Ismet Bozdağ - Darağacında Bir Başbakan Menderes PDF

smet Bozda _ Daraacnda Bir Babakan Menderes
DARAACINDA BR BABAKAN
MENDERES... MENDERES...
TRUVA YAYINLARI
Yayn No: 18
Daraacnda Bir Babakan Menderes... Menderes...
Yazar: smet Bozda
Truva Yaynlar, 2004
Yayn Danman : Abdullah ahin Yayn Editr: Burak Fazl abuk Redaksiyon : Selman Kln
Bilgisayar Uygulama: Adem enel Kapak Tasarm: Burhan Derdiyok Kapak Film: Ebru Grafik Bask-Cilt:
Kilim Matbaaclk Ltd. ii.
1. Bask Ekim 2004
2. Bask Kasm 2004
ISBN: 975-6237-17-1
TRUVA YAYINLARI
Hocapaa Mah. Derviler Sok.
No.9/4SFkeci/STANBUL
Tel: (0212) 519 71 55-56 Fax: (02)2) 52B 71 12
www.truvayayinlar com
e-mail: truvavayinlariSrLivayay nlari.com
SMET BOZDAG
DARAACINDA BR BABAKAN
SMET BOZDAG
Aratrmac-Yazar. Daha ok yakn tarihle ilgili aratrmalaryla tannmtr.
1916 ylnda Bursa'da dodu, ilk ve orta renimini burada tamamladktan sonra stanbul niversitesi
ktisat Fakltesi, Gazetecilik Enstits'n bitirdi.
Vatan, Tasvir, Son Posta, Hrriyet, Gnaydn, Milliyet, Gne ve Tercman gazetelerinde yazlar yazd.
Eserleri: Bavekilim Adnan Menderes (1968), Celal Bayar'la Beraber, Demokrat Parti ve tekiler
(1978), Kemal Tahi/in Sohbetleri (1980), te Japon Modeli (1985), Sultan Abdlha-mit'in Hatra
Defteri (1975), Sovyet Marksizm'i, in Marksizm'i ve Trkiye Gerekleri (1987), Osmanl Devlet ve
Toplum Yaps (1990),
NDEKLER
BR AIKLAMA..........................11
UNUTAMADIIM........................13
DEMOKRAT PART HKAYES
BYLE BALADI.........................15
Bir Fincan aydan kan Demokrasi ..........17
Durum ..................................18
Drtl Takrir Hazrlanyor ..................20
Milli ef Demokrasiden Yana ................21
Snrl zgrlk............................23
Teklifler .................................24
Drt nklap'nm Hikyesi ..................26
Fuat Kprl .............................27
ki Ak Arasnda Bir Gen Kz ................27
Kprl'nn Mizac ve Politika ..............29
Celal Bayar................................29
nn-Bayar likileri ......................30
Bayar steseydi ...........................31
Bayann Grev Anlay ....................32
Adnan Menderes...........................33
Toplum Yaps Bakmndan .................35
Rejim Bakmndan..........................37
Baarl Bir "Durum" Raporu . . '..............38
DP Program .............................40
Milli ef stibdad .........................41
Bunu smet Paa'ya Sorun! .................44
6
nn Bizim de Cumhurbakanmz ...........45
Paa'ya Syleyebilir miyim? ................47
Paa'un Pek Niyeti Yok ....................48
"Bilgi Arzetmek stiyorum" .................50
Paa Beni artt ..........................52
Menderes Durum Kurtaryor ................54
Beni "Milli ef" Gibi Gryorlar ..............57
"Benim Asl Kaygm" ......................58
Halkn tibar in .........................60
smet Paa Bakadr ...................... .61
Celal Bayana Gre..........................62
12 Temmuz Beyannamesi Hayrl Olmutur ... .63
"kranla Karlamak" .....................65
"Sylemek Vazifemdir"......................67
"Bu Bir Miza Fark"........................69
ki Taraf alyor .........................72
"Olumsuz Havay Beklemek" ...............74
Peker, alnm, Susmu Yere Bakyor..........75
stediimiz Olacak..........................76
Son Raund ...............................77
Kyamet Koptu.............................79
Tehlike Byk..............................81
Tartma Yaylyor .........................82
Samimiyet Konusu..........................84
Tartma Politik Deil Psikolojik...............86
12 TEMMUZ BEYANNAMES ..............89
BALAYAN YEN DNEM..................95
"Devri Sabk Yaratmamak " .................96
Allahasmarladk Dedim Ya! ................98
Fini Sreci................................99
Maraal akmak ld......................100
ktidarda Drt Kurucu......................102
Farkl Dnen Bir Kurucu..................102
"Radyoyu Camiye evirdiniz"...............105
Menderes stifada Direniyor.................107
Demokraside Yalnz Bir Adam!...............108
Liklik Konusu ve Demokrat Parti ..........109
zlenen Politika Deiiyor...................111
Menderes Asndan slmiyet ve Trkiye......113
Menderes Kendi apraznda.................114
mam- Hanefi'nin Kabri nnde.............116
MENDERES'N STFALAR DZS TARH KMSENN
TASARRUFUNDA DELDR.............125
Bayar Cumhurbakan......................127
Menderes Babakan........................128
Menderes Parti Lideri .....................129
Bir Garip Bakan ..........................130
Beraber Gideriz ..........................131
psz zm ...........................133
Bayar'm Grmeleri.......................134
Kore Sava .............................135
Radyo Camiye Dnd ....................136
Prensip Anlamazl .....................137
Masuniyetsiz Politikaclar .................138
Envanter steniyor.........................139
ktidar Yolunu An Karar .................140
Devri Sabk Yaratmamak ..................141
8
"Gaip" Ate Gibi .........................142
Bahar Havas ............................143
Onlar Yok Diyorlar .......................144
Fikrinize Katlmakta Mazurum...............145
Bayar Ne Diyor ..........................146
nn Ne Diyor ..........................146
Tarih Ne Diyecek..........................149
Grup Darbesi ............................150
Menderes O Menderes, Grup Deil...........151
Menderes'e Gvenoyu ....................152
"Elim Mahkum" .........................153
"stifam Takdime Gelmitim" ..............154
Menderes Meydan Okuyor..................155
Dokuz Subay Olay .......................156
Menderes'in Duraksamas...................157
Olaylarn Grnmeyen Yz ...............158
Bayar Titiz, Menderes Gevek................159
"Gerekirse ekilirim" .....................160
Buhran stifalar...........................161
Olaylar, Olaylar, Olaylar ...................162
"Ordu Rahatsz"...........................163
"Grmemiz Bitmitir" ...................164
Sorgu Ve Grev ..........................165
TRKYE ZERNDE SOVYET EMELLER . .167
Birinci Dnem ...........................167
Suriye'nin BM'ye ikayeti...................168
Deme Deil, Sava Bildirisi ...............170
Sovyetlerin Bar Taarruzu! ................171
in Asl..................................171
Msr'da htilal ...........................172
Suudi Arabistan'dan lk Adm ..............173
Sovyetle/n Sknts Neydi? ................174
Aradaki Buzlar Eritilmeliydi ...............175
300 Milyon Dolar'a Dostluk ................176
Vatan Partisi ve Bir Suikast..................176
Trkiye'nin Nefis Mdafaas ...............178
Bar Saldrlar Sryor ....................179
Irak'ta Srpriz htill.......................181
Politikada Sertleme......................182
nn Sahnede............................183
lk Hedefler Beyannamesi...................184
Vee... 27 Mays htilli Oluyor................186
Sonun Ba ..............................186
Menderes'in Moskova Ziyareti...............187
Rusya'dan Sert Nota ......................189
Muhalefette Patlama ......................193
KADERNN BAHTSIZ MMARI
ADNAN MENDERES ....................197
Kader Saati...............................198
Misyonu Olan Bir Babakan.................200
Yer Yerinden Oynad.......................202
ktidar Muhalefet Kucaklamas..............204
Sava Balyor.............................206
BR TRAJED SEMBOL:
BERN MENDERES......................213
"Seni Boayacam" ......................214
"Politika m, Tvbe" ......................215
Politikaya Girmemek! .....................216
10
Evlenme Konusu .........................217
Menderes ksz .........................218
Aydnl ifti ............................219
Politika Politika ..........................222
Bir Hatra!................................223
Mtevaz Bir Hayat........................224
"Eve Uyumak in Gidiyorum" .............226
Evin nnde Kuyruk .....................227
Ara Sra Mnakaa .......................228
Trkiye alkalanyor .....................231
Kk'e Tandlar .........................233
Berin Hanm'n ikayetleri .................235
Menderes Sinirlendi ......................237
Ben ve Milletim ..........................238
Ztlarn Birlii.............................240
Millet Drt Ylda Bir Konuur................243
Cmbzn Paras...........................245
lk Defa ok fkelendi ....................247
Yassada Mektuplar........................249
Sevgiyi Kskanyorlard ...................251
Tompsonlu Subaylar ......................256
Yassada ................................257
ntihar Teebbs ........................258
Berin Hanm'n rpn Fayda Etmedi ......259
En Uzun Gn ............................260
Berin Hanm inn'ye Gidiyor...............261
DEMOKRAT PART'DE HAM
CAN SKANDAL ......................263
BRAIKLAMA
Bu kitap, Adnan Menderes ve Demokrat Parti hakknda yazdklarmn iinden yaplm bir derlemedir.
Elbette bu konu zerinde yazdklarm, bundan ibaret deil... Bir seim yaptm: Demokrat Partinin, Celal
Bayar'n, Adnan Menderes'in karakteristiklerini bir araya getirmeye altm.
Burada okuyacanz olaylarn bir blm, bilinen eyler... Ancak, bilinenin "arkas" da var!. te o
"arkasn" bu kitapta yakalayacaksnz!
Demokrat Parti ve Adnan Menderes'in d politika kesiti... Amerika ile ve Sovyetler Birlii ile ilikileri.
"Badat Paktnn kuruluuna sebep olan etkenlerle, yklmas iin yaplan Sovyet almalarnn
bilinmeyen aamalar...
ki Demokrat Parti kurucusu Celal Bayar ile Adnan Menderes'in iktidar ve muhalefet ilikileri... 10 yllk
Demokrat Parti ktidar zarfnda Menderes'in bilinmeyen 11 istifas, sebepleri ve sonular bu kitapta
nnze serilecektir.
Zaman elverirse Demokrat Parti ve iktidarnn Trk tarihi iindeki yerini belirleyen bir alma yapmak
ve demokrasimizin geleneksel temellerini belirlemek muradmdr! Sevgiler ve sayglarla...
smet Bozda
UNUTAMADIIM
Adnan Menderes, Trk demokrasi tarihine atlm altn bir imzadr. Demokrat Parti'nin Bursa kurucusu
olarak yakn ve scak mnasebetlerimiz olmutur. Muhalefette ve iktidarda fikirlerini ve sofrasn
paylamtr. Rakiplerimle birlikteyken bir gezi srasnda yksek sesle adm nleyip beni aramasn
sonra koluma girip: "Gel seninle fsr fsr konualm da eytan atlatalm." Demesini
unutamayacam!..
Parti bakanmd, kurucu arkadamd, akalaabildiim dostumdu; fikirlerini byk lde paylatm
siyaset adam idi. Kalle hesaplarla ipe ekildii zaman, lk lk aladm, svdm saydm! Her lm
yldnmnde bir iir yazdm ona! lkini kitabma da aldm. Onu asanlara en byk ceza, kabrini ziyaret
eden milyonlar ve makberesine devlet treni ile gtrlmesi!..
Bu kitapta ne mi var?..
Sadece MENDERES, Adnan MENDERES!..
smet Bozda
DEMOKRAT PART HKYES BYLE BALADI
1945 ylnn gzel bir nisan akam idi. Yemekten sonra Aydn Milletvekili Adnan Menderes, akrabas
olan eski Dileri Bakan Tevfik Rt Aras'n evine gelmiti. Aras'n evinde genellikle Perembeleri
baz milletvekilleri, eski ve yeni politikaclar toplanrlar, sohbet ederlerdi. Adnan Menderes; salonda
Tevfik Rt Aras', Profesr Fuat Kprl ve Eskiehir Milletvekili Emin Sazak'la ba baa buldu. Aras
konuuyor, onlar dinliyorlard:
- Toparlanmann tam srasdr beyler..-. San Fransisco'da, Cemiyeti Akvam'n yerine konacak bir
"Birlemi Milletler Anayasas" hazrlanyor. Ben Cemiyeti Akvam'da ok bulundum, kymetini iyi bilirim.
Atatrk de ok deer verirdi. Demokrasi cephesi zaferi kazanmtr. Kurulacak yeni dnya demokrasi
dnyasdr. Eer biz hl Mill eflik'le avunur gidersek bizi bu tekilata almazlar. Bir an nce teebbs
ele geirmeli ve partiyi uyarp smet Paa'nm iftlii olmaktan kurtarmaldr. Bunu siz yapacaksnz Fuat
Beyefendi, siz yapacaksnz Emin Beyefendi. Sizin gibi memleket sever, uyank grl insanlar
yapacak...
16 SMET BOZDA
Emin Sazak, kurnazca dinliyor, susuyor; Fuat Kprl ban sallayarak Aras'a hak verdiini
anlatyordu. Kapdan giren Adnan Menderes'in sesi duyuldu:
- Baskn basanndr, demiler. Sust yakalandnz! Ya biz smet Paa'nn iftliinde rgatlk etmiyor
muyuz?.. Bize vazife yok mu?
Tevfik Rt Aras, bir yandan Menderes'i karlyor, bir yandan konuuyordu:
- Elbette var!.. Tam zamannda geldin. Otur, bak u San Franssco iini gryoruz...
Adnan Menderes, Fuat Kprl'nn tek bana oturduu kanepeye yerleti. "HOCA" diye hitap ettii.
Bilgisine sayg duyduu Kprl'y seviyor ve bir sredir onunla sk fk arkadalk ediyordu... Fakat
kendisi gibi bir iftlik aas olan Emin Sazak'la aras pek iyi deildi. Emin Sazak'n Babakan kr
Saraolu ile yakn dostluu, Anadolu Kulb' nde ortaya bir laf atp insanlar konuturduktan sonra,
bunlar "Yukarya" duyurduu sanlmas, ona olan gvenini sarsyordu.
Emin Sazak cebinden bir Gelincik paketi karp sigarasn yaktktan sonra:
- Doru sylyorsun arkada, dedi. Biz ite geldik, gidiyoruz. Bu genler yapacak bu ileri, Adnan
Bey'in kendisine de syledim ya, Meclis Komisyonu'nda Toprak Kanunu grlrken yle yaman
konutu ki, Vekiller diplerinin stne otura kaldlar. Mebus byle olacak... Biz kp kem km ediyoruz.
Byle konumaya balayan Emin Sazak, giderek bir yandan Adnan Menderes'i vd, bir yandan Fuat
Kprl'y
17- MENDERES... MENDERES,..
okad, bir yandan da Tevfik Rt Aras' eski arkadala snarak yar aka yar ciddi gklere
kardktan sonra sustu. Susmadan nce de "Ne yapacaksak, elimizi abuk tutalm. Grubu uyaralm,
herkes olup biteni rensin" demeyi unutmad.
Byle balayan sohbet, gece yarsndan sonraya dek srd. Hibir karara varlamamt; nk kimse
iin nereden tutulmas gerektiini ya dnemiyor, ya da gvenip ortaya atamyordu.
Daldlar...
Emin Sazak araba ile evine gitmi ve giderken arkadalarn evlerine brakmay teklif etmiti. Fakat
Menderes'le Kprl, yrmeyi sevdiklerini syleyerek ayrldlar. Yeniehir asfaltnda birlikte yrrken
kisi de konumuyordu. Asfaltta yalnz ayaklarnn yumuak ve Kprl'nn bastonunun sert sesi vard.
Kprl evinin nne gelince, Menderes'e elini uzatt:
- Yarn Bana ura da sabah ayn birlikte ielim, dedi.
BR FNCAN AYDAN IKAN DEMOKRAS
Ertesi sabah iki politikac yine ba baa idiler. Adnan Menderes, hemen hemen btn geceyi uykusuz
geirmiti. Uzun saatler kendi politika hayatyla, memleketin tarih iinde gelien politik hayatn
dnm, smet Paa'nn "Milli ef" olarak gcn hesaplam, uyarmay yanl benimsemesi halinde,
hem memleket hem de ahs bakmdan ne eit sonular doabileceini tasarlamt. Sze Fuat
Kprl balad:
18 SMET BOZDA
- Aras'n hakk var. Onun istedii baka ama, dedikleri yerinde. Bir hareket yapmak lazm. Aras'm
geveledii sosyalizm, mosyalizmle bu iler yrmez. Ama koskoca dnyann ortasnda Milli eflik
dzeniyle de iin iinden kamayz. Demokrasiye doru ynelmeliyiz. Ama nasl?... smet Paa kurnaz
adamdr. Milli efliin bundan te skmeyeceini anlar. Nitekim anlam ki, bir sredir ona buna atan
Hikmet Bayur'a hi ilimiyor. Eskiden azn m atrrd yoksa. Bunlar iyi belirtiler; ama, bize gveni
yoktur ve biz bir hareket yaparsak, tekliflerimizde ard dnce aramaya kalkar.
Menderes kararl bir sesle konutu:
- Ararsa ne olur?...
- Ararsa, bizi tedirgin eder. Ortalk karr.
- Hoca, korkacak myz bundan? Can ne isterse onu dnsn! Biz memleketin hayrna olacak bir iin
iinde deil miyiz?.. Daha olmad, bana alsn mebusluu... Seninle eker gider iftlikte pamuk ekeriz.
-Demek yle... Kararlsn!... Pekala... Byle balad Demokrat Parti'yi kuran fikir. Bir gece yars
suskunluu ve bir sabah ay konumasyla!..
DURUM
O yllarda Halk Partisi iinde bir hareket yapmay dnenler, yalnz Adnan Menderes'le Fuat Kprl
deildi. Meclisteki tenkitleriyle epeydir kendisini basna ve kamuoyuna duyurmu Hikmet Bayur bata
olmak zere, Celal Bayar, Recep Peker, Refik evket nce, Refik Koraltan, Emin Sa-
19 MENDERES... MENDERES...
zak da vard. Nitekim bunlar daha sonra bir bte oylamasnda birleecekler ve Milli efin hkmetine
gvensizlik oyu da vereceklerdi. Fakat henz aralarnda bir devre kurulmu deildi. Her birinin kendine
gre bir muhalefet yapma hesab vard.
Tevfik Rt Aras'n Perembe sohbetlerine katlan Refik Koraltan, ksa br zaman sonra Menderes ve
Kprl devresine girdi. O da 2. Dnya Sava ertesi memleket iin, baz eyler yaplmas gerektiine
inanyordu. Gruba bir takrir vererek ie balamay Menderes ve Kprl'ye o nerdi. Fakat Menderes,
isim yapm bir politikacy da aralarna almak gerektii fikrinde idi ve Celal Bayar stnde duruyordu.
Menderes'e gre Bayar, smet Paa'dan sonra parti grubunda ve kamuoyunda taraftar toplayabilecek
bir bayrakt. Onun da esprisi muhalefette idi. Aktan, sert bir muhalefet yapmamakla birlikte, "Varlk
Vergisi" srasnda ve devletin savaa srklenmesine yaklald gnlerde grupta sesini ykseltmi,
uyarc konumalar yapm, imekleri stne ekmekten korkmamt. Bu fikrini Fuat Kprl'ye at.
Kprl, fikre muhalif deildi; fakat Bayar'a bir lzum grmyordu. Kendi balarna da bir takrir
verebilirler ve partiyi uyarabilir-lerdi.
te bu gnlerin birinde, 1945 nisannn ortalarna doru Yeniehir'deki Kutlu Restorant'nda le
yemei yiyorlard. eriye Bayar girdi. Hemen ayaa kalktlar ve Bayar' masalarna ardlar. Oturdu.
Yemekte nemli bir ey konuulmad. Yemekten sonra Kutlu'nun hemen kar kesinde zen
Pastanesi'ne getiler ve kahvelerini yudumlarken, Bayar'a yava yava fikirlerini akladlar. zellikle
Menderes konu-
20 SMET BOZDA
uyordu. Samimi ve heyecanl idi. Bayar, kendine has devlet adam souk kanll ile dinliyor, bazen
sorular soruyor ve dnyordu. Bayar sonunda "Prensipte uyutuklarn, ayn fikirleri paylatn"
syledi. Fakat bir kere daha toplanp enine boyuna konuulmas kararlatrld.
DRTL TAKRR HAZIRLANIYOR
Menderes'in istedii olmutu. Bayar' devreye sokmulard. Bir ay kadar sonra Tevfik Rt Aras'n
evinde yeni bir buluma oldu. Gelenlerin inde Cemal Tunca da vard. Cemal Tunca, parti iinden
balamak, memleket lsnde geniletmek artyla acele demokrasiye gidilmesinin ateli sa-
vunucusuydu, Bayar, bir uyarma takriri hazrlanmasn benimsedi. Ancak Bayar, takririn geni
tutulmasn ve parti iinde ne eit devrimlerin yaplmas gerektiinin btn akl ile ortaya
konmasn istiyordu. Buna karlk Menderes ve Kprl, nce prensip fikri benimsetmeyi ve bunu ka-
bul ettirdikten sonra ayrntlarn ortaya atlmasn uygun gryorlard. Bayar sordu:
- Siz prensibin kabul edileceini umuyor musunuz?,.
- Neden edilmesin?..
- Ben ummuyorum. Bu sebeple de hi deilse fikirlerimizin gerek basn ve gerekse Parlamento'da
ayrntl olarak renilmesinin bir eitim olacan dnyorum. Bugnk Halk Partisi'nin bu fikirleri
kabul etmesi, eyann tabiatna aykrdr. Hele bu takrirde bizim imzalarmz varsa...
Refik Koraltan yksek sesle saymaya balad.
- REFK KONYA... GALP HOCA BAYAR... ORDNARYS PROFESR FUAT KPRL... NKILAPI
PARLAMENTER ADNAN MENDERES-.Bu imzalar parle-manto-nun erefidir.
Bayar, glmseyerek arkadalarnn yzlerine bakt:
- Fikirlerinize katlyorum. Takriri imzalayacam... Fakat beni dinlerseniz, vakit ok erken. Olaylarn
gelimesini bekleyelim. Maksadmz Halk Partis'ni paralamak deil, memlekete hizmet etmektir.
evreyi, fikirlerimize hazrlayalm...
Bayar, dncelerinde hakl idi. Fakat arkadalar acele ediyorlar, teebbslerinin yarataca ortam
karmak istemiyorlard. Bayar'in fikrine katlr grndler. Fakat ilerinden de bu davran hem garip
karladlar, hem biraz kukulandlar. Tarih, 18 Mays 1945 idi.
MLL EF DEMOKRASDEN YANA
19 Mays'ta beklenmedik bir ey oldu. Cumhurbakan, Milli ef, Halk Partisi'nin deimez Genel
Bakan smet nn; Genlik Bayram sebebiyle bir konuma yapt ve "Demokratik dzene geme
gereini" aklad. Bayar'n arkadalar frsat karmasna zldler ve hemen Bayar bulup ona
fikirlerinin ne lde isabetli olduunun meydana ktn hatrlattlar. Bayar yine kendilerine sabrl
olmalarn nerdi. Olaylar hzla geliiyordu.
22 SMET BOZDA
Gerekten de hzl geliti. 29 maysta Babakan kr Saraolu'nun 7 aylk btesine 7 milletvekili
gvensizlik oyu verdi. Oy verenler: Hikmet Bayur, Recep Peker, Celal Bayar, Refik Koraltan, Adnan
Menderes, Fuat Kprl, Emin Sazak't. 30 maysta CHP Genel Sekreteri Memduh evket Esendal istifa
etti. 31 Mays'ta ktisat Vekili ile Ticaret Vekili kabineden ekildi, 1 Haziran'da Toprak Kanunu; mecliste
Recep Peker, Adnan Menderes, Emin Sazak ve Hikmet Bayur tarafndan iddetle tenkid edildi. O kadar
ki, Meclis Bakan Vekili Mazhar Germen, yerini Meclis Bakan Abdlhalik Renda'ya terk etmeye
mecbur kald. 12 haziranda Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltan'n imzalarn tayan drtl takrir,
Halk Partisi Meclis Grubu'na verildi.
C.H.P. Meclis Grubu Yksek Bakanlna;
"Daha ilk kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyeti'nn ve Cumhuriyet Halk Partisi'nin en esasl umdesini
tekil eden demokrasi prensiplerine inanm ve Trk Milleti'nin ancak, bu prensiplerin tamamnn tatbiki
sayesinde refah ve saadete kavuaca kanaatine balanm olan vatandalarn, btn memlekette ve
bilhassa partimiz mensuplar arasnda en byk ekseriyeti tekil ettikleri phesizdir. te bu
kanaatledir ki; millete zlenen bu amacn gereklemesi iin lzumlu grdmz tedbirleri partimizin
meclis grubuna arz ve teklif etmeyi bor tandk.
"Atatrk'n lmez dehasna bal olan mukaddes Kurtulu Savamz'dan doan Trkiye Cumhuriyeti,
ilk Tekilt Esasiye Kanunu ile dnyann belki en Demokratik Anayasa'sn meydana getirmi ve bu
sayede, gerek ferdi hrriyetleri ve gerek milli murakabeyi en geni surette salamak imknlarn
vermiti.
23 MENDERES.-. MENDERES-..
SINIRLI ZGRLK
Memleketi, ortaadan kalma birtakm zararl messeselerden koruyabilmek ve irticay krmak
maksadyla 1925'ten sonraki yllarda siyasi hrriyetlerin baz takyitlere uratldn biliyoruz, lkin
Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Tekilat Esasiye Kanunu'nun demokratik ruhuna daima sadk kalm ve
Cumhuriyetin byk kurucusu Atatrk bunu tamamyla demokratik bir ekle ulatrmak idealinden
lnceye kadar ayrlmamt. Burada izahna lzum grmediimiz trl sebeplerden dolay,
muvaffakiyetsizlikle neticelenen Serbest Frka tecrbesi bu maksatla yaplm bir hareketti. Bu talihsiz
tecrbenin uyandrd byk tepkileri neticesine de siyasi hrriyetlerin yeni bir takm tahditlere
uratld inkr edilemez. Bununla beraber Cumhuriyet daresi'nin her eye ramen demokratik
tekml yolunda ilerlemek istediini gsteren teebbsler de vardr. Byk Millet Meclisi seimlerinde
mstakil mebuslara gittike daha artacak nispette yer ayrlmas tecrbesini buna bir delil olarak
zikredebiliriz.
kinci Dnya Sava'nn belirmeye balamas ve harp tehlikesinin memleketimizi daima bir tehdit
altnda bulundurmas, pek tabii olarak, siyasi hrriyetleri bir kat daha tahdide sebep olmu ve bu
suretle Tekilt Esasiye Kanunu'nun demokratik ruhundan biraz daha uzaklatrlmtr. Geri,
Cumhuriyet Halk Partisi'nin iinde ayrca bir "Mstakil Grup" tekili, milli murakabe iinin daha esasl bir
ekilde salanmas ve tek parti usulnden doan zararlarn karlanmas yolunda bir tecrbe olmakla
beraber, kuruluundaki gayri tabiilik dolaysyla bundan da mspet bir netice alnamadn gryoruz.
24 - SMET BOZDA
Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn tam muvaffakiyet kazand, demokratik
hrriyetlere tam riayet prensibinin milletleraras teminata balanmak zere bulunduu u gnlerde,
memleketimizde de -Cumhurbakanndan en kne kadar- btn milletin ayn demokratik lkleri
tadndan phe edilemez.
Uzun asrlardan beri mstakil bir devlet olarak yaayan Trkiye'de, hatta okuyup yazma bilmeyen
vatandalarn bile siyasi hrriyetlerini uurla kullanacak bir seviyede bulunduklar inkr edilemez bir
hakikattir. Okuyup yazma bilmeyen kyller arasnda bile dnyann en deerli idare ve siyaset
adamlarn yetitirmi bulunan milletimizin, bilhassa Cumhuriyet daresi kuruluundan beri yaplan
byk hamleler neticesinde, bundan yirmi yl evveline nisbetle, ok yksek seviyeye erimi
bulunduu, vnlecek bir gerektir.
te bir taraftan, i hayatmzdaki bu mesut tekmln yaratt siyasi olgunluk, dier taraftan,
bugnk medeniyet dnyasnn umumi artlar, daha ilk Tekilt Esasiye kanunumuzda hakim olan
demokratik ruhu, bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle tecelli ettirmek zaman geldii
kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun, bir an nce gereklemesi ynndeki dncelerinizi
yle hlasa edebiliriz:
TEKLFLER
1) Milli Hakimiyetin en tabii neticesi ve ayn zamanda dayana olan Meclis murakabesini.
Anayasamzn yalnz ekline deil, ruhuna da tamamyla uygun olarak tecellisini salayacak tedbirlerin
aranmas.
2) Yurttalarn siyasi hak ve hrriyetlerini, daha ilk Tekilt Esasiye Kanunumuz'un gerektirdii ekilde
kullanabilmeleri imkanlar salanmas...
3) Btn parti almalarnn, yukarki esaslara tamamyla uygun bir ekilde yeniden tanzimi...
Muhterem Milletvekilleri, Arkadalarmzn yksek tasviplerine sunduumuz bu teklifimizle, daha ilk
kuruluundan beri, milli hakimiyet gayesine erimeyi, onu gelitirmeyi hedef tutan Cumhuriyet Halk
Partisinin ve btn Trk Milletinin yksek arzularna tercman olduumuza, Atatrk'n idealine sadk
kaldmza inanm bulunuyoruz.
Cumhurbakanmzn 19 Mays 1945 tarihli nutuklarnda: "Siyaset ve fikir hayatmzda demokrasi
prensiplerinin daha geni bir lde hkm srecei" hakkndaki ifadeleri, bu teklifimizin vakitsiz ve
yersiz olmad hakkndaki inancmz bsbtn kuvvetlendirmitir.
Milletimizin btn kudret ve iradesini temsil eden Byk Millet Meclisi Parti Grubu arkadalarmzn,
Trkiye Cumhuriyeti'ne ve Trk Milleti'ne dnya demokrasileri arasnda erefli bir mevki salayacak
olan bu teklifi, kendi z dncelerinin bir ifadesi gibi telakki edeceklerinden asla phe etmediimizi
bir defa daha tekrar eder ve takririmizin ak oturumda mzakeresini sayglarmzla rica ederiz.
zmir:
Kars:
el:
Aydn:
Celal Bayar Fuat Kprl Refik Koraltan Adnan Menderes
I
26 SMET BOZDA
te bu takririn reddi, "Demokrat Parti"nin kurulu gerekesidir. imdi demokratik bir lke kurmakta bu
lde samimi ve fikirde anlam drt nsan buraya iten etkenleri ve hayatlarn ksaca gzden
geirelim ve bu FKR MADALYALARININ tersini evirip grelim.
DRT NKILAPININ HKYES
Buraya kadar anlattklarmzdan aka grlyor ki, Drtl Takrir'e imza koyan 4 milletvekili, yeni bir
parti kurmak hevesinde deildi. Niyetleri, Halk Partisi iinde bir hareketin bana gemek, ynetici
kadroyu uyarmak ve bylece kendilerinin fikir ve politika kiiliklerini tescil ettirmektir. Bunu yaparken
yalnz Milletvekillii grevlerini yerine getirmiyorlar, bu grevin stnde bir greve de ehliyetli oldukla-
rn ispatlyorlar. Bayar Bavekil, Fuat Kprl Milli Eitim Bakan, Menderes Tarm Bakan, Koraltan
ynetici kadronun sz geen bir adam olsayd acaba byle bir takrire imza koymak ihtiyacn
duyacaklar myd?
Bu yazlarmz size apak gsterecektir ki, devleti yneten, kimseler pekok eyin hesabn yapmak
zorundadrlar. Bizde baz partilerin ciddi fikirler zerinde kurulduu dorudur; fakat kurucularn ve
sonradan katlanlarn hepsinin sadece bir fikir idealizmi ve memleketseverlik heyecan ile bu ie
koyulduklarn sylemek ok gtr!
imdi, Demokrat Parti'nin kurulmasna yol aan "Drtl Takrir"e imza koyanlarn muhtemel psikolojik
tandanslarn, bildiimiz baz gereklerin altnda inceleyelim.
27* MENDERES... MENDERES...
FUAT KPRL
Bir Ordinarys Profesrmzdr. alt alanda gerek bir otoritedir. Birinci Dnya Sava gnlerinde
Ziya G-kalp'n uyarmalaryla yapt tarih ve edebiyat aratrmalar bile, bu gne kadar bir ta
dmeden salam kalmtr. Yapt aratrmalarla yalnz Trk Tarih ve Edebiyatna deil, dnya
kltrne de katklarda bulunmutur. Son 20 yllarn politikaya deil de bilime verseydi; Trkiye, hatta
dnya kendisinden daha ok yararlanacakt. Gerek sebebi kesin olarak bilinmemekle beraber, onun
politikaya kayn bir ak hikyesine balarlar.
Fuat Kprl'nn, o yllarda gzellii dillere destan, zeki, herkes tarafndan beenilip yceltilen bir kz
rencisi varm! Bu kz rencisini beenir, hatta severmi Kprl... Fakat bu duygusunu retim
yllarnda aa vurmam. Sevgisini ve beenisini gmm yreine, kzn niversiteyi bitirmesini
beklemi.
K AK ARASINDA BR GEN KIZ
Yine o yllarda niversite rencisi olan Hasan Ali Ycel de o kz sevmi. Fakat onun -Hocas Kprl
gibi- bir sakncas olmad iin, alm kza. iirler yazm, arklar bestelemi, dil dkm ve bir ilinti
kurmu kzla. Hasan Ali Ycel'in Suzinak makamndan besteledii ve radyolarda itibarla icra edilen "Sen
bezmimize geldiin akam neler olmaz?" arksn onun iin yapm. Hasan Ali Ycel'le kzn arasndaki
bu ilikiyi bilenler evleneceklerini dnmeye balamlar.
28 SMET BOZDA
Bu srada kz, niversiteyi bitirmi; bitirince, Fuat Kprl iin hocalk sakncas kalkm orta yerden...
Yreini am. Kz, ne dnmse dnm, sonunda Hasan Ali Y-cel'le evleneceine Fuat Kprl
ile evlenmi.
Hikye burada bitiyor. Fakat yar bitmiyor ki...
Kprl, milletvekili olmu... Bakanlk bekliyor ama, kendisine kimsenin bunu yaktrd yok! Bilim
alannda otorite olmaktan gelen ve biraz da mizacnn eilimini yanstan ulu orta konumas, evresine
nem vermemesi ve Meclisin "Merdivenalt" kulisine ittibar etmemesi, onu Parlamen-to'da "Yalnz
adam" haline getirdi. Ama, bundan da pek yaknd yoktu.
Bu srada, eski rencisi Hasan Ali Ycel milletvekili oldu. Ksa bir zaman da tatl dili, insanlar ho
tutmas ile kendisine bir evre yapmay baard. Milli Eitim Bakanl'nn nemli bir kademesinden
meclise girdii iin, konusunun yetkilileri arasnda saylyordu. Tatl, davudi, dokunakl bir sesi vard ve
toplantlarda arkadalarna arklar sylyor, meclislerin aranlan kiisi olmasn biliyordu. Hele Milli
efin annesine okuduu mevlitlerin gzellii stndeki dedikodu, alm yrmt. Bir gn
beklenmedik bir zamanda Milli Eitim Bakan oluverdi.
Ak yarn Fuat Kprl kazanmt ama, politika yarnda Hasan Ali Ycel batayd. Kprl,
kendisinin bulunduu bir mecliste rencisinin Milli Eitim Bakan olmasn hazmedemedi. Ulu orta
konuarak dikkati ekiyordu. Bu konumalar kendisi iin menfi puan toplamakta gecikmedi. Buna
karlk Hasan Ali Ycel irinlii ve hazr cevapll ile her gn biraz daha gze giriyordu.
29
Fuat Kprl iin skntl gnler balamt. Ak yarnda kazanm, fakat politika yarnda
kaybetmiti. rencisi, btn nn aklabanlktan alyor; o, dnya lsnde bilim aamalar
yapmasndan! yle iken kendisine bakanlk koltuunu yaktramayan Milli efe ve Halk Partisi yneti-
cilerine elbette fkeliydi.
KPRL'NN MZACI VE POLTKA
Fakat hemen unu belirtelim ki, bu psikolojik etkenle Kprl'nn politika hayatn deerlendirmek
yanl olur. Ancak Kprl, mizac ile de demokrasiye pek elverili deildi.
Nitekim kurucusu olduu, uzun yllar Demokrat Parti'yi Genel Bakan adna ynettii halde, en sonra
Demokrat Par-ti'den ayrlmaya ve bu partinin karsna geip onunla mcadele etmeye mecbur
kalmas, demokrasiye kendi hayatnda raz olmamasndan ileri geliyor. Belki mcerret olarak de-
mokrasiye bir fikir yatknl vard; fakat mizac, ounluun kendi fikirlerine kar olmasna hi yatkn
deildir.
CELAL BAYAR
Drtl Takrir'e g kazandran imza, elbette ki Atatrk'n son Bavekili Celal Bayar'n imzasdr. Celal
Bayar'n meslei politikaclktr. Bursa'da birka yl banka memurluu yaptktan sonra "ttihat ve
Terakki Cemiyeti"ne girmi ve
30 SMET BOZDA
bundan sonra srekli olarak politikaclkta kalmtr. izdii politika izgisi gerekten baarldr.
Hem Osmanl mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava'ndak yenilgisinde ynetici olarak sorumlu olmak
hem de izmir'e kan Yunan ordusu karsnda silahl mukavemete girip, Kurtulu Sava'na ilk balayan
ve bunu sonuna kadar srdrebilen ttihat olmak; yalnz Bayar'n muvaffak olabildii bir politika
ustaldr. Bu politika ustaln, Atatrk'n yakn arkadalar olan Tevfik Rt Aras, Kl Ali, Recep
Zhr, Fuat Bulca gibi isimleri, Demokrat Parti'ye almamakla ortaya koymutur. Oysa bu kimseler,
uzun sre Celal Bayar', smet Paa karsnda bir parti kurmaya zorlamlard. Fakat, Bayar her birine
zel muhabbeti olduu halde, gen bir parti iin sakncal olacaklarn bildiinden, bunlar Demokrat
Parti'den uzak tuttu.
Politik kiilii bylesine belirmi bir parlamenterin, Drtl Takrir'e imza koymasnn nemi vardr.
Nitekim, teki imza sahipleri Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Ko-raltan, Halk Partisi'nden
karldklar halde, Celal Bayar partiden karlmam ve buna, hibir suretle teebbs edilmemitir.
Ancak, Demokrat Parti'nin kurulaca gnlere yakn bir dnemde kendisi nce milletvekilliinden sonra
da Halk Partisi'nden stifa ederek kurulan yeni partinin liderliine gemitir.
NN-BAYAR LKLER
smet Paa, Atatrk'n ktisat Vekili ve Bavekili olarak Celal Bayar'n iktisadi grlerine kardr. Bunu
aka soy-
31- MENDERES... MENDERES...
lemitir. Fakat, Atatrk'n hastal srasnda Bavekil olarak kkrtmalara, kk oyunlara itibar
etmemesini, Atatrk'n lmnde Devlet Bakanl'nn intikalini przsz salamasn, "Memlekete
yaplan en byk hizmetlerinden biri" olarak nitelemi ve bunu yaz ile de teyit etmitir. Fakat 1938
ylnda meclis huzurunda yapt konumada Bayar'n Babakan seiliindeki isabeti anlatrken:
"Bayar'm kendisinde bu altn yrek ve vazife ak olduka, daima muvaffak olacaktr. Bu yeni
vazifesinde byk muvaffakiyetler kazanacana kati surette inancm vardr" demesi, Bayar'a devlet
izgisinde ayr bir nem kazandrr. Byle bir devlet adamnn Drtl Takrir'e imza koymasnn elbette
zel bir deeri vardr.
BAYAR STESEYD
Peki, Celal Bayar Drtl Takri/i imzalamaya iten i sebepler yok muydu?... Kanaatimizce vard. Bayar,
Atatrk'n lm srasnda elinde bulundurduu devlet glerini smet nn'nn aleyhinde kullanmak
isteseydi, zaten vadesi gelmi olan yeni seime gidebilir, smet Paa'ya oy vermeyecek bir Byk Millet
Meclisi hazrlayabilirdi. O zamanki ileri Bakan kr Kaya'nn, Dileri Bakan Tevfik Rt'nn,
Cumhurbakan Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak'n, Kl Ali'nin kendisini bu yola srklemeye
altklar kukusuzdur. Esasen Atatrk de hasta yatanda bu konuya imale edilmiti. Bayar, bu
tahriklere kaplmam ve nn'nn cumhurbakanln normal yoldan salamtr. yle olmasna
ramen, nn'nn ksa bir sre sonra kendisini bavekillikten uzak-
32 SMET BOZDA
latrmas ve soruturma komisyonu kurmas; olu Refii Bayar' -adi ihbarlar mesnet tutarak- ileli
gnler yaatmas; elbette baba olarak Celal Bayar'n iinde devasz yaralar amtr. Bayar'n btn
bunlara ramen smet nn'ye krgn olmadn sylemek elbette mkanszdr.
Celal Bayar, fikir olarak Liberal Parlamenterizme ne lde yatkn bulunmu olursa olsun, nn'nn
kendisine yukarda belirttiimiz tutumu olmasayd kolay kolay Demokrat Parti liderliini benimsemezdi.
Belki Halk Partisi'nin demokratik bir bnyeye dnmesi iin baz teebbslere giriir, uyarmalar yapar;
fakat kurucular arasnda bulunduu Halk Partisi'nden istifa ederek onun karsnda ayr bir siyasi
teekkl olarak mcadele etmeye raz olmazd. Nitekim "Bavekilim Adnan Menderes" adl kitabnda
unlar sylyor: "Demokrat Parti programnn almalar bittii gne kadar Halk Partisi'nden istifa
etmemitim. Bu i bana sevimsiz ve zor geliyordu. Fakat yapacak baka bir i kalmamtr. Program
almalarn bitirdiimiz gn, oturup Halk Partisi'nin manevi ahsiyetine duyduum hrmet duygularm
belirttim ve aralarndan ayrldm yazdm. Bu esasen, Halk Partisi tarafndan beklenmekte olan bir
eydi. Hatta biraz gecikmi saylabilirdi..."
BAYAR'IN GREV ANLAYII
Grlyor ki Bayar, sonuna kadar Halk Partisi'nden kopmay geciktirmitir. Bunun sebebi aktr,
kurucular arasnda bulunduu bir partiyi bu i "olmuyor" diye ortada b-
rakmak, mizacna ters dmektedir. Fakat Parti'nin banda olan nn, Bayar' Parti'den
uzaklatrmaya adeta zorlamtr.
Bu belgeler ve tarihi gerekler karsnda duraklamasna ramen; Halk Partisi'ne kar Demokrat Parti'yi
kurup, Halk Partisi ile mcadele etmee hevesli ve istekli deildi. smet nn'nn 1938'den bu yana
izledii politika ve Bayar'n ahsna kar haksz tutumu, Demokrat Parti'nin kurulmasnda etken
olmutur.
Bayar, baka meslei olmayan profesyonel bir politikacdr. Bankacl, iktisatl, politikacln baz
grnleridir. Byle bir parlamenterin sanatna icra alan istemesinden daha tabii bir ey
dnlemez. Bu sebeple, Halk Partisi'nin demokratik bir bnyeye kavumas iin Drtl Takriri imza-
lar; bu sebeple Demokrat Parti'yi kurarak fikirlerine icra sahas bulma yolunu tutar. nanlablir ki, eer
Celal Bayar; Halk Partisi iinde nemli bir postann banda bulunsayd, -nn ile hangi alverii
olursa olsun- Demokrat Parti'yi kurmayacak, baka partiye gemeyecek, fikirlerini, iinde bulunduu
partide gerekletirmeye alacakt kanaatindeyiz.
ADNAN MENDERES
Drtl Takrir"in teki iki imzas Adnan Menderes ve Refik Koraltan'dr...
Adnan Menderes, akrbeyli iftliinin sahibi gen bir aydn... Tarih okuyor, tarm ileriyle urayor.
Aydn'da Halk Partisi Vilayet dare Kurulu yesi... evresinde sevilen, saylan tutulan bir gen... Halk
Partisi'nin "Mutemet"lerin-
34 SMET E 02D A
den halkla beraber o da ikayeti... lerin yanl yrtldn -genliinin atak heyecan iinde-
gryor. "YUKARIYA" dert anlatmann imkan yok. Aksamalar yazyorsunuz, sylyorsunuz, anlay
yerine "paylama" ile karlayorsunuz!..
Bu dnemde, Atatrk'n teviki ile bir Serbest Parti kuruluyor. Bir de bakyoruz, Adnan Menderes bu
partinin Aydn l Bakan Halk Partisi il bakanlnda da arkada Ethem Menderes var. ok partili
sistemin; yanllar, bozuk dzen idareyi dzelteceine inamyor. Menderes heyecanla davasna
kouyor. Aydn'da gerekten medeni lleri tamayan bir parti mcadelesi yaplyor. Serbest Parti oy
bakmndan ar basmaktadr. Fakat bu srada parti kapanyor ve Adnan Menderes'in hevesi mrsz
kalyor.
Derken, Atatrk'n ve nn'nn emriyle Ege'de bir inceleme gezisine kan Celal Bayar, bu gen
politikac ile karlayor. Ak konumas dertlere doru tehis koymas dikkatini ekiyor. Halk Partisi'ne
bu gencin kazandrlmasna yarar grp, raporuna yazyor adn. Dileri Bakan Tevfik Rt Aras,
Atatrk'n dikkatini ekiyorlar. Adnan Menderes Halk Partisi milletvekilidir.
Sonradan, Demokrat Parti Kurucular olarak anlacak Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik
Koral-tan'n bir araya gelip parti programn kaleme almaya hazrlandklar srada, o gnk Trkiye'nin
sosyal ve siyasi durumu hakknda ulatklar fikirler, bizim iin nemlidir. nk mutabk kaldklar
Trkiye'nin siyasi ve sosyal portresine uygun bir program yapacaklar ve bunu iktidarlar srasnda
icraya koyacaklardr!
1- Atatrk ilkelerinin yurtta yerlemi ve ulusa benimsenmi olduuna inanyorduk. Yani, nklplar
a, Atatrk'n lm ile kapanm, sosyal tekml a balamtr. Atatrk inklplar salamdr,
oturmutur. Bunlarn tekml ettirilmesi gereklidir. nklplarn en by olan Cumhuriyet, demokrasi
esaslar ile desteklenerek hedefine ulatrlacaktr.
2- T nc Selim'den bu yana btn yenilik hareketleri, tepeden tabana, yukardan aa yaplmtr.
Devletin st yapsn tekil eden kuvvetler, eitli sebeplerle "Batllama" zorunluluunu duymu ve
bunu altyapya kabul ettirmeye almt. 1945 ylnda altyapnn bu kurtarc fikirlerle bilinlenmi
olduu noktasnda mutabktk. Bugn, "Devletten millete doru" deil, "Milletten devlete" doru bir
fikir ve uyarma akmnn balamas gereklidir. Trk Milleti olgun bir millettir. Ve kendisini idare etmeye
muktedirdir. yle ise, kuracamz partinin devlet ynetimini aadan yukarya doru ileten bir parti
olmas icap eder.
TOPLUM YAPISI BAKIMINDAN
3- Trkiye toplum yapsnn, Bat Milletleri toplum yapsna uymadn gryorduk. Bir kere,
memleketimizde snflar, keskin izgilerle birbirlerinden ayrlmamlardr. Tersine, birbirlerinin iinde,
birbirleriyle mtedahil olarak yaarlar. Patron ii ile, aa obanla, hem menfaat hem hayat gr
bakmndan, Bat'daki gibi atma iinde deildir.
36 SMET BOZDA
Yine, Trk Devleti, Bat'daki gibi, bu snflardan birine dayanmaz. Devlet btn tarihi boyunca, "Milli
Devlet" vasfn tamtr. Onun iin, her tabakadan halk, devlete "Devlet Baba" der. "Devlet Baba"
sz baka dillerde yoktur. Halk, bylece Devleti kendisinden saydn gstermi olur. Btn tarih
boyunca Trk Halk, bu sebepten ihtill yapmamtr. Zaman zaman, yer yer grlen Anadolu isyanlar,
halkn devlete deil, tersine devleti temelde korumak iin, devletin yneticilerine kar ba
kaldrmasdr. Bir eit sahibi olduu devleti savunmasdr.
Grlyor ki, zengini, fakiri, patronu, iiyi, aay, oban ayn efkat ve adaletle yneten "Koruyucu
Devlet" ynetimi geleneinden geliyoruz. "Devrimci Cumhuriyet" sresi de bu karakterler iinde
gemitir.
"imtiyazsz, snfsz kaynam bir kitleyiz" szn besleyen kaynak da budur!..
Biz, demokrasiye ynelmekle, siyasi bnyemizde temelden baz deiiklikler yaptmz sanlr. Hakikat
bu deildir. Bizde, derebeylik, klelik ve bunun sonucu olan Aristokrasi olmad iin, devlet dorudan
doruya snfsz bir kitleye, halka dayanmtr. Halk, Devlet Idaresi'ne, seimsiz itirak etmektedir. Veya
"Biat" ve "taat" hakk ile, manev bir seim yapar. Byle olmasa, demokrasi, bizi bin yla varan
geleneklerimizin dna drrd. Bizim yapacamz i, ite bu manev seimi, madd seim haline
getirmektir. Trkiye'de koruyucu devlet (Hm devlet) vasfna dokunulmadan, halkn ynetime
katlmasn salamak lazmdr. Halkn ynetime katlmas, drst bir seim sistemi le kurulabilir... Gele-
neksel devlet anlaymz da, "Kuvvetli hkmetlerin" elin-
de yrtebiliriz. Byle olunca devlete el koyacak iktidarlarn, Byk Millet Meclisi'nde kuvvetli bir
ekseriyete dayanmas gerekti. Bunun grebildiimiz aresi, seim sistemimizin ounluk esasna
dayanmas idi. Atatrk Anayasas'nn da ngrd zaten budur.
REJM BAKIMINDAN
4- Bat memleketleri, Eski Yunan'dan aldklar Demokrasi'yi kendi toplum yaplarna gre
biimlemilerdir kralln ve aristokrat snfn tasfiye edilememesi sebebiyle, iki meclisli parlamentolar
kurulmu, keskin izgilerle birbirlerinden ayrlm snflarn "atmadan bir arada yaama" zorunlu-
luundan da "Muhtar dareler", "Anayasa Mahkemeleri" gibi messeseler domutur.
Biz, saltanat messesesini yktmzdan, snflar da birbirlerinin iinde yaadklarna ve millete "Devlet
baba" felsefesi geleneinden geldiimize gre, ne iki meclisli parlamentoya ne Bat'nn anlad
mnada "Snrsz Muhtar" idarelere itibar edemezdik. Politika kuvvetleri, seim yolu ile halkn eline
geecek, iktidarlar, halktan gelen politik temay-yllere gre memleketi yneteceklerdir. Btn
kuvvetleri meclisin nefsinde toplayan Atatrk Anayasas'nn ngrd budur. Hkmetler, gerekirse
muhtar idarelerin fikirlerini alabilirler, bu fikirleri kendi ynetimleri iinde deerlendirebilirler; fakat bu
darelerin sorumsuz mdahaleleri, politikaya katlmalar, Atatrk Anayasas'nn ve devlet yapmzn
dnda kalr.
38 SMET BOZITA
Ancak, bu "Kuvvetli Hkmetler" fikrinin tek bir tehlikesi vardr. O tehlike de, iktidarlarn kuvvetini,
iktidarda kalmak iin kullanmaya kalkmas!.. Bu da seimlerin, adalet cihazna tevdi edilmesiyle
nlenebilir.
5- Tarihi gelimemizin geirdii tecrbelerden faydalanarak, liklik mevzuunda hassas olmamz
gerektii konusunda da mttefiktik.
6- Halk Partisi, bir kadro partisi idi. Devletin, halkn iine uzanm bir kolu diye tarif etmek
mmkndr.
Devrim artlar iinde baka trl olmas da mmkn deildi. Ancak, inklp a sona erip, bu
inklplar tekml ettirme a balaynca, partinin demokratik esaslara dnmesi gerekirdi. Fakat Halk
Partisi yneticileri buna yanamyorlard. Byle olunca, bizim kuracamz partinin i bnye ve temel
prensip bakmndan bunun tam tersi olmak zorunluluu vard. Yani Parti'nin FKR KADROSU'na deil,
HALK TEFEKKRNN TEMELLERNE dayanacaktk. Byk Atatrk, btn hayat boyunca bunun
zlemini ekmiti... Ve bunda muvaffak olmak lazmd. Halk idaresi ancak byle kurulabilirdi.
BAARILI BR "DURUM" RAPORU
Trkiye'nin bu kadar ayrntl bir tahlilini yaparak kurulmu ilk ve belki de -bugne kadar kurulanlara
baklacak olursa- son partidir, Demokrat Parti... Grleri son derece doru, son derece tarihi ve
sosyal gereklere uygun olduunu kabul etmek zorundayz. "D Politikada" muhalefet yap-
mamak gibi bir kararn bugn doruluu, yanll tartlabilir; fakat o yllarda, Ruslar'n Boazlar ve
vilayetimizi istedikleri gnlerde D Politika muhalefetini parti taktiklerine bindirmek, vatansever bir
tutum olmayabilirdi.
Ancak, demokrasiyi tesis iin kurulmakta olan bir Parti, demokrasiyi nasl ve nelerden ibaret bir rejim,
bir sistem olduunu tartmamas alacak eydir! Nitekim parti kurulduktan sonra yaptklar
eletirilerden, ne yapmak iin ktidar istedikleri anlalyor. Bunlar yle sralayabiliriz:
- Demokratik bir anayasa yaplmas,
- Antidemokratik kanunlarn kaldrlmas,
- Seim emniyetini salayacak adli teminata dayal bir seim kanunu karlmas,
- Geni bir basn hrriyeti,
- Grev ve lokavt kanunu ile bu haklarn tannmas. Yukarya aldmz maddelerin her biri, demokrasinin
vazgeilmez prensiplerini ierdiinde kuku yoktur. Ancak demokrasi, bu maddelerden -elbette- ibaret
deildir. Bu maddeler, demokrasinin asgaride ilemesi iin gerekli olan maddelerdir. Kald ki, bu
maddelerin tamam da on yllk Demokrat Parti ktidar zamannda ele alnm deildir! Anayasa ko-
nusu, "Demokratik anlayla uygulayalm; kusurlar ortaya ksn; sonra buna gre yeni bir anayasa
hazrlarz" mazereti ile bir kenara ekilmi; "Grev ve Lokavt Kanunu" -sosyal ve ekonomik baz
sakncalar douraca dncesi ile ele alnmamtr.
Bunlarn bir ksm Demokrat Parti Program'na alnm olduu halde, uygulamaya konmamtr (Grev-
Lokavt gibi). Byk ikayet konusu olan "Antidemokratik Kanunlar" de-
40 SMET BOZDA
lindii zaman anlalan en nemli madde, "Polis Vazife ve salahiyet Kanunu'nun 17'nci maddesi" idi ve
iktidara gelir gelmez kaldrld O maddeye gre polis, phe zerine bir vatanda hibir gereke
gstermeden karakola alabilir ve kendisini 27 gn alakoyabilirdi. Bu 27 gn iinde neler olabileceini
bugn en sade vatanda da tasavvur edebilir. Bu madde de bsbtn kalkmad, tadil edilerek
hafifletildi.
DP PROGRAMI
Bu eletiriler okunurken, o yllarn Tek Parti atmosferinin ar basksn da unutmamak gerekir. Bu
bask gnlerinde yaplan Demokrat Parti Program'nn daha ileri maddeleri iine almas dnlemezdi.
Ancak, bu program yapanlarn da Halk Partisi ekolnde yetimi, bazlar bu ekol tesis etmi kiiler
olduklar dnlecek olursa, bu kiilerden demokrasiyi iine alan bir program beklemek de hakszlk
olur! Bu kimseler, Halk Partisi ile uyuamadklar in istifa ederek ayrlm kiiler deil, bir parti
kurmalar iin itelenmi, n alm kiilerdir! Elbette programlar, Halk Partisi programn anmsatacak
yapda olacakt?..
Mutabakat noktalar saylrken: "Atatrk inklplarnn millete benimsenmi olduunda mttefiktik"
denildiine gre, bu tehlikeli adan hcuma uramamaya nem verdikleri ortaya kyor.
1940'l yllarda toplum hayatnda tekmln zorunlu olmad, inklaplar yolu ile toplum yapsn
deitirmenin imkan olduuna inanlmaktayd. zellikle Marksizm'in Sov-
41
MENDERES.., MENDERES...
yetler Birlii uygulamasnda bu yola bavurulmu ve yeni bir toplum yaratmak hayalinin peine
dlmt. Teoris-yen devrimcilerden Troki; "Bir Afrika yerlisi, kendisine gsterilmek sureti ile
elindeki karg yerine bir tfek verildii takdirde, nasl ksa bir zamanda bu silah kullanmasn renebi-
liyorsa: Toplum da her hangi bir kii de daha uygar olmas retildii takdirde, byle davranabiliyorsa;
bir kyl de altklarndan kopabilir ve yeni bir hayata kolayca yerleebilir."
Bu "srekli devrim nazariyesi", Sovyetler Birlii'nde duraksamadan uygulanm ve sonunda ortaya,
km bir imparatorluk enkazndan baka bir ey kmamtr.
Demokrat Parti Program'nn kaleme alnmasnda Fuat Kprl'nn; Tzk'n kaleme alnmasnda
Adnan Menderes'in kalemi ilemitir. Program ve Tzk yaplarna bakld zaman, Tzk'n, daha
demokratik bir kurulu getirdiini sylemek mmkndr. Belki, Halk Partisi'nin yapsna baklarak,
demokratik lkelerde olmayan ocak, bucak tekilatlarnn kylere kadar yaygnlatrlmas, hakl olarak
eletirilebilir. Ancak, ortada bir "Partiler Kanunu" olmad iin, kar partinin kylere kadar ulat bir
noktada, yeni kurulan bir partinin ile seim kurullaryla yetinmesi dnlemezdi.
MLL EF STBDADI
Ayrca unutmamak gerekir ki, o gnlerin iinden demokrasiye kmak, belli kurallara balanm deildi;
bata bir "Milli ef" vard; ve bu Milli ef, iktidardan dmeden dn-
42 SMET BOZDA
yaya "Trkiye'de Demokrasi var" dedirtmek istiyordu! Demokrat Parti'nin kurulmasn salam ama,
onun kendi partisinin yerine geebilecek kadar kuvvetlenmesini istememiti!.. te bu parti kurulur
kurulmaz, Belediye seimlerini ne alarak, partinin rgtlenmeden seime girmesini istemi; Demokrat
Parti bu seimlere girmeyince, milletvekili seimlerini de ne alm; bu seimde kazanan Demokrat
Parti'yi yenik hale drm, "Gizli oy, ak tasnif" esasn; "ak oy, gizli tasnif" biimine dntrerek,
sandk mazbatalar deitirilmi ve Demokrat Parti iktidar kazanmken, zor bela muhalefet olarak
meclise girebilmitir.
Btn Trkiye sathnda Demokrat Parti tekilat, byk bir bask altnda idi. Baz vilayetlerde Demokrat
Parti'nin kapanaca gnler bekleniyor, Valiler ve bu arada Bursa Valisi, Demokrat Parti ileri gelenleri
iin birer sahte "zabta dosyas" hazrlatyor ve bu kimselerin -partileri kapanr kapanmaz- aslmalarn
salayacak sular icat ediliyordu!
Bu durumda Genel dare Kurulu yelerinin yalnz siyaset deil, kiyaset bakmndan da yetenekli
olmalar gerekti. Btn lkeyi etkisi altna alan bask sisteminin en ileri noktalarndan birinde Milli ef
smet nn'ye "12 Temmuz Beyannamesi" ad ile tannan ve Demokrat Parti'yi, devlet olarak meru
bir muhalefet partisi halinde benimseyen belgenin nasl hazrladn, Kazm zalp'in azndan
dinleyelim:
"Ankara'da 1947 ylnn serin bir Mays akamyd. Anadolu kulbnn ou milletvekillerinden oluan
yeleri, yemek salonundaydlar. Bazlar da yemeklerini erken bitirmi, byk salonun koltuklarna
gmlerek sohbete koyulmulard. Demokrat Parti kurucularndan Fuat Kprl ile Adnan Menderes de
yan yana ki koltukta fsldayorlard. 'Ay-
43
MENDERES
MENDERES ...
n eyleri konuup, kar bir yol bulamayan insanlarn' bezginlii vard yzlerinde...
"Onlarn hemen ilerisinde bir koltukta, TBMM eski bakanlarndan General Kazm zalp gazetesini
okuyordu. Profesr Fuat Kprl, yaptklar konumann sessizlikle noktalanmasndan yararlanarak,
Kazm zalp Paa'ya seslendi:
- Gzn hi yorma Paam; kellem kellem la yenfa!.. die dokunur bir ey yok! gazetelerde...
zalp Paa, ban geriye evirerek gzlnn stnden bakt:
-Alkanlk Fuat Bey... Ben de die dokunur bir haber bulamayacam biliyorum...
- yleyse katln bize de, biraz insan eti ineyelim!
"Paa, koltuunu evirdi, imdi kiiydiler. nce havadan sudan konuuldu. Bu yl k uzamt...
Bahar hl nazlanyordu... Havalar serindi... Derken sohbet, milletvekillerinin birer ikier stanbul'a
kamalarna kayd... Bu noktaya gelince Fuat Kprl:
- Biz sizinkiler gibi kalabalk olmadmz iin, kaamyoruz da!... dedi.
Gltler... Artk sohbet, politikaya ayak basmt. Byk Millet Meclisi'nin bu kalburst kiileri, ayr
partilerden olduklar halde, seviyeli bir sohbet tutturdular. Bir ara Kprl, apansz ciddi bir soru ortaya
att:
- Paam! Niin yokua sryor bizi smet Paa'mz!.. Demokrasiye gideceiz diyen kendisi; ok partili
sisteme almamz gerek, diyen kendisi... Demokrat Parti kurulduu zaman, radyolar, Anadolu
ajanslaryla enlikli yazlar yazdran kendisi. imdi bizi inim inim inleten de kendisi!... Bu nasl i Allah
akna!.. Siz buna ne diyorsuzunuz?,.
44 SMET BOZDA BUNU SMET PAA'YA SORUN!
"Kazm zalp Paa, birdenbire durdu. Samimiyetle syleyecei bir sz, bir aka bile, yarn
kullanlabilirdi... Glmsemesini yznde tutmaya alarak konutu:
- Bunu bana soracanza smet Paa'ya sorsanza!..
- Bulsak, soracaz, hem de daha neler soracaz!.. Ama bulamyoruz ki!..
- Randevu istediniz de kabul etmedi mi?..
Konuma bu noktaya gelince, ister istemez ciddilemiti... Menderes araya girdi:
- Sizi, biri 'adamna' dvdrse; siz sebebini renmek iin kendisinden randevu mu istersiniz?..
"Birlikte gltler... , tam karlkl espri alanna dklecekken, Kprl yzn ilim adam
ciddiyetiyle doldurarak zalp Paa'ya dnd:
- Paam, cidden merak ediyorum: smet Paa'nn bize kar ekingenlii nerden geliyor?.. Son
seimde (1946 Milletvekili seimleri) Demokrat Parti'ye reva grlen bunca eziyet, bunca yldrma
politikasnn sebebi ne?.. Mademki muhalefet in bir kontenjan bulunmutur... nsanlara, dayakla,
hapisle, hatta ikenceyle, gzda vermenin ne anlam var?.. Bu ne perhiz, bu ne lahana turusu!..
Bunu, 'politika' olarak dnceme sdramyorum!..
Sonra, hadi bu... yanllklar her naslsa yapld; -smet Paa'nn bilgisi iindedir, dndadr diye
tartmyorum- fakat ondan sonra srdrlen hkmet politikas nedir?.. Mecliste Bavekil ve
Bakanlar, Vilayetlerde Valiler, Kaymakamlar, hatta Nahiye Mdrleri, bir cehennem makinas haline
gelmi, Demokrat Parti'yi tmeye alyor...
45 MENDERES.,. MENDERES...
Kazm Paa ciddileti, kalkacak gibi yapt ve:
- Ben buraya siyasi sulama dinlemek iin oturmadm! Bu szlerinizin muhatab kim ise, siz onu bulup,
ona syleyin, bunlar...
Kprl, kalkmaya davranan Kazm Paa'nn omuzlarn bastrarak:
- Ltfen otur Paam!.. Siz smet Paa'nn en yakn dostlarndan biri, belki de yegnesisiniz!.. Biz de
burada Demokrat Parti'nin birinci insanlaryz. Dostunuza, sohbet srasnda Demokrat Parti'nin birinci
dereceden dncelerini aktarmak istemez misiniz?..
- Syleyecekleriniz bunlarsa, aktarmak istemem... nk bunlar her gn gazetelerde yazyorsunuz;
deme veriyorsunuz, mecliste konuuyorsunuz!.. Siz benim yerimde olsanz, ne yaparsnz acaba?..
NN BZM DE CUMHURBAKANIMIZ
- Ben szlerimi bitirmedim ki... unu sormak istiyorum size: smet Paa demokrasiyi istiyor...
Demokrat Parti, iktidara gelecek gte deil!... yle olduu halde bask altnda tutuluyor!.. Bu, smet
Paa asndan, mantkszlk!.. Mademki hibir ey deimeyecek, partisi yine iktidarda kalacak; kendisi
Devlet Bakanl'n koruyacak; yleyse lkede neden bir huzursuz ortamnn srp gitmesini istesin?..
Yok, eer, grnenin tersine, daha dn kurulmu Demokrat Parti'nin iktidar olabileceini dnyor ve
gelecek olursa, kendisini
46 - SMET BOZDA
Cumhurbakan semeyeceklerini tasarlyorlarsa, bu takdirde de 'yanlyor' demek istiyorum!.. nk
bugn Trkiye'de smet Paa'dan daha ehliyetle bu grevi yapacak bir insan yok! Sava alannn tam
ortasndayken, lkeyi atee bulatrmakta nasl korumusa, bugn de demokrasi arabasn devirmeden
yeni bir dneme gemeyi baaracak, ondan baka politikac gremiyorum... Kurtulu Sava
kahramandr; srtnda zafer hil't var; Atatrk'n gvendii kimsedir; on yldan fazla Bavekilliini
yapmtr; ve stelik "Milli ef" olarak yadrganmam bir devlet adamdr.., Btn bu gereklerin idraki
iinde, yarn kendisini Devlet Bakan seecek bu insanlarn, hkmet basks altnda bulunmalarna
nasl izin verdiini kavramakta, -hakl olarak-
glk ekiyoruz!..
"Kzm zalp, iyi yetimi, kurt bir politikacyd! Konumay byk bir dikkatle -kelime karmadan-
dinlemiti... nk, kendisine bu inanlmaz eyleri anlatan, Fuat Kprl, Demokrat Parti'nin kurucusu
idi ve bir baka "kurucu ye' olan Adnan Menderes'in yannda konuuyordu! Syledikleri, son derece
nemliydi: Halk Partisi'ne bir donem daha iktidar; smet Paa'ya srekli Cumhurbakanl teklif
ediyordu!.. Konuyu, bir kere daha zihninden geirdikten
sonra, sordu:
- Yani siz, -Demokrat Parti olarak- kazansanz da Cumhurbakanl'na-smet Paa'y seeceinizi mi
sylyorsunuz?..
- Daha yetenekli biri bulunmadna gre, niin olma-
sn?
47* MENDERES-.. MENDERES...
PAA'YA SYLEYEBLR MYM?
Kzm zalp, ban nne edi. Biraz dndkten sonra:
- Bunu, smet Paa'ya syleyebilir miyim?..dedi.
Bu sefer Fuat Kprl ve Adnan Menderes birlikte cevap verdiler:
- Elbette!..
zalp Paa, bir sre daha dndkten sonra, ihtiyatl bir cevap verdi:
- Frsat der, sz alrsa, anlatrm!..
Konuma, o akam burada baland. Oysa iki taraf da bir satran masasna oturmular, AH' ele
geirmee alyorlard..."
Kzm zalp Paa, Kprl ve Menderes'le yapt konumann gerisini yle anlatyor:
"Anadolu Kulb ile evim, yaya olarak 20-25 dakika eker. Havann elverili olduu ve kendimi hevesli
hissettiim akamlar, yrrm. O akam da iimde yrmek hevesi vard; bastonumun sesini
dinleyerek yrmeye baladm. Dnyordum: Kprl ne demek istedi?.. Acaba baskdan,
grnmelerden huzursuz oldular da, 'Glge Muhalefet1 olmaya m raz olduklarn, sylemek istiyor?..
nk: 'Bugn Trkiye'de Devlet Bakanln smet nn'den daha ehliyetle yapacak kimse yok.
Zaten biz de kazansak, onu seeceiz!' demek nce demokrasiye ters der... Hem seimle ounluu
kazanacaksn hem de kar partiden bir aday Devlet Bakan olarak seeceksin; grlm ey deil!..
Dpedz Kprl, Atatrk'n Serbest Frka oyununu teklif ediyor s-
48 SMET BOZDA
met Paa'ya!.. nk Fethi Bey de Kprl gibi konuuyor; 'Biz de kazansak, Devlet Bakanl iin
namzedimiz Gazidir1 diyordu... Peki, smet paa byle bir oyuna raz olacak m bakalm?
PAA'NIN PEK NYET YOK
"smet Paa'nn bugne kadar gtt tutuma baklrsa; byle ikili bir oyunu dnmyor... nk, ne
CHP deimez Genel Bakanlndan ayrlm ne "Milli ef sfatn terk etmitir. Bugn hl, hem
'Devlet Bakan' hem 'Milli ef, hem de 'Halk Partisi"nin Genel Bakandr. 'Milli eflik' ile 'CHP deimez
Genel Bakanl' grevi, TBMM'den geirilerek merulatrlm olduuna gre, bunlardan yazl bir
beyanla istifa etmeden kopmann olasl yoktur. yleyse Kprl hangi aklla, iktidar Partisi'nin Genel
Bakan ve Milli efi olan zta, Devlet Bakanl teklifini yapmaktadr?..
"Ben bu teklifi smet Paa'ya nasl gtrrm?.. Bana demez mi ki, 'Seni sarakaya almlar, Kzm;
hl m farknda deilsin?... Bunu bana nasl getiriyrsn?..' Byle konuursa, .benim cevabn ne
olacak?..
"Tutalm bu konumay ciddiye alp sylemedim; fakat yarn baka bir kanalla kendisine ulatrlacak
olursa, durum ne olacak?.. Ya smet Paa, bu tekliften yararlanmay dnyorsa, bunu kendisine
ulatrmadm iin beni 'siyasi basiretsizlikle' nitelendirmez mi?... Tam, 'Sylesem tesiri yok, sussam
gnl raz deil.' arksnn anlatt durum! Boa koy dolmuyor, doluya koy almyor. Ben de bir trl
bu aprakln iinden kamyorum...
49
MENDERES... MENDERES.
"Bir aralk; 'Kprl bu konumay yapmak iin neden beni seti?' diye dndm; acaba seilerek mi
bu teklif bana yapld, yoksa rastgele mi?.. Salona geldiim zaman Kprl ve Menderes yoktu. Olsa
her halde grecek, her halde kendilerine selam verecektim... Demek yoklarm... yleyse onlar benden
sonra gelip benim tam arkama oturmular. O zaman benim 'oltaya takldm' anlalyor... Peki ama
niin?.. Beni, bu mantksz teklife arac yaptklarna gre, Beni kullanmak istiyorlar!.. Ancak bu teklife
kar tavr almak frsat benim elimde; bunu hafifseyerek herkese yayabilir, onlar partililerinin nnde
perian edebilirim?.. Partilileri, byle bir teklifin hesabn kendilerinden sormaz m?.. Verecek ne
cevaplar vardr?..
"Bu noktaya gelince, dncem yumuuyordu. Demek bana gvenmiler, inanmlar ve son derece
nemli ve kendileri iin 'tehlikeli' saylabilecek bir teklifi bana amlar; kendileri iin ok nazik bir
konuyu bana emanet ettiklerinden phe etmemek lazm! Eer byle bir teklif ile smet Paa'y
kandrmay dnyorlarsa, buna kar alnacak tavr benim deil, smet Paa'nn tesbit etmesi gerek...
"Yolboyu bunlar ve buna benzer fikirleri aklmdan geirip lp bitikten sonra, eve geldim yatama
yattm ama uyu, uyuyabilirsen. Dn o tarafa, dn bu tarafa... Nafile... Sonunda pencerenin nne
oturup bir sigara yaktm. Bu sefer aklma gelenler, bsbtn baka eylerdi. smet Paa, cin gibi
adam.. ounluk oylarn kaybetmi bir parti adaynn Devlet Bakan seilmeyeceini bilir; byle bir
teklife inanmaz ama bu teklifi Tallanmaz m?..' Byle bir konunun sadece tlatlmas bile partiyi
atmaya sokar. Buna taraf olan-
50 - SMET BOZDA
larla, olmayanlar ylesine bir atmaya tutuurlar ki; partinin haysiyet divan, Jakoben meclisi gibi
kelle koparmaya balar!..
"Pencere nnde sigaram tttryor, baz muhtemel olaylar tasarlayarak glyordum: Demokrat
Parti'nin stanbul Tekilat Bakan Avukat Kenan ner ile General Sadk Aldoan arkadamz aklma
geliyorlard. Bunlar partinin mfritleri arasmdaydlar... Fsebilillah smet Paa dmanl yapyorlard.
Eer bunlardan biri, Kprl'nn smet Paa'y Devlet Bakan yapmay tasarladn bir renecek
olsa, her halde yer yerinden oynard!.. smet Paa'nn eline, ok geerli bir koz gelmiti. Bunu istedii
gibi oynayabilir, istedii biimde kullanabilirdi. Bu sebeple ilk frsatta durumu Paa'ya amaya karar
verdim. Bir para da teklif karsnda ahsi tavrmn ne olacan dnp tasarladktan sonra yattm.
Teklifi gtrmeye karar verdiime gre, ankaya'ya gitmek iin davet beklemeyecek, kendim 'mlakat'
isteyecektim.
"BLG ARZ ETMEK STYORUM"
"Ertesi gn leden sonra, smet Paa'nn randevularn ayarlayan yaveri bulup 'Paa Hazretleri'yle
grmek istediimi' syledim: Hassasiyet gsterdi:
- mdi kendilerini grp arz edeceim efendim. Maruzatnz acele mi? diye sordu.
- Hayr, dedim hi acele deil.. Sadece, bir konu zerinde 'bilgi' arz etmek istiyorum...
Yaver hangi telefonda olduumu da rendikten sonra ayrld; ve bir sre sonra beni buldu:
- Reisicumhur Hazretleri ztalinizi saat 17'de kabul buyuracaklar; ancak sizin iin bu saatin uygun olup
olmadn sormam da emir buyurdular!..
Emrettikleri saatte hizmetlerinde olurum!., deyip telefonu kapattm.
"smet Paa'nn benim kendisine bilgi vermek istediim konuyu merak ettii anlalyordu. nk bu
kadar itina ve en ksa zaman iin verilmi randevu, bunu gsteriyordu. kindi ayna davet edilmi
bulunuyordum! ahsma gsterilen bu itinann keyfini sryordum ki, birden aklma geldi: Belki Paa,
benim dn akam Fuat Kprl ve Adnan Menderes'le uzun uzun konutuumu bile biliyordu! Belki de
randevu istediime gsterdii itina bundan ileri gelmekteydi. Dorusu bunu dnnce keyfim olduka
kat; demek ben ankaya'ya bir konu gtrmeyecek, ankaya'da sorguya ekilecektim!.. Hadi
hayrls! demekten baka arem yoktu!..
"ankaya'da itina ile karlandm. Beni, Paa'nn bulunduu kk salona aldklar zaman, smet Paa,
bir eyler okumakla meguld. eri girer girmez, beni, kalkp karlad ve camn nndeki koltuklardan
birine oturttu... Kendisinden sonra oturmaya -gsterdiim btn zene ramen-muvaffak olamadm;
nk o da byk bir itina ile misafirinden nce oturmamak dikkatini gsteriyordu. Velhasl kar-
lanmamda bir fevkaldelik- vard. Oysa -normalde- smet Paa, benim gibi yakn arkadalarn
oturduu yerden karlar; sadece, kalkyormu gibi yaparak teklifsizliini belli ederdi. Byle yerinden
kalkmas, dosta kolumdan tutarak koltuklardan birine kadar gtrmesi, byk iltifatt...
52
SMET BOZDA
"Neeli bir sesle konuuyor, bana ksa sorular soruyor; sonra, akamlar Ankara havasnn hl serin
olmasndan tutun da Ahmet Emin Yalman'n Vatan Gazetesi'nde yazd bayazda, iyi uyku uyumann
artlarn sayp dktne varncaya kadar eitli konular, birbiri peinden glerek anlatyordu. Birden
durdu ve sordu:
- Bana bir haberin varm!..
"Beni o kadar baka konularda dnp dolatrmt ki, gelmeden nce tasarladm szleri ve anlatm
biimini bir trl bulamyordum. Belki de bunu salamak iin o kadar konumu, eitlemeler
yapmt... Kprl'nn konumasn, yarm yrtk anlattm. Beni, kmldamadan ve belki de zaman
zaman nefes bile almadan dinledi. Szm bitirdiim zaman, ban bir sre ne eip dnd; sonra
kaygl bir yzle sordu:
- Bayar da byle mi dnyor?..
- Bilmiyorum Paa Hazretleri!.. Bunu sormay akl edemedim!.. zin verirseniz renirim...
- renin ltfen!.. nk partinin bakan Celal'dirL
- Emredersiniz...
"aylar geldi, sohbet baka alanlara geti; bir daha konuya dnmedi. Ben de ziyaretimi uzatmadan
ayrldm.
PAA BEN AIRTTI
"smet Paa'nn tutumu beni artmt. Kprl'nn teklifini sade bir konu imi gibi karlamt Sanki,
iktidar kazanan partinin, 'muhalefetten Cumhurbakan semesi' ta-
53* MENDERES
MENDERES...
bii bir eymi gibi, bu teklife Bayar'n da katlp katlmadn renmek istiyordu! Ben Paa'nn teklife
armasn beklerken, Paa, serinkanll ile beni artmt.
"O akam, Kprl-Menderes ikilisi, yine kulpteydi. Benim geldiimi grnce, glmseyerek bana
yaklatlar. Kprl, dosta koluma girerek biraz 'kulp dedikodusu' yaptktan sonra, 'Paa'yi ne zaman
greceksin?' dedi. 'ankaya'dan geliyorum' deyince, umulmaz bir sz duymu gibi, narin gvdesiyle
salland ve kolumdan karak:
- Paam neden sylemiyorsunuz bu gzel haberinizi!.. Ben ve Adnan daha ankaya'ya kmadnz
sanyorduk... Demek grtnz! Peki ne diyor smet Paa'mz?..
- Celal Bey de kendileri gibi mi dnyor?., diye soruyor...
Siz, teklifinizde Celal Bey'le mutabk msnz?.. Celal Bey, sizin gibi mi dnyor, bu konuda?..
Kprl ve Menderes baktlar. Sonra Kprl konutu:
- Baka trl dnse, 'yapabilir mi sanyorsunuz?..
Menderes de: 'Evet!..' diyerek yzme bakt... aknlktan, aknla yuvarlanyordum. smet Paa'nn
teklifi olaan bir eymi gibi karlamas; Demokrat Parti'nin iki kurucusu Fuat Kprl ile Adnan
Menderes'in Parti Genel Bakan Celal Bayarn, parti iinde dncesini gerekletirmeye muktedir
olmadn sylemeleri, -ryada grsem, hayra yormayacam- alas eylerdi.
- smet Paa'ya bylece sylememi mi istiyorsunuz?..
- Evet, bylece...
- Bylece...
54 SMET BOZD A
"Bir mddet dndkten sonra, 'peki' dedim. 'Sayn Cumhurbakan'yla grtkten sonra, sizi
telefonla arar ve neticeyi haber veririm...'
"Onlar yemee yrdler, ben oyun salonuna getim. Aklma g san iler, olup bitiyordu. Bunlar
dnmemek iin, hararetli bir tavla partisini izleyerek oyalanmaya altm.
"Aradan ne kadar zaman geti, farkedemedim; baktm, Adnan Menderes bana doru geliyordu. O
nazik, gle yz ile:
- Sizinle biraz hasbhal etmek istedim... dedi. Hoca erkenden gidince, frsat bildim.
Menderes evlerimiz ayn ynde olduu iin;
- Hadi, isterseniz biraz yryelim. Hem nefes alm hem konumu oluruz.
- Ne kadar gzel... Ben de teklif etmek zereydim... Birlikte ktk ve yrmeye baladk...
"Menderes, bende daima ciddi ve gvenilir bir insan itibar brakmtr. Scak ve kibar dille
konuuyordu. Dorudan doruya konuya girdi:
MENDERES DURUM KURTARIYOR
- Deminki konuma zihnime takld kald; 'Baka trl dnse, yapabilir mi, baarabilir mi' gibi bir sz,
yanl anlamlara yol aabilir ve zellikle Demokrat Parti iinde Bakanmz Celal Beyefendi'nin icra
gcnden pheye gtrr baz kimseleri... Konumamz, kesinlikle o anlamda deildir. Hoca (yani
Fuat Kprl), smet Paa'ya olan gvenimizi an-
55
MENDERES
MENDERES...
latmak iin o sz syledi. Yani, baka trl dnm bile olsa -ki dnmez- memleketin bu nazik
merhalesinde, lkenin karna ters decek bir davranta mttefik bulamaz, demek istedik... Yoksa
Demokrat Parti'nin Genel Bakan, {Meclis gurubu ve ynetim kurulu) bu iki kurul arasmda salam bir
muvazene tesis etmitir.
"Kprl'nn szleri de Menderes'in aklamas da gsteriyordu ki, Demokrat Parti'ye g veren ve onu
ayakta tutan ey, iktidarn bask politikasdr. Bu bask kaldrlr veya hafifletilirse, parti iindeki
uzlamaz gler hemen kapacaklar ve belki de partiyi blecekler, ufalayacaklardr!.. Eer, Atatrk'n
lmnde, lkeyi hibir kazaya uratmadan intikali salamay beceren Bayar gibi bir politikac, hayat
kitaptan renmi bir profesrle, topraktan gelmi bir iftlik aasn aamaz hale gelmise, o parti yok
saylabilir!..
Evlerimizin atalnda Menderes'ten ayrlacam zaman, kendisine sordum:
- Sizin bu konumalarnz da Paa'ya syleyebilir miyim?..
Kk bir duraksamadan sonra glmseyerek konutu.
- Hrmetlerimle birlikte...
- yi geceler...
- yi geceler...
"smet paa ile ikinci bulumamz, birincisi gibi ksa srmedi. ay saatinde balayan sohbet, akam
sofrasna dnt ve ankaya'dan ayrldm zaman, tam geceyars idi 7 saat konumutuk.
smet Paa'nn dncesi, aa yukar yledir:
56 SMET BOZDA
- Demokratlar, geen yln 21 maysnda yaplan seimlerden bu yana, ikayetlerini deitirmemilerdir:
Srekli olarak Halk Partisi'nin -devleti de kullanarak- kendilerini bask altnda bulundurduunu iddia
ediyorlar. Buna karlk Cumhuriyet Halk Partisi ile hkmeti de; Demokratlarn, srekli olarak
toplumda huzursuzluk kardklarn, halk isyana tevik ettiklerini, devlet otoritesini hrpaladklarn ileri
sryorlar... Bunlar, birbirine zt iki iddia! Hangisinin eksik, hangisinin fazla olduunu benim bilmem
mmkn deil!.. Bavekil Recep Peker'i dinliyorum, kendisine hak vermek zorunda kalyorum;
Demokratlar dinliyorum; kendilerine inanmak istediim iin, hak vermek istiyorum. Fakat bu Nasrettin
Hoca'nn 'Sen de haklsn hanm' hikayesine benziyor!..
Kprl'nn sizinle bana ulatrd teklife gelince; Demokrat Parti iktidara gelse bile, Cumhurbakan
olarak beni seecei fantezisini, Demokratlarn bana husumetleri olmad ve benden kendilerine
yardm bekledikleri biiminde alyorum.
Biliyorsunuz, 10 Mays 1946'da yaptmz son Halk Partisi Olaanst Kurultay'nda alnan karara gre,
bugn ben ne 'Milli efim ne de 'CHP'nin deimez Genel Bakan'... Bugn ben, o kurultayda yaplan
bir seimle, drt yl iin seilmi bir 'Genel Bakan'm! Ayn, zamanda Cumhurbakan olduum iin, bu
Genel Bakanl fiilen yrtmyorum ve bu leri, 'Genel Bakan Vekili' kr Saraolu yapyor...
57- MENDERES..- MENDERES...
BEN "MLL EF" GB GRYORLAR
Sizin, Demokratar'dan bana aktardnz fikirlere baklacak olursa, onlar beni 'Mll ef gibi gryorlar
ve benden 'Milli ef olarak mdahele etmemi beklemektedirler! Oysa bugn benim, fiilen
kullanamadm CHP Genel Bakan olarak da Cumhurbakan olarak da hkmete mdahele etmeye
ve onun icraatna istikamet tayin etmee hakkm yok!.. Mdaheleye kalksam, beni dinlemezler!..
Kprl'y de Menderes'i de yakndan biliyoruz: Bunlar, akl banda kimselerdir. Byle olduklar halde,
benden yetkimin ve gcmn stnde iler beklediklerine gre, skntlar byktr ve her halde,
demokrasinin memleketimizde yerlemesini salamak iin, yardm etmeliyim!.. Ama nasl?.. Sorun
bu!....
"smet Paa'nn size zetlediim fikirleri, 5 saatlik konumalara yaygn fikirlerdir. Tabi, eksiktirler...
Tabi, btn ayrntlar iine almamaktadr. Tutalm, smet Paa'nn o akam bana anlatt u konu,
sorunun dnda grnd halde, bence sorunun asl anlalmas gereken tarafdr. Paa, yemek
sonras kahvelerimizi ierken, bir ara kendi kendine bir hayli gldkten sonra, bana unlar syledi:
- Neye glyorum, biliyor musun?.. Celal de (Bayar), Adnan da (Menderes), Fuat da (Kprl), Refik
de (Koraltan) kendilerini, Halk Partisi'ni, istedikleri gibi deitirip dzeltemedikleri iin, Demokrat
Parti'yi kurmaya mecbur kaldklarn sanyorlar!.. ok yanl!.. Onlara Demokrat Parti'yi kurduran be-
nim!.. Tabii, onlara gidip 'bir muhalefet partisi kurun' demedim elbette; ama onlar bir kar parti
kurmaya zorladm!..
58 - SMET BOZDAG
Sovyetler, Boazlardan s isteyince ve dou vilayetimizi de kendilerine brakmamz gerektiini ileri
srnce, bizim iin Demokrasi Cephesi'ne katlmaktan baka are kalmamt. Ben, bu Sovyet
tekliflerinden ok daha nce de Trk Milleti iin kar yolun demokrasi olduuna inanmtm. Eer
Cumhurbakan seilmemden ok ksa bir sre sonra Dnya Sava patlamam olsayd, bugn
demokrasisi kklemi bir lke olacaktk!.. Savan sonunu bekledim ve 19 Mays nutkumda (1945) bu
dncemi akladm. Celal Bey (Bayar) ve arkadann mterek imza ile Halk Partisi Meclis
Gurubu'na verdikleri takrir, bu konumamdan sonradr. steseydim, bu yuvarlak kelimelerle yazlm
takririni grupta kabul ettirebilir ve yine istediimiz gibi partiyi idare edebilirdim... nk bu 'takrir1,
parti iinde demokratik bir yap oluturulmasn istiyordu. Bunu yapmak da kolayd, yapmamak da!...
Takriri reddetmek iin hibir sebep yoktu...
"BENM ASIL KAYGIM"
Fakat benim asl kaygm, kurulacak muhalefet partisinin ciddi insanlar tarafndan kurulmasyd...
Memleketin maceraya tahamml yoktu. Demokrasiye gidecek yerde, anariye yuvarlanabilirdik!
Takriri veren kimseleri yakndan tanrm. Hem vatanperverdirler, hem byle bir iin stesinden
gelebilecek vasfta idiler. Bu yzden, grupta mzakereleri idare edecek olan kr Saraolu'na takriri
red ettirmesini syledim. Onurlu kiilerdi; takrirleri red edilince, bunu mesele yapacaklar ve bylece
onlar bir parti kurmaya itmek kolay olacakt.
smet Paa, konumann burasnda ks ks glyordu... Eliyle dizime vurarak samimileti:
- Nitekim yle olmad m?.. Kprl'nn 'Newyork Times', 'Chicago Tribne' gazetelerine verdii
deme,
Adnan Menderes'in 'Vatan' gazetesinde yaymlad makale, Koraltan'n beyanlar, elbette bir
milletvekilinin partisinden karlmas iin sebep olamaz!.. Daha nice ar sular ilemi arkadalarmz
ho grmzdr! Benim istediim; bu kimseler, mademki bir araya gelip demokrasi fikrinde bir-
lemiler... yleyse, bu arkadalarmz partinin dna ksnlar ve bize kar bir muhalefet partisini
rgtlesinler Bunun iin de maalesef, ok sudan sebeblerle kendilerini partiden uzaklatrdm. Celal
Bey'e, dokunmadm... nk biliyordum ki, arkadalarn yalnz brakmayacak kadar vefa gste-
recekti... Nitekim, tahminim doru kt ve nce milletvekilliinden, sonra partiden ekildi ve karmza
geti!..
Velhasl bunlar, bizim kendilerine gvendiimiz arkadalarmzdr. Kendi iradeleriyle Halk Partisi'nden
ayrldklar ve kendi tercihleriyle. Demokrat Parti'yi kurduklarn sanrlar ama; bsbtn doru deildir,
ben kendilerine yardm etmeseydim, belki drd de bizim Halk Partisi'nde hl alyor olacaklard!
Bu akam bunu size anlattm ama, vicdannzda sr gibi saklamanz iin!.. Aklanrsa, bu arkadalarn
partilerindeki btn gleri sfra iner ve memleketi tehlikeli bir maceraya srklemi oluruz...
Unutmayn ki bu srrm bilen insan yalnz sizsiniz!...
"nsan yaadka neler gryor, neler iitiyor. Ben smet Paa'nn bana emanet ettii bu srr bugne
kadar kimseye
60 SMET BOZDA
sylemedim. Geenlerde Celal Bey'le gryorduk, bo bulunup nerdeyse kendisine aacaktm;
kendimi g tuttum. lk defa Kl'a (Kl Ali) ve sana (smet Bozda) ayorum. Ama bunu
yazmayacana senden sz isterim!.."
- Sz, dedim. Yazacam ama, bu insanlar hayatta bulunduklar srece, yaymlamayacam... Size
namus sz!..
Szm tuttum!
Kzm zalp, sonunda 12 Temmuz Beyannamesi'nin yaymlanmasna ulaan olaylar zerinde
bildiklerini zetleyerek yle balad:
HALKIN TBARI N...
"smet Paa, Fuat Kprl'nn teklifini bir "kpr" olarak kulland. 21 Temmuz 1946 seimleri
pheliydi. smet Paa'nn milletvekili olarak bile seilmedii syleniyordu. ankaya Sand'nda bile
oylar, Demokrat Parti'ye verilmiti. Paa iin: 'Cumhurbakan seildikten sonra bile smet Paa
TBMM'ye utancndan arka kapdan girdi' diye konuuluyordu. Byle bir ortamda, smet Paa gibi, itibar
iinde yaam bir devlet adamnn uzun zaman kalmas beklenemezdi. Nitekim, Kprl'nn teklifini
kpr gibi kullanarak, geni halk kitlelerinin itibar sahasna kendisini atmasn bildi.
"smet Paa, benim kendisine gtrdm 'Kprl teklifini', ok ynl kullanmtr: 12 Temmuz
Beyannames'ni yaymlayarak kendisine faziletli bir Devlet Bakan portresi izerken; dier taraftan da
Demokrat Parti'nin ynetici kadrosunu ikiye blyordu. Ahmet Ouz, Ahmet Tahtakl gibi,
DP Genel Ynetim Kurulu'nun belli bal kimseleri, Fuat Kprl, Adnan Menderes gibi kurucularn
karsna kyorlar, smet Paa ile balayan mzakerelerin kesilmesini ve infirat bir politikann
benimsenmesini istiyorlard... Muhalefeti bylece blmek bile, smet Paa iin byk baar sayl-
maldr. nk bu noktada balayan ayrlk, giderek 'Millet Partisi'nin kurulmasna ve Demokrat
Part'den pek ok deerlerin bu partiye gemesine yol amtr.
"Bugn, samimiyetle sylyorum: Paa'ya Kprl'nn teklifini gtrrken, bu noktadan kalkp
Demokrat Parti'yi ikiye blmeye kadar gidilebileceini birisi sylemi olsayd, aklndan phe ederdim!..
Hele ayn kpr kullanlarak, itibarn kaybetmi bir Devlet Bakan'nn, btn lkede ba tac edilen
lider haline gelinebilecei sylenmi olsayd, bu kadar fantazinin masallar iin bile fazla olacan
dnrdm... Ama ikisi de oldu!.. Hem Demokrat Parti blnd hem ankaya duvarlarnn arkasna
itilmi bir Devlet Bakan, milli bir lider olarak halkn sevgilisi oldu... Bu mucize gibi ii, smet Paa'nn
zekas ve mahareti baarmtr.
SMET PAA BAKADIR
"Yine, samimiyetle sylyorum: Celal Bey (Bayar) Atatrk'n son bavekilidir ama, smet Paa ile
kyaslanamaz!... Namusludur, alkandr, vefaldr, yeteneklidir, g ileri stesinden gelecek
yapdadr, ama, smet Paa bakadr."
Konumann burasnda sze giren Kl Ali'nin syledii u sz, aradan bunca yl getii halde,
zihnimde taptaze duruyor:
62 SMET BOZDA
- smet Paa, imandan fitneye kadar her sahada eytandr!
Sevgili Kl Ali'nin bu szn pek beenmi, uzun uzun glmtk... Bu satrlarn yazarna smet
Paa yle grnmyor ama, evresinde nasl rktc bir hava yarattn aka gsteriyor. Bu ylgn
evre, smet Paa efsanesini yaratm!..
Bu bilgileri sayn Kzm zalp'ten edindiim gnlerde, olayn kahramanlarndan Fuat Kprl ile Adnan
Menderes lmlerdi ama, Celal Bayar ile smet nn sa idiler. Kendilerine bavurmam mmknd.
smet Paa ile tanklmz yoktu. Bir arac bulsam, hatta bir randevu koparsam, Paa'nn byle bir
konuda bana bir eyler syleyeceine ihtimal vermiyordum. nk damadna bile, die dokunur bir ey
sylememi, herkesin bildiklerini bir kez daha tekrarlamt. Bu yzden sayn nn'ye bavurmay
dnmedim. Ancak, olayn iinde birinci derecede rol alm bir devlet adam daha vard: Celal Bayar...
Sayn Celal Bayar, "Dostumdu..." diyebileceim kadar benim yak-nmd; kendisine rahatlkla her eyi
sorabilir ve cevabn alrdm. Konuyu onunla grmeyi kararlatrdm.
CELAL BAYAR'A GRE
1973 ylnn 12 Temmuz gnyd... Bayar ziyarete gitmitim. Evinin arka bahesindeki koltuklara
gmlm konuuyorduk... Bir ara:
- Bugn, 12 Temmuz beyefendi... Bu size bir ey hatrlatyor mu?...
63
Yzme tatl tatl bakarak gld:
- Sana bir ey hatrlatmyor mu?.. Gltk...
Bunun zerine, Kzm zalp Paa'dan dinlediklerimi ksaca zetledim. Byk bir dikkatle dinledi. Hele
Kprl'nn kendisinden "Baka trl dnse ne yapabilir?" gibilerden hafife alarak konutuunu
aktardm zaman, ok geni bir glmseme yzn doldurdu... Hafif bir sesle:
- Ya... yle mi sanyormu!..demekle yetindi. Konumam bittii zaman bana yle konutu:
12 TEMMUZ BEYANNAMES HAYIRLI OLMUTUR
- Kprl ve Menderes'in Kzm Paa vastasyla smet Paa'ya bavurduklarn, ilk defa sizden
iitiyorum. Geri Kzm Paa da bir grmemiz srasnda: "12 Temmuz Be-yannames'nin yapclar
arasnda ben de vardm." demiti; demek iinden bunlar geiriyormu!.. Ben, aradan bunca yl
getikten sonra, 12 Temmuz Beyannamesi'nin. Demokrat Parti'ye de, Trk Milleti'ne de hayrl
olduuna inanyorum... Byle bir glgeli bar yaplmam olsayd, ihtilal alkantlar iine debilirdik!..
Bugn o olaylar gzmn nne getirdiim zaman, Kprl ve Menderes tarafndan byle bir oyunun
oynandna inanmak, zor deil!.. u anda, hatrlayabildiklerimi sylyorum: Cumhurbakanl
Bayaverlii'nden telefon edilip ankaya'ya davet edildiim zaman, hemen Genel dare Ku-rulu'nu
toplayp durumu anlatmtm. Arkadalar: "Git konu bakalm, ne istiyor, anlayalm." dediler. te bu
srada
64
SMET B OZDA
Adnan Menderes, beni arkalyormu gibi grnerek; "Byle nazik bir davete" benim "yalnz bama"
gitmem yerine, kinci Bakan grevini yrten Fuat Kprl'nn de Bana refakat etmesinin daha
faydal olacan, ileri srd...
Teklifini ben de desteklemitim... nk, ikili siyasi grmelerde "gndem" yoksa, taraflar sonradan,
"muhteva" asndan farkl yorumlara giriebilirler!... are, "n-c"nn bulunmasdr. Nitekim
Cumhurbakan'nn davetine, Kprl ile beraber gittik... imdi hatrlayarak uyanyorum; Kprl,
smet Paa'nn ne yapmak istediini renmeden, Paa'nn, partiler arasnda hakem rol oynamasn
teklif etmi ve beni samimi bir hayrete drmt! Demek kke giderken Kprl, benden ok daha
fazla ey biliyormu!.. Son derece tehlikeli bir oyun! Byle giriimi Ahmet Ouz ve Kenan ner takm
renmi olsayd, "muvazaa" iddialarn kolayca ispatlayacaklar ve Demokrat Parti'yi temellerine kadar
gertebileceklerdi... Buna nasl cesaret edebildiklerine bugn bile hayret ediyorum...
Kprl, btn ilmine, tecrbesine, siyasi ve ilmi kariyerine ramen, "hafif" bir adamd. Kendisini zeki
kabul ettii iin, abuk karar vermeyi, zekasnn icab sayard! abuk karar verebilmek bir meziyettir
ama, acele karar "yanl" ihtimalini de arttrr. Kprl'nn bu tarafn bildiim iin, 1950'de iktidara
geldiimiz zaman, Babakanlk grevini ona vermedim!.. Yoksa, parti ii hiyerari bakmndan da, bilgi
ve grg arl bakmndan da onu semem gerekirdi. Nitekim herkesin bekledii de oydu... O kadar
ki, kendisini Babakan setiim Adnan Menderes bile, Kprl'y Babakan semem iin bana ricaya
gelmitir!
Bayar, bir sre dndkten sonra devam etti: - Siz, madem Kprl'nn smet Paa'ya yapt teklifin
"shhati" zerinde duruyorsunuz; sizi bu konuda biraz aydnlatabilirim... Biliyorsunuz, "12 Temmuz
Beyannamesi", Parti Genel Kurulu'nda tartmaya alnca, bildirinin DP olarak benimsenmesi yolunda
en iddetli savunmalar, Kprl ve Menderes kanadndan gelmitir. Geri, Refik evket nce ve Emin
Sazak da beyannameye "kar" deildiler ama, Men-deres-Kprl lsnde "hevesli" deildiler!..
"KRANLA KARILAMAK"
unu da seni takviye eden bir mahede olarak syleyeyim: Kprl ve Menderes Genel
Kurul'umuzda, kacak byle bir beyannamenin, partimizce yalnz kabuln deil, kranla
karlanmasn da iddetle savundular ve bu duygularnn nn'ye ulatrlmasn da karara balattlar.
Ben de karar yerine getirdim. Nitekim nn, bu tutumumuzu ustaca kullanarak 12 Temmuz
Beyannamesi'nin uygun bir yerine, aynen: "Bay Bayar (....) bana, vaziyeti arkadalaryla grtn,
benim durumuma kar teekkrle mtehassis olduklarn syledi." cmlesini yerletirdi.
Ayrca, 12 Temmuz Beyannamesi yaymlandktan ve smet Paa bizi milletvekillerimizden biri olan Nuri
Ozsan ile birlikte, dou ve gneydou illerinde 12 gn sren yolculuundan dnd zaman (26 Eyll
1947), Ankara'da kendisini karlayanlarn arasnda, Fuat Kprl ile Adnan Menderes de vard. Geri
bu gezi, partimiz zerindeki basklar ol-
66 SMET BOZDA
duka hafifletmi, yararl olmutu ama, 2 Demokrat Parti kurucusunun nn'y karlamas, o zaman
da tuhaf bulunmutu.
Yine hatrlyorum: "Devri sabk yaratmamak" prensibinde de Menderes ile Kprl birlikteydiler ve
teklif de kendilerinden gelmiti. Bu fikre, bakalar katlmamtr demek istemiyorum; katlm ve karar
ounlukla alnmtr ama, benim kendilerine bu kanuda aklamalarda bulunmu olmama ve birlikte
davranmamz rica etmeme ramen, dncelerinde sonuna kadar direnmeleri de gsteriyor ki;
Menderes ve Kprl, Demokrat Parti muhalefeti dneminde tam bir fikir birlii ve fikir ortakl
iindeydiler...
smet Paa'ya ulatrlan mesaj konusunda bir bilgim olmamakla beraber, sonradan hatrladm tavr
ve hareketlerinden kardm sonulara gre, Menderes Kprl ikilisinin, byle bir siyasi oyunu
birlikte dnm olmalar ihtimalini "kuvvetli" buluyorum.
O gnlerdeki parti atmosferini dnerek sylyorum: Bu teklifi hazrlam olmalar mmkndr.
nk o gnler, btn idare mekanizmas, polisi, jandarmas, hatta muhtar, korucusu ile Demokrat
Parti'yi bask altna alm, eziyordu. Sadece, hibir eyden ylmayan, gz kara partililer, karakollarda
gecelemek, dayak yemek, rktlp sindirilmek bahasna direniyorlar; grevleri banda kalyorlard.
Bu, partiye sahip kan idealist ve militan kadro dnda kalanlar, ilerine, evlerine dnmlerdi.
Bylece parti, fikir kadrosunda grev yapan elemanlarndan yoksun kalmt. Anadolu Kul-b'nde,
iktidar partisi milletvekilleri, aktan aa:
67 MENDERES-.. MENDERES...
"Kasketlileri adam ettik; imdi sra kravatllarda!.." diye konuuyorlar; basknn -bundan byle- ynetim
kurullarna aktarlacan haber veriyorlard. Bu yzden, bak kemie dayanmt, Her halde Kprl ve
Menderes siyasi hayatmz bu kmazdan kurtarmak iin, smet Paa'ya bu cazip teklifi hazrlam
olacaklar...
Bayar'a sordum:
- Beyefendi; 12 Temmuz Beyannamesinin gerek i politikada, gerekse Demokrat Parti'nin blnerek
MLLET PARTS'nin domasnda, byk tesiri olmas bakmndan bu "Beyanname" hakknda
grnz renebilir miyim?
"SYLEMEK VAZFEMDR"
Bayar duraksamadan konutu:
- Vazifemdir... Politikann dna km devlet adamlar, bildiklerini tarihe sylemelidirler! "Ben de
yazdm" da zaten bu konulara gelmeyeceim. O hatralar, Atatrk'n lm ile balanacak. Bu
nedenle, 12 Temmuz Beyannamesi zerinde btn bildiklerimi, yaadklarm size syleyebilirim.
sterseniz, smet Paa'nn daveti zerine Fuat Kprl ile birlikte ankaya'ya gidiimizden balayaym.
smet Paa, protokole dikkatli bir insandr. Bu nedenle, tam saatinde ankaya'da bulunduk ve tam
saatinde bizi, kk alma salonunda karlad. Ksa bir hobeten sonra, konuya girdi:
-Gazetelerden ve Mecliste yaplan konumalardan, baz skntnz olduunu anlyorum, acaba nasl
faydal olabilirim?
68 SMET BOZDA
Etrafl bir aklama yaptm... Demokrat Parti, aralksz bir buuk yldan beri hkmetin basks
altndayd. Vatandalar, sebebli sebebsiz karakollara ekiliyor, dvlyor, tehdit ediliyordu. Hkmet
bu kanunsuz hareketleri nleyeceine, bizi, "Halk ihtilale srklemekle" suluyordu... Tahammln
son noktasndaydk!
Btn olaylar belgeleyerek zetledikten sonra, yle dedim:
- Eer memlekette demokrasi kurulacak ve bu kurulu, "Milli Huzur" bozulmadan yaplacaksa, Recep
Peker iktidarnn politikasn mutlaka deitirmesi gerekir. Aksi halde, bir i savaa yuvarlanabiliriz.
nn, bu konuma zerine;
- Sizi, dedi, hkmetle karlatracam... Bana sylediklerinizi ve sylemediklerinizi onlarn nnde
tekrarlayn!.. Onlar da kendi grlerini aklasnlar... Bylece hakikat, tek tarafl anlalmaktan
kurtulsun!.. Ortak noktalar meydana ksn!.. Fikirleri badatrmak, uzlatrmak ondan sonra
kolaydr... Bu mzakereleri ben idare edeceim. Sonra da uzlalan noktalar, sizin muvafakatlarnz da
alarak, bir BEYANNAME ile millete duyuracam. Gryorsunuz, "huzurun" bir an nce kurulmasna
yardm etmek istiyorum.
Sezinlediim; smet Paa'nn bir eyler yapmak istemesiydi. Bu yapacaklarndan hem memleket hem
de partimiz yararlanabilirdi. Memnun oldum. Partiye geldiim zaman, arkadalarma bu duygularm
atm. Fakat szlerimi Kpr-l-Menderes cephesi ne kadar heves ve heyecanla karlady-sa, onlarn
karsnda yer almay srekliletiren Ahmet Ouz le Ahmet Tahtakl cephesi de o kadar buz gibi
karlad.
Parti ynetiminde en yetkili kurulun yeleri, bylesine zt kutuplarda kmeleirse, o kurul
almalarndan selamet beklemek mmkn deildi. stelik bu kmeleme, partiye de yaylr, belki de
blnmesine sebep olabilirdi!.. Birinci Byk Kongre'nin ald "Hrriyet Misak" kararndan bu yana,
gerek Parti Grubu'nda, gerekse Genel dare Kurulu'nda baz ateli ve gen arkadalar; "Halk Partisi'ne
ve hkmete isteklerimizi bildirelim; yaptlar; yapmadlar; meclisten ekilip "sine-i millete"(!) dnelim"
fikrini ateli tutuyorlard. Bu gen arkadalarn Genel dare Kurulu'ndaki temsilcileri, Ahmet Ouz ve
Ahmet Tahtakl'ti... Elbet yalnz deildiler.,. Konuya gre, yandalar buluyorlar ve lml politika
yanls, Menderes ve Kprl'nn karsna kyorlard. Bu sefer de yle yaptlar. Enis Akaygen gibi,
Yusuf Kemal Tengirek gibi akl banda baz arkadalara da cazip grnerek, smet Paa hakemliine
kar gl bir muhalefet cephesi kurdular.
"BU BR MZA FARKI"
Genel dare Kurulu'ndaki bu gruplama, bir fikir ayrlna iaret deildi. Partiyi ele geirme kavgas
olduunu da sanmyorum... Belki, kurucu yelere kar, kurucu olmayan genel kurul yelerinin,
arlklarn duyurma ihtiyacndan domu bir yaknlama ile balam olabilir... Fakat sonralar, kesin
olarak bu biimden kmt. Tutalm kurucu arkadamz Refik Koraltan, zaman zaman bu genlerle
birlikte grnyor, birlikte oy kullanyordu. Ben de zaman zaman iki Ahmetler'in baz tekliflerini
desteklemiimdir; bu yzden,
70 SMET B OZD A
kumculara kar olumu bir g olduu dnlemez... Olsa olsa, miza ayrlna dayanyordu,
diyebilirim... nk bu grup, srekli sava istiyor, srekli sert nlemler alnmasn savunuyordu.
Nitekim Refik Koraltan kurucu arkadamz da -bir heyecan adam olduu iin- sk sk kendilerine katla-
biliyordu. Buna karlk, benim de zaman zaman katldm Menderes-Kprl ikilisi, politika yapmak
istiyorlar ve olaylarn ieriine gre tavr koymak gerektiine inanyorlard...
Partiye gelir gelmez, Genel Ynetim Kurulu'nu topladm ve kendilerine durumu zetledim. Birlikte
gittiimiz Fuat Kprl de izlenimlerini anlatt... zlenimleri msbetti... smet Paa'y iyi yolda
grmt... Yeni bir politika ile demokratik ortam oluturmakta, yalnz Demokrat Parti'nin deil Halk
Partisi'nin de kar vard. Bu sebeble, grmelerin ve Cumhurbakan olarak smet Paa'nn iki taraf
arasnda hakem rol oynamasndan, ok eyler bekliyordu.
Adnan Menderes de hemen arkasndan sz ald ve konutu. Ona gre, Demokrat Parti kurulduu
gnden bu yana, izgi deitirmeden yrm ve bugne gelmiti. Samimi dncelerini syleyen bir
partinin yapaca ey de zaten buydu... Evet, bask grmt, hrpalanmt ama gl kadrosuyla
ayakta kalmt. Demokrat Parti, baka hibir sonu almasa bile, ayakta kalmas bal bana bir
zaferdi! Buna karlk iktidar partisi, her trl kanunsuzluu, basky, hatta zulm karsndakilere reva
grm; muhalefeti, halk isyana tevik suu ile sulam; zabta gcnden, idare gcne, hatta kaza
gcne kadar btn gleri muhalefet aleyhinde seferber ettikten sonra, onunla anlamaya girmek
zorunda kalmakla -en hafif tabiriyle- samimiyetsiz bir politika izlediini miitete ve dnyaya aklam
oluyordu...
Byle bir itirafn -bir parti iin- meclis grubunda, kurultaynda, alt kademelerinde hangi kargaaya yol
aacan dnmek lazmdr. Bu nedenle, smet Paa'nn Cumhurbakan olarak iki byk parti
arasnda hakem rol oynamas ve kendi dncesini bir beyanname ile millete aklamas, Demokrat
Parti iin bulunmaz bir frsattr!...
Benim anlattklarmdan da bu anlam kt iin, ileri srlen kar fikirler clz kald ve benim, davet
edildiim takdirde tek bana gidip Cumhurbakan nnde fikirlerimizi karlkl olarak ortaya
dkmemize karar verildi.
Yalnz hemen syleyeyim ki; -tecrbelerime dayanarak sylyorum- bizim, smet Paa ile birlikte
giritiimiz bu denemeye partimizin ynetim kurulunda "bilfiil" bir kar koyma yoktu ama, "bilkuvve"
etin bir mukavemet olduu gzden kamayacak kadar belirgindi. Nitekim, ertesi gn kan gazeteler,
Halk Partisi'nde byk bir aknlk olduunu yazarlarken, Demokrat Parti'nin iinde, smet Paa ile
ibirliine kar byk bir gvensizliin belirdiini yazyorlard.
Partinin telefonlar durmadan iliyordu. Vilayetlerden Ynetim Kurul Bakanlar, ya da yneticilerden
bazlar, olup bitenler hakknda bilgi almak istiyorlar ve o srada Genel dare Kurulu'ndan telefona kim
karsa, kan kiiye gre bilgi alyorlard. Menderes-Kprl ikilisi ve onun gibi dnenler telefonu
amlarsa olumlu karlk alyorlar; iki Ah-metlerden biri ya da onun gibi dnenler telefona cevap
vermilerse, bunakln ve kararszln iine dyorlard. Parti sekreteri Basri Akta, bu mahedesini
bana ulatrnca, telefonlara yalnz parti sekreterinin alnan karar zetleyerek cevap vermesini uygun
bulduumu arkadalara duyurdum;
72 SMET BOZDA
ama isteklerinin yerine getirildiini pek sanmyorum!.. Parti sekreteri, hakl olarak, ynetim kurulu
yelerine mukavemet edemiyordu!..
K TARAF ALIIYOR
Ynetim Kurulu, hemen her gn toplanyor, Cumhurbakan nnde Bavekille yaplacak grmeye,
hangi konularn gtrleceini gryor; belgelerini tartyordu. Kurul, ikiye blnm gibiydi. Bir
tarafta Adnan Menderes ve Fuat Kprl, te tarafta Ahmet Ouz ve Ahmet Tahtak-d; kendilerine
baz uydular da salamlar, tartyorlard. Ben arada kalmaya, taraflardan birine yatkn grnmemeye
dikkat ediyordum. Ahmet Ouz, en ateli muhalifti. nn'nn devlet bakan olarak karaca
beyannameden hibir fayda kmayacan savunuyordu. Ona gre yaplacak ey, di die, trnak
trnaa mcadele etmek ve bu yol ihtilale gidiyorsa, onu da gze almakt! "Hak verilmez, alnr"d...
te btn felsefeleri buydu!...
nn'nn siyasi duruma mdahelesi ve taraflar arasnda ortak noktalar aramaya balamas, yalnz
bizim Genel Ynetim Kurulu ve tekilatmz kartrmam CHP'nin de hem Parti Grubu'nu hem
tekilatn cad kazanna evirmiti. Bana aktarlanlara gre, Halk Partisi Meclis Grubu iinde k-
melenme vard: Bu kmeler, ayr ayr liderlerin ynetiminde almaktaydlar, "Milliyeti Grup"un lideri,
Recep Peker'di. Babakanl da yrtt iin, en kuvvetli grup buydu.

kinci grubu "Sosyalistler" oluturmulard. Bunlarn banda Necmettin Sadak vard. Sadak, zellikle
genleri evresinde toplam bulunuyor ve meclis iinde ikinci g olduu syleniyordu.
Bundan sonra gndeme "Mutediller Grubu" geliyordu. Bunlar, Ne Recep Peker'in sert politikasn
benimsiyor ne de devletin sosyalist dnceyle ynetilmesini ho karlyordu. Onlara gre,
demokrasiye de pek gerek yoktu... Demokrasi, Trkiye iin fantezi idi... "Drdnc Grup"
muhafazakrlar... Bunlarn banda Hamdulah Suphi Tanrver vard. Tarihten getirdiimiz
deerlerimize sarlmamz gerektiini ileri sryorlar; fakat bu deerlerin ne olduklarn bir trl ortaya
koyamyorlard...
nn'nn mdahelesiyle biz parti olarak skntya dmtk ama, ktidar Partisi, daha byk bir
skntya dmt. Elbet herkes kendi skntsn nemli saydndan, Ynetim Kurulu' nda Ahmet Ouz
ve arkadalarna, bir trl derdimizi anlatamyordum. Gazetelere bir aklama yaptm. Dedim ki:
"nn, Demokrat Parti'ye kar yaplan basklar kaldracan vaad etti. Bizim, millet ounluuna
gvenerek, 'zorla iktidar alacamz' hakkndaki endieleri yersizdir. 'Hkmet darbesi', 'suikast' gibi
eyler, asla aklmzdan gemi deildir. Biz ak insanlarz. Bizde gizlilik yoktur. Bizim hedeflerimizde
'gizli' ve 'kt'ye yer verilmez. Kuvvetimizi ancak kanundan, halk sevgisinden alrz. Demokrat Parti,
programna sadk, hereyi aka yapan, gizli kapakl ii olmayan insanlarz. Sadece halka ve Hakka
dayanyoruz."
74 SMET BOZDA
"OLUMSUZ HAVAYI BEKLEMEK'
Benim bu demecim zerine gazeteciler, Bavekil Recep Peker'den karlk istemiler, o da "Olumlu
havay beslemek ve kuvvetlendirmek iin, Bavekil olarak elimden geleni yapacam" demi... Bu
demelerin yaymlandklar gnn ertesi, ankaya'ya arldk. Bu defa ben, Bavekil Recep Pe-ker'in
karsna tek bama kacaktm. nk Ahmet Ouz ve arkadalar Bakan Vekili grevinde olan Fuat
Kprl'nn benimle birlikte kke gitmemesi iin, bir tarafta hkmeti temsil eden bir Bavekil
bulunacana gre, dier tarafta da Demokrat Parti'yi temsil eden "Genel Bakan" olmasnn doru
olacan oylatm ve ounluk salamlard...
ankaya'da, byk bir zenle karlandm, Beni, konumalarn yaplaca ktphane salonuna aldlar.
Hepsi hazrdlar. Babakan Recep Peker ve Kabinesi yerlerini almlard. smet Paa Bakanlk
yerindeydi. Babakan ve Bakanlar, hepsi birden sa taraftaydlar ve ben, tek bana sol tarafta yerime
getim.
Devlet Bakan olarak nn, yaplacak grmelerin gerekesini anlatt. lke huzursuzdur.
Muhalefetin, Hkmet'ten ikayetleri vard. Buna karlk hkmet de muhalefetin kanunsuz yollara
yneldiini savunuyordu... Bu durumda, gerein anlalmas gerekti. Devlet Bakan olarak, taraflar
uyuturmak dncesindeydi.
Bu nedenle, yreklerde glge kalmamas iin, herkesi dnce ve yaknlarn ortaya koymasn
istiyordu. Konumasn bitirince yzme bakt; konumam istediini anladm ve daha nce hazrladm
belge ve bilgileri ortaya atarak uzun bir grme yaptm.
75
MENDERES
MENDERES ...
Beni dikkatle dinlediler. Gerek Babakan Recep Peker, gerekse Devlet Bakan smet nn, zaman
zaman konumam nlerindeki ktlara not ettiler...
Ben olaylar, "milletvekili seimlerinden nce" ve "milletvekili seimlerinden sonra" olmak zere ikiye
ayrdm. Fikir, yorum ve ikayetlerimi bu tasnifin erevesi iine yerletirdim.
Hatrlanabilecei gibi, Milletvekili Seimleri, kr Saraolu'nun bakanlndaki hkmet tarafndan
yrtlmt. Yrttkleri politikann sorumluluu da kendilerine aitti. 1946 seimlerinden sonra
Recep Peker Kabinesi i basna geldiine gre, bundan sonra yrtlen politikadan -eklen-karmdaki
insanlarn sorumlu olmas gerekirdi. nce kendilerine Demokrat Parti'ye kar haksz, kanusuz bir
politika yrttklerini kabul ettirmek istiyordum. Bu sebeple konumam hem uzun srd, hem
belgelere dayand iin, metinlerin okunmas zaman ald.
PEKER; ATINMI, SUSMU YERE BAKIYOR
Recep Peker; susmu, atnm, yere bakyordu. Bir yl kadar nce, seim yaralan ile ac eken bir parti
olarak mecliste grme yaparken yine hkmetten ikayetlerimizi Adnan Menderes dile getirmiti.
Ardndan krsye Recep Peker km ve Adnan Menderes'i psikopatlkla sulaynca, topluca, muhalefet
olarak TBMM'yi terk etmitik... te o vesileyle eski arkadam Recep Peker'le konuurken, bugn
sylediklerimi aynen tekrarlam ve bu kanunsuzluklara son verilme-
76 SMET BOZDA
sini istemitim. Peker, o zaman da asl glklerin bizden geldiini, bizim memleketi ihtilale srklemek
istediimizi; kendisi, hkmet olarak tedbir almaktan te bir ey yapmadn iddia etmi ve en sonra:
"Siz bu konuda defiks olmusunuz." deyip iin iinden kmt.
inn'nn karsnda ayn aklamalarla sze giriti. Hkmetin memleketi ihtilalden korumak iin
tedbir aldn, muhalefetin snrsz hrriyet iinde olduunu, bask iddialarnn bir fikr-i sabit olmaktan
ileri gemeyeceini sayp dkt ve kendi politikasnn deimesi iin, ilkin bizim muhalefet politikamzn
deimesi gerektiini ileri srd.
Grlyor ki, hedefte bir deiiklik yoktu. Demokrat Parti'yi "Glge Muhalefet" "iktidar uydusu" haline
getirmek hedefinden uzaklalmt. Anlaldna gre, biz iktidara dn vereceiz, onlar da bize
gleryz gstereceklerdi!..
Kar konumamda, bu noktaya ehemmiyetle iaret ettim. Bizim dzenleyeceimiz yeni politika
olmadn, ancak, Meclisten ekilmek suretiyle, byk kongrenin karar ve emirlerine uymu
olabileceimizi, bizi buna tmenin vebalinin de byk olacan belirttim. Ve dedim ki: "Btn mem-
leketin ve dnyann gz nnde cereyan eden kanunsuzluklarn savunulmasndan vazgeilmedike,
belli bir noktada anlamamza imkan grmyorum..."
STEDMZ OLACAK
Bu mzakere, aralksz iki buuk saat srd. Ne ben ne de Recep Peker, ilk k yerlerimizi
terketmitik!.. Benim is-
tediim, Hkmete hakszln kabul ettirmekti. Hkmetin de btn gayreti, kabahati Demokrat
Parti'nin stne ykmakt. Bu nedenle, srekli ekitik...
Ben sonunda istediimi ele geireceimden phe etmiyordum. nk bu toplantya gelmeden nce
geirdiimiz politik safhalar, bana bunu aka gsteriyordu. Toplantnn hedefi, Demokrat Parti'den
taviz koparmak esasna dayanyordu. Yoksa bask ile bir yere ulamann yolu bulunmadn
anlamlard!
Ben, iki buuk saat sonra, nn'den izin istedim. Zaten, daha fazla syleyecek bir ey yoktu; karar
oradakilere aitti. nn ayaa kalkt, elini sktm ve "Allahasmarladk" dedim. Dierleri, yar kalkar gibi
yaptlar; hkmet, konumalardan memnun grnmyordu...
Ktphane salonunun kapsn kapatrken gzme iliti; nn, Bakanlar Kurulu'ndan baz kimseleri,
beni uurlamalar iin grevlendiriyordu. yi sonu aldm hemen anladm...
SON RAUND
Birka gn sonra, tekrar ankaya'daydm... Bu sefer, nn ile kimizdik; baka kimse yoktu.
nce, Kabine ile yaplan toplantnn kendi zerinde brakt izlenimleri anlatt. Memlekette
demokrasinin yerle-mesindeki zorluklara dokundu; "kabahatli" aramakta fayda olmadn, her iki
tarafn benimseyecei ana artlar zerinde birleilmek gerektiini, faydann burada olduunu syledi.
78 SMET BOZDA
Ben, Demokrat Parti olarak fikirlerimizi muhafaza ettiimizi, hkmet olarak Demokrat Parti'ye kar
yrtlen ka-nusuz bask ve sindirme politikas brakld taktirde, dncelerimizi unutmaya hazr
olduumuzu syledim.
nn, konumalarm dikkatle dinliyor, bana ve Demokrat Parti'ye kar sevimli ve scak davranmaya
dikkat ediyordu. Sonunda, bizim de benimsememiz halinde millete yaymlamak istedii beyannameyi
bana uzatt. Okudum. Baz noktalarda mutabk deildim. Baz szlerin yazl biimi, bize gre, yanl
anlamlara yol aabilirdi. Bunlara iaret ettim. Bunlar zerinde gerekli dzeltmeleri yapacak ve Beni bir
daha aracakt. Veda edip ayrldm.
Beyannamenin son eklini grmek iin ankaya'ya bir daha arldm. nn, yine dikkatli ve dosta
karlad. Beyannamede dzeltilmesini istediim noktalar elden gemiti: "Beyannameniz millete hayrl
olsun Paa Hazretleri" dedim.
nn: "mzalayn, ltfen" dedi.
- Neyi?., dedim.
- Beyannameyi...
- Beyanname ztnza mahsustur.
- Ama ben, Cumhurbakan olarak lkenin i politikasyla ilgili byle bir beyannameyi tek bama
yaymlayamam. Hkmetin bann da bu beyannameye imza koymu olmas gerek! Bavekil'den bu
imzay rica edeceim; fakat sizin kabul ettiinizi bilmesi lazmdr ki, mutabksa imzalasn!..
- O takdirde benim de Genel dare Kurulundan bu konuda yetki almam gerekir, efendim...
- Bu konuyu ne zaman sonuca balarsnz?..
- ki gn iinde...
- yleyse, ltfen...
Bylece ayrlp partiye geldim.
"KIYAMET KOPTU"
Ertesi gn, Genel Ynetim Kurulu'nu topladm. ankaya'da yaplan grmeleri zetledim ve benim,
Demokrat Parti adna beyannameye imza koymam istendiini syledim.
Kyamet koptu! Ynetim Kurulu'nun bir blm, smet Paa'dan ne gelse, kuku ile karlyordu. O
kadar ki, Paa kendilerine iltifat etse reddedecekler; altn verse, geri evireceklerdi! Buna karlk, Fuat
Kprl ve Adnan Menderes, beyannamenin yararna inanyorlar, smet Paa'ya -bu adan- scak
bakyorlard. Gnlerce sren bu tartmalarn sonunda karlkl iki grup domu ve fikirlerini
katlatrmlard. Daha nce de anlattm ama, bir kez daha belirtmemde yarar var: kacak
beyannameden yana olanlarn fikirlerini yle zetleyebilirim; bu arkadalarmz diyorlar ki:
"ktidar, bir buuk yldan beri partimize gz atrmyor! Dvldk hakarete uradk; her trl
kanunsuzluun karsnda kaldk... Tekilat, bu alkant iinde iyice gsz dmtr. Bunu
srdrmek demek, tekilat arkadalarmz, bask ve tehlike iinde yaatmak demektir ki, biz buna raz
deiliz... Bu rahatlama, partiye yeni kymet ve kuvvet olacak kiilerin girmesine yol aar... Bugnk
artlar iinde herkes Demokrat Parti'ye girmeye cesaret edemiyor. Kimseden, kahraman olmasn
isteyemeyiz... Bugn, partimize -bilhassa fikirlerinden yararlanacamz- insanlar uzak durmaktadr.
Byle bir beyanname, bu kymetleri kazanmamza yardm eder. Bir an iin dnelim: Karmzdakiler,
verdikleri sz
80- SMET BOZDA
tutmazlarsa, ne olur?.. Bir kez daha milletin karsnda utanlacak yere dmezler mi?.. Buna karlk,
Biz ne kaybedeceiz?.. Hi... yleyse neden bu beyannameye imza koymayalm?.."
Buna aykr fikri savunan arkadalarmz yle diyorlar: "smet nn, Devlet Bakanl ve Halk Partisi
Genel Bakanl yerini kaybetmeden, demokrasi oynamak istiyor!.. Bunun iin de Demokrat Parti'nin
onun kanatlar altna girmesi lzm!.. Bugne kadar zerimizde, eitli yldrma metotlarn, her trden
bask ve hatta zulm denedi; sonu alamad... imdi gler yzle bizi otoritesi altna almaya alyor...
Bir insan, hem bir partinin Genel Bakanln brakmadan devlet reisi olmak ister, hem de samimi
olarak demokrasiden yana olabilir mi? Bu, akla ve eyann tabiatna aykr bir dncedir!
Arkadalarmzdan bazlar, 'beyanname'nin ieriine bakyorlar, fakat kimin tarafndan imzalanacan
tartmak istemiyorlar...
"Oysa bugn, Genel Kurulumuzda sren u tartmalar bile, kar tarafn, gayesinde baarya ulatn
aka gstermiyor mu?.. Bir Cumhurbakan, millete bir beyanname ya-ymlanacaksa, belki Bavekil'in
imzasn almas anayasa gereidir; fakat yasal zorunlulua iarettir? Bu zt, btn politikay, kendi
elinde yrtmyor mu?.. Yetkisini kullanarak buyurur; kanunlar yeni batan yrrle kor; olup
biter!.. Eer byle yapmyorsa, bir ard dncesi, bir hesab var, demektir. Biz, onun hesabn
dneceimize, o bizim hesabmz dnsn!.. Mnasebetleri keselim, olsun, bitsin!.."
TEHLKE BYK
Ben, hem partimizin bir an nce kanunsuzluklardan,
basklardan kurtulmasn istiyordum; hem de yarn, bir "muvazaa" sulamas karsnda kalrsak, parti
olarak paralanmamak iin, beyannameye imza koymann yol aabilecei zararlarn hesabn
yapyordum. Bu "Beyanname", sadece bir politik oyunsa, bundan hibir olumlu sonu kmayacak-sa,
tehlike bykt. Ehliyetsizliimiz anlalacakt; parti olarak yklabilirdik!.. Eer smet Paa, bu giriimi
ile Demokrat Parti'yi paralamay amalamsa, u anda -daha beyanname yaymlanmadan- bunu
baarm ve partiyi genel idare kurulunda ikiye blmt! Beyannameyi reddetmek, bizi para-
lanmaktan kurtarmyordu. yle ise, zararmz olacaksa bile, bu zararn doru yolda bamza
gelmesinde hikmet vard.
Taraflar, iki kaya gibi birbirinin karsna dikilmiler, bir santim bile kmldamadan savunmalarn
srdryorlard. in kts, Beyannameye yanda olanlardan ok, kar olanlar vard. O zamana kadar
dncemi aklamam, sadece konumalar ynetmitim. Kurulun akl banda kimseleri; Refik evket
nce, Yusuf Kemal Tengirek, Cemal Tunca, Enis Aygen, muhalefet grubu iinde idi. Bunlar benim eski
arkadalarmd. Ben, dncemi aklayacak olsam, belki bunlardan bazlar, hi olmazsa birka yer
deiebilirdi...
Kelimeleri semekte zen gstererek bir konuma yaptm ve "itidal grubu"nu, parti karlarna daha
uygun bulduumu akladm. Sert muhalefet, biraz yatr gibi oldu. Fakat derin gcnden hibir ey
kaybetmedi. Sadece, arlar inde bulunan Refik evket nce ve Cemal Tunca, lmllar aras-
82 SMET BOZDA
na katlmas ile 12 Temmuz Beyannamesi'ni Genel Kurul'da, daha byk bir ounlukla kabul etmi
olduk.
Beyannameyi ben de imzalam, smet Paa da yaymlamt ama; partinin fikir kadrosunda da bir
huzursuzluk, tam anlamyla belirmiti. Btn tekilatta, parti olarak Beyannameye imza koyma konusu,
tartlyor, eletiriliyordu. Oysa beyannamenin olumlu sonular da daha grlm deildi. Valiler,
Kaymakamlar, gvenlik glerinin banda bulunanlar beyannamenin samimiyeti konusunda,
ciddiyetine daha inanmamlard. Btn yurtta bu konuda bir duraksama vard. Geri basklar, eski
arlyla srmyordu; muhalefet partisine bal vatandalarn devlet gznde eitlii daha
kurulamamt ama, bu durumun, eskisinden iyi olduunda phe yoktu.
TARTIMA YAYILIYOR
Demokrat Parti dare Kurulu'ndaki fikir ayrl basna yansm, bylece il ve ilelerimize kadar
bulamt. Bu tartmalar, baz zlmelere dnmeden, Ynetim Kurulumuza, bir "Istiar Kongre"
(Danman Kurulu) toplanmasn teklif etim. Her iki taraf, hevesle kabul etti. nk her iki taraf da,
kendi dncesinin, toplanacak kurulda taraftar bulacana inanyordu. Nitekim son gelen haberlerden,
stanbul, zmir, Bursa gibi tekilatmzn gl merkezlerinin muhalefet arlkl olduklarn
reniyorduk...
Her ilden, ikier delege istedik ve bu delegelerle 20 Temmuz 1967 gn topland. A konumasn
ben yaptm ve
mzakereleri sonuna kadar ben idare ettim. Delegelerden istediim, dncelerini tenlikle ortaya
koymalar ve oylarn bu ynde kullanmalaryd.
"Istiar Kongre"nin yaplaca 20 temmuzdan bir gn nce, hemen btn vilayetlerin delegeleri
Ankara'ya gelmiti. Bunlar, kendi aralarnda grup grup toplanyorlard. Kendi aralarnda konutuktan
sonra, yine gruplar halinde Demokrat Parti Genel dare Kurulu yelerini gryorlar, gryorlar,
birou da benimle grmek iin sraya girmi bulunuyorlard.
Bana gelenlerin en fazla sorduklar soru uydu: -smet Paa'nn yaymlad beyannamede sayd
artlar Halk Partisi ve hkmeti benimseyecek mi?.. Siz smet Paa'nn bu beyannameyi yaymlamakta
samimi olduuna inanyor musunuz?
Ben kendilerine verdiim cevapta diyordum ki:
- smet Paa'nn yaymlad "Beyanname"ye, Halk Par-tsi'nin uyup uymamas, bizim iin nemli
deildir. nk bizim Halk Partisi'nden bir korkumuz yoktur!.. Halk Partisi'nn bizi bunaltmasnn
nedeni, iktidar olarak hkmeti kullanmasdr! Bize basky yapan hkmettir! Yaymlanan
beyannamede, Demokrat Parti ile birlikte, Hkmet Bakan olan Bavekil'in de imzas bulunduuna
gre, Hkmet, hem bu gne kadar bask yaptn dolayl olarak kabul etmi hem bundan sonra,
kanunlarn snrna ekileceini, imzasyla garantilemitir. imdi siz bana: "Ya yapmazsa?" diyeceksi-
niz... Yapmazsa, Biz ne kaybederiz?.. Ama o, dnya ve memleket kamuoyunda, szne ve hatta
imzasna gvenilmeyen bir hkmet haline der... Byle bir hkmetin de ayakta kalmas, dnyada
grlm ey deildir...
84 SMET BOZDA SAMMYET KONUSU
smet Paa'nn bu beyannameyi karrken, samimi olup olmad sorunuza gelince: Samimiyet, bir
nsann i dnyas iin geerli bir deer yargsdr. Hi kimsenin iine girip bu deeri aratrmaya imkan
yoktur. Fakat, samimiyetin, d belirtilere gre bir ls vardr; nce kendinize unu sorunuz:
"nn'nn bu Beyanname'yi karmakta menfaati var m?.." Eer, verdiiniz cevap "evet" ise,
samimidir!.. "Hayr" ise, samimi deildir!.. imdi ben size soraym: "nn'nn Devlet Bakan ve
demokrasi sorumlusu olarak, 12 Temmuz Be-yannamesi'ni karmakta menfaati var mdr?.."
Delegeler, hep bir azdan: "Evet" dediler. yleyse, "samimidir" dedim. "Bize den ey, onlarn
samimi olup olmadklarn aramak deil, bu beyannamenin fiili sonularn beklemektir..."
Bana bavuran delegeleri buna benzer konumalarla yattrdm ve bylece yarnki kongrenin havasn
iyiletirmeye altm. Ama itiraf etmeliyim ki, benim gibi dnmeyen baz Genel dare Kurulu yeleri
de baka toplatlarda kendi dncelerinin hakim olmasn salamaya alyorlar ve delegeleri "phe
ve iddetle" dolduruyorlard!
Demokrat Parti ok tehlikeli bir kpry gemekte olduu iin, bu "stiari Kongre"den ittifakla bir
karar karmamz, ok yararl olacakt. Genel dare Kurulu'ndaki blnmeyi size anlatmtm. ounluk
bizimle beraberdi ama, aznlk da pasif deildi; stelik aralarnda nemli kiiler vard. Kongrede Genel
dare Kurulu olarak izleyeceimiz politikay kararlatrmak iin 19 mays akam Adnan Menderes'in
evinde toplanacamz haber verildi. zel bir toplant idi ve
kar gruptan kimse arlmamt. Partinin bakan olarak bir grup toplantsna katlmakta mazur
olduumu arkadalara syledim ve ayrldm. Ancak aldklar kararlar bana bildirebilirlerdi...
Saat 22 sralarnda Kprl evime geldi ve aldklar kararlar bildirdi: Genel dare Kurulu adna al
konumasn ben yapacaktm. Adnan Menderes ve Fuat Kprl, kongrede bulunmayacakt. Fakat
btn konumalar, yazl olarak birlikte bulunacaklar Menderes'in evine gnderilecek, orada
deerlendirilecek ve kapan konumas, bunlara cevap olarak, Adnan Menderes tarafndan yaplacakt.
Uzun siyasi tecrbem, ertesi gn, kongre ncesi grdm delegelerin msait bir ortamda olduklarn
bana gsteriyordu. Dnk sert hava dalm, anlayl, lml bir ortam olumutu. Ben de konumam,
byle lml ortama uygun szlerle doldurdum. zetini sylemek gerekirse, kongre: "Bugn, bo
tahminlerde bulunmaktansa, bekleyip, yarn alnacak sonular karsnda bir karara varmann olgun
insanlara daha yakaca" merkezndeydi...
Nitekim sz alanlarn ok byk bir blm de bu dnceyi benimsediklerini gsterir konumalar
yaptlar. Ancak ilk konumalar arasnda yer alan Bursa, Balkesir ve Hatay delegelerinin yaptklar sert
konumalar, nerdeyse, dinleyenleri yiitlik yarna srkleyecek ve kongreyi, beyannamenin reddine
kadar gtrecekti.1 Hemen ardndan st ste yaplan iki konuma, itidal ve akim hakimiyeti yolunu at
ve sonuna kadar byle srp gitti.
1
Balikesir Delegesi : Stk Yrcal; Bursa Delegesi : smet Bozda; Hatay Delegesi :
Remzi Silz.
86
,SMET BOZDA
TARTIMA POLTK DEL PSKOLOJK
Kongre -kararlat gibi- Adnan Menderes'in bir konumasyla kapand. ok politik ve psikolojik bir
konumayd bu... Genel dare Kurulu'nda olduu gibi, kongrede de yzen iki siyasi dnceyi ele
alyor, bunlar deerlendiriyor ve her ikisine birden hak vererek bu aykrlklarn mizatan doduunu,
onun iin bu dnceleri, "yanl-doru" diye deerlendirmenin asl yanl olacan, ok yumuak ve
becerikli bir anlatmla dile getiriyordu.
Fakat dn olduu gibi -aradan bunca yl getikten sonra-bugn de ayn kanaatteyim: "stiari Kongre"
hangi fikirleri yzdrm olursa olsun, biz Demokrat Parti olarak blnmtk... Genel dare
Kurulu'nda olduu gibi, tekilatta da huzur kalmamt... Operasyon gerekliydi ve hatta zorunluydu.
Fakat bunu elverdiince "eritmeye" alyordum. Bu ekime ve blnme, ister mizatan kaynaklansn,
ister partiyi ele geirmek hrsndan beslensin, rahatszlk verecek lde idi.
Velhasl 12 Temmuz Beyannamesi, Demokrat Parti zerindeki hkmet basksn kaldrmt; kusursuz
saylabilecek bir seim kanununun olumasna ortam hazrlamt; demokratik bir havann, devlet-halk
ilikilerine kadar birok sosyal ortamlara yaylmt ama, Demokrat Parti'yi de ynetici kadro
seviyesinde ikiye blmt. Ksa bir sre sonra bu blnme, stanbul Demokrat Parti Bakan Prof.
Kenan nekin istifasyla balad ve Millet Partisi'nin kurulmasyla noktaland.
Fakat unu zellikle belirtmek isterim: Blnme ynetici kadro seviyesinde ilemitir. Kitleden baz
kopmalar olduysa da bunlar, seim sandnda btnlemesini bildi. 1950 seimlerinde bizi iktidara
getiren oylarn iinde, Millet Parti-si'ne kaplm vatandalarn oylar da vard.
Bilmiyorum, "ounluun" herkesten daha akll olduu fikrine, bundan daha uygun rnek bulunabilir
mi?..
Sayn Celal Bayar, szlerini byle balad ve sustu. Gerekten 12 Temmuz Beyannamesi zerinde
sylenecek sz kalmamt, iyz-dyzyle ortaya konmutu... Bu tarihi belgeyi, konunun
aydnlanmasn salamak iin kitabmza alyoruz.
12 TEMMUZ BEYANNAMES
Hkmet Reisi ve Muhalefet Lideri ile son gnlerde memleketin i durumu zerindeki konumalarm
bu husustaki kanatlerimi ve fikirlerimi sylemek zaman gelmitir.
7 haziran tarihinde grmek iin ardm Bay Celal bayar bana, Demokrat Partisi'nin, idare
mekanizmasnn basks altnda bulunduunu beyan ve ikayet etti. Haberdar ettiim Babakan, ayn
mevzular daha evvel aralarnda grtklerini hikaye ederek, byle bir basknn olmadn, idare
mekanizmasnn memleketin huzurunu bozacak mahiyette tahriklere kar ok g durumda kaldn
beyan eyledi. Bundan sonra iki taraf bir arada dinlemek iin, 14 haziran tarihli bulumay tanzim ettim.
Babakan ve yardmcs Devlet Bakan ile Demokrat Parti Bakan hazr bulundular. ki taraf arasnda
karlkl tartma iinde iki buuk saat eden bu konuma, balad noktada bitti. Demokrat Parti
Bakan, partisinin bask altnda bulunduu noktasnda srar ve partisini kanun d maksatlar ve ihtilal
uslleri takip ettiine dair ihtimalleri reddetti. Hkmet Reisi, mekanizmasnn bask yapt iddiasn ve
ikayet vesikalarn tetkik ve takibe hazr
90 SMET BOZDA
olduunu tekrar syledi ve muhalif partinin alma usullerini dzeltmesi lazm olduu iddiasnda kald.
1 haziran tarihinde Bay Bayar tekrar kabul ettim. Bana, vaziyeti arkadalaryla grtn, benim
durumuma karlk teekkrle mtehassis olduklarn syledikten sonra, bask vardr kanaatinde
olduklarn teyit etti. Bunun zerine iki defa grtm Babakan, iktidar partisi ile muhalefet partisini
Byk Meclis'teki mnasebetleri ve karlkl almalar yolunda hayrl terakkiler olduunu takdirle
syledikten sonra, "Biz de kendimize den vazifeleri sadakatle ifa edeceiz, sze sz veriyorum" dedi.
Ve iki ay sonraki Byk Millet Meclisi Toplannncaya kadar partilerin mnasebetlerinde itimad
arttracak terakkiler olama midinin kuvvetli olduunu ilave eyledi.
Bu beyanat Bayara 24 haziran tarihindeki bulumamzda naklettim. Bayar bana: "fiili neticeye intizar
edilmesi lazm geldiini" bildirdi. Bundan sonraki tartmalar, muhalefet liderinin Sivas nutkunda; ve
Hkmet Reisi'nin 2 temmuz tarihli beyanatnda ve ondan sonraki karlkl cevaplarda grlmtr.
Vaziyet hlasa olunursa: ki taraf ikayetlerinde ve savunmalarnda srar etmi ve iddetli tartmalar
esnasnda karlkl iyi niyetlerin ifadesi olan bazi tatmin edici paralar hatrda kalmtr. Siyasi havay
yumuatan bir iyilik olmak zere, dertleri bilenlerin, kendilerinden, kar taraf teskin edici tedbirler
alacaklar midi uyanmtr. Bunun dnda olarak durum, muhalefet partisi liderinin, "fiili bir netice
bekleme" eklinde ifade ettii hkmde grlyor. Yani bir baka trl sylenirse, vaziyet, karlkl
ddialar bakmndan dm halini muhafaza etmitir.
imdi ben, bu dm zmeye alacam. ki tarafn ikayet ve mdafaalarnn delillerini tafsil
etmekte fayda grmyorum. Zaten bunlar, umumi efkrca da kfi derecede bilinmektedir. Gryorum
ki, taraflardan hangisinin haksz, yahut hangisi daha evvel karsn krmaya balam olduunu
aramakta da fayda yoktur. Ben, idare mekanizmasnn bask yaptn Hkmet Reisi'nin kabul
etmemesini, byle bir hareketi tasvip etmeyeceini katiyyetle beyan eylemesini, bir teminat ifadesi
olarak aldm ve bunu Bay Bayar'a syledim. Ben, muhalefet liderinin kanun d maksatlar isnadn
reddetmesini muhalif parti almas iin art olan kanun iinde kalmak esasnn gz nnde
tutulduunun ve tutulacana dair beyannn tatmin edici bir teminat olarak kabul ettim ve Babakan'a
bunu syledim. Her iki taraf da, uzun konumalardan kardm bu neticelere balandklarna inanmak
istiyorum ve inanyorum. Bizi, bu inana getiren bugnk durumu, memlekette siyasi partilerin alp
geliebileceine kati mit veren en mhim merhale sayyorum.
imdiye kadar memlekette geen iktidar ve muhalefet tecrbesinin muvaffak olmasn, bir seneden
beri geirdiimiz tecrbelere, olanaklarn dayanamam ve bugnk siyasi durumu elde edememi
olmalarnda gryorum. Benim kanaatimce, bir buuk seneden beri geirdiimiz tecrbeler, ar ve
bazen mit krc olmutur. Ama, gelecek iin her trl mitleri hakl karacak bir muvaffakiyet de
temin edilmitir. Bu durumu muhafaza etmek ve onun gelimesini salamak, iktidar ve muhalefet
partilerinin vazifeleri olmak lazm gelir. Gelecek iin tedbirler, benim kabul ettiim gibi, u noktada
hareket etmekle bulunabilir: Benim bu son dilei-
92 SMET BOZDA
min karlkl ikayetler iin mbalaa pay ne olursa olsun, hakikat pay da vardr. htillci bir teekkl
deil, kanuni bir siyasi partinin, iktidar partisi artlar iinde almasn temin etmek lazmdr. Bu
zeminde ben Devlet Reisi olarak, kendimi her iki partiye kar msavi derecede vazifeli grrm.
dare mekanizmas, yani Vekillerimiz ve maiyetleri, bir seneden beri ar bir tecrbe geirmilerdir.
yle zamanlar oldu ki, memlekette hkmetin mevcut olup olmad bile phe gtrr idi.
Sorumlu hkmetin huzur ve asayi vazifesi mnakaa gtrmez. Fakat meru ve kanuni siyasi
partilere kar tarafsz, eit muamele mecburiyeti, siyasi hayat emniyetinin temel artdr. Bu arada,
siyasi partilere mensup olan veya grnen hususi maksat sahiplerinin irretliklerini pervasz olarak
tesirsiz brakmak hususunda partilerin dikkat gstermeleri icap eder.
Siyasi partilerin hangisi i bana gelirse gelsin, onlar, idare mekanizmasnda alanlarn haklarna ve
itibarlarna kar adaletli bir zihniyette olacaklarna inandrlacaklardr. Zannediyorum ki Hkmet Reisi
ile Muhalefet Lideri arasndaki son tartmada, ki taraf, sebat ettikleri noktadan ayrmak gayretine
dmeksizin, iki tarafn bekledikleri eyleri sylemi ve temin etmi oluyorum.
Vatandalarma hkmetle ve iktidar partisi ile muhalefet partisi arasnda grme ve araya girme
safhalarn olduu gibi anlatm olduumu mit ederim. Varmak istediim netice, balca iki parti
arasnda temel artn, yani emniyetin yerlemesidir. Bu emniyet, bir bakmdan memleketin manasn
tad iin, gzmde ok ehemmiyetlidir. Muhalefet, te-
minat iinde yaayacak ve iktidarn kendisini ezmekten baka bir ey dnmediinden msterih
bulunacaktr... Byk vatanda kitlesi ise, iktidar u partinin veya teki partinin elinde bulunmas
ihtimalinin vicdan rahatl iinde dnlebilecektir. Bu neticeye varmak iin karlatm glkler,
ok zaman, yalnz ruhi mahiyette olan amillerdir. Bu gerekleri yenmek iin, siyasi hayatmz idare
eden iktidarda ve muhalefetteki liderlerin samimi yardmlarn isterim.
Reisicumhur smet nn
BALAYAN YEN DNEM

12 Temmuz Beyannamesi yaymlanm, lkeyi bir hayret ve aknlk kaplamt. Demokrat Partililer
hayret ediyor. Halk Partililer, aknlk iinde yeni dneme uymaya alyorlard. Dne kadar "dman
kardeler" hayat yaayan partilerin, bir gnde cancier olmalar kolay deildi.
smet nn, bu yeni ortam kullanmak iin, bir yurt gezisine kmaya karar verdi ve Demokrat
Parti'den, kendisiyle Trkiye'yi gezecek bir partili seilmesini istedi.
12 Temmuz Beyannamesi'ne Celal Bayar'n imza koymas olayndan sonra, imdi de Milli efe bir
refakati ver lme-sinin istenmesi, DP Genel dare Kurulu'nda frtna kard. Fakat Adnan Menderes ve
Fuat Kprl'nn savunmalar, kar grubu geriletti ve Milletvekili Nuri zsan'n smet nn ile yurt
gezisine kmas kararlatrld.
nn, gittii her yerde, her iki parti temsilcileri tarafndan karlanyor; ve her gittii yerde, her iki
parti merkezini -ayn zaman parasn kullanarak- ziyaret ediyordu. Btn bunlardan, her iki partinin
bekledii ayr ayr kazanlar vard. CHP, 946 seimlerinin oy hrszl sulamasndan syrlyor,
demokrasiden yana bir parti olduunun ispatn veriyor ve bylece, kamuoyunda aklanm oluyordu.
Buna karlk
96
SMET BOZDA
Demokrat Parti, basklardan kurtuluyor, ynetim karsnda muteber kiiler olarak alma imkan
bulabiliyorlard! Her iki parti, 12 Temmuz Beyannamesi'ni kendi karlar istikametinde kullanmasn
bilmitir.
Bu arada, gerekten ok demokratik bir seim kanunu karlabildi. Baskdan kurtulan Demokrat Parti
tekilat, adamakll geliti. Bunu gren Halk Partisi, iktidarn elden gitmekte olduu kukusuna kapld.
Geri "at alan skdar' gemiti" ama, Devletin btn gleri, iktidar partisinin elindeydi; bunlar, her
an diledii gibi kullanacak yerdeydi.
Demokrat Parti Genel dare Kurulu ve zellikle Adnan Menderes, bu tehlikenin idraki iindeydiler.
Menderes-Kp-rl ikilisi, Demokrat Parti Genel dare Kurulu'nda bir hareket daha balatt: ktidar bize
geerse, karmzdakilere misilleme yapmayacamz temin edelim.
DEVR SABIK YARATMAMAK
Adnan Menderes; Fuat Kprl ve Samet Aaolu'nu da yanna alarak, Genel dare Kurul
arkadalarna u teklifi yapt:
- Grlen odur ki, biz DP olarak "iktidar" da olabiliriz; kuvvetli "muhalefet" de... Gcmz olduka
byk ama, CHP'nin gznde daha da byk!.. rkyorlar nk bize kar ok eyler yaptlar.
Partililerimiz arasnda lenler, yaralananlar oldu. ktidar, bize yneldii zaman, bu basklarn ve
kanunsuzluklarn hesabn sormak ihtimalimiz de var! Seim mazbatalarn tahrif etmek, TBMM'y gayri
meru ola-
rak igal etmek idamlk sulardan!.. Siz olsanz, byle bir tehlikenin iine girmeye raz olur musunuz?..
Elinizde kuvvet varken, biraz daha direnmeyi srdrmek karnzadr! Bunu nlemenin bir tek yolu var:
Kendilerine hesap sormayacamz aka ilan edelim. Diyelim ki: "Devri sabk yaratmayacaz!"
Bata Bayar olmak zere, bu fikre kar kanlar vard. Uzun mzakerelerden sonra bir oy fark ile karar
alnabildi ve DP Genel dare Kurulu'nun "Devri sabk yaratmamak taahhd" yaymland. Demokrat
Parti'ye iktidar yolunu aan iki olaydan biri budur "Devri Sabk Yaratmamak" taahhd; basnda ok
msbet karland gibi, iktidar evresinde de bir ferahlk rzgar estirdi. nk Halk Partisi'ne
gvenerek su ilemi valiler, kaymakamlar, nahiye mdrleri, jandarma komutanlar, erleri vard; ve
bunlar tedirgindiler. "Devri Sabk Yaratmamak" taahhd, bu sulular da, bu sular ilemee itilmi
kimseleri de rahata kavuturuyordu.
Demokrat Parti iktidara geldikten sonra 1953 ylnda "Halk Partisi mallarnn meruiyeti" zerinde at
soruturma kyameti kopartm ve "Hani siz devri sabk yaratmayacaktnz?" diyenlere Bavekil Adnan
Menderes:
"Devletin maln geriye alyoruz; yoksa devletin maln kendi karna kullanan kiileri
cezalandrmyoruz." diyerek, devletin mal zerinde kimsenin gz yummayacan; siyasi iktidarn,
sadece siyasi kararlar alarak suu ortadan kaldrmaya muktedir olduu mantn bylece getiriyordu.
957 Seimleri arifesinde CHP seim stratejistleri smet nn'ye srar ediyorlard:
98 SMET BOZDA
- nmzde seim var... Bu seimde iktidar deler geeriz ama, siz hi deilse bir kez, gazetecilerin
bulunduu bir toplantda dinden, Allah'tan bahsedin!.. Grrsnz, nasl geni bir yank bulacaktr!
nn de Bayar ve Koraltan gibi, Atatrk ekolnden geliyordu. Byle bir konuma yapmasna olanak
yoktu. Hibir cevap vermemi ve gittikleri son toplantda da dini konuda konumadan ayrlmt.
Stratejistler umduklarn bulamadklar iin nn'ye sitem ettiler:
ALLAHAISMARLADIK DEDM YA!
- Ak olsun Paam, yine bir kere olsun Allah'n adn aznza almadnz.
nn bunu syleyenin yzne hayretle bakarak cevap vermi:
- Duymadnz m?.. karken, "Allahasmarladk" dedim ya!..
Bu hikye -sonraki yllarda- ok mehur olmu, nn'nn ne kadar prensip sahibi bir Batc olduuna
rnek gsterilmitir. Atatrk a kua, hemen tm ile dine kar allerjik bir tutum iinde
yaamlardr. Celal Bayar, 1980'li yllarda bu satrlarn yazarna samimiyetle:
- Evvelce, ky kenarndan geerken camilerin minarelerine baktka iimde bir fke kabarrd: Neden
fabrika deil de cami? Caminin, insanlarn manevi dnyasn kurtarp kurtarmad tartlr ama;
fabrikalar, insanlarn maddi dnyasn her halde kurtarrlard!., diye dnrdm... demiti.
Samimiyetle kendisine sordum:
- Peki imdi?
- imdi, manevi dnyann kurtulmas midinin de, maddi dnyann kurtulmas kadar nemli olduuna
inanmaya baladm!
Eskiler, "Ge olsun da g olmasn" demiler... nsanlar yaadka, yalandka deiiyor, geliiyor...
Ama gecikmelerden grlen zararlara baklnca insan; "Keke gerikmesey-di" demekten kendini
alkoyamyor...
Demokrat Parti iktidarn, Parlamento'ya kilit vurarak Yassada'nn ihtill mahkemesine sevk edenler, -
yandalar tarafndan ne kadar alklanm olurlarsa olsunlar- tarihin plne atlmlard! Demokrat
Parti'nin yklmasna destan yazan Halk Partisi'ne, bir baka askeri darbede kapsna kilit armas,
Rabbani bir ceza anlamna gelmiyor mu?...
FN SUREC
Halk Partisi de Demokrat Parti de 1950 milletvekili seimine, atba denebilecek bir denge iinde
gidiyorlard. Seimde, bir iktidar olacaksa, kk bir farkla iktidar olacak; muhalefette kalacaksa, byk
bir muhalefet olarak meclise yerleecekti. Grnen bu, beklenen buydu! Her iki parti de meydanlara
byk kalabalklar toplayabiliyor, her iki partinin seim uzmanlar kendilerine iktidarn grndn ha-
ber veriyorlard.
100 - SMET BOZDA
Oysa, seimlerde oylar, denizdeki balk srs gibidirler; hangi dalyana akacaklarn seim gnnden
nce kestirmek gtr. Denize atlan bir ta, bir byk balk, srye dalyan deitirebilir. 1950
seimlerinde de byle bir beklenmeyen olay, oylarn bycek bir blmn, Halk Partisi'nden De-
mokrat Parti'ye geirdi.
MAREAL AKMAK LD
O tarihte Mareal Fevzi akmak, rahatszd; ameliyat olmutu. yileecei umulmaktayd; fakat
birdenbire arlat ve hayata gzlerini yumdu. Radyo ve gazeteler ac haberi duyurdular. lkede,
byk bir askeri kaybetmenin znts vard.
Bu deerli askerin hizmet izgisi parlakt. Osmanl Devleti'nin Genel Kurmay Bakanl'na kadar
ykselmi; stanbul, ngilizler tarafndan igal edilince de Anadolu'ya gemiti. Atatrk'e ciddi ve
samimi hizmetlerde bulunmutu. 30 Austos Meydan Muharebesi'nin planlarnda onun imzas vard.
Trkiye Cumhuriyeti'nin iki marealinden biri idi. Bu dnem iinde, i politika oyunlarndan dikkatle
saknm; her zaman Atatrk'n yannda yer alm, hep be vakit namazn ihmal etmeyen bir
mslman askerdi. Kendisini emekliye sevk edip askerlikten ayrd iin smet nn'y sevmezdi.
nn'nn de kendisine sevgisi ve itibar olduu sylenemez. Nitekim, Atatrk'ten sonra
Cumhurbakan seilir seilmez, ksa bir sre sonra, kendisini "emekliye" ayrmt.
101 - MENDERES... MENDERES...
Az ok herkesin bildii bu bilgileri buraya almamzn sebebi, smet nn ve Fevzi akmak arasndaki
bu soukluk, hatta dmanln, nn'y "yanl"a gtrmesi; Mareal akmak'n lm zerine
gereken ilgiyi gstermemesi; radyolarn normal yaynlann srp gtrmelerinin dourduu milli fkeye
iaret etmek iindir.
Hele radyonun, programnda bulunan "oyun havalar" n yaymas, barda taran damla oldu. Beyazt
Meydan'nda toplanan niversite rencileri, ellerine aldklar bayraklar ve pankartlarla, kpry geip
Beyolu'na ktlar ve Harbiye'deki radyoevinin nne, halk-renci kalabal halinde yldlar:
- Mareal'e sayg istiyoruz!
- Bu radyo kime hizmet ediyor?..
- Hkmet, Mareal'e dman mdr?., sloganlarla bartlar, birka da ta atld.
Durum, hemen Ankara'ya bildirildi; Ankara ve stanbul radyolar matem anonslaryla, matem yaynna
getiler ama, iten de gemiti. Halk bu ihmali affetmedi. Ertesi gn Beyazt Camii'nden kaldrlan
cenaze iin, hkmet protokol hazrlamt Bakanlar, milletvekilleri gelmilerdi. Fakat halk protokol
reddetti; cenazesinin tek sahibi olarak tabutu askerlerin omuzlarndan ekip aldlar ve parmak
ularnda tayarak kabristana kadar naaa sahip ktlar!
te bu olay, seimin kaderini tayin etti! Ve...
14 Mays 1950'de Demokrat Parti, ezici bir ounlukla iktidara yerleti!
102 SMET BOZDA

KTDARDA DRT KURUCU
Demokrat Parti'yi kuran, iktidara getiren drt kurucu, yerlerini aldlar: Celal Bayar,
Cumhurbakanl'na; Adnan Menderes, Babakanla; Refik Koraltan, Meclis Bakanl'na; Fuat
Kprl, D leri Bakanl'na yerletiler.
Bu Drt Kurucu, partiyi kurarken, Trkiye'nin o gnk artlar, tarihi gerekleri, toplumun yaps ve
rejim zerinde mutabk kalmlard; ama getirmeyi ve yerletirmeyi millete vaad ettikleri demokrasiden
ne anladklar zerinde hi tartmamlard. Drt Kurucu'dan , demokrasiye ters den Polis Vazife
Selahyetleri Kanunu'nun baz maddelerini deitirmenin, seimi adl teminata balamann, basn hrri-
yetini salamann ve kendilerinin iktidara gelmelerinin, demokrasi iin yeterli olduuna inanm
grnyorlard.
Nitekim daha sonralar, kendilerine: Yeni bir anayasa vaad ettikleri hatrlatld zaman: "Atatrk
Anayasas bu gne kadar tam anlam ile uygulanmad ki! Hele uygulayalm; hele demokratik
ihtiyalarmza cevap verip vermeyecei grlsn; ondan sonra -gerekiyorsa- ya Atatrk Anayasas'n
tadil eder, ya da yenisini yaparz." demiler; fakat 1960 ylna kadar bu konuyu gndeme
getirmemilerdir. Grev ve Lokavt Kanunu iin yaplan vaad de byle geitirilmitir.
FARKLI DNEN BR KURUCU
Evet bunlarn iinde, farkl dnen bir KURUCU da vard: Adnan Menderes.
Adnan Menderes, Atatrk dnemi parlamenterlerinden-di; ama ne brokrasiden geliyordu, ne de
Birinci Byk Mllet Meclisi kadrosundan; toprak sahibi idi ve halkn iinden geliyordu. Pein yarglar
yoktu. Demokrasinin "Halk daresi" olduuna gre, halk ile "mutabakat" halinde olmak gerektiine
inanyordu. Halkn mutabk olmad, benimsemedii hibir olgu ve prensibin, ynetimde ii ve rol
yoktu!
Muhalefette kald drt yl boyunca yurdun eitli blgelerindeki kongrelerde bulunmu, istekleri
dinlemi, btn kongrelerde halk, ezann Trke okunmasndan honut olmadn aklam, devletin
camiye mdahele etmesini protesto etmiti. yleyse, bu halkn oylar ile iktidara gelen partinin ilk
yapaca i, bu "mdahele"yi ortadan kaldrmak olmalyd!
Ayrca grlyordu ki; dine bu yolda yaplm bir mda-helenin, devlet kar ile de bir iliii yoktu.
stelik, yrrlkte olan Lik anayasa, devletin bu tr bir mdahele yapmasna da izin vermezdi!
Nitekim Atatrk de, bu uygulamay kanun ile deil de, leri Bakanl'nn bir genelgesi ile yrrle
koymutu. Bu genelgeyi kanun haline getiren, Milli ef smet nn idi! Fakat garabete baknz ki,
olaylar Milli efi, tek partili sistemden, ok partili sisteme itince, oy toplamak kaygsna dm ve
okullara din derslerini, eitimin zorunlu bir paras sayarak tedrisat programlarna aldrmt.
Menderes, nn'nn bu giriimini kullanarak, ezann Trke okunmasn mecburi klan kanunu iptal
eden bir maddelik bir tasar hazrlad ve meclise gnderdi. Halk Partisi, dara dmt; teklif edilen
kanuna kar ksa, zaten
104 SMET BOZDA
halk inde kaybolan prestijini iyiden iyiye yok edecek; yasay desteklese, hem daha nce yanl
yaptn itiraf etmi olacak; hem de Atatrkl yanl yorumlayan yelerini kaybedecekti.
Halk Partisi muhalefetinin en tartmal ve kaygl grup toplants bu konu zerinde yaplmtr. nn,
"Meclis'in o oturumuna katlmayacan, fakat parti olarak bu teklife kar kmann doru olmayaca
fikrinde olduunu" aklad. Ertesi gn meclis oturumuna katlan CHP grup szcs Cemal Eypolu,
kanunun mzakeresi srasnda sz ald; yasaya olumlu oy kullanacaklarn; fakat bunun demagoji konu-
su yaplmamasn temenni ettiklerini bildirdi. Bylece ezann Trke okunmas zorunluluunu getiren
kanun iptal edilmi ve bu meclis karar btn yurtta halk iradesi hakimiyetinin ilk zaferi olarak
alklanmtr.
Bu karara olumlu oy kullanan Halk Partililer ve Demokrat Partililer iinde, 'karardan rahatsz" olanlar az
deildi. Yllar sonra Demokrat Parti kurucusu ve Cumhurbakan Celal Bayar, -bu satrlarn yazarna- bu
kanunun kabul srasndaki duygularn yle anlatacaktr:
- Ben, byle bir yasann, Demokrat Parti'nin ilk icraat olarak ortaya konulmasn ho karlamadm. Bu
yasaya kar deildim ama, beni memnun eden bir yasa da deildi; nasl syleyeyim, biraz da
buruldum! Ben, Atatrk'n btn getirdiklerine kar her zaman duyarl olmuumdur!..
Bayar, bu szleri, kendi duygularn anlatmak iin sylyordu; ama dier iki arkada, Refik Koraltan ve
Fuat Kprl'nn de duygularna tercman oluyordu. 1955 yl yaznda, kendisi ile yaptm samimi bir
sohbet srasmda Refik Koraltan, TBMM bakan olarak bu yasadan:
105
MENDERES
MENDERES...
"Bana kalsa, Meclis Bakan kaldm srece bu yasa kmazd ama; neyleyeyim, hatrn kramadm
arkadam Adnan Menderes, Meclis'ten ivedilikle gemesinde direniyordu." diye sz edecektir.
Bavekil Adnan Menderes, "Halk daresi" ile "Halk radesinin edeer olduuna inanmt. Eer bir
konuda halk ounluunun ittifak varsa, bu konu gerekletirilmeli; zarar grlrse, yeniden zararsz
hale getirilmeliydi. Doru seilmi milletvekillerinin, byle dnmeleri gerektiine inanyordu. Nitekim
Devlet radyolarnn dini gnlerde mevlit yaymlamalarn da bu dnce yaps iinde gerekletirmi ve
Demokrat Parti kurucular arasndaki ilk kyamet de bu yzden kopmutu.
"RADYOYU CAMYE EVRDNZ"
Bavekil Adnan Menderes, iktidarn, "Devlet radyosuna tasarrufunun", halk adna bir mdahele
olduuna inanyordu. Devlet radyosunu iktidar, halkn ihtiyalar, istekleri dorultusunda kullanacakt.
Trkiye, yzde doksan dokuzu mslman olan bir lke idi. O halde radyosu da dini gnlerde slmi
yayn yapmalyd! Emir verdi; iktidara geldiklerinin ilk kandil gecesinde radyoda mevlit okutulacakt.
Mevlidin radyodan yaymlanmas, byk ilgi toplad. Fakat bazlar da bu giriimi yersiz buldular. Onlara
gre; laik bir devlette "Diyanet leri Bakanl" bulunabilir; btn yurtta cumalar hutbe okuyan
hatiplerin ne syleyecekleri bir kda yazlp devlete ellerine verilebilir; ama devletin
106 SMET BOZDA
radyosunda mevlit yaynlanamazd! nk liklie aykr idi bu...
O akam, radyosunu aan Cumhurbakan Celal Bayar, hi beklemedii bir yayn, mevlit yayn ile
karlanca ok ard; hemen eli telefona gitti ve kendisine Bavekaletin balanmasn istedi. Bavekil
yerinde deildi; telefonu Bavekil Yardmcs Samet Aaolu'na baladlar. imdi, bu konuda Samet
Aaolu'nu dinleyelim:
- Cumhurbakan'nn Bakanl aradn sylediler, "balaynz" dedim. Sayn Bayar, ok yksek
tonda bir sesle yle diyordu: "Nedir bu yaptnz?., devletin radyosunu camiye evirmisiniz!.. Bu
konuda kiminle mutabksnz acaba? Eer demokrasiden anladnz bu ise, yanldnz greceksiniz!.."
- Efendim, benim bunlardan haberim yok. Bavekaleti aradnz sylediler, emirlerinizi almak iin
huzurunuzdaym...
- Sizin haberiniz yoksa kimin haberi var?.. craatnz iinde radyoyu camiye dntrmek olmamalyd!.,
dedi ve telefonu yzme kapatt.
Radyoda mevlit okunmas karar alndn bilmiyordum; ama bir Cumhurbakan, bir Babakan
Yardmcs'na hakaret eder ve yzne telefon kapatrsa, yaplacak tek bir-ey vardr: stifa etmek. Ben
de yle yaptm. Hemen, orackta istifam yazdm ve Bavekil'in bulunduu Ankara Palas'a gidip hem
olay anlattm hem istifam verdim. Menderes:
- Bu konu, senin istifan deil, Bakanlar Kurulu'nun istifasn gerektirir. Devlet Bakan ile fikir ihtilaf
iindeyiz. Ben biraz sonra ankaya'ya kp kabinenin istifa ettiini bildiririm, dedi.
Ben, iin bu kadar bytlmemesini, iin benim istifamla geitirilmesinin daha uygun olacan
anlattysam da, dinletemedim; nitekim az sonra Adnan Bey kalkt, arabasna bindi ve ankaya'ya kt.
MENDERES STFADA DRENYOR
Ortada kendisine "istifann kabul edilmedii" srarla sylenmise de fikrinde srar etmi, hatta Bayar:
"Samet, benim olum gibidir. Ben babasnn arkadaym. imdi araym ve gnln alaym."
biimindeki teklifleri de reddederek:
- Beyefendi, bu bir gnl krlmas deil ki, gnl alarak geitirilsin! Bu bir prensip anlamazldr.
Sizin fikirlerinize saygm var; ancak bendeniz, zt devletiniz gibi dne-memekteyim. Demokrasi,
vicdan hrriyetini de iine alan bir hrriyetler sistemidir. Dnyann btn lkelerinde, hatta bizim gibi
lik devlet olan Fransa'da bile, her pazar btn kiliseler an alar, radyolar kiliselerden ayn nakilleri
yaparlar!.. Trkiye'de tek radyo var. O radyo da bir kandil akam mevlit yaynlyor!.. Benim mslman
vatandam dinleyecek ve devletin kendisinden olduunu bir kez daha anlayacak.
Bayar, olay kapatmaya altysa da Menderes direnmi ve ayrlm.
Beni telefonla arad ve Mersin'e hareket edeceini, yeni kabine kurulana kadar, benim kendisine
veklet etmemi bildirdi. Telefonda ok direndim ama, ne ettimse caydrama-dm. Bylece, Demokrat
Parti iktidarnn ilk ylnda 15 gn
108
SMET BOZDA
sren bir hkmet boluu oldu ama, bunu kimselere du-yurmadk. Bayar, bir sre Bavekil'in
Mersin'den dnmesini bekledikten sonra, iin uzadn grnce, Koraltan ve Kprl'y Mersin'e
yollad; birlikte dndler. Bylece Demokrat Parti'nin ilk hkmet buhran atlatlm oldu.
DEMOKRASDE YLNIZ BR ADAM!
ok ksa bir zaman sonra Bavekil Adnan Menderes, bir konumasnda "Halka mal olmu inklplarn
titizce korunacan" syleyerek bir zemin yoklamas yapt; yapmasyla da kzlca kyamet koptu. "Halka
mal olmu inklaplar" ne demekti?.. Demek, halka mal olmam inklplar da vard... Ne idi bu halka
mal olmam inklplar?.. Arapa ezandan, radyoda mevlitten sonra, imdi de sra inklplara m
gelmiti?..
Muhalefet, Basn, Halk Partisi, aydnlar, niversitenin bir blm, soru stne soru getiriyorlar; Atatrk
nklaplar'na kimsenin dokunamayacan yazyorlar, sylyorlar, hatta DP kurucular bile bu titizlie
katlyorlard. Bavekil Menderes, bir reaksiyon bekliyordu ama, bu derecesini ummamtr her halde!
Nitekim st ste aklamalar yapt: "Halka mal olmu inklplar" deyiminin, halka mal olmam
inklplar deyimine arm yaptn; ancak kendisinin, sadece btn inklaplarn halka mal olmu
bulunduu anlamnda bu deyimi kullandn, kendisinin de bu szlerini deiik anlama srkleyerek
muhalefet yapmaya kalkanlar kadar Atatrk olduunu, birok yerde sylemek, tekrarlamak zorunda
kald. in asl nemli yan, muhalefetin bu sz karsnda ayak-

lanmas deil, kendi grubunda da birok kimsenin bu konuma karsnda tavr koymalar idi.
Grlyordu ki, hi kimse, demokrasinin gereklerini yapmaya hevesli deildi... Toplumun bir blm
nasl "Asr- saadet gnleri" kurallar iin yayorlarsa; bir blm de, Atatrklk dedikleri, snrlar da
pek belli olmayan, bir hayat biimi tasarlyorlar, bunun iinde olmak, bunu yaamak stiyorlard. Oysa
Menderes'in istedii de buydu! Herkesin, rahat ettii ortamda, diledii gibi yaamas, davranmas...
Adnan Menderes, hem halis bir mslman hem halis bir Atatrk idi; bunlardan biri olmak, tekisi de
olmaya engel deildi! Hem slm'n fazileti iinde yaamak, hem Bat'nn uygarln paylamak pekl
mmknd! Fakat birtakm kimseler, Atatrk olmay dinden kma; mslman olmay Bat
uygarlna kar gelme anlamnda dnyorlard.
Demokrat Parti muhalefeti yllarnda ve iktidara geldii ilk yl, hemen btn ocak, bucak il
kongrelerinde halkn byk bir kesimi, Anayasann 14. maddesinin deitirilmesi yolunda isteklerde
bulunmutur. Bu madde, liklik ilkesini ihtiva ediyordu.
LAKLK KONUSU VE DEMOKRAT PART
Adnan Menderes, demokrasiyi halkn stekleri dorultusunda bir ynetim olarak benimsedii iin,
meclisteki baz arkadalarna, bu maddenin zerinde devlet ve toplum asndan aratrmalar
yapmalarn ve maddeye yeni bir biim hazrlamalar grevini verdi.
110 SMET BOZDA
Olayn Anayasa Komisyonu'nda incelemeye alnmas, baz evrelerde rahatszlk yaratt. En ok rahatsz
olanlar da, Menderes'in kurucu arkadalar, Celal Bayar, Refik Koral-tan'd; Fuat Kprl de bu iki
arkadan destekliyordu. Bayar, bu konuyu bana, -Menderes'in bu konudaki eilimini saklayarak- yle
anlatt:
- Demokrat Parti Gurubu'nda tutucu arkadalar vard. Ben ahsen kendilerini eletirmem. Her insan,
kendi vicdannn kararlar iinde rahat eder. Ancak, bir de lkenin karlar vardr. stekler, vicdan
normlarna uygun olduu gibi, lke karlarna da denk dyorsa yasallamasnda yarar vardr. Ama
vicdan normlar, toplum kar istikametindeki normlara uygun dmyorsa, o zaman bu eilim zararl
olur ve eilimlerin karsna kmak da her vatandan grevi olduu gibi, bir milletvekilinin gz ard
edemeyecei grevidir.
te bu tutucu arkadalardan bazlar, hatrladma gre, iinde Konya Milletvekili Fahri Aaolu'nun
da bulunduu bir grup, Anayasann 14. maddesini deitirerek, devleti, liklik prensibi dna ekmek
istiyorlard. Anayasa Komisyonu'nda bu konu mzakere edildii srada, tesadfen gelmi gibi yaparak
kendilerine mzakere konusunu sordum. Bana liklik konusu zerinde tarttklarn syleyince;
- Sizin dncelerinize karmam, fikirlerinize sayg duyarm ama, bu konu zerindeki baz
dncelerimi size -Cumhurbakan olarak deil- bir Atatrk vatanda olarak sylemek isterim,
dedim ve bu prensibin, devlet ve toplum mnasebetlerindeki nemini ksaca belirttim.
Komisyon beni dikkatle dinledi. Sonradan rendim ki, bu maddenin olduu gibi kalmas zerinde
ittifak etmiler!..
111
Grld gibi, Demokrat Parti kurucular bile (Adnan Menderes) liklik gibi, slmi teklifler ve kararlar
gibi konularda yalnz kalabiliyordu. Ancak bu yalnz kalmann ciddi gerekeleri de vard ve bu
noktalarda Adnan Menderes, teki kurucu arkadalarndan daha az dikkatli deildi. Bu gereklerin en
nemlisi, Demokrat Parti iktidarnn ilk aylarnda "Ticam" tarikatine mensup baz meczuplarn, ellerine
eki ve keserler alarak Atatrk heykellerine saldrmalar ve Ankara'nn Ulus meydanndaki heykeli
paralamaya kalkmalardr.
ZLENEN POLTKA DEYOR
Fakat basnda liklik tartmalarnda ateli yazlar yaymlam bulunan Vatan Gazetesi Bayazar Ahmet
Emin Yalman'n bir Trkler Dernei yesi tarafmdan suikasta urayp postane basamaklarnda
kurunlanmas, toplumda ok diri ve iddetli bir tepki yaratt. O zamana kadar Demokrat Parti
ktidarnn almakta olduu kararlar yumuak bir slup ile eletirilirken, Vatan Gazetesi Bayazar'nn
kurunlanmas zerine, birden ar eletiriler haline dnt ve kamuoyunda bir tepki mihrak dodu.
Suikast olayn byk bir duyarllkla karlayan ve Yal-man'a gsterilmesi gereken ihtimamn en incesi
gsterildikten sonra: Menderes, gelmekte olan tehlikeyi fark etti ve haksz bir devlet tepkisi ile,
suikastnn kaytl bulunduu dernei kapattktan baka, Gaziantep'e kadar giderek, orada yapt bir
konuma ile; "Bugne kadar zlenen devlet politikas deitirilecektir" dedi.
112 SMET BOZDA

Bu sz, Menderes'in kendi grubunda bir fke patlamas yapt: "zlediin politikay bize tescil ettirdin,
icraatna bizim sorumluluumuzu da kattn; fakat deitirmek kararn bir bana alyorsun!.. Byle bir
karara hakkn var m?" dediler. Bu kaynama, Demokrat Parti Grubun'da glkle geitirildi...
Fakat gerekten hkmet politikas deimiti. Liklie kar klar bundan sonra ho karlanmad ve
dikkatle takip edildi. Fakat Menderes'in ahsi tutumunda hibir deiiklik olmad. Yine Ramazanlarda
Eyp Sultan Hazretleri Trbesi evresinde iftar ziyafetleri verdi; o evredeki mezarlar restore ettirdi;
ziyaretlerine devam etti.
Baz kusurlar da olsa Allah'a snm halis bir mmin olduu aktr. Kendisiyle birlikte Londra'ya
giderken uakta kaza geiren Ulatrma Bakan Arif Demirer, kaza anndaki Menderes'i yle anlatyor:
- Uak, Londra stne gelmi; sis bulutlarn delemiyor, tur stne tur atyordu. Herkes heyecan
iindeydi. nsanlar can korkusu sarmt. Pilot kabinine gitmek isteyenler, hostesleri sktrp gerei
renmeye alanlar velhasl yzleri lm tehlikesi ile sapsar olmu, hayattan kopmamaya alan
nsanlarn arasnda Menderes; hibir korku, hibir tela gstermeden uan penceresinden bulutlar
seyr ediyor, srekli kmldanan dudaklarndan ve ara sra ellerini hafife yzne doru gtrnden,
dua ettii anlalyordu. Nitekim uak akldktan sonra, ilk kurtulan da Menderes olmutur!
MENDERES AISINDAN SLMYET VE TRKYE
Demokrat Parti'nin Genel dare Kurulu yesi ve Bakan Muzaffer Kurbanolu, Menderes ve slmiyet
konusu zerindeki bir hatrasn yle anlatyor:
"1957 Seimleri sonras gnlerde idik. Konya Milletvekili Fahri Aaolu arkadamzn, bir anayasa
tasla hazrladn ve bu taslakta, 'Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Dini s-lmdr1 maddesinin
bulunduunu iitmitik. stanbul vilayet binasnda bir Demokrat Parti Genel dare Kurulu toplants
yapmak ve Fahri Aaolu arkadamz bu toplantda dinlemek istedik. Gn, saati belirlendi ve Fahri
Aaoulu arkadamz toplantya davet edildi. Toplanld. Genel Bakan Adnan Menderes'i bekliyorduk.
"O gnk toplantda Samet Aaolu, Stk Yrcal, Kamil Gnde, Rfk Salim Burak, Fuat Kprl, Ben
(Muzaffer Kurbanolu) ve baz arkadalarla, Konya Milletvekili Fahri Aaolu gelmilerdi. Menderes
gelmedii iin, mzakere almamt; fakat Fahri Aaolu'nun aklamalarn dinliyorduk.
Fahri Aaolu'nun dncesi, yle zetlenebilir:
'Demokrat Parti, muhalefet yllarnda, iktidara geldii taktirde Anayasa'y deitireceini millete vaad
etmitir. ktidara geldiinin ilk yllarnda bu vaad hatrlatld zaman: "1924 Atatrk Anayasas, bugne
dein tam anlam ile uygulanmamtr. Tam bir uygulama olmaynca, toplum htiyalar ile, devlet
zorunluluklarn nerede buluup nerede attnn anlalmas mmkn olmaz. Yasay uygulamaya
koyalm: Demokrasimizi gerekletirmeye elverili deilse, dei-
114 SMET BOZDA
tiririz. Elverili ise, Atatrk'n emanetine dokunmann anlam yoktur." denildi ve geitirildi. Bugn,
iktidarn yedinci yln yayoruz. Anayasa' nn demokrasiyi gerekletirmeye elverili olmad
anlalmtr. Trk Milleti'nin yzde doksan dokuzu mslman olduu halde, Trk Devleti liktir.
Fransa, iki ihtilal dnemi geirdii, dini reddettii, sonra tekrar benimseyip Katolik-Protestan
kavgalarna sahne olduu iin, byle bir ihtiya duymu olabilir. Ama Trkiye'de ne byle bir tarih ne
de byle bir gereke var. Milletvekili olarak ben, Lik Devlet yanlndan dnlmesini ve 'Trkiye Cum-
huriyetinin Dini slamdr" cmlesinin anayasaya yerlemesini teklif ediyorum.'
"Fahri Aaolu, destaba milletvekillerindendi. Blgesinde ok seviliyor, saylyor, sz dinleniyordu.
Biz, Genel dare Kurulu olarak bu arkadamzn gcenmesini istemiyorduk. Fakat teklifini
gerekletirmek de -zordan da fazla birey- o gnk koullar iinde, imkanszd. Ben kendisine;
anayasadaki liklik maddesinin slmiyet iinde gerekli olduunu; nk devleti mezhep atmalarnn
dna ektiini anlattm noktada Adnan Menderes geldi; bir kere de Fahri Aaolu dncelerini
Menderes'e btn ayrntlar ile anlatt.
MENDERES KEND APRAZINDA
"Menderes'in durumu zordu. Grupta, Aaolu'nun fikirlerini paylaacak ok arkadamz vard.
Reddetmek de kabul etmek de, atei avuta tutmak gibiydi. Menderes, Fah-

ri Aaolu'nu takdir eden szlerle konumaya balad; milletvekillerinden toplumu ilgilendiren
konularda almalar yapmalarn beklediini; bu sebeble Aaolu'nu kutladn anlattktan sonra,
szlerini Osmanl Devleti'nin son yzylna getirdi ve zetle yle dedi:
-Osmanl'da bir yanl vard; bu yanln ne olduunu bir trl kefedemedik! Herkes aklna geleni
doru sanarak, 'se-beb' diye gsteriyor. Biz burada k sebeplerini elbette arayacak deiliz. Fakat
biliyoruz ki, eitli milletlerden kurulmu bulunan Osmanl mozayii, g koullar iine dtke, areyi
Bat'da aram; bylece mozayik toplumunu ok kesin izgilerle ikiye blmtr: Bat'dan yana olanlar,
geleneklerden yana olanlar.
Devlet, I. Abdlhamid'den balayarak gnmze kadar hep, Bat'dan yana olanlar desteklemi, onlarn
yan banda yer almtr. Bylece, Bat'dan yana asker ve sivil brokrasi ile, geleneki ve dindar geni
halk kitleleri, tam bir atma iine girmilerdir... O kadar keskin bir atmadr ki bu. Jn Trklerden
balayarak gnmze kadar hem devlete srtn dayam hem de devleti avucu iine alm batclarla;
devlete vcut verdii halde, devletten destek bulamayan gelenekiler; dernekleri, vakflar, sosyal
kurumlar, gazeteleri, matbaalar, fikir kulplerini, renci yurtlarn velhasl demokratik ortamda ne
kadar bask mihrak varsa, bunlar karlkl olarak tekil etmiler ve birbirleriyle kyasya bir fikir sava-
na girmilerdir. Bu sava bugn de btn iddetiyle sryor!
Ben, Aydn iftisi Adnan olarak ne isem, Bavekil ve Demokrat Parti Genel Bakan olarak da oyum!..
Dinimi, diyanetimi yaarm. stanbul'dan geip Eyp Sultan Hazretle-
116 SMET BOZDA
ri'ni ziyaret etmediim olmamtr. Ramazan nedir bilirim, bayram nedir bilirim, yaarm bunlar!
Gnlm seninledir Fahri Aaolu kardeim! Senin teklifini Aydn iftisi Adnan Menderes hem destekler
hem imza eder. Ama Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Hkmet Bakan ve iktidar Partisi'nin Genel
Bakan olarak Adnan Menderes, senin teklifine scak bakamaz. nk senin bu teklifinin yannda
milyonlar varsa; karsnda da milyonlar var! Trkiye, an seviyesine ye-timek peinde!
Duraksamaynz! Hele, milyonlar milyonlarn karsna karacak bir yola kesinlikle sapmayz!..
Benim gibi yapn siz de... slm yaayn ve herkesin, kendi yaptklarnn hesabn vereceini dnn...
Trkiye slm Devletidir desek, hibir ey kazanamayz; fakat karde kavgasna kap alrsa, Trkiye
ok ey kaybeder!.. imdilik teklifinizi saklayn; belki bir gn gelir onu kullanacak ortam kendiliinden
oluur. Bugn statkoyu koruyarak memlekete hizmet etmi oluruz!.. Fahri Aaolu, Bavekil'i dikkatle
dinledikten sonra:
- Size hak veriyorum Babakanm... Teklifimi gruba bile getirmeyeceim, inallah ileride
dncelerimizi gerekletireceim bir ortam doar, dedi ve 'Trkiye Cumhuriyeti bir slm Devletidir.'
teklifi bylece gelecek gnlere kald..."
MAMI HANEF'NN KABR ONUNDE
Adnan Menderes'in hem mslman yaps, hem devlet adamln ortaya koyan bir baka olay,
Demokrat Parti'nin nemli temsilcilerinden Sanayi Bakan Sebat Ataman'dan dinleyelim:
"Badat Pakt'nn bir toplants iin, Badat'a gitmitik. Baz ziyaretler arasnda, 'mam- zam'n kabrini
ziyaret' de vard. Kabrin banda toplandk, duamz yapyoruz. Herkes Fatiha'sn okuyup ellerini
yzne srd; yalnz Adnan Menderes avular ak, dalgn duruyor. Tesadfen ben de
yanbandaym. Bir sre bekledim. Fakat herkes Fatiha'sn bitirdii ve gitmeye hazrland halde,
Babakmmz' beklediklerini fark edince, hafife eteinden ektim. Hemen toparland, elini yzne
gtrd ve yola koyulduk.
"Yine yan yana idik. Kendisine Fatiha'nn neden o kadar uzun srdn sormak istiyordum ama,
beklemeyi daha uygun buldum. Nitekim, bir sre sonra o konutu:
- Belki Fatiha'nn neden o kadar uzadn sen de merak etmisindir. Aklma ok ilgin bir konu takld;
Ebu Hanife Hazretleri, leli bin yl olmu. Burada biz, eitli lkelerden gelmi bir siyasi kadro, kabri
bana varp Fatiha'mz okuyor, tazimizi yapyoruz... Ne yapm bu zt?.. slm Dini zerinde
dnm ve yorumlar getirmi!
Sen, bin sene hanedan deitirmeden yaayan bir devlet gsterebilir misin?.. Bin sene yaptklar
unutulmayan, her gidenin kabrini ziyaret ettii bir fikir adam, bir devlet adam gsterebilir misin?..
Demek dnyada en kavi konu din!.. lmszlk, yalnz dinden geiyor!
Biz buraya niye geldik?.. Amerika ve ngiltere'nin de arkalad bir blge yapsnn mzakeresinde
bulunmaya! lkeler olarak ortak karlarmz olduu halde anlaamadmz pek ok madde var; fakat
Ebu Hanife'nin kabrini ziyarette anlama halindeyiz.
118 SMET BOZDA
Senden rica ederim, bu konu zerinde dn! slm zemini zerinde bir anlama yapmak ve btn
Ortadou Mslmanlar'n bir araya getirmek niin mmkn olmasn?.. Trkiye buna nclk yapabilir
mi? Konuyu, Ankara'ya dnte yeniden ele alalm. Hatrlat bana...
Kendisini hayranlkla dinledim. Adnan Menderes, bir baka kumat..."
Sebati Ataman'a sordum:
- Ankara'ya dnte konuyu ele aldnz m?..
- Benim bir hazrlk yapmam gerekiyordu. Dorusu vakit bulup aratramadm! Kafadan bulduum baz
formlleri de kendisine gtremedim. Fakat Yassada sonras bir sohbet srasnda bu konuda Mazlum
Kayalar da grevlendirdiini1 rendim.
Sebati Ataman'n bu aklamasndan sonra, Mazlum Kayalarla bir grme yapmak gerekti. Ankara'daki
brosunda olay sordum:
- Evet, dedi. Parti Grup Bakan olarak kendisini bir konuda ziyarete gitmitim. stiare bitince, beni
brakmad ve baz konular zerinde, -dnr gibi- benimle itenlikli bir \ konuma yapt. Deindii
konulardan biri de, imdi sizin 1 sorduunuz Ebu Hanife trbesinde dnd eydi.
O gnlerde Rusya'ya bir gezi yapmay tasarlyordu. Bu gezi, Amerika'nn, Trkiye'nin istedii 350
milyonluk krediyi vermemesinden sonra yaplmas planland iin, "Trkiye Politika Deitiriyor"
yanlgs birok lkelere yaylmt. Menderes, zellikle Badat Pakt lkelerine zel birer temsilci
gndererek, bu gezinin, bir politika deiiklii deil, bir komu ziyaretinden ibaret olduu gereini
ulatrm; fakat
yine de Bat basnnda bu eit yorumlamalarn nn alamamt. Bu konuyu konuuyorduk:
- Politikada her ey arptrlyor. Daha dorusu politikada bu arptmalara uygun bir ortam var. Yazl
szlemelerden bile kolayca dnmenin yollarn bulmak g deil.. Oysa, milletler huzur isterler. Huzur,
srekli bir gven ortamnda kurulur. nsann ve devletlerin kar her an deiken olduu iin, szn de
anlamann da hayat, kar tarafn karna denk dt sreye baldr. te "Badat Pakt" ortak-
larmz, benim Moskova gezisi projem zerine, hemen kukuya dtler: Trkiye, Amerikan bloundan,
Sovyet blouna m kayacak diye...
Sonra birdenbire, Badat'ta, Ebu Hanefi trbesindeki dncesini anlatmaya balad:
- Dndm; en salam saylan politik anlamalar birka yldan te dayanmyorlar, hemen delinip yeni
biimlere sokuluyorlar, ya da bsbtn ortadan kaldrlyorlar da, tutalm Ebu Hanife'nin; tutalm,
Maliki'nin ve dier din ulularnn yaptklar yorumlar koyduklar dsturlar zerinden yzlerce yl getii
halde, ilk konumlarn srdryorlar. nk dayandklar, deimez bir gerek, bir lahi Kelm var...
yleyse biz niin projelerimizi, bu derin temele dayandrarak gelitirmiyoruz? Bizimle birlikte, teki
slm lkelerine de yaylm bulunan menfaat kaygsn, devletlerini ve hayatlarn bu kaygnn stne
kurmu lkeler ile yaplan anlamalar da hesaba koyalm ve deikenliini benimseyelim; fakat, ayn
dine bal, ayn kltr paylaan milletler ve lkeler arasnda niin uzun mrl anlamalar
yapamayalm? Sizden bu konu zerinde almanz ve belki birka proje
120 SMET BOZDA
retmenizi rica ederim. Bu almalarn, imdilik sakl kalmas gerektiini anlayacanzdan eminim,
dedi.
Daha nce bu konuda bakalarna da vazife verdiini sizden reniyorum. Ben baz almalar yaptm.
Fakat itiraf ederim ki bu almalarn byk blm, dnecek bol zamanmzn olduu Yassada
tutukluluumuz srasnda olmutur. Ben, byle bir zemin zerinde mrl anlamalar yaplabileceine
inanyorum.
Mazlum Kayalardan ayrntl bilgi rica ettim; notlarna bakmadka hafzadan konuamayacan syledi.
Konumamz bylece dmlendi.
Aradan yllar getikten sonra, Bayramolu Tatil Kyn'de Mazlum Kayalarla tekrar birlikte olduk. Bu
sefer de notlar yannda deildi, projelerinin hibirini renemedim.2
2 Menderes'in bu dncesinde derin bir hikmet yatyor. slm dnyasnn birlemesinden (maddi
glerini birletirmesinden ok, manevi glerini birletirmesinden) doacak potansiyel deerler, dnya
politikasnda etkin bir rol oynayabilir. slmiyet'in sosyoekonomik modelinden hareketle gelitirilecek
bir sistemin -yalnz slam dnyas iin deil- slm d dnya iin bile zenilen bir hayal biimi ortaya
koyacana inananlardan biri olduum iin, gelitirdiim bir modeli slam otoriteleri ile tartmak iin
Ortadou lkelerini dolayordum. Msr'da "El Ezher" Universitesi (medresesi) rektr ile yaptm
grme srasnda "rk, milliyet ve kltr birlii iinde olan Araplar'n niin bir birlik kurmadklarn"
sorduum zaman, rektr yle karlk verdi:
- Siz, niin Hilafete son verdiniz?.. Eer bugn bir Halife olsayd, onun evresinde birlemek belki
mmkn olabilirdi. Fakat bir din ulusu olmaynca herkes kendini nemli gryor ve birlemenin kendi
evresinde gereklemesini art olarak ileri srerken, hi bir sknt duymuyor. Arap veya slm
birlemesi iin "doal bir mihrak" lazmdr. te siz, gelitirmekte olduunuz bu "islami Sosyo-ekonomik
modelle" bir mihrak ortaya koyuyorsunuz. Baarrsanz, Hilafet'Ie kaybedilen doal otorite yerine,
slm aydnlarnn evresinde toplanacaklar yeni bir bilimsel otorite kurulmu olcak ve byle bir
evrede birlemek g olmayacaktr.
Btn bunlar, Demokrat Parti Bakan ve Babakan Adnan Menderes'in Demokrat Parti Kurucusu
olarak dier kuruculardan farkl baz dnceleri olduunu anlamak iin ele aldk. Aslnda bu fark, Trk
halk ok iyi anlamt. nk Yassada durumalarnda Bayar ok parlak bir imtihan verirken,
Demokrat Parti'nin btn hareketlerinden asl sorumlu olan Adnan Menderes'in pasif kalmay tercih
etmesi, Trk halk zerinde ok ters bir tepkiye yol amas doald ve bekleniyordu.
Oysa yle olmad. lmn masalla sslediler ve efsaneler rettiler. iirler yazld:
"Daraacna gpegndz karld zaman, havada tek bir bulut yokmu... Masmavi derinleiyormu
gkyz... Gvdesi bolua salland an, simsiyah bulutlarla doluu-vermiler tepeye... Adann ak
gvercinleri, doal kular ayn anda dallardan gkyzne alamlar... lk lk ses -karyorlarm
uarken... Sonra bir rahmet boanm adann
Ezher eyhi, hedefimi fark etmi ve onaylamt ama, Trkiye'deki mslman kardelerimize projemizi
anlatamadk. Ortaya kardmz modeli -varsa- eksik yanlarn gstereceklerine, susarak ne red ne de
kabul ettiklerini ifa etmeden durumu geitirmeyi daha akllca saydlar. Trkiye'de 1980 ylnda
"nc zm" ad altnda yaymladm bu eser, 1978 ylnda ngilizcesi, 1979 ylnda Urduca's,
Arapa's ve Hinte'si yaymlanm, yalnz gazete ve dergilerde deil, ajanslarn haber bltenlerinde
duyurulmu, birok basklar yaplm, eletirileri yaymlanm olduu halde, Trkiye'de hibir ciddi
eletiriye hedef olmad. Bu kitabn konusu zerinde yaplan bir ak oturumda da kitabn eletirilmesi
gerekirken, byle bir konu iin yetkimin eletirilmesi, beni gerekten mitsizlie srkledi. Anlalyor
ki, bu konunun uzmanlar, kitap iin ahsi dncelerini bana sylemekte saknca grmyorlar; fakat
yazmaya gelince, ya dnceleri doru kmazsa, cehaletlerinin sergileneceinden korkuyor olacaklar
ki, fikirlerini yazya dkmeye cesaret edemiyorlar. slmi ortam byle olan bir toplumun, slm lkeleri
arasnda otorite olmas elbette dnlemez. Elbette Adnan Menderes'in dncesi, bir rya olarak
kalacak; bu ryay gerekletirmeye koanlar, elmeleneceklerdir. .B.
122 - SMET BOZDA
stne, sel gibi, tufan gibi!.. Sonra yine masmavi bir gk ve beyaz bir atn srtna binmi Adnan
Menderes gneye drt-nal gidiyor..."
Halkn muhayyelesi, yalnz Adnan Menderes iin bu masallar icat etti! nk halk kimi seveceini
bilir!.. Bir devlet adam, halkn masal kadar uzak isteklerini gerekletirmise, halk da onu -lmnden
sonra- masallarda gerekletirir!
PE EKLEN MAR
Oy anam!... Nasl ycelm de sallanr'. ekmiler besbelli Vatana kar... Sanki izmir'e bakyor, sanki
Kars'a, Sanki, soyunmu da nesi varsa, Bir ak trk olmu gidiyor... Susmu stikll Mar...
Kesilmi soluun sesin, Bayrak msn nesin?..
Bak dn yana,
Bu akan su senin, cvldayan okul, giden yol.
Barajlar, limanlar, fabrikalar...
Halknn gzyalar da senin imdi.
Gel, mahzunluumuza sokul,
Gel, gszlmzde "aresizlik" var...
Mahzunsun, ipincesin, Syle, kalkmn, nesin?..
123 > MENDERES... MENDERES..
Da yrm vatan yrm, Sarm netameli karanlklar yn yreyi, Bir rezil mide balanm bunca
insan, Bir rezil susmakta bulmu kurtulmay. Sen, tek bana yiit,-Sen tek bana git!..
Verdin, hl vermektesin Menderes deil de nesin?..
Millet mi deiliz ne, vatan m?.. Yanl m geldin yoksa aramza?.. Sen yetmemisen uyanmamza,
Syle, yetecek ne, alayan kan m?.. Etilerden bu yana domad, domayacak. Ne senin gibi afak,
ne bizim gibi korkak!
Yr yanmsra, yr Menderesim, Sen bizim iz dm benzerimizsin!..
Susuzluun, suundan yaman!.. Del'olur dnen aman, Menderesim daraacnda, Menderes vatan!..
Bana deme Kayseri!.. Vay Kayseri, vay anam!..
Sen, ipe ekilmi hrriyetsin!..
Kayserim, Zorlum, Polatkanm, Menderesim!..
smet Bozda, 1960
MENDERES'N STFALAR DZS
TARH KMSENN TASARRUFUNDA DELDR
Rahmetli Celal Bayar'la, "Bavekilim Adnan Menderes" kitab stnde alyorduk... O, bildiklerini sayp
dkyor, ben bunlar kaleme alyordum... Dikkat ettim; iki eyden kanyordu: biri, Adnan Menderes'in
aleyhindeymi gibi grnecek bireyi azndan karmamak; dieri, herhangi bir sebepten Menderes'in
istifaya kalktn sylemek...
Tarih ile hesaplamaya raz olmu devlet adamlarnn baz eyleri saklayabileceklerine inanmalar,
byk yanlgdr; ama pekok devlet adam bu yanla dmtr... Bayar, muhalefette ve iktidarda 15
yl birlikte alt ve aslarak can verdii arkadann aleyhinde kullanlabilecek sand herhangi bir
eyi sylememeyi bir ahlk konusu sayyordu!
Bu yzden benim: "Menderes'le hi anlamazla dmediniz mi? Hi istifa etmedi mi?" gibi sorularma
direniyor, hibir ey sylemiyordu... Sonunda, "Bir insanla 15 yl birlik-
126 SMET BOZDA
te yaadnz, bir gn bile anlamazla dmediinizi sylemekte direnirseniz, yazacamz kitabn
samimiyetine kimse inanmaz!.. lm bir arkadanzn aleyhinde saylacak bireyi sylemekten
kandnz anlyorum; fakat hi anlamazla dmemek, taraflardan birinin kiiliksizliine iaret
saylabilir;" deyince isteksiz, isteksiz konutu:
- Memlekete yapt hizmetlerine kar son nefesini daraacnda veren bir devlet adamna saygszlk
etmek istemiyorum... Herkesin yanld olur... Ama bu yanlglar sylemek dostlarna dmez!..
Bayar, lnceye kadar bu kararn deitirmedi; baz yaknlarnn kendisi iin ho saylmayacak
konumalar yapm olmalarna ramen!.. Sanyorum ki Celal Bayar da gerekleri saklamann mmkn
olmadn ok iyi biliyor; fakat baz eylerin aklanmasn kendisinden gelmesini istemiyordu.
Bu satrlarn yazar, Bayarn aklamak istemedii "istifalar" sebebleriyle birlikte renmek iin uzun
yllar alt... Bavekil Adnan Menderes, 1950'den 1960'a kadar 11 kez istifa ettii sylenir. Bu
istifalarn bazs kendisine geri aldrhl-m, bazlar kabul edilerek kendisine yeniden grev verilmek
suretiyle buhran savuturulmutur...
Bu eserimizde; ara kabine kurma ihtiyac istifalarndan ok, gereklememi, "geri aldrlarak" atlatlm
fikir ayrlklarna dayanan istifalar size anlatacaz.
14 Mays 1950'te Demokrat Parti iktidar olduu zaman, bnyesi iinde, devlet hizmetinde bakanlk
mertebesine km yalnz iki kii vard: Celal Bayar ve Yusuf Kemal Tengir-sek.

Celal Bayar, ktisat ve skn Bakanlklarnda bulunmu, Atatrk'n son Bavekilliini yapmt..
Tengirek, eitli kabinelerde bakan olarak hizmet vermiti... Fakat bu iki Demokrat Partili'den gayr,
hkmet seviyesinde hizmet vermi kimse yoktu! Bu yzden, muhalefete yeni almaya balayan
CHP'liler, kendi aralarnda "Hkmet bile kuramazlar; yarn 'iktidar aln' diye bize yalvaracaklardr."
diye konuarak yreklerini serinletiyorlard.
BAYAR CUMHURBAKANI
Bu almalarn benzeri, parti tekilat iinde canlyd! smet Paa Kabineleri'nden sonra, Demokrat
Part'nin zayf bir kabine ile ortaya kmas korkusu, tekilt sarmt. Byk ounluk, kabineyi Celal
Bayar'n kurmasn; Cumhurbakanl' na, herhangi bir nlnn getirilmesini istiyor ve d-
nyordu...
Bir genel deerlendirme yaplrsa, denilebilirdi ki; Genel Ynetim Kurulu, Cumhurbakanl iin Bayar'
tasarlyor; tekilt, Bayat'n Babakan olmasndan yana arlk koyuyordu...
Demokrat Parti Milletvekilleri, ilk toplantlarn 20 maysta yaptlar. Celal Bayar, toplanty ynetiyordu...
stanbul Milletvekili Mkerrem Sarol, bir nerge verdi... Bayar, nergeyi okuduktan sonra yle
konutu:
- Bir nerge verilmitir... nerge, ahsmla ilgili olduu iin, lehte aleyhte konumalara izin
vermiyorum... nergeyi size okuyacam; kiisel eiliminize gre oyunuzu aret edeceksiniz...
128
SMET BOZDA
Sarol'un nergesi okunduktan sonra, sz isteyenler oldu; fakat Bayar sz vermedi:
- Kabul edenler... Etmeyenler... Kabul edilmitir... Bylece, belirmi oldu... TBMM'nin ilk oturumunda
Bayar Cumhurbakan; Refik Koraltan, TBMM Bakan seildiler.
MENDERES BABAKAN
Sra Babakann seilmesine ve onun kuraca kabineye gelmiti... Konuyu, Celal Bayardan dinleyelim:
"ankaya'da, byk salonun bitiiindeki bromda bir bama oturuyordum. Adnan Menderes'in
geldiini haber verdiler. Az sonra kapdan, ar admlarla girdi. ekingen, mahcup bir hali vard. Yer
gsterdim, oturmad; ayakta duruyor, ellerini outuruyordu. Birey rica etmeye gelmi mahcup
insanlarn ekingenlii iindeydi. Tekrar yer gsterdim: 'Buyurun, oturun Adnan Bey' dedim.
"Yine oturmad; o nazik glmsemesi iinde yumuak bir sesle:
- Sizden bir ricada bulunmaya geldim Beyefendi, dedi Beni mahzur grmenizi rica ederim...
- Buyurun, syleyin yleyse, dedim. Sizi dinliyorum.
- Arkadalarmzdan birisini nasl olsa hkmeti kurmaya memur edeceksiniz. Mahzur grmezseniz,
Fuat Kprl arkadamz tavsiye edecektim...
"Hl oturmam, ayakta duruyordu. Ellerini outura-rak yere bakyordu... Benden bir karlk
bekledii belli idi.
- Bavekil sizsiniz Adnan Bey, dedim.
"ard!... Byle birey beklemiyordu.. Biraz da -sanrm- telalanr gibi oldu...
- Bendeniz, Fuat Kprl arkadam iin ricaya gelmitim. Ben szm pekitirerek tekrarladm:
- Bavekil sizsiniz, Adnan Bey! Fuat Kprl arkadamz da deerli bir insandr, bilim adamdr.
Tecrbelidir. Dil bilir. Kendisine kabinenizde uygun bir grev verebilirsiniz... Dileri Bakanl'na uygun
bir formasyonu var... yle sanyorum... Tabii, bu sizin bileceiniz bir itir. Kabinenizde, herhangi bir
ekilde beraber alabilirsiniz.
MENDERES PART LDER
"Hl oturmuyor, hl ayakta duruyor, yzme bakp glyordu. Ne diyeceini kestirememi bir hali
vard!
- Sizin Bavekil olmanz yetmez!.. Parti liderliini de stnze alacaksnz... Muvaffakiyetler dilerim,
dedim.
Bu sefer, bsbtn ard..."
Bylece, Demokrat Parti'nin baarl parlemento adam olan Adnan Menderes, Demokrat Parti'nin
Bavekili olarak yeni baarl admn atyordu.
Adnan Menderes'in kurduu Demokrat Parti'nin birinci kabinesi, ttihat ve Terakki'nin "Byk Kabine"
sine benziyordu: Demokrat Parti, CHrnin "Kabine kuracak adamlar bile yok" satamalarna sanki cevap
vermek isteniyormu gibi. Temyiz Mahkemesi Bakan Halil zyrk; Birinci TBMM'nin hretlerinden
ve Atatrk'n kurduu btn Byk Millet Meclislerinde parlak hizmetlerde bulunmu Refik
130 SMET BOZDA

evket nce; bilimdeki otoritesini Bat'ya kabul ettirmi, Sor-bon'da krs sahibi olmu Fuat Kprl;
eitimde sz geer bir otorite Avni Baman; Atatrk'n doktoru ve Bat'da itibar gren, bulu ve tbbi
yorumlar olan Nihat Reat Bel-ger; ekin zararllar bcekler konusunda tannm uzman Nihat
Eriboz... gibi tantanal isimler kabineye doldurulmutu...
Bunlar, Adnan Menderes'in deil, Celal Bayar'n evresi idi... Buna bakarak, ilk Demokrat Parti
Kabinesi'nin Celal Bayar'la birlikte tasarlandn ve hazrlandn kabul etmek gerekecektir... O kadar,
Bavekil Adnan Menderes'le yldz barmayan bir ilk kabine kurulmutu ki, bir yl bile dayanamad ve
istifa ederek, kinci Adnan Menderes Kabinesi kuruldu.
te bu istifa, bir kabine anlamazlna dayanmakta dr...
BR GARP BAKAN
Ziraat Vekili Nihat Eriboz, konusunda bilgili; fakat kendisine zg kiilii olan bir kimseydi. Kendi
bakanl hakknda konuulmasndan holanmaz; fakat baka bakanlklar zerinde sylenecek bir fikri
her zaman bulunurdu. Babakanlk hakknda da orijinal dncelere sahipti ve bunlar, Bakanlar
Kurulu'nda sylemekte saknca grmezdi..
Adnan Menderes, Halil zyrk, Halil Ayan, Avni Baman gibi kendi alanlarnda otorite olan kimseleri
kendi izgisi iine ekemedii iin bu kimseler birer vesile ile istifa edip ekilmiler, yerlerine Samet
Aaolu, Fevzi Ltf Karaosma-
nolu, Hasan Polatkan gibi ocaktan yetimi kimseler getirilmilerdi. Aslnda Menderes 'Celal Bayar
Kabinesi'nden' kurtulmak niyetindeydi. lk kabinenin kuruluunda Bayar, kendisine "yardmc"
grnm, deerli kiiler teklif etmi; Menderes, bu lke lsnde kiilerin bavekili olmaktan k-
vanmt ama; sonradan, bu politika dnda yaplm kariyerlerin politikada pek de nemi olmadn
gzleriyle grmt.. Bu yzden, hem kabinesindeki Cumhurbakanl mdahalesini silmek, hem
kolayca kullanabilecei bir kabineye sahip olmak istiyordu.. Sra, Nihat Eriboz'a gelmiti...
"BERABER GDERZ"
Menderes, hkmet programnda bir "Ziraat Politikas" izmiti. Yuvarlak szcklerle yazlm bu
politika, iine ne koysanz tayabilirdi. Bu yzden Nihat Eriboz da, kendi bildiklerini yapyor ve bunu
Hkmet Politikas gibi gsteriyordu... Oysa Menderes, bir ifti idi ve en iyi bildii ey ziraat ileriydi...
Denemelerinden olumu kendi bilgilerini, reddedilmez gerekeler olarak benimsemiti... Eriboz'la a-
ttlar... Menderes, Eriboz'a: "Birlikte almamz gletir-diniz... Eer grevinizi deitirmek
isterseniz, yardmc olalm..." dedi... Bu, "stifa et" demekti. Eriboz, aldrmad: "Ben sizin gibi
dnmyorum. Hkmet programnda yazl ziraat politikasn uygulamaktaym... Hkmet progra-
mnda yazl ileri birlikte gerekletirmek iin birlikte geldik; ayrlmz da birlikte olur." deyiverdi...
132 SMET SOZDA
Menderes, durumu Bayara karsa, onun Eriboz'u istifaya ikna edeceini biliyordu: nk Eriboz,
Bayar'n hem ktisat Vekilliinde hem de Bavekilliinde emrinde almt; dediinden kmazd...
Fakat bu tutum, Menderes'i Bayar'n hakimiyeti altna srklerdi. Oysa Menderes, zaten Bayar'n, sk
sk Bakanlar Kurulu' na bakanlk etmesinden rahatszd...
stifann baz riskleri vard; ama riski gze almadan Babakan olmak da mmkn deildi: stifa etti...
Bayar, tecrbeli ve usta bir politikac olarak Menderes'i kolluyordu... stifay itirazsz kabul etti ve
yeniden kabine kurmas grevini vermedi: "Grrz Adnan Bey" demekle yetindi...
Bayar, gerekten ertesi gn, TBMM'de Halk Partisi Grup Bakan ile bir istiare toplants yapt...
Hkmet istifa etmiti; yeni hkmetin kimin kurmas gerektii zerinde fikir yoklamas yapyor,
demokratik bir Cumhurbakan davran sergiliyordu...
Menderes, bu hareketin ne anlama geldiini fark etmekte gecikmedi... Bu tecrbeli politikac, kendisini
her alanda zorlayacakt... Fakat onun yannda olmak, karsnda olmak kadar tehlikeli idi... Atele
oynamakta olduunu hemen fark etti ve ertesi gn kendisine grev vermek iin ankaya'ya davet
eden Bayar'n karsna kt zaman elini pmeyi unutmad! Bylece Bayar'a bir eit tarziye vermi
oldu...
PSZ ZM
Menderes, Bayar'n Fuat Kprl'ye deil de Bavekillii neden kendisine verdiini artk anlamt:
Kprl, hem dnyaca tannm bir bilim adam, hem yal, hem Atatrk'n Meclis'e ald kimse, hem
hak ettiinden fazla hreti peinden srkleyen biriydi... stelik btn umudu bakan olmak, bir
krmz plakal arabaya sahip olmakken, ne Atatrk gnlerinde ne de nn dneminde bu arzusuna
eriememiti... Hele, rencisi Hasan Ali Ycel'in Maarif Vekili olmasn hi hazmedememi, bu yzden
Meclis'in "merdiven alt" sohbetileri arasna karmt...
Bayar, kaprisli ve bereli Fuat Kprl yerine, bir "psz zm", Menderes'i semiti: Onu hem
yetitirecek hem kullanacakt! lk DP kabinesine, lkenin en nl kiilerini almasnn sebebi buydu.
Oysa Menderes, bu hretlerden kurtulmasnn yolunu bulmu, kendisinin bir anayasal hakk olan
"gerektiinde Bakanlar Kurulu'na bakanlk etmesini", kendi yetkilerine girmek gibi anlamak yanlna
dmt. Bayar'n, demokrasi havarisi kesilerek, nce CHP Grup Bakan, daha sonra kendi partisinin
Grup Bakan ile istiarelerde bulunmas, Menderes'e yaplan birer uyardan baka birey deildir! Artk
Menderes'in ayaklar suya demiti. Bayar, kendisine pederne bir efkatle bakyor; kendisinin de baba
saygs ile kendisine bal olmasn bekliyordu!..
Bayar'n bir baka alternatifi, Yap Kredi Bankas Genel Mdr iken Demokrat Parti'ye maddi
yardmlar da bulunan ve DP tekilat iinde milletvekili olabilecek yldz isimlerle scak iliki kurarak,
mecliste bir entellektel muhalefet
134 SMET BOZDA
grubu kuran Kzm Takend idi. Aslnda Takend, hkmete girmek deil, hkmet kurmak
hevesindeydi; daha muhalefette iken buna hazrlanm, kendisi ile birlikte hareket edebilecek kiilerin
DP'den milletvekili namzedi gsterilmesinde rol almt. Bayar, bu gurubu da kullanyor; ykc olmala-
rn nlyor, fakat hkmete kar olan bir muhalefeti elinde tutmay da ihmal etmiyordu.
BAYAR'IN GRMELER
D Politika'da byk hareketler vard... Bayar, Trkiye'nin Atlantik Pakt'na kabul hareketini
balatmt... D leri Bakanl'na dorudan talimat veriyor, Bakan Fuat Kprl'nn ikayetlerine
sebep oluyordu. Kore Sava'na gnderilen Trk tugay, muhalefet ile ktidar arasnda ateli bir
tartma konusu olmutu. Bu sebeble Cumhurbakan hareket halindeydi: Sk sk Bakanlar Kurulu
toplantlarna Bakanlk etmeye balamt. Bu durum, Adnan Menderes'i ileden karyordu... Hele
bunlar yetmiyormu gibi, mecliste Takend'in grubuna ayrcalkla bakmas, Bavekil'i tavr almaya
gtrd.
Menderes, kkte yaplan bir toplant sonu Bayar'a skntlarnn bazlarn aktarm ve bu koullar
altnda grevini yapmann gittike gletiini hatrlatarak resti ekmi; nce stanbul'a, oradan
zmir'e, oradan da Aydn'a geerek iftliine yerlemiti, Ankara'ya dnmyordu...
Verilmi yazl bir istifa yoktu ama, istifalarn mutlaka yazl olmas da gerekmezdi... Bayar'la
konuurken, hkme-
135- MENDERES... MENDERES-..
tin skntlarndan sz etmi, Parti hakknda birey sylememiti... Menderes, DP Genel Bakan kald
srece, bir baka babakann hkmeti yrtmesi ok gt... Menderes'i i bana getirmekten baka
yapacak bir ey yoktu... Ethem Menderes'i, akrbeyli'ye gnderdiler ve Adnan Menderes'in Ankara'ya
dnmesi saland. Menderes'in istifas, bylece geitirilmi oldu...
KORE SAVAI
Menderes'in nc istifaya kalkmas, daha somut bir olay zerinde olmu, ve Bayar ciddi skntlara
sok mutur. Kore'deki Trk tugay, Kunuri Savalar'nda tek bana bir sava kazanm; ve btn
dnya'nn gz, Trkiye'ye dnmt!. Trkiye'nin Atlantik Pakt'na girmesi de, bu zaferin estirdii
rzgarla baarlabilmitir... Bu mnasebetle yurdun her yannda mevlitler okunuyor, zafer dualar
yaplyor, hatimler indiriliyordu. Menderes de, Ankara Radyosu'na, ilk "Kandil"de, bir mevlid okunmasn
emretmiti!
Menderes, iktidarn Devlet Radyosu'na tasarrufunun, halk adna bir tasarruf olduuna inamyordu...
Devlet Radyosu'nu iktidar, halkn ihtiyalar, istekleri dorultusunda kullanacakt. Trkiye, yzde
doksan dokuzu mslman bir lke idi; o halde radyosu da dini gnlerde slmi yayn yapmalyd!..
Mevlid'in radyodan yaymlanmas, her anlamda byk ilgi toplad. Fakat, baz evreler, bu giriimi
yersiz buldular. Onlara gre: Lik bir Devlet'te "Diyanet leri Bakanl" bulunabilir; btn yurtta
Cumalar "Hutbe" okuyan Ha-
136 SMET BOZDA

tip'lerin halka ne syleyecekleri devlete bir kada yazlp ellerine verilebilir ama, devletin radyosunda
mevlid okutulamazd... nk te bu giriim laiklie aykryd!..
O akam, radyosunu aan Cumhurbakan Celal Bayar, hi beklemedii bir yayn, mevlit yayn ile
karlanca, ok ard; hemen eli telefona gitti ve kendisine "Baveklet'in balanmasn istedi.
Bavekil, yerinde deildi; telefonu, Bavekil Yardmcs Samet Aaolu'na baladlar... imdi, bu ko-
nuda Samet Aaolu'nu dinleyelim:
RADYO CAMYE DND
- Cumhurbakanl'nn, Babakan' aradn sylediler, "balaynz" dedim. Sayn Bayar, ok yksek
tonda bir sesle yle diyordu:
- Nedir bu yaptnz?.. Devletin Radyosu'nu camiye evirmisiniz! Bu konuda kiminle mutabksnz
acaba?.. Eer demokrasiden anladnz bu se, yanldnz greceksiniz!..
- Efendim, benim bunlardan haberim yok! Bavekalet'i aradnz sylediler, emrinizi almak iin
huzurunuzdaym!
Sizin haberiniz yoksa, kimin haberi var?.. craatnzn iinde, "Radyoyu camiye evirmek" olmamalyd!.,
dedi ve telefonu yzme kapatt...
Radyoda, mevlit okunmas karar alndn bilmiyordum; ama bir Cumhurbakan, bir Babakan
Yardmcs'na hakaret eder ve yzne telefonu kapatrsa, yaplacak tek bir ey vardr: stifa etmek!..
Hemen orackta istifam yazdm ve
Bavekil'in bulunduu Ankara Palas'a gidip, hem olay anlattm, hem istifam verdim!..
Menderes: "Bu konu, senin istifan deil, Bakanlar Kuru-lu'nun istifasn gerektirir!.. Devlet Bakan ile
fikir ihtilaf iindeyiz!.. Ben, biraz sonra ankaya'ya kp Kabine'nin istifa ettiini bildiririm..." dedi.
Ben, olayn bu kadar bytlmemesini; iin benim istifamla geitirilmesinin daha doru olacan
anlattysam da dinletemedim; nitekim az sonra Adnan Bey kalkt, arabasna bindi ve ankaya'ya gitti.
PRENSP ANLAMAZLII
Orada kendisine "stifasnn kabul edilmedii" srarla sylenmise de fikrinde direnmi, hatta Bayarn:
"Samet, benim olum gibidir. Ben babasnn arkadaym. imdi araym ve gnln alaym."
biiminde tekliflerini de reddederek:
- Beyefendi, bu bir gnl krlmas deil ki gnl alarak geitirilsin!.. Bu bir prensip anlamazldr!..
Sizin fikrinize saygm var; ancak bendeniz, zt devletiniz gibi dnmemekteyim: Demokrasi, vicdan
hrriyetini de iine alan bir hrriyetler sistemidir. Dnyann btn lkelerinde, hatta bizim gibi lik olan
Fransa'da her pazar, btn kiliseler an alar, radyolar, kiliselerden yin nakilleri yaparlar!.. Trkiye'de
tek radyo var: O radyo da Kandil akam mevlit yaynlyor! Benim mslman vatandalarm dinleyecek
ve devletin, kendisinden olduunu bir kez daha anlayacak!..
138
SMET BOZDA
I
Bayar olay kapatmaya altysa da Menderes direnmi
ve ayrlm...
Beni telefonla arad: Mersin'e hareket edeceini, yeni kabine kurulana kadar, benim kendisine veklet
etmemi bildirdi. Telefonda da ok direndim ama, ne ettimse caydrama-dm... Bylece, Demokrat Parti
ktidarnn ilk ylnda 15 gn sren bir Hkmet boluu oldu ama; bunu kimselere duyurmadk. Bayar,
bir sre Bavekil'in Mersin'den dnmesini bekledikten sonra, iin uzadn grnce, kuruculardan Ko-
raltan ve Kprl'y Mersin'e yollad, birlikte dndler! Bylece, Demokrat Parti'nin ilk hkmet
buhran atlatlm oldu?
MASUNYETSZ POLTKACILAR
Demokrat Parti iktidara gelmiti ama, karsnda da ok etin bir muhalefet bulmutu. nk CHP;
Demokrat Parti iktidarnn milletin CHP'ye "ders vermek hevesinden" kaynaklandn, ilk seimde yine
Halk Partisi'nin yannda olacan dnmekteydi... Bu partinin iinde, milletvekilii meslek haline
dnm kimseler vard!.. Bunlar, tantanasz, hele masuliyet zrhsz yaamasn bilmezlerdi!.. Bu
yzden aceleci idiler... Daha kendi btesini bile yapamam iktidar, iyice bunaltyorlard...
CHP, Tek Parti dneminde, partinin iine alamad aydnlar ve genleri ideolojisine ekebilmek iin
Halkevleri'ni kurmutu. Hemen kylere kadar yaylan bu tekilatn pek ok yerde kendisine ait binalar,
hatta kendisine bal vakf-
139* MENDERES-.. MENDERES...
lar vard... Bu tekilat, CHP ideolojisini yayd iin teki partilere mensup vatandalar gitmiyorlar;
gitseler bile, itibar grmyorlard! Devlet paras ile kurulmu, devlet yardmlar ile ayakta duran bu lke
lsndeki rgtlenmeyi -CHP dndaki vatandalar- ho karlamyorlard. TBMM'de, bu konuda
verilmi szl sorular vard...
Halkevleri, gerekten bir problemdi. Ya bu kurulular, btn partililerin yararlanabilecei yeni bir
biime kavuturmak, ya da partileraras eitlii bozan bu kurulular tasfiye etmek gerekiyordu.
ENVANTER STENYOR
Maliye Bakanl, CHP'den, Halkevleri iin bir envanter ve ne suretle iktisap edildiini bildirir bilgi istedi
stedi ve kyamet koptu!.. CHP hkmetin bu tutumunu, iktidarn muhalefeti tasfiye karar gibi gryor
ve gsteriyordu... stelik Demokrat Parti 1950 seimlerinin ncesinde bir karar alm ve "Eer
Demokrat Parti iktidara gelirse, nceki iktidar CHP'ye kar 'Devri Sabk yaratmamak' prensibini ortaya
koymutu." Bu, muhalefetin ktidara verdii bir dnd!..
Demokrat Parti Genel dare Kurulu'nda bu kararn savunucular, Fuat Kprl ile Adnan Menderes'ti...
Bu iki Genel dare kurulu yesi, zetle yle savunuyorlard:
"Trkiye, tek partili sistemden ok partili sisteme geecek rejim, monokrasiden demokrasiye
dnecektir... Trkiye Cumhuriyeti'nin, bir Atatrk dnemi, bir de nn dnemi var!.. Atatrk
dnemi, yeni devletin kuruluu glkleri-
140 - ISMBT BOZDA

ni kapsad iin, zaten, partimizce eletiri dnda tutulmutur! nn dneminin byk blm sava
yllar iinde gemitir. Bizim iin eletiri alan, sava sonras ylladr...
"ou lkelerde ihtilllerle salanm br sistemi seimle idrak etmek dncesindeyiz... Karmzda
"Milli ef, CHP'nin Deimez Genel Bakan, Milli Mcadelenin smet Paas" var! Onun isteklerine uyup
su ilemi, grevini ktye kullanm asker ve sivil brokratlar var! Bunlar, iktidarn deimesinden
korkacaklar in, partimizin gelimesine engel olmaya elbette alacaklar ve bir nefsi mdafaa mant
iinde gerekirse hileye; zora, baskya bavurabileceklerdir."
"are, gemite olanlarn hesab sorulmayacann, 'devri sabk' yaplmayacann bugnden
aklanmas..."
KTDAR YOLUNU AAN KARAR
lk mzakeresinde, sadece Fuat Kprl ve Adnan Menderes tarafndan savunulan bu fikir, "karar"
biimine dnecek ounluu bulana kadar haftalar geti. En sonra Bakan Celal Bayar'n
muhalefetine ramen, karar alnd ve akland... 1950 seimlerinin demokratik bir ortamda gerekle-
mesinde bu kararn pay byktr... Demokrat Parti, 14 Mays 1950 seimleri ile iktidara gelince, garip
bir durum ortaya kt: Halk Partisi, kendisine bal halkevlerini -yurdun en uzak noktalarna kadar-
kendi fikirlerini yaymakta kullanyor; fakat bu kuruluu, bir "kltr merkezi" gibi gstererek, mahalli
idareler btelerinden yardm sayordu! Bu kurulu-
141 MENDERES
MENDERES
larn dergileri vard, propaganda aralar vard ve btn bunlar, halkevleri btelerinden beslenmekte
idiler... CHP, iktidardan dt 1950 ylna kadar bu kurulu, devlet btesinden ve katma
btelerden aka yardm grmt...
Adnan Menderes Bavekil ve DP Bakan olarak bu durumun, ak bir adaletsizlik olduunu gryor;
fakat, kendi eseri olan "Devri Sabk Yaratmamak" beyannamesi bir hareket yapmasn engelliyordu.
DEVR SABIK YARATMAMAK
Dncesini ilkin, Fuat Kprl'ye at; kar kmyordu ama, ak destek de vermiyordu!.. nk
Kprl, Babakanlk beklerken, D leri Bakan kalmasnn nedeni olarak Menderes'i suluyordu!
Menderes, Genel dare Kurulu'nda fikirlerini at; baz itirazlara ramen, Kurul, byle bir hareketin
siyasi adalet gerei olaca dncesini benimsedi...
Sra Cumhurbakan'na gelmiti... Sorun, burada zlecekti... Menderes, fikri aar amaz, Bayar
yollar kapatmt:
- Devri Sabk Yaratmayacaz, dedik... Bu szmz, yalnz 946 ile 950 arasnda olup biten siyasi
olaylar kapsamaz; tm gemii kapsar!.. "Sabk" sznn ieriinde -adi su dnda- btn hareketler
vardr! Demokrat Parti'nin millete verdii sz yorumlarla deitirmek, iktidar iin eref olmaz!..
Menderes, Genel dare Kurulu eilimini amamt ama, Bayar'n haberi vard; ekledi:
142 SMET BOZDAG
- nce Parti ile bu konuda btnlemelisiniz!.. Ben, kanun yoluna bavurursanz, iimin rahat
olmayacan sylemek istiyorum!..
Menderes:
- Kamuoyunu da yoklamak gerekeceini dnyorum... Konuyu, millet nnde tartmalyz...
Her iki taraf da tartmay ksa kesmek istiyordu, konuyu kapattlar...
Fakat 1953 yaznda, meclis tam tatile girmeye hazrlanrken, Demokrat Parti Meclis Grubu'na 250
imzal bir takrir verildi. "CHP mallarnn hukuki durumu" zerinde hazrlanm bir tasarnn gruba
getirilmesi isteniyordu. Bu hareketin, Menderes'ten kaynaklandn sylemeye gerek yoktur...
"GRUP" ATE GB
Hkmete hazrlanm tasar gruba getirildi... Grlmemi iddetli tartmalar yaplyordu... Tasarnn
hemen meclise sevk edilerek kanunlatrlmas isteniyor; hatta baz konuanlar, iin bu kadar
geciktirilmesinin sorumluluunu hkmette grerek, hkmeti iddetle eletiriyordu! Adnan Menderes,
bu iddetli eletiriler karsnda grupta, tasarnn hazrlanmas iin ok dnldn, evvelce
yaymlanm "Devri Sabk Yaratmamak" beyannamesi ile atp atmayacann duraksamalar
dourduunu anlatt ve milletvekillerini daha serinkanl dnmeye ard. Bylece hem muhalefetin
kendi zerindeki basksn hafifletiyor hem de Bayardan gelecek muhalefeti krmaya alyordu...
"Muhalefetin kendi zerindeki basksn hafifletiyor" dedik; nk, CHP KURULTAY' toplanmak
zereydi... Normal seimlere daha zaman vard; ama ara seimlerdeki yenilgiyi unutturmak, bir buuk
yl sonra yaplacak seimde iktidar kapsn zorlamak iin, muhalefete geecekti!.. ktidar Partisi'nin,
seim ncesi mallarna el koymas, onu hedefinden uzaklatrrd! are, elbette ktidarla bahar havas
iinde yaamak ve bylece iktidar sert kararlar almaktan alkoymakt!..
BAHAR HAVASI
Menderes'in bu mant, doru kt!.. Gerekten smet nn, kendi Partisi'nin ileri gelenleri, Faik
Ahmet Barutu, Nihat Erim gibi iki ayr ucu temsil edenleri yoklad ve "haksz iktisap" denilen parti
mallarnn elden kmamas iin, ktidar bahar havas ile oyalamaya karar verdi.3
Bu karar, hem Menderes'in, hem nn'nn -ayr ayr se-beblerle- ilerine geldii iin kolayca
yrrle giriverdi...
nn, Kurultay arifesinde yaplan Ankara ve Krehir kongrelerinde, glmseyen konumalar yapt...
Kurultay'da da ayn yumuakl srdrd: "Hukuk devleti tutumu iinde ellerinde bulunan mallarn
alnamayacan" hem Kurultay delegelerine hem Demokrat Parti Bakan'na duyuruyordu...
F. A. Barutu, SYAS Hatralar ve Nihat Erim'in Mektuplar, s.138
144 - SMET BOZDA
Menderes, arad ortam ele geirmiti... Hemen Kurultay ertesi bir demecinde:
"CHP Genel Bakan'nn Kurultay'daki nutku, seviyeli, olgun bir nutuktur. Bu nutuk, demokratik
mcadele tarihimizde, memleketimize demokrasinin kurulup yerlemesi bahsinde esasl bir vesika tekil
eder. Byle bir nutuk syledii iin, CHP Genel Bakan'n tebrik etmek lazmdr. Kendisine, Demokrat
Parti adna teekkr ederim."
ONLAR YOK DYORLAR
Fakat Kurultay'da iktidar ile sava iinde bulunmaktan yana olan delegeler de vard; Menderes onlar
iin: "Demokraside muhalefetin varl arttr. Gereksiz ve mansz mcadelelerle politika
vurguncularna yer vermeyelim." diyor ve sz CHP mallarna getirerek:
"Mademki bu konuda 'borcumuz yoktur' diyorlar; ben de 'vardr' diyorum!.. u halde, hakikatin tecellisi
iin bir muhasebe ve hesaplama, artk tam bir zaruret halini alyor demektir!..
"Hakikat udur ki, bugn CHFnin elinde bulundurduu mal ve mlkn hemen hepsi, gayri meru
iktisaba dayanr! Ancak, bunlarn tasfiyesinde, Demokrat Parti bask altnda tutuyor olmamal;
grlmemelidir!"
Btn bu gelimeleri Bayar, ankaya'dan dikkatle izliyor, fakat hibir harekette bulunmuyordu...
DP drt yllk iktidar sresini bitirmek zereydi. Menderes, o gnlere kadar uyutulan Halk Partisi
mallarna ait ka-
nun tasarsn, DP Meclis Gurubu'nda mzakereye at... Refik evket nce, Hulusi Kymen gibi baz
parlamenterler, maddelerde durmak ve tartmak istiyorlar; fakat Menderes, tasarnn bir an nce
kabul edilmesini ve meclise gnderilerek kanunlamasn istiyordu! Bu isteini salad da!...
FKRNZE KATILMAKTA MAZURUM
O gn, ankaya'dan bir davet ald. Bayar, kendisini akam yemeine beklemekteydi!.. Yemekte, zel
bir konu zerinde durulmad; fakat yemek sonras kahveler iilirken Menderes, Bayar'n CHP mallar
zerindeki dncesini yoklamak istedi:
- Haksz iktisap edilmi CHP mallarnn hazineye iadesi tasarsn halk ok iyi karlad sanyorum; takip
buyuruyor musunuz?..
Bayar, duraksamadan cevap verdi:
- Byk bir dikkatle!.. Byle bir kanunun, bugn olduu kadar, yarn da vardr! Eer mecliste
kanunlarsa, korkarm, tekrar mzakere edilmesini istemek zorunda kalacam!
- Fakat bu, Halk Partisi'nin haksz iktisablarn, seimde hovardaca kullanmasna yol aabilir!..
Demokrat Parti'nin, verdii szden caymamas, iktidara o kadar byk bir g salar ki; CHP'nin
mallar, onun handikab olur!
Menderes byle bir direnme beklemiyordu.
- Fikrinize katlmakta mazurum efendim! Tercih edeceiniz bir hkmet bakanna sadakatle hizmet
edeceime emin olabilirsiniz!..
146 - SMET BOZDA
- stifa etmeyi dnm olamazsnz!..
- Dncenizi tamamyla anladm halde, baka bir are gremiyorum!
Sz burada kilitlendi...
BAYAR NE DYOR
1970 ylnda, bu satrlarn yazar ile gren Bayar, yle diyecektir: "Kendi fikirlerini uygulayamayan
bir Bavekil'in baka konularda baarl olabileceini dnebilsem, Menderes'in istifasn hemen gze
alabilirdim. Ama ben, kendi tecrbelerimle biliyordum ki; bir Bavekil, kendi fikirlerini uygulayamyor
bakalarnn fikirleri ile hkmet ilerini gtrmeye alyorsa, sadece yksek seviyeli bir brokrat
olur!.. Menderes'in fikrine, Parti Bakan iken de kar olduum, sonra da bu fikri doru bulmadm
halde kanunu imzalayarak yrrle girmesini saladm. nk elimde Bavekil olacak ki Menderes
yoktu!.."
imdi, bir de Metin Toker'in "DP'nin Altn Yllar" adl kitabnn 292-93. sayfalarndaki, smet nn'nn
not defterinden yapt nakillerine bakalm: (Bu notlar, Halk Partisi mallar zerinde Bavekil Adnan
Menderes ile Halk Partisi ileri gelenlerinin yaptklar grmelerin zdr.)
NN NE DYOR
"27.1.1953;
Barutu-Adnan grmesi. 4 martta Fransa'ya gidecek. 14.3'te Anayasa Komisyonu yapacak. Yine o
tarihte seim ko-
misyonu. tzk... Radyo istemiyor... (Her halde muhalefetin radyodan yararlanmas konusu)
"Barutu srar eder. Reisicumhur ile grecek, cevap verecek. Parti mallar iin bugnlerde cevap
verecek... Barutunun hakem telkini..."
Cuma gn basn toplants. Buna cevap verecek.
Barutu'nun ikinci grmesi. Barutu-Kprl-Mende-res grmesi...
"10.2.1953 Sal;
Eski proje. Menfi. ki gn sonra tekrar grlecek."
"13.2.1953 saat 22.00;
-Barutu, Menderes'le grme. Kprl, Emin Kalafat Terakki var."
"1.3.1953;
Barutu-Menderes telefon mecliste Fethi elikba'n konumas zerine Menderes'in zr dilemesi."
"27.4.1953;
Barutu, Emin Kalafat... Hikye. Zhti Velibee'nin projesi. Bir, idam kelimesi eksik! Yeni esaslara gre
proje hazr. Adnan' bekliyorlar.."
"1 Mays 1953;
Adnan Menderes ile Barutu'nun grmesi. Kanun tasars. Evde grme."
"5 Mays 1953 Sal;
Falih Rfk Atay, Adnan Menderes'le grt. Bize verilen kanun tasars tamamyla menfi. Bize verilmi
teminatlarn tamamyla reddedilmi olduunu Falih biliyordu. Fenalk nereden geldiine tehis
koyacakt."
148 SMET BOZDA
"Adnan'n, Falih'e sylediklerinden enterasan yerler: Celal Bayar seyahattan gelince sormu: Parti
mallar ne olacak?... Her yerde tekilat soruyormu...
- nn ile hobeler nedir?.. Maallah...
- Yz elli imzal bir karar varm. Halk Partisi in...
- Ben verdiim szlerden dnmeyeceim. Mcadele edeceim, icap ederse ekilirim."
"- nn'de bir phe ve tereddt olmasn. (Kendisine kar) Halk Partisi aleyhine suikast ve btn
fena tertipler Celal Bayar'dan geldiini, resmi azdan renmi oluyoruz..."
"5 Mays 1953 aramba;
F.A. Barutu, Adnan Menderes'le saat 10.30'da grt. Projeleri zerinde tenkitlerini syledi. Adnan
hepsini hakl buldu. Tekrar tekrar teminat verdi. Falih Rfk'ya sylediklerini teyit etti. Bir muhtra istedi.
Celal Bayar'n bize msait olmadn bu defa da syledi."
"9 Mays Cumartesi;
Barutu, hazrladmz 'muhtra'y verdi (saat: 15.45). Adnan, dalgn, dnceli... Not ald. Muhtray
ald. Galiba bir toplantda idi. Hemen toplantya gitti."
"10 Mays Pazar;
leyin, Faik Ahmet Bey'le Adnan bulumu. Gece, 22.30'da aram, bulamam. ki kere heyeti
toplamlar. etin konumular. Yalnz halkevleri messeseleri yoktur, demiler. u karara, varmlar:
Sal gn gruplarndan prensip karar alacak. Sonra Grkan kanunu zerinde komisyonda
allacak... Prensip karar: 'Netice ne olursa olsun, partinin almasna, neir vastasna
dokunulmayacak' mevzuuna dair olacak. Bizim Kurultaya kadar (Adnan'n ifadesi) kanun kamasa da
kafi eklini alacak. Gene, Celal Bayar'n aleyhimizde olduunu im etti. Da, bir fare dourdu.
Uzatacaklar. Sonra ne yapacaklar mehul!..."
TARH NE DYECEK
Basna sramayan, Adnan Menderes'in CHP ile bu gizli grmelerindeki bilgiler, Demokrat Parti
cephesinde ve kamuoyundaki bilgilerden ok farkldr. 1970 ylnda Celal Bayarn anlattklar ile, 1953
ylnda smet nn'nn defterine dt notlarda akladklar az rastlanr bir elikidir!
Eldeki btn bilgiler bu gne kadar "Halk Partisi haksz iktisaplarnn Adnan Menderes tarafndan
gndemde tutulduu merkezindeydi..." Oysa, sal ve salamlndan kuku duyulmamak gereken
smet Paa'nn notlarnda bu fikir tersine evrilmekte; Menderes'in Halk Partisi mallarnn aln-
mamasndan yana arlk koyduu fikri, g kazanmaktadr.
Biz, elikiyi belirtmekle yetiniyor, bu konudaki tartmalar ve karar tarihe ve okuyuculara brakmay
daha doru buluyoruz. u kadarn aklam olalm ki; gerek nn'nn, gerekse Bayar'n yaptklar
aklama ve notlar ne tekzip ne teyit edecek bir belgeye -bugne kadar- sahip deiliz...
150 SMET BOZDA
GRUP DARBES
Trkiye gibi, snfsz toplumlarda parlamento, bir fikir disiplininden ok, bir menfaat disiplinine yatkn
olduu iin, iktidar ele geirenler, dierlerini kolayca pelerinden srkleyebilirler... Halk Partisi, haksz
iktisaplar konusunda grdk; smet Paa bile Adnan Menderes'in avucunda aylarca oynatlabilmitir!..
Koskoca bir muhalefet grubu, Bavekil Menderes cingznn iine bakarak uslu durmusa, iktidar
grubu milletvekillerinin, btn nimetleri elinde tutan Babakan'a kar yumuak ve sevimli olmaya
alacaklarn sylemek kehanet olmaz! Gerekten Demokrat Parti Meclis Grubu "Yaylaclarn"
mrltlarna, kk klarna ramen Babaka'nn fikri istikametinde karar retmilerdir... Nitekim 7-8
Eyll olaylar gibi nemli ve tarihi mzakereleri bile parti liderinin istekleri istikametinde deerlendiren
bir gruptan ekinmek iin bir sebeb yoktu!..
1955 yaz idi, meclis tatile girmiti. Merkez Bankas dviz rezervini tketmiti. Bu yzden baz idhal
maddeleri bulunmuyordu... Kyl'nn kulland nal, mh, teneke gibi maddeler bile pazardan ekilmi
gibiydi! Bir milletvekili, bu maddelerin neden bulunmadn soran bir "szl soru" vermiti... lk
mzakeresinde, soruya cevap verecek olan Ticaret Bakan, grupta deildi. Fakat skntnn boyutu
byk olduu iin, birok milletvekili sz alarak; hkmeti eletirmek anlamnda kanavie uval, pulluk
demiri, kahve, gaz, benzin yokluundan ikayet frtnas yarattlar. Nitekim az sonra verilen bir takrirle,
szl soru, gensoru haline dntrld ve
Babakan Adnan Menderes, Badat'ta olduu iin, mzakerenin gelecek toplantya braklmas
kararlatrld.
Gurup, 29 kasm (1955) gn topland...
lk sz, gensoru nergesi sahibi Hseyin Ortak ald. Eletiriler, hakl ve normal saylrd. nk
gerei ifade ediyorlard... Bakanlktan te hayalleri olan Ticaret Bakan Stk Yrcal, iyi bir hatip iyi bir
mzakereci olduu halde, ok isteksiz, ok savuturucu bir konuma yapt. stelik, konumann
sonunda da "Ben bu kadar yaparm... Beenmezseniz istifaya hazrm" anlamnda szlerini balad...
Gruptan bir sesin: "Ne duruyorsun?" demesi stne de, "Ben, drt elle sandalyesine sarlacak adam
deilim!.. Mademki ekilmemi isteyen arkadalar var; ylese, tahkikatn selameti namna istifa
ediyorum" dedi ve krsden indi...
MENDERES, O MENDERES; GRUP DEL!
orap skn dmlemek iin Babakan krsye geldi... Menderes, O Menderes'ti ama; grup, o
grup deildi... En parlak cmleler bile alk yerine glmseme ile karlanyordu... Nitekim szlerini
bitirdii zaman bir tek kii bile, onu alklamak iin ellerini birbirine vurmad...
Bu Menderes'in siyasi hayatnda tatt ilk hezimet idi...
Grup otorite boluuna dmt. nce Maliye Bakan Hasan Polatkan'dan balayarak, memleketteki
darlktan, yokluktan hibir sorumluluu olmayan D leri Bakan'na kadar btn kabine istifa ile
silindi..
152 SMET BOZDA
Bu srada Menderes, Meclis Bakan'nn odasndayd ve istifa etmeye hazrlanyordu. Odaya giren
Mkerrem Sarol, Babakan'a seslendi: "Siz gelii gzel bir Babakan deil, br Partinin Genel Bakan
olan Babakansnz! Aadaki grup, sizin Bakan olduunuz partinin grubudur! nin ve grubunuzdan,
Bavekil olarak 'Gvenoyu' isteyin!..."
MENDERES'E GVENOYU
Menderes'in de istifasn bekleyenleri hsrana uratan bu konuma Adnan Menderes'i harekete geirdi
ve grubunu okayan bir konuma ile Babakan olarak gvenoyu istedi. Bu arada iki takrir hazrland;
birincisi, tek bana Babakan'a gvenoyu verilmesini teklif ediyor, dierinde Babakan dahil btn
kabinenin gvensizlik oyu ile drlmesini istiyordu. nce birinci takrir oya kondu: ttifaka ok yakn
bir ekseriyetle kabul edildii iin dierinin oya konmasna gerek kalmad... Adnan Menderes alklar
arasnda grubu terk etti...
Ortada ok garip bir durum vard: Demokrat Parti Meclis Grubu, Hkmet'in btn yelerini drm;
fakat hepsinden sorumlu olmas gereken Babakan'a gvenoyu vermiti!. Grup bu davran ile: Adnan
Menderes'in Bakanlnda yeni bir kabine kurulmasn m istemiti; yoksa Adnan Menderes'e Babakan
olarak gvenoyu vermesi partinin Genel Bakan olmasndan m kaynaklanyordu?... Eer byle bir
tutum varsa, yeni bir babakann grevlendirilmesi doru olacakt!..
Oysa Mkerrem Sarol ve onun gibi dnen baz milletvekilleri, "Anayasamz. Devlet Bakanmza baz
haklar vermitir ama; Demokrat Parti Grubu, Menderes'ten baka bir Babakan istemediini verdii
'gvenoyu' ile gstermitir." diyorlard... Devlet Bakan olarak Bayar, eitli fikir guruplarn dinliyor,
kararn, realist bir dnce ortamnda almay hedefliyordu. Bu fikir yoklamasn Meclis dnda
kimselerle de srdrd.. Bu temaslarn yapld sofralarn birde, Bayarn ahsi dostu Bal Mahmut da
vard; sz arasnda Bayar'a:
- imizin Allah'a kaldn biliyordum ama tek adama kaldn bilmiyorum!.. Allah tek, Babakan tek;
tek ayakla bakalm nereye kadar gidebileceiz deyince, Bayar sinirlenmi grnd:
"ELM MAHKUM"
- Hibir ey -Allah'tan baka- tek deildir; herkesin bir yedei vardr ama, gelen, gideni aratmamal! Siz
bana Demokrat Parti Gurubu iinden, "Menderes'ten daha iyi Babakanlk edecek" bir tek kii
gsterebilir misiniz? Hani siz "kt oynarken" ne diyorsunuz; elim mahkum!..
Bayar, Meclis'te Basnda, sivil ve asker brokraside fikir yoklamalarn srdryordu... Adnan
Menderes, Kkn hareketlerini izliyor, aradan bir haftay akn bir zaman getii halde ankaya'ya
kp Hkmet'in istifasn Cumhurbakan'na sunmuyordu. O da, daha dayankl ve elverili bir kabine
iin kendi evresinde yoklamalar yapmaktayd.
154 SMET BOZDA
Yine Bayar anlatyor:
"Bir sabah, kahvaltdan sonra alma odama getim. Birikmi baz ilerim, yazlacak mektuplarm
vard... Dalm alyorum; bir notumu ararken, onu sehpada braktm hatrladm. Almak iin
kalkarken, kapda Adnan Menderes ile damadm Dr. Ahmet Grsoy'un konutuklar dikkatimi ekti.
Menderes, hata yaptn veya yle dndn varsayd zaman, hemen timit mizac (mahcup)
ortaya kar... O gn de -fark edebildiim kadar- mitli bir yap iinde ellerini oguturarak, alak sesle
konuuyordu. Seslendim:
- Adnan Bey, neden gelmiyorsunuz? Ka gndr grmedik... Menderes, hemen toparland; kapdan
girerken:
- almanz blmeyeyim diye duraksamtm... inallah engel olmayacam!
"STFAMI TAKDME GELMTM"
"Hemen toparland ve dzeldi. Benim ilgim arttka, onun kendi izgileri iine oturmas da artyordu!..
Hobeten sonra:
- Bakanlar Kurulu'nun Meclis Grubu'ndaki talihsiz hi- ' kyesini biliyorsunuz: stifam takdime
gelmitim!..dedi.
- Ben de:
- Yeni kabinenizi de bari getirdiniz mi? deyince, dnyalar sanki onun oldu; o kadar mutlu olmutu...
"Olaylar ve kabine zerinde grmtk... le yemeini de birlikte yedikten sonra, Meclis Grup
Bakan ile baz milletvekillerini davet etmitim. Onlar geldiler... Zemin yoklamalarn birlikte yaptk..."
Bayarn anlatmay brakt bu noktadan, o gnlerin Grup Bakan olan Muzaffer Kurbanolu devam
ediyor.
MENDERES MEYDAN OKUYOR
- O gn Cumhurbakannn huzurunda, Menderes'ten ve benden baka randevu alm baz
milletvekilleri de vard... Bu milletvekilleri iinde en ok konuan; zaman-zaman Babakan'a laf
dokunduran zmir Milletvekili Rauf Onursal da vard... Onursal, bakanlk bekleyen milletvekillerindendi!
"Demokrat zmir Gazetesi'nin sahiplerinden olduu ve davaya, zmir l Ynetim Kurulu'nda hizmet
verdii iin -kendisinin bakan olmasn doal gryor olacak ki- kabine zerinde aktan eletiriler
yapmakta kendisini hakl gryordu... O gn de yle yapt ve Menderes'in gzlerinin iine bakarak
konutu:
- Ayn adam, ayn adamlar! Taze deerler ortaya karmak lazm!.. Bugne kadar kurulan btn
kabinelerde ok az deiiklik yaplmtr: Hep ayn kimselerin bakan koltuklarnda oturduklarn
grdk!., anlamnda bir eyler syledi. Menderes'in birden yerinden frladn grdm; yz kr-mt
fke iinde olduu belliydi:
- Ne demek ayn kabine, ayn adamlar! Siz benim Bavekilliimi mi ima etmek istiyorsunuz?.. O kadar
kolay m sanyorsunuz siz, bakan olmay, Babakan olmay?.. Siyaset arenasnda ayakta durmay kolay
m sanyorsunuz?.. Benden baka biri, kursun bakalm bir kabine! Herkes hesabn buna gre yapsn!
Delik-dek olmadan bir hafta dayanabilir mi?..
156 SMET BOZDA
Menderes'in azndan kelimeler ate paralar gibi dklyordu! Gerilmi, ayakta duruyor; herkese
meydan okuyor gibiydi!.. Kimse azn aamad... Bayar, sakin bir yzle Menderes'e baktktan sonra
sanki byle bir konuma gememi, sanki Bayar, fikir yoklamas yapyormu da sra bana gelmi gibi;
- Siz ne diyorsunuz, Grup Bakan olarak Muzaffer Bey?.. deyip olay ustaca kapatverdi... Bu sefer
atee ben dmtm!..
DOKUZ SUBAY OLAYI
Celal Bayar "Baveklim Adnan Menderes" adl kitabnda, "Dokuz Subay Olay" zerine unlar sylyor
(s. 119):
"Orduda 'Dokuz Subay Olay' patlak verdii zaman, Adnan Menderes buna, Bavekil olmaktan te
zlmtr. nk Bavekil, ordunun, kendi kumanda zinciri iinde politikann dnda yaadn kabul
ediyordu. Atatrk Ordu-su'nun gnlk politikaya girmeyeceine, hele, millet radesine dayanan bir
hkmete kar silahl hareketi aklndan geireceine kesinlikle inanmyordu. Bu dnceye Beni de ka-
tabilirsiniz...
"Menderes iin ordu; milletin, politika dna ekilmi bir parasdr. Kaytsz artsz devletin emrindedir.
zel eitimden geirilmi 'Rejim Ordular' bile -devlet ynetiminin zaafdr- makbul deildir... Bavekil'in
bu kanaati, Atatrk anayasas anlayndan ve ahsi devlet tefekkrnden geliyordu.
157* MENDERES... MENDERES.-.
MENDERES'N DURAKSAMASI
"Bu sebeble, olayla ok yakndan ilgilendi. Fakat ordunun politikaya girmeyecei konusunda yle kkl
bir gveni vard ki, temel aratrmalara bu yzden giremedi.
"Ben, 'Dokuz Subay' olaynn son derece dikkate deer bulmutum. Bavekil ve kabineyi de bu konuda
uyardm. Olaya karanlar iinde, 946'larda Demokrat Parti olarak bize 'Hkmet Darbesi' teklif eden
Cemal Yldrm vard.
"Cemal Yldrm' stanbul'da Salahattin Gvendiren'in evinde, Adnan Menderes ile birlikte dinlemi,
kendisine na-sihatta bulunmutuk. Apak grlyor ki, bu hevese tutulmu Subay, bizim
tlerimizden de olaylardan da gerekeni almam ve tutkusunun iinde yeni maceralara yollanmt...
Bavekil, bunlarn hepsini hatrlyordu, bilmekteydi. Fakat yle iken, temel aratrmalara gitmedi. Ben,
kendisini bu konuda; olunun suunu tahkik etmek istemeyen muzdarip bir baba hali iinde grdm.
"Subaylar berat ettiler veya ettirildiler! 'Muhbir Subay' mahkum oldu. Bavekil, Milli Savunma
Vekaleti'ne yeni bir tyin yapmay bu konunun kapanmas iin yeterli grd..."
Yukardaki satrlar, Bayar'la birlikte kaleme almtk... O konumu, Ben kompoze etmitim. O
gnlerde de "Dokuz Subay Olay"nn anlatlan kadar olmadn biliyordum ama, Bayar daha fazla
aklamada bulunmaya yanamyordu... Fakat daha sonra, uzun yllar iki dost haline gelince, baz
eyleri yazlmamak kayd ile sylemekte beis grmemeye balad...
158 SMET BOZDA
OLAYLARIN GRNMEYEN YZ
Hemen belirtmeliyim; "yazlmamak kayd" yaad sre iindi... ldkten sonrasna
hkmedemeyeceini zaten biliyordu... Benim: "Celal Bayarn Hazinesi" diye adlandrdm bir klasr
dolusu notlar, yaymlannca grlecektir ki birok olaylarn bir grnen yz, bir de grnmeyen yz
vardr. ou zaman grnmeyen yzlerdeki gerekler, grnen yzlerdeki aldatmacalardan ok
nemlidir! imdi "Grnmeyen Yz" deki gerekleri tanyalm...
Bayar, gryordu ki, Samet Kuu'nun anlattklarnn doru olmamas iin hibir sebeb yoktur. Atatrk
Ordu-su'nun baz subaylarnda Sleyman Paa sendromu balamtr... Nasl Sleyman Paa, Hseyin
Avni Paa ve Mithat Paa ile bir "Hkmet Darbesi" hazrlam, Sultan Abdla-ziz'in yerine ehzade
Murad' tahta karmsa; tpk onun gibi, baz Cumhuriyet ordusu subaylar, kendilerine yakn
grdkleri smet Paa'y iktidara getirmek iin, Demokrat Parti'ye kar bir "darbe" dncesine
kaplm olabilirler... Bayar bu dnceye gtren en byk etken, bunlarn arasnda ihtill merakls
Cemal Yldrm'n bulunmasdr... Bayar, Cemal Yldrm iin "iflah kabul etmez darbe budalas"
diyordu...
hbar doruydu... Muhbir, ancak bildiklerini sylemiti... Elbette bunun gerisinde olaylar ve insanlar
vard... Bu sebeb-le tahkikat geniletilmeli, ok ciddi tutulmal, hem orduda bu hareketlerin mant
renilmeli hem de yasalar, sonuna kadar iletilmeliydi... Bayarn gerek dncesi bu idi...
Nitekim, Babakan Ankara'ya gelir gelmez ankaya'da
159- MENDERES..- MENDERES.-.
bir toplant yaplm ve DP Kurucusu drt sorumlu kiisi tarafndan ilk i olarak, hemen bu
hareketlerden haberi olmayan Milli Savunma Bakan Semi Ergin'in istifasnn alnmas kararlatrld ve
Muzaffer Kurbanolu'na "istifann temini grevi" verildi. Ayn gn, Semi Ergin, Milli Savunma
Bakanl'ndan istifa ediyor; yerine, Bayndrlk Bakan Ethem Menderes getiriliyordu.
BAYAR TTZ, MENDERES GEVEK
bir sre sk tutuldu. Fakat nedense, bir sre sonra. Babakanlk, konuya daha hafif bakmaya
balad. Bayar titizleniyor, dikkatin younlatrlmasn, tahkikatn derinletirilmesini, iin arkasna
dlmesini istiyor; Babakanlk da inadna olayn rtbas edilmesini, Atatrk Ordusu'nun darbe peine
dt yolundaki sylentilerin yaylmamasn daha doru buluyor olmalyd...
Bayar, nce Genel Kurmay Bakan'n arp kendisinden bilgi ald ve kendisine direktif verdi. Olay
nemliydi... Mnferit bir vak'a olamazd. Eer be kii bir i kotarmay kararlatrmlarsa,
kendilerine desteki de bulmalar gerekti. Genel Kurmay Bakan olarak, yetkilerini kullanmal,
tekilatn ie kanalize etmeliydi! Sz konusu olan: MERU DEVLET idi. HALK RADES'ne ipotek
konmak isteniyordu! Bu dnemlerde resmi formalitelere taklmak, grevi ihmal etme anlamna gelirdi!
Btn bu konumalar dikkatle dinleyen Genel Kurmay Bakan, "olay" btn titizlii ile aratracam,
gerekeni ya-
160 SMET BOZDA
pacan, Cumhurbakannn bu konuda msterih olmasn syledi ve ayrld.
Bayar ertesi gn Demokrat Parti Grubu ileri gelenleri ile teker teker grmeler yapt... Bu temaslar
srasnda kendisi ile konutuu Muzaffer Kuranolu'na: "Konuyu hafifse-meyin! nemlidir!.. Bireylerin
ayamn altndan ekildiini hissediyorum!..." dedi..
Devlet Bakan, hemen btn mihraklar harekete geirmek iin zel bir almaya girerken, ne Milli
Savunma Bakan Ethem Menderes'te ne de Babakan Adnan Menderes'te ciddi saylacak bir hareket
grlmyordu... "Askeri Mahkeme ie el koymutu; sonucu beklemek lazmd..." Bayar, Mendereslerin
evreleri ile bu yolda grmeler yaptklarn iitmekteydi...
"GEREKRSE EKLRM"
Babakan Menderes'i, zel olarak davet etti ve konuyu at... Babakan, "olayn gereinden fazla
bytlm olduunu" dnmekteydi... Bir iktidar iin, kendi ordusundan korkuya dmek kadar
yanl bir hareket dnlemezdi! be macera heveslisi subay, ileri geri baz konumalar yaparak
mmkn olmayan bir iin peine dmse, elbet ocuk olmadklarna gre, cezalandrlacaklard...
Fakat, vesveseli bir subayn baz konumalar yanl deerlendirmek; ya da gze girmek hevesiyle
iftiraya bulaaca ihtimalini de hatrdan karmamak lazmd!.. Bu sebeble Babakan, mahkeme
kararndan nce bir harekete girmeyi doru bulmamak-
161 MENDERES-.. MENDERES...
tadr! Eer Devlet Bakan, Babakan'n bu politikasn tasvip etmiyorsa, Babakanlktan ekilmeye
hazr olduunu da sylemekte beis grmedi...
Bayar, iki ate arasnda kalmt...
Bavekilini inandramyor, onu ve hkmeti harekete ge-iremiyordu... Bu takdirde dndkleri
gerekleirse, meru bir iktidar, maceraya srkleniyordu. Menderes'in fikrine katlp her eyi oluruna
terk edecek olursa, bu sefer hem lkeyi tehlikeye maruz brakm oluyor hem de grevini yapmam
oluyordu... zelikle, Askeri Mahkeme sonulanmadan Babakan'n istifas ve yeni bir hkmetin
kurulmas, ite ve dta byk yanklar yapacak, herhalde zararl olacakt... ster istemez oluruna
brakt ve Askeri Mahkeme, sanklar berat ettirip, muhbiri mahkum edince yapacak bir ey kalmyordu.
BUHRAN STFALARI
Demokrat Parti'nin iktidara geldii 14 Mays 1950'de halk sokaklarda bayram ediyor. Demokrat
Parti'nin iktidara geldiinin 10. yl dnm 14 Mays 1960'da halk yine sokaklarda, ya Demokrat Parti
aleyhinde nmayi yapyor, ya da nmayiileri kayg ile seyrediyor!..
Ne oldu bu on yl iinde?..
ktidar, i ve d politikada baarszlklar m sergiledi?..
Aileler kt, halk a kald, lkeyi anari yangn m sard?..
Bunlarn hibiri deil!
162 SMET BOZDA
Birbiriyle bouan iki parti, karakterlerini deitirdiler: Demokrat parti, hrriyeti ve liberalken, tutucu
ve devleti oldu; CHP, tutucu ve devleti iken, hrriyeti ve liberal konuma geldi!.. Bir adm nde olan,
bir adm geride olan, her zaman tepikleyip getii iin; Halk Partisi, 27 Mays Darbesi le fiilen bir
aznlk iktidar kurdu ve devlet ynetimini ele geirdi... Olay, bundan ibaret!.. "Kuzu postuna brnene
kurt" hikayesi, politikann vazgeilmez ablonudur!
Kayseri ve Yeilhisar olaylar ile siyasi atmosfer zaten bulanmt. 14 ubatta Trkiye-Sovyetler Birlii
arasnda bir ticaret anlamas imzalanyor ve Bavekil Menderes'in Moskova'ya bir ziyaret yapmas
beklendii haberi duyuluyordu. Birbirleriyle hibir ilikisi olmad izlenimini veren bu iki olay, 1960
Trkiye'sinin siyasi kaderinde barol oynamtr!
OLAYLAR, OLAYLAR, OLAYLAR.
Artk olaylar birbirini izledi:
Meclis'te DP grubu, muhalefetin tahrik iinde olduunu iddia ederek, durumun incelenmesi iin bir
"Meclis Tahkikat Komisyonu" kurarken; CHP de Babakan Menderes hakknda "Meclis Tahkikat"
almasn istedi (16.4.1960). iler, grev hakk istediler. Anayasa hukukunda bir otorite olan Ali Fuat
Bagil, Meclis'te Tahkikat Komisyonu kurulmasn parlamenter hukuka uygun grrken, Kbal ve
Tunaya, Anayasa'ya ve parlamenter hukuka aykr olduunu ileri sryorlard...
Menderes, radyo ile halk uyarma konumalarna balad. Gsteriler, stanbul'dan Ankara
niversitesi'ne srad.
163* MENDERES..- MENDERES...
Polisle renciler attlar. Bu srada, Nato lkeleri'nin D leri Bakanlar stanbul'da toplanacaklar,
baz kararlar alacaklard.
Olaylar ankaya'dan dikkatle izleyen Celal Bayar, stanbul'da yaplacak bu Milletleraras toplant
srasnda ehrin baz anarik olaylara sahne olacan dnerek, nlem almay kararlatrd ve Genel
Kurmay Bakan'n makamna davet ederek durumu anlatt ve "stanbul'da skynetim olduu halde,
rencilerin nmayilere devam ettiklerini ve subaylar tarafndan yakalanarak enterne edilmesi
gereken rencilerin, cemselere doldurulduktan sonra, birka sokak tede salverildiklerini haber
aldm syledi ve gidip bunlara engel olmasn ve belediye binasnda yaplacak toplantda huzurun
salanmasn kendisinden istedi...
"ORDU RAHATSIZ"
Genel Kurmay Bakan, stanbul'a gitti ve bi helikoptere binerek nmayileri en aza indiren nlemlerin
alnmsn salad (2.5.1960).
Ertesi gn Milli Savunma Bakan Ethem Menderes, Bayardan acele bir grme istedi ve ankaya'da
kendisine: "Genel Kurmay Bakan'nn stanbul'da yapt denetim ve mdahelelerden ORDU'nun
rahatsz olduunu ve eer tasvip edilirse, bundan byle bu eit mdahelelerden saknlmas
gerekecei"ni arz etti...
Bayar, Ethem Menderes'in Milli Savunma Bakan olmasndan zaten rahatszd. Bunu; Babakan'a da
am, fakat
164 SMET BOZDA
Babakan'n srar karsnda, direnmemiti. imdi bu kii, kendisine geliyor, kendi emriyle stanbul'a
giden Genel Kurmay Bakan'nn icraatndan ikayet ediyordu... Sordu:
- Rahatsz olduunu sylediiniz ORDU'yu kim temsil ediyor?.. Bana hemen isimlerini syleyin.
Kendileri ile greyim ve rahatsz olmalarnn nedenini soraym...
"GRMEMZ BTMTR"
Ethem Menderes, byle bir soru ile karlaacan hi hesaplamam olduu iin duralad ve aalad!
Bayar bu duraksamadan yararlanarak bakan halad:
- Bu, sizin grevinizdir... Genel Kurmay Bakan'n ziyaret edip, ona bu denetlemeleri yapmasn siz
telkin edecektiniz! Oysa gryorum ki, siz bundan rahatsz olmu ve bu rahatszla benim de
katlmam bekliyorsunuz!.. Grmemiz bitmitir!..
Ethem Menderes, hibir mukabelede bulunmadan ankaya'dan ayrld... Bayar bu defa, TBMM Bakan
Refik Koraltan' kke davet etti.. Kendisine, Ethem Menderes'le arasnda geen konumay nakletti ve
imdi Milli Savunma Baka-n'na gidip, istifasn salamasn istedi...
Demokrat Parti Kurucularndan biri olan Refik Koraltan fazla skntya dmeden, Bayar'n istedii
istifay salad ve kendisine getirdi...
Fakat gelgelelim tam bu sralarda bir baka ulak, Adnan Menderes'in Babakanlk'tan istifa ettiini
bildiren mektubunu ankaya'ya getirmekteydi!..
Bu srpriz, hesapta yoktu... Siyasi ortamn tam bir frtna geirdii bu gnlerde, Babakan ve Milli
Savunma Bakan Menderesler'in istifa ettikleri duyulacak olursa, toplumu dengede tutmak olanakszd!
Bayar, hemen Ethem Menderes'i buldurdu ve kke ard.. Ethem Menderes, ksa bir zaman sonra,
Bayar'n huzurundayd:
SORGU VE GREV
Refik Bey'le size bildirdiim gerekelerle hemen istifa etmenize teekkr edirem. Fakat istifanz benim
elime gemeden Adnan Bey'e gidip istifanz kendi anzdan ona ulatr-manzdaki aceleyi
anlamyorum. Tahmin ederim ki, Adnan Bey'in Babakanlktan stifa etmi olduundan da haberiniz
vardr.
Bayar, Ethem Menderes'in cevabn duymak iin, durdu... Ethem, bir sre yere baktktan sonra:
- Zt devletinizin tensibi olduu iin istifam Refik Beye-fendi'ye takdim ettim... Ancak beni kabinesine
alan Adnan Beyefendi olduu iin kendisini haberdar etmem grevimdi. Nitekim, kendisine durumu
anlattm zaman, bunun, "yeni bir kabine tekili" arzna iaret olduunu syleyerek, kendisinin de
istifasn gndereceini bana syledi! Anlyorum ki, istifas size ulam...
Ethem Menderes, Bayar istenmeyen noktaya getirdii iin memnundu ama, kendisini hangi srprizin
beklediini bilmiyordu; Bayar, emir tonunda konutu:
166 SMET BOZDA
- imdi gidip Adnan Beyi grecek ve istifasn geri aldrtacaksn! Sizin de istifanz iade edilmitir!..
Duraksad, ard, ne diyeceini dnrken Bayar ekledi:
- Telefonunuzu bekliyorum!..
Bayar, ayaa kalkt. Grme noktalanmt... Ethem Menderes de ayaa kalkarak yrd... Gerekten
koridora girdii zaman Bayaver glerek kendisine yaklam ve eline bir zarf vermiti; bu kendi
mzasn tayan istifa mektubu idi... Dier bir zarf daha uzatld; bu da Adnan Menderes'in ankaya'ya
gnderdii istifadan baka bir ey deildi!..
Adnan Menderes'in geri ald son istifas budur!..
TRKYE ZERNDE SOVYET EMELLER
1917'de Rus arl kt, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulduu zaman, ok eyler beklendi; ama
hibir eyin deimedii, ksa bir .sre sonra anlald. arlk aleminin hedefleri olduu gibi duruyordu.
Nasl ki, Gorbaov'un Prestroyka hayali yklp, Galasnost midi suya dnce, btn dnya ile birlikte
biz de, Asya'da yeni bir haritann izilmekte olduunu dnmtk... Ama bugn apak gryoruz ki,
deien hibir ey yok!.. Kk bir ta atlm, havuzun suyu dalgalanm, halkalanm; ama su da
havuz da olduu yerde durmaktadr.
BRNC DNEM
Lenin Rusyas, Milli Mcadele'yi ele geirip Anadolu'yu Bolevik yaparak iin iinden kmay
hesaplamt. Olmad Ne, "Mustafa Suphi karmas" ne de daha sonra legal olarak kurulan, "Trk
tirakiyun Frkas" hi bir sonu vermeyince,
168 SMET BOZDAG
Atatrk Trkiyesi ile, Lenin Rusyas, bir dostluk anlamas imzalayarak, karlkl mevzilerine ekildiler.
Bu, birinci dnemdi.
1939'lara kadar sren ikinci dnemden sonra, Dnya Sava' nn patlamas ile yeni bir dnem balad;
Stalin, Trkle-ri savaa sokmak iin elinden geleni yapt nk sava iinde Trklerin ezilmesini, g
kaybetmesini istiyordu, olmad.
Savan sona erdii 1945 ylnda (17 temmuz) Potsdam Konferans'nda Stalin; Kars, Ardahan ve
Artvin'in kendilerine verilmesini ve "Boazlar" zerinde yeni bir statde aktif rol almak isteini,
mttefiklerine teklif etti, Trkiye'ye de bu tekliflerini ulatrd.
Sovyetlerin mttefikleri olan Amerikallar ve ingilizler de bu teklifleri reddettikleri iin, drdnc bir
safha balyordu. Trkiye, demokrasi cephesine katlm ve bylece sava sonras yerini belirlemiti.
Buna karlk Sovyetler Birlii, yaptklar teklifte srar etmeyerek, ii zamana braktlar. 1980'li yllarn
sonunda Gorbaov'la balayan beinci donem, birok aamalardan getikten sonra, bugn de sryor.
Rus hevesleri hl zaman asksmdadr...
Eer Trk-Sovyet mnasebetlerinin karakteristiini yakalamak istiyorsak, 9 Ekim 1952 tarihli
gazetelerini nmze aalm.
SURYE'NN BM'YE KAYET
1952 ylnn 9 ekim tarihli gazeteleri, Trkiye'yi yakndan ilgilendiren iki haberi, yan yana
yaynlyorlard. Bunlar-
dan biri; Suriye'nin Trkiye'yi snrda ynak yaptndan tr Birlemi Milletlere ikayet ettii
konusuydu. teki de, yine bu ynak iddias zerine Sovyetler Birlii Genel Sekreteri Nikita Kuruev'in
br Amerikan gazetesine verdii demeti...
Eer Trkiye, Suriye snrna gerektiinden fazla asker ym ve bu askerlerle manevralara balamsa,
belki Suriye'nin bunu Birlemi Milletler'e ikayet olarak gtrmesi normal saylabilirdi. Fakat Sovyetler
Birlii'nin Trkiye ile Suriye arasndaki bir olayn iine "devlet" olarak girmesi, ilk bakta
kavranabilecek bir davran deildi. stelik Nikita Kuruev, verdii demete ok ineli bir dil
kullanyor, -rktc kelimelerle- yalnz Trkiye'yi tehdit etmekle kalmyor; Amerika'y da -Ortadou'yu
kartrmak iin- Trkiye'yi Suriye'ye kar savaa kkrtmakla suluyordu. Geri Nikita Kuruev, siyasi
edebiyata birok palavra rnekleri kazandrm bir devlet adamyd. Bizim, "Deli Petro" dediimiz ar'n
17. yzylda yapt lgnlklar, 20. yzylda yeniden sergilemenin mmkn olduunu sanyordu. Petro,
nasl, kabul edildii salonlarn koltuklarn, elindeki bakla yontmak kabaln ok tabiiymi gibi
gryorsa; Kuruev de Birlemi Milletler Genel Kurulu'nda -nndeki dmeye basarak sz
isteyeceine- ayakkabsn karp topuu ile nndeki sraya vurarak sz istemeyi, Rus dehasnn bir
paras sanyordu. Sanki, Rus kyls ile ar, bir insanda birleirse, dhi olmasna yeterdi!
170 SMET BOZDA DEME DEL, SAVA BLDRS
Eminim ki bugn bir devlet bakan, o kelimeler, o slp, o eda ile bir deme vermeye kalksa;
dinleyenler, her halde deme veren devlet ordularnn, kar taraf topraklarnda birka yz kilometre
ilerlemi olduklarn sanr. Kuruef, ite yle atk kal, yle rktc, yle yldrc konuuyordu:
"Amerika, Trkiye'yi Suriye ile savamak iin kkrtmaya devam ediyor!. Byle bir SAVAA TRKYE
BR GN BLE DAYANAMAZ!.. Sovyetler Birlii, -lkesinin blgedeki karlarn korumak iin- ASKER
KUVVET KULLANMAYA HAZR'dr..."
ok barlan bir yerde, daima saklanmak istenen bir hakszlk vardr. Nitekim Kuruef, Suriye'nin yeni
yneticilerini ele geirmi; bu kk lkeyi, bir silah deposu haline getirmiti... Trkiye, gney
snrlarnda olup biten bu olaylara kaytsz kalamayaca iin, gerekli giriimlerde bulunmu, bu trnaa
kadar silahlanmann gerekelerini remeye almt. Geri Trkiye'ye bu silahlanmann "srail
devletine dnk" olduu soylenmise de, Suriye kuvvetlerinin gneydeki srail snrlarna bir tabur
gnderiyorsa, kuzeydeki Trk snrlarna bir tmen gnderdii hemen fark edilmi ve Trkiye de Suriye
snrna ynak yapmaya balamt. te Kuruef, kopard kuru grlt ile, Suriye'nin bu Trk d-
manln glgelemek istiyordu.
Oysa Trkiye Bavekili Adnan Menderes, aylar nce verdii bir demele olay, dnya kamuoyuna
aktarmt: "Komumuz Sovyetler Birlii, komumuz Suriye'yi bir silah deposu haline getirmitir. Buna
kaytsz kalamayz!" Bylece, su-
st yakalanm bulunan Kuruev, yukardaki demele ii grltye getirmek istemiti. Gzda
verip, rktrse, Trkiye'nin sinip psacan hesaplam olmalyd!..
Fakat Suriye ile birlikte hareket ettikleri, ayn plan uyguladklar o kadar belliydi ki, bu grltl
demeler kimseyi artmad ve Kuruev'in demecinin ertesi gn, Suriye'nin Trkiye'ye ayn mealde
bir nota vermesi tabii karland. Bu Nota'da Suriye, snrna askeri ynak yaplmasn protesto ediyor
ve yaplan manevralar, sava kkrtcl olarak niteliyordu. Tpk Sovyetler Birlii Genel Sekreteri
Nikita Kuruev'in yapt gibi...
SOVYETLERN BARI TAARRUZU!
Adnan Menderes, Kuruev'in grltl demecine aldr bile etmedi. Ne polemie girdi, ne karlkl
sulamalarn kapsn at. Kuruev'in demeci sktun arl altnda ezildi, gitti... Zaten insanlar,
Kuruev'in bu tuhaflklarna almlard. Bu demeten bir sre nce de ngiltere ve Fransa'y sava
amakla tehdid etmiti! Suriye'nin notasna bir hafta sonra cevap verildi. Cevab Nota'da "iddialarn
aslsz" olduu belirtiliyor, yaplan manevralarn, "yurdun savunmasyla ilgili" olduu aklanyordu.
N ASLI
Olaylarn yzeysel nedenleri grlyor, tartlyordu ama, derin sebepleri zerinde hi kimse durmak
istemiyor-
172 SMET BOZDA
du. nk derin sebeplerin banda o zamanki Varova Pakt devletlerinin karlaryla, NATO Pakt
devletlerinin karlarnn atmas vard; Trkiye de bu atmann iindeydi. ORTADOU denilen
blgede yaayan halklar ksa bir sre nce Osmanl Devleti Aliyye'sinin snrlar iindeydiler. Irak,
Suriye, rdn, Filistin, Lbnan, Suudi Arabistan, Yemen, Msr, kstl bamszklarna yeni
kavumulard. Trkiye blgede "Lider Devlet" rol oynamt. Demokrat Parti'nin iktidara geldii 1950
yl ve sonrasnda, Cumhurbakan olarak Celal Bayar ve Bavekil olarak Adnan Menderes, Trkiye'nin
NATO Pakt'na girmesi sebebiyle, bu rol srdrmek kararndayd.
MISIR'DA HTLAL
Trkiye, gerek Nato devleti olarak ve gerekse Amerika ile yapt ikili anlamalarla blgenin gvenilir,
sz sahibi devleti durumunu srdrmekte iken, Msr'da bir ihtill oldu ve bir Arap Milliyetisi olan
Nasr, baa geti. Nasr da Amerikan politikasn srdrecekse, mesele yoktu ama, sosyalist bir eilimi
olduu biliniyordu. Nitekim ksa bir zaman sonra, Assuvan Baraj finansman zerinde anlamazlk ba
gsterince, Nasr, Sovyetler Birlii kapsn almakta gecikmedi. Kuruev, Assuvan Baraj iin gerekli
finansman ve teknolojiyi Msr'a vermeyi kabul etmiti. Ayrca bir de askeri saldrmazlk pakt imzaland.
Assuvan Baraj, Sovyet destei ve teknolojisiyle yapla-dursun, Nasr, hem kendi idealini
gerekletirmek hem de

kredi vermeyen Amerika'ya gvde gsterisi yapmak iin Arap Birlii idealini tutturdu. Arapa konuan
hemen btn lkelerde heyecanla karlanan bu fikir, halklar tarafndan tutuldu; ama yneticiler
tarafndan pek itibar grmedi. nk yneticiler iin nemli olan, bu birlie, kimin "ba" olaca idi?..
Msr, hem byk lke, Nasr1 da bu lkenin hem yneticisi ve hem de fikir babas olduuna gre,
elbette Bakan olacakt. Buyurma keyfini tatm yneticiler, fikre dorudan doruya kar kmyorlar
ama; birliin olumasn baltalamaktan da geri kalmyorlard.
SUUD ARABSTAN'DAN LK ADIM
Nsr'n Arab Birlii hayaline ilk koan devlet Suudi Arabistan'n, birliin gereklemesi iin mi, yoksa
gereklemesini engellemek iin mi bu maceraya girdii, bilinemez. Fakat Nasr, hangi maksatla
girilmi olursa olsun, Suudi Arabistan'n destekledii propagandasn ok iyi kullanarak, Suriye'ye
engel att ve ihtilller iinde alkalana alkalana gcn son noktasna kadar yitirmi bu devletle,
ortak bir ynetim kurmaya muvaffak oldu.
Bu birleme Trkiye iin bir tehlikeydi. nk Suriye, Trkiye snrlar iindeki Hatay blgesinin
kendisine ait olduunu savunuyor ve bu blgeyi, haritalarnda, snrlar iinde gsteriyordu. Hele
Nsr'n Sovyetler Birlii ile anlamas ve Assuvan Baraj mnasebetiyle, Sovyet teknisyenlerinden ordu
mensuplarna kadar, onbinlerce kiiyi Msr'a doldurmasndan sonra, bsbtn tehlike haline geldi!
n-
174 SMET BOZDAG
k Sovyetler, Suriye'yi de hem asker hem teknisyenle doldurmu, Suriye ordusunu batan aaya
donatmt.
Trkiye bu gelimeleri, "komnist tehdidi" olarak nitelendirdi ve Suriye snrna askeri ynak yapmaya
balad... Ynak tamamlannca da gsterili bir manevra yapld. Kara ve hava kuvvetlerimizin
baardklar bu manevra, Suriye'yi rktt! Bu yzden, bir taraftan Birlemi Milletlere ikayeti oldu;
bir taraftan da Sovyet Genel Sekreteri Kuruev yukarda akladmz demeci ile Trkiye'ye gzda
vermeyi denedi.
SOVYETLERN SIKINTISI NEYD?
Sovyetler Birlii'nin byk skntlarndan biri, gney komusu Trkiye'nin, hem NATO'ya girmi olmas
hem de yapt ikili szlemelerle, Amerikan yanls bir politika izlemeye balamasyd. kinci Dnya
Sava'ndan sonra Stalin acele etmi; Trkiye'den; Kars, Ardahan, Artvin vilayetlerini ve Boazlar
zerinde kontrol hakkn istemiti.
Bu dmanca tavr karsnda Trkiye, hem tam anlamyla demokrasi cephesine gemi, hem Nato
paktna ortak olmu, hem de Amerikan karlarna uygun bir politika izleyerek, Sovyet politikasnn
Ortadou'da gelimesini engellemiti.
Geri Stalin lr lmez Sovyetler Birlii, hemen Trk hkmetine bavurarak, evvelce Trk-Sovyet
dostluk anlamasnn yenilenmesi iin koulan artlarn hepsinden vazgeildiini resmen bildirmi ve
mzakerelere hazr olduklarn
duyurmulard. Fakat i iten gemiti; Trkiye, komusunun gerek yzn grm ve dnyadaki yeni
yerini alm bulunuyordu. Bu yzden Trkiye, Sovyetler"in bu bar taarruzuna itibar etmedi.
ARADAK BUZLAR ERTLMELYD
Sovyetler Birlii iin Trkiye'nin, "problem karmayan bir lke" olmas zorunluydu. nk Karadeniz
donanmasnn Akdeniz'e ulamas iin Trk Boazlar'ndan gemesi gerekiyordu. Eer Trkiye,
Sovyetler Birlii'ne scak bakan bir lke olmazsa, Ortadou ve Afrika politikas ktrmleir, elsiz
ayaksz kalrd!.. Zorla yaplamyorsa, gzellikle yaplmalyd! Ama her halde Trkiye ve Sovyetler Birlii
arasndaki buzlar, krlp eritilmeliydi!
Bunu salamak iin Sovyetler Birlii, bayramlar, ylbalarn, dostluk anlamalarnn yldnmlerini ve
daha akla gelebilecek btn vesileleri kullanarak Trkiye'ye yaklamaya alt. Ticaret anlamalar
teklif etti; modernize olan Trkiye'ye teknoloji ihra etmeye hazr olduunu aklad. Ucuz faizli krediler
nerdi!..
Btn bunlar, ksa vadeli bir bahar havas elde etmek iin yaplyordu. Ancak Sovyetler Birlii'nin
yapt, bu saydmz bar taarruzlardan ibaret deildi; bir taraftan da, uzun vadeli bir Sovyet dnya
bahar) hayali uruna, krmz ellerle Trkiye'yi ierden habire kartryordu!.. Btn bu gayretlere
ramen Trkiye'de, devleti kertmeden, Sovyetlere scak bakacak bir ynetimin kurulamayacan
iyice anlamt.
176 SMET BOZDA

300 MLYON DOLAR'A DOSTLUK
1952 tutuklamasyla Trk Komnist Partisi kertilmi, btn yeleri, Bakan'dan, hcre elemanna
kadar ele geirilmi ve kendi itiraflarna dayanlarak, cezalar hkme balanmt. Bu elemanlar,
cezaevlerindeydiler... Fakat darda sempatizanlar vard Amerika'ya, ngiltere'ye, Fransa'ya okumak
iin gidip orada komnistlerin ellerine denler, yurda dndkleri zaman, partili komnistlerden daha
yararl oluyorlard.
VATAN PARTS VE BR SUKAST
Ayrca eski komnistler (Hikmet Kvlcml gibi) demokrasi ve fikir hrriyeti paravan arkasnda
tezgahlarn amaya balamlard. 1954 ylnda Hikmet Kvlcml, VATAN PARTS'ni kurdu. Trkiye
lsnde politikaya katlmak iin kurulan bir partinin, stanbul'da sadece iki ve zmir'de bir ocak
amak suretiyle faaliyetini srdrmeye almas da aka gsteriyor ki; niyetleri seimleri kazanmak
deil, sadece seim vesilesiyle propaganda yapmaktr! Nitekim bu parti, 1957 seimlerine de katld
ama, ok artc bir kampanya srdrd. nk propagandalarn Marksist fikirler zerine
bindireceklerine, dini fikirler zerine bindirdiler ve zellikle slm dininin, btn mslmanlar msavi
sayd fikrini kullanarak, Marksist msavata yer aan konumalar yaptlar!..
1952 kasmnda Hseyin zmez adl bir gencin, Vatan Gazetesi Bayazar Ahmet Emin Yalman' silahla
ldrmeye girimesiyle balayan ve gericilik diye nitelenen cereyan, Muhalefet Partileri (CHP ve MP)
iin srekli propaganda konusu oldu. smet nn, zellikle bu konuyu ve Demokrat Parti'nin bu slm
cephenin oylaryla iktidar olduunu syleyecek kadar ileri gidiyordu.
Nitekim 1951 ara seimlerine giderken CHP de ayn yolu tutmu, fakat inandrc olamad iin,
bundan hibir ey kazanamamt.
Ara seimler sonrasnda CHP'nin "Atatrklk" ad altnda yeni bir politika oluturduu grld.
Bylece'iktidar, byk dindar kitlenin honut olmayaca bir politikaya itiliyor, oy kaybetmeye
zorlanyordu. O kadar ki, daha 1952 ylnn hazirannda Menderes, Trkiye'deki btn gericilik ha-
reketlerinin arkasnda komnistlerin yattn sylemek yanlna dt. Komnistler, iktidar partisini
muhafazakr kararlar almaya zorluyorlard!..
Btn bu olaylarn, Sovyetler Birlii'nin istedii istikamette gelimesi rastlant olsa bile, Marksist ve
komnist ol-duklar kendi itiraflar ile sabit olmu Hikmet Kvlcml gibi kiilerin, tutuculuu
arkalamalar, her halde rastlant saylmaz. nk Demokrat Parti iktidara gelir gelmez, milletin
aldand iddiasyla ie giriilmi, sonra memlekette hrriyet olmad feryad koparlm; bylece,
muhalefet, deimeyecek stratejisini, daha 1952 ylnda ortaya koymutu: Hrriyet yokluu ile iktidarn
alt oyulacak, sonra gericilik iftiras ile kertilip ii bitirilecekti; nitekim yle yapld!
178 SMET BOZDA
TRKYE'NN NEFS MDAFAASI
"Badat Pakt" Trkiye'nin nefsi mdafaasdr! Sovyetler Birlii, Trkiye'yi zorlamak iin Suriye'yi
kullanm ve burasn patlamaya hazr bir cehennem grntsne kavuturduktan sonra, kuzeyden
Sovyetler Birlii gneyden de Suriye olarak ifte makasa almt. Bu durumun deimesi, bozulan
Ortadou dengesinin yeniden biimlenmesi gerekirdi. Adnan Menderes, Irak'taki Kral Faysal'n
hkmeti ile anlat ve Badat Pakt'n kurduklarn aklad.
Badat Pakt'nn kurulmas demek, Suriye'nin kuzeyden ve doudan evrilmesi demekti. Bu yzden
yalnz Suriye'yi deil, Msr ve Sovyetler Birlii'ni de tedirgin etmiti. Hele ksa bir sre sonra pakta ran
ve Pakistan'n katlmas, Amerika'nn ekonomik komiteye resmen girmesi, ii o derece ciddiletirmiti
ki; Sovyetler Birlii, Ortadou'da glenmek isterken, hem gneyden embere alnyor, hem de
koruyacan vaad ettii Msr ve Suriye gibi lkeleri yalnzla itmi oluyordu!..
Sovyetler"in Badat Pakt'na cevab, Irak'taki kanl ihtill oldu.
Kral Faysal ve ailesi kurunland; Nuri Sait Paa yakaland orackta ldrld. Bu harekete
Amerikallarn cevab da, Arap-srail savadr...
Bu karlkl rekabet bugn de srp gitmekte ve Ortadou'yu tam bir cehenneme dntrmektedir.
"Krfez buhran ve Irak harekt" Ortadou rekabetinin son grnts olmutur .
BARI SALDIRILARI SRYOR
1957 ylna girildiinde, Sovyetler Birlii, yeni bir bar saldrs yapt; deniyordu ki: "Trkiye'nin
NATO'da olmas, Sovyetler Birlii ile dosta ilikiler kurmasna engel deildir! Biz de Varova Pakt'nn
iinde bulunuyoruz; ama bu ilikimiz dnyann teki devletleriyle baz anlamalar yapmamza engel
tekil etmiyor. Bu sebeple, 1945'ten beri yenilenmemi olan dostluk anlamasn tazeleyelim ve iki
komu devlet olarak daha scak ilikiler kuralm..."
Yukarya zetini kardmz teklif, 1957 ylnn 12 ubatnda yaplmt. Bu giriimden istenen sonu
elde edileme-yince, 3 ay sonra, baka bir bar saldrs ile karlald. Bu defa Sovyetler Birlii,
Trkiye'ye 300 milyon dolar tutarnda bir iktisadi yardm teklif ediyordu! \
O gnk Trkiye iin 300 milyon dolarlk ekonomik yardm, hi de hafifsenecek bir yardm deildi. Bir
fikir vermek iin hatrlatalm: Adnan Menderes, Maliye Vekili Polatkan ve Dileri Bakan Zorlu,
Amerika'ya gitmiler ve 350 milyonluk bir ekonomik yardm iin direnmiler; fakat eli bo dnmlerdir!
Belki de Sovyetler Birlii bu sebeple, Amerika'dan istenen 350 milyona kar 300 milyon dolarlk bir
yardm teklif ediyor ve bylece bir dostluk gsterisi yapmaya alyordu (31.5.1957).
Btn bu giriimlerin hibiri, Trk hkmetini, demokrasi cephesinden uzaklatramad. Yine Suriye
snrnda ordu birliklerimiz, zaman zaman manevra yapyor, Sovyetlerce baltalanan Badat Pakt, yeni
bir isim altnda ayakta tutuluyordu. Nihayet, Sovyet Devlet Bakan Bulganin, Cumhur-
180 SMET BOZDA
bakan Celal Bayara zel bir mesaj gnderdi. Bu mesajda, iki komunun dostluk ve karlkl anlay
iinde yan yana yaamalarndan, her iki tarafn da krl kaca vurgulanyordu!..
Mesajda ayrca, Suriye olsun, baka Arap devleti olsun, bunlarn hibiriyle, Trkiye aleyhinde gizli bir
anlama yapmadklar temin olunuyordu.
Demokrat Parti iktidar, Amerika'dan umduu yardm bulamamt. Ayrca, Demokrat Parti Bakan
Menderes'e: "Allah bana bir daha byle bir gece yaatmasn!" dedirten, 1957 seimleri yaplm;
iktidar, yine ounluu elde etmiti; ama Ana Muhalefet Partisi CHP, 178 milletvekili karabil-miti!
Hkmetin banda Kbrs olaylar vard. Bavekil Menderes, Trk hkmetinin dncesini gerektii
gibi Sovyetler Birlii'ne aktarm ve Kuruev'in yaygarasna ertesi gn verdii cevapta: "Eer Rusya,
Trkiye ile samimi bir dostluk ilikisi kurmak istiyorsa, Ortadou'da zellikle Suriye'de izledii siyasete
son vermelidir." demek suretiyle, kuru grltye papu brakmayacan gstermiti! Mademki imdi,
Ortadou'da Suriye ile ve hibir Arap devleti ile gizli bir anlama yapmadklarn aka sylyorlard;
olumlu bir cevap verilebilirdi... Nitekim yle oldu.
Bulganin'in mesajndan br gn sonra Trkiye, Suriye snrndaki askerlerini ekmeye balad. Ardndan
da Trk-Rus konferansnn hazrlklarna giriildi. Trkler, Suriye snrndan asker ekerken, Sovyetler
de, Trk snrnda bulunan Kafkas Ordusu Komutan General Rakosovski'yi geriye ekti. Askeri
hareketleri durdurdu. Trkiye Babakan'na da Kuruev, bir mesaj gndererek, bundan byle Trkiye
ile
daha samimi ilikiler kurmak isteinde olduklarn bir kere daha bildirdi (9.4.1958). Bir ay kadar sonra
Hariciye Vekili Fatin Rt Zorlu, Sovyetler Birlii Bykelisi Nikita Semo-novi Rijov ile bir buuk saat
kadar sren nemli bir grme yapt.
RAK'TA SRPRZ HTLAL
Bakunin'in mesaj zerine balayan bahar havas, 14 temmuzda Irak'ta kopan ihtill zerine, tipili bir
frtnaya dnt. Sovyetler Birlii, Ortadou'da hibir lke ile gizli anlama yapmadn ve hi kimseye
dmanca tavr iinde bulunmadn sylerken; Irak'ta ihtillin patlamas, her eyi altst etti. Ksa bir
sre nce Suriye snrndan ekilen ordu birlikleri, bu sefer Irak snr zerinde ynak yapmaya
baladlar. Hkmetin, Irak zerine askeri bir mdahele yapmak tasavvurunda olduu yolunda
sylentiler ortala dkld. 17 temmuzda Amerikan paratleri, Adana'daki Amerikan ssne
geldiler. Badat Pakt lkeleri, Nuri Sait Paa'sz bir toplant yaparak bir bildiri yaymladlar. Bildiride:
"Amerika'nn, hr ve barsever lkelerin btnlk ve bamszln korumak iin kendiliinden
harekete gemesi" temennisini dile getirdiler.
Sevinilecek bir olaydr ki, Trkiye soukkanln korumu ve Irak'taki olaylara askeri mdahelede
bulunmamtr. Fakat Irak snrlarna asker gnderilmesini muhalefet iddetle eletirdi; oysa, dinamik
bir d politika gden devlet iin bu tutum, son derece yerinde idi...
182 SMET BOZDA
Ayn gn Sovyetler Birlii, Trk hkmetine 2 nota verdi. Verilen notalarda Trkiye, Irak'a bir saldr
hazrlnda olmakla sulanyordu. Bu notaya ayn gn Menderes'in verdii cevapta, Trkiye'nin,
Ortadou gerginliini artracak bir giriimde bulunmayaca gvencesi veriliyordu!..
Hava bir kere kzmt ve bir trl yatmyordu. Yunanistan ve ingiltere ile Kbrs konusu mzakere
ediliyor. Tam bu gnlerde Sovyetlerin Birlemi Miletler temsilcisi Andrei Gromiko, Trkiye'nin
Ortadou'da izledii politikay aka eletirdikten sonra; "Trkiye'nin oynad rol, kendi karlarna
aykrdr. nk, iki ate arasnda kalabilecektir." diyordu. (13.8.1958).
POLTKADA SERTLEME
D politikann bu kadar sertletii gnlerde, genellikle i politikada yumuamalar grnr Trkiye gibi
lkelerde... nk, hkmeti desteklemek, muhalefet iin milli bir vazife saylr! Bu kural,
unutuluvermiti. Basn ve Muhalefet Partileri, az birlii etmiler, Ortadou'da Sovyet yaylmasna
direnmeye alan hkmeti eletiriyorlar; hatta Irak'taki kanl hkmet darbesini rnek gstererek,
Demokrat Parti iktidarnn bana da byle bir rndahelenin gelebileceini im ediyorlard!
Muhalefetin bu kadar ileri gitmekteki maksad, iktidarn, hrriyeti kstlayc tedbirler almasn
salamakt.
nk iktidar, hrriyeti kstlayc tedbirler aldka, muhalefet mazlumlaacak ve kamuoyunu kendi
lehine dnd-
183- MENDERES-.. MENDERES...

recekti. Bu yzden iktidara gelir gelmez, dnyann en liberal basn kanununu kabul eden Demokrat
Parti, 1959 ylna geldii zaman, yayn yasaklarnn ampiyonu haline dnmt!..
Muhalefet, bundan da yararlanyor, gazetelerin her eyi yazmadklarn ileri srerek kulaktan baz
haberler retiyorlar, daha vahim biimde kamuoyunu tahrip ediyorlard. Adnan Menderes, 6 Eyll 1958
gn Balkesir'de verdii bir nutukta; "Muhalefet; halk, Irak'tan rnek almaya ve zor kullanp, komplo
dzenleyerek hkmeti devirmeye kkrtmaktadr." demek zorunda kald. Akhisar'da daha da ak
konuarak unlar syledi: "Demogoji zerine kurulmu politika yapmak ayptr! Memleketi ihtilllere,
karde kavgalarna srklenmesini nlemek iin, kafi azim sahibiyiz! Byle bir hareketi katiyetle ve
azmi sratle kahretmeye hazrz!"
NN SAHNEDE
Bavekil Menderes'i bu kadar sert konumalara iten Ana Muhalefet Partisi Genel Bakan smet nn,
stanbul'da verdii bir demete, ksa, fakat kkrtc bir cevap verdi: "Demokrasiye paydos demeye
Demokrat Parti Bakan'nn gc
yetmeyecektir!.."
CHP Genel Bakan nn'y kkrtc konumalar yapmaya iten sebeplerden biri, 1957 seimlerinde
oylarn yzde 40'n toplayabilmesinin verdii iyimserlik; bir dier sebebi de, btn komnist ve
kominizanlann Halk Partisi iinde btnlemeleri ve Demokrat Parti iktidarn ykmak iin g-
184 SMET BOZDA
birlii yapmalardr. Nitekim CHP, 1958 ylnda parti bnyesi iinde bir "Aratrma Brosu" kurmu ve
bu broya, -baz vitrin isimler arasnda eriyecei dncesiyle- marksist olduunu gizlemeyen Doan
Avcolu'nu getirmiti. zellikle bu sol takm, uzun bir iktidar ve baarsz bir muhalefet iinde
hantallam CHP'ye taze kan grevi yapm ve partiyi akti-ve etmiti... nn, bu yeni takmn srekli
basklar altnda, kendisini aan konumalar yapmak zorunda kalyordu!..
TKP'nin 1952-1960 yllar arasndaki tarihi, bugn de ortaya kmamtr. Fakat bu dnemde Trkiye'de
bu grevi omuzlam bir ok aydn, yar aydn kadn ve erkein bulunduu, 1960 nisan olaylar
srasnda anlalmtr. Toplumun eitli kesimlerinde grevli bu aydn ve yar aydnlar, ilerinden kp
bir tek iyerinde birleiyorlar; sabahlara kadar alarak bir ok bildiri retiyor, birok dzeni sarsacak
hareketi planlyorlard Sonradan yaynlanan hatralar, bu gerei ortaya koymu bulunuyor. Bu, afie
olmam Marksistlerin bir blm de CHP Aratrma Brosu'nda grev almlard!..
LK HEDEFLER BEYANNAMES
12 Ocak 1959 ylnda toplanan CHP'nin 14. Byk Kurul-taynda parti, kurultaya "lk Hedefler
Beyannamesi" ad altnda bir belge sundu. Partinin "Aratrma Brosu"nda hazrlanp kurultaya sunulan
bu bildiride, iktidar seimle ele geirme reetesi hazrlanmt:
1- Millet Meclis'inden ayr bir "kinci Meclis" kurulmas teklifi ile; objektif adan, kanunlarn hukuka
uygunluunun
185
MENDERES
MENDERES
salanaca vaadi verilmekteyse de, sbjektif adan; aydn kesime ikram edilecek koltuklarn
oaltlaca haberi veriliyordu.
2- Anayasa Mahkemesi'nin kurulmas, Yksek Hakimler Meclisi'nin kurulmas, memurlarn mahkemeye
bavurarak haklarn aramalar gibi maddelerle memur ve yksek brokratlara gven veriliyordu.
3- Basn hrriyetinin, anayasa teminatna balanmas maddesi, basn muhalefet kanadna ekiyor;
zaten aklna eseni yazmaya devam eden basna, daha geni hrriyetler tannarak, onlarn sorumsuz bir
BASKI ARACI haline gelmesine yol alyordu. Bugn, 400 kurulula holdingler haline gelmi olan
basnn yolu, o gnlerde almaya balamtr!..
4- niversitelere eksiksiz zerklik verilecei vaadi, niversite evrelerini muhalefet safna ekmi, daha
sonra balayacak niversite olaylarnda rol almalarn kolaylatrmtr.
5- Sosyal adaletin Anayasa'ya girmesi, Yksek ktisat -ras'nn kurulmas gibi maddeler, sosyalist ve
komnistlere serpilmi yemdi. Trk Komnist Partisi'nin de kurulabilecei, baka nasl anlatlabilirdi!
Sosyal adaletten devralnarak Marksizme, Yksek ktisat ras'ndan daranarak en koyu devletilie
kadar yollarn ak olaca, ilgililere bylece duyuruluyordu!..
"lk Hedefler Beyannamesinin masum demokratik kurulularn habercisi deil, bu masum kurulular
yolu ile mark-sizm habercisi olduu, daha sonraki olaylarn gelimesinden, iyice ortaya km
bulunuyor.
186 SMET BOZDA
VEE... 27 MAYIS HTLL OLUYOR
Durumu, bir objektifle dondurup bakmak ve deerlendirmek gerekirse, denilebilir ki; bu meclis
gruplarnn karlkl kapmalarnn stnden bir yl getikten sonra, 27 maysta bir mdahalenin
meydana gelmesi tabii bir neticedir.
nk, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ats altnda ve milletin en yetkili temsilcileri olarak, her iki
tarafn birbirine ykmak istedikleri sularn, sadece yzde 10'u gerek olsa, taraflardan biri, mutlaka
meruiyetini kaybetmi olurdu. Meruiyetini kaybetmi taraf, eer Demokrat Parti ise, 27 Mays
Mdahelesi tabiidir!..
Eer, meruiyetini kaybetmi taraf CHP ise, o takdirde, bu siyas teekkle hukuk yoluyla mdahele
edilmemi olmas ve bylece 27 Mays 1960 sabahna ulalmas, iktidarn ehliyetsizliini -ister istemez-
dndrr!
lk bakta yle grlyor ki, Demokrat Parti'nin bir m-daheleye muhatap olmas, demokrasiye olan
saygsn kaybetmi olmasndan tr deil; tersine, demokrasiye olan derin saygsnn bir yorumu
sonucu olarak, muhalefetin, meruiyet snrn amasna gz yummasndan ileri gelmesi ihtimalini
hatra getirmektedir.
SONUN BAI
Nitekim , karlkl ar sulamalar, her gn biraz daha arlaacak ve bu vahamet iinde bir yl daha
yaandktan sonra, Demokrat Parti Meclis Grubu'nun, demokrasi tarihi-
nin en vahim beyannamesini yaynlamasnn ardndan "Meclis Tahkikat Komisyonu" kurulmasn
isteyecek ve sonun ba bylece kendisini gsterecektir.
Demokrasi, otorite ile anari arasnda kalan dar bir yoldur. Biraz saa eilmek otoriteyi, biraz sola
sallanmak anariyi, tabii ortam haline getirir. yle grlyor ki, Trkiye'de demokrasiyi tesise karar
vermi iki parti, CHP ve DP bu rejimi gerek tabiat bakmndan bilmiyorlard. ktidar'n saysal gcnn
tesinde, nelere muktedir olduu pek bilinmedii gibi; muhalefetin, neyi eletirip, neyi ortaya
dkmeye; hangi tasarruflar karsnda muhalefetin iktidarn yannda yer almas gerektii konusunda
belirlenmi bir fikri yoktu. Byle olunca iktidar, say stnlne dayanarak her tasarrufa hakk
olduuna inanm; muhalefet de, iktidarn her yaptna itiraz edip, kt gstererek grevini
yapabilecei dncesine kaplmtr!.. Oysa bu iki tutum da demokrasi dncesine smazd
Demokrasi, kavga iinde deil, bar iinde yaamann yntemidir...
MENDERES'N MOSKOVA ZYARET
1960 Ylnda Demokrat Parti iktidarnn elindeki istihbaratn nelerden ibaret olduunu bugn
bilmiyoruz. Ancak, Demokrat Parti Genel bakan ve Babakan Adnan Menderes'in baz aklamalar,
baz tutumlar ve baz giriimlerinden unu karmak mmkndr. Bavekil, Trkiye'de cereyan eden
olaylarn akl d gelimesinde Sovyetlerin parma olduu dncesine ulam ve hem i hem de d
politi-
188 SMET BOZDA

kada biraz rahatlayabilmek in, "glklerin kayna" olan Moskova'ya gitmeyi aklna koymutu.
Bildiimiz gerek; Menderes'in byle bir karara kesin biimde varm oluudur.
Ancak bu gezinin gerekeleri nedir?.. Byle bir gezi, Washington ile olan ilikilere zarar vermez mi?..
Cento ittifakna dahil ran ile Pakistan, byle bir ziyareti nasl karlayacaklardr?.. Bunlar hakknda
hibir bilgimiz yok! Ancak, o tarihte ran Bykeliliinde bulunan Mahmut Dikerdem'in anlarndan
reniyoruz ki, ah Pehlevi basn yoluyla rendii bu ziyareti kuku ile izlemektedir.
Trkiye Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu'nun Yassada durumalar srasnda kaleme alp, dosyasna
konan savunmasnda, szn ettiimiz Moskova gezisine k dren bilgiler var... Fatin Rt Zorlu,
bu savunmasnda; 1960 yl martnda Amerikallarla yaplan bir anlamadan sz ediyor. Karlkl olarak
ki devletin kabul ve imza ettikleri bu anlamaya gre, Amerika, Trkiye'ye atom silahlar vermeyi ka-
bul etmi, Trkiye de bu silahlar almay benimsemitir!
Karlksz imzalanarak gereklemi bulunan bu anlama, yalnz imza sahibi iki devleti deil,
Trkiye'nin komularn da ilgilendirir. Hele bu komulardan Sovyet Rusya iin byle bir anlama, son
derece nemlidir. Amerikallarn Trkiye'ye verecekleri atom silahlar ne kadar nemsiz ne kadar
vurucu gc zayf silahlar olursa olsun (byle olduu da belli deil), karlkl paktlarda yer alm
Trkiye ve Sovyetler Birlii'ni, yeni bir statnn iine yerletirmi olur. nk o zamana kadar
Sovyetler Birlii snrlarnda yaayan lkelerin hibirinde atom silah yoktu ve Sovyetler Birlii, kendi
ordu gcne gvendii iin, bu lkelerin hibirine kar, bir atom sava hazrl iine girmemiti.
RUSYA'DAN SERT NOTA
Nitekim, basna yansmayan bu anlama, Sovyetler Birlii tarafndan ayn hafta haber alnm ve
Ruslar, Trkiye'den sert bir nota ile bilgi istemilerdir. Bunun byle olduunu da, Fatin Rt Zorlu'nun
Yassada savunmasndan reniyoruz. Ayn savunmadan rendiimiz bir baka nokta da, nisan 1960
olaylar srasnda D leri Bakanl, yabanc lkelerdeki bykeliliklere gnderdii kriptolarda (ifreli
haberleme) dnya basnna yansyan haberlerin mahiyeti hakknda bilgi verilirken; "olaylarn bir
genlik olay olduu, halk tabakalarna bulamad ve halktan itibar grmedii, olaylarn zellikle
komnistlerin destekledii ve kartrd" belirtilmitir.
Trkiye'nin Amerika'dan atom silahlar almas, Bavekil Menderes'in Moskova seyahati karar; Sovyetler
Birlii'nin Trkiye'ye bir nota vererek, Trkiye-Amerika arasndaki atom silahlar zerinde yaplan
anlama hakknda bilgi istenmesi; Dileri Bakanl'nn kendi tekilatna gnderdii kriptolarda,
olaylarn komnistler tarafmdan desteklendii yolunda bilgi vermesi; btn bunlar bir araya gelince de
Trkiye'de renci olaylarnn iinde, krmz ellerin de gezindii ihtimalini ortaya karmaktadr.
1960 yl Nisan balarnda, Cumhurbakan Celal Bayar ziyaret eden Bavekil Adnan Menderes; " ve
d basklar biraz hafifletmek iin" Moskova'ya bir ziyaret yapmak kararnda olduunu bildirmiti. Bu
satrlarn yazar ile o yllarn Cumhurbakan Celal Bayar arasnda, yle bir konuma gemiti:
190 SMET BOZDA
Yazar:
- Sayn Menderes, Moskova'ya gideceini, zt devletinize bildirmi miydi?
Bayar:
- Bildirmiti, tasvip ettim... Yazar:
- Davet mi almt? Bayar
- Tabii. Yazar:
- Geziden bekledii bir netice var myd? Bayar:
- Her geziden beklenen birey vardr, politik geziler turistik gezilere benzemezler...
Yazar:
- Bu geziden ne bekleniyordu acaba? Bayar:
- Bana geldi. Baka eyler de vard grlecek... Bir ara: " ve d basklar biraz hafifletmek iin
Moskova'ya gitmeyi dnyorum." dedi. Ben de kendisine "Git, iyi olur." dedim.
Yazar:
- Hatrladnz kadaryla, o gnk "d ve i bask" deyiminden ne anlalmas gerektiini biraz aar
msnz?
Bayar:
- Bunlar siz, benden yi bilirsiniz iinde yaadnz... Halk Partisi'ne o gnlerde kimlerin akl verdiklerini
size ben syleyecek deilim. Doan Avcolu, biliyorsunuz, Halk Parti-si'nin siyasi brosunu
ynetiyordu, bana o yllarda verilen
Milli Emniyet raporlar da vard; Halk Partisi'nin, "Bizim Radyo" yaynlarna uygun politika izledii
bildirilmitir. yle sanyorum ki, Bavekil, Moskova'da bu basklarn biraz hafifletilmesi aresini
arayacakt! Ama biliyorsunuz, olmad... Yazar:
- Bu geziyi tasvip ettiinizi sylediniz. Fakat siz Bavekil olsaydnz, bu geziyi yapar mydnz?
Bayar:
- Faraziyelere dayal konumaktan holanmam... Ama siz yabancm deilsiniz, bir dost olarak
sylyorum; ben Bavekil olsaydm, gitmezdim!..
Yazar:
- Niin?.. Bayar:
- Biz ordu olarak gleniyorduk ve arkamzda Amerika duruyordu. Ruslarla snr olan bir ran vard, bir
de biz... teki devletler daha mutedil bir politika izliyorlar. Ruslar, hem ran' hem bizi ekonomik ve
politik bask altnda tutuyordu... nk kendisi iin tehlikeydik!.. Bu yzden her iki devletin i hayatn
elinden geldiince kartryordu. Politikada karlksz bir i grlmez. Eer Ruslara "Benim i ilerimi
fazla kattrma" diyeceksen, buna karlk verecek bireyin olmal! Oysa bizim o gn iin verecek bir
eyimiz yoktu!
Yazar:
- Sovyetler'e taviz verdiimiz olmu mudur? Bayar:
- ook... dediim gibi, taviz karlkl olur; o sana birey verir, siz ona birey verirsiniz. Tek bana taviz
aciz devletle-
192 SMET BOZDA
rin iidirL Trkiye hibir zaman Sovyetlere kar ciz kalmamtr. 2. Dnya Sava'ndan sonra bir takm
isteklerle karnza knca, ne yaptmz biliyorsunuz! Yazar:
- Hatrladnz bir taviz alverii var m, Ruslarla bizim aramzda?..
Bayar:
- Size bir tanesini syleyeyim: Milli Mcadele gnleriydi, Ruslar bize yardm vaad etmilerdi ama, bu
yardm bir trl gerekleemiyordu. Ruslar* in Moldivan diye bir temsilcileri vard, resmen komnist
propagandas yapyor gittii yerde "Yeil Ordu" gibi, "Trk tirakiyun Frkas" gibi Sovyetlerin iine
yarayan siyasi cemiyetler kuruyordu. Mustafa Kemal Paa, Ruslardan yardm gelecek diye, bunlara bir
sre gz yumdu. Fakat Ruslar yardm iini ardan alnca, Paa bu derneklerin hepsini kapatt ve bu
iin bana geenleri de stiklal Mahkemesi'ne verdi. O srada da Sakarya Sava sona ermiti. Ruslar
yardma hzla baladlar, Paa da, mahkemelerin mahkum ettii baz kimseleri balayarak Halk tira-
kiyun Frkas'nn tekrar kurulmasna gz yumdu... Bunlar, devletler arasnda olaan ilerdir...
Sayn Bayarn bana naklettii bilgi bundan ibaret...
13 Nisan 1960 tarihli gazeteler, Bavekil Adnan Menderes'in Sovyetler Birlii tarafndan Moskova'ya
davet edildii haberine yer verdiler. Ayn haberi yaynlayan Tas Ajans:
"Bu ziyaret, kurulacak dnya bar iin nemli bir adm olacaktr." yorumunu da habere eklemek
ihtiyacn duydu.
MUHALEFETTE PATLAMA
ok dikkate deer bir rastlantdr ki, Moskova ziyareti haberinin basnda yerald gnleri takip eden
hafta iinde, muhalefette byk patlamalar oldu. Basn, "Gney Kore'de hrriyet isteyen halkn kanl
nmayiler yapt" haberini, Trkiye'de ayn nmayilerin olumasn bekliyormuasna bir slup
iinde veriyor ve Gney Kore ile Trkiye arasnda siyasi bir paralel kurmak iin akl almaz gayretler
gsteriyordu. Oysa byle bir ortamda bile Adnan Menderes; "Yeni tedbirlerin alnmasna gerek yoktur.
Memleket, karanlk devreye deil, sakin ve aydnlk bir dneme muhtatr." demek suretiyle ortal
yattrmaya alyordu.
Bu ortam iinde CHP, 21 ayr konudan tr, Bavekil Menderes iin "Meclis soruturmas" nergesi
veriyor, buna karlk olarak DP Meclis Grubu, bir "Tahkikat nergesi"ni Meclis'e getiriyordu. Apak
grnyordu ki, muhalefet, birdenbire tempoyu ykseltmiti. Basn ve CHP ittifak, akla deil,
duygulara seslenmeye balamt, iktidar, Meclis'te bu kadar milletvekili olan CHP Genel Bakan'na
deil, Kurtulu Sava'nm kahraman, Atatrk'n vefakr arkada, Trk Milleti'ni 2. Dnya Sava'na
sokmayan Devlet Bakan smet nn'ye karn, konumu oluyordu. byle tutulunca, rtbeler,
mertebeler, protokoller, yasalar altst oluyor; en sade "hatrlatma"lar, "saygszlk" haline
dnyordu. te 27 Mays olup bittisine, bu merdivenlerden klmtr. Bu almetler Trkiye'yi 27
Mays kyametine gtrd.
Eer yukarda varsaydmz gibi, muhalefet ve basnda marksistlerin etkisi varsa ve bu iki kurumun
ynetimine m-
194 SMET BOZDA
dahele edebiliyorlarsa; Moskova'nn, Menderes'i Sovyetler Birlii'ne davet etmesi ve bu davetin
Menderes tarafndan kabul edilmesi, iktidara kar yneltilen muhalefeti iddetlendirmesi yle dursun
hafifletmesi gerekirdi. Mademki bu kurumlar iine yerleen militanlar, Sovyet modeli peindedir;
mademki, ktidar ellerine geirseler, Sovyetler Birlii ile daha scak ilikiler kurmak isteyeceklerdi; ve
yine mademki iktidar, kendi dilekleri istikametinde adm atmaktadr; yleyse bu duruma gelmi iktidar
-ksteklemek deil- desteklemek gerekirdi. Mantk, bu tabloyu iziyor!..
Fakat durum, hi de yle deildi. Muhalefet, hem dozunu, hem temposunu arttrm, iktidar iddet
tedbirleri almaya zorluyor, ii abuk bitirmeye alyordu. yleyse, "Halk Partisi ve basn iine szm
Marksist militanlar" iddias m hayal mahsul idi; yoksa bu militanlarn baka hesaplar m vard?..
Baka hesaplar olduu ihtimali, kuvvetlidir. nk CHP saflarna eitli yollardan komnist ve
komnizan dncede kimselerin szdklar bilindii gibi, sonradan rengini aklayarak tehisimizi hakl
karacak birtakm kiilerin de basnda yer aldklar kukusuzdur. yleyse bu, nasl bir hesaptr?
Btn milletlerin olduu gibi, Sovyetler Birlii'ni de milli karlarn hareket ettirdii bir gerektir. Ayrca
Sovyetler Birliinin, iki bal ynetim iinde bulunduu, ya da tek sz sahibinin, partide baka, devlette
baka trl dnd bilinen bir gerektir. Komnist Partisi, Trkiye'de mevcut karlarn elde etmek
iin, hkmetleri zorlamak kastyla, mahalli militanlarn hareketlerini hem dzenler, hem besler...
195 MENDERES
MENDERES
Fakat bu mahalli militanlar terk etmek, eer Sovyetler Birlii'ne daha byk bir kar salyacaksa,
gzn krpmadan bu mahalli militanlar yzst brakmakta duraksamaz bile! Bunun eitli rnekleri
vardr. En karakteristik rnek, in Komnist Partisi'ne oynanan oyundur. Sovyetler Birlii, Amerika'dan
ald bir taviz karl in'i temsil etmek iin Mao'yu Moskova'ya davet edeceine, an Kay ek'i davet
etmekte duraksamad bile!
KADERNN BAHTSIZ MMARI ADNAN MENDERES
Her ey, Londra uak kazas ile balad:
Kbrs'n garantr devleti Londra'da mzakere temaasna oturacaklard. Trkiye'den Bavekil Adnan
Menderes; Atina'dan Bavekil Karamanlis uakla hareket etmilerdi. Menderes'in ua, talya zerinde
iken, bir telsiz aldlar: "Londra zerinde youn sis var; uaklarn inmesine elverili deil. Yunan
Bavekili Karamanlis'in ua, Man zerinde iken durumu renip Paris'e dnm..."
Menderes telgrafn metnine bir gz attktan sonra, telgraf getiren memura:
- Pekala, biz de geceyi Paris'te geirelim... Paris Sefarethanemize bildirsinler, otelde yer ayrltlsn...
dedi
Menderes bunu sylerken, uan kuyruundaki masada, Arif Demirer, Emin Kalafat ve ocukluk
arkada R. Kad-zade ile oturmaktayd Masadakiler Bavekilin, bu konuda muhatab olmadklarn
dnm olacaklar ki, yerlerinden kprdamadlar... Gelen memur da yerine dnd!..
198 SMET BOZDA

Paris'e bilgi verilmedii gibi, pilota da talimat verilmedii, ancak uak Man zerine geldii zaman
anlalabildi... Yunan Bavekili gibi Paris'e dnebilirlerdi; bunu yapmadlar ve Londra'ya devam karar
alnd.
Pilot, Londra stne gelindiini anons ettii zaman herkes yerlerine oturdu, kemerlerini baladlar...
Uak, kaln bir sisin iindeydi... Hibir ey grlmyordu... Uan camlar bembeyazd! Meydana
inmek iin gerekli zaman oktan gemiti... Uak, bazan alalyor bazan ykseliyor, fakat meydandan
eser grnmyordu...
Uaktakiler, tam sessizlik iindeydiler... Herkesin gzleri pencerelerde, kulaklar, pilotun yapaca
anonsta, tam bir suskunluk iindeydiler!
Menderes, karsnda oturan Arif Demirer'e:
- Topra grecek miyiz acaba Arif?., dedi. Arif Demirer, kendi iindeki kukuyu bastrarak fsldad:
- Henz phe etmek iin sebebimiz yok!
Fakat Menderes de Demirer de lmn souk esintisini yreklerinde tamaktaydlar... Daha sonra, bu
an yakn dostlarna anlatan Adnan Menderes yle diyecekti:
- lm korkusunun, lmden daha beter bir duygu olduunu o an hissettim... ki lemin
ortasndaydm: Takdire snmaktan baka yapacak birey yoktu... lk aklma gelen sureyi okumaya
balayarak kendimi kadere teslim ettim...
KADER SAAT
Pilot birok defalar sise dalp meydan grmeye altktan ve buna muvaffak olamadktan sonra, bir
deneme yap-
maya karar vermi olacak ki, sisin en aydnlk noktasna sert bir dal yapt! Ksa bir an... Dehet verici
bir atrt ile uak akld!..
Bereket, yere aklmam aalarn arasna dmt... Ne de olsa aalar uan akl hzn
azaltmlar, yere kurun gibi inmesini nlemilerdi.
Menderes, bu an hatrlamyor. Her halde arpmann etkisi ve gvdenin blnmesi sebebiyle oturduu
yerden kopmu, uak kuyruunun bir yarna aya taklarak, tepesi st asl kalmt! Daha hafif
yara ile kazay atlatan Rfat Kadzade, ocukluk arkada Menderes'in aslp kald yerden kurtulmasna
yardm etmi ve uaktan kmasn salamt!
O an daha sonra anlatan Menderes: "Ahiretten dnm gibiydim! aklm uakta belki yaral belki l
arkadalarm vard.. Bunlara yardm edemiyordum, iimde yapamamann fkesi kuduracana,
inanlmaz bir sknet vard. mdat aramalydm... Aalar arasnda ilk rastladm insana: "Ben Trkiye
Cumhuriyeti Bavekiliyim... Uamz dt. Arkadalarma kmalar iin yardm salayn" dediimi
hatrlyorum."
Menderes, ayn hizada oturan Kemal Zeytinolu lrken, kendisinin nasl kk bir bere ile
kurtulduunu her halde uzun uzun dnmtr. Fakat -ok dikkate deer bir nokta- bu konuda hibir
arkadana, hibir dostuna, hatta ailesine bile bir aklamada bulunmad, bu duygusunu bir sr gibi
saklad... Viyana ekolnn en nl doktorlarndan Ad-ler, ruhsal dinamii "aalk duygusunu stnlk
duygu-su"na balarken yle diyor: "lm ihtimali yksek ameliyatlardan kanlarla, lm htimali
yksek kazalardan kurtu-
200
SMET BOZDA
lanlardan bazlar, yaamalarn kendilerine verilen misyona balarlar. Bu yzden topluma byk
hizmetlerde bulunmu insanlar vardr: Jorj VVasington, Napolyon, Darvin bunlardan sadece birkadr?
MSYONU OLAN BR BABAKAN
Menderes, zaten romantik bir yapya sahipti. Bu romantik yap bir de "misyon" yklenince, daha ok
kendi stne katland.
Trkiye ayaa kalkt, hatta dnya ayaa kalkt... Trkiye'nin en deerli devlet adamlarn tayan uak,
Londra zerinde dm, heyetten 14 kii hayatn kaybetmiti! 14 kiinin ld uaktan Trkiye
Bavekili, elbisesinin ts bile bozulmadan km ve ilk grdne: "Ben Trkiye Bavekiliyim,
uamz dt, arkadalarmzn kmalar iin yardm salayn." diyebilmiti...
Dnyann byk gazeteleri, haberi manetten verdiler... Hele Trkiye kaynyordu... Trkiye-Londra
telgraf hatt kilitlenmi, telefonlar alamaz duruma dmt... Camilerde hatimler indiriliyor, evlere
"kr dualar" yaplyor; dost dman birbirini kucaklayarak "Allah Bavekilimizi bize balad" diye
seviniyordu...
Cumhurbakan, Londra'ya zel doktorunu gndermiti. Ana Muhalefet Partisi Bakan smet nn,
ok scak kelimelerle yazlm bir telgrafla "messif kazadan duyduu znty" bildirmiti. Adnan
Menderes'in en amansz hasm, Millet Partisi Bakan Osman Blkba bile Menderes'e sev-
gisin ulatrd, dostane bir telgraf ekerek, politika ile dostluu birbirinden ayrmasn bildiini ortaya
koymu ve Menderes'i scak szcklerle kucaklamasn bilmitir...
Bu olaanst hava iinde "Londra Anlamas" imzaland.. Menderes anlamay, hastahanedeki
yatanda imzalamt. Bylece Kbrs'ta, iki toplumlu bir devlet kuruluyordu! Lozan'da, btn haklar ile
ngiltere'ye braklan Kbrs, Menderes hkmetlerinin aklc ve cesur d politikas ile yar yarya
kazanlm ve -dnyann dikkatle izledii- bir siyasi zafer elde edilmiti... Londra'da imzalanan
anlamann anlam buydu... Menderes bu anlamaya imza koyarken elbette, Allah'n inayeti ile bu
noktaya ulatn biliyor, maddi gcnn arkasndan manevi bir destein kendisini yalnz b-
rakmadna inanc artarak byyor olmalyd.
Bu yzden olacak gerek Menderes gibi kazadan kurtulmu Trk heyetinden bazlar ve gerekse, daha
nce Londra'ya gelip mzakereleri yrtm D leri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Hariciyeciler, Dr.
Adler'in ruhsal olaylarda ba dinamiin stnlk ve aalk duygusu oldu nu ve kaza srasnda buna
gereken ortam yaratlmamas halinde, istenmez sonular douracan bildikleri iin, Bavekil'in, en az
bir ay, svire gibi sakin bir yerde dinlenmesi gerektiini kendi aralarnda konuuyorlar ve bu
konumalar, Menderes'in kulana gidiyordu...
Hi de iyi karlamyordu Menderes bu dnceleri...
te sapasalamd...
te, gc eski gc; dncesi, eski dncesi idi.
Neden lkesinin bunca iini yzst braksn da svire'de gnl elendirsindi...
202
SMET BOZDA
Acaba baz kimseler, kendi yokluunda, baz iler evirmek hesab iinde miydiler?...
Kendisi iin yaplan bu konumalardan sklyor, hele bu fikrin iinde, kendisinin ok nem verildii D
leri Bakan Fatih Rt Zoru'nun bulunmasna hem ayor hem zlyordu... Ankara'ya dnd
zaman bu duygularn dostu Mkerrem Sarol'a aacak ve sonra aynen yle diyecekti: "Bugn
Trkiye'de benim iin bir ruy-i abus mutasavver, deildir" (Ask surat dnlemez).
YER YERNDEN OYNADI
Menderes Trkiye'ye dndnde adeta, yer yerinden oynad... Koyundan deveye kadar kesilen
kurbanlarn kanlar, sokaklardan akyor, Mendres'i daha yakndan grmek iin, insanlar birbirini
kryordu... Hele ona demek, Kabe'ye gitmek gibi bir eydi! Konya Milletvekili Himmet lmen, DP'nin
Konya Kongresi'nde konuuyor ve Menderes iin yle diyordu: "Bu Millet'in banda Allah'n
Peygamberi'nin tayin ettii bir lider var: Bu da Adnan Menderes'tir."
Trkiye'de yeni gelimeler vard.
Adnan Menderes'in Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur, Eyp Sultan Camii'nde muhteem bir
iftar yemei verdi. Kiisel iftar yemeklerinde de Menderes'e dualar ediliyor, bir eit kutsanyordu.
Btn bunlar o gnlerin liklik titiziine ters dmekte; fakat olaylar, Menderes'in uak kazasndan sa
salim kurtulmasna baland iin, geitiriliyordu. Oysa Eyp'teki iftar ziyafetinden iki gn nce 11
Mart
203
1959 tarihinde CHP Milletvekili Ferda Gley, Meclis'te sz alm ve "CHP'nin mslman dinine kar
olduunu" yazan basna kar hkmete hibir mdahelede bulunulmadndan ikyet etmiti!
Menderes ve arkadalarnn kaza geirmesi, toplumda bask altnda tutulan din duygusunun patla-
masna yol at... O kadar ki, kazada Menderes'in yarasz beresiz kurtulmas, mslmanlna
balanyor; liklik dncesini din dmanl biiminde kullanan CHP'ye hcum vesilesi yaplyordu.
Ferda Gley'in meclis krssndeki yaknmas, buna dayanyordu...
Nitekim smet nn, 19 mart gn yapt bir aklama- ' da, Ferda Gley'in ikayetini sistematize
ederek gelitirecek ve Atatrk Kanunu'nun etkisiz kaldn syleyerek, yle diyecekti: "Bugnk
vaziyet, iktidar evrelerinin, muhalefeti ve tarafsz basn dinsizlikle ittiham ederek siyasi bir taarruza
gemesi hareketidir?"
nn, gelimeyi kendi asndan tehlikeli grmemi olsayd, kaza geirmi bir Bavekil, Londra
Hastahanesi'nde yatarken, Trkiye'de "Demokrat Parti'nin siyasi bir taarruza getiini" sylemek
sevimsizliini tercih etmezdi! Durum, gerekten ilginti: Himmet lmen lsnde mistik dnen
insanlarn says bilinmez ama, bunlarn arasnda bizzat Adnan Menderes'in bulunmas ihtimali zayf
deildir. Londra dn hayatna bakld zaman, baz olaylarda bir Rind'in vecdini; baz olaylarda bir
militann titiz fkesini fark etmemek mumkun deildir... Bence, ikisinin de kayna yklendii
"Misyon"dur! stanbul'un imar iin sabahlara kadar alrken de; Yeilhisar olaylar karsnda olduu
gibi, devlet gcn muhalefetin nne srd zaman da, sadece
204 SMET BOZDA
misyonunun nn ayordu! Bunlar, kiisel hesaplama deildir...
Menderes'in Trkiye'ye dnecei gnlerde iktidar partisi iinde baz kimseler, kaza dolaysyla ortaya
kan olumlu havadan yararlanmak ve yeni bir ortamn domasn salamak istiyorlard... Kuruculardan
Refik Koraltan'n sessiz sedasz yrtt bu hareket, 28 mart gn uygulamaya kondu. Koraltan,
protokoldaki yerini alp Menderes'i istasyonda karlayacana, Gazi stasyonu'na gitti ve oradan trene
binerek hem yolda birka cmle ile siyasi durumu zetledi hem trenin yetkilileriyle grerek,
Menderes'i tayan vagonun tam Halk Partisi Genel Bakan nn ile Genel Sekreter Kasm Glek'in
bekledikleri noktada durmasn salad!..
KTDAR MUHALEFET KUCAKLAMASI
Gerekten tren geldi. Menderes'in vagondan inecei kap, tam nn'nn nnde ald... Menderes'in
Ankara'da ilk kucaklat kii bu sebeble smet nn olmutur... ok scak ve sevimli kucaklamadan
sonra nn, Bayar'n bulunduu protokol binasna gidecei srada, hemen baz Demokrat Parti
Milletvekilleri araya girdiler, kargaa yznden nn ve Glek dnmek zorunda kald.
imdi size, Koraltan'n balatt bu giriimin sonunu sayn Dr. Mkerrem Sarol yle naklediyor:
- Akama doru, Menderes'in evine gittim... Kucaklatk... Ayan muayene ettim: gemek zere olan
bir ezikten baka birey yoktu. Konumaya baladk, ben yokluunda
olup biteni zetlemeye alyordum. zellikle memlekette oluan bu milli btnln, Meclis'de de
olumas gerektiini, bunun iin smet Paa'nn istasyona gelip karlamasn frsat bilerek kendisine bir
eit teekr, bir eit iade-i ziyaret vesilesinin kullanlmasnn yararl olacan anlatyordum... nce,
Tekel Bakan Hadi Hsmen, daha sonra Tevfik leri ile Atf Benderliolu geldiler. Benderliolu, Grup
Bakan idi. Bayar'dan geliyorlard... Benderliolu, Cumhurbakan'nn, Koraltan'm protokola
mdahalesine ve smet Paa'ya gsterilen yakn ilgiye zlm olduunu, Halk Partisi'nin hi br
szne inanmamak gerektiini, vatandalarn da smet Paa'ya gsterilecek itibardan honut
kalmayacaklarn sandn anlattlar...
Menderes bana dnp:
-Doktor bana ieride anlattklarn ltfen arkadalara tekrar et, duysunlar dedi. Ben Bayar'm bu fikrimi
paylamadn, Menderes'e gsterilen sevginin, bir "milli btnlk imentosu" olduunu, kaza
dolaysyla nn'nn ektii telgrafa Menderes'in ok nazik bir cevap gndererek bir diyalog
balattn, istasyona kadar gelerek karlayan nn'ye bir ziyaretle teekkr etmenin, memleketin
siyasi atmosferine ok olumlu katklar yapacan anlatmakta iken, "Cumhurbakanmz terif
buyurdular" denildi ve kendileri de salona girdiler...
Seramonik el skmalardan sonra Bayar: "Konumanz blmeyeyim, ne konuuyordunuz?.." dedi;
Menderes de "Sarol'u dinliyorduk efendim" deyiverdi. Anlatmam srdrdm... Bayar,
aklamalarmdan memnun grnmedi:
206 SMET BOZDA
- Menderes'in kurtuluundan sonra, millete duyulan byk sevincin tesiri altnda smet Paa ve
arkadalarnn istasyona gelmelerinin samimiyetine inanmak, safdillilik olur! Daha dne kadar
partimizin ve Menderes'in yok olmasn isteyenler, bunlar deil miydi?..
Bayar, bu szleri fkeli ve olduka yksek tonda sylemiti. Gzlerinin delici dikkatini benim yzmde
toplayarak: "Hoyrat ellerini, Menderes'in yakasndan ek, Doktor!" dedi ve kt... Hepimiz donup
kaldk.
Menderes'in misyonu, ite bu iki zt kutbun arasnda skmt. Bazen kafas ile, bazan yrei ile
dnyor; ama her iki halde de "misyon" ar basyordu..
SAVA BALIYOR
Muhalefet Partisi lideri olarak smet nn, Menderes'in Londra dn toplumda oluan saygl
btnlk havasn datmak iin, gerekten ok ustaca davrand; nce Basnn 'TRAKYA IKARMASI"
adn verdii geziyi, en tannm gazetecilerle birlikte yapt; sonra, "EGE TAARRUZU" ad verilen, olayl
geziyi dzenledi! Bu gezilerindeki konumalarnda -daha seime iki yl varken- "seimlerin yaplp yapl-
mayacan" soruyor, bylece Bavekile ar bir tahrik yneltiyordu. Bu karlkl atmalar bir "Tahkikat
Komisyonu" kurulmasna kadar uzad.
Menderes, "hrn muhalefet" karsnda kendi tutumunu hakl gryor; "Kanunlar hakim klmak,
hkmetlerin ba grevidir; msamaha ve ayrcalk tanmak, meruiyeti
207 MENDERES... MENDERES..
pheli iktidarlarn tutaca yoldur" diye dnyor, bu yolda hareket ediyor; fakat basn arkasna
alan nn, hkmet kararlarna meydan okuyan bir tavr sergileyerek etkinliini daha da arttryor,
nne n katyordu!
27 Mays'a dayanan gnlerin bir ok olaylarnda Adnan Menderes'in bu hizmet vecdinin izlerini grmek
mmkndr... Hele Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel ile Milli Savunma Bakan Ethem Menderes
arasnda yaplan bir konumann kda dklmesi, her halde Adnan Menderes'e tarihi misyonunun
ilahi bir belgesi gibi grnd, yle algland, ciddiyetle dnlebilir. Oysa bu belge, en yakn
dostu, soyadn paylat Ethem Menderes tarafndan oluturulmu bir belgedir!
Celal Bayar, Cumhurbakan olarak, Ethem Menderes'in, Adnan Menderes'in kurduu btn
kabinelerde yer almasn doru bulmuyor; fakat Adnan Menderes'in hatr iin hkmet listelerini
imzalyordu... Ethem Menderes, bunu bilmekteydi. Nitekim, son kabinede Milli Savunma Bakan olarak
atandn grnce, Adnan Menderes'e bu dncesini am, partisi iinde Ethem Menderes'ten ok
daha deerli insanlar bulunduunu hatrlatmaktan kendini alamamt!. Ethem Menderes, bu
konumay duymutu ve Bayar'a krgnd...
1 Mays 1960 gn akam Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel, Milli Savunma Bakan'n ziyaret
etmi ve o gnlerde almalarn srdren "Tahkikat Komisyonu" kararlar ve st ste kapatlma
cezasna arptrlan gazetelerden yaknmt! Ordu, bu olaylardan huzursuzdu!.. Bunlarn, hakl ya da
haksz olduklarn tartmyor; fakat demokrasi-
208 SMET BOZDA
nin vaz geilmez kurumlarndan biri olan basnn bask altna alnd zleniminin verilmesinin, orduda
moral kaybna sebeb olduunu anlatyordu!
Konumann byle getii, daha sonra Cemal Grsel Paa'nn Ethem Menderes'e yazd mektuptan
iyice anlalmakla birlikte, Ethem Menderes'in orduda duyulan rahatszlk sebebinin, Adnan
Menderes'ten deil, Celal Bayardan kaynakland fikrinin empoze edilip edilmedii, karanlktadr...
Fakat kesin olan udur: Cemal Grsel Paa, sorumlu bir Kara Kuvvetleri Komutan olarak ordudaki
huzursuzluktan Savunma Bakan Ethem Menderes'i haberdar etmiti!..
ster Ethem Menderes tarafndan saptrlm olsun; ister Cemal Grsel'in kiisel izlenimleri olsun, bu
mektupta: Devletin iine dt durumdan ikayet edilmekte, hayal krkl yaratan sebebler
aklanmakta ve btn bunlarn, hkmetin banda bulunan Menderes'in tutumundan deil,
Cumhurbakanl'nda oturan Celal Bayardan kaynakland ileri srlmekteydi... Eer Celal Bayar
Cumhurbakanlndan alnp, yerine Adnan Menderes getirilirse, btn fenalklar sona erecekti!..
Bu mektubu kaleme alan Grsel Paa'nn Genel Kurmay Bakanl'na heveslendii ve bu makamn
kendisine verilmesini Celal Bayarn engelledii hatrlanacak olursa; mektuptaki sulamalarn kayna,
Ethem Menderes'in kkrtlmas, Grsel Paa'nn fkesinin eseri olunduunu dnmek yanl olmaz!..
Bu tehisi de teklifi de yanla dayal mektubun altnda, Kara Kuvvetleri Komutan'nn imzas varsa,
geitirilecek bir i deildi!.. Yassada Durumalar'nda bu mektup sorutur-
209 MENDERES
MENDERES ...
ma konusu olduu zaman, Ethem Menderes'in: "Uzun konumaya imkan yoktu... Babakanlk'tan
karken ayakst anlattm ve mektubu verdim... Kendisi de okuduktan sonra mektubu bana geri
verdi. Yznde 'ne yapabilirim' der gibi bir ifade vard." szleri de, Adnan Menderes'in "ylece bir
bakmakla yetindim" demesi de elbette gerei belirlemiyor... Sz konusu mektup aslnda,
demokrasiden vaz geilmesini, tekrar Atatrk ynetimine dnlmesini ve bunun, Celal Ba-yar'n
Cumhurbakanl'ndan alnarak yerine Adnan Menderes'in getirilmesi ile gerekletirilmesini teklif
ediyor! Elbette teklif sahibi, ii gerekletirmeyi de zerine alm olmaldr!..
Byle bir mektup, ne ayakst anlatlr ne ayakst gzucu ile okunur, ne de saklanmas istenir!.. Bu
mektup, bir "Darbe" teklifidir! Bu mektup, 27 Mays olup bittisinden yz kez nemlidir! Ve Trkiye'deki
fikir gevekliine baknz ki, 2 Mays 1960'da bir "Geri Darbe" yaplmas teklifine imza koyan bir
Orgeneral, sadece 25 gn getikten sonra 27 Mays'ta, sol destekli bir darbenin bana geiyor,
geebiliyor ve bunu gnmze kadar hi kimse eletiri konusu bile yapmyor! Dehet verici bir tablo!..
ite "Trkiye'nin hibir yerinde kendisine bir ruy-i abus mutasavver" olmadn arkadalarna
sylemekte beis grmeyen misyon yklenmi Bavekil Adnan Menderes iin bu mektup, "yzne
tutulmu bir ayna" idi. Belki teklif edilen biime katlmyor, belki misyonunu yalnz demokratik ortamda
gerekletirmek istiyordu; ama kendisine ilhi bir misyon verilmi olduunun belgesi ele gemiti...
210 SMET BOZDA
Ktahya'da tutuklanp Harbiye'ye getirildii zaman, kendisini ziyaret eden Trke'e "yardm teklif
etmesi" isteniyorsa, "Ankara Radyosu'ndan millete, ordu lehine seslenebileceini" aklamas; hep
misyonunun eitli grnmleridir!.. Bu sebeble, btn durumalarda, Celal Baya'la gz gze
gelmemeye zen gstermitir; bu sebeple, kendi fikirlerine sekreterlik ettirdii Burhan Belge gibi bir
kalemi Yassada durumalarnda yalnz brakm, (can korkusu ile deil; hayr, misyon korkusu ile) ok
sevdii arkadann sadece kendi emrini yerine getirdii gereini, dikkatle saklamtr! Onun iin
nemli olan; ne olduu, nerede olduu deil, "ne yapaca" idi!..
Bu yzden Cumhurbakan Celal Bayar, tok ve cesur davranr, Mahkeme Bakan'nn sorularna
ftursuz cevap verirken Bavekil -ve btn alnan kararlardan, verilen emirlerden sorumlu olan
Bavekil- ezilmi bir sesle sorumluluu srekli kendi dna karmaya alyor; kendi avukatnn
mahkemede Cemal Grsel'in Ethem Menderes'e yazd mektubun okunmasn istedii zaman,
yerinden frlayp kar kacak, "Devlet Bakan'nn mektubunun burada okunmasn istemiyorum"
diyerek, misyonunu kurtarmak tela ile, misyonunu ve hayatn mahvedecekti!..
Menderes'in Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel, Milli Savunma Bakan Ethem Menderes'e -belki de
ne yaptnn farknda olmadan- rejim deitirmeyi teklif etmi; fakat daha sonra "Milli Gvenlik Kurulu
Bakan" ve "Devlet Reisi" olunca, Ethem Menderes'e yazp verdii mektubu deitirip, Celal Bayar
yerine Adnan Menderes'i sulamakta du-raksamamtr! Oysa Adnan Menderes, bu tavr deiikliini
hemen fark etmeli, ardndan gelecekleri sezebilmeli ve etkili hitabeti, hukuk tefekkr ve dinleyenleri
sarsan konumas ile Yassada Divan'nn ahsnda, demokrasiye yaplan darbeyi lkeye ve dnyaya
gstermeliydi!..
Daha, daha -ve asl nemlisi- Menderes, Cemal Grsel'in o mektubu yazd gnn ertesi emekli
edildiini -ve yaymlanmak zere brakt- "orduya" ve "millete" Veda mektuplarnn yaymlanmasna
izin verilmediini; nasl unutmu olduunu kavramak, kolay deildir! "Kara Kuvvetlerinin banda
bulunan bir komutan bana ne neriyordu?" diye dnse yanlm olmayacak; hem, mektubun
okunmasn isteyerek bir hukuk sava veren avukat Burhan Apaydn' hsrana uratmayacak, hem
ihtilalin banda nasl bir kimsenin bulunduunu, milletine ve dnyaya duyurarak kendisinden bekleneni
yapacakt! Mektubun ieriini bilenler, bunu kendisinden beklediler!..
Adnan Menderes, 17 Eyll 1961'de gpegndz aslarak hayatn yitirdi ama, demokrasiyi kurtarmak
misyonu, -eitli ellerde bozula, dzele- devam ediyor! Demokrasinin en byk ehitlerinden biri olan
Adnan Menderes'e Allah rahmet eylesin! Byk deiimler, her zaman "Kurban" vermitir; ama inallah
bu sondur!
BR TRAJED SEMBOL: BERN MENDERES
lm... nsan kaderine atlan son dm! air Faruk Nafiz ambel; "Bir tel kopar, ahenk ebediyyen
kesilir" demiti lm iin... Bir ahenk mi kesilir, bir ahenk mi balar?
Ama yine bir "tel koptu" ve bir "ahenk kesildi"; artk Berin Menderes'in dudaklar lmle
mhrlenmitir! Allah, hayatta kalm tek evlad Aydn Menderes ve torunlarna gelinlerine, teki
yaknlarna sabr ihsan etsin! nk lm, -bir bakma- geride kalanlarn ilesi!..
Kadnlarn duygusal olduklar sylenir her zaman. Oysa bu szn doru olduu phelidir. nk
kadnlar, erkeklerden ok daha fazla gerekidirler!.. Gerekilik, insan hayatnda akln hakimiyetine
iarettir! Berin Menderes -sanld gibi- duygusal olsayd enitesi Dr.Nazm'n iple sallanan lsne
baka baka, kocas Adnan Menderes'in politikaya girmesine raz olur muydu?..
214 SMET BOZDA
"SEN BOAYACAIM"
Nitekim, "boanma sebebidir!.." diye dayatmt kocasna: "Hani bana sz vermitin, politikac
olmayacaktn!.."
"Seni boayacam!" diye barmt yzne kar ama; "Beni brakp nereye gideceksin?" diye
szlannca, dayanamamt kocasna... Geri yine de direnmi,
"T banda 'politikacyla evlenmem' demitim sana! 'politikac olmayacana sz verirsen, olur' diye
diretmitim. Seni brakp gideceim!"4 diye fke samt ama, ksa bir sre sonra yatt. nk kolay
deil! Boanmak, bekra bile kolay gelecek bir i deil!. Boanmak; tamir edilemiyor, hatralarla dolu,
ecdat yadigr bir saati krp paralamak gibi birey!..
Hele boanma sebebi, kiisel ise... Hele, -Berin Hanm'da olduu gibi- tek yanl inantan
kaynaklanyorsa; olas i deildir! Nitekim olmad da...
Niin istemiyordu Berin Menderes, kocasnn politikac olmasn? Daha dorusu, niin istemesin?..
Kendinizi, Berin Hanm'n yerine koyup dnn: Bir vilayette bir "iftlik sahibinin hanmsnz! Geri
kocanzn evresinde itibar, "bir ifti"nin stnde... Gerek ahsi yetenekleri, gerek kltr ile semt
kahvesinde grltl seslerle tavla oynayp, akama kurduu sofrada "annadn m?" diye biten
cmlelerle konuan, kodaman iftilerden farkl olduunu ispatlam biri... Siz, o iftilerin bu altn
bilezikli hanmlarndan ok farkl kiiliinizle kendinizi sevdirmi benim-setmisiniz; yabanc dil bilginiz,
ada dncenizle aranlr
* Ltfi Oflaz, "Berrin Menderes Anlaiyor," GVue Gazetesi

insan olmusunuzdur ama, yine de protokolda bir "ifti hanm" siniz!
Vilayette birey yaplrken sizin de fikrinizi alsalar, kasaba kadnlarnn nne dp "hayr ilerine"
koulsanz, hounuza gitmez mi?
"POLTKA MI, TVBE!"
Eer btn bunlar istemiyorsanz ya marazi biimde alak gnllsnz ya da bir sebebiniz var!.. te
Berin Menderes'in "sebebi" vard. Daysnn damad, ttihat ve Terakki Frkas'nn ynetici kadrosundan
Dr. Nazm, sk ve scak bir politikacyd; ama hi beklenmedik bir sulama ile Ankara'da aslmt!
Bir sosyal deprem gibi yaanmt, bu beyaz gmlekli lnn hayali, aile iinde! Berin Hanm 1926'larda
daha ocuk saylrd, daha gen kzla yeni adm atm gibiydi ama, bu deheti yaamt; hem de
baka bir damat. Dr. Tevfik Rt Aras Dileri Bakan olduu ve Dr. Nazm'n kurtulmas iin elinden
geleni esirgemedii halde!
Berin Menderes'in yreine politika bir avu ate gibi daha o gnlerde dm, "politika m, tvbe"
deyip hayatna bu suziknk lezzeti uratmamaya ahdetmiti.
Baknz, kendisine "Nasl bir insanla evlenmek isterdiniz?" diye soran Ltf Oflazolu'na ne sylyor:
"Ticaretle megul, malmlk sahibi olan biriyle... Anne tarafm, Evliya-zde'ler... Baba tarafm,
Yemiizde'ler!
216 SMET BOZDA
"Ticaretle urayorlar... Aile evremizde evlilikler, genellikle byle olduu iin, baka trl bir evlilik
aklma gelmiyor. Ayrca da izmir'de oturmay dnyorum. zmir'i, brakp Aydn'a gitmek ve bir ifti
ile evlenmek!.. Olacak i deil grnyordu bana...
"Ama KADER ite!., oldu mu oluyor!"
Gryorsunuz, Berin Menderes, bir tek kelime ile bile politikadan sz etmedii halde, "bir tccarla
evlenmeye" niyetli! Ama, kader alarn rp "bir ifti" olan Adnan Menderes ile evlenmeye karar
verince, ondan tek bu konuda kesin sz alr:
POLTKAYA GRMEMEK!..
Berin Hanm, bir gazeteciye anlatt hayatnn evlilikle ilgili blmnde, Adnan Menderes'in, Berin
Hanm'n annesiyle ok uyutuunu, nk ikisinin de politikadan holandklarn belirttikten sonra
yle diyor:
"Bense, evleneceim insann politikac olmasn katiyen istemiyorum. nk ailemizin politikac damad
Dr. Nazm aslm! Bu nedenle, politikadan rkyorum. Onun iin, Adnan'a art komutum! 'Politikac
olmayacana sz verirsen, seninle evlenirim!' diye. Evlenmeden nce, kendisinden bu konuda sz
aldm..."
Nasl karanlk bir korku sallyor, gen kz Berin Menderes'i!.. Siz de bu korkunun arkasnda Dr. Nazm'n
beyaz hayaletini fark etmiyor musunuz? Berin Menderes dramnn ilk perdesi budur! Artk, btn hayat
boyunca hem politikadan korkacak, hem iinden kmayacak,kamayacakL

Berin Evliyazde, Adnan Menderes'le evlenmeye karar verdii an, hayatnm sonuna kadar iinden
kmayaca bir DRAM'a ayan atm oldu. Artk bundan sonra kocas Adnan Menderes'in, teyzesinin
damad Fatn Rt Zorlu'nun ipte sallanan beyaz hayaletlerini aklndan karamayacak; byk olu
Yksel'in, ortanca olu Mutlu'nun gzlerini kapamak felaketini yaayacak ve yine -bu lml dnyada-
o-lu Aydn, torunu Adnan Menderes iin ve evresinde toplanm btn teki insanlar iin yaamaya
devam edecekti.
Berin Menderes, Dante'yi bile dehete drecek bir cehennemi hayatnda yaayarak, dne kadar
aramzda dolat! Dr. Nazm ile balayan dram, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu, Yksel Menderes,
Mutlu Menderes blmlerinin kahredici frtnalarndan sonra Berin Menderes'in hayata gzlerini
kapamasyla sona erdi.
EVLENME KONUSU
sterseniz her eyin balad ilk gnlerde, Adnan Menderes'in Berin Evliyazde ile evlendii dneme
girelim ve her eyin nasl olutuuna daha yakndan bakalm.
Berin Menderes, Adnan Menderes ile evlenmeleri konusuna, yle giriyor:
"Benim de, rahmeti eimin de ocukluk ve ilk genlik yllar zmir'de, Karyaka'da geti. Adnan'n halen
ocukluk arkadalar var Karyaka'da...
"Ayn semtte bymz. ocukken benim salarm r-glym. Adnan, bisiklete bindii zaman, Ben
de yansra
i
218 tSMET BOZDA
koarmm! O zaman, benim rgl salarm ekermi Adnan! Ben 'yapma' dermiim. Btn bunlar
evlendikten sonra bana Adnan anlatt. O zaman, onun ocukluk halini hayal-meyal hatrlamtm.
"Adnan , zaman zaman bunlar anlatr, 'Kkken senin salarn ok ektim' diye taklrd. Birbirimizi
grm, oynam, ama tanmamz. Dediim gibi bunlar hayal-meyal hatrlanan eyler...
"Hafta sonunda mlkiyeti dayma ait olan pastaneye ve onun yaknndaki -sanrm ad Elhamra idi-
sinemaya giderdik. Beni Adnan, pastanede grp beenmi, tanmak istemi. Tabii Ben bunlardan
habersizim. O sra kendisi 28 yalarnda tek bana yayor. Hayattaki en yakn akrabas, kk yengesi
Feriha Hanm' anneme yollayarak grmek istediini iletmi!
MENDERES OKSUZ
"'Hayattaki en yakn akrabas' diyorum, nk eim gen yata annesiyle babasn kaybetmi!
Kendisine hem babalk hem annelik yapan babaannesi tarafndan bytlm. Biz tanmadan nce,
babaannesini de kaybetmi. Hayatta olan yakn akrabas kk yengesi Feriha hanm.
"te bu Feriha Hanm, konuyu anneme; annem de bana ayor: 'Aydnl bir ifti sana talip, grmek
istiyor1 eklinde. Ama ben bunlar duymazlktan geliyorum. zmir'de oturuyorum ama, Aydn nasl bir
yer, iftlik hayat nasl birey bilmiyorum.
"O zamana gre olduka modern yetimiim. Aydn'a, ciftlik hayatna uyum salayabilir miyim,
kestiremiyorum! Hi Aydn'a gitmemitim, grmemitim ki! stelik, bir ifti ile de pek evlenmek
niyetinde deildim!"
Burada Berin Menderes, o gnlerde evlilik zerindeki dncelerini akladktan sonra, bir ifti ile
deil, bir tccar ile evlenmeyi hayalinde kurduunu syledikten sonra sz yine Adnan Menderes
stne getiriyor ve yle devam ediyor:
"Adnan'n, benle grme istei bana iletildi ama, ben grme niyetinde deilim! Neyse... Yine bir
hafta sonu geldi; pastaneye, oradan da sinemaya gideceiz, hazrlanyorum.
"O srada odama annem girdi: 'k giyin, unu giy, bunu giy' gibilerden giyimime mdahele ediyor.
Oysa giyimime bu ekilde mdahele etmek, annemin pek dedi deil. Garipsedim, bir anlam
veremedim ama, zerinde de durmadm. Giyindim ve erkek kardeimle birlikte pastaneye gittim.
AYDINLI FT
"Pastanede oturduumuz masada bakalar da var. Bir ara hemen yan bamzdaki masada oturan
birini iaret ettiler. 'te Aydnl ifti Adnan Bey' dediler. Gzucu ile yle bir baktm, ilk kez orada
grdm kendisini. Oturduu masada arkadalaryla konuuyordu. Arkasna iyice yaslanm...
"Bu arada erkek kardeim: 'Adnan Beyle tanmak ister misin' diye sordu. Sonradan rendim ki
Adnan aileme: 'Ben
220 SMET BOZDA
onu grdm; o da beni grsn, tanalm' demi!.. Ailem de o gn beni, Adnan'la tantrmaya karar
vermi! O gn annemin odama gelerek, 'k giyin' demesi falan bu yzdenmi...
"Neyse; erkek kardeimin, 'Adnan Bey'le tanmak ister misin?' demesine fevkalede sinirlendim; birden
yerimden frlayp pastaneden ktm. Tabii, erkek kardeim de peimden kotu: 'Bir tanmadan ne
kar?' gibilerden bireyler sylyor. Sonunda, 'Bugn konumak istemiyorsan, baka gn tanrsn'
diyerek beni ikna etti."
Rahmetli edebiyat smail Habib'in ok sevdii ve sk kulland bir sz vardr: "Hayat, mantn
oluundan akmaz" der. Gerekten de yle. Hayat mantn oluundan akmyor. te Berin Hanm'n
hayat hikyesi... ster tccar bir aileden geldii iin olsun; ister Dr. Nazm'in dramatik hayat hi-
kyesinden etkilenmi olsun politikac ile evlenmek istemiyordu. Daha fazlas, Adnan Menderes'ten de
fazlaca holanm deildi! Ama, Adnan Menderes onu ailesinden istedi, annesi uygun grd; erkek
kardei ikna etti ve sonunda kendisini Berin Menderes olarak buldu.
Kim demi "kendi kaderini insan kendisi izer" diye. Bo bir bbrlenme bu, herhalde! te
gryorsunuz, hibir trajedi, mutlu sonla bitmiyor. Trajedi trejedidir, komedi de komedi...
kinci Dnya Sava yeni bitmi... 1945 ylnn nisannda bir akam, Adnan Menderes, Tevfik Rt
Aras'n evine urad. Aras'n PEREMBE TOPLANTILARI mehurdu. Prof. Fuat Kprl le Emin Sazak,
Aras'n konumasn dinliyorlard. Aras, milletvekili olan bu politikaclara, "Milli eflik" dneminin
kapandn, San Francisco'da yeni bir Birlemi Milletler topluluu hazrlanmakta olduunu sylyor ve
221 MENDERES... MENDERES.--
"Halk Partisi'ni smet Paa'nn iftlii olmaktan kurtarn" diyordu...
Adnan Menderes, "Baskn basanndr, sust yakalandnz... Biz de smet Paa'mn rgat saylrz" diye
odaya girince; sz derinleti ve o gece Fuat Kprl ile Adnan Menderes, parti iinde bir hareket
yapmak gerektii konusunda anlatlar... Sonra bu anlamaya "Bayrak" aranacak ve Bayar
dnlecekti.5
Demokrat Parti'nin kurulu mzakerelerinin tamamna yakn bir blm, Adnan Menderes'in
Ankara'daki evinde yaplmtr. ou zaman partinin drt kurucusu, Celal Bayar, Fuat Kprl, Adnan
Menderes ve Refik Koraltan, akamlar Menderes'in sofrasnda buluurlar; hem memleketin ve
dnyann artlarn hem kuracaklar partinin ana prensiplerini grrlerdi. Bu toplantlarn hemen
hepsinde, Berin Menderes, ev sahibesi olarak hazr bulunmutur. Yllar sonra bu konuda unlar
syleyecektir.
"Grup Bakanl'na 'Drtl Takrir1 adn alan ortak bir nerge vererek, parti tznde ve baz
kanunlarda deiiklik yaplmasn, rejimin demokratlatrlmasn istiyorlar. Ancak, nergeleri
reddediliyor. Bunun zerine Celal Bayar, CHP'den istifa etti; dierleri de karld. Ardndan da bu drd
bizim evde toplanmaya baladlar. Celal Bayarn evine pek gidilmezdi. Genellikle bizim evde toplanrlar.
Hem yemek yenilir, hem de lke ve parti meseleleri konuulur. Tabii biz de dinlerdik.
3
Bu satrlarn yazan, DFnin kuruluu zerindeki aynnhl bilgileri, bizzat Adnan Menderes'ten dinlemi
ve bunlar aynen yaymlamtr. smet Bozda, Demokrat Parti ve tekiler (stanbul), s.11-17.
222
SMET BOZDA
"Ancak, zel grecekleri, bir konuda karar alacaklarsa, o zaman yemekten sonra bir odaya
ekilirlerdi."
Kendisiyle bu konuyu konuan yazar Ltf Oflaz, "Politikaya snmaya balam mydnz o sralar?" diye
sorunca, yle karlk veriyor:
"Isnmak ayr ey... ama alkanlk kazanmaya balamtm. nk hep politika konuuluyor bizim
evde..."
POLTKA POLTKA
Evet, "alyordu" Berin Hanm, politikaya, politika konumalarna... nk dedii gibi, evde konuulan
tek ey politika idi. Oysa nasl zlyordu; -gazeteden baka yabanc dncenin girmedii- eski
evlerinin sknetini!.. Nasl zlyordu, Adnan'la birlikte yapt Paris seyahatini!.. Nasl zlyordu,
akrbeyli ifii'nde, Adnan'n kulana fsldad gzel szleri... Gereki olmak lazm... Ama imkansz
zorlamamak da lzm! Mademki kocas Milletvekilidir... Mademki politikada bulunmak iin Aydn'
brakm, Ankara'ya tanmlardr... yleyse almas lazm, benimsemesi lazmd. Bunu, yiite yapt
Berin Menderes...
Daha sonra Demokrat Parti iktidara gelip, kocas Bavekil olunca, Berin Menderes'in hayatnda yalnz
birey deiti: O da, Bavekil olmazdan nce hemen her akam grd kocasn, haftada br iki
akam grmek! Tek deiiklik buydu!.. nk protokoln "zaruri" grd haller dnda siyasi
almalara katlmyor, bunu kendisi istemedii gibi, kocas da bu konuda srar etmiyordu. Bu yzden,
haftann drt
be gn Menderes, evin dnda olur, arkadalaryla politika ilerini konuur; bazen de gece yarsndan
sonra, arkadalaryla eve gelip, sabah saatlerine kadar sofrada kald olurdu!..
BR HATIRA
Berin Hanm'n hayatnda, bu yzden fazla deiiklik olmu saylmaz... Ancak, protokoln "zaruri"
grd hallerde, kocasnn yapt gezilerin bazlarna katlrd. te 1952 ylnda, kocasyla birlikte
gittii Fransa'da, Berin Hanm'n scak bir hatras:
"Resmi davetli olarak Fransa'ya gittik; imdi nasl, bilmiyorum; ama o zamanlar konuk babakanlar
onuruna Cumhurbakan, bir 'le yemei', Babakan da bir 'akam yemei' verirdi. Fransa
Cumhurbakan'nn Elyse Saray'nda onurumuza verdii le yemeinde, Babakan'la yanyana otur-
tuldum. Ei vefat ettii iin, Cumhurbakan'na kz refakat ediyordu. Bir tek kz var. Kz da o zamanlar
Fransa'nn tek sivil kadn havacs... Bir ara cumhurbakan, 'Sizin de kznz var m?' diye bana sordu. O
srada byk olum Yksel de svire'de niversite tahsilini yapyordu. ki buuk yldr grmemitim
kendisini. Fransa'ya gideceimiz kendisine bildirince, o da bizi grmek iin Paris'e gelmiti.
"te, Cumhurbakan: 'kznz var m?' diye sorunca, ' ocuumun de erkek. Byk olum
svire'de tahsil yapyor. Bizi grmek iin Paris'e geldi. ki buuk yldr gremi-yordum kendisini. Bu
vesileyle, onu da grdm, bahtiyar ol-
224 SMET BOZ DA

dum.' dedim. Bunun zerine Cumhurbakan, evresine yle bir bakt: 'Ben byle bir gen
gremiyorum... olunuz nerede?' diye sordu. Ben de, 'Davetli olmad iin gelemezdi' dedim.
Cumhurbakan: 'Haa, yle mi?' demekle yetindi, baka birey sylemedi. Derken, yemekten kalkld.
Cumhurbakan ile rahmetli eim, babaa grmek zere yukarya ktlar. Grme bittikten sonra
rahmetli eim yanma gelerek: 'Sen ne yaptn? Cumuhrbakan'nn, Dileri Baka-n'na yapmad
kalmam!... Nasl olur da bir protokol, ana ile evldn birbirinden ayrabilir, buna hakknz yok!' demi.
'Mendereslerin olu, bundan sonra davetlerde benim misafirim olarak bulunsun.' diye de emir vermi.
Nitekim ondan sonra Yksel, zel olarak davet edildi..."
MTEVAZI BR HAYAT
te, Berin Menderes'in vnerek anlatabildii tek byk hatras!.. Berin Hanm, o kadar mtevazi bir
hayat yaad, o kadar tantanadan uzak kald ki, kocasnn konumalarn bile -bugn olduu gibi-
krslerin yannda dinleyemedi. Ankara'da yapaca bir konumay merak eden Berin Hanm, kocasn
uzaktan dinledikten sonra, heyecanlanm; Menderes'i tebrik etmek iin, kendisini tanyanlarn,
kalabalklar arasndan atklar yolu kullanarak krsnn dibine kadar ulam. Berin'i gren Adnan
Menderes "Aman, sen krsye falan kmaya kalkma, bilemez, bir yann incitirsin." deyip kendisi
krsden inmi ve ancak Berin Hanm, bylece ve bir
defaya mahsus olmak zere kocasnn konumasn yakndan dinlemeyi baarm! Bunu kendisi, hibir
yksnme duymadan, o kadar tabii anlatyor ki!..
te bizde, 1950'li yllarda politikac ei, byleydi!..
Bir ataszmz vardr: "Aalk, vermekle; yiitlik vurmakla!.." Yiitliin art biraz kfiye merakna
kurban gitmi olsa da, aalk, yani "sz sahibi olmak" her halde "vermek"le sk skya baldr! Verecek
yerde olup "vermeyen" aaya, soyusopu Hz. Adem'e dayansa bile, kimse kulak asmaz!.. "Ne verirsen
elinle, o gider seninle" demilerdir.
1950'nin 14 maysnda Demokrat Parti iktidara gelmi, o zamana kadar rastlanlan yerde "Adnan Bey"
diye eli sklan Adnan Menderes, Bavekil olmu, yani "Sadrazam postuna" oturmutur. Ganimet
datan yerdir buras!.. Nasl eski Sadrazamlar bu posta oturunca, evresindekilere arka vermiler,
parmak oynatmlarsa; e, dost ve ahbaplar da Menderes'den byle bir davran bekliyorlard; nk
bu, iktidarn sadakas idi!..
Berin Hanm'n, Adnan Menderes'ten daha geni bir evresi vard. Hem aileden gelenlerle muhatap
oluyor, hem aile dndaki sosyal ilikilerden gelenlerle muhatap oluyordu. Evin btn ekonomik
ilerine Berin Hanm kotuu iin; bakkaldan, kasaptan, boyacdan, zerzevatdan iliki kurduu
insanlar vard ve bu insanlardan hemen ounun, devlet katnda baz istekleri oluyor; kimi, kocasna
odaclk verilmesi iin ricac olur; kimi u, kimi bu istekle Berin Hanm'n kapsn alard.
226 SMET BOZDA

"EVE UYUMAK N GDYORUM"
Bu insanlara: "imdi demokrasi var; biz bunlara kara-mayz" denemezdi; dense bile bu insanlar,
inanmazlard buna! nk baka biri -daha kk mertebede olsa bile- bu eit ricalar yzgeri
etmemekte ve bu tutum mutlaka evrede bilinmektedir. O zaman, siz bunlar sylerseniz, adnz "bur-
nu byk"e, "ne oldum delisi" olmaya kar; btn itibarnz yitirirsiniz!.. Bu yaman mengeneye
parman kaptranlardan biri de Berin Hanm'di; gelenlerin ricalarn dinliyor, aklna uygun denlerin
yaplmas iin o da bazen kocasna; bazen de -kocas bu isteklerden sinirlendii iin- hkmetten
tand teki kimselere intikal ettiriyor, "vebal"den kurtulmaya alyordu. Adnan Menderes'i, oka
zamann evin dnda kullanmaya gtren sebeplerden biri de bu, eve yansyan e-dost ricalar olsa
gerektir. nk bu satrlarn yazarnn da bulunduu bir mecliste -bir baka mnnasebetle ve yeri
gelindii iin- :"Biz, 'kadnlar saltanat'nn yaand bir tarihin iinden geliyoruz, halkmz bu konuda
hassastr. Arkadalarmn, eleriyle kt kii olmalarn istemem, ama dediklerini, Heyet-i vekileye
getirmelerini de istemem! Ben, Babakan olal, ou zaman sadece uyumak iin evime gidiyorum"
demiti.
Adnan Menderes'in bu szleri, geri, einin kadn arkadalar arasnda yapt bilinen baz konumalar
Bakanlar Kurulu'na getiren bir bakan in sylenmiti; ama kendisinin, "sade uyumak iin eve gittiini"
azndan karmas, srekli devlet ileriyle megul olduuna iaret saylabilecei gibi, bu konuda bir
"sknts" olduunu da dndrebilir!..

EVN NNDE KUYRUK
Hemen her sabah, ok erken saatlerden itibaren, Menderes'in evinin nnde bir kuyruk peydahlamrd.
Bu kuyruktan bazlar, "aileden" saylacak kadar yaknsalar, ieriye buyur edilirler; tannmayanlar,
darda beklerdi. Bunlar, Adnan Menderes evden karken eline ya bir mektup tututururlar ya da ayak
zeri dileklerini sylerlerdi. Bunlarn iinde, hibir ricas olmayan, hibir dilei bulunmayan kimseler de
bulunurdu; bu trden olanlarn bazs, Menderes'in yzne sevgi dolu gzlerle bakmakla yetinirler;
bazlar, "Hayrdr inallah bu gece uykumda sizi grdm" diye ryalarn anlatmaya balarlard. Haftada
bir iki gece, Adnan Menderes'i ryasnda grp, sabahleyin elini pmeye koan bir banka genel
mdrn, o gnlerin yaayan Ankarallar, glmseyerek hatrlarlar!..
te bu kuyruun kk bir paras da, evin iine szlr ve Berin Hanm'n ricaclar olurlard. Berin
Hanm, bunlar ne kadar szse, ne kadar ayklasa, bazlarn da -ister istemez- kocasna sylemek
zorunda kalyordu. i gerei, bu sabah ziyaretlerine ahit olan bir grevliden unlar dinlemitim.
"Berin Hanm; tayin, terfi gibi ricalar geriye evirir, bunlarla ilgilenmezdi. Evdekilerden iittiine gre,
Demokrat Parti iktidarnn ilk yllarnda br terfi konusunu kocasna aan Berin Hanm', Adnan Bey,
'Hanm!.. Yoksa sen Ksem Sultan olmaya m zendin?' diye paylaynca, kar koca bir hafta
konumamlar, Berin Hanm da bundan sonra terfi, tayin ilerine itibar etmemiti!"
228 SMET BOZDA
Berin Hanm, yazar Ltf Oflaz'la yapt sohbet srasnda, kendisine yneltilen, "Babakan Adnan
Menderes zerinde etkili miydiniz? Hi deilse, baz konularda..." sorusuna, yle cevap veriyor...
ARA SIRA MNAKAA
ki insan, birbirleriyle konuuyorlarsa, birbirlerini etkili-' yorlar demektir. nk btn bilgilerimiz, byle
vcut bulur. Bu adan, Berin Hanm'n, Adnan Bey'i etkilememi olmas dnlemez. "Bir babakan
ei gibi deil, bir vatanda gibi" sylenmi olsa da, hibir ey deimez!. nk etki, "sfat"tan
glenir, ama kaynaklanmaz. Etki kayna, kiiliktir!.. Yazar Ltf Oflaz, olunun yakn arkada
olmaktan gelen samiyetle scak bir soru daha soruyor: "Sizinle nasld?.. Mnakaalarnz olur muydu?"
Berin Hanm, kar koca olarak anlaamadklar "nemli konu" olarak bilinen bir meselenin arkasna
saklanarak cevap veriyor:
"Her ailede mnakaa olur, ama bizde ok az olurdu. Aramzdaki mnakaalarn bir blm, onun, ifrat
derecesine varan cmertlii ve holanmadm baz arkadalar yznden kard. Ama her zaman
aramzda, karlkl sevgi, sayg anlay vard."
Doru sylyor Berin Hanm; yakn evrelerinden szan btn bilgiler, bu szleri dunlar niteliktedir.
Aslnda Berin Hanm, kat yarglar, fikirlerinden kukusu olmayan yaps, ahsiyetini karsndakine
kabul ettirmeye alm mizacyla; "mesele" oluturmaya ok elverili olduu halde; dikkati,
229
MENDERES... MENDERES-..
iradesi, nezaketi ve kar fikirlere olan saygs ile, hi mesele karmadan bir arada yaamanm yollarn
arayp bulabilmi, nadir insanlardan biridir. Sert cevap verecek yerde, sz iitmemi grnmek
slubu, Berin Menderes'i her zaman "aranr insan" yapmtr.
1950'de Demokrat Parti'nin iktidara gelii, rastgele bir "iktidara geli" deildi; Milli Mcadele'den sonra
devletin, kaderini eline alm ve bir daha brakmam Cumhuriyet Halk Partisi'nin, btn fikriyat ile
silinip sprlmesi; demokrasi denilen taze bir dncenin, sz sahibi olmas demekti. Bu yzden
Koraltan'n bu olaya "Beyaz ihtill" demesi, tutmu ve benimsenmiti!
Adnan Menderes, "Kprl'nn hkmeti kurmaya memur edilmesini" rica maksad ile gittii
ankaya'dan Babakan olarak dnmesi, kendisini o kadar artmt ki, hibir yere uramadan doruca
eve geldi ve Berin Hanm'a; "Ben, Babakan oldum!" dedi... kisi de bu szden sonra birbirlerini bo
gzlerle szdler... Adnan Menderes, hl Babakan olmaya dncesini altramad iin; Berin
Hanm, her yeni sandalyenin, politikacy daraacna yaklatran bir merhale olduuna inanann eski
kltrn etkisinden syrlamad iin, birbirlerine kakaladlar!..
Kendisini lk toparlayan, yine Berin Hanm oldu: "Tebrik ederim; Allah hayrlsn versin..." diyebildi.
Adnan Bey, eini perek teekkr etti ama, hl tutuktu; bann ii, devrilmi bir kitaplk gibi
karmakark olmal ki, konumadan alma odasna doru yrd...
Bu olay, yllar sonra Fuat kprl, Hulusi Kymen, Kenan Ylmaz ve bu satrlarn yazarnn bulunduu
bir meclis-
230 SMET BOZDA
te anlatrken, Kprl'nn yzne glerek bakacak ve yle diyecekti:
"Hocann Babakanlna, benim de onun yardmcs olmama o kadar almtm ki, Sayn
Cumhurbakan, 'Babakan sensin!' dedii zaman, bu makam Hocann elinden gas-petmi gibi bir
duyguya kapldm. Btn gece bunu, Hocaya nasl syleyeceimi dndm, durdum..."
Oysa olay, elbette ok bykt ve yirmi milyonda bir insann bana konabilecek bir "Devlet kuu"
konmutu.. Evin iinde bir sevin frtnasnn esmesi, kahkahalarn kprmesi gerekirken, Menderes'in
ailesi, -hibir ey olmam gibi-son derece sakin bir gece geirdiler. Evdeki btn yenilik, telefonun
ardarda almaya balamasyd!
Kendisine; "Einiz Babakan olduu zaman sevindiniz mi?" diye sorulduu zaman, Berin Hanm btn
samimiye-tiyle:
"Valla, pek fazla sevinmedim. KADER dedim! nk ailemizin bir politikac damadnn Doktor Nazm'n
sonu iyi gelmemi! Belki de bu nedenle pek fazla sevinmedim!.."
Yine kendisine soruluyor: "Einiz Babakan olduu zaman, evinizde bir kutlama falan oldu mu?" diye...
Cevap ayn samimiyet ve sadelik iindedir:
"Hayr, zel bir kutlama falan olmad... Normal bir gn gibi..." '
Aka grlyor ki, Adnan Menderes de, Berin Menderes de, o insanlarn hayatlarnda bir kere
yaayabilecekleri baar gecelerinde, sevin ile birbirlerini boynuna sarlmamlar; hoplayp dans
etmemiler; sofra kurup, trk igane sabah bulmamlar... Adnan Menderes, yarn karlaaca
Fuat Kprl'ye ne syleyeceini; Berin Menderes, yarnlarn arkasndan ne geleceini dne dne
uykuya dalmlar! insana, airin: "Byle gecenin hayr umulur mu seherinde" msrasn hatrlatan bir
tablo!..
TRKYE ALKALANIYOR
Bu olay, Mendereslerin evine ne kadar sessiz sedasz s-msa, Trkiye'nin iine de o kadar
gmbrtl, o kadar cmbl doldu. Yer yerinden oynad; neredeyse, halk dilinde sylendii gibi,
"Davullar dvlmekten patlad, zurnalar flenmekten atlad." Halk sokaa dklmt!.. Hem de
kimlerle beraber; eyrek yzyl halka tepeden bakan, buyuran, bbrlenen eski iktidar mensuplaryla
beraber!..
Kolay deil bu insanlara serzenite bulunmamak; yaptklarn hatrlatmamak; beeri zaafa kaplp "oh
olsun" dememek; kolay deildi!.. Bu, iktidar dkn efendiler, bir iki yl nce; suu, sadece Demokrat
Farti'ye girmekten ibaret olan insanlarn srtna binmiler, "Deh, demokrat eei" diye jandarma
tavlalarnda azlarna hayvan tersi doldurmular ve tavlay drt dndrmlerdi! imdi bu iki insann,
yaya kaldrm eitlii iinde karlamas, dehet verici olmas lazm gelir!..
Ama hayr yle olmad... Bu iki insan, sanki ilk defa kar-layorlarm gibi, hafzalarn kat sepetine
attlar ve yeni bir beraberlie baladlar. Bu olgunlua ermi bir toplumun demokrasiyi iine
sindirememesi sz konusu olamaz! Eer yleleri km ve demokrasi arabasn devirmilerse, bunlar,
232 SMET BOZDA
hibir zaman halktan kimseler olmamtr! 1950 "Beyaz hti-lal"ini baarya gtren kararlardan biri
"Devri Sabk yaratmamak" ise, dieri de, Adnan Menderes'in, Demokrat Parti Genel Bakan olarak
partisine yaymlad ilk genelgede "enlik yeter, ie koyulalm" sloganna imzasn koymasyd!
Gazetelerin, Adnan Menderes'in Babakan olduunu yazd sabah, Berin Hanm'n evi doldu doldu
boald!.. Emniyet Genel Mdrl ve Milli stihbarat Tekilat'nn adamlar, evin iinde ve dnda yer
almlard. Bu brokratlar, btn gayretlerine ramen, Menderesler'in mtevazi evlerine "Devlet'i
sdramyorlar, sokaklara tayorlard.
Berin Hanm, "Doktor Nazm"n sallanan beyaz hayaliyle, "Trkiye'nin birinci kadn" olmann tadn ilk
gecede karmamsa da, sabahnda skntsn iliklerine kadar yaad: nk gelenlere, nce evde
olanlar ikram edilmi; sonra bakkaldan koturulup aldrlanlarla karlanmaya allm; fakat bununla
baa klamaynca, artk herey oluruna terk edilmiti, insanlar, bir kapdan giriyor, bir kapdan
kyorlar ve zellikle, kocalarnn bakan olacan uman kadnlar, sevgi gsterileriyle Berin Hanm'
canndan bezdiriyorlard.
Nitekim Berin Hanm, bugnlere ait hatralarn anlatrken:
"Hkmet'in listesi yaymland da ben skntdan kurtuldum. Yoksa, kocasn bakan grmek isteyen her
kadn, beni tansn tanmasn, tebrik bahanesiyle koup tanyor ve kocasnn nasl nemli bir kii
olduunu anlata anlata bitiremi-yordu..." diyecekti.
Menderesler'in evine; Babakanlk, aaalar, atafatlar iinde girmedi ama, bu evde 10 yl "tedirgin"
yaadktan
sonra, gzyalaryla ykanarak; kahrlar, aclar, felketlerle yuvarlana yuvarlana byyerek, kt!..
BABAKANLK, o eve girerken, mutlu bir aile bulmutu; ama karken, hayatndan bir daha ak renk
elbise giymeyen bir kadn brakt!..
Bizde bir Bat hayranl vardr; orada ararz rneklerin en iyisini... Orada buluruz dorular, gzelleri,
iyileri! Velhasl Bat, bizim hayran elebilerin Kbesidir!..
Demokrasiye rnek aransa, svire Babakan'nn halkla sinemaya gittii akla gelir de; Adnan
Menderes'in, kendisini hicveden Muammer Karaca Tiyatrosu'nda halkla birlikte kendisini inelemesine
kahkahalarla gld, akla gelmez! nk o, bizdendir! nk o, topraktan emekleye emekleye gelmi
bir politikacdr! nk, mum -yalnz Dou'da- dibini aydnlatmaz!..
Bunlar, akrbeyli iftlii sahibi, Bavekil ve Demokrat Parti Genel Bakan Adnan Menderes'in, 10 yl
sre ile Babakan olarak Ankara'da hangi evde oturduunu dndm iin yazyorum: Makbule
Atadan'n ankaya'daki evinde oturuyordu!...
KK'E TAINDILAR
Menderes, Bavekil olunca, o zamana kadar oturduu kk evin kendisine nasl dar gelmeye
baladn; sabahleyin erken kalkann nasl Babakan'n kaps nnde nbete girdiini ve bu
brokratlarn, bu kmencik eve smayan devleti, nasl sokak kelerinde barndrmaya altn
yazmtk! Aslnda bir Babakan'n, devlet tarafndan kendisi
234 SMET BOZDA
iin hazrlanm bir evi olmas gerekirdi. O gnn teknolojisi bile, birka ay iinde byle bir evin
yaplmasna yeterdi. Fakat Menderes, devletin bir kuruunu bile kendisi iin kullanmay dnm bir
politikac deildir. Hemen kendi hesabna ve kendi kesesinden, Kavakldere'de satn ald bir arsaya
evini yaptrmaya balad.
Bu ev, Babakan olarak arlayaca konuklar, iftlik sahibi olarak, kendisini ziyarete gelecek konu
komu dnlerek, bycek tutuldu. Bu yzden de tamamlanmas gecikti.
Ancak, Babakan'n fikir huzuru iinde alabilecei, hayranlarnn gereksiz oyalamalarndan
kurtulabilecei bir yerde oturmas gerekliydi; gvenlik asndan da zorunluydu!.. Bu ihtiyac ilk fark
eden ve Bavekili'ne, ankaya'da bo olarak tutulan Makbule Atadan'a ait evi teklif eden, Celal Bayar
oldu. Kk'n uzaka bir noktasna, Atatrk tarafndan yaptrlm ve kardeinin ikametine tahsis
edilmiti. Eyalar biraz eskimi, kk biraz harapa idi; ama ksa bir sre iin yasak savabilirdi.
Menderes, teklifi hemen benimsedi ve Berin Hanm'a mjdeledi. Ama Berin Hanm, konuya Menderes
kadar scak bakmyordu. Byle, alveri merkezinden kopmu iindeki eyas eskimi ve hantal, stelik
harap bir kk onun kadnca titizliine denk dmyordu. Fazla direnmedi; "Sabah zi-yaretileri"nin
aknndan kurtulmak, biraz ban dinlemek iin hemen ufak tefei birka bavula yerletirdi ve kke ta-
nd.
Kk, dzayak bir salon ve iki oda ile birka merdivenle klan bycek bir yatak odasndan ibaretti.
Salonun ortasnda byk, geni, uzun bir yemek masas vard; teki k-
235* MENDERES
MENDERES
smlarna da byk hantal koltuklar yerletirilmiti. Perdeler gneten solmu, yerdeki hallar eskimiti.
Koltuklarn ou o kadar eskimiti ki, oturanlar iine ekiyor, rahatsz ediyordu.
BERN HANIM'IN KAYETLER
Fakat asl, Berin Hanm ekiyordu bu evin skntsn! Temizlenmesi g, noksanlarnn giderilmesi
imknsz gibi bir eydi!.. Konuklarn says artnca, salam iskemle bulmak gerekten bir mesele
oluyordu. Bir gn, Adnan Menderes'in yakn dostu ve kabinesinde Devlet Bakanl grevini yapan Dr.
Mkerrem Sarol'a iini at:
"Doktor Bey, Adnan, gece gndz alyor. Hemen hi konuamyoruz, diyebilirim! stelik
konutuumuz zaman da kendisi hibir ey syleyemez! Ben bir lf aacak olsam, hemen fkeleniyor!
Siz, doktorcuum, Adnan' sk sk gryorsunuz; ruh haletini de ok iyi bilirsiniz. Uygun bir zamanda,
u bizim evin iini Adnan'a asanz!"
Sze byle balayan Berin Hanm, fikirlerini u cmlelerle toparlad:
"Mkerrem Bey, gryorsunuz, ortalk kark! Bugnden yarna gven olmuyor! Vaktiyle Fuat Kprl
de Hariciye Kk'nde kalyordu. stifa edince, kmak zorunda kald. Fuat Bey gibi bir insann bana
gelenler, daha nce kimin aklndan geerdi? Politika bu! Belli olmuyor ki! Ama, bereket versin, evini
kiraya vermemiti, akll davranmlard, hemen kolayca oraya tanverdiler!.. Bizim, Babakanlk'tan
ayrlmak gibi bir i bamza gelse, nereye tanacaz? Otel kelerinden baka barnacak yerimiz mi
kalr?"
236 SMET BOZDA
Bunlar bylece hatralarna alan Doktor Sarol, kendi dncesi olarak da unlar yazyor:
"Berin Hanmefendi'yi dncesinde hakl buldum. Politikada -Allah esirgesin- her ihtimal vard. Benim
bamdan geenler bile, Berin Hanmefendi'ye hak vermeme yetiyordu. Bu konuyu, aamzn eref bir
annda kendisine aacam ve Berin Hanmefendi'yi hakl bulduumu da kendilerine syledim. Ama o
beklediim 'eref saat' bir trl gelmiyordu.
"Bir sre sonra ankaya srtlarnda, bir zamanlarn 14 Mays Evleri evresinde geziniyoruz. Sz, dnd
dolat, ehirlerin hzl gelimesine, nfus patlama noktasna erimi olduuna, bu kadar hzl gelimeye
hazrlanmam belediyelerin, byk skntlar ektiine geldi. Ben de 'frsat bu frsattr' dedim ve Berin
Hanmefendi'nin ev iini atm... Dedim ki:
-Bilmiyorum, Berin Hanmefendi, ban artan derdi size at m? naat biten evin, ylece bo
kalmasna ok zlyor. Geen gn, bir vesileyle bana dert yand; bu konu ile hi ilgilenmiyor
musunuz! Hatta, Fuat Kprl'nn bandan geenleri anlatarak dedi ki: 'Onlar da Hariciye K-k'nde
oturuyorlard; kacaklar, akllarndan bile gemiyordu. Ayrlmak gerekince hemen eski evlerine
tandlar; nk hem evi kiraya vermemilerdi, hem de korunmas nlemlerini almlard. Allah
gstermesin, bizim Babakan-lk'tan ayrlmamz gerekirse ve bu srada ev de kiraya verilmi olursa,
bamz sokacak bir yer bulamayz! stelik, bugn oturduumuz kk, bir aile ihtiyac dnlerek
yaplm deil! Evden ok, bir vapurun kaptan kkne benziyor.' Dnce Hanmefendi'nin. Bu ev
meselesini yoluna koysanz, Bence, iyi etmi olursunuz. Tabii takdir sizin..."
Adnan Menderes'e "Babakanlk'tan ekilmek" gerekirse, Berin Hanmefendi'nin tanlacak evden tr
skntda olduunu syleyen Dr. Mkerrem Sarol, anlatmn yle srdryor:
MENDERES SNRLEND
"Sinirlenmiti... yleydi mizac. stnde ilgiyle durduu bir konuyu kaydrdnz, ya da deitirdiniz mi
hemen sinir-leniverirdi. Tavrndan bunu farkediyorum ama artk olan olmutu bir kere. Bir fke
saanana tutulacam biliyordum. Bir sre: 'Lahavle' deyip ban salladktan sonra balad:
'Ah sevgili doktorum, sen de, yaadmz skntl ortamn ne lde nemli olduunun farknda
deilsin! Hadi diyelim ki Berin, bu yaadmz ortamn tesiri altnda kald, yalan yanl baz dncelere
sapland. Ama, ya sen doktorum, ya sen, nasl olur da Berin'n iine dt ortam deerlendirmeden,
onun dncelerini paylamaya gerekle ilgisi olmayan fikirlerini, bana tamaya kalkarsn!
'Bunca olaylarn iinden getin doktorum! Bunca tecrbeler kazandn! Politikada bana gelmeyen ey
kalmad! Hl m akllanmadn da Berin'n kadns telana katlyorsun? Bir de seninle mi uramam
gerekecek bilmiyorum ki?'
"Szn bitirmedii belliydi ama bir ara durdu. Ben yine susuyordum. O konutu:
'Elbet bir Bavekil'in kars, ocuklar normal insanlar gibi yaamay dnemezler; dnememeleri
lazmdr! stelik dnmeye haklar yoktur! ankaya Kk/nn bnye-
238
SMET BOZDA
sinde hazrlanan evin gvenlik ve haberleme imknlarn bizim ankaya'dak kendi evimizde
salayamayacamz sen olsun dnmeliydin! Her aklna gelen, her isteyen beni bu kkte bulamaz!
Ben de gereken insanlarla grp iimi yrtmek frsatn bulmu olurum. Kk gibi grnen bu ni-
teliklerin bana neler saladn senin takdir etmen gerekir! imdi asl noktaya, nemli noktaya
geliyorum! Berin maalesef kocasnn ne olduunu, kim olduunu, hl bir trl renemedi! Beni,
Kprl ya da hkmetten ayrlm herhangi bir insanla kartrmamal, hele mukayeseye hi kalkma-
malyd! Ben, sradan bir politikac deilim. phe yok ki o da sradan bir politikacnn kars deil!
Anlyorum ki Berin, aziz milletimizin kocasn ne lde sevdiini, onunlla iice nasl kaynatn, onu
nasl ycelttiini bilmiyor!
BEN VE MLLETM
'Ben kendimi bu millete hizmet iin adam bir insanm! Bu millet de, kendisini hizmete adayan
Babakan'n barna basm! Millet ile ben, iki su gibi karmz birbirimize. Hibir kimse, ama hi
kimse -lmden gayr- bizi birbirimizden ayramaz! Trkiye'de demokrasi ayakta durduka, nsanlar
seimle ibana gelip gittike, bu millet beni, hizmet edeceim yerde tutacaktr!
'Onbe yla yakn bir zamandr yanmdasn doktor! Yzlerce defa gezilerde, kongrelerde, toplantlarda
birlikte bulunduk yzbinlerin, milyonlarn arasndan getik. Vatandalarn bana, benim onlara nasl
yaklatm, nasl baktm-
21, nasl kucaklatmz gzlerinle grdn! Bana, bir cezbe dalgas halinde atlyor mu bu millet! Ben,
aziz milletimin elleri zerinde, bu cezbe samimiyetini yaamyor muyum?
'Bak, iyi dinle doktorum! Milletin severken aldand grlmemitir! Ama sevgi madrabazlarnn milleti
aldatmaya altklarn, denediklerini ok grdk! Ben madrabaz deilim. Hayr; Ben aziz milletimle,
onun altn bahas sevgisiyle tek vcut olmuum! Kimse, milletimi benden, beni milletimden koparamaz!
Ama btn bunlara ramen, Allah bu memleketi, yle bir durumdan korusun! Ak, fitneye yenilirse se-
im yollar tkanr, namussuzluk, namusu boarsa... O zaman doktorum, ite o zaman Berin Hanm,
"Aman arabuk d-ensin, iine geiverelim, bir an nce rahatmza kavuuvere-lim" dedii evini,
ryasnda bile gremez! nk benim gibi 10 yl bu memlekette er kuvvetlere ramen Bavekillik et-
mi ve onlarla boumu bir adam, kazara derse, evinin yolunu tutamaz; ya cann daraacnda
alrlar, ya da lke dna srerler. er kuvvetlerinin insaf, balamas yoktur! Ahlkszlar, ahlk
ortadan kalkmaynca rahat edemez. Kendi huzurlarn salamak iin eref ve haysiyetlerini kurban et-
mekten baka areleri yoktur! imdi anladn m doktorum, Berin'in ve senin neden yanl
dndnz?'"6
Sayn Adnan Menderes'in bu dramatik mantn tartmak elbette iyi olurdu! Fakat yeri buras deil!
Burada daha ok Berin Hanm'n gerekilii nemlidir. Dizinin ilk yazsnda Berin Hanm'n gerekilii
zerinde durmu, hayatn duygularla deil, aklla gtrdne iaret etmitik. Bu olay, dncemizin
doruluunu tek bana kantlayacak gtedir.
6
Mkerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes (stanbul), s. 1048-1052.
240 SMET BOZDA
Berin Menderes, Dr. Mkerrem Sarol ile konuurken stanbul ve Ankara olaylarna iaret ederek "Bizim
Babakan-lk'tan ayrlmak gibi bir i bamza gelirse nereye tanacaz? Otel kelerine mi?" mantn
koyarken, ne kadar akl izgileri iinde ve ne kadar gereki! Berin Hanm, btn hayatn, idealist ve
misyonu yklenmeye elverili kocasnn yannda aklc ve gereki olmak zorunda kalm, hayatn da
bu izgi iinde srdrmtr.
Nitekim daha sonra Berin Hanmn korktuu bana gelip kocas Yassada'y boylad ve btn
varlna mahkemece el konduu zaman da -srf bu yetenei ile-ocuklarm yoklua drmeden
Yeniehir'de bir evin alt katnda amar ykayp yemek piirerek hem geinip gitmi, hem kocasn
mdafaa etmesi iin tuttuu avukatlarn zaruri masraflarn deyebilmitir!
Yeniehir'in kk bir bodrum katnda amar ykayp yemek piirmenin, Berin Hanm'a ne anlama
geldiini anlamak iin yazar Ltf Oflaz'n bir sorusuna verdii u cevab bilmek lazmdr:
"Size bir itirafta bulunaym; bir sr ifa edeyim mi? Ben, hayatmda ilk defa Yeniehir'deki o kk evde
yemek piirdim."
ZITLARIN BiRLii
te misyonunun kalkan arkasnda yiite yryen Adnan Menderes ile "baa gelene ikayetsiz
katlanmak gerekecei" mantn hayatna yerletirmesini bilmi Berin Mende-

res'in kahrla katlanlan aklcl ve gerekilii! Gelin de Marks'n "Ztlarn Birlii" kanununu
hatrlamayn.
Berin Hanm, Menderes'in baz arkadalarn sevmez, beenmez ve onlarn bulunduklar sofralara
oturmazd; holanmadklar arasnda, evket Sreyya Aydemir de vard. Geri evket Sreyya,
Menderes'in evine, topu topu iki defa geldi, ama ikisinde de Berin Hanm, zellikle sofrada bulun-
mad...
Birinci gelii, Dr. Mkerrem Sarol araclnda oldu. Evin yapl biimi yleydi ki, nerede bulunursanz
bulununuz, evin herhangi bir yerinde yaplan konuma, o bulunduunuz yerde sizi bulur, kulak misafiri
olmaya ister istemez zorlard. Bu yzden Berin Hanm, birok sofra sohbetlerini istemese de iitmek
zorunda kalmt Sofradan srayan bu szlerin arasnda neler yoktu ki!..
evket Sreyya, bu ilk ziyaretinde pek konuamam, belki heyacanl olduundan, belki de Babakan'a
"k" yapmay tasarladndan, ikiyi fazlaca karm ve sofra, bu "mide fesad" ile sona ermiti!..
Bu balamasyla bitmesi bir olan sofra bulumasnn stnden, bir ay kadar zaman ya gemi, ya
gememi; bir akam evket Sreyya, yeniden Adnan Menderes'in sofra misafirleri arasndaki yerini
ald. Bu sefer, Bavekil'le "babaa" deildiler. Sofraya, ileri Bakan Namk Gedik ile, Bave-kil'in,
yorumlarna ve fikirlerine nem verdii Burhan Belge de vard. evket Sreyya, Dr. Mkerrem Sarol'la
birlikte gelmiti.
Bu geliinde, evket Sreyya, bambaka bir ahsiyet sergiledi; son derece az iiyor, sebepsiz
konumuyor, konuu-
242 SMET BOZDA
lanlar dikkatle dinliyordu. Konuan, genellikle Menderes'ti. Trkiye'nin liberal deiimini anlatyordu.
Geldikleri zaman ne bulmular; ne halde bulmular, sonra bunlar ne yapmlar, ne hale getirmilerdi!
Lezzetle anlatyordu Adnan Menderes; evket Sreyya, dikkatle dinliyordu, yaplan iler rakama
dayand iin, Menderes baz rakamlar hafzasnda aramak iin duraksad- zaman, evket Sreyya,
hemen rakam sylyor; bylece, Trkiye'nin gelimesini santim santim bildiini ortaya koymu
oluyordu.
Adnan Menderes, Trkiye'nin gelimesinden adeta vecd haline dnt iin, anlattka anlatt.
evket Sreyya da, hibir kelimeyi karmadan dinledi ve anladn da Menderes'e kk aklamalarla
ispatlad.
Bir ara, Menderes'le, beklenmedik bir tartmaya girdiler. Bavekil, "eytan talamaktan hac olmaya
vakit kalmyor" diyerek, muhalefetten ikyet edince, evket Sreyya, "Her yerde muhalefet hrndr.
Ama bizde hem hrn, hem fkeli!" diyerek konuyu avulad, ama Menderes: "Neden fkeli? 'Devr-i
Sabk' yaratmayacaz, dediimiz iin mi? Milletin aforoz ettii bir parti olmalarna ramen, kendilerini
ciddi bir muhalefet partisi olarak benimsediimiz iin mi? Bizi yabanclara jurnal eden genel
sekreterlerine hl itibar ettiimiz iin mi? Ya niin fkeli smet Paa? Ne zaman bize ynelmi-se,
kollarmz ak bulmutur! Ne stemise mzakeresine hazr olmuuzdur! Ne yapmamz istiyor? ktidar
partisi olduumuz halde, kendisine tbi olmamz mi?" gibi birbiri peinden gelen sorunlarla havay
iirince, evket Sreyya; "Ben bunlara cevap verecek yerde deilim Beyefendi, nk

taraf deilim!" dedi. Btn bunlarn hibiri, aradan bunca zaman getikten sonra hatrlamyordu Berin
Hanm, ama evket Sreyya'nn, Adnan Menderes'e:
"Beyefendi, siz neye dayanyorsunuz?" diye bir soru dorulttuunu hatrlyor ve bundan sonra geen
konumalar, kelimesi kelimesine hafzasnda tutuyordu. evket Sreyya'nn sorusuna Adnan
Menderes, ftursuz, kendisinden emin cevap verdi:
"Millete! Millet'ten baka dayanacak ey mi olur?"
Kocasna cevap veren evket Sreyya'nn sesi, rktc biimde deimiti. O zamana kadar sofraya
pek dmemi kelimelerle konuuyordu. Berin Hanm, bu szleri, biraz rkm, biraz anlam; ama
herhalde zerinde ok durulmas gerekeceine inanarak, dncesine ve hafzasna aktarmt. Yllar
sonra, Yassada'da ziyaret maksad ile stanbul'a geldii zaman, bu satrlarn yazarna yle diyecekti:
"O sevmediim, nedense sevemediim adam, o geen sefer sofray kirlettii iin ayrca kzdm ve
dncelerini paylamadm adam; kocamn nne, sesiyle koskocaman dikildi... Hemen hibir
arkadann o gne kadar Bavekil'in karsnda bu cesaretle konutuunu grmedim.
MLLET DRT YILDA BR KONUUR
'Fakat Beyefendi,' dedi, 'o dayandnz, sylediiniz "Millet" drt ylda bir konuur7 Halbuki hergn,
her saat
7
O larihlerde seimler drt ylda bir yenilenirdi.
244 SMET BOZDA
konuan ve konutuklaryla da milleti tesir altnda brakan, kamuoyu olumasna yarayan kuvvetler var!
Sivil ve asker brokratlar diye toparlayalm bunlar. Sonra dernekler var; kadn ve genlik kurulular
var! sonra Basn var! Bugn btn bu saydm kurulular, size kar iliyor! Halk Partisi'nden
yanadrlar, demek istiyorum, ama size kardrlar! Biricik dayanak noktanz olduunu sylediniz millet,
size bu insanlar ve kurulularla kendilerini idare edesiniz diye, drt ylda bir gven mektubu
veriyorlar.'8
"Bu szler kulaklarmda nlyor. Aradan bunca zaman geti, bir kelimesi bile kmad aklmdan. Hl
kocamn, evket Sreyya'nn 'Dayandnz sylediiniz milet, size bu insan ve kurulularla -kendilerini
idare etmeniz iin- drt ylda bir gven mektubu veriyor!' sznden nasl uyanmadn ve baz
giriimlerde bulunmadn hl anlayamyorum! Bu-szler, bugne kadar zihnimde ylece asl kald.
imdi iyice anlyorum ki; evket Sreyya, daha o gnden, bamza gelecekleri haber vermi, ama biz
fark etmemiiz! nallah bu gafletimizi, hayatmzla demeyiz!.."
Dnyann hibir lkesinde "rtl denek"ten tr, hibir devlet adam yarglanmamtr; yarglansa
bile hkm giymemitir. Trkiye mstesna!.. Yassada Mahkemesi, Bavekil Adnan Menderes'i
Baveklet rtl deneini kullan biiminden tr yarglad ve mahkum etti!
e
Bu, gerekten her bakmdan nemli konuma, Menderes'in yakn dostu, hayran Dr. Mkerrem
SaroTun Bilinmeyen Menderes adl kitabnn 2. cildinde (s. 334-339) ayrntlaryla yaymland.
rtl denein, Osmanl'daki ad: "Ceb-i Hmayun", yani padiahn cebi. Padiahn ahsi varidatnn
topland ve sarf edildii yer!.. Padiahn gerek grd yerlere buradan para verilir; "ihsan" denilen
dllenmeler, buradan yaplr; sultanlarn harlklar, baz ilim ve sanat adamlarna balanan maalar,
hep bu Ceb-i Hmayun'dan kard.
Padiahlk kaldrld, Cumhuriyet oldu, ama yine devleti, hkmeti temsil edecek kimsenin, baz
masraflar yapmas gerekliydi! Bunlar hibir bavekil kesesinden karlayamazd! Onun iin, btn
dnyada olduu gibi, Trkiye'de de babakanla bir "rtl denek" kondu. Bunun kullanlmas,
babakann takdirine braklmtr, ne hesab tutulur, ne kitab sorulur!..
CIMBIZIN PARASI
Adnan Menderes, devlet parasna titiz bir adam olduu iin, "rtl denek"ten yaplacak harcamalarin
-resmi olmasa bile- dzenli biimde yazlmasn buyurmutu. Bu buyruu 10 yl aksamadan srdrld
ve en ufak harcamalar bile bir deftere kaydedildi. te bu defter, 27 Mays'tan sonra komitenin eline
gemi, Adnan Menderes'in alnmasn buyurduu bir "cmbz"n parasnn buradan verildii ve baz
geceler Adnan Menderes'in evine gnderilmek iin satn alnan meyve ve sebzelerin de parasnn
buradan karlandn grmler ve Menderes gibi bir Bavekil iin: "Evinin meyve sebzesini bile rtl
denekten karlad" demek yreksizliini yapmaktan ekinmemilerdir.
246 - SMET BOZDA

ok vurucu bir rnek olduu iin yazyorum: Fransz kabinesinde bir bakan, kendisine verilen "rtl
denek"in tamamn, yaptrmakta olduu villasna harcam; durumun renilmesi zerine mtalaas
sorulan "Yksek Mahkeme": "rtl denek sarf yerinin tayini, bakann ahsna ait olmas hasebiyle,
kendisine bu yolda hibir kusur snat edilmesi mmkn olmad; ancak eitli yerlere duyulacak
ihtiyalar iin kendisine tevdi edilen denein, tek bir yerde kullanlmasnn "usul bakmndan uygun
grmemi"tir.
te Berin Hanm, Yassada Mahkemesi'ne bu rtl denek suiistimaline ahitlik etmek iin
arlyordu!.. stanbul'a gelmi, Divan Oteli'ne inmi, geliini yalnz kocasnn avukat Apaydnlara
bildirmiti. Burhan ve Orhan Apaydn'n anneleri Nuriye Apaydn, Berin Hanm'n erefine evinde bir
"le yemei" verdi.
Bu satrlarn yazar da bu yemekte idi. Gerek yemek srasnda, gerekse yemekten sonra kahveler
iilirken, yaplan konumalar, drama dm bir Trkiye'yi yanstyordu!.. nk, vatandalarnn
ounluu drama dm bir lke devlet olarak da dramdadr! nk Milli Birlik Komitesi, ald bir
kararla, gzaltna alnm veya tutuklanm Demokrat Partililerin servetlerine devlete el konuyor ve
bankalarda zati mevduatlar varsa, buradan ekebileceklerini, ayda sadece 2000 lira olarak
snrlandrlyordu. Adnan Menderes'in ei Berin Menderes de bu sebeple ancak ayda 2000 lira ekebili-
yor ve bu para ile hem iftlii idare etmeye, hem ailesini geindirmeye mecbur tutuluyordu!
LK DEFA OK FKELEND
Koskoca karbeyli iftlii, khyas, srekli iileri, muvakkat iileri, Ankara'da bir ev, svire'de
okuyan Mutlu, vb. btn bu insanlar; ayda 2000 lira ile geinecekler, ayrca toprak srlecek, tohum
ekilecek, apalanacak, sulanacak ve btn bu ilerin olmas iin kullanlacak insan gc ve malzemenin
bedeli, hep bu 2000 liradan karlanmas, Berin Ha-nm'dan bekleniyordu!..
Berin Hanm, her eye dayanyor, her kahrn stesinden geliyordu; ama kocasnn hi nem vermedii
"para" yznden, devlet parasna el atm bir politikac olarak gsterilmek istenmesine dayanamyor,
burada ileden kyordu. Aldrlm bir "cmbz"n hesab soruluyordu, bir Bavekilden...
Mahkemede, Menderes'e, cmbz konusu sorulduu zaman, o zamana kadar dikkatle srdrd
ihtiyat, nezaketi, uysall bir kenara koymu ve "cmbzla aranp bulunan cmbzn hesab" diyerek,
fkesini saklayamam, ya da saklamak ihtiyacn duymamt.
te imdi, Berin Menderes, Yassada'ya gidecek, mahkemede kocasnn, rtl denekten nasl
yararlandna ahitlik edecekti! Avukatlar, irtibat brosunu haberdar ettiler, giri kart alnd ve ertesi
gn Yassada'ya gidecek Paabahe vapuruna binildi. Vapurda avukatlar vard; Yassada dinleyicileri
vard; Yassada personeli vard! Hepsi de Berin Menderes'i yakndan grmek iin, birbirleriyle
yaryorlard nsanlar, adeta Berin Hanm'n evresinde beklendiler.
248 SMET BOZDA
Hayatnda lk defa mahkemeye kan Berin Hanm, sorulacak sorular karsnda armaktan,
bocalamaktan korkuyordu. nk kocas, kendisinin haberi olmayan baz mubayaalardan tr
sulanmaktayd. Bu yzden, Divan'dan arld zaman, yrei gmbrtlerle vuruyor, ayaklar do-
layordu. Yz, hafif makyaja ramen bembeyazd...
Yassada Mahkemesi'nin Bakan Baol soruyordu: "Adnan Menderes, evinin meyve-sebze ihtiyacn,
Babakanlk rtl deneinden karlyormu! Bunun hakknda ne biliyorsan, anlat!"
Berin Hanm'n tasarlad szlerin hepsi umu, kafasnn ii koyu bir sisle dolmutu!.. Neyi, nasl
sylemesi gerektiini bir kenara brakarak, heyacanla konutu:
"Kocam baz akamlar, eve, devlet adamlar, parlamento adamlaryla gelirdi. ok kalabalk geldikleri
de olurdu. Evimizde daima 10 kiilik sofrann gerekleri vardr; ama eer misafirlerin says fazla ise,
meyve gibi, sebze gibi baz noksanlklar, Baveklet Nbeti Memurluu'na telefon edip isterdim.
Bunlarn parasnn, kocamn hesabndan m, yoksa baka bir hesaptan m dendiini bilmiyorum. Fakat
kocam, sofra eksiklerinin bu yoldan karlandn bile bilmez! Bunda bir su varsa, benim suumdur!"
Adnan Menderes ban kaldrm, karsna, sayg ve hayranlk dolu gzlerle bakyordu. imdi Berin
Menderes, artk ieri girerkenki Berin Hanm deildi. Heyecann, tedirginliini srtndan atm, gerek
bir "hanmefendi" vakar iinde dimdik duruyordu.
YASSIADA MEKTUPLARI
Mektup, bir mahpus iin "can" dr; demir parmaklklarn krlmas, duvarlarn yklmasdr.
Mahpus bylece, satrlarn arasna sdrlm "dostluk" ve "sevgi" nin scak hrriyeti iinde, gereklerin
tesine geer!.. mitler, nedametler, kahrlar, ltuflarla dolu bir dnyada -bir mektup boyu olsun-
yaamaya balar!..
Bu gerek, Yassada'da Bayar iin de byle idi, Menderes iin de... nk bunlar, yle sralard ki,
insanlarn bir vakitler ne olduklar akldan kyordu da, imdi ne olduklar, aklda yayordu. Her ikisi de
Bavekil deil, Reisicumhur deil, mahpusturlar ve tpk teki mahpuslar gibi, koparl-dklar dnya ile
btnlemek, cezaevi duvarlarn -bir mektup boyu olsa da- ykmak istiyorlard.
Kendilerine muhatap olurken, bir vakitler ne olduklar dnlmyordu; ama onlarn bir vakitler ne
olduklar biliniyor, nl kiilerin, zellikle byle dara dtkleri srada syledikleri, yazdklar en kk
bireyin bile paraya evrilebilecei biliniyordu. yleyse, bylesine nemli kiilerin, cezaevi ilesi iinde
yazdklar birka satrlk mektup, birka satrlk tezkere; gn olur, bir servet pahasna satlrd! yleyse,
nl kiilerin mektuplar iin ava kmak gerekti. Yama, Demokrat Partililer'in mektuplar, yama!..
Yassada'da bu mantk iledi. Darya bir mektup kmsa, ekmeceye mektup girmiti. Mektup ve
belge yamacln srdrenlerin banda, Ada Kumandan Tark Gryay vard. Kumandan, yalnz
mektup toplamakla yetinmiyor; mahpuslarn, nce "hatra defteri" tutmasna gz yu-
250 SMET BOZDA
muyor daha sonra da bu mahrem duygu ve dncelerin ilendii defterleri alp cebine atyordu! Bu
yzden, hemen her mahpus, -belki de yarn aslacan unutmu- Yassada'da mektup, defter peine
dmt. Uykuya dalmak iin gzlerimizi yumduumuz her akam, dmzda braktmz dnyay,
yarn sabah ylece bulacamza, vastasz inanrz! Btn canllar da "geerli" olan bu kanun,
cezaevlerinde niye ilemesin?.. Mahpuslar da, darda brakmak zorunda kaldklar dnyalarn,
mektuplarn satrlar arasnda yaamak ve sevdikleriyle bylece btnlemek isterler, elbet...
Baknz , Berin Hanm, kocasnn eline gemeyip Yass-ada yneticilerinden birinin elinde kalan
mektubunda bu gerei, lk gibi satrlarla nasl anlatyor:
"Canm, hayatm, Adnan'm!..
"Alt, tarihli mektubunda, 109 gndr benden mektup alamadn renerek, son derece zldm.
nk bunun ne kadar elim olacan, senin bu tkenmez yalnzlnda ancak u birka satrla
avunacan bildiim iindir ki, byle kahrolurum..." diye sze balyor, sonra mektuplarn alna-
bilecei aklnn kesinden bile gemedii iin, belki de "kontrol masas"nda birikmekte olduu
avuntusuna smsk tutunuyor ve diyor ki:
"Eer hepsini verseler ve birikmi olarak alsan, be on tanesini birden alman icap eder; belki de toptan
alacaksn!.."
Kimbilir, nasl ac ac glerdi rahmetli Adnan Menderes, bu satrlar kendisine ulaabilseydiL 'Toptan
almak..." Yassada'da toptan alnan yalnz kahr, ikence, iftira, hakaret, zulm idi!.. Yassada'nn
gardiyanlar, bunlar lye, tartya koymadan, avu avu, kova kova, hatta tepeden aa boca
251 MENDERES.-. MENDERES...
ederek verir; fakat adalet ve efkat gibi, nsanlk gibi kavramlarn gerektirdiklerini, elleri titreye titreye
miskalle teraziye vurup, stelik ltufta bulunuyormu gibi uzatrlar! Bu dehet ykl gerei, btn
teki mapuslar gibi, Adnan Menderes de, nefsinde deneye deneye, renmiti!
SEVGY KISKANIYORLARDI
Yassada gardiyanlarn mektup saklamalara gtren, belki baka sebepler de vard. zellikle
Menderes'e verilmeyip bir yneticinin cebine inen Berin Hanm'n mektubu:
"Canm hayatm, Adnan'm!.." hitab ile balyor.
Bu satrlar Yassada'da okuyan kii, belki hayatnn hibir dneminde bylesine sevilmemi, bylesine
bir insanlk ile bezenmemi sradan bir nsan!.. Daha birka ay nce, "Bavekilim!.." diye nnde
takla atmaya, pabularn pmeye raz olduu kimseler, bugn onu ellerine geirmiler, eziyorlard;
"Kumandan" adn alm bir maskara, bugne dein hi kimseden, "canm, hayatm" hitabn kendisi
iin iit-memiti! itiyse bile, bu sylenite, bu samimiyet yoktu!.. stelik kendisine byle hitap edilen
kii, sadk bir koca da deildi! apknlklar, Yassada Mahkemesi'ne kadar ulam, durumalara konu
olmutu! Kendisi, byle bir ie kal-ksa, kars neler sylemez, hem de neler!.. imdi, bu sade adam,
kskanmaz m Menderes'i! Yaktrr m, "Canm, hayatm, Adnan'm" hitabn ona?..
Eer Menderes, bunca hatasnn kars tarafndan bile balandn grr, okur, renirse; o eziklii, o
kahr, o bk-
252 SMET BOZDA
ml srtndan atmaz, dorulup yiitlenmez mi?.. Cezaevinde yaayan bir adam, kendisinden mektup
gelmedii zaman, 30 yllk karsnn -hem de dile dm apknlklarna ramen- "Mecnun gibi oradan
oraya kotuunu", paralandn rendii zaman, nasl iinir, nasl her eyi dz grmeye balar!..
Oysa Menderes, Yassada'da korkun bir rejim altnda yaatlyor, iradesinin snmesi, muhakemesinin
zayflamas, hitabet gcnn kmesi iin, uyku haplarndan, direkt ve endirekt telkine kadar btn
etkili programlar, kendisine uygulanyordu!.. ok muhtemeldir ki; ihtilalin ba Cemal Grsel'in "Kara
Kuvvetleri Komutan" olarak yazp, zamannn Milli Savunma Bakan ile Bavekil'e gnderdii "nl
mektup" da kullanlyor ve "eer yumuak davranrsa kendisinin balanaca" mant, kafasna
oyulmaya allyordu!..
Bu mantk, Yassada ynetimi tarafndan, zellikle Menderes ve Bayar zerinde uygulanm, -Bayar'dan
istenen sonu alnmasa bile- Menderes'ten alnabilmitir; nk, Menderes'in muhakemesini felce
uratan bir "Cemal Grsel'in kendisine hitaben kaleme ald mektup" realitesi vard ve Menderes'in
mahkeme karsndaki davranlar konusunda, onun zerinde byk rol oynamaktayd! te sonradan,
bir Yassada grevlisinin pazara karp, 25 bin liraya sataca, Berin Hanm'n kocasna yazd smscak
mektubun tam metni...
"Canm hayatm Adnan'm;
"6 tarihli mektubundan, 19 gndr benden mektup almadn renerek son derece zldm. nk
bunun ne kadar elm olacan, senin bu tkenmez yalnzlnda ancak u birka satrla
avunacan bildiim iindir ki, byle kahroluyorum! nk aynen ben de senden mektupsuz kalnca,
Mecnun gibi oradan oraya dolayor, artk bireyle megul olma imknn bulamyorum; inallah
gecikmitir ve toplu olarak alrsn... Byle, ok defalar oldu nk... "Bugn telgrafla altly aldm
bildiriyorum sana... Ben sana mutlak iki, gnderiyorum. Eer hepsini verirler ve birikmi olarak
alrsan, be on birden alman icap eder. Belki de toptan alacaksn. te yegne teselliniz bu mektuplar
ve yegne mevzular. Bir de shhat haberimizi vermek. ocuklar ok kr iyiler, ellerinden hrmet,
muhabbetle pyorlar."
Berin Hanm'n, Kavakldere'de inaat bitmi, kendi evlerine bir an nce tanma telana Adnan
Menderes'in verdii cevap, acaba Dr. Mkerrem Sarol tarafndan Berin Hanm'a ulatrld m,
bilinmiyor; ama Bayan Menderes, ar ar kendisini devlet hayatndan uzak bir yaama hazrlyordu.
"Mahkeme, kadya mlk" deildi; kocas da Babakanlk'tan bir gn uzaklaabilirdi!.. Ancak, iftlik
sahibi Adnan Bey'in ailesinin yerleecei evi bulmak ok kolayd da, Bavekil ve Demokrat Parti Genel
Bakan Adnan Menderes'in ailesi iin ev bulmak sorundu. Harbiye'nin balarnda, komutanlar olmak
zere yapt yry, her eyin ne kadar hzl ilerlediini gstermiti. Kocas, radyoda yapt
konumalarla olaylar temelsiz gstermeye zenle nem vermiti; ama, derin temelleri olduu
grlyordu. Nitekim, kocas, ileri Bakan Namk Gedik'le konuurken, bir ara, "Benim Moskova gezi-
mi engellemeye alyorlar" demekle, "hareketlerin" derin kklerini bildiini aklamt. Hareketlerin
temelini oluturan renciler; hkmeti, "renci katili" gibi gstererek lehlerinde kamuoyu yaratmaya
alyorlar, saysz niversiteli
254 SMET BOZDA
gencin cesedinin, buzdolaplarnda dondurulduunu; bir blmnn de Et Balk Kurumu'nun byk
kyma makinelerinde kyldn etrafa yayarak, halk ayaklandrmaya zorlu-yorlard.
Berin Hanm, "son"un banda olduunu farketti ve ev konusunu herhalde kocasyla konumaya ve bir
sonuca varmaya karar verdi. Fakat evin iinde yaplan hazrlklardan ve konuulanlardan, Menderes'in
Eskiehir'e gideceini anlamt. Bir frsat bulup konumaya alt; ama artlar elverili deildi, sze
girmek frsatn bile bulamadan, kocasn Eskiehir'e uurlamak zorunda kald.
Eskiehir'e giden kocasnn sinirleri gergindi, artk tansiyonu herhalde drmeye alyordu. Bunun
iin Eskiehir'e gidip, orada konuacak, "Meclis Tahkikat Komsyonu"nun almalarn bitirdiini
duyuracak, "erken seim" mjdesini verecek, bu noktalarda sivriltilmi propagandann balonunu
delerek, huzuru salayacakt!..
Gnlerden 26 mayst. 1960 yl yaanmaktayd. O gn Ankara, teki gnlere nispetle sakin gemi,
byk olaylara sahne olmamt. Akam oldu, Berin Hanm, kk olu Aydn'la birlikte yemeini yedi
ve erkenden yatt. nk byk olu Yksel, ortanca olu Mutlu, yurt dndaydlar Her zaman yapt
gibi, gece lambasn sndrmeden nce, yabanc dergileri dikkatle gzden geirdi ve gerisi iin, "Sabah
ola, hayrola" deyip gzlerini yumdu.
Gecenin bir vaktinde, telefon srekli olarak alyordu. Uyand. Kimdi arayan acaba? Eskiehir'den
Adnan olmasnd!.. Merakla ahizeyi kaldrd; Ankara'dan, Yeniehir'de oturan bir arkadayla kar
karyayd:
- Tank seslerini duyuyor musun?
Gerekten, alcda uultulu birtakm sesler vard ve arkada kendisine bu seslerin tank sesleri
olduunu sylyordu.
- Evet, duyuyorum, ne oluyor?
- Ben de, sen bilirsin diye telefon ettim! ehrin her tarafnda asker var!
- Bir tatbikat m, yoksa bir ayaklanma m?
- Nerden bilirim! Silahlar patlyor.
- Hay aksi eytan! Adnan da Ankara'da deil, Eskiehir'de. Dur bakaym, Cumhurbakanl nbeti
subayndan belki bireyler renebilirim!
- Aman ren de, bize de bildir, ok merak ediyoruz!
- Olur...
Telefonu kapatt ve Celal Bayar'n numarasn evirdi. Gecenin bu saatinde karsnda Celal Bayar vard.
Gayet sakin bir sesle, durumu renmek isteyen Berin Hanm'a bilgi veriyordu:
- Sizi Ben arayacaktm, ama yatmsanz, uyandrm olmayaym, dedim, Evet, ehirde baz hareketler
var! Mahiyetleri ve deerleri daha, iyi anlalm deil! Takip ediyorum. sterseniz bize buyurun! Reide
Hanm ile Nilfer uyumuyorlar, birlikte olursunuz! 9
Daveti kabul etmekten baka yapacak birey yoktu. Bundan gerisini Berin Hanrm'n dilinden izleyelim:
"Kk'te, gzme arpan bir fevkaladelik gremedim. Beni Nilfer Hanm karlad. st kata ktk.
Reide Hanmefendi, namaz klyordu. Nilferle bir odaya girdik. Duy-
9
Sayn Bayar'n "Reide Hanm ile Nilfer" dedii, ei ile kzdr.
256 SMET BOZDA
duklarn bana anlatt. Ne olabilecei zerinde gryorduk. Celal Beyefendi'nin merdivenleri ktn
ve yatak odasna girdiini grdm. Uzaktan bir ekmece sesi duydum. Sonra Celal Beyefendi odadan
kt. Gerekten dikkat etim; sa cebine bir silah yerletiriyordu. Gayet sakindi. Benimle birka kelime
konutu ve alt kata indi, Reide Hanm da seccadesini toplamt. Birlikte kahvelerimizi ierken,
telefonla alnan haberi tartyorduk.
TOMPSONLU SUBAYLAR
"Bir sre sonra alt kattan telal ayak sesleri duyuldu; hepimiz, merdivenin bana kotuk. Bulunduum
yerden, salonun byk bir blm grnyordu. Celal Beyefendi'nin koltuktan kalktn ve elini sa
cebine sokarak ayakta durduunu grdm. Soluklarmz kesilmiti. Heyecandan titriyordum. Celal
Beyefendi'nin, 'Ne istiyorsunuz?' dediini duydum. Kardan gelenler, daha grlmemiti; ama ayak
sesleri gittike yaklat. Birka subayn, Celal Beyefendi'nin etrafn -yarm daire biiminde- aldklarn
grdm. Tarihi bir and. Gelenler, Celal Beyefendi'ye saygl grnyorlard. Fakat, ellerinde
Tompson'lar vard ve Cumhurbakan'nn karsna kmann sayg ile bir iliii olmamas gerekiyordu!
Gelenler, 'Bir hareketin baladn ve Celal Beyefendi'yi gven altnda bulundurmak iin alp
gtreceklerini' sylyorlard. Sayn Bayar, byle bir gvene ihtiyac olmadn syledi. Ben buraya
milli irade ile geldim, dedi ve ordunun bir arzusu varsa, bunu dinlemeye hazr olduunu, baka bir
maksatla gelmilerse, kp gitmelerini ihtar etti. Hayatmda bu kadar soukkanl, bu kadar iradeli insan
grmemitim! Son derece rahat konuuyordu, Celal Beyefendi. En kk bir heyecan ve tela emaresi
gstermiyordu. Gelen subaylar, bu durum karsnda, kendisine yaklamak isteyince, sa cebindeki
silah ekti.10 Fakat bu srada, kenarda bulunan gen bir subayn, elindeki Tompson'un dipiiyle,
Bayar'n koluna vurduunu grdm, silah dt. Celal Beyefendi'nin etrafn alverdiler.
"Bundan tesini herkes biliyor. Ben, merdiven banda donup kalmtm. Olup bitenleri idrak etmeye
alyordum. Demek, herey bitmiti! Ya Adnan? Ya Adnan, Eskiehir'de ne yapyordu?.. ki yzl
keskin bir ban, yreimde dndn hissettim. Korku ve heyecan iinde titriyordum: Ya Adnan ne
olacak, ocuklarm ne olacakt?.."
YASSIADA
Adnan Menderes, kendisine verilen uyuturucu haplarn "maksatl" olduunu ne zaman fark etti,
bilinemez!.. Ama her halde farketti, her halde ikillendi ki, verilen haplarn bir ksmn, yutmu gibi
grnp saklamaya balad. Bylece, hem dncesini daha salam tutuyor, hem gnlerin getire-
ceklerine kendisini hazrlyordu.
'"Yazarn notu: Yllar sonra Sayn Bayarla iftehavuzlar'daki evinde grrken sormutum:
"Cebinizden kardnz tabanca ile ne yapacaktnz? Vuruacak mydnz subaylarla?"
Bayar'n cevab u oldu: "Koskoca muhafz taburunu geip evime kadar girmi subaylarla silahla
vurumann hibir anlam yoktu. Eer tabancam elimden dr-meseler, kendimi vuracaktm!
Memleketimin subayna kurun skamam."
258 SMET BOZDA
Yassada'ya geldii gnden beri kendisine hazrlanan ve oynanan senaryoyu ne zaman fark ettiini
bilmiyoruz ama, kararlar aklanmadan nce, Cemal Grsel'in kendisine gnderdii mektuba bel
balamann yanlln kavrayverdi. Belki mektubun giri ksmnn deitirilerek yaymlanmasn bile,
kendi lehine yorumlam ve avukat Burhan Apaydn'n durumalar srasnda, gerek mektubun
okunmas isteine katlmamt ama, ite "takke dm, kel grnm"t.
Ortada anlalmayacak birey yoktu: Bir 27 Mays htilli olmutu. Ya bu ihtilli yapanlar sulu, ya da
muhatap olanlar suluydu!.. Yapanlar, ynetimde; muhatap olanlar, mahkemede olduklarna gre,
aslacak olanlar da elbette durumalarda sorguya ekilenlerdi! Peki, kimi asacaklar ve kendi
meruiyetlerini kantlayacaklard?.. Anayasa'nn sorumlu grmedii Cumhurbakan Celal Bayar m,
yoksa 10 yl Demokrat Parti Genel Bakanl ve Babakanlk yapm olan Adnan Menderes'i mi? Bu
sorunun iki cevab yoktu!..
NTHAR TEEBBS
Adnan Menderes de ayn dnceye ulam olmal ki; karardan bir gn nce, hasmlarn, Adnan
Menderes'i ipe ekmek zevkinden mahrum etmek midi ve temennisi ile- o zamana kadar biriktirdii
uyku haplarnn hepsini birden yuttu ve uyudu!
Gelin grn ki, "tedbir" "takdir"e uymad; ertesi sabah, yataktan kalkmadn grenler, ortal ayaa
kaldrdlar... Doktorlar, Menderes'in midesini ykadlar; gl ilalar vere-
rek onu, aslaca dnyaya dndrdler: Nasl, zalim bir ifa!.. Adnan Menderes, bu sebeple
arkadalarn, aslacaklar mral'ya gtren Hucumbot'ta yoktu!.. Bu sebeple, yiitler yiidi Dileri
Bakan Fatin Rt Zorlu ile; efendiler efendisi Maliye Bakan Hasan Polatkan aslmlar; dierleri ba-
landklar ve mebbed hapse dntrldkleri iin, sehpann altndan dnmlerdi. Fakat Milli Birlik
Komitesi'nin aslmasn tasdik ettii Adnan Menderes, daha sehpaya gidecek kadar salna
kavumad iin, Yassada'dayd.
Yurt ve dnya politikaclar, Menderes'i sevenler, Trk siyasetini hicaptan korumak isteyecekler iin, bir
frsat domutu: Menderes'i ipten almak!.. Bir mitti bu... Belki Cemal Grsel, belki smet nn, belki
dnya devletlerinden biri veya birka, Milli Birlik Komitesi zerine arlklarn koyabilirler ve bir gn
nce alnan karar iptal edilerek, Adnan Menderes de, teki arkadalar gibi mebbed hapse mahkum
olmakla, cann kurtarabilirdi.
BERN HANIM'IN IRPINII FAYDA ETMED
Henz o gnlerde ordu iindeki cuntadan herkesin haberi yoktu. Tek iradenin M.B.K. olduunu sanyor
ve her ey, bu komitenin tavr deitirmesinden bekleniyordu.
Berin Hanm, Ankara'da rpnyordu... Gururunu, ahsiyetini, evvelce kendi kendisine yapt ahitleri
bir kenara koymu, dmanna bile yzsuyu dkmeye raz olmutu... Ama kime bavuracakt, kime
yalvaracakt? Kocasn son grnde Adnan Menderes, "Cemal Grsel ile grmesi-
260 SMET BOZDA
ni" kendisinden istemiti ama, ite bir haftadr, aralksz, Paa ile grmek iin btn yollara
bavuruyor fakat bu PAA ile bir trl gremiyordu!.. Kabul etmiyordu bu grmeyi PAA! stelik,
bunu sylemiyor, SESSZLKLE cevaplandryordu...
EN UZUN GUN
Kocasnn aslmadn ve kurtarlmas iin yurttan ve dnyadan eitli giriimler beklediini rendii
15 Eyll gn, hayatnn gemek bilmez "en uzun gn" olmutu; her taraf "sylenti" kaynyor; fakat
hibir yerden gnlne su serpeleyecek bir "haber" alamyordu. Hep, gz pencerede, kula kapda, eli
telefonun ahizesinde, akam oldu, gece oldu, gece yars oldu... Kocasna, yaamak hakkn mjdele-
yen bir telgraf ekemiyorsa da, hi olmazsa, bir "gemi olsun" demekte mi yoktu?.. Bir lmden
dnm, bir lme gidiyordu Kocas! Bu kadarna dayanmak insan vergisi deildi! Kendisi, koca gn
hangi sarsntlar, stmalar iinde geirmiti... Ya o, olmayas adada, hibir haber alamayan Adnan
Menderes ne haldeydi?.. Bir telgraf ekmek, bylece kocasna bir kere daha ulamak istiyordu ama, ne
yazacakt?..
Mantosunu giydi ve kapdan frlayp kt. Telgraf memuruna uzatlan bir geceyars telgrafnda unlar
yazlyd:
"Sayn Adnan Menderes;
"Milli Birlik Komitesi'nin hayrl kararn, ocuklarla birlikte beklemekteyiz'... Bu yolda, sabr ve metanet
diler, rahatszlnn geici olmasn Tanr'dan niyaz ederim.
Berin Menderes"
Evine dnd; sonra, iki gecedir sren uykusuzluun kurun yk altnda dne dne, yapabilecei
son areye ulat: SMET PAA'YA GETMEK!..
BERN HANIM NN'YE GDYOR
Evet, bir de smet Paa'ya gitmek vard. Ama, emindi ki kocas, -kendi hayat iin bile olsa- ihtillin
mimar olduuna inand smet Paa'ya gidilmesini ho karlamazd! Ama aresizdi Berin Hanm!..
Gitmemek, vebal altnda kalmak olurdu... Grsel Paa'nn kapsnda gnlerce bekledikten sonra, smet
Paa'ya da pekla gitmeyi gze alabilir, kendisini 10 yllk Demokrat Parti iktidar srasnda bir defa
olsun ziyaret etmemi Mevhibe nn'nn yreine yd burukluu unutabilirdi!.. Sz konusu olan,
kurtarlacak bir hayatt!.. Her eye deerdi bu!.. Eer bir ie yaramyor, kocasn kurtarmaya
yetmiyorsa, "kadnlk gururu"nun ne ehemmiyeti vard! Gidecekti!.. smet Paa'ya gidecek ve kocasn
kurtarmas iin ona yalvaracakt! Mademki, ters dnm bir kaplumbaa aresizlii iinde rpnyordu;
smet Paa'ya gitmi, ya da gitmemi, ne nemi vard?...
Evet, gitti!
Szland... Yalvard... te o kadar!
Evet, ite o kadard. Menderes'i gpegndz astlar!..
DEMOKRAT PART'DE HAM CAN FIRTINASI
Haim can "Mithat Paa" tipi bir vali idi. Yani imarc!.. Yani, toplumun sosyal yapsna mdahele eden
bir vali! Valilikte, Mithat Paa ablonunu kullanmak kolayd; ama o ablonu bilerek kullanmak, hi de
kolay deildir... nk tarih boyunca, toplumu ada izgiye, hatta ada izginin ilerisine
gtrmeyen mdahaleleri yapan yneticiler, sulanmlar, aalanmlardr! Nasl ki, zamanlamasn
bilmeyen yneticilerin yaptklar mdaheleler de kendileri iin hayrl olamamtr... Toplumsal
mdahelelerde hem zamanlama, hem karakter nemlidir.
Haim can'n bir ynetim kalb vard:
Gittii vilayette gze grnr i yapmak isterdi: Hasta-hane, okul, park, anacadde gibi... Ama ou
ilde bu iler iin gerekli para bulunmazd. can, gittii vilayette hemen bir "...Gzelletirme Dernei"
kurard. O yllar, sava yllar olduu iin, ayn zamanda yokluk yllar idi... Kahve, ay, bez,
264 SMET BOZDA
benzin, gaz, un, pirin, eker vb. birok datma tbi maddelere Ankara'da nfuzunu kullanarak biraz
fazlaca getirtir, sonra bu ihtiyac olanlara: "Git, gzelletirme derneine bata bulun, sonra sana
istediini verelim" derler, bylece elde edilen paralarla imar ilerine girilirdi...
Tek parti dneminde bu iler, rahat yrmt ama, 1946'da ok partili rejime geilince, can'n bu
metazori balar ikayet konusu olmaya balad... Burada da durum byleydi ve devlet datmnn
haraca balanmas, basnda eletirilere yol ayordu.
Bu satrlarn yazar, 1946 yl Bursa'snda hem bir gazetenin sorumlusu ve yazar, hem Demokrat
Parti'nin Kurucu l Ynetim Kurulu yesi idi... Valiler, partilere kar tarafsz kalmalar gerekirken,
Haim can, aktan aa Halk Partisi'nden yana arlk koyuyor; hatta ok daha ileri giderek,
Demokrat Partililer'in kylerde ve nahiyelerde atklar tekilatlarnn levhalarn skyor, yneticilerinin
karakollara ekilip dvlmelerine seyirci kalyor ve hatta Demokrat Parti yanllarnn, kylere,
nahiyelerine gitmelerini yasaklyor, gidenleri jandarma ile durdurup, geri eviriyordu! Direnenleri
jandarma, karakola ekiyor, vcuduna kan oturuncaya kadar dayaktan geiriyor, bazlarnn lm bu
yzden oluyordu... Valinin bu partizanln gazetemizde ar bir dille aklyor ve ileri Bakanl'na
ekilen telgraflarn hibirine olumlu bir karlk, almak mmkn olamyordu. Demokrat Parti'nin
karsnda Halk Partisi silinmi, yerine, "Devlet" geip otur-
mutu. Demokrat Partililer'i sopadan geiren bir karakol onbasn Haim can, "kr Onba deil,
Mareal kr Onba" diye nitelemekteydi!
Toplum yapsna, bu yanl yoldan girip mdahele eden can, bir baka toplum suu daha iliyor;
yarn smet Paa "Demokrasiye Paydos" dedii zaman, Demokrat Parti'nin yksek kademe
yneticilerini daraacna gnderecek sahte dosyalar hazrlamakta da zaman kaybetmedi: DP l Bakan
Hulusi Kymen'in "Halk isyana tevik etmek" suundan; gazeteci ve l Ynetim Kurulu yesi smet
Bozda'n, "ihtill propagandas" yapmaktan, Hayri Terziolu'nun, "negl Kaymakaml binasn
basarak seim sonularn deitirmek teebbsnden" her birimizi ipe gnderecek dosyalar da el
altnda bulundurdu. Sonradan bu dosyalar, MT arivlerinde bulunup, zamann Babakan Yardmcs
Samet Aa-olu tarafndan basna aklanmtr.
Buna ramen Demokrat Parti Bursa seimlerini ezici ounlukla kazanm ve Partisinin iktidara
gelmesine destek olabilmitir. Fakat 15 maysta vali, makamna gitmekten bile korkuyor, DP
yneticilerinin yardmna snyor ve bizimle ayn araba iinde makamna gelerek, halka DP'ye
dmanl olmadn ispatlamaya alyordu. Oysa btn yneticiler, DP'nin "Devri Sabk
yaratmamak" karar ile aklanm bulunuyorlard.
Haim can, hem vali hem de yksek dereceli bir MASON'du... ileri Bakanl'nda destek bulmakta
gecikmedi,
266 SMET BOZDA
nce Samsun Valilii'ne, ora halk -Demokrat Parti'ye kar gemi tutumundan tr- istemedii iin,
Balkesir Valilii'ne atanmt. Ama Balkesirliler de istemiyorlar, ileri Bakanl yksek
brokratlarndan destek grmesine ramen, vilayet halk kafile kafile Ankara'ya gidiyor ve valilerinin
deitirilmesinde direniyorlard...
Tam bu srada Bulgaristan, yeni ynetime bir srpriz yapt ve Trkiye'ye gelmek isteyen Trklere snr
kaplarn at; binlerce insan snrdan Trkiye'ye komaya balad...
Yeni iktidar hemen bir "skan Umur Mdrl" kurup, bunu bir Devlet Bakan'na balad... Bu Devlet
Bakan da, DP'nin Genel Ynetim Kurulu'nda grevli Fevzi Ltf Kara-osmanolu'ydu... F.L.
Karaosmanolu da masondu. ileri Bakanl'nn mason ileri gelen brokratlar, kendisine Umum
Mdr olarak Haim can' teklif ettiler. Teklif yanl deildi. Gerekten Haim can, byle bir i iin,
biilmi kaftan saylrd... Ancak, ar ve sulu bir mazi tayordu. Onu, bir vilayette vali grmeye
dayanamayan Demokrat Partililer valiliin de stnde -Babakan adna hareket eden- bir Devlet
Bakan'n Umum Mdr olarak bir trl benimseye-mediler... Bu sefer milletvekilerinin ikayetleri
balad. O kadar, ki, Mason milletvekilleri de can'n grevinden uzaklatrlmas iin,
Karaosmanolu'nu sktryorlard.
Fakat gel gelelim, ince bir nokta vard: Haim can, yksek dereceli bir masondu. "stad Azam"
seviyesinde bir itibar vard.. Fevzi Ltf de yksek dereceli bir masondu, 33.
dereceye kadar kmt ama, Haim can'n mertebesi onun da ok stndeydi... Bu yzden, Haim
can, Umum Mdr olarak bakanm odasna girdii zaman; Fevzi Ltf hafife oturduu koltuktan
ayaa kalkar gibi yapyor, her ne kadar bu hareketini sezdirmemeye dikkat ediyorsa da, hem fark
ediliyor hem bu davran aktan aa eletiriliyordu...
Haim can'n valilik yapt Antalya, Bursa, Balkesir Milletvekilleri bir olmular, -semenlerinin basks
yznden- Haim can'm Umum Mdrlk'ten alnmasn dayatyorlard. Fevzi Ltf, Haim can',
hem mason olduu hem de iinde baarl olduu iin savunuyor, direniyordu...
Bu karlkl ekimeden Babakan ve Demokrat Parti Genel Bakan Adnan Menderes'in de haberi
vard; fakat arkada Fevzi Ltf'nn hatrn krmamak iin, ie mdehale etmiyordu. Fakat, Fevzi
Ltf Karaosmanolu ve Haim can gibi mason olan, Balkesir Milletvekili ve Genel dare Kurulu yesi
Stk Yrcal da konuyu, Demokrat Parti Genel dare Kurulu mzakeresine getirince, i, partinin "Devri
Sabk yaratmamak" teahhdnn ne kadar geerli olduu noktasna kadar uzad! Fakat Menderes'in
direnmesi ve partinin teahhtlerine sadk kalmas gerektii prensibine snlarak durum geitirildi!
Fakat tam o gnlerde DP Bursa l Kongresi vard ve Adnan Menderes, bu Kongrede, smet Paa'nn
haksz hcumlarna cevap verecekti! Basn gelmi, Kongre balam, Bave-kil'in smet Paa'nn son
konumalarna cevap verecei bilin-
268 SMET BOZDA
diinden, Atatrk Caddesi'nin byk bir blm partililer ve merakllar tarafndan doldurulmutu...
Menderes krsye geldi "Muhterem Bursallar;" diye sze balaynca, btn salon bir azdan: "Haim
can Haim can?.." diye tempo tutmaya balad...
Menderes, Kongrenin mesajn hemen fark etti, ama anlamazla gererek szne devam etmeyi
denemek istedi; kalabaln daha baskl sesi "Haim can" diye salonu iirip sokaa srad... Bu
sefer sokak, tempoya katld; "Haim can, Haim can..."
Menderes, Bursallara istediklerini vermeden konuamayacan anlad. "Peki, peki... anlyorum...
Ankara'ya dnmde Haim can'n iine son verilecektir..."
Bir alk tufan, salonu ve caddeyi doldurdu... Gerekten Menderes, Ankara'ya dner dnmez,
Karaosmanolu'nu davet etmi, durumu anlatm ve Haim can'n iine son verilmiti.
Bunca yl getikten sonra dnyorum: Evet, Haim can'n iine son vermek bir hakszlk, bir
partizanlk... Fakat onu mr boyu hapse gnderecek sularn grmezden gelmek, az iyilik mi?..
Kiileri, yle veya byle avutabilirsiniz; ama kitleleri asla! Demokrasinin fazileti burada deilse, nere-
dedir?
AIK TOPLUM
GEORGE SOROS

Ismet Bozdağ - Darağacında Bir Başbakan Menderes PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ismet Bozdağ - Darağacında Bir Başbakan Menderes PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

smet Bozda _ Daraacnda Bir Babakan Menderes

73- MENDERES... MENDERES...

BALAYAN YEN DNEM

102 SMET BOZDA

109- MENDERES... MENDERES...

112 SMET BOZDA

115* MENDERES... MENDERES...

127- MENDERES... MENDERES...

130 SMET BOZDA

136 SMET BOZDA

140 - ISMBT BOZDA

173* MENDERES... MENDERES...

176 SMET BOZDA

183- MENDERES-.. MENDERES...

188 SMET BOZDA

198 SMET BOZDA

215- MENDERES... MENDERES...

217* MENDERES... MENDERES...

224 SMET BOZ DA

226 SMET BOZDA

227- MENDERES... MENDERES...

241* MENDERES... MENDERES...

243* MENDERES... MENDERES...

246 - SMET BOZDA

You might also like