erif Hseyinin
Hilafet makam aleyhine isyan iin ngilizlerle muhabereye gi-
ritii tarih de tam bu zamana rastlyor. Temps gazetesinin 18
Eyll 1919 tarihli nshasndaki makaleyi aynen koyuyor:

Araplar ve tilaf Devletleri

Biz bugn sava srasnda, Hicaz Kral Emir Faysaln ba-
bas ile ngiliz memurlar arasnda yaplan mzakereler hak-
knda baz yeni haberler verebilecek mevkideyiz. ngiltere h-
kmeti ile imdiki Hicaz Kral Mekke erifi Hseyin arasnda
265
ANILARIM

arkn (dounun) taksim sureti hakknda tespit edilen bar

artlar 2 Temmuz 1916 Kanunisanisine (ocak ayna ) kadar
teati edilen sekiz mektupla aklanabilir:
1- 1915 Temmuzunda Mekke erifi ngiliz hkmetine ya-
paca askeri yardmna karlk Kuzey Arabistanda Mersin ve
Adanay da iine alan, 37. paralel dairesinden ran snrna ka-
dar olan sahann muhtariyetini istiyor. Douda ran snr bo-
yunca Basra Krfezine kadar, Gneyde Aden hari Hint Ok-
yanusuna kadar ve nihayet batda Kzl Deniz ve Akdenizden
Mersine kadar snr tekil etmeli idi.
2- 30 Austos 1915te Kahiredeki ngiliz Komiseri Sir
Henri Mac Mahon, snr tespiti zamannn henz gelmediini
beyan ile belirsiz cevap veriyordu.
3- 18 Terinievvel (Ekim) 1915e Hariciye Nezaretine Sir
Henri Mac Mahon tarafndan takdim olunan 9 Eyll 1915 ta-
rihli mektupta, erifin hemen snr tespiti mzakerelerine ba-
lanmasnda srar ettii yazlyor. Ayn zamanda Sir Henri Mac
Mahon, Msr temsilcisinden ald aadaki beyannameyi
takdim ediyordu:
Srf Araplarla meskn olan Halep, Hama, Humus ve am
mntkalarnn Franszlar tarafndan igali Araplarn ayaklan-
masna neden olacakt. Fakat bu mntkalardan baka kuzeyba-
tdaki snr dzenlenmesinden sonra Araplar Mekke erifinin
teklif ettii snr kabul edeceklerdi.
4- 24 Terinievvel (Ekim) 1915te Sir Henri Mac Mahon,
kendi hkmetinin emri zerine erif e u anlamda nota ver-
mitir:
Mersin ve skenderun mntkalar am, Humus, Hama,
Halep ehirlerinin batsndaki Suriye arazisinin Arap ekseri-
yeti havi olmadklar cihetle, bu mntkalarn tetkik nazarna
266
 CEMAL PAA

alnan snr tanziminden hari tutulmas lazmdr. Yukarda

zikredilen snrlamalardan baka Arap bykleri ile aramzda
muharrer olan anlamada srar edilmeyecek olursa, hudutlarn
ekline muvafakat ediyoruz. Byk Britanya, Fransz menfa-
atlerine dokunmadan serbeste karar verebilecei mntkalar
iin aadaki teminat vermeye, hkmetim tarafndan gste-
rilen mntkalarda, Araplarn muhtariyetini ve snrlarn, yu-
karda zikredilen snrlamalar baki kalmak artyla tanmaya ve
kendilerine yardm etmeye hazrdr.
5- erif, 5 Terinisani -kasm- 1915te verdii cevapta; Mer-
sin ve Adanann zikrolunan mntkada ihracna muvafakat et-
tiini ve dier mntkalarn, bilhassa Beyrutun muhtariye-
tinde srar ettiini yazyordu.
6- 13 Knunuevvel -aralk- 1915te Sir Henry Mac Mahon,
erif in Adana ve Mersinden vazgetiinden haberdar edildi-
ini bildiriyordu.
7- 1 Kanununisani -ocak- 1916da erif, Fransz ve ngi-
liz anlamasna zarar vermemek iin harp halinde bulunduka
Cebellbnandaki haklarndan vazgetiini, fakat harbin so-
nunda bu haklar tekrar talep edeceini bildiriyordu.
8- 30 Knunusani -ocak- 1916da Sir Henry Mac Mahon,
ngiliz-Fransz ittifaknda iki devletin aralarnn almasn n-
lemek erif in arzusunu haber aldn, kendisine ngiliz Fran-
sz ittifaknn harpten sonra da devam edeceini beyan edi-
yordu.
Bu zamandan itibaren erif ile Byk Britanya arasndaki
bar artlarna dair olan mektuplar, anlamalar ve fikir mba-
delesi kesiliyordu.
Bu belgelerden anlaldna gre:
267
ANILARIM

Evvela: 25 Terinievvel -ekim- 1915 tarihli ve Byk Bri-

tanyann erif ile olan mnferit anlamasna ait mektupta, n-
giliz hkmeti Mays 1916da akdedilen Fransz-ngiliz ittifa-
kna aykr hibir taahhde tabi olmak istemiyordu.
kincisi 1916 anlamalarn hazrlamak iin Msy Ge-
orges Picot ile Londra arasndaki mzakerelerden sonra, b-
yk Britanya, erif e kar hibir yeni taahht almamt. M-
messillerin ilk mzakereleri gerekten 23 Terinisani (Kasm)
1916da vuku buldu. 1916 Knunusanisinde -ocak- yazlan
son iki mektup 24 terinisanide -ekimde- Kral Hseyine kar
giriilen taahhtlere hibir ilave etmiyordu.
Bu makaleden aka anlalyor ki erif Hseyin daha
1915 senesi balarnda ihtilale kesinlikle karar vermi ve ayn
yln temmuzunda ngiltere hkmetine resmen mracaat
ederek Mersin ve Adanadan Musula ekilecek snrn gne-
yindeki memleket ksmlarndaki oturan Araplarn, bam-
sz bir hkmet olarak teekklne muvafakat edildii halde,
bal olduu slam Halifesine kar isyan edeceini zel mek-
tupla bildirmiti.
Ancak imdi rendiim bu gerekle 1915 senesi haziran
sonunda kefettiim isyan teebbsleri karlatrlnca Abdl-
kerim el-Halil ve dierlerine o zaman Mekke erifi tarafndan
lazm gelen emirlerin verilmi olduunu ve bu emirler ze-
rine isyanclarn ilk tertiplerini almaya baladklarn anlamak
mmkn oluyordu.
Ben hibir zaman Mekke Emirinin drst niyetine inan-
mamakla beraber, slam Halifeliinin ebedi saadet veya fela-
ketinin bahis mevzu olduu byle bir Umumi Harp srasnda,
ahsi emellerini tatmin iin btn slam lemini esaret boyun-
duruuna almak isteyen devletlerle anlaarak Hilafet aleyhine
isyan edeceini ve memleketin her tarafnda fitne ve fesat ate-
268
 CEMAL PAA

leri tututuracan kesinlikle mit etmezdim. 1914 Knunu-

evveli -aralk- esnasnda kendisi ile balam olduum ok na-
zik ve iyi niyetli haberlemelere hala devam ediyor ve 1915
senesi k mevsiminde teebbs edilecek ikinci Kanal Seferine
Hicazdan gnderecei bir askeri kuvvetle katlacan kuv-
vetle gvence veriyordu.
Refik el-Azm gibi eyh Reit Rza gibi, Abdlkerim el-Ha-
lil gibi para iin her alakl yapabilecek zihniyette bulunan
alaklarn ngiliz veya Franszlar tarafndan satn alnabilecek-
lerine ne kadar kani isem, erif Hseyin gibi yan ban al-
m, bir aya ukurda bir ihtiyarn, ne kadar hret ve istiklal
hrs ile dolu olursa olsun, sonucu gerek Araplar ve btn s-
lam lemi iin muhakkak bir esaretten baka bir ey temin et-
meyecek olan bir harekete kalkacana ihtimal vermek iste-
miyordum.
Geri o srada Almanyaya dnmek zere bin glk ile
Asir Sahiline km olan Emden Kruvazr mrettebat-
nn Hicaz topraklarndan geerken Ciddeye yakn bir yerde
Araplar tarafndan maruz kald tecavzn, erif Hseyinin
tevik ve tertibi ile yapldna emin idiysem de, bunu Hicaz
topraklarna gayrimslimlerin yaklatrlmas hakkndaki art
niyetli ile toprann korunmas hakkndaki Araplara gr-
n kurtarma ad altnda ngilizlere ho gr amacyla ya-
plm olduuna inanmtm. nk o srada ngilizler btn
Osmanl sahillerini abluka altna alm olduklar halde yalnz
Hicaz sahillerini serbest brakmlar ve Arap botlarnn Msr
limanlarna serbeste giderek her eit yiyecek ve tahl teda-
rik etmelerine izin vermilerdi. Ben de bundan adeta memnun
oluyordum. Zira bu sayede Hicazda oturan Araplarla mukad-
des ehirlerde -Mekke ve Medine- ve bunlarn civarnda yaa-
yan halk alktan kurtulur, hatta kendisini bile besleyemeyen
Suriyeden Hicaza buday nakline gerek kalmazd. Ben yle
269
ANILARIM

zannediyorum ki, ngilizler bu zel izni Hint ve genellikle Af-

rika Mslmanlarn memnun etmek amacyla yapyorlar. e-
rif Hseyin de ngilizleri bu ie tevik ediyordu. Emden m-
rettebatna kar yaplan tecavzn balca nedeni, ngilizleri
kzdrmamak olsa gerek diyordum.
imdi anlyorum ki, bu yorumlarn hepsi ham bir hayalden
ibaretmi. erif en alak ikiyzllere yakr bir ekilde beni de,
merkezi hkmeti de aleyhine dmanlar ile ittifaktan slam-
lar arasnda ayrlk yaratmaktan ve fesat karmaktan ekinme-
mitir.
Abdlkerim el-Halil ile arkadalarnn mahkemeleri 1915
ylnn temmuz ve austos aylarnda devam etmi, austos so-
nunda bitmiti. Bu mahkemelere nazaran isyanclarn hain
amalar tamamen meydana km, isyan teebbsnn ge-
nilii ve mahiyeti beni cidden dehete drmt. O srada
Suriyede bulunan birliklerin hepsi Araplardan ibaret oldu-
una gre eer bunlar isyan ettirilecek olursa bu isyan bas-
trmak iin benim elimde hibir vasta bulunmayacakt. a-
nakkale savalar btn iddeti ile devam ettiinden, deil
bir frkann hatta bir taburun bile bu cepheden ayrlarak Su-
riyeye gnderilmesine imkn yoktu. Binaenaleyh her ne e-
kilde olursa olsun, i emniyeti tehlikeye koyabilecek en ufak
bir teebbste bulunmak iin mahkmlar aleyhine harp diva-
nndan kan hkmlerin hemen tasdik ve uygulamasn, o za-
manki duruma nazaran uygun telakki etmitim. Esasen bu zor
ve fevkalade durumlarda ordu kumandanlar, sonradan st
makamn tasdikine sunmak zere harp divannn kararlarn
tasdik ve icraya yetkili olduklarndan, bu meselede bu yetki-
den istifade etmek emelinde bulunduumu, daha evvelce Har-
biye ve Dhiliye Nazrlarna yazm olumlu cevaplarn da al-
mtm. Harp divannn mazbatasn okuduktan sonra hkm
tasdik ve ertesi gn Beyrutta icra ettirdim. Bu iddetli mua-
270
 CEMAL PAA

mele 1915 Austosu ortalarnda yaplmt. Asiler hakknda en

merhametsiz ekilde hareket edeceimi fiilen ispat eden bu ic-
raat her tarafta iyi etki yaratm, asileri gerekten korkutmutu.
Abdlkerim el-Halil mahkemesi srasnda kendi aleyhinde
birok gereklerin ispatlanacan ok gzel tahmin etmi olan
El-Mfit sahibi Abdlgani el-Arii ortadan kaybolmutu. Son-
radan harp divan tarafndan aranm olan bu zatn, dier iki ar-
kada ile Cebellidrz taraflarna kat tahkikat sonunda an-
lalm ve fakat yakalanmasna imkn bulunamamtr.
Nihayet drt ay sonra Abdlgani el-Arii ile iki arkada
Revale airetleri ba eyhi Nuri alan tarafndan Havran ci-
varnda tevkif edilerek muhafaza altnda ama gnderildiler.
Bana teslim edildiler. Nuri alan bana yazd mektubunda, s-
lamlar arasnda karklk karan bu gibi ahslarn hkmetin
penesinden kurtarlmalarnn felaketten baka bir ey olama-
yacan takdir ettiinden, son zamanlarda kendisine snan
bu adamlar doruca bana gndermi olduunu sylyordu.
imdi burada btn slam lemine bitap ediyorum:
Okuyup yazmas bile olmayan bu bedevi eyhinin muha-
keme selametine baknz. Bir de ayn tarihte slamn Halifesi
aleyhine en eni bir isyan hareketi hazrlamakla megul olan
Mekke erifi Hseyinin ahlak dknln grnz! nsan
byle bir gerek karsnda nasl olur da nefret ve lanetten ken-
disini men edebilir?
eyh Nuri alan Abdlgani el-Ariiyi hkmete teslim et-
tii zaman, erif Hseyin yalnz ngilizlerle ittifak artlarnn
mzakeresi ile iktifa etmiyordu. Bir yandan hkmeti aldat-
mak ve bir taraftan da Suriyede neler olup bittiini anlama
zere olu erif Faysal benim yanma gndermek alakln
da yapyordu.
271
ANILARIM

erif Faysal 1915 Eyllnde Suriyeye gelmi, oradan da s-

tanbula gitmiti. stanbulda Halifenin huzuruna kabul edil-
dii zaman, babasnn ve kendisinin sadakat ve ballndan
zelil bir lisan ile bahsetmiti. Padiah bu beyanlarn gerek ol-
madndan zerre kadar phelenmemiti. erif Faysal ayn te-
minat btn bakanlara verdikten sonra Suriyeye dnmt.
Kendisini hrmet ve ikramlarla kabul ettim. Birka gn de-
vam eden misafirlii srasnda babas tarafndan Kanal Sefe-
rine katlmak zere 1500 hecinliden mrekkep bir gnll
birliini kendi kumandas ile Filistine gndermesini kararla-
trdk. Sonradan Kuds ziyaret etmi olan erif Faysal, ordu
kararghna mensup birok subaylar huzurunda bir nutuk ver-
mi ve ok yakn bir zamanda bir mcahitler kafilesi ile ken-
dilerine katlacaklarn ve onlarla omuz omuza din dman-
lar aleyhine lnceye kadar savamaktan geri kalmayacan
ceddi olan Hazreti Peygamberimizin (A.S) tertemiz ruhuna
yemin ederek vaat etmiti. Dikkat edilsin ki, erif Faysal bu ya-
lan yeminlerini ederken, babas Mekkede ngilizlere 9 Eyll ve
5 Terinisani (Kasm) 1915 tarihli mektuplarn yazyor ve s-
lam Halifeliine kar iddetli teebbslerde bulunuyordu.
Benim o zaman bu enaatten zerre kadar haberim yoktu.
Abdlgani el-Ariin ifadeleri bize birok korkun gerekleri
anlatm olduundan, artk harbin banda am ve Fransz
konsoloshanesinden elde edilmi bu belgeleri icra mevkiine
koymak zamannn gelmi olduuna karar verdim. Bu hususta
bana izin verilmesini Harbiye, Dhiliye Nazrlarndan rica et-
tim. Uzun uzun devam eden yazmalarmz sonucunda izin
aldm. stanbulun bu tereddd, vesikalarn taalluk ettii a-
hslarn ok yksek mevkide bulanmalarndan ileri geliyordu.
Hlbuki bence din ve vatan haini olan bu ahslarn mevkileri
ne kadar yksek olursa olsun onun aleyhindeki takibat o de-
rece iddetli olmas gerekiyordu. nk bu gibi kiilerin hain
272
 CEMAL PAA

teebbsleri hem daha zararl sonular dourur, hem de bu fa-

aliyetleri mantk noksanlklarna ve cahilliklerine yorumlana-
maz. Bunlar kasten ve taammden hain olmaktan baka bir ey
deildirler.
Nihayet grmn ispat hakknda iki sorumlu bakanla
anlatktan sonra senelerden beri Arap slahat, Arap muhta-
riyeti ve Arap istiklali namna bin trl hezeyanlara teebbs
etmi olan ahslarn hepsi hakknda kanuni takibat yaplmak
zere btn belgeleri harp divanna verdim.
Yalnz Emir Ali Paaya ait belgeleri istisna etmeyi uygun
grmtm. nk Emir Alinin iki kardei ile karde ocuu
Franszlarn Suriye politikasna alet olmak sureti ile meseleye
ok fazla karm olduklarndan, hi olmazsa bu ailenin en b-
y olan Emir Ali Paay korumak istiyordum. Ali Paann
ne mahiyette bir insan olduunu ve senelerden beri ekmei ile
yaad slam Halifesine kar ne kadar nankrlk gsterdi-
ini ispat iin belgeleri vardr. Bu belgeler Divan- harp dosya-
larnda sakldr.
Arap ihtilalcilerinin ikinci partisinin mahkemeleri sra-
snda erif Hseyinle dosta muhaberelerimiz devam edi-
yordu. Nihayet 1916 Knunusanisine -ocak- doru erif Fay-
sal 40-50 atl ile Mekkeden ama geldi. Kanal Seferi iin vaat
edilmi bulunan 1500 Mekke gnllsne ait malzemenin ha-
zrlanmas ve Mekkeye sevki hususunda bana yardm etmek
zere amda ordu kararghnda kald. Bu srada Harp divan,
tetkiklerine ve muhakemelerine dikkatle devam ediyordu. u-
batta, Enver Paa 4. Orduyu tefti etmek ve Sina lnde ya-
plan menzil tekilatn gzden geirmek zere gelmiti. Her
tarafa teftilerini ikmal etmi olan Enver Paay, Medineyi de
ziyarete tevik ettim. erif Faysal dahi yanmzda olduu halde
birlikte Medineye gittik. Orada bulunduumuz srada erif
273
ANILARIM

Hseyin, Enver Paa ile bana birer elmasl kl ile daha baz
eyalar hediye etmiti. Herkes bilir ki Araplar arasnda dost-
luk duygularnn en ak delili birbirlerine kl hediye etmek-
tir. Binaenaleyh bize bu ekilde samimi dostluk gsterdii s-
rada kendisini yukarda zikrettiim 1 Knunusani -ocak- 1916
tarihli mektupla Hilafet makamna kar isyan iin ngilizlere
kesin tekliflerini yapmakta idi.
Bu rnekleri hep erif Hseyinin ahlak dknlne r-
nek olmak ve erif Hseyin isyann benim kt idareme daya-
yan baz ksa fikirli insanlara ifa verecek bir cevap olmas iin
yazyorum.
Enver Paann stanbula dnnden sonra da mahkeme
devam ediyordu. Bu srada erif Hseyin ilk defa olarak y-
zndeki maskeyi karmt. stanbula dner dnmez Enver
Paa bana, erif Hseyinin ifreli bir telgrafn gstermiti. Bu
telgrafta erif Hseyin baz safsatal balangtan sonra zetle
yle diyordu:
Eer benim burada rahat oturmaklm istiyorsanz Te-
bkten Mekkeye kadar devam eden Hicaz blgesinde benim
muhtar idaremi kabul ediniz. mareti byk evladma gemek
artyla, hayat boyunca bana veriniz. Bundan baka imdi mah-
keme altna alm olduunuz baz Arap byklerini affederek,
Suriye ve Iraka amil olmak zere genel bir af ilan ediniz.
Bu telgrafnamenin ifadesi o kadar mulk yazlmt ki, En-
ver Paa bana naklederken bundan bir anlam karmadn ve
deli samas telakki eylediini sylemiti.
O srada erif Faysal -babasndan alm olduu talimata da-
yanarak olacak- Harp divanndaki itham edilenler hakknda
merhamet ve mrvvet gstermem iin bana rica ve niyazda
bulunuyordu.
274
 CEMAL PAA

Enver Paann gnderdii telgraf alr almaz erif Faysal

ardm. Konumalarmza ahit olmas iin Erkan- Harbiye
Reisi Ali Fuad -Erdem- Beyi de beraber bulundurdum. Baz
balanglardan sonra erif Faysala dedim ki:
Enver Paa ile beraber Medineden dndkten sonra Me-
dineye gelen kardeiniz Ali Bey, Medine Muhafznn iine
karmaya, Medinede umuru emaret ileri adn verdii bir-
takm muamelelerin reddine balaynca ben bunu, Ali Beyin
genliine ve takdirsizliine yormak isteyerek, bu gibi haller-
den kanmas ve ekinmesi lzumunu Muhafz Paa vastas
ile kendisini ihtar ettiim gibi babanzdan da ayrca istirhamda
bulunmutum.
Bundan evvel sizinle yaptmz bir konumada mteaddit
fermanlara dayandn beyan ettiiniz emirlik hukukunu ko-
rumak iin bizzat kendim gayret sarf ettiimi ve eer gasp edil-
mi bir hak mevcut ise, onun sahibine iadesi iin her kim olursa
olsun mcadeleden kanmayacam sylemitim. Bunu ok
defa babanza da yazdm. Hatta bundan dolay hakkmda ilti-
fatlar dolu teekkr telgraflar da aldm.
Fakat sizin de itiraf edeceiniz gibi, bizzat aileniz iinde
baz kimseler babanzn dmanlardrlar. Bunlar stanbulda
bulunduklar iin, babanz hakknda baz rivayetler anlatmak-
tan ve hkmet merkezinin phe ve endielerini uyandr-
maktan geri durmuyorlar. O halde sizin iin en akllca nlem
bu dmanlarnzn rivayetine hak verecek tutum ve szlerden
tamamen kanmaktr. u telgraf okursanz, mtalaalarmn
sizin tarafnzdan tasdik edilen isabetine ramen, babanzn ne
kadar yanl bir yol tutmu olduunu ve siyasi dmanlarna
ne kadar geni bir hcum sahas hazrladn anlarsnz.
Telgraf acele okuyan erif Faysal karmda renkten renge
giriyordu. Sonunda dedi ki:
275
ANILARIM

Ah, efendim! Bilmezsiniz ki ne kadar derin bir strap du-

yuyorum. Gerekten bu telgrafn yazlmas byk bir hatadr.
Sizi temin ederim ki, babam bunlar kt bir niyetle yazma-
mtr. Bilirsiniz ki, babam ok iyi Trke bilmez. Binaena-
leyh bu telgraf, pederin verdii meali anlamayarak karmakar-
k etmi olan bir Trke ktibin yanlnn rn olsa gerektir.
Yoksa Allah muhafaza etsin, babam byle bir dncede bulu-
nur mu?
erif Faysaln tela gerekten artyordu. Babasna bu gibi
teebbslerden feragat etmesi iin rica edici bir mektup yaza-
can srekli vaat ediyor ve daha birok kesin teminatlarda bu-
lunuyordu.
erif Faysal ile konumamzdan sonra, erif Hseyine bir
ifre yazarak dedim ki:
Enver Paaya yazdnz telgraf okudum. Emirliin evla-
diye olarak size verilmesini istiyorsunuz. Birka din ve millet
haininin yksek affa kavumasn arzu ediyorsunuz.
kinci arzunuz, kamu selametine ynelik bir teebbsn
kt bir ekilde sonulanmas demek olduundan, kabul edi-
lemez. Hainleri affeden devleti, kamuoyu zaaf ile itham eder.
Dier biroklarnn ihanete yeltenmelerine ve sonuta dinin ve
memleketin zarara uramasna neden olur. Haklarndaki bel-
geleri grrseniz, bunlarn ne derecede hain olduklarn siz de
takdir buyurursunuz.
Emaretin, evladiye olarak verilmesine gelince: Buna neden
lzum grmekte olduunuzu anlayamamakla beraber istek za-
mannn ok iyi seilmediini sylememe izin verin. Btn his
ve akl kuvvetlerinin bir dnya sava ile megul olduu bu s-
rada, Osmanl memleketlerinin en mhim ve nazik noktala-
rnda gsterilen bu istek sesinin, kulaklarda ne kadar kt bir
etki brakacan siz takdir ediniz. Benim fikrimce byle istek-
276
 CEMAL PAA

leri ileri srmeye hakknz olsa bile, bunu imdi yapmamals-

nz. Bugn btn millet kuvvetlerinin bir noktaya evrilmesi
icap eder ki o srada, ama son zaferin elde edilmesidir.
imdi size unu arz etmek isterim ki, imdilik hkmet s-
zne sadakat artlarndan bir dakika ayrlsa da bu gnk zor
durum sizin tarafnzdan bir ktlk yaplmasna engel olsa da
imdi taleplerinizi tamamen yerine getirse de harbin zaferle
sonulanmasndan sonra sizin aleyhinizde btn iddetiyle
hareket etmesine kim engel olabilir.
Sultan Abdlhamidin o sizi bile korkutmu olan iddetli
istibdad aleyhine, korkmayarak ayaklanmadan dahi ekinme-
mi olan kimselerin tekil ettii imdiki hkmet, slamn hay-
rna matuf bugnk mcadelesi ve gayreti esnasnda kendisine
az ok ktlk yapmaya cesaret edenleri affetmeyecektir. Fa-
kat o kutsal amaca varmak iin kendisine karlksz yardm
edenler hakknda Halife Hazretlerinin ahane mrvvetinden
istifade ettirmekten geri durmayacaktr.
Bu yazmalar yaplrken yce harp divan hkmn ver-
miti. erif Faysal bunlar hakknda af karmak iin srekli u-
rap duruyordu. Hemen her gn bana geliyor, sz arasnda af-
tan bahsediyordu. Uzaktan uzaa kulana gelen havadislere
gre kendisini ziyarete gelen erafa, hemerilerini kurtarmak
iin hibir teebbste bulunmadklarndan, hi olmazsa bana
gelip rica etmediklerinden dolay krm.
Bir cuma gn beni ama bir saat mesafede bulunan Ka-
bun iftliine le yemeine davet etmiti. Birka subaymla
beraber gittim. Yemekten sonra yine ayn nakarat tekrar etti.
Mahkmlarn su derecelerini bilip bilmediini sordum. Hi-
bir eyden haberi olmadn yemin ederek syledi. O halde
bunu renecek olursa bugn onlarn aflarn istedii iin ok
byk bir pimanlk hissedeceini syledim.
277
ANILARIM

dam hkmnn uygulanmasndan bir gn evvel, yine e-

rif Faysaln srar ile hakknda ok byk hrmet ve tazim bes-
lediim eyh Bedrettin Efendi, bunlar hakknda ricada bu-
lunmak iin karargha gelmiti. Emeviye Camii hatiplerinden
eyh Abdlkadir el-Hatip de beraberinde idi. eyh Abdl-
kadir el-Hatip kadar sahtekr ve mnafk bir ahsiyete, deil
amda hatta btn dnyada rastlanmaz. Peygamber Efendi-
mizin (A.S.) lanetler ve nefretlerle yd ettikleri Medine mna-
fklar bunun yannda hi kalr. Byle olmakla beraber, zel bir
dnce ile cezasn geri brakmay uygun gryordum. Ordu
Mfts eyh Esad ukayir Efendiyi tercman olarak davet
ettim.
eyh Bedrettin Efendi, kendisine has olan nazik slubu ile
beyanatna balad. Harp divanndan, oradaki mahkmlardan
ve dierlerinden zerre kadar bahsetmeyerek genel olarak s-
lamn selameti ve onu tehlikeye koyabilecek haince teebbs-
ler hakknda gr beyan ediyordu. Birok ayetler ve hadisler
okuyup tefsir ettikten sonra dedi ki:
Cenab Hak, slamlar arasnda fitne ve fesat yapmaya kal-
kanlar trl ceza ile tehdit ediyor: Ya idam, ya iki kolunun
kesilmesi veya ebedi srgn! Yaplan fitne ve fesadn dourabi-
lecekleri ktlklerin derecesine gre hkm olunmak lazm
gelir. Biz imdi slam leminin en ok tehlikeli bir harbe girdii
bir zamandayz. Eer bu zamanda slamn zayflamasna sebep
olabilecek fesat ve fitneye tevessl edenler bulunursa, bunlar-
dan daha kt mahlklar bulunamaz.
Fahr-i Kinat Efendimiz (A.S.) buyuruyor ki, Hainler hak-
knda hkim nezdinde efaat teebbsnde bulunanlar da ha-
indirler. Zira bunlar bilerek veya bilmeyerek fitne ve fesat ya-
plmasna hizmet etmi olurlar.
278
 CEMAL PAA

Binaenaleyh cidden ve gerekten ihanetleri sabit olanlar

iin efaatte bulunmaktan Allaha inanan herkesin kanmas
gerekir.
eyh Bedrettin Efendi szlerini bitirir bitirmez, glerek
eyh Esad ve eyh Abdlkadir el-Hatipin yzlerine baktm ve
dedim ki:
Siz eyh Hazretlerini bizim harp divannn mahkm et-
tii hainler hakknda efaat dilenmek iin bana getirdiniz. Hl-
buki eyh, benim harp divan mazbatasn kuvvetli bir fetva ile
tasdik ve hainleri affetmeye kesinlikle yetkili olmadm eriat
lisan ile bana ihtar etti. yle deil mi, Bedrettin Hazretleri?..
Gle simas ile oradakilere bakarak tasdik anlamnda ba-
n sallad. eyh Esas ukayir:
Aman ey eyh, sen bizi berbat ettin! Artk bundan sonra
Paaya hibir ricada bulunamayz. Sizin fetvanza gre bizi de
hain telakki ederek ipe ekmeye kalkr eklinde bir latife
ile ii tatlya balad.
Ertesi gn am ve Beyrutta idam hkmleri uyguland.
Baz kimseler diyorlar ki, bu hkmleri Padiahn onayn-
dan gemeden uygulamamalymm.
Evvela buna kanunen yetkim vard. Sonra ancak byle bir
icraat ile dier hainleri sindirmek mmkn olabilirdi. Arabis-
tanda ahsn ve ahsiyetlerin o kadar byk bir etkisi vard ki,
bazen bir kolordunun yapamayaca bir ii yalnz bir ahs ya-
pabilirdi.
Benim kadar czi vastalara sahip olan bir kumandann se-
nelerden beri ngiliz ve Fransz propagandalar ile ahlak ber-
bat edilmi bir muhitte hkmet nfuz ve kuvvetini yrte-
bilmesi iin gerektiinde, her trl ceza ve affn, her kim
279
ANILARIM

hakknda olursa olsun, hatta stanbula sormadan uygulamaya

yetkili olduuna kani olmas gerekir. Ben eminim ki, erif H-
seyinin istiklalini ilan etmesinden sonra dahi iki buuk yl Su-
riyede hibir isyann kmamas 1916 senesi nisannda tatbik
edilmi olan hkmlerden izinsiz tasdik ve icras hususunda
iki arkadamla mutabk kalmtk. Bunlardan biri Harbiye ve
dieri Dhiliye Nazr idiler. Sonunda hkm evrakn stan-
bula gnderdiim zaman Harbiye Nezareti Temyiz Divan ta-
rafndan tatbikat yaplm ve hkmet karar ile Padiaha arz
edilerek, ordu tarafndan icra edilmi olan hkmler yksek
tasdike da gnderilerek yasal muamele tamamlanmt.
Dier baz kimseler sular, 1913 senesi balarnda ilan olu-
nan genel af kanunu ile affolunmutu. Bunlarn sonunda ayn
sutan dolay mahkeme ve idam edilmeleri, yasal deildir.
Suriye Meselesinin Gerei adl krmz kitapta aka
anlattm gibi, bu ahslar genel aftan nceki sularn on-
dan sonra da devam ettirmilerdir. Zaten bu mahkmiyetleri
de, ite bu sonradan ilemi sularndan ileri gelmitir. An-
cak genel aftan nceki sularna ait belgeler ok kuvvetli oldu-
undan, ihanetin mahiyetini btn irkinlii ile ve akl ile
gstermi olmak iin harp divan bu belgeleri incelemi ve ya-
ynlamtr. Krmz Kitabn yaynlanmasndan sonra dahi bir
iddiay ileri srmek hkmetin iinde mutlaka bir hata bulmak
emelinde srar etmekten baka bir eye yorumlanamaz.
Hkmlerin icra olunduu gn orduya bir genelge yayn-
layarak bu beyannameye mahkmlarn her birinin crmn
ispat edecek belgelerden bazlarn koymutum. Bir iki saat
sonra erif Faysal ziyaretime geldi:
Eer bu hainlerin sularnn bu kadar irkin olduunu
bilse idim, ceddimin tertemiz ruhuna yemin ederim ki hakla-
rnda efaat ve mracaatta bulunmak deil, her bir organlar-
280
 CEMAL PAA

nn ayr ayr kesilip atlmak sureti ile akbetlerinin iddetlen-

dirilmesi ricasnda bulunurdum. Allah hepsine lanet etsin
demiti.
Ailemizin fertleri arasnda byle deni mahlklarn yeti-
mi olmas beni utanmann en son derecesine dryor. lahi
adaleti yerine getirdiniz. Allah ve Resul sizden raz olsun! de-
miti.
Olaydan bir ay kadar sonra erif Hseyine yazdm telg-
rafn cevab geldi. erif in bu cevab benim telgrafmn kendi
zerinde olduka fena bir etki meydana getirdiini gsteri-
yordu. Genel af meselesi iin, devletin dhili faydasn mucip
olabilecek mtalaasn ileri srdn syledikten sonra, Me-
dine Muhafzndan birok ikyetlerde bulunuyor ve Osmanl
Halifelerinin kendisine ihsan ettikleri hukuka tecavz edilme-
sine raz olmayacan sylyordu.
O srada Medinedeki erif Ali Beyin Muhafz Basri Paa
aleyhine vaki olan tecavzleri gerekten de tahammln s-
tne kyordu. Binaenaleyh hemen erif Faysal ararak
babasnn bana yazd cevab gstermekle beraber, kardei-
nin bu gibi tecavzleri tekerrr edecek olursa, kendisini askeri
kuvvet kullanarak engelleyeceimi ok iddetli bir ifade ile be-
yan ettim ve dedim ki:
Faysal Beyefendi! Gerek babanzn son zamanlarda kul-
lanmaya balad lisandan ve gerek kardei Ali Beyin Medi-
nedeki fiillerinden hibir ey anlamamaya baladm. Sizinle
buradaki mnasebetlerimiz gayet drst ve dosta iken, Ali
Beyin Medinedeki fiillerini neye hamletmek mmkn olabi-
lir? Bir yandan Kanal Seferi iin 1500 neferlik gnll birlii-
nin hazrlklar ile megul oluyorsunuz. Devlet size bu kadar
para veriyor. Gnlllerin tfeklerini Medineye gnderiyor.
Bir taraftan da babanz ayrlmak meyillerini gsteren istekler
281
ANILARIM

ileri srmeye balyor. Kardeiniz Ali Bey, Medinede baba-

nzn szlerine uygun fiil ve icraatta bulunuyor. Ben size ok
ak bir dille sylemek isterim ki, eer dost isek onun gerek-
lerini tamamen yerine getirelim. Yoksa maksadnz baka ise
rica ederim, silahlarnz elinize alnz, hemen isyan ediniz. Hi
olmazsa o zaman imdiki komedyalara son vermi ve iki d-
man gibi kar karya km oluruz. Neticede Cenab- Hak ne
murat etmise, o olur. Eer maksadnz ihtilal deilse, kardei-
niz Ali Beye yaznz hemen gelsin. Burada beni ziyaret etsin ve
Medine Muhafz Basri Paaya saldrmaktan artk vazgesin!
erif Hseyinin haberlemelerinden ben tamamen anla-
mtm ki, bu adam isyan iin hem frsat kolluyor ve hem de
sebep aryordu. te bundan dolay erif Faysala ak ve son
derece iddetli bir lisanla bu szleri sylemitim.
Szlerim erif Faysaln yznde bir damla kan brakma-
mt. Ayaa kalkarak ve sa elini gsne koyarak, heyecanl
bir eda ile dedi ki:
Aman Paa Hazretleri! Byle eyleri bize nasl isnat eder-
siniz? slam Halifeliinin en sadk hadimleri olmakla iftihar
eden ve Allahn Resulne (A.S.) mensup olan bir ailenin ef-
rad nasl olur da hain olur? Allah akna fikrinizi ve dnce-
lerinizi deitiriniz. Ne ben, ne babam ve ne de kardelerim bu
devlet ve millete hain deiliz! Cmlemiz ekmeini ve nime-
tini yediimiz anl hanedann ve onun devletinin kleleriyiz.
Kardeim ve Medine Muhafz Basri Paa arasndaki ihtilaflar
halledeceime ve kardeimi buraya getirip ellerinizi ptrece-
ime itimat ediniz.
Bu konumamz esnasnda Ordu Erkan- Harbiye Reisi Ali
Fuad -Erdem- Bey de hazr bulunuyordu. erif Faysal benim
yanmdan ktktan sonra Erkan- Harbiye Reisinin odasna
gitmi. Orada alayarak eyh Esad ukayir ve Ali Fuad Beye
282
 CEMAL PAA

benim ok kzm olduumdan ve kardeini tutuklamakla

ama gidip idam ettirmem bile mmkn olduundan, ok b-
yk bir telala bahsetmeye balam olduunu, sonradan eyh
Esad bana sylemiti.
Bu olaylar 1916 senesinin mays balarnda cereyan edi-
yordu. Hlbuki Tan gazetesinin yukarda bahsettii makale-
sinde erif Hseyin daha 1 Kanununisani -ocak- 1916 tari-
hinden beri ngilizlerle anlam ve isyan ilan iin uygun bir
frsat kmasn kollamaya balamt. Ben eer o zamanlar bu
gerei bilse idim, amdaki erif Faysal da, Medinedeki e-
rif Aliyi de tutuklatr ve hatta Mekkeye, alelacele bir Trk fr-
kas gndererek erif Hseyin ile dier evlatlarn yakalayarak
bu meum ihtilali daha domadan bomu olurdum. Ne ya-
paym ki elimde bu hainlerin sularn ispata yarayacak hibir
maddi delil yoktu.
erif Hseyin Kanal Seferine katlmak iin gndereceini
vaat ettii 1500 gnllnn masraf olarak benden evvela al-
tn olarak 50-60 bin lira kadar para almt. Bunlara ait tfekler
nisann sonlarna doru Medineye gelmi, oradan Mekkeye
sevkleri kararlatrlm olmakta ise de, erif Hseyinde g-
rlen lisan oyunlar beni ihtiyatl bulunmaya davet etmi ol-
duundan, tfeklerin sevkindeki glkleri ileri srerek m-
cahitlerin Mekkeden tfeksiz olarak hareket etmelerini ve
Medineye vardklarnda tfeklerin verilmesinin uygun olaca-
n kendisine yazm ve tfekleri Medinede braktrmtm.
Mays 1916 ortalarnda bir gn erif Faysal ziyaretime ge-
lerek kardei Ali Beyin, hala Medinede bulunan mcahitlerle
Sina cephesindeki orduya iltihak iin babasndan emir aldn
ve binaenaleyh eer kendisine izin verirsem, Medineye gide-
rek kardeini alp Kudse gitmek istediini bunun mcahitler
zerinde iyi etki yapacan sylemiti. Ben mracaatn elim-
283
ANILARIM

den kamak maksadna dayandn derhal hissetmi olmakla

beraber, mademki bir kere erif Hseyin ve evlatlar tarafndan
aldatlmaya balamtm, bu aldanmakta sonuna kadar devam
etmeyi tercih ediyordum.
Bir mddet dndkten sonra:
Pekl, size izin veriyorum, gidiniz! Benim adma mca-
hitlerin imendiferle nasl sevk olunacaklarna dair ilgili emri
alakal memura verdim. Maiyetinize am ulemasndan bir-
ka zat da vereyim. Karlamaya zel bir heyet halinde gitmi
olursunuz! dedim.
Szlerimi dinlerken erif Faysaln gzleri sevin kvlcm-
lar samaya balad. O anda btn gerek gzlerimin nne
geldi. Hatta Erkan- Harp Reisi Ali Fuat -Erdem- Beye:
Pek yakn bir zamanda bir Hicaz isyanyla kar karya ka-
lacamza emin olabilirsiniz! erif Faysal benim elimden kur-
tulduundan dolay hissettii sevinci rtemeyecek kadar heye-
canland dedim.
Fikrime Ali Fuad Bey itirak ediyor ve gerekten aresizlik
karsnda baka trl hareket etmenin imkn olmadn tas-
dik ediliyordu.
O srada Yemendeki birliklerin kadro ve eksikliklerini ik-
mal etmek zere, stanbuldan birlik halinde gnderilmi 2000-
3000 kadar ikmal efrad Medineye varm bulunuyordu. Me-
dine muhafzl on be gnden beri bu birliklerin sevki iin
lzumlu olan deve tedariki ile meguld. Talim ve terbiyeleri
pek mkemmel olmayan, her blnde ancak bir ihtiyat za-
biti silahl iki er bulunan bu imtiyazsz askerlerin, Medineden
Mekkeye hareketleri srasnda, erif Hseyinin tertibatyla
yolda Araplar tarafndan baskna urayacaklar rivayetinin or-
talkta dolatn, Muhafz Basri Paa bana yazmt.
284
 CEMAL PAA

Baka bir emre kadar bu birliin Medinede braklmasn

ve halen Medinede bulunan taburlarn zabitlerinden yararla-
nlarak, Mekke mcahitleri iin gnderilmi olan silahlarla te-
hiz edilerek talim ve terbiyelerine zen gsterilmesini ve erif
Alinin dikkati nazar ekilerek son tavrlarna gre Medinede
gayet dikkatli davranarak bir baskna uramaktan kanlma-
sn Muhafz Paaya yazdm. erif Faysaln Medineye gelmek
zere bulunduunu da ilave ettim.
erif Faysaln refakatine verdiim dier birka zat ile bir-
likte Medineden hareket ettikten sonra, her trl ihtimallere
kar bir nlem olmak zere, maiyetimdeki kolordu kuman-
danlarndan inanl ve vatan sevgisi ile mehur Fahri Paay da
Medineye gndermeye karar verdim. -Fahri Paa hakknda ki-
tabn nsznde ksa bir aklama yaptm imdiki durumu,
btn dndklerimi ve erif Hseyinin yaknda isyan ede-
cei hakkndaki phelerimi Fahri Paaya syledim. Peygam-
berimizin (A.S) kabrini ziyaret gibi zahiri bir sebeple Medi-
neye kadar bir yolculuk yapmasn, orada bir olay meydana
gelecek olursa, Basri Paa ile nleyici tedbirler almasn rica et-
tim. Medine Muhafz Basri Paa cesur, namuslu, hamiyetli ve
Medine Araplarnn tm hallerini ok iyi anlam olmakla bir-
likte savalarda tecrbe kazanm olduundan g durumlar
karsnda belki iddetli nlemler alamaz diye dnyordum.
Basri Paa ile Fahri Paaya gizli bir talimat verdim. Bu talimat
gereince Medinede erifzadelerin bilfiil ihtilal hareketi g-
rlecek olursa, Fahri Paa derhal kumanday zerine alacak ve
Basri Paa yalnz mlki idare ile megul olacakt. Her ikisi de
vatanlarn candan seven bu iki namuslu Trk arasnda byle
bir zamanda ihtilaf kmayacana eminim.
Bu kumanda tedbirlerinden baka, her ihtimale kar he-
men Medineye sevk olunmak zere, amda 2-3 tabur askerle
bir iki cebel bataryasn hazr bulundurdum. Bu birlikler ne-
285
ANILARIM

reye gideceklerini bilmiyorlar ve yalnz iki emirden yarm saat

sonra trene binecek bir halde hazr bulunuyorlard.
Hat Komiseri Kaymakam Sleyman evket Bey, her trl
devlet srlarn saklayacak kadar ketum ve iyi ahlak sahibi bir
zat olduundan, bu birliklerin trene sevk ilemini onun vas-
tas ile hazrlattm.
erif Faysal, Medineye gittikten sonra benimle muhabere
ediyor ve erif Ali de yaknda benimle greceinden dolay
memnuniyetini bana yazyordu.
erif Hseyin, sevk edilmek zere bulunan mcahitlere
sarf edilmek zere daha bilmem ka bin altn gnderilmesini
rica ettiinden, onun da erif Aliye teslimini Medine Muha-
fzna yazmtm. 1 Knunusani -ocak- 1916dan beri ngiliz-
lerle mttefik olan erif Hseyin, isyanndan bir iki gn evvel,
1916 Mays ay sonlarna doru devletin birok altnn daha
almaktan, bu paray alabilmek iin de yalan sylemekten utan-
mamt.
2 Haziran 1916da Beyrutta bulunan Fahri Paann Medi-
neden beni makine bana istediini telgraf memurlar haber
verdiler. Bir felaket haberi alacamdan emin olarak telgrafha-
neye gittim. Fahri Paa diyordu ki:
Buraya geldim geleli erif Ali ve Faysal Beylerle ok sa-
mimi mnasebette bulundum. Hatta iki gn evvel beni mca-
hitler ordughnn kurulduu Hazreti Hamzaya davet ettiler.
Orada birlikte yemek yedik. Mcahitler birok bedevi oyun-
lar oynadlar. Kanal boyunda ngilizlere indirecekleri kahra-
manca darbelerin iddetine dair kasideler okudular. Dn gece
de Ali ve Fuat Beylerin konaklarnda misafir idim. ki gn ka-
dar mcahitlerin ilk kafilesi trenle Deraya sevk olunacakt. Bu
sabah garip bir deiiklik karsnda kaldm. Sabahleyin henz
giyinmitim. erif Ali Beyin adamlarndan birisi de erif H-
286
 CEMAL PAA

seyin Paa tarafndan size ve ncs de yine erif Hseyin

tarafndan Sadaret Makamna yazlm birer ifre idi. ifreler
imdi ektireceim. Ali Bey bana yazd mektupta diyordu
ki; Babamdan aldm emir gereince mcahitlerin Filistine
sevkleri geri braklmtr. Binaenaleyh burada bo yere vakit
geirmektense, mcahitlerle beraber Mekkeye dnmeye karar
verdim. Zatlileri ile veda etmeden hareket etmeye mecbur
olduumdan dolay ok zgnm. Kusurumu balaynz!
erif Hseyin Paann ifrelerini tabii okuyamadm. He-
men mcahitlerin kararghna bir keif kolu gnderdim. Ordu-
ghta hi kimse bulunmuyordu. Geri Ali Bey bana Mekkeye
dneceini yazm ise de hkmete sadk olan Arap eyhleri-
nin verdikleri bilgilere gre emrindeki kuvveti ksma ayr-
m, her birini eitli istikametlere sevk etmitir. Bu akam,
olmazsa yarn, byk ihtimalle tren hattna bir saldrda bulun-
mas, Medine ve Suriye arasndaki ulamn kesilmesini mte-
akip tm kuvvetlerle Medineye hcumla burasn zapt etmeye
teebbs etmeleri muhakkak imi.
Bittabi verdiiniz talimat gereince hemen Medinedeki
birliklerin kumandasn zerime aldm. imdi her trl ihti-
male kar, her trl mdafaa tedbirlerini aldm. Bizi kuvvetsiz
brakmamanz rica ederim?
Medine iin hazrlanm olan kuvvetlerin derhal yola -
karlmasn emrettiimi ve iinde bulunduu duruma gre
daha kuvvete ihtiyac varsa bildirmesini Fahri Paaya yazdk-
tan sonra, erif Hseyinin Sadaret Makamna yazd ifreleri
zdrerek okudum.
erif Hseyinin gerek bana ve gerekse Sadrazam Paaya
yazd telgraflardan biri ok iltifatla dolu idi. Dieri ok ha-
in ifadelerle, muhabere eden iki devlet adamndan hangisine
itimat etmek lazm geldiini kestiremediinden, iki ay evvel
287
ANILARIM

Enver Paaya yazd yazdan bir sonu kncaya kadar h-

kmetle her trl ban kesmek mecburiyetinde olduunu
sylyordu.
Mltefit dedii devlet adam bendim. Hain dedii de En-
ver Paa idi. Enver Paa, olu erif Alinin Medine muhaf-
zna kar taknd tavr deitirmesi lzumuna dair yirmi
gn evvel erif Hseyin Paaya bir telgraf yazmt. Anlal-
yor ki isyan etmek iin hibir vesile elde edemeyen erif H-
seyin, bundan yararlanmak istemiti. Ben kendisine yazdm
eyleri yle ssl bir slupla yazmtm ki, bunlar okuyup da
bir kavga vesilesi karma imkn yoktu. Enver Paann mek-
tubunda hibir hain sz bulunmamakla beraber, o kadar fazla
saygl kelimeler kullanlmt. te erif Hseyinin ilk ham-
lede kullanmak mecburiyetinde kald ihtilal sebebi:
erif Faysal Medineye giderken her trl ihtimallere kar
yalnz benim bilmem gereken baz hususlar hakknda benimle
haberlemek isterse kullanlmak zere kendisine bir ifre anah-
tar vermitim. O anahtarla yazlm bir ifre de ondan aldm.
Bu ifrede erif Faysal aynen yle diyordu:
nallah yaknda terif buyurduunuzda szl de arz ede-
ceim sebeplerden dolay, mcahitlerin Suriyeye sevklerinin
gecikmesi pederim tarafndan emrolundu. u son zamanlarda
cereyan eden haller son derecede zlmeme neden oldu. Bun-
lar ortadan kaldrlmadka sizi grmekten utandmdan bir
mddet iin Mekkeye gideceimi arz ederim Efendim?
Nihayet iki gn sonra Medinenin kuzey ksmlarnda
hatta hcumla balayan isyan, erif Hseyinin caniyane teeb-
bslerini aa kard.
Bundan sonraki olaylar srf asilerle askerler arasndaki mu-
harebelere ynelik eyler olduundan, hatrama bunlar koy-
maya gerek grmyorum. Harbin balangcndan 2 Haziran
288
 CEMAL PAA

1916 tarihine kadar erif Hseyin ile cereyan eden muharebe-

lerimiz tamamen sakl olduundan onlar inallah vatana d-
nnce ayrca yaynlayacam. Yalnz ihtilali meru gstermek
iin erif Hseyinin nerettii iki beyannamenin tercme-
lerini bu defa Mandelstammn kitabnda da okuduumdan,
bunlar tahlil etmeyi, hatralarmn yazlmas sebebi nokta-
snda uygun telakki ettim.
Mandelstammn kitabnn 260. sayfasnda Franszca ter-
cmesi km olan ve Arapa asl olan en mnafkane bir edi-
bin ok beli bir rnei bulunan 25 aban 1334 -27 Haziran
1916- tarihli ilk beyannamesinde erif Hseyin tarafndan sa-
ylan ihtilal sebepleri aadaki gibi zetlenebilir:
1- ttihat ve Terakki Frkas iktidara geldii gnden beri
-Merutiyetin ilan olan 23 Temmuz 1908den beri demek is-
tiyor- memleketi o kadar kt idare etmiti ki, devlet birok
arazi ile nfuz ve haysiyetini kaybetmiti.
2- Bu kt idare yznden meydana gelmi bulunan bir-
ok d savalar esnasnda halk, bilhassa Hicaz halk o kadar
byk bir fakirlie ve zarurete dmt ki, evlerinin kapla-
rn bile satmaya mecbur kalmlard.
3- Bununla da yetinmeyerek slamiyet hkmlerinin artla-
rna uymaktan vazgemilerdi. Mesela stanbulda hkmetin
ve eyhlislamn gzleri nnde neredilen tihat ismin-
deki bir dergi, Peygamber Efendimiz (A.S.) hakknda, mutat
ihtiramn kabul etmeyecei bir lisan kullanmaya cret etmi.
4- Ayn mecmua, slam artlarnn verasete ait fkrasn de-
itirmek lazm gelecei itihadnda bulunmu.
5- Harbi bahane ederek am, Medine veya Mekke gibi e-
hirlerde ikamet eden askerlerin oru tutmak mecburiyetinde
olmadklarna dair hkmet fetva yaynlam.
289
ANILARIM

6- slam eriatnn halifelie ait hkmleri bozularak, hali-

fenin hukukunu tahdit ettii gibi, kendi bamabeyincisi ile Ha-
zine-i Hassa Nazrn bizzat semek yetkisini bile Padiahtan
alm.
7- Sonunda yzlerdeki maskeler derek hkmetin Enver
Paa, Cemal Paa ve Talat Beyin yetkisinde olduu anlalm
ve bunlar devleti istedikleri gibi idareye kendilerini yetkili ad-
detmilerdir.
8- Bunun en byk rnei, son zamanlarda Mekke Kad-
sna stanbuldan gelen bir emirname imi ki, bu emirname
gereince Kad yalnz mahkeme huzurunda yazlacak belgeyi
muteber addetmeye Mslmanlar arasnda, gyaben yazlan
belgeleri hkmsz saymaya mecbur ediliyormu. Bu suretle
Suret-l-Bakarann hkm kaldrlmak istiyormu.
9- Dier bir rnei de Emir mer el- Cezayiri, Emir Arif el-
ahabi, efik Bey el-Meyyed, kr Bey el-Asil, Abdlvahab
-erif her nedense bu kiinin ngilizce lakabn kullanmak is-
temiyor!- Tevfik Bey el-Bast, Abdlhamid el-Zuhrevi, Abdl-
gani el-Arsi ve refikleri gibi tannm kiileri bir anda idam et-
mi olmalar imi.
10- Yalnz bunlarla yetinmemiler, bunlarn kadn ve o-
cuklar, ne kadar akraba ve taalluklar varsa hepsini srm,
btn mallarn, mlklerini zapt ve msadere etmiler.
11- Muhterem kardeleri Emir Abdlkadir el-Cezairi el-
Hsnnn kabrini tahrip etmiler.
te erif Hseyinin isyanna balang olan 2 Haziran
1916 tarihinden 27 Haziran 1916 tarihine kadar yirmi be gn
zarfnda bin glklerle temin edebildii isyan sebepleri!
imdi btn slam leminin tertemiz ve tarafsz duygula-
rna sesleniyorum!
290
 CEMAL PAA

1.den 8. maddeye kadar olan bu maddeler gerek bir Ms-

lmann, eriflik iddia eden bir zatn slamiyetin Halifelik ma-
kamna kar isyan gerektirecek eyler midir? nk erif H-
seyinin isyan sebebi olarak sayd 9, 10, 11. maddeler; gerek
halde erif Hseyinin isyan sonucu olarak devlete slam ge-
nel menfaatlerini korumak iin giriilmi men edici tedbirler
cmlesinden bulunmu olmalar ile Hseyinin bunlar isyan
nedeni saymaya hakk yoktur.
Mekkede yaynlanan El-Kble gazetesinin 1917 senesi
nshalarndan birinde, erif Hseyinin bir mektubunu gr-
mtm. imdi yanmda olmad iin maalesef aynen buraya
koymadm bu mektupta erif Hseyin Arap emirlerinden, is-
mini vermedii bir zata hitaben diyordu ki:
Biz Arap birlii gibi mukaddes emeli, Mekke emirliine
tayin edildiimiz zamandan beri takip ediyoruz. Bu emelin ye-
rine getirilmesi iin, Arap emirleri ile aramzda srekli iyi ili-
kiler kurmaya almaktan geri kalmadk. Asir Seferi srasn-
daki fiillerimiz ve Trklerin Emir bni Suud aleyhine tevik
ettikleri Emir bni el-Reidin tecavzkr hareketine engel ol-
mak zere olumuz Abdullah kumandasnda kuvvet sevk edi-
imiz bu almalarmzn derecesini gstermeye kfidir...
te kusur itiraf buna derler. Gerekten kendi itiraf ile e-
rif Hseyin, emirlie tayin edildii gnden beri isyan etmek
amacn tayordu. Btn Hicaz valileri emirin bu niyetini an-
lyor, bu konuyu stanbula yazyordu. Hele Vehip Paa bu ko-
nuda ok srar ediyordu. Fakat erif in azli ve tebdili iin en
az iki frkann Mekkeye gnderilmesi lazm geleceini ileri
srdnden, Balkan Harbinden sonra Araplarla anlamay
i politikas iin daha uygun telakki eden hkmet, yeniden
birok dedikodular ve anlamazlklar mucip olmas ihtimali
olan byle radikal bir nlem almaktan ekinmiti.
291
ANILARIM

Umumi Harbe katldktan sonra ise, bilhassa ben emre, bir

ihtilaf ve isyan sebebi vermemek iin o kadar altm ki, bu
almalarmn derecesi, kendisi ile bir seneden fazla sre ya-
zmalarm nerettiim zaman tamamen meydana kacaktr.
Suriye erafndan bazlarnn idamn erif Hseyin en b-
yk bir gnah gsteriyor. Geri bu ahslarn idam sebeplerine
ait belgeleri Suriye Meselesinin Gerei ismindeki Krmz
Kitap ta yaynlam isem de, bu belgelerden bazlarn buraya
da koymay faydal buluyorum:

BELGE NO: 24
amdaki Fransz Konsoloshanesi Sefaretine
am, 15 knunuevvel -aralk1913-
Baalbekte Nahle Mitran Paa Hakknda;
Msy Bompart Cenaplarna:
Rum Katolik Kilisesine bal ve Baalbekin nfuz sahibi
halkndan biri olan Nahle Mitran Paa geen hafta ortasnda
beni iki kere ziyaret etti. Nahle Mitran Paa bundan iki sene
nce Paris Osmanl Eliliinde alm, bu nedenle bizim si-
yasi simalarmzdan pek ounu tanyor. Paa, ttihat ve Te-
rakki Cemiyetine katlm olmakla beraber, cemiyetle pek il-
gisi olmadn bana itiraf etti. lgisizlii o kadar ki, bendenize
ttihat ve Terakki Cemiyetinin iflasndan, Gen Trklerin bk-
knlklarndan bahsetti.
Paa arkadalarndan birinin adliyede olan bir iini hallet-
mek iin ama geliinden yararlanarak beni ziyaret etti. Bera-
ber olduumuz mddet zarfnda idari konulardan konutu.
Amacm bir mesele hakknda -Fransz Cumhurbakannn ilan
ettii gibi- grmektir, dedi. Durum savunmaya uygun de-
292
 CEMAL PAA

ildir. Baalbek ve Buka vadisini Lbnana katmaya karar ver-

dik. Sonra yle syledi: Esasen bu arazi corafi taksimat a-
sndan Lbnana aittir. Fakat amacmz gerekletirmek iin
Fransz hkmetinin himayesine ihtiyacmz vardr. Msl-
man, Hristiyan bu konuda hep mttefikiz.
Osmanllarn buna engel olmak istemelerine kar da nasl
hareket edeceimizi kararlatrdk. Baalbek halknn bir ksm
bizim etelerimizdir. ehir fevkalade nemli bir mevkie sahip-
tir. Suriye ve ieriye giden btn yollarn anahtar durumun-
dadr.
Mtevelli eyh Esad Haydar Bey, memleketimizin en n-
fuzlu insan, Mslmanlarn ba Abdlgani El-Rufai ve ben,
Trkiye istesin istemesin, memleketimizi Lbnana ilhak (kat-
maya) etmeye karar verdik. Lbnana ait meselelerle megul
olan Msy Couget ile bu konuda grmek zere Beyruta
gitmeye aramzda karar verdik. Fakat Baalbek blgemiz dhi-
linde olduundan gerek Esad Bey ve Abdlgani ve gerek adma
sizi meseleden haberli klmay bir grev addettim.
Nahle Mitran Paann bu ifadeleri nnde ben gayet ted-
birli davranmakla beraber, kendisine kar son derece iltifat et-
tim. Fakat ad geen, ikinci defa ziyarete gelerek Fransaya kar
yeniden duygularn dile getirdi. Memleketin ierisinde hangi
i olursa olsun emrime hazr olduunu syledi.
Beyrutta Fransz Bakonsolosluundan, Pariste Fransa
Dileri Bakanlna ve stanbul Fransa Eliliine 18 Mart
1913 tarihli yazlan yaznn tercmesidir:
Arapa El-Selah gazetesinin mdr Msy Zeine tara-
fndan, imza sahipleri adna verilen beyannameyi, siyasi fayda-
sna binaen takdime mecburiyet grdm. Bu beyanname Su-
riye iin Suriye slahatlar komitesinin Hristiyan yelerinin
muvaffakiyeti ile dzenlenmitir. Bu hususta Bakanla birka
293
ANILARIM

defa maruzatta bulunmutum. mza sahipleri bunlarn en ileri

gelenleridir. Bunlar avukat Msy Pierre Tarrad ile konsolos-
luk tercman Msy Tueni, Ortodoks Msy Zeine ile emlak
sahiplerinden Rum Katolik Arka, Emlak sahibi Msy Hani
Marun, Protestan Doktor Sabit. Bunlarn hem kendi hem
mezhepleri adna verdikleri mektupta Suriye Hristiyanlarnn
arzularn ve Fransaya olan balarn bildirmilerdir.
Beyrut 12 Mart 1913
Beyrutta Suriye Fransa Konsolosu Msy Couget Cenap-
larna
Bakonsolos Efendi:
Aada ak imzal, Beyrut Vilayeti iin slahat projesi d-
zenlemek zere btn cemaatler tarafndan seilen umumi
heyetin icraat komitesi Hristiyan yeleri, Fransay Osmanl
Hristiyanlarnn hamisi (koruyucusu) ve Suriye Hristiyan-
larnn vatan alnm addettiklerinden aadaki mtalaay
Fransann Suriye Konsolosunun nazar dikkatine arz ile onur
duyarlar:
1- Osmanl Hristiyanlarnn durumu,
2- cra komitesi tarafndan dzenlenen slahat projesi,
3- Suriye Hristiyanlarnn emelleri ve istekleri,
Bu mtalaann Fransa Hkmetine bildirilmesi ile haiz bu-
lunduu yetki ile desteklemesini bakonsolostan rica ederler.
Osmanl Hristiyanlarnn durumu:
Osmanl devletinde yaayan Hristiyanlarn durumu te-
den beri kt ve zntye ayandr. Bu durum imdi Balkan
Harbi ve Trkiyenin yenilgileri dolaysyla daha da ktlee-
cektir. nk bu yenilgilerin dorudan doruya sonular un-
lar olacaktr:
294
 CEMAL PAA

1- Vergilerin artrlmas,
2- Mslman taassubunun iddeti
3- Suriye Hristiyanlarnda g arzusunun artmas,
1- Vergilerin artmas: Avrupa vilayetlerini kaybeden Tr-
kiye Hkmeti, oralardan saladklar vergileri imdi Asyadaki
vilayetlerine yklemeye alacak. Buna belki de balamtr.
Ancak, Trk idaresinin vergi ls ve tahsilindeki taraf tutma-
sn, skc nlemlerini bilenler artan bu vergi yknn aa yu-
kar Hristiyan halk zerine bineceine phe etmezler.
2- Mslman taassubunun iddeti: slam taassubu teden
beri Trk politikaclarn elinde deerli ve isabetli bir silaht.
Balkanlardaki son olaylar srasnda da bundan yararlanmak-
tan geri kalmadlar. Bundan elle tutulur bir gerek kmakta-
dr. Bu harpte hilale kar ha birlemi, Hristiyanlk slama
kar vaziyet almtr. Bu noktadan hareket eden Mslmanlar
iin, Trkiyenin kmesi ve felaketlerini, Hristiyanlarn Os-
manl mparatorluundaki varlna balamak en kestirme yol
olacaktr. slam telakkisine nazaran devletin urad felaket-
lere balca mnasebetleri Osmanlln anadan doma d-
man olan Osmanl Hristiyanlardr. Bu nedenle Hristiyan-
lar her trl bask ve harekete maruz kalacaklardr. Bu basklar,
daha ziyade, Trk makamlarnn byk bir maharetle tatbik et-
meyi bildikleri o gizli ezici ekilde yaplacak ve Trk kanun-
larnn elastiki oluu bu bakmdan kendilerine mkemmel bir
ekilde hizmet edecektir.
3- Suriye Hristiyanlarnn G Arzularnn Artmas: Bal-
kan Savann balangcndan beri Makedonya ve Trakyadan
Suriyeye ok miktarda slam g yaplmtr. Gittike gle-
nen bu akm, herhalde hkmete de tevik edilmektedir. Bu
yzden Suriyedeki Mslman ve Hristiyan dengesi maalesef,
Hristiyanlar aleyhine bozulacaktr. Dinleri dolaysyla hkim
295
ANILARIM

olan Mslmanlar, bu sefer say itibar ile ar basacaklardr.

Suriyede Hristiyanlar bu sebeple zaten heyecanlanmlar ve
biroklar Amerikaya gmlerdir. Bu nedenle imdiki du-
rum g arzusunu iki istikametten ok destekleyecektir. Ms-
lmanlar Suriyeye, buradaki Hristiyanlarda Amerikaya g
edeceklerdir. Bu durumun ksa bile olsa devam, Suriyedeki
Hristiyan unsurlarnn mahvolmasna neden olacaktr.
Islahat Projesi: Zamann Babakan olan Msy Poinca-
rein Trkiyeyi Asyadaki vilayetlerinde slahata gemeye da-
vet ettii malum nutkundan hemen sonra Trkiye Hkmeti
kendiliinden, bu vilayetlerinde slahat yapmaya hazr oldu-
unu bildirmi ve valileri kendi blgeleri iin slahat teklifinde
bulunmaya davet etmitir. Osmanl Hristiyanlar, Hkme-
tin maksatlarndaki samimiyetin derecesini kendi tecrbeleri
ile bilmektedirler. Bu slahat tekliflerinin tek sebebi, Trki-
yede muayyen slahatn yaplmasn isteyecek olan Avrupann
bu mdahalesini srncemede brakmaktr. Suriye mntkalar
halk tarafndan hazrlanm gerekede ise bizzat kendisince
kaleme alnm olan bu slahat tekliflerine dayanarak, hk-
met Avrupann istedii slahat reddetmek frsatn bulacak-
tr. Bunun bahanesi de bu isteklerin, bizzat ilgililer tarafndan
hazrlananlara uymadklar olacaktr. Bununla beraber Beyrut
Hristiyanlar Mslmanlarla beraber slahat projesinin d-
zenlenmesine katlmaya muvafakat etmilerdir. Bunun iki se-
bebi vardr:
1- Osmanl Hkmetini gerek deeri varm gibi gster-
mek istedii projesinde artmak.
2- Bu projede, Avrupa kontrolnn btn idare ubele-
rinde etkili olmasn salamak. Bu prensip, komisyonun Ms-
lman ve Hristiyan btn yeleri tarafndan bir kere kabul
296
 CEMAL PAA

edildikten sonra halkn kanaatince, Trkiyede Avrupann i-

tiraki olmadka slahat yaplmayaca kanaati hsl olacaktr.

Suriye Hristiyanlarnn Emel ve stekleri

Islahatn gerek Avrupann yardm ile gerek yardm ol-
makszn uyguland farz edilse bile bu durum Suriye Hris-
tiyanlarnn gerek arzusunu karlamaz. Bunlar Fransadan
ayrlmayacak kadar baldrlar. Bu lkenin gerek yksek mede-
niyetine, gerek felaket gnlerindeki yardmlarna ne kadar ok
borlu olduklarn ebediyen unutmayacaklardr.
Suriye Hristiyanlarnn byk emeli Suriyenin Franszlar
tarafndan igalidir.
Bu byle olmak zere aada imzalar bulunan encmen
yeleri Suriyenin siyasi durumu karsnda tek doru bulduk-
lar tedbirleri nemleri srasna gre, Beyrut Hristiyanlar
adna aadaki gibi arz ederler:
1- Suriyenin Franszlar tarafndan zabt
2- Fransann bir fiil himayesi ve kontrol altnda Beyrut vi-
layetine tam bir muhtariyet verilmesi.
3- Beyrut Vilayetinin Lbnan ile birletirilerek Fransann
hkimiyeti altna konulmas.
Miel Tueni Jozef Hati Piyer Tarrad
(imza) (imza) (imza)
Dr. Eyp Sabit Rzkullah Halil Zeine
(imza) (imza)
Bu belgeleri dikkatle okuyanlar, Araplar korumak perdesi
altnda Fransa Hkmetinin Suriyeyi igal iin ne kadar b-
297
ANILARIM

yk aba sarf ettiini anlamakta glk ekmeyeceklerini zan-

nederim.
ngilizlerin Irak iin, Filistin iin besledikleri emelleri, rica
ederim. Umumi Harpten nce bilmeyen kimse var m idi? Bu
ngilizlerin emellerini bilmemezlikten gelmek iin insann ya
gerekten beyinsiz veyahut vicdann satm olmas icap eder.
Farz edelim ki, erif Hseyin Hilafet Makam aleyhine
ayaklanmak iin ngilizlerle muhabereye balad Temmuz
1915 tarihinde Fransann bu amalarn bilmiyordu, ngiliz-
ler kendisine Mersin ve Adanadan Musula kadar olan hattn
gneyindeki btn Arabistan yarmadas zerinde kurulacak
byk bir Arap Saltanatn vaat ettiklerinden ve Trk Saltana-
tnn tamamen yklacandan emin olduundan, Trkn y-
kld anda Arap kaldrmak sureti ile slam lemine acele bir
hizmette bulunmak emeli ile isyana karar vermitir.
Sir Henry Mac Mahon, 24 Terinievvel -ekim-1916 ta-
rihli cevab kendisini ikaz etmeye yettiyse, Suriyede icra etti-
im idamlar mteakip yaynlad belgeler ki, her biri Fran-
sz emellerini ispat iin birbirlerinden ak birer kesin delil
deiller mi? Sir Henry Mac Mahon zikredilen terinievvel
(Ekim)1916 tarihli cevabnda Lbnan ile Suriyenin baz sahil
ksmlarnn okta Arap saylmayacan zellikle Suriyenin
baz ksmlar hakknda Fransann aklad talepleri kabul et-
memek ngiltere iin mmkn olmayacan daha o zaman be-
yan ediyordu ki, bundan ne maksat olduu ok iyi anlalabi-
lirdi. Irak Trklerin elinden alndktan sonra ngilizlerin bunu
Araplara hediye ve ihsan edeceklerine ihtimal vermek ise, yak-
lak olarak bir saltanat hrsndan ileri gelmiyorsa, siyasi bir
krlkten baka bir eye yorumlanamaz.
erif Faysaln, Suriyede ordu kararghnda bulunduu za-
man bunlarn tmn kendisine sylemi ve Araplarn Trk-
298
 CEMAL PAA

lerden ayrldklar gn ngiliz ve Franszlarn esareti altna

deceklerini ve slam Hilafetinin tamamen gcn kaybede-
ceini anlatmtm.
te imdi birinci dnya sava bitti. ngilizler erif Hse-
yinin isyan sayesinde Trk ordusunu tamamen malup ede-
rek Suriye ve Filistini tamamen istila ettiler. Bakalm slam
memleketleri ne tr bir manzara gsteriyor?
Byk Halife mer El-Farukun slam mlkne sekin bir
hediyesi olan mbarek Kudsn bulunduu Filistin Ktasn
ngilizler ebediyen ellerinde bulundurarak burada bir Yahudi
Devleti tasla vcuda getirmek istiyorlar.
Eski Lbnan Trablusam, Beyrut, Sayda, Sur ehirlerinde
Baalbek ve Buka kazalarnn ilavesi suretiyle Byk Lbnan
adn vermek istedikleri sahaya Franszlar yerleiyorlar. Byk
Iraka ngilizler sahip kyorlar. Hicaz mstakil bir hkmet
olarak tannmak suretiyle bu birlikten ayrldktan sonra am,
Hama, Humus ve Halep ehirlerini ihtiva eden uzunlamasna
bir sahada Fransz himayesi altnda bir Arap emirlii kurmak
istiyorlarsa da, Franszlar buna raz deiller.
erif Hseyinin isyanndan kazandklar byk menfaat-
lere ne dereceye kadar minnettar olduklarn ispat iin ise, vak-
tiyle kendisini Byk Emir ve Hami-i Arap ve sair gibi un-
vanlarla pohpohlanm olan mahut Suriye Merkez Komitesi
Reisi kr Ganemin 12 Ekim 1919 tarihli Figaroda yayn-
lad bamakaleyi aaya koyuyoruz:

Hicazn Haklar ve Suriye

Grne gre Emir Faysaln Suriye krallndaki hkm-
ranlk haklarnn tannmas hususunda henz Tereddt edil-
mekte ve buna yanalmamaktadr.
299
ANILARIM

Zikredilen emirin ifadelerine inanmak icap ederse, ilgili ta-

raflarn ounluu bu haklar inkr etmemektedir.
Bir inceleyelim!
Bu haklar, ngilizlerin 1915deki vaatlerine dayanmakta-
dr. erif Hseyin ile Sir Henry Mac Mahon aralarndaki mu-
haberelerden anlald zere, gerekten ngiltere Hicaza b-
tn Suriyeyi deilse bile am, Humus, Hama ve Halep gibi en
deerli yerleri vaat etmitir. te Krallk makamna geen e-
rif in olu Faysaln haklar bu esaslara dayanmaktadr. Emirin
dayand ve dier btn anlama veya kararlarda, hatta bar
konferanslarnda oylamaya katlma hakkn ihra ettii vaatler
-nk kimse teahhdlerden bahsetmemektedir- bunlardr.
Bu mektuplarn gerek manas nedir? Vaat mi, teahhd
m, sfatlar ne olursa olsun iki zel ve stelik yabanc ahsn,
koskoca bir millet ve memleket zerinde tasarruf etmek, 20.
asrda da mmkn olacak m?
O gizli muharebe ve yrtlen konumalar, herhangi ka-
nuni veya nizami haklar meydana getirebilir mi?
Bu miktarda ve cinsten bir senedin, hibir eyden haber-
leri ve hibir borlar olmayan nc ahslar adna tanzimi,
onlardan alacakl olacamz ifade eder mi? u halde bu hak,
ayn cinsten baka haklara nazaran, neden daha kuvvetli olu-
yor? Savunmalar ne kadar g olursa olsun, ngiltere, Fransa
ve Rusya arasnda 1916da varlan anlamalar, hi olmazsa, an-
lamay yapanlarn kuvveti bakmndan deer tamakta idi.
Bunun dnda, o memleketi aralarnda paylaan byk dev-
letler, onlara zgrlk ve refah getirmek iin vaatlerini maze-
ret olarak ileri srebilirlerdi. Buna karlk zayf ve kltrszlk
iinde ta kesilmi olan Hicaz Suriyeye ne verebilirdi?
300
 CEMAL PAA

Fakat Faysal memleketimizi bu kadar sever ve dokunul-

mazlmzn teminat altna alnmasn istiyorsa, niin tahak-
kme dayanan her trl anlamalar reddetmiyor ve lehine
olduu halde, istisna tekil etmiyor? Bilakis, Reuter ajansna
unlar sylyor:
1916 anlamalarn tanmyoruz. Umurumda bile deil.
u veya bu hkmetin bu hususta ne diyecekleri, umurumda
bile deil.
yle mi dersiniz? Acaba, mlkiyet hakkna dayandrd
mektuplar kendisine veren hkmetin kanaatlerini de mi
umursamayacak? Suriyenin mttefikler tarafndan igalinden
daha krk gn evvel, durumunun zayfln grerek Trklerle
anlamaya alan, Trk ekolundan yetimi bu ihtiyatl diplo-
mat, mahdut ilk anlamann (1915) Suriye halknn arzularna
uygun olduunu aklamt. Daha o zaman m? Gerek kendisi
ve gerek arkeolog Lawrence ve Sir Henry Mac Mahon o sra-
larda, buna dair ne biliyorlard? Hlbuki Emir ile mutemetleri
Suriyeye geldiklerinden beri, iddialarnn tekzip edilmesine
gayret ettiklerine gre, yukardaki ahslarn hepsinin, tam ak-
sini bilmeleri gerekir. Oluk gibi akan altnlar ve vaatler, muaz-
zam askeri gsteriler bulunduu gibi mttefik Fransaya kar
da yneltilen tahrikler, tehditler, suikastlar, zetle her ey de-
nendi. rnek ve ahitler eksik deil. Abdlkadirin torununun
ldrlmesi, kardei Saidin nce amdan karlmas ve sonra
da tutuklanmas, bundan nce Nahiye Mdr Mancb Beyin
tutuklanmas!.. Hlbuki Mancb Beyin tek suu 800.000 ta-
raftar ile Fransa lehine oy vermekten ibaretti -daha fazla yaz-
mak imkn olsayd, bu olayn teferruatn da vermek isterdim.
Ayn ekilde oy verdiklerinden Baalbek ileri gelenleri de tu-
tuklanp katledildiler. Mtarekeden beri Hicazn teokratik ve
otoriter iktidarna merkez olan amda bile bu sistem bazla-
rn susturmu ve bakalarn ise altna bomutu. nk San-
301
ANILARIM

ca erifin hamili ve halkn mrteci ve cahil ksmnn gznde

dini bir Rnesansn en emniyetli alameti olan erifzade, m-
minlere vaat ettii iktidar alametlerinin hibir yardmcsndan
feragat etmez. Suriye kendisini gerekten istiyor idiyse, neden
her trl cebir ve iddet, taviz, rvet, terr ve cinayetle al-
mak zorunda kald?
u halde babas -grne gre- hkimiyeti altnda bulun-
duu Trklere kar isyan etmekten dolay kral unvan ve mad-
diyata dayanan devrimiz telakkilerine uygun dnyevi bir ikti-
darla bol bol dllendirilen bu Mslman Papasnn oluna,
iddia ettii haklardan ne kalyordu ki?
Gerek, o mahut Emirin sylemediklerinde ve ancak dip-
lomatik kinayelerle edilebilenlerin iindedir. Hlbuki bu kina-
yelerin ayb o kadar byktr ki, gerei burada -memleketin
zelliklerine uyarak- namahreme yz ak olarak gsterilme-
mesi gereken Mslman kadnlar gibi telakki etmek gerekir.
En tabii eylerden gerek adlar ile bahsedildii zaman, ileden
kan komu ve mttefik devletlerin duygular, belki Fransada
da korunmak istenebilir. O zaman her ey gl pembe gsteri-
lir. Kaamaklar yaplr. Suikast yaplr. Ancak ne yaplrsa ya-
plsn mahut emirin dayand haklarn, kendini buraya kadar
getirenlerin iradesine ve yalnz buna bal bulunduu gerei-
nin inkrna imkn yoktur. Her eyin 1915 den beri aklanan,
1916 anlamalarna hkim olan, 30 Eyll 1918 tarihli geici
anlamalarda da rol oynayan o iradeye kran borludur. Fay-
sal, kendisini bugnk hale ve Suriyeye getiren politikalarn
aletinden baka bir ey deildir. Bu politika onu icabnda yine
kullanmak zere, burada tutmakta srar etmektedir.
Kald ki btn bunlar byk bir drstlkle cereyan etmi-
tir. ngiltereyi yahut ajanlarndan birisini en ufak kaypaklkla
itham etmek hakszlk olur. Suriyelilerin Araba havale edilerek
302
 CEMAL PAA

corafya ve tarihin inkr edildikleri btn teebbslerde, den-

geyi bozacak hibir olay olmamtr. Vastalarn eitleri ve kul-
lanlmasndaki bu kusursuzluk, drstlk mahir bir politika-
nn zelliidir.
Zaten her eyi nc ahslarn srtna yklemek de yan-
l olur. Suriyede Araplarn, Filistinde Siyonistlerin haklar
desteklenmektedir. Trkiyede hilafetin haklar Hintliler -bu-
gnk Pakistanllar- tarafndan korunmaya allrken, Afri-
kada Alman kolonileri Dominyonlar lehine oy vermektedirler.
Bu arada yakn douda bir mttefik, bir dost, dorudan do-
ruya zarara uramakta hatta resmi mandas kendisine Filistin
ve Musulun dier blgelerini de verirken, Lbnan kylarnda
barnmaya mecbur edilerek krlmaktadr.
Bylece, 200 kiiden ibaret bir mfrezeye kumanda eden
Emir Faysal, Suriyenin kaytsz ve artsz hkimi olarak g-
rnmektedir. Verdii kurbanlarn acs altnda hala inleyen
Fransa, bundan biraz yararlanm olabilse idi, hak etmedii-
miz bu felaketten dolay ikyette bile kendimizi mazur gster-
meyecektik. Hlbuki Fransa ok nemli maddi menfaatleri bir
tarafa, Ortadoudaki ve btn slam lemindeki itibarn ar-
trm olan bir memleketten mahrum kalnca herhangi bir fay-
dadan bahsedilebilir mi? Hlbuki Hicazdaki blf baarl olur
-nk Faysal kukladan baka bir ey deildir- erif Suriye
ve hatta am, Humus, Halepte kalrsa ngiltere Hayfa, Akka,
Kbrs, Irak, Arabistan, ran ve slamn btn kutsal ehirle-
rini egemenlii altnda bulundurursa, Fransann bu memle-
ketteki karlar, dil ve sair bakmndan btn hedefleri ciddi
bir tehlikeye girmez mi? Hele Suriye, kendine gre ekil ver-
meye balam olduu bu lke ebediyen ekil deitirmeye ve
bozulmaya m mahkm olacak? Uygarln vahet zerindeki
zaferinin meyvelerinin bu ekilde olacan kim mit edebilir
ki? nanlr ey deil! Fakat buna kar da mcadele edilmeli.
303
ANILARIM

Adeta bir hayal kbus bu! Gerek bakadr, baka trl olmak
zorundadr.
ngiltere, tutumunda drst olduu gibi, dncelerinde
liberal, kanaatlerinde hakka bal bir mttefiktir. Tavsiyele-
rinde fazl politikalarnda tedbirli, dncelerinde insaniyetli-
dir. Bencil kanaatlerle hareket etmez. Hlbuki Suriye, ngiltere
yznden paralanr ve Hicaza ya da Hicazlya teslim edilecek
olursa, bu devlete kusur bulmak icap edecektir. Bu sebeple Su-
riyenin tpk erevelenmi bir resim gibi, snrlar deime-
den Suriyelilere verilmek gerekir.
Sayn Babakann Suriyedeki Merkez komitesine yazd
mektupta da ifade ettikleri gibi, Suriyenin bamszl ile mn-
hasran Fransa megul olacak ve bu memlekete, yksek milli
amalarn nazar itibara alarak, kardee eklini verecektir.
Bu makaleden anlalyor ki bu gn Hicaz Kral erif Hse-
yinin am, Hama, Humus ve Halep ehirleri zerinde hibir te-
mellk hakk iltifata ayan grlmyor. Kendisi ile olu Faysal
en adi insanlar seviyesine indiriliyor. Birader-i Mkerremin
adn verdii Emir Abdlkadiri haince ldrm olmakla itham
ediliyor. Bir ngiliz gazetesinde okuduum makale ise, erif H-
seyinin h ngiliz paras ile Mekkede idareye devam ettiini
itiraf ediyor ki, Hicazn malum olan toprak ve iklim durumuna
gre bunun ilelebet byle devam edeceine hi phe yok.
Bu duruma gre erif Hseyinin isyan sayesinde bir gn
Hadim-l-Haremeyn-l erefeyn ngiliz Kral Hametl 5.
Georgeden baka kimse deildir, zannederim.
ok ak olarak grlyor ki, ngilizler erif Faysal am,
Hama, Humus ve Halep ehirlerinden teekkl edecek olan
Arap Hkmetinin Emiri yapmakla ileride oralara da el at-
mak aresini arayacak ve bu ekilde byk slam merkezleri-
nin hepsini ellerine geirmi olacaklardr.
304
 CEMAL PAA

te erif Hseyinin isyanlarndan dolay slam leminin

bana gelmi olan felaketlerin gerek manzaras! Birbirleri
aleyhine Hristiyan hkmetleri ile ittifak eden Endls Arap
reislerinin slam evketine indirdikleri darbe, erif Hseyinin
slam Hilafetine indirdii bu darbeye nazara hafif kalr.
Hele maazallah Niathtahan-l-Kostantiniye hadisi ile s-
lam Hilafeti iin tabii bir merkez olduu iaret buyrulan stan-
bulda dahi Avrupallarn imdi dndkleri gibi Milletler
Cemiyeti ad verilen bir devletler topluluunun idaresi altna
verilecek olursa erif Hseyinin ihanet eseri tekml etmi olur.
Siz Birinci Dnya Savana girmemi olsaydnz, bu so-
nular meydana gelmemi olurdu! diyecek olanlara ise, Biz
harbe girmemi olsaydk, bu sonular yine hsl olacakt. Zira
Franszlar, ngilizler ve Ruslarn istila emelleri imdi domu
deil, asrlardan beri takip edile gelmekte bulunmutur. Bina-
enaleyh Birinci Dnya Savandan galibiyetle kacak olan bu
devlet miskin ve aciz insanlarn mallarn paylar gibi bi-
zim memleketimizi paylaacaklard. O zaman ise biz Allahn
emanetini savunmamaktan dolay zillet ve hakareti kabul et-
mi olacaktk... cevabn veririz.
nallah Trkler, Mustafa kemal Paann idaresi altnda gi-
ritikleri son milli hareketleri sayesinde kendi memleketlerini,
azametli stanbullular, gzel zmir ile beraber kurtaracaklar ve
tabii snrlar ierisinde milletlerinin refahn, memleketlerinin
imarn temin edecek tedbirler alacaklardr.
erif Hseyinin ihanetine kurban olan Arap memleketleri
slamlarnn istila ve hrriyete sahip olmalarna ise, btn kal-
bimle duac olacak ve onlarn dert ve kederlerini kendi dert ve
kederimiz gibi telakki ederek, nee ve mutluluklarndan haz
duyacaz.

305
ANILARIM

ae leri
Gerek ordunun ve gerek ordu mntkasnn iinde bulunan
halkn iaesi iin aldm tedbirlerden hatramda hi bahis et-
mek bile istemediim halde konuyla, alakas sebebiyle 4. Or-
dunun harp tarihine koymay tercih ettim. Ancak Suriye ve bil-
hassa Lbnan halkn kasten alktan ldrm olduuma dair
harp srasnda aleyhime birok yalan haberler yaynlam ve bil-
hassa Mandelstamm, kitabnn ok nemli bir blmn buna
ayrdndan, en nazik duygularm yaralayan bu tezvirat red-
detmek iin burada baz gerekleri zikretmeyi uygun grdm.
Suriyeye geldiim zaman 1914 ylnn mahsul toplama
mevsimi gemi ve mstahsil, mahsul fazlasn ksmen tccara
satm, ksmen de ambarlarna koymutu. Aar hslat ise, ta-
mamen ordu ihtiyalarna tahsis edilmiti. O yl Suriyenin be-
reketli yllarndan biri olduu iin gerek ordunun ve gerek hal-
kn ihtiyalarna yeterli zahire bulunuyordu.
u kadar var ki, Cebellbnan ve Filistinin retimi ora-
nn halkna yeterli olmadndan buralara Havran, Humus ve
Hama taraflarndan zahire nakli icap ediyordu. Malumdur ki,
bar zamanlarnda karadan yaplacak nakliyat masraf, dar-
dan Lbnan ve Filistin sahillerine yaplan nakliyat masrafn-
dan fazla olduundan, alelade yllarda Suriyenin bu ksmlar
dardan ithal olunan zahire ile iae olunur. Havran, Humus,
Hama ve Halep gibi istihsal merkezlerinin fazla rn ise, bi-
lakis ihracata tahsis edilirdi.
Harp srasnda ise ithalat ve ihracata tabiat ile imkn olma-
dndan Cebellbnan ile Filistinin iaesi iin istihsal merkez-
lerinden birok zahirenin buralara nakli zorunlu grnyordu.
stihsal merkezlerinin ekserisi Suriye vilayetine tabiydi.
Cebellbnan halkn alktan korumak iin, bu merkezlerden
fazla miktarda zahire satn alarak sevkiyatna balam olma-
306
 CEMAL PAA

lar, Suriye vilayeti dhilinde fiyat ykselmesi ile sonulanm,

btn Suriyenin en kalabalk ehri olan amda ekmeklik bu-
day fiyat ykselmiti. Bu fiyatn daha da artacan nazar dik-
kate alan vilayet genel meclisi 1915 yl Ocak ayna doru, Su-
riye vilayetinden Cebellbnan ve Filistine buday ihracatn
yasaklamaya karar vermiti. Bu karardan halkn, Lbnan ve
Kuds mutasarrflar ile Beyrut vilayetinin ikyeti zerine ha-
ber aldm.
Vilayetin mlki idaresine karmay istemediimden, yal-
nz bu kararn ok kt sonular vereceini, dier valiler ve
mutasarrflar birleerek buna bir zm yollar bulmalarn Su-
riye vilayetinden rica ettim. Fakat gryordum ki, Ordu karar-
ghnn bulunduu Kuds sanca halknn ihtiyalar gnden
gne artyor ve Cebellbnanda ise, ihtiyalar daha iddetli bir
durum alyordu.
Esasnda ihracat yasaklanmasndan ok fazla yarar grl-
myordu. Zira kaaklar gayet ustaca nlemlere bavurarak
Havrandan Lbnana ve Gerek sancandan Kudse tahl ka-
ryorlard. Binaenaleyh burada tahln miktar az olmamakla
birlikte kaaklk nedeni ile fiyatlar yksek oluyordu. Fiyat
yksekti diyorsam, herhalde kilosu kuruu amyordu. Arz
ettiim bu durum 1915 yl ilkbaharna kadar bylece devam
etmiti.
Filistinde hasat mevsimi genellikle Nisan sonunda balar.
Binaenaleyh bu mevsimde Filistinde zahire mevcuttur. Bun-
dan dolay halk ihtiyalarn bol bol karlayabilir. Fakat hsla-
tn miktar mahalli halk ancak yedi sekiz ay idare edebilir. On-
dan sonra dardan zahire getirmek mecburiyeti hsl olur.
Suriye vilayetinin hasat mevsimi ise, Temmuz balang-
cnda balar. Binaenaleyh Suriye vilayeti genel meclisi, hasat
307
ANILARIM

mevsimi balayncaya kadar ihracat yasan kaldrmamakta s-

rar ediyordu.
Tam nisan ortalarnda hi de beklemediimiz bir felaketle
kar karya kaldk. Btn Suriyeyi yle mthi bir ekirge is-
tilas kaplamt ki, Mays veya Haziran sonunda btn Suri-
yede, yapraklar ekirgeler tarafndan yenmemi tek bir aa
kalmad gibi birok yerde henz baaklanmam olan tahl,
ekirgelerin oburluklarna kurban gitmiti.
Bu doal felaket btn mitleri alt st etmi ve bu yl nasl
geireceimizi dnmeye balamtk. Halep ve Adana vila-
yetleri aar ile mahsul fazlas o srada baka ordularn ihtiya-
lar iin tahsis edildiinden btn 4. ordu ile Suriye ve Beyrut
vilayetleri, Cebellbnan ve Kuds sancaklar, fazla olarak Me-
dine ve evresinin iaesi Suriyenin i retimine muhta kal-
mt. Eer ekirge belasna maruz kalmam olsaydk, alnacak
zel nlemler sayesinde retim merkezlerini daima beslemek
imknn belki bulunacakt. Fakat genel retim, nceki sene-
nin mahsulnn yarsn geiyordu.
stanbulun emri gerei aar ile aarn bir fazlas ordu iae-
sine tahsis olunmutu. Yani genel hslatn drtte biri orduya
ait bulunuyordu. Verdiim emir gerei ordu istihkak her ta-
rafta ordu ambarlarna konulmaya baland. Bu muamele eyll
sonuna kadar tamamland.
Bir toplant yapm olan valiler ile mutasarrflar ise, umumi
hslatn byk ehirlerle Lbnanllar arasnda ne ekilde tak-
sim edilmesinin uygun olacana dair zel kararlar almlard.
nce Suriye vilayetinden hububat ihrac karar kaldrlmt.
Sonra da valiler birbirlerine yardm esaslar erevesinde al-
nan nlemlere uyuyorlard. Fakat zahire miktarnn esasen ge-
len ihtiyaca nazaran noksan olmas bu nlemlerden beklenen
faydalar temine engel oluyordu.
308
 CEMAL PAA

1915 k mevsimi srasnda ordu ambarlarndan gerek am,

gerek Beyrut, Kuds belediyelerine, gerek Cebellbnan muta-
sarrflna ve bilhassa Marun Patrii ile btn Marun kilise-
lerine pek ok yardmda bulundum. Fakat iae ileri ile bizzat
ordu megul olmuyordu.
1916 senesi hasat mevsiminin yaklamasna yani zikredi-
len senenin Martna kadar durum bylece devam etti. O yl ge-
nel iae iine ordunun mdahalesini uygun grdm. Genel bir
nlem almak zere Suriye, Beyrut, Halep ve Adana valileri ile
Cebellbnan ve Kuds mutasarrflarn ordu kararghna da-
vet ettim. am, Beyrut, Kuds, Halep ve Adana gibi byk e-
hirlerle Cebellbnan sanca -sancak yneticilerine mutasarrf
denirdi- halknn iaesinin temini iin bir sene zarfnda ne mik-
tar zahireye ihtiya olduunu tahmin ve buna ordunun ihtiya-
cn da ilave ettik. Muhtasl vilayetlerin genel hslatn da tah-
min ederek, eer aar ile aarn iki misli zahire her tarafta pein
para ile mbaya edilecek olursa, bundan elde edilecek mikta-
rn genel ihtiyaca yeteceini anladk.
Sz konusu hslatn mbayas iin maal memurlar kul-
lanmak pek ziyade mklat ve baz suiistimalleri mucip ola-
candan, her sancan hslatn halktan devlete ve tayin olu-
nacak belirli bir fiyat karlnda mbaya ederek her trl
karlnda tren istasyonlarnda askeri menzil ambarlarna
teslim etmek zere mttehitlerin tedarikini uygun grdk.
Bu esas erevesinde bir kararname imzaladk. Btn bu satn
almlar iin verilmesi gereken para avans olarak ordu btesin-
den aktarlacak ve ordu menzil ambarlar tarafndan yukarda
arz olunan byk ehirlerle Cebellbnan mutasarrflna tes-
lim olunacak zahirelerin bedeli vilayet ve sancaklar tarafndan
pein denecekti. Her sancak dhilinde satn alnacak zahire-
lerin fiyatn mezkr sancak idare meclislerinin mazbatalar ile
tahmin ettirilerek tespit ettik. Bu ilem ok geni hesap ilerine
309
ANILARIM

ihtiya arz ettiinden bunun ordu kararghnda bir broya ve-

rilmesini uygun grdm. Bahriye muhasebe mdr Tev-
fik Beyi bu ileri dzenlemek zere Ordu maliye Maviri
adyla ordu kararghna getirttim. O srada stanbulda Dhi-
liye Nazr Talat Beyin bakanl altnda bir genel iae teki-
lat yaplmt. Ordu mntkasnda kurulan bu umumi tedbir-
leri uygun bulmu, mbayata kadar olmak zere Suriyeye iki
yz elli bin liralk bir sermaye tahsis etmiti.
te bu sermaye ve ordu btesinden buna ilave ettiim di-
er birka bin lira ile ie baladk. Kuds, Gerek, Havran, am
ve Hama sancaklar hslatnn satn alma ileri iin mahalli
tccarlarnn en mteebbislerinden mteaahitler tedarik ede-
rek detayl artnamelerle szlemeler yaptk.
Hasat zaman ok erken balayan Kuds sancanda bu
usul ok kolay ve abuk uyguland. Daha sonra ordu ambarla-
rna girecek zahirenin ok fazla olacan bildiimden zikredi-
len ambarlarda ne kadar yedek zahire varsa hepsini am, Bey-
rut ehirleri ile Cebellbnan halknn iaesi iin sarf etmekten
ekinmemiimdir.
O yl iin her eyin ok normal gidecei ve halkn karabor-
saclar elinden kurtularak rahat bir nefes alacaklarn dn-
yor ve bundan ok memnun oluyordum. Fakat kt ansn Su-
riye ve bilhassa Cebellbnan, Beyrut ve Kuds halk iin ne
gibi ktlkler hazrlamakta olduunu bilmiyormuum.
Evvela, erif Hseyinin Haziran balarnda isyan etmesi
zerine Medine ile Amman arasnda gerek hat boyunca ve ge-
rek Kzldeniz sahilinde bulunan Urban eyhlerinin asi taraf
tutmamalar iin ne kadar zahireye muhta olduklarn kendi-
lerinden sordum. Her birisine ayda ka vagon buday gnde-
rileceini tespit ettim. Bunlara ngilizler tarafndan okkas bi-
rer kurua buday datlmaya balandn haber aldm iin
310
 CEMAL PAA

bizim tarafmzdan da o fiyat zerinde zahire verilmesini ve

st tarafnn devlet hazinesince karlanmasn stanbula tek-
lif ederek muvafakat almtm.
kincisi, yine bu ihtilalin bastrlmas ve mmkn olursa
Mekke zerine sratli bir hareket yaplarak erif Hseyinin
imhas iin Medineye baz kuvvetler gndermeye balam ol-
duumdan bu kuvvetlerin iaesi iin de oraya fazla zahire gn-
dermeye mecbur olmutum. Ayn zamanda Medine ile Mekke
arasndaki Arap kabilelerini dman tarafna gemekten koru-
mak iin Medine ordu ambarlarndan ucuz fiyatla zahire sattr-
may uygun grdm.
te bu tedbirler ordu ambarlarndaki yedek buday mikta-
rn tketmeye balam olduu gibi bir yandan da martta tah-
min ettiim ordu ihtiyalarn artrmt.
1916 Hazirannda bir hafta mddetle esen ok scak bir
dou rzgr havran, Humus ve Halep hububatna hissedilir
lde kt etki yaptndan bu doa olay da istihsal topla-
mn azaltmt.
Mttehitlere mbayatn havale etmi olduum Gerek,
Havran, am ve Hama sancaklar ile byk ehirlerin iaele-
rine ordu ambarlar tarafndan yardm edilmeye devam edili-
yordu.
Tam o srada Suriye halk arasnda Osmanl kt paras-
nn deerini kayp ettiine dair kt bir propaganda balad.
Bunun sonucu olarak da kt parann deeri gnden gne
dmeye balad -bunun nedeni ngilizler buralarn Osmanl
Devletinden ayrlaca ve dolays ile Osmanl parasnn ge-
meyecei propagandas idi Halk satacaklar tahln fiyatnn
madeni para ile satn alnmasn mttehitlerden istiyorlard.
Buna ise, gerekten imkn yoktu. Bu ara mttehitlerin satn al-
malar ve teslimat muntazam devam ediyor ve Halep sanca-
311
ANILARIM

nda ise, bu mbayat vali Mustafa Abdlhak -Renda- Beyin

gayret ve almalar sayesinde emaneten idare olunuyordu.
Nihayet erif Faysaln amda kendisine taraftar edindii
birka hainin etkisi ile Havran Sancann bir mahiyesinde,
rnleri mteahhide satmamak bahanesi ile bir ayaklanma ba
gsterdi. Medineye sevk etmek zere hazrlattm ve fakat ge-
ici olarak zel bir dnce ile Havran sanca merkezi olan
Dera istasyonunda topladm askeri kuvveti bu ayaklanmann
bastrlmasna memur ettiim gibi bu ayaklanmann gizli se-
beplerini incelemek zere Suriye Valisi Tahsin -Uzer- Beyin
olay yerine gitmesini rica ettim.
O srada Suriyeye yeni gelmi, mahalli durumu ve erif
Hseyinin isyanndan dolay meydana gelen taknlklarn de-
recesini henz anlayamam olan Tahsin -Uzer- Bey, ayaklan-
mann nedeni olarak teki ve beriki taraflardan ileri srlen
jandarmalarn zulm ve yolsuz hareketlerini ve daha baka ya-
lanlar gerek olarak telakki etmi, mttehitler vastas ile er-
zak tedarikinden Havar Sancann istisna edilmesini ve am
ehrinin iaesinin kendisinin salayacan teklif etmi oldu-
undan, daha sonra dedikoduya mani ve bir sorumlu valinin
teklifini reddetmi olmamak iin taleplerini kabul ettim. Fakat
Havran sanca istihsalinin mbayas iin mttehit usulnden
vazgeilip de Gerek ve Hama sancaklarnn bundan sonra ki,
Kuds kararlar tamamen feshedilmi olmak ve Cebellbnan
ve Beyrut halknn iaesi ile ordu kesinlikle megul olmamak
zere mttehitlere akdedilen mukavelenameleri feshetmi ol-
duumu cevaben bildirdim.
te zavall Cebellbnan ve Beyrut halknn felaketlerinin
balangc budur.
Ordu tarafndan halkn iaesine balanmayacan ve ilgili
valilere ve mutasarrflarn bir daha toplanarak bu konuda n-
312
 CEMAL PAA

lemler almalar gerektiini genelge ile duyurunca vali ve mu-

tasarrflar toplanarak baz areler dndler. Suriye valisi
amn iaesi iin Havrandan ve am merkez sancandan m-
baya yapacan, Beyrut ve Cebellbnan iin Hama sanca-
nn Humus kazasn serbest brakacan, Gerek sancan Ku-
dse tahsis edeceini vaat etmiti. Fakat karaborsacla ok
uygun olan bu sancaklarn halk ordunun basks zerlerinden
kalknca, grnlerini tamamen saklamlar ve altn para be
ve hatta on kuru almadka satmamaya balamlard. Beyrut
ve Cebellbnanl birok tccar, tedarik edebildikleri nakil va-
stalar ile buralara getirdikleri zahireleri satn aldklarndan
drt misli fazla fiyatlarla satyorlar ve bundan dolay zerre ka-
dar vicdan azab duymuyorlard.
Gerektende daha bu yln Mays ve Haziranlarnda bala-
yan iae glkleri austos- eyllde devam etmi ve daha son-
ralar yle feci bir ekil almt ki, halkn ou gdaszlktan
adeta iskelet haline gelmilerdi.
Beyrut Valisi Azmi Bey ile Cebellbnan mutasarrf M-
fit Beyin sarf ettikleri bunca alma kesinlikle yararl olmu-
yordu. Beyrut valisi fukaray yedirmek iin Beyrutta ahali
mutfaklar atrm, burada fakirlere bedava ekmek ve yiyecek
datmaya alyordu. Ali Mnif Bey de birok tedbire ba-
vurmutu. Fakat ihtiyacn fazlal karsnda eldeki mevcudun
ok az olmas bu zavalllar artyordu.
Halk iae iin ordu ambarndan yardm etmeyeceimi yaz-
m olduum halde, halkn bu sefil manzaras karsnda se-
yirci kalmak mmkn olmayacandan ordu ambarlar tara-
fndan mevcut oranda yardm etmekten geri durmuyordum.
Btn devlet okullar ile Beyrut Amerikan talebesinin ve mu-
hacim devletler halkndan Beyrutta kalm olan ailelerin, b-
tn Marun ve dier mezhep ruhani reislerinin dini liderlerinin
313
ANILARIM

ve mlki memurlarn, resmi ve zel hastanelerin birer senelik

yiyeceklerini ksmen parasz ve ksmen paral olarak tamamen
ordu ambarndan verdim. Bilhassa Marun patrii onun hi-
mayesi altnda bulunan yetimhaneler ve dini messeseler iin
1915 senesinde parasz olarak yz bin kilo buday yard-
mnda bulundum.
Fakat Beyrut ve Cebellbnann drt yz bini aan genel
nfusu iin bu yardmlar hi saylr. Ben istiyordum ki, zavall-
lar iin dardan, spanya veya Amerika tarafndan zel bir yar-
dmda bulunulsun. Bunun iin Marun Patrii -Hristiyanln
bir mezhebi- tarafndan Papa hazretlerine bir mektup yazdr-
larak svire elimiz vastas ile Papaya takdim ettirdim. Ame-
rikan niversitesi Mdr Dr. Blis tarafndan Cumhurbakan
Wilsona rica ettirdim. stanbula mttehitler defalarca yazarak
spanya Kral, Amerikan Cumhurbakan, Papa hazretleri vel-
hasl her kim vastas ile olursa olsun Beyruta dardan be
on bin ton zahire ve birka tbbi malzeme yetitirilmezse, su-
suz halkn felakete srkleneceklerini ve alktan ve eitli has-
talklardan meydana gelecek mthi lmlerin nn almak
bence mmkn olamayacan bildirdim. Bir aralk adeta alay
eder gibi ok az bir ey Kuds fakirlerine datmak zere Ame-
rika Siyonistleri tarafndan Yafaya gnderilmiti. Bunlar ge-
tirenler ise, yaklak olarak Kudste Siyonistlik propagandas
yapmak iin matbu evraklar yanlarnda getirmek gibi mnase-
betsizlikten geri durmamlard.
Yine bir aralk iki bin ton zahirenin Amerika Cumhurba-
kan ile spanya Kral tarafndan gnderilmek zere olduunu
haber almtk. Hatta vapurun skenderiyeye geldiini de bize
sylemilerdi. O zaman tilaf devletleri ie mdahale ettiler. Bu
zahirelerin Beyruta kar kmaz, bizim tarafmzdan el konu-
larak, orduya tahsis olunurmu. Binaenaleyh tamamen halka
sarf edilecei hakknda teminat almadka vapurun Beyruta
314
 CEMAL PAA

varmasna izin veremezlermi. Bu hususlarda da birok yaz-

malar devam etti. Son tarihi aklmda kalmam olan bir zaman
bana sormulard ki, bu zahireler Beyruta geldii halde da-
tm konusunda Papann Beyrut vekili ile iki Amerikalnn bul-
masna izin verir miyim?
Cevap olarak dedim ki, Bu zahireler buraya gelsin de da-
tm iin isterse hepsi Amerikal, ngiliz ve talyanlardan
mrekkep bir komisyon kurarm ve isterlerse tilaf devletleri
tarafndan grevli olarak gnderilecek bir iki subay da bu ko-
misyona dhil olmak zere Beyruta kabul ederim. Yeter ki,
budaylar buraya gelsin ve halk alktan kurtarsn. Zira bunca
gnahsz vatandan alk ve yoksulluktan ldn grmek
gibi elim ve feci bir manzaradan bktm usandm.
Bu cevabm da Enver Paa tarafndan Amerikan elisi Mr.
Elkuse naklolunmutu. Fakat bunun da etkisi grlmedi. Bi-
lakis itilaf donanmas Beyrut sahilindeki ablukay iddetlen-
dirdi. Beyrut ve Lbnann iaesi iin yelkenli gemilerle ve yine
Suriyenin dier sahillerinden erzak getirilmesine bavurdum.
Bu ekilde dmann casusluundan dolay ok fazla kolaylk
salayacam nazar dikkate almadm halde dmann harp
gemileri, bu gemileri birer birer batrmaktan zevk alyordu.
O srada Cebellbnann Ayintura Manastrnda bin Er-
meni ocuu alabilecek bir yetimhane atm gibi amda da
birok Ermeni yetim ve dul kadnlarn yine ordu tarafndan
yedirip iiriyordum. Btn Suriye dhilindeki devlet memur-
lar ile ailelerini ordu ambarndan yaptm yardmlarla besli-
yordum. Zahire satn almak iin Kuds Rum Ortodoks Pat-
riine Devlet tarafndan yirmi be bin lira temin ettiim gibi
parasz birok budaylar verdim. Kudsteki Yahudi ve Hris-
tiyan yetimhanelerine, Amerikan kolonisi denilen ve yakla-
k iki yz nfusu olan zel bir mezhep mensuplarna, Kuds
315
ANILARIM

Rus Manastrnda bulunan rahibelere, Havran ve Gerek san-

caklarnda yerletirilmi olan, erkek ve ocuk Ermeni muha-
cirlerine, bilhassa ve yine muhacirlerin yetimleri iin Halepte
Dr. Altunyan Efendinin kerimesi ile bir Alman hemire tara-
fndan tahsis olunan iki yetimhaneye, Anadolu tren hatt me-
murlarna, zetle ihtiya ve sefaletlerini haber aldm veya
grdm slam ve Hristiyan btn insanlara paral ve parasz
birok zahire verdim. Bunlarn hibirini resmi grevim icapla-
rndan olduu iin yapmyordum. nk ben esasen ordu ku-
mandan olmam nedeni ile halkn iaesi ile kesinlikle grevli
deildim. Fakat her birini gerekten kendi ahsmdan ok sev-
diim vatandalarmn korkun felaketini grmek benim iin
dayanlmaz bir manzara olmas itibariyle bazen orduyu bile a-
lk tehlikesine maruz brakacak bu yardmlar yapyordum.
Her ne zaman Beyrut ve Cebellbnana inecek olursam, be-
raberinde alt yedi vagon zahire gtryor ve mracaat eden
fakirlere parasz datyordum.
Hatta bir aralk zahire o derece azalmt ki, mttefik ve
tarafsz konsoloslara bile ordu ambarlarndan erzak vermeye
mecbur oldum.
Bilhassa Amerikan niversitesi 1917 ve 1918 senelerinde
derslerine devam edebilmi ise, ordu ambarndan verdiim za-
hire erzak vesaire sayesinden muvaffak olmutur.
Beyrutta benim tevikimle, Vali Azmi Beyin himaye ve fa-
aliyeti sayesinde alm ve almalara devam etmi olan ima-
lathanelerde bini aan gen kz ve kadn alyor. Ayrca
gndelik alyorlard. Btn bu masraflar Osmanl Hkmeti
tarafndan grlyordu.
Btn bu gerekleri Beyrut Amerikan niversitesi mdr-
leri ile retmenleri, Marun Patrii ile am ve Kuds Rum ve
Ortodoks Patrikleri, Birinci Dnya Sava srasnda Beyrutta
316
 CEMAL PAA

bulunmu olan Fransz ve talyan aileleri, genel mttefik ve ta-

rafsz konsoloslar inkr edemezler. Her zaman buna ahitlik et-
mekten geri durmazlar zannederim.
Gerek byle iken, benim Suriye Hristiyanlarn bilhassa
Cebellbnan halkn kastl olarak alktan ldrm oldu-
umu iddia eden eli Morgenthau ile Mandelstammn ne ka-
dar byk bir yalan syledikleri sabit olur zannederim.
Mandelstammn kitabnn 338. ve 339. sayfalarnda yazl
gazete makaleleri tamamen yalan ve alaka uydurulmu itiraf-
lardan ibarettir.
Kendi ahsm iin byle olduu gibi1915 senesi sonunda
Suriyeyi teftie gelmi olan Enver Paann Cebellbnana za-
hire gndermesini yasaklam olduuna dair fkra da yalandr.
Ben btn yukarda saydm parasz yardmlar makam itiba-
riyle amirim olan Enver Paadan izin istedikten ve onun mu-
vafakatini aldktan sonra yaptm. Binaenaleyh bu yardmlar-
dan bana manevi bir mkfat mukadderse, Enver Paann da
bu manevi mkfata itirak hakk vardr.
Cebellbnan ve Beyrutta alktan lm olan erkek, kadn
ve ocuklardan dolay bana manevi bir yk ve maddi sorumlu-
luk yklenmeyecei gibi, bunun Enver Paaya da yklenecek
bir yn de olmayacaktr.
Manevi ve vicdani sorumluluk, nce memleketi aleyhine
haince ayaklanan Suriyenin iae dengesini ve genel artlarn
berbat etmi olan erif Hseyin ile evladna ve sonra da Bey-
rutta iki ayda bir on bin ton ve Yafaya yine mddetler zar-
fnda yalnz iki bin ton zahire gndermeye izin vermemi
olan itilaf devletlerine aittir.
Onlarn amalar ok iyi anlalyor ki, eer Lbnan ve Bey-
rut halk yiyecek ynnden bask altna alnrsa bunlar isyana
317
ANILARIM

kkrtlabilirler. te bunun iin de asilere katlan Kzldeniz

sahilleri Araplarna da her trl yiyecek ve iecei, her eit
eyay ok ucuz fiyatlarla ve hatta bazen parasz olarak da-
tyorlar ve Lbnanllara demek istiyorlar ki, Mademki alk-
tan lyorsunuz, bari isyan ediniz de Trkleri memleketiniz-
den kovunuz. O zaman size her eyi vereceiz. syan srasnda
tabiatyla alktan lmezsiniz!
Fakat bu efendiler unutuyorlar ki, benim idare ettiim
memleketlerde veya hi olmazsa, gcmn yetiecei yerlerde
kolay kolay isyan edilemez. Ben Suriyede alt asrlk bir sal-
tanatn ve on drt buuk asrlk bir byk halifeliin haklar-
nn hkimiyetini korumaya memur olmu, bu memuriyetimin
ykledii sorumluluklar idrak etmi olarak her trl nlem-
lere bavurmuumdur. Nitekim ta Filistin ordumuzun tama-
men mahvolmasna kadar Suriyede fiilen hi kimse isyana ce-
saret edememitir. Ben Lbnan ve Beyrut halknn iaesini
temin iin btn varlmla nlemler alrken, itilaf gazeteleri
bu halk isyana tevik iin trl vastalara mracaat ediyorlar
ve bu cmleden olarak benim halk ldrmek iin kasten za-
hire ithalini yasakladm sylyorlard.
Alk ve teleflerin sorumlusu ben miyim? diye sordu-
um patrikler Mandelstammn kitabnn 354, 355, 356. sayfa-
larnda yazl mektuplarla cevap verdiler. Bu cevaplardan itilaf
devletleri ok iyi anlayabilirler ki, bu patriklerin temsil ettikleri
halk snflar isyan gcne haiz deillerdir. Zira yle bir gc
kendilerinde grseler, Fransa hakkndaki sevgisi hi kimsenin
mehul olmayan Marun Patrii byle bir cevap yazmazd.
Ben bu cevaplar Suriye ve Lbnanda alktan len olma-
dn iddia iin yaynladm. Evvela bu lmn sorumlusu ben
olmadm ispat etmek ve sonraki itilaf kumandanlarna Lb-
318
 CEMAL PAA

nan ve Suriye isyann ok bo yere beklediklerini anlatmak

iin yaynladm.
Bir yandan bu mektuplar nerederken, bir taraftan da Ma-
run Patrii vastas ile Papa Hazretlerine ve Beyrut Amerikan
niversitesi mdr ile Kuds Amerikan konsolosu Dr. Ga-
insbrough taraflarndan Amerika Cumhurbakan Mr. Wil-
sona mracaat ederek buralarda halkn sefalet ve alktan l-
dklerini gayet ak bir dil ile bildirmekten geri durmuyordum.
Binaenaleyh Lbnan ve Beyrut halkn alktan ldrm
olmakla beni sulamaya kalkan insanlarn zel bir amala ya-
lan sylemekte olduklarn bir daha tekrar ederek bu konuya
son veriyorum.

Memleketin mar
Yollar: stanbuldan Suriyeye geldiim srada Pozant ile
Tarsus ve skenderunla Halep arasndaki yollar ne kadar kt
bir halde bulmu olduumu yukarda mnasip bir ekilde arz
etmitim. O srada Suriyeyi Anadoluya balayan ne bir ose,
ne bir tren vard. Badat tren hatt ancak Pozantya kadar gi-
diyor ve orada yetmi seksen kilometrelik bir ara braktktan
sonra Tarsustan balayarak Osmaniyeye kadar bir ksm hat
Adana ovasnda iliyordu. Ondan sonra Cebeli bereket da-
lar arasndan geerek yaklak olarak seksen kilometrelik k-
sm denmi bulunuyor ve nihayet Katmadan itibaren Ha-
lepe kadar olan ksm ileyebiliyordu.
Pozant-Tarsus osesi pek ok tamirata muhta olduu gibi,
Osmaniyeden Katmaya kadar olan yol, hemen hemen araba-
nn gemesine bile uygun deildi. Bundan anlalyor ki, Su-
riye ile Anadolu arasnda karadan emin bir ulam yolu yoktu.
Hlbuki Halep, Osmaniye, Adana, Tarsus ve Pozant istika-
319
ANILARIM

meti Suriye, Badat veya dier havalisini Anadoluya bala-

yan tek ulam yolu idi. ok uzun ve g olaca daha balan-
gta anlalm olan bu muazzam sefer iin bu durum ne kadar
zc ne derece nazar dikkat ekici idi.
Binaenaleyh daha henz Halepte bulunduum srada Po-
zant-Tarsus osesinin mkemmel bir ekilde tamirine Adana
valisi smail Hakk Beyi grevlendirdiim gibi, Osmaniye-s-
lhiye-Katma yolunun Adana vilayeti iine rastlayan Osma-
niye-slhiye ksmnn tamirini yine, smail Hakk Beye ve
Halep vilayetine rastlayan slhiye- Katima ksmn da Halep
Valisi Celal Beye havale etmitim. Halep-skenderun osesi-
nin tamirini dahi Vali Celal Bey grev icab grevli bulunu-
yordu. Vilayet bamhendislerine, yanlarna yeterli kadar su-
bay ve amele taburlar vermek, birok alet ve edevat tedarik
ederek inaat srekli takip ederek bu inaatn geri braklmas
iin hibir mazeret kabul etmemek ve gerekli paray ordu bt-
esinden harcamak sayesinde, Suriyeye geliimden sekiz ay
sonra Halepten Katma ve slhiye zerinden Pozantya ka-
dar otomobille gitmek imkn domutu.
te bu sayededir ki, 1915 senesi sonlarnda Pozant ile
Tarsus ve Osmaniye ile slhiye arasnda kamyon ve otomo-
bil postalar kurmak ve drdnc, altnc ve ikinci ordulara s-
tanbuldan sevk olunan sonsuz cephane ve her eit malzemeyi
nakletmek mmkn olmutur. Yine bu mddet zarfnda Ha-
lep-skenderun osesi dahi ok gzel onarlarak, her mevsim
otomobillerin gemesine uygun hale getirilmitir.
Suriyeye geldiim zaman, Suriye-Anadolu arasnda ula-
m hatt olmadn grdm. Suriye ile Filistin arasnda da
ose oluumu olmadn hayretle ve znt ile grmtm.
Bu ulamla yalnz am, Dera-Hayfa trenine ulalr. Bu hat-
tan itibaren Kuds ve Sina lne doru hibir ulam yolu
320
 CEMAL PAA

bulunmuyordu. Hlbuki kanal Seferi nazar dikkate alnmasa

bile, ngilizlerin Filistine kar yapacaklar herhangi bir sald-
rya kar gerek asker ve gerek malzeme nakledilmek iin bu
iki kta arasnda ok emin bir ulam yolu bulunmas gerekirdi.
Uzun uzadya incelemeden sonra am, Kuneytine, Cesri, Bi-
nati, Yakup, Tebriye, Nasra, Afule, Cneyn, Nablus osesi ile
Amman, Salt, Eriha osesinin yapmna karar verdim. Esasen
Nablus ile Kuds ve Eriha ile yine Kuds arasnda eskiden
ina edilmi birer ose var olduundan yukarda arz ettiim iki
yol ina olursa, biri am ve dieri Hicaz demiryolu zerinden
Ammana ulaacak olan iki ose ile btn Filistin mntkasna
balanm olunur. Bunlardan birincisinin uzunluu yetmi,
ikincisinin uzunluu da elli be kilometre idi. Birinci Kanal se-
ferinden dndkten sonra Filistin blgesi kumandanlna ta-
yin etmi olduum Mersinli Cemal Paa ile grerek bu yol-
larn inasn zerine almasn kendisinden rica ettim. Yalnz
am-Kuneytine ksm ama ok yakn olduundan bu ksmn
inaasn Suriye valisi Hulusi Beye havale ettim. Orduca teda-
rik olunan birok amele taburlar sayesinde 1915 senesi Aralk
aynda bu yollar da her eit otomobilin gemesine uygun bir
hale getirilmiti. 1916 yl ubatnda Sina ln teftie ge-
len Enver Paay Kudsten Ammana kadar otomobille seya-
hat ettirmitim.
Yol hususunda en byk gayreti ve almay lde gster-
mitim. Evvela Kuds le balayan hibir yol yoktu. Yalnz
Kudsten Halilrrahmana kadar otuz be kilometre uzunlu-
undaki oseden baka bu havalide yol yoktu. Binaenaleyh Ha-
lilrrahmandan itibaren Birssebiye kadar mkemmel ose
yaplmasn Kuds menzil mfettii Albay Ruen Beye havale
etmitim. Elli be kilometre uzunluunda bulunan bu ose ev-
vela iki ay zarfnda araba ve binek otomobillerinin gemesine
321
ANILARIM

uygun bir hale getirildi. Sekizinci ay sonunda ise, her eit yk

otomobiller ose zerinden geebiliyorlard.
Drdnc Ordu mntkas yeniden yaplm ve mkem-
mel bir ekilde onarlm olduklarn yukarda arz ettiim yol-
lardan baka Kuds-Yafa-am ve Beyrut oseleri de 1916 sene-
sinde tamir edilmiti.
Daha sonra Gazze-Birssebi cephesi kurulunca bundan
sonra Filistin dhilinde ok uzun srecek bir siper muhaberesi
devresinin balayacan takdir ederek Suriye ile Filistin ara-
sndaki ulam yollarnn fazlalatrlmasn gerekli grm-
tm. 1917 senesi ortalarnda Riyaktan itibaren Buka ovasna
kadar geen eria vadisini ve Hule glnn sahilini takiben
Cesr-Binati-Yakupa kadar ose ile Dera istasyonundan bala-
yarak Aclun kazas merkezinden eria vadisine dikey bir ose-
nin inasnn artk tren inas ile ilgisi kalmam olan, Meissner
Paaya vermitim. Bu yolarn tamamlanmasna izin almadan
Suriyeden ayrldn znt ile tekrarlamaya mecburum.
Yeniden yaptrdm yollarla tamir ettirdiim yolarn uzun-
luu hakknda bir fikir verebilmem iin aaya bir izelge ko-
yuyorum. Btn bu inaat ve tamirat yalnz bir buuk sene
iinde yaplmtr.
1- am-Kuneytine-Cezr-Binat-Yakup-Taberiye-
Nasra-Afule 170
2- Amman-Eriha (yeni) 55
3- Halilrrahman-Birssebi (yeni) 55
4- Birssebi-Hatirlavce-Birlhassana-Cefcafe (yeni) 180
5- Kuds-Yafa (tamirat) 62
6- am-Beyrut (tamirat) 112
322
 CEMAL PAA

7- Zahle-Baalbek osesi (tamirat) 20

8- Reyak-Beyrut osesi (yeni) 11
9- Pozant-Tarsus (tamirat) 78
10- Osmaniye-ntill-slhiye-Raco-Katima
(Tamir ve yeni) 120
11- Halep-skenderun 140
Toplam 1.003 km.

Demir Yollar
lk defa olarak ama geldiim zaman Enver Paadan bir
telgraf almtm. Hicaz demiryolunun Sebastia noktasndan
ayrlarak Yafa ve daha ileriye doru bir demiryolu yapm hu-
susunda inceleme yapmak zere Badat hatt inaat bam-
hendislerinden Meissner Paay benim yanma gndermi ol-
duunu bildiriyordu. Meissner Paay daha Badat valiliim
zamanndan beri tanrm. Esasen Hicaz demiryolunun ba-
mhendisliini yapm olan Paa Badat hattnn Badat-Mu-
sul ubesinin inaat bamhendisliine tayin edilmi ve oraya
gelmiti. Be alt ay kadar Badatta beraber bulunmu oldu-
umuzdan dolay aramzdaki ballk adeta dostluk derece-
sine varmt. Bu tayinin ok yerinde olduunu Enver Paaya
teekkr ederek bildirdim. Meissner Paa hattn uzunluu ve
ina istikameti hakknda ordunun grn sordu. ncelikle
Yafa- Kuds hattn Hicaz demiryoluna balamaktan baka bir
ey arzu etmediini ve daha sonra, gzergh seimine gemi
olan Paa on be gn sonra geri geldi. Afule-Nablus trenini, Se-
bastia istasyonu yaknnda setiim bir noktadan itibaren nce
batya sonra kuzeye doru ina edileceini hatta Ramla istas-
yonundan Yafa-Kuds hattna balanacan syledi. Gzer-
323
ANILARIM

gh hakknda mutabk kaldk. naatn artlar ve para konu-

sunda da mutabk kaldktan sonra, kendisine tam yetki vererek
inaatn balamasn rica ettim.
Birinci Kanal seferinden dndmde de tren hattnn yol-
lar blmnde arz ettiim istikamet zerinden Kanala doru
uzatlmasna karar verdiimden yine Meissner Paa ile gre-
rek hattn Ramleden sonra Teleria zerinden Birssebi ve
oradan da El-Hafir- El-Kasimme-Birlhassanaya doru uzatl-
mas arzusunda bulunduumu syledim.
1914 yl Aralk aynda Mesudiye noktasndan itibaren ya-
pmna balanm olan tren hatt 1915 senesi nisannda seki-
zinci kilometrede bulunan Ramleye ve yln eyllnde de yz
yetmiinci kilometrede bulunan Birssebiye vard. Ramle ile
Kuds arasndaki krk kilometre uzunluunda bulunan ve esa-
sen bir metre geniliinde olan eski hat, bir metre be santi-
metreye karlarak Kuds ile am arasnda dorudan doruya
tren ulam kurulmu oldu. Demek oluyor ki, on ay zarfnda
iki yz kilometrelik dar hat yaplm oldu.
Birssebiden sonra tren hatt l ierisinde yaplmaya ba-
land. 1915 Eyllnde Birssebiden ileriye doru balayan hat
1916 ubatn balarnda Aslu istasyonuna, birka ay sonra
Elhafir istasyonuna ve bir mddet sonra da Kuseyme istasyo-
nuna geldi. ok kt artlar altnda bulunan bir l iinde se-
kiz ay zarfnda yz elli kilometrelik bir tren yolu yaplmtr.
Hlbuki bu tren yolunun ilerisine altm yetmi kilometre me-
safeye kadar bir dekovil hatt iliyordu. Ayn zamanda Elha-
firden Elarie doru da krk kilometre uzunluunda ikinci bir
dekovil ubesi bulunuyordu.
Bu esas hatlardan baka yaklak olarak hattn iletme i-
lerine ait olmak zere baz ube hatlar da yaplmt. Bu ube
hatlar kmrszlkten dolay kullanmaya mecbur olduumuz
324
 CEMAL PAA

odunu tedarik etmek zere ormanlara doru yaptmz hat-

lard, buralardan cidden ok yararlandk.
Gazze-Birssebi hattna Eltinehden itibaren gerilere doru
40 kilometre uzunluunda baka bir ube hatt daha yaptrdm
ki, bundan bilhassa cepheye cephane ve erzak nakliyatnda ok
nemli derecede yararlar temin ettim.
Binaenaleyh btn sefer srasnda Suriye ve Filistinde Dr-
dnc Ordu tarafndan yaptrlm olan demiryollarnn genel
uzunluu be yz kilometreyi geer. Toros dalar ile Cebe-
libereket dalar arasnda Badat tren kampanyasnn yapl-
d demiryollarnn inaatnda ordunun hibir hak ve hizmeti
mevcut deildir. Meissner Paa ile Haydar Bey ve dier demir-
yolu mhendisleri ile bunlarla alan amele taburlar subaylar
ve efradna da ok byk kran duygusu ile kalben balym.

ehrin mar
Suriyede bulunduum yllk zaman zarfnda en ok har-
bin ve i asayiin gerektii hususlarla uramaya mecbur oldu-
umdan ehrin imar iin arzu ettiim kadar megul olmaya
mecbur olmadmdan, ehrin imar iin arzu ettiim kadar
zaman ve emek harcamadm. Bununla beraber yl zarfnda
belli bal ehirlerde yaplmas gereken imarn projelerini m-
kemmel bir ekilde hazrlattmdan barn gelmesi ile bera-
ber bu projelerin tatbiki kararlatrlmt.
1915 senesi ierisinde Yafada atrdm 35 metre geni-
liinde ve 800 metre uzunluunda bulvar ve Birssebide ya-
plan umumi baheler vesaire Enver Paann dikkatini ekmi
olduundan o srada stanbula gelmi olan svireli ProfeSir
Zrcher -Roma gzel sanatlar mdr- ismindeki mehur bir
mimar yanma gndermiti.
325
ANILARIM

ProfeSir Zrcher 1916 yl balarnda ordu kararghna

geldi. Kendisi ile beraber Kuds ehrindeki eski byk bina-
lar dolatmz srada verdii izahat ve ileri srd mtala-
alar ok fazla dikkatimi ekti. Eer Filistin ve Suriye ehirleri-
nin imar ve eski binalarn tamiri grevini kendisine verirsem
ok mkemmel sonular elde edeceimize kani oldum.
Binaenaleyh kendisine savan sonuna kadar drdnc
ordu kumandanl inaat genel mdrl grevini kabul
ederse memnun kalacam syledim. Genel dncelerimi
syledim. Teklifimi kabul etti.
Bu zatn bir yl zarfnda hazrlad projeler o kadar nefis
eylerdi ki, bu projenin uygulanmamas gzel sanatlar asn-
dan gerekten zc bir durumdur.
Projeler unlardr:
KUDS
1- Mescidi Aksann eski mkemmeliyetini berbat eden
ilavelerin kaldrlmas. Mkemmel ta duvarlarna yirmi sene
nce vurulmu olan badanalarn kaldrlmas.
2- Kuds i kalesinin bir mahalli mze haline getirilmesi
iin eski halinde onarm.
3- Kuds i kalesi bitiiinde bulunan arsaya bir hkmet
dairesi ile kk bir saray yaplmas, kale duvarna bitiik bir
tersane yaplmas
4- Kuds ehri iinde bulunan ve ehrin duvarlarn bozan
byk berekenin kurtarlarak mkemmel bir hal haline geti-
rilmesi.
5- Kudsn Bab-l-uhudi dndaki meydanla, hendek-
lerin eski durumuna getirilmesi.
AM
326
 CEMAL PAA

1- am i kalesinin imdiki halinin harap olmaktan kurta-

rlmas ve i meydann bir halk bahesi haline getirilmesi, d
hendeklerin ihyas
2- amda tarafmdan verilen emir zerine Vilbuevi is-
minde bir Yahudi mhendis tarafndan yaplan 45 metre ge-
niliinde ve 650 metre uzunluundaki bulvarn Sere ayrl-
na doru uzatlmas ile bu ayrln ok gzel bir park haline
getirilmesi,
3- Bulvarn zerine yapm dnlen mdrlk dairesi ile
bir banka, bir hamam, bir otelin, adliye, posta, telgraf ve bele-
diye gibi resmi dairelerin ok gzel planlar,
4- Park iinde yaplacak emeler, elaleler, teraslar, velha-
sl mkemmel bir park iin gerekli btn teferruatlarn proje-
leri.
BEYRUT
1- Beyrut ehri limanndan dorudan doruya hkmet
kona nne kabilmek iin ok byk bir merdiven,
2- Beyrutta yaplacak bir bakanlk saray
3- Posta ve telgraf binas.
HALEP
1- Halep i kalesinin harap olmaktan kurtarlmas ile baz
mertebeye ihyas iin mkemmel bir proje,
2- Halep hkmet kona,
3- Halep posta ve telgraf binas,
Btn bu projeler ok nefis iki albm tekil eder ve bugn
bahriye Nezaretinde sakldr.
ProfeSir Zrcher Suriyeye ait bu projelerden baka stan-
bulda Bahriye mzesi yapmak zere bahriye dairelerine dev-
327
ANILARIM

rolunan Rumeli Hisarnn eski nemine kesinlikle zarar ver-

meyecek ekilde tarafmdan grevlendirilmi bu i ile ok
nemli bir ekilde megul olmaya balamt. stanbulda Ad-
liye Nezaretinin batsna rastlayan yangn yerlerinde 2000 ya-
takl bir otel yaplmas hakknda hazrlamakta olduu projele-
rin ilk ettlerini grdm zaman Gzel bakentimiz bir gn
gelecek byle mkemmel bir otele acaba sahip olacak m?
diye derin zntye dtm. Zrcher henz bu plan bitirme-
den, vatan malubiyet felaketi ile alt st oldu.
Bu kymetli mimara stanbul ehrinin yeniden dzenlen-
mesi projelerinin yeniden yaptrmam olduuma gerekten
mteessirim.
amda yaptrdm bulvar zannediyorum ki, imdiye kadar
Dou ehirlerinde emsali grlmemi derecede gzel bir ey
olmutu.
Beyrutta vali Azmi Beyin ve Paris elilii Baktibi Bey-
rutlu Alferd Srsok Beyin himmeti ile mkemmel bir park,
kulp ve gazino yaplmt ki, biz bu inaat aa yukar baz
sanat erbabna geim vastas tedariki maksadyla vcuda ge-
tirmitik.
amda, Kudste, Beyrutta, Lbnanda ve Halepte vel-
hasl btn Suriye ehirlerinde her cinsten ne kadar sanatkr
varsa bunlar tamamen korudum. Kendilerini ktalara veya e-
hirlere gndermektense, Halepte, amda, Kudste ve Birs-
sebide kurduum birok ordu fabrikalar ile tezghlarnda kul-
lanarak hem ordunun tekmil ihtiyalarn bunlar vastas ile
tedarik ettim, hem de sanat erbabn korudum. Bunlara gn-
delik dahi vermi olduumu sylersem Suriye sanat erbabnn
ayr muamele grm olduu anlalm olur.
Trk kadnlnn medar iftihar telakki ettiim Halide
Edip Advar hanmefendinin zel yardmlar sayesinde Bey-
328
 CEMAL PAA

rutta Dirlnasrat ad verilen Fransz kz okulu binasnda

ihya ettiim yatl kz lisesi ve retmen okulu ile Beyrut, am
ve Cebellbnanda kurduum yatl ve yatsz kz okullar o ka-
dar byk bir rabet grmt ki, hatta baz aileler Amerikan
kz okulundaki ocuklarn alarak bu okula vermeye baladlar.
-drt bin gen kz ve kadnn devam ettii Beyrut Dar-
l- Sanayi lilerini yukarda zikrettiim iin burada bunlar
tekrar etmek istemiyorum.
Bin Ermeni ocuu iin Aynitura Manastrnda atm ye-
timler yurdu gerek bir okuldan baka bir ey deildi. Oraya
geldikleri zaman her biri lme mahkm bir sefalet ehresi arz
eden yetimler ok ksa bir zaman ierisinde mkemmel gda
ve gzel bir tedavi usul ile kuvvet ve salk kazanmlar ve ge-
lecekte memleketin iine yarayacak bir eleman haline almaya
balamlard.
Suriyede Birinci Dnya Sava srasnda kurulan okullar
arasnda Buka ovasndaki Fransz Cizvit Ziraat okulunda a-
lan mkemmel bir ziraat okulunu da sylemek gerekir. Tanail
Ziraat Mektebi ismini alan okul srf benim teebbslerim sa-
yesinde alm ve bir Alman mdrnn idaresi altna verilen
okul az zaman ierisinde ok byk semereler vermeye ba-
lamt. Suriye ve Beyrutun en byk aileleri ocuklarn bu
okula verebilmek iin rica ve minnetlerde bulunuyorlard.
Halep ehrinde alm olan bir muallim mektebini de bu
ilim messeselerine katacak olursak ok az bir zamanda Suri-
yede alm olan esasl okullarn says hakknda bir fikir edi-
nilmi olur.
Bilhassa Kudste ok geni bir programa gre alan Sela-
hattin Eyybi Medresesi Klliyesi slam lemi iin faydal se-
mereler verecek ilmi messeseler arasnda gsterilebilir.
329
ANILARIM

Suriyede vcuda getirdiim bayndrlk arasnda Lut Gl

Seyrisefain (Gemi iletmesi) idaresini de saymaya hakkm var-
dr zannederim. Birok seneler imknsz diye dnlen bu ii
1916 senesi balarnda dndm ve ayn yln sonbahar ba-
larnda baardm. Lut glnde 4-5 motorbot tarafndan eki-
len birok byk mavnalar ve yelkenli gemiler her gn gln
dou sahilinden bat sahiline en az 100-150 ton erzak ve eya
naklini temin ediyorlard.
Bu motorbotlarla, mavnalar ve gemiler Yafa ve Hayfadan
trenle Kudse getirilmi ve oradan zel tertibatla uzun araba-
lar zerinde 40 kilometre uzunluundaki ok meyilli bir ose-
den Lut glne naklettirmi olduumu arz edecek olursam te-
ebbsn nemi meydana kar.
Az bir zaman zarfnda Lut gl sahilinde bir tamirat fab-
rikas ile Denizyollar zabtan ve memurlarnn gemicileri ile
hamallarn oturmasna mahsus kgir binalar ve gemilerin ta-
miri ve kalafatlanmas iin kzaklar vesaireden mrekkep k-
k bir tersane kurdurdum. Bu tesisat ordunun o kadar iine
yaramt ki, daha sonra Kudsn dmesi ile Lut Gl ngi-
lizlerin eline getii zaman stanbula nakletmek istediim su-
baylar ve mrettebatn Taberiye glnde de ayn tesisat kur-
mak zere Suriyede kalmasn Liman Von Sanders Paa rica
etmiti. Ben de uygun grdm. Lut glnde Denizyollar hiz-
metinin tesisi hususunda en byk yardm Kuds menzil m-
fettii Albay Ruen Bey tarafndan yaplm ve oraya memur
olarak stanbuldan getirilen deniz subaylarnn da kayda deer
gayret ve fedakrlklar grlmtr.
Suriyenin imar hususunda 4. Ordunun sarf ettii gayret-
ler arasnda Letbani Deresinin yatann dzeltilmesi ile bu
derenin Buka ovasnda meydana getirdii zararlarn gideril-
mesi, Hule bataklnn Tebyiz ve eria vadisinin en bereketli
330
 CEMAL PAA

ve mahsuldar ksm olan bu Biyan Ovasnn kurutulmas ve su-

lanmas ilerinin yaplmas iin bir Alman su mhendisi mari-
fetiyle icrasna balanm olan fenni inceleme de zikredilebi-
lir. Vaktiyle Konya ovasnn sulama ilerini idare etmi olan bu
mhendis Alman yedek subaylarndan Msy Bttnerdir.
Bu iler iin maiyetime bir mhendis gnderilmesini iste-
diim Alman hkmeti bu zat seerek 4. Orduya memur et-
mi ve tarafmdan hemen ie balatlmtr. Suriyede bulundu-
um mddete iler ok dzgn ve sratle cereyan ediyordu.
Fakat ben ayrldktan sonra haber aldma gre ordu bu i iin
para vermemeye balam olduundan kesin bir sonuca var-
mak mmkn olmamtr zannederim.
Ordunun istihdam ettii mtehassslardan biri de Berlin
eski eserler limi olan bu zat 1916 Austosunda Filistin cephe-
sinde bulunan bir Alman mfrezesi iin baz eya vesaire sevki
greviyle Suriyeye gelmiti. Kendisi ile bir mddet grtk-
ten sonra, burada ok fazla iime yarayacan anlayarak, mai-
yetimde grevlendirilmesini stanbuldaki Islah Heyeti Baka-
nndan rica ettim. Ricam kabul ettiler ve Profesr Wiegand
4. Ordu Eski Eserler Maviri unvan ile maiyetime geldi. Bu
zat Suriye ve Filistinin eski eserler hakknda birok inceleme-
lerde bulundu. Bu incelemeler sonucunda bir Eski eserler al-
bm yapt ki, daha sonra verdiim para ile bu albm Alman-
yada basld. Bundan birka ay evvel neredilen albm, Avrupa
kltr leminde ok fazla rabet grd. Birok gazeteler albm
hakknda vg dolu makaleler yazdlar.
4. Ordu kumandanlm srasnda bana zel yardmda bu-
lunmu olan Avrupal bilginler arasnda Heidelberg niversi-
tesi hocalarndan Profesr Salz da hatrlamak mecburiyetin-
deyim. Henz otuz be yanda iken Heidelberg niversitesi
tarafndan ders vermeye layk grlm olan bu gen lim,
331
ANILARIM

Avusturya yedek subayl ile stanbulda Avusturya murah-

hasl maiyetinde bulunuyordu. Gelecekte teebbs etmek ni-
yetinde bulunduumuz birok inaat ileri iin byle bir kiiye
muhta olduumuzu takdir etmi olan Ordu naat Maviri
Profesr Zereher, ProfeSir Salzn da maiyetime alnmasn
bana teklif etmiti. Mracaatm Avusturya askeri murahhas-
l kabul etti. ProfeSir Salz 1917 senesi Eyllnde maiyetime
verildi. Birok hususlarda dncesinden yararlandm Profe-
sr Salz daha sonra Anadoluyu kalkndrlmas hakknda ok
dzgn bir layiha hazrlamasna memur ettim. Hazrlad la-
yihay bana vermeye vakit bulmadan, ben vatan terke mecbur
olduum iin profesrn layihasn henz okuyamadysam da
yakn zamanda memleketimiz, skna kavutuktan sonra bu
layihalardan ok fazla yararlanacama phe etmiyorum.
Harpten sonra Suriye ve Filistinde yaplmas lazm gelen
ilmi, zirai ve bayndrlk ilerini tetkik ve mufassal layihalar ve
projeler hazrlanmas, bir taraftan da birer kk rneklerinin
yaplmas hususunda bana yardmda bulunmu olan Profesr
Zrcher, Profesr Salz ve Mhendis Bttner gibi ecnebi subay-
lara teekkr etmeyi kendim iin bir bor telakki ederim. Hele
ilim adamlarmzn hibirinde grmediim fevkalade bir cesa-
retle Suriyeye gelerek orada drt mkemmel kz meslek lisesi
kurmak ve Ayntura Ermeni yetimler okulunu en mkemmel
bir messese haline getirmek gibi sekin hizmetler gstermi
olan Halide Edip Hanmefendi -Advar- hakkndaki minnet-
tarlm ebedi olacaktr.
Hatralarmn bu blmnde akladm hususlar ara-
snda yalnz bir eyi unutmuum. Halep ehrine getirilen Ayin-
tel suyu zannedersem nemi takdir edilmeyecek bir ey de-
ildi. Halepte halkn iecei suyun ok az ve kt olduunu
1915 senesi sonlarnda meydana kan tifo hastal srasnda
anlamtm. Derhal ordu btesinden 15.000 lira vererek Ha-
332
 CEMAL PAA

lepe 4,5 km. uzaklkta bulunan Ayintel kaynak suyunun ehre

getirilmesini tasarladm. ldeki su tesisatn ok mkemmel
bir hale getirmi olan mhendis Schumaceheri bu i iin g-
revlendirdim. Msy Schumaceher aslnda Hayfa Alman Ko-
lonisi ahalisindendir. lde fevkalade hizmetlerinden dolay
kendisine mteekkir olduum bu zat ok fazla aba sarf ede-
rek Ayintel kaynak sularn Halep ehrine getirmeye muvaffak
oldu. Zannedersem Halepliler kendilerine yapt bu hizmeti
hibir zaman unutmazlar.
Bu blmde saydm hususlar sadece mtalaalar kabilin-
den eyler deil, gzle grlebilecek eylerdir. Binaenaleyh
bunlar grdkten sonra benim Suriyeyi tahrip, halkn kasten
lme mahkm ettiimden bahsetmeye almak, herhalde
ok alaka bir iftiray ihtar etmekten baka bir ey olamaz.

Ermeni Meselesi -Tarihten Birka Sayfa-

Biz Ermenileri ve zellikle onlarn isyanclarn Rumlardan
ve Bulgarlardan daha fazla severiz. nk onlar dier iki un-
surdan daha fazla mert ve kahramandrlar. ki yzllk bilmez-
ler. Dostluklarna sadk dmanlklarna gldrler. zellikle
bizim inancmz vardr ki, Ermeni unsuru ile Trk unsuru ara-
sndaki dmanln balca nedeni Rusya siyasetidir. Din ay-
rm yani Mslmanlk ve Hristiyanlk meselesi bundan alt-
m yetmi yl ncesini ve daha dorusu 1877-1878 Osmanl
Rus savandan be on yl ncesine kadar bu iki unsur arasnda
kesinlikle bahis konusu deildi. Anadoluda, stanbulda ve Ru-
melide zetle btn Osmanl memleketlerinde Ermeniler ile
Trkler arasnda o kadar byk bir anlama vard ki, Osmanl
tarihi o zamana kadar en ufak bir Ermeni meselesi bile kaydet-
memitir.
333
ANILARIM

zel ilikilerinde Trklerle Ermeniler arasndaki dostluk

her trl snr aard. Anadolu kylerinde oturan bir Trk, ti-
caret ileri dolays ile uzak bir yere gitse, ailesinin hak ve na-
musunu komusu Ermeninin nezaretine ve vesayetine brakr
ve Ermeni de ayn itimad Trk komularna kar gstermek-
ten ekinmezdi.
Ne Anadoluda, ne Rumelide, ne de stanbulda hibir Er-
meni yoktu ki, Ermenice bilsin. Btn okullarda Ermeni harf-
leri ile Trke okutulur ve kiliselerde ruhani ayin ayn Trke
ile yaplrd. Devletin en nemli kurumlarnn bana Ermeni-
ler getirilmi, zetle Ermeniler Osmanl devletinin en sadk te-
baas saylmt.
Osmanllar Krdistan beylerini emirleri altna aldklar za-
man onlarn idareleri altnda yaayan Ermenilerin bamsz bir
devletleri yoktu. Ermeniler, Krt beylerinin idareleri altnda
hissedilir derecede bir tazyike maruz kalyorlard.
Eli Morgenthau ne derse desin, tarihin ahitliini ne kadar
inkr etmeye alrsa alsn programlarndaki hakseverlik ve
msamaha en seri ekilde genileme ve teekkllerine tek d-
nlecek nokta olan ilk Osmanllardan grdkleri dostluk ve ar-
kadalk, Ermenileri Trklere kar minnettar brakm ve be
asrlk bir zaman iinde bir Ermeni-Trk ihtilaf grlmedii
gibi Trkn lisan ile konumayan, Trkn adetlerini alkan-
lk haline getirmeyen hibir Ermeni kalmamt.
Fatih Sultan Mehmet Han stanbulu fethettii zaman na-
sl ki, hibir d tazyik sonucu olmayarak srf kendi istei ile
Rum Patrikhanesini olduu gibi brakm ve Rumlara mezhep
imtiyazlar ad altnda birok zel haklar bahsetmise, Anado-
lunun i taraflarnda slam unsurlar arasnda ok aciz bir azn-
lk halinde yaamakta olan Ermeni unsurunun hak ve menfa-
atlerini daha yakndan koruyabilmek iin dorudan doruya
334
 CEMAL PAA

saltanat merkezinde bir Ermeni Patrikhanesi kurmu, Erme-

nilere de Rumlara bahettii hak ve zel imtiyazlar ihsan ey-
lemitir.
Tarihte Osmanl duygularnn samimiyetini ispat edecek
bir olaya rastladklar zaman, bunu derhal dinen pis telakki edi-
len Hristiyan ileri ile megul olmaya tenezzl etmemek ama-
cna yormaktan utanmayan baz Avrupa tarihilerini takliden
mahut Mandelstamm da kitabnn 190. sayfasnda da ayn yo-
rumlar yapyor.
Avrupada Ekalliyetin hukuku denilen grten zerre ka-
dar eser bulunmad bir zamanda, daha 1453 senesinde bir
Osmanl Padiah, Rum Patrikhanesini ibka ve Rumlara mez-
hep imtiyaz ad altnda nikha, verasete ve eitime dair birok
haklar bahediyor. Anadolunun Krt derebeylerinin nfuzu
altnda yaamakta olan dier Hristiyan milleti iin de merkezi
hkmette bir Patrikhane kuruyor ve onlara da ayn hak ve im-
tiyazlar veriyor. Bu muamele bugn Mandelstamm gibi bir-
takm ahlaksz insanlar tarafndan slamn, Hristiyanlara ait
ileriyle, uramaya tenezzl etmemesi hissiyatn vermekten
ekinilmiyor. Bu ne kadar byk bir insafszlktr!
Acaba 15. yzylda o byk Osmanl Padiahnn ba-
lad bu imtiyaz, bugn Amerika Cumhurbakan Wilsonun
dnya uygarlna kabul ettirmek istedii Ekalliyetin haklar-
nn muhafazas (Aznlk haklarnn korunmas) prensibinin
en yksek bir rneinden baka bir ey midir? Avusturyallarla
yaplan St. Germain Muahedesine yazlp da Romanya ve Yu-
goslav hkmetleri tarafndan kabul edilmek istenilmeyen bu
prensip, acaba Osmanl memleketlerindeki Hristiyan aznlk-
lar iin Hazreti Fatihin bahettii imtiyazlar sayesinde dinle-
rini ve milliyetlerini koruyabildiklerini ok iyi biliyor ve bu-
nun iin Krt derebeylerinden grdkleri baz basklara kar
335
ANILARIM

Trkler ve Trk Hkmeti ile ok samimi bir dostluk hayatn

devam ettiriyorlar. Ermenilerin 19. yzyldan nce dahi Kr-
distanda derebeylerden yle zulmler, byle ikenceler ek-
mekte olduklarn Zarzeski ve bunun gibi birtakm yazarlarn
eserlerinden fkralar alarak ispatlamaya alan Mandelstamm
efendi, Fransa byk ihtilaline kadar Mujiklerin Rusyadaki
hayatlar, Ermenilerin Trkiyedeki hayatndan daha m m-
reffehti? Utanmadan imdide kendisini Rus ihtilalinin en ateli
revalandrclarndan gstermeye alan Mandelstammn
Rus kylsnn yakn zamana kadar Rusyada derebeylerin-
den ektikleri zulmlere dair olan Rus ihtilal eserlerini acaba
bizim okumadmz m zannediyor? Eer bu eserlerin m-
balaal olduunu iddia etmek cesaretine kalkarsa bizde Man-
delstammn yalan sylediini pervaszca iddia ederiz.
Binaenaleyh yine tekrar ediyoruz ki, ta 1853-55 Krm Sa-
va sonlarna kadar Ermenilerle Trkler ok dosta birlikte
yaamlar ve Trkler tarafndan Ermenilere kar hibir teca-
vz meydana gelmemitir.
Ne zamanki Ruslar byk bir istila hrs ile Trk impara-
torluu zerine saldrmaya baladlar, amalarnn temini iin
ve baarl olmak iin Rumeli ve Anadoludaki Hristiyan un-
surlar siyasetlerine alet etmeyi ok akllca bir siyaset telakki
ettiler. Rumelinde sras ile Rum, Srp, Bulgar unsurlar kul-
landklar gibi, Anadoluda da Grclerden sonra Ermenileri
kullanmay uygun grdler. Gariptir ki, Mandelstammn kita-
bnn 300. sayfasnda mstebit Rusyann Trkiyedeki Hris-
tiyan milletlerini Trk istibdadndan kurtarmak hususundaki
almasnn Rus ihtilalci hkmeti tarafndan tamamen tas-
vip edileceini syledikten sonra kendisi ok iddetli bir istib-
dat altnda yaayan Mujiki daima Rumlar, Bulgarlar, Srplar
esaretten kurtarmak maksad ile harp etmitir iddiasnda bulu-
nuyor. Hristiyanlndan phe ettiimiz bu Moskof yazarn
336
 CEMAL PAA

dini taassubu her trl tahminin kuvvetinde olan mujii -Rus

kyls- kendi kynde daha ok esir yaamaya raz etmek
iin Mslmann elinden Hristiyan kurtaracaksn! l-
ndan mehur ve Moskof siyasetidir ki, arlkla beraber mah-
volup gitmi olmasn btn insanlk leminin skn ve istira-
hat adna temenni etmekten kendimizi alamayz.
urasn da itiraf etmek gerekir ki, 19. yzyln ortalarnda
Avrupada artk gerei gibi gelimeye balayan milliyeti akm-
lar, tahsil ve ticaret iin Avrupa ve Amerikaya gitmi olan Er-
meni genlerinin, mensup olduklar unsurun daha mreffeh
bir zel yaama, daha belirli bir toplum dzeyine ve siyasi ha-
yata sahip olmalarn arzu edecek bir zihniyet edinmelerine
neden olmutu.
te bu zihniyet Rus diplomatlar iin kanlmaz bir nimet
gibi dnlm, o zamandan itibaren Trkiyedeki Ermenile-
rin devlet aleyhine isyann salamak iin ellerinden gelen her
eyi yapmaktan geri kalmamlardr.
Bir iki asrlk kt ynetimin neden olduu askeri ve idare
anarileri ortadan kaldrmak ve devleti muntazam ve mkem-
mel bir yola koymak iin en gereki tedbirlere mracaat et-
meye karar vermi olan 2. Mahmut 19. yzyl balarnda s-
tanbulda Yenierileri yok ettii gibi, Rumeli ve Anadoluda
bulunan derebeylerinin de nfuzlarn krmtr. Bu arada
Krdistan derebeyleri de olduka iddetli darbelere maruz
kalmlard.
Fakat zavall Sultan Mahmut, bir taraftan memleketi iten
slah etmek isterken, dier taraftan btn tekilat Moskof h-
kmet merkezinden idare olunan Etnik-i Eteriyann srekli
fesatlklar yznden ayaklanm olan Rumlar susturmak iin
bin derde dm ve sonunda Fransz, ngiliz ve Ruslarn sal-
drlarna maruz kalarak Navarinde donanmasn tamamen
337
ANILARIM

kaybettikten sonra Rumlarn bamszlklarn tanmak zo-

runda kalmt.
Nihayet yine Franszlarn teviki ile ayaklanan Msr Valisi
Mehmet Ali Paa, Osmanl Saltanatna ve tacna gz koyacak
kadar aknlklar gstermi ve ta Ktahyaya kadar Osmanl
lkesini istilaya muvaffak olmutu.
Bu kadar i ve d glklerle uraan bir devletin yalnz
Ermenileri deil, btn vatandalarn sadet ve refaha kavu-
turacak nlemleri alabileceine kim ihtimal verir? Sultan Ab-
dlmecit zamannda ise, Ermeniler yle ok imtiyazlara sahip
oldular ki, bunu hatta Mandelstamm bile hayretle anlatyor.
Bu zat eserinin 190. sayfasnda yle sylyor: Hatta Er-
meni milleti 1863 senesinde gerek bir Kanuni Esasiyeye sa-
hip oldu. Bu Kanuni Esasi mucibinde Ermeniler stanbul Pat-
rikhanesinde toplanmak zere bir genel meclise sahip oldular.
Genel meclis 140 yeden ibaret bulunuyordu. Bunlarn 120si
dorudan doruya millet tarafndan seiliyordu.
Acaba reis Wilson aznlklarn haklar iin bundan daha n-
fuzlu usul kefi yapabilmi midir?
Ermenilere bu Kanuni Esasiyi Osmanl Hkmeti dar-
dan hibir baskya maruz kalmadan vermiti. Ermenileri o za-
mana kadar gsterdikleri sadkane hissiyatlar, devleti o kadar
memnun etmiti ki, Sadk Ermeni Milleti iin yeni bir mut-
luluk devresi aabilecek bir mahiyette bulunan bu Kanuni Esa-
siyeyi bahetmekle bir an tereddt etmemiti.
Bununla birlikte bu Kanuni Esasi de Ruslarn Ermeni iine
karmalar iin bir sebep tekil etmiti.
Ermeni isyanclarndan bazlar daha 1853 Osmanl-Rus
sava srasnda Ruslara yardmda bulunmulard. te daha
o zaman balam olan temas Ruslar hi kesmemiler ve Er-
338
 CEMAL PAA

meni isyanclarn kkrtmaktan geri durmamlard. Bu k-

krtmalar etkisini o kadar abuk gstermiti ki, Ermeni mille-
tine Kanuni Esasinin verildii tarihten henz drt sene gemi
olduu bir zamanda 1867 de, Zeytinde ilk Ermeni isyan k-
mt. Gerekten bu umulmayan silahl ayaklanma devleti
de, Trkleri de derin derin dndrmeye balad. zellikle
1877-1878 Osmanl-Rus sava srasnda Rusya Ermenileri ile
Anadolu Ermenilerinin Osmanl ordusuna kar gsterdikleri
glkler her trl tahminin stne kmt.
O srada Ermeni Patrii Narses Efendinin Ayastefanosa
giderek Ermenilerin bamszla kavumalar iin Rus a-
rnn koruma ve yardmn istemesi Ermenilerin o zamana ka-
dar mahzar olduklar Sadk Millet hretini tamamen orta-
dan kaldrmt.
Bulgarlar bamszln elde ettikten sonra, artk Osmanl
Devletinin iilerine karmak iin bir neden bulamayacan
dnm olan Rus siyaseti, Ayastefanos Anlamasna Erme-
niler hakknda zel bir madde ekletmek suretiyle bu imkn
elde etmek istemiti.
Ayn madde -fakat daha baka bir ekilde- Berlin Anlama-
sna eklendi.
te bu zamandan itibaren Ermeni ile Krt ve Trk ara-
snda ok iddetli bir muhalefet duygusu ba gsterdi.
En byk ehirlerden, en kk kylere varncaya kadar
btn Osmanl Memleketi dhilinde Ermeni isyan komite-
leri tarafndan ok byk gizli tekilat kuruldu. Bu gizli tekilat
Ermenileri Trk ve Krtler aleyhine srekli zehirliyor, Dou
Anadoludaki alt byk vilayetten ibaret bir Ermeni mmtaz
eyaletleri tekil edilmedike Ermenilerin rahat durmamalarn
temine alyordu. Tabiatyla Ermenilerin bu isyan teebbs-
lerine ne Trk ve ne de Krt unsurlarnca, ne de Osmanl H-
339
ANILARIM

kmetince bilinmiyor deildi. Ermenilerin maksad, kendisine

say itibar ile ok stn olan Krt ve Trk kendi idaresi al-
tna verecek bir Ermenistan kurmak olduuna gre, Trk ve
Krdn amac da, bu Ermeni arzusunun yerine getirilmeme-
sinin teminine atfetmek icap ediyordu. Daha dorusu Trk ve
Krt, Anadolunun halis Trk ve Krt olan byk bir ksmnn
Ermenilik bahanesi ile Rusya tarafndan istila edinmek istenil-
diini pekl anlyor ve bundan dolay Ermeniyi Ruslar tara-
fndan kendi memleketine saldrlm bir ylan grmeye mec-
bur oluyordu.
tede beride meydana gelen ve en takn Ermeniler tara-
fndan vcuda getirilen baz taknlklar dikkat nazara olan Av-
rupa devletleri, yine Rusyann basks altnda 1880 tarihinde
Babliye Ermeni slahatna dair bir nota vermilerdi. O sra-
larda bir taraftan Bulgarlar Dou Rumeliyi Bulgaristana ilhaka
teebbs etmilerdi. Esasen Ermeni meselesini daima, Trki-
yenin d ve i meselelerle urat sralarda ileri srerler.
II. Abdlhamid o zamanlar bu meseleyi yle byle idare
ederek baz vaatlerle ii yattrmt. Fakat 1894 den 1896 ya
kadar devam eden seneler, Ermeni isyanclarnn fiilen ie ba-
ladklar ve her taraftan az ok isyanlar kardklar seneler-
dir. te bu Ermeni isyanlar be alt yzyl iinde ok byk
bir muhabbetle beraber yaam olan unsurun birbirlerinin
kanlarna susamasna birbirleri aleyhine atlmaya sevk et-
mi, Anadoluyu ve hatta stanbulu al kanlara boyamt.
urasn Mandelstamm gibi en iddetli Trk dman-
lar bile inkr edemiyorlar ki, bu yllardaki olaylar esasnda
bile Trkn Ermeni hakknda o kadar iddetli bir dman-
lk ve kini yoktu. Birok Trkler, Ermenileri korumak husu-
sunda birbirleri ile rekabet etmi ve hatta stanbulda pek ok
Trk aileleri komular olan Ermenileri kendi evlerinde sakla-
340
 CEMAL PAA

m, lmden kurtulmak gibi sevgi eserleri gstermilerdi. Bir-

ok devlet bykleri stanbuldaki gmrk hamallar vastas
ile yaplan Ermeni katliamlarn nefretle karlam ve faciann
nne geilmesi iin ellerinden gelen her eyi yapmaktan e-
kinmemiti.
Mir Fuat Paann Kadky Ermenilerini korumak iin
ald iddetli nlemler herkese bilinmektedir. Mandelstamm
kitabnda Fuat Paann daha sonra urad felaketin sebebini
Ermenileri korumasna atfediyorsa da bunun doru olmad-
n stanbulda bilmeyen yoktur.
Yaklak olarak iki seneden beri devam eden bu katliamlar
srasnda Krt ve Trklerden pek ok kii Ermeniler tarafndan
ldrlmlerdir. Her iki taraf ikence ve cinayette birbirleri
ile adeta yarmlard. Fakat Ermenilerin her tarafta aznlkta
kalmas Krt ve Trklerin galibiyetlerini icap ettirmiti. Eer
Ermeni unsuru say itibari ile stn olsayd, Krtler ve Trkler
ne kadar Ermeni ldrmlerse, Ermeniler ondan fazla Krt ve
Trk ldrmekten geri durmazlard. Yunan isyan zamannda
Morada Rumlar tarafndan ldrlen Trkler bu iddiamza en
ak bir delil tekil eder. Fakat onlar Trk ve Mslman olduk-
lar iin, o zavalllara mersiyeler okuyacak olan Lord Birionlar,
Viktor Hugolar kmam ve o kanl olaylar Osmanllar tara-
fndan yazlan tarih kitaplarnda, birka sayfa tekil etmekten
baka bir eser brakmamtr. lkenin ynetimi hakkndaki,
kanaatlerimin icaplarndan olarak, memlekette meydana gelen
isyanlarn halk tarafndan yattrlmasndan ve zellikle katli-
amlardan nefret ederim. nk bu tarz idare, memlekette za-
rardan baka bir fayda temin etmeyecei gibi milletimin temiz
olan tarihini son derece de lekeler.
Bu duygu aa yukar Trk milliyetperverlerinin vcuda
getirdikleri Gen Trk ihtilalcilerinin hemen hepsinde mev-
341
ANILARIM

cut bulunduu iin bu 1894-1896 Ermeni olaylarn II. Abdl-

hamidin bir siyasi hatas ve kendi istibdadn devam ettirmek
iin bavurduu zalim nlem telakki ettiler. Bunun iindir ki,
o zaman Avrupada bulunan Ahmet Rza Bey ve arkadalar
ii bu bakmdan muhakeme ederek Ermeni isyanclarna b-
yk yardmda bulundular. Benim gibi memleket iinde bulu-
nan ihtilalciler de ayn gr kabul ederek Trklk ve zel-
likle Osmanllk iin ok byk zararlar dourabilecek ekilde
balayan Ermeni katliamlarndan dolay Abdlhamidi sula-
maktan ekinmediler.
Trk ihtilalcilerinin bu tarafsz tutumunu gren Ermeni
asilerinin namuslu mensuplar o esnada durumu daha gzel
incelemeye balamlard. Bir taraftan Rusyann Trk Ermeni-
lerinin muhtariyet sahibi olabilmeleri iin azami lde aba
harcarken, dier taraftan Kafkasya Ermenilerini istibdadn en
ezici etkisi altnda bulundurduu grlyordu.
Hatta Rus ar Dou Anadoluda hibir tren hatt yapt-
rlmamas taahhd karlnda 1896 ihtilalinden sonra Kaf-
kasyaya snm olan Ermenilerin Osmanl memleketlerine
dnmelerine izin verilmeyeceine dair II. Abdlhamide kesin
vaatlerde bulunuyordu.
Rusyann Osmanl mparatorluu ve Ermeniler iin bes-
ledii halisane niyetlerinin derecesini gstermek iin bundan
ak bir rnek olamaz.
Hi kimse inkr edemez ki, bir lkede refahn en by
kalknma sayesinde meydana gelir. Kalknma ise, tren yollar-
nn, oselerin yaplmas ile balar. Bir yanda Ermenilerle mes-
kn vilayetlerde refahn salanmas ve emniyet iin slahat is-
teyen Rusya, bu iki emelini en esasl slahat vastalarndan olan
tren yollarnn ina edilmemesini talep ediyor. Acaba Man-
delstamm cenaplar buna ilave yapmay buyuruyorlar m? Ki-
342
 CEMAL PAA

taplarnda yalnz bunu iddia eden bir Avrupal yazar tahkir et-
mekte yetinmiler. Hlbuki tahkir etmek ispat etmek deildir.
Rus siyasetinin bu ikiyzl ekli namuslu Ermeni ihtilalci-
lerini gerekten dndryor ve Ermenilii bamszla ka-
vuturalm derken, Trk boyunduruundan yz bin kat daha
kt olan Rus boyunduruuna drmeyelim tartmasnda
bulunuyorlard.
Binaenaleyh Trk ihtilaf komitelerinin btn Osmanl
mlknde Osmanl milletlerini refaha kavuturacak slah ted-
birlerine bavurmaktan ibaret olan gr Ermeni komitele-
rinin en namuslu ve en esasls olan Tanak Sutyun komite-
since de pek uygun telakki ediliyordu.
Bu iddiam Mandelstamm cenaplar da szgeliine at-
fetmezler. Zira ttihat ve Terakki Cemiyetinin 1907 Aralk
aynda Pariste yaplacak kongresine katlan Tanak Sutyun-
lar hemen hemen buna yakn ifadelerde bulunmular, ttihat
ve Terakki ile ibirlii yapacaklarn vaat etmilerdi. Bundan
sonra 1908 senesi Austosunda stanbulda grtm Ta-
nak Sutyun liderlerinden Malumyan Efendi -Agoni- Ermeni-
lerin maruz kaldklar bu Rus tehlikeden bizzat bana birka
defa bahsetmilerdi.
Fakat Ermeni htilaf komitelerinden saylan Hnakist ve
Hnakist Reforme gibi komite reislerinden biroklar Rus-
yaya satlm olan komiteler, Trk komitelerine katiyen ya-
namyorlar ve Rusyann himayesi altnda bir Ermenistan
kurmak fikrini programlarna prensip olarak kabul ediyor-
lard. Bir taraftan bu komite yelerinin, dier taraftan yine
ayn Ermeni ihtilal tekilat gibi telakki edilebilecek olan Rus
konsoloshanelerinin dattklar paralar sayesinde Papazlar
partisi de Rus arnn himayesini slam Halifesinin himaye-
343
ANILARIM

sine tercih etmek lazm geleceine dair vaazlarda bulunmak-

tan gerek kalmyorlard.
te 1908 inklb Ermeni ve Trk ihtilalcilerini bu du-
rumda buldu.
Esasen Selanikte kurulmu olan ttihat ve Terakki gizli ce-
miyetinin i siyaset program Mithat Paa Kanuni Esasinin
yrrlkte kalmasnn iadesi idi. Bu Kanuni Esasinin temeli
de Osmanl mlknde Osmanl idaresi camias ve Mezuni-
yet tevsii esaslarna tabiiydi.
Hlbuki Makedonya Bulgar komitesi Eteryann idare ettii
Makedonya Rum Komitesinin ve yine Makedonya Harp Ko-
mitesinin; Arnavut, Ermeni, Arap ihtilal komitelerinin pren-
sipleri Siyasi demi merkeziyet usul idi. Demek bu deiik
unsurlarn yaadklar yerlere i muhtariyet vermek ve hepsini
Osmanl mparatorluu ad altnda idareye almaktan iba-
retti. Eer Osmanl mparatorluunu paralanmasn btn
can ve gnlleri ile arzu eden ve bunun iin bin trl entrika-
lara kalkan d dmanlar olmasayd, ttihat ve Terakki ce-
miyeti de Prens Sebahaddin Beyin hararetli bir savunucusu
olduu bu prensibi kabul etmekle bir dakika tereddt etmez-
lerdi. Fakat Suriyeye gz dikmi olan Franszlarla, Mezopo-
tamya ve btn Lbnan yarmadasna sahip kan ngilizler
Dou Anadoluyu ele geirmek iin frsatn kollayan Ruslar,
Makedonyay paylamak isteyen Bulgarlar, Srp ve Yunanllar
ve Arnavutlua el atmaya alan Avusturyallarla talyanlar ve
yine Akdeniz Adalarn benimseyen Yunanllar Siyasi demi
merkeziyet idaresi prensibinin vcuda getirecei bu vilayet-
leri birer birer yutmak iin acaba hibir zorluk ekerler miydi?
Bizim demi merkeziyet prensibimizin mahiyetinden daha
m kuvvetli olacakt? Bu prensip ekoslovaklarn, Hrvatla-
rn, Slovenlerin Avusturyadan tamamen ayrlmak hakkn-
344
 CEMAL PAA

daki emellerini ortadan kaldrabilir mi? Bizim merkezi hk-

metimizin g ve vastalar Avusturya merkezi hkmetinin
g ve vastalarndan daha m etkili olacakt da bizim daha e-
itli ve daha hrsl olan dmanlarmzn entrikalarna kar bu
bamsz vilayetleri korumamz temin edecekti?
Girit Adasnn nail olduu bamsz idareden daha geni
bir bamsz idare dnlmezken, Giritlileri Yunanistana il-
hak emelinden vazgetirebildik mi?
Kbrs adas ngilizlerin igali altnda pek istisnai bir hayat
geirirken, her yl bu adann dare Meclisi Yunanistana ilhak
arklarn tekrar etmiyor muydu?
Byk bir bamsz idareye sahip olan Dou Rumelinin
Bulgaristan tarafndan ilhakn engel olabildik mi?
Sekin vilayetlerden en geni rneklerinden birini tekil
eden Msrn ngilizler tarafndan igali zorlukla m meydana
geldi?
Kuveyt eyh Mbarekssab asrlardan beri Osmanl Ha-
lifeliine bal iken, himayesini kabul ettii iddias ile ngilizler
Kuveyt adasna el koymaktan ekindiler mi?
Irak halknn da ayn arzuyu gsterdii iddias ile ngilizle-
rin oralar da kendi himayelerinde saymalar g bir ey miydi?
Ayn dnceler Franszlar hakknda Suriye iinde varit de-
il miydi?
Makedonya ve Arnavutluu Dou Rumeli ve Bosna Her-
sekten farkl m telakki edecektik?
te size bir sr sorular ki, Siyasi demi merkeziyet ida-
resi taraftarlarnn bunlara makul cevaplar verebileceklerini
hi dnemem.
345
ANILARIM

Bizi Trk siyaseti yapm olmakla sulayanlara ok kesin

bir dille bildiririm ki, biz Trk siyaseti deil, Osmanl camias
siyaseti yaptk. Eer demi merkeziyetle idare prensibini ka-
bul etseydik, ttihat ve Terakki Cemiyeti o zaman Trk siya-
seti yapmaya mecbur olacak ve btn mahalli muhtariyetlere
mahzar olan memleketler arasnda yaklak olarak Trklerin
sakin olduu vilayetlerde Trkler iin mahalli muhtariyet ver-
meye kalkacaktk. Binaenaleyh, demi merkeziyetle idare
taraftarlarn Trk unsuruna mensup olanlardr ki, gerekte
Trk siyaseti takip edeceklerdi. Bizler ise Osmanl camias si-
yaseti takip ettiimizden dolay merkezin yani mparatorluk
hkmetinin vilayetler zerindeki nfuzunu azaltmakla bera-
ber, mahalli idarelere geni yetkiler vermeyi ve orduyu ikiye
blmemeyi esas meslek edindik.
Fakat Trk genlii benliini anlam olan ve unsurunun
ilerleme adna mcadeleye kalkan muhtelif Osmanl unsurlar
arasnda sadece Trklerin yalnz ve kimsesiz kalm oldukla-
rn takdir ederek; Trkn ilmi, irfan ve meziyet bakmndan
ykselmesini salamak iin almtr. Bunu ittihat ve Terakki
menetmek salahiyetine haiz olmad gibi demi merkezi-
yetle idare taraftarlarnn da menetmek isteyeceklerini zan-
netmiyorum. Osmanl mparatorluunu resmi dilinin Trke
olmasn istemek, unsurlar -Trk olmayan Osmanl vatanda-
larn- Trkletirmeyi istemek midir? Osmanl mparatorlu-
unda okullarn hkmetin kontrol altnda bulunmasn ve
tektik olmasn arzu etmek, dier unsurlar da Trk yapmak
demek midir?
stanbulda Merutiyetin ilan ile beraber Ehaularabi
-Arap Kardelii-, erkez Teavn Cemiyeti, Krt Kulb ve
bunun gibi birok milli dernekler kurulduu srada, bir de
Trk Oca alm olmas neden dolay ttihat ve Terakki
Hkmetinin Trk olmasn icap ettirsin?
346
 CEMAL PAA

Ben kendi hesabma her eyden nce Osmanlym. Fakat

ondan sonra Trk olduumu hi unutmam. Bu unsurun Os-
manl mparatorluunun temel ta olduuna tamamyla inan-
yorum. Osmanl mparatorluunu ilim ve uygarlk bakmndan
ykselmesi Osmanl toplumunu glendirir. nk esasen Os-
manl mparatorluu Trktr. Buna rnek aranrsa, bugnk
zc durumumuzu gsterebilirim. te Araplar bamszlk
elde edebilmek iin ayaklandlar. Sonunda ne durumlara d-
tler! Bunu yukarda akladm. Msr Osmanl toplumundan
ayrlr ayrlmaz ngiliz himayesi altna girdi. (ngiliz smrgesi
oldu) Msrl genler bu esaretten kurtulmak iin ayaklannca
ngilizlerin kahredici kurunlar altnda ezildiler. Franszlar Su-
riyenin sahil ksmlar ile Cebellbnan yeterli grmeyerek i
ksmlarn da igalleri altna almak istiyorlar.
Buralarda Osmanllktan sz eden var m? Bilakis Elham-
dlillah Osmanllktan kurtulduk szleri bu devletin birok
nimetlerinden faydalanm olan hainlerin azndan dmyor.
Fakat Trkn mbarek yurdu olan Anadoludan ykselen
Trk sedas yine Osmanl mparatorluu arksn sylyor.
Trkn ufack bir yuvas olan Bat Trkiyenin sekin evlad
Osmanl unvann cann diine takarak devam ettirmeye al-
yor. O halde Osmanl camiasn temin etmek isteyenlere ih-
tar ederiz ki, onlarn en byk grevleri Trk ykseltmek,
Trk yaatmak ve Trk oaltmaktr.
Herkes tarafndan bilinmesini ok arzu ettiim bu gr-
m aklayan u kk aklamamn lzumsuz telakki edil-
memesini rica ederek anlarma devam ediyorum.
Merutiyetin ilann mteakip ttihat ve Terakki Genel
Merkezi Osmanl mlknde bulunan eitli siyasi ihtilal cemi-
yetlerini bir Osmanl camias siyasi cemiyeti halinde birle-
tirmek arzusunu gsterdi.
347
ANILARIM

Bu amala nce muhalif Bulgar ihtilali cemiyetleri ile te-

masa girdik. lk nce mehur Sandaski ve ernopoyef ve ar-
kadalar ile mzakereye baladk. Biz Osmanllk esaslarndan
bahsederken, bu Bulgar asileri Makedonyann bamszl
dncesinden bir zerre bile feda etmek istemiyorlard. Ta-
lat Bey ile beraber icrasna memur olduumuz bu mzakere-
ler srasnda ektiklerimizi bir Allah bilir bir de biz. Hele ilk
seimlerin yaplmas srasnda Menlek, Petri, Osmaniye ve
Cumaibala Bulgar kylerinde Sandaski ile beraber geirdiim
gnlerin zc hatralarn hi unutamam. Yine de ihtilal ko-
miteleri arasnda en fazla anlaabildiimiz bunlard.
Asl Bulgar Makedonya komitesi kendi siyasi programn-
dan hi vazgemek istemiyordu. Etniki Eterya adna mzakere
iin Selanike gelmi olan bir Yunanl ise, Giritin ve Sisamn
Yunanistana ilhak ve dier Yunan adalarna bamsz idare ve-
rilmesini, Rum Makedonyas ad verilen havaliye de ok geni
ayrcalklar verilmesi karlnda Yunanistan ile Trkiye ara-
snda bir ittifak yaplmasn teklif ediyordu. Gerekten bizim
grmz Yunanistanla anlamak deil, Osmanl memleket-
leri dhilinde Rumlar, ttihat ve Terakki cemiyeti iine almak
ve suretle bir Osmanl camias vcuda getirmek olduundan
bu teklifleri reddetmitik.
1908 senesi Austos aynda Umumi Merkez geici olarak
stanbula gelmiti. O zaman bir taraftan Prens Sebahaddin
Bey ve dier taraftan Ermeni komiteleri ile ayn esas dhilinde
mzakereye giritik.
Bizim taraftan ben, Talat Bey ve Bahaddin akir Bey bulu-
nuyorduk. Prens Sebahaddin Bey tarafndan Dr. Nihat Reat
Bey, Ermenilerden de Malumyan ve ahirikyan Efendiler m-
zakereye katlyorlard. demi Merkeziyetle idare prensipleri-
348
 CEMAL PAA

nin Osmanl Hkmeti iin meydana getirecekleri btn sa-

kncalar bunlarn nnde birer birer sayyorduk.
Prens Sebahaddin Beyin prensipleri ile Tanak Sutyun
cemiyetinin prensipleri az ok benzediklerinden onlar ayn
tarzda cevaplar veriyorlard. Gariptir ki, Dr. Nihat Reat, Er-
meni ihtilal cemiyetinin istedii imtiyazlardan daha geni im-
tiyazlar vermeye taraftar bulunuyor ve bunlarn meydana geti-
recei sakncalar hi kabul etmiyordu.
Sonunda Malumyan Efendi Tanak Sutyun komitesi adna
u teklifte bulundu:
ttihat ve Terakki cemiyeti ile Tanak Sutyun cemiyeti Os-
manl mparatorluunda merutiyet idaresinin tehlikeye d-
mesi durumunda bu grte almalarn birletirir. u kadar
ki, imdiye kadar gizli olan bu tekilat bundan sonra ak bir si-
yasi cemiyet halini alr ve yeleri grevlerini aka yaparlar.
Bu teklifi kabul etmekten baka aremiz yoktu. zetle
drt ay devam eden srekli alma ve mzakerelere ramen
hibir milletin siyasi ihtilal komiteleri ttihat ve Terakki cemi-
yeti iine almaya muvaffak olamamtk. nk onlarn maksat-
lar ile bizim maksadmz arasnda ok esasl farklar vard. On-
lar istiyorlard ki, imdiye kadar birok tehlikeye maruz olarak
gizlice yaptklar bamszlk teviklerini bundan sonra aka
yapsnlar ve amalarna daha abuk kavusunlar. Biz istiyor-
duk ki, Osmanl Hkmeti nasl ki btn Osmanl milliyetleri-
nin birlemesinden meydana gelmi bir hkmet ise, ttihat ve
Terakki cemiyeti de btn Osmanl milliyetlerinin eski ihtilal
cemiyetlerinden mrekkep bir cemiyet haline gelsin. Osmanl
toplumu dncesinin genel milliyetler iin kabul edilmesi ge-
rektiini btn Osmanllara anlatmaya gayret ve bununla bera-
ber merutiyet idaresini tehlikeden koruyabilsin.
349
ANILARIM

Mesela Fransada Cumhuriyet taraftarlar nasl ki, Cumhu-

riyeti tehlikede grdkleri zaman byk bir ktle halinde sal-
dranlar aleyhine ayaklanrsa, btn eski ihtilal cemiyetlerin-
den meydana gelecek ttihat ve Terakki Cemiyeti de Osmanl
merutiyet idaresine ufak bir saldr hissettikleri zaman btn
taraftarlarn ayaklanmaya davet etsinler. Fakat Fransz Cum-
huriyetilerinin eitli siyasi dncede olan adamlarndan
mrekkep eitli adlarla paralandklar gibi ttihat ve Terakki
Cemiyeti iinde de -fakat milliyet ve mezhep artlar nazar
dikkate alnmamak art ile- an ihtiyalarnn gerektirdii
eitli siyasi grlere sahip eitli partiler bulunsun.
Amalar aa yukar bamszlk olan siyasi cemiyetlerden
hibiri bu teklifimize yanamadlar. nk hepsi esas emirleri
dardan alyorlard. Bize ise grnte gler yz gsteriyor-
lard. nceden de arz ettiim gibi Ermenilerin Rus boyundu-
ruu altna dmelerinden ok fazla korkan Tanak Sutyun ce-
miyeti bize en fazla taraftar gzkm olmasna ramen, o bile
tekilatn aynen devam ettirerek siyasi maksatlarn elde et-
meye aka altn bildiriyordu. Ermeni Hnakist ve Hn-
akistreformeleri ise bizimle mzakereye bile yanamam-
lard. Onlarn reisleri stanbul Rus konsolosu ile temaslarn
aka devam ettiriyorlard.
1909 senesi Knunusanisinde -ocak- Hseyin Hilmi Paa
kabinesi ttihat ve Terakki Cemiyetinin telkinlerinin etkisi ile
Dou Anadolu vilayetlerinde Ermeniler ile Krtler ve Trkler
arasndaki arazi ihtilaflarn halletmek iin zikredilen vilayet-
lere bir tefti heyeti gndermeye karar vermiti. Tefti heyeti re-
isliine ayan azalarndan adliye mfettii Galip Bey atanmt.
Yanna da iki Trk ve iki Ermeni ye verilmiti. Trk yelerin-
den biri Avrupada bulunduu srada Tanak Sutyun cemiyeti
reisleri ile iyi ilikiler kurmu olan Kurmay Binba Zeki Bey ve
dieri bendim. Benim bu heyete katlmam yine Tanak Sut-
350
 CEMAL PAA

yun reisleri rica etmilerdi. nk kendileri ile Austos ayn-

daki konumalarmz srasnda benim akladm fikirleri ok
adilane ve tarafsz bulmu olduklarn, ttihat ve Terakkinin ge-
nel merkezi yesi olmam nedeni ile icralarmn cemiyet yele-
rince itiraza hedef olmayacan sylyorlard. Teklifi memnu-
niyetle kabul ederek Selanikten stanbula geldim.
Ne yazk ki, hkmetin bu giriimi Mebusan Meclisin-
deki Dou Anadolu mebuslarnn iddetli itirazlarna hedef
oldu. Bu tarz tefti heyetleri gnderilmesinin valilerin Kanuni
Esasi ile snrl hak ve grevlerine bir tecavz tekil edeceini
ileri sren zamann Dhiliye Nazr olan Ferit Paa ise, mebus-
lar meclisinde hkmetin grlerini savunamadndan ta 31
Mart Olaynn meydana kna kadar stanbulda grev bek-
lemeye mecbur olmutum.
31 Mart Olayndan sonra ise, bu dnce tamamen unu-
tuldu. Bende 1909 yl Mays sonlarnda skdar mutasarrf-
lna tayin oldum.

Adana Olay
stanbulda ttihat ve Terakki erkn ile taraftarlarnn hep-
sinin ortadan kaldrlmas amac ile yaplan 31 Mart olaynn
cereyan srasnda Adana vilayetinde de Trklerle Ermeniler
arasnda byk bir katliam ba gstermiti.
1909 yl Austos ortalarnda Adana valiliine tayin oldu-
um iin Osmanl merutiyet tarihinin en zc olaylarndan
biri olan bu katliamn psikolojik nedenlerini benim kadar ince-
lemi kimse yoktur iddiasndaym.
Merutiyetin ilanndan sonra, Osmanl memleketlerinin
her tarafnda halk, o derece armt ki, en byk jandarma-
dan en byk valiye kadar hibir hkmet memurunun halk
351
ANILARIM

zerinden nfuzu kalmamt. Konuma zgrl gerek ga-

zeteler ve gerek halk tarafndan ok kt bir ekilde anlalm
ve herkes azna gelen her sz her istediine kar pervaszca
syleyebileceini zannediyordu. Eski dnemde mutlakyet ge-
reklerinden olarak halk bask altnda bulundurmu olan baz
valilerle birok mlkiye, adliye ve inzibat memurlar ok ir-
kin ve usule aykr tecavzlere uram ve merutiyetten nce
hatta ttihat ve Terakkinin adn bile duymam olan birok
semtlerde birok serseriler birer zgrlk kahraman kesile-
rek devlet memurlarnn grev yapmalarn engelleyecek kadar
taknlk gstermilerdi.
Merutiyetin ilk gnlerinde ve genel merkezde bulundu-
um zamana ait anlarm bu gibi olaylarla doludur.
Genel merkez bu taknlklarn nn almak iin mm-
kn olan her trl almay salyor ve iyi kt hibir ferdin
kanuna aykr olarak hakarete dmesine izin vermemek iin
elinden geleni yapyordu.
Cemiyet, tekilat olmayan yerlerde tekilat yapmak ve ce-
miyet nizamlarnn ruhunu halka anlatmak zere zel delege-
ler gnderiyorsa da, bu delegelerin seimlerinde ounlukla
baarl olamyordu. Birok cemiyet delegeleri nizamnamemi-
zin memlekette hkmetin mevkiini korumadan ibaret olan
esaslarn takdir edemeyerek onlar da halkn bu trl dzenini
bozan hallerine uyuyorlard.
Daha sonra ttihat ve Terakkinin muhalifi sfatyla ortaya
kan birtakm politikaclar, stanbuldaki basn zgrlnn
bu zararl tutumundan yararlanarak saldrlarn cemiyet aley-
hine evirdiler. Memleketi gerekten iinden klamayacak
bir anariye srklediler. Hkmet, saltanat merkezinde bile
her trl g ve nfuzdan mahrum olunca, dier taraflarn ne
hallere dtn takdir etmek g deildir. Her vilayet mer-
352
 CEMAL PAA

kezinde nce kurulan ittihat ve Terakki ubelerini takiben bu

ubelerde bir nfuz kazanamayanlar stanbulda birbiri ardnca
meydana kmaya balayan eitli isimlerdeki cemiyetlerin u-
belerini kurmaya ve bu sayede kendilerine birer nfuz vastas
edinmeye baladlar.
slam ve Trk ahali bu tarzda intikama duar olduu gibi
Hristiyan ahali de kendi hususi komiteleri tekilatn mey-
dana kararak onlar da kendi programlar erevesinde faali-
yete baladlar.
Adana vilayetinin ounluunu Trkler oluturur. Bundan
sonra Ermeniler, daha sonra da Arap Ua ismi verilen Arap-
lar ve sonra da Rumlar gelir. Vilayetin genel nfusu be yz
elli bini aar. Bunun yaklak olarak altm bin kadar Ermeni,
yirmi, yirmi be bini Arap Ua, on, on be bini Rumdur.
Geri kalann hepsi Trktr.
Hemen hepsi iftilikle urar. Halk arasnda, asrlardan
beri ok iyi anlama vardr.
u gerek inkr edilemez ki, Adana vilayeti Osmanllardan
ok nce Trkt. Osmanllar bu diyar Ramazanoullarndan
almlardr. Geri Kilikya denilen bu ktada Ehli Salip -slami-
yetten nce, Hristiyanlk- zamannda bir Ermeni krallnn
yaadn tarih kaydediyorsa da, bu kralln zamannda bu k-
tann birok Trkler tarafndan meskn olduunu ve Trk de-
rebeylerinin Ermeni krallna hi imkn vermedikleri de ta-
rihi bir gerektir.
imdi Adana vilayetinde yaayan Ermenilerden biroklar
servet kazanmak amacyla 19. asrda Diyarbakr, Sivas, Elaz
taraflarndan g etmilerdir.
Asl yerli Adanal Ermeniler vilayetin son kuzey snrna
rastlayan Hain kasabas ile Kozan sancann merkezi olan
353
ANILARIM

Sis kasabasnn birok kynde ve skenderun krfezi sahi-

linde bulunan Drtyol ky ile ona komu birok kyde otu-
ran Ermenileridir.
Arap Uaklar ise, Abdlaziz devrinde Lazkiye sancan-
daki Rafezilerin cezalandrlmas srasnda o zaman halk ok
az ve arazisi verimli olan Adana ovasn imar amacyla oradan
getirilmi ahslardr.
Vilayetin Trk ve Ermeni halk nceden de arz ettiim gibi
birbirlerine kar son derece itimat ederek yayorlar ve arala-
rnda hibir anlamazlk hissedilmiyordu.
O derecede ki, 1894-1896 isyanlar ve katliamlar esna-
snda Adana vilayeti iinde hibir olay meydana gelmemi ve
bu mcadelelerin kendi vilayetlerine sramamas iin Trk ve
Ermeniler elbirlii ile almlar ve baarl olmulard.
Merutiyetin ilanndan sonra Adanada kurulan Trk siyasi
cemiyetlerine karlk, Ermeniler de Tanak Sutyun, Hnakist
ve Reforme Hnakist ubelerini kurdular.
O zaman Adan Ermeni yeliinde bulunan Mueg Efendi
adnda gen ve son derece hret hrs olan bir papaz, ayn za-
manda Hnakist reislerinden bulunuyordu. Bu adamn hak-
szlnn derecesini Ermeniler de syleye syleye bitiremez-
ler. Eer bizzat Ermenilerden duyduum hikyeler doru ise,
her trl ahlakszlk bu ahsta toplanmtr denilebilir.
Monsenyr Mueg Merutiyetin ilann mteakip ken-
disini adeta Adana Ermenilerinin en byk dini ve siyasi reisi
mevkiine koymutu.
Hkmet memurlarnn zaaf ve acizliklerinden en edep-
sizcesine yararlanmaya kalkan bu papazn bir gn dare Mec-
lisinde valiye kar ok hakaret edici muamelelerde bulun-
duunu ve hemen gidip vilayet jandarma kumandann
354
 CEMAL PAA

tokatlayacan bildirerek iddetle idare meclisini terk ettiini

bana anlattlar.
O srada birok Ermeni genlerinin de Monsenyr Mu-
ege taraftar olmaya baladklarn ve tede beride yaptklar
mitinglerde Ermenilerin artk Trk boyunduruundan kurtul-
malar zamannn geldiini syleyecek kadar ileri gittiini Er-
menilerden iitmitim.
Gayet hakl olarak syleyebilirim ki, Monsenyr Mueg
ile hempalarnn bu taknlklarna Tanak Sutyun yeleri ka-
tlmyor ve bunun ok kt sonular verebileceini stanbulda
Tanak Sutyun yelerine yazyordu.
Monsenyr Mueg bununla da yetinmeyerek kendi adam-
larn silahlandrmak iin Avrupadan tfek ve rovelver getirt-
meye balamt. O srada hkmet her eyi serbest brakt
gibi, silah ticaretini ve binaenaleyh ithalatn da serbest brak-
mt. Monsenyr Mueg, Artk Ermenilerin silah olduun-
dan, bir daha 1894 katliam gibi olaylardan korkmayacaklarn-
dan, bir Ermeninin klna zarar gelirse buna karlk on Trk
mahvedileceinden ulu orta bahsediyordu.
Monsenyr Muegin bu marka gsteri ve bildirileri
Adana Trklerini karlkl nlemler almaya mecbur ediyordu.
te burada o zaman Adana hkmetinin en byk sorum-
luluu balar. nk bir hkmet iin zayf ve aciz olmak bu
ilerden kurtulmay gerektirmez. Monsenyr Muegin bu ta-
knl, slam halkn ayaklanmasn balatr balatmaz, Mueg
cenaplarn da onun yardaklarn da Trklerden fesada me-
yilli olan ahslar da yakalatp hapsetmek ve haklarnda ka-
nuni takibata girimek ve hatta gerekirse vilayette skynetim
ilan etmek en kestirme uygulama olurdu.
355
ANILARIM

Fakat o zaman byle kati icraat, Hasan Fehmi Beyin ce-

naze alayn dzenleyen Muhammediye Cemiyeti tarafndan
Babaili caddesinde hakarete maruz kalan Sadrazam Hseyin
Hilmi Paa stanbulda bile uygulayabilecek cesaret ve teeb-
bsten yoksundu.
O srada Adana vilayetinde Vali Cevat Bey bulunuyordu.
yi ahlak iin bir rnek gstermek gerekirse, Cevat Bey gste-
rebilir. Fakat ynetimde aciz olmas da ahlakn gzelliine uy-
gun olan bu zat o srada Adana valiliini yapabilecek durumda
deildi.
Frka kumandanlnda ise Ferik Mustafa Remzi Paa is-
minde bir asker bulunuyordu. Genliinde byk bir hret
kazanm olan bu eski asker de btn hayatn namuslu ve va-
tanperver geirmiti. Fakat nce yal, sonra da disiplin olay-
larndan yoksun olan bu muhterem kiinin de Adanada ku-
mandanlk grevini yapabilecek artlara sahip olduu iddia
edilemez.
Cebelbereket sancanda ise Asaf Bey isminde bir muta-
sarrf bulunuyordu ki, glgesinden korkacak derecede yrek-
siz olan bu zatn nasl mutasarrf olduunu anlayamam.
1910 senesi balarnda Adanada herkesin aznda dolaan
ayialar, yaknda Ermenilerin ayaklanarak Trkleri mahvede-
ceklerine ve bu vesile ile vilayetin Avrupa donanmas tarafn-
dan igalini ve sonrada Ermenistann kurtulmasn temin ede-
ceklerine dairdi.
Trkler bu ayialara o kadar inanmlard ki, hatta ileri ge-
lenlerden bazlarnn ailelerini emin yerlere gndermeye kalk-
tklar bile olmutu.
Ermeni taknl srasnda mahvolmamak iin tedbirli bu-
lunmak dncelerini, stanbuldaki Muhammediye Cemiyeti
356
 CEMAL PAA

tarafndan Adanaya gnderilmi olan baz ahslarn telkin et-

tii bana anlatlmsa da, bunun doruluu hakknda bir ipucu
elde edemedim.
1909 senesi Nisan aynda taraflarn mnasebetleri o kadar
gerginlemiti ki, akama sabaha halkn birbiri zerine saldra-
caklarna artk kimsenin phesi kalmamt.
Nihayet Nisann on drdnc gn Monsenyr Muegin
emri ile ilk nce Ermeniler tarafndan balayan saldrlarla
Adana vakas ortaya kt.
Adanada, Tarsusta, Hamidiyede, Misiste, Erzinde, Drt-
yolda, Azizlide zetle Ermenilerin ounluk olduklar her
yerde yle mthi katliamlar balamt ki, bunlarn detayla-
rn okumak insan gerekten nefret ettirir.
Vilayet merkezinde ok aciz olan Hkmet merkezlerde s-
lam halkn saldrya uramamas iin genel ayaklanma usulne
mracaat olunmamasn emredecek kadar beyinsizlik gster-
mi, Drtyol Ermenilerinin silahl bir kafile ile Cebelbereket
sanca merkezi olan Erzin kasabasna doru ilerlediini haber
alan mutasarrf Asm Bey, odasndan bile kmayarak btn
ynetimde bulunan yerlere ve civarda bulunan Kozan sanca-
na Burada Mslmanlar katliam tehlikesine maruz kaldk-
larndan, milletini seven her Trkn silahn kaparak Cebel-
bereket sancann imdadna komas lazm geleceine dair
telgraflar yadrm.
Drtyol Ermenilerinin Erzin zerine yrdkleri doru-
dur. Ermenilerin maksad Cebelbereket sancandaki Trkleri
yok etmekti. Fakat bir mutasarrfn odasnda oturarak halk ba-
bo harekete davet etmesi kesinlikle af olunabilir cinayetler-
den deildi. nk kendisini tehlikede gren halk, saldrgan-
larn yalnz silahl olanlarn deil, kadn ihtiyar ve ocuk gibi
357
ANILARIM

silahsz olanlarn aleyhine de saldrabilirlerdi. Nitekim yle

oldu.
te ilk Adana olaynn neden ve failleri bunlardr. kinci
Adana olay denilen ve birinciden on bir gn sonra meydana
gelerek yalnz Adana ehrine yaylan olay ise, gece vakti baz
Ermeni genleri tarafndan askerin ordughna ate edilmesi
zerine balam ve Adana ehri katliamnn daha fena bir ekil
almasna yol amtr.
Kanaatimce Adana katliamnn sorumlusu tek bana Les
Vepres Cilicennesin mehur yazar Monsenyr Muegdir. Bu
adamn yapabilecei ktlkleri vaktiyle takdir ederek buna
engel olacak nlemleri almayan o zamanki Adana hkmeti
de yine sorumludur.
Olayn meydana geliinden sonra idareyi bsbtn elden
karacak katliamlara ve yamalara kar aciz ve miskin vaziye-
tini muhafaza etmeleri ise hi affolunmaz.
Fakat buras bir gerektir ki, Adana vilayetinin resmi ve
gayri resmi btn Mslman ve Trk muhiti, olayn meydana
gelmesinden iki ay ncesinden beri Adana Ermenilerinin
Mslmanlar katletmek zere hazrlamakta ve her gn silah-
lar getirmekte olduklarna tamamyla kani bulunuyorlar, ken-
dilerini cidden byk bir tehlikede gryorlard. Monsenyr
Mueg ve etrafndakiler ise, nutuklar ve kstaha szl teca-
vzleri ile bu kanaati takviye etmekten geri durmuyorlard.
Yukarda akladm psikolojik sebepler yalnz benim d-
ncem deildir. O zaman Adana konsolosluunda bulunan
ngiliz binbalarndan Mr. Doughy Wylie dahi aynen bu ka-
naatte bulunuyordu.
anakkale savalar srasnda ok byk kahramanlk gs-
tererek vatan uruna can feda etmi olan bu deerli adamn
358
 CEMAL PAA

bu gn hayatta olup da bu szm takdis etmemesinden do-

lay ok zgnm. Trklerin ve Arap uaklarnn katliam esna-
snda gsterdikleri mthi taknlklar nefretle sylemekle be-
raber olayn asl kmasna sebep Monsenyr Mueg olduunu
Amerikal Misyoner Mr. Chambers ile Tarsus Amerikan Mek-
tebi Mdr Mr. Christin de bana sylemiti.
Adana katliam esnasnda 17.000 Ermeni ve 1850 Msl-
man lmtr. Bu rakamlar gsteriri ki, eer Adanada Erme-
niler say itibar ile Trklerden ok olsalard, bu i aksi olur ve
Ermeniler Trkleri katliam etmi olurlard. Katliam esnasnda
taraflarn gsterdikleri temayller birbirinden farkl deildi.
Ermenilerde frsat bulduklar yerlerde Trk kadn ve ocukla-
rna kar yaptklarn yapmlar ve zincirden boanm halkn
birbirlerinden farklarnn olmadn ispat etmilerdir.
Adanaya vali tayin olduum zaman, hkmet emrime iki
yz bin liralk bir kredi amt. Bunun yz bin liras ehir ve
kylerde yanm olan Ermeni ve Mslman ev ve dkknlar-
nn yeniden yaplmasna harcanacak, yz bin liras da tccar ve
sanatkrlarla iftilerin tekrar ie balayabilmeleri iin on sene
zarfnda demek artyla kendilerine bor olarak verilecekti.
Bakanlmda Adanada bir inaat komisyonu kurdum.
Komisyon Amerikal misyoner Mr. Chambers ile birok ec-
nebilerle ve ounluu Ermenilerden oluan yerlilerden iba-
retti. Aldm nlemler sayesinde Adanaya geliimden drt ay
sonra vilayet iindeki Ermeni kylerinin hepsi yeniden yapl-
d gibi merkezde de kk ailelere ait evlerden yaplmayan
kalmamt.
zetle drt, be ay iinde Ermeniler ticaretlerine, sanatla-
rna, iftiliklerine tamamen baladlar. Mslmanlarla da ara-
larndaki eski soukluktan -hi olmazsa grnte- hibir eser
kalmad.
359
ANILARIM

Mandelstamm kitabnn 205. sayfasnda Adana katliamn-

dan sorumlu olan Mslmanlarn en nemsizlerinden yalnz
dokuz kiinin idam edildiini, Trkler hakknda dmanca ya-
ynlar mehur olan Adosidis adndaki bir Rumun eserine at-
fen iddia ediyorsa da gerek Adosidis ve gerek Mandelstamm
yalan sylyorlar. Adanaya geliimden drt ay sonra yalnz
Adana ehrinde rfi harp divan mahkmlarndan ve otuz
Mslman idam ettirdiim gibi ondan iki ay sonra da Erzin
kasabasndan on yedi Mslman idam ettirdim. Bunlarla be-
raber yalnz bir Ermeni idam edilmitir. dam edilen Msl-
manlar arasnda Adanann en eski ve zengin ailelerine men-
sup genler bulunduu gibi Bahe kazas mfts de vard. Bu
mftnn o evre insanlar arasnda ok fazla nfuzu vard.
ok zlerek ifade ederim ki, Adana olaynn ikinci gn
bir ecnebi vapuru ile skenderiyeye kaan Monsenyr Mueg
o zaman elime gemedi. Yine hakl olarak Harp divan tarafn-
dan gyaben idama mahkm edilen bu zat elime geseydi, onu
da Bahe Mftsnn karsna astrrdm.
Adana valiliim zamannda Ermenilerin refah ve kaybet-
tikleri eylerin telafisi iin harcadm almalar Ermeniler de
itiraftan ekinmezler. zel olarak o sralarda Adanaya gelen
Fransz, ngiliz, svireli ve Amerikal birok yabanclar bun-
lar gzleri ile grm ve beni tebrik etmilerdi.
Olay srasnda yetim kalan Ermeni ocuklarnn eitim ve
retimi iin Adanada yaptrdm byk yetimhane ise hala
mevcuttur.
Adanadan sonra tayin edildiim Badat vilayetinden 1912
yl Austosunda istifa ederek stanbula dndmde Os-
manl hkmeti en tehlikeli zamanlarndan birini yayordu.
Evvela, talya ile henz harpte idik. kincisi Bulgaristan,
Srbistan Karada ve Yunanistan aleyhimize birlemiler ve
360
 CEMAL PAA

akam sabah harp sebebi aryorlard. ncs Arnavutluk is-

yan halinde idi. Drdncs Suriyede btn Arap basn h-
kmete isyan ateleri pskrtyordu. Arap vilayetlerinde sla-
hat istiyorlard.
Beincisi Ermeni Patrii Ermenistanda slahat yaplma-
sn bildiren istekleri ile Babailiye srekli yazlar gnderiyordu.
Asl en dehetlisi olarak Halaskar- Zabtan Grubu adn alan
birtakm subaylar, orduda kark bir anari yaratmlard. a-
nakkale, zmir ve Arnavutlukta bulunan ordu adeta isyan ha-
linde idi. Hkmet makamnda ise, Gazi Ahmet Muhtar Paa
bulunuyordu.
te bu durumda Balkan Harbi balad. Ordularmz birbiri
ard sra her taraftan felakete dtkleri srada, frsat ganimet
bilen Moskof siyaseti ile Fransz siyaseti de ie balad.
Franszlar, Araplar Suriyede slahat isteinde bulunmaya
tevik ettikleri gibi, stanbul Rus elisi de 1912 Kasm aynn
26snda Rus Dileri bakanna yazd aadaki telgrafla Er-
menistan meselesini uyandrmaya balamt. Msy de Giers
telgrafnda diyor ki; Ermeni katliamnn Anadoluyu ve s-
tanbulu kanlara boyad 1894-1896 senelerinden beri durum
asla dzelmemitir. Sultan Abdlhamid Rusya, Fransa ve n-
gilterenin tazyiki altnda 20 Ekim 1865 tarihinde hazrlad
slahat ferman bsbtn unutulmutur. Arazi meselesi gn-
den gne gleiyor. Arazinin byk bir ksm Krtler tarafn-
dan zorla alnm veya alnmak zeredir. Hkmet memurlar
buna engel olacaklar yerde bunlar koruyor ve tevik ediyor-
lar. Konsolosluklarmzn hepsi Krtlerin ekyalklar ve ya-
maclklar, Ermenileri ldrdkleri ve Ermeni kadnlarn
slam dinine girmeye mecbur ettikleri konusunda birlemek-
tedirler. Bu sularn failleri hakknda asla takibat yaplmam-
tr. stanbul Ermeni Patrii, Babliye ve Adliye Nezaretine
361
ANILARIM

sunulan yaz Padiahn Ermeni tebaasnn maruz kald zu-

lm ve ikenceleri gerek ekilde tasvir eder.
Msy de Giers devam ederek diyor ki, Bu durum Ermeni
ktlelerini gittike daha fazla Rusyaya doru kaymalarnn ne-
denini yeterli derecede aklar Ermenistandaki Rus konsolos-
larnn hepsi Ermenilerin bu zihniyetini onaylyorlar. Erme-
niler Rusyann kontrol altnda slahat yaplmasn ve hatta
igalini istiyorlar. Ermeni Katogigosu -Doudaki Hristiyanla-
rn hamisi- olan Rusyadan Trkiyedeki talihsiz Ermenileri hi-
mayesi altna almasn Cenab Hak adna rica ediyor. Eli Er-
meni meselesinin Rusya iin ok nemli olduunu takdir ve
hkmetin bunu tavsiye iin n ayak olmasn arzu ediyor. An-
cak igal etmeyi henz erken buluyor. slahat taraftar gr-
nyor. Fakat bir kere bu yere ayak baslrsa 1895 senesi kanu-
nunun ac sonucunu hatrlatmak ve slahat Rus veya Avrupal
memurlarn etkili bir kontrol altna almak lazmdr. diyor.
Msy de Giers Trkiyenin bulunduu bu karmakark hale
nazaran, slahatn beklenilen huzuru verememesi ihtimali ile
ordularmzn bu yerlere girmelerindeki lzuma hazrlanmal-
dr diye szne son veriyor.
Daha 1912 senesi balarndan beri Rusyadaki Emiyazin
Katogigosu Boos Nubar Paay Osmanl Ermenilerinin muh-
tariyetini elde etmek grevi ile Avrupa devletlerine gnder-
miti ki, bu da Rus siyasetinden baka bir ey deildir.
Ruslarn Ermenistan hakkndaki kt niyetlerini rtmek
iin kullandklar siyasetle Franszlarn Suriye hakknda kul-
landklar siyaset birbirilerine ne kadar uyuyor.
Ermeni meselesinde Babli ile bir anlamazlk olduunda
Eli, byk glklere maruz kalmak mecburiyetinde kald.
Bir taraftan Ermenilerin mmkn mertebe geni slahat elde
etmelerini, dier taraftan dnlen slahat deersiz seviyeye
362
 CEMAL PAA

indirmeye alan, bu amala layihamzn btn esasl ksmla-

rna itiraz eden Bablinin inat direnmesini hesaba katmak
lazmd. Almanyaya gelince, Ermeni meselesinde bizimle an-
lamakta iki amac vard: Biri Babliye Trkiyenin yararlar-
nn zarara uratlmadan daha hafif slahata muvafakat suretiyle
Ruslarn daha geni slahatnn nne getiini sylemek, di-
eri kendi nfuzu mntkas iinde sayd ve nem nazarndan
uzak tutmak istemedii Adana ve evresinde oturan Ermenile-
rin tevecch ve honutluunu kazanmak. Bu nedenle Alman-
yann hareketi daima samimiyetten uzak bulunmu ve kendi
dzeni bir gsteri tarznda kalmtr. Gerekten Alman diplo-
matlar Trklerin sadk mavirleridirler.
1913 senesi balarnda Pariste toplanan Arap kongresinde
Beyrutlu bir Mslman Fransz Dileri Bakan Msy Pi-
ona yle sylyordu: Biz her ne kadar Arap kongresini Pa-
riste topluyorsak amacmz yalnz Arap vilayetlerinde slahat
isteklerimizi Osmanl Hkmetinden talep etmekten ibarettir.
Fransann Suriyeyi igal etmesini kesinlikle istemiyoruz.
Msy Pion Franszlarn Suriye hakknda bir suiniyet bes-
lemediklerine bir misal tekil etmek zere olmadn syledi-
ini Msy Bompare o zaman naklediyordu.
Hemen ayn tarihlerde yar 1913 senesi Martnn on be-
inde Ruslar da Bogos Nubar Paaya ayn szleri, belki de ayn
kelimeleri tekrar ediyordu. Paris Rus elisi Msy zdulskinin
Rusya Dileri Bakan Msy Sazanof a yazd mektup bu id-
diamz ispat eder. Arap ve Ermeni slahatlarnn ayn zaman-
dan ve ayn tarzda mhim olduklarn gsteren bu tutum Tr-
kiyenin taksimi hakknda o zaman Fransa ile Rusya arasnda
kararlatrlm olan siyaseti ok gzel ispat eder sanyorum.
Nihayet 22 Mays 1913te Rusya Dileri Bakanl Er-
meni slahat iin ilk admn atmt. Msy Sazanof o tarihte
363
ANILARIM

Berlin Rus elisine yazd bir telgrafname ile Ermenistan s-

lahat iin Babli nezaretinde Dvel-i Muazzamn teebbste
bulunmalarna raz olmasn Almanya hkmetinden talep
ediyordu ki, bu tarih Midye-Enez hatt Trk-Bulgar snr ol-
mak zere kabul ederek Birinci Londra Anlamasn imzaya
mecbur olduumuz tarihlere yani Osmanl Hkmetinin bit-
kin olduu zamana rastlar.
Ayn tarihlerde stanbulda Ermenilerin milli tezahrat
cidden dnlenin stne kmt. Ermeni hurafelerinin ta-
rih icadnn bilmem kanc senesi enliklerini icra eden Er-
meniler, ok byk yry yapmlar ve hatta sokaklarda
Ermeni milli renklerinden oluan konfetiler atmaktan bile e-
kinmemilerdi. Biz bu yaplanlara sabrla tahamml ediyor ve
ho olmayan bir olayn kmasna engel olacak nlemler al-
yorduk. O srada ben stanbul Muhafz olduum halde Erme-
niler tarafndan davet edildiim Taksim Parkna gitmi ve Er-
meni milletini son derece sitayile vecek ekilde bir konuma
yapmtm.
Rusya Dileri bakanlnn teklifi 1895 senesinde Os-
manl Hkmetine teklif edilmi olan slahat projesini esas ala-
rak yeni bir slahat projesi tanzimi grevini Dvel-i Muazza-
mnn stanbul eliliklerine vermekten ibaretti.
ngiltere ve Fransa bu teklifi derhal kabul ettiler. Yalnz Al-
manya, Byk devletlerin elilik memurlarndan kurulacak
olan komisyona Babli tarafndan tayin olunacak memurlarn
da katlmasn teklif ediyordu. Rusya katiyen buna yanamad.
Sonunda ilgili devletin gyabnda tetkik mesele etmek zere iki
gnde bir tercmanlar komisyonunun tekil etmesine Alman-
yann da muvafakati saland.
Daha bu komisyon ie balamadan nce stanbul Rus eli-
lii, ba tercman Mandelstamma bir slahat projesi hazrlat-
364
 CEMAL PAA

trmt. Gelecekte kurulacak olan bamsz bir devletin icra-

atndan olan geni bir blgede yaayan aznlklarn haklarnn
korunmas adna o devlete byle bir projenin utanmadan na-
sl teklif edileceini takdir etmeyi insaf erbabnn vicdanna b-
rakyorum. ok nemli olmas nedeni ile o projeyi aynen aa-
ya yazyorum:
Proje
stanbul 8 Haziran 1913
Ermenistanda yaplacak slahat hakknda stanbul Elilii
Birinci Tercman Mr. Mandelstamm tarafndan dzenlenen
n proje msveddesidir ki, aadaki esaslara dayanmaktadr:
Ermenistan slahat hakknda Fransa, ngiltere ve Rusyann
stanbul elileri tarafndan kaleme alnan muhtra (Mart-Ni-
san 1895).
Fransa, ngiltere ve Rusyann stanbul Elileri tarafndan
Ermeni vilayetlerinin idaresine mteallik dzenlenen layihas
(Mart-Nisan 1895)
Ermenilerin ikamet ettikleri Osmanl vilayetlerinde uygu-
lanacak slahat dzenleyen 11/23 Austos 1880 tarihli kanun
layihas:
1913 senesi vilayetler idaresi kanununun:
Cebellbnana taalluk eden nizamlar ve protokoller.
I.
1- Hakkri ve Siirt ile Birik ve Malatyann gney ksm-
lar ve Sivasn bat kuzey havalisi gibi snrlar olan baz yerler
mstesna olmak zere Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Har-
put, Sivas vilayetlerinden yalnz bir vilayet tekil olunacaktr.
365
ANILARIM

2- Bu vilayet idare bakmndan aadaki gibi taksim edile-

cektir: Sancak, Kaza, Nahiye.
3- Bu taksimat o ekilde yaplacaktr ki, oralarda oturan
halk rk itibari ile mmkn mertebe bir cinsten bulunsun.
(1895 tarihli eliler muhtrasnn yedinci bendi 1895 ta-
rihli eliler projesinin 7. maddesi)
2.
Ermeni vilayetlerinin genel valisi Osmanl vatanda bir
Hristiyan veya tercihen bir Avrupal olacak ki, be yl md-
detle ve hkmetlerin muvafakatleri ile padiah iradesi ile ata-
nacaktr.
(Berlin anlamasnn madde 17; 1896 Girit Nizamnamesi
1. madde, Cebellbnana ait nizamlar ve protokoller, 1895 ta-
rihli eliler muhtras madde 2 ve 7, Ermenilerle meskn vi-
layetler slahat ferman bend 1.)
3.
1- Genel vali, vilayetin yrtme kuvvetleri bakandr. Vila-
yetin btn idare memurlarn istisnasz tayin eder ve azleder.
Yine vilayetin btn hkimlerini o tayin eder.
2- Polis ve jandarma kuvvetleri dorudan doruya genel
valinin hkm ve idaresi altndadr.
3- Vilayette asayii temin iin genel valinin talebi zerine
askeri kuvvetler onun emrine verilecektir.
(1864 tarihli Cebellbnan nizamnamesi madde 1, 1880 ta-
rihli Avrupa komisyonu layihas (projesi) madde 27, 32 ve 44,
1913 tarihli vilayetler idaresi kanunu madde 20, 25 ve 26)
4
366
 CEMAL PAA

Vilayetlerde genel vali yannda danma mahiyetinde ol-

mak zere idare meclisi bulunacaktr. Azalar: (yeleri):
a) Vilayetin muhtelif idare ube reislerinden,
b) Muhtelif ruhani mezhep cemiyetleri reislerinden,
c) Osmanl hkmeti hizmetlerinde idari ubeler reisle-
rine yardm eden Avrupal fen mavirlerinden,
d) Vilayet genel meclisi tarafndan kendi yelerinin arasn-
dan seilecek Mslman ve Hristiyan alt yeden iba-
rettir.
(1880 tarihli Avrupa komisyonu layihas (projesi) madde
49, 1913 tarihli vilayetler idare kanununu madde 62, 25 Kasm
1895 tarihli ferman (Padiah buyruu) bendi 6).
5
1- Vilayet Genel Meclisi eit sayda Mslman ve Hristi-
yan yelerden kurulacaktr.
2- Vilayet Genel Meclisi yeleri kazalarda bu hususta tekil
edilmi semenler tarafndan gizli oyla seilecektir.
3- eitli Mslman ve Hristiyan milletlere tahsisi oluna-
cak makamlarn says her kazada ayrca tespit edilecektir. Bu
say, kazann nfus saysna gre (Bu maddenin 1. bendinin
esas ile telif kabul olduu derecede) uygun olacaktr. (Cebel-
lbnan tekilatna ait 9 Haziran 1861 tarihli protokol ve nizam-
name madde 2, 1895 tarihli sefirler (eliler) layihas (pro-
jesi) madde 5, 1880 tarihli Avrupa komisyonu projesi madde
69 ve 1913 tarihli vilayetler idaresi kanunu madde 103).

367
ANILARIM

6
1- Vilayetler Genel Meclisi be sene mddet iin seilecek
ve senede bir defa iki ay mddetle olaan toplant yapacaktr.
Bu toplantnn mddeti genel vali tarafndan uzatlacaktr.
2- Vilayet Genel Meclisi gerek genel valinin teebbs ve
gerek yelerinin te ikisinin talebi zerine olaanst toplan-
tya arlabilir.
3- Genel vali, vilayetler genel meclisini databilir. Bu tak-
dirde seilenler iki ay zarfnda toplanacak ve yeni genel meclis,
fesih emrinin tarihinden itibaren drt ay iinde toplanacaktr.
4- Meclisin toplanma ve feshi hakkndaki emirler, Padiah
hazretleri adna yaplacaktr. (1880 tarihli Avrupa Komisyonu
Layihas madde 73-75, 1913 tarihli Vilayetler Kanunu madde
11-115-125).
7
1- Vilayetler Genel Meclisi, vilayet menfaatlerine dair mad-
deler hakknda kanunu dzenler.
2- Bte ve kanun tanzimi hususunda Vilayet Genel mecli-
sinin yetkisi en azdan Avrupa komisyonu tarafndan 1880 se-
nesinde dzenlenen layihann 82-93. maddelerinde bildirdii
derecede geni olacaktr.
3- Yaplacak kanunlar Padiah hazretleri onayna arz oluna-
cak ve iki ay zarfnda tasdik veya reddi hakknda Padiahn ira-
desinden kacaktr.
(1880 tarihli Avrupa Komisyonu layihas madde 82-93,
1913 tarihli vilayetler idaresi kanununu 123, 124, 128, 135.
maddeleri).

368
 CEMAL PAA

8
1- Sancaklarda idare meclisine mutasarrflar (mutasarrf,
sancak yneticisi) bakanlk edecek ve mezkr meclisler san-
cak memurlar bakanlar ile ruhani mezhepler cemaatleri ba-
kanlarndan ve kaza idare meclisleri tarafndan seilmi
Mslman ve Hristiyan alt yeden kurulacaktr.
2- Kaza idare meclisi kaymakamlarn bakanl altnda bu-
lunacak ve kaza memurlar bakanlar ile ruhani mezhepler ce-
maatleri reislerinden ve nahiye meclisleri tarafndan seilmi
(iki Mslman, iki Hristiyan) drt yeden ibaret olacaktr.
3- Bu meclislerin grevleri Avrupa komisyonu tarafndan
1880 senesinde dzenlenmi olan layihann (projenin) 115-
116 ve 139-140. maddeleri hkmlerine gre tayin olunacaktr.
9
1- Her nahiyenin genilik evresi, mmkn olduu kadar
ayn rka mensup kylerin bir nahiyeye irtibatn temin edile-
cek ekilde tayin olunacaktr.
2- Her nahiye bir mdr tarafndan idare edilecektir. Halk
tarafnda seilmi en az drt ve sekiz yeden mteekkil bir
meclis mdre yardm edecektir. Bu meclis, mdrle yardm-
csn kendi yeleri arasndan seecektir. Mdr, ounluu
tekil eden rka mensup kimselerden ve yardmcs dier taraf-
tan seilecektir.
3- Halk kark olan nahiyelerde aznlk en aa yirmi be
hane kadar bulunmak art ile mecliste nemli oranda temsil
edecektir.
4- Nahiye meclislerinin grevleri, Avrupa komisyonu tara-
fndan 1880 tarihinde dzenlenmi olan Layihann (projenin)
163-168. maddeleri hkmlerine gre tayin olunacaktr.
369
ANILARIM

(1880 tarihli Avrupa Komisyonu layihas madde 162-168,

1895 tarihli eliler slahat layihas madde 7, 8, 9, 20 Ekim
1895 tarihli Padiah ferman madde 7, 8, 9).
10
1- Her nahiyede genel vali tarafndan tespit edilen ve nahi-
yede ounluu tekil eden cemaat dininden bir sulh hkimi
bulunacaktr.
2- Sulh Hkimi:
a) Cezai maddelerde: Ad su derecesindeki yaralanma-
larda istinasz be yz kurutan fazla nakdi ceza veya aydan
fazla hapis olmayan sular feshetme kabil olmak zere,
b) Hukuki maddelerde: Bin kurua kadar hukuk ve ticari
davalarn istinasz ve be bin kurua kadar olan ayn hususa
dair davalar feshetme kabil olmak zere grr.
3- Sulh hkimi, sulh mahkemesi ilerine bakar. Be bin ku-
ruu aan davalarda bile taraflarn istekleri zerine anlamaz-
lklarn dzeltilmesi iin hkmler verebilir. Byle hkm
tayini suretiyle verilecek kararlarda taraflar haklarndan vazge-
eceklerdir.
4- Sancaklardaki mahkemeler yalnz hukuk mahkemesini
havi olacaktr ki, genel vali tarafndan grevlendirilmi bir ba-
kanla Mslman ve dieri Hristiyan iki diplomal hkimden
kurulacaktr. Sancak mahkemeleri, be bin kuruu geen hu-
kuk ve ticari davalarn bizatihi sulh hkimleri tarafndan hu-
kuk ve ticaret davalarnda verilen kararlar istinaf sureti ile g-
rrler.
5- Sancak mahkemelerinin cinayet ksmlar yerine Sey-
yar Cinayet mahkemeleri kurulmutur. Bu mahkemeler san-
cak mahkemesinin bal olduu istinaf mahkemesi tarafndan
370
 CEMAL PAA

kendi yeleri arasndan seilecek bir bakan ile yine ayn isti-
naf mahkemesi tarafndan sancak sulh hkimleri arasndan se-
ilecek bir Mslman bir Hristiyan iki yeden ibarettir.
6- Cinayet mahkemesi, grlecek lzuma gre kazalarn
hapsinde nbetler yer alacaktr.
7- Her kazada bir sorgu hkimi bulunacaktr. Kazaya gelen
cinayet mahkeme reisi, tahkikat bitmi olan ve kendisine der-
hal verilmesi icap eden davalarla, henz tetkik edilmekte olan
davalarn birer defterini sorgu hkiminden isteyip alabilecek-
tir. Bunlardan nizama aykr durum ve geciktirme grrse, der-
hal durumu istinaf mahkemesi reisine bir raporla bildirilecektir.
8- Cinayet mahkemeleri, su ve yaralama maddelerinden
dolay sulh hkimleri tarafndan verilen hkmleri istinaf sureti
ile tetkik eder. Cinayet maddeleri ve be yz kurutan fazla para
cezas veya aydan yukar hapis cezasn kesin olarak verir.
9- En az alt istinaf mahkemesi bulunacaktr. Bu mahke-
melerin her biri genel vali tarafndan tayin edilmi diplomal
hkimlerden birer reis ile gerek istinaf yolu ile kendisine veri-
lecek hukuk davalarn grmek ve gerek seyyar cinayet mahke-
melerine bakan yetitirmek iin gerektii kadar heyetten ku-
rulacaktr. stinaf mahkemesi birer bakan ve iki yenin hazr
olmas ile meydana gelir. Fazla olarak bir mddet umumi ve
yeter miktarda yardmclar bulunacaktr.
10- htiya grlen yerlerde ticaret mahkemeleri kurula-
caktr. Bunlarn grev yaptklar yerlerde hukuk mahkemeleri
ticari davalara bakmayacaklardr.
11- eriye mahkemelerin yetkisi ak olarak tayin oluna-
caktr. Vilayetlerin dier mahkemelerinin grevlerine tecavz
etmemelerine genel vali tarafndan dikkat edilecektir. eriye
371
ANILARIM

mahkemeleri vilayetin dier mahkemelerin bakanlk grevini

zerinde bulundurmayacaktr.
1895 tarihli eliler slahat layihas madde 29. 39. 1880
tarihli Avrupa komisyonu layihas madde 125-163.
11
1- Vilayette bir jandarma ve bir polis tekilat -corps- kuru-
lacaktr. Bu taburlar vilayetin Mslman ve Hristiyan halkn-
dan toplanacaktr.
2- Taburlarn tertip ve dzeni, bakumandanl Osmanl
Devleti hizmetinde bulunan Avrupal subaylara verilecektir.
3- Nahiyelerde ky bekileri ihdas olunacaktr. Bunlar na-
hiye meclisleri tarafndan tayin olunup mdrlerin emri altna
alnacaktr.
(1895 tarihli eliler slahat layihas madde 18-21, 20
Ekim 1895 tarihli hmayun ferman madde 24).
12
1- Vilayette oturan kura efrad imdiki durumda askerlikle-
rini orada yapacaklardr.
2- Hafif Krt Svari alaylar -Eski Hamidiye alaylar- terhis
olunacaktr. (1895 tarihli eliler layihas madde 25 ve 1895
tarihli Padiah ferman, madde 28)
13
1- Vilayetin mlkiye ve adliye memurlar Mslmanlarla
Hristiyanlar arasndan eit olarak seileceklerdir.
2- Mutasarrf ve kaymakamlarn tayininde rki miktarlar
ile bunlarn ekonomik durumlar dikkate alnacaktr.
(20 Ekim 1895 tarihli Padiah ferman madde 5)

372
 CEMAL PAA

14
1- Yalnz yerli halk seme ve seilme hakkndan yaralana-
caktr.
(1895 tarihli eliler slahat layihas madde 25, 20 Ekim
1895 tarihli Padiah ferman madde 27).
15
1- Vilayette yaynlanacak kanunlar, iradeler, emirler genel
tebligat ve resmi ilanlar, vilayette kullanlan balca dil zerine
-Trke, Ermeni, Krte- yazlacaktr.
2- Dileke, istida ve mlki ve adli makamlara verilecek b-
tn evraklar sahiplerinin kulland dile gre yazlacaktr.
3- Mahkemelerde davalarn savunmas ilgililerin istekle-
rine gre kendi dilleri ile yaplacaktr.
4- Mahkeme ilan Trke dzenlenecek ve bunlara tarafla-
rn dillerine gre birer tercme eklenecektir.
( eliler layihas madde 40. Avrupa komisyonu layihas
madde 22 ileri Bakanlnn 6 Nisan 1913 tarihli Arap vila-
yetleri genelgesi)
16
1- Vilayetlerde oturan milletlerin her biri, her derecede
zel okullar ama hakkna sahiptirler.
2- Bu okullarn ihtiyalarn temin iin fertler zerine zel
vergiler konulabilecektir.
3- lkokullarda okuma milli dil zerine yaplacaktr.
4- Bu okullarn tefti ve murakabesi genel valiye aittir ki, vi-
layetin i tzne uyulacaktr.
5- zel okullarda Trk dilinin okutulmas mecburi olacaktr.
373
ANILARIM

(1880 tarihli Avrupa komisyonu layihas 14. blm).

17
Genel valinin bakanl altnda kurulacak bu zel komis-
yon, arazisi ellerinden alnm Ermenilere bu arazilerini ne
artlar altnda geri verileceini veya bunlarn nakden veya arazi
vermek suretiyle dzenlenmesi yaplacaktr.
( eliler slahat layihas madde 26, 1895 tarihli padiah
ferman madde 29).
18
Ermeni milletinin -Sahmanatrutiyan denilen- 1863 tarihli
i dzenlemeleri ve Sultanlar tarafndan verilen beratlarla sa-
hip olduklar hak ve imtiyazlarn masumiyetine zarar gelme-
mesi kesin ekilde taahht olunacaktr.
( eliler muhtras 11. bent),
19
Vilayet iindeki araziye gmen yerletirilmeyecektir.
20
Vilayet dnda zellikle Adana civarnda oturan Ermenile-
rin hayat artlarnn dzeltilmesi iin yukarda belirtilen esas-
lar erevesinde zel hkmler neredilecektir.
( eliler muhtras madde 12, slahat ferman madde4).
21
Osmanl Devleti ile ecnebi devletlerin yelerinden mey-
dana gelmi olan zel komisyon, vilayetin i nizamn ve 20.
maddede yazl hkmleri i bu layihada yazl esaslardan ya-
rarlanarak dzenleyecektir.

374
 CEMAL PAA

22
Bu hkmlerin icrasnn tamamn ecnebi devlet taahht
eder.
( eliler muhtras madde 8 ve Padiah ferman madde
32, 1896 tarihli Girit Nizamnamesi madde 14).
Bu projenin kabulnden en fazla bir sene sonra Erzurum,
Sivas, Bitlis, Diyarbakr ve Elaz vilayetlerinin Rusya himaye-
sine ve daha dorusu Rusyann igaline gireceine hi phe
etmemek gerektiini zannederim.
Bu projenin mzakeresi srasnda Alman delegesi daima
Osmanl hkmetinin haklarn koruma tarafn tutmutur.
Rus delegesi ise bu haklar ne kadar baltalamak gerekirse o ka-
dar baltalamaya almtr. Fransz ngiliz delegeleri de Alman
delegesinin grlerine taraftar gzkyorlard.
1913 senesi Temmuzunun 3nde toplantya balayan ko-
misyon, 23 Temmuza kadar birok defalar toplanmsa da, ii
hibir sonuca balamadan dalmaya mecbur olmutu. Zira
Ruslarn amac mutlaka Ermenistan iin yukardaki projeyi
kabul ettirmek, Almanlarn amac ise, Osmanl hkmetini
mmkn mertebe korumakt.
Nihayet Mr. Giers 1913 senesi Eyllnde alt maddelik bir
slahat programn Alman Elisi Baron Von Wangenheime ka-
bul ettirmeyi baard. O zaman mzakereler Sadrazam ve Ha-
riciye Nazr Said Halim Paa ile bu iki eli arasnda yaplmaya
baland. Bu programn esaslarna vakf olduktan sonra bunun
d basklara hacet kalmakszn Osmanl Hkmeti tarafndan
dorudan doruya tatbike imkn bulunabileceini anladk.
Btn Osmanl memleketlerine amil olmak zere ok geni
bir slahat projesi kararlatrarak elilerimiz vastas ile Byk
Devletlere bildirdik. Bu proje mucibince Osmanl memleket-
375
ANILARIM

leri alt genel mfettilik blgelerine ayrlacak ve bunlarn ikisi

de Dou Anadolu Vilayetlerinden meydana gelecekti.
Biz istiyorduk ki, bu iki Dou Anadolu genel mfettiliini
ngilizlere verelim bu sayede Ruslarn entrikalarndan kurtula-
lm. Binaenaleyh bize byle iki memur verip vermeyeceini Sir
Edward Greyden renmesini yazdmz Londra elisi Tevfik
Paa, ngilizlerin bu dnceye ok meyilli olduklar cevabn
verdiinden Sadrazam Paa derhal resmen mracaat etti. Bu
teklif ngiltere tarafndan kabul edilir edilmez, Rus teebbs
suya decekti. On be gn sonra ngiltere hkmeti Rus-
yann muvafakati olmadan ngiliz memurlarnn dou Ana-
dolu vilayetlerine tayinlerine muvafakat edemeyeceini bildi-
rince btn mitlerimiz mahvoldu. Artk anladk ki, ngilizler
bizi tamamen Rus emeline feda etmeye karar vermilerdi.
aresiz Sadrazam Paa ile Rus ve Alman elileri arasnda
balam olan bu mzakerelere devam edildi. 8 ubat 1914 ta-
rihinde bir suretini aynen aa aktaracam itilafname Rus
maslahatgzar Mr. Gulkevi ve Said Halim Paa tarafndan
imzalanmtr.
26 Kanununisani -ocak- ve 8 ubat 1914 tarihli Trk ve
Rus tilafnamesi Metnidir
Sadrazam ve Hariciye Nazr Prens Said Halim Paa ile
Rus elilii maslahatgzar Mr. Konstantin Gulkevi arasnda
Dou Anadolunun iki mntkas riyasetine iki genel mfetti
tayini ile beraber ayn zamanda Babli tarafndan byk dev-
letlere aadaki notann verilmesi kararlatrlmtr:
Ecnebi iki genel mfetti Dou Anadolunun iki mntkas
riyasetine gnderilecektir. Mr. A.... Erzurum, Sivas, Trabzon
vilayetlerini ieren mntkaya, Mr. B... Van, Bitlis, Harput -Ela-
z-, Diyarbakr vilayetlerini ihtiva eden mntkaya gidecektir.
376
 CEMAL PAA

Umumi mfettiler mntkalar dhilinde adli ve idari i-

lerle polis ve jandarmay tefti edeceklerdir.
Emniyet kuvvetleri yeterli olmadklar takdirde, genel m-
fettiin istei zerine yetkisi dhilinde gerekli nlemlerin icras
iin askeri kuvvetler onun emrine hazr bulunacaklardr. Gelen
mfettiler, durum gereine gre idaresizlik ve iktidarszln
grdkleri btn memurlar azil ve kanunen cezaya aptracak
bir hareketten dolay sulu olanlar adliyeye sevk ve azledilen
maiyet memurlar yerine kanun erevesinde ayn vasflara sa-
hip yeni memurlar tayin ederler. Byk memurlarn tayin hu-
susunu Osmanl hkmetine sunmaya hak ve yetkileri ola-
caktr. Btn azil ilerine ait olduu bakanl bu konuda bilgi
ieren telgrafla haberdar edecekler ve bundan itibaren sekiz
gn iinde bu memurlarn dosyalarn ve detayl bilgiler gn-
dereceklerdir.
Acil nlemler alnmas gereken durumlarda, genel mfet-
tiler azledilemez olan adliye memurlar hakknda derhal iten
el ektirme hakkndan yararlanacaklardr. u artla ki, durumu
hemen Adalet Bakanlna bildirecekler.
Valiler tarafndan haklarnda acele tedbirler alnmas gere-
ken durumlar meydana geldii takdirde, genel mfettiler telg-
rafla durumu ileri Bakanlna bildireceklerdir. Bakanlk ii
derhal bakanlar kuruluna havale edeceklerdir. Genel mfetti-
likler telgrafn geli tarihinden nihayet drt gn zarfnda bu
hususta bir karar alacaklardr.
Arazi anlamazl dorudan doruya mfettilerin kon-
trol altnda yaplacaktr.
Gelen mfettilerin grevlerine dair talimat, onlarn ata-
malarndan ve kendileriyle mavirlerden sonra tanzim oluna-
caktr.
377
ANILARIM

On yllk mddetin devamnca genel mfettilik makam-

lar mnhal olacak olursa Babli zikredilen genel mfettilerin
seimi iin Byk Devletlerin iyi niyetli yardmlarn bekler.
Kanunlar, karar ve resmi tebligat her blgede mahalli dil
zerine yaynlanacaktr. Herkes mahkemeler huzurunda ve
resmi dairlerde -genel mfetti bunun yaplmasn gerekli gr-
d takdirde- kendi lisann kullanma hakkna sahiptir. Mah-
keme ilamlar Trke yazlacak ve mmknse, ilgililerin dilleri
ile bir tercmesi eklenecektir.
Her unsurun vilayetler Milli Eitim Bakanl btelerin-
deki pay Milli eitim adna toplanan vergiye katlm orannda
tayin olunacaktr. Osmanl Hkmeti eitli cemaat mensup-
larnn kendilerine ait okullarn idare etmelerine asla karma-
yacaktr.
Her Osmanl bar zamannda askeri hizmetlerini otur-
duu ehrin askeri mfettilik dairesinde yapacaktr. Mama-
fih Osmanl Hkmeti son emre kadar Yemen, Asr ve Necit
gibi uzak yerlere lkenin her ksmnda oturan halkn oranna
gre ordusuna asker toplayacak ve bundan baka deniz ordu-
suna btn Osmanl memleketlerinden kura neferi -Tanzimat
sonras o yl ki doumlular arasnda ad ekme suretiyle topla-
nan askerler- kaydedeceklerdir.
Hamidiye Alaylar yedek svari snfna dndrlecektir.
Silahlar askeri depolarda saklanacak ve onlara yalnz silhal-
tna alnacaklar veya eitim zamanlarnda datlacaktr. Sz
konusu alaylar bulunduklar dairenin bal olduu blge frka
kumandanlarnn emri altna alnacaktr. Bar zaman alay, ta-
bur ve mfreze kumandanlar Padiah ordusu nizamiye subay-
lar arasndan seilecektir. Bu alaylarn askerleri bir yl md-
detle askeri hizmetle ykmldrler. Alaya kabul edilmek iin
btn takmlar ile beraber atlarn kendileri tedarik etmek
378
 CEMAL PAA

mecburiyetindedirler. Bu mecburiyeti kabul eden mahallerde

rk ve mezhep gzetilmeksizin her ahs zikredilen alaylara ka-
bul olunacaklardr. Silhaltna alndklar srada veya eitim s-
rasnda bu taburlar nizamiye taburlar gibi eitime tabi tutula-
caklardr.
Vilayet Genel meclisinin yetkisi 13 Mart 1329 (1913) ta-
rihli kanun hkmlerine gre tayin olunacaktr.
En ksa zamanda -bu sre mmkn olduu kadar bir yl
gemeyecektir- genel mfettilerin nezareti altnda yaplacak
kesin bir nfus saym iki blge dhilinde dinler, cemaatler ve
eitli dillerin doru bir oran tespit edilecektir. O zamana ka-
dar Genel meclisler ve seilen encmen yeleri Van, Bitlis vila-
yetlerinde yar Mslman, yar gayrimslim olacaktr.
Erzurum vilayetinde nfus saym bir yl ierisinde yapl-
mad takdirde genel meclis yeleri yukarda bahsedildii gibi
eitlik esas zerine seilecektir. Sivas, Harput ve Diyarbakr
vilayetlerinde genel meclislerin azalar imdiden oran kuralna
gre seilecektir. Bunun iin kesin nfus saymna kadar Ms-
lman semenlerin says son seimler baz alnarak o listelere
gre tayin ve gayrimslimlerin says da kendi cemaatleri tara-
fndan verilecek listelere nazaran takdir edilecektir. Mamafih,
geici olan bu seim usul ayet baz maddi glklerden do-
lay uygulanamazsa genel mfettiler Sivas, Harput, Diyarba-
kr genel meclislerindeki ye mevkilerinin taksimi iin bu vila-
yetlerin ihtiya ve u andaki artlara daha uygun dier bir oran
usul teklifine yetkisi olacaktr.
Genel Meclisler seimi oran kurallarna gre yapacaklar
vilayetlerin hepsinde aznlk taraf encmenlerde mevki ala-
caklardr.
dare meclislerine ye eskisi gibi yar yarya Mslim ve
gayrimslim olacaktr. Mnhal (kadro boluu) olduka po-
379
ANILARIM

lis ve jandarma kayd hususunda genel mfettilerce bir sa-

knca grlmedii takdirde iki blgede Mslim gayrimslim-
ler arasnda eitlik esas tatbik olunacaktr. Yine bu iki blge
ierisinde ayn eitlik esas mmkn olduu kadar dier me-
muriyetlerin dalm hususunda da uygulanacaktr.
bu itilafname aada isimleri zikredilenler tarafndan
imza ve tasdik olunur.
mza mza
stanbul 26 Ocak / 8 ubat 1914
Glkevi Said Halim
Ruslar bu itilafnameyi kendileri iin gerekten byk bir
baar sayarlar. Bunun derecesini anlamak iin Rus maslahat-
gzar Mr. Glkeviin Dileri bakan Mr. Sazanof a yazd
aadaki telgrafn blmlerini okumak yeterlidir.
Rus elisi diyor ki -Turuncu kitap sayfa 241- Boos Nu-
bar Paa bana Trk Ermenilerinin muhtariyet veya vatandalk
deiimi meselesini meydana karmay asla istemediklerini ve
onlarn tek amalar Berlin Anlamasnda yazl bulunan 1895
senesinde Rusya, Fransa ve ngiltere tarafndan tanzim olunup
bu ana kadar uygulanmam olan slahatn yeniden uygulan-
masn tekrar etti. zetle zatlilerin (Msy Sazanof) bizzat
vuku bulan teebbs zerine oran kuralna tevkifan seilecek
genel meclis encmenlerinde aznlk uygulanmas temin edile-
bildii binaenaleyh 26 Kanununisani -ocak- 1915 tarihli itilaf-
name phesiz Ermeni kavminin tarihinde daha mutlu bir yeni
zaman meydana gelmitir. Srf siyasi nemi itibariyle zikredi-
len anlama, Bulgar ounluk halkn Rum vesayetinden kurta-
ran 1870 Fermanyla karlatrmak yeterlidir. Ermeniler ken-
dilerinin Trk boyunduruundan kurtarlmas iin ilk admn
atldn hissetmeleri mmkndr. 26 Kanununisani 1914 iti-
lafnamesi ayn zamanda Rusyann devletler aras mevkide b-
380
 CEMAL PAA

yk bir yeri olduunu gsterir. Gerekten Sadrazam ile Rus

temsilcisi tarafndan imza edilmi ve Trkiyeyi Rusyaya kar
devletler arasnda bir nota ulatrmasna mecbur klmtr. Er-
meni meselesinde Rusyann balca rol resmi bir ekilde ye-
niden onaylanmtr. Ayastefanos anlamasnn 12. maddesi
bu ekilde teyit edilmi demektir. Bu durum Rusyann Mil-
letler arasndaki eref ve haysiyetine iyi etki etmekten ve h-
kmdarnn namn yakn ark Hristiyanlar kalplerinde yeni
bir nur halesi ile evirmekten bo kalmayacaktr.
Ermeni meselesinde Babli ile bir anlamazlk kmasnda
eli, byk bir gayret sarf etmek zorunda kald. Bir taraftan
Ermenilerin mmkn mertebe geni bir slahat elde etmeleri
hakkndaki hakl emellerini, dier taraftan istedikleri slahat
elde etmeye alan bu maksatla layihamzn btn ksmlarna
itiraz eden Bablinin mukavemetini hesaba katmak lazmd.
Almanyaya gelince Ermeni meselesinde bizimle anlamakta
iki amac vard: biri Babliye Trkiyenin muhalif olmayacak
daha hafif slahata muvafakat suretiyle Rusyann geni slaha-
tnn nne getiini syleyebilmek. Dieri kendi nfuz bl-
gesini dierlerinin karlarndan uzak tutmak. Adana ve ha-
valisinde yaayan Ermenilerin tevecchn ve honutluunu
kazanmakt. Bu nedenle Almanyann hareketi daima iyi niyet-
ten uzak bulunmu ve kendi iltizam Ermeniler iin bir gste-
riten ibaret kalmtr. Gerekten Alman diplomatlar Trkle-
rin sadk danman idiler.
mza
Glgevi
Rus elisi bu Ermeni slahatn Ermenistann Ruslar ta-
rafndan igali iin atlm bir adm telakki ediyor ki, bunda
doru bir ey olamaz. Moskof siyasetinin Ermeni slahatn-
dan maksadnn ne olduunu ok gzel aklayan bu satrlarn
381
ANILARIM

Rus Turuncu Kitabna nasl yazlm olduuna hayret ediyo-

rum. Her halde Cenab hak canilere sularn itiraf ettirmi
demekle kendimi hakl buluyorum.
Ruslar bu son senelerde Kafkasya Ermenilerine kar si-
yasetlerini deitirmilerdi. nceleri Ermenileri bask altnda
bulundurduklarndan dolay gerek Ermeni ihtilalcilerinin
Rusyaya kar daima emniyetli adm atmalar ve itimat etme-
melerini nazar dikkate alan Moskof eytan derhal yn dei-
tirmi, Emiyazin Manastrnn nceden msadere edilmi
olan btn mallarn iade etmi ve siyasi mahkmlar iin genel
af ilan etmek gibi vesaire ltufkrla balamt.
Bu siyaset o zamana kadar Ruslardan nefret eden Ermeni
ihtilalciler tarafndan Ruslara kar sempati duyulmaya ba-
land. Boos Nubar Paann Avrupada faaliyet gstermesine
engel olmak hususunda bize yardm etmelerini ve artk balkan
sava son bulduu iin bundan sonra grdkleri daha ziyade
yasalara uymak ve bu sayede Ermenilerin refahn temin etmek
bizce mmkn olabileceini birka defa Tanak Sutyun reisle-
rine aklamtk.
Bunlarn hepsinden aldmz cevap Mademki Byk
Devletler ie balamlardr artk bundan kanmak bizce
mmkn deildir! tarznda idi.
8 ubat 1914 anlamas bizim iin ne kadar zc ve Rus-
lar iin ne kadar sevindirici olursa olsun Osmanl Hkmeti
bu anlamann btn maddelerini tatbik iin karar vermiti.
Fakat Rus siyaseti iin olaylarn gl tasavvur olunur mu?
Onlar iin ama Dou Anadoluda huzur ve sknun kesin-
likle ebedi olmamas deil mi?
Bunun iin nce Ermenileri himaye etmek onlarn lehine
Avrupann merhamet duygularn uyandrmak lazmdr. Fakat
382
 CEMAL PAA

onu takiben Krt beylerini ve beylerden daha ziyade nfuz sa-

hibi olan eyhleri tevik ederek bunlar da hem Hkmet aley-
hine ve hem de Ermeniler aleyhine ayaklandrmak icap eder.
Bu mtalaann sevki ile Rusya Hkmeti bir taraftan Bedirhan
Abdrrezzak Beyi Rusya ierisinde himaye ederek gya Kr-
distan prenslii kurmak iin birok paralar vermi bir taraftan
da Bitlisteki Bitlis konsolosu vastas ile Hkmet aleyhine is-
yan ettirmitir. Bunu Msy Mandelstamm inkr etmeye al-
yorsa da, herhalde gerei kapatmak mmkn deildir.
Ermeni slahat meselesi bu ekilde devam edip dururken,
Harbi Umumi balamt. Osmanl Hkmeti Almanya ile
yapt anlama gerei er ge harbe katlmaya mecbur olaca-
na emindi. Binaenaleyh bu ok mthi ve uzun olan sava
yllarnda i slahatlarla uramak mmkn olamayacandan
Dou Anadolu illeri iin grevlendirilerek oralara gnderilmi
olan iki mfettiin grevlerinin devamna lzum grlmt.
Zaten bizim tek amacmz bu harp sayesinde i bamszl-
mza bir zarar tekil eden ne kadar devlet varsa bunlarn hep-
sinden kurtulmak. Daha sonra kendi memleketimize mahalli
artlarn icap edecei slahat bizzat kendimiz yaparak, dier
bamsz milletler gibi yaamakt.
Kapitlasyonlar ve Cebellbnan ayrcalklarn kaldrmak
son zamanlarda Rusyann zorlamas ve basks eseri olarak ka-
bul ettiimiz Dou Anadolu slahatna ait anlamay da yrt-
mak istiyorduk.
Ait olduu konuda uzun uzadya izah ettiim yn ile biz
bu Harbi Umumiye bundan sonra onurlu milletler gibi tam
bamszlk ile yaamak niyetiyle katlmtk. Niyet bu olunca
zannedersem Ermenilerin yaadklar vilayetlerde slahat yap-
mak iin ebedi dmanmz olan Rusyann basklar ile imza
ettiimiz bir anlamann artk varl kalmaz.
383
ANILARIM

Bununla beraber bu mutalaalar hibir zaman memlekette

slahat yapmak dncesinin bizde mevcut olduuna delil ol-
maz. Genel slahat amac bizde o kadar kesin idi ki, esasnda bu
dhili slahat yapmadka memlekette yaamak imkn olama-
yacana inancmz vard. Fakat bizce btn slahatn balan-
gc iki buuk asrdan beri bamza asumani bir bela suretinde
dikilmi olan arln mahvolduunu grmek ve onun mem-
leketin dhilinde her zaman yapt entrikalara son vermekti.
Bu da Birinci Dnya Sava srasnda Rusyann ezilmesine bi-
zim tarafmzdan azami gayret gstermekle mmkn olacakt.
Binaenaleyh btn slahat teebbslerini savatan sonraya
ertelemek ve hatta bu grlerimizi Tanak Sutyun reislerine
de sylemekten ekinmemitik.
Sonunda Birinci Dnya Savana bizde dhil olduk. Katl-
mamzdan birka gn sonra vaka olan teklif zerine Drdnc
ordu Kumandanlna tayin olunarak stanbuldan Suriyeye
gittim.
Bundan sonra Dou Anadolu vilayetlerinde nelerin ce-
reyan ettiini, Devletin neden dolay Ermenilerin genel teh-
cirine karar verdiini bilmiyorum. O srada stanbulda cere-
yan eden mzakerelere katiyen katlmadm gibi bu konuda
da benim mtalaam sormadlar. Yalnz gnn birinde ileri
Bakanlndan vilayetlere tebli olunan bir geici Kanun mu-
cibince Ermenilerin Mezopotamyaya naklettirerek harbin so-
nuna kadar orda iskn edileceklerini okudum. Bakumandan-
lk vekleti de mlkiye memurlar vastas ile idare edilecek
olan bu tehcir esnasnda ordu mntkasndan geecek Ermeni-
lere bir saldrya meydan verilmemesi tebli olunuyordu. Bun-
dan baka hibir eyden haberim yoktu.
O srada ben ikinci Kanal Seferi iin 1915 senesi sonbahar
sonlarnda Suriyeye sevk edilecek olan askeri kuvvetlerin tek
384
 CEMAL PAA

menzil hatt olan Pozant-Halep yolu zerinde menzil teki-

lat yapmak ve buralarda her eit erzak ve zahire depolamakla
meguldm. Bu menzil hattnn gerekli tertip ve dzeni gibi
bir teebbs benim grmce Kanal seferi iin ok byk fe-
nalklara sebep olaca iin tehcir olunan Ermenilerin Pozan-
tya gelmekte olduklarn ve oradan Tarsus ve Adana yolu ile
Halepe doru yrdklerini haber aldm zaman son derece
kzmtm.
Bu srada bakumandanlk vekleti yolu ile gnderdiim
haberler ordunun harp gazetelerinde sakl olduu iin ilerde
yaynlad zaman anlalacaktr ki, ben Ermenilerin Mezopo-
tamyaya gnderilmesinden ise Konya, Ankara ve Kastamonu
gibi i vilayetlerde yerletirilmelerini uygun gryordum. Fa-
kat devlete zel konuya dayanlarak teebbs edilmi olan
muameleye itiraz caiz olamayacandan Ermeni muhacirlerin
kafilelerinin Adana ve Halep zerinden Mezopotamyaya na-
killerine izin verilmesine dair kesin emri aldmdan ister iste-
mez kabul ettim.
O srada Mamuratlaziz -Elaz- ve Diyarbakr vilayetleri
dhilinde Ermeni muhacirlerinin kafileleri aleyhine saldr-
larda bulunulduuna dair uzaktan uzaa haberler alyordum.
Tehcir muamelesi zellikle mlkiye memurlar tarafndan
idare olunuyor ve ordularn bu ile hi ilgisi bulunmuyordu.
Fakat baka ordular blgelerinde muhacirlere kar meydana
gelen saldrlarn benim ordu mntkamda dahi vuku bulma-
sna katiyen tahamml edemeyeceimden bu konuda ok id-
detli emirler vermeyi kendim iin bir mecburiyet telakki ettim.
Yine o srada Pozantdan Halepe kadar olan yol zerinde
muhacirlerin iaesi iin mlkiye memurlarnca yeter derecede
yiyecek vastalar tedarik olunamadn ve Ermenilerin cid-
den acnacak bir sefaletle btn yol boylarna yaylm olduk-
385
ANILARIM

larn haber aldmdan durumu bizzat denetlemek zere Ha-

lepten Pozantya kadar bir yolculuk yaptm. Oraya mahsus
olan menzil ambarlarndan Ermeni muhacirlerine yemek ve-
rilmesini emrettiim gibi menzil tabiplerinin Ermeni hastala-
rn tedavi etmelerini tembih ettim.
zetle, bu tehcir esnasnda Ermenilere yaplacak yardmla-
rn azami derecesini icra etmekten kanmadm. Bu icraatm,
ecnebi ve Ermeni btn hakinaslar itiraf etmilerdir.
Ermeni meselesi hakknda Alman Hariciye Nezaretinin
resmi yazmalarn yaynlam olan Msy Limpusun kita-
bnda bu emirlerimin ve icraatlarmn bazlarnn yazlm ol-
duunu imdi gryorum. Bu srada gerek stanbul ve gerek
ktalarn kumandanlar ile vilayetlere yazdm telgraflar tama-
men ordu harp gazetelerinde yazlm olduu iin bir gn bun-
lar yaynland zaman btn bu icraatmn insanlk duygusu
ile dolu herkesin nazarnda daha ok sabit olacaktr.
Anadolu Ermenilerinin tehcirinden sonra Adana ve Ha-
lep Ermenilerinin dahi tehciri mlkiye memurluklarna veril-
dii zaman ben buna muhalefet ettim. Bu muameleye lzum
grmediimi ve bu durumun 4. Ordu mntkasnn ekonomik
artlar ve zirai artlarna olumsuz etki edeceini uzun uzadya
stanbula bildirdim. Fakat mlkiye memurlar verilmi olan
emre mdahale edemeyerek yalnz onlara yardmc olmam ih-
tar edildii iin buna engel olamadm.
u kadar var ki, btn Ermeni muhacirlerinin Mezopotam-
yaya gnderilmesi orada sefalete deceklerinden emin ol-
duum iin bunlardan biroklarnn Suriye, Beyrut ve Halep
vilayetlerine yerletirilmelerini uygun grdm. Buna izin ve-
rilmesi iin stanbula srarla yazlar yazdm. Onaylarn aldm.
te bu sayede bu vilayetlere aa yukar yz elli bin kadar Er-
meniyi yerletirmeyi baardm.
386
 CEMAL PAA

Bunlarn yetimleri, dul kadnlar ve erkekleri iin ne gibi

yardmlarda bulunduumu burada tekrar etmekten adeta
utan duyarm. Bana yle geliyor ki, bunlar detaylar ile yaza-
cak olursam insani duygularla yaptm bu yardmlarn manevi
bir deeri kalmaz.
Fakat bu kadar yardmlarma ramen siyasi d dmanlar-
mz beni de bu Ermeni olaylarndan dolay manevi sorumlu ad-
detmek isteyeceklerini ve hatta mtareke esnasnda stanbulda
kurulan kukla hkmet tarafndan beni de tehcir ve katliamdan
ortak sorumlu sfat ile idama mahkm ettikleri iin bir para
tafsilatla bahsetmeyi yani nefsi mdafaay uygun buldum.
Bu aklamamdan dolay kamuoyu Ermeni tehcir ve katli-
amlar ile benim zerre kadar alakam olmadn bilir. Tehcir ka-
rar verildii zaman mzakerelere katlmadm katliam yap-
madm gibi de buna engel oldum. Tehcir zaman ve sonras
muhacirlere azami lde yardmlar yaptm.
Fakat acaba stanbulda bulunsaydm da Dou Anadolu
vilayetlerinde ordunun gerilerinde cereyan eden olaylara va-
kf olarak mzakerelere katlsaydm tehcir kararna muvafakat
edecek miydim? Burasn imdi takdir edemem. Zannediyo-
rum ki, Genel tehcir gibi ok iddetli ve btn dnya medeni-
yetinin ilgilenecei bu karar verebilmek iin arkadalarm ok
byk sebepler ve belgeler elde etmilerdir. Bu tafsilat, kendi-
lerinin neriyatlarndan ok ksa zamanda anlayarak pheleri
def ve meraklarmz gidereceimize phe etmiyorum.
Yalnz urasna kesinlikle eminim ki, Ermeniler Kafkas Or-
dularmzn gerilerini tehlikeye sokacak ve ordunun tamamen
g durumlarda kalmasna neden olacak isyanlar karm-
lard. O derece ki, btn Osmanl vatann tehlikeye sokacak
ve Anadolunun tamamen Ruslar tarafndan istilasn mucip
olacak bir genel felakete imkn vermektense Ermeni milletini
387
ANILARIM

genel bir felakete neden olamayacaklar bir sahaya nakletmeyi

arkadalarm uygun grmyor olacaklard.
Ben bu meselede yetkili olmadm iin bunlarn aklama-
sn arkadalarmn verecekleri aklamaya ve gsterecekleri
nedenlere terk ediyorum.
Nakil ve Tehcir Olaylarnn Nedenleri
Bunu yukarda akladm Trk ve Krt unsurlar ile Er-
meni unsurlar arasnda altm yetmi seneden beri ilenmi
olan dmanlk duygular ve kine atfetmek uygun olur. Asr-
lardan beri beraber yaayan bu milleti birbirlerine can d-
man eden Moskof siyasetinin Allah belasn versin.
1915 tehciri srasnda ilenen cinayetleri duyduumda cid-
den nefret ettim. Fakat Ermenileri isyan srasnda Trk ve Krt
aleyhinde iledikleri cinayetler de bunlardan aa deildir.
Btn bu cinayetlerin sebepleri ne olursa olsun cinayetlere en-
gel olmak gerekirdi. Hkmet, Ermeni cinayetlerinden Trk
ve Krt halkn ve Osmanl ordusunu korumak iin etkin bir
are olarak dnd. Fakat bunun neticesinde Trk ve Krt
cinayetlerine zemin hazrlad. Acaba bunun baka trl bir a-
resi yok muydu? Bunu tehcire karar verenlerin ve tehciri idare
edenlerin aklamalarndan anlayacaz. Herhalde ben iddia
ediyorum ki, kendi ordumun mntkasndan Ermenilerin teh-
cirleri srasnda mnferit baz olaylarn dnda Ermenilere te-
cavz edilmesine kesinlikle izin vermedim.
Gler nedeni ile blgedeki sefalete gelince; Rus istilas es-
nasnda Ermenilerin mezalim ve cinayetlerinden kurtulmak
iin Diyarbakr zerinden Halep ve Adana yolu ile Konyaya,
Erzurum ve Erzincandan Sivasa iltica etmi olan Krt ve Trk
muhacirlerinin ektikleri skntlar ve gsterdikleri manzaralar
bundan daha az deildi. Fakat o zavalllar Mslman olduklar
iin bir Alman veya Amerika misyoneri onlar iin rapor yaz-
388
 CEMAL PAA

mad. Onlarn felaket ve sefaletini bir edebi lisan ile tasvir et-
mek gereini cannda hissetmedi.
Osmanl Hkmetinin Dou Anadolu vilayetlerinden bir
buuk milyon kadar Ermeni naklettirmi olduunu ve bun-
lardan alt yz bin kadarnn yollarda ksmen katledildii, ks-
men itlaf edilmi ve ksmen de alk ve sefaletin etkisi ile l-
m olduklarn kabul edelim. Fakat Trabzon, Erzurum, Van,
Bitlis vilayetlerinin Ruslar tarafndan istilas srasnda oralarda
yaayan Trk ve Krtlerden acaba ne kadar Ermeniler tarafn-
dan en barbarca cinayetlerle ldrlm olduklarn ve ne ka-
darnn hicret srasnda ldklerini bilen var m? te biz haber
verelim ki, bu yzden len Trk ve Krtn says bir buuk
milyonu aar. Ermeni katliamndan Trkler sorumlu oluyorlar
da Trk ve Krt katliamndan ve genel sefaletlerinden Erme-
niler neden sorumlu olmuyorlar? Yoksa Trk ve Krtn de-
eri Morgenthaular, Mandelstammlar ve onlar gibi politika-
clar nazarnda da sinekler derecesinde midir?
Ermeni mezaliminin ve Ermenilerin Trkler hakkndaki
adalet duygularn gstermek iin iki Rus raporunu dikkatle
mtalaa etmelerini kayrmadan rica ederim.
Nasl Ermeni insanlk duygusunu beendiniz mi?
Hayr, efendiler, hayr! Bu milletlerin her ikisini de hak-
sz yere itham etmeyiniz! Asl kabahat bunlarda deil, bun-
lar birbirleri aleyhine byle zalimce saldrtmaya tevik eden
Moskof siyasetindedir. Trk ldrmek, onun binlerce sene-
lik milli hretini mahvederek mirasna konmak isteyen, ister-
seniz kan imekten baka hibir ey dnmeyen Moskof, Er-
meniyi Trke musallat etti. Trk lmemek iin Ermeniyi
ldrmek lazmdr fikrine dt. te bundan ahit olduu-
muz facialar ve olaylar zuhur etti. Bir taraftan iddia olunduu
gibi alt yz bin Ermeni dier tarafta bir buuk milyon Trk
389
ANILARIM

ve Krt helak edilerek yere serildi. imdi de utanmann ne ol-

duunu bilmeyen Moskof siyaseti ve onlarn Morgenthau gibi
ahmak ve kt yardaklar btn kabahati ldrlmek isteni-
len Trke yklemek iin dnya basnn yaygaralara bomaya
alyorlar.
Mandelstamm Ermenilerin Van mstesna olmak zere
hibir tarafta isyan etmediklerinden bahsediyor. Ben Dou
Anadolu vilayetlerinde ve Kafkas ordumuzun gerilerinde ce-
reyan eden olaylar bilmediimi yukarda sylemi idiysem
de kendi ordumun mntkasnda cereyan eden olaylara tama-
men vakfm.
1915 senesi ortalarnda Zeytunda ve Urfada meydana ge-
len olaylar tamamen bir Ermeni isyanndan baka bir ey de-
ildi. Musababa tarafndaki ayaklanma da bu isyan tertibatna
aittir. Sonu kesinlikle sbut bulmu gerektir ki, skende-
run Krfezinin k noktas olan Ras-El-Hanriden balaya-
rak Drtyol, Musababa, Halep, Ayintab -Gaziantep-, Urfa ve
Zeytun taraflarnda karlacak bir Ermeni isyannn Suriyeyi
Anadoludan ayrabilecek bir teebbs olacan ok gzel tak-
dir etmi olan Fransz ve ngiliz Dou Akdeniz ordular ku-
mandanlar anakkale Savann en mthi zamanlarnda Er-
menilere verdikleri emirlerle bu ihtilali balatmlard. Zaten
buralarda Ermeniler oktan beri hazrlandklarndan yalnz ie
balamak iin bir emir almalar yeterli idi.
Acaba bu kanaatimin doru olmadn ilgili devletlerin
memurlar iddia edebiliyorlar m? imdi artk sava bitmi ol-
duundan gerek olaylara vakf olan kamuoyu nnde bu nok-
talarn itiraf edilmesini ok namuslu bir hareket addederim.
Eer Mandelstamm bu olaylarn bir isyan olmadn yal-
nz nefsi mdafaa amacyla teebbs edilmi silahl mukave-
metlerden ibaret bulunduunu iddiada srar edecek olursa
390
 CEMAL PAA

haber vereyim ki, mttefikleri olan Fransz ve ngiliz subayla-

rndan bu isyan dzenleyen ve idare edenler kendisine cidden
glerler.
te Ermeni katliamlar hakkndaki kanaatlerim ve bilgile-
rim bunlardan ibarettir.
Sonunda Birinci Dnya Sava sona ermi ve Osmanl sal-
tanatnn en gzide incileri olan Suriye ve Irak ile Arap Yar-
madas maalesef vatann vcudundan ayrlarak Trkiye yalnz
Trklere ait olan mbarek Anadolunun kendi elinde kalabil-
mesini temin iin mcadelelere balamtr.
Genel sava srasnda milyondan fazla kurban vermi
olan zavall Trkiye iin tek teselli ile vnecek bir eyi varsa
yzyllk dman olan arln dahi mahv ve perian oldu-
unu grmekten ibarettir. Bugn Kafkasyada olaylarn dour-
duu hkmetler arasnda bir de Ermenistan Cumhuriyeti g-
ryoruz.
Fakat yine gryoruz ki, Trkiye Ermenileri, bata stan-
bul Patrii Zaven Efendi olduu halde, Trklere zarar verebile-
cek entrikalara tevessl etmekten vazgemiyorlar.
Trkler Emiyazin ve Erivan taraflarnda bir Ermenistan
kurulmasna kesinlikle kar deillerdir. Fakat ona karlk bu
Cumhuriyetin de Gney Kafkasyann eitli unsurlarnn te-
kil ettii Azerbaycan ve Grcistan Cumhuriyetleri ve Kk
Asyann asl sahibi olan Osmanl mparatorluu ile duygusal
olarak, mal haremine gz dikmemesini kesinlikle talep eder-
ler. Erzurumun, Vann, Diyarbakrn, Bitlisin, Mamratla-
zizin Ermenistan olabilecei ham hayalini zellikle Osmanl
Ermenilerinin artk ebediyen terk etmelerini hem kendilerinin
hem de Trklerin istirahat ve saadeti adna tavsiye ederim.
391
ANILARIM

Trkiye Ermenileri bu olmayacak arzularndan kanmala-

rn bizzat ispat ettikleri gn vatandalar olan Trk ve Krt-
lerle ok dostane ve samimice bir hayat yaamaya balarlar.
lerinden mutlaka Ermeni olmak isteyenler iin Kafkasya Er-
menistan Cumhuriyeti arazisine nakil imkn her zaman var-
dr. Fakat Trkiyede kalmak isteyenlerin bundan sonra ken-
dilerini lekesiz ve halis Osmanl gstermeye almalar, bu
konuda en ufak bir phe edilecek hareketlerden kanmalar
arttr. Artk Trk Ermenileri arasnda Tanaksaanlarn, Hn-
aklarn vesairesinin yeri yoktur. Hatta bu tekilatn Kafkasya
Ermenistan iinde zararl olaca kanaatindeyim.
Sonu olarak, gerek Gney Kafkas Cumhuriyetinin ge-
rek Osmanl mparatorluunun tek grevi birbirlerine des-
tek ve yardmc olarak harap olmu memleketlerinin imarna
ve hkmetlerinin slahna ve kalknmasna mesai harcamak-
tan ibarettir. Bu drt hkmete den dier bir grev de Mos-
kof felaketinin bir daha olmamas iin almaktr. Bunun iin
bu drt devlet arasnda mnhasran Moskof istilasna kar bir
ittifak meydana getirilmesini en ncelikle dnecekleri ey-
lerdendir.
Benim Ermenilere ne kadar iyi niyetli olduumu herkesten
ziyade bugnk Ermeni Patrii Zaven Efendi bilir. 1915 yl
Ocak aynda stanbula geldiim zaman bizzat ad geen Pera
Palasta benim ziyaretime gelerek Patrikhanenin resmi bir ya-
zs ile btn Ermeniler adna teekkrlerini beyan etmiti.
Ayn gnler stanbul Rum Patriinin entrikalarna alet oldu-
unu haber aldm ad geene iyi niyetle ihtar ederim ki, yu-
karda sylediim szleri gayet byk bir soukkanllkla in-
celesin. O zaman bu grmn Ermenilerin adna ne byk
faydalar salayabileceini takdir ederek Rum Patrii adna ne
byk faydalar salayabileceini takdir ederek Rum Patrii
elinde oyuncak olmaktan belki nefsini kurtarabilir.
392
 CEMAL PAA

Eer biz, bu drt ark milletlerini yukarda arz ettiim gibi

Moskoflara kar bir savunma anlamas yapmaz ve Kuzey Kaf-
kas Cumhuriyetinin de bu ittifaklara dhil olmasn salamaz-
sak, yllardan beri hepimizi boyunduruu altnda yaatmak
isteyen Rusyann zabt ve kahrna deceimize phe etme-
yelim.
Kim bilir belki bir gn gelir imdi ngiliz ve Fransz nfuzu
altna dm olan zavall Araplarla Acemler de bugnk efen-
dilerinin elinden kurtulurlar da bizim bugn kuracamz itti-
faka katlrlar. te o zaman yakn ark milletleri kendi kaderle-
rinin bamsz hkimi olarak zgrce yaayabilirler.
Osmanl, Ermeni, Grc, Azerbaycan, Kuzey Kafkasya
politikaclarna sylediim bu siyasi ama zannediyorum ki,
imdiye kadar bir fesat ve karklk yuvas telakki edilen ya-
kn ark yirmi yla varmaz cennetten nian verecek ve darya
kesinlikle ihtiya arz etmeyecek derecede mahzar mamuriyet
edecek bir mahiyete haiz olur.
Osmanl mparatorluunun ounluunu oluturan Trk-
ler iin bu ama esasl bir ekilde mevcuttur. Yalnz aznl te-
kil eden Ermenilerin Osmanl olarak kalmak istedikleri tak-
dirde yetmi sene nceki Osmanl Ermenileri kadar saf ve
gerek Osmanllk duygular beslemelerini ispat etmeleri ye-
terlidir.
te benim kanl gemii ebediyen defin ederek bir mutlu
gelecek amak iin teklif ettiim tek are budur. Daha iyisini
bulacaklarla esasl mzakerelere girimeye ben de, benimle
ayn dncede olan millettalarm da hazrz.

393
ANILARIM
DZN
A Ankara 4, 384
Abdlhamid 71, 73, 81, 156, 234,
276, 289, 339, 341, 360
Abuk Ahmet Paa 30
Adam Black 121
Adana 7, 8, 18, 24, 74, 166, 167,
190, 192, 193, 211, 265, 266,
267, 297, 307, 308, 318, 319,
350, 352, 353, 354, 355, 356,
357, 358, 359, 362, 373, 380,
383, 384, 385, 387
Akdeniz 24, 68, 96, 98, 103, 116,
117, 130, 142, 144, 168, 195,
202, 265, 343, 389
Akka 189, 232, 261, 302
Ali Fuat Bey 173, 183, 185, 186,
215
Ali Kemal Bey 5, 15, 16
Alman 6, 79, 80, 82, 83, 84, 85, 86,
87, 90, 100, 108, 112, 116,
119, 120, 123, 131, 133, 134,
141, 143, 144, 145, 146, 147,
148, 149, 150, 153, 154, 156,
157, 158, 167, 190, 193, 197,
199, 200, 201, 204, 211, 219,
220, 221, 223, 226, 227, 302,
315, 328, 330, 332, 362, 374,
375, 380, 385, 387
Almanya 8, 80, 84, 119, 123, 129,
131, 133, 135, 136, 137, 138,
139, 140, 141, 142, 143, 145,
149, 150, 152, 157, 210, 211,
214, 219, 227, 252, 268, 330,
362, 363, 380, 382
Amerika 79, 87, 90, 140, 295, 313,
318, 334, 336, 387
394
Arap 7, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75,
76, 77, 78, 118, 162, 163,
165, 170, 171, 173, 176, 179,
189, 190, 193, 194, 197, 203,
206, 221, 222, 227, 228, 229,
230, 232, 233, 234, 235, 236,
237, 238, 239, 240, 241, 243,
244, 245, 246, 247, 250, 256,
259, 260, 262, 263, 264, 265,
266, 268, 272, 273, 286, 290,
297, 298, 303, 304, 310, 343,
345, 352, 353, 358, 360, 362,
372, 390
Avrupa 16, 18, 24, 28, 31, 32, 33,
50, 59, 79, 80, 89, 96, 104,
114, 119, 128, 157, 227, 237,
241, 294, 295, 296, 330, 334,
336, 339, 341, 349, 354, 355,
361, 365, 366, 367, 368, 370,
372, 381
Avusturya 25, 73, 90, 119, 133, 134,
135, 138, 140, 141, 148, 152,
156, 197, 199, 200, 204, 219,
331, 343, 344
Aziz Ali Bey 73, 74, 75, 76, 77, 78,
79
B
Babli 12, 44, 45, 55, 56, 59, 60,
77, 81, 93, 94, 119, 125, 151,
159, 339, 360, 361, 362, 363,
375, 376, 380
Badat 72, 75, 120, 169, 192, 193,
208, 209, 210, 211, 212, 213,
214, 215, 216, 217, 218, 219,

223, 232, 247, 318, 319, 322,
324, 359
Bat Trakya 5, 60, 61, 62, 63, 64,
66, 67
Baumann 49, 85, 122
Beyrut 70, 71, 74, 92, 103, 190, 191,
193, 224, 233, 238, 242, 243,
244, 247, 249, 250, 255, 257,
258, 259, 260, 261, 266, 269,
278, 285, 292, 293, 295, 296,
298, 306, 307, 308, 309, 311,
312, 313, 314, 315, 316, 317,
318, 321, 322, 326, 327, 328,
385
Binba Sadullah 45
Binba Tyrrel 27, 31, 35
Birinci Dnya Sava 6, 140, 141,
150, 154, 235, 315, 328, 383,
390
Bompart 24, 125, 291
Boppe 52, 53, 54, 55
Breslau 6, 143, 144, 146, 148, 149,
153, 158
Britanya 242, 243, 266, 267
Bronsart 215
Bulgar 6, 23, 60, 61, 62, 63, 64, 65,
66, 67, 68, 69, 74, 88, 89,
137, 154, 155, 210, 335, 343,
347, 363, 379
C 314, 315, 328, 331, 332, 333,
anakkale 6, 7, 13, 113, 114, 141,
143, 144, 145, 146, 150, 152,
154, 162, 186, 191, 192, 194,
208, 210, 212, 258, 269, 357,
360, 389
Cemaleddin Efendi 12, 15
Cerablus 234
Cevat Bey 17, 18, 355
Chaubler 99
CEMAL PAA
rksulu Mahmut Paa 39, 40,
56, 64, 99, 100, 160
D
Damat Salih Paa 5, 31, 33, 34, 52
Dedeaa 59, 61, 63, 66, 68
Dimetoka 59, 63, 64, 69
Diyarbakr 168, 212, 234, 352, 364,
374, 375, 378, 384, 387, 390
Drdnc Ordu 6, 162, 163, 176,
190, 321, 324
Dukirs 154
E
Edirne 5, 23, 24, 25, 56, 58, 59, 60,
61, 63, 88, 93, 169
Edward Grey 56, 59, 374
El-Atrai 254, 255, 256
Emir Ali Paa 234, 252, 253, 272
Enver Paa 9, 30, 73, 76, 77, 78,
79, 83, 97, 99, 100, 112, 132,
133, 134, 141, 144, 146, 153,
156, 157, 158, 161, 162, 163,
191, 192, 193, 194, 200, 210,
211, 215, 216, 218, 219, 220,
221, 224, 226, 231, 272, 273,
274, 275, 287, 289, 314, 316,
320, 322, 324
Ermeni 4, 7, 8, 89, 118, 119, 120,
334, 336, 337, 338, 339, 340,
341, 342, 343, 347, 348, 349,
352, 353, 354, 355, 357, 358,
359, 360, 361, 362, 363, 364,
365, 372, 373, 379, 380, 381,
382, 384, 385, 386, 387, 388,
389, 390, 391, 392
Erzincan 209, 212, 387
Esat Bey 231
Ethem Bey 70
395
ANILARIM
F G
Falkenhayn 7, 208, 209, 210, 214,
215, 220, 221, 222, 223, 224,
225, 226, 227, 228, 229, 230,
231, 232
Fethi Bey 18, 66, 67
Filistin 91, 137, 162, 165, 176, 177,
184, 189, 192, 193, 194, 195,
196, 199, 200, 205, 206, 208,
209, 210, 211, 212, 213, 214,
215, 216, 217, 218, 219, 220,
221, 222, 223, 224, 225, 226,
227, 229, 230, 231, 232, 235,
248, 249, 252, 259, 264, 271,
286, 297, 298, 302, 305, 306,
317, 319, 320, 321, 324, 325,
330, 331
Fransa 6, 14, 25, 52, 53, 55, 60, 71,
80, 81, 84, 85, 91, 92, 93, 94,
103, 115, 116, 117, 119, 124,
125, 128, 130, 131, 135, 136,
137, 138, 139, 141, 151, 155,
157, 159, 160, 233, 237, 238,
239, 253, 254, 256, 292, 293,
296, 297, 299, 300, 301, 302,
303, 317, 335, 349, 360, 362,
363, 364, 379
Fransz 6, 14, 24, 49, 53, 54, 55, 60,
77, 78, 81, 83, 84, 86, 90, 92,
94, 113, 117, 119, 122, 123,
124, 125, 126, 128, 130, 143,
145, 148, 149, 150, 151, 152,
153, 154, 197, 198, 233, 234,
236, 238, 239, 240, 241, 242,
243, 248, 250, 252, 254, 255,
266, 267, 271, 278, 291, 292,
297, 298, 316, 328, 336, 349,
359, 360, 362, 374, 389, 392
396
Gazze 7, 189, 200, 201, 202, 203,
204, 205, 206, 207, 208, 209,
211, 218, 224, 225, 227, 230,
232, 321, 324
Gelibolu 70, 192
Georges Remond 130
Goeben 6, 116, 143, 144, 146, 148,
149, 153, 158
Gmlcine 59, 61, 62, 63
Gmlcineli smail 5, 15, 31, 35
H
Hafz Hakk Bey 158
Halep 92, 166, 168, 169, 170, 171,
190, 192, 193, 208, 210, 211,
212, 213, 214, 216, 217, 219,
223, 224, 225, 232, 257, 265,
298, 299, 302, 303, 305, 307,
308, 310, 315, 318, 319, 322,
326, 327, 328, 331, 332, 383,
384, 385, 387, 389
Halil Bey 39, 64, 158
Hasan Rza Paa 124
Henry Mac Mahon 266, 297, 299,
300
Hicaz 7, 91, 176, 177, 178, 179,
196, 198, 200, 264, 268, 273,
283, 288, 290, 298, 299, 300,
302, 303, 320, 322
Hristiyan 67, 228, 292, 293, 294,
295, 304, 314, 315, 334, 335,
336, 352, 365, 366, 368, 369,
371
Hulusi Bey 232, 234, 248, 253, 320
Hrriyet ve tilaf Frkas 30, 31
I
ngiliz 5, 6, 14, 24, 27, 29, 39, 43,

44, 56, 59, 60, 81, 82, 83, 84,
86, 90, 91, 98, 100, 101, 111,
112, 113, 114, 115, 116, 119,
120, 121, 122, 123, 128, 136,
137, 142, 144, 145, 147, 148,
149, 150, 151, 152, 153, 154,
155, 165, 175, 181, 182, 187,
188, 190, 195, 196, 197, 198,
199, 202, 203, 204, 205, 206,
207, 208, 209, 212, 215, 216,
217, 228, 231, 234, 236, 238,
240, 241, 242, 243, 252, 264,
265, 266, 267, 268, 278, 298,
303, 314, 336, 346, 357, 359,
374, 375, 389, 392
ngiltere 14, 27, 30, 39, 43, 56, 59,
80, 81, 84, 109, 110, 115,
116, 117, 119, 121, 126, 136,
137, 139, 141, 142, 151, 159,
160, 238, 239, 240, 241, 243,
264, 267, 297, 299, 301, 302,
303, 360, 363, 364, 375, 379
skenderun 166, 167, 168, 169, 171,
193, 265, 318, 319, 322, 353,
389
stanbul Konferans 5, 59, 61, 63
stanbul Muhafzl 5, 8, 12, 21,
25, 41, 93
talya 49, 94, 95, 96, 97, 119, 129,
134, 138, 152, 189, 259, 359
talyan 14, 49, 95, 96, 99, 109, 236,
244, 316
ttihat ve Terakki 8, 17, 37, 50, 70,
74, 80, 93, 118, 119, 236,
239, 241, 288, 291, 342, 343,
345, 346, 347, 348, 349, 350,
351
zmir 88, 209, 210, 243, 304, 360
zzet Paa 47, 57, 76, 83, 211, 212,
213
CEMAL PAA
J
Jekof 67, 68, 69
K
Kahire 180, 187, 262, 263, 265
Kamil Paa 5, 12, 13, 31, 37, 38, 39,
40, 41, 42, 43, 44, 50, 70, 236
Kanal Seferi 6, 164, 172, 173, 176,
179, 182, 186, 187, 188, 189,
193, 194, 195, 199, 244, 249,
250, 271, 272, 280, 282, 383
Karadeniz 103, 107, 113, 114, 141,
143, 158, 159, 160
Kuds 91, 92, 165, 177, 178, 189,
190, 201, 205, 208, 212, 214,
221, 224, 225, 227, 228, 229,
230, 231, 233, 235, 250, 257,
260, 271, 282, 298, 306, 307,
308, 309, 311, 312, 313, 314,
315, 318, 319, 320, 321, 322,
323, 325, 327, 328, 329
L
Lapeyre 126
Liman Von Sanders 83, 84, 94, 123,
143, 231, 329
Limpus 101, 102, 103, 105, 109,
110, 113, 114, 115, 117, 147,
385
Louis Mallet 98, 121, 122, 149, 150
Lbnan 7, 178, 192, 193, 238, 249,
250, 252, 254, 292, 296, 297,
298, 302, 305, 306, 314, 316,
317, 318, 327, 343
M
Macaristan 73
Mahmut evket Paa 5, 12, 15, 21,
25, 26, 27, 30, 35, 36, 37, 39,
397
ANILARIM
41, 44, 48, 50, 51, 56, 70, 79,
80, 81, 83, 88, 91, 121
Mandelstamm 140, 251, 252, 254,
288, 305, 316, 317, 334, 335,
337, 339, 340, 341, 342, 359,
363, 364, 382, 388, 389
Medine 9, 92, 178, 179, 194, 197,
198, 243, 259, 268, 272, 274,
277, 280, 281, 282, 283, 284,
285, 286, 287, 288, 307, 309,
310, 311
Mekke 178, 179, 190, 191, 198,
240, 243, 248, 264, 265, 267,
268, 270, 271, 272, 273, 282,
283, 284, 286, 287, 288, 289,
290, 303, 310
Mesajeri Maritim 37, 38, 44
Midilli 8, 68, 148
Msr 8, 37, 38, 70, 79, 136, 137,
150, 155, 162, 164, 165, 166,
172, 180, 181, 186, 194, 195,
196, 233, 238, 241, 242, 254,
258, 259, 262, 263, 264, 265,
268, 337, 344, 346
Morgenthau 84, 87, 90, 156, 157,
250, 251, 316, 333, 388
Mdafaa-i Milliye 23
Mmtaz Bey 162, 173
Murray 201, 202, 204, 208
Mustafa Kemal 7, 76, 198, 209,
210, 211, 219, 223, 224, 226,
227, 231, 232
Musul 168, 170, 208, 267, 297, 302,
322
N am 30, 70, 75, 92, 162, 163, 171,
Naevi 63
Nazm Paa 5, 12, 13, 14, 15
Necmettin Molla 65
Nihat Reat Bey 26, 347
398
P
Pichon 52, 53, 54, 55
Prens Ltfullah 28, 29, 30
Prens Sebahaddin 25, 26, 27, 28,
29, 30, 343, 347, 348
R
Rauf Bey 109, 117, 126
Readiye 6, 100, 109, 110, 115, 116,
117, 142, 146
Rum 24, 74, 90, 291, 293, 314, 315,
333, 334, 335, 343, 347, 352,
359, 379, 391
Rus 6, 14, 24, 84, 119, 120, 122,
140, 149, 150, 152, 154, 155,
158, 159, 160, 209, 315, 332,
335, 336, 337, 338, 341, 342,
349, 360, 361, 362, 363, 374,
375, 379, 380, 381, 387, 388
Rusya 8, 80, 84, 107, 119, 122, 127,
129, 130, 136, 137, 138, 139,
141, 143, 151, 152, 155, 159,
160, 209, 299, 332, 335, 338,
339, 341, 342, 360, 361, 362,
363, 364, 374, 375, 379, 380,
381, 382, 383, 391
S
Said Halim Paa 5, 47, 51, 52, 56,
57, 65, 88, 96, 97, 98, 122,
141, 159, 160, 161, 374, 375
Salih Paa 5, 31, 33, 34, 35, 52, 53,
54, 55
172, 173, 176, 177, 192, 194,
200, 205, 211, 214, 217, 221,
224, 226, 229, 230, 232, 233,
234, 235, 236, 237, 238, 239,
241, 242, 243, 244, 247, 248,

252, 253, 254, 255, 256, 257,
265, 270, 271, 272, 276, 277,
278, 282, 283, 284, 288, 291,
298, 299, 300, 302, 303, 306,
308, 309, 310, 311, 312, 314,
315, 319, 320, 321, 322, 323,
326, 327, 328
Satvet Ltfi Bey 25, 26, 27
Savuuf 63, 64, 65, 66, 67
Selanik 66, 68, 157, 166, 343, 347,
350
erif Hseyin 9, 79, 164, 178, 180,
190, 191, 194, 196, 197, 198,
247, 248, 259, 264, 267, 268,
269, 270, 272, 273, 275, 279,
280, 281, 282, 283, 284, 285,
286, 287, 288, 290, 291, 297,
298, 299, 303, 304, 309, 310,
316
Sina 172, 173, 178, 194, 195, 196,
198, 199, 200, 205, 214, 249,
272, 282, 319, 320
Srp 89, 335, 343
Sleyman Askeri Bey 61, 62, 63,
247
Sultan Osman 6, 100, 109, 110,
114, 115, 116, 117, 126, 142,
146
Suriye 7, 9, 70, 71, 73, 74, 91, 92,
103, 136, 138, 162, 163, 164,
165, 168, 171, 172, 176, 177,
184, 190, 192, 193, 194, 196,
198, 205, 208, 209, 210, 212,
213, 217, 221, 222, 223, 224,
226, 227, 230, 231, 232, 233,
235, 236, 238, 241, 242, 247,
248, 249, 250, 251, 252, 253,
254, 258, 259, 260, 264, 265,
268, 269, 270, 271, 272, 273,
279, 286, 287, 291, 292, 293,
294, 295, 296, 297, 298, 299,
CEMAL PAA
300, 301, 302, 303, 305, 306,
307, 308, 309, 310, 311, 312,
314, 316, 317, 318, 319, 320,
321, 324, 325, 326, 327, 328,
329, 330, 331, 332, 343, 344,
346, 360, 361, 362, 383, 385,
389, 390
T
Tahir Bey 106
Talat Bey 12, 15, 26, 55, 56, 57, 64,
72, 73, 90, 91, 97, 100, 131,
134, 144, 146, 161, 162, 191,
289, 309, 347
Tekilat- Mahsusa 61, 173, 247
Thomas Barkley 122
Trablus 212, 213
Trabzon 120, 209, 375, 388
Tuef 60, 63, 65, 66, 67
U
skp 75
V
Vasf Paa 107
Venizelos 81, 82, 89, 90
Vincent Caillard 110
Von Kress 172, 174, 183, 185, 188,
198, 199, 200, 205, 206, 218,
220, 222, 225, 226
W
Wangenheim 87, 131, 133, 145,
146, 157, 374
Weyl 33, 34, 57
Y
Yahudi 298, 314, 326
Yavuz 107, 108, 148
399
ANILARIM

Yunan 13, 37, 74, 82, 89, 114, 115,

116, 340, 347

Z
Zuhrevi Efendi 71, 73, 234

400