Türki̇yede 5 Yil - Li̇man Von Sanders

AA
Be Sene
Liman von Sanders
M
YEDTEPE YAYINEV
Yeditepe Yaynevi: 48
Hatra: 1
Trkiye'de Be Sene
Liman von Sanders
eviren:
Osmanl Genelkurmay
Askeri Tarih Encmeni Tercme Heyeti
. . v f V- * i*
Yaiyna Hasrlayan: Muzaffer Albayrak
Yeditepe Yaynevi
Dzen: Burhan Maden
Kapak: Sabahattin Kana
Bask-Cilt: enydz
Gmsy Cad.
No: 3, K: 2 Topkap/stanbul
Tel: 0212 483 47 92
ISBN: 978-975-6480-56-4
1. Bask: Ekim 2006

2. Bask: Aralk 2006
3. Bask: ubat 2007
Yeditepe Yaynevi
ataleme Sk. No: 27/15 34410 Caalolu-stanbul
Tel: (0212) 528 47 53 Faks: (0212) 512 33 78
http;/ /www.yeditepeyayinevi.com
e-mail: bt@yditepeyayinevi.com
TRKYE'DE BE SENE
Liman von Sanders
eviren
Osmanl Genelkurmay
Askeri Tarih Encmeni Tercme Heyeti
Yayna Hazrlayan
Muzaffer Albayrak
Liman von Sanders
17 ubat 1855'te Stolp'da (bugn Polonya'da Slupsk) dodu.

1874te Essen muhafz birliinde subayla balad. 1911'de gene
rallie ykseldi. I. Dnya Sava yaklarken Osmanl ordusunda
yenilik yapmak iin Almanya'dan istenen askeri heyetin bakan
olarak 14 Aralk 1913'te stanbul'a geldi. Savatan nce balang
ta Osmanl I. Kolordusunun kumandanln yapt, daha sonra
ordu genel mfettii grev ve salahiyetini stlendi. 1914'e kadar
Osmanl ordusunda baz reform almalar yapt. Almanya ile
yaplan anlama gereince mareallik rtbesine ykseltilen von
Sanders, 25 Mart 1915'te de anakkale'de V. Ordu komutan oldu.
anakkale'de tm idari yetkiyi eline alan von Sanders, yaklak
dokuz ay sren bu savalarda Ingiliz-Fransz mttefik ordusuna
kar grevini srdrd.
1917-1918 yllarnda bu kez Filistin Cephesi'nde IV., VII. ve
Vm. ordulardan oluan Yldrm Ordular Grubu komutanlna
getirilen Liman Von Sanders, burada da ngilizlere kar Filistin
ve Suriyeyi savundu. Eyll 1918'de Filistin Cephesi yarlnca
kuvvetlerini Halep'e kadar ekti. Burada Yldrm Ordular Grubu
Komutanl'n Mustafa Kemal Paa'ya devrederek Almanya'ya
dnmek zere stanbul'a hareket etti. Mondros Mtarekesi'nden
sonra bir sre stanbul'da gzaltnda tutuldu. Alman askerlerinin
geri gnderilmesi almalarn stlendi ve daha sonra kendisi de
Almanya'ya hareket ettiyse de Malta'da bir sre sava sulusu
olarak tutuldu ve 1919 yl iinde Almanya'ya dnebildi. Son yl
larn anlarn yazarak geirdi, 22 Austos 1929 ylnda Mnih'de
74 yandayken ld.
Sanders'in Trkiye ile ilgili iki eseri vardr, Malta'da sava
sulusu olarak bulunduu sre iinde yazd "Trkiye'de Be
Sene" ve "Millet-i Mselleha".
Liman von Sanders (1855-1929)
K saltm alar
h.n: hazrlayann notu

t.h.n: tercme heyeti notu
km: kilometre
m: metre
an: santimetre
NDEKLER
Sunu............................................................. ................................. ..... 11

Liman von Sanders ve Kitab................... ............................................. 15
Trkiye'de Be Sene................................................................................19
nsz........................................................... ...............................................21
Trkiye'ye Nasl Geldim.........................................................................23

stanbul'daki Sefaret Heyetleri: Amiral Limpus ve General
Baumann.......... ............ ....... ............... .... .... ....................... 35
Dnya Sava'nn Balangcna Kadar Almanya Asker Heyeti ..41
Dnya Sava'nda Trkiye'nin Tarafsz Gnleri........................... 43
Trkiye'nin Dnya Sava'na Girii........ ............................................52
Kafkasya'da ve Svey Kanal'nda lk Muharebeler.........................57
1915 Senesi
anakkale Muharebeleri Balamadan nceki Zaman..................... 69
anakkale Kara Muharebelerinin Birinci Ksm...............................80
anakkale Savalan'nm kinci Ksm............... ............................... 110
anakkale Savalar Srasnda Dier Trk Cephelerinde
Gelien Olaylar....................................... .................... ..........................135
Kafkasya............................................................ ..... ............................135
Irak......... .......................................... ................................................ 137
Msr........................... ................................ ......... .......... ...... ..... .....138
1916 Senesi
1916 Senesinde eitli Cephelerde Meydana Gelen Olaylar............141
Alman Asker Heyeti:........................................................................141
8 Trkiye |de Be Sene Liman von Sanders 9
Kk Asya (Anadolu)..................................... ............................146 kinci eria Muharebesi................................................................267

Ksten Adas'nn Zapt.................................................................. 146
Avrupa'ya Trk Birliklerinin Gnderilmesi.................................150 Haziran Ay..................................................................................... ... 285
Kafkasya ..........................................................................................154 Temmuz Ay....................................................................................... 299
Irak------------------------- .----------------------- ------ ---------------- 163
Msr................................................................................................174 Austos Ay.........................................................................................307
Muhtelif Hadiseler..........................................................................179 Eyll Ay............................ .............. ,..................... ... .... ........................ 325
19 Eyll Byk Taarruzuna Kadar....................................... ....... 325
1917 Senesi
Yldrm Grubu'nun Kuruluundan nceki Olaylar.........................187 19 Eyll ngiliz Taarruzu............................................................... 334
Alman Asker Heyeti................................................. .....................187 Nasra Baskn..................................................................................... 341
Kafkasya Cephesi............................................................................. 191 am'a Doru Ricat............................ ............................................... 344
Irak................................................................. ............. .................... 194
Ekim Ay..................................................................................................365
Msr.......................... ........ ...............................................................200
Halep'e Kadar Ricat...........................................................................365
Anadolu......................................................... ........... ............ ........ 205
Son Gnler.................... .......................................................................... 379
Yldrm.................................................................................................... 211
Irak................................................................................... ................221 Son Sz......................................................................................................385
Msr................................................................. ..................................222
Liman von Sanders'in 'Trkiye'de Be Sene" simli
Kitab Hakknda Asker Tarih Encmeninin Aklamalar..............387
Trkiye'nin Yldnmn Haricindeki. Cephelerin Olaylar................. 225
Akla Kavuturulmas Gereken Maddeler................................ 389
Kafkasya............................................................................................. 225
anakkale........................................................................................... 397
Anadolu.............................................................................................. 225
Irak Cephesi....................................................................................... 412
Dier Olaylar.......................................................................................227
ndeks...... ................................................................................................ 417

1918 Senesi 1 Mart a Kadar Olan Olaylar............................................ 235
Haritalar 433
Filistin Cephesi'nde Mart A y................................................................. 241
Birinci eria Meydan Muharebesi.....................................................254
Nisan Ay................................................................................................... 259
Mays Ay................................................................................................... 267

Sunu
Osmarth Devletinin girdii son savata; en hayat! ve kritik

I cephelerde, adeta lm kalm mcadelesinin verildii sava sah-
I nelerinde ordu komutanl yapan Liman von Sanders, Trki-
I ye'de en ok tannan ve bilinen yabanc asker olmutur. Hatta
I Trkiye'de kald be sene zarfnda bizden biri gibi kabul de
I grm, "Liman Paa" olarak tannmt.
Liman von Sanders Aralk 1913'te, Osmanl Devleti ile Al-
I manya arasnda imzalanan askeri anlama vesilesiyle Osmanl
I ordusunda slahat ve dzenleme yapmak zere gnderilen Askeri
I Heyet'in bakan olarak Trkiye'ye gelmiti. Ancak orduda slahat
I adna henz bir ey yapamadan I. Dnya Sava balad. Liman
I Paa, savan banda ve sonunda Osmanl Devleti'nin varl
asndan ok kritik nemi haiz iki cephede ordu komutanlna
tayin edildi. Liman Paa savan banda komutan olarak gittii
t anakkale'de Trk askerinin gsterdii harikulade direni ve
I kahramanlkla zafer kazanarak byk bir itibar ve erefe mazhar
I oldu. Savan son ylnda tayin edildii Suriye ve Filistin blge-
[ sindeki Yldrm Ordular Grubu komutanl vazifesi ise tam ter
sine bozgun ve byk bir ricatla son bulmutu.
Mondros Mtarekesi'nin imzaland gn olan 31 Ekim
| 1918de Yldrm Ordular Komutanln Mustafa Kemal Paaya
devreden Liman Paa, stanbul'a dnm, bir mddet Trki-
12 Trkiyed e Be Sene Liman von Sanders 13
ye'deki Alman askerlerinin vatanlarna dnn organize ettik eine yazd mektupta Liman'n yazdklar hakknda; "Ben, Li
ten sonra nihayet kendisi de bir gemi ile 29 Ocak 1919'da Alman man'n hatrasn okuyorum. Ne tuhaf adam. Harpte ne iyi yaplm ise,
ya'ya hareket etmiti. Ancak bu yolculuu Malta'da kesintiye fa ili o, ne m anasa ve kt ise bakalar; tabii, bata ben. Sonra da, hep
uram ve burada ngilizler tarafndan sava esiri olarak tutuk-! Alman zabitleri yapyor. Trk zabitlerinden nadiren bahis var. Ah! Ne
lanmt. Malta'da 21 Austos 1919 tarihine kadar tutulan Liman ise, neferlere ltfedip "iyi zabitler -yani Almanlar- idaresinde olurlarsa
von Sanders sonunda lkesine dnebilmiti. i iyi i grrler" diyor. ...Trk paalar arasndaki mlum rekabet ve bu-
Malta'da kald sre ierisinde yazd hatrat "Fnf Jahre |nun neticesi birbirine yardm etmemek hususunun bertaraf edildiini
sylyor. Hakikaten edepsiz adam. Bu harpte bizde byle bir hal mi zu
Trkei" (Trkiye'de Be Sene) adyla Berlin'de 1920 ylnda yaym- j
land. Osmanl Genelkurmay Askeri Tarih Encmeni tarafndan] hur etmiti? " demektedir.
tercme edilen hatrat, 1921 ylnda stanbul'da neredildi. Ter-i Bir hatrat okurken peinen gz nnde bulundurulmas ge
cme basknn orijinalinden farkl olan yn; Askeri Tarih Enc reken husus, yazlanlarn sbjektif olabileceini unutmamaktr.
meni tarafndan; Liman von Sanders'in hatratndaki baz yorum-1 Ancak yine de Liman von Sanders'in, ahit olduu ve kitabna
lara ve gerei yanstmadna inandklar olaylara dair aklama-1 aktard baz olumsuzluklar, kabullenmesi zor da olsa gerektir.
lann eklendii blmdr. Nitekim bu hususta Liman von Sanders'in hatratnn Osmanlca
Bu kitapta biz, Osmanl Genelkurmay'mn Osmanlca olarak] tercmesine bir nsz yazan Genelkurmay nc ube Mdr
ve Asker Tarih Encmeni Bakan Hseyin Hsn Emir;
yaymlad bu hatrat ekiyle beraber Latin harflerine evirdik.]
"...Aktard dier olaylar ve dncelerine gelince; muhterem bir ordu
Esas aldmz nshaya sadk kalmak artyla, genel okuyucu]
kumandanmzn pek yerinde olan dnceleri hakknda tekrar edeceiz
tarafndan anlalmayacak derecede adal olan Osmanlca kelime]
ki, Liman'n kendi ahitliine ve bilgisine dayal olan beyanat ekseriyet
ve kelime gruplarn cmlenin slubuna ve manasna zarar ver-J
le dorudur, iittiklerine ve ahs dncelerine ait olanlar ise hataldr.
meyecek ekilde sadeletirdik. Kitap, Almanca'dan tercme edi-1
Btn yazlarnda derin bir Almanlk hissinin ve taraftarlnn hkim
lirken lzumlu grlen yerlere dipnotlar konmutu. Bu dipnotla-]
olmas keyfiyetine gelince; buna aresiz tahamml edeceiz. nk ona,
n, baz kk aklamalar iin bizim koyduumuz dipnotlardan
en bandan rza gsterm iiz" diyerek bu hatrat deerlendirirken
ayrt etmek zere; tercme heyetinin dipnotlar "t.h.n" ksaltma-]
esas alacamz ilkeyi ok gzel izah etmektedir.
syla, kendi dipnotlarmz da "h.n" (hazrlayann notu) ksaltma- j
syla verdik. stanbul, Eyll 2006
Tarih sahnesinden ekilen Osmanl Devleti'nin son demlerin- Muzaffer ALBAYRAK
de be sene ordu komutanlklarnda bulunmu bir kiinin hatrat i
bizim iin phesiz ok nemlidir. Liman von Sanders gibi milli]
hisleri kuvvetli bir asker iin tabii ki Alman menfaatleri her ey-]
den nce gelmekteydi. Bunun yan sra her ey olup bittikten son-]
ra kaleme alman bu hatratta eskiye dayal dostluk ve dmanlk-]
lar, ahsi duygu ve dncelerin n plana kmas muhtemeldir.]
Bu cmleden olarak 1921 ylnda hatrat okuyan Enver Paa'nm]
Liman von Sanders ve Kitab
Liman von Sanders, Balkan Sava'ndan zayf ve klm

olarak kan Trkiye'de, geni apta asker slahat yapmak iin
hkmetin uygun grmesiyle Almanya tarafndan seilmi olan
mehur generaldir. O'nun hreti Trkiye'ye gelmesiyle balar.
Liman von Sanders 1913 senesi sonunda byk bir maiyyetle
stanbul'a gelmi ve dorudan doruya Osmanl Hkmeti ile
imzalad bir mukavele ile bir Trk paas olarak Osmanl hiz
metine girmiti. Bizde takriben, bir bar ve drt sava senesi, az
mhim olmayan, bir rol oynad. Savatan nce balangta 1. Ko-
lordu'muzun kumandanln yapm ve daha sonra ordu genel
mfettii grev ve salahiyetini stlenmiti. Savan ilk senesin
de 5. Ordu'muzun kumandan ve son senesinde Yldrm Ordular
Grubu'nda, von Falkenhayn'n halefi olarak bulundu ve anakka
le, Filistin ve Suriye'de mukadderatmz idare etti.
Bu zatn bize dair yazd kitap, ne olursa olsun, bizce nem
siz saylamazd. Onun iin tercme ve neri yetkili makamlarca
uygun bulunmu ve bunda isabet olmutur.
Bu eserde, her Trk ilk olarak; iimizde birok seneler yaa
yan ve ordularmza barta ve savata kumanda eden yabanc bir
generalin bize dair ahs gr ve dncelerini okuyup istifade
edecek; ikinci olarak hizmetimizdeki bir ecnebinin niformamz
giymekle, szlemeler imzalamakla, geici olarak da olsa zihniyet
ve millet deitirmesine imkn olmadn renerek ibret alacak-
i tr. Bu kitabm nc bir faydas da Dnya Sava tarihimizi ksa
i olarak nakl ve hikye etmesidir.
16 Trkiye d e Be Sene
Kanal seferlerimiz, Sarkam maceramz, Galiya, Romanya

ve Makedonya gsterileriyle, Kafkas ve ran fthatmz hak
knda Liman'n ac eletirileri srf birer hakikattir. Bunlarn, lyk
olduklar ehemmiyetle, hafzalarmzda yer tutmas gerekir.
Aktard dier olaylar ve dncelerine gelince; muhterem
bir ordu kumandanmzn pek yerinde olan dnceleri hakknda
tekrar edeceiz ki, Liman'n kendi ahitliine ve bilgisine dayal
olan beyanat ekseriyetle dorudur. ittiklerine ve ahs dnce
lerine ait olanlar ise hataldr. Btn yazlarnda derin bir Alman-
lk hissinin ve taraftarlnn hkim olmas keyfiyetine gelince;
buna aresiz tahamml edeceiz. nk ona, en bandan rza
gstermiiz.
Tercme heyeti, baz faydal aklamalaryla dzeltmelerde
bulunduu gibi Tarih-i Asker Encmeni de kitabm sonuna ilave
ettii grleriyle, baz gereklere aklk getirdi. Bu ekilde
okuyucu, mhim noktalar hakknda yanl fikirler edinmekten
kurtulabilecektir.
Liman von Sanders'in hatrt, kendisinin Trkiye'de pek
bahtiyar bir hayat srmediini gsteriyor. etin tabiat derhal
anlamazla meydan aard. Trkiye'deki Almanlarn byk
ounluu, Liman'da sevimli ve saygdeer bir ahsiyet bulma
mlard. Bunlar Liman'dan yalnz nefret ve ikyet ederlerdi.
Enver, onun gznde bir rakipti. Alnanlardan her kim Enver'in
evresine ve himayesine girdiyse, Liman ona dman olmutur.
Alman ataemiliteri ve asker delegesi General von Lossow ile
Osmanl Genelkurmay Bakan General von Bronsart mirin hi
ekemedii iki mhim ahsiyetti. Liman, Trkiye'deki bu vaziye
tiyle, kendini birok ahs tahrik ve mnakaalara, ztrablara
maruz brakt.
Trklere gelince, onu iyi tanyanlar arasnda, leh ve
aleyhdarlar vard. Fakat bir noktada ayn dncede idiler: Li
man, orta derecede bilgi ve yetenee sahip, sert ve hain bir Al
man generalidir.
Liman von Sanders 17
anakkale'de Trk silahlan ve Trk yiitleri onu pek zorlu

dmanlara kar muzaffer etmilerdi. Onun sava stratejisi, a
nakkale'nin ilk gnlerinde olduu gibi nihayetine kadar da sa
lam ve ak saylamaz. lk karma gnlerinde dmann Anbur-
nu mntkasnda, Conkbayn'ndan sahile atlmasn 19. Tmen
Kumandan Mustafa Kemal Bey'e (Mustafa Kemal Paa) ve
Seddlbahir mntkasnda dmann durdurulmasn, 26. Alay
Kumandan Binba Kadri Bey'e borludur. Biz burada bu isimleri
zikrederken btn bu muharebelere katlan kiilerin ve birliklerin
gayretlerini kmsemiyoruz. Aksine, anakkale'de paadan
temene kadar, btn kumandanlar ve btn birlikler g ve
kuvvetlerini tamamen sarf etmilerdir ve ite ok stn dman
lara kar kazanlan baarnn btn srr bundadr.
Liman von Sanders, anakkale'de tel rg mnialar gerisin
de topraa yerlemi stn bir dmana kar lzumsuzca h
cumlar yaptrarak gereksiz telefata sebep olmakla sulanr. Bu
hkm bizzat tarihe brakmakla daha iyi etmi oluruz.
Liman'n savataki son grevi, Yldrm Ordular Grubu'nun
bandaki faaliyeti olmutur. Burada general, ne kat bir savunma
yapt ne de Falkenhayn'm savunma usuln takip etti. Onun bu
radaki en byk talihsizlii kuvvetlerinin pek zayf olmasdr.
Fakat btn varn younu birinci hatta sokmak ve elde hibir
ihtiyat brakmamakla bu talihsizlii yine kendisi artrmt.
Yldrm'n elm akbeti, kumandan iin erefli bir son olma
mt. Liman'n sevk ve idaresinin bundaki hata ve sevaplarn
gelecek iin faydal dersler hlinde tespit etmek ve daha yaplabi
lecek olanlarla yaplmlar mukayese etmek yine tarihin vazifesi
dir.
Genelkurmay nc ube Mdr
ve Asker Tarih Encmeni Bakan
Hseyin Hsn Emir
16 Trkiye 'de Be Sene
Kanal seferlerimiz, Sarkam maceramz, Galiya, Romanya

ve Makedonya gsterileriyle, Kafkas ve ran fthatmz hak
knda Liman'n ac eletirileri srf birer hakikattir. Bunlarn, lyk
olduklar ehemmiyetle, hafzalarmzda yer tutmas gerekir.
Aktard dier olaylar ve dncelerine gelince; muhterem
bir ordu kumandanmzn pek yerinde olan dnceleri hakknda
tekrar edeceiz ki, Liman'n kendi ahitliine ve bilgisine dayal
olan beyanat ekseriyetle dorudur. ittiklerine ve ahs dnce
lerine ait olanlar ise hataldr. Btn yazlarnda derin bir Alman-
lk hissinin ve taraftarlnn hkim olmas keyfiyetine gelince;
buna aresiz tahamml edeceiz. nk ona, en bandan rza
gstermiiz.
Tercme heyeti, baz faydal aklamalaryla dzeltmelerde
bulunduu gibi Tarih-i Asker Encmeni de kitabn sonuna ilave
ettii grleriyle, baz gereklere aklk getirdi. Bu ekilde
okuyucu, mhim noktalar hakknda yanl fikirler edinmekten
kurtulabilecektir.
Liman von Sanders'in hatrt, kendisinin Trkiye'de pek
bahtiyar bir hayat srmediini gsteriyor. etin tabiat derhal
anlamazla meydan aard. Trkiye'deki Almanlarn byk
ounluu, Liman'da sevimli ve saygdeer bir ahsiyet bulma
mlard. Bunlar Liman'dan yalnz nefret ve ikyet ederlerdi.
Enver, onun gznde bir rakipti. Almanlardan her kim Enverin
evresine ve himayesine girdiyse, Liman ona dman olmutur.
Alman ataemiliteri ve asker delegesi General von Lossow ile
Osmanl Genelkurmay Bakan General von Bronsart mirin hi
ekemedii iki mhim ahsiyetti. Liman, Trkiye'deki bu vaziye
tiyle, kendini birok ahs tahrik ve mnakaalara, ztrablara
maruz brakt.
Trklere gelince, onu iyi tanyanlar arasnda, leh ve
aleyhdarlar vard. Fakat bir noktada ayn dncede idiler: Li
man, orta derecede bilgi ve yetenee sahip, sert ve hain bir Al
man generalidir.
anakkale'de Trk silahlar ve Trk yiitleri onu pek zorlu

dmanlara kar muzaffer etmilerdi. Onun sava stratejisi, a
nakkale'nin ilk gnlerinde olduu gibi nihayetine kadar da sa
lam ve ak saylamaz, tik karma gnlerinde dmann Arbur-
nu mntkasnda, Conkbayn'ndan sahile atlmasn 19. Tmen
Kumandan Mustafa Kemal Bey'e (Mustafa Kemal Paa) ve
Seddlbahir mntkasnda dmann durdurulmasn, 26. Alay
Kumandan Binba Kadri Bey'e borludur. Biz burada bu isimleri
zikrederken btn bu muharebelere katlan kiilerin ve birliklerin
gayretlerini kmsemiyoruz. Aksine, anakkale'de paadan
temene kadar, btn kumandanlar ve btn birlikler g ve
kuvvetlerini tamamen sarf etmilerdir ve ite ok stn dman
lara kar kazanlan baarnn btn srr bundadr.
Liman von Sanders, anakkale'de tel rg mnialan gerisin
de topraa yerlemi stn bir dmana kar lzumsuzca h
cumlar yaptrarak gereksiz telefata sebep olmakla sulanr. Bu
hkm bizzat tarihe brakmakla daha iyi etmi oluruz.
Limann savataki son grevi, Yldrm Ordular Grubu'nun
bandaki faaliyeti olmutur. Burada general, ne kat bir savunma
yapt ne de Falkenhayn'm savunma usuln takip etti. Onun bu
radaki en byk talihsizlii kuvvetlerinin pek zayf olmasdr.
Fakat btn varn younu birinci hatta sokmak ve elde hibir
ihtiyat brakmamakla bu talihsizlii yine kendisi artrmt.
Yldrm'm elm akbeti, kumandan iin erefli bir son olma
mt. Liman'n sevk ve idaresinin bundaki hata ve sevaplarn
gelecek iin faydal dersler hlinde tespit etmek ve daha yaplabi
lecek olanlarla yaplmlar mukayese etmek yine tarihin vazifesi
dir.
Genelkurmay nc ube Mdr
ve Asker Tarih Encmeni Bakan
Hseyin Hsn Emir
Trkiyede Be Sene
Liman von Sanders
nsz
Bu kitap, Malta'da tutuklu olarak bulunduum zaman iinde

yazlm ve vatana dnte belgelerime bakarak tamamlanmtr.
Trkiye'de geen be senelik hizmet hayatm, yalnz Dnya
Sava'na ait dmanlara kar deil, Alman Islah Heyeti'nin n
fuz ve tesirini devaml olarak azaltmaya alan kiilere kar da
mcadele ile gemitir.
Bu mnasebetle, zor zamanlarda vefakrca bana yardmc
olmu olan Alman ve Trk arkadalarma teekkrlerimi suna
rm.
Kasm 1919
Liman von Sanders
Trkiye'ye Nasl Geldim
15 Haziran 1913, hametli imparatorun1 tahta k yldn

mnde, asker kabineden gelen bir yazda Trkiye'ye gidecek
Alman asker heyetinin bakanln kabul edip etmeyeceim
soruluyordu.
Ben bu tarihte, Alman ordusunun en kdemli bir tmen ko
mutan olarak Kassel'de 22. Tmen'e komuta ediyordum.
Prusya ordusunda her eit hizmeti yapm, senelerce kur
may heyetlerinde bulunmu, yabanc lkelerde birok seyahatler
yapm isem de ne Trkiye'yi grm, ne de orann durumuna ait
rbir incelemede bulunmutum.
Bu sebeple u soru benim iin tamamen zamanszca ortaya
[kt.
Asker kabinenin yazsna ekli olup stanbul'daki Alman Sefi
ri Baron VVangenheim'dan gelen telgraf yeni grevin ama ve
snrlarn aadaki szlerle aklyordu:
"Alman siyasetinin, Osmanl Asyasnn imarn ciddi ve sami

mi olarak esas kabul ettii kanaatiyle sadrazam, Trk ordusunun s
lah iin bir Alman generali seip gndermek zere hametli impa
rator hazretlerine ricada bulunmam talep etmektedir.
1 1888-1918 tarihleri arasnda Alman mparatoru olan II. Wilhelm, (hj)

Ayrntlar henz kararlatrlmamtr.

Bu makamn btn asker meseleleri iine alan gayet geni yet
kileri tamas dnlmtr. General, dier btn Alman slahat
larn bakanlnda bulunacak ve Osmanl ordusundaki alma
nn bir btn olarak ve maksada uygun olmasndan sorumlu bulu
nacaktr. Generalin seferberlik ve asker harekt hazrlklar hakkn-
daki teklifleri de gelecekte muhtemel bir sava hlinde esas olacak
tr.
Byle bir makam iin tabii ki en mkemmel bir askeri kudret
sahibi kii sz konusu olabilir, yle bir ahs ki, zellikle birliklerin
kurmay bakanl vazifesinde pek ok tecrbesi grlm olsun.
Son savata* komutanlarla kurmay heyetlerinde fazlasyla kusur g
rldnden, bu makama getirilecek generalin balca grevi kur
may heyetlerinin iyi bir ekilde yetitirilmesine hizmet etmekten i-
baret bulunacaktr. Bununla beraber generalin, bir kolordu kurmay
bakan olarak baar kazanm, kurmay subay seyahatleri idare et
mi bulunmas zellikle gz nnde bulundurulmas gerekir.
Bundan baka, szn geirebilir salam bir karakter sahibi
olmaldr. Yabanc dil bilmesi ok gerekli deildir. nk Binba
von Strempel bu konuda ona yardmc olacaktr. Kanaatime gre bir
Alman generalinin davet edilmesi, Trklerin yenilgilerini Alman s-
lahatlanna balayan btn fikir ve yorumlan susturur. Bundan
baka bu davet, ngiliz slahatlarnm Trkiye'ye gelmesiyle yk
selmesi tabii olan ngiliz nfuzuna kar Almanya lehine bir denge
salayabilir.
Bu mracaatn kabul edilmemesi halinde, Babli yarm kalm
asker slahatn tamamlamaya kararl olduundan, gereken slahat-
lan temin etmek zere baka devletlere ynelmesinden korkulabi
lir.
Hlen gizli tutulmas iddetle temenni olunur.
mza
Wangenheim"
Vazife gayet erefli olduundan ve geni bir faaliyet vaat et]

tiinden tereddtsz muvafakat cevab verdim. Osmanl Hk
Balkan Sava, (t.hj)

meti ile aylarca devam eden grmelerden sonra Asker Heyet

Szlemesi stanbul'da hazrlanm ve incelenmek zere en yk
sek Alman makamlarna sunulmutu. Szleme 1913 senesi Ka
sm aynda kesinlik kazanm ve hametli imparator hazretleri
tarafndan imzalama yetkisi bana verilmiti.
Asker slah Heyeti'nin vazifesi kesinlikle asker olacakt. Sz
lemenin metni bu hususu aka ortaya koyuyordu.
Birok taraftan Alman asker heyetinin ayn zamanda siyaset
le uraacana dair yazlarla, gazetelerle yaylan haberler tama
men aslszd.
Asker heyetin, darya kar siyasetin iindeymi gibi g
rnmesi baka bir sebepten ileri geliyordu: Heyetin gnderilmesi
karar, bir siyasi karar eklini tayordu. nk Almanya'nn ok
nceden balam olan Trk siyasetine dayanyordu ve bu sfatla
her taraf alevlendirecek bir ate karabilirdi. Fakat grevi srf
Osmanl ordusunun slahyla snrlandrlm olan Asker Heyet
ile bu siyasetin hibir alakas yoktu.
Gnderilecek subaylar says, szlemeye gre 42 hesap e-
dilmiti. Byk ounluunu binba ve yzba rtbesini tayan
subaylar oluturacakt.
Kasm aynn sonunda imparator tarafndan kabul edilmekle
ereflendiim zaman, kiiler meselesi bahis konusu olunca impa
rator bana aadaki u szleri syledi:
" banda ister gen Trkler ister ihtiyar Trkler bulunsun, si

zin iin fark etmez. Siz yalnz ordu ile megul olacaksnz. Siyaseti
Osmanl ordusundan karnz siyasetilik o ordunun en byk ha
tasdr.
Siz stanbul'da ngiliz Bahriye Heyeti Bakan Amiral Limpus'a
rastlayacaksnz onunla iyi geininiz. O, donanma iin alyor siz
de ordu iin; her birinizin grevi birbirinden tamamen ayn bir sa
hadadr."
26 Trkiye'de Be Sene Liman von Sanders 27
Hametli imparator Trk veliahdna2 zel selamn iletmemlj daki durumunu gletirecei zannediliyordu. Bu sebeple Sefa
emrederken bana "veliahd asker tatbikata davet etmemi" tavsiye ret, yeni Alman heyetine kar mesafeli davranmay tercih etti.
etti ki bu ekilde veliaht ordu ile alakadar olsun ve milletine kar] Biz, 14 Aralk'ta -Trk takvimine gre aym banda- greve
bir nfuz kazansn. leride o kadar talihsiz bir akbete urayan! balamaya mecbur olduumuzdan zzet Paa ile birlikte Harbiye
veliahdn daha o zaman kendi arzu ve emeline sahip olmadna Nezareti'ne gittik. O gnk grev, byk kabul salonunda alman
imparator bilmiyordu. alaturka kahveyi konumadan imekten ibaret kald.
9 Aralk ta, hareketimden az nce imparator, beni ve askerli Bir-iki gn sonra padiahn3 huzuruna kabul olundum. Padi
heyetin birinci kafilesine mensup olan subaylar kabul edip ksa] ah yalnz Trke konutuundan, ben ise Trkeden bir kelime
bir konuma ile tavsiyelerde bulunurken yabanc bir lkede A14 bile anlamadmdan, zzet Paa tercmanlk yapyordu. Konu
man isminin erefini yceltmek ve yalnz asker vazifemizle ya-j mamz padiahn birka iltifat cmlesine mahzar olmaktan ibaret
amak fikrini kalbimize naketti. kald. Sonradan Osmanl hkmdarn her bakmdan iyiliksever
14 Aralk sabah stanbul'a ulatk. Sirkeci lstasyonu'nda bizi] ve esirgeyici bir koruyucu olarak buldum. Veliahtl zamannda
asker bandosuyla beraber tfaiye Alay'na mensup bir merasim otuz sene saraynda ve bahesinde hapsedilen bu kanaatkar ihti
bl karlad. Bu alay ben sonralar anakkale Sava'nda yar padiahn zannedildiinden fazla bilgili ve dardan bakld
gzide bir birlik olarak tandm.* ndan daha fazla muhakeme kabiliyetine sahip olduunu ok az
Bizi karlayanlar arasmda pek ok yksek rtbeli subay ve yabanc renebilmitir.
zellikle mkemmel bir Harbiye Nazr olan zzet Paa ve eskiden! Trklerin en byk makam sahibi olan Sadrazam Prens Said
beri stanbul'da bulunan Alman subaylar vard. Halim, ahsnda bir Asya by ile modem bir diplomatm va
zzet Paa'y ok iyi tanyordum. Paa uzun sre KasseM sflarn topluyordu. Sadrazam dier btn nzrlar gibi m
Hussar Alay'nda subay olarak staj yapm sonradan da ben ora kemmel Franszca konuuyordu ve gayet nzik bir kiiydi. Ksa
da kurmay subay olarak bulunduum srada bizdeki kurmaylk boylu ve ok hareketli olan Sadrazam, sonradan tam bir devlet
hizmetini takip etmek zere tayin edilmiti. adam olduunu ispat etmitir. Gen Trkler'in genellikle haddini
aan emellerini, 1917 ubat'nda grevi brakmaya mecbur oldu
Asker Heyet'i karlamaya Alman Sefareti'nden hi kimsenin
gnderilmemi olmas bizi hayrette brakmt. Sonradan ren u zamana kadar byk bir dirayetle dizginlemeye muvaffak
! olmutur.
dik ki -Asker Heyet'in stanbul'a gelii srf Alman sefirinin ahs
gayretiyle gereklemesine ramen- Sefaret, Asker Heyet'ten Dier nzrlar arasmda, o zaman Dahiliye Nzn olan Talat
daha imdiden uzaklamaya balamt. Asker Heyet'in daveti i zel bir yere sahipti. Onunla temas eden hi kimse, nadir kiilerde
yabanc memleketlerde byk bir galeyana sebebiyet verdiinden [grlen sevimli ve ekici ahsiyetinin tesirinden kurtulamazd.
dolay, heyetle aka birliktelik gstermesi, Sefaret'in stanbul- Enver bu srada albay rtbesinde, bir kolordu kurmay baka
n olup bilmediim bir hastanede tedavi gryordu.
2 O tarihte veliaht Vahdeddin'di. (h.n)
Bu bln mensup olduu esas alay iki taburuyla Dnya Sava'run banda Irak E
cephesine gitmiti. anakkale'ye giden alay, ona nispeten sonradan pek derme;!
atma kurulmu saylabilirdi. (t.h.n) 3 Padiah V. Mehmed Read. (h.n)
28 Trkiyede Be Sene I Liman von Sanders 29
Sonradan Trkiye'de devleti idare edenlerin ncsn te-I Esasen ben szlemede, Rus nfuzu karsnda geri ekilme
kil eden Cemali, stanbul'a geliimin daha ilk haftasnda, 1. Ko- manasna gelecek olan bir dzeltmeyle ie balamay istemiyor-
lordu Komutanln kendisinden devir ve teslim alrken tandmJ dum.
D grn olarak bir eit Garibaldi* grnnde bulunan b| Bugnk dncelerime gre, ordu lsahatnn bu kolordu
zat hi phesiz byk bir zekya sahipti. Bende brakt tesir# . .__ux_ , , , , _.
., , r , . . komutanln zerime almadan da yaplabileceine artlarn
ere, son fikrini, son hedefim bakalarna sylemek istemeyen b g " .. , , - , D l u u u . , *
0. ' _ , , , . .. ftnusat olduunu anlyorum. Bununla beraber bu komutanlm
adamd. Zaten ben de ona hibir zaman bir yaknlk gstermedin^ , ,. . , , L>, . ^
J yalnz birka hafta elimde kalabilmitir.
1. Kolordunun devir ve teslimi Asker Heyet Szlemesine* f ... _ . . . . . . , , _ ^
. . -j-- . j * ..i Ingiliz ve Fransz sefirlerinin de katlmasyla Rus Serin Gers,
ere yaplmt. Bu mesele o senenin Ekim aymda Almanya da , .. . . . .................................. '
, ij v r*,.. , u u u- _: Sadrazam nezdmde bir teebbste bulundu! Bu sefirler, bir Al-
soz konusu olduu zaman, Turk subaylanna, baehirlerindi; . 7*
gnn artlarna uygun bir talim ve terbiyeyi tatbik bir m e|rnan stanbul da en yksek asker makama tayin e-
olarak ortaya koymay uygun bulmutum. ilm esin in olamayacan aka beyan ediyorlard. Sadra-
, , , . _ zam Said Halim Paa ise kolordular idaresinin Trkiye'ye ait bir
Byle bir komutanln syas mcadelelere meydan vereceg . - ,
. . . . . * * 11 i .r nesele olduu cevabm vermiti,
n hi dnmemitim, ite hep bu komutanlk meselesi yzum F
dendir ki, kararlatrlm olan subay saysndan fazla bir tek Al Fakat iddetli anlamazlk bu cevapla bitmi olmuyordu,
man subay veya eri Trkiye'ye gelemedi. Benden nceki AlmajP>rens Lichnowsky nin, Sir Edward Grey ile 1913 Aralk aymda
slahatlarnn raporlarn okumutum. Onlar hep Trk ordusun] y*P h & grmeler hakknda kendi raporlarnda verdii maluma-
da iddetli bir etki yapmann zorluundan ikyet ediyorlard ta gre bu komuta meselesinin Petersburg ta yaratt iddetli
Dier kaynaklardan da iittiime gre Trk ordusunda imdiye paleyan ta Londra'ya aksetmi.
kadar hep haddinden fazla nazariyata ve ok az tatbikata nem,;- Baron Wangenheim bu aralk izinli gitmi ve yerine vekleten
verilmekteymi. Kararlarm verirken bak am yalnz AlmaMJefaret Mstear von Mutius kalmt. Alman Hariciye Nzn
usullerine dayandryor talim ve terbiyede bizzat etkili olmay erijyon Jagow'un gnderdii bir yazya dayanarak Alman maslahat-
seri ilerlemeye yeterli gryordum. Ezar, Noel ile ylba arasnda beni ya 1. Kolordu Komutanl'-
Szleme son eklini aldktan ve hatta Trkler tarafndan tat*; m terke veyahut 2. Kolordu Komutanl ile deitirmeye davet
bikine balandktan sonra Alman Hariciye Nzn von Jagow, bu etti.
komutanlnm Rus Hkmeti nezdinde bir itirazla karlanacak Birincisini istemezdim. kincisini ise kabul edemezdim. Fakat
n ve eer ben tamamen ktalarda almak fikrinde isem A sk ejl Mutius-a; -Siyasi sebeperden dolyt hoyun emek m rur ise M .
Heyet Bakanl ile beraber Edirnede 2. Kolordu K om utanln! .y() ggfi armama msaade rkasm da bu[unduumu- syle.
stlenmemin daha uygm olaca kararna vararak teklif etti. jjm
Bu deiiklie imkn yoktu. nk gelecekteki almalar , . Hametli imparator hazretleri tarafndan yaban lkelerin is
in bir temel kuruluncaya kadar Asker Heyet Bakanl run y e ^ ,klerine cevap olmak M baka bjr , sei|di Yani ben henz
stanbul'du. Edime ise stanbul'dan trenle 12 saatlik m e s a fe d e y d i^ vaktim gelmeden nce 14 0cak m 4 tarihinde svari genera.
li (orgeneral) rtbesine terfi edildim. Biz Trkiye ile yaplan sz-
^fcmeye gre, Trk ordusunda, Almanya'daki rtbemizden bir
4 Giuseppe Garibaldi (1807-1882), talyan devlet adam. (h.n)
30 Trkiye de Be Sene
derece st rtbeyi tamak hakkna sahip olduumuzdan Trki

ye'de de Osmanl mirlik (mareallik) rtbesine ykseltildim. Bu
sebeple de 1. Kolordu Komutanl makamn terke ve Trklerin
eline devir ve teslime mecbur kaldm.
Ayn zamanda Osmanl Ordusu Genel Mfettilii'ne tayin
olundum. Bunun bence zel bir anlam yoktu. nk ben Asker
Heyet Bakan sfatyla esasen btn birlikleri ve kaleleri tefti ve
muayene hakkna sahiptim. Kolordunun banda bulunduum
birka haftalk mddet esnasnda birliklerin i durumlarn grme
imknna kavumutum. Bu durumu iyi bulmamtm. Btn
subaylarda bir bezginlik havas grlyordu.
1914 Ocak aynda bir gn zzet Paa Harbiye Nezareti'ne
gelmedi ve hasta olduunu bildirdi. Asker Heyet'in alma oda
lar da Harbiye Nezareti'nde idi. Ben ertesi sabah, konana ziya
rete gittiim zaman istifaya mecbur olduunu Paa'dan duydum.
Byle tedbirli ve her ynden hrmete lyk bir mesai arkadan
kaybettiimden dolay cidden zldm.
Ertesi akam Enver, Harbiye Nezareti'ndeki daireme geldi.
Ben kendisini o zamana kadar yalnz bir defa Almanya'da bir
tatbikatta grmtm. O, paa niformasn giymi bulunuyor ve
bana Harbiye Nzn tayin olunduunu bildiriyordu.
Padiah da yeni Harbiye nzrnn tayinini benden ok daha
nce haber alm deildi. Padiah o sabah kendi odalarnda gaze
te okuyorlarm birden bire gazeteyi ellerinden drmler ve
yannda hazr bulunan bir yavere; "Burada Enver'in Harbiye Nzr-
lt yazl, olur ey deil, bu vazife iin o henz ok gen saydr" bu
yurmulardr.
Bu bilginin kayna o gn nbeti bulunan padiah yaveridir.
Ve hadisenin biricik ahidi de odur. Bundan birka saat sonra
Enver, padiaha kendisinin Harbiye Nzrl'na tayin olunduu
nu ve paaln arz etti.
Enver, o yksek makamna ok abuk alt. Ordudaki eski
arkadalar, kendilerini hemen tanmazlktan geldiini ve yanna
sokulmann mmkn olmadn beyan ile ondan ikyet ediyor

lard. 1914 ilkbaharnda, pek de zengin olmayan bir sultan ile
evlendikten sonra gitgide bir prens hayatna balad.
Enver'in yksek makamna ulamasn incelediiniz zaman
Padiah'n, her eye hkmeden ttihad ve Terakki Komitesi'ne
kar nasl bir acz ierisinde bulunduu ortaya kar.
Komite benim iin daima biraz esrarl kalmtr. Ka yeden
olutuunu ve tannm reislerinden baka bu yelerin kimler
olduunu hibir zaman renemedim.
Enver'in ilk ii 1914 Ocak aynda 1100 kadar subay birden
emekliye sevk etmek oldu.
Szleme gerei ben, orduda yksek mevkilere tayin edilecek
kiiler hakknda sz sahibi olacaktm. Bununla beraber bu hakkn
kullanm, benim ancak aday olabilecekleri birer birer tandktan
sonra mmkn olabilirdi. Fakat bunun iin bana hi olmazsa vak
tinde resm tebligat yaplmas lzm gelirdi.
Bu ok saydaki emekliye sevk etme kararnn sebebini sor
duum zaman Enver; bu subaylarn Balkan Sava'nda yetersizli
i grlm olanlarla yaa orduda istihdama uygun olmayan
lardan ibaret bulunduu cevabm verdi.
Dhil ilikileri bilmeyen ve durumu srf dardan muhake
me eden baz evrelerin, Asker Heyet'in bu ilere herhangi bir
ekilde karm olduunu zannetmesi normal karlanmaldr.
Enver derhal Asker ra'y kaldrd. ra o zamana kadar
Osmanl Ordusu'nda daim messeselerden biriydi. Szlemeye
gre de ben ra'nm daim yesiydim. Bu en yksek asker dai
renin lavedilmesi hakknda ne bana ne de dier yelere resm
tebligat yaplmad. Bu karan biz tamamen tesadfen rendik.
Asker hak ve grevlerimin tannmas ve tatbiki konusunda
Enver'le benim aramda ok abuk uyumazlklar kmaya balad.
nk ikimizin bak as tamamen bambakayd. Ben yalnz o
srada kan bir tartma sebebini anlatacam. Ben orlu'da 8.
Tmen birliklerini tefti etmi ve birlikleri ok acnacak bir halde

bulmutum. Subaylar alt ile sekiz aydan beri hi maa almam
lar; aileleriyle birlikte asker karavanasndan yemek yemeye mec
bur bulunuyorlard. Erler bir seneden fazla bir zamandan beri
aylk yz grmemi, kt beslenmi, yrtk prtk elbiselerle giy
dirilmilerdi. orlu stasyonu nda beni karlamak iin karlan
bln bir ksm erleri yrtk potinli ve dier ksm ise yaln a-
yakt. Erlerin hem ayakkablarnn hli ve hem de ok zayf bu
lunmalar yznden yry yapmaya gleri olmadndan
byk apl birlik tatbikatlar yapmaya imkn bulunmadm
tmen komutan syledi. Bu hli Envere yazl olarak bildirdim
ve are bulmasn istedim. Bunun zerine Enver, tmen komutan
Albay Ali Rza Bey'i derhal emekliye ayrd. Bunu iitince Enver'e
gittim ve; "Eer bana her gerei syleyen subay ordudan atlrsa Tr
kiye'deki asker vazifemi yapmaya imkn kalmayacan" syledim.
Birka mzakereden sonra Enver, tmen komutann tekrar gre
vine iade etti. Ali Rza Bey sonradan savata fevkalade liyakat
gsterdi ve 1918 sonbaharnda da kolordu kumandan bulunmak
tayd.
Bundan baka beni yanltmak iin eitli yollara bavuruldu.
Tefti edeceim birliklere Levazm Dairesinden sratle yeni elbi
seler gnderiliyordu. Yalnz elbise gnderilmesiyle kalnmyor
teftilerde erler bile deitiriliyordu. Hasta ve gszlerle, talim
ve terbiyesi noksan olanlar saklanlyordu ki Alman generali i
kyeti gerektiren irkin, naho eyler grmesin.
O zamanlar Osmanl birliklerinde i hizmetlerin hemen her
eyi eksik gibiydi. Subaylar, erlere bakmaya ve kontrol etmeye
alkn deillerdi. ou birliklerde erlerin st ba bit, pire gibi
haeratla doluydu. Hamam tertibat klalarn hi birisinde yoktu.
Koularn dzenli olarak havalandrlmas adeta bilinmiyordu.
Mutfak tertibat, akla gelebilecek en ilkel bir tarzdayd. M ut
fak hizmeti hem temiz deildi hem de dzensizdi. Almanya'dan
numune bir mutfak tertibat sipariine kalktm zaman, 3. T-
men Komutan Yarbay* Nicolai byle bir eyi tesadf eseri olarak,
byk Selimiye Klasnda, gayet mkemmel ekilde sandklara
yerletirilmi bulmasn m? Almanya imparatoru bunu be sene
nce Trklere bir hediye olarak gndermiti. Fakat bu mutfak
tertibat birlie Osmanl Harbiye Nezareti tarafndan teslim edil
mi ancak sandklarndan karlmas iin hibir emir verilmemi
olduundan tam be sene sandklar iinde kalmt.
Atl birliklerdeki hayvanlar acnacak bir haldeydi. Atlarn
byk ksm Balkan Savandan beri uyuzdu. Nal bakm yoktu.
Eyer, balk, koum takmlar da ayn ekilde bakmsz braklm
t. Hayvan ahrlar tamamen periand. Birliklere ait btn eya
depolar bombotu.
Dardan bakldnda mevkilerinin gzellii, binalarnn
bykl ile stanbulu ziyaret edenleri hayran brakan birok
asker binann ierisi, her kesi pislik dolu acnacak bir harabe
halindeydi.
Dnya Sava'ndan nce, Osmanl ordusu iin yaplm olan
tekliflerden uygun grdklerini kabul etmek ve Harbiye Nzr
sfatyla elinde bulunan btn vastalar kullanarak hibir eyden
ekinmeksizin hemen uygulama alanna koydurmak Enverin
takdire deer bir meziyetidir.
lk zamanlar biz dzenleme ve slahat isteyince komutanlar
dan srekli aldmz cevaplar "Bunun iin para /ok"tan ibaretti.
Bu gayet kolay bir kaamak yoluydu. Gerekte ise paradan daha
ok dzen, temizlik ve i grebilme fikri eksikti.
Trk, o tarihte Alman subay tarafndan istenilen ie ancak
hevessiz bir ekilde giriir ve bahaneler uydurarak kendi hayat
tarzn korumaya alrd. Kendilerine ait fikirlere gre yal Trk
subaylarnn ounluu, bizim yaptmz ekilde bu gibi ayrnt
lar ile uramay kendilerine lyk grmyorlard.
Liman Taa kitabnda Alman subaylann hep Almanya'daki rtbeleriyle anyor.

Nicolai bizde albayd, (t.h.n)
34 Trkiyede Be Sene
Fakat biz ie iddetle sarlmaya ve gelecekteki almalar iin

salam esaslar hazrlamaya mecburduk. Bu almamzda bize
faydal yardmlarda bulunan Trk subaylarnn miktar da de
vaml artmaktayd.
Kurmay mektebine varncaya kadar btn Trk asker mes-
seselerinde haddinden fazla ve salam olmayan bir nazariyatlk
hkm sryor ve buna karlk da arazi zerinde tatbikat nem
siz grlyordu. Gerek kurmay subaylarda ve gerekse yukar
rtbeli birlik subaylarnda pratik bir terbiye ve bununla beraber
pratik bir muhakeme eksiklii ayn ekilde kendini gstermek
teydi. Bunun iin her eyin deitirilmesi ve yeniden kurulmas
gerekiyordu.
Trk asker hastanelerinin durumu korkuntu. Pislik, akla ge
lebilecek her eit kt kokular, haddinden fazla doldurulan ko
ular sala zararl ve tahamml edilemez bir hle koyuyordu.
Dhili ve haric hastalklardan yatan hastalar ounlukla karma
kark bir arada yatyorlar, ok defa da -o da eer varsa- ayn
yatakta bulunuyorlard. ounlukla hastalar koridorlarda smsk
yan yana sralanm olduu halde ksmen minderler ve ksmen de
beylikler zerinde yatm bulunuyorlard. Derman bsbtn
kesilmi erlerden birou usulne uygun bir bakm olmadndan
her gn lyordu. Bu gibi hastaneleri ziyaretimde, byle dzen
sizlikler hakkndaki memnuniyetsizliimi gsterdiim ve sorum
lusu olan Trk shhiye subaylarn cezalandrmak iin Harbiye
Nezareti'ne bildirdiim her tarafa yaylnca baka yoldan kurtu
lu areleri arand. imdi de ben hastaneleri gezdike muhtelif
koular kapal bulmaya baladm. Beni gezdiren tabiplerin ifa
desine gre anahtarlar yoktu. Ben bu cevapla tatmin olmayp da
kaplarn almasna srar edince o karanlk koulara, ben gr
meyeyim diye lmle peneleen ar hastalarm nakledilmi ol
duunu grdm.
Trk asker tabiplerinin ald terbiye bizim altmzdan
bsbtn baka bir tarzdayd. Onlarn birou, hastalara gnde
bir defa uzaktan bakmakla ve bir sr ila yazmakla yetinirdi.

Hastalarn ateini lmek zere 300 hasta bana bir tek termo
metre bulunursa memnun olunurdu. Zaten shhiye erlerinden az
sayda kii termometreyi kullanabiliyordu. Okuma yazma bilen
sadece subaylar olduu iin atei llenler de yalnz onlard.
Termometre ounlukla yalnz subaylar iin kullanlrd, Erler
iin buna pek lzum grlmezdi. ahslarn kimliini dikkate
almadan iini yapacana dair bir vazife ahlk bulunmas ve by
le bir dnce ounluuna yabancyd. Srekli kontrol altnda
almaya almlard ve buna da aka ihtiyalar vard.
Asker Heyet'in en byk rtbeli shhiye subay olan Profesr
Doktor Mayer, Trk asker hastanelerinde slahat iin geni bir
cereyan yaratt. Daha sonra sava srasnda Trk hastanelerinin
tamamen amacna uygun bir ekilde i grmeleri o sayededir. Bu
mnasebetle de ok tedbirli ve gayet ince bir zat olan Trk Shhi
ye Bakan Sleyman Numann alma ve baarlarn teslim
etmek gerekir.
Ordunun genel ksmlarnda Asker Heyet'in kararl faaliyeti
ile kendisine bir hayli dman edinmesi de kanlmazd. Fakat
dier taraftan da ordunun, Balkan Sava'nda urad kten
sonra ykselie getiini gren ileri grl kiiler az deildi.
stanbul'daki Sefaret Heyetleri: Amiral

Limpus ve General Baumann
Alman asker heyeti stanbul'a geldii zaman orada Amiral
Limpus'un bakanl altmda bir ngiliz Bahriye Heyeti oktan
beri bulunmaktayd. Bu heyetin yapt hizmetler sonradan ok
saldrya uradysa da gerein neden ibaret olduu ve bu
saldrlarn iftira olup olmadn bilemem; nk douda her
eit iftira mmkndr ve yalan haberler adeta bir dan
tepesinden kopan gibi azdan aza geerken byr gider.
Alman asker heyetinin grevleri orduya, ngiliz bahriye he-
yetininki ise donanmaya mnhasr olduundan ve arada mhim
36 Trkiye'de Be Sene
temas noktalan olmadndan anlamazlk kmasna sebep de

yoktu.
Biz, Amiral Limpus ve ngiliz bahriye heyetiyle savatan nce
iyi bir arkadalk yaadk. Yalnzca ordu ve donanma ile ortak
tatbikat yaplmasna dair birka defa ortaya atlan fikri, esasl baz
dncelerimden dolay uygun bulmadm. 1914 Haziran aynda
Trkiye ile Yunanistan arasndaki mnasebet, silahla zlebile
cek derecede gerginleince Enver'in yannda bir konferans ald
ve buna gerek Alman asker heyeti gerekse ngiliz bahriye heyeti
katldlar.
Amiral Limpus'tan baka, stanbul'da byk rtbeli yabanc
subaylardan Fransz generali Baumann da bulunuyordu. Btn
Trk jandarmas Baumann'm emrine verilmiti. Szleme gere
ince Trk ordusuna yabana subay kabul ancak benim uygun
grmemle caiz olabilecekti. Buna dayanarak gerek General
Baumann gerekse jandarmada mstahdem dier birok yabanc
subay iin nceden benim olurum alnmak gerekecekti. Jandarma
kuvveti 80.000 kiilik seme birliklerden oluuyordu. Harbiye
Nezareti tartma ve mcadeleye meydan brakmamak iin gayet
mahirne zm yolu bulmutu. yle ki Alman asker heyetinin
geliinden birka gn sonra btn jandarma kuvvetinin alkasn
ordu ve Harbiye Nezareti'nden keserek Dhiliye Nezareti'ne ba
lamt. General Baumann ile aramzdaki ahs iliki kesinlikle
iyiydi. Generalle her karlamamda bana kar samimi bir neza
ket gsteriyor ve ayn ekilde karlk veriyordum.
1913 Aralk aymda stanbul'a geldiim zaman sefaret heye
rinin en kdemlisi Avusturya-Macaristan Sefiri Marki Pallavii-
ni'ydi. 1918 Ekim aynda mtarekeden sonra Suriye'den dn
mde Pallaviini'yi yine ayn vaziyette grdm ok mhim olan
memuriyet makamn tam on iki sene yrtm ve Trkler ara
snda hem hrmet ve hem de gerek bir gven kazanmt. Eski
tarz diplomatlardan olan Marki, kendisini yakndan tanmayan
kimselere kar biraz saf birisi gibi grnrd. Her mhim haber
karsnda kendini arm gibi gsterirdi. Hlbuki gerekte her

hangi bir meselede kendisinden daha iyi haber alan hi kimse
olmad gibi Trk siyasetinin en mahrem srlarna ulamt.
eitli evreler ile iliki ve irtibatta olduundan, dier diplomat
lar gibi yalnz siyasi ajanlarn getirecekleri haberlere bal
kalmyordu. Alman imparatorunun kendisi hakkndaki kanaati
gibi ktmser deildi. Aksine onun Trk politikas ve askeri ge
limesi hakkndaki dnceleri hep doru kt. Ata binmeyi se
ven ve pamuk kn hayvan zerinde stanbul ve Tarabya'da bir
ok kii tarafndan tannan ve her tandn gler yzle "Servus"*
diye selamlayan bu mltefit ihtiyar binicinin gayet akll bir dip
lomat olduunu ve sava senelerinde beyninin srekli ok derin
endielerle megul olduunu tahmin edenler pek azdr.
Trkiye'de geirdiim be senelik asker hizmetim sresince
be Alman sefiri grdm. Birincisi Baron von VVangenheim, 1915
sonbahar sonlarnda vefat etti ve Tarabya'daki hatrasnda son
uykusuna ekildi. Gerek Alman asker heyetinin daveti gerekse
Alman-Trk ittifak hep Baron VVangenheim tarafndan ortaya
atlm ve uygulamaya konulmutu. ok kararl ve alkan olup,
Trkiye'de emellerini gerekletirmenin yolunu daima bulurdu.
Kanaatimce Trkiye'nin i durumunu ve bilhassa Gen Trk-
ler'in, yeni bir dzen kurmaya dair fikir ve emellerini tedkik ve
muhakeme hususunda ok fazla iyimserdi.
Baron von Wangenheim'm 1915 yaz aylarndaki hastal ve
izinli olarak bulunmad zamanlar ona Prens Hohenlohe veklet
etti. Daha sonra Kont Volf Mettemich bu nemli greve tayin
edildi. Trklerin gznde belki biraz ekingen grnen bu gayet
akll ve zeki diplomat stanbul'da yaplan Alman entrikalar se
bebiyle bir sene kadar sonra grevinden ayrld. Enver 1916 son
baharnda, bir ksm Alman Sefareti'ne ve dier ksm Osmanl
Genelkurmayna mensup olan baz Alman subaylaryla birlikte
Servus, Latincedir. Avusturya'da kendine denk kiilere selam verirken kullanlr.

(th.n)
38 Trkiyede Be Sene
Pless'teki Alman Genelkurmay Karargh'na gittii zaman, Trk

Hkmeti tarafndan hibir talimat verilmedii halde sefirin de
itirilmesi iin istekte bulunmu ve bu istei yerine getirilmiti.
Kont Mettemich'in yerine gelen von Khlmann'm, ta genli
inden beri Trkiye'yi tanm ve Trk zihniyetini iyi bilmesine
ramen onun aleyhine de 1917 yaz aylarnda ayn Alman entrika
lar evrilmi ve ayet Khlmann Alman Hariciye Nezareti'ne
tayin edilip gitmeseydi ayn akbete uramas kanlmazd.
Trkiye'de evrilen bu Alman entrikalar incelenecek olursa,
daima ayn kiilerin izlerine rastlanr. stanbul'da bu kiilerin i-
simleri herkes tarafndan bilinmekle beraber, onlar aleyhine bir
ey yapmaya imkn yoktu. nk onlar srekli stanbul'da kalr
lar, Alman makamlarna gelen telefonlara, telgraflara hkim bu
lunurlar ve sonuta yaptklar Enver'in ismi veya imzasyla rtbas
edilirdi.
Yabanc bir lkede ve en yksek makamlarda bulunup en a-
r sorumluluklar stlenmi olan memur ve subaylarn lehinde
ve aleyhinde -fakat kendilerinin bilgisi dnda- gizlice vatanlar
na ihbarlarda bulunulmasna entrika ismini veriyorum. Bu ihbar
lar yle kiiler hakknda yazlyordu ki yazanlar mevki bakmn
dan onlarn ok altnda bulunuyorlard.
Eer Alman Hkmeti veya Bakumandanl, en yksek
makamlarn resm sahiplerini korumak isteseydi onlara kaytsz
artsz gvenini gsterir ve onlarn aklama ve ifadelerine itibar
edip dierlerini dikkate almazd.
Bu eski Prusya prensibinin savata geerli olmamas ciddi bir
hata oluturuyordu. Bu hlin getirdii uygunsuz sonular ise
gerek burada gerekse dier yerlerde inceleme ve deerlendirme
ye lyktr.
Von Khlmann'm yerine 1917 sonbaharnda Kont Bemstorff
tayin edildi ve mtareke akdedildiinde sefir bu zatt.
zellikle Trkiye gibi hakknda doru ve isabetli bir incele
me ve karar verilmesi g olan memlekette bu kadar sk deiik
lik yaplmasnn maksada uygun sonular vermeyecei son derce

aktr.
Sava esnasmda sefirler iin zel zorluklar ortaya kt; nk
asker temsilciler, ataemiliterler, deniz ataeleri raporlar gnde
rirken zel vastalar kullanyorlard.
Bu kiilerden bazlar, -kuvvetli bir ngrye sahip olan
ataemiliter von Leipzig mstesna olmak zere- gerek Trkiye
iin ve gerekse Almanya iin baz ktlklere sebebiyet vermi
oldular. (Leipzig 1915 Haziran'nda anakkale'de yakaland
bronitten dolay maalesef vefat etti). Onlarn Almanya'daki st
makamlarna gnderdikleri haberler ve Trk Genel Kararghnda
bulunan baz Alman subaylarnn raporlar Trkiye'nin askeri
kabiliyetleri hakknda Almanya'da geree aykr bir fikir olu
masna ve gelimesine sebebiyet vermitir.
Osmanl ordu birliklerini ancak Enver'le yaplan acele seya
hatlerde grmeye muvaffak olan bu kiilerde, yeni Trk ordusu
nun i yapsnn, deien vasflarnn ve zellikle subaylarnn
durumunun ne olduunu kapsayacak derin bir fikir yoktu. te
byle kiiler araclyla Dnya Sava'nda Alman Genel Karar
ghnda yanl mitler beslenmi ve Alman Bakomutanl ta en
bandan baarszla mahkm olan hareket ve tedbirleri kabul
etmeye ynlendirilmiti.
Zaman zaman, Trkiye'de yedi farkl makamdan -tabii ki bir
birini tutmayan- asker raporlar alan Alman Genel Karargh'nm,
daha yaknnda ve aciliyeti olan grevleri varken, bu kadar uzak
bir yerden her zaman uygun neticeler almas ve yerinde kararlar
vermesi mmkn olmamtr.
Bu zorluklar General Ludendorff 1917 Ekim aynda,
Kreuznach'da Alman Genel Kararghnda bana bizzat anlatmt.
Mademki Almanya, Trkiyede geni bir asker yetki ile do
natlm byk bir asker heyet oluturmutu; bunu, btn asker
istihbarat iin daha en bandan bir merkez olarak kabul etmesi,
amaca daha uygun olurdu. Osmanl memleketinin her tarafna
40 Trkiyede Be Sene
yaylm olan, Osmanl ordusunda fiilen almakta olan Alman

asker heyeti subaylar tecrbe ve anlaylarna dayanarak
ataemiliter ve deniz ataelerinin istihbarat kaynaklarndan daha
esasl istihbarat toplamaya muktedirdiler. Bu duruma gre de
ataemiliter ve deniz ataelerinin yine sefarette kalmalar gereke
cei kabul edildiinde, bunlar kendilerine gelen haberleri asker
heyete teblie mecbur tutulmallard. Asker istihbarat yetkili bir
elde tutmak ancak bu ekilde olurdu ve Almanya'daki istihbarat
merkezine ok deerli bir hizmette bulunulurdu.
En son ve en yce bir mevkide son karar verecek grevlilere
gnderilecek gvenilir haberler, genellikle icraattan bizzat sorum
lu olan kiiler tarafndan hazrlanmalyd. Mavir veya resmen
seyirci olan kiiler tarafndan dorudan doruya gnderilen her
haber, kendisiyle beraber birok tehlikeyi de tar. nk bu kii
ler olacaklardan sorumlu olm azlar ve ok kolaylkla ahs endie
lere de kaplrlar. Bu kaide lke iinden ok, yabanc memleketler
iin geerlidir; nk orada haberlerin kontrol daha zordur.
Trkiye de dhil olduu halde, yabanc lkelerde eitli ve uy
gunsuz haberlerin kmas ho olmayan, ahs anlamazlklara
meydan aar ve bu ekilde ortak menfaatler zaafa urar.
Bu dncelerim be senelik olaylar silsilesine dayanmakta
dr. Gemiten, gelecek iin bir ders karmak iin bunlarn ortaya
konmas gereklidir.
Gelecekte yabanc bir memleketteki vaziyet ve mevkiimiz iin
ilk art, Almanlarn nfuzlu, sorumluluk sahibi bir kiinin ba
kanl altnda, birleik bir kitle hlinde bulunmalardr. Alman
ya'daki st makamlar da sorumluluu stlenen bu kiiye her
ynden destek olmaldr. Zannederim ki bizler, dier devletler
den bu konuda baz eyler renebiliriz.
Savatan nce, asker heyet subaylaryla itilaf Devletleri sefir
leri arasndaki ilikilerde pek gerginlik olamayaca akt ve bu
nunla beraber bu ilikiler gayet drstt. Mesela 1914 Haziran-
'nda, ngiltere kralnn doum gnnde, ngiliz Sefareti'nin d
zenledii trene tebrik iin bizden birok subay katlmt.
Rus Sefiri Giers bile, 1. Kolordunun komutanl tekrar Trk-

lere verildikten sonra, nceleri bize kar alm olduu dmanca
tavn deitirmiti.
talyan Sefiri Marki Garroni, talya Hkmeti 1914 senesi
Austos ajanda l ttifaktan ayrldktan sonra bile Almanlara
kar dosta davranmaktan vazgememiti.
stanbul'da Hali e bakan safarethanede oturan Amerika Sefi
ri Morgentau'yu ve onun yerine gelen Eltus'u biz ancak trenler
de gryorduk. Onlarn eleri, geni imknlar sayesinde hayr
ilerine ok geni apta katlmak suretiyle Trklerin sevgisini
kazanyorlard.
Hollanda, sve, Bulgar sefirlerinin evlerine savaa girdikten
sonra da birok subaymz gitmeye devam etti.
Dnya Sava'nn Balangcna Kadar

Almanya Asker Heyeti
Enver, Harbiye nzn olduu zaman, ayn zamanda kendisini
Genelkurmay Bakam da tayin etti. Bundan maksad teden beri
harbiye nzrlan ile genelkurmay bakanlar arasnda sregelen
devaml anlamazla mani olmak olduunu sylyordu.
Genelkurmay ikinci bakanlna Albay von Bronsart' seti.
Baz esasl dncelerim mevcut olmasna ramen bu tayine raz
olmaya mecbur oldum. Fakat Alman Asker Heyeti Szlemesi
nin aka ortada olan hkmlerinde yazl olduu zere Genel
kurmayn dier nemli mevkileri Trklerin elinde kald. Alman
kurmay subaylan Trk kurmay subaylanna eitli memuriyetler
deki vazifeleri retmeleri ve yol gstermeleri iin danman ve
retmen olarak istihdam edileceklerdi. Bylelikle Trkler ordu
larnn menfaatine olarak memuriyet ve vazifelerini kendi bala
rna yrtmeyi reneceklerdi. Alman asker heyetinin Trki
ye'de bulunaca sre aslnda snrl olmak zere dnlmt.
Bununla beraber gelecekte kendi ilerini kendilerinin yapabilme
leri esasma dayandrlmak zere Trk subaylannn yetitirilmele-
ri grev sralamasnda ilk sray oluturuyordu. Sava baladktan I

sonra aslnda Alman subaylarnn yerletirilmesi dnlen, I
merkezdeki ve eitli asker snflardaki en nemli mevkilere m- t
kemmel yetimi Trk subaylarnn yerletirilmeleri gerei ortaya 8
kt. Fakat sonradan birok Alman subaynn Osmanl Genel- 8
kurmay nda, ordusunda ve menzil hatlarnda istihdamlaryla bu 1
subaylarn says gitgide fazlalat.
Alman subaylar Trke bilmedikleri gibi, Trk ordusu ve f
lkesi hakknda da ancak yzeysel bilgileri olduundan dolay,
sonradan ortaya kt zere, byle zor artlar altnda nemli I
sorumluluklar stlenmemeleri gerekirdi. Sonuta da tahminimiz i
doru kmtr. zellikle Trk Genel Kararghnda Trk kur- i
may subaylarnn -itiraf zorunlu olduundan- birok mhim 1
mevkilerden karlm olmas bu subaylar zerinde honutsuz- j
luk ve hatta ok defa pasif direni ortaya kardktan baka; Tr- E
kiye'ye ait birok iin Alman subaylarndan gizli olarak yaplmas E
sonularn dourduundan ve anlatld zere Alman ve Trk E
ortak almasnn eksiklii dolaysyla arada istenmeyen bir ger- E
ginlik karmtr. Bununla beraber kt sonular alndka, za- i
man oldu ki Trkler tarafndan Almanlar, hi ilgileri olmad I
baz konularn sorumlusu olarak gsterildiler. Enver'de, Alman B
ortak almas gibi nemli meselelerin doru ve salam bir ekil-
de yoluna konulmas iin gereken anlay, tecrbe ve ahs gr K
noksanl vard. Enver, Alman yardmnn iyiliini tamamyla |
anlyordu. Fakat kendi ordusuna -din, dil ve i tekilatndaki u-1
yumazlktan dolay- Alman tarznn uygulanmas hususunda E
orduda yapmas gereken snrlamalar gitgide daha az takdir edi- S
yordu.
Daha anakkale Sava balamadan nce bile kendisinin be-
nim tavsiyelerime ihtiyac olmadn zannediyor ve bu zannu
kararghnda etrafna Alman subaylarn toplad oranda artn-1
yordu. Bu gereklerdeki aklk daha sonra anlatlacak olan baz 1
olaylarn okunmasyla anlalr.
Savatan nce, 1914 senesinin ilk yansnda Alman Asker

Heyeti subaylan says szlemede yazl olan 42 adetinde kalma
yp zellikle dandaki birlik ve kararghlann tekilat dolaysyla
fazla ihtiyaca gerek olduundan tahminen 70'e ykselmiti. Bu
say Osmar ordusu gibi byk bir ordunun tekilat iin asla
haddinden fazla bir say deildi. Buna karlk daha imdiden
bahsetmeye deer ki, savam sonuna doru 800' akn Alman
subay, shhiye subay ve askeri memurlarnn zlk ileri Alman
Asker Heyeti'nden gemiti. Bunlar arasnda Almanya dnda
istihdam artlarm tamayanlarn da bulunmas tabii idi. Dnya
Sava'ndaki subay kaybnn bykl gz nne alnrsa kendi
memleketimiz dnda bu kadar byk sayda subay grevlen
dirmemizin doru olmad anlalr.
1914 senesi ilk yansnda, merkezdeki ve birliklerdeki alma
larndan baka Alman subaylan, stanbul'da piyade, sahra ve ar
topu okullaryla, Ayazaa'daki Svari Astsubay Okulu'na m
dr ve retmen olarak almd. Bu okullardaki eitim planlan
geniletildi ve bunu takiben de tarafmzdan bir subay binicilik
okulu ve nakliye okulunun kurulduu zellikle belirtilmeye de
erdir.
Eyll ay balannda Gelibolu ile Tekirda arasnda benim
emrim altnda bir tatbikat yaplmas planlanmt. Bu manevra
srasnda bir karma hareketi de yaplacakt. Bu tatbikat mtea
kip Anadolu'nun bat sahillerinde byk bir kurmay seyahati
yapmak niyetindeydim.
Bu srada Dnya Sava balad. Bu savata Trkiye ilk bata
tarafsz kalmt. Ancak seferberlik hazrlklarna'derhal balad.
Dnya Sava'nda Trkiye'nin Tarafsz Gnleri

1914 senesi Austos balannda bir gn akamzeri Tarab-
ya'daki Alman Sefareti'ne gelmem rica edildi. Orada Sefir von
VVangenheim ile Enver'i buldum. Bunlar, Almanya ile Trkiye
arasnda gizli bir ittifak anlamas projesini hazrlamakta oldukla-
nn sylediler ve Trkiye Dnya Sava'na girdii takdirde Al

man Asker Heyeti'nin istihdam hakkmdaki dncelerimi sor
dular. Almanya'nn Avrupa'da bir savaa girimesi hlinde Tr
kiye'de bulunan Alman subaylarn geriye arlmalan hususu
nun, yaplan szleme hkmleri gerei olduunu kendilerine
anlattm. Sefir bu sorunun, Alman asker heyetinin Trkiye'de
brakld kabul olunarak cevaplanmas gerektiini syledi.
Bu takdirde ve Trkiye'nin Dnya Sava'na girmesi hlinde
Alman subaylarnn, savan sevk ve idaresine etki edecek mevki
lere tayin edilmeleri gerektiini syledim.
Bunun zerine Alman Asker Heyeti'ni ilgilendiren madde
derhal Franszca olarak tespit edildi ve asker heyete "Influence
effective sur la conduite gnrale de l'Arme"* yetkisi tannm
oldu.
Anlama projesinin dier metninden bana asla bilgi verilme
di. Bunu Eyll ay balarnda sefirden yazl olarak rica etmem
zerine, von Wangenheim'in 5 Eyll tarihli bir yazs ile red ceva
b aldm. Gerein ortaya kmasna yardmc olaca iin bunu
burada zellikle yazyorum ki Alman Asker Heyeti alman siyasi
kararlardan kesinlikle haberdar edilmemitir.
Sefir ile Enver'den ayrldm gnn akam Enver bana,
Trkiye savaa girerse kendisinin Bakomutanlk Vekleti vazife-1
sini stleneceini syledi. Bu durumda benim, onun kurmay ba
kanln kabul edip etmeyeceimi sordu. Ben bu teklifi kabul
etmeyerek savata bir asker birlie komuta etmeyi tercih edece
imi syledim.
Bugnlerde Trkiye'nin savaa girmesi veya tarafszln
korumas hakknda birbirine zt birok rivayet dolayordu.
Alman Asker Heyeti, ittifak grmeleri hakknda ne Trkiye ne
de Almanya tarafndan hibir ekilde resm olarak bilgilendirilmi
yordu. Vatanda (yani Almanya'da) sava baladndan, durum
"Ordunun genel sevk ve idaresi zerinde fiili tesir", (t.h.n)

Alman subaylar iin pek skntlyd. Birka gn sonra Trkiye'

nin tarafsz kalaca bildirildi.
Bunun zerine ben 11 Austos tarihiyle imparator hazretleri
ne gnderdiim ayrntl bir telgraf ile szlememizin bahsedilen
zel hkmlerine dayanarak btn Alman subaylarnn acilen
Almanya'ya arlmalarn istirham ettim.
mparatorun 22 Austos tarihli cevab telgrafnda; imdilik
Trkiye'de kalmamz gerektii bildiriliyordu. Fakat bundan dola
y biz asla etkilenmeyip grevimizi aynen savata ve Alman or
dusunda bulunuyormuuz gibi kabul edecektik.
Bu emri, hemen topladm Alman Asker Heyetine tebli et
tiim zaman herkes byk bir zntye kapld. Herkes savan
uzun sre devam etmeyecei ve biz savaa katlamadan son bula
can zannediyordu. Trk nazrlarnn ounluunun tarafszl
n devam ettirilmesi fikrinde olduklar bilindiinden Trkiye'nin
savaa gireceini o zaman kimse tahmin etmiyordu.
Eyll aynda ben btn Alman subaylannm geriye arlma-
lar hakknda tekrar mracaatta bulunmama kar, Asker Kabine
bakannn 27 Eyll tarihli telgraf yle balyordu:
"mparator hazretleri, oradaki grevde istihdamlarnn, savata di

er herhangi bir grevde bulunmak ile ayn kabul edilmesi gerekeceini
size yeniden hatrlatmam bana havale buyurdular. Sizin, imparatorun
tasvibine mazhar olan Sefaret politikasna muhalif olan fikir ve hareket
ten kanmanz hametli imparator hazretlerinin kesin emirleri gerei
dir... v.s".
Trkiye seferberlii -Balkan Savann aksine olarak- nemli

przler kmakszn 1914'te tamamland. nk Alman Asker
Heyeti ile Trk kurmay subaylannm katlmyla oluturulan se
ferberlik emirleri ancak genel hkmleri ve gerekten gerekli olan
hususlar ihtiva etmekteydi. Yoksa byk Osmanl mparatorluu
46 Trkiyede Be Sene
iindeki blgelerin ok farkl olan zelliklerine nazaran karklk

kmas muhtemel olan ayrntlar asla iermiyordu.
Zaman kstl olmad iin seferberlik zor deildi ve bu an- ^
cak bir ihtiyat tedbir olarak yaplmt. Seferberlik, birliklerin ^
harbe uygun olarak talim ve terbiyeleri iin bunlarn, imdiden v
mevcudu artrlm kuvvetlerin katlmyla talimler yapmaya ;
muktedir olmalar ve muvazzaf subaylar gibi silah altna arlan i
yedek subaylarn emir verme ve savata birliklerini sevk ve idare
edebilme kabiliyetlerini artrma ynnden byk faydalar ta- %
yordu.
----------------------------------------------------------------------------------------- -------------------- --------------------------- ---------------------- --------------------------- ---------------------------

nceden birliklerin sulh zamannda zayf olan mevcutlan se
bebiyle talim ve terbiyeden ok fazla istifade edilemiyordu. 1.
Kolordunun stanbul'da bulunmas ve srekli yabanclarn gz5
nnde adeta kontrole maruz olmas sebepleriyle sulh zamann
daki gerek kadrosunu muhafaza etmesine karlk dandaki
kolordu birlikleri zellikle piyade birliklerinin mevcudu ok farkl
kuvvetlerdeydi. Mesela 1914 senesi yaznda Tekirda'da yle
blklere rastladm ki hizmete yirmi erden fazla asker
karamyorlard.
Seferberlikte oluturulan Trk Genel Karargh, daha Aus-
tos'ta birok ordunun kurulmasn emretmiti. Karargh stan
bul'da olan 1. Ordu'nun komutas bana verildi. Bu ordu, be ko
lordudan oluacakt. Bu kolordular esasnda stanbul ve civarn-j
da, Trakya'da, anakkale'de, Bandrma'da ve Bandrma'mn g
neyinde bulunuyorlard veyahut buralarda bulunacaklard. Mer
kezi Halep olan 6. Kolordu da bu orduya verilmiti ve yava ya
va Ayastefanos (Yeilky) civarlarna naklediliyordu.
Bahriye Nzn Cemal'e de karargh stanbul'da bulunan 2.
Ordunun komutas verildi. Bu orduya Anadolu'da bulunan iki
kolordu verildi. kolordudan oluan 3. Ordu da Kafkasya'nn
batsnda Erzurum civarnda konulanmt.
te bu ordu taksimatnda bir maksat ve mana vard. Buna .
karlk uras kayda deerdir ki Trkiye sava boyunca ismet*
dokuz ordu karm plmakla beraber mevcut birlikler bu tekila

ta ksmen de olsa yeterli gelmediinden bu durum tamamen an
lalmazd. Sonralar yle oldu ki yalnz numaralaryla mevcut
olan ordularn ancak kararghlar yerinde olup birlikleri hi yok
gibiydi. Bu duruma ak bir rnek olarak 1917 senesinde 1. Or
du'nun (stanbul'da) baz ikmal ve milis tekilatm saymazsak
ancak bir piyade dayna sahip olmas ve 1918 senesinde 2. Ordu'
nun (Halep'te) savaabilecek piyadesinin ancak 7 taburdan ibaret
bulunmasn zikredebiliriz. 1918 senesinde Filistinde bulunan
ordudan her birinin piyade muharip kuvveti, savam balang
cndaki Trk piyade tmenlerinin mevcudunda bile deildi.
Sonradan yaplan ve srf gsterie dayanan bu ordu taksima
t, yalnz emirlerin datlmasnda zorluklar gstermekle kalma
yp Trk usulne gre birok subay, er ve hayvann istihdam
edildii byk kararghlarn bulunmasn gerekli klyordu ki
bunlar cepheye gnderilse pekl daha faydal olabilirlerdi. Biz
zat benim -Alman Asker Heyeti bakam olmam dolaysyla ha
berdar olmam gerekmesine ramen- bu gibi kararlarn alnma
snda Trk Genel Karargh nda zerre kadar tesirim olamamtr.
Goeben ile Breslau'n anakkale Boaz'ndan girmesinden bir
sre sonra Austos aynn ikinci yarsnda Enver'in bakanlnda
bir asker meclis topland. Bu toplantda Alman sefiri, Goeben ile
gelen Amiral Souchon, Alman ataemiliteri ve deniz ataesi, En
ver'in kurmay bakan ve dier yksek rtbeli baz subaylar ile
birlikte ben de bulunuyordum. Bu mecliste, ayet Trkiye savaa
girerse Svey Kanal'na kar bir hareket yaplmasnn uygun
olup olmayaca tartlacakt. Denizciler pek hararetle byle bir
hareketi desteklediler. Ben ise, o zamanki Alman ve Avusturya
cephesinin durumuna gre Odesa ile Akkirman arasnda byk
bir karma hareketinin, Avusturya'mn gney kanadnn ykn
hafifletecei dncesiyle gerekli olduu fikrinde bulundum.
O zaman Rusya'nn Karadeniz filosunun gl saylmadm-
i dan ve bilhassa Odesa mntkasnda muntazam Rus birliklerinin
48 Trkiyed e Be Sene
az olmasndan dolay, seri ve cesurca bir hareketin baarya ula

mas teknik olarak mmkn grnyordu. karma ordusunun
ihtiyalarnn karlanmas iin ilk art da tabii ki Rus filosunun
malup edilmesiydi. Amiral Souchon'un o zamanki kesin ifadesi
ne gre Goeben ve Breslau'n katlmyla yaplacak byle bir te
ebbsn baarya ulaaca mit edilebilirdi. Ancak ben bu fik
rimde yalnz kaldm. Dierleri hep birlikte mmkn mertebe seri
yaplacak Msr harektnn nemli tesirlere yol aaca kanaatin- I
deydiler.
Ben daha o zaman Trkiye'nin kstl imknlar ve kt ula- I
myla Msr' fethetmesinin nasl mmkn olacana akl K
erdiremiyordum. Deniz ngilizlerin elinde olduu iin ksa bir I
srede Hindistan'dan, smrgelerden veyahut anavatandan M- 1
sra kuvvetli birlikler sevk etmeye her zaman muktedirdi. Svey
Kanal'ndaki ngiliz mevzileri ise o zamanki sava vastalarnn I
her eidi ile donatlmt. Kanal'm her iki tarafnda drt demir i
yolu hatt* ve ok sayda demiryolu vastas, el altnda bulunan E
birlikleri tehdit edilen noktalara abucak toplamaya imkn verir- I
di. Kanal'daki uzun menzilli dman toplan ve sava gemilerin- i
deki byk apl ngiliz toplan, Kanal'daki yzen bataryalar -
ln iinde ok uzaklara kadar etkili olabilirlerdi.
ngiltere'nin Svey Kanal'mn gvenliini salamaya ne dere- K
ce nem verdii vaktiyle Lord Cromer'in Kbrs'a ait bilinen muht- t
rasnda izah edilmiti. Bu muhtrada; Hindistan, geni ngiltere |.
memleketinin merkez noktas olduundan hakiki bir ngiliz poli-1
tikasnn Svey Kanal'mn muhafazas mecburiyetinde bulunduu 1
ve bu maksatla Kanal'm her iki taraf arazisinin muhafazasnn ge-1
rekli olduunu syleyerek, asgari olarak Msr ile Sina Yarmada-1
s'nda, Akabe Krfezi'nden El-Ari'e kadar olan yerlerin elde bu- E
lundurulmasnn gerektiini ifade etmitir. Bu asker ve siyas esas- E
lara nazaran elde bulunan yetersiz vastalarla Msr'n fethi gibi I
byk asker harektn hayal edilmesi bile doru deildi.
Balangta Kanal n dousunda demiryolu yoktu, (t.h.n)

Msr'da yerleen ngilizlere kar Trk asker kuvvetleri Ka

nala ulaabilmek iin Tih l'n en azndan yedi gnlk bir
yryle gemesi gerekliydi. Bu yryte insanlar ve hayvan
lar iin gerekli olan suyun ve bundan baka her top mermisinin
develerle l gemesi mecburiyeti vard. Herhalde baskn tar
znda yaplacak byle bir ilk teebbste baar kazanlaca kabul
edilse bile bu baar ok ey ifade etmez. nk Kanal' geecek
birlikler eer bir sonraki harekt iin yeterli kuvvete sahip deil
lerse ileri yryte imha edilmek tehlikesine maruz kalacaklar
phesizdir. Fakat Trkiye asla yeterli olmayan ulam imknlar
ve yollaryla nemli sayda kuvveti Msr'a kar gnderebilecek
ve bu kuvvetleri nasl besleyecekti? Benim grme gre Msr
'n fethi konusunda Almanya'da ak fikirler yoktu. ngiltere'nin
can damar denilen Msr iin Almanya'da bsbtn mnasebet
siz fikirler nerediliyordu. Bu mnasebetsizlikte bahriyelilerimi
zin de kabahati vardr. Ancak kendilerinin Anadolu'daki Trk
topranda bir kara muharebesinin sevk ve idaresinin artlarna
dair hibir fikirleri olmamasndan dolay, mazur grlmelidirler.
Yetkili makamlarn kararlarna muhalif olan benim grm -
ki ansa bal olan Msr seferi deil dier harektn yaplmas hu
susuna matuf idi- hemen muhtelif makamlardan Almanya'daki
yksek mevkilere ihbar edildi. Bundan dolay 15 Eyllde Almanya
babakan, Alman sefiri aracl ile Svey Kanal'na yaplacak se
fere muhalefet etmememi rica ettii gibi 17 Eyllde Almanya Ge
nelkurmay Bakanlndan aldm bir telgrafta yle deniyordu:
"Osmarvh Devleti ile ortak menfaatlerimiz asndan Msr'a

kar bir hareket ok mhimdir. Trkiye tarafndan teklif edilen bu
harekta muhalif olan grlerinizi derhal bu gre uydurmals
nz."
Trkiye'deki ulam yollarnn stratejik durumuna dair fikir

edinmek iin sava srasnda Trkiye'deki trenlerin hli hakknda
birka sz sylemek lzmdr.
stanbul'u Avrupa'ya balayan yegne hat olan Dou Demir

yolu hatt Balkan Sava srasnda hibir ie yaramamt. Sava
tan nceki son aylar iinde ve bizzat sava srasnda hi olmazsa
en acil ihtiyalara cevap verecek ekilde imknlar dhilinde slah
edilmiti. Dik meyilli ve fazla kavisli olan bu tek hatl demiryo
lundan ina tarz dolaysyla esasen ok mkemmel i beklene
mezdi.
Trkiye'nin dier byk hatt olup stanbul ile memleketin i
kesimleri arasnda ve snrlara doru biricik balantsn olutu
ran Anadolu-Badat hatt, gerekte Alman ve isvirelilerin nfu
zu altndayd. Bu hattn idaresinin bamda yllardan beri stan
bul'da oturup memleketin durumunu ok iyi tanyan ve esasen de
fevkalade bir kabiliyet ve zekya sahip olan ynetici Hugenen ve
Gnther bulunuyordu. Gerek mdriyet ve gerek bu hattn sivil
memurlar tarafndan Trkiye'de imknlar dhilinde ellerinden
gelen her eyin yapldn sylemekle haklarn teslim etmi olu
ruz. Ancak yine de, tek hatl, lokomotif ve vagon says yetersiz
olan bu demiryolunun grd iin, Avrupa demiryollanyla
mukayesesinin mmkn olmad da aktr. Toros Tneli, -ki
Suriye, Filistin ve El-Cezire ile irtibatn can damardr- savatan
nce tamamlanamamt. Bunun tamamlanmas ancak 1918 senesi
Eyll'nn sonunda mmkn olmutur ki Trkiye'nin asker
bakmdan kt zamana rastlyordu.
1918 Ekim ayma dein hibir trenin Halep'e kadar doruca
ulat grlmemiti. Savan sonuna kadar her tren Toroslann!
kuzeyinde aktarma yapmak mecburiyetindeydi. Balangta
Toros dalarndaki nakliyat; araba ve develerle ve sonrasnda da
kamyonlar vastasyla da yolundan yaplmaktayd. Daha sonra .'
ise, tnel kk bir kesitte aabildikten sonra ierisine ina edi
len dekovil hatt ile ve byk hattan doruca bu hatta yaplan
aktarma ile yaplyordu. Toroslann gneyinde tekrar byk hat-'
tan istifade etmek iin ayn aktarma ii yeniden yaplyordu. Bu
sebeple Toroslann kuzey ve gneyinde bulunan iletme malze
mesinin datm imknszd. Ayn zorluk balangta Amanos|
dalarnn geilmesi srasnda geerli iken sonradan bu hattn

sratle ina olunup tamamlanmasyla zorluklar giderildi.
Halep'ten sonra gneye yani Suriye, Filistin ve Hicaza giden
tren hatlarnn hi biri btn sava boyunca kendilerinden bekle
nilen hizmeti yapabilecek bir hle getirilemediler. Bu hatlarn, ne
savatan dolay artan nakliyat vazifesine yetecek ekilde bir proje
dhilinde kapsaml inas, ne kapasitelerinin artrlmas mmkn
olabilmi ne de genileyen bir iletmenin gerektirdii kadar olsun
slahna imkn bulunmutur. Malzeme, genellikle noksand.
Rayak'tan itibaren de hattn genilii deiiyordu. Lokomotiflere
gereken yakacan eksiklii ise devaml bir dertti. Kmr ya hi
gelmiyordu yahut stanbul'dan ok az miktarda gnderiliyordu.
Bu civarda orman fazla olmadndan odun da ancak byk zor
luklarla salanyordu.
Trkiye'nin gney ve gneydou blgeleri ile irtibatnn esa
sn tek eden Toros ve Amanos sradalarnn hi durmakszn
geilmesi iin gereken nem ve kymetin Trk Genel Karargh
tarafndan daha seferberlikten itibaren takdir edilmedii ortada
dr.
Bu hatlarn tamamlanmas iin gereken ii ve malzemenin
hepsinin daha seferberliin banda topluca buraya evki gerekir
ken, toplanmas mmkn olan ii ve malzeme baka taraflara
datlmlardr.
Her hlde Ankara-Sivas demiryolu ile Reslayn-Diyarbakr
demiryolunu ve Kzlrmak Nehrini seyahate uygun bir hle ge
tirmenin ve bu gibi dier baz byk ilere girimenin sras de
ildi. Ankara-Sivas hatt gzerghndaki ok sayda dereyi aacak
kprler iin gerekli malzemenin savatan sonra Almanya'dan
getirtilebilecei daha en bandan dnlmt. Hatta baz n
fuzlu kimselerin bu ile ilgilendikleri herkese biliniyordu. Anka-
ra-Sivas hatt bu sava iin stratejik adan bir fayda salamamt.
Ben bu konulan daha vaktinde Alman Genel Karargh'na 25
Ekim 1916 tarihli raporumla bildirmitim.
Badat hattnn, Irak sava alannn yaknlarna kadar olsun

uzatlamam olduu herkese bilinir. Irak'taki 6. Ordu'nun asl
menzil hatt Halep civarna kadar, Suriye'deki birliklerin menzil
hattyla ortakt. Halep civarndan itibaren menzil hatt ya Frat
boyunca nehir noktas olan Reslayn'a kadar demiryoluyla ve
Reslayn'dan sonra 350 km'lik -yamurlu havalarda gelip geme
ye msait olmayan yumuak topraktan ibaret ve hatta bataklk
ksmlar da bulunan- karayolu ile Musul'a ve Musul'dan yine bir
daha 350 km'lik ve ancak Samarra'dan sonraki en son ksm de
kovil hatt olan bir yol ile Badat zerine gidiyordu.
Trk demiryollarnn iletme iinde Alman asker unsurlar
nn istihdamyla baarl bir sonu alnmaya allmasndaki zor
luklar, btn sava boyunca gerek Almanya'da ve gerek Trk
asker makamlarnda ok az takdir edilmekteydi. Grevlendirilen
subaylarn ou, lkenin durumu ve Trk idaresinin zelliklerini
kavrayamadklarndan Alman usul ve ilkelerinin aynen Trki
ye'de uygulanabileceini zannediyorlard.
Yukarda anlatlan byk ana hatlardan oluan demiryolu
ebekesinin birbiri ile irtibatnn ok snrl olduu biliniyordu.
Eskiden belli bal kimselerin; lke iinde ulamn kolay ve a
buklatrlmasnn hkmeti tehlikeye drp tehdit edebilecei
gibi yanl grlere sahip olmalar bunlarn snrl kalmasna
sebep olmutur. Bu konuda "ark ihmalcilii''nin rl de inkr
edilemez.
Mevcut dier nemli hatlardan olan ve bir ngiliz irketi tara
fndan ina edilen Aydn-Kasaba hatt ile Franszlarn yaptklar
Bandrma-Manisa hatt Trkiye'nin sava idare etmesi ynnden
ikinci derecede neme sahiptiler.
Trkiyelin Dnya Sava'na Girii

1914 Ekim ay sonunda bir gn; Almanya Ataemiliteri Bin
ba von Laffert, karargh Beyolu'ndaki Pangalt Harp Oku-
lu'nda bulunan 1. Ordu Komutanl'nda acil bir mesele iin gel-
dii haberiyle bana mracaatta bulundu. Binba von Laffert; b

yk bir heyecanla Goeben ve Breslau'm Karadeniz Boaz girii
yaknnda Rus sava gemileriyle baarl bir sava yaptn ve
Ruslardan bir mayn gemisini batrp dierlerini kamaya mecbur
braktktan sonra yanlarnda Trk donanmasndan birka kk
gemi ile birlikte Rus sahillerini bombardman etmek iin Sivasto-
pol'a doru harekete getiklerini ve bununla; Trkiye'nin tarafsz
ln terk ederek savaa gireceinde phe kalmadm bildirdi.
Trk Genel Karargh ndan 30 Ekim 1914'te Asker Heyet'e
gelen resm tebligat yleydi:
"Donanma Komutanlndan 29 Ekim 1914, saat akam 11.15'te

bildiriliyor:
Rus Donanmas, 27 ve 28 Ekim'de Trk Donanmasnn btn
harektn takip ve yapt talim ve tatbikat srekli taciz etmi ve
bugn de dmanca tavrn srdrmtr. Bir Rus mayn gemisi,
torpidobot ve bir kmr gemisinin dmanca bir tutum ile Karade
niz Boaz'na doru ilerlemesi zerine Goeben tarafndan mayn
gemisi batrlm, bir torpido ar ekilde hasara uratlm, kmr
gemisi ele geirilmi, 3 subay, 72 er esir alnm ve Sivastopol baa
ryla bombardman edilmitir.
Mayn gemisinde 700 mayn ile 200 er bulunuyordu. Torpido
larmz tarafndan kurtanlan 3 subay ile 72 er 30 Ekim'de stanbul'a
ulaacaklardr. Esirlerin ifadesine gre; Ruslarn Karadeniz Boaz
girii aklanna maym deyerek donanmay tahrip etmek niyetinde
bulunduklar anlalmtr.
Breslau, Azak Denizi giriinin dousunda bulunan Novoro-
sisk'te 50 kadar petrol deposuyla birok erzak deposunu tahrip ve
14 asker nakliye gemisini batrmtr... v.s."
Bu sava haberi beni hayrette brakt. nk ben, Trklerin

Msr'a taarruzlar hakknda birbiriyle muhalif olan gr ve m
nakaalarmzdan sonra kendilerini grmediim, ne Alman sefi
rinden ne de Amiral Souchon'dan; Trk Donanmas'nn tarafszh-
n devam etmesine ramen yine de gergin olan bir ortamda Ka

radeniz'e kacana dair bir haber almamtm.
Geri birka hafta nce yani 20 Eylle doru von Wangen-
heim'n, Goeben ve Breslau' Alman bayra altnda Karadeniz'e
karmak dncesinde olduunu gvenilir bir kaynaktan haber
alm ve derhal Tarabya'ya giderek sefire bundan saknmasn
nemle rica etmitim.
Sefire, Trkiye Hkmeti'nin Goeben ve Breslau' ismen satn
aldndan btn dnyann haberi olduu iin bu ekilde yapla
cak yanl bir hareketin Trkiye'de Alman aleyhtarl oluturabi
leceini ve 17 Eyll'de Adalar nnde, padiah huzurunda Al
man gemilerine Trk sancaklar ekerek resmigeit yaptktan,
gemilerin isimleri Sultan Yavuz ve Midilli'ye evrildikten, mret
tebat olan Alman deniz subay ve erlerine fes giydirildikten sonra
kanaatimce Eyll ay sonunda tekrar Alman gemisi hlinde g
rnmelerinin doru olmayacan syledim. Sefir, o zaman d
ncelerimi ne kabul ne de reddetti. Fakat gemiler Karadeniz'e
kmamlard.
Bu defa gemilerin yapt sava; Trk bayra altnda oldu
undan o halde bunlarn Karadeniz'e kmalar iin Trk Bahriye
Nzn Cemal Paa nn onaynn alnm olmas lzmdr.
Cemal Paa, Trk nzrlan arasnda o zaman siyas kanaatle
rini kesin olarak Almanya lehine deitiren bir nzrd ve ondaki
bu deiiklik Osmanl Hkmeti'nin sonunda tarafszln terk
etmesine byk lde tesir etmitir.
Enver'in tamamyla Alman taraftan olduu ve Talat'n da o
tarafa bir derece meyli olduu biliniyordu. Fakat Cemal, nceden
tilaf Devletleri'ne kar aka taraftar grnmekteydi. Sava ba
lamadan bir sre nce Cemal Paa, Fransa Hkmeti'nin misafiri
olarak Fransa'nn deniz tatbikatlarnda bulunmu ve fevkalade
takdir grm ve arlanmt. Daha 9 Austos'ta kendisi, stan
bul dan ayrlp Fransa'ya dnen Franszlarn bindikleri gemiye
gitmi ve orada yapt konumada; salimen gitmelerini ve zafer

kazanarak dnmelerini temenni etmiti.
Enver'in 6 Eyllde gayet iyi tandm ve gvendiim bir su
baya sylediine gre; Cemal'in kanaatince Trkiye'nin tarafsz
lktan ayrlmas ancak Alman ve Avusturya kuvvetlerinin Rus
ya'ya kar kesin bir stnlk salamalaryla mmkn olabilirdi.
Cemal, phesiz Trkiye'yi idare eden kiilerden biriydi. O-
nun iin Alman taraftar nzrlarla uyumas byk nem ta
yordu.
Trk kabinesi tarafndan Karadeniz'deki bu atma tarafsz
ln ihlli olarak kabul edilmi ve bu ekilde Trkiye, Merkez
Devletler arasna katlmtr.
stanbul'da o zaman dolaan haberlere gre; Trk ve Alman
gemilerinin Karadeniz'deki atmay mteakip Rusya'nn, Trki
ye'ye tarafszlm devam ettirmesi teklifinde bulunduunu ve
bunun iin Alman Asker Heyeti ile Goeben ve Breslau'n subay
ve erlerinin derhal Almanya'ya gnderilmesini art komu fakat
bu teklifin Trk Hkmeti tarafndan reddedildii duyulmu ise
de bu duyumun doruluk derecesini bilemem. Doru olan uydu
ki birka gn sonra Trkiye, Rusya ile sava hlinde bulunuyor
du. anakkale Boaz daha Eyll ay sonunda maynlarla kapa
tlm idiyse de bu durum -ordu ve donanmann seferberlii gibi-
tilaf Devletleri tarafndan bir tedbir olarak kabul edUerek sava
sebebi saylmamt. Trk Hkmeti, tilaf Devletleri donanmas
nn stanbul'a kar anakkale Boaz'n zorlayc bir harekette
bulunmalarm ihtimal dhilinde grdnden Boaz' emniyet
altna almak istiyordu.
Daha sonralar, o tarihte anakkale Kumandam olan Albay
Cevad Bey'in bana anlattna gre; Boaz'n kapatlmasna ait
tedbirlerin gerek sebebi, Boaz'dan kan bir Trk torpidosunun
komutanyla bir ngiliz torpido muhribi komutannn birbirleriyle
dosta olmayan bir mnakaalaryd.
56 Trkiye \'de Be Sene
Yaz mevsimi sonlarnda in seferinin tannm amirali

Usedom stanbul'a gelerek balangta mayn ve sahil topu bir
likleri genel mfettiliine tayin edildi. Usedoma daha sonra -
karargh stanbul'da olmak zere- Karadeniz ve anakkale Bo
azlan Genel Komutanl verilmiti. Fakat bu iki mstahkem
grubun ayn ayr komutanlklan imdilik Trk subaylarn elinde
kald.
Trkiye'nin savaa girii, imdiki hlde byk bir asker faa-
liyet gerektirmiyordu. Goeben ve Breslau ara sra birka torpido
ile Karadeniz'e kyorlar ve Rus sahillerini bombardman ediyor
lard. Ara sra da Rus Donanmas gzkerek birbirlerine uzaktan
karlkl ate ediliyor ise de sonu alnacak bir atmaya
girilmiyordu. Hatta baz korunma tedbirleri alnarak Trabzon ile
stanbul arasmda deniz balants devam ettirilebiliyordu.
Esasen Karadeniz Trkiye iin hibir vakit tamamyla kapat-
lamamtr; hatta Rus Donanmas'nn fazlaca faaliyet gsterdii
zamanlarda bile para karlnda Karadeniz'e kacak tccar ge
mileri bulunabilirdi. Bunun gibi devam eden sava yllarnda
stanbul'daki byk Bomonti Bira Fabrikas; gerek Romanya li
manlarndan ve Karadeniz'in dier limanlarndan bazen gemiler
le arpa getirtiyordu. Eer Trk Levazm Reisi smail Hakk Paa,
gemiler stanbul'a ulatnda bu arpalara el koymazsa fiyatlar da
lsz derecede ykselmiyordu.
Kafkas ve Msr cephelerinde byke olaylar ortaya kmak
zereydi. Kasm ay ortalarna doru Trk Hkmeti tarafndan
gsterili bir ekilde Kutsal Cihad iln edildi ve bu ekilde Ms
lmanlarn eski zamanlardaki en kuvvetli silah da sava terazisi
ne atld.
Bu iln ve tedbir ile Trk Harbiye Nezreti; btn slm le
mi zerinde ok byk ve genel bir manev etki edecei inancn
da ise de gerekte ok aldanm bulunuyordu. Esasen, padiahlk
urunda byk bir cesaretle lme atlan derin inanl Anadolu
askerleri iin Kutsal Cihad ilnna gerek yoktu. Trklerin hkimi
yeti altnda bulunan Mslman Araplar arasnda ise Kutsal
Cihad; kendileri ile Trkler arasnda kklemi aynlk ve Trk

idaresine kar yeermekte olan memnuniyetsizlik karsnda
hibir tesir gsteremedi.
Kendilerinden yardm beklenilen uzak veya yakn snr kom
usu slm milleti; ya tilaf Devletlerinin nfuzu altnda bulunan
veyahut o zamanki ran gibi genel bir mill hareketle, byk bir
savaa girebilecek kuvvet ve kabiliyette olmayan hkmetlerden
ibaret idi. Kuzey Afrika'da ise, talya Meciisi'nde 8 Mart 1915'te
yaplan aklamaya gre; fetvann en ufak bir etkisi bile grl
memiti.
Kutsal Cihad; esasen gerek manasyla grnrdeki tatbiki,
uygun olmayan bir ekilde yani Trkiye'nin Hristiyan hkmet
leriyle ittifak ve Trkiye ordularnda Alman ve Avusturya subay
ve erlerinin savaa katlmas tarznda gerekleti.
Kutsal Cihad; 1914 Kasm aymda stanbul'da genellikle mill
gsterilerde yaplmas allagelmi olan birtakm tertiplerle olu
tu: Trk polisi tarafndan tertip ve tanzim edilen birtakm alaylar
caddelerde dolayordu. Bu alaylara birka kuru para karln
da baz kiiler katlyordu. Bunun iin stanbul'da bu gibi alaylara
ve toplantlara katlanlar; neye hizmet ettiklerini bilip bilmemeleri
kendilerince bir olan hemen ayn insanlardr. Bu defa bunlar; yeil
bayraklarla etraf dolayor ve mttefik devletlerin sefaretlerini
ziyaret ediyor ve gsterinin bitiminde; 20 Kasm'da sahibi Ermeni
olup bir sre nce Rus tabiiyetine girmi bulunan Tokatlyan Ote-
li'nin camlarn ve aynalarn para para ediyorlard. Bu gsteri
lere yalnz bir ksm yabanclar nezdinde ve -abartl haberlerden
dolay- Almanya'da nem verildi. Gerekte ise kymete sahip
Trkler, daima ar bal ve uzak grl olup derin duygularn
grltl gsterilerle da vurmayanlard.
Kafkasya'da ve Svey Kanal'nda lk Muharebeler

Kafkasya'da 3. Ordu'nun Ruslarla ilk temas 1914 Kasm a-
ynda balamt. 3. Ordu Komutan Haan zzet Paa'yd. Paa'-
58 Trkiyed e Be} Sene
mn kurmay bakan Binba Guse isminde bir Alman subayyd.

Bunun gibi 3. Ordu'ya ayrca birka Alman subay daha verilmi
ti. Bu srada dier baz Alman subaylar da 3. Ordu'nun ok ktii
durumda olan menzil balantlarn dzenlemekle grevlendiril
miti. Albay Posseld ismindeki dier bir Alman subay da kale
ismini tayan Erzurum'un komutanln stlenmiti. Posseld'in
yanma, biri mstahkem mevki topu subay dieri istihkm su
bay olmak zere iki Alman subay verilmiti. 23 Kasm'da bun
lardan stanbul'a gelen bir rapor, imdiye kadar tamamyla ihmal
edilmi bir halde bulunan Erzurum Kalesi'ni ok kt bir ekilde
tasvir ediyordu. Yetersiz olan savunma tertibatnn slah iin
Trk Genel Karargh tarafndan tabii ki derhal emirler verildi.
Ancak mevcut imknlar Trkiye'de her zaman olduu gibi azd
ve tedarik edilmesi ok zaman alyordu.
Kasm aymda yaklak olarak Kprky civarnda Erzurum-
Kars yolunda Ruslarla girilen ilk muharebelerde Trk birlikleri
iyi savatar ve her iki taraf iin baar ve baarszlk noktasnda
bir denge kuruldu. Her hlde Haan zzet Paa'run mukabelesiyle
Rus ileri yry tamamen durduruldu. Balkan Sava'nda Trk
birliklerinin gsterdii baarszla kar bu defa sava kabiliyeti
olarak phesiz nemli bir ilerleme saland grlyordu. Bu
balangcn nispeten memnuniyet verici oluu Enver'in aruru ve
hrsn tahrik etmitir.
Aralk aynn 6. gn Enver, Harbiye Nezareti'ndeki odama
geldi. 3. Ordu'ya gitmek zere akamst bir sava gemisi ile
Trabzon'a hareket edeceini bana bildirdi.
Harbiye Nezareti vekletini Genel Levazm Dairesi Bakam
smail Hakk Paa ve dier konulardaki vekleti de Dhiliye N
zn Talat Bey stlenecekti. Bunu bilhassa anlatyorum, nk bu
durum Trk dnce tarzn gstermekle beraber, yabanc basn
da defalarca yaplm olan neriyatn aksine, Almanlara -asker
rtbeleri ne olursa olsun- hibir zaman ne asaleten ne de vekle
ten Trk Hkmeti'nin ilerini etkilemek hakk ve frsat verilme
diini ispat eder.
Enver, 3. Ordu'ya yaptrmay dnd bir asker hareketin

genel hatlarn bir harita zerinde bana anlatt. Buna gre 11. Ko
lordu ile ana yol istikametinde Ruslar cepheden oyalayp 9. ve
10. Kolordularla dalar iinden sol yana birka gnlk yryle
Sarkam civarnda Ruslarn yanna ve arkasna dmek
istiyordu. 3. Ordu daha sonra Kars' da zaptedecekti.
Tasarlanan kuatma hareketini Genel Karargh'a mensup bir
Alman subayndan birka gn nce haber alm ve bunun uygu
lanabilirliini incelemitim. u sonuca varmtm ki bu hareket
bsbtn imknsz olmasa bile yapabilmesi ok zordu. Bu hare
ketin sahas iindeki yollar, haritadan anladna ve aratrma
larma gre ekseriyetle ok dar da yollan veya yksek srtlardan
geen patikalardan ibaretti. Bu mevsimde byk ihtimalle hepsi
karla kaplyd. Yry esnasnda Trk nakliye aralanyla yalnz
cephane ve erzak naklinin ne ekilde tanzim edilecei hususu
bal bama incelenip dnlecek bir konu idi.
Vazifem gerei olarak bu nemli mahzurlara Enver'in dikka
tini ektim; ancak bunlarn hepsinin gz nnde bulunduruldu
unu ve btn yollann kefedildiini veya edileceini iddia etti.
Enver, grmemizin sonunda tamamyla hayali fakat dikkate
deer grler beyan etti ve ileride Afganistan zerinden Hindis
tan'a yrmek emelinde bulunduunu bana syledi. Daha sonra
da veda edip kt.
Hemen onu takiben kendisine refakat edecek olan Kurmay
Bakan General von Bronsart veda etmek zere yanma geldi.
Ona da tasarlanan kuatma hareketinin zorluklarm ve zellikle
Alman kurmay bakan sfatyla bu meselede stlendii sorumlu
luu syledim.
Bu hareket, sevk ve idaresi bizzat Enver tarafndan stlenilen
3. Ordu'nun imha edilmesi ile son bulmutur. Bu ordu, Trki
ye'nin harp gc unsurlarndan Dnya Sava'na ilk olarak kat
lan orduydu. Oltu zerinden ileriye srlm olan ilk Rus birlik
leri Trklerin kuatma hareketi ile anszn basldklarndan bura
da olduka baarl olunmutu. Ancak Enver tarafndan cebri

yrylerle ileri srlen Trk birliklerini, arazinin ve iddetli k
mevsiminin oluturduu byk mklat hemen eritmeye bala
d. Kuatma hareketine balayan iki kolordunun baz zayf unsur
lar Sarkam civarnda dmanla karlatlar. Ancak bu birlik
ler, basknla kazanlm baz kk baarlardan sonra 4 Ocak
1915te dman tarafndan malup edilerek derhal geri dnmeye
mecbur oldular, dman da takip etti.
9. ve 10. Kolordulardan geride kalanlarn Hasankale zerin
den ricatm salamak iin, ana yoldan ilerletilen 11. Kolordu, Os-
manl-Rus hududunda daha birka gn cesurca savatktan sonra
o da ricate mecbur oldu.
Harektn banda btn ordunun toplam gc olan yaklak
90.000 askerden tahminen 12.000 kii geri dnebildi. Dierleri ya
ehid olmu, ya esir dm veya alktan lm veyahut karlar
iinde ak ordughlarda donmutu. Geri dnenler de bedenen I
ok dkn olduklarndan bunlar arasnda derhal birok telefata i
sebep olan lekeli humma hastal yayld.
Enver ite bu elim faciadan sonra kararghyla hemen kara
dan stanbul'a doru yola kt. Enver batrlan 3. Ordu'nun ko
mutanlm oradan hareketinden nce Hafz Hakk Paa'ya dev- I
retmiti. Hafz Hakk Paa phesiz Trk kurmay subaylarnn I
sekin ahsiyetlerinden biriydi. Kendisi Enver'in hrsl bir rakibi I
saylabilirdi.
Hafz Hakk Paa, derin bir malumata sahip olmamakla bera- I
ber keskin zekl ve abuk kavrayl biriydi. Hkm ve kararn i
hibir ekilde tamamen da vurmaz, gelebilecek muhalif bir fikir f
ve itiraza kar daima cevap verecek bir fikir saklard. Dncesi*1
ni aklkla beyan eden Almanlar tedbirsiz sayard. Paa bana, I
Yakn Dounun iyi yetimi yksek tabakasnn bir rnei olarak I
grnrd.
Hafz Hakk Bey, son alt hafta iinde Genelkurmay'da kay- I
makam rtbesiyle bulunduu ube mdrlnden paala ve I
ordu komutanlna ykselmiti. Enver onun alkanlk ve gay

retini takdirle beraber stanbul'dan uzak bulunmasn phesiz
istiyordu.
Sarkamta urarulan bu byk malubiyet imknlar ieri
sinde gizli tutuldu. Bunun hakknda konumak yasakland. Yasa
a kar gelenler yakalanarak cezalandrdmlard. Bildiim kada
ryla Almanya'da da bu konuda ok az haber yaynlanmtr.
Felaketle sonulanan bu harekt, ne yazk ki Enver'le aramz
da birok ciddi anlamazla sebep oldu. Enver Kafkasya'dan
dnnden nce 3. Ordunun takviyesi iin 5. Kolordu'nun der
hal vapurlarla Trabzon'a gnderilmesi hakknda telgrafla talimat
vermiti. Boazii'nin Anadolu yakasnda skdar civarnda
bulunan 5. Kolordu, komutam olduum 1. Ordu'ya balyd. Ka
naatime gre kolordu bu zamanda artk Kafkasya iin hibir fay
da salayamazd, ancak stanbul'a kar bir tngiliz-Rus saldrs
yaplmas hlinde buras iin son derece gerekli olacakt. Kafkas
ya'da urarulan byk hezimetten sonra tilaf Devletlerinin ok
kapsaml plnlar hazrlamalar ihtimali yksekti. te bu yzden
sebeplerini ortaya koymak suretiyle 5. Kolordu'nun gnderilme
mesinde srar ediyordum. Bu sefer ayn grte olan Alman Sefa-
reti'nin de yardmyla kolordunun Trabzon'a gnderilmemesini
salamaya muvaffak oldum. Enver, benim itiraz ve muhalefetime
tabii ki gcendi.
Bundan baka iddetli bir anlamazlk daha olmutu ki bu
nun dzeltilmesi hlis Trk usulnde gerekletiinden anlatma
ya deerdir. Enver stanbul'a dnerken, Sivas'tan btn ordulara
telgrafla verdii 20 Ocak 1915 tarihli bir emirde birliklerin yalnz
kendisi tarafndan verilen emirlere itibar etmeye mecbur oldukla
rn, dier makamlarn emirlerinin muteber olmadn bildirdi.
Bu emrin biraz hatal olarak Trkeden evrilip bana verilen ter
cmesi yleydi:
"Benden baka hi kimse, hibir sebeple bu makamlara (do

nanma ile ordulara) emir veremez, bunlar benden bakasnn vere
cei emirleri yerine getirmeyeceklerdir".
.. ............................
62 Trkiyede Be Sene
Bu acayip enirin hangi nedenle verildiini bilmiyordum. An

cak bu emrin gerei yerine getirildike benim iin bir Trk ordu
sunun sevk ve idaresi imknszd. Bunun srf Trk idaresini ilgi
lendirmesi dolaysyla, Trk makamlarnca halledilmesi gerekirdi,
Bundan dolay 21 Ocak'ta Sadrazam'a yazl ikyette bulundum.
Harbiye nzr vekili sfatyla Levazm Dairesi Bakan smail
Hakk Paa araclk yapmak zere bana gnderildi. Pek ok d
................................................................... .... ....

man kazanm ve hakknda pek ok sz sylenmi olan smail
Hakk Paa iktidardaki ttihat ve Terakki'nin belli bal ahsiyetle
rinden biriydi. Yznn profili Mool tipini andrdndan zeki
ve cevval gzleriyle kurnaz bir in tacirini hatrlatyordu. D
grnnde byk bir ekingenlik olmakla beraber btn ah
siyetinden, eilmez bir iradeye sahip olduu anlalyordu. Ye-
men'de savata bir bacan kaybeden -bundan dolay baca
takmayd- smail Hakk Paa, Araplar tarafndan "Karabiber" la
kabyla anlyordu. Bu zat, Osmanl Devleti gibi geni bir coraf
yaya sahip, hudutlan arasndaki balant ve ulam tamamyla
yetersiz bir memleketin en uzak snrlarnda savamakta olan
ordulan besleyip giydirmekle ykmlyd. Bu ii nasl yapt
kendisine ait bir meseledir. Paa, her taraftan kendisine yalanlar
sylendiini ve her tarafta hrszlklar yapldn bildiinden yol
ve nakliye aralar hususunda ok seici olamazd. Kendisi ve
btn memlekete dalm olan memurlan bulduklar her eye el
koyuyorlard.
Yalnz bir rnek olmak zere nakledeyim ki, smail Hakk
Paa Almanya imparatoru tarafndan Enver'e hediye edilen ve
stanbul'a gelen otomobile, "teklif-i harbiye eyas" olarak el
koydu. Ksa bir ziyaret iin anakkale'ye geldii zaman bana bir
defa sandk iinde hediye olarak alt ie arap brakt ki bunlann
daha nce bana Almanya'dan hediye olarak gnderilen ancak
teklif-i harbiye olarak el koyulan araplar olduu anlald.
Tamamyla dzensiz artlar altnda almaya mecbur olmas
ve Osmanl Genel Karargh'nn birlikleri durmadan her tarafa
gndermesi ve paralamas gibi konular da gz nnde bulundu
rulursa; smail Hakk Paa Trkiye'deki mevcut artlar altnda

imknlar el verdiince orduya hizmet etti.
tsmail Hakk Paa, -mevcut bilgilere gre- ayn zamanda tti
hat ve Terakki Komitesinin veznedar sfatyla Enver'in gelir ve
emlk satn almasna araclk yapmaya mecbur olduundan p
hesiz yalnz arac bir ahs olarak birok mal ilerde bulunmu
tur. Bu durum yanl olarak etrafa kendisi iin servet kazanmaya
alt kanaatini vermitir.
Kendisi hakknda daima kt ithamlarda bulunanlarn o
unluu onun ne gibi zorluklarla mcadele etmeye mecbur oldu
unu asla bilemezler. Paa, herkes azami alt saatlik bir mesaiden
sonra daireyi terk ettii ve daire tamamen boald zaman bile
daima gece ge vakitlere kadar Harbiye Nezareti'nde alan az
saydaki kiilerden biriydi.
tsmail Hakk Paa, bahsetmi olduum ikyetim hakkndaki
aracl srasnda, nce Enver'in telgrafnn yanl tercme edil
mi olabileceini iddia etti. Her ne kadar iki ayn kii tarafndan
yaplan Trke bir yaznn tercmesi hibir zaman ayn anlamda
olamyorduysa da o zaman emrim altnda bulunan 1. ve 2. Ordu
lardan aldm tercmelerin de birbirinin ayn olduunu cevaben
syledim ve emrin kaldrlmas hakkndaki talebimde srar ettim.
Genel Levazm Dairesi Bakan bana kesin teminat veremeyerek
sayg ve hrmetle yanmdan ayrld. Yaz masamn stne byk
bir kutu brakmt. Kutuyu yaverimle arkasndan gnderdim,
ancak iindekilerin bana ait olduu haberini gnderdi. Kutuda
"Murassa Osman Nian" vard. ikyetim iin bir zm yolu
bulunamad, ancak Enver'in emri de yerine getirilmemitir.
nc bir mnakaa Enver'in stanbul'a dnnden sonra
ortaya kt. Byle ok feci bir baarszla uranmasndan sonra
Alman subaylarnn nfuz ve erefi asndan, Enver'in kurmay
bakan General von Bronsart'n bir birlik komutanlna atanma
snn, Alman Asker! Heyeti bakan sfatyla gerekli olduunu
dnerek Enver'e ve ayn zamanda Almanya'daki makamlara bu
64 Trkiyede Be Sene
konuda teklifte bulunmutum. Ancak Enver kendi kurmay ba*

kann savunmakta srar etti; Almanya'dan da hibir cevap alma
dm, bundan dolay bu konuda bir deiiklik olmad.
Osmanl Genel Karargh, Kasm aynda Suriye'de 4. Ordu'
nun kurulmasna kesin olarak karar vermiti. Bu ordu ksmen
Svey Kanal'na kar bir sefer! kuvvet tekil edecek ve geri ka
lan ksmyla da Suriye ve Filistin sahilini savunacakt. Bu ordu
nun komutanlna Bahriye Nzr ve 2. Ordu Komutan olan
Cemal Paa tayin olunmutu. Cemal Paa, Albay von Franken*
borgin kendisine kurmay bakan olarak verilmesini salad ve
ksa bir sre iinde byk bir maiyetle am'a hareket etmiti. Da
ha Eyll'de amdaki 8. Kolordu'ya tayin edilmi olan ve ok par
lak ve kabiliyetli bir subay olan Albay von Kress * de Cemal Pa
a'nm emrine giriyordu. Von Kress, Svey Kanal'na kar yr
y iin son derece zor olan hazrlklar, 8. Kolordu'nun kurmay
bakan sfatyla rnek tekil edecek bir ekilde yerine getirip son
ra da komutan olarak bu harekt parlak bir ekilde uygulamt.
Kanal Harekt'run daha balangta baarszla mahkm oldu
unu daha nce belirtmitim. Yaklak 16.000 asker gcndeki
Trk birlikleriyle Msr zapt edilemezdi. Bununla birlikte sefer
kuvvetin yedi gnlk bir yryle Tih l'n geerek ve birlik
lerin kolbalanyla tsmailiye civarnda Svey Kanal'na ulamam
her zaman iin olaanst kabul edilecek hareketlerden biridir.
Bu yryler yalnz geceleri yaplm ve alnan yerinde tedbirler
sayesinde, tngilizler tarafndan fark edilmemilerdir, tngilizler,
ok fazla genilemi olan casus tekilatlar sayesinde ln dou
sunda Trk birliklerinin toplandn tabii ki biliyorlard. Ancak
bu birlikler kuvvete zayf olduklarndan kendileri iin byk bir
endieye sebep olmuyordu, tngilizler, bu kadar az bir kuvvetle
Msr'a kar yrmeye cret edilmesini imknsz gryorlard.
Kolbalann ilerisinde keif yapan subaylar, Trk kolbalannm
Von Kress'in "Trklerle Birlikte Svey Kanal'nda" adl eser Yedltepe Yaynevi
tarafndan hazrlanmaktadr. (h.n.)
Liman von Sandert 65
Kanal'a 25 km. yaklatktan srada Ingiliz subaylarnn futbol oy

n a m a k ta olduklarn gryorlard.
2/3 ubat gecesinde, doru bir ekilde kademelenmi ve Ka-

nal' gemek iin gerekli aralarla donatlm olan saldn gcn
Kanal'n dou sahiline kadar gtrmeye muvaffak olundu. O
zaman oradaki zayf Ingiliz postalar ilk atei anca Arap askerle
rinde hemen bir panik olutu. Bu askerlerin kayklar iinde bulu
nan bir ksm tekrar danya atlad. Dierleri de sahile tamakta
olduklan tombaz ve sallan yere attlar. Ate almas zerine ngi
liz takviye birlikleri acilen yetiti.
Kanal'n bat sahiline kmay baaran iki Trk blnn bir
ksm ld dier ksm da esir dt. Yanm saat sonra Kanal'n
Msr sahili, artk karya geme teebbsn imknsz brakacak
bir ekilde kuvvetli olarak tutulmutu.
Revolver toplanyla donatlm ngiliz zrhl trenleri gelmi,
Timsah Gl ile Byk Ac Gl'den be sava gemisi yan atei
aarak savaa itirak etmiti.
Seferi kuvvetler 3 ubat akamna kadar Kartal'daki mevzi
lerde kalabildi, tngilizlerin sa yandan yaptklan kar bir saldn
durduruldu, tngilizlerin durmakszn kuvvetli birlikler getirmele
rinden dolay, 3 ubat leden sonra saat 4'te 8. Kolordu komuta
n, -ki ertesi sabah 10. Tmen'in dhil edilmesiyle saldrnn yeni
den yaplmasn istiyordu- kolordu kurmay bakan Albay von
Kress'e ayn akam ricat iin emir vermeye karar verdi. Dmanla
temasn kesilmesi ve ricat, iyi bir dzenle yapld ve ilk nce
tsmailiye'nin 10 km. kadar dousunda bir ordugha ekilindi.
Hintlilerden ve Sudanllardan oluan dman birlikleri de
byk bir faaliyet gstermediler. Kayda deer bir zayiat olmaks
zn seferi kuvvetin ricat hareketi baarl oldu, tngilizler muhare
benin ilk safhasnda hazrlk iin ok zaman sarfetmeye mecbur
bulunuyorlard. ln geilmesiyle yaplan taarruz beklenmeyen
bir ekilde yaplmt, tngilizler ricat eden dman takip etmeyi
henz programlarna dhil etmemilerdi. Harekete geebilmek

iin ok zamana ihtiyatan vard.
Kanal a saldn teebbs, 4. Trk Ordusu iin keif mahiye
tinde bir kymete sahipti. Bu taarruz birliklerin l batanbaa
getikten sonra ne gibi bir zorluklan gslemeye mecbur olduk-
lann gsterdi.
Artk 4. Ordu Komutanl ileri srlm birliklerle El-Ari -
Kalat'n-nahl hattnda kalmaya ve gemilerin geiine engel olmak
iin hareketli kuvvetlerle Kanal' devaml taciz etmeye karar verdi.
Asl kuvvetlerden 8 . Kolordu Han Yunus ve Gazze civarnda,
10. Tmen Birssebi'de ve Hicaz Tmeni Maan'da mevzi
alacaklard.
Ancak Trklerin Kanala kadar ilerleyebilecei anlalnca tn
gilizler ok geni lekte savunma tedbirleri aldlar, ite bu ne
denle Kanal'a ulamak zere Trkler tarafndan sonradan yaplan
her teebbs, ilk seferden ok fazla zorluklara maruz kald. Bun
dan dolay gelecekte Svey Kanal'na gitmek yalnz kk keif
kollanyla mnferit ve azimli ahsiyetlere nasip oldu.
1914/15 knn balangcnda ilk zel Alman asker heyetleri
stanbul'a varmt. Bunlardan birisi Afganistan'a ve dieri de
att'l-Arapn denize dkld blgeye tahsis edilmilerdi.
Sonradan bunlara ilave olarak Iran iin zel bir heyet de geldi.
Bunlarn hepsi ortaklaa ok geni fakat ak olmayan plnlarla
geldiler ve byk miktarda paraya sahiptiler. Bunlarn gnderil
mesine Berlin'deki Hariciye Nezareti tarafndan sebebiyet veril
mi olduundan, Almanya Sefareti'ne ve dolaysyla ataemilitere
bal bulunuyorlard. Bu heyetler tamamyla subaylardan olu
masna ramen, bakanlm altndaki eski asker heyetin bu ko
nuda ne fikri alnm ne de heyet bunlarn gnderilmesi hakknda
herhangi bir ekilde bilgilendirilmiti.
Bunlarn gnderilmesi daha balangta bir hata gibi grn
yordu. Benden sorulmu olsayd gnderilmemelerini nemle tav
siye ederdim Daha nce bu memleketlerde bir kerecik olsun se
Liman yon Sanders 67
yahat etmi olan snrl sayda baz ahsiyetler bile buralarda harp
iin kymetli iler gremezlerdi. nk baar, bu heyetlerle bir
likte ayn zamanda asker kuvvet gnderilmesine de balyd.
Fakat bunun iin gerekli birlikleri ancak Trkiye verebilirdi. An
cak bu yardmn Trkiye'den talep edilmesi hlinde kendi istifa
desi hibir ekilde Alman menfaatlerine uymayan Trkiye'ye
baml olmamz gerekecekti. Bundan baka daha kendi memle
ketlerinin savunmas meguliyeti kendilerine yeten Trklerin
dikkati, hibir baan vaat etmeyen ve ak olmayan hayal istika
metlere ynlendirilmi olacakt, tte nitekim btn fedakrlklara
ramen bu heyetlerden bu sebeple bile olsa kymetli bir sonu
alnamad.
1914 senesi sonu ile 1915 ba iin Trk harp sahalarna dair
verilecek malumatn biri de 1915 Ocak ay ortalarnda Trk birlik
lerinin Tebriz yani tarafsz olan ran'a girmeleri konusudur.
Bundan nce tngilizler 22 Kasm 1914'te Irak'ta Basray al
mlar ve Dicle ile Frat'n birletii yerdeki Kuma zerine yr
mlerdi. 9 Aralk 1914'te Kuma'da tutundular. imdiden syle
yelim ki ngiliz birlikleri daha 3 Haziran 1915'te dzensiz bir
tarzda Ammare ehrini zapt etmilerdi. Badat Alman konsolosu
da daha o zaman Badat'taki Almanlarn orada kalmasn tehlike
li grmekteydi.
1915 Senesi
anakkale Muharebeleri Balamadan
nceki Zaman
1915 balangcnda btn dikkatler gittike anakkaleye y

nelmekteydi. Dmann maksad, gemilerin harekt ve birliklerin
nakliyesi hakknda eitli yerlerden zellikle ou Atina zerin
den bir hayli haberler geliyordu. tngiliz-Fransz filosunun stan
bul nne gelmesi mmkn grlyordu.
Trk Genel Karargh tarafndan tertip ve tanzim edilen, Bo
azlarn o zamanki emir ve komuta tertibat tamamen ak deil
di. Daha nce de bahsedildii gibi Amiral von Usedom, anakka
le ve stanbul Boazlan istihkmlarnn genel komutanyd. Al
man Amirali Metren, Osmanl Genel Kararghnn temsilcisi ola
rak anakkale'de bulunuyordu. anakkale Mstahkem Mevki
Komutan, Albay Cevad Bey'di. Gelibolu Yarmadasnn gney
ksmndaki birliklerle Boazm savunmas iin Asya sahilinde
bulunan birlikler Cevad Bey'in emri altdayd. Yarmadann orta
ve kuzey ksmndaki birlikler 3. Kolordu'ya, yani benim komutam
altndaki 1. Ordu'ya balyd. Bizzat Trk Genel Karargh da
baz komuta yetkilerini elinde bulunduruyordu.
ngiliz-Fransz filosunun Boaz' zorlayarak stanbula doru
muhtemel bir hareketine kar 1. Ordu komutan sfatyla ben hi
olmazsa filonun stanbul nnde uzup bir sre kalmasn olabil
diince zorlatracak tedbirleri almtm. Yeilky'den Saraybur-
70 Trkiyede Be Sene
nu'na kadar sahil eridinde, Asya yakas kylarnda ve Adalar'da

deniz zerinde makaslama ate edebilecek ok sayda bataryalar
yerletirilmiti. Bu mntkann sahillerini de seyyar mfrezeler
savunacakt. Gerideki ksmlar da ihtiyatlara braklmt. Bundan
baka, Boaz'dan geerken kuvvet kaybedecek olan Mttefik filo
su stanbul'a ulamadan nce, bu filoya Goeben ile Breslau'n
Osmanl filosuyla birlikte Marmara Denizinde taarruz etmesi
dnlmt.
Kanaatime gre Mttefik filosu -hatta Boaz' gemeyi baa-
rp Marmara Denizi'ndeki muharebeyi kazanmaya muvaffak bile
olsa- anakkale Boaz'nn btn sahilleri kuvvetli dman bir
likleri tarafndan igal olunmadka tutunabilecek bir vaziyet
kazanamayacakt. Trk birlikleri Boaz'm sahillerini elden kar
mamaya veyahut bunu tekrar ele geirmeye muvaffak olursa bu
durumda dmann erzak ve kmr gemileriyle dier ihtiyalar
nn ikmaline tamamen engel olunacakt. ehre asker kararak
orada mevcut kaynaklardan istifade edilmesi hususuna gelince;
stanbul yaknlarnda karaya asker karmak, alman savunma
tedbirleri sayesinde hemen hemen imknsz gibiydi.
Eer dman anakkale'ye byk bir karma hareketi )'app
ayn zamanda veyahut karmadan nce filo ile de Boaz' zorlar
sa ite ancak o zaman kesin sonulu bir baar kazanabilirdi. Bo
az'm geilmesinden so ra yaplacak bir karma hareketi, Boaz-
geip nne kan dier zorluklarla uraan filonun topu yar
dmndan mahrum kalr.
stanbul'un bir ngiliz-Fransz filosu tarafndan igali ihtimali
ancak ayn zamanda kuvvetli Rus birliklerinin Boazii girii ci
varna karlmasyla bir dereceye kadar kolaylatrlabilir.
mttefikin bu tarzda ortaklaa hareketiyle stanbul belki ele gei
rilirdi.
Ancak Rus karmasna kar da gereken tedbir alnmt. Ge
rektiinde Rus karma birliklerine kar sevk edilmek zere 6 .
Kolordu Yeilky'de bulundurulduu gibi Boazn iki tarafnn
Lim an von Sanders 71
ve Karadeniz sahillerinin bataryalar ve seyyar mfrezelerle savu

n u l m a s tedbirleri alnmt. 6. Kolordu muhtelif byk tatbikat
larla -bunlar arasnda gece alarm verilm esi, ilk balarda fazlasyla
k a r g a a l k l a r l a m m kn oluyordu- bu vazife iin zellikle hazr
lanm ad ayd .
te bundan dolaydr ki; anakkalenin tehdidi sebebiyle s

tanbul daki asker makamlarda bir endienin ortaya kt du
yumunun doru olmadm ve gereken btn tedbirlerin alnd
n Alman Genel Kararghnn bu konuya ait sorusuna kar
daha 27 Aralk 1914 te telgrafla bildirmekte gayet haklydm.
Tamamyla Asker Heyet kadrosu dnda kalan yksek rt
beli Alman subaylar arasna, amirallerden baka bu aralk bir de
Mareal von der Goltz katld. Mareal, 12 Aralk 1914te stan
bul'a geldi. imdiye kadar stlendii Belika Genel Valilii ma
kamn padiahn yaverlii grevi ile deitirdi. Mareal, Trki
ye'de ok bilinen ve saylan bir adamd. Bu zat hayatnn onsekiz
senesini Trkiyede asker retmenlik ile geirmiti. Byk rt
belerdeki Trk subaylarnn birou onun talebesiydi. Bakomu
tan Vekili Enveri ise bizzat Mareal, kendisinin gen bir dostu
olarak adlandryordu.
Padiah hazretlerinin yaver-i ekremi olmak, von Goltz gibi
faal bir zat iin phesiz ancak geici bir memuriyetti. Mareal
vakit kaybetmeden Harbiye Nezaretinde bir alma odas edine
rek Trk kurmay heyetinin grmelerine katlmaya balad.
Kafkas Harbi felaketi sebebiyle yaptm muhtelif itirazlar,
bana kar Enverin ksknlne sebep olmu ve bu ksknlk
baka suretle de artrlmt. Beni stanbul'dan uzaklatrmak
istiyordu. te bu yzden 1915 ubat ay ortasnda Erzurum civa
rnda harabe halindeki 3. Ordunun komutanln stlenmemi
bana teklif etti. Hafz Hakk Paa 12 ubat'ta ani bir ekilde lekeli
hummadan vefat etmiti.
3. Ordu'nun ok az kalan birliklerine yaklak 20.000 acemi
asker ilave ediliyordu. Bununla birlikte aylar gemeden burada
72 T rkiyed e Be Sene
tarafmzdan hibir hareket beklenemezdi. Bu teklifi kesin olarak

reddettim ve Almanya'ya bildirdim. Alman sefiri de benim fikri-
me katlyordu.
K felaketinin maddi ve manevi sonulan hakknda uzun bir
sre nce verdiim hkmde ne derece hakl olduumu ileride
yazl olan malumat ispat eder: 2 Martta Trabzon Konsolosu Dr,
Bergfeld raporunda yle sylyordu:
"ehrin btn hastanelerinde iddetli lekeli humma hkm

srmektedir...v.s bulac hastalk hemen hemen bir afet derecesin
dedir. 900-1000 hasta askerden says gnde 30 ila 50 arasnda dei
en asker vefat etmektedir... v.s."
Kzlha doktorlarndan Doktor Colley ve Doktor Zlosisti, 3
Martta Erzincan'dan unu bildiriyorlard:
"Her trl shh tertibatn ve yeterli derecede tbbi yardmn

noksanl, Trk saflar arasnda Almanlarca tasavvur edilemeyecek
derecede zayiat vermektedir".
3. Ordu Kurmay Bakan Binba Guse 25 Mays tarihinde

yle yazyor:
"Acemi er talimghlarndan hareket ettirilen ikmal erlerinin an

cak az bir ksm orduya ulaabiliyordu. Hastalk, ksmen iskn ve ia
enin kt olmas, yry srasnda firar, saflarn mevcudunu
mthi bir ekilde azaltyor."
Erzurum Alman konsolosu 2 Haziran 1915 tarihli telgrafyla

talim iin oradaki ordughta toplanan Trk birliklerinin yaklak
te birinin hasta olduunu, te birinin de orduya katlmak iin
gelirken yolda firar ettiklerini bildiriyordu. Buna benzer daha pek
ok haberler alnmaktayd. Bereket versin ki 3. Ordu'nun hezime-
tinden sonra Kafkasyadaki Ruslar, eitli sebepler dolaysyla ilk

aylarda taarruza yapmaya muktedir deildiler.
Enver'in Kafkasya'dan dnnden sonra Anadolu'nun a
nakkale ile zmir arasndaki sahil savunma dzenini tefti etmek
zere 29 Ocak 1915te ksa bir seyahate ktm, tik hedefim Edre
mit'ti. Buraya Balkesir'den otomobille geldim. Bu otomobil seya
hati ksmen derin kayalklar zerine ok basit ekilde ina edilmi
kprlerden geiyordu. Bu kprlerin sahra topusunun geme
sine bile dayanamayacaklar istihkm uzman Binba Effnert
tarafndan bana bildirildi. Ksa bir sre sonra Alman istihkm
erleri sayesinde bu kprlerin bir ksm yeniden ina ve dier bir
ksm tamir edilmitir. Edremit'te birlikleri tefti ettikten sonra
zengin bir ya fabrikatrnn evi olan bir Trk evinde ilk defa
olarak gecelemitik. Evin yetikin oullarnn misafirlere hrmet
le sofrada oturmayp hizmet etmeleri deti beni o zaman ok a
rtmt.
Ertesi sabah Ayvalk'a giderken kprs uzun zaman nce su
takn sebebiyle yklan Kemer Nehri'ni gemeye mecburduk.
Hlis Trk usulnce bu kprnn tamirini stlenecek hibir h
kmet memuru kmamt. Bu kpr de yine Alman istihkm
askerleri tarafndan salam bir ekilde ina edildi. Biz yksek
manda arabalaryla nehri getik. Otomobilimiz ise manda koula
rak nehirden geirilecekti. Memleketin ahalisi bu tarz engellere
alknd ve yoluna devam etmek isteyen herkes bann aresine
bakmak zorundayd. Daha sonra seyahat btn gn, Anado
lu'nun bu ksmn bu mbarek memleketin en verimli bir blgesi
hline koyan ltif zeytin baheleri arasnda devam etti. erisin
den getiimiz zengin Rum kylerinde yetikin genlerle okul
andaki ocuklar bayramlk kyafetlerle yolun iki tarafnda sra
lanyorlard.
O zaman ilk ve son defa ziyaret etmi olduum ve sonradan
birok defa ismi geen Ayvalk'ta da tekrar birlikleri tefti ettim.
Limann kapatlmas iin alman tedbirleri aklayan liman komu
tan, limanda yaptmz bir gezinti srasnda Midilli ve dier

adalardan kaakln devam ettirilebilmesi iin bilerek ak b
raklan geitlerden birisini hi ekinmeden bana gsterdi. Tama
myla Trk idari yapsyla alakal bu meseleye karmaya gerek
grmedim.
Dn yolunda ani bir ekilde bastran kar frtnasndan do-
lay Edremit ile Balkesir arasndaki da ok byk zorlukla ge
ebildik. Saatlerce derin kar ierisinde yrmtk. Bu srada
otomobil bu civardaki halkn kendi isteiyle yaptklar yardmla
ar ar arkadan ilerledi.
Sonunda tekrar Balkesir'de trene ulatmz srada dadaki
knt sebebiyle imdilik yolun geilemeyecek bir halde olduu
bildirildi. Onun iin trene bir amele mfrezesi almaya ve bunlara
yolu atrmaya mecbur olduk. Marmara Denizi sahilindeki Ban-
drma'ya ulamca stanbul'a dn iin gemimizi hazr bulmadk
nk btn gemiler frtnann iddetinden karaya vurmamak
iin bu elverisiz liman terk etmeye mecbur kalmlard, ite bu
ekilde tasarlanan zamandan ancak birka gn sonra stanbul'a
ulatk.
Trkiye'nin en iyi blgesinin bile 1915 senesinde arzettii k
t koullan gstermek maksadyla bu ksa tefti seyahatini anlat
tm. Memleketin ulam artlar ve tarmnn gelimesi hakknda
Pera Palas'ta oturup makale yazan stanbul'un szde ziyaretileri
bunu anlayamazlar.
Bu tefti seyahatinin garip bir son perdesi de vardr ki, bana
Trkiye'deki Almanlarn nasl anlamsz saldrlara hedef oldukla
rn retmitir.
Ayn senenin yaznda ve anakkale Muharebeleri esnasnda
Alman sefirinden aldm bir yazda; Edremit belediye bakanna
gerekten de; "Btn Rumlar denize dklmeye lyktr" deyip de
mediimin, Yunanistan Kral Konstantin tarafndan sorulduu
bildiriliyordu. Hlbuki ben Edremitte ksa bir sre kalm sra
snda burann belediye bakann veya buna benzer bir kiiyi ne
grm, ne de onunla konumutum. Bundan dolay bu seyaha

timin kendileriyle alka ve mnasebeti olmayan Rumiar hakkn
da hi kimseye bir ey sylememitim. Bu sebeple ksa birka
kelime ile bu gln yalan reddettim. Byle iftiralara Trkiye'de
asker bir makam dolduran her Alman maruzdu. Yalnz partile
rin mcadele arac olarak grlen bu gibi yalanlara bizzat o mem
lekette yine hi kimse nem vermez. Trk generali sfatyla ben
bir ksm mutaassp Rumlar tarafndan daima kt grlmektey
dim.
18 ubat'ta Dolmabahe Saraynda padiah tarafndan 3.
Tmen'e sancak verilmesi treni yapld. Bunu takiben btn
birlikler tarafndan pencerede oturmakta olan padiahn huzu
runda bir resmigeit yapld. Bakomutan Vekili Enver bu trene
bir saatten fazla ge gelerek yal ve hayli hasta olan padiah ve
tren iin toplananlar uzun zaman bekletmi ve hepimizi zm
t. Padiah, ttihat ve Terakki Partisi ileri gelenlerinin bu gibi
lkayt davranlarna ok defa maruz kalmtr. Yalnz akll ve
yaratl itibaryla ok zeki olan nzr Talat, takdire deer bir e
kilde bundan daima kanrd.
Ingiliz-Fransz filosu yava yava anakkale nnde toplan
dlar ve Limni, mroz, Bozcaada'y hareket ss haline getirdiler.
Son iki adada daha kn deniz ve kara uaklar iin meydanlar
kurulmu ve dier asker tesisler de oluturulmutu.
Dman sava gemilerinin topu faaliyeti ilk nce anakkale
Boaz giriini kapatan Seddlbahir ve Kumkale'nin eski istihkm
ve bataryalarn tahrip etmeye ayrlmt. Bu srada dman sava
gemileriyle bunlarn son sistem ar toplan, eski Trk toplarnn
at menzili dmda kalyordu. Bu muharebedeki harp vastalar
eit olmadndan sonucu batan belliydi. Birka attan sonra
Trk bataryalan tahrip edilmi ve istihkmlarn bir ksm harabe
ye dnmt.
Dmann, bir miktar bahriye askeri kararak Seddlbahir'i
zaptetmek iin baskn tarznda yapt teebbsler pskrtld.
nk srekli ve ar bombardmanlara ramen topu ateini^

ulaamad bir yerde kalan kk bir Trk birlii karma y$.
panlar pskrtt.
Trk Genel Karargh, ubat ay sonunda dman filosunun
Boaz' geebileceini hesap ederek; gerek Padiah ve yaknlan
ile hazine ve gerek asker ve mlk makamlar iin her trl hazr,
l yapt. Dman filosunun Boaz' gemesi halinde bunlar A-
nadolu tarafnda memleket iine ekileceklerdi. htiyaten de olsa
alnan bu tedbirler yerindeydi. Ancak Osmanl Genel Karargh]
tarafndan 20 ubat'tan 1 Marta kadar dman filosunun Boaz')
geecei kabul edilerek alman asker tertibat tam anlamyla fela-
ketti.
Eer bu tertibata ait emirler yerine getirilmi olsayd Dnya
Sava'nn seyrine yle bir ekilde tesir edecekti ki daha 1915 ilk
baharnda Almanya ve Avusturya Trkiye olmadan savaa de
vam etmeye mecbur olacaklard. nk bu tertibatla Trkiye
anakkale Boaz'n bir dman karmasna kar adeta terk
ediyordu.
20 ubat tarihli emirle 1. ve 2. ordularn taksimat deitiril
ve bununla 1. Kolordu'nun birlikleri paraland ve sonra da -
nemli olan bu idi- dmann filo ile gemesi halinde 1 . Ordu'nun
Boazlarn ve Marmara Denizi'nin kuzey sahilini, 2. Ordu'nun
Boazlarn ve Marmara Denizi'nin gney sahilini savunmalar
emredildi. Her iki ordunun mntkasn ayran hat anakkale Bo
az giriinden itibaren Marmara Denizinin tam ortasndan gee
rek batdan douya Boazii'nin Karadeniz'deki giriine kadar
uzanyordu. Bu durumda 1. Ordu'nun cephesi gneye, 2. Ordu'-
nunki kuzeye dnk olacakt. Bu ekle gre Gelibolu Yarmada-
s'nn d sahiliyle hkim tepelerinin ve anakkale Boaz giriin
deki Asya sahilinin savunulmasndan vazgeiliyordu! Bu akla
gelebilecek en zayf savunma dzeniydi.
23 ubat'ta Enver'e gnderdiim bir yazyla alnmas emred
len tedbirlerin ok kt sonular verebileceini bildirdim. Bu yaz-
da; bir lngiliz-Fransz karma hareketine kar savunma iin bir

Trk ordusunun anakkale'de, bir Rus saldrsna kar savunma
iin dier bir ordunun stanbul civarnda bulunmas gerektiini
an la ttm . Cephelein yn kuzey-gney deil, bah-dou olmalyd.
25 ubat'ta Enverin cevabn aldm. Cevabnda, bir kelimeyle bile
olsa gereke gstermeden fikrime katlmadn bildiriyordu! Bu
nun zerine 1 Mart'ta, 2. Kolordu1nun Edirne'den atalca hattna
ve 4. Kolordu'nun Bandrma-Balkesir mntkasndan zmit Krfe-
zi'ne alnmalar hakknda emirler Trk Genel Karargh tarafndan
hazrlanmt. 2. ve 4. Kolordular mntka itibaryla anakkale'ye
en yakn kuvvetlerdi ki dmann Boaz'm kylarna bir karma
yapmas halinde ilk nce bunlar yardma koacakt.
Enver'in bu uygunsuz ve zararl emirlerinden dolay rahatsz
oluyordum; hemen 1 Mart'ta bu kararlarn deitirilmesine yar
dm etmeleri iin Alman sefirine ve Almanya'daki asker kabine
bakan aracl ile imparatora mracaat ettim. Benim grleri
mi kabul ettirmek iip bu iki Alman makam tarafndan ne yapl
dn bilemiyorum. Ancak her halde bir eyler yaplm olacaktr
ki her ynden hatal olan bu kararlarn uygulanmas imdilik
ertelendi.
Mttefik filosunun anakkale deniz yoluna kar olan faali
yeti Mart ay balarnda son haddine ulam ve 18 Mart'taki b
yk taarruzla da son bulmutur.
1 Mart'ta ok sayda torpido ve istimbotlarla beraber be ngi
liz sava gemisi Boaz'm nndeki gneybat ksmna girdiler ve
topularyla leden akamn saat altsna kadar Erenky ve
Halileli tepelerine yerletirilmi olan Trk obs bataryalarna
kar ate ettiler.
Bu bataryalar anakkale Boaz'nn topu savunmasn g
lendirmek iin daha nce emrim altnda bulunan 1. Ordu'dan gei
ci olarak grevlendirilmi olan Albay YVehrle'nin komutasmdaki 8 .
Ar Topu Alay'na balyd. Asya ve Avrupa sahilindeki tepeler
zerinde muhtelif ve ou kez deien gruplar halinde taksim edi
len alay, Mevki-i Mstahkem'in topu ateine mkemmel bir ekil,

de yardm etmi ve cesur komutannn emri altnda pek ok takdir
kazanmt. Dman sava gemileri yalnz alaym gerek bataryalg.
rina deil, yine onlar tarafndan yaplm olan ve srekli yerlerj
deitirilen sahte batarya mevzilerine de ate atlar.
Dman filosu -ekseriyetle 4-5 sava gemisi ile- 1 Mart'tan iti.
baren hemen her gn saldrlarn tekrar ediyor ve geceleyin ma
yn hatlarnn temizlenmesi iin byk bir faaliyetle alyordu.
18 Mart'ta Mttefik filosunun Boaz' gemek iin byk s
dirisi balad. Albay VVehrle'nin raporuna gre bu harekta lg
byk sava gemisi katlm ve bunlar Mevki-i Mstahkem'in
tabya ve bataryalarn tahrip etmek iin sabah saat 10.30'dan itiba
ren iki kademe ile Boaz'a girmilerdir. Topu muharebesi akam
saat 7.00'ye kadar devam etmiti.
Byk miktarda cephane sarf etmelerine ramen dman fi.
lounun kazanc hi gibiydi. Tabya ve bataryalara verilen hasat
bunlarn kullanlmalarna engel deildi. Ancak tabiidir ki bu ba
taryalarn cephaneleri azalmt. Mevki-i Mstahkem Komutam
Albay Cevad Bey'in bildirdiine gre insan zayiat 200' bile bul-
mamt.
Dmann zayiat ciddi ve ard. Albay VVehrle ile kendi bir
lik komutanlar tarafndan yaplan gzlemlere gre Bouvet,
Irresistible ve Ocean zrhllar batm ve ok sayda sava gemisi
de ar ekilde hasara uramt. Bundan baka kurtarma alma- {
lanna katlan ok sayda kk gemi de batmt. Hamidiye istih-
kmnn -Deniz Yzba Vassidlau komutasmda- atei zellikle
ok tesirli olmutu. 18 Mart'tan ksa bir sre nce Trkiye'deki
maym uzman stemen Gehl tarafndan geceleri almak sure
tiyle Erenky Koyu'na denmi olan maynlarn da bu baand
byk rol olmutur5.
Mttefik filosu baarszlk zerine geri ekilmeye ve Boaz' I
geme teebbsnden vazgemeye mecbur oldu. 18 Mart anak-1
5 Nusret mayn gemisinin dkt maynlan kastediyor. (h.n)

kale Mevki-i Mstahkemi ve Boaz Komutanl iin bir an ve

eref gndr ve byle de kalacaktr! Dnya Sava esnasnda
Mttefikler, anakkale deniz yolu zerinden gemek teebbs
n bir daha tekrar etmemilerdir.
stanbula giden yolun yalnz denizden ele geirilemeyecei
Mttefikler tarafndan artk anlalmt. Ancak baarlmas du
rumunda neticesi ok deerli olacak byle bir plandan kolaylkla
vazgemeyecekleri de bence ok akt. Bu plandan vazgeilmesi
ngilizlerin mehur inatlna ve her yerde gsterdikleri stn
faaliyete uygun dmezdi. Bundan dolay geni lekli bir kar
ma hareketi yapacaklarn gz nnde bulundurmak gerekirdi.
Daha Mart aynda bu ekilde yaplacak taarruzlar iin byk
bir kuvvetin hazrlanmakta olduuna dair haberler oalmaya
balad. Ekserisi Atina, Sofya ve Bkre zerinden gelen bu ha
berlerin bir dierini yalanlayan bilgiyi iermesi tab idi. Bunun
iin bir keresinde 50.000 bunu takiben tekrar 80.000 ngiliz askeri
nin mroz ve Limni'de topland ve bir keresinde de harekta
katlacak kuvvetiere 50.000 Fransz askerinin katlaca sylendi.
Mttefik kuvvetler bakomutanlm stlenecek olan General
Hamilton'un blgeye geldii ve ayn ekilde Fransz komutan
General d'Amadem, Provence Kruvazr ile anakkale nlerine
geldii bildirildi. Mondros'ta bir karma iskelesinin kurulduu
ve oraya her gn tehizat ve erzak karld haber alnd. 17
Mart'ta Pire'ye gelen drt ngiliz zabiti parasn pein deyerek
buradan 42 byk kayk ve 5 rmorkr satn almlar.
Nihayet 24 Mart'ta Enver anakkale'nin savunmas iin zel
bir ordu (5. Ordu) kurulmasna karar verdi. Trk Genel Kararg-
h'na bu karar verdirmek iin benim srarl gayretim, son zaman
larda zellikle Alman Sefareti ve Amiral Souchon tarafndan des
tek grd. Amiral von Usedom ise kendisinin in'deki tecrbele
rine dayanarak byle byk bir karma hareketine hl ihtimal
vermiyordu.
anakkale Kara Muharebelerinin Birinci Ksm

24 Mart leden sonra ge vakit Enver, kendisi gelinceye
dar dairemde kalmam telefonla rica ettirdi. ok gemeden bizzat
gelerek anakkale'de kurulmakta olan 5. Ordu'nun komutasn)
kabul edip edemeyeceimi sordu. Hemen kabul ettim. Fakat kay.
bedecek vakit olmadn belirterek orada bulunan birliklerin
takviye edilmesi hususunda dikkatini ektim.
Yeni tayin olunduum yere gitmek zere 25 Mart'ta stan
bul'dan vapurla hareket ettim. Bu ayrlmla stanbul'u tam on ay
grmeyecektim. Zamann darl yznden ben geici olarak 1.
Ordu karargh heyetinden yalnz bir ksmn yanma alabildim.
Bunlar arasmda Kurmay Bakan Kzm Bey ve benim iki Alman
yaverim, Svari Yzbas Prigge ile yine Svari Yzbas
Mhlmann bulunuyordu. Kararghn geride kalan byk ksm da
mmkn olan sratle bizi takip edecekti. Geride kalanlarn i
Karargh Komutan Binba von Frese hari- hepsi Trk subayyd.
Alman Asker Heyeti kurmaylar stanbul'da kald. 1. Ordu
komutanlm ise Mareal Baron von der Goltz stlendi.
26 Mart sabahleyin Gelibolu Liman'na ulatk. imdilik
hirde kararghmz kurduk; 3. Kolordu Komutanl da ksa bir
sre nce oraya gelmiti.
En yaknmda bulunmas gereken baz kiiler ile beraber, ba
na tahsis olunan eve yerletik; bu evin Fransz Konsolosluu ol
duunu sonradan rendim. Eya olarak bana ait iki odada yal
nz yuvarlak bir masa, bir duvar aynas vard. Kaymakam*, ihti
yacmz olan yatak ve benzeri gerekli eyay ehirden tedarik etti.
Ben drt hafta sonra bu evi terk ettiim zaman amarlarmn
byk ksm kaybolmutu. Bu evin yama ve talan edilmesi hu
susunun bir hayli zaman sonra Rumlar tarafndan bana isnat e-
dilmesi beni hem artm hem de zmtr. anakkale Muha
rebeleri boyunca bir yuvarlak masa ile bir duvar aynasn berabe-
Gelibolu'da kaymakam deil mutasarrf vard, (t.h.n)

I rimde tayp dolatrmaktan baka yapacak ok daha mhim

I ilerim vard.
Ben gelmeden nce Trk idarecileri tarafndan pek ok Rum
I ailenin tehcir edilmesine ramen ehrin olduka gelimi olduu
I grlyordu. anakkale Muharebeleri'nin sonunda dman top-
I u atei tesiriyle ehrin yansndan fazlas harabeye dnmt.
Gelir gelmez yapacak pek ok ii karmzda bulduk. nk
I birliklerin yayl tarz ile sahillerin nemli ksmnn kontrol al-
| tnda bulundurulmas usulnn tamamen deitirilmesi gereki-
I yordu.
O zaman 5. Ordu'da be tmen vard. Bunlar anakkale'nin
I Avrupa ve Asya sahillerini savunmak iin taksim edilmiti. T-
I menlerin kuvveti 9 ila 12 tabur, taburlarn kuvveti 800 ila 1000
I erden oluuyordu. ngilizler, karmaya balayncaya kadar bana
I tam drt haftalk vakit braktlar. Onlar askerlerinin bir ksmm
I geici olarak Msr'a ve Kbrs'a gndermilerdi. karmaya kadar
I geen bu zaman, gerekli tertibat almam ve Albay Nicolai komu-
I tasndaki 3. Tmeni stanbul'dan getirtmem iin bana yetmiti.
anakkale Boaz'nn iki tarafndaki Rumeli ve Anadolu sa-
I hilleri, bir karma tehdidine en ak mahallerdi.
anakkale Boaz giriinin gneyindeki Anadolu sahil mnt-
I kas verimli ve yass dalgal tepelik ariziyle beraber ksmen ayr-
I lk, byke dzlkleri de olan bir blgedir. Menderes ay bir-
ok dnemeler ile bunlarn arasndan gemektedir. Bu byk
I dzlkler denize doru ykselerek sahili srtlardan oluan bir
I emberle kapatmtr.
Bu srtlar, bir karma annda dman iin tabii topu mevzi-
I leri oluturuyordu. Bu srtlarda mevzi alacak topular donanma-
I nn uzun menzilli toplanyla birlikte douya doru uzayan ve
I hayli uzaklara kadar grnen araziye hkim olabilirlerdi. Gerek
I Menderes ay ve gerekse dzlklerdeki kk bataklklar, ilk-
I bahar ve yaz mevsimlerinde her eit silah ve vastalarla donatl
m bir ordunun ilerlemesini engelleyecek zorluklar tekil

edemezdi.
anakkale Boaz'run Rumeli ynn oluturan dar Gelibolu
Yarmadas, yamalar derin boazlar ve keskin yarlarla para,
lanm sarp tepeler silsilesinden oluan dalk araziden ibarettir.
aylarn ve genellikle yazn kuruyan kk derelerin her iki
tarafnda ve baz srtlar zerinde grnen az saydaki fundalklar
la birka yerde yetitirilmi bodur amlklar genellikle ssz olan
manzarann yegne tabii rtsn oluturuyordu.
Suya baml olan ziraat, ekserisi dzlk yerlerde bulunan ve
esasen az olan yerleim yerlerinin etrafnda yaplmaktayd. Yalnz
Boaz'a yakn bulunan kk Maydos (Eceabat) ehrinin etrafn
daki vadilerde daha gelimi bir tarm grlmekteydi. Burada
birtakm dutluklar ve zeytinlikler vard.
Saros Krfezi'nin st ksmna doru yarmadann i ksmn*
daki byk dzlkler daha geni ve daha verimliydi.
Dmann yapaca muhtemel karmann nereden olaca
en nemli meseleyi oluturuyordu. Bu kadar uzun bir sahil eridi
iin esasen az olan eldeki mevcut askerin datm, karmann
yaplaca yerin tahmin edilmesine tbi idi.
Teknik olarak, byk kuvvetlerin karlmas iin sahillerin
birok yeri msaitti. Bu sahillerin tamamnn tutulmas ise imkn
szd. Bundan dolay asker yerletirilecek olan blgelere gerekti
inde takviye yaplabilmesi hususu gz nnde bulundurulma
lyd.
Boaz'a hkim olan anakkale Mevki-i Mstahkemi'nin en
nemli tabya ve bataryalar, gneyde Asya sahilinde bulunuyor
du. Dman elinde bulunan ve uzak olmayan Bozcaada da Asya
sahili nnde bulunduu gibi; bu sahil, asker karlmasna ok
msait olan Byk ve Kk Beie limanlarn iermekteydi.
Bundan dolay bu mntkada ok ksa bir sre iinde sahile ok
byk kuvvetler karlabilir. stihkmlar ile ar bataryalar yal
nz deniz geitini savunmaya ynelik olarak kurulmu olduun-
dan, Anadolu tarafndaki savunma tertibatnn arkasna doru

yaplacak bir saldn ve harekt, dman iin ok uygun neticeler
verebilirdi. Bu tarafta balant yollan da epeyce msaitti, bu se
beple tehlikenin by bu taraftayd.
Gelibolu Yanmadas zerinde ise ok nemli ve tehlikeli say
labilecek mntka vardr. Bunlarn birincisi, yarmadann gney
ucu, Seddlbahir, Tekke Burnu taraflar; nk bu arazi mntkas
tarafndan dman gemi ateine aktr. Bu mntkaya bir
karma yaplnca dman iin ilk hedef, ta en uzaklardan grnen
plak Altepe olduu bir bakta anlar; bu tepeye gelinceye
kadar tatl bir meyille ykselen dzlkler rasnda hibir arazi
engeli yoktu. Boaz'n istihkm ve bataryalarndan bir ksm
Altepe srtlarndan dorudan doruya topu atei altna alnabi
lirdi.
Kesin ve hzl sonu alnabilecek karma yerlerinin kincisi,
Kabatepe'nin iki tarafndaki sahil ksmlandr. Buradan geni bir
dzlk, Boaz sahilindeki Maydos (Eceabat) kasabasna kadar
uzanr, arada yalnz yass bir tepe bu dz araziyi ikiye ayrr.
Maydos'un yan tarafndaki tepeler dman tarafndan igal edi
lirse Mevki-i Mstahkem bataryalan kolaylkla susturulabilirdi.
Kabatepe'nin kuzeyinde deniz kenarna yakn olmak zere sarp
Arbumu tepeleri ve bu tepelerin gerisinde gayet korunakl bir
karma yeri vard. Dman, herekt ssn Kabatepe zerinden
Maydos'a doru ynelttii takdirde, yukanda bahsedilen dzlk
araziye hkim konumdaki Arbumu tepelerini de ayn zamanda
ele geirmeye mecburdu.
Rumeli yakasnda zel neme sahip nc karma mntka
s da yukar Saros'ta Bolayr yaknlarnda, yarmadann 5-7 km.
geniliinde darald ksmdr. Buradan Mevki-i Mstahkeme
kar dorudan doruya bir tesir yaplmas mmkn deilse de
anakkale karma harektnn stratejik sonularm devirmeye
ynelik imknlar sunmaktayd. Buradan Gelibolu Yanmadas'nn,
gerek stanbul ve gerek Trakya ile olan balants kesilebilirdi.
Dman Saros Krfezi ile Marmara Denizi arasndaki dar srtlan

ele geirdii takdirde, neticede yalnz 5. Ordu'nun kara balant
snn kesilmesiyle kalmayp oralara yerletirilecek -geceleyin pro
jektrlerle donatlm- uzun menzilli ngiliz toplaryla Marmara'
nn burada dar olan ksmm da ate altna alabilirdi. Aralk
1914'ten beri Boaz'daki mayn hatlarna kar faaliyet gsteren ve
Marmara'ya girmeye alan dman denizaltlan da; Bolayr
srtlarnn igali ve Marmara'nn top atei altna alnmasyla, de
niz yolundan yaplacak ikmali durdurabilirdi.
Dman tehdidinin gsterdii ncelie gre muharebe
grubu oluturdum: 5. ve 7. Tmeni, Yukar Saros Krfezi'ne; 9. ve
yeni kurulan 19. Tmeni yarmadann gney ksmna; 11. ve de
niz yoluyla nakledilmekte olan 3. Tmeni Asya ynne tahsis
ettim.
26 Mart tarihine kadar mevcut olan be tmenin tertibatm
tamamen deitirmek gerekti. nk o zamana kadar bunlar
baka bir esasa gre tertip edilmiti; adeta eski alardaki snr
koruma birlikleri gibi btn sahil boyunca yaylmt. Sahile ka
cak dman geri bu tertibata gre her yerde biraz mukavemetle
karlaacaksa da geride yedek olarak hibir birlik alkonmam
olduundan iddetli ve etkili taarruzlar yaplarak dmann dur
durulmas mmkn olamayacakt.
Ben her tmenin kuvvetlerini toplu tutmasn ve her tmenin
kendi mntkas iindeki sahillerde ancak ok gerekli olan emniyet
tertibatn almasn emrettim.
Olaylar nasl geliirse gelisin, kuvvetimiz az olduundan,
kesin baar iin tek are inat bir direnme deil, her muhare
be grubunun hareketli savunma yapmasna balyd.
Sahil gzetleme vazifesi ad altnda tamamen uyumu kal
m olan Trk birliklerini, yeni duruma gre hareketli bir hle
getirmek iin yry ve tatbikatlar yaptrmak en faydal tedbir
lerdendi. htiya grnd anda birliklerin istenilen yere naklini
zaman kaybetmeden yapabilmek iin bir taraftan Boaz'n mna*
sip limanlarnda deniz nakil aralar toplanm; dier taraftan da

bir blgeyi dierine balayacak yollarn inasna, amele taburlar
vastasyla balanmt. Bu ana kadar yarmadann iinde bir ba
tan br baa kadar devam eden yollar hemen hemen hi yoktu.
Yollar ounlukla patika ve kei yollarndan ibaret bulunuyorlar
d ki onlarn zerinden de yk hayvanlar teker teker geebiyor-
du; sahra topusunun ise gemesine imkn yoktu.
Birliklerin yeni yerleim tertibat, dman uaklarnn gzet
lemesinden kanmak iin gece yryleri ile yapld.
Bu sralarda 5. Ordu'da bir tek uak bUe yoktu. anakkale'de
bulunan birka uak ise Mevki-i Mstahkem ermindeydi. Onlar
da ancak Kale'nin ihtiyacm karayabiliyordu.
Birliklerin talimlerinin tertip ve idaresini yaparken de ok
dikkatli ve uyank olmak gerekiyordu. nk etrafta dolaan
dman gemileri tarafndan grnen btn birlikler derhal topu
atei altna alnmaktayd. Gemilerin grlen her yaya veya atlya -
bir kii bile olsa- ate amalar bizi hayrete dryordu.
Tehlikeli sahil mntkalarndaki sahra tahkimatna, el alfanda
bulunan btn kuvvetlerle, hatta ounlukla geceleyin bile al
larak hz verildi. Trklerin sahilleri mstahkem hle getirmek iin
gerek istihkm malzemesi gerekse dier alet ve edevat ok snr
lyd. Fakat biz mmkn olduu kadar bunlarla ve hariten de
alet ve edevat tedarik ederek iimizi grmeye altk. Torpil ko
vanlarndan, basldnda kendiliinden patlayan kara maynlan
hazrland. Sahil istihkmatnm kazk ve dikenli telleri, bahe ve
tarlalar etrafndaki it ve tel duvarlardan alnd. Dman kar
masna ok msait olan yerlerde sahil yaknnda ve su alfanda
olmak zere dikenli tel rgler yapld.
Dman gazetelerinin sonradan yazdklanna gre ngiliz u-
aklar, Osmanl birliklerinin tertibatn karmadan nce doru
olarak anlayp ihbar edememiler. Dman pilotlar hakknda
yaplan bu isnat hakl deildir. karma plan daha nceki hava
keiflerine gre yapldndan ve bu son haftalar iinde taraf
mzdan yaplan tertibat; aldmz nlemler sayesinde dman

uaklar tarafndan fark edilemediinden dolay, karma planla
rnda aldmz yeni tertibat gz nnde bulundurulmamt.
5. Ordu, dman tarafndan yapdan bombardmanla tahrip
edilen Seddlbahir ve Kumkale istihkmlarn da Mart ay sonla
rnda anakkale Mevki-i Mstahkemi'nden devir ve teslim ald.
Bu ekilde Mevki-i Mstahkem'e sadece anakkale Boaz
geitini savunma grevi braklyordu.
24 Nisanda Anadolu yakasnda 11. Tmen'e byk bir tatbi
kat yaptryordum; bu tatbikatta esas mesele, dmann Kk
Beie Liman'na bir karma hareketiydi. leden sonra ge va
kit Gelibolu'ya dndm.
25 Nisan sabah karmaya balayan veya balama tehlikesi
gsteren byk dman kuvvetleri hakknda sabah saat 5.00'ten
itibaren Geliboluda ordu kararghna raporlar yamaya balad.
Gneyde Anadolu yakasnda Byk ve Kk Beie liman
lar iinde ve nnde birok dman sava ve nakliye gemisinin
topland ve bir karma tehlikesi bulunduu 11- Tmen tarafn
dan ihbar ediliyordu.
Biraz daha kuzeyde Kumkale civarnda 3. Tmen'in ileriye
srlm birlikleri, ok sayda Fransz sava gemisinin en iddetli
atei altnda kardan Fransz birlikleriyle amansz bir muharebe
ye girimiti.
Gelibolu Yarmadas'nn gney ucunda Seddlbahir,
Tekkebumu, Sndere az ve Morto Limaru'nda kuvvetli ngiliz
birlikleri, karma yaplan yerleri ele geirmek iin, 9. Tmenin
ilerideki birlikleriyle muharebe ediyorlard. Btn bu sahil ksm
laryla bunlarn gerileri byk apl ngiliz gemi toplarnn mt
hi ateleri altnda sarslyordu.
Kabatepe civar ile daha nce bahsedilen alak ve dz
Maydos Ovas ynnde ve Arbumu taraflarnda ngiliz nakliye
ve sava gemileri vastasyla asker karlrken yarm daire ek-
linde dizilen dman zrhllar gerek sahili ve gerekse gerilerini

en ar apl topu ateiyle sarsp durmaktayd.
Ordu kararghna en yakn olan Yukar Saros Krfezi'nde
birok nakliye ve sava gemisi de sahile yaklamaktayd. Ksa bir
sre sonra oradan da durmakszn top sesleri aka duyulmaya
balad.
Seher vakti bu haberleri getirmekte olan subaylarn ounun
benzinin solmu olmasndan anlalyordu ki dmann karaya
asker ktrmas kesin olarak beklenilmekle beraber; karmann
aniden bu kadar ok yerde ba gstermesi baz kimseleri biraz
artm ve endieye drmt. Bende ilk oluan his, aldmz
tedbirlerde deiiklik yapmay gerektirmedii idi. Bu byk bir
teselli ve memnuniyetti. Dmemin karma kuvvetleri, bizim
karmaya ihtimal vererek ona gre zel olarak savunduumuz
yerlere kmt.
Bu yerlerin hepsinde byk apta karma yapp tutunmalan
bence muhtemel deildi. Bununla beraber dmann birok yerde
balatt karmalardan hangisinin ciddi hangisinin aldatma ol
duunu anlamak da o anda mmkn deildi. Bunu ancak gelien
olaylarla renebilecektik.
Gelibolu'da bulunan 7. Tmene silah ba ettirildikten ve va
kit geirmeden Bolayr istikametine hareketi emredildikten sonra,
ben de Alman yaverimle birlikte atl olarak Bolayr tepesine git
tim.
Gzetlemeye mani olabilecek tek bir aa ve alnn bile ol
mad Bolayr'm dar srt stnden Yukar Saros Krfezi tama
men grnyordu. Karmzda ok yakn olmak zere dmann
sava ve nakliye gemilerinden oluan 2 0 kadar byk gemisi say
labiliyordu. Bazlar yaln sahillerin yamalarna bitiik grne
cek kadar yakn duruyordu; dierleri ise biraz uzakta krfezin
iinde duruyor veyahut hareket halinde bulunuyordu. Sava ge
milerinin geni bordalarndan aralksz ate ve duman grnmek
te ve btn sahil ile bulunduumuz tepeler bile dman mermi
ve arapnellerine hedef olmaktayd. Bu unutulmaz bir manzaray.

d. Asker karmaya delalet edecek hibir hareket grlmyordu.
Anlyordum ki buraya gelmekte ok gecikmemitik.
Bir sre sonra 3. Kolordu Komutan Esat Paa grnd ve
daha salkl baz haberler getirdi. Bu raporlara gre, yarmada,
nn gney ucundaki ngiliz karmas 9. Tmen birlikleri tarafn,
dan pskrtlm ise de dman srarl bir ekilde durmakszn
yeni kuvvetler karmaya devam ediyordu. Kabatepe civarnda
vaziyet iyi idi. Dman oraya ayak basamamt. Arbumu civa-
nnda sahile yakn olan tepeler Ingilizlerin eline gemi ise de 19,
Tmen'e bal birlikler bu tepeleri geri almak iin yrye gei-
rilmiti. Anadolu tarafndan henz ak haberler gelmemiti.
Ben Esat Paa'ya derhal bir gemiye binip Maydos'a gitmesini
ve yarmadann gney ksmnda komutay stlenmesini emret
tim.
Ben bizzat geici bir sre Bolayr'da kaldm. nk yarma
dann buradan kapanp kesilmemesi ok byk bir neme sahip
ti. Anadolu yakasndaki birlikler ise Albay Weber'in gvenli elle
rinde bulunduundan o taraftan bir korkum yoktu.
Sekiz buuk ay devam edecek olan ve muharebe iin Gelibolu
Yarmadasna her iki taraftan toplam 750 bini akn insan topla-
yan anakkale Muharebeleri bylece balam oldu.
Dmann karma hazrlklarnn cidden takdire deer oldu
unu kabul etmek gerekir. Bir kusur vardysa o da plann fazla
eski keif ve gzlemlere dayandrlmas ve Trklerin inat muka
vemetinin tamamen takdir edilmemi olmasyd. Bundan dolay
dr ki arzulanan yok edici baar ilk gnlerde sekteye uram ve
geni apta tertip edilen bu hareketin ksa bir srede bitecek kesin
sonulu bir muharebe mahiyetini almas mmkn olmamtr.
Tahminimize gre dmann ilk bata hazrlad kuvvet 80-
90 bin asker olduu halde 5. Ordunun kuvveti o zamanlar en ok
60 bin askerden ibaretti; ancak bu kuvvetimizden, dier baz
mevkilerde alnmas gereken emniyet tedbirleri iin ayrlm olan
ksmlarn da dlmesi gerekir. Buna ilave olarak dmann

topu stnl ok mthi ve tahmin edilemeyecek bir derece
deydi. Nakliye aralar ise neredeyse snrszd. 25 Nisan'da eitli
gzetleme mahallelimizden sahillerimizde 200'e yakn byk
gemi -sava ve nakliye gemisi- sayld.
General Hamilton'un kendi vazifesini kolay grmedii,
karma iin vermi olduu emrin aadaki tercmesinden anla
lyordu:
Ordu Karargh 21/04/1915

Fransa'nn ve Kral'm askerleri!
Gnmz harplerinde ei benzeri grlmemi bir macera kar
snda bulunuyoruz. Dmanlarmzn ele geirilemez diye kabul
ettikleri mevziler nnde ve ak bir limanda bahriyeli arkadalar
mzla birlikte karaya kmak zorundayz.
Allah'n yardm, donanmann yardmyla karma hareketi ba-
anyla yaplacaktr. Dman mevzileri hcum ile zapt edilecek ve
harp, eref ve zaferle dolu bir sona doru bir adm daha yaklam
olacaktr.
Hatrlaynz, bakomutannz veda ederken Lord Kitchener'in
sylediklerini hatrlaynz: "Gelibolu Yanmadas'na bir kere ayak
bastktan sonra sonuna kadar savamalsmz".
Btn dnya bizim ilerlememizi takip edecektir.
Bize verilen muazzam harp vazifesine lyk olduumuzu yap
tmz ilerle ispat edelim.
General lan Hamilton
karma hareketinde fevkalade bir cesaret ve metanetle harp

eden ve bakomutanlarnn itimadma lyk olduklarn gsteren
General Hamilton'un askerlerini dmanlan bile takdir etmeye
mecbur kalmtr.
25 Nisan gn Saros Krfezi'nde nakliye gemilerinden ii as
ker dolu sandallar (salapuryalar) pek ok kez sahile yaklamaya
abaladlar fakat bizim ateimiz karsnda derhal geri ekildiler.
90 Trkiyede Be Sene
Bu hareket tarz bana gerek karmay saklamak maksadna y.

nelik grnd. Dikkat ekici bir nokta da bu nakliye gemilerinin
iyice dolu gemiler gibi karinasnn suyun iine ok batmad idi
bu da bordalarndan anlayordu. Btn gemilerin gverteleri
dahi dikine yerletirilmi sk aa dallaryla evrilmiti. Bu ekil. I
de gemilerin iinde asker bulunup bulunmad seilemiyordu. I
Sava gemilerinin topu atei ise aralksz devam ediyordu.
Gelibolu'da bulunan kurmay bakanmn leden sonraki ra- I
porunda "imdiye kadar gelen haberlere gre diimanm Beie Lima- I
n'ndaki karma teebbsnn tamamen pskrtld ve oradaki I
harektn bir gsteriten ibaret olmasnn muhtemel bulunduu " bildi- I
riliyordu.
Bu haberi takiben Esat Paa da Maydos'tan ektii telgrafta |
yarmadann gney ksmnda Seddlbahir ve Morto Liman'ndaki I
Hisarlk taraflarnda takviye kuvvetlerine iddetle ihtiya grl- I
dn bildiriyordu. Dman oralarda tutunmu ve srekli ola- |
rak da takviyeler almaktaym. 9. Tmen Komutan Albay Halil i
Sami Bey elindeki son kuvvetlerini de ileriye srm ve cepheye f
sokmutu.
Saros Krfezi'ndeki dman harektnn bir gsteriten ibaret I
olduu hissi bizde gittike kuvvet bulduundan, Bolayrm g- t
neybatsmda yol kavanda bulunan 7. Tmen'e, o akam iki I
taburunu Gelibolu Liman'nda gemiye bindirmesini ve Maydos'ta f
Esat Paa'nn emrine gndermesini emrettim. Ayn zamanda, I
Saros Krfezi'nin dou sahilinde harekete hazr bulunan 5. T- I
mene de derhal taburunu arky'e gndererek ayn maksatla 1
geceleyin Maydos'a ulatrmasn emrettim. Btn asker nakliyesi E
iin geceyi beklemeye mecburduk nk dman denizaltlan E
Boaz'a ve Marmara'ya girmiler hatta zerinde bulunduumuz I
Bolayr tepesinde 25 Nisan leden sonra bizi geriden ate altna i
almlard.
Saros Krfezi'nde bir dman karmasma kar -karma te- I
ebbs gece bile yaplsa- mdafaa iin ben kendimi yeterli dere- I
cede kuvvetli grmekteydim.
Akam ge vakit ulaan haberlere gre dmann Kabatepe

civarndaki btn karma teebbsleri pskrtlm ve
Anburnu'ndan Kocadere zerinden ilerleyen dmann Avust
ralya ve Yeni ZelandalI nc kuvvetleri 19. Tmen tarafndan
pskrtlerek muharebe sahil tepelerinde devam etmekteydi.
Dmann geceleyin Saros Krfezi'nde bir karma ihtimaline
kar tedbir olarak ben geceyi Bolayr tepesinde geirdim. Topu
atei saylmazsa gece skin geti. Yalnz gemiler defalarca yerleri
ni deitirdiler. 26 Nisan sabah, dman gemilerinin Yukan
Saros Krfezi'nde toplanmalarnn srf bir gsteriten ibaret oldu
una hibir phe kalmadan kanaat getirdiimizden, 5. ve 7. T
menlerden geri kalan baz birliklerin 26/27 Nisan gecesi gemilerle
Maydos'a gnderilmeleri ve her iki tmenin sahra topularnn
oraya karadan gnderilmeleri iin de 26 Nisan leden nce emir
verdim. Bu emri takiben ben de Maydos'a deniz yoluyla gitmek
zere Bolayr tepesini terk ettim. Yukan Saros Krfezi'ndeki ko
mutay 5. Ordu Kurmay Bakan Yarbay Kzm Bey'e braktm ve
ilk 24 saat iinde hibir karma hareketi olmamas halinde 5. ve 7.
Tmenlerin geride kalan son birliklerinin de Maydos'a yollanma
sn tenbihledim.
Beklentilerimiz aynen ktndan btn Trk birlikleri Saros
; Krfezi'nden alnd. Buna ramen dmann nakliye ve sava
i gemileri buradaki kuvvetlerimizi yerinde tutmak maksadyla
i gsteri ve tehditlerine devam edip durdu. Yarbay Kzm Bey'in
elinde kalan en son kuvvet bir depo istihkm bl ve birka
I amele taburundan ibaretti. Bu taburlar da tepelerin yamalarna
[ adr kurmak ve dman aldatmakla ykmlyd. Sorumlu bir
I komutan sfatyla Yukan Saros Krfezi'ni tamamen kuvvetsiz
E brakmak ciddi ve tehlikeli bir karard. Yarmadann gney ks-
I mndaki dman ok stn olduundan bu kararn verilmesine
I cret etmek gerekiyordu, tngilizler bu zaafmz fark etmi olsay-
I dlar bundan byk faydalar salayacaklar muhakkakt.
Bu sralardayd ki Saros Krfezi'ndeki ngiliz gemileri Gelibo-
I lu ehrini ar gemi toplaryla endirekt ate altna alarak zellikle
limana yakn olan birok evi yerle bir ettiler.
Maydos'a ulaan 5. ve 7. Tmenlerden gnderilmi takviye I

kuvvetleri Esat Paa tarafndan 26 Nisan'da hemen Seddlbahj, I
civarnda Gney Grubu'na gnderildiler, nk muharebenin e I
iddetli safhas orada cereyan ediyordu.
5. Tmen'in en son ksmlarndan baz kk birliklerin, 1 9 [
Tmen'i takviye etmek zere Anbumu sahasna gnderilmesine I
mecbur olunmutu.
karmanm bu ilk gnlerinde birlikleri paralamamaya im. |
kn yoktu nk gelen takviye kuvvetlerinin sevk edilecekleri I
mevki, o anda takviyeye en ok muhta olduu hesap edilen yer |
neresiyse ona gre belirleniyordu.
5. Tmen Komutam Yarbay von Sodenstem tmenin blgeye I
ulamasyla beraber Seddlbahir'de emir ve komutay stlendi I
Buna karlk da Anbumu cephesinin emir ve komutas tarafm. [
dan Esat Paa'ya verildi. Ben geici olarak yanmda bulunan iki
Alman subay, Svari Yzba Prigge ve Baytar Yzba Thime ile [
birlikte Maltepe'de ve Anbumu muharebe sahasndan 4,5 km.
uzak bulunan Esat Paa'nn adrl ordughna yerletim. 5. Ordu I
karargh ikinci bir emre kadar Gelibolu'da kald.
Yabay Nicolai emrinde bulunan 3. Tmen; drt gnlk de- f
iken, kararsz iddetli bir muharebeden sonra Kumkale civar I
rnda sahile kan ve Yeniehir'e kadar ilerlemi olan Fransz bir-1
liklerini -mstemleke askerleriyle 175. Piyade Alay- ar zayiatla I
28/29 Nisan gecesi6 gemilerine pskrtm ve bu suretle Anado-
lu yakasn tamamen dmandan temizlemiti. Bu baan genel
duruma gre byk neme sahipti. Birincisi Mevki-i Mstahkem I
bu ok nemli ynden gelecek tehlikeden kurtuluyordu. kincisi g
11. Tmen muharebelerin en can alc ksm olan Gelibolu Yan-1
madas'mn gney ksmna artk sevk olunabilecekti.
11. Tmen ksm ksm anakkale'ye doru yola karld
Bunlar anakkale'ye ulamalarn takip eden gecelerde salapurya-1
6 Franszlar Kumkale'de drt gn deil iki gn kalmlar ve 26/27 Nisan gecesi

buray tahliye etmilerdi, (h.n)
larla anakkale'den Rumeli sahiline geirildi. Bu tmen,

Seddlbahir tarafnda istihdam edildi. Bu ekilde anakkale Bo
az giriinin gneyinde Anadolu sahilinin savunulmas grevi
yalnz bana 3. Tmen'e kalyordu. Bununla birlikte bu tmen
den de baz birlikler yanmada zerindeki muharebe sahalarna
gnderilmitir.
anakkale Savalar'nda yaplan muharebelerin cereyan ek
lini iyice anlamak iin btn muharebelerin yalnzca 5. Ordu bir
likleri tarafndan yapldm ve Osmanl-Alman deniz kuvvetle
rinin katlmnn snrl kaldn ncelikle beyan etmek gerekir.
Almanya'da bu hususta tamamen yanl yorumlara rastla
dm. Savan sonulanmas iin bunca neme sahip olan anak
kale Savalarnda Trkler tarafndan ordu ve donanmann eit
olarak kullanlm olduuna dair Almanyada yazl ve szl bir
ok fikirler ileri srlmektedir.
Osmanl-Alman donanmasnn bu savalara dorudan do
ruya yapt katlm toplam 24 makineli tfekten oluan iki maki
neli tfek birliini 5. Ordu'ya vermekten ibaret kalmtr. Bu t
feklerden ok fazla faydalanlmtr. Bundan baka olarak Barba
ros Hayreddin ve Turgut Reis Zrhllar, dman karmasnn ilk
haftalarnda, defalarca endirekt olarak anakkale Boaz'ndan
Anbumu tarafndaki ngiliz karma iskelesini ve gemilerini ate
altna almlard. anakkale Boaz'nn aa ksmna 13 Mays
gecesi bir Osmanl torpidosunun taarruzundan ve Alman
denizaltlarnn ne yazk ki ok ksa bir sre devam eden tesirin
den daha sonra bahsedilecektir. Sekiz buuk ay devam eden sa
valar esnasmda Goeben ile Breslau anakkale'ye hibir zaman
gelmemitir.
Amiral Usedom'un emri altnda olup esas vazifesi anakkale
ve Karadeniz Boazlar Mevki-i Mstahkemi'nin tabya ve batar-
i yalarnn savunulmas olan hususi tekilatm, 5. Ordu'nun arp
ma ve muharebelerine dorudan doruya bir katlm olmamtr.
Bu tekilatn vazifesi sadece Boaz dhiline ynelik olarak kalm
ve buna karlk ise btn byk muharebeler d sahillerde v

yalnz Gney Grubu'nda olmak zere yanmada zerinde cerey^
etmitir. Mevki-i Mstahkemin ntepe'deki toplan Seddlbahir
civanndaki karma yeri ile ordughlar ve oradan kuzeye giden
ulam yollann tesirli ate altna alabiliyordu. Fakat daha kuzey,
deki gibi muharebe cephelerinde, gerek mesafe ve gerekse ara^
yaps sebebiyle byle bir tesir gsterilmesi mmkn deildi.
Mevki-i Mstahkem'de top cephanesi azl yznden A na
dolu sahili ynnden Seddlbahir ve Morto Limanlarnn sk sk
veyahut uzunca mddet ate altna alnmalan da sonbaharn son.
1 arna kadar mmkn olmamt.
ntepe'den alan ateler phe yok ki ok defa dmana m

him tesirler yapmtr. Bu sebeple de dman ounlukla oradaki
bataryalan sava gemileriyle ate altna aldnyordu. Ancak yan-
madadaki ok iddetli muharebelere gre bu gibi durumlar esas
itibaryla ikinci derecede kalmtr.
Daha sonralan Enver'in emriyle 5. Ordu'ya baz ar bataryalar
verildi. 5. Ordu'da ilk zamanlar byle ar bataryalar hi yoktu.
karmay takiben Enver Paa stanbul'dan gnderdii bir
telgrafta Seddlbahir, Tekkebumu, Morto Liman taraflarnda
karaya kan ok sayda ngiliz askerinin derhal hcum edilerek
yarmadadan atlmasn talep ediyordu. 5. Ordu'nun emeli de
buydu. Fakat bu emelin gereklemesi iin mevcut kuvvet ok
yetersizdi.
Dmann deniz toplan, yarmadann gney ksmn taraf
tan iddetli ate altna alyordu. Sodenstem grubunun bulunduu
yerden baklmca kl rengi gemilerin kesif sralan, birbirine ge
mi gibi grnen seren direkleri ve bacalaryla dman donanma
s, byk bir liman manzarasn andnyordu. Bahriye makineli
tfek birlii komutan cesur Deniz stemen Boltz, 3 Mays ak
am Seddlbahir muharebe meydanna ulat zaman kendinde
oluan duygular yle anlatyor:
"Muharebe meydan grlmeye deecek derecede gzel fakat

ac bir manzara arzediyordu. Yarmadann ucu; saylamayacak ka
dar ok, klar parl parl parlayan sava ve nakliye gemilerinin o-
luturduu bir elenk ile evrilmiti. Kuvvetli projektrler yardmy
la gemi toplan Trk hatlarna korkun bir ate amlard."
Dman gemileri, karaya kan birlikleri kelimenin tam an

lamyla himaye ediyorlard. O gnlerde bizim elimizde yalnz
sahra topusu vard. Ancak bunlardan -dmann karadaki
hcumlarn durdurmak iin ok ihtiya duymamza ramen-
daha imdiden az olan cephanelerini idareli kullanmalar
yznden yeterince faydalanamyorduk. Bunlar dman sava
gemilerine kar koymak iin ne tesir ne de menzil bakmndan
hesaba katlamazlard.
Karaya kan birlikleri denize dkmek iin denenecek tek a
re olarak gece taarruzu kalyordu. Bu deneme de 5. Ordu'nun
emir ve tertibi ile Albay von Sodenstem tarafndan gece de
vam etmek zere yerine getirildi. Bu srada stanbul'dan peyder
pey gelmeye balayan takviye kuvvetleri de bu harekta katld.
Her taarruz <$a karanlkta baaryla neticelendi. Hatta birinde
Seddlbahir kynn yanna kadar yaklald. Fakat arzu edilen
gayeye ulalamad. nk her defasmda gn aarmasyla bala
yan yok edici bir gemi atei Trk birliklerini eski mevzilerine e
kilmeye mecbur brakyordu. Hatta birok kere dmandan ele
geirilmi olan makineli tfekler ancak ksmen geriye nakloluna
biliyordu.
Benim iin ok zor bir karar olmakla beraber Seddlbahir
Cephesi'nde artk taarruzdan vazgeilmesini ve yalnz savunma
ile yetinilmesini emretmeye mecbur kaldm. Ancak dmann ilk
byk hedefi olan Altepe uzak olmadndan son hadde kadar
savunma yaplmakszn bir kar bile yer terk edilmemesini em
rettim. Bu emir tam bir sadakatle icra edilmitir. En n hatta bu
lunan Trk birliklerine, olabildiince dmana yaklamasn ve
orada siper kazmasn emrettim. Kendi batlarmzla dman hat-
lan arasndaki mesafe birka adma inmedike dman gemi ate

inin susmasma imkn yoktu. Bu ekilde mesafe ksalnca d.
mann aaca top ateiyle kendi askerlerini de ate altna almak
tehlikesi ba gsteriyordu. Bu dnce komutanlara ve askerlere
ak olarak anlatld.
Dnya Sava'nda bir kara ordusunun, devaml olarak bir
dman ordu ye donanmasna kar muharebe etmeye mecbur
olduu yegne harp sahas anakkale Savalar olduundan,
burada nemle belirtmek gerekir ki dman sava gemilerinin
topu atei tesiri kendi kara ordusu iin fevkalade byk bir yar
dm oluturmutu. Karada hibir ar topu yoktur ki ar gemi
toplar gibi kolaylkla yer deitirerek dmann kanat ve gerile
rine tesir edebilsin. unu da ilave etmeli ki bu gemi topusu adeta
bir at tatbikat meydanndaymasna kendisi hi ate yemeden,
ateini yneltebiliyor, gzetleme yapmak iin sabit balonlara,
uaklara sahip bulunuyordu. Bunlardan hibiri 5. Ordu'da mev
cut deildi.
Anbumu'nda dman denize dkmeye muvaffak olunama
mt. 29 Nisan'da iddetli Trk taarruzlar karsnda, Avustralya
ve Yeni Zelanda kuvvetlerinden bir ksm, igal ettikleri sahil
ksmn terke ve gemilerine ekilmeye balaymca durum, dma
nn acilen yetitirdii takviye birlikleri ve yardma koan sava
gemilerinin ateleri sayesinde yine abucak eski hline dndrl
d. Unutulmamaldr ki dmann hareket ss olan mroz Adas
Anbumu'ndan en ok 20 km. mesafedeydi ve orada ngilizler ok
sayda asker ve gemi bulundurmaktaydlar.
Anzak Kolordusu (Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusu)
Trk hatlarn yarp gemeyi defalarca denedi ve hatta bu teeb
bsler en iddetli gemi ateleriyle de himaye edildiyse de her
defasnda byk telefatla ve baarszlkla sonulanmt.
Kanl muharebelerle geen ilk iki hafta sonunda Esat Paa'ya
da ikinci bir emre kadar bizim tarafmzdan byk apl bir taar
ruz hareketi yaplmasndan kanlmasn emretmeye mecbur
r
kaldm. Ancak bizim tarafmzdan tutulan tepelerin en iddetli bir

mukavemetle mdafaa ve muhafaza edilmesini ve en n hatlan-
huzi dmana birka adm kalana dein yaklatrmak iin arazi-
I njn en ufak bir msaadesinden ve her karanlk geceden istifade
edilmesini ihtar ediyordum. te bu ekilde ngilizler de gemi
atelerini en ndeki Trk siperlerine yneltmekten kanmaya
i mecbur braklyorlard.
Karaya kan dmann tutunduu iki cephedeki sava, Ma
ys ayrun ilk on gnnde yava yava hareketli harpten, siper
harbine dnmt.
Her iki muharebe grubunun blgesi iine veya gerisine rast
layan yarmadann snrl saydaki ky ve kasabalar dman ge
mi ateinden fazlasyla etkilenmekteydiler. nceden mamur bir
yer olan Maydos kasabas 29 Nisan gn ngilizler tarafndan top
ateiyle yakld. Gemilerden atlan tahrip mermilerine kurban
giden ilk bina, yanllarla azna kadar dolu olan Mevki
Hastanesi'ydi. Hastanede kan yangrun hzla yaylmasndan
| dolay btn kurtarma teebbslerine ramen kurban olan birok
[ Trk yarals arasnda 25 kadar ngiliz yarals da lmt. Sava
la hibir alaka ve mnasebeti olmayan kasaba ahalisinden baz
| kimseler de ahirete irtihal etmiti. Bundan dolay birka para mal
[ ve eyasn kurtarmakla megul olan pek ok erkek, kadn ve o-
| cuun hayatlarn olsun kurtarmak iin evlerinden karlarak
Kilya Limam'ndan Anadolu yakasna geirilmekteydi. Ne tahkim
t edilmi ne de birlik veya karargh tarafndan igal edilmi olan
t Maydos kasabasnda dman ateinden etkilenmeyen tek bir ha-
ne veya bir duvar bile kalmamtr. Yarmadada bulunan dier
[ baz mevkiler de mesela Kocadere ky, ayn ekilde yerle bir
( edilmiti. Bolayr, Karaburgaz, Yeniky ve Gelibolu gibi baz
I mevkiler de ok fazla hasara uramlard. Belika ve Kuzey
[ Fransann tahrip edilen ksmlarn imdi yeniden ina iin kabul
r edilmi olan hukuk esaslarna dayanarak Trkler de, Gelibolu
Yanmadas'nda srf tahrip maksadyla heba ve imha edilen ky
I ve kasabalarn ayn ekilde yeniden inasn talep edebilirler!
nk tahribata urayan bu yerlerde hibir ekilde askeri ynden

nem tayan bina veya ikamet yeri yoktu.
Dar yarmadann i blgelerindeki meskn mahallerden ba
ka, 5. Ordu'nun Rumeli sahilinde liman hizmetini gren Akba ve
Kilya da sk sk endirekt ateine maruz kalyordu. Gda maddeleri
ve harp malzemesinin byk ksm bu iki limandan karlmak
tayd.
5. Orduda yiyecek maddelerinin nakli byk zorluklara
uruyordu. Trakya'da orduya en yakm demiryolu istasyonu
olan Uzunkpr'nn orduya mesafesi yedi gn srd gibi bu
mesafe zerinde nakliye aralar da ok snrlyd. O tarihte Os-
manl ordularnda kamyonlar henz yoktu. Deve kollan, mekri
kollar ve Trkiye'de kullanlan kz arabalar ancak byk
zorluklarla gnde birka ton nakledebiliyorlard. Bundan dola
ydr ki 5. Ordu'nun nakliyatnn ounluu Marmara Denizi
vastasyla deniz yoluna ynelmiti. Bu yol ise dman tarafn
dan Marmara'ya sokulan ngiliz ve Fransz denizaltlan vasta
syla kapatlmak isteniyordu. Osmanllann bir ans olarak deni
zaltlar bu grevi yerine getiremediler. Aksi takdirde 5. Ordu
ala mahkm olurdu.
Denizalt savan daha iyi anlayabilmek iin Marmara hav
zasndaki denizalt faaliyetini incelemek nem tar. Dar olmas
dolayyla gzetlenmesi kolay olan Marmara Denizi'nde ayn
anda faaliyette bulunan drt hatta be denizalt, deniz nakliyatn
engellemeye muktedir olamamtr. Geri baz Trk gemileri tor-
pillendilerse de ounluu selametle hareket edebilmitir,
Denizaltlardan kurtulmak iin takip edilen usul, geceleri liman- |
dan limana hareket ederek bir eit menzil usulyle hedefe ula- I
maktan ibaretti. Bazen de nakliyat yelkenliler veya rmorkrlerle
ekilen mavnalar vastasyla limanlara ulatrlyordu.
Dizinden arca yaralanmas yznden stanbul'a gnderil
mesi icap eden Albay von Sodenstern'in yerine Anadolu yakasn
da bir ii kalmam olan Albay Weber Gney Grubunun komuta-
Sn stlendi. Gney Grubu Cephesi Kirte'nin7 yaklak 1,5 km.

gneyinde, batdan douya doru Adalar Denizi sahilinden a
nakkale Boaz'na kadar devam ediyordu. ok gemeden her iki
dman tarafndan 3-4 hatl mkemmel sahra istihkm yaplm,
pek ok rtl ve korunakl mahal ile kilometrelerce devam eden
yaklama yollar da ina edilmiti. Her iki tarafn kulland istih
km ve kaz aletleri tabii ki bambakayd. Dnyann btn imkn
ve kaynaklarna sahip olan dman taraf en son sistem sava
vastalar ile donatlm olduu halde zavall Trkler, ina edecek
leri sahra istihkmat iin muhta olduklar alet ve edevat oun
lukla dmandan ganimet olarak almaya mecbur kalyorlard;
nk elde ok az kazma ve krek vard. Korunaklar iin gerekli
olan ahap ve demir malzemesi -en ok gerekli miktarda olmak
zere- daha o vakit dman mermileriyle tamamen harap olmu
olan kylerden salanyordu. Az ok ihtiyaca yetecek kadar bile
kum torbas tedarik edilemiyordu. Bazen de stanbul'dan birka
[ bin kum torbas gelince, kk rtbeli birlik komutanlarnn, o-
[ unlukla tamamen yrtlm asker elbiselerini yamamak iin bun-
| lar kullanmalar tehlikesi ba gsteriyordu. Btn bu glklere
[ kar koyma imknn; sadece Anadolu neferinin direnme azmi,
I tahamml ve kanaatkrl salayabilmitir.
Subaylar, sradan erler gibi daima ayn derecede skin sinirle-
|re sahip olamyorlard. Gney Grubu'nun cephesini Altepe'ye
I kadar ekmek iin ilk haftalar iinde bana eitli yerlerden hem
I de defalarca son derece ehemmiyetli teklifler yapld. Sebep ola-
K rak da Kirte'nin gneyindeki arazide tabii savunma imknlarnn
I bulunmamas gsteriliyordu. Ben, btn bu teklifleri arada ok
I ciddi tartma ve mnakaalar kmasna ramen reddettim. Bu
I tekliflerin kabul edilmesi, benim adm adm savunmaya dayanan
t prensibimi tamamen yerle bir etmek demekti. Bu kararm baka
I bir husus da pekitiriyordu. yle ki; kuzeye ekildike yarmada
I srekli genilediinden savunma iin daha fazla kuvvete ihtiya
1BugiinkU Altepe ky, (h.n)

100 Trkiye 'de B e Sene
duyulurdu. Bundan baka da her taraftan ve ta uzaklardan gr,

lebilen Altepe, dman gemi toplarnn yok edici ateine en iyj
hedefi oluturuyordu. Bu kararmda srar ettim ve zaman beni
hakl kard.
Esat Paa'nm komutas altnda olan Anbum u Cephesi yarl
uurumlu, dalk arazisi ile Trklere savunma dzeni ve tertibat
iin Gney Grubu'na oranla daha msait artlar salyordu. zel
likle burada savunma hatt kuzeyden gneye doru indiinden,
dman gemi topular yalnz bir istikametten veyahut en fazla
yan adan etki edebiliyordu. Avustralya ve Yeni ZelandalIlarn
btn cesaretlerine ramen, dmann arazi kazanmak hususun
daki baarsnn ok snrl kalmasnda bu durumun etkisi byk
tr. Bu blgede ngiliz mevzileri baz yerlerde sahilden 800-1200
metreden daha fazla ieride deildi.
5. Ordu'ya tahsis edilen ilk takviye birlikleri nce 4. Tmen
onu takiben 13., 15. ve 16. Tmenler, yani benim Ocak aynda
Kafkasya'ya gitmesine mani olduum 5. Kolordu oluturuyordu.
Bu taze birlikler ile beraber stanbul'dan, ounlukla eski ve
yahut en eski sistemde olsa bile bir miktar ar topu da yava
yava gelmekteydi. Bu toplara olan ihtiya gittike artmaktayd.
nk dman ordusu karaya ve mevzilere durmadan muhtelif
aplarda ar toplar getirmekteydi.
5. Ordu iin cephane durumu bir mesele oluturuyordu. Pi
yade cephanesi yeterli miktarda vard fakat topu cephanesi en
batan beri gayet az saydayd. Bu sralarda stanbul'da topu
cephanesi yapacak fabrika bulunmadndan ve aradaki tarafsz
devletler Almanya'dan cephane nakline msaade etmediinden
Osmanl bataryalar ta savan bandan beri cephaneyi idareli
kullanmak mecburiyetinde kalyorlard. Trkler iin mevcut olan
dier btn zorluklar da ilave edilerek hesap edilince; alabildii
ne bol mhimmat ve cephaneye sahip dmana kar, Trklerin
mhimmat eksikliinin nasl bir zorluk ortaya koyduu aka
grlr.
lkbaharda Alman Deniz Albay Piepen'in idaresi altnda s

tanbul'da top cephanesi fabrikas kuruldu*. Fakat bu fabrikann
yardm da yine snrlyd nk ne mhimmat imali iin mevcut
0lan malzeme ne de makineler istenilen ldeydi.
Ingilizlerin yeni Trk cephanesine pek de nem vermedikle
rini tesirinden anlyorduk. Esirlerin ifadelerine gre 20 krmz
jnermiden ounlukla ortalama olarak ancak biri patlyormu.
Bununla beraber bu yardm bile bizim iin ok memnuniyet veri
riydi. nk bundan nce baz bataryalarn, kendi piyademizi
atele himaye ettiimize inandrmak iin bazen manevra mermisi
kullandklar bile oluyordu.
Gelibolu'dan getirtilen ordu karargh Mays aynda,
Anbumu Cephesi'nden yaklak 5 ve Bigal kynden 3 km. u-
zakta adrl ordugh kurdu. Ordugh bodur yabani am aalan
arasnda arazi yapsna o kadar iyi uydurulmutu ki dman u-
aklar, savan sonuna kadar fark edemediler. Tabiidir ki gerekli
ikazlar yaplm ve ordugha giden yollarn gze grnmemesine
zen gsterilmitir. Btn bu ihtimama ramen yine de bazen
ordughn ate altna alnm olmas sadece bir rastlantyd. Dar
olan yarmada ara sra dman gemi topulan tarafndan top
ateiyle taranmaktayd.
Mkemmel bir ekilde talim ve terbiye grm olan 2. Tmen
10 Mays'ta stanbul'dan gelince, Anbumu Cephesi gerisine yer
letirdim. Maksadm da dman hi olmazsa sahillerin bu ks
mindim atmak iin son ve kesin bir taarruz yapmakt. 18/19 Ma
ys gecesi 2. Tmen byk bir cesaretle dman mevzilerinin
merkezine doru atld ve dmann ikinci hattna kadar ilerle
meye de muvaffak olduysa da Ingilizlerin gerek yakn muharebe
silahlan ve kuvvetleri gerekse ihtiyatlar ok kuvvetli olduun
dan kesin bir baan kazanmak mmkn olmad. Her iki tarafn
kayplar o kadar oktu ki -2. Tmenin ehid ve yaral 9.000 kayb
Trkiye'de daha nceden top cephanesi imal ediliyordu. Liman Paa byk ihti
malle mevcut olan fabrikalarn geniletilmesini kastediyor. (t.h.n)
vard- bu mntkada komutan olan ngiliz generali llerin gjj. I

mlmesi iin bana bir atekes yaplmas teklifinde bulundu. I
atekes iin 23 Mays gn tespit edildi. anakkale Savalarnda i
muharebelerin ksa bir mddet iin de olsa kesilmesi bu atekesi |
olmutur.
Bununla beraber bu taarruzun benim tarafmdan yaplnu. 1
bir hata olduunu kabul ederim. Bu hata, dmann kuwetir\j I
iyi takdir edememekten ileri gelmiti. Say olarak az olmakla be. E
raber, bir de cephaneyi idareli kullanmaya mecbur olan topu. E
muzla bu taarruzun baarl olamayacan hesaplayamamtm.
lk zamanlarda dman, Gney Cephesi'nde Seddlbahir'de I
srekli takviye birlikleri getirdike biz, dmann daima yenile- I
dii iddetli taarruzlarla bu cephede kesin sonulu bir baar ka- r
zanmak niyetinde bulunduunu anlyorduk. Buna karlk 1
Arbumu Cephesi'nde ilk haftalardan sonra kapsaml ve byk i
hcumlar azalm, muharebe daha ok devaml bir hl almt. Bu E
mntkada gece gndz durmakszn kk atmalar yaplmak- I
ta ve bu atmalar her defasmda baka baka noktada iddet |
gstermekteydi.
Osmanl-Alman donanmas Mays aynda dman sava ge-
milerine kar faaliyete getiinden, ar olan ykmz bir md- I
det iin bir dereceye kadar hafifler gibi oldu.
Muavenet-i Milliye ismindeki Osmanl torpidosu Yzba f
Firle komutas altnda8 13 Mays akam Boazn gney ksmnda i
Morto Liman yaknnda ngiliz zrhl sava gemilerinden i
Goliath'n zerine cesurca hcum ederek birka torpil ile onu I
batrd. Taarruz o kadar ustaca hazrlanm ve o derece anszn I
yaplmt ki Osmanl torpidobotu hibir hasara uramadan Bo- i
az' tekrar geip geri dnmeye muvaffak olabildi.
8 Muavenet-i Milliye Torpidosu'nun komutan Kdemli Yzba Ahmet Saffet Bey

di. Torpido uzman Alman Yzba Firle bu harekata mavir olarak katlmt.
(h.n)
Bu arada blgeye gelmi olan Alman denizaltlannm 25 ve 27

iki byk baars vgye deerdir. Bu gnlerde ngi
M a y s ta k i
liz zrhl sava gemilerinden Triumph ile Majestic, Yzba
Hersing tarafndan torpillendi. Bunun zerine dman bir md
det iin sava gemilerinin byk ksmn emniyet altna almak
iin mroz ve Linini limanlarna ekip ilk haftalarda kara ordusu
na topu yardmm torpidobot ve destroyerlere braktar. Fakat
ayn zamanda da denizaltlara kar her eit mdafaa vastalarm
kullanmaya koyuldu. Zaten dman gerekli btn vastalara sa
hipti. Alman bu tedbirler sonucunda Alman denizaltlan -bir nak
liye gemisinin torpillenmesi dnda- bu savan geri kalan yedi
ay iinde anakkale nnde baka hibir baan elde edememi
lerdir.
Daha 16 Haziran'da stanbul'da bulunan Donanma Komutam
Amiral Souchon'a ektiim bir telgrafta:
"Dmann, nakliye gemileriyle, taciz edilmeden yeniden bir

liklerini bir yerden baka yere naklettiini ve yorgun olanlan dei
tirdiini"
bildirdim.
Yine 20 Haziran'da ayn makama ektiim telgrafta; "Dman

sava gemilerinin Alman denizaltlannm grnmesinden nceki za
manda olduu gibi ateleriyle faaliyet gstermeye baladklarn" bildi
riyordum.
29 Haziran'da Amiral Souchon'a; "Bir gn nce dmann G
ney Grubu 'na yapt byk bir taarruz srasnda dman sava gemile
rinin grubun sa kanadna kar iddetli ate aarak birlikte hareket
ettiini ve 29 Haziran da da Gney Grubu 'nda muharebe devam ettii
srada ayn faaliyetin devam ettiini bildiriyordum.
Bununla unu anlatmak istiyorum ki; Alman denizaltlannm
Gelibolu'da gsterdikleri faaliyetle ngiliz sava gemilerinin mu
104 Trkiyede Be Sene
harebe alanndan ekildii ve ngiliz taarruzlarnn knldmg I

dair Alman basnnda kan haberler tamamen yanltr.
1915 senesinin ok scak geen yaz mevsiminde daima dur- I
gun olan deniz ve berrak skin hava, dman donanmasnn top. 1
u faaliyetini son derece msait hle getiriyor ve topu ateinin I

idaresini uak ve sabit balonlar yardmyla kolaylatryordu I
Yanmada sahillerindeki top gmbrtleri gece gndz devan i
ediyordu. Karadaki mevzilerde bulunan bataryalar atei keserler- I
se gemiler balar, gemiler keserse karadakiler balard. Her taar- I
ruzda ise tabii ki kara ve gemi topulan birlikte hareket ederlerdi. I
Haziran ay sonuna doru ilk ve tek Alman birlii 5. Ordu'ya I
katld ve Gelibolu Yanmadas'nda kullanld. Bu bir istihkm I
bl idi. Bu birliin astsubay ve erleri tek tek ve eitli yollar I
zerinden seyahat ederek Trkiye'ye gelmilerdi. Mevcudu 200 i
asker olan bu blk Gney Grubu tarafndan Seddlbahir kar- I
snda cepheye srld. Fazla scak iklimin ve alk olunmayan I
Trk yemeklerinin etkisiyle beraber, ok kard zayiat yznden I
bln mevcudu ksa bir sre iinde 40'a kadar dt ve asker- I
ler her iki cepheye datlarak eitici sfatyla kullanldlar ve bu
rada nemli hizmetler grdler.
Bundan baka, bu sava esnasnda Gelibolu'ya gelmi hibir
Alman birlii yoktur. Ancak bir miktar Alman subayyla, oun
luu topu olmak zere bir miktar da astsubay, 5. Ordu'nun eit
li kademelerinde ve kararghlarnda hizmet etmilerdir.
Srekli muharebe yznden meydana gelen byk zayiat
dolaysyla Temmuz'un ilk yarsnda Gney Grubundaki Osman-
l birliklerinin bir ksmn deitirmek gerekmiti. Bu deiiklik 2,
Ordu'nun taze birlikleri vastasyla yapld. Bu deiiklikle bera
ber Gney Grubu'nda Seddlbahir'e kar komutay Albay
VVeber'in yerine 2. Ordu Komutam Vehip Paa stlendi. Vehip
Paa, Arbumu Cephesi Komutam Esat Paa'mn kk kardeiy
di. Bu iki zatn, o zaman iki cephenin komutam olarak gayet sa
mimi bir yardmlama iinde olmalar, ordunun genel durumu
iin bir kazant. Trk generalleri arasnda sk sk grlen birbiri

a ley h in e hareket etme durumu bu ekilde ortadan kaldrlm
oldu. alkan bir ahsiyet olan Vehip Paa, bu grevde her a
dan ileriyi gren dayankl bir komutan olarak kendini ispat etti.
Bu vg ve takdir szlerini Anbumu'ndaki byk karde, ceng-
ver ve cesur Esat Paa -Balkan Sava'nda Yanya'y savunan kii
olarak tarunr- iin de sylemek yerinde olur.
5. Ordu birliklerinin tam 2. Ordu birlikleri tarafndan deiti
rilmesi srasnda Seddlbahir'de 13 Temmuz gn ngiliz-Fransz
kuvvetlerinin ok iddetli bir taarruzu balad. Bu taarruz ancak
son yedek kuvvetlerin ileriye srlmesiyle ve byk zorluklarla
durdurulabildi. ngiliz taarruzlarnn hibir zaman uzun mddet
devam etmemesi ve aksine daima araya gnlerce muharebe aras
girmesi bizim iin byk bir anst. Aksi takdirde elimizdeki top
u cephanesiyle bu hcumlara dayanmak imkn yoktu.
Temmuz aynn ikinci yansnda, byk bir karma hareketi
nin yaplacana dair haberler oald. Selanik zerinden 16
Temmuz'da ulaan bir rapora gre, yalnz Limni Adas'nda hare
kete hazr kuvvetin mevcudu 50-60 bin askere ve oradaki sava ve
nakliye gemileri saysnn da 140'a ulat anlalyordu. Dier
muhbirlerin ifadeleri bu miktar daha fazla gsteriyordu. Fakat
byle yeni bir karmay her eyden ok muhtemel klan sebep,
son ayn ar muharebelerine ramen dmann hedefine henz
ulaamam olmasyd. ngiliz hkmeti bakanlarndan Churchill,
o zaman her tarafta oka yank uyandran bir konumasnda,
ngiliz karma ordusunun niha zafere ulamasnn artk uzun
srmeyeceini sylemiti.
Bu karmann nereye yaplacana dair cephede hibir ala
met grlmyordu. Gney Grubu Cephesi'nin her iki kanad
denize dayanyordu, batda deniz, douda anakkale Boaz.
Orada iki tarafn cephesi ancak kalabalklatrlmak suretiyle tak
viye edilir; fakat geniletilemezdi.
Arbumu Cephesi'nde ise her iki kanat akt. Oradaki ngiliz
gney kanad birok defa arazi kazanmak iin teebbste bulun
106 Trkiye ''de Be Sene
du. Btn bu teebbsler sonucunda elde edilen kazan, Trk I

cephesinin sol kanadnn biraz geriye doru krlmasndan ibaret I
kalmt. Ingilizlerin kuzey kanadnda, bir taburdan biraz kuvvet- I
li kk bir mfreze, kanattan uzaka bir yere, kuzeye doru ileri I
srlmt. Bu mfreze bence nemsiz deildi. Esat Paa bunun I
bir tehdit oluturacan zannetmiyordu. Bu ngiliz mfrezesin, I
oradan geri atmak iin yaplan btn teebbsler -bu harekt I
esnasnda 5. Ordu'nun karargh muhafzlar da kullanlmt- I
dmann inat mukavemetiyle karlatndan amacna ulaa- I
mamt.
Bu istikamette cephe geniletileceine ihtimal verdirecek biri- I
cik alamet, bu mfrezenin gsterdii iddetli mukavemetti. Fakat I
bu alamet de ok hafif idi. Yukar Saros Krfezi'nde dar berzaha E
yaplacak bir hareketle yarmadann stanbul'la olan balantsnn E
tamamen kesilmesi ihtimali vard. Anadolu yakasnda yeniden 1
bir karma yaplmas daha nce uranlan baarszlk sebebiyle I
muhtemel grlmyordu.
5. Ordu'nun en ok endie ettii mntka; Anbumu Cephesi'y. I
le Gney Grubu arasndaki ak ve bo mntka idi. nk burada I
yaplacak bir karma hareketi, ayn zamanda Gney Grubunu E
arkadan tehdit ederdi.
Bundan dolay Gney Grubu'nda gerek birlik deiiklii ve ge- I
rekse dier takviyeler sebebiyle serbest kalan baz birliklerden olan I
9. Tmen, Albay Kannengiesser komutas altnda bahsedilen mnh- I
kaya tahsis edilerek Kayaltepe'nin bat yamalarna yerletirildi.
Esat Paa birlikleriyle irtibat halinde olarak kuzeydeki sahil- I
leri gzetlemek iin Byk Anafarta hizasnda Azmakdere'den I
itibaren Suvla Liman yukarlarna kadar Bavyeral Binba 1
VViIlmer komutasndaki mfreze tahsis edilmiti. Bu mfrezenin E
kuvveti tabur piyade, bir blk svari ve drt batarya top idi.
Piyade olarak mevcut olan birlikler Gelibolu ve Bursa jandarma 1
taburlaryla Piyade 33. Alay'm baz ksmlaryd. Yukar Saros 1
Krfezine ise 7. ve 12. Tmenler getirilmiti.
Yeni bir karmann bizi tehdidine kar alnmas gereken

tedbirler ve yaplacak hazrlklarn tam ortasnda, Alman Bako
mutanl kurmay bakanndan bir telgraf aldm. Bu telgraf beni
baz konularda bilgi vermek zere Alman Genel Karargh'na
davet ediyordu. Bu davet benim iin hayret vericiydi. nk beni
bu kadar kzgn bir cepheden, arada bunca geni memleketlerle
ayrlan genel karargha davet etmenin ne demek olduunu ben
hemen anladm. Bu konudaki yazl metinleri aynen aaya nak
lediyorum ki herkes kendi kendine bir muhakeme yrtebilsin:
Alman Genel Karargh: 8 Temmuz 1915

anakkale'de olup bitenler hakknda kendisine bilgi verdiim
esnada imparator hazretleri bana, orada gsterdiiniz gayretlerden
dolay size en scak takdirlerini bildirmemi emrettiler. Hametli im
parator hazretleri, size verilmi olan vazifenin bu harbin gidii ba
kmndan tad byk nemi tamamen takdir ettiinizi bilmekte
dir. Sevk ve idare kabiliyetiniz sayesinde imdiye kadar olduu gibi
bundan sonra da dmana gs germeye muvaffak olacanza ke
sinlikle inanmaktadr.
Von Falkenhayn

Alman Ataemiliterlii'ne
Buraya ulaan haberlere gre Austos ay banda anakka
le'ye kar eskisinden daha byk bir karma hareketinde bulunu
laca ve bu hareketinSaros Krfezinde veyahut Anadolu sahilinde
yaplacak bir karma ile birlikte yaplmas muhtemel grlmekte
dir. Bu duruma gre mhimmattan tasarruf yaplmas uygun olur.
Von Falkenhayn
*

General von Falkenhayn tarafndan Osmanl Hkmeti'ne, En
ver Paaya ve General Uman von Sanders'e:
anakkale'deki askeri durum hakknda Alman Genelkurmay
Bakann bilgilendirmek zere. Liman von Sanders Alman Genel
108 Trkiye'de iBe Sene
Karargh'na gnderildii takdirde Hametli mparator Hazretleri

mteekkir kalacaklardr.
anakkale Boaz Komutanlnda generalin yerini tutmak iin
Mareal Baron von der Goltz vardr. Kendisine kurmay bakan ola
rak istendii takdirde Ataemiliter Albay von Lossow tayin edilebi
lir.
Bu suretle u nazik anda birinci telgrafa nazaran hi akln^

gelmemi olan bir komutan deiiklii iin allyordu. 28
Temmuz tarihinde Alman Asker Kabine* bakanna gnderdii^
cevap aadadr:
Genel Karargh'a gelmem General Falkenhayn' anakkale

Muharebeleri'nin durumu hakknda bilgilendirmem iin isteniyor.
Bu talep/devaml ve srekli muharebelerle aydan fazla bir sre
dir burada 5. Ordu'ya komuta ettiimden ve Enver tarafndan bana
pek ok defa kazandm baan ve gsterdiim gvenden dolay te
ekkr edildikten sonra; dmann byk bir taarruzunun muhte
mel olduu anda ortaya kmaktadr. Hlbuki General von
Falkenhayn dorudan doruya bu harektla kesinlikle alakadar de
ildir. Bilgi vermek iin beni arann, mparator hazretleri olmad-
Asker Kabine: Hkmdara yakn askeri bir kalem veya dairedir. Orduyla alakal
olup Harbiye Nezaretinin yetkilerinin zerinde veya dnda bulunan askeri
hususlar ile megul olur.
Bu hususlar balca maddede toplanabilir:
1- Ordu yksek makamlarnn ve btn subaylarn tayin ve yer deitirme ii,
2- Terfi, dllendirme ve emeklilik ileri,
3- Bir ksm ruhsat ve grevlendirme ii.
Bu kalem veya daire bir eit zlk ileri dairesi ve hkmdarn yaknnda bulu
nan Harbiye Nezareti'nin bir ubesi demektir. Dairenin bakan ayn zamanda h
kmdarn muvazzaf yaveridir ve bu sfatla dorudan huzura kabildii gibi, do
rudan doruya maruzatta bulunma hakkna sahiptir.
Bu dairenin bakan yalnz hkmdara kar sorumludur. Bir ksm ruhsat ve g
revlendirmeden maksat, yabanc lkelere gnderilecek askerlerin grevlendirilme
ruhsatlan ve Harbiye Nezareti'nin yetkilerini aan veya yetkileri dndaki ruhsat
ve grevlendirmelerdir.
dareyi ilgilendiren hususlarda bu dairenin Harbiye Nezareti'ne kar zel bir hu
kuku yoktur (Asker Kabine hakkndaki bu aklamalar esasen Prusya ve Alman
devlet tekilatma gredir). (t.h.n)
na zellikle dikkat ekerim. Ayn zamanda Baron von der Goltz

vekilim olarak Osmanl Hkmeti ne teklif olunuyor ve yukarda
geen bilgi vermek ii vazife olarak kendisine den ataemilitere de
vekleten kurmay bakanl verilmesi dnlyor. Bu grevden
alnm am , hibir, ekilde Trk Hkmeti'nden veya Enver tarafndan
tertip edilmemi ve tarafmdan da talep olunmam olduundan,
Trkiye'deki grevimden ayrlmamn imparator hazretleri tarafn
dan emredilip edilmediinin bildirilmesini rica ederim.
Liman von Sanders
ki gn sonra Alman Genel Kararghndan aldm cevapta

imdilik Almanya'ya dnmemden vazgeildii, ancak Alman
Genel Karargh'run istei zerine Albay Lossovv'un kararghma
katlmas gereini bildiriyordu. Albay Lossow da 13 Austos'ta
geldi, fak at ok ksa bir sre kald. nk kendisi iin kararg
hmda uygun bir hizmet yoktu.
Bundan biraz sonra, Enver'in haberi olmakszn stanbul'dan
tertip edilmi olan bu mesele, btn ayrntlaryla jrine stanbul'
dan gizlice bildirildi. Fakat byk ve skntl muharebelerin ksa
bir zetini yapmaya altmz bu satrlara, ahsi entrikalar
sokmak istemiyorum.
Bu arada dmann yeniden byk bir karma teebbsnde
bulunacana dair stanbul'dan ve eitli yerlerden almakta oldu
um haberler, yukarda anlatlan hadiseden daha az ciddiydi.
Bunlardan yalnz bir tanesini anlatacam. Mesela; Alman Asker
Heyeti yaveri Beyolunda, ngiliz birliklerinin muzaffer bir e
kilde stanbul'a girmelerini seyretmek iin daha imdiden cadde
lere bakan pencereleri kiralamak derecesinde dmann yeni ya
placak karma hareketinin baarsndan emin bulunulduunu
ve ngiliz Sefarethanesi'nin dzenlenip yataklarn bile hazrland
n bildiriyordu. Cevaben; "bettim iin de Beyolu caddesinde bir
pencere kiralam asn" bildirdim.
Dier yerlerden de; Ayvalk, zmir ve benzeri mahallerde
karma yaplaca haber veriliyordu.
anakkale Savalan'nn kinci Ksm

6 Austos akam dmann yeni ve byk harekt balad
Tedrici olarak -birisi yaya svari tmeni olmak zere- be taze I

ngiliz tmeni yarmadann Anbumu ile Suvla Koyu arasndaki
sahile geldi. Ayn zamanda Seddlbahir civarndaki Gney Gru- I
bu'na ve Anbumu Grubu'nun sol kanadna ok iddetli bir taar- I
ruz yapld.
Esat Paa ilk balarda karlan dman birliklerinin asl
taarruzunun kendi sol kanadna yneltileceini zannediyordu.
Fakat daha 6 Austos akamnda dman harektnn I
Arbumu'ndan sahil boyunca kuzeye uzadn ve daha kuzeyde I
eitli yerlerde de kuvvetli birlikler karld anlald. Bura I
gre verilecek karar akt.
Akam saat 9'a doru 5. Ordu Karargh'na ilk haberler ula- I
t. Kurmay Bakan Kzm Bey, leden sonra ge vakit bir g
rme iin Anbumu'na Esat Paa'nm yanma gitmiti. Arburnu
gerisindeki arazi en iddetli bir ate altnda bulunduundan daha
birka saat geri dnemezdi.
Yukardaki bahsedilen haberlerin gelmesi zerine, derhal te- I
lefonla Saros Krfezi sahillerinde bulunan 7. ve 12. Tmenlere I
silah ba etmeleri ve seri olarak yrye hazrlanmalar emrini I
verdim. Yaklak bir saat sonra her iki tmenin de vakit geir- I
meksizin Byk Anafarta dousunda, Uzun Hzrl istikametinde I
yrye balamalarn emrettim.
Esat Paa daha akamdan Kayaltepe'deki 9. Tmen'i silah ba
ettirmi ve kuzey istikametinde olmak zere yrye balat
mt.
Bu tmen 7 Austos sabahleyin Kocaimen Tepesi'ne gney
tarafndan yaklat anda ngiliz piyadesinin kuzeyden gelerek
tepeye kmakta olduu haber verildi. 9. Tmen'in ilk kademeleri
daha tepenin son ksmn trmanmakta iken, ngiliz avclar zirve
ye km bulunuyorlard. Trkler, ksa bir muharebeyi mteakip
tepeyi igale ve ngilizleri tepenin kuzey yamalarna doru geri
srmeye muvaffak olmulard. Bu srada 9. Tmen'in cesur ko

mutan Yarbay Kannengiesser, tepeyi karken gsnden ar
e k ild e yaraland.
Anafarta muharebelerinde atlatlan buhranlarn bu birincisi

idi- Dman Kocaimen Tepesi'nin zirvelerini elde tutmaya mu
vaffak olsayd, btn Anbumu Cephesinin geri alnmas gereke
cekti. Onun iin bu muharebenin byk nemi aikrd. Bir de bu
srtlar kuzeye doru Anafarta vadisine hkim olduu gibi, gne
ye doru da uzun bir ksm gzle grnen anakkale yoluna kar
topu mevzilerine sahiptir.
Sular kurumu olan Azmakdere kuzeyinde Anafarta vadi
sinde ngilizler, Bursa Jandarma Taburu'ndan bir blkle 33. A-
lay'n 2. Taburu tarafndan mdafaa edilmi olan Mestantepe'yi
ele geirmilerdi. Fakat doudan Mestantepe'ye bitiik olan
tsmailolutepe'yi zaptedemediler.
Daha 7 Austos sabah mhim bir nokta olan Kocaimen Da-
'na takviye birlikleri gnderildi. Buraya ilk nce gelen, Gney
Grubunun sa kanadnda ihtiyatta bulunan 4. Tmen'di. Bu t
meni Vehip Paa bugnlerde kendi grubu cephesinde iddetli
dman hcumlan yaplmasna ramen kendiliinden gpnder-
miti. 4. Tmen, Cemil Bey komutasmdayd.
Saros Krfezi'nden gelmekte olein 12. ve 7. Tmenlerden olu
an 16. Kolordu'nun komutan, 7 Austos leden sonra kolordu
sunun yry hedefine ulaacam haber verdi. Bu habere hay
ret ettim. Komutann beyanna gre birlikler normalin iki kat bir
yry mesafesi kat etmilerdi.
8 Austos sabah fecirle beraber, Anafarta Ovasnda,
Azmakdere'nin iki tarafndan hcuma gemesi iin bizzat komu
tana emir verdim.
ngiliz birlikleri faaliyetlerini srekli olarak kuzeye doru ge
niletiyorlard. Binba VVillmer komutasndaki zayf sahil koru
ma birlikleri ok iyi direndilerse de srekli kuvvetlenmekte olan
dmana kar uzun sre daha mukavemet edemezdi. Karaya
kan ngiliz kuvvetlerinin artmas orannda, Anafarta mntka,

snda durum ktleiyordu. Bu sebepten 7. ve 12. tmenler tara-
fndan vakit geirilmeden hcuma geilmeliydi.
Daha 7 Austos'ta Anadolu yakasndaki birliklerin komuta^
Mehmed Ali Paa'ya, birinci hatta bulunmayan btn taburlanyla
birka bataryasnn anakkale'ye evki emredilmiti. Bu birlikler
o gecelerde Kilya ve Akba'a nakledilecekti.
8 Austos sabah fecirden nce Saros Kolordusu'nun emredi
len taarruzunu grmek iin, yaylma sahas olan Byk Anafarta

istikametine atla yola ktm. Fakat orada hibir birlie rastlama
dm. Nihayet, bir ileri karakol mevzii belirlemekte olduunu sy
leyen 7. Tmen kurmay subayna rastladm.
Bu subaydan kendi tmeninin ve 12. Tmen'in birok ksm-
lannn ok gerilerde ve tmenlerine henz katlmakta olduklarm
ve bu sabah hibir ekilde hcum yaplamayacam rendim.
Bunun zerine hcumun akam gnein batyla birlikte bala
mas emrini verdim. Karanlk, zellikle dman gemi ateinin
byk zarar verememesi asndan faydalyd.
O gn akama doru Binba Willmer'den aldm haber
Kolordu birliklerinin, henz tarafmdan emredilen alma mnt
kalarna gelmedikleri ynndeydi. Bunun zerine gecikme sebe
bini kolordu komutanndan sordum. Cevap olarak; yorgun olan
birliklerin hlinin, hemen bir hcum yapmaya msait olmadn
bildirdi.
Bu sebeple daha o akam, Anafarta mntkasnda toplanan
btn birliklerin komutasn, Anbumu Cephesi'nin kuzeyindeki
19. Tmen Komutan Albay Mustafa Kemal Beye verdim.
tik asker baarsn Trablusgarp'ta kazanm olan Mustafa
Kemal Bey, sorumluluk almasn seven grevine bal bir komu
tan karakterine sahipti. Kendisi 25 Nisan sabah, 19. Tmen ile
kendi kararyla muharebeye mdahale ederek dman sahile
kadar srm ve bundan sonra ay durmakszn, krlmaz bir
direnle iddetli taarruzlara baaryla kar koymutu. Kararllk

ve alkanlna tamamen gvenebilirdim.
9 Austos sabah, defa emredilmi olan taarruz,
Azmakdere'nin iki tarafndan yaplarak pek ok yerde dman
sahile srld. Ancak Mestantepe dmann elinde kald. Kaybe
dilen yirmi drt saat artk telfi edilemedi. Bu sre iinde yeni
ngiliz birlikleri sahile karlm bulunuyordu.
Bu, Anafartalar muharebelerinin atlahlan ikinci buhran idi.
Dmann Anafarta Ovas'nda ilerlemesi ancak son dakikada
durdurulabilmiti.
10 Austos leden nce Kocaimen Da'nn zirvesine ve
bitiiindeki Conkbayn'na en yakn olan tngiliz piyade mevzi
lerine kar Mustafa Kemal'in bizzat idare ettii bir hcum sonu
cunda, dman piyadesi bu tepelerin kuzey yamalar zerinde
epeyce bir mesafe geriye srlmt. Bu hcumu yapan birlik
lerin byk ksm Gney Grubu'ndan gelen takviyelerdi. Bu
hkim srtlarn bu ekilde, kesin olarak Trklerin elinde kalmas
saland.
15 Austos'ta, yeni karma noktasnn en kuzey ksmm olu
turan sarp ve plak Kiretepe srtlarnda muharebelerin nc
buhran balad. Kiretepe, Suvla Krfezi'nden kuzeydouya u-
zanarak yarmadann Saros sahilini rtmektedir.
ki topla Kiretepe'de bulunan Gelibolu Jandarma Taburu'-
nun mevzii, Suvla Krfezi'nde ihra edilen dman tarafndan, 8
Austos'ta hafif ve 9 Austos'ta iddetlice taarruza uramt.
Ancak cesur mfreze, mevkiini muhafaza etti. Sonraki gnlerde 5.
Tmen'in elde bulunan btn ksmlaryla, Ece Liman'nda sahil
muhafazasnda bulunan kk birlikleri de oraya gnderdim. 1 0
Austos'ta, Kiretepe'nin komutasn Binba Willmer Bey'e ver
dim.
15 Austos'ta ngilizler buraya ok kuvvetli birliklerle taarruz
ettiler. lk bata baaryla ilerleyerek srtlarn zirvesini de gemi
lerdi. Gelibolu Jandarma Taburu hemen hemen btnyle erimi
ve cesur komutan Yzba Kadri Bey lm derecesinde yaralan,

mt.
16 Austos'ta, daha kuvvetli birliklerle taarruz tekrar edi
Dmann buradaki kuvvetini 1,5 tmen tahmin ediyorduk
Anadolu yakasndan gelen ve Akba ile Kilya'ya karlan
Trk taburlar bu iki noktadan yrye gemilerdi. Fakat he
nz Kiretepe'ye ulaamamlard. Daha hzl hareket edebilmele
ri iin, askerlerin zerlerindeki eya geride braktrld.
Bunlarn Kiretepe'ye trmanmalar hayli zordu. Srt zerinde
ilerlemeleri de cepheden dmann iddetli atei ve Saros Krfe
zindeki ok sayda sava gemisinin uzaklardan bile bu birlikleri
grerek yan ateine almalarndan dolay daha da zor oluyordu.
Bununla beraber yine de, zayiat verilerek bu taburlarn Bin
ba YVillmer tarafndan daha nce savaa sokulan taburlarn ya
nnda taarruz iin almalar mmkn oldu. Akamzeri dman
srtn zirvesinden geri srlm ve eski mevzi elimize gemi
bulunuyordu. Daha sonra da ngilizler srtn bat ksmlaryla
eteklerinde kalmlar ve sapsz kk hcumlara ramen arazi
kazanamamlard.
Bu ekilde d cenahmzda ortaya kan nc tehlikeli
buhran da atlatlm bulunuyordu. Eer ngilizler, 15 veya 16
Austos gn Kiretepe'yi ele geirmi olsalard, 5. Ordu kua
tlm olacakt. Bu kuatma ile daha sonraki niha sonu da ngi
lizler lehine dnecekti. Kiretepe srtlar gneyde kalan geni
Anafarta Ovas'na kuzeyden hkimdi. Kiretepe'nin dou yama
larnn durumu da yle bir haldeydi ki, buradan Akba'a uzayan
byk vadi boyunca yarmaday ortadan blecek bir taarruz yap
labilirdi.
Bu ekilde btn karma kuvvetleri sahilden az bir mesafede
durdurulmu ve gerideki btn hkim tepeler Trklerin elinde
kalmt. ngilizler asndan, Arburnu Cephesi ile Gney Cephe
si'ni geri ekilmeye mecbur edecek veya bsbtn arkalarn ke
secek ekilde yarmaday ortadan blecek bir delme hareketi yeri
ne; Arbumu Cephesi'nin, kuzeye doru uzatlmas sonucu do

mutu.
ngilizlerin sayca byk stnlnn, onlar kesin bir baa
t a ulatrabilecei mmkn grnyordu. ngilizler nerede
k a rm a yapacaklarn ok iyi biliyorlard ve en mkemmel hazr
lklar yapabiliyorlard. Trkler karmann yaplabilecei muhte
lif ihtimallere gre kuvvetlerini hazr tutmaya mecbur oldukla
rn d a n , ngilizler tarafndan belirlenen blgeye ancak kademeli
bir ekilde birlik getirebilirlerdi. ngilizler, ilk andan itibaren iste
dikleri kadar gemi topusuna sahip olduklar halde, buna karlk
Trkler'de gerek uzun menzilli ve gerek ar top hemen yok gi
biydi. Mevcut olan az saydaki topun da istenilen mevzilere geti
rilmesi ok zamana balyd. Btn modem harp malzemesi an
cak ngilizlerin elinde mevcuttu.
Hepimizde u kanaat olumutu ki; ngiliz komutanlan, 6
Austos'ta balayan muhtelif karma hareketlerinde her karma
noktasndan itibaren vakit yitirmeksizin ileri yryecekleri yerde,
gereinden fazla sre sahilde vakit geirmilerdi.
Savata bir taraf, karsndaki dmann hareket sebeplerini
yeterince takdir edemez. Muhtemelen Anafarta mntkasndaki
Trk birliklerinin zayf olduunu bilen ngiliz komutanlan, o
kadar sratle takviyeler getirilebileceini tahmin etmemilerdi.
zellikle imdiye kadar kuzey ve gney cephelerinde ayn za
manda yaptklar taarruzlar sayesinde ok byk sayda Trk
birliini oralarda alkoyduklarn dnmlerdi. htimaldir ki;
ksmen yeni tekil edilmi olan ngiliz birliklerinin, yol adna he
men hemen hibir ey mevcut olmayan bu talk ve kesik arazide
ileriye evki de zorluk gstermitir.
Trklerin en hassas noktalarndan birini gstermek iin
Kiretepe'yi anlatmak isterim:
ngilizler sahilden stn kuvvetlerle hzla ilerlemi olsaydlar
karmann ilk iki gn iinde bu tepe muhakkak ellerine der
di. nk 6 Austos akam ve 7 Austos gn 5. Ordu'nun
Kiretepe'ye nemli sayda takviye kuvveti gnderebilmesi, dig, 1

btn sebepler bir tarafa braklsa bile yolun uzaklndan dolay, E
mmkn deildi. Ordunun d cenahndan niha bir taarruz ya. i
plmas iin ngilizlerin elinde gerekli imknlar mevcuttu; bu (ja i
sava gemilerinin korumas altnda bulunan geni nakliye filo, i
suydu. Fakat ngilizler i cenahtan ie baladlar ve ancak i Ce. I
nahta irtibat silsilesini bir muharebe hattyla saladktan sonra 1
kuvvetli birliklerle d cenaha kar taarruz ettiler.

5. Ordu, yan ve gerideki mntkalarnn tehlikede kalmasna I
bakmayarak oralardaki btn birliklerini getirmek suretiyle |
Anafarta karmasna baaryla karlk verebilmitir.
Bu ekilde ikinci defa olarak Yukar Saros mntkas tamamen 1
muhafazasz kalm ve btn Anadolu yakasnda ise ancak f
taburla birka batarya braklmt. Dmann artlmas iin |
Anadolu yakasndaki birliklere, dmann Bozcaada'daki gzet- 1
leme yerlerinden grlebilecek ekilde gndz muhtelif istika- I
metlere yryler yaplmas emredildi. Bu birlikler karanlkta I
tekrar eski mevkilerine dnyorlard.
5. Ordu tarafndan emirler zaman kaybedilmeksizin verilmi- I
ti. Buna ramen, geirilen buhranda da niha sonu kl pay I
farkla alnabilmiti.
Anafarta karmas, byk lekte tertip edilmi bir teebbs- E
t. Maksat, anakkale Boaz'm karadan Mttefiklere amak ve I
ayn zamanda 5. Ordu'nun balantlarn koparmakt. anakkale I
Savalar, Anafarta karmasyla ngilizler tarafndan taktik ba- I
kmdan istenilen neticeye ulalm olsayd, Boaz mstahkem I
mevkiinin esasen ok snrl cephaneye sahip olan bataryalar ksa I
srede tahrip edilirdi. Boaz'daki mayn hatlar bundan sonra I
kaldrlabilir ve muzaffer ngiliz ordusuyla M ttefik donanmann, I
stanbul'a doru ortaklaa yrmelerine kar bir engel kalmazd. E
Trk-Bulgar savanda stanbul'u kurtaran atalca savunma hatt, I
bu defa her iki kanattan dman filo ateine maruz kalacandan I
bunun ok az nemi olacakt. ngiliz-Fransz taarruzuna bir Rus I
karmasnn da yardm etmesi muhakkakt. Nitekim Bkre ve

Atina'dan gelen birok haber, o zaman Odesa'da asker ve nakliye
gemileri toplandn bildiriyordu.
Bu ekilde Rusya ile Batl devletler arasnda emin bir balan
t kurulmu olacak ve Trkiye, Merkez Devletlerden koparlm
olacakt! Bu takdirde ise Bulgaristan'n da tarafszlktan kmas
ve byle kt bir durumda bizimle kader birlii etmesi her halde
ihtimal dyd.
Bu sebepten, sekiz buuk ay devam eden anakkale Savala-
jjun ortasna rastlayan Anafartalar karmas, bu savan askeri
ve siyas zirve noktasn oluturur.
Anafartalar karmasnda donanma, yalnz daha nce bahse-
dilmi olan makineli tfek birliklerinden birini vererek kara ordu
W&mmSXum (? i Wf
suna yardm etmitir. Bu makineli tfekler smailolutepe'de kul
lanld. Bizim tarafta denizaltlar bulunmamtr. nceleri harp
malzemesi ve cephane getiren Barbaros Hayreddin Zrhls, 8
Austos'ta Marmara Denizi'nde bir ngiliz denizalts tarafndan,
Gelibolu nnde torpille batrlmt. Bamsz bir deniz komu
tanl olan anakkale Mstahkem Mevkii, yarmadann d sahil
lerinde, ok uzaklarda yaptmz bu byk ve niha muharebele
re katlamamtr.
21 Austos'ta dman, o zamana kadar Anafartalar mntka
snda karlan btn kuvvetlerin katlmyla, hem Anafartalar
Ovas'nda ve hem de ovann iki tarafnda byk ve toplu bir taar-
ruz yapmaya teebbs etti. Bu taarruzda ok iddetli ve zayiatl
muharebeler olmu ama Trkler tarafndan son kalan ihtiyatlarn
kullanlmas ve hatta svarilerin bile ate hattna srlmesiyle
pskrtlmtr.
O zaman eitli ngiliz gazeteleri, dmann Austos muha
rebelerindeki zayiatn 15 bin l ve 45 bin yaral olarak gsteri
yorlard. Bizim tarafta, 22-26 Austos tarihleri arasnda 26 bin
yaral nakledilmitir. Yanmada zerinde kurulan hastaneler b
yk muharebe gnlerinde ihtiyaca kfi gelmediinden, yarallann
byk ksmnn denizden stanbul'a nakline mecbur kalyorduk

Trk hastanelerine; Alman Kzlha'ndan gnderilen heyetler
Binba von Tautzscheler'in idare ettii hastane ile Kont
Hohenberg'in kendi parasyla mkemmel bir ekilde kurduu ve
bizzat fedakrca idare ettii hastane tarafndan yardmc olunu-
yordu. Fakat bunlarn hepsi bile bu olaanst ihtiyaca yeterli
gelmiyordu. Bunlardan baka hastane gemileri ile geici olarak
yaral nakletmek iin dizayn edilip tahsis edilen kk vapurlar
da gece gndz yolda bulunmalarna ramen yeterli olmuyor
lard. krler olsun ki 5. Ordu'da sava srasnda bulac hasta
lk grlmedi.
Daha nce bahsedildii zere 6/7 Austos'ta Yukar Saros
Krfezi'nde kullanlabilecek ne kadar kuvvet varsa 5. Ordu'nun
takviyesi iin getirilmi olduundan, Austos ay ortasnda bu
blgenin muhafazas, Mareal von der Goltz Paa komutasnda
olan 1 . Ordu tarafndan stlenilmiti. Mareal, kararghn Geli
bolu'ya nakletmiti. Bu sava srasnda artk gerek bu cephede ve
gerekse anakkale Boaz'nn Anadolu yakasnda dorudan do
ruya muharebe olmamtr. Ara sra Saros Krfezi'nin i ksmna
girerek ate eden sava gemileri, buradaki iyice gizlenmi birlikle
re hibir zarar veremedii gibi Anadolu yakasnda braklan rt
me kuvveti de ayn ekilde hibir zarara uramamtr.
Dmann btn sava faaliyeti, Gelibolu Yarmadasnn
cephesinde toplanyordu. Gneyde, Seddlbahir Grubu'nda
dmann ilk hatt Kirte'nin 1200 m. gneyine kadar ilerlemiti,
Dmann, Kirte'de -ky bir harabe ynndan ibaretti- tutunmak
teebbsleri daima akamete uratlmt. Mttefiklerin buradaki
sa kanadn iki Fransz tmeni ve merkezle sol kanadn ngi
liz tmeni tutuyordu. Bununla beraber bu taksimat, gerek mmt-
kalarca ve gerekse birliklerce eitli tadilata uramtr.
Bizim tarafmzda; Gney Cephesi Vehip Paa komutasnda
olarak genellikle ilk hatlar be, bazen de yalnz drt tmenle tutu
luyordu.
Dman tarafndan karaya karlan bataryalarn says daima

oalyordu. Bununla beraber Trk tarafnda da topular slah
ed ileb ilm iti. Trk topusu, Yarbay Asm Bey tarafndan ustalkla
idare ediliyordu. Gney Cephesi'nde muharebeler, daima iddetli
gem itir.
E sat Paa komutasndaki Arbumu Cephesi'nin sol kanad,
karmasndan sonra dmann muhtemel bir kuat
A n a fa rta la r
ma teebbsne kar blgeye kaydran karma bir tmen tara
fn d an Kabatepe ynne doru uzatlmt.
Kayaltepe'de bulunan ara grup, Gney Grubu'yla irtibat ku

rarak Maydos ukurluu gneyinden yan ateine alnabilen srt
lar muhafaza ediyordu.
Mustafa Kemal komutasnda yeni kurulan Anafartalar Gru
bu, Kiretepe'nin kuzey ucundan balayarak gneye doru uza
yp Kocaimen Da'n iine alan ve daha sonra Anburnu Cephe
si'nin sa kanadyla birleen araziyi savunuyordu ve alt tmen
den ibaretti.
Anafartalar Ovas'nda, yaklak olarak sahile paralel devam
eden grup cephesinde btn hkim tepeler hatt Trkler elinde ve
Trk topularnn igalinde bulunuyordu. Fakat ne yazk ki bu
topu hem az ve hem de -sahra topular mstesna- eskiydi, cep
haneleri de ok azd. Byle olmasayd ngilizlerin uzun sre bu
cephenin alak mahallerinde tutunmalar mmkn olmayacakt.
Trklerin Kiretepe'deki sa kanatlar -Binba VVillmer ko
mutasnda kurulan 11. Tmen- cephe ateinden baka, Saros Kr-
fezi'nden alan yan ateiyle de zarar gryordu. Mevcut olan
; yegne 8 ,8 'lik uzun menzilli batarya ile ve karanlktan istifade
i edilerek ileriye alman 15 cm'lik birka obsle gemilere ate bask-
: m yaplarak uzaklamaya mecbur ediliyorlarsa da genellikle
i menzilimizin dnda kalarak atee devam ediyorlard.
Suvla Koyu, ngiliz cephesinin kuzey ksmna yaplan her e-
it nakliyata elveriliydi. ounlukla iinde 12 ila 15 rasnda
|nakliye gemisi sayardk. Koy tel alarla denizaltlara kar koru
ma altna alnmt. ok defa burada yatan sava gemilerinin b o ,.

da atei, hem 11. Tmen'e ve hem de bunun gneyindeki 12. T(.
men'e yneltiliyordu.
Balangta Albay Selahaddin Adil Bey ve daha sonra Y a rb a y
Hevek tarafndan komuta edilen 12. Tmen, dmann yaknnd.
kalmak iin siperlerini alak arazide kazmaya mecbur kalm
K aylarnda genellikle devam eden yamurlu havalarda sipet
tabanlar daima su ierisinde kalyordu. Fakat Tuzlu Gl'e ve ^
hile daha yakn olan karsndaki Ingilizlerin de hi olmazsa ayn,
hlde bulunduklarn bilmek, tmen iin zayf da olsa bir teselli
oluturuyordu.
Daha gneyde Azmakdere'ye kadar 9. Tm en bulunuyor ve
Ismailolutepe bu tmenin cephesinin gbeini oluturuyordu
Azmakdere'nin gneyinde Arbum u Grubu na kadar daha
Trk tmeni cephede yer alyordu.
Daha ilk karma gnlerinde yararllk gstermi olan
Anafartalar Grubu'nun kabiliyetli topu komutan Binba Lierau
zellikle Ismailolutepe ve Kiretepe'den ok sayda dman ge
misini topu ateiyle batrmtr. Ingilizlerin ekilmesinin zerin
den birka ay getikten sonra dahi btn kuzey sahili boyunca
birbiri yannda saysz batk gemi omurgalar ziyaret eden herkes
tarafndan grlyordu.
Eyll aynda btn 5. Ordu topusu, Alman bat cephesinden
gelen Albay Gressmann'n komutasna verildi. Birka hafta nce
sinde de Albay Wehrle ar topu komutanln stlenmiti.
Dmann iddetli taarruzlar Eyll ve Ekim aylarnda da
hibir baar elde edemeden devam etti.
4 Eyll'de stanbul'daki Trk Genel Karargh'ndan, zayf
kalpleri telaa drecek mahiyette bir serseri haber geldi. Sava
ta bir komutann, resmi bir makamdan bile ne garip haberler ala
bileceini grmek faydal olur dncesiyle aynen aaya alyo
rum:
Genel Karargh stanbul

No: 1478 4 Eyll 1915
Dman aadaki planlan hazrlamaktaym:

Byk sava gemileri Boaz giriindeki istihkmlarn dikkatini
kendi zerlerine ekip Trkleri cephane israfna sevk ederken; ks
men elde bulunan, ksmen de yeni gelecek malzeme ile Bolayr ber
zahnda seri olarak ina olunacak bir demiryolu zerinden 2 0 0 sava
teknesini Marmara Denizi'ne geirecekmi. yi donatlm olan bu
200 tekne ile stanbul'un zorlanabilecei zannolunuyormu. Bu tek
nelerin 50 tanesi yaklak olarak bir byk sava gemisinden daha
ucuza mal oluyormu. Bundan dolay stanbul'a kar yaplacak te
ebbste bu teknelerden birou batsa da uranlacak zarar elde edi
lecek sonuca nispetle nemsizmi... vs
Tabii bu hikyenin bir kelimesi bile doru deildi. O zaman

bu haberin altna: "Galiba bu haber "80 Gnde Devr-i Alem" kitabn
dan alnm " diye yazmtm.
Birok teminmi ngiliz gazeteleri, 23 Austos tarihinde d
mann Gelibolu Yarmadas'nda nemli ilerlemeler kaydettiine
ve Alman subaylarla Trk subaylarnn ilikilerine dair o kadar
yanl haberler yazmlard ki drt hafta sonra bundan haberdar
olunca, tekzibi iin derhal aadaki telgraf Alman Genel Karar-
gh'na gndermitim; bu telgraf benim kararghmda geerli
olan duygu ve dnceleri gsterir:
Bigal civanndaki Ordugh tan,

23 Eyll 1915
ngilizlerin byk kuvvetlerle yeltendikleri Anafartalar kar
masna tamamyla baarsz olmu gzyle baklmaldr. Arbur-
nunda olduu gibi tngilizler, Anafartalar mntkasnda ve Suvla
Krfezi'nde de ancak donanmalarnn dorudan doruya himayesi
altnda muhafaza edebildikleri dar bir sahil eridinde tahkimat ya
parak kalabilmilerdir. ngiliz ordughlar, her tarafta tam manasy
la deniz kenarndadr. Bu dar mntkaya hkim olan btn tepeler
Trk ordusunun elindedir. Yarmada zerinde btn yollar tama

men serbesttir ve hibir noktada kesik deildir. ngilizlerin btn
taarruz denemeleri kendileri iin ar zayiatla knld. Trk ve Al
man subaylar arasnda uyumazlk mevcut olduuna dair kan
haberler tamamen uydurmadr. stanbul'dan bu haberlerin yayld
gizli kaynak, bir anlamazlk karmak emelinde ise de buna muvaf
fak olamamaktadr. Trk ve Alman subaylar arasnda hl-i hazr
daki ilikiler arzu edilen en yksek derecededir. Her iki taraf da ce
sur Osmanl ordusunun daim baarsndan iftihar duymaktadr.
Liman von Sanders
Ciddi zamanlarn elenceli olaylarndan olmak zere Ameri-

kal bir Alman tarafndan Amerika'dan o zaman gnderilmi olan
aadaki mektup zikredilebilir:
General Hazretleri,
Gazetelerde nce yaralandnz, daha sonra hasta olduunu
zu, en sonunda da Trk subaylar tarafndan ldrldnz,
baka bir gazetede padiahn gazabna uradnz ve sava mey
dannda ldnz okuduktan sonra; Kassel'deki dostum General
Eisentrunt'tan shhat ve afiyette olduunuzu sevinle rendim. Si
ze en iyi dileklerimi sunuyorum... vs.
Eyll aynda Bulgaristan'n Merkez Devletler tarafna katl

mas zerine 5. Ordu'da, stanbul-Almanya yolunun yaknda
alaca ve bu suretle Alman sava malzemesinden ve bilhassa
iyi topu cephanesinden istifade edilecei midi yeerdi. Bu mit,
Srbistan zerinden geen yolun almasyla ancak Kasm aynda
gerekleti.
Eyll aynn ikinci yarsnda ve Ekim aynn ilk yarsnda 2.
Ordu'ya ait birlikler Gney cephesinden yava yava ekilerek -
dier baz birliklerle birlikte- yeni maksatlar iin kullanlmak ze
re Trakya'ya naklolundu. Cepheden alnan tmenlerin yerine
konmak zere Saros Krfezi'ndeki 1 . Ordu birlikleri getirildi.
Bunlarn ounluu ArabistanlI erlerden olumutu. Bunlarn ne
talim ve terbiyeleri, ne de cesaretleri, yanmada zerinde devam

etmekte olan iddetli muharebelerin artlarna uygundu. Hatta
hi olmazsa savunmada bir dereceye kadar tutunabilmeleri iin,
mesela tfaiye Alay'nn dzgn ve cesur drt taburu gibi bir ta
km iyi birliklerin bunlar arasna kartrlmasna mecbur olun
mutu. Bunlar taarruz iin kesinlikle uygun deillerdi.
2. Ordu birliklerinin buradan alnmas u an iin gereksizdi
ve bu hareket tarz hi de uygun deildi. Dmann btn cephe
lerdeki basks devaml olarak o kadar kuvvetli idi ki -ngilizlerde
olduu gibi- birliklerin muntazam olarak ve sk sk deitirilmesi
esasen bizim iin de uygun ve gerekliydi. Ama anakkale Sava-
lannda kesin sonu henz alnmam olmaktan baka, Trklerin
yava yava mnasip noktalardan hcuma gemeleri ve bundan
dolay da kuvvetli ihtiyatlara sahip olmalar gerekliydi. Hlbuki
2. Ordu, 1916 ubat'nda bile henz hareketsiz bir ekilde Trak
ya'da duruyordu. Birliklerin deitirilmesiyle Vehip Paa'nn ye
rine, o zamana kadar anakkale Mevki-i Mstahkemi komutan
olan Cevat Paa, Gney Cephesi'nin komutan oldu.
Ekim ay ortasnda Mareal Baron von der Goltz Irak'taki 6 .
Ordu komutanlna tayin olundu. Saros Krfezindeki kolordu
nun komutas, Trk Genel Karargh tarafndan Albay Back'e
v erild i.
Trk birliklerinin keif grevinde gsterdii gelime harbin

devamnda fevkalade ykselmiti. Byk keif harekt iin imdi
birok gnll ortaya kyordu. Anadolu askerinin talim ve
terbiyede snrl bir seviyeye kadar ilerleyebilecei hakkndaki
kanaat tamamen yanltr. Yalnz, kendisinde taarruz maksadyla
talim ve terbiye almas ve bunu ikinci bir tabiat haline getirmesi
ok uzun sryordu. yi ve cevval kk rtbeli komutanlar mai
yetindeki Anadolu askeri, mevzi muharebelerinde, ksa taarruz
larda ve keif hizmetlerinde istenilebilecek her tr vazifeyi yapa
bilir. Sonralar Softatepe ordughnda bulduumuz baz ngiliz
124 Trkiye rd e Be Sene
emirlerinde, Trk keif hizmetinin nemle takdir edildiini r

dk.
ngiliz yetkili kaynaklarnda muharebenin sonbaharda baj.
ryla son bulacann daha nceki gibi kesin olarak mit edilmfr
diini, Nzr Bay Chemberlein'm 21 Ekim'de Hindistan gene
valisine gnderdii telgraf ispat eder. Bu telgrafta: "Bizim atal
kale'deki mevkiimiz ve mitlerimiz son derece belirsizdir. "deniliyordu
1 Kasm'da Gelibolu Yanmadas'na yeni bir karma yap
ca Almanya'dan haber verildi. Gerek bu ve gerekse daha sonra
24 Kasm'da Bern'den gelen ve donanmann Boaz' zorla geme,
ye teebbs edeceini bildiren haberler doru kmad.
Kasm aynda nihayet, oktan beri beklenilen Alman topu
cephanesi 5. Ordu'ya ulat. Bunun gelmesiyle beraber savam
baaryla sonulanmas hususundaki mitler de kuvvetlendi. 0
zamana kadar Trk topusu iyi talim ve terbiye edilmi ve ok
gzel at yapmaktayd. Kt ve az cephane ile ancak snrl so
nular alnmaktayd. imdi durum nemli lde deimiti.
15 Kasm'da, Merkez Devletlerin anakkaleye fiili yardm)
oluturan ilk birlik Gelibolu'ya ulat. Bu 24 cm'lik mkemmel bir
motorlu Avusturya bataryasyd. Bu batarya Anafartalar Grubu',
nun sol kanadna yerletirildi ve ksa bir sre sonra Mestante-
pe'ye kar ok tesirli bir ekilde ate amaya balad.
Aralk aynda da yine 15 cm'lik mkemmel bir Avusturya
obs bataryas geldi ve Gney Grubu'na verildi. ngilizlerin e
kildii tarihe kadar dardan, bu iki bataryadan baka hibir as
ker birlik Gelibolu'ya gelmemitir. Alman olarak anakkale'de
istihdam edilmi olan subay, astsubay ve erlerin o tarihlerde ta
mam yaklak 500'e ulamt.
1915 Kasm ay sonunda 5. Ordu'da byk bir hcum plan
nn hazrlklarna baland. Dmann Arbumu cephesinin bir
ksmn ve buna bitiik olan Anafartalar cephesinin sa kanadm
yarmak ve bu ekilde dman bu iki cephenin d ksmlarna
doru ekilmeye mecbur etmek isteniliyordu. Bu hareket iin
gerekli olan takviyelerin 2. Ordu tarafndan verilmesini Trk Ge

nel Karargh vaat etmiti. Gerekli olan teknik ekipler de Alman
ya'dan gnderilecekti. Alman Genel Karargh adna Albay von
Berend, Yarbay Klehmet ve Binba Lethes Gelibolu'ya geldiler.
Grevleri, gerekli keifleri ve hazrlklar yapmakt. Hcum iin
ayrlan tmenler, birer birer cepheden geri alnarak taarruz iin
cephe gerisinde hazrlanan talim siperlerinde hcum talimlerine
balad.
Dman, kuzeydeki bu iki cepheden ekilerek bu taarruzun
yaplmasna frsat vermedi. Sonradan ortaya kt zere tahliye
fikri ilk nce Lord Kitehner tarafndan dile getirilmiti. Kendisi
Kasm aynda btn Gelibolu cephelerini bizzat gezerek o anki
durumu ve taarruzun devam ettirilmesi halinde baar ihtimali
nin derecesini tartmt. Mahallinde yapt bu incelemeler zeri
ne anakkale seferinden vazgeilmesini tavsiye etmi ve yarma
dann ok fazla zayiat verilmeksizin tahliyesinin mmkn oldu
unu beyan etmiti. Bundan nce dier baz ngiliz komutanlar,
Gelibolu'yu tahliye etmenin zor olduu dncesindeydiler. Fa
kat gelien olaylar Lord Kitchner'i hakl kard.
Anafartalar karmas baaryla sonulanmadktan sonra elde
bulunan vastalarla savam hayrl bir neticeye ulamas, dman
iin pek de muhtemel deildi. Btn cephelerde dmann son
ilerlemeleri ok az olmu, bu da ok kanl ve pahalya mal olmu
tu. Btn hkim noktalar Trkler elinde kalmt. Bu sebepten
dman tarafndan verilebilecek en doru karar seferden vazge
ilmesi olabilirdi. Her ne kadar tahliyenin esas sebebi, taarruzda
baan midi olmamasndan ibaret ise de; Merkez Devletler ile
Trkiye arasndaki yolun alm olmasndan dolay, taze kuvvet
ler getirilerek yeni bir hareket yaplsa dahi, yine faydas olmaya
ca dncesi de bu konuda phesiz ok etkili olmutur.
Tabii tahliye dncesi bizce bilinmedii gibi, son dakikaya
kadar da mehul kalmtr. Yalnz byle bir ihtimal 5. Orduca
dnlm ve btn komutanlarn bu noktaya zellikle dikkat
etmeleri hatrlatlmt. Ancak tahliyenin gayet ustalkla hazrla

np yaplmas, Trk ileri hatlarnda bunun zamannda anlalma
sna engel olmutur.
19/20 Aralk gecesi, yarmada ve sahil youn bir sis ile rt
lyd. Cepheler zerinde gece yarma kadar ate her zamanki
iddetle devam etti. Sonra biraz hafifledi. Dman gemi toplan
eitli ynlerden faaliyetteydiler.
19 Aralk leden sonra Gney Grubu cephesinde dmann
iddetli bir taarruzu gereklemi ama pskrtlmt.
te bu gece iinde ngilizler, Arbumu ve Anafartalar cephe
lerinden ricat etmilerdi. 5. Ordu tarafnda bu srada durum aa
daki gibiydi:
Gece saat 1.00 ile 2.00 arasnda, Arbumu cephesinde dman
bir lam patlatmt. Patlamay takiben, nceden verilmi olan
genel bir emre uyularak patlama olan yerdeki ukuru igal iin
ileri atlan Trk birlikleri hibir mukavemete maruz kalmadlar.
Dmann ileri hatlarn yoklayan civardaki blkler ise
dman tarafndan tek tk alan hafif bir atele karlatlar. Bi
raz sonra bu ate de kesilmi ve siperler Trkler tarafndan igal
edilmiti. Bu durum cephedeki yksek rtbeli komutanlara haber
verildi. Byle bir durumda ne yaplaca nceden dorudan do
ruya tasarlanmam olduundan ve sis de ok youn bulundu
undan, komutanlarn ileri hatlara ulaarak daha fazla ilerleme
emirlerinin verilmesine kadar tabii biraz zaman gemiti. Yollarn
dman siper ebekelerine rastlayan ksmlarndaki engellerin
kaldrlmas gerekiyordu. Geilen pek ok yerde dmem tarafn
dan kurulan mayn tuzaklar patladndan zayiat veriliyor ve
karklk kyordu. Bu sebeple dmann son kademeleri de
birliklerimizin takibinden kurtularak iyice uzaklamaya muvaffak
oldular. Birliklerimizin ilerlemesi esnasnda dman sava gemi
leri de Trklerin geecei araziye ate ediyorlard. Sahil her ne
kadar yakn idiyse de karanlk gecede sis ierisinde dik ve talk
bayrlar zerinden aa inmek ok zordu. lk hatlar sahile ula
tklar zaman dman gzden kaybolmutu. Sava gemileri de

hemen sahil boyunu ate altna ald.
Anafartalar cephesinde de dmann ekilmesi ayn ekilde
olmu, ancak Trkler tarafnda yanl haberler dolaysyla emir
verilmesinde baz karklklar ortaya kmt. Sisin o kadar yo
un olmad birka noktada, sahilde krmz k panltlann
gren baz kk birlik komutanlar dmann yeni bir karma
yapmakta olduunu zannetmilerdi.
lk haber bana kararghmda sabahleyin saat 4'ten biraz nce,
bu pheli ekilde verilmiti. Ben de derhal umumi silah ba
edilmesini ve svari de dhil olmak zere btn ihtiyatlarn iler
lemesini emrettim. Her birlik kendi mntkas iinde doruca sahi
le ilerleyecekti. Fakat emirlerin verilmesi ve yerine ulamas, bir
de bunun iin iki lisann kullarulmas yznden, mit edildii
gibi seri olamyordu.
Ak bir arazide olan Anafartalar Grubu birlikleri ileri hare
ketlerinde ok sayda mayn tarlalarna rastlayarak ok zayiat
verdiler. 126. Alay'da olduu gibi baz birlikler sahile yakn baz
yerlerde dmann artlaryla ksa ate muharebeleri yaptlar.
Ancak burada da dman hemen hi zayiat vermeksizin gemile
rine binebilmitir. Tahliye fevkalade itinal hazrlanm ve ustalk
la icra edilmiti. Tarafmzdan ele geirilen az sayda top mstes
na tutulursa, dmem topusu nceden ekilip gtrlmt.
ngiliz bataryalarnn mevzileri sahile ok yakn olduundan bu
hareket kolaylkla yaplabilmiti.
Dmann baz bataryalarnn atei kestii veya tek topla ate
ettii, her ne kadar baz topu komutanlarnn dikkatini ekmise
de bu dununa fazla nem verilmemi ve daha yukarya bildiril
memiti. Daha nce birok dman bataryasnn zellikle mevzi
deitirme mnasebetiyle bir veya iki gn atelerini kestikleri ok
defa grlmt. Bu sralarda iddetli bir gemi topu atei bunla
rn yerini alyordu.
Tahliye srasnda ngilizler tarafndan ok byk miktarda
harp malzemesi terk edilmiti. Suvla Koyu'ndan Anbumu'na
128 T rkiye d e B e S en e
kadar olan mntkada be kk vapur ve altmtan fazla nakliye

sandal terkedilmi bir halde sahilde yatyordu. Dekoviller, ok
sayda telefon ve tel rg malzemesi, ynlarla her eit alet ve
edevat, eczahaneler, birok shhiye malzemesi ve su filtreleri bu
lundu.
ok byk sayda piyade ve topu cephanesi ile saysz to
parlak ve araba parklar, her eit hafif silah, sandklarla el bom
balan ve makineli tfek namlular terk edilmiti. Birok konserve,
un, arpa ynlar ve dalar gibi odun ynlar bulduk. Dmann
btn adrl ordughlan yerlerinde braklm ve feda edilmiti!
zellikle bu durum, dmann tahliye maksadn bizden gizledi.
Gemilere alnamayan yzlerce at, telef edilmi olarak sra sra
yatyordu.
Yarmadann terki iin verilen emrin ne kadar ani olduu bir
ok adrda henz masa zerinde hazrlanm ve el srlmemi
yemeklerden anlalyordu.
Ordughlarda elimize geen emirlerden, gerideki birliklerin
son iki gece iinde gemilere alnd anlalyordu. Bulunan ngi
liz emirleri daha baka konularda faydal bilgileri ieriyordu.
Anafartalar cephesinde dman tarafndan yaplan ve gece
grlebilmesi iin iki tarafna kirele beyaza boyanm kum tor
balan konulmu yollar meydana kt. Son kalan birliklere bu
ekilde yol gsterilmi ve lam tuzaklar ve maynlar denmi
tarlalardan bu ekilde rahata gemeleri salanmt.
Tahliye esnasnda en ileri ngiliz hatlarnn bile sahile 1 ila 4,5
km. kadar uzaklkta bulunduu gz nne alnmaldr. Bu sebep
ledir ki, bazlarnn yapt gibi Gelibolu Yarmadasndan ngiliz-
lerin ricatnn, Avrupa cephelerinde grlen byk ricat hareket
leriyle kyaslanmas doru deildir.
Bu ekilme ile dman yanmaday tamamen terk etmi de
ildi. Seddlbahir'deki dman cephesi yerinde duruyordu.
20 Aralk'ta terkedilmi olan iki cephenin en iyi bataryalar
nn Seddlbahir'e gnderilmesi 5. Ordu'dan emredilmiti. Bunun
gibi en iyi bombac, keif birlii ve istihkm erlerinin Gney Gru-

bu'na gnderilmesi emredildi.
Dmann, daha sonra yapaca teebbsler iin Seddlba-
hir'i hareket ss olarak elde tutmak istemesi muhtemel oldu
undan, buna msaade edilmemeliydi. Buradaki dman cephesi
ok kuvvetli ve denizden de mkemmel bir ekilde atele koru
nuyordu. Bu grte olanlar Selanik'te balatlan hareketin ta
mamlaycs olmak zere burada ikinci bir Cebelitark oluturula
can dnyorlard. 5. Ordu byle dnmyordu. Fakat
dmann daha uzunca bir sre burada direnmesi mmkn gr
lyordu. Buna frsat vermek ise doru deildi.
Bu sebepten dmann Seddlbahir'deki cephesine kar der
hal bir taarruz plan hazrlanmaya baland. Bu taarruza, Alman
ya'dan gnderilecei vaat olunan teknik ekibin de katlaca he
sap edildi. Gney Cephesi'nde sava hattnda bulunan drt t
mene ilave edilmek zere getirilecek olan 8 . Tmen'in de katla
ca bir taarruz iin hazrlklara baland. Tahliye edilen iki cep
hede yalnz sahil muhafazas iin snrl sayda birlik brakldktan
sonra geri kalan kuvvetler elde kalacandan, artk bu teebbs
iin 2. Ordu birliklerinden yardm almaya gerek kalmamt. An
cak bunlardan fazla kalacak birliklerin derhal Trakya'ya gnde
rilmesi Trk Genel Kararghnn emri gereiydi.
1915/1916 ylba gecesi stanbul'daki Alman ataemiliterine,
Alman ordusu bakomutanlna iletilmek zere bir telgraf gn
derdim. Bu telgrafta; Ingilizlerin Gelibolu Yanmadas'ndan ta
mamen ekildikleri vakit, anakkale ordusunun Dimetoka-Iskee
zerinden, dmann Selanik ordusunun sa kanadna ve gerisi
ne ve karma Alman-Bulgar ordusunun da ayn dman ordusu
nun cephesi zerine yrmelerini teklif ediyordum. Bizim bak
amza gre dmann Selanik ordusu, Trkiye sahillerinin teh
didi iin daimi bir tehlike kayna olduu gibi Avrupa ile biricik
balant yolumuz ve Merkez Devletlerle yegne kprmz olan
demiryolu zerinde de tehditkr bir vaziyetteydi. Alman Genel
Karargh, baka bir gr te olduu iin m i yoksa teklifimizin

Trkiye'nin Selanik cephesinde ta a rru z a gem esi anlam tad
iin m i bilm iyorum , telgrafm a bir ce v a p alam adm .
1916 O cak aynn ilk gnlerinde, d m an n Seddlbahir cep
hesindeki kara topusunun ateinin y av a y a v a hafifledii
hissolunuyordu. Baz d m an b atary alarn d an yalnz bir top,
m evziini sk sk deitirerek ate ed iyord u .
Buna karlk gemi atei -en byk apl toplar dhil- iddeti
ni ok arttrd. Aynca dman topu malzemesinin geriye nakle
dildii, Anadolu yakasndan gzetleniyordu. Akam ve geceleri
dman tarafna gnderilen keif kollan daima eskisi gibi kuvvet
li bir mukavemete uruyorlard. Taarruz iin ayrlm birliklerden
12. Tmen gibi bazlar cephe gerisine ulamlard. 7 Ocak tari
hinde 12. Tmen tarafndan, Trklerin sa kanad karsnda olup
daha sonra yaplacak byk taarruzda ngiliz topusunun yan
atei iin msait bir mevzi oluturabilecek olan ve kuzeye doru
knt yapan bir dman siperinin zapt kararlatrlmt.
Bu hazrlklarn tam ortasnda Trk Genel Kararghndan 5.
Ordunun dokuz tmeninin derhal geriye alnarak Trakya'ya do
ru yrye balatlmas iin emir verildi. Bu dokuz tmen ieri
sinde birok tmen genel taarruz iin ayrlmt. Byle bir kararn
alnmas iin henz Seddlbahir Cephesi'nin vaziyeti msait ol
mad gibi 2. Ordu bile halen Trakya'da toplu bir halde durma
dndan bu tedbire lzum yoktu. Telgrafla Enver'e durumu an
lattm. anakkale Savalarnda niha sona gelindii bir anda du
rumu tehlikeye sokan bu mesnetsiz karardan dolay komutanlk
tan affm rica ettim. Bunun zerine telgrafla emrini geri ald. Bu
meselenin -daha sonra akland ekilde- hatal bir tercme do
laysyla yanl anlalma m olduu; yoksa gerekten de bana
bildirildii ekilde mi olduunu, Trkiye'de karlatm dier
baz olaylar gibi arahramadm.
7 Ocak'ta 12. Tmene sa kanatta, iki saatlik en iddetli ve
devaml bir topu atei ve lam patlatlmas ile yaplan hazrl
mteakip yukarda anlatlan taarruzu yaptrdm. Tmen byk

bir mukavemetle karat. Ama ksmen baarl oldu ve dman
siperlerinin knt yapt yerde biraz yer kazand.
Seddlbahir Cephesinde dmann, mevziini gece vakti tah
liye etmesi ihtimaline kar, buna delalet edebilecek alametlere
kar ok dikkatli olmalar Trk birliklerine srekli hatrlatlyor
du. Baz yerlerde topunun dman siperleri zerinden geebil
mesini salamak iin seyyar kprler hazrland. Anadolu yaka
sndaki 26. Tmenden Yzba Lehmann komutasnda bir sahra
topu taburu Kumkale'de buruna kadar ileri srlerek 8 ve 9 O-
cak gecelerinde Seddlbahir civarnda menzili ierisinde bulunan
araziyi ate altna ald. Yine bunun gibi anakkale Mevki-i Ms
tahkeminin ntepe civarnda bulunan topusu da iddetli atele
orada etkili oluyordu.
8/9 Ocak gecesinde dman Seddlbahir Cephesi ni tahliye
etti. lk hatta dman ateimize cevap vermeyince Trk birlikleri
hemen eri atldlar. Baz noktalarda yine kanl arpmalar oldu.
Fakat btn dikkatimize ramen dman tahliyede baarl oldu.
Dman birliklerinin byk bir ksm, yarmadann en gneyin
deki burunda bulunan karma iskelelerine kadar yrtlmemi,
en ksa yoldan yarmadann yan sahillerine indirilmi ve bu sah-
lerin uygun yerlerinden her eit harp ve nakliye vastalaryla
gemilere alnmlard. Bu srada artlar siperlerden iddetli bir
ekilde ate ediyorlard. Bununla birlikte hazrlanm dzenekler
le tfekler kendiliinden patlayarak iddetli ate ediliyormu
hissi veriliyordu. Sava gemilerinden aan ate de kara topusu
nun ateinin yerini dolduruyordu.
Gne domadan ok nce Trk birlikleri her yerde sahile
kadar inmilerdi. Birok yerde mayn tarlalar yznden durak
lamlar ve maynlar yznden hayli zayiat vermilerdi. Bir t
men, sahile kadar dokuz top ele geirmiti.
Gnein domasyla beraber bat sahilinde dolu bir nakliye
gemisi topu ateimizle batnld. Bu srada yaknda bulunan tor-
132 T rkiyed e B e Sene
pidolar, nakliye gem isinin batm ak ta o ld u u yerin yak nlarna, su

iine byk bir idd etle ate ediyorlard . n k gem in in bir de
nizalt tarafnd an batrldn zan n ed iy o rlard . H lbuki d m a
nn tahliyesi esn asm d a b lged e n e yazk ki d en izaltlan m z yoktu.
Elde edilen ganimet, Seddlbahir Cephesi'nde de fevkalade
bykt. Bunlar arasnda; eit eit arabalardan oluan parklar,
byk bir otomobil park, byk ynlarla silah ve cephane e
istihkm gereleri bulunmaktayd. Burada da byk adrl ordu
ghlar ve barakalar -ksmen btn dzenleriyle- yerlerinde bra
klmt. Yzlerce hayvan kurunla veya zehirle telef edilmi bir
ekilde sra sra yatyordu. Ancak birok at ve katr da canl ola
rak ele geirilmi ve bunlar Trk topusuna verilmiti. Dier cep
helerde olduu gibi burada da un vesair gda maddeleri ynla
rndan bir ksmnn zerine kullanlmamas iin zehirli madde
dklmt. Sonraki gnler boyunca dman sava gemileri bu
gda maddeleri ile adrl ordugh ve barakalar tahrip edip yak
mak iin bo yere ate ettiler. Sava alannn tahliyesine ve temiz
lenmesine ait iler hemen hemen iki sene srmtr. Fevkalade
byk miktarda ele geirilen sava malzemesi dier Trk ordula
rnn ihtiyalar iin kullanld. ok sayda gemi yk konserve,
un ve odun stanbul'a gnderildi. ok iyi beslenemeyen ve iyi
giydirilemeyen Trk erlerinin kendi ihtiyalar iin alp sakladk
lar eya ise hesapszdr. Sk bir karakol zinciri kurularak yama
nn nne gemek istedimse de faydasz oldu. Tahliyeden sonraki
gnlerde yanmada zerindeki Trk askerleri birbirinden farkl
niforma paralanndan oluan anlatlmas zor bir kyafetle do
lamaya balad. Bunlar ocuk gibiydiler. Elence olsun diye ngi
liz gaz maskelerini bile takyorlard.
Muharebelerin en fazla gerginletii devrede, asl cephelerle
cephe hatt arkasndaki blgelerde ve ihtiyatlarda 5. Ordu'nun
emri altnda bulunmu olan Trk birlikleri 22 tmene ulam ve
btn bu Trk birliklerinin cesaret, metanet ve sebat bakmndan
her trl takdir ve vgye lyk olduu phesizdir. Donanmas
nn ate gcyle en etkili ekilde yardm gren gayet cesur bir
dmann taarruzlarna kar saysz muharebelerde, bu birlikler

mevkilerini muhafaza etmilerdir.
5. Ordu'nun anakkale Savalarndaki zayiat muharebelerin
iddet ve sreklilii ile orantl bir ekilde ok yksektir. Toplam
zayiat 218 bin olup bunun 6 6 bini ehiddir. Yarallardan 42 bini
iyiletikten sonra tekrar cepheye dnmlerdir. anakkale Sava
larnda yle Trk alaylar vard ki kayplarn telafi iin 5 bin ne
fer kadar yeni askeri kadrolarna dhil etmilerdi.
Gelibolu Yarmadas bundan sonra da, karargh 1916 Ocak
ay sonunda Trakyada Lleburgaz'a nakledilen, 5. Ordu emrinde
bulunmu ve Gelibolu'da komutan olarak Cevat Paa kalmt.
anakkale Savalarnn bitiinden sonra, byk denizlerden
stanbul'a yegne deniz yolu olan anakkale Boaz'run, asrlar
dan beri devam eden savunmaya ynelik endiesini, Bolayr hata
snda bir kanal kazlarak baka art ve esaslara dayandrmay
Trk Genel Karargh'na teklif ettim. Teklifimde, stanbul'u bir
hareket ss olarak muhafazaya mecbur olan Trk donanmas
iin Marmara'dan Adalar Denizine k salayacak emin ikinci
bir deniz yolu salanacan ileri sryordum. Saros Krfezi'nin
yaklak 30 km. geniliinde olan ucu, Boaz'm dar olan giriine
gre daha glkle abluka edilebilir. Saros Krfezi ucunda yap
lacak bir hareket iin Bozcaada'nn hibir nemi olmayaca gibi,
mroz (Gkeada) Adas'nn da ksmen nemi olurdu. Trakya'nn
btn imknlarnn evkinin mmkn olduu Saros Krfezi'nin
kuzey sahili tahkim edildii ve oralarda sahil bataryalar kurul
duu takdirde iyi bir koltuk oluturulabilirdi. anakkale'nin A-
nadolu sahili ise ikinci bir koltuk olarak tahkim olunabilirdi. Ka
naln kendisi ise denizden o kadar geride bulunacakt ki yarma
dann kuzey sahili iyi mdafaa edildii takdirde dmann bura
ya nfuzu hemen hemen imknsz olurdu.
Bu kanaln inasnn Osnanl'nm Avrupa yakasndaki top
raklar iin ekonomik bakmdan byk faydalar vard. Uzmanla
ra yaptrdm incelemelere gre yarmada zerinde sadece 5 km.
134 Trkiye'de B e Sene
geniliinde olacak olan bu kanal yerinin inas teknik bakmdan

hibir zorluk gstermiyordu9. Muhtemelen bu teklif ileride dikka
te alnacaktr.
Buraya kadar anlattklarmla, Almanya'da ancak ok az bili
nen anakkale Savalarnn ordu komutan gznden yalnz bir
zetini yaptm. Tek tek btn muharebelerin ayrntlarna dair
sz sylemek Trk kurmaylarna der.
* Bahsedilen kanaln yerini grmek iin Ekler blmnde Harita-l'e baknz, (h.n)
anakkale Savalar Srasnda
Dier Trk Cephelerinde Gelien Olaylar
K afk asy a
Ruslar, 1915 Ocak aynda Trk 3. Ordusu'nu kesin olarak

malup etmekle yetinerek Sankanu-Hasankale yolu zerinde
daha ileriye yrmemilerdi, bunun iin (azla kuvvetleri de yok
tu. d* ve Oltu arasndaki geitlere sahip olduklar iin Trk ordu
sunun sol kanad olduka emniyetteydi.
Sol kanatta Albay Stange komutasmda olarak balangta
Ardahan'a kadar ilerleyen mfreze stn dman kuvvetleri kar
snda Artvin'e kadar geri ekilmeye mecbur olmutu. Bu mfre
ze yaklak bin mevcutlu dzenli birlie sahipti ve Mdafaa-i
Milliye tarafndan toplanan gnll mfrezeleriyle takviye edil
miti.
1915 Mart aynda Rus Karadeniz filosunun Anadolu sahiline
kar faaliyeti iddetlendi. Zonguldak ve Ereli kmr madenle
riyle Trabzon ehri ve liman Ruslar tarafndan pek ok defa
bombardman edildi.
Bir aralk takviye edilmi olan yukarda bahsedilen gnll
mfrezeleri Nisan aynda Batum'a kar neticesiz bir harekette
bulundular. Her ne kadar Batum Kalesinin istihkmlar eski tarz
ve muhafzlar da kuvvetli deildiyse de bunlar yine de sava
kabiliyeti dk ve dzensiz birlikleri pskrtmeye yetmiti.
d'in dier ismi Narman'dr. (t.h.n)

Mahmut Kmil Paa'nm komutasndaki 3. Ordu'nun kurmay

bakan cesur ve alkan Binba Guse idi. 3. Ordu'nun mevcudu
talim ve terbiyelerinde ok eksik bulunan ikmal askerlerinin bir
liklere datlmasyla, yaklak 34 bine ulamt.
Mays aynda Ruslar faaliyetlerini artrdlar. 3. Ordu'nun sol
kanadnn tazyik edilmesi zerine Trkler Id'i tahliye etmeye
mecbur kaldlar. Erzurum'un 80 km. kadar kuzeydousunda vah
i kayalklar zerinde Tortum'da Haziran ay ortasna kadar iki
taraf arasnda karlkl baarlar kazanlan muharebeler devam
etti. Ancak bu muharebelerle niha bir sonuca ulaamad.
Rus ordusunun sol kanadnn ileri hareketi daha nemliydi.
Ruslar burada Tutak ve Malazgird'i Mays'ta igal ederek Van ile
Bitlis'i tehdit etmeye baladar. Ermeni isyan yaylm ve vilayet
merkezi olan Van ehri terk edilmiti. Bunun zerine Trkler Bit
lis'e bir tmen gnderdiler. Bu tmen geici olarak durumu d
zeltti. Ancak 12 Temmuz'da Ruslarn taarruzuna urayarak geri
atld. Trk ordusunun, bu ekilde sa kanattan ieriye doru
kvrlmas gelecek iin nemliydi.
Austos aynda bu sava alannda bir durgunluk grld. Bu
esnada doudaki Trk cephesi, Van Gl'nn ortasndan Kara
deniz sahilindeki Trk-Rus snrna doru devam eden bir hat
oluturmutu.
Yaylalardan ancak Mays aynda kalkm olan kar, Eyll'de
tekrar dalara dmt. Sava alannda kullanlabilecek, dz
gn ok az yol bulunduundan karla beraber ulam tekrar zor
luk gsterdi. Trkiye'de harita zerinde iaretlenmi olan yollarn
ounluu, ose bir yol iin aranan her trl vasflardan mah
rumdu. Getikleri arazinin yapsna uygun bir biimde -ak ova
larda geni, dalk ve kayalklarda patika halinde dar olmak ze
re* genilikleri deiiyordu. Kafkasya ve civarmda birliklerin ha
rekt zerinde gr sarf ederken bu durum daima dikkate a-
lnmaldr.
3. Ordu'nun gerideki acemi asker depolan sonbahara kadar

ounlukla Erzurum'da toplanmlard. Bunlarn says ortalama
olarak 20-25 bin kadard. Karadeniz zerinden nakliyenin Rus
donanmasnn saldrlan sebebiyle snrl hle gelmesi zerine 3.
Ordu'nun esas menzil yolunu Haydarpaa'dan Ulukla'ya kadar
Anadolu demiryolu hatt tekil ediyordu. Bundan sonra yol kara
menziline dnyordu ki bu yol 500 km. uzunluunda olarak
Kayseri-Sivas zerinden Erzincana kadar devam ediyor ve bura
dan itibaren cephenin eitli yerlerine aynlyordu.
Rus tarafnda Grandk Nikola 1915 Sonbahan'nda Kafkas
ya'da komutay stlenmiti. Kafkasya cephesiyle Mezopotamya
arasnda Rusiar, 1915 Mays ay sonunda Rumiye ve Savbulak
ehirlerini igal etmiler ve Trk birliklerini pskrtmlerdi.
Buradaki Iranllar ve Ermeniler Ruslarn tarafna gemilerdi.
Burada cereyan eden mfreze muharebeleri nemli bir hl alma
mtr.
Irak
Yukanda bahsedilmi olduu zere Ammare'nin 3 Haziran
1915'te tngilizler tarafndan igalinden sonra 29 Eyll'de de
Kutlamare ngilizlerin eline gemi ve Trk birlikleri olduka
zayiatla geri atlmt. General Tavvnsend Trkleri Aziziye istika
metinde takip etti ve Kasm ay ortasnda Badat istikametinde
ileri yrye balad. Kuvveti yaklak olarak 15 bin kiiydi -
yalnz ngiliz inceleme komisyonunun Mezopotamya'daki ince
lemeleriyle ortaya kt zere ileri yry yorgun ve yetersiz
kuvvetlerle ve nakliye yollan tamamlanmadan nce balamt-
bu teebbs 22 Kasm'da Selman- Pk Muharebesi neticesinde
sonusuz kald. General Tavvnsend savaarak Kutlamare'ye e
kilmeye mecbur kald ve 3 Aralkta byk zayiatla oraya ulaa
bildi. Kutlamare'den hasta ve yarallarn nehir yoluyla Basra'ya
gnderebilmi ve 6 Aralkta svari tugay da Kutlamare'yi terk
edebilmiti. 7 Aralkta ise ngilizlerin Kutlamare'de Trkler
tarafndan kuatlmas tamamlanmt.
Bu srada Trk ordusu komutanlnda Albay Nureddin Bey

bulunuyordu. Mareal Baron von der Goltz bu cepheye daha son
ra gelmitir. Mareal cepheye geldikten ksa bir sre sonra
Kutlamare zerine bir taarruz hazrlad.
Msr
1915 ubat'nda Albay Baron von Kress lde komutay st
lenmiti. Grevi kk apl hareketlerle ngilizleri srekli rahat
sz etmek ve lde yaplacak byk bir harekt iin gerekli n
hazrlklar yapmakt.
Suriye ve Filistin'in i siyas durum u daha o vakit Cem al Paa
tarafndan istenmeyecek bir hle getirilm iti. Cem al Paann uy
gulad sert tedbirler yalnz A rap ahaliyi deil, M usev ve
Hristiyanlar da Trk idaresi aleyhine evirmiti.
Nisan aynda Svey Kanal'nda seyrseferi taciz iin Binba
Lauffer tarafndan byke bir teebbste bulunuldu, tleri yr
y iin Kantara istikameti verilmiti. 7/8 Nisan gecesi gerekten
de Kanal'a zor da olsa bir torpil yerletirmeye muvaffak olundu.
Ancak torpil kuvvetli bir ekilde demirlenemediinden ksa bir
sre sonra su zerine km ve tngilizler tarafndan imha edil
miti.
adrl ordughn El-Ari'ten tahminen 8 saatlik bir mesafe
de bn'de kurmu olan Albay von Kress daha o zaman stanbul'da
Trk Genel Karargh'nda ikinci bir Kanal Seferi yaplmas iin
ciddi bir alma olup olmad ve zellikle anakkale Savalar
dolaysyla Trk ordu komutanlnn Kanal Seferi iin gerekli
vastalar hazrlamasnn mmkn olup olmad konusunda ok
hakl olarak tereddt ediyordu. Almanlarn yardm olmakszn
Trklerin burada hibir ey yapamayacaklar phesizdi. Her
eyden nce eitli uzman Alman birlikleri, Alman uaklar, Al
man paras lzmd. Fakat bilhassa Mays aynda talya'nn Mer
kez Devletlere kar savaa girmesinden sonra bu yardmn ger
ekleme ihtimali de zayflad.
Albay Baron von Kress 5 ve 13 Mays arasnda Kanal'a kar

bizzat kk apl bir harekette bulundu. Ancak gerek kendisi ve
gerek Kanala kar bycek keif kollar sevk eden Alman subay
lar anlatmaya deer hibir baar kazanamadlar. Bu kk h
cum hareketlerinin ve Trk Genel Kararghnn istei zerine
kurulan seyyar kollarn mahzuru u idi ki; bunlar srekli olarak
geri ekilmeye mecbur olduklarndan, bu durum zaten manevi
yatlar ok yksek olmayan Suriyeli birliklerin maneviyatnn bir
kat daha sarslmasna sebep oluyordu.
Bu ekilde ksa bir zaman sonra bu cephede de hareketlilik
sona erdi ve durgun bir dnem balad. ngilizler o zaman hemen
hemen tehlikesizce Msr'dan birok birliini ekerek dier blge
lere kaydrm ve Kanal'n iinde ve nndeki sava gemilerini
azaltabilmilerdi.
Ksa bir sre sonra da btn lde hava artlar Avrupallar
iin tahamml edilemez oldu. Albay Baron von Kress 5 Austos
ta Cebel-i Lbnan'da Ayn- Sofar'da bulunan 4. Ordu kararghn
da Cemal Paa'mn kurmay bakanl vazifesini stlendi. Austos
ay sonuna doru karargh Kuds'e nakledildi. Kanal'a kar di
er byk bir hareket iin hazrlklar 1916 senesinde Alman kur
may subaylar ve dier Alman yardmnn talep edilmesiyle ba
lad.
1916 Senesi
1916 Senesinde eitli Cephelerde
Meydana Gelen Olaylar
A lm an A sk e r H eyeti:
Alman Asker Heyeti'ne mensup ve ilhak edilmi subaylarn
says 1916 senesi banda yaklak 200'd. Daha 1915 Kasm a-
ynda Alman Asker Kabinesi kararyla kendisine bir Alman ordu
komutanna tannan hukuk ve adl yetkiler verilmi olan Alman
Asker Heyeti Bakanl emrine Trkiye'deki Almanlara ait ka
bilecek hukuk ilemler iin Divan- Harp Maviri Grtzmacher
verilmiti. Trkiye'de Alman salk hizmeti bakanlna 1915
Aralk aymda asker tabiplerden Doktor Collin tayin edildi. Bu
zat senelerce devam eden yorulma nedir bilmez bir alma sonu
cunda Alman salk kurulularnn yksek bir dereceye ulama
sna muvaffak oldu. Bilhassa ok uzun menzil hatlarnda genel
salk durumunu dzene sokarak takdire deer bir baar gster
di. Buralarda, memlekette askeri konaklarn her zamanki pislii
ve Trk birlikleri ve zellikle menzillerde alan amele taburlar
iinde grlen birok bulac hastaln Alman birliklerine bu
lama tehlikesi ok byk olduundan, hi durmadan kolera,
lekeli humma, malarya, ishal ve saire gibi hastalklarla mcadele
mecburiyeti vard.
Asker Heyet bakan sfatyla 1916 senesinin ilk aylarnda

Enver ile fikir uyumazl dolaysyla ok can skc meseleler
karsnda kaldm. Trkiye'de yksek bir Alman mevknde bu
lunmann zorluklarn gstermesi bakmndan bu durumlardan
bir kan anlatyorum:
Daha nce de bahsedildii zere Enver, 6 Ocak tarihli emriy
le Gelibolu'da yaplacak son hcum iin ayrlan birlikleri elimden
ald iin 6 Ocak'ta istifam vermitim. O zaman Enver emrini
geri ald iin meseleye hallolmu gzyle bakmtm. Ancak
Enver iin mesele henz bitmemiti. 22 Ocak tarihinde kendisin
den aldm bir yazda Trk ordusundan ayrlmaklm husu
sundaki isteimi Padiaha arz edeceini bildiriyordu. Gariptir ki
ayn gn Pless'teki Asker Kabine bakanlndan aldm bir
telgrafta mparator hazretlerinin byle bir durumda Trkiye'deki
Alman subaylarn yalnz brakmam uygun grmediini bildiri
yordu. Bu sebeple Enver'le grtm ve Padiaha bu konuda
maruzatta bulunmaktan vazgeti.
Bundan sonra da aramzda pek ok anlamazlklar oldu. Mart
ay banda -kendim orada bulunmadmdan- Alman Sefiri Kont
Mettemich'e, yaverim Yzba Prigge vastasyla komutam altn
da bulunan 5. Ordu iindeki salk durumunun ubat aynda ok
kt olduuna dair yazl bir bilgi gndermitim. Ordunun salk
durumu o kadar kt idi ki bunun sava gcne zarar vermesi
ihtimali vard. Binlerce eri anakkale Savalarnn getirdii zor
luklar dolaysyla hastanelere gndermek mecburiyeti domutu.
Zayflk sebebiyle vefat eden askerlerin miktar korkun derece
deydi. Trk birliklerinin kymeti ve ileride onlardan baka yerler
de faydalanmak hususunda yanl bir dnceye dmemeleri
iin en byk Alman makamnn bu konuda bilgilendirilmesi
kesinlikle gerekliydi. Bunun zerine 17 Mart'ta Enver'den, Trk
ordusunun durumu hakknda darya her hangi bir bilgi veril
mesi yasak olduundan, "yabanc bir sefarethaneye" bilgi verdi
inden dolay Yzba Prigge'nin cezalandrlmasn isteyen bir
yaz aldm. Kont Mettemich'in bu konu hakknda hibir Trkle
konumadn bildiim iin benim emrimle Alman sefirine veri

len bilgiden kimin vastasyla resmi olarak haberdar edildiini
Enver'den sordum. Yalnzca bu ite kimin parma olduunu
sormam bile meselenin rtlmesine yeterli gelmi olacakt ki bu
soruma bugne kadar cevap almadm.
Yaklak olarak ayru zamanda, savan bandan sonuna ka
dar kararghmda bulunan yaverlerimden biri tarafndan yazlp
anakkale Savalarnn dar kapsaml bir zetini oluturan ve Al
manya'da yaynlanan bir eser, Trk Genel Karargh'nn istei
zerine Alman Hkmeti tarafndan toplatlmt. Bu eser, Alman
sansr tarafndan zorluk gsterilmeden yaynlanmasna msaa
de edilmi ve Almanya'da ksa bir sre serbeste satlmt. Kasm
aynda kitabn yaynlanaca Envere haber verildii gibi yayn
landktan sonra da ilk nsha kendisine gnderilmiti. Bizzat ken
disi yazara kitabn Trkeye tercme edilmesini arzu ettiini sy
lemi ve kitaba ilave edilmek zere el yazsyla resmini bile ver
miti. imdi ise kitabn, dmana yeni bir anakkale Seferi iin
kullanabilecei baz esasl malumatlar veriyor iddiasyla Trk
Genel Kararghnca toplattnlmas isteniyordu.
Eser, oktan beri gerek ordularn raporlar ve gerek gazetele
rin makaleleri vastasyla bilinen baz gerekleri ve anakkale
mntkasnn ksmen Baedecker Seyahat Rehberinden alnm
corafyasn ieriyordu. Durumu bilen herkes anakkale'deki
arazi yapm, savatan nce Ingilizlerin Trklerden daha iyi ince
lediklerini ve ngiliz haritalarnn Trk haritalarndan daha mun
tazam olduunu bilirdi. Hatta Trk asker kararghlar sava sra
snda mmkn olduu kadar ngiliz lleri veya yarallar ze
rinde bulunup alman haritalar kullanyorlard. Kitabn serbeste
satlmasnn engellenmesi ancak ahs kapris ile izah olunabilir.
Enver'le aramzdaki atmalarn en by 1916 ubat'mda
ordulara gnderdii bir yazyla ortaya kt. Bu yazda Enver,
bundan sonra, Trk ordusundaki Alman subaylarnn nerelerde
kullanlacaklar konusunda, szleme icab yetkili olan Askeri
Islah Heyeti bakannn gr alnmakszn kendisinin verecei
emre gre hareket edileceini bildiriyordu. Bu durum sadece sz

leme hukukuna aykn olmakla kalmyor ayn zamanda icras
mmkn olmayan bir emirdi. Almanya'dan Trkiye'ye gnderi
len subaylarn sicilleri ne Enver ne de Trk Genel Karargh tara
fndan bilindiinden, her ikisi de bunlarn ne gibi hizmetlerde
kullanlmaya elverili olduklarn kestiremezlerdi.
Bundan baka byle bir halde Alman subaylarnn sicil ilem
lerini stlenmesi gerekecek olan Trk Genel Karargh'nn Perso
nel ubesi inanlmaz derecede dzensizdi. Burada bazen aylarca
aranan bir subayn hangi birlikte olduunu tespit etmek mmkn
olamyordu. oktan ehid olmu olan bir subayn baka bir yere
tayin edildii bile grlmt. Trkiye'de her ailenin bir soyad
olmad iin ok defa isimler birbirine kartndan, bu durum
tekrarlarn yaanmasna ve dzensizliin artmasna sebep olu
yordu. Alman isimleri bu ube tarafndan srekli o kadar yanl
yazlyordu ki iinden kmak imknszd. Bundan baka Alman
olmak itibaryla u noktann da gz nnde bulundurulmas ge
rekiyordu ki o da, balarnda Almanlar sevmeyen bakan veya
komutanlarn bulunduu daire ve birliklere Alman subay veril
memesi hususudur. Bundan nce bu noktann gz nnde bu
lundurulmamas pek ok defa ho olmayan atmalara meydan
vermi ve Alman subaylar aleyhine asl esas olmayan baz hak
sz ithamlarn kmasna sebebiyet vermiti.
Bu sebeple Enver'in sz konusu emri haksz olduundan ke
sinlikle reddettim ve meselenin kknden halledilmesi iin mpa
rator hazretlerine arz edilmek zere Alman Asker Kabinesi Ba
kanl'na durumu bildirdim. Henz Almanya'dan bu meseleye
ait herhangi bir talimat gelmeden Albay von Kress, Enver'in bu
yolda bir emrini yerine getirmediinden Enver bu kabiliyetli ve
deerli subay Trk ordusundan kartmakla beni tehdit etti. By
le szleme hkmlerine aykr konularn icrasndan nce Alman
mparatorunun muvafakatinin alnmas gerektii hususunda dik
katini ektiim zaman, Enver derhal, emirlere uymadm takdir
de Trk ordusundaki grevimden azledilmemi Padiaha arz ede
ceini yazd. Bundan dolay 21 Nisan 1916 tarihinde mparator

hazretlerine gerekeli bir dileke takdim ederek Almanyaya geri
arlmam istirham ettim ve bunu Enver'e de gsterdim. Yolcu
luk iin hazrlanyor ve sonunda benim iin her ynden can skc
olan bu durumdan kurtulacam mit ediyordum. Seyahat hazr
lklarm srasmda 5. Ordu Kurmay Bakan Yarbay Kzm Bey
tarafndan Enver'in bir yazs getirildi. Bu yazda Enver, resmen
zr dileyerek bu konu hakknda grmemizi rica ediyordu.
mparatorun da arzusu bu merkezde olduundan bu ricay kabu
le mecbur oldum. Uzun bir grme sonunda bir Alman subay
nn yer deitirilmesinde Asker Heyet bakannn eskiden oldu
u gibi gr ve muvafakatinin alnmas gerekeceine karar ve
rildi.
Bu karar son derece gerekliydi. nk ksa sren uyumazlk
devresinde bile Enver tarafndan bir takm tahamml edilemez
eyler yaplmt. Bunlardan yalnz bir tanesini anlataym:
stanbul'da Alman garnizonunun en kdemlisi olan, savata
ar yaralandndan ancak geri hizmetlerinde istihdam edilen bir
binba, anakkale'de bulunan 58. Piyade Alay'nda bir blk
komutanlna tayin edilmiti. Hlbuki bu alayn dier blk
komutanlar umumiyetle temen veya astemendi. Tabii ki bu ve
buna benzer konular hakknda verilen emirler geri alnd.
Bu ekilde, yazl vesikalar elimde olan bu aklamalarmdan
anlalaca zere baar ve galibiyetle sonulanan anakkale
Savalar Trk Genel Karargh'nda Almanlara kar bir kran
hissi oluturmam belki de aksine Alman Asker Heyeti'nin u-
zaklatrlmas iin dmanlarna uygun frsatlar verilmiti.
Alman Asker Heyeti var olduka anlamazlklar esasen hi
bitmemise de 1916 Sonbaharnda Albay von Lenthe'nin Asker
Heyet kurmay bakam olarak Trkiye'ye gnderilmesiyle durum
bir nebze dzelmi ve Almanya'daki muhtelif makamlar tarafn
dan Asker Heyet'in mevkiini salamlatrmak iin ayrca baka
frsatlar da bulunmutu.
Kk Asya (Anadolu)
anakkale Seferi'nin bitiinden ksa bir sre gemiti ki,
dmann hcum maksatlar Anadolu sahillerine ynelmi ve ilk
bata zmir zerinde younlam grnyordu. Byle bir teeb
bste bulunmay Ingilizler gerekten de planlamlar myd yoksa
hibir esas olmayan plansz baz ihtimallere mi dayand hak
knda hususi bir grm yoktur.
1915 lkbaharnda dmann zmir'i tehdit edecei hakknda
pek ok ihbar olmutu. Dtaki limana hkim olan Ksten Adas
da nceden ngilizler tarafndan igal edilmi, iteki liman ise
Trkler tarafndan maynla kapatlmt.
1916 Mart aymda, daha nce zmir civarnda bulunan 4. Ko
lordu ile Aydn'da bulunan 57. Tmen mntkalar; karargh
Marmara sahilinde Bandrma'ya naklolunan 5. Ordu emrine ve
rildi.
Bu andan itibaren 5. Ordu'nun korumakla ykml olduu
mntka Karadeniz'de Midye'den itibaren Trakya zerinden Saros
Krfezi'ni, anakkale'yi Antalya da dhil olduu halde Anado
lu'nun btn bat sahilini iine alyordu.
Kollanp savunulacak sahil boyu 3 bin km'yi aan bir uzunlu
a sahip olup sahile yakm btn adalarn dman elinde bulun
duu ve bunlarn eitli teebbsler iin dman tarafndan da
yanak noktas olarak kullanlabildii buna karlk Anadolu sahil
lerinde hibir Trk sava gemisi bulunmadnn da gz nnde
bulundurulmas gerekir.
K sten A d a s'n n Z ap t
ingilizler Ksten Adas'na topu yerletirmiler, bir uak

hangar kurmular ve adann bat tarafndaki kk limanlarda
devaml kalan sava gemilerinin muhafazas iin mayn ve alar
koymulard. Ksten ile Midilli arasnda sk sk deniz ulam
vard. Dman monitrleri10 adann kuzeydou sahiliyle Mene

men Krfezi arasnda durarak zmir'in eski istihkmlarn/ yani
Yenikale'yi ve oradaki irtibat bataryalarn dzenli olarak ate
altna alyordu.
Ayn ekilde zmir'den Urla'ya sahil boyunca giden ose yol
da sk sk dlyor, oradaki binalar ve kprler tahrip ediliyor
ve gndz gelip geme engelleniyor veya durduruluyordu. Hatta
ahalisinin tamamna yakn Rumlardan oluan Urla kasabas bile
birka defa gemi ateine maruz kalm ve hasara uramt. Kasa
badan yaklak 3 km. uzaktaki kk Urla Liman'nda bulunan
birok Trk deniz vastas atele batrm ve limandaki birka ev
de devaml tehlikeden dolay sahipleri tarafndan en sonunda
mecburen boaltlmt.
ayet tilaf Devletlerinin zmir'e kar ciddi bir teebbs ni
yetleri vardysa Ksten Adas bu bakmdan ok kymetli bir hare
ket ss olurdu. Bundan dolay ncelikle bu adarm ngilizlerin
elinden alnmas gerekiyordu.
1916 Mart aynda 4. Kolordu'nun tmeni zmir ve civarn
da sk bir ekilde bulunuyordu. 5. Ordu bu mntkann komuta
sn stlenir stlenmez birliklerin konumunda geni bir deiiklik
yapt. yle ki: Tmenler kuzey ve kuzeybatya sahile doru s
rld. D krfez sahillerine bataryalar yerletirildi. Bu bataryala
rn yerletirilmesi gece allmak suretiyle yapld.
Ksten Adas'n zapt etmek iin bir hareket tertip edildi. Ter
tibin esas, burada baarl olmak iin yegne yol olan baskndan
ibaretti. Bu gibi hazrlklarn gizli tutulmas bilhassa zmir gibi
400 bin nfuslu bir ehirde sonsuz bir zorluktu. Ahalinin oun
luunu oluturan Rumlarla tilaf Devletleri tebaas burada ser
beste dolaabiliyordu. Gerekten de Trklerin hi bir zaman
Yunan ve dier tilaf Devletleri tebaas hakknda sert tedbirler
Monitr: Alt dz bir tekneye top yerletirilerek hazrlanm, denizde kullanlan

bir eit sava arac. Teknenin alt dz olduu iin denizalt saldrsndan
etkilenmiyordu, (h.n)
aldklar iddia edilem ez. Bundan dolay baz u y d u rm a haberler

yaylarak dikkatleri baka taraflara ekm ek gibi tedbirlere bavu
rularak gerek niyetin ehirde d u yu lm am asn a alld v e buna
da m uvaffak olundu.
Kameri ayn balarndaki, aysz karanlk gecelerde, yani 3/4
ve 4/5 Mays'ta iki eski rmorkr, zmir'de "at" diye isimlendiri
len byk dubalar top ve cephane ykl olduklar halde zmir
Liman'ndan Ksten Adas'run kuzeybatsnda Ingiliz gemilerinin
demirledikleri yerin karsnda Anadolu sahilinde Karaburun
srtlarna geirdiler. Bunlar bir sahra topu takm ve bir 15'lik
Avusturya obs takm ile bir 12'lik uzun top takmndan ibaretti.
Topuyu korumakla grevli piyade askeri gece yryleriyle
mevcut tek patikadan ayn zamanda bahsedilen mevkiye gnde
rildi. Bu yava hareket eden rmorkrlerin i grebilmeleri nazar
olarak mmkn deildi. nk dman tarafndan igal olunan
Ksten Adas nn ok yaknndan geeceklerinden, dman kara
kol gemilerine rastlama ihtimali de vard. Ama bu grevi baard
lar.
5 Mays sabah saat 3'te toplar Ksten'de dman gemilerinin
demirledii yerden 7,5 km. mesafede bulunan ve Karaburun a-
dyla bilinen da kntsna karld. 5 Mays gn gerek
Ksten'den ve gerek uaklar tarafndan grlmemeleri iin ok
zenli hazrlklarla gizlendiler ve 5/6 Mays'ta mevzi aldrld.
6 Mays sabah saat 4.45'te ate baskn balad. Bir dman
torpido muhribi o anda bir keif grevinden dnmekte ve adann
kuzeybat tarafnda demirlemi olan iki monitrn yannda bulu
nuyordu. Monitrn biri -ngiliz resm tebliinde bahsedildii
zere 30 numaral monitr- eitli isabetler ald. sabetlerin biri
cephanelik ksmna rastladndan byk bir patlama oldu ve
gemi yava yava sahile vurarak tamamyla paraland. Dier
monitr de isabet alarak youn duman bulutlar iinde ekildi.
Hemen harekete geen ve iddetle ate aan torpido muhribi ise
krfezi terk ederek Midilli ynne gitti.
imdi asl mesele bu topunun himayesi altnda, son zaman

larda zerinde adrl ordughla havaalan bulunan ve Midilli
Adas'yla geceleyin sk sk irtibatta bulunan Ksten Adas'm zapt
etmekti. Dman gemileri bu olaydan sonra adann limannda
uzun mddet kalmaktan ekiniyorlard.
Ksten Adas'na karma yapmak iin hazrlk Glbahe Kr-
fezi'nde yapld. Bu hazrlklar sebebiyle tabiidir ki biraz zaman
geti. Nihayet 4 Haziran gecesi karma teebbsnde bulunuldu.
Ancak sandallardan oluan Trk filotillas Ksten Adasnn g
ney ucuna askeri kard zaman anlald ki ada ngilizler tara
fndan tahliye edilmiti. Uak hangarlar olduu gibi braklm,
feda edilmiti.
Ksten Adas igal edildi ve tarafmzdan adann tepelerine
bataryalar yerletirildi. Bundan baka Karaburun'un kuzey tepe
sine ve kar taraftaki Menemen sahilinin ucuna da aynca topu
yerletirilerek zmir'in d krfezinin girii de kapatld. Bu ekil
de bundan sonra zmir ve civarndaki tahkimatn dman tara
fndan ate altna alnmas imknsz hale getirildi. Ksten Adas
savan sonuna kadar Trklerin elinde kalmtr.
Cesaretle uygulanan bu hareketin baarya ulamas, komu
tan olan Binba Liran ile onun sadk yardmclar ve bu arada
zellikle Bahriye stemeni Missuweit, stemen Deisenger ve
AvusturyalI Yzba Manouschek'in gayretleri ile gereklemiti.
Ayn ekilde birok Trk subay da burada cesaretleri ve becerikli
hareketleriyle baarnn kazanlmasna hizmet etmilerdi.
Osmanl resm bildirisi bu cesurca olay, ksaca birka kelime
ile duyurmutu. Ben bunu Trkiye'de Almanca olarak yaynlanan
tek gazete olan Osmaniscen Loyd gazetesinde okudum. Haber
yle yazlmt: "Madde 5 - Kafkasya: Ksten Adas tarafmzdan igal
edilmitir. Kafkasya maddesi iinde yazlmasnn, muhtemelen
bir dizgi hatas olduunu kabul ederim.
1916 lkbaharnda savunma tertibatm incelemek ve muayene
etmek maksadyla, 5. Ordu'nun korumakla ykml olduu mm-
150 T rkiye'de Be Sene
tkann sol yann tekil eden Antalya'y tefti ettiim srada,

memleketin iindeki ose yollarn durumunu anlamak iin yeni
den frsat buldum. Tren hattnn son dura olan Baladr'dan iti.
baren talya'nn ilgi gsterdii Antalya mntkasna kadar yakla
k 130 km'lik bir yol gemek gerekiyordu. Yolun hli, iinden
getii kaza veya liva memurlarnn iyilii ile doru orantlyd.
Memurlan iyi olan yerin yollan dzgnd. Aksi halde ise, yollar
kendi haline braklm ve kt havalarda adeta geilemez du
rumdayd. Baz srtlarn zerine denk gelen yollar, oselikten ta
mamen km ve bizim kanaatimize gre patika denilebilecek
hle dnmt.
Antalya'y, beklemediimiz halde, dzenli bir Trk ehri ola
rak bulduk. Burann mutasarrf rnek tekil edecek derecede
intizaml ve alkan biriydi. Fakat idaresi altnda bulunan ahali
nin mallarnn ttihat ve Terakki Komitesi tarafndan msadere
edilmesine iddetle kar ktndan komite tarafndan bizim
ziyaretimizden ksa bir sre sonra deitirildi ve alelade bir Trk
eri gibi cepheye gnderilmiti. Kendisini Alman Asker Heyeti'ne
tercman olarak alarak -iyi Franszca bilirdi- kurtarmaya muvaf
fak oldum.
Avrupa'ya Trk Birliklerinin Gnderilmesi

1916'da Trkiye Avrupa harp sahnesinde grlmeye balad.
Yazn 19. ve 20. Tmenlerden Yakup evki Paa komutasnda 15.
Kolordu kurularak Galiya'da, Graf Botmer ordu grubuna katld.
Sonbaharda, Romanya tilaf Devletleri yannda savaa girin
ce, 15., 25. ve 26. Tmenler, Hilmi Paa komutasnda 6 . Kolordu
adyla kurularak Mareal von Mackenzen emrine girdi.
Sene sonuna doru 50. Tmen Ustrumca'ya 2. Bulgar ordu
suna gnderildi. 46. Tmen de Aralk ay ortasnda oraya gnde
rildi. Bu iki tmen, Abdlkerim Paa komutasnda 20. Trk ko
lordusunu tekil ediyordu.
Bunlardan baka 177. Alay da von Below ordu grubunda

Kprl* mfrezesinde bulunuyordu.
Yukarda bahsedilen ve Galiya'ya, Dobruca'ya ve Eflak'a
gnderilmi olan tmenler hep benim emrimdeki 5. Ordu'dan
alnmlard.
Bandan beri Galiya'ya birlik evkini bir hata olarak gr
dm. Bugn de ayn fikirdeyim. Bunun iin 1916 yaznda bu ko
nudaki kesin dncelerimi mparator hazretlerine arz olunmak
zere Asker Kabine Bakanl'na gndermitim.
Ayn ekilde Bulgar ordusuna Trk birlii gnderilmesini de
bir hata olarak kabul ederim. Romanya'ya kar savamak zere
birlik gnderilmesine gelince; vatann savunulmas itibaryla ve
Trkiye'nin menfaatleri asndan, bu konuda daha farkl dn
dmden, bu kararn doru olduu kanaatindeyim. nk Ro
manya harekt iin Trkiye bu tmeni vermemi olsayd,
Romanya harektnn balamasyla beraber kendi emniyeti iin
Trakya'da bir ordu bulundurmaya mecbur olurdu. Trkiye'nin bu
ekilde Romanya harektnn sonucu zerinde dorudan doruya
etkili olmas daha iyi olmutur.
Galiya ve Makedonya'ya Trk birliklerinin gnderilmesi hu
susuna da tamamen baka bir gzle bakmak gerekir.
Trkiye'nin 1916 senesi genel durumuna gre ve belki daha
nce, kendi mntka ve hudutlarn muhafaza edemeyecek du
rumda olduunu kabul etmek gerekir.
Trk birliklerinin Kafkasya, Irak ve Sina Yarmadas gibi u-
zak sava alanlarnda sayca stn dman kuvvetleri karsnda
bulunuu, Anadolu'nun uzun sahillerinin muhafazas ve stan
bul'un dorudan doruya korunmas Trk birliklerine yle bir
vazife yklyordu ki Trkiye, Avrupa ve Makedonya sava alan
larna da kullanlabilecek askerlerini gnderdii ve bu askerleri
devaml olarak ikmal ettii takdirde vatan koruma grevini de
vam ettirmesi ok zorlaacakt.
Kprl skp'n gneyindedir. (t.h.n)

Trkler, kendileri yardma muhtaken darya yardm et

meye kalkmakla yanl bir yol tutmu oldular. Bu andan itiba
ren Trk birlikleri kendi memleketlerinde hakiki ve savaa muk
tedir kuvvetler olmaktan karak kt zerinde grnmeye ba
ladlar. Durumun bu hle gelmesine Almanya msaade etmeme
liydi. nk bu durum, yalnz Trklerin deil, Almanya'nn da
menfaatlerine aykryd.
Avrupa'ya gnderilen Trk birliklerinin, Trkiyede bulunan
birliklerden tamamen baka bir halde bulunmas gerekiyordu.
nk Avrupa'ya nakledilmeye balamadan nce bu birliklerin
subay ve erlerinde grlen baz eksiklikler, Trkiye'de bulunan
dier birliklerin en iyi subay ve erleri ile deitirilmek suretiyle
giderildi. Gnderilen tmenler genel olarak btn orduya ait olan
en iyi elbise ve tehizat aldlar. Bu tmenler, tam kadro olarak
ikmal edildikleri gibi, fazla olarak da kendilerine ikmal askeri
verildiinden, Trkiye'de kalan birliklerin gerek kuvvetleri ve
gerekse kymetleri gittike eksiliyordu. Harbiye nznnn emriyle
sonradan Avrupa'ya gnderilecek subay ve erlerin de mevcudun
en iyilerinden olmas kararlatrlmt.
Trkiyede kalan birliklerin askerlerinin durumu her bakm
dan daha fazla geriliyordu. Daha 1916 Austosunda cephedeki
piyade alaylar askerlerinin ya 16 ile 50 arasnda deiiyordu.
Kanaatime gre Galiya ve Makedonya sava alanlarnda
yaptklar askeri yardma nazaran, iyi bir Trk ordusu kendi
memleketinde kalmakla savan sonucuna daha iyi hizmet edebi
lirdi. Trk ordusundan Avrupa ve M akedonya sava alanlarna
yaplan bu kaydrmay btn mahzurlarna ramen, hakl gste
rebilecek yegne husus, Dnya Sava'nn kesin sonucu zerinde
yapaca etki olabilirdi; ancak alnabilecek kesin sonucun, o iki
cephe ile mnasebeti ok uzakt.
Emrimde bulunan 5. Ordu'dan 12 Austos 1916 tarihine ka
dar 22 tmenle, Trk Genel Karargh tarafndan eitli vesilelerle
10 bin asker alnd iin 1916 senesinde Osm anl ordusunun i
durumu hakknda gr bildirebilirim kanaatindeyim. Birliklerin

durumu hakkmdaki raporum zerine, bundan sonra Trk birlik
lerinin Avrupa'ya gnderilmesi General Ludendorff tarafndan
engellendi. Bu konuya ait 28 Kasm 1916 tarihli telgraf aadadr:
"Enver Paa tarafndan Avrupa cephelerine gnderilmesi teklif

edilen iki tmenin, Trkiyedeki durum mnasebetiyle gnderilme
sinden vazgeilmitir.
Ludendorff'
5. Ordu'nun bu sradaki mevcudu, silah altna yeni alnm

erlerle dier cephelere gnderilmek zere alman tmenlerden
geride braklan nispeten ie yaramaz ikinci derece erlerden olu
uyordu.
Talim ve terbiyeleri iin uratktan erlerin srekli olarak el
lerinden alnmasndan dolay Trk subaylarnda alma hevesini
canl tutmak mmkn olamyordu. Kenderi de daima acemi
talim terbiyesiyle uratklarndan bir ey renemiyorlar ve b
lk talimi ile daha byk birliklerin sevk ve idare talimleri
yaplamyordu.
ounlukla Alman subaylarn idaresinde bulunan depo alay
lar da birok zorlukla mcadele etmek mecburiyetinde kaldkla-
nndan ikmal hususundaki ciddi faaliyetlerine ramen vazifelerini
ancak yetersiz bir ekilde yapabiliyorlard. Yalnz buna bir rnek
olmak zere 14 Mart 1916'da Balkesir'den Harbiye Nezareti'nin
Ordu Dairesi'ne yazdm bir telgrafn balangcn veriyorum:
"Bugn burada depo alaym grdm. 8.000'den fazla mevcu

duna karlk farkl modellerde yalnz 1050 tfek var. Hibir fieklik
yok. Tfei olan askerlerin byk bir ksmnn da kasatura veya
sngs yoktur... vs."
Enver'le beraber dolaan yksek rtbeli iki Alman subaym

1916 senesi banda Trk dou cephesinden Alman Genel Karar
gh 'na ektikleri telgraf bu olayla tamamen zttr. Bu telgrafta
Trkiye'nin asker durumunun hibir vakit imdiki kadar dzgn
olmad ve Trkiye'nin kaynaklarnn sonsuz olduunu syle-
inilerdir. Bu sebeple Alman Genel Karargh gerek durum hak
knda doru bir fikir edinemiyordu.
Alman Genel Karargh'na durumu bizzat arz etmek zere
geri arlmam 25 Haziran'da Asker Kabine Bakanlndan rica
ettim. Gerekten de mracaatm kabul edildi. Fakat zaman tespit
edilmedi ve imdilik ertelendi.
1916 senesinde Trkiye'de asker durumun ne yolda olduu,
uzakta bulunan Trk cephelerinin sava durumlarna dair daha
soma vereceimiz ksa bilgilerden anlalr. 1916 senesi sonunda
bu uzak cephelerde insem kaynann sonsuzluuna deil, gerek
kymetine dair olmak zere Albay von Kress'in Kuds'ten gn
derdii, 19 Ocak 1917 tarihli rapor, zerinde durulmaya deerdir.
Rapor yle balyor:
'Takviye birlii olarak bana 160. Alay gnderildi. Bu piyade a-

laynn Suriye'ye hareketinden nce 1250 yetimi ve salkl askeri
alnarak, Galiya'ya gidecek alaya verilmi ve onlann yerine bu ala
ya acemi ve hasta askerler verilmitir... vs."
Kafkasya
19 Ocak 1916'da Trk 3. Ordusu cephesinin ortasna hi bek
lenmeyen bir Rus taarruzu yapld. Taarruz Aras Suyunun kuze
yindeki tepelerde ve sonra gneyindeki blgelerde balamt. Bu
srada Ordu Komutan Mahmut Kmil Paa hangi sebepleyse
stanbul'da ve Alman olan Kurmay Bakam ise daha nceden
yakaland tifs hastalnn tedavisi sonras hava deiimi iin
Almanya'da bulunmaktayd. Orduya Abdlkerim Paa komuta
ediyordu.
Ruslar 3. Ordu'nun merkezini geri attlar. Trkler nce Erzu

rum'un dou ve kuzeydousundaki yakn dalara eldiler. Sahra
usulyle tahkim edilmi Erzurum mevziine doudan yaplan
birinci Rus taarruzu baarszla urad. Daha sonra kuzeydou
dan yaplan taarruz baarl oldu. Erzurum 15 ubat'ta dt.
Erzurum'un batsnda bir Trk tmeni de baskna urad ve
mahvedildi.
Geri dnen Mahmut Kmil Paa tekrar komutay stlendi.
Olduka dank bulunan merkezdeki birliklerle beraber Frat
zerinden Mama Hatun batsna ekildi. Bu srada 3. Ordu'ya
katlmas daha nce kararlatrlm olan 5. Kolordu'nun birlikleri
3. Ordu'yu damla damla takviye etmeye balamt. Ordu kanl
savalardan sonra nehrin kuzeyden gneye akt blgede Frat
hattn ve Bayburt'un dousundaki tepeleri tutabildi. Geri ekilme
srasnda Trkler insan ve sava malzemesin bakmndan nemli
zayiata uradar. Bu arada 3. Ordu Komutanl'na Vehip Paa
tayin edilmi ve ordu karargh Erzincan'a nakledilmiti.
3. Ordu'ya kuvvetli birliklerle seri olarak yardm edilmesi
zordu. nk: Trk Genel Karargh ngilizlerin Gelibolu'dan
ekilmelerini takiben 2. Ordu'yu hi olmazsa Ulukla'ya kadar
Anadolu hatt boyunca ileriye doru kaydraca yerde, bu
orduyu 1915 Ekim ayndan beri Trakya'da hareketsiz brakmt.
2. Ordu'nun bu ekilde tertip edilerek hazrlanmas gerektii daha
nceden kendini gstermiti. nk 1916 senesinde Erzurum
cephesinin Trkiye iin ok byk nem kazanaca phesizdi.
te bu tedbirler alnmadndan, ubat aynda Trk ordu
sunun hibir dmann bulunmad Trakya'da toplanmas gibi
acayip bir ekil ortaya kmt. Bu ordular, stanbul'da Esat Paa
komutasnda 1. Ordu; orlu'da, nce Vehip Paa daha sonra zzet
Paa komutasmda 2. Ordu; Lleburgaz'da, benim komutamda 5.
Ordu idi. Bu srada memleketin dousunda, Ruslar ve Ingilizler,
Trk topraklarnda ieriye doru ok fazla ilerlemilerdi.
Ruslar, Ocak ve ubat taarruzlaryla, daha nce Van Gl'ne
kadar ilerlemi olan sol kanatlaryla daha iyi bir balant kurmu
oldular. imdiki ilk hedefleri de tabii ki ordunun sa kanadyla

ilerlemek ve ilk nce Trabzon'u almakt. 3. Ordu'nun sol kana
dndaki sahil mfrezesi iki defa malup olmu ve geri srlm
t. Mart aynda yetien takviye birlikleri ve zellikle Binba!
Hunger tarafndan komuta edilen 28. Alay sayesinde Trkler
dman Trabzonun 30 km. dousunda Srmene'de durdurmaya
muvaffak oldular. Ancak Nisan ay ortasnda Trk cephesinin
gerisine yaplan bir karma hareketiyle Trabzon dman eline
geti. Btn bir Rus kolordusu Trabzon'a karlmakla beraber,
Trkler balangta ehrin gneyindeki tepelerde tutunabildiler.
Trabzon'un dmesiyle bu blgedeki harekt alannn Kara
deniz'deki en nemli liman Ruslarn eline gemi oldu.
Erzurum'un kaybedilmesi, Osmanl Genel Karargh'nca o
kadar gizli tutuldu ki; ne resm duyurularda bu konuda bir ey
sylendi, ne p Padiah ile m aiyetine ilk aylarda haber verildi.
Erzurum Kalesi'nin ve geni Trk topraklarnn kaybedilmesi
Osmanl Bakomutanl tarafndan ok fazla nem e deer bu
lunduundan yeniden byk b ir asker hareket yaplarak bu ta
raftaki olaylarn seyrini kesin olarak deitirm eye karar verildi.
Bunun iin de btn ordu ile Ruslarn kanat ve gerilerine taarruz
etmek plan hazrland.
Bu taarruzu yapacak olan 2. Ordu, zzet Paa komutasmda 10
tmenden oluan 4 kolordudan ibaretti. Ordunun toplanma yeri
yaklak olarak Van Gl-Mu-Ki hattyd. 2. Ordu buradan
itibaren Erzurum ve bunun dousu istikametinde ilerleyecekti.
Her birliin Haydarpaa'dan hareketle toplanma mntkasna
kadar en abuk bir ekilde ulamas iin gerekli zaman; merkez ve
sol kanattaki birlikler iin 40 gn zerinden hesap edilmesi l
zmd. Toroslara kadar ve Amanos ksmnda trenden istifade e-
dilmek artyla yine de geriye 550-650 km'lik yaya yry kal
yordu. Sa kanat birlikleri Reslayn'a kadar demiryolundan isti
fade edecekler ve buradan itibaren Diyarbakr zerinden gidecek
lerdi.
Reslayn ile Diyarbakr arasnda kamyonla nakliyat yerine

getirmek zere Alman Genel Karargh tarafndan 510.-514.
Kamyon Kollan tahsis edildi.
2. Ordu'nun sevkiyat Nisan aynda balad ve Austos iine
kadar devam etti. Malatya'da bulunan zzet Paa, ilk ulaan 3. Ko-
lordu'nun (7. ve 11. Tmenler) kolbalan yryteyken 8 Hazi-
ran'da ordunun genel durumunu aadaki gibi tasvir etmitir:
"Bitlis'in gneyindeki yksek arazide, Bitlis'i terke mecbur olan

5. Tmen ve M u gneyindeki dalarda da 8. Tmen bulunuyor.
Her ikisi 16. Kolordu'yu oluturarak 2. Ordu em rine girmitir. Ku
zeybatya doru Elmal Vadisi'ne kadar gayet ince ve uzun bir hatta
iki karma mfreze bulunuyordu ki bunlar da 2. Ordu emrine gir
mitir.
3. Ordu'nun sa kanad ile yaklak olarak Elmal Vadisi'nde ir
tibat salyoruz. Burada 3. Ordu'nun 11. Svari Tugay bulunmak-
tadr. 3. Ordu'nun bundan sonraki mevzileri buradan itibaren kuze
ye doru Akale batsndan geiyor ve oradan da batya doru kes
kin bir kavis yaparak Trabzon'un yaklak 40 km. kadar batsnda
Karadeniz sahiline kadar uzanyordu.
Niyetim 2. Ordu'nun byk ksmn Diyarbakr blgesinde ve
kk bir ksmn da Harput blgesinde toplamak ve sonra Erzu
rum ile dou istikametinde ilerlemektir.
Karmzda, aldmz haberlere gre takviye edilmi 4. Kafkas
Kolordusu bulunuyor.''
2. Ordu'nun maksad ok akt. Fakat yerine getirilemedi. 2.

Ordu'nun akbeti aadaki birka kelime ile zetlenebilir:
Trk Genel Karargh'nn grne gre Ruslar Haziran a-
ynda Kafkasya'dan Avrupa'ya birlik ekmilerdi. Bundan dolay
Genel Karargh, oradaki Rus cephesine kar taarruza gemek
hususunda srar ediyordu.
O tarihta yalnzca 3. Kolordu'su blgeye gelen yahut gelmek
te olan 2. Ordu, ordu komutannn kanaatine gre eldeki kuvvet
lerle bir taarruzda bulunamazd.
Karargh Gmhaneye nakledilmi olan 3. Ordu, 31 Ma-

ys'ta Mama Hatun'u almt. 21/22 Haziran'da gneydoudan
Trabzon'un gneyindeki tepelere Fevzi Paa idaresinde bir taar
ruz yapt ve bir tepeyi zaptetti. Fakat bunlar arkas gelmeyen ta
arruz hareketleriydi.
7 Temmuzda Ruslar, stn kuvvetlerle 3. Ordu'nun merke
zine taarruz ettiler ve 8 Temmuz'da 3. Ordu'nun sa kanadn ok
fazla bask altna aldlar. 3. Ordu, 2. Ordu'dan yardm rica etti.
Fakat bu ordu ancak zayf bir mfreze gnderebildi ve bu mfre
zenin de komutannn kararszl yznden herhangi bir etkisi
olamad. 3. Ordunun sa kanad ile merkezi geri ekilmeye mec
bur oldu. Bylece Bayburt ve Erzincan dt.
12-16 Temmuz'da 2. Ordu'nun 8 . Tmeni de Mu
gneyindeki tepelerde Ruslar tarafndan saldrya urad ve 30
km. gneye srld.
Rus svarisinin yapt iki kuvvetli yarma hareketi sebebiyle
cephe gerisinde panik baladndan, 3. Ordu merkezinin geri
ekilmesi somadan intizamm kaybetti. Ordunun sa kanad da
Elmal Vadisi'ne doru olduka dzensiz bir ekilde ekildi.
zzet Paa artk Erzurum ve dousu istikametindeki byk
taarruz planndan vazgemek zorunda kald. ok gemeden 3.
Kolordu ile gneyden ve gneybatdan ileri yryte bulunan
birlikler, yaplmasndan vazgeilen hareketin toplanma yerinin
sol kanadnda toplanmaya ve daha soma da Erzurum'un batsna
doru Ruslarn kanat ve gerilerine taarruza karar verdi. Fakat
phesiz ok doru olan bu karar bile uygulanamad.
3. Ordu srekli geri ekiliyordu. Ancak 8 Austos'ta Frat
zerindeki Kemah'tan dorudan doruya kuzeye -Erzincann yak
lak 30 km. batsndan geerek- Karadeniz sahiline giden hatta
durdu. Ruslarn takibi burada durduruldu.
2. Ordu'da 1., 14. ve 53. Tmenler blgeye geldike, cephey
alndlar ve ksm ksm muharebeye girdiler. Austos ay iinde
bir miktar arazi kazanmaktan baka kesin sonulu bir baar ka-
zamlamad. Bu muharebeler bilhassa Onut mntkasnda olu

yordu.
10 Austos'ta zzet Paa ikinci taarruz planndan da vazgee
rek Ki-Onut-Mu gneyi hattnda bir savunma mevzii kurma
ya karar verdi. 2. Orduca kanattan yaplmas tasarlanan byk
taarruzun sonu bu oldu. Ruslar Osmanl Bakomutanl'nn
maksadn anlayarak 2. Ordu'nun toplanmas henz tamamlan
madan 3. Ordu'ya son darbeyi vurmulard. Bundan dolay 2.
Ordu'nun ortak hareket plan yaplamad.
Ruslarn en sonunda durdurulmalar ve 3. Ordu'yu artk taz
yik etmemelerinin sebebi bir bakma geri ile balant tertibatm
tanzim etmeleri gerektiinden, dier bakmdan da 2. Ordu'nun
kanattaki tehlikeli durumundan ileri gelmiti. 2. Ordu cephesi
karsnda baka Rus birlikleri vardysa da yine de Ruslar 2. Or
du'nun tehditkr durumunu gz ard edemezlerdi.
2. Ordu'nun bu arazide hareket kabiyetini azaltan birok
zorluk da zzet Paa'nn savunmaya ynelik nc kararn al
masnda etkUi olmutur.
Bu dalk arazide piyadenin himayesine muhta olduu yer
lere ancak emniyetle gtrlebilecek olan da toplarna 2. Ordu
yeterince sahip deildi. Ordu emrinde bu eit toptan yalnzca 18
tane vard. Topu cephanesi ise ok azd. Ayn ekilde iae mal
zemesini her yere gtrebilecek yeterli sayda katr ve zellikle
deve kollar da yoktu. Hatta birlikleri byk ve kk arlklar
bile yeterli sayda katr koluna sahip deildi. Bunlarn says ihti
yacn te birine, ksmen de te ikisine ulayordu. Seyyar salk
tehizat da tamamyla eksikti.
Trk Genel Karargh byk taarruzun planlanmasnda bu
hususlar gz nnde bulundurmad ve zamannda daha iyi
hazrlklarda bulunmad iin sulamalara hedef olmaktan
kurtulamaz. Kararlatrld zere kanlar iin toplanma mnt
kasnda para ile kz tedarik etmek suretiyle nakliye vastas ha
zrlamak ihtiyac karlanamazd. nk kanlar darack da
yollarnda genellikle hareket edemediinden ie yaramyordu.

Bundan baka mlk memurlar tarafndan toplanma blgesindeki
hayvan says hakknda verilmi olan bilgilerin yanl ve ok abar
tl olduu uygulama srasnda anlald.
Kar ve buzla kapl patikalarda iaenin ikmali iin gerekli nak
liye vastalarnn noksanl dolaysyla daha sonra ac neticeler
ortaya kard ve kn 2. Ordu insan ve hayvan mevcudunun
byk bir ksmn kaybetti.
te bu taarruz da, btn Dnya Sava boyunca Trkiye'de
icra edilen dier taarruz harektlar gibi uzun ve elverisiz irtibat
hatlar yznden baarszla uramtr.
Stratejik adan kanattan yaplacak bir taarruz seri ve anszn
hareketi gerektirir. Fakat 2. Ordu'nunki gibi toplanma mecburen
-drt ay devam ederse dman hazrlanmasna mahal verme
den basmak hususu tamamen imknsz olur. Yandan taarruz iin
dmann yerinde kalmas ve uzun hazrlk ve toplanma dne
minden sonra taarruz hareketinin dman o yerde vurmas l
zmd. Hi olmazsa 3. Ordu, 2. Ordu'nun hareketi etkili olmaya
balayncaya kadar, dayanabilecek derecede taze birliklerle takvi
ye olunmas gerekirdi. phesizdir ki Rus kuvvetlerinin say ve
kymeti Trk Genel Karargh tarafndan iyi deerlendirileme
miti.
3. Ordu, ricat ve paniklerle mevcudunun byk bir ksmn
kaybetti. nk birliklerdeki binlerce er izin almakszn geriye
savumulard. Austos ay ortasnda Ordu, 13 bin firari yakala
dn bildiriyor, Sivas valisi ise ksa bir srede 30 bin firari topla
yabileceini bildiriyordu.
Eyll aymda 3. Ordu, kolordular tmene, tmenler alaya ve
alaylar tabura evrilmek suretiyle yeni bir dzenleme yapt ve
birlikler baka isimler alarak 3. Ordu cephesinde 1. ve 2. Kafkas
Kolordular kuruldu.
Sene banda kurulan Grc Mfrezesi'nin kymeti hakknda,
Ekim aynda 3. Orduda baz anlamazlklar ortaya kt. Yaklak
bir tabur kuvvetinde olan bu mfreze -Lazistan Mfrezesinde

bulunan Grcler mstesna- son muharebelere sokulmam ve
Karadeniz sahilinde Giresun'da braklmt. Bu mfrezenin kuru
lu maksad, 3. Ordu'ya kk bir takviye birlii vermekle bera
ber zellikle Grc htilal Komitesi eline mhim bir propaganda
arac vermekti. Grc Mfrezesi'nin vazifesi asker olmaktan ok
siyasydi. Dier btn zel tekilatlar ve gnll kuvvetler gibi
bu da stanbul'da Alman irtibat subaylar tarafndan kurulmutu.
Vehip Paa ise bu mfrezeye gvenmiyor ve sradan bir Trk
taburu gibi kullanmak istiyordu. Bundan dolay ok eitli anla
mazlklar kmt. Nihayet 1917 Ocak ajanda hibir hususta kay
da deer bir fayda salayamadan lavedildi.
Vehip Paann kudretli eli altnda 3. Ordu sratle yine bir de
receye kadar dzene girdi. Fakat bu birlikleri o da belirli bir za
man iinde tesirli bir taarruza hazr hle getiremezdi. Trk birlik
lerinde manev ve ruh knt ok uzun bir sre devam eder ve
bu moral bozukluunun giderilmesi iin hayli zamana ihtiya
vard.
Son zamanlarda 3. Ordu'nun menzil hizmetlerine yardm iin
Ulukla-Sivas menzil yoluna Alman Kamyon Kollan tahsis olun
du.
'
Kafkasya blgesinde k erken baladndan 2. Ordu birlikle

-
rinin hli, nakliye vastalarnn yetersizlii yznden ikmal edi

lemeyen malzemenin noksanl dolaysyla gittike ktleiyor
du. leri hatlarda yaplan kk muharebelerin sebep olduu
zayiat nemsizdi. Birliklerin mevcudunu eriten asl sebep alk ve
souktu.
Kasm aynda Ruslar, yalnz hkim tepeleri ve geitleri tuta
rak ileri birliklerini Trk hattndan 12-30 km. geri ektiinden
Trk Genel Karargh da 2. Ordu'nun byk ksmn ileri hattan,
souktan daha korunakl yerlere kadar geri almasn emretti. Fa
kat bu tedbir nakliye vastas eksikliinin sebep olduu elim du
rumu yeterli derecede deitiremedi.
162 T rkiye'de B e Sene
Oradaki tm en kom utanlarndan birinin 29 Kasm 1916 tarih-

li aadaki raporu yaanan ackl sahneyi tasvir etm ektedir:
"Yiyecek yokluundan ve scak tutacak elbisenin olmamasn

dan byk zayiat meydana geliyor. Birok Trk eri ince yazlk elbi
se ile kaputsuz ve ayakkabszdr. Ayaklan ekseriyetle paavralarla
sanlm ancak parmaklan yine de dardadr. Erzak, ortalama ola
rak gnlk miktarn te biri orannda verilebildiinden askerler
tamamen zayf dmlerdir.
Koum hayvanlarna hi yem verilmiyor. Binek hayvanlarna
ise gnlk 1-1,5 kilo arpa veriliyor. Bundan dolay gnlk hayvan
telefat ok byk olup esasen yetersiz olan hayvan says beslene-
meme sebebiyle yk tamaya elverisiz hale geldiinden nakliye
vastas says srekli azalmaktadr.
Bu rtlar altnda bir kar boran veya buna benzer bir frtnadan
sonra bazen btn bir birlii da banda alktan lm veya so
uktan donmu bulmak artc olmaz.
Hi zannetmem ki bu zavall insanlarn kahramanl, pka
Geit'inde kardan len Rus Kazaklan'nkinden daha az olsun."
Cephe gerisindeki salk hizm etlerinin tanzim ve slah da be

lirtilen sebepler dolaysyla zordu. Bu konuda Alm an tabibi Dok
tor Schilling 16 Aralk 1916 tarihli b ir raporunda yle diyor:
'Trk menzil memurlarnn yalnz Diyarbakr'da 5-6 bin kadar

olan hasta saysn idare edemedikleri grlyor. Mardin'de Alman
Kamyon Kollan'nn bo arabalan tarafndan sabah saat 6 'da naklo
lunan 500-600 kadar hasta zayf insan kafilesi grdm. Hastalar son
derece acnacak bir durumda ve pis bir haldeydiler... vs".
Dier bir hekim olan D oktor N ikau 24 Aralk 1916'da

Harput'tan yazyordu:
"Buraya getirilen hastalar acnacak bir haldedir. Kirli ve bitli

olmalar bir yana, gdaszlk ve zayflk sebebiyle hayatlar tehlike
altndadr. Ordu shhiye reisinin yardmyla mezarlk yapmak zere

iki yer tedarik edebildim. Defnedilen l miktar ayda 900 kadar
dr".
2. Ordu'da byk lmler balamt. 1916 senesi, Kafkas

cephesi iin hibir ekilde baarl ve memnuniyet verici
olmamt.
Irak
Kutlamare'de kuatlm olan General Tawnsend'n birlik
lerini kurtarmak maksadyla 1916 senesinin ilk drt ay iinde
ngilizler pek ok teebbste bulunmulard. Bunun iin Fransa
cephesinden iki tmen ile dier bir takm birlikler Basra'ya geti
rilmiti.
Trkler, Dicle'nin iki tarafnda birbiri arkasnda mstah
kem mevzi hazrladlar; 7/9 ve 13/14 Ocak'ta iddetli muharebe
lerden sonra ilk iki mevzilerinden geriye atldlar. Fakat nc
mevzide, Ingiliz taarruzlar byk zayiat verdirilerek pskrtl
d.
7 Mart'ta Elsin civarnda ksmen taze birliklerle yaplan yeni
ngiliz taarruzlar da ayn ekilde baarszla urad.
Daha sonra Trkler ikinci hat olan Felhiye mevziine ekildi
ler. Burada 9 ve 22 Nisan'da iddetli taarruzlara uradlar. Fakat
ngilizler bu saldrlarnda muvaffak olamadlar.
Trk raporlarna gre son muharebe srasnda Kutlamare
kuatmasnn devam ettirilmesi iin yalnz 2 bin Trk piyadesi
braklmt. General Tavvnsend'n birlikleri uzun sren muhasara
sebebiyle o kadar kuvvetten dmlerdi ki bu zayf kuvvetlere
kar bir yarma hareketi yapmaya muvaffak olamamlardr.
General Tawnsend 29 Nisan'da teslim oldu. Mareal von der
Goltz 6 Nisan'da Badat'ta tifsten lmt. Bu son aylardaki
baarnn mkfatn grememi olmas esef vericiydi.
164 T rkiyed e B ej Sene
ok fazla hrmet edilen bu komutan ve asker eitimcinin

kaybndan dolay Osmanl subaylarnn tamam kederliydi. 2 4
Haziran 1916'da stanbul'da Mareal iin byk bir cenaze me
rasimi yaplarak cenazesi Tarabya'daki mezarla nakledilerek
dnyann en gzel noktalarndan birinde ebedi istirahata ko
nuldu.
Marealin ahsnn Trkler zerindeki byk nfuzundan
dolay vefat Alman menfaatleri asndan ayrca bir kayp olmu
tur. Sonunda Kutlamare'nin dmesi, Halil Paa'mn -Enver'in
ok gen olan amcas- komutanl srasnda gerekleti. Marea
lin hastal srasnda vekletini de Halil Paa stlenmiti. Baarl
sonucun alnmasnda Halil Paa'mn inkr edemeyecek gayret ve
abas gerek kendisinde ve gerekse dier Trklerde kendine g-
ven hissini o kadar artrmt ki artk bu cephede Almanlarn tav
siyelerini hemen hi dinlemez oldular. Fakat Marealin yokluu
ksa zamanda kendini olumsuz olarak hissettirmitir.
Goltz'un yokluunun ilk neticesi, Irak'ta kaybedilen geni a-
raziyi tekrar ele geirmek iin Ingilizlere yeniden taarruz etmek
zere Kutlamare baarsndan faydalanlmamas oldu. 13. Trk
Kolordusunun tarafsz olan ran topraklarnda ileri hareketi ba
lad. 11 Temmuz 1916'da aada aynen anlattm ve bugn de
hibir ey ilave etmeye gerek grmediim dncelerimi bir ra
porla tespit etmitim:
"Irak'ta 6. Ordu'da ak bir sevk ve idare yok gibi grnyor.

Halil Paa ordu komutanndan baka her eydir; Kutlamare
muzafferiyetinden sonra Ingilizlere Felhiye'de taarruz ederek Irak-
n hi olmazsa bir ksmn tahliyeye mecbur edecek yerde, ok n
fuzlu ve akll fakat ok entrikac ve Alnanlara dost olmayan hsan
Paa'y Hanikin zerinden Kirmanah'a gnderiyor ve Ruslarn bir
ka taburla (2-3), birka svari alayna (5 kadar) kar, Trk basn
tarafndan gklere karlan kolay bir takm baarlar kazanmak pe
ine dyor.
ran'a kar yaplan btn bu harekt bolua kl sallamak gi
bidir. nk birincisi oradaki baar devamszdr; kincisi halk as-
kerlie almam ve gvenilmez olan ran zerine yaplmas tasar

lanan basknn, Dnya Sava'nn sonucu zerine hibir tesiri yok
tur.
Trklerin hareketsizliinden dolay Ingilizler Felhiye'de ka

labildiler ve mevzilerini ina ve ikmal ettiler; bir taraftan da son
radan Badat zerine yeni bir harekete girimek zere salam
esaslar temin etmek iin nehir ve kara ulam yollarm yava ya
va fakat sistematik bir ekilde slah ve tanzime baladlar.
Kutlamare'nin dmesinden birka hafta sonra buralarda
birka ay iin byk harekt yaplmasn imkansz klan scaklar
balad. Sonbaharda iklim harekta tekrar msait olduunda
Trklerin elinde her hangi bir byk hareket iin gerekli birlik
yoktu. nk o srada 13. Kolordu Hemedan'a kadar ilerlediin
den Ingilizlere kar kullanlamayacak durumdayd. 6 . Ordu'nun
cephedeki kuvveti 45., 51. ve 52. tmenlerden ibaretti. Bu tmen
ler saldr bir yana mdafaa iin bile yeterli deildi.
ran, o vakit Trk siyasetinde byk bir rol oynuyordu. Fakat
ne yazk ki Almanya bile ran iine, akl erdirilemeyecek kadar
ok kart; ben buna bandan beri esef duyuyordum.
Almanya daha 1915 k mevsiminde, ran'da Trklerin yar
dmyla asker dzenleme yapmak zere subaylardan oluan bir
heyet gndermiti.
Alman programnn zn tekil eden "ran'n Almanlar ve
Trkler tarafndan hibir menfaat gzetilmeksizin kurtarlmas"
politikas tabiidir ki yce bir maksatt. Fakat pratikte hibir ekil
de uygulanabilir deildi.
inancma gre, Dnya Sava'nda zaferi kazanmak gerekliydi;
bu maksadn dnda her hangi bir istikamette bir tek subay ve
erin kullanlmas hata olurdu.
ranlIlardan yeni birlikler kurularak Ruslarn kuzey ran'dan
srlp karlmasn ngren plann baard olmas iin tama
men baka esaslara dayanmak gerekiyordu.
Bu zamana kadar orada, sve subaylar tarafndan byk bir

gayret ve faaliyetle talim ve terbiye edilmi sadece bir jandarma
birlii vard. Asker maksatlara ok az kabiliyetli olan yerli halkla
ve hkmetin ayrabildii ok kk bte ile sve subaylar
phesiz geni kapsaml bir i gremezlerdi.
imdi ise Alman subaylar, Trklerin yardmyla savaa eive-
rili Iran birlikleri kurmakla grevlendirilmilerdi. Alman subay
lar bu konuda ie, jandarmalardan ve gnlllerden baladlar.
Kirmanah eski valisi, Iranl Mareal Nizamssaltana'nm ahsn
da kendilerine asker ve siyas bir dayanak buldular. Bu i iin
byk meblada Alman parasnn sarfedilmesi gerekiyordu.
Aslnda nceden de tahmin edildii zere, Ruslarla arp
mada bu birliklerin kymetinin ok dk olduu grld. 1916
Nisan ve Mays aynda Ruslar doudan Badat genel istikame
tinde yaklak bir svari tmeni ve birka taburla Osmanl hudu
duna doru ilerledii zaman Mays banda bu birlikler tamamen
dald. Jandarmalar her yana dalmlar ve bu arada dman
tarafna bile gemilerdi. Bundan dolay Alman subaylarnn
Badat kuzeyinde Yakube'ye ekilmeleri emredildi. Bu olayn,
genel grnm itibaryla, gerek Trklerin ve gerek ranlIlarn
gznde Alman subaylarna eref kazandrmad aktr.
Almanlarn ran ilerine karmalar aleyhinde vaktiyle fikir
beyan eden birok ileri grl Alman subay bulunuyordu. Fa
kat bunlarn szn kimse dinlemedi. Almanya Iran heyetinin
yukarda bahsedildii zere Mays ay banda dalmasna ra
men, Almanya Hariciye Nezareti bu politikada nceki snrlarn
deitirmemiti.
Enver byk bir karargh kadrosu ile 1916 Maysnda Ba
dat'ta bulunduu srada, Almanlarn ran'daki harekta beraberce
devam etmelerine dair birok konuda kendisiyle Alman asker
temsilcisi arasnda yeniden grlp anlamaya varld.
O sralarda Halil Paa'run Alman kurmay bakam olan Albay
von Gleich, Mays ve Haziran raporlarnda Almanya'nn ran'a
mdahaleden vazgemesini kesin bir dille tavsiye etmiti. Fakat o

da dersini almtr.
Albay von Gleich, rann asker yardmnn kymet derecesini
u ekilde tarif ve tasvir ediyordu:
"ran jandarmalarnn says duruma gre deiir; muharebe

olursa azalr, maa datlrsa artar."
23 Mays'ta diyordu ki:
"ran teebbsnn baars hakknda btn mit ve gvenimi

kaybettim ve bu konuda para sarfetmenin bir ziyan ve israf olduu
kanaatindeyim."
Yine ayn subay 11 Haziran'da yle yazyordu:
"...Bundan dolay u hususu kesinlikle arz ederim ki imdi ve

ya gelecekte ya da en azndan bu sava mddetince lranllardan bir
birlik kurulmas mmkn deildir."
Ayn raporunda son hkm de yledir:
"Biz hibir zaman ran'da memleketin bamszlm salayabi

lecek derecede bir asker kuvvet kazanamayacaz dncesinde
yim. Dier taraftan ran, Almanlarn yardmyla bile i ilerindeki
zorluklan gideremeyecektir."
Albay von Gleich'in bu isabetli dnceleri fiilen hibir tesir

gsterememitir. ran jandarmasnn bir ksmndan menzil hizme
tinde faydalanmak istenildi. Bunlardan baka, ran ileri hakkn
da Trklerle Almanlar arasnda nceden olduu gibi imdi de
birok gr ayrl ve iki tarafn bir dierine kar gvensizlii

kendini gsteriyordu.
Baz tedbirler 6 . Ordu Komutan Halil Paa tarafndan emre
diliyor ve bu emirlerden Alman olan kurmay bakam ve Alman
subaylarnn bilgisi olmuyor veya ge haberleri oluyordu. Bir sre
sonra Albay von Gleich'in sal iklim artlan sebebiyle bozul
duundan Almanya'ya geri dnd. Yerine Saksonyal Kurmay
Binba Kretzmen getirildi.
phesiz ki Enver de Badatta bulunurken Nizamssaltana
ile gizli grmelerde ve anlamalarda bulunmutur. Bu ran
mareali, bundan sonra Trklerle daha sk ilikilerde bulundu.
Bu vesile ile unu da kabul edelim ki ran asker rtbelerini, dier
ordularda olduu gibi ciddiye almamak gerekir. Alman astsubay
baavuu olup savata gsterdii baandan dolay subay yaplp
temen olan Hasse, -aslmda ok kabiliyetli ve deerli bir kiidir-
daha savatan nce ran'da ok abuk albay oluvermitir.
Nizamssaltana'nm beraberinde bulunan heyetteki Mesut
Han'n yetime ekli ok ak deildi. Bu zat, Nizamssaltana'nm
kurmaylar arasnda -yegne uzman sfatyla- byk bir mevki
igal ediyordu. Bu adam ran htilali'nden nce Tahran'da bir
dkknda alan eski bir Fransz astsubay okulu talebesiydi.
Enver ile Alman irtibat subayl arasnda anlamaya varlan
kararlarda, Alman Albay Dk Adolf Frederich von Meklem-
burg'un ran'a yryte Musul koluna komuta etmesi kararlat
rlmt.
Bir sre sonra Halil Paa, Dk'e zorluk karmaya balad.
Musul kolu anlamaya gre bata bir tmen kuvvetinde olacak
ken, bir piyade alayyla bir svari tugay ve bir makineli tfek
mfrezesine indirilmi, en sonunda da 700 tfek mevcudunda
zayf bir Trk alayndan ibaret braklmt. Bundan baka dier
baz anlamazlklar ortaya ktndan, Dk grevinden ayrlarak
Avrupa sava alanna geri dnd.
13. Trk Kolordu'sunun Iran harektna biz Almanlar da 14.

ve 15. Trk stihkm Taburlarna bir Alman mfrezesi ve ok
miktarda istihkm subay vermek suretiyle katmtk. Bunlardan
Badat-Kirmanah yolunda en basit bir tarzda yol inaatna neza
ret etmek hususunda faydalanld. Alman birliklerinin bu ekilde
kullanlmasn ben uygun grmediimden Almanya'ya bildirdim
ve subaylarn bir ksmnn geriye alnmasna muvaffak oldum.
Sleymaniye ve Kirmanah'ta da Alman Menzil Hastaneleri ku
rulmu ve 13. Kolordu menzil yoluna Alman kamyonlar tahsis
olunmutu. Eyll ajanda Alman havac subaylar ile 6 . Ordudan
gelen dier Alman subaylarndan Dicle'de ngiliz cephesi arka
snda tren hatt inaatnn sratle ilerlediine ve bu nehir zerin
de her cinsten ngiliz nakliye gemilerinin saysnn nemli lde
arttna dair ok kesin haberler aldm.
Bu haberleri Enver'e bildirmekle beraber, yakn bir gelecekte
Badat'n ciddi bir tehlikeyle kar karya olduu konusunda
dikkatini ektim.
Birka hafta nce 3., 2. ve 6 . Ordularn yani Trkiye'nin Dou
Cephesi'nin birleik bir komuta altna alnmasna dair olan tekli
fim hakknda da Enver henz bir karar alamamt.
Badat'n emniyet altna alnmasna dair tedbirlerin yerine
getirilmesi konusunda stanbul'dan bir sonu alamaynca tam da
bu sralarda Trkiye'de bulunan mparatorun yaveri General von
Chelius'a bu konudaki endielerimi bildirdiim gibi metnini aa
da verdiim raporumla da General Ludendorffa mracaat
etmitim. General von Chelius bu raporu Pless'te bizzat General
Ludendorffa vermiti. Bu raporum zerine ifah malumat ver
mek zere Ocak aynda Pless'teki Genel Karargh'a davet edil
dim. Bu konunun ayrntlarn daha sonra vereceim.
170 T rkiyeJ'de B e Sene
stanbul, 25 Ekim 1916

RAPOR
1916 Senesi Ekim Ay Sonunda Trkiye Cephelerindeki Durum
Dou Cephesi: 3. Ordu'nun ricatinden sonra cephe hatt yakla
k olarak kuzeyden gneye doru olmak zere Tirebolu-Kemah
hattnda.
Ruslar Sarkam tren hattn Hasankale zerinden Erzurum ci
varna kadar -imdi belki de Erzurum'a kadar- uzatmlardr. 3. ve 2.
Ordular arasnda imdiye kadar Trkler iin olduu kadar Ruslar i-
in de nfuz edilmesi mmkn olmayan asi Krtlerle meskn olan
Dersim blgesi bulunuyor.
2. Ordu yaklak olarak Demirbey-Ki-Onut-Mu gneyi-
Bitlis hattnda bulunmaktadr. Bu ordunun kuzeydou istikametin
de yapt taarruz kolaylkla durdurulmutur. nk Ruslar, 3.
Ordu'yu ricate mecbur ettikten sonra 6 0 kanatlarna kuvvetli birlik
ler sevk etmeye vakit bulduklar halde, Trk 2. Ordusu iin geriden
ihtiyac karlayacak derecede sevkiyat yaplamamaktadr.
Ruslan Trk topraklanndan atmak iin her iki ordunun baanl
bir taarruz yapmalar, imdiden k artlannm balam olduu sarp
ve dalk arazide mmkn grlmemektedir. Ayn zamanda Dou
Cephesi iin yeni ve taze birlikler tahsis edilmesinin mmkn ol
mad da gzden uzak tutulmamaldr.
Ruslar tarafndan igal edilmi olan Trk topraklan ortalama
200-230 km. derinliine ulam olup bu blgede balca ulam yolu
olmak zere yukanda bahsedilen demiryolu ile Erzurum-Erzincan
yolu, dzeltilmi olan Trabzon-Erzurum ve Trabzon-Erzincan yolla
r, bunlardan baka Erzurum'dan Karakilise zerinden Bayezid'e o-
radan ran'a giden eski asker yol zikretmeye deerdir. Karadeniz'in
Kafkas sahilleri tamamyla Rus filosunun hkimiyeti altndadr.
2. ve 6. Ordular arasnda kk mfrezeler faaliyette bulun
makta olup bunlarn harekt nemsizdir.
Buralarda Ruslann ilerleme ihtimali olan mntka Rumiye Gl
gneydousundaki Savbulak, Sakz, Bcar blgesidir. nk Rus
lar iin bu mntkada balant hatlar dolaysyla nemli faydalar
vardr.
Musul'da kuzeye, douya veya gneye kar etkili olabilecek

kuvvetli bir grubun tekili hakknda 1916 Ocak aynda Enver Paa1-
ya yaptm teklif ne yazk ki kabul grmedi.
6. Ordu: Bu ordunun durumu hibir ekilde mit verici deildi.
Ingilizleri Irak'ta geriye srmek iin Kutlamare zaferinden istifade
edilemedi. Ingilizler imdi orada 1916 Nisan ay sonundaki durum
larndan daha uygun bir stratejik konumda bulunuyorlar.
Mevsim uygun olur olmaz tngilizlerin Badat'a kar tekrar ha
rekete balayacaklarna phe yoktur. Bu durumda tngilizlerin ya
zn Basra'dan Kuma zerinden ilerlettikleri geni hat, hareketlerini
kolaylatracaktr. Bu hat, byk Badat hattnn hedefleri asndan
da nem tayacaktr.
Kirmanah zerinden Hemedan'a ilerlemi olan 13. Kolordu'-
nun Badat gneyinde yaplacak bir harekete yetiebilecei
farzedilemez. nk aradaki mesafe bir yana, kendi karsndaki
Ruslar -ekserisi svari- tarafndan yerinde tespit edilmi bulunacak
tr.
Felhiye-Kut mntkalarnda bulunan Trk tmeni genel iti-
baryla iyi birliklerden olumutur. Blkler 120-150 tfek kuvve-
tindedir. Hastalarn says ok fazladr. Yazn Badat'ta hastalarn
says (malarya, dizanteri vs.) ortalama 10 bin kiiye ulamt. Ar
topu; 15 cm'lik iyi bir Alman obs bataryas mstesna olmak zere,
ok dk kymettedir.
Nasriye'de bulunan kk bir Trk grubunda ar topu yok
tur. 6. Tmen imdi Nasriye'ye doru yol almaktadr.
Irak'ta baanl olabilecek bir Trk taarruzu yaplmas benim
zan ve kanaatime gre u anki durum itibanyla btn temel artlar
dan yoksundur.
Benim tahminime gre 6. Ordu daha uzun zaman nce takviye
edilmi olmalyd. nk Dou Cephesi'nde harektn arlk mer
kezi Irak'tr.
Bu grme dayanarak Enver Paa'ya daha iki ay nce 2. ve 3.
Ordularn kesin olarak savunmada kalmalan ve mevzilerini tahkim
etmeleri hakknda emir vermesini teklif etmitim. Bu ekilde 6. Or
du'ya gnderilmek zere baz kuvvetler elde edilebilecekti. Bu tekli
fim kabul edilmedi. nk Enver Paa bu teklif yerine getirilirse,
Kafkasya'daki Rus kuvvetlerinin her hangi bir sebeple fazlasyla za-
172 T rkiyede B e Sene
y f dtkleri grldnde, 3. ve 2. Ordularn Ruslara vaktinde

saldrya geemeyeceklerini dnyordu.
Ayn ekilde 3., 2. ve 6. Ordularn birleik bir komuta altna a-
mmasna dair olan teklifim de kabul edilmedi. Hlbuki benim fik
rime gre ancak bu tedbir, Dou Cephesi'nde etkili bir ekilde faali
yet gsterilmesine esas tekil edebilirdi.
Bu arada gerek birliklerin harekt iin ve gerekse her eit
sevkiyat iin mesafenin bykl de gz nnde bulundurulmal
dr. Bir birliin stanbul-Badat yolunu amas iin ortalama iki ay
lk bir zamana ihtiyac vardr.
Hicaz: Medine'nin 60 km. gneybatsnda asi Araplar Trklere
baansz bir taarruzda bulundular. Medine-Mekke arasndaki mesa
fenin ku uuu 350 km. kadar olmas isyan hareketinin nemli l
de genilemi olduuna ve bu harektn nemsiz olduunu bdi-
ren haberlerin gerei yanstmadna bir delildir.
Yemen'deki Trk birlikleri hakknda uzun zamandan beri hi
bir haber alnamamaktadr.
4. Odu: 1. Taarruz Kuvveti nin (Baron von Kress komutasnda)
u andaki kuvvetiyle El-Ari'ten itibaren tekrar ileri harekete geme
si dnlemez.
Ingilizler Sina Yanmadas'nn igalini dnyorlarsa -ki,
Katya zerinden tren hattnn uzatlmas buna delalet edebilir- bu
dnceleri hakknda bir yorumda bulunamam. Daha 1916 senesi
bandan beri tngilizlerin Kartal' emniyet altna almak zere Kanal-
'm dousunda salam bir hat vcuda getirmek iin alma yaptk
tan grlmekteydi.
Denize hkim olan Ingilizler iin Msr'daki kuvvetlerinin tak
viyesi her an kolaylkla mmknd. Biz ise uzun ve yorucu kara yo
luna balyz. Bundan baka tngilizler birliklerimizin mevki dei
tirmelerinden Araplar aracl ile tam zamannda haberdar olmak
tadrlar.
Bu sebepten dolay ben, ilk Kanal seferinden beri Msr'da ngi
liz kuvvetlerini tespit etmek iin ancak kk teebbsler yaplma
sna taraftardm. Yeterince kuvvet hazrlanp daha geni imknlara
dayanmadan ve ulam yollan temin edilmeden ciddi bir saldr ya
plmasna taraftar deildim.
Irak'ta, Hicaz'da ve Kartal'n dousunda meydana gelen olayla
ra daima bir btn olarak bakmak daha uygun olur. Suriye'de Arap-
lar, Cemal Paa'nn olaanst sert ynetiminden dolay, Trklerin

aleyhine dnmlerdir. Bu ay am civarnda, ancak asker! kuvvet
lerle bastnlabilen nemli karklklar kmtr.
Savam bandan beri sorumluluk sahibi olan makamlarn yap
t dzenlemelerde; yukarda bahsedilen drt ordu iin de stan
bul'la yegne balant ve can damarnn Toros ve Amanos zerin
den getii ve bunun iin elde bulunan btn amele kuvvetinin ilk
nce oraya ayrlmas gerekecei yeterince takdir edilememitir. Bu
husus gereince dikkate alnm olsayd Toros ve Amanos yolunun
drt ordunun ihtiyac iin yeterli olabilecek ekilde tamamlanma
dan, Ankara-Sivas hattna, Diyarbakr hattna ve sair baz byk yol
inaatlarna balanmazd. Harekt sekteye uratan birok gecikme
nin sebebini bu hata izah eder.
5. Ordu: 5. Ordu'nun Karadeniz sahilindeki Midye'den, Akde
niz'de Alanya'ya kadar uzayan mntkasnda dman imdiye kadar
sahilin her hangi bir noktasmda karaya ayak basmaya muvaffak ol
mamtr.
5. Ordu, 26 Tmenin ayrlmasndan sonra eski kuruluundan
yalnz zmir'deki 16. Tmen ile anakkale Boaznn Anadolu sahi
linde 24. ve Rumeli sahilinde 42. Tmenlere sahipti. Dier btn bir
likleri ise yeni tekilatlanma henz ikmal edilmediinden ya krk
gemi mstahfaz askerlerden oluuyordu.
1. Ordu: 1. Ordu stanbul civar ile Karadeniz sahilinde bulu
nan iki tmenden olumutu. Selanik blgesinde kuvvetli bir d
man ordusu bulunduka ve sahillerimiz karsnda bulunan adalar
dman iin dayanak noktas olarak kaldka anakkale'ye kar ge
lecekte yeni bir teebbs yaplmasnn imknsz olmadna dikkat
ekmek isterim. Bunun iindir ki, anakkale'yi kullanlmaya elveri
li birliklerden tamamen yoksun brakmak bence doru deildir.
tilaf Devletleri, geni lde yaygnlatrlm olan casus teki
lat sayesinde birliklerimizin btn harektn takip ediyorlar.
Dmanlarmz iin phe yok ki, zorlanmadan bir muvaffaki
yet ihtimaline imkn verildii takdirde byle bir teebbste bulun
maktan geri durmayacaktan muhakkaktr.
Trkiye'nin bat sahillerinde dier mhim bir nokta da, 4. Ordu
mntkasndaki skenderun Krfezi ve Mersin'dir. Kuvvetli bir te
ebbsle burada drt ordunun merkezle balants kesilebilir. Sela
nik taraflanndaki harekt baarsz olduu takdirde oradaki tilaf
kuvvetlerinin bu maksat iin sevk edilebilecei unutulmamaldr.

Fakat Kbrs Adas imdiye kadar bir hareket ss olarak hazrlan
madndan bu durum imdilik muhtemel grnmemektedir.
Svari Orgeneral Liman von Sanders
M sr
1916 ubat aynda Svey Kanalna kar byk bir harekt
yaplmas plnlanmt. Bu maksatla tahsis edilmi olan Alman ve
Avusturya takviye birlikleri tren nakliyatndaki byk kesintiler
den dolay aylarca gecikmeden sonra blgeye ulaabileceinden
bu hareketin yaplmas yaza kalmt.
Alman Genel Karargh, ngilizlerin Msr'dan Avrupa cephe
lerine yeniden birlik getirmeye baladklarna dair haberler ald
ndan, ngilizlere tekrar Kanal'm muhafazasn dndrmek
yani orada askerlerini alkoydurmak iin tasarlanan byk hare
ketten nce daha Nisan aynda eitli snflardan oluan kk bir
mfreze ile bir taarruza teebbs edildi.
Mfreze - tabur piyade, alt blk svari, bir topu batar
yas ve bir makineli tfek blnden oluuyordu- Kantara isti
kametinde ilerledi. Kanal'n yaklak 45 km. dousunda Katya
civarnda bir ngiliz svari alayn ordughnda bastrmaya ve
alayn byk bir ksmn esir almaya muvaffak oldu ve bununla
bu teebbsten beklenilen maksat kazanlm oldu.
Temmuz ay ortasnda tertip olunan byk taarruz balad.
Artk en son Alman takviye birliinin gelmesi beklenmedi; nk
bu beklemenin hi sonu gelmiyordu.
Taarruz kuvvetinin harp dzeni aadadr:
Trk birlik^ri: Albay Refet Bey komutasnda takviye edilmi
3. Trk Tmeni,
Alman birlikleri: Alt makineli tfek bl, bir 15 cmlik ar
sahra obs bataryas, bir 10 cm'lik ar uzun top bataryas, drt
uaksavar topu, bir uak mfrezesi, otomobil tekilat, iki seyyar
hastane.
Liman von Sanders 17 5
Bunlardan baka her biri altar toptan oluan iki bataryal bir
Avusturya sahra obs taburu bulunuyordu.
Bu hareket, yukarda bahsedildii gibi ubat aynda yaplma
kararlatrlm olduu halde imdi en scak ve en uygunsuz
mevsimde icrasma teebbs olunuyordu.
Harekta katlan Trk birlikleri sarf edilen mesaiye ramen
yeterli derecede yetimemi ve noksan olarak donatlmlard.
zellikle subay kadrosu ok eksikti. Alman ve Avusturya birlik
lerinde hastalk fazla idiyse de buna ramen durumlar yine de
iyiydi.
Balangta harekt yolu olarak 1799'da 1. Napolyonun da
gemi olduu sahil yolu, yani El-Ari-Katya-Kantara kadim ker
van yolu seilmiti. Bu yol su tedariki ve geri ile irtibat asndan
nispeten en iyi artlar tayordu.
Taarruz kuvvetlerine verilmi olan direktife gre -bu direktif
stanbul'dan verilmi ise de kim tarafndan verildiini
bilmiyorum- taarruz kuvveti; deniz ulamn uzun menzilli top
larla taciz etmek zere mmkn olduu kadar Kanal'n yaknma
sokulmaya alacakt.
Bu direktiften bence hibir ey anlalmyordu. nk ne ka
dar zaman iin bu ekilde topuyla Kanal'n kapatlmasna devam
edilebilirdi? ayet bu durum uzun zaman iin isteniyorsa -ki, asl
maksat bu olmalyd- buradaki sorun, ngilizlerin bu teebbse
kar hareketsiz kalp kalmayacaklarna, Trk ve Alman birlikle
rinin bu maksad zor kullanarak baarp baaramayacaklarna
bal bulunuyordu. Her iki k iin verilecek cevap phesiz o-
lumsuzdu.
Bu direktif ne tam ne de yarmd. Bu durum parmaklar s
latmadan elleri ykamaya almaya benzetilebilirdi.
Bundan baka dier baz durumlarn da ortaya kmas bu te
ebbsn yerine getirilmesine engel oluturmaktayd.
Albay Baron von Kress durumu gayet iyi deerlendiriyor ve

hi hayale kaplmyordu. Albay ileri hareketten drt gn nce, 4
Temmuzda, aadaki raporu bildirmiti;
"lngilizler, u birka ay iinde byk miktarda insan, sava

malzemesi ve para sarfederek Kanal'n dousunda her eit saysz
irtibat hatlanyla rl mkemmel bir mdafaa ebekesi kurarak bi
zim zayf taarruz kuvvetlerimize kat kat stn birliklerle bizi bek
lemektedirler.
Fakat zor olan, her durumda sorumluluk isteyen bir grevi

stlenip yapmaya mecbur olan herkesin bildii zere, savata
bazen de mitsiz olduu bilinen bir harektn yaplmasna mec
bur kalnr. te byle zamanlarda bu ac mecburiyet annda gr*
len olaanst bir gelimeyle her eyin tekrar dzelebileceine
dair zayf da olsa ortaya kan bir mit , komutam yeniden
gayrete getirir ve teselli eder.
leri yry, su tedarikindeki zorluklar gidermek iin -her
su mevkii ancak belirli lde su verebilirdi- kol halinde ka
demeli bir ekilde yaplabiliyordu. Genellikle topuklara kadar
kuma batlan dalgal ve kumlu arazide ok zorlu bir yry ya
plyor, scakln etkisini hafifletmek iin ve dman uaklarnn
grmesinden saknmak iin yalnz geceleri yry yaplyordu.
Yedi gn yryten sonra Austos'un drdnc gn Ka-
nal'n yaklak 40 km. dousunda tngilizlerin mstahkem Romani
ordughna taarruz edildi. Taarruz asl ordughn en zayf tahkim
edilmi olan bat cephesine yneltilecekti.
Bu taarruz -ki Trk ve Alman birlikleri tarafndan beraberce
yaplmtr- tamamyla sonusuz kald. nk saldr iin ayrlan
kuvvet ok zayft. leri yryten lngilizler haberdar olmular
d. Taarruz kuvveti de, dmann karsna geldiinde tamamen
yorgun ve halsiz durumdayd. Fakat lngilizler bu defa kendilerini
futbol oynarken yakalatmamlard.
Tasarlanan kuatmaya kar, ok ustalkla sevk ve idare edi

len ngiliz svarisi ile Kantara'dan trenle sevk edilen takviye bir
likleri tarafndan, taarruz kolunun sol kanad kuatld. Bata
dman, taarruz kolunu ok iddetli takip ettiyse de sonuta taar
ruz kolu syrlmay baard. Taarruz kuvveti, saldn srasnda ve
El-Arie ricat ederken mevcudunun yaklak te birini kaybet
miti.
Bu hareket, Trklerin Msr'a ve Svey Kanal'na kar ikinci
ve son byk teebbsleri oldu.
imdi roller deimiti. imdiye kadar Trkler taarruz edi
yor, lngilizler savunmada kalyorlard. Bundan sonra ngilizlerin
taarruz stratejileri -Lord Cramer'in yukarda bahsedilen dnce
leri dairesinde- balad. ngiliz pln smrge savalarnda kaza
nlm geni tecrbelere dayanarak aceleci olmadan ve asker he
deflerden sapmadan yerine getirildi. Plnn tatbik ve icrasn,
Araplarn siyaseten lngilizler tarafna gemelerini salayarak
kymetli yardmlarnn temin edilmesi hususu da kolaylatrd.
1916 yazmda Filistin ve Suriye'de tilaf Devletleri tarafndan
himaye ve yardm gren isyan hareketi yaylm ve Mekke Emiri
ngilizlerle ittifak ederek bamszln ilan etmiti. Bu ekilde
sistematik bir tarzda idare edilen Arap bamszlk hareketi faali
yetlerinde kuvvetli bir dayanak bulmutu.
Araplara kar Cemal Paa tarafndan yrtlen siyaset de
tam manasyla baarszla uramt.
Enver Mekkeyi geri almak ve yeni bir emir tayin etmek zere
bir Hicaz'a bir kuvvet gndermeye karar verdi. Fakat Hristiyan
olan askerlerin katlabilmesinin mmkn olmad bu kuvvetin
oluturulup kurulmas Trkler iin o kadar zor bir teebbs hlini
ald ki daha sonbaharda bundan vazgeilmek zorunda kaimdi.
1915 senesi Ekim aynn 21inde ngiliz bakanlarndan Cham-
berlein Hindistan Genel Valisine ektii bir telgrafta:
"Araplar tereddt iindedirler. Eer biz byk menfaatler sa

lamak suretiyle onlar yanmza alamazsak Trklerden ayrlmama
lar muhtemeldir"
demiti.
1916 yaznda Arap meselesi Ingilizlerin lehine dnmt. In

gilizler iin sadece hazrlanan esaslar zerinde faaliyete devam
etmek kalyordu. Araplar ile olan bu atma Ingilizlerin o kadar
ilerine yarad ki, Msr Seferi diye anlan bu seferin daha sonraki
aamalarnda, lngilizler, sanki kendi memleketlerinde savayor-
muasna msait artlar altnda savatlar. Trkler ise kendi
memleketlerinin bir ksmnda dorudan doruya dmanca duy
gular besleyen yerli halk arasnda savamaya mecbur olmulard.
lngilizler, artk Sina Yanmadas'nda balam olan sistematik
ileri hareketlerini; ihtiyatan kadar, geri ile olan irtibat hatlarnn
tamamland lde ilerletiyorlard. Bu durum, Trkiye'de takip
edilen ve btn harektlarda geri ile irtibat kurma zorluklarnn
nemini takdir edememekten ileri gelen usuln tam tersiydi.
lngilizler denize hkim olmalarna ve sahilden ok uzak ol
mayan Kantara-El-Ari kervan yolu gibi Trklerin anlayna gre
mkemmel bir irtibat hattna sahip olmalarna ramen bile; geri
ile balanty tamamyla salama almak iin, bu yol boyunca gn
lk ortalama bir km ilerleyen bir demiryolu ina ediyorlard. Bu
demiryolunun El-Ari dousundan geen Trk-Msr snrna bu
hesaba gre yaklak olarak 1917 Ocak aynda ulaabilecei tah
min olunuyordu.
Trkler tarafndan ise dmann, yava fakat emin bir ekilde
ilerlemesine karlk, yeni ve kuvvetli birliklerin blgeye getiril
mesi gerekiyordu. Ancak elde sevk edilebilecek birlik yoktu.
nk Galiya'da, Romanya'da, Makedonya'da ve iki ordu ile
Kafkasya'da, bundan baka Irak ve ran'daki cephelerde birlikler
balanmt. 5. Ordu ise nemli grevine ve her trl ihtara ra
men depo birliklerinden oluan bir ordu grnmndeydi. 4.
O rdu'nun A d an a v e M ersin civarnda yerletirilen birliklerinin iyi

halde olm am as v e talim v e terbiyelerinin ciddi bir m uharebe iin
yeterli olm am asnd an dolay bunlardan faydalanm ak hususu asla
m evzuubahis olam azd.
Bu durumda hi olmazsa Trk birliklerinden elde bulunan ve
kullanlabilir olanlarnn hepsini ve lde datlm ve Kuds'e
kadar olan araziye serpitirilmi olan kuvvetlerin tamamn, ilk
nce tehdide maruz olan blgede toplamaya karar vermek gere
kirdi. Bu blge ise Gazze civaryd. Durumun lykyla takdir
edilerek daha imdiden bu mntkada kuvvetli bir savunma hatt
kurulmas ve bunun iin de Sina Yanmadas'un boaltlmas l
zmd.
Fakat baz siyas grler, bu ok basit ama nemli askeri
tedbirlerin alnmasna engel olmutur. Trkler dnyaya ve Arap-
lara kar hl Sina Yanmadas'ru rehin olarak elde tutabilecekle
rini zannediyorlard. Bu sebeple l vaktinde boalhlamayarak
pe pee bozgunluklarn yaanmasna sebep olunmu ve hatta
1916 senesi sonunda El-Ari gneyindeki Magdebe civarnda
yalnz bana bulunan karma bir mfreze tngilizler tarafndan esir
edmiti. El-Ari tahliye edildi. 1917 Ocak aynda Han Yunus
civarnda bir bozgundan soma -ki makineli tfek blyle bir
alayn ve bir bataryann kaybedilmesiyle neticelenmiti- Trk
birlikleri yava yava Gazze-Birssebi mntkasna ekildi.
Muhtelif Hadiseler
zmir'de 1916 senesi yaz mevsiminde -aylardan beri eitli
yerlerde ve zellikle menzil yollarnda tek tk vakalarla grlen
ve karantina tedbiriyle zorlukla n alnan- kolera ok iddetli bir
salgn halinde ortaya kt ve ilk zamanlarda her smf halktan
birok kurban verildi.
Bu srada zmir'de Rumlar birok defa bana gelerek gzyala
ryla zmir'in mahvolmakta olduunu sylediler. Ya kendilerinin
zmir'i terk etmelerine izin vermemi veya zmir'in koleradan kur-
tanlmasn rica ettiler. Biz daima onlar teskine alarak kendile

rine yardm vaadinde bulunurduk. Fakat zmir'i terk etmelerine
msaade edilmedi.
zmir Valisi Rahmi Bey tehlikeyi tam zamannda fark ederek
Trk tabiplerinin zorluk gstermelerine ramen Doktor Binba
Rodenvvaldt geni yetkilerle salgna kar mcadeleye memur
etti. Dier Alman tabipler ve zellikle Doktor Sauerwaldt ve Dok
tor Zeiss tarafndan yaplan etkili yardmla beraber, bu nemli ve
tecrbeli doktorun gayretleri sayesinde salgnn ksa zamanda
iddetinin hafiflemesine ve birka hafta sonra tamamen ortadan
kalkmasna muvaffak olundu.
Ayn zamanda Alman tabipleri zmir'de bir poliklinik am
lard. Bu kurum hemen hemen sadece Rumlarn iine yaramt.
Kendi mesleklerinin icrasma dokunduundan dolay Trk tabip
ler bu teebbsn aleyhine idiler.
Alman tabipleri pek ok defa mevcut shh tehizatla donat
larak Aydn vilayetinin ilerine gnderildiler. Burada kolera, leke
li humma ve malarya hastalklar ile mcadeleye ve mmkn
olduunca dzenli shh tesisler kurmaya memur edildiler. Buna
karlk onlara bir teekkr bile edilmedi.
Mtareke'den soma zmir'i terk etmeye mecbur olan btn
Almanlarla beraber shhiye subaylar, Rum Levantenlerinin he
men deimi olan hl ve hareketleri ile takndklar dmanca
tavrdan ikyetiydiler. Bizzat ben de ayn hle maruz kaldm.
zmir'de ve Anadolu'nun btn sahil blgelerinde birok du
rumda ben Rumlar Trklere kar korumutum. Teekkr gs
tergesi olmak zere resmimi byk bir Rum okuluna asmlar ve
zmir'deki Rum cemaatinin ileri gelenleri bana bir ziyafet vermi
lerdi. alma odamn nnde hibir zaman kadn ve erkek Rum
ricaclar eksik olmazd. Mtareke'den sonra ise bilhassa bunlar
tarafndan batan sona hayal olarak uydurulan Rumlara yaplan
bask iftiralarna hedef oldum. Bizlerin, Yakndou'nun bu ksm
halknn karaktersizliklerine kar sempati ve muhabbet duyma

mamzn sebebini tabii ki herkes anlar.
Ne din adamlar vastasyla yaptrdmz vaazlar ve nasihat
ler, ne de bavurduumuz dier arelerin hi biri 1916 senesinde
sahil blgesindeki Rumlarn casusluk yapmalarna engel oldu.
tilaf Devletleri elinde olan adalar ile yalnz kayklar vasta
syla deil, teknik aralarla da haberleiyorlard. zmir'de bu
teknik aralarn ortaya karlmas iin bir Alman uzman tara
fndan yaplan aratrma o kadar dikkat ekici sonular verdi ki;
yksek bir makamda bulunan bir kiinin dahi iin iinde oldu
unun ortaya kmamas iin bu aratrmadan vazgeilmek zo
runda kaimdi.
zmir'in en asil ailelerinden birisine mensup bir kiide bulu
nan hatra defterinde, zmir'deki Kolordu Komutan General
Trommer'in ve -zmir'de bulunduum zamanlarda- benim, yapt
mz asker iler tamamyla kaydedilmiti. Tesadfe bakn ki bu
zatn kardei, zmir sahili nnde bulunan dman gemilerinden
birinde subayd!
Senenin ilk yarsnda bu casusluk tertibat ve ihbarlaryla,
Anadolu'nun en u sahillerinde bulunan Trk kyleri karlarn
daki adalardan gelen Rum eteleri tarafndan baslarak kadn,
ocuk ve hayvanlar gtrlmekte ve kyler yaklmaktayd. Sene
nin son yansnda kk apta yaptmz faaliyetlerle bu ekya
lk hareketlerini nlemeye muvaffak olduk.
8 u kk faaliyetler srasnda eitli Alman subaylan ve zel
likle bunlar arasnda, her ikisi de svariden yetimi olan ve im

diye kadar Bavyera gllerinde kazandklar tecrbelerden baka
denizcilikle alakas olmayan Yzba Schler ile stemen
Hesselberger ok yararllk gstererek ne ktlar.
Bu cmleden olarak 18 Eyll'de Ayvalk'n batsndaki imno
Adas'ndaki silahl dman etelerine baskn yaplarak ele geiri
len birok eyler arasmda casusluk hakknda bilgi ieren nemli
belgeler de elde edilmiti. Bu basknda stemen Linsmayer ne

kmtr.
stemen Hesselberger tarafndan sevk ve idare edilen bir
teebbs de 18 sandal iinde 180 kii ile gerekletirilmiti. D
man, 3 Kasm'da Akdeniz'de Meis Adas dousundaki Kekova
Adas'nda bastrld. Ar kayp verilmesi gze alnarak yaplan
iddetli muharebeden soma, dman Meis'e kat.
Anlatlanlardan baka Akdeniz'de ve Adalar Denizi'nde yap
lan pek ok byle kk teebbsler sonucu olarak Trk toprakla
rna yaplan basknlar gittike azalmaya balad.
1916 Aralk ay banda anakkale'de bulunduum srada
Alman Genel Karargh'nca bizzat baz aklamalarda bulunmam
istendiine dair General Ludendorfftan 5 Aralkta bir telgraf
aldm. Bu davet birok bakmdan benim iin memnuniyet veri
riydi. lk olarak yukarda bahsettiim Badat hakkndaki endie
lerimi anlatmak isterdim. Soma da, yine stanbul'dan Almanya'ya
aksettirilen ve fakat bu defa asl olmayan, Enverle aramzda bir I
anlamazlk ktna dair sylentileri dzeltecektim.
6 Kasm 1916'da Askeri Kabine'den aldm bir yazda, En
vere kar daha uzlamac davranmam gerektii tavsiye olun
mutu. Bunun zerine 18 Kasm'da Asker Kabine Bakanl'na
yazdm telgrafta bu yaznn sebebinin tarafmdan anlalmad
n bildirdim. Ayn zamanda, kasten Trkler tarafndan uyduru
lan haberlere veyahut geree dayanmayan Alman raporlarnn
ieriine bu konuda grm alnmakszn nem verildiim ilave
ettim. Alman Askeri Heyeti Bakanl'run, Almanya tarafndan
himaye edilmezse nfuz ve mevkiini koruyamayacam da bil
dirdim.
Bizzat szl olarak teklifte bulunmak zere Pless'e davet e-
dilmemin, Enver ve Trk Genel Kararghnca istenen bir durum I
olmad phesizdir. Nitekim Enver'e bu seyahate muvafakat
etmek ok zor geldi ve ancak yaklak bir hafta soma yle bir I
yaz ile muvafakat etti:
"Mareal von Hindenburg, sadece Alman Askeri Heyeti hak

knda sizinle grmek istediinden Pless'e gidebilirsiniz."
18 Aralk'ta Yzba Prigge ile beraber Pless'e ulatmzda,

buraya Enver'den bir telgraf gelmiti ki yle diyordu:
"ayet orada bir Alman subay tarafndan Badat civarndaki

dunun hakknda gr belirtilecek olursa bu gre nem verilme
mesi rica olunur".
Kastedilen Alman subaynn kim olduunu sylemeye her

halde gerek yoktur! Mareal von Hindenburg, Trk Genel Karar
ghna bu telgrafn lyk olduu cevab vermitir.
18 ve 19 Aralk'ta Trkiye hakkmdaki endielerimi Mareal'e
ve 26 Aralk'ta da nceden Verdun cephesinde iken o tarihte
dnm olan General Ludendorffa arz ve izah ettim.
Sonu olarak da Alman Genel Kararghndan telgrafla En
ver'e Badat civarndaki birliklerin, 2. Ordu'dan gnderilecek 3-4
tmenle takviye etmesi tavsiye olundu. Bunun zerine Enver
cevap olarak Badat civarndaki vaziyetin kendilerince iyi du
rumda olduunu dndklerini ve bundan baka Halil'in mev
sim uygun olur olmaz Irak'ta bir taarruza karar verdiini bildirdi.
Badat civarndaki birliklerin bu ekilde geni apta takviyesi
hakkmdaki teklif hibir sonu vermedi.
Mareal von Hindenburg ve General Ludendorff ile bahset
mi olduum grmelerim srasnda bizzat mparator hazretle
rine de arzda bulunmak zere Potsdam'daki saraya gitme emrini
almtm. Bu arzm esnasnda ben ok ey sylemedim. nk
mparator hazretleri anakkale Savalarndan ve Trk birlikleri
nin Galiya'da gsterdikleri baarlardan bahsettiler. mparatora
anakkale'ye dair her halde yanl bilgi verilmi olacak ki kendi
leri denizaltlarn oradaki savata tahminlerin ok stnde olarak
muharebelere katlm olduklarm zannediyorlard. mparatorun

uzun sren ifadelerinden sonra Gelibolu nnde denizaltlarn
ok snrl kalm olan faaliyetlerini doru bir ekilde ifade ederek
arz ettiimde imdiye kadar olan bilgilerinin bu ekilde dzeltil
mesinin mparatorun pek houna gitmediini hissettim. Bu za
mana kadar her frsatta hakkmda iltifatlarm esirgemeyen mpa
rator, bu defa konumay ok ksa kesti.
Bugnlerde Babakan von Bethmann-Holtweg'e de Trki-
ye'nin durumu hakknda bilgi vermek frsat buldum. Enver'e I
kar gereinden ok msaadekrlmz ve Trkiye'nin Mttefik- I
lerine yapt yardmn kymet derecesi hakknda yaplan beyan- I
Iarmz Trklerin gurur ve kendine gvenlerini ar lde artr- I
dn ve Trkiye'deki Alman Asker H eyetinin faaliyet ve mev- I
kilerini zor durumda braktm syledim.
stanbul'da Alman-Trk Dostluk Yurdu'nun kuruluu -ki bu I
maksatla Profesr Yaeckh tarafndan gsterilen byk aba saye- I
sinde byk miktarda para toplanmt- Trkler tarafndan kendi- I
lerine kar iyilik ve dostluk maksadnn dnda bir maksada I
hizmet iin kurulduu gibi garip ve menfi bir dnceye kapl- I
mlard. Bu bizim ancak en son yapacamz bir eydi. nk I
Trklere kar daha vakur bulunmak bize hrmet gstermelerini |
salamak iin gerekli olduu gibi Almanlk erefi iin de byle I
olmas dana uygundu.
Trkiye'yi ksa bir sreliine ziyaret etmi ve bundan dolay I
bu lkenin durumu hakknda yzeysel bilgi sahibi olm u kimse- I
ler tarafndan Almanya'da Trkiye'ye dair ok yanl hkmler I
neredilmiti. Bunlar Trkiye'nin medeniyet alanndaki ilerleme- I
lerini haddinden fazla olarak vmekteydiler.
Ne yazk ki stanbul'da yle Almanlar grlyordu ki gelile- I
rinin zerinden birka hafta geer gemez Trk detlerine fazla- I
syla uyarak kendilerinin resm faaliyetlerini daha kolay yerine
getirebileceklerini zannediyorlard. Bir defasnda Sadrazamn
odasnda balar fesli sivil ahsa rastladm. Konum adan, sa
dece Trk usulnce sa ellerini gs, az ve alnlanna gtre

rek beni selamlamlard. Trk'e pek benzetemediim bu kii
nin isimlerini sorup aratrnca rendim ki bunlar bizim aziz
Alnanlardan imiler -birinin ismi Schmidt'ti- ve ksa sre nce bir
hizmet iin devlete Trkiye'ye anlmlar.
Bundan baka Trk niformas giymemizin de milliyetimiz
asndan yanlla meydan verebileceini birka gn nce
Potsdam daki yeni sarayn hkmdar dairesinin kabul salonunda
fark etmitim. mparatorla yapacamz grme hakknda daha
nceden kendisine bilgi verilmeyen nbeti yaveri, Svari Yzba
Prigge ile beni Trk niformas iinde grnce biraz emniyet
sizlikle szdkten soma Franszca olarak hi alakas olmayan u
szlerle gya konumak istedi: "Le soleil vient dj". Bunun zeri
ne ben de, ortam biraz souk bulduumu Almanca olarak kendi
sine syledim. Bu ekilde yanl anlama bertaraf edildi.
Alman devlet adamlar ve memurlarnn da, Trkiye'nin du
rumunu ne kadar yanl tahmin ve takdir ettiklerine delil olarak,
1916 senesinde uzun mddet Almanya'dan Trkiyeye asker eya
ile ykl olarak giden vagonlarn, pusula ve yaftalan zerinde
Enverland kelimesini ieren iaretler tadn da belirtmek iste
rim. Bu eit yazlar Trk subaylarnda ok ciddi memnuniyetsiz
likler uyandryordu. stelik Enver'in subay kadrosu iinde zaten
pek ok ahsi dman vard. Bu uygunsuzlua bir sre sonra son
verildi.
30 Aralk'ta stanbul'a geri dndm.
Enverland: Enver'in lkesi demektir. (t.h.n)

1917 Senesi
Yldrm Grubu'nun Kuruluundan
nceki Olaylar
A lm an A sk er H eyeti
A lm an Asker Heyeti 1916-1917 knda yeni Kurmay Bakam
Albay Lenthe'nin idaresi altnda olarak yeni grevler almt.
Trkiye'deki Alman ordusu mensuplarnn gerei gibi idaresi iin
m aksada uygun grnen her trl tertibat ve i blmn yerine
getirm ek Asker Heyet'in grevleri arasna katlmt.
O zamana kadar lke dndaki cephelerde bulunan Trk bir

liklerinde vazifeli olan Alman subaylar ve Trkiye'de mevcut az
saydaki Alman tekilat ile olan irtibat ve mnasebet, balca
m enzil noktalarnda bulundurulan irtibat subaylar vastasyla
yerine getiriliyordu. Yeni alnan karardan soma Asker Heyet -
A lm an subay ve erlerinin zlk ileri ve hukuk ileri ile megul
olm akla beraber- memleketin her tarafna yaylm bir ekilde
geni b ir menzil idaresi halinde tekilatland. Karargha balan
gta ok kabiliyetli ve alkan olan Yzba Bohnstedt daha son
ra Yzba Tzschimer vs. gibi sk sk deien kurmay subaylar
katld.
Alman shhiye tekilatnn mkemmellii srekli ilerleyip
Yeni hastaneler ve hasta odalar kuruldu. Mevcut shhiye
geliti.
depolaryla menzil shhiye depolarna ilave olarak yeni shhiye
depolan kuruldu.
188 T rkiyed e B ej Sene
Asker Heyet'in tecrbeli levazm memuru, Levazm Mavi-

ri Burchardi tekilatdk maharetim gstererek geri hizmeti ijn
mevcut tertibat geniletti, depolan bytt. stanbul ve civarnda
her trden fabrika ve imalathaneler kurdu. lerin bymesine ve
oalmasna ramen 1916 Kasm ayndan 1917 Ocak ayma kadar
93 Alman subay ile shhiye subay, Alman Bakomutanlnn
istei dorultusunda Almanya'ya geri gnderildi.
Enver'in Alman Asker Heyeti'nin yetkilerini azaltmak konu
sunda aktan aa yapt almaya ramen, Alman yksek
makamlar tarafndan himaye olunup desteklenen yeni tertibat
deer kazanmtr. Bu hl, dayanaklarn yalnzca Trklerin I
nezdinde aram olan Enver'in kararghmdaki baz Alman subay- I
lan iin de faydal bir ders olmutu.
Yeni tekilatn hibir politik gaye gtmediini -bunun aksine I
olarak ortalkta dolaan sylentilere ramen- herkes tasdik etme- I
ye mecburdur.
Alman yksek makamlan, daha 1916 senesi banda Trki- I
ye'ye gnderdikleri zel memurlar vastasyla gerek maden ve I
gerekse baz yerli rnlerin toplanarak Almanya'ya sevk edilme- I
sine balamlard.
Bu memurlar, ok defa Almanya'da yanl olarak zannedildi- I
i ekilde Alman Askeri Heyeti'ne katlm deillerdi. Bunlarla I
megul olmak iin Trkiye Harbiye Nezareti'nde dorudan bir I
kalem kurulmutu. Bunlar ya dorudan doruya veyahut sefaret I
veya asker delege vastasyla Almanya'daki makamlar ile haber- I
leip ilerini yrtyorlard.
Btn bu ekonomik almalarn sonucu snrl kalmtr; bu I
yzden eitli ynlerde srekli anlamazlklar hkm srmek- I
teydi.
Aslnda bu memurlarn gnderilmesinde birlik ve dzen yok- I
tu. Mnferit memur ve komisyonlarn gnderilmesi iin daha I
nceden bir anlama da yaplmyordu.
Trkiye'de bunlarn hepsine kar zel bir takm engeller t-

remekteydi. nk bu kadar eitli Alman mesaisinin takip ettii
yollar -genellikle kendilerinin bilgisi dnda- btn ekonomik
kudret ve nfuzu elinde tutmu olan Trkiye levazm reisinde
birleiyordu. O ise kendi emri altnda her tarafa dal budak salm
vastalarla darya mal ihracn engelliyor veya geciktiriyordu,
levazm reisi olmayacak eyler iin emri altndaki ahslar kulla
nyor, birini dierine kar kullanlmaya alet ediyor -hatta bazen
bu hususta Avusturyahlan kullanyor- ve genel olarak srf kendi
planlarn ve hedeflerini takip ediyordu. Bir ey verecekse bunu
ancak yerine getirilmi olan bir hizmetin zaruri olan kar ol
mak zere verirdi.
Trk harp sahnelerinde yaananlarn cereyan eklini ksaca
tasvir etmeden nce, 1917 senesi banda Trk Ordusunun da
lm hakknda aadaki hulasann yaplmas lzmdr:
Kafkasya Cephesi
3. Ordu: Komutam, Vehip Paa
1. Kafkas Kolordusu (9., 10., 36. Kafkas Tmenleri)
2. Kafkas Kolordusu (5., 11., 49. Kafkas Tmenleri)
2. Ordu: Komutam, Vekleten Mustafa Kemal Paa
2. Kolordu (1. ve 47. Tmenler)
3. Kolordu (Bu kolordunun 7. Tmen'i Genel Karargh'm
emriyle stanbul'a gitmek zere yrytedir. Kolordu
Karargh ve 14. Tmen 6. Ordu emrine verilmitir)
Irak Cephesi
6 . Ordu: Komutan, Halil Paa
18. Kolordu (45., 51. ve 52. Tmenler)
13.Kolordu -ran'da- (2. ve 6 . Tmenler)

4. Tmen (Musul civarnda)
Suriye ve Filistin
4. Ordu: Komutan, Cemal Paa
8 . Kolordu (27. ve 43. Tmenler)
12.Kolordu (41. Tmen)

1. Seferi Kuvvet (3. Tmen)
Adana Kolordusu (23. ve 44. Tmenler)
22. Hicaz Tmeni
53. Tmen ve 3. Svari Tmeni (Halep civarnda)
anakkale ve Anadolu Cephesi

5. Ordu: Komutam, Liman von Sanders Paa
14. Kolordu (42. Tmen)
19.Kolordu (24. ve 55. Tmenler)
stanbul
1. Ordu: Komutan, Esat Paa
1. Kolordu (54. Tmen geici olarak bu kolordunun emrine
verilmi, daha sonra Halep'e sevk edilmitir)
16. Tmen (Genel Karargh emrindeydi, daha soma Ha
lep'e sevk edildi)
Avrupa Cepheleri
6 . Kolordu (15., 25. ve 26. Tmenler)

Bunlardan baka, Yemen'de 7. Kolordu (39. ve 40. Tmenler),

Asir'de 21. Tmen bulunuyordu. Burada bahsedilmeyen mnferit
mfreze ve birlikler de vard.
Daha nce bahsedildii ekilde Trkiye cephelerindeki mn
ferit birliklerin insan kuvveti daha o zamanlar bir dierinden ok
farkl bir hl alm ve pek ok birliin nitelikleri; birliklerin srek
li paralanmas, iyi yetimi asker mevcudunun azalmas ve esasl
talim ve terbiye iin yeterli zaman bulunmamas yznden 1915
senesine nispetle bir hayli azalm bulunuyordu.
K afkasya Cephesi
Ruslar, 3. Ordu'ya kar byk taarruzlarn sona erdirdikten
sonra, cephelerinin geri ile olan irtibatlarn esasl bir ekilde slah
etmilerdi. Sankam-Erzurum ve Trabzon-Gmhane sahra
demiryolu hatlar tamamlanm ve ilemeye balam bulunuyor
du. Bu ekilde, Ruslar tarafnda daha nceleri byk ikyetlere
sebep olan iae sorunu, eski hattn muhafaza eden ve imdi
Trabzon, Erzincan, Mu ve Van' da iine alan btn Rus cephesi
zerinde dzene sokulabilmiti.
Idr-Bayezid-Karakilise hatt tamamlanmt ve bu hattan
ayrlan Karakilise-Tutak-Malazgirt hattnn da toprak dzenleme
sine balanm bulunuyordu. Trk kaynaklarnda mevcut haber
lere gre Culfa-Tebriz geni hatt da Rumiy.e Glnn dousuna
kadar uzatlm ve Batum-Trabzon arasnda da geni bir hat ina
sna balanmt.
Orduyu, bir sonraki hareketten nce lykyla hazrlamak is
teyen Grandk Nikolai'nin kuvvetli eli her yerde his ve fark o-
lunmaktayd. Rus htilali btn o geni apl plnlara burada bir
son verdi.
htUal'in ortaya kt 1917 Nisan ayna kadar, bahsetmeye
deer byk askeri hareket olmamtr. Senenin ilk aylarnda
cephelerde meydana gelen ufak tefek atmalar azami olarak ileri
arazide her hangi nemsiz bir tepenin bir elden dier ele geme
sinden ibaret kalyordu. Fakat bu bile ok ender oluyordu. Cephe

ler ok geni olduundan iki taraf mevzileri genellikle birbirinden
kilometrelerce uzakta bulunmaktayd. htilal'in balamasn taki
ben Kafkas ordusunda hemen farkl siyas cereyanlar grlmeye
balad ve taarruz arzu ve hevesi akamete urad. Muharebe ve
yahut taarruz iin ciddi bir arzu ve azim, ancak baz subaylar ile
zel olarak yetitirilmi az sayda birlikte mevcuttu.
Dier taraftan Trkler de mdafaa ile yetinmeye mecburdu

lar; nk ne 3. Ordu'nun ve ne de 2. Ordu'nun hli byk asker
harekt yapmaya uygundu. Her iki orduda insan mevcudu az,
yiyecek ktt. Elbise, tehizat ve cephane yetersiz ve her eit taar
ruz hareketinin ilk artn tekil eden nakliye vastalar daha nce
anlatld zere en gerekli ihtiyalara bile yetmeyecek saydayd.
Trk Genel Karargh'nn, her iki ordudan zzet Paa'nn em

rinde bir Kafkas Ordular Grubu kurmas, durumda bir deiiklik
yapmad, sadece isim deiti. Ordular grubunun kurmay bakan
lna AlmanyalI Binba von Falkenhausen tayin olundu.
Grup evvela kararghn Diyarbakr'da, daha sonra Harput'ta

kurdu. Bundan dolay Mustafa Kemal Paa artk asaleten 2. Or
du'ya komutan oldu.
2. Ordu, iddetli ktan son derece etkilenmiti. Bu ordunun

bulunduu blge Ermenilerin tehciri dolaysyla ksmen boaltl
m, ssz kalmt. Btn ekonomik faaliyet bu yzden tamamen
durma noktasna gelmiti. Arazinin byk ksm ekilmemi ola
rak duruyordu. Sanatkr kalmadndan sanatla ilgili btn tez
ghlar durmutu. Bundan dolay memleketin bu blgesi ordunun
ne iaesini ve ne de dier ihtiyalarn yeterli derecede temin ede
biliyordu. Geriden sevkyat ise tamamen yetersizdi ve o kadar az
verimli olabiliyordu ki, daha nce de bahsedildii zere, cephede
binlerce insan alktan yahut takatsizlikten lmt. Doktor
Liebert isminde bir Alman tabibi, o zaman Elaz'dan yle yaz
yordu:
"Zayf dm askerlerin ne kadar az dayankl olduklar en basit

mdahalelerde bile ortaya kyor. Ameliyat yaplmazsa lyorlar, ame
liyat yaplrsa yine lyorlar."
Lekeli humma, shh tekilatn yetersizlii yznden, binlerce

insan silip spryordu. Gerek her eit temizlik iin tlerin ve
gerekse hastanelerin dzenli olarak stlmas iin odun yoktu.
Bununla beraber Reslayn'da yeterli miktarda shh malzeme
vard fakat nakliye vastas olmadndan getirilemiyordu. 2. Or
du emrinde bulunan Alman shhiye memurlarndan biroklan
hastalandlar ve vatanlarn bir daha gremediler. Lekeli humma
salgnnn en iddetli olduu ubat aynda, yalnz bu hastalktan
42 Trk tabibi vefat etti.
Ermeni tehcirinin Trk ordusunu bu kadar derinden etkile

mesi kaderin bir tecellisi gibi telakki olunabilir! Trklerin Ermeni-
leri tehcir etmelerinin sebebini tartmaya amak bu kitabn konu
su deildir. Fakat bu yzden Trk idarecilerine yneltilen sula
ma ve ithamlara kar adil olmak gerekirse, u husus gz nnde
bulundurulmaldr: Trkiye'nin Ermeni siyasetini oluturanlar bu
idareciler deildir. Onlar bu fikr cereyan iinde yetimiler, b
ymler ve bundan dolay devlete dman unsurlar uzaklatr
dklar takdirde, gelecek iin lkelerine vatanperverine bir hizmet
yapacaklarn zannetmilerdir. Kapitlasyonlarn kaldrlmasn
dan beri 'Trkiye Trklerindir" slogan her tarafta sylenerek
insanlarn karakter ve mizalar daha fazla atelenmi, dnme
ve muhakeme yetenekleri dumanlandrlmt. Tehcire yol aan
sebepler her yerde fazlasyla mevcuttu, nk Ermeniler snr
geip Trk topraklarn igal eden Ruslarla ibirlii etmiler ve
Mslman ahaliye kar eitli mezalimde bulunmulard.
Tehcirin icrasnda elim ve nefretle karlanacak baz hatal

hareketlerin byk ksmnn; yksek makamlardan emreden
tedbirlere, ahs kin ve soygun gibi hi hesapta olmayan sonular
ilave eden alt seviyedeki uzuvlara ait olduunda kesinlikle phe
yoktur. Tehcirin icras birinci derecede kendilerine ait olan kk
194 Trkiye 'de B ef Sene
memurlar zmresi ile bilhassa jandarmalar, Kafkasya blgesinde

phesiz Avrupa medeniyetiyle yetimi olarak yaamyorlard.
Fakat Alman subaylarnn Ermeni takibatna katld hak-
kndaki Levanten isnat ve iftiralarna uzak blgelerde nasl olup
da inanlm olduu anlalr gibi deildir. Bunlardan Ermenilerin
bulunduu blgelerdeki kararghlar ve birliklerde grev yapan
ok az saydaki Alman subaylar en mkl iae ve asker yetiti
rilmesiyle grevliydiler. Alman subaylar ok defa olaylar ve as
ker tertibat hakknda bile Trk komutanlar tarafndan yeterli
derecede bilgilendirilmiyorlard. Nerede kald ki i siyasetten
vaktinde ve zamannda yeterince haberdar olabilsinler. Alman
subaylarnn tadklar rtbe ve yetki dnda bir etkide bulunma
larna muktedir olduklarn dnmek onlarn mevkiini tamamen
yanl deerlendirmeye sebebiyet verir. nk Trkler, onlarn
yetkileri dairesinde kalmalarna son derece dikkat ediyorlard.
Bu kt iftiralarn bana da yneltilmi olmas, Trkiye'nin
durumunu bilen herkes iin alacak bir ey deildir. Savatan
malubiyet ve knt ile ktktan sonra Levantenler tarafndan
her trl kabahatin Alnanlara yklenmesi tabdir.
Haritaya yle bir bakmak dikkat sahibi herkesi hemen ikna
ve temin edebilir ki, benim ordu komutam sfatyla Trkiye'deki
asker grevim, dou vilayetlerinin ok uzanda, oraya 1 0 0 0
km'lik bir mesafede, Osmanl mparatorluu'nun bat ucundaki
blgeye mnhasrd. Ermenilerin bulunduu blgeye ve hatta ona
snr olan araziye bugne kadar ayak basmadm.
Irak
1917 Ocak aynda, Badat'n zaptyla sonulanan ngiliz ileri
harekt balad.
ngiliz taarruzu karsnda o zaman yalnz elde mevcut 18.
Trk Kolordusu, byk ksm ile Badat'n ku uuu 170 km.
gneydousunda Dicle'nin iki tarafnda bulunuyordu. Burada
nehir Kutlamare'den kuzeydouya keskin bir ekilde kvrlmak-
Liman von Snnders 195
ta ve daha sonra mmlhanne mevkiinde Basra Krfezi'ne doru

eski istikametini almaktadr. Nehir mecrasnn kuzeydouya y
nelik olan ve Badat iin bir ileri mevzi makamnda olan bu ks
mnn uzunluu, yaklak 35 km'ye ular. Trk sa kanadnda
attlhay Suyu'nun -ki Garaf da denir- Dicle'ye kart yerde
Kutlamare mevkii bulunmaktadr. Sol kanatta mmlhanne'nin
yaklak 4 km. batsnda, birka toprak kulbeye Felhiye ad
verilmitir. Bu isme oralarda sklkla rastlanr. Trk sa kanadn
da 45. ve 52., sol kanadnda 51. Tmenler bulunuyordu.
Buradan 150 km. kadar sa ileriye Nasriye mntkasnda A-
a Frat mecrasna doru kademe oluturmak zere 156. Piyade
Alay ile 3. Svari Bl ve iki bataryadan oluan Frat Mfreze
si srlmt, tngilizler kendilerinin Basra ve Kuma ile balant
larn kolaylatrmak iin Nasriye civarna kadar bir sahra de
miryolu hatt demilerdi.
Badat'tan ku uuu 400 km'yi aan bir mesafede, ran yay
lalarnda bulunan Hemedan civarndaki 13. Kolordu'yu, Dicle'nin
alak arazisinden, almas zor olan da silsilesi ayryordu. Ayn
zamanda bu kolordu, cephesi karsnda bulunan byk ksm
svarilerden oluan Rus birlikleri tarafndan balanmt.
18. Kolordunun yegne takviyesi olan 2. Ordunun 14. T-
men'i yry hlindeydi. nk Enver ile mavirleri Badat
iin bir tehlikeyi muhtemel grmemiler ve Aralk ay sonunda
Mareal von Hindenburg ile General Ludendorff tarafndan, ora
ya nemli sayda takviye kuvveti gnderilmesi hakknda verilen
fikir ve tavsiyeyi dinlememilerdi.
Zamannda yaplan ve salam esaslara dayanan ihtarlara
ramen Badat'n dmesinden nce Trk Genel Karargh'nn
benimsemi olduu ihtiyatszlktan daha fazlasnn baka hibir
kararghta yapld grlmemitir. Enver'in Alman mavirleri -
stratejik kararlarn bariz vey evlatlar- dier birok halde olduu
gibi burada da, Trk harbinin istikametinde ve olaylarn cereya
nndan nce yeniledikleri hatal davranlarn deitirip dzelt
meleri iin kendilerine yaplan ihtarlara ak bir srar ile kulakla

rn tkamlard.
9 Ocak'ta Kutlamarenin kuzeyinde nehrin bkntsnde
mam- Muhammed civarmda bulunan Trk mevzilerine kar
dmann byke bir taarruzu balad. Trk raporlarnn bildir
diine gre taarruz edenler 3. Hint Lahor Tmeni imi. eri-geri
bir muharebeyi mteakip Trkler birinci hatlarn tahliyeye mec
bur oldular. 11 Ocak'ta Kutlamare ve Imam- Muhammed mev
zilerinin topu atei ile dvlmesini mteakip ayn 1 2 'sinde -
mam- Muhammed zerine daha kk bir taarruz yapld.
Trk Genel Karargh'nn 14 Ocak 1917'de Alman Genel Ka
rargh'na gnderdii gizli raporda harfi harfine yle denilmiti:
"Kuttilamare civarndaki vaziyet kesinlikle elverili olarak te

lakki olunabilir. Bizzat oradaki orduda da durum baka ekilde ka
bul olunmamaktadr."
Bu andan itibaren dman saldrlan srekli devam etmekte,

Trk birlikleri adm adm mevzilerinden geriye atlmaktayd.
Trk birlikleri ok cesurca dvyordu. Fakat stn ngiliz kuv
vetlerinin ok stn topu ile sistematik bir ekilde ilerlemesine
kar duramazlard. Cephenin yan taraflarndaki ngiliz svarisi,
srekli devam eden ilerleyileriyle Trklerin yan ve gerilerini
tehdit ediyordu.
Bundan sonraki ngiliz saldrlan da Garafa -dier ismiyle
attlhay- ve lmam- Muhammed civarna yneldi. lmam- Mu
hammed civarndaki ileri mevzi 18 Ocak'ta dt. Kutlamare
civarndaki ileri mevzi de 3 ubat'ta mecburen terk edildi. 9 u-
bat'ta gerideki yeni Trk hatlan Ingilizler tarafndan zapt edildi
ve Trkler de yaklak 1300 metre kadar geride tekrar savunma
hatt kurdular.
Bu srada 14. Tmen'in kolbasn oluturan 41. Piyade Alay
biraz da topusuyla Aziziye civarna vasl olmutu.
Garafin batsndaki Trk mevzii de iddetli bir muharebeyi

mteakip 15 ubat'ta mecburen tahliye edildi. Birliklerin geri ka
lan 16 ubat gecesi Dicle'nin sol sahiline alnd. Bu ekilde nehrin
bat sahili Ingilizler iin artk serbest kalmt.
6 . Ordu'daki btn Alman subaylaryla Alman tekilat emri
altna verilmi olan Badat'taki General Gressmann, 16 ubat'ta

e k ti i aadaki telgrafla durumu Trk Genel Karargh'ndan
daha isabetli olarak deerlendiriyordu:
"Dicle Cephesi'ndeki durum ciddidir. nk tngizler insan ve

cephane ynnden nemli stnle sahiptir".
Felahiye civarnda Trk sol kanadn oluturan 51. Tmen'e

kar 17 ubat'ta iddetli bir topu ateini takiben bir piyade sald
rs balad. Bu saldrda -Trk raporlarna gre Mahrat'ta Hint
Tmeninin ksmlarndan oluan- dman, balangta iki Trk
hattn zapt etti. Ancak Trklerin kar saldrsyla bu mevzileri
tekrar kaybetti.
Drt gn devam eden topu ateini, ayn 22'sinde iddetli bir
dman piyade saldrs takip etti. Bu taarruz her iki taraf iin de
deiken safhalar gsterdikten sonra en son gece, Trklerin b
yk zayiatla gerideki bir mevziye ekilmeye mecbur olmalaryla
sonuland.
23 ubat'ta; tngizler amran dirseinde, Dicle'nin dou sahi
line birlik geirmeye muvaffak oldular. Bu birlikler orada siperler
kazarak tutundular ve kar taarruz ile pskrtlemediler. tngi-
lizler burada bir kpr kurdular.
24 ubat'ta; bu kprden geen birliklerin iddetli bir taarru
zu, 52. Tmen'in merkezini deldi. 40. Trk Piyade Alay bu srada
hemen tamamen mahvedildi. Trkler 25 ubat gecesi Tavil mev
ziine ekildiler.
Kutlamare hizasndaki nehir kvrntsnda vuku bulan ilk
muharebe safhas sonunda, btn Trk mevzileri kullanlamaya-
cak ekilde elden kmt. Trklerin zayiat son derece yksekti.

ok kayp veren 45. Tmen lavedilmek zorunda kalnm, bu
tmenin geri kalan erleri dier tmenlere datlmt.
Nihayet 25 ubat'ta Badat'm tehlikeye maruz olduu g2
nne alnarak 13. Kolordu'nun kolbas Hemedan'dan, Hanikin
istikametinde yrye geirildi. Daha nceden de tahmin edil-
dii ekilde, Rus svarisi derhal bu birlii takibe koyuldu. Kolor
dunun son ksm ancak Mart aynn l'inde Hemedan'dan ekile
bildi. 13. Kolordunun Badat civarndaki muharebelere yetie-
meyecei akt. Bundan baka kolordunun Hemedan'dan hareke
ti ile beraber Iranl olan birliklerinin yars da hemen firar etmiti
ki buna hi kimse armad.
25 ubat'ta dmann yaklak bir piyade tmeni Tavil mev
ziine bir km. mesafeye kadar yaklat. Bir dman svari alay
Trk sol kanadnn arkasna sarkt, arlklar ve nakliye kollar
zerine saldrd ve orada byk bir karklk meydana getirdi.
Dicle Nehri zerinde bile muharebe edildi. Drt ngiliz topekeri,
Trk yarallarn tayan Basra Vapuru ile Selman- Pak ve Doan
topekerlerini zapt etti.
ngilizler daha o gn 18. Kolordu'nun mevziini yardlar. Ko
lordu bunun zerine 26 ubat gecesi byk zayiat ile Aziziye
zerine ekildi. Piyade ve svariden oluan bir dman tmeni
Aziziye'ye kadar Trkleri takip etti.
18. Kolordu, 27 ubat gecesi, geri yryne devam etti ve
28 ubat'ta Selman- Pak'n gneydousundaki nehir kvrmna
ulat, orada hemen tahkimata baland.
Dman ileri hareketinde ksa bir duraklama oldu. Trk ra
porlarna gre ngilizler bu duraksama ile Aziziye civarnda bir
dayanak mevzii kurmulardr. Ancak dayanak mevzii kurmaktan
ok, bunlarn Badat zerine bitirici son hareketten nce toplan
dklarn ve irtibat hatlarm dzenlediklerini kabul etmek belki
daha doru olur. ngiliz birliklerinin harektna dair, Mart ay
bandaki Trk raporlar aadadr:
"Aziziye civarnda tngilizlerin iki piyade tmeni ile bir svari

tmeni bulunduu zannedilmektedir. Bagile yolu zerinde, Hintli
olmas muhtemel, bir piyade tugay gruplar hlinde grlmtr.
Askerle dolu nakliye gemileri oraya doru hareket hlindedir.
Motorbotlar Aziziye istikametinde tombazlar ekiyorlar."
14. Tmen'in ksmlaryla takviye edilen 18. Kolordu'nun top

lam kuvveti o vakitlerde yaklak 6 . 2 0 0 tfek ve 80 makineli tfek
olarak bildirilmitir. Top mevcudu, kstl cephane ile 22 sahra, 12
da topu ve eitli modelde 21 obs topundan ibaretti. Topunun
bir ksm son etin geen muharebede ve geri ekilme srasmda
kaybedilmiti. Artk Badat'n tahliyesine baland ve son muha
rebelerin hafif yaraklar Samarra'ya naklolundu.
5 Mart'ta muharebeler yeniden alevlendi. Dmann bir pi
yade tmeniyle bir svari tmeni taarruz ediyorlard. Svari t
meni Trk sol kanadn evirdi. 18. Kolordu 6 Mart gecesi Diyale
mevziine ekildi.
Daha 6 Mart'ta dman Diyale Suyunun Dicle'ye kart ye
re yaklamaya balad. 9 Mart gecesi ngilizler, Trk mevziini
kuvvetli topu atei altma aldlar. Bu atein himayesi altnda, pi
yade ve makineli tfekleri, kayklarla Diyale'nin sa sahiline ge
irmeye muvaffak oldular. leri srlm olan bu birlikler, 51.
Tmen'e bal 44. Piyade Alay'nn iddetli taarruzlarna ramen
orada tutunabildiler. Bu ekilde tedarik ve hazrlanm olan hi
maye sayesinde ngilizler bir kpr kurdular ve bu kpr zerin
den hemen sahilin kuzeyine kuvvetli birlikler geirdiler. Trk
raporlarna gre bu birlikler 15 tabur ve bir svari tmeni kuvve
tindeymi. 9 Mart leden sonra burada piyade saldrs balad,
bu taarruz ilk zamanlarda baarl olamad.
10 Mart gecesi dman, 44. Piyade Alay'n geri att ve taarru
zunu yeniledi. Birok muharebe ve uzun geri ekilmeler dolay
syla zayflam olan Trk birlikleri nehrin her iki sahilinde cep
hede ve d kanatlarda stn dman kuvvetleri tarafndan tehdit
edilmekteydi. Bundan dolay Diyale mevziini de terk etmeye

mecbur olundu. Diclenin sa sahilindeki 51. ve 52. Piyade T
menleri ve sol sahilindeki 14. Piyade Tmeni kuzeye doru geri
ekilmeye baladlar.
Bu ekilde 10/11 Mart gecesi Trkler Badat' kaybetmitir.
Daha Badat'n dmesinden nceki son gnlerde her trl
mhimmat kuzeye naklolunmutu. Henz tamamyla bitirilme
mi olan Badat'taki byk Alman telsiz-telgraf istasyonu tahrip
edildi. Tanabilir olan demiryolu malzemesi Samarra istikameti
ne sevk edildi.
13. Kolordu, hafif muharebeler ederek 14 Mart'ta kolbas i
Hanikin'e ulat, bu srada kolordunun arts Kerind civarnda
bulunuyordu. Ruslar ise bir svari tmeni ve birka tabur ile onu
takip ediyorlard. 13. Kolordu Kzlrabat ynnde yryne
devam etti.
Daha nce bahsedilmi olan Frat Mfrezesi 15 Mart'ta, geri
yryle Felluce'ye kadar gelmi ve 19 Mart'ta orada taarruza
uradktan sonra Ramadiye Kalesi'ne ekilmiti.
Msr
Tih l yoluyla ileriye uzatlm olan ngiliz demiryolu O-
cak aynda El-Ari Vadisine varmt.
Genellikle siyasi gelimelerin etkisinde kalarak hareket eden
Enver, orduya El-Ari zerine bir taarruz mmkn olup olmad
m soruyordu; hlbuki bu nemli mevki ok ksa bir sre nce
Trk kuvvetleri tarafndan terk edilmek zorunda kalnmta. Bu
kuvvetlerin komutan bu soruya kesin bir dille olumsuz cevap
verdi. Birlikleri ne kuvvet, talim ve terbiye, iae bakmndan ie
yarar durumdayd, ne de nakliye hayvanlarnn says her hangi
byk bir asker hareket iin yeterliydi. Elde mevcut binek, ko
um ve mekkri hayvanlan da devaml bir ekilde yem azl
yznden uzun vadeli zorluklara dayanacak halde deildiler.
Bundan dolay Enver saldrdan vazgemeye mecbur oldu.
ngilizler, l yoluyla ilerlemi olan birliklerini 1917 senesi

M art na kadar yava yava ama srekli takviye etmilerdi. Fakat
Trk birliklerine de baz yardmlar yaplmt, tki zayf alaydan
oluan 3. Svari Tmeni Ocak aynda blgeye ulamt. Daha
sonra 5. Ordu'dan gelen 16. Tmen de ubat'ta bu kuvvete katld.
Bundan baka Halep'te bulunan 53. Tmen Mart'ta cepheye ye
timiti. Trk birlikleri Gazzeden Birssebi'ye kadar gruplar ha
linde bulunuyordu.
ngilizler, Mart ay banda kuvvetli svari ile Han Yunus a
kar ilerledikten sonra 8 Mart'ta bu mevkii igal ettiler. Ksa sre
sonra El-Ari-Tellrrefah sahasnda byk kuvvetler topladlar.
22 Mart'ta birok ngiliz keif birlii Gazze Vadisi'ne kar ilerle
milerdi ve sonraki gnlerde Han Yunus havalisinde byk
dman kuvvetlerinin toplanmakta olduu grld.
26 Mart'ta Birinci Gazze Muharebesi balad.
Sabah saat 9'da bir tmen, Gazze'nin gneyindeki Trk mev
zilerine kar yayld. Kuvvetli ngiliz birlikleri Telllcuma civa
rnda Gazze Vadisi'ni getiler. Topu ile birlikte iki tugay
Gazze'nin kuzeyine ilerledi. Sabah saat 10'da Gazze kuatlmt.
Trklerin 125. ve 79. Piyade Alaylar ve 81. Piyade Alay'mn 2.
Taburu makineli tfeklerle ve topu ile birlikte ehirde bulunu
yordu. Bunlarla irtibat leden sonra ancak telsiz telgrafla kuru
labildi.
Muharebenin kuvvet noktasn Gazze ehrinin gneyindeki
83 rakml tepe oluturuyordu. ngilizler, iddetli savunmaya
ramen oray almaya ve onun gerisinde bulunan Avusturya ba
taryasna kadar ilerlemeye muvaffak oldular. Hemen yaplan bir
kar saldn tepeyi tekrar Trklerin eline geirdi. Ayn gn iinde
tepe defa el deitirdi; nihayet akama doru ngilizlerin elin
de kald.
ngilizler kuzeyden, doudan ve gneydoudan ehre girdi
ler. ehirde sokaktan sokaa, evden eve muharebe yapld.
ngiliz saldrsn mteakip hemen silah ba eden Cemame

ve Telleria gruplan, Trklerin allagelmi gecikmeleri sebe
biyle Gazze'ye imdat iin ancak leden sonra yrye geebil
diler. 1. Grup dmana Gazze'nin kuzey ve dousundan, 2. Grup
gneyinden taarruz edecekti. Fakat her iki grup ileri yryte
birka defa durdurulduundan, 26 Mart'ta bunlarn bir etkisi
olamad. Ancak 27 Mart'ta sabah saat 9'a doru Gazze'ye yakla
mlar ve kendilerini gstererek Gazze'nin ykn hafifletmeye
balamlard.
Gazze Grubu, cesurca bir savunma ile ehrin gney ksmnda
tutunmaktayd.
ngilizler, imdilik kuzeyden ve doudan yaptklar taarruz
dan vazgemek zorunda kaldlar ve 83 rakml srt da Trklerin
bir sng hcumu neticesinde kaybettiler. Saat ll'de kuatmay
kaldrmakla grevli birlikler Gazze Grubu ile balant kurdular.
ngilizler Gazze Vadisi'nin bat sahiline ricat ediyorlard. Ba
langta dou sahilinde braktklan artlarn da karanlkta geriye
aldlar. Bu ekilde ayn 28. gn sabah vadinin dou sahili d
man tarafndan tamamen boaltld.
Cemame Grubu, ngilizleri vadiye kadar takip etti. Tell
eria ve Birssebi Gruplar 27 Mart akam Telleria'ya geri
ekildiler.
Trkler tarafndan yaklak 1500 ngiliz ls gmld. 12
makineli tfek ve 20 otomatik tfek ele geirildi. Trk birliklerin
den 125. Alay ve Alman subaylarndan Binba Tiller bu arp
malarda byk yararllk gstermilerdi.
Albay von Kress'in komutas altmda iddetli muharebe ile el
de edilen bu muvaffakiyet; ngilizleri, Kanal'dan itibaren uzun ve
sistematik bir ilerleyiten sonra, ciddi bir duraksamaya uratmas
dolaysyla byk bir nem tar.
Savaan Trk birliklerinin, her iki muharebe gnndeki ha
rektnda, phesiz ksmen de olsa birliklerin srekli devam eden
yiyecek skntsna maruz kalm olmasndan ileri gelen baz ke
siklikler ve arzalar meydana gelmiti. Bunun iin birliklere rahat

hareket imkn ve daha byk taarruz kudreti salayan gruplar
halinde tertibat deitirildi. Dman hcumuna en ok maruz
kalan Gazze-Telleria cephesinde kesintisiz bir savunma hatt
kuruldu.
Bu hattn sol kanad dayanakszd ve cephe, birliklerin mev
cuduna gre ok uzundu. Fakat bu mahzurlara ramen durumu
byle kabul etmek zorunluydu.
Trk birliklerinin Nisan ay ortasnda dalm yleydi:
Gazze civarnda: Takviye edilmi 3. Piyade Tmeni
Gazze ile Telleria arasnda: Takviye edilmi 53. Piyade
Tmeni
Cemame civarnda: 3. Svari Tmeni
Telleria civarnda: 16. Piyade Tmeni
54. Piyade Tmeni Birssebi civarnda toplanyordu ve 7. Pi
yade Tmeni de naklolunmaktayd.
19 Nisan'da ngilizler saldrlarn, kinci Gazze Muharebe-
si'yle tekrarladlar. Asl darbe bu sefer Gazze ile Telleria ara
sndaki 53. Tmen'in mevziine yneltilmiti ve Trk cephesinin
merkezi delmek istenilmiti.
19 Nisan sabah saat 5'te Gazze civarndaki 3. Piyade Tme-
ni'nin mevziine kar iddetli topu atei balad. Bu atee deniz
den iki kruvazrn ve ok sayda torpidobot ve sair gemilerin
byk aptaki toplar da katlyordu. Gemilerin atei ancak ok az
bir tesir yapmaktayd.
Bundan biraz sonra, 53. Piyade Tmeni'nin cephesi ok id
detli bir topu atei altna alnd. Saat 8 'den itibaren bunu iddetli
piyade saldrlan takip etti. Bu saldrlar srasnda 53. ve 3. T
menlerin ileri mevzileri ksmen kaybedildi. Fakat bunlarn byk
ksm leden sonra yaplan sng hcumu ile yine geri alnd.
2 04 T rkiyed e Be Sene
53. Tmen'in sol kanadna kar bir saldn srasnda ingilizler,

16. Tmen'in yan ateine ve 53. Tmen'in sa kanadna kar bir
taarruz srasnda 3. Tmen'in yan ateine maruz kaldlar.
ngiliz svarisi de 3. Tmen'in sol kanadna ve 16. Tmen'in
sa kanadna kar hcumlarda bulunduysa da baarl olamad.
3. Trk Svari Tmeni ile Telleria Vadisi'nin gneyindeki
Birssebi mfrezesinin taarruzlar ngiliz svarisini geri ekilme
ye mecbur etti.
Akam saat Tye doru muharebe gevedi.
Dman, genel itibanyla eski mevzilerine kadar geri atlm
veyahut kendiliinden oraya kadar ricat etmiti.
Yalnz Gazze Cephesi nnde dman biraz arazi kazanm
t, buray da, 21 Nisan'da ksmen kendiliinden tekrar tahliye etti.
20 Nisan sabah ngilizlerin sa yanna kar yaplmas d
nlen Trk taarruzu cephane eksikliinden dolay yaplamamt.
O gn le vakti Ordu Komutan Cemal Paa'dan gelen bir telg
rafla, muzaffer muharebe komutan von Kress, byle bir taarruz
hareketinden men ediliyordu.
Trkleri aldatmak iin muharebeden nce ngiliz telsiz telgra
fnn ilan edip duyurduu Gazze gerisindeki bir karma hareketi
tabii ki gereklemedi.
ngilizler meydan muharebesinden sonra yaklak olarak
Tellnnebiye-El aluf-El Mansure-El Merrefe hattn igal ede
rek buray salamlatrdlar ve zellikle sa yanlarna nem vere
rek kuvvet kaydrdlar.
Bu muharebede Trklerin zayiat 391 ehid, 1336 yaral ve
242 kaypt. ngilizlerden 6 subay, 266 er Trklerin eline esir d
mt. ngilizlerin zayiat Trkler tarafndan ok byk sayda
tahmin edilmi ve ngiliz esirleri tarafndan bu tahmin dorulan
mt.
Bundan sonraki aylar iinde bu cephede kayda deer asker
olaylar olmad.
Liman von San ders 205
Fakat kuvvetler arasndaki oran, ngilizlerin srekli yeni

kuvvetlerle takviye edilmesiyle gittike Trklerin aleyhine dn
mekteydi.
Gazze civarndaki lkbahar muharebelerinin, yukarda geni
olarak anlatlmasna, bu cephedeki Sonbahar muharebelerinin
doru bir ekilde anlalabilmesi iin lzum grlmtr.
Anadolu
1917 senesi banda Anadolu sahilleri cephesinde, bu sahille
rin faal olarak savunulmas iin gerekli olduu dnlen bir
harekt yapld. Fakat bu cepheyi tutan 5. Ordu'nun emrinde bir
tane bile sava gemisi bulunmad imdiden gz nnde bulun
durulmaldr.
Mesele, Akdeniz'deki Meis Adas limanna bir baskn yapl
masndan ibarettir. Buras dman birlikleri tarafndan igal edi
lerek toplar, telsiz telgraf istasyonlar ve saire ile donatlmt.
Sahillerimize kar yaplan eitli harektlar iin bir hareket ss
olarak kullanlmaktayd.
Drt haftalk ok zahmetli almalar ile bu hususta hazrlk
yapld. Bir obs ve bir da bataryasnn, demiryolunun son nok
tas olan Baladiz'den itibaren, nce olduka dzgn yollar ze
rinden, sonra yolsuz dalardan arlarak, adann karsnda ka
yalk bir buruna getirilmesi gerekiyordu. Bundan dolay yaklak
50 km'lik bir mesafe boyunca uzayan bir kei ve katr yolu birka
yz amele sayesinde, 3 metre geniliinde nispeten iyice bir yol
olarak geniletilerek dzeltildi. Bu ekilde obsler sahile ulatr-
labildi. zerinden alan da silsilesi 1500 metre, sahildeki burun
2 2 0 metre yksekliindeydi.
6 Ocak'ta bataryalarmz, torpil a ile korumaya alnm olan

liman giriine yaklak 5 bin metre mesafede mevzi almlard.
Toplar bu torpil ann 50 metre geniliindeki geitine dorudan
doruya atelerini yneltebileceklerdi. Cephane yaklak 400 deve
ile getirilmiti. Dman hibir eyin farkna varamamt.
206 Trkiye \efeBe Sene
9 Ocak'ta, topularmz tarafndan kruvazr olarak tahmin

edilen, fakat sonradan uak gemisi olduu anlalan, kl rengi
boyanm byk bir sava gemisi limana girdi ve ihtiyatsz bir
ekilde hemen girite demirledi.
leden sonra saat 1.30'da her iki batarya ate at. Birka
tam isabetten sonra byk gemi ate ald. Gemi artk toplarn
kullanacak bir halde deildi. Daha sonra cephanelii patlad ve
gemi su almaya balad. Ayn 10. gn sabah, gemi iki bacasnn
gerisinden paralanm, n ksm neredeyse tamamen su altnda,
hurda bir halde demirledii mahalde yatyordu.
Bundan baka limanda istim zerine bulunan iki torpidobot
ve silahlandrlm bir ticaret gemisi de pek ok isabet aldlar,
ancak kamaya muvaffak oldular. Adann telsiz telgraf istasyon
lar da bataryalarmz tarafndan yerle bir edildi.
Adadaki dman bataryalar ve torpidobotlar tarafndan a-
tele karlk verilen Trk bataryalar geici olarak geriye alnd
lar.
Bu harekttan sonra Meis Adasndan Trk sahillerine kar
artk hibir baskn yaplmamtr.
Bu kadar n hazrlk ve zahmetlerle kazanlm olan bu bas
knn erefi, daha nce kendilerinden bahsedilmi olan Svari
Yzbas Schler ve stemen Hesselberger ile topu komutam
Binba Schmidt Kolbow ve Yzba Ittmann'a aittir.
Yzba Ittmarn bir sene sonra Filistin Cephesi'nde kendi va
tan iin can verdi.
5. Ordu ancak bu gibi kk teebbslerle muharebe hevesini
canl tutabiliyordu. nk ordu, Trk Genel Karargh tarafndan
birlik, asker ve malzemece srekli soyulmu ve soyulmaktayd.
ubat ay banda ordu, 16. Tmen'i de verdikten sonra, 53. T-
men'i takviye iin taburunu daha 4. Ordu'ya gndermek ve
Mart'ta btn taburlarnn 4. blklerini de 2. Ordu'ya nakletmek
mecburiyetinde braklmt. Bu birlikleri sevk etmeden nce silah
ve er noksanlarn dier birlik mevcutlarndan tamamlamak gere-

tiyordu.
Btn birliklerin uyle srekli olarak paralanmas dolaysy
la, tabiidir ki Trk ordusunda artk hibir st rtbeli alt kadrosu-
nu tanyamaz oldu. Erler de ne komutanlarn ne de arkadalarn
tanr oldular. Eer bir ordunun srekli hatal tedbir ve usullerle
nasl mahvedilebilecei hakknda bir yarma alm olsayd,
phesiz Trk Genel Karargh birincilii kazanrd.
Bundan sonra Nisan aynda Enver tarafndan 5. Ordu'ya; 18
taburunu, Cemal Paa ordusunun 18 Arap taburuyla deitirmesi
hakknda hi duyulmam bir talepte bulundu. ok kesin itirazla
rma ramen Enver bu deiiklik hakknda srar ettiinden aa
daki telgraf Alman Sefiri Khlmann'a gnderdim;
23 Nisan 1917
srarl ve ciddi tavsiyelerime ramen Enver Paa; 4. Ordu'nun
gnderecei Arap taburlarnn, 5. Ordu'nun taburlan ile deitiril
mesini imdi emretti. Yrrlkte olan nceki emre gre deitirile
cek taburlarn adedi 18'dir.
4. Ordu'nun verecei taburlarn dman nnde kullanlmaya
tamamen elverisiz bir hlde olduklarn oradaki Alman subayla
rndan rendim. Bu taburlar, ne talim ve terbiye edilmi ve ne de
disiplin altna alnmlardr.
Alman komutas altnda bulunan 5. Ordu iin byle bir deiik
liin asker! adan imknszl konusunda Binba Niemann'a ge
rekli bilgi verilmitir. Bu durum siyasi adan da; hemen hemen ta
mamen Rumlarla meskn olan geni ve dank sahillerin muhafa
zasnda disiplinden mahrum birliklerle, her tarafta sahile yakn olan
ve dmann igali alfanda bulunan adalara yaplacak casustuk ve fi
rarlarn engellenemeyecei ilave olunabilir. Bundan dolay, 5. Ordu
komutanlndan istifamn kabuln ricaya mecbur oldum. mpara
tor hazretlerine arzn rica ederim.
Uman von Sanders
Anlamazln halli iin General Ludendorff mdahale etmi,

ti. 28 Nisan'da ona u raporu yazdm:
"Eer tamamyla disiplinden yoksun olan Cemal Paa'nn Arap

taburlan Anadolunun Trkler tarafndan bask altnda tutulan Rum
sahil ahalisi arasna sokulacak olursa burada siyas ve asker ilerin
idare olunamayaca kanaatindeyim.
Bu hlin, Rum ahali, btn cephe boyunca sahilden birka ki
lometre uzaktaki adalarda ve ngiliz gemilerinde bulunan Venizelos
birlikleriyle temasa getii takdirde, imdiye kadar henz bozulma
yan bu yegne Trk cephesinde kt sonular douraca muhak
kaktr.
28 Nisan'da Almanya'daki Asker Kabine bakarundan ierii

aada olan bir telgraf aldm:
"mparator hazretleri, sizin imdiki durumda ordu komutanl

ndan ekilmenizin uygun olmayaca fikrindedir. mparator,
kan anlamazln halledilmesi iin bir yol ve are bulunabileceini
ifade ediyorlar. Bu konuda imknlar kullanlmaldr... vs.
te daima byle oluyordu. Ben ne zaman Trk Genel Karar

ghnn adeta manasz olan tedbirlerine kar muhalif vaziyet alr
ve son kararm verirsem, yumuak ve anlayl davranmam iin
talimat alr ve yerimde kalmaya mecbur olurdum.
General Ludendorff'un tesir ve mdahalesi ile o zaman En
ver'in deiiklik emri sadece drt tabura indirildi.
Bu sralarda, Trk asker adliyesinin nasl iledii konusunda
ksa bir bilgi edinmek frsatm da bulmutum. Alman subay sfa
tyla bu ilere mdahale etmek benim iin yasakt. Ne ben, ne de
benim Alman kararghm Trk ceza kanunlarm bilmediimiz
den ve yaz diline de vkf olmadmzdan, byle bir mdahale
gerekten de uygun deildi.
zmir'de tannm bir Rum ailesinin olu bir subayla kavga

ettii iin tutuklanmt. Bu konuda benim yardma olmam rica
edildi.
Tercmann tercmede yapt bir hata sonucu olarak, askeri
tutuklulann bulunduu binaya gtrldm.
eriye girdiim zaman tutuklulann eya olarak duvar kenar
larnda bulunan kerevetler zerinde yakmakta olduklarn gr
dm. Tutuldular hep birden etrafm sardlar ve tercmanm vas
tasyla benim yardmm rica ettiler. Bunlarn byk ksm, bug
ne kadar neden hapsedildiklerinin bile kendilerine sylenmedii
ni ifade ettiler. Dier bir ksm da, olay mahallinde bulunmadkla-
n halde, cinayet veya hrszlkla itham olunduklarn anlatyor
lard.
Her halde bu durum, tamamyla keyfi ve mesnetsiz bir kanun
karsnda bulunduklarn hisseden pek ok zavall insann yar
dm talebiydi.
Tutuklulann bal bulunduu Trk askeri adliye memurlan-
n buraya getirttim ve her tutuklunun neyle sulandn bu me
murlar huzurunda syleterek bu adamlarn hi olmazsa ifadeleri
nin niin alnmadm sordum. Genellikle aldm cevap, ahitle
rin ve ilgili kiilerin uzak ve muhtelif harp cephelerinde bulun
malarndan dolay tahkikat ve sorgulamaya imdilik imkn ve
mahal olmad zerineydi. Bunun zerine kendilerine unu sor
dum: "Bu ahitlerin ve ilgililerin en balcalar bu srada mesela ehid
oldularsa ne yapacaksnz? " Bu soruma hibir cevap veremediler.
Bu tyler rperten durumu hemen Envere yazdm. Baka bir
ekilde resm olarak etkili olmam mmkn deildi.
Yldrm
2. Ordu'nun byk taarruz hareketi -ki baarszla urad

yukanda zikredilmiti- Erzurum'un dmesinden sonra ba
lamt.
Badatn kaybedilmesinden sonra da; her ynden ok nem
tayan bu ehrin ngilizlerden geri alnmas iin aka bir taar
ruz maksadyla -fakat byk zorluklar dikkate alnmakszn-
Yldnm Ordular Grubu kuruldu.
lk defa I. Napolyon'un Msr Seferi srasnda Trkler tarafn
dan kullanlm olan Yldrm tabiri bu defa yine kullanld.
Yldrm tekilatn burada biraz aklamam lzmdr. nk
Trkiye'de Alman faaliyetinin ve bununla beraber Alman Asker
Heyeti'nin de imdiye kadar dayand esas, bu tekilatn
kurulmasyla tamamen deiiyordu.
Bu esas; Trkiye'ye mutedil bir ekilde asker yardm yapl
masndan ibaretti. Sulh zamannda bu yardm ordunun dzen
lenmesiyle snrlyd. Harp zamanna gelince; Alman subaylarnn
saysnn biraz daha artmasndan, Sina Cephesi'ne bir-iki Alman
tekilat ve baz bataryalarla uak tekilat, bu cepheye ve dier
cephelere otomobil kollan gnderilmesinden ve bunlardan baka
para ve sava malzemesi verilmesinden ibaret kalmt.
Almanlar; askeri retmen ve ksmen de -Trklerle beraber
almak zere- birlik komutan mevkiinde bulunuyorlard. Fakat
komutanlklarnda Alman ve Trk subaylan arasnda ortaya
kan baz anlamazlklar -ksmen byk mnakaalarla- bir yete

kadar hallediliyordu.
Yldrm ise; bsbtn baka bir esas zerine kurulmutu.
Bunun banda, bir Alman ordu komutam ile Alman tekilat tar
zna gre yaplm bir ordular grubu karargh bulunacak ve bu
kararghn subaylar tamamen Alnanlardan olacakt.
Ordular grubu; baz Alman birlikleri ve oka Alman yar
dmc tekilat ile bunlara katlacak olan Trk ordularndan mey
dana gelecekti. Trkiye cephelerinde savam sevk ve idaresine
ok fazla etkisi olan iae skntsnn yaratt byk zorluklar
hafifletip kolaylatrmak zere Yddnm'a; Alman para yardm
olarak -o zaman iin tedariki cidden ok g olan- be milyon lira
altn para ayrlmt.
Yldrm Ordular komutanlna; Prusya eski Harbiye Nazn
ve daha sonra Alman Ordulan Genelkurmay Bakan olan ve en
son Romanya'da bir ordu komutanln stlenen General von
Falkenhayn tayin edilmiti. Bu zat -balangta incelemede bu
lunmak zere- 7 Mays'ta stanbul'a geldi.
Yldrm Ordulan'na Almanca verilen unvan "F. Ordular
Grubu" idi. ''F' harfi Falke kelimesinin karlyd.
ncelikle burada F. Ordular Grubu'nun -Prusya Harbiye Ne-
zareti'nin 2 Temmuz 1917 tarihli emriyle de tayin edilen -sava
dzenindeki Alman birlik ve tekilatn veriyorum:
1- F. (Falke) Ordular Grubu Komutanl
2- II numaral Paa Karargh
3- U karargh taburu (piyade)
4- er blkl ve 701,702,703 numaral piyade taburu
5- Altar tfekli makineli tfek bl
6 - iki makineli tfekli svari takm
7- Drder hafif toplu bomba birlii
8 - Bir topu taburu karargh
9 - ki batarya hafif sahra obs (16 modeli)

10- Bir batarya sahra topu (16 modeli)
11- Bir hafif cephane kolu (karma)
12- Bir havan topu takm (hafif cephane kolu ile)
13- ki da obs takm (hafif cephane kolu ile)
14- Bir batarya uaksavar topu
15- Bir otomobil cephane kolu (hafif bomba toplan iin)
16- Bir istihkm mfrezesi (patlayc malzeme takm ve hafif
kpr malzemesiyle)
17- Bir ordu telefon mfrezesi
18- Bir tmen telefon mfrezesi
19- ar telsiz telgraf istasyonu
20- Be hafif telsiz telgraf istasyonu
21- Drt uak mfrezesi
22- Bir shhiye bl (No: 300)
23- ki seyyar hastane (No: 218 ve 219)
24- Otomobil kademesi
Yldrm Ordular Grubu Karargh; 65 Alman subay ile sade
ce birisi st rtbeli olmak zere kk rtbeli 9 Trk subayndan
oluuyordu.
Bu tekilat ile Almanya Trkiye'ye bu ana kadar olduu gibi
sadece istenilen yardm yerine getirmiyor; Trk ordu mekaniz
masnn iine nfuz ederek bu ekilde byk bir sorumluluk alt
na girmi oluyordu. Bundan dolay meydana gelecek bir baar
szln Almanya hesabna geirilecei phesizdir.
Almanya merkez makamlar, Trk ordusunu ve Trk mem
leket ve ahalisini hakkyla tanm ve deerlendirmi olsalard
artrlmasna karar verilen yardm iin her halde baka yollar se
erlerdi.
214 T rkiyede B e Sene
Trkiye'nin asker durumu hakknda hemen hemen buuk

senelik bilgi ve tecrbeye sahip olan Alman Asker Heyeti tama
men unutulmu, bahsedilmi olan plan ve tekilattan kesinlikle
haberdar edilmeyerek bir oldubitti karsnda braklmtr.
Anlalmas g olan bir nokta da udur ki; Trk Genel Ka
rarghnda uzun zamandan beri topu, nakliye, ulam vastalar
ve salk hizmetlerinde alarak bu hususta pek ok bilgi ve tec
rbe elde eden Albay Schlee, Bischof ve Potschemick ile smrge
savalarnda uzun seneler bulunmu, tecrbe ve hizmeti ile tema
yz etmi olan Trkiye Sahra Shhiye Hizmetleri Reisi Doktor
Jungels gibi Alman Asker Heyeti'ne bal sekin kiilere nceden
danlmamt. Grevinde fevkalade gayreti grlm olan Tr
kiye'deki Alman salk hizmetleri reisi Profesr Doktor Collin'in
bile bahsedilen tekilat hakknda gr alnmamt.
Yldrm tekilatn kuranlarn dncesine gre, gya bu
tekilat Badat'n dmesinden sonra birdenbire meydana gelmi
ti ve kurulu tamamlanana kadar esaslar ve ayrntlar Alman
Asker Heyeti'nden bile gizli tutulacakt.
Bu meselede Trkiye'deki Alman Asker Heyeti'nin ihmal e-
dilmesi Alman ordular genelkurmay bakannn emri zerine
olmamtr. 1917 Kasm aynda; Kreuznach'daki Alman Genel
Karargh'na arlmtm.
General Ludendroff orada bana sylediine gre, kendisi
Yldrm iin yaplan btn tekliflerin benim olumlu ynde gr
m ile yapldn dnerek kabul ediyormu ve btn bu te
ebbsn sorumlusu stanbul'daki Alman asker delegesiymi.
Daha nce de bahsedildii zere Yldrm'm ilk ii; Badat'n
geri alnmasyd. lk hazrlk tedbirlerinden olmak zere Trk
Genel Karargh tarafndan 11 Haziran 1917'de Cerablus'ta Frat
Menzil Mfettilii kuruldu.
Ayn ay ierisinde otomobil subaylar -stemen Khner ve
stemen Herkner- vastasyla Halep-Hit yol ksmnn kefinin
yaplmas emridildi. Kefin esas her biri er tonluk 500 adet
ykl kamyondan oluan bir nakliyenin yaplmasyd. Bundan

baka gerekli olan malumat; yani gerek yrylere ve gerek
harekta sahne olacak mntkalardaki yollarn hli ile deiik
mevsimlerde ime suyunun bulunup bulunmad hakknda ge
rekli bilgiler nceden yeteri kadar renilememiti.
Daha sonra ordular grubu tarafndan yaptrlan keifler ve
yine dier suretlerle yaplan aratrmalar, bu plann uygulanma
imknlar hakknda ok eitli tereddere meydan vermitir. Bu
tereddtler son kararn alnmasn mecburen geciktirmekteydi.
Ekserisi Trkiye'yi ve Trk ordularnn durumunu ok az ta
nyan veyahut hi tanmayan subaylardan oluan Yldrm Alman
karargh iin yabanc bir memlekette byk zorluklar ortaya
kmaktayd. Bu subaylardan bazlarnn nceden Trkiye'de ha
rita hazrlama iiyle uram olmas veyahut Trk ordusunda
her hangi bir vazife ile istihdam edilmi bulunmas ve yine Yld
rm kararghnda bir ka Trk subaynn da bulunmas; bu zor
luklar gidermeye ve hafifletmeye yetmiyordu.
Kararghn Alman subaylar tabiidir ki Alman cephelerinde
kazandklar tecrbeleri kendi hareketleri iin esas kabul ediyor
lar ve verilen emirlerin burada da Almanya'da olduu gibi her
zaman uygulanp yerine getirileceini zannediyorlard. Bu zan
ok hatalyd ve bu sebeple eitli kesinti ve arzalara yol ayor
du.
Trkiye'de gayet gzel planlar, kt zerinde mkemmel
emirler hazrlanabiliyorsa da bunlarn yerine getirilmesi istenildi
i zaman ya baka bir ekilde yapld veyahut muhtemelen hi
yaplmad grlr.
Tercmanlar bile srekli anlamazla sebep oluyordu. Emir
leri yerine getirmekle grevli olanlarn sebep olduklar anlamaz
lklar ise bundan daha fazlayd. Bu kiiler Alman emir ve kararla-
nm kalben itirazsz olarak ok nadiren tasdik ve kabul etmektey
diler. Onlarn kanaatine gre bu korkun Alman acelecilii l
216 T rkiye'de B e S en e
zumsuzdur ve bu yzden birok ey istenilenden baka bir ekil,

de gerekleecekti.
Kuran- Kerim'de yazl olan Arapa "El acelet mineeytan"
cmlesi gibi bu din kitabnda bulunan kutsal esaslar; Trklerin
daha baka birok konulara ait karakterlerinin anahtar hakknda
bize malumat vermektedir.
Pek ok ynden hrmete deer olan Ordular Grubu Kurmay
Bakan Albay von Dommes, Trklerin snrsz olan kaytszlk ve
geveklii karsnda phesiz pek ok kere ac ac iini ekmitir.
Trkler arasnda; dorudan doruya red cevab vermek ne-
zaketsizlik olarak kabul edildii iin Yldrm tarafndan talep
olunan her eye; merkez makamlardan vaatlerde bulunulur ve
fakat bu vaatler tamamen baka bir tarz ve yolda yerine getiri-
lirdi.
Yldrm bir Alman tekilat sayld iin daha en batan iti-
baren Trk subaylar arasnda olumsuz dncelerle karland
na hi phe yoktur.
Bu menfi kanaatler vilayetlerde ksmen sivil memurlara ka
dar eitli mevki ve makamlarda gizli bir direnme meydana ge
tirmekteydi.
En bandan beri Alman Asker Heyeti; Yldrm'a kar, yap
labilmesi mmkn olan yegne hareket yolu olmak zere, yapa
bilecei her eyi yaparak kaytsz artsz yardmda bulunmakta
tereddt etmemitir. Fakat Yldrm Ordular Grubu, memleketin
ve idarenin zel durumlar asndan, tecrbe sahibi kiilerin caiz
grmeyecei birok tadilat -zellikle menzil ilerinde- yapma
gayretinde olduundan bu yardmn yerine getirilme tarzna bir
snr ve derece tayini her zaman kolay bir mesele deildi.
Menzil hatlarnn Almanlar tarafndan idaresi konusunda
Alman Asker Heyeti ile Yldrm arasnda yazn kararlar alnm
Bu cmle ayet-i kerime veya hadis-i erif deildir. Uman Paa'nn bu beyanat
yanltr, (t.h.n)
ve Istanbul-Halep mntkas Alman Asker Heyeti, Halep'in g

neydousundan itibaren Musul dhil olmak zere olan mntka
da Yldrm tarafndan stlenilmiti. Alman Asker! Heyeti; icabna
gre Halep'e kadar Yldrm iin olan btn sevkyatn tertibat,
tekilat ve idaresi ilerine bakyordu.
Almanlarn Asya Kolu; Yldrm iin yeni tertip edilen bir
mfreze olup bunun daha nce F. Ordular Grubu" tekilat ema
snda gsterildii zere "II Numaral Paa Karargh" adyla bir
karargh ve yine ayn emada gsterilen dzende birok birlii
vard. Asya Kolu'nun esas kuvvetini 701, 702, 703 numaral Al
man piyade taburlar oluturuyordu. Bu taburlarn kadrosu scak
iklime dayanabilecek askerlerden seilmiti. Taburlar ar ve hafif
makineli tfekler ve bol miktarda bomba toplan ile kapsaml bir
ekilde donatlm ve eksiksiz bir birlik hline getirilmek zere
her birine birer svari takm ile topu ve istihkm birlii de ve
rilmiti. Asya Kolu; Albay von Frankenbergin komutas altn
dayd.
Askerlerin haddinden fazla bol ahs ve shh donanm; bun
larn senenin her mevsiminde scak iklimlerde istihdam edilebil
mesini salayabilecek ekilde hesaplanarak verilmiti. Asya Ko-
lu'na, Trkiye'de allm olandan ok fazla saylabilecek derece
de araba bile verilmiti. Fakat bu arabalar iin gerekli hayvanlar
ancak Trkiye'den satm alnabilecek ve ok sayda nakliye askeri
de Trk erlerinden tedarik edilebilecekti. Bu tekilatn kurulup
faaliyete geirilmesi iin uzun zamana ihtiya olup kesintiye u
ramadan icras da mmkn deildi. Asya Kolu'nun btn bu
tekilat ve ilave birliklerinden dolay, tek hatl olan demiryoluyla,
stanbul'dan cepheye nakli -Trk askerinin allm olan basit
nakliye ihtiyacna oranla mkemmel olarak kabul edilebilecek
derecede ok vagon ve trene ihtiya gsteriyordu. Arkas kesil
mi Alman birlikleri malzeme ve ihtiyacnn ve yeni gelen tekila
tn cepheye nakledilmesi ise daha byk zorluklara sebep olmak
tayd.
Alman birliklerinin Trkiyede devaml bir yabanc olarak ka

laca, Osmanl Hkmetinin uzak hudutlarnda bu birliklerin
sava kabiliyetini korumak iin, benzer Trk birlikleri menzil
ihtiyalarna oranla yaklak misli kuvvet sarf gerektii Al
manya'da tamamen anlalmam olsa gerekir.
Asya Kolu'nun fazlasyla olan ihtiyalaryla Yldnm'a katlan
dier Alman birliklerinin malzeme ihtiyacm karlamak iin Al
man menzil askeri saysnn sonradan bir hayli artrlmas gereki
yordu. alnma ihtimali dolaysyla her byk nakliyata muhafz
olarak asker ayrlmas mecburiyeti vard.
Yldrm iin ayrca Alman menzil erleri verilmediinden
yksek ihtiyacn ksmen Alman birlik ve tekilatndan karlan
mas zorunluydu. Bu da cepheyi kesinlikle arzu edilmeyen bir
derecede zayflatyordu.
Cephe mevcudundan her halde daha fazla sayda bir Alman
kuvveti; menzil hatlarnda, cephe gerisinde istihdam ediliyordu.
Bahsedilen btn bu zorluklar; Asya Kolu'nun byk ksm
nn Halep'e nakli iin hafta ve aylarca beklenmesi ve 1917 Kasm
ayma kadar Haydarpaa'daki ordughlarnda kalmasn gerek
tirmiti.
Herkesin bildii zere; Yldrm'm hedefi, 1917 Sonbahar'nda
Badat'tan, Sina Cephesine yneldi. kinci Gazze Muharebe-
si'nden beri Ingilizler Fistin Cephesi'ni, Trklerin vaziyetini ke
sin bir ekilde tehdit edecek tarzda srekli takviye ettiler.
Badat'n geri alnmas planndan tabii ki ngilizler haberdar
olmulard. Onun iin buna mani olacak en etkili yol olmak zere
Filistin'e iddetli bir saldn yaplmasna karar vermilerdi.
O srada Trk Genel Karargh; 1917 senesi yaz mevsiminden
istifade ederek toplayabildii btn birlikleri Badat veyahut
Filistin cephesi iin hazrlamaktayd.
Yaz banda 7. Ordu'nun kurulmas emredildi. Bu ordu 3. ve
bu zamana kadar Galiya'da kullanlan 15. Kolordulardan olua-
t akt. 7. Ordu'nun komutanl Enver tarafndan balangta

i V ehip Paa'ya verildi. Ancak ksa bir sre sonra vazgeilerek ko-
[ j^utanla Mustafa Kemal Paa tayin edildi. Lkin onun da bu
grevde kalmas ya istenilmedi veyahut kendisi kalmak istemedi.
I 7 . Ordu hareket ve faaliyete balamadan nce Mustafa Kemal'in
I yerine Fevzi Paa getirildi.
Toroslarm gneyine evki gereken birliklerin ekserisi stan-
I bul'da ikmal ve takviye edilecekti. Bu birliklerin kymeti; daha
[ nce bahsedilen sebepler dolaysyla azalm olduu gibi uzun
i sren nakliyat srasnda meydana gelen ok saydaki firarlar y
znden birliklerin mevcutlan da nemli lde azalmaktayd.
11 Haziran 1917'de 19. Tmen'in Galiya'dan, 20 Haziran'da
[ 5 0 . Tmen'in Makedonya'dan nakline baland. 1 Temmuz'dan
itibaren de anakkale'deki 24. Tmen'in gnderilmesine baland.
I 8 Austosta Galiya'dan 20. Tmen ve 18 Austos'ta Aydn'dan
I 5 9 . Tmen ve bunlan takiben Eyll'de anakkale'den 42. Tmen
[ hareket ettiler. Bu birliklerin tamamna hareket hedefi olarak Ha-
| lep gsterilmiti.
Dou Cephesi'nden de nceden 2. Ordu'ya bal olan 48.
I Tmen ve 3. Ordu'nun Kafkas Svari Tugay Austos aynda
r hareket ettirildi.
Yldrm Karargh Austos ay sonunda Halep'e nakledildi.
lk ve mhim hareketin Filistin'de yaplmas kararlatrldk-
[ tan sonra Trk Genel Karargh'ndan aadaki emir verildi; bu
I emir eitli makamlara Ekim ay banda ulamtr:
Genel Karargh Harekt ubesi

1/235
Gizlidir
4. Ordu'ya,
Yldrm Ordular Grubu'na
1-4. Ordu Komutanl lavedilmitir.
2- Bahriye Nazr Korgeneral Cemal Paa, Suriye, Filistin, Hicaz

ve Yemen'deki birliklerin komutanlm, Suriye ve Bat Arabistan
Genel Komutanl ad altnda yerine getirecektir.
3- Yldrm Ordular Grubu'na mensup 7. Ordu, Sina Cephesi'ne
naklolunacak ve bu ordu Sina Cephesi'nde bulunduu mddete,
hlen Sina Cephesi Komutanl'na mensup birlikler Yldrm Grubu
Komutanlnn emri altna girecektir.
4- Yldrm Ordular Grubu; Sina Cephesi ile Kuds sancan
daki asker harekt bamsz olarak idare edecek ancak bu harekt
tan Suriye ve Bat Arabistan Genel Komutanl'm haberdar edecek
tir... vs.
Enver
Trk Genel Karargh nm bu tertibatnn daha ak olarak an

lalmas iin ilave etmek gerekir ki; imdiye kadar Albay von
Kress komutasnda Sina Cephesi ni oluturan birlikler 8 . Ordu
adyla Yldnm'n emrine girdiler ve 7. Ordu da Sina Cephesi'ne
getirildi. Bu iki ordunun harekt blgesini, kuzeyden Akdeniz'de
Kuds sancann kuzey snn, batdan da Lt Gl ile snrlyd.
Irak harektnn idaresi de Yldnm'n emrindeydi.
Suriye ve Bat Arabistan Genel Komutanl'na ait birlikler; 7.,
8 . ve 12. Kolordular ile Hicaz Seferi Kuvvetleri idi.
Sina Cephesinin Yldrm (F. Ordular Grubu) tarafndan dev

ralnmas iinin, Bahriye Nazn Cemal Paa ile baz anlamazlk
lar karmas normaldi. nk Cemal Paa, 1914 Sonbaharndan
yani yaklak seneden beri o blgenin genel komutanlnda
bulunmu ve btn o memlekette kendisini kral gibi gstermiti.
Filistin cephesinin yan ve geri mntkasnda komutay Cemal
Paa'ya vermek suretiyle hl yoluna gidilen bu hareket tarz, sa
van ilerlemeye veya gerilemeye balamasyla beraber bozulma
ya mahkmdu.
Belirgin ortak snrlar tayini ile anlamazlk kmasnn nne
geilmesi mmknd. nk taraflar vadide birbirlerine dayana
rak ortaklaa almak mecburiyetindeydiler.
Bundan baka Cemal Paa'nn sivil memurlar zerinde o ka

dar nfuz ve tesiri vard ki Yldrm Ordular Grubu'na mahalli
kaynaklardan yardm edilmesi mutlaka onun emir ve onayna
balyd- Toroslardan itibaren Enver'in nfuzu az ok knlyordu.
Eski mevkiinden oynatlan Cemal Paa'nn ise byk yardmlar
yapma arzusu yoktu.
Cemal Paa, Aralk aynda Suriye ve Bat Arabistan Genel
Komutan unvanyla izin alarak stanbul'a dnd ve dier grevi
olan Bahriye Nazn ileriyle megul olmaya balad.
Bu suretle Cemal Paa'nn emri altndaki birlik ve asker ma
kamlar da Yldnm'n emrine girdi.
Yldnm'n emrine verilen sahada ilkbahardan beri meydana
gelmi olan olaylar aada zetlenerek anlatlmtr:
Irak
18. Kolordu 11 Mart 1917'de dman cephesinden, yaklak
olarak Badat'm 22 km. kuzeyine ekilmiti.
6 . Ordu imdi, Dicle'deki 18. Kolordu ile Cebel-i Hamrin'de
bulunan 13. Kolordudan oluan iki grup halinde hareket ediyor
du. 13. Kolordu emrine, 25 Mart'ta Deli Abbas civarnda bulunan
14. Tmen verilmiti.
9 ve 10 Nisan'da 18. Kolordu'nun her iki tmeni; birok mu
harebeyi mteakip Samarra gneyindeki stiblt'ta hazrlanm
olan mevzilere ekildiler.
Ruslar, Kzlrabat'a kadar ilerlemiler ve ngilizlerle bir sre
liine irtibat kurmulard.
18. Kolordu byk zayiatla sonulanan muharebeleri mtea
kip 22 Nisan'da mecburen Samarra zerinden Dr'a kadar geri
ekildi.
Bu ekilde Badat-Samarra hattnn son noktas terk edilmi
: oldu. Demiryolu hatt ile malzemesi daha nceden tahrip
. edilmiti.
222 Trkiye \'de B e Sene
Bu srada 13. Kolordu Demirkap gneyinde bulunuyordu.

Mays ay ortasnda 14. Tmen tekrar Tikrit'teki 18. Kolordu'ya
katld. Yldrm'm olaylara dhil olduu zaman da ite bu za
mand. Scak mevsim, harekta bir dereceye kadar sknet ge.
tirdi.
Trklerin istihbaratna gre o srada Felluce ile Fratm sol sa
hilindeki kanal Ingilizler tarafndan ok kuvvetli tahkim edilmiti,
28 ve 29 Eyllde ngilizler tarafndan Ramadiye civarndaki
Frat Grubu'na baarl bir taarruz yaplm ve bu taarruzda Trk
birliklerinin byk bir ksm esir dmt.
Nisan aynda Makedonya'dan geri dnen 46. Tmen ise hlen
Dicle tarafna doru yrmekteydi.
Elde edilebilen bilgiye gre tngilizlerin Badat cephesinde 1 ,
ve 3. Hint Kolordular bulunuyordu.
Dman tmenlerinden 3., 7., 13., 14. ve 15. Tmenlerle bir
svari tmeninin varl haber verilmemiti. ngilizler Badat-
Bakba arasnda bir dekovil hatt ina ve Badat-Samarra hattn
da kendileri iin tekrar tamir etmilerdi.
Sonbahar'da; ngilizlerle Ruslar arasndaki balant kesilmi
durumdayd.
Yava yava ama srekli bir ilerleme ile ngilizler; 6 Kasm'da
Tikrit'i igal edip bu ekilde yaklak olarak Badat'n 150 km.
kuzeyine kadar ilerlemi ve Musul'a da yaklak 200 km. yakla
m oldular.
18. Kolordu; Fethiye mevziine geri alnd.
Msr
Yaz aylar boyunca birok defa Birssebi'ye kar kuvvetli n
giliz svarisi keif ve harektta bulundu. Dmann demiryolu
hattnn inaat da Birssebi istikametinde yava yava ilerlemiti.
Yaz ortasnda Trk tarafnn durumu yleydi:
Gazze'nin gneyinde 7. ve 53. Tmenler, bunlarn dousunda

Telleria'ya doru 54. Tmen, Telleriamn gneybatsnda
1 6 . Tmen, Birssebi'de 27. Tmen ile 3. Svari Tmeni, Huta
ihtiyat olarak 3. Tmen bulunmaktayd. lkbahar'da Roman

yadan getirilen 26. Tmen Remle civarnda toplanyordu. Bu
tmen balangta geici olarak Genel Karargh emrinde idi. Son
radan 20. Kolordu emrine verildi.
Eyll aynda ngizler; sol kanatlarnda Trk mevzilerine bi-
raz yaklamlard. Bunlarn o zamanki btn kuvveti 8 tmen
olarak tahmin ediliyordu.
Trk tarafnda ayrca, yeni gelmekte olan takviye birliklerinin
vaziyeti aadaki gibiydi:
24. Tmen Remle'de toplanmakta; 19. Tmen, 24. Tmeni ta
kip ederek Remle'de toplanmak zere bulunuyor; 59. Tmen,
sahra topusu olmadan Halep'teydi. 20. Tmen'in de Haydarpa
a'dan nakline 12 Eyll'de balanmt.
1917 senesinde btn engel ve zorluklara ramen bu kadar
ok birliin Anadolu demiryolu hatt ile Suriyeye naklinin mm
kn olmas artc olmakla beraber takdire deerdi. Hlbuki
sonraki 1918 senesi Mart ay bandan Sonbaharna kadar stan
bul'dan cepheye tam olarak bir tmen bile naklolunamamtr.*
2. Ordu'dan gelip am-Dera arasna taksim edilmi olan 48.
Tmen, 8 . Kolordu'ya bal olarak bu ekilde Suriye ve Bat Ara
bistan Genel Komutanl emrimdeydi.
2. Ordu'dan ayrlan 1 . Tmen Kasm ay sonunda ama ula
t srada, daha nce yine 2. Ordu'ya bal olan 11. Tmen de
Halep'e gelmek zere emir almt. Bu iki tmen de Filistin Cep-
hesine tahsis edilmiti.
Yldrm, Falkenhayn'n emri altndayken mmkn olabilen nakliyat. Yktran,

Liman von Sandersin emri altna girdikten sonra acaba neden mmkn olamad!
Bunun sebebini yine en iyi Liman'n bilmesi lzmd. (t.hj \)
1917 Kasm ayndan 1918 Mart ay bana kadar cereyan eden

olaylar anlatmaya gerek grmyorum. nk bu olaylar tama
men Alman komutas altnda cereyan etmi olduundan ayrnt
larndan haberim olmamtr.*
Yalnz genel hatlanyla nemli grdm u noktay anlat
mak lzmdr:
1917 senesi Haziran aynda Dou eria toprann limann
oluturan Akabe, Trklerin elinden km ve ksa bir sre sonra
oraya erif Faysal girmiti.
En sonunda F. Ordular Grubu (Yldrm) iin neme deer
olan bir olay da; 6 Eyll'de Haydarpaa stasyonu'ndaki byk
cephane ynlarnn havaya umas sonucunda rhtm ve demir
yolu binalarnn byk bir ksm ile zahire ambar ve yiyecek
malzemesi depolan ve saire birlikte mahvolmutur. Avrupa'nn
hemen yansn geerek gelmi olan cephanenin -o zaman duyul
duu zere- bir sandn hzlca atlmasyla patlayacak ekilde bir
kaza olmad phesizdir. Bundan dolay Trkiye'nin harp
harektna zarar verip kesintiye uratmak iin bu patlamann
kasten yaplm olduu akla daha yakndr.
Bu olaylar, Hseyin Hsn Emir Bey'in "Yldrm" adndaki eserinde btn

aynntlanyla anlatlmtr. (t.h.n)
Trkiye'nin Yldnm'm Haricindeki
Cephelerin Olaylar
Trkiye'nin dier cephelerinde kbahardan itibaren 1917 se

nesi sonuna kadar nemli bir olay cereyan etmemitir.
K afk asya
Ruslar Nisan ay sonunda 2. Ordu cephesinde baz mevkileri
kendiliklerinden terk ve tahliyeye baladlar ve baz birlikleri geri
ektiler. 1 Maysta Ttirkler Mu'u tekrar savamadan ele geirdi
ler.
3. Ordu cephesinde ise Mays aynda biraz keif kolu faaliyeti
ile mnferit topu atlan meydana geldi. Mteakip yaz aylarnda
her iki ordu cephesinde sknet hkm srd.
Rus birliklerinden bir ksmnn geriye ekilmesi; k mevsi
mine kadar devam etti. Kasm aynda 3. Ordu cephesinde ok az
harp faaliyeti meydana gelmitir. Espiye, Giresun, Terme, Sinop
gibi baz Trk limanlan ara sra birka Rus gemisi tarafndan taciz
edildi. 7 Aralk'ta yaplan mtareke ile bunlar da sona erdi.
A n ad olu
Trk Genel Kararghnda gayet gzel hazrlanarak Alman

Genel Karargh'na da gnderilen harp dzenleri, 5. Trk Ordu-
su'na dair, orada ok yanl dnceler dourabilirdi. Nitekim
2 26 Trkiye \d e B e Sene
1917 Temmuz ay iinde Trk Genel Karargh tarafndan Gene

ral Ludendroff'a 5. Ordu'dan iki tmenin Temmuz ay sonunda
ve iki tmenin de Austos ay sonunda kullanlabilecek bir hlde
olaca bildirilmitir. Ben bu bilgiyi; aaya aynen aldm yaz
ile dzeltmek zorunda kaldm:
20 Temmuz 1917
Temmuz ay sonunda iki ve Austos ay sonunda tekrar iki
tmenin kullanlabilecek bir halde olacana dair size verilen bilgi
pek doru deildir.
Temmuz ay sonu iin u eksiklikler vardn
a- 60. Tmen: Bugnk 20 Temmuz tarihinde bu tmene ay
rlm alt sahra bataryasndan henz be bataryas eksiktir. Bundan
baka yine bu tmene ait 9 makineli tfek takm ve daha birok ay
rnt mevcut dedir.
b- 61. Tmen: Bu tmenin de henz 4 sahra bataryasyla 9 ma
kineli tfek takm ve daha birok ihtiyatan noksan bulunmaktadr.
Austos sonu iin de unlar vardr
c- 47. Tmen: Bunun yalnz bir piyade alay, kadro mevcudu
nun yaklak yans kadar bir sayda askerle oluturulmutur. T
menin geri kalan ksmlan ise henz kadrodan ibarettir ve toplam
says 600 kiidir. Toplan, makineli tfekleri ve hayvanlar hi yok
tur.
d- 49. Tmen: Bu tmen de henz kadrolardan ibarettir ve top
lam olarak 600 mevcutludur. Toplan, makineli tfekleri ve hayvan
lan yoktur.
Bu drt tmene gerekli ikmal erleri; u andaki byk glkler
dolaysyla ancak zar azar toplanabilecek erler ile tedarik ve temin
olunabilecei... vs.
Liman von Sanders
Birlikleri firari erler ile ikmal ve takviyeye imkn olsayd,

mevcudu kadro fazlasna bile ykseltmek kolay olurdu. Henz
olduka disiplinli ve dzenli olan kendi ordu mntkamda 16.000
kadar tahmin edilen firari vard.
Bunlar memleket iinde asayii bozarak her eit tahribata

sebep olmaktaydlar. Bandrma civarnn bunlardan muhafazas
iin bizim karargh muhafz blnn bile defalarca grevlen
dirilmesi mecburiyeti domutu. Hatta bir defasmda kan at
mada bu blkten be er kaybedilmiti.
Sahillerin savunulmas iin kullanlan ve memleketin hemen
her sahil mntkasnda kullanlmak zere yer deitirilen birka
uzun menzilli topun ara sra ie yarad grlyordu.
Bozcaada; birok defa etkili bir ekilde bombardman ve ora
daki telsiz telgraf tahrip edilmiti. mroz (Gkeada) Adas'nn
dou sahilindeki limanlardan biri de ate altna alnabilmiti.
zmir'in batsndaki eme'ye yakn Konidi mevkiinde 12
metre boyunda su bombalanyla donatlm bir motorbot 2 1
Temmuz'da ele geirildi.
17 Austos'ta Kalo Limnos Adas'nn feneri; zmir'de ina e-
dilmi motorbottan biri tarafndan tahrip edildi.
13 Aralk'ta Antalya civarnda Ava yaknnda bir dman
yardma kruvazr topu ateiyle batnld ve 52 kiilik mrette
bat esir edildi.
Bunlardan baka sahillerin karsnda bulunan birok adaya
yaplan ufak tefek teebbsler baan ile sonulanmtr.
Dier Olaylar
Alman Asker Heyeti'nin, 1917 Sonbaharnda szleme gerei
grev sresi doluyordu. Asker Heyet Szlemesi'nin yerini al
mak zere, stanbul'daki Alman asker temsilcisi tarafndan, mev
cut Alman makamlarnn da tesir ve yardmlaryla, 1917 lkbaha
rn mteakip bir Trk-Alman Asker Szlemesi'nin msveddesi
kaleme alnmt. Bu szlemeye gre Trkeye'de bulunacak Al
man subaylar iin bakan olduum Alman Asker Heyeti'nin
kurulmasndan nceki durum -yani heyet hlinde almak yerine
her uzman snfn bamsz olarak almas- geri geliyordu. Ara
daki fark en kdemli subaya bulunduu birimdeki dier Alman
subaylar zerinde bir dereceye kadar nezaret etme hakk tanm-

yordu.
Trk ve Alman subaylarnn tamamyla eit mevki ve yetkide
bulunmalan tespit ve Trk subaylarndan byk bir ksmnn
Almanya'da tahsil ve eitim grmeleri kararlatrlmt. Bundan
baka Trk tmenlerinin tamamen Alman tekilatna uyacak bir
tarzda kurulmas ve bu ekilde sava hlinde tmenlerin deiti
rilebilmesi imkn gz nne alnmt.
Fakat Trk ordularn talim ve terbiye edebilecek derecede
mkemmel bir hlde bulunmas gereken Trk subay heyetinin;
ncelikle pek ok ynden deiiklie muhta olduu tamamyla
unutulmutu. Btn bu askeri szleme bence kesinlikle bir ha
tayd; byle bir szlemenin teklif ve tertibi ise hata stne ha
tayd. Yalnz bu yeni szlemenin yrrlle ve uygulamaya
konmas iin bir balang ve biti sresi belirlenmediinden bu
mesele ile ancak Dnya Sava'nn bitmesinden sonra megul
olmak lzm gelecei kanaatindeyim. imdiden bu konuyla ilgili
yorum yapmay gereksiz grdmden bana gnderilen ms
vedde hakknda birka kelime sylemekle yetinmitim.
imdiye kadar kararlatrlan konularda aslnda mevcut As
keri Heyet dzeninden Askeri Szleme dzenine ne ekilde gei
leceine dair de hibir ey dnlmemi ve tespit olunmamt.
Dnceme gre zaten bu da ancak seferberliin sona ermesiyle
mmkn olabilirdi. nk Asker Heyet'in bnyesinde olan, bir
ok sabit kurumlara sahip o byk menzil tekilatn da hesaba
katmak gerekirdi. Askeri Heyet'in szlemesinin de henz 14
Aralk 1918 tarihine kadar geerlilii vard. Kararlatrlan bu
szlemenin her asker iin hayret uyandracak yn; Almanya
Hkmetinin Trkiye'ye gndermi olduu Asker Heyet'e bu
dnce ve maksad hakknda kesinlikle bilgi vermeksizin byle
kararlar almasyd! Bununla beraber daha garip olan bir durum
davarm!
1917 Ekim aynda, mparatorun Trkiye'yi ve anakkale sa
va alann ziyaret edeceinden haberdar edildim. Bu habere ilve
olarak mparatorun bu ziyareti vesilesiyle, Asker Szleme'nin

her iki tarafn Harbiye nazrlarnca imzalanarak uygulamaya ko
nulacam da rendim.
Asker Heyet tekilatnn, Asker Szleme tekilatna dn
trlmesinde, ilgili subaylarn haklan ihlal edilmeksizin uygu
lanmasnn yegne yolunun Asker Heyet szlemesinin tamamen
feshi ile benim Almanyaya gnderilmemden ibaret olduunu
derhal telgrafla Prusya Harbiye Nazn von Stein'a bildirdim. As
keri Heyet szlemesinin maddelerine zaten imdiye kadar ok az
uyulmutu.
Ben bu gelimelerle, tahamml edilemez bir ekil ve vaziyet
alan grevimden kurtulacam mit ediyordum. Fakat cevaben
aldm telgrafta; yeni Asker Szleme'nin uygulanmasnn sava
n bitimine kadar ertelendii bildirildi.
Asker Szleme; gerekten de mparatorun ziyaret gnlerin
de Harbiye Nazrlar von Stein ve Enver tarafndan imzaland.
mparator, 17 Ekim'de anakkale sava alanlarm ziyaret etti.
Suvla Koyu'nda mparatora yksek rtbede birok bahriye suba
ynn da bulunduu byk bir maiyet grubunun nnde yapt
m ksa konuma srasnda, anakkale nnde Alman
denizalblannn yapm olduklar tesirin ok az olduunu gerek
eleriyle anlatmtm. Bu konumam mparator tarafndan hibir
ekilde yanl anlalmad.
Kasm aynda arldm Kreuznach'taki byk genel ka
rarghta Trk ordularnn srekli kt idare edilmeleri hakkn-
daki endie ve dncelerimi ayrntl olarak anlattm.
Yaklak on gn sonra ngiliz gazetelerinde; Trkiye hakkn
da nemli aklamalarda bulunmak zere byk genel karargha
gittiim ve mparatorla uzun bir konuma yaptm yazldn
dan, dmann Kreuznach ile de irtibatta olduu hkmn ver
mek gerekir!
Aralk aynda Enver'in maiyetine Genelkurmay Bakan ola
rak General von Seeckt tayin edildi. Bu general, savata Alman ve
Avusturya cephelerinde fevkalade yararllk gstermiti. Ne yazk

d Trkiye'yi ancak kt zerinde tanyordu.
Kendisini zamannda aydnlatabilmek iin 13 Aralk'ta, Trk
ordularnn o zamanki durumu hakknda metnini aada verdi-
im kk bir rapor yazarak takdim ettim ve bir suretini de Al
man Genel Kararghnda Dou Harekt ubesi Mdrl'ne
gnderdim:
Bandrma: 13 Aralk 1917

Trk Ordularnn Bugnk Durumu
Birok yanl tedbirin sonucu olarak Trk ordularnn muharip
birlik says ok fazla azalm ve birliklerin sava kudreti gz ard
edilemeyecek derecede zayflamtr. zm imkn bulunabilmek
iin her iki hlin sebeplerinin aka ortaya konmas gerekir.
Aslnda yol ve nakliye vastalarnn perian ve yetersiz olma
sndan dolay zm bulunmas hususu dier birok zorluklara da
katlanmay gerektirmektedir.
1 - nsan mevcudu:
Trk Ordusu eitli cephelerde yapt muharebelerden dolay
byk sayda kayp vermitir. Fakat bundan baka tamamen yanl
birok tedbir ve icraat yznden de bir hayli zayiat vermitir. Biraz
dikkat gsterilmek suretiyle bu kayplardan saknmak mmknd.
Gelecek iin bu durumdan ders almak gerekir.
Bahsedilen tedbir ve icraatn balcalan unlardr:
a) 1914 Aralk ay ile 1915 Ocak aynda yaplan Sarkam
Harekt:
Enver Paa'nn komutasnda olup. General von Bronsart'n
kurmay bakanlnda bulunduu 3. Ordu mevcudu, 1914 Aralk
ay banda yaklak 90 bin iyi yetimi askerden olumaktayd.
3. Ordu; snra yakn Hasankale civarndaki dalar zerinde
gayet uygun savunma mevziinde ve kendisinden kesinlikle stn
olmayan Rus kuvveeri karsnda bulunuyordu.
3. Ordu baanl muharebelerle dalardan gemeye muvaffak
olsa bile muhasara toplan olmadndan Kars Kalesini hibir zaman
zapt edemeyecekti. Hl byleyken kesin olarak yaplan tavsiye ve
engellemelere ramen Sankam-Kars zerine saldn harekt ya

plmasna karar verilmiti.
Sol kanatta karl dalarn kei yollar zerinde yetersiz hazrlk
ve iae ile hareket eden iki kolordunun akbeti her ikisinin de yenil
gisiyle sonuland. Dier bir kolordu da bu srada cephede baarsz
muharebeler yapt. Resm belgelere gre harekta katlan 90 bin ki
iden ok kt bir hl ve durumda olarak geriye dnebilen askerle-
rin says ancak 12 bin kadard. Geri kalan vurulmu, alktan l
m, donmu veya esir dmt.
Harp tarihi, bu taarruz iin hibir zaman makul ve hakl bir se
bep bulamayacaktr.
b) 1916 yaz banda yetersiz kuvvetle Ruslara kar yine 3. Or
du tarafndan yaplan taarruz:
Bu taarruzun sonunda meydana gelen ricatta, ordunun byk
bir ksm dalmt.
c) 2. Ordu'nun 1916 yaznda toplanp gereksiz yere yaklak
Van Gl-Mu-Ki hattndan Erzurum istikametine doru yapt
ve daha balangta baarszla urayan taarruz:
Dmann yan ve gerilerine doru yaplmas planlanan bu ha
rekt; ne ileriye doru yollar, ne de geride kullanlabilecek balant
hatlar mevcut olduundan ve bundan baka hareket kabiliyeti iin
gerekli kollar ve nakliye vastalar da tamamen eksik olduundan
aslnda gerekletirilmesi mmkn deildi.
Bu ordudan da en az 60 bin kii alk, hastalk ve daha sonra da
souktan, ok az bir ksm da dman silahyla kaybedilmiti.
d) Askerlik stratejisi bakmndan byk bir hata olan, 13. Ko
lordunun ran'a doru 1916 yaz mevsiminden itibaren btn k
devam eden taarruzu:
ngilizlerin Irak'tan, Basra'ya kadar olmazsa bile Kuma'ya ka
dar kesin olarak geri atlmadan nce bu saldn hareketinin yaplma
s asla doru deildi. Badat'n kayb bu hareketle alakaldr. nk
1917 Mart aymda 13. Kolordu, Badat iin kesin sonu alnaca an
da orada bulunamamtr.
Bu konu hakknda 25 veya 26 Ekim 1916 tarihinde General von
Chelius araclyla General Ludendroffa yazl ve ayn senenin
Aralk aynda Plessteki Genel Karargh'ta bizzat szl olarak arzda
bulunmutum.
232 Trkiye i'de Be Sene
e) Birliklerin baan ihtimali olmad halde, Msr'n zapt iin

1916Austos'unda Svey Kanalna doru yaplan harekt:
18 bin kiilik muharip kuvvetle yaplan ve en bandan beri ba
arszl mahkm olan bu hareket o zamanlar sadece Svey Kana-
l'n muhafaza etmekle yetinen Ingilizleri Tih l'nden beriye ek
mi ve Filistin'de bugnk ilerlemelerini dourmutur.
Buna ait olan raporumu da General Ludendroff'a 1916 Ekim
aynda takdim etmitim.
Ben de ok iyi biliyorum ki; harpte daima en mkemmel ey
yaplamaz ve en kusursuz kiiler veyahut en mkemmel tedbirler
bile baarszl nleyemez. Fakat ben unu da biliyorum ki, hibir
baar ihtimali olmad halde, taarruz etmek mi yoksa savunmada
kalmak m gerektii bilinmeksizin bu kadar kymetli birlikler feda
edilemez.
f) Trk ordularnda her trl lnn zerindeki firarlar:
Trk ordularnn firar etmi asker says bugn 300 bini amak
tadr. Bunlar dmana katlmak zere firar etmi olmayp byk
ksm geriye memleket ilerine kamtr ve orada yama ve hrsz
lkla emniyet ve asayii bozmaktadrlar. Bu firarilerin takibi iin her
tarafta takip mfrezeleri kurulup sevk edilmek mecburiyeti do
mutur. Bu kadar byk sayda firari kmasna ait sebepler bu ra
porun ikinci ksmnda anlatlacaktr.
Trk ordularnn muharip kuvvetleri saysnn bugnk sevi
yeye dmesinin i yzn ancak Trkiye'nin durumunu iyi bilen
ler takdir edebilir.
1. Ordu, stanbul ve civarndaki ikmal birliklerinden ve aslnda
gerek manada asker bir kymeti olmayan ve mevcudu kuvvet ola
rak yalnz kt zerinde grnen amele birlikleriyle, kendisine an
cak geici olarak verilmi tmenlerden olumutur.
Kafkas Ordular Grubu adn alan 2. ve 3. Ordulann toplam
kuvveti, Grup Komutam izzet Paa'nn birka gn nce bana syle
diine gre; cephede kullanlabilecek halde ancak 2 0 binden biraz
fazla askerden ibarettir.
Bulgar smnndan Akdeniz'de Alanya'ya kadar tahminen 2.000
km'lik sahil mntkasnn muhafazasyla grevli olan 5. Ordu ise, 26
bin ksur muharipten olumaktadr.
6 . Ordu'nun yaklak iki ay nceki toplam kuvveti, bu ordunun
o zamanki Kurmay Bakan Binba Kretzschmer'in ifadesine gre,

13 bin kadard. Suriye ve Filistin'de bulunan ordularn muharip
kuvveti saysn imdilik bilmiyorum.
2- Harp kabiliyetinin azalmas:
Trk askeri ve zellikle Anadolu askeri, mkemmel bir cev
herdir. Gzel bir ekilde ihtimam gsterilip yeterli derecede yiyecek
salanarak iyi bir talim ve terbiye verildiinde ve sakin ve emniyetli
bir ekilde idare edildiinde bu askerlerle byk iler baarmak
mmkndr.
Araplarn da byk ksm, askerlik hizmetlerinin en bandan
beri sert ama adil muamele edilmek artyla, iyi bir asker olarak ye
titirilmeleri mmkndr.
Ordunun birok ksmlarnda harp kabiliyeti eksikliinin en
bata gelen sebebi, Trk Genel Karargh'nn ald yanl kararlar
dan ileri gelmitir.
Neredeyse iki seneden beri birliklerin byk bir ksm, talim ve
terbiye iin kendilerine ayracak zaman bulamamlardr. Kk ve
byk birlikler henz salam bir tekilat hlini alamadan srekli
birbirinden ayrlm ve paralanmtr.
Mnferit blk ve taburlar ve makineli tfek blkleri, batarya
mrettebat srekli olarak alnm ve teye beriye gnderilmitir.
Sevk edilecek birlikler, en son anda ok az talimli veya hi talim ve
terbiye grmemi erlerle veyahut hazr olmayan birliklerle tamam
lanmakta, daha sonra da bu birlikler yine henz salam bir ekil al
madan baka yerlere asker veya birlik vermek mecburiyetinde kal
yorlard.
Birlikler sevk edilmek zere trene bindirildikleri zaman, erlerin
byk bir ksm ne birbirlerini ne de ekseriyetle komutanlarm
tanyorlard. Onlar yalnz durumun iyi gitmedii her hangi bir yere
gnderildiklerini bilirler.
Bunun iin kaarken vurulmak tehlikesine ramen her frsatta
kamaya teebbs ederler. Firarlar, trenden atlayarak veya kapal
arazide yol kolundan ayrlarak yaplmakta veyahut ordugh ve ka
rarghlardan yaplmaktadr.
Hibir tmen yoktur ki, douya veya Toroslann gneyindeki
harp cephelerine hareket ve nakil srasnda binlerce er kaybetmemi
olsun.
Trk askeri; kendisine kar muamelede biraz dikkat ve ihti

mam gsterilmeye muhtatr. Bu ekilde komutanna kar emniyet
ve gven kazandktan sonra onunla her eyi yapmak ve her ii ba
armak mmkndr.
lsz bir derecede meydana gelmekte olan imdiki firarlar,
Trk ordularna gemiten miras kalm bir kusur deildir. Son de
rece itimat ve emniyete deer bir zat olan Kafkas Ordular Grubu
Komutan zzet Paa'nn bana sylediine gre; daha nceleri bu e
kilde firarlar grlm deildi.
Sevkyat yollan ile nakliye vasitalannn ve iae tarznn ktl
de phesiz bu hususta etken olmutur. Fakat Trk ordularnn
bugnk durumu; imdiye kadar takip edilen hareket tarznn yan
l olduunu gstermekte ve baarl olmak iin baka bir yolun sei
lip takip edilmesinin gerekli olduunu ispat etmektedir, tkmal erle
rinin ve kaynaklanrn ok darald da gzden uzak tutulmamal
dr.
Liman von Sanders
1918 Senesi
1 Mart*a Kadar Olan Olaylar
1917 senesinin son drt ayndaki durumu daha iyi anlamak

iin verilen emir zerine, ksa bir sre iin Alman Bat Cephesi'n-
I de General Friedrich Sixt von Armin komutasnda bulunan 4.
t Ordu blgesine gittim.
Hareketimden bir gn nce, byk adalardan birisine kar
[ yaplacak bir harekta katlacak olan bir birliin zel eitimi iin
[ kendime birka deniz astsubay istemek zere stanbul Hali'te
[ demirli bulunan ve iine filonun Alman komuta heyeti yerleti-
[ rilmi olan general gemisine gittim.
Orada filo kurmay bakanna, Saros Krfezinde mermi isabe-
I ti ile tahrip edilmi kk bir vapurda bulmu olduumuz, a-
[ nakkale Boaz nndeki mayn tarlalarn gsteren bir haritay
I bir iki gn iinde vereceimi vaat ettiim zaman o, bu vaadi ertesi
I gne brakmayp haritay kendisine hemen vermemi srarla rica
I etti. Meer Goeben ile Breslau ertesi gn anakkale'den darya
I bir hcum yapmak iin o saatte Boazii'nden hareket edecekler-
m i.
Ben haritay hemen getirdim ve Goeben'e yetitirebildim. Fa
kat hcumdan nce durumun gizlice bana bildirilmesi gerektii
konusunda filo komutannn dikkatini ektim. nk Gelibolu
Yarmadas'nm d sahili ile anakkale Boaz'nn Anadolu sahi-
ndeki asker benim komutam altnda bulunuyordu. Bu askerle-

rin, gemiler darya karken silah ba etmeye hazr olmas mut-
laka gerekliydi.
Silah ba hazrlnn niin yapldn hi kimsenin nceden
bilmesine elbette lzum yoktu. Fakat d sahilde bulunan topu-
mm top banda ve uaklarn kalka hazr bulunmalar gerekliy.
di. Bu ekilde tarafmdan da telgrafla emir verildi. Buna ne kadar
lzum ve ihtiya olduunu ise bu k hareketinin herkese bili-
nen cereyan ekli aka ispat eder.
Bu ekilde hareket edilmeseydi, durumun asla farknda ol
mayacak olan Trk bataryalar seher vakti yanllkla ve bilmeden
kendi gemilerini topa tutabilirlerdi. Gemilerin bu k harektn
dan sonra yaralanm olarak geri dnen Goeben, Nara da demir
lemi olduu zaman onu himaye iin zmir'deki uaklar da ge
tirtmitim.
22 Ocak 1918 akam stanbul'dan hareketle Avrupa'nn orta
sndan geerek Belika'daki Tilt'e kadar gittim.
Flandr sahilindeki deniz cephesinden baka Wichete kvr
mndaki muharebe meydanlarndan bir ksmn iyice grmeye ve
sonra da Namur'daki stihbarat Mektebi ile Sedan'daki Harp A-
kademisi'ni* ziyaret edebildim.
Binba Prigge'den baka 5. Ordu Kurmay Bakan Albay K
zm Bey'i de beraberimde gtrmeme msaade edilmiti. Kzm
Bey, 1914 senesi Sonbaharndan beri kurmay bakan sfatyla
bana sadaktle yardm ve yoldalk etmi ve karlam olduum
baz zorluklar bertaraf etmiti. Fakat buna ramen Trkiye'de bir
Alman generali olarak zorluklardan kurtulmu deildim.
Seyahat dn, ubat aymda Kreuznach'daki Alman Genel
Karargh na uradm. Orada yeni Trk Genelkurmay Bakan
Tugeneral von Seecktin, Trkiyede Asker Heyet tarafndan
kurulup idare edilen genel Alman menzil kurumarn da yaknda
Bir yanllk olsa gerek. Sedanda Harp Akademin yoktu. (t.h.n)

stleneceini gz nnde bulundurmam gerektiine dair hi bek

lenmedik bir tebligat aldm. Trk Genel Karargh bu ekilde
btn ordulara geriden yaplmakta olan sevkyatn tamamna
dorudan doruya etki edecek demektir.
Darda bulunup Trkiye'nin zel durumunu bilmeyenler i-
in bu teklif doru ve hkh bulunabilirdi. nk bu teklif her eyi
bir elde topluyordu. Fakat drt seneden fazla bir sre gayret sarf
ederek Trk ordusunun dar muamelatnn i yzn renmi
olan benim gibiler iin yaplan bu teklifin bir hayli tereddtl
karlanmas normaldi.
Trk genelkurmay bakannn mevki ve vaziyeti eitli konu
larda Bakumandan Vekili Enver Paa'ya bal, Alman Asker
Heyeti'ninki ise her trl anlamazla ramen aradaki szleme
nin hkmleri erevesinde az ok bamszd. te asl bu bam
sz yn sebebiyle Asker Heyet, Enver'in iine gelmiyordu.
Menzil hatlarnda Asker Heyet'in Trk makamlaryla birlikte
almas elbette ok mkemmel yrmyordu. Fakat yine de pek
ok eye muvaffak olunmu ve pek ok ey slah edilmiti. Kanaa
time gre; Trkiye'de her trl slahat iin verilmesi gereken m
cadeleyi bilmeyen, Enver'in memlekete yeni getirmi olduu ge
nelkurmay bakan -ki, gerek ortamn kendisine yabancl ve
gerek bakomutan vekilinin ahsna kar gstermesi gereken
sayg dolaysyla baz kaytlara uymas zaruriydi- bu ilerle
senelerden beri urap alm olan Asker Heyet'ten ok daha
zor idare edebilir.
Trk ve Alman menfaatleri atnca Trk Genel Kararg
hnn Alman yeleri iin, dediini yaptrmak ve nfuzlarn gs
termenin genellikle mmkn olmadn demiryolu hatlarmda ve
kmr tedariki hususundaki hller aka ispat eder. Ne demiryo
lu ubesi, ne de kmr ubesi; demiryolu ve kmr konusunda
kendi sahalarnda yaanan son derece edepsiz durumlar o tarihe
kadar bertaraf etmilerdi.
Herkes tarafndan bilindii zere demiryolu vagonlarn^

tahsisi hususunda rezilce bir ticaret yapld. O kadar ki, bu ticaret-
o vagonlar asker maksatlar ve halkn iaesi iin gerekli olan nak
liyattan alyor, ekip alyordu. Bu ticaret o dereceyi bulmutu ki
gerek zmirde ve gerekse Adana'da, Halep'te ve am'da bir va
gon kiralamak iin zel ahslara 1 0 0 0 liraya kadar para veriliyor.
du. Bu paralar genellikle, emirleri altnda vagon bulunan Trk
memurlarnn cebine giriyordu. Haftadan haftaya Almanya'dan
gelen yahut Trkiye'nin Zonguldak, Soma, Ske gibi maden k
mr ocaklarndan karlan kmrlerin datlmasnda ekseri
yetle asker ihtiyalardan tamamen farkl ihtiyalar dikkate aln-
m ve bu hl ordularn saysz ikyetlerine sebep olmutu.
Genel Karargh bu iki uygunsuz hareket tarzn deitire
memiti. Trk askerlerinin cephede yan a yan tok veyahut ta
mamen a olmasna ve ounlukla yrtk prtk elbise giymesine
de gz yummaya mecbur kalan bu karargh subaylarnn uhdesi
ne imdi Alman birliklerine geriden yaplan btn sevkyat da
verilecekti. Bu hl zaten bozuk olan Trkiye'nin durumunda iyi
bir netice veremezdi. Benim kanaatime gre Alman Asker Heye
ti'nin Trk Genel Kararghna katlmas Alman menfaatlerinin
ihlli demekti.
Alman Genel Kararghnm Dou Harekt ubesi bakan ta
rafndan verilen bu bilgi zerine, ben bir emrivaki karsnda kal
dmdan, ube bakanna Trkiye'den derhl geri alnmam rica
snda bulunduumu -orada bulunmayan- General Ludendroffa
bildirmesini istedim. Bu durumu Mareal von Hindenburga da
bizzat arz ettim. imdi artk ok gemeden Almanya'ya kesin
olarak dneceimi mit ediyordum ve vakit geirmeden Trki
ye'ye dnerek bu konudaki karan bekledim.
19 ubat'ta Enver beni Harbiye Nezareti'ne istetti. Fakat b
davet, talep etmi olduum ekilde Almanya'ya geri arlmam
iin deildi. Enver bana Filistin'deki F. Ordular Grubu'nun (Yld
rm) komutanln stlenip stlenmeyeceimi sordu. Ben de m-
parator h azretlerin in v e bakom utanln arzusuyla rt t

takdirde b u k o m u tanl kabule h azr olduum u syledim . En-
ver'e d ed im ki:
"O cephede u anki durumun ben pek msait olmadna

hkmediyorum. Ancak Trk Genel Karargh beni gerek askeri ve
gerekse dier konularda desteklerse elde bulunan mevzileri imdilik
muhafaza edebileceimi mit ediyorum. Bu yardm, ileride yapla
cak olan baarl bir direnmenin mmkn olabilmesi iin esas art
tr".
Enver bu yardm yapmaya muvafakat gsterdi.

Daha sonra benim isteim dorultusunda Irak taki 6 . Ordu'
nun Yldnm'm emri altndan karlmas kararlatrld. nk
aradaki mesafenin fazlal sebebiyle oradaki asker harekta bir
tesir ve nfuz yapabileceimi zannetmiyordum. Bundan baka
benim o ana kadar kurmay bakarum olan Albay Kzm Bey'i ve
1914 senesi sonbaharndan beri maiyetimde alan 5. Ordu Ka
rargh Trk subaylarndan bir ksmn beraberimde gtrmek
istedim. Bu talebim de kabul olundu.
Azerbaycan'da yeni byk bir asker hareket daha o zaman
Genel Karargha hazrlanmaktaym; bu konuyla ilgili Enver
bana tek bir kelime olsun bir ey sylemedi. Bu noktaya zellikle
dikkat ekmek isterim. Bundan haberim olsayd, Trkiyeden
geriye anlmama dair daha nce Almanya'da yaptm mra
caatnm kabulnde srar ederdim. nk Trkiye'nin daha o
tarihte gerek insan ve gerekse mhimmat ve dier malzeme mev
cudunun yalnz bir cephede iddetli bir sava yapmaya yeterli
olduunu ve bir cepheden fazlasna gcnn yetmeyeceini ok
iyi biliyordum. Trk ordusu hakknda 13 Aralk 1917 tarihli rapo
rum -ki yukanda aynen kaydokmmutu- bunu yeterince ispat
eder. Memleketin dier bir uzak snrnda yeni bir Trk askeri
harektnn yaplacan anladm anda Enver'in Filistin Cephesi
hakknda vermi olduu sz tutmayacana phem kalmad.
ite ben bu mzakerede, bana ordular grubu iin onay verilen

istisnasz tam yardm szne gvenip dayanarak grup komutan
ln stlendim.
Alman Genel Karargh'ndan bir kabine emri yani mparato
run onay henz gelmemi olduundan Filistin'e hareketimi bir
ka gn ertelemeye mecbur oldum. En sonunda mparatorun
onaynn bana telgrafla bildirilecei haber verilerek hareket et
mem emredildi.
24 ubat gn akam stanbul'dan ayrldm. Fkat ilk en
daha hareketim srasmda ortaya kt. Seyahatimin Almanya'da
alageldiimiz sratte yaplmas bililerinin iine gelmemi olmal
ki benim ve kurmay heyetim iin tahsis olunan zel trene Trk
Genel Karargh muhafz svari bln tayan birok vagon
da eklenmiti. Genel Karargh, Halep'e gitmeye karar vermi ve
bu durumu ben o ana kadar bilmiyordum. Trene byle fazla yk
ilve edilmesi sebebiyle ertesi sabaha kadar hareket programnda
be saatlik bir gecikme meydana geldi. Bunun bir saati karargh
svari blnn hayvanlarn demiryolu hatt zerindeki her
hangi bir emeden sulama ile gemiti. Onun iin svari bl
n tayan vagonlar Eskiehir'de trenden ayrttm. Ne blk, ne
de Genel Karargh Halep'e gitti. Svari bl trenle tekrar sli-
men stanbul'a geri dnd.
Toros Tneli'nin henz tamamlanmam olmas ve Toroslarm
gneyindeki demiryolu hattnn farkl genilikte olmas sebebiyle
birka defa tren deitirdikten sonra, Mart'n 1. gn le vakti
Taberiye Gl'ndeki Samah istasyonuna ulatk.
Filistin Cephesi'nde Mart Ay
Filistin harektnn bu son ksmm, Harp Ceridesi'ndeki aylk

I kayttan ieren bilgilere gre anlatacam. Bu kaytlarn baz nok
talan burada tamamland. Bu arada nemsiz grlen pek ok ey
[ de karld.
Burada asker olaylardaki ayrntlara biraz fazla deinmek
gerekiyor, nk Almanya'da ksmen de olsa bsbtn yanl
haberler yle kiiler tarafndan yayld ki bunlar asla Filistin cep
hesinde bulunmadklar gibi gerek durumu ve yaanan muhare-
I beleri yakndan bilmiyorlard.
ngilizceden Almancaya tercme edilip yaynlanan baz ra-
I porlar, Filistin harektnn son yarm senesinin bir ngiliz zaferi
I imi gibi tamamen yanl bir zan ve fikir oluturmu olduklann-
I dan dolay bu harektn byk lde ayrntl olarak izah edil-
|mesi gerekiyor.
1918 senesi Eyll'nn 19'una kadar bu zan ve fikrin geree
I ne kadar az yakn olduu aadaki aklamalardan anlalr:
Sonbaharda Filistin Cephesinde Trk ordularnn kendile-
I rinden ok stn kuvvette olan dmana artk mukavemette bu-
I lunmamalarnm sebeplerini ve birok Trk birliinin ricat esna-
I snda dzenlerini niin kaybettikleri ayn ekilde izah edilecektir.
Filistin'in kuzey ksm ile Suriye'nin Trkiye tarafndan kay
bm douran olaylar anlamak iin bu olaylara ait olarak tutulan
yazmalarn en nemli ksmlarm aynen nakletmeye lzum g-
rlmtr. Bu ksmlar, gelecekte yazlacak bir eser iin itiraz edi

lemeyecek kymetli bir kaynak oluturacaktr. Herkes bunlara
dayanarak kendi hkmn karabilir.
Samah stasyonu'nda 7. Ordu'nun Kurmay Bakan Binba
von Falkenhausen'e kararghnn birok subayyla birlikte rastla
dm. Onlar Dera zerinden Amman'a hareket etmek zereydiler.
7. Ordu karargh Nablus'tan oraya nakledilecekti. Kurmay ba-
kanmn verdii bilgiye gre Ordu Komutan Fevzi Paa, eria
dousundan Amman'a gidiyormu.
Ben bu kimselerin daha ileriye gitmemelerini rica ettim, n
k ben ordu grubu komutanln fiilen zerime alr almaz 7. Or
du Karargh'm derhal Nablus'a geri aldrmak dncesindey-
dim. Mkemmel ve dirayetli bir kurmay subay olan Binba von
Falkenhausen, ngilizlerin cepheyi her an ve istedikleri her yerden
yarabilecek derecede btn cephe hattnda stn olduklarn ba
na syledi. Bu sz benim kararm deitirmemitir.
leden sonra saat 3'e doru Nasra'nn demiryolu istasyonu
oyan Afule'ye ulatk. Oradan Nasra'ya otomobillerle gidecektik.
Fakat ilk nce 3 km'lik temelsiz bir kr yolunu geecek ve sonra
keskin kavislerle yukarya, Nasra tepesine kan dnemeli yolu
takip edecektik. Biz -Genel Karargh svari bln trenden
ayrmamz sayesinde- stanbul'dan Nasra'ya kadar genelde 10
gn hesap edilen yolu 5 gnden daha az bir zamanda almtk.
Ordular Grubu Karargh, Kazanova isimli haclara mahsus
bir otelde bulunuyordu. Burada hemen Ordular Grubu komutan
ln zerime aldm. General von Falkenhayn, Alman cephele
rinde bir ordunun komutanlna tayin edilmiti.
Ben daha o gece trenle Nablus'a hareket etmeye mecbur ol
dum. nk 3. Kolordunun cephesi nnde Nablus yolu zerin
de byk sayda ngiliz kuvvetinin topland haber verilmiti.
Orada byk bir ngiliz taarruzu bekleniyordu.
Ordular Grubu'nun 1 Mart'taki durumu aadaki gibiydi:
Kuds ile Yafa'nn kaybedilmesini takip eden uzun ricat mu

harebelerinden sonra 20 ubat'ta Eriha'mn terk edilmesi gerek
miti. Eriha 21 ubat'ta tngilizler tarafndan igal edilmiti.
7. ve 8 . Ordularn oluturduklar cephe yleydi: Sa kanat
blgesi yaklak olarak Kalkiliye tren istasyonu hizasnda olmak
zere, deniz sahili ile dalk arazi arasnda, zerinde tepeler bu
lunan ve kumsal arazide her taraf ayn anda grmenin mmkn
olduu bu sahil blgesinin genilii yaklak 14 km. idi. Sonra
cephenin dalk arazideki ksm geliyordu. Bu arazi genellikle
plak tepe ve srtlarla; ksmen ok dik ekillerde milyonlarca
byk kaya paralaryla dolu olarak eria Nehri'ne kadar uzan
yordu.
Sahil blgesinden sonraki Trk mevzileri bu dalk arazinin
bat kenarndan yksek tepeleri izleyerek nce gneye, sonra
biraz gneydou istikametinde giderek Nablus yolunu dik olarak
keserek Telzur zerinden Avce boyunca eria Nehri'ne ula
yordu.
Deniz ile eria arasndaki Trk cephesi uzunluunun ku u-
uu yaklak 75 km. idi. Daha sonra cephe eria'mn dousuna
geiyordu. nk 7. Ordu'ya bal olan 20. Kolordu Eriha'mn
|terkinden sonra oraya gemiti. Nehrin bat sahilinde yalnz
Eriha-Tellnnemrin yolunun getii kprbamda karma bir
mfreze braklmt. Oradaki eskiden kalma eria kprsnn
gerektiinde havaya uurulmas iin de hazrlk yaplmt. eria
i Nehri'nin Lt Gl'ne kadar olan mecras az saydaki svariler
j tarafndan gzetleniyordu.
Bu durumda iki muharebe sahas bulunuyor demekti. Biri

|eria'run bats olup burada ngilizlerin Filistin ordusunun asl
, ksm karmzda bulunuyordu. Dieri eria'run dousu olup
: burada da Ingilizler tarafndan ynetilen ve her eit sava vasta-
j syla donatlan Araplar bize kar savayorlard.
Bat eria arazisi ile dou eria arazisi birbirinden kuzeyden
I gneye doru uzayan derin ve byk bir vadi ile ayrlyordu.
eria veya dier ismiyle rdn Nehri, Cebel-i eyh'in (Hermun)'

gney etei hizalarndan itibaren bu vadinin iinden geerek Lt
Gl'ne dklr. Taban deniz seviyesinden 200-400 metre kadar
alak olan bu arazi yar Ed-Damiye Geiti hizasndan Lt G-
l'nn kuzey kenarna kadar olan mesafede ortalama olarak 7-lo
km. geniliindedir. Vadinin her iki taraf dik yamalarla kapldr.
Bu yamalarn zerinde vahi yarklar meydana gelmitir. eria
Nehri yaz aylarnda ok iddetli scak olan bu ukur vadinin iin-
den pek ok kavisler oluturarak meyilli olduu iin hzla akar.
Geit verdii yerleri azdr; bu yerlerde de yazn bile suyun derin
lii genellikle gs hizasna gelir.
eria'nm yaz ortasnda suyunun kuruyarak engel oluturma
yacak dereceye indiine dair, gya uzmanlar tarafndan bana
verilen bilgi dier birok eyler gibi tamamyla yanl kmt.
Nehir, yaz mevsiminde suyunu Cebel-i Lbnan ile Cebel-i ar
kde karlarn erimesinden alyordu.
eria'run dou blgesinin, ksmen volkanik meneli olan a-
asz, geni arazi ve ovalan daha douya doru byk Suriye
l ile birleiyordu.
Mart aynda eria'nm dou blgesinde yalnz, hayli uzak ol
mak zere Hicaz Demiryolu muhafz birlikleri vard ki, 4.
Ordu'yu balydlar. Bundan baka bu ordunun yegne byk
birlii olan 8 . Kolordu nun; kendilerine Asya Kolordusu'ndan bir
tabur katlm olan ksmlan, Lt Gl'nn gneydousunda
zengin hububat arazisinin ortasnda olup si Araplar tarafndan
igal edilmi olan Tufeyle'ye kar asker harekt yapyorlard.
Benim maiyetime kaytsz artsz olarak yalnz 7. ve 8 . Ordu
lar verilmiti, karargh am'da bulunan 4. Ordu da menzil hiz
metini yrtyordu. Fakat bu ordu ayn zamanda dorudan do
ruya Trk Genel Karargh'na bal olan 6 . Ordu'yu da Musul
Cephesi'nde iae ile grevliydi.
Cebel-i eyh (Hermun) silsilesi am'n bat ve gneybat taraflanndadr. (t.h.n)

Karargh Halep'te bulunan 2. Ordu dorudan doruya Trk

Genel Karargh na balyd. Bu ordu Hayfa ile Beyrut arasndaki
ortalama bir hattan itibaren kuzeye doru skenderun Krfezi
ilerisine ve oradan sonra da Mersin ilerisine kadar sahil savunma
sn stlenmiti. 2. Ordu, Yldrm Ordular Grubu'nun dorudan
doruya geri mntkasnda bulunduu hlde, emir ve komuta
konusunda Yldnm'a bal bulunmamas uygun bir durum de
ildi.
Mart aynn 2. gn sabahleyin Nablus'a ulatm. Olduka
byk ve ahalisinin ou Mslman olan bu ehir, eria ile Ak
deniz rasndaki geidin giriindeki dalarn tam ortasnda bulu
nuyordu. Burada ben anakkale Savalarndan kendisini tand
m 8 . Ordu Komutam Cevat Paa'ya rastladm. Kendisi denizle
eria arasndaki btn birliklerin komutasn henz stlenmi ve
blgedeki durumu anlayabilmek iin geici bir sreliine buraya
gelmiti. Hicaz hattnda Amman'da bulunan Fevzi Paa bundan
byle eria'nm dou tarafnda bulunan btn birliklere komuta
edecekti.
Cevat Paa ile enine boyuna mzakereden sonra kendisinin
Tulkerem'e geri dnp 8 . Ordu'nun komutasn stlenmesini rica
ettim. Fevzi Paa ile kararghm da telgrafla Nablus'a geri ar
dm.
Nablus'ta btn asker telefon ve telgraf hatlar ve telgraf
makineleri kaldrlm olduundan hepsinin yeniden kurulmas
gerekiyordu. Bu anda orada en yksek asker yetkili bir svari
binbas olup emri altnda birka menzil tekilat kalmt.
3. Kolordu Komutam Albay smet Beyden vaziyet hakknda
bilgi almak iin Nablus yolundan atla bu kolordunun cephesine
gittim. Kuds'e giden bu eski yol zerinde hayvanla yol almak
pek de iyi bir ey deildi. Devaml yaan yamurlardan dolap
gerek yol ve gerekse yolun her iki taraf amur deryas hlini al
mt. Havare mevkiine* kadar olan ksack mesafede saplanp
kalm 17 adet Alman kamyonu saydm ki bunlar ksmen dingil-
Nablus'un yaklak 12 km. gneyinde. (t.h.n)

246 Trkiye 'de B e} Sene
lerine kadar amura batmt. Kuds'e giden yolun yeni bir da

silsilesine kvrlarak trmand Hanluban mevkiine kadar olan 22
km'lik mesafeyi gc tkenmi, yorgun atlarla geebilmek ii*
tam be saat harcadk. Orada Trk komutanlarnn en alkanla-
rn d an biri olan ismet Bey'e11 rastladm. Durum phesiz ciddiy.
di. 3. Kolordu'nun cephede bulunan iki tmeni olan 1. ve 24. T-
menler, Alman Yarbay Guhr ve Albay Boehme'nin komutasn,
daydlar. Bu tmenler iyi halde ve iyi mevzilerdeydiler. Fakat
kuvvet saysnca, btn Trk birlikleri gibi zayftlar. htiyatlar
yoktu. Kolordunun sol kanad akt. nk bu kanatla eria ara
snda yaklak 20 km. geniliindeki saha ancak birka kk
mfrezenin muhafazasna terk edilmiti.
Bundan dolay Hanluban'dan telefonla, 20. Kolordu'ya:
"ki gece iinde daha kuzeyde bulunan geit yerlerinden

eria'y geip geriye, bat sahiline gelmesi ve bu tarafta 3. Kolordu
ile eria arasna girmesi"
emrini verdim.
Dman aldatmak iin geni mesafe ile alm bir kk
mfrezenin eria kprbanda kalmas kararlatrld. Gerekti
inde bu mfreze kpry havaya uurup nehrin dou sahiline
geri ekilecekti.
20. Kolordu'nun gece yry ve geride braklan mfreze
nin daha sonra ky deitirmesi maharetle yapld.
Mart'n 3. gn sabahleyin tekrar Nasra'ya dndm. Daha
nce -1 Mart'ta- oraya ulatm zaman, daha o geceden verilmi
olan emirlere uyularak, grup kurmay heyetinin bazlar vaktiyle
Grup Karargh'nn yerlemek istedii am'a nakledilmitiler.
Bunlar imdi geriye, Nasra'ya dndler. Ordu grubunun kendi
muhafz birlii de dhil olduu halde grubun yaknlarnda bulu
nup savamaya elverili olan birliklerin hepsi 3. Kolorduyu tak
viye iin derhal cepheye hareket etme emrini aldlar.
11 smet nn, (h.n)

am civarnda bulunan 11. Tmen Nasra zerinden Nablus'a

srate ilerlemek iin talimat ald.
ngilizler, Nablus yolu zerinde ynak yapmaya devam e-
diyorlard. Fakat hl saldrya gememilerdi.
5 Mart ta Cevat Paa ile birlikte sahil mntkasn ve daha son
ra Arap amele tarafndan ina edilmekte olan oradaki 2. ve 3.
mevzileri tefti ettim. Sahil mntkasnda iyi durumda tabii mevzi
ler bulunmuyordu. Buraya en yakn ve kymete deer savunma
hatt gerideki Kermel silsilesinde bulunuyordu.
Fakat ben sa kanad Kermel'e kadar geri alamazdm. nk
bu kanat zaten cephenin genel durumuna gre geriye sarkyordu.
Buray geri aldm takdirde cephenin dier ksmlarm da irtibat
korumak iin Cenin-Bisan hizasna kadar geri almak gerekecekti.
Fakat bu ekilde hareketle Filistin'in byk bir ksmn daha terk
etmi olurduk. Hlbuki ben Enver'in kesin emrine gre, Filistin'in
son te birlik ksmm muhafaza ve mdafaa etmeye mecbur
dum. Hem de bu ekilde hareketle eria dousunda tngilizlerin
Salt-Amman zerinden Araplarla dorudan doruya balant
kurmalarn kolaylatrm olurdum.
Atla yaptm bu gezinti vesilesiyle ordu komutan Cevat Pa
a ile muhtemel bir geri ekilme esnasnda alnmas gereken ted
birler hakknda mzakerede bulundum. 8 . Ordu, geri ekilmeyi,
cephesine dik olarak mntkadan mntkaya geerek yapacakt.
Cenin zerinden gneyden kuzeye doru giden byk yol ona
kalyordu. Ben de o zaman u dnce olumutu: ok stn
olan ngilizler, kuvvetlerinin ounu her nerede toplarlarsa orada
bizim cephemizi yarmalan istisnasz mmknd.
Cephede grdm Trk taburlarnn mevcudu ortalama o-
larak 120 ila 150 tfekti. 8 . Ordu'nun raporuna gre bu ordu ken
disinin 28 km. geniliindeki sol taraf blgesini savunmak iin
emri altnda 3902 tfee sahip bulunuyordu. Bu durum her taraf
ta aynyd.
Mart'n 8 'inde tekrar 3. Kolordu'nun cephesine gittim. O sra-

da 20. Kolordu'nun son ksmlar kendilerine emredilmi olan
cepheye ulamlard. Yine bunun gibi ileriye gnderilmi olan
kk takviye birlikleri 3. Kolordu emrine girmilerdi.
Mart'n 9'unda, 1 Mart'tan beri beklenilen byk ngiliz taar
ruzu Nablus yolu zerinden balad. Buna Trkler Turmu Aya
Muharebesi adn verdiler.
9 Mart'tan 11 Mart'a kadar gn, her iki tarafn da by
kayplar verdii iddetli muharebeler oldu. Telllazur tepesi hi
durmadan devam eden karlkl saldrlarla be defa el deitirdi.
En sonunda Ingilizlerin elinde kald. kinci ve nc gn muha
rebenin baka bir odak noktasn oluturan Turmu Aya mevkii
ise Trklerde kald. Trk cephesi Nablus yolunun iki tarafnda
biraz geriye doru srlm oldu; fakat hibir taraftan yarlama
d.
Muharebelerin arlk merkezi Nablus yolunun dousu ol
duundan, 20. Kolordu'nun tam zamannda 3. Kolordu ile eria
arasna girmi olmasrun byk nemi ortaya kmt. Bu sayede
3. Kolordu cephesinin hayli ksalm olmasnda baka ona; 20.
Kolordu'nun sa kanat tmeni olan 26. Tmen vastasyla fiili bir
yardm da yaplm oldu. Taarruz bir kolordu yerine iki kolor
duyla karlanmt.
ngiliz llerinin zerinde bulunmu olan emirlerden anla
lmtr ki, Ingilizlerin maksad bu taarruzu Nablus'a kadar ileri
gtrmekti. Fakat onlar bu hedefe 6,5 ay sonra ulaabildiler.
20. Kolordu'nun eria kprbamda kk mfrezesi aldat
ma grevini tamamen yerine getirmiti. Ne kendi kuvvetinin az
lnn ve ne de 20. Kolordu'nun btn kuvvetiyle eria batsna
ekildiinin ngilizler tarafndan farkna varld. Bu sebeple mu
harebenin cereyan srasnda ngilizler kprbana kar byk
kuvvetler brakmlard.
Bu gnlk muharebelerden sonra Trk askerlerinin evk
ve neesi yerine geldi.
Albay Boehme tarafndan komuta edilip taarruzun arlk

merkezini tam olan 24. Tmen ok fazla kayp vermiti. Bere
ket versin, aras ok gemeden 11. Tmen'in kolbalan ulat ve
24. Tmen eksiklerini tamamlamak iin cephe gerisinde
Kubalana alnd.
Bu tmen Ordular Grubunun, nmzdeki aylarda zaman
zaman ihtiyat olarak kullarulabilen yegne tmeniydi.
Ordular Grubu'nun emriyle Nablus-Beytlhasan-Bisan yolu
nun hzla ina edilmesi iin btn vastalarla ie balanld. n
k imdiki cephenin savunmas artk mmkn olmad takdirde
bu yol 7. Ordu'nun sa kanad ile merkezinin esas ekilme hattn
oluturacakt.
Bu yolun inas olaanst zor oldu. Eski bir mekkre yolunu
takip ederek Nablus'un birka kilometre arkasnda, dik yamala
rn kazlmas veyahut oyulmas gerekiyordu. Beytlhasan civa
rnda Bisan'a ve Ed-Damiye'ye ayrlncaya kadar ksmen keskin
dnemelerle dik uurum yamalar boyunca gidiyordu. Yol va
dide eski bir Arap su deirmeniyle, Beytlhasan diye isimlendi
rilmi harap bir kerpi kulbeye uruyordu. Etrafta bunlardan
baka uzak yakn hibir meskn mahal yoktu. Gr mesafesini
snrlayan dik, plak kaya duvarlar stndeki gkyznde kar
tallar daire iziyorlard. lm gibi grnen bu tabiat parasn
daki yegne hayat izi bundan ibaretti.
Bizim en nemli balant yollarmzdan birini oluturan byle
bir yolu bir Avrupal tasavvur edemez. Beytlhasan'dan Ed-
Damiye'deki eria geitine giden yol da araba gemesi mmkn
bir hle getirildi. Ed-Damiye'de nehirden gemek iin yeni sallar
yapld. nk sular ykseldii zaman dayankl bir kpr ya
plmasna elverili malzeme yoktu.
eria dousunda komutanl Ali Rza Paa stlendi ve Yar
bay von Hagen onun kurmay bakan oldu. Tufeyle'deki kuvvet
ler geri gelene kadar Ali Rza Paa'run emri altnda ancak ok az
asker bulunuyordu. Hlbuki eria dousunda durum vehametini
koruyordu. nk isyan hlindeki Araplarn tekilat gittike

byk ve etkili bir ekil almaktayd. Onlara ngiliz subaylar, ma-
kineli tfekleri, toplar, uaklar ve zrhl otomobilleri verilmiti
Akabe'nin igalinden sonra deniz yolu Ingilizlerin semereli yar-
dmlar iin ak bulunuyordu. Hicaz Demiryolu, patlayc mad
delerle beraber verilmi olan ngiliz istihkm erleri yardmyla
erif Faysal'n Arap askerleri tarafndan tekrar tekrar bozuldu. Bu
faaliyetlere zayf kuvvetli Trk askerleri, byk ksm l arazi
sinden geen uzun mesafede engel olacak bir halde deildi.
erif Faysal' 1914 senesi yaz mevsiminde stanbul'da yakn- I
dan tanmtm. O tam bir byk Arap efendisiydi. Tamamen I
Avrupa terbiyesi grm, mkemmel ngilizce konuuyordu. Bizi I
o zaman spora olan merak eitli yerlerde bir araya getirmiti. I
Birbirimizi evlerimizde de ziyaret etmitik. Trkiye Tlkmeti'nin I
hatal Arap politikas sebebiyle imdi kendisi Trklere dman I
kesilmiti.
Hicaz Demiryolu, Mekke silerin eline dtkten sonra, I
Fahreddin Paa Kolordusu tarafndan byk bir baaryla savu- I
nulan Medine'nin merkezle biricik balant yoluydu. Btn Hicaz |
hattnn imdiki durum altnda nasl olup da savunulmasna de- i
vam edileceine askerlik asndan akl erdirmek zordu. Bu hat- i
tn, asilerin arazisinde savunulmasnn zorluunu anlamak iin I
Dera'dan Medine'ye kadar olan uzunluunun yaklak 220 km. I
olduunu gz nne almak yeterlidir. Enver'in, Medine'nin ve I
oraya olan yegne balant yolunun neminin byklne tek- I
rar tekrar dikkat ekmesi ancak Trk siyas ve din meseleleriyle I
aklanabilirdi. inas iin btn Islm leminin gnl rzasyla I
yardmda bulunduu Hicaz Demiryolu hatt; Medine'de ve bu I
byk Arap memleketinde Trklerin yegne dayanak noktas I
olarak kalmt. Kzldeniz'de Trk gemilerinin seyr u seferi uzun 1
zamandan beri yaplamadndan bu hat, Osmanl Hkmetinin E
Islm'n kutsal makamlarna balantsn salyordu.
Srf asker gr esas kabul edilmi olsayd, eria'nn dou I
arazisindeki savunma hattnn, oktan beri hi olmazsa Lt G- I
lnn yaklak olarak gney sahili hizasnda bulunan Kalat'l-1
bassa mntkasna kadar geriye alnmas gerekirdi. Lt Gl'nn

batsnda ve gneybatsndaki btn arazi oktan dman elinde
bulunmakta olduundan Medine'ye kadar olan geni arazinin
savunmasna devam olunmas normal deildi ve srdrlmesi de
mmkn deildi.
Kalat'l-hassa mntkasn savunmaya ve orada tutunmaya
olunursa bununla yetinmek gerekirdi. Bu durumda Lt
m u v a ff a k
Gl'nn dousundaki zengin araziden faydalanmak da Trklere
kalm olurdu.
Hicaz hattnn uzun kolu zerinde ok fazla ileriye srlm
i ve dalm olan Trk askerlerini de o zaman toplamak ve bir
! arada kullanmak mmkn olurdu.
Yukarda sralanan grlerin dikkate alnmas iin Mart'ta
i ve Nisan'da Trk kurmay bakanm vastasyla pek ok kere te-
f ebbste bulundum. Fakat mthi bir mukavemetle karlatm.
[ Bu mukavemet ancak Trk mill grleriyle aklanabilir.
ngilizler Eriha ovasn zapt ederek eria Nehrinin aa k-
[ s im i arndan da douya geme imknn elde ettikten sonra,
t eria'mn dou blgesinin savunulmas daha fazla zorlamt.
eria'nm aa ksmlarna kar dou sahilinde yalnz daha
I nce bahsedilen postalar ile Tellnnemrin'de bir gvenlik mfre-
I zesinin oluturduu kk bir ihtiyat birlii bulunuyordu.
Bu ksmda zayf kalmann sebebi, 20. Kolordunun eria'nm
I bat sahiline alnmasyla oluan faydaya karlk ortaya km bir
E sonutu. Fakat buna katlanmak gerekiyordu. nk aksi takdirde
K Ordular Grubu'nun cephesi savunulamazd.
ngizleri artarak vakit kazanmaya almak iin bu ilk
E haftalarda mmkn olan her yol tarafmzdan uyguland. Pek ok
E defa seyyar telsiz istasyonlar bir kanada veya gerideki noktalara
I gnderildi ve oralardan Ordular Grubu'na yardmc kuvvet gel-
I mekte olduu haberleri verildi. Bu haberler ifre ile veriliyordu.
I Biz bu ifrelerin ngilizler tarafndan zleceklerini kesin olarak
t biliyorduk. Nitekim -ngilizlerin ifre anahtarlarnn sk sk dei-
tirilmesine ramen- genellikle onlarn telsiz ifrelerini de biz

zyorduk. Bizim telgraflarn ngilizler tarafndan anlalm ol
duunu, onlarn uaklarnn telgraflarmzda bahsi geen arazi
zerinde o telgraflar muntazam bir ekilde takip eden keif uu,
lanndan anlardk. Uaklarn, o araziden askeri kuvvet gelmekte
olduunu tasdik edebilmeleri iin her seferinde bu arazi mntka
snda atllarn arlklarla birbirinden uzak mesafe ile alm baz
yry kollaryla gsteri faaliyeti yapyorduk. Ne kadar ok
takviye kuvveti alm olduumuz o zamanlar genellikle lngili2
gazetelerinde okunuyordu.
Ordular Grubu'nun imdiki durumunda, elde bulunan btn I
svarileri eria dousunda istihdam iin ak ve tehlikeye maruz I
bulunan eria'nm sol kysnda toplamak gerekiyordu. Bu svari- i
ler o anda 8 . Ordu'da yani sa kanatta bulunuyordu. Kafkas S- I
vari Tugay, Cevat Paa'nn ihtiyat olarak geriye alnm olduu I
halde, tamamyla batda deniz sahinde duruyordu. Dier byk I
bir svari birlii olan 3. Svari Tmeni -mzrakla silahlandrlm I
iki svari alay ile bir svari bataryasndan olumutu- 8 . Ordu'- i
nun cephe hattna dahil edilmiti.
Bu svari kuvvetini oradan darya ekip istenilen yere nak-
letmek ancak yava yava yaplabilirdi. nk Ordular Grubu'- 1
nun svarilerin yerini tutmak zere 8 . Ordu'ya verebilecei hi E
yedei yoktu. Bu yedek kuvveti, Ordular Grubu'nun gerisindeki I
sahalardan tedarik etmek gerekiyordu. nk takviye birlikleri I
stanbul'dan ancak peyderpey geliyordu.
Ordular Grubu Kurmay Bakan Albay Kzm Bey, ok al- I
kan bir Trk kurmay subay olan Binba Muzaffer Bey'in de yar- t
dmyla, geri blgelerde baz acayip birlikler buluyordu. am'da i
bu eit bir blk kefedildi ki, bu blk her trl askerin katil- i
myla yava yava mevcudunu 1200 kiiye ykseltmiti. Trk E
Genel Karargh'nm harp tekilatnda tabii ki bu gibi birlikler I
gsterilmemiti. Bizim memlekette olsa, bir askeri birlik maa |
almak iin hemen ortaya kmaya mecbur olurdu. Fakat bu sebep j
burada mevcut deildi. nk erler zaten maa almyorlard.
Blk yiyecek ihtiyacn oradaki depolarn datm yerlerinden f
isteyip daima almt. Her halde byk bir makamn bu tekilat

koruma altna ald zannedildi. Bln aylarca hibir grev
yapmad phesizdi.
Dier baz yerlerde, topu olmayan topu erleri, baka yerler
de de topu eri ve koum hayvan olmayan toplar ortaya karld.
Yalnzca Afule stasyonunda yaklak 700 er ele geirdik. Bunlar
oraya azar azar gelmi ve birikmilerdi. Bir Alman bu askerleri
hibir zaman fark edemezdi; ancak Binba Muzaffer buluyordu.
Bunlarn tamam cephenin takviyesi iin ileriye gnderildi. Hepsi
bol bol dinlenmi, istirahat etmiti.
Ordular Grubu heyetinin tertip eklinde arabuk geni l
ekte deiiklik yapld; nk ok sayda Trk subaynn katl
mas sebebiyle birok Alman subayna artk gerek kalmyordu.
Kanaatime gre onda dokuzu Trk askerlerinden ibaret olan Trk
ordularnn tamam Alman olan bir heyetle sevk ve idaresi mm
kn deildi.
Bununla beraber Enver heyet ierisinde yaplm olan bu de
iiklikten sonra da, ok defa grubu atlayarak Trk olan ordu
komutanlaryla dorudan doruya temasa geip haberleiyordu.
Hele Almanlarn herhangi bir karardan haberdar edilmemeleri,
yahut olsa olsa ge haberdar edilmeleri uygun grldnde, bu
durum daima uygulanrd. Bu eit olaylardan olmak zere En
ver; Mart'n 20sine doru grubun iinde bulunan btn Musev-
lerin 7. ve 8 . Ordulardan karlarak Kafkas cephesine gnderil
mesini, ordulara emretmiti. Ben tesadfen bundan haberdar
olunca o emrin yerine getirilmesini engelledim.
Grevimin daha ilk haftalarndan sonra, yeni bir asker hare
kt iin, grubun gr ve dncelerini bildirmesi hakknda En
ver'in bir talebini aldm. Kanaatime gre asker harekt hi
dnlemezdi. Yaplabilecek ey olsa olsa imdiye kadar elde
bulunan mevzilerin korunup savunulmas olabilirdi. Enver tara
fndan sorulan bu soru zerine; "suda boulmak zere olan bir
adama, ertesi gn sahilden bir yzme yarmasna katlr msn?"
diye bardan fkray hatrladm. Tabii ki asker harekta dair

gr bildirmekten kandm.
Mart aynn ikinci yansnda, Ingilizler Mecdel Yaba civarnda
7. Tmen'in birliklerine kar bir saldn yaptlar. Maksatlan; ken
dilerine orada rahatszlk veren cephe ksmn -ki gneye doru
ileriye km olan yksek hattan dmann sahil mntkasn yan
ateine alyordu- geriye srmekti. Bu taarruzla ngilizler yalnz
birka nemsiz mevzi elde ettiler. Asl mevziler tamamyla ko
runmutu. Tufeyle'deki birlikler iddetli ve baarl bir ka muha
rebe vermiti. Bu muharebelere katlan askerler Mart'n 20'sinden I
sonra Hicaz Demiryolu'na doru geriye yryordu.
Birinci eria Meydan Muharebesi

Mart aynn 26'snda Ingilizler abucak kurduklan tombaz I
kpr zerinden geerek ve eria'nn bir geitinden faydalanarak I
kuvvetli svari ile eria'nn aa ksmndan birden bire douya I
ilerlediler. Bu svarileri, develi svariler, piyade ve topu da ta- I
kip etti. Nehrin dou sahilindeki Trk topulan ve bunun gibi I
Tellnnemrin'deki emniyet birlii inenmitiler. ngilizlerin asl I
kuvvetleri -ki bunlardan Avustralya Svari Tmeni, bir piyade I
tugay, topu kollar ilk nce grld- Salt-Suveyle zerinden I
Hicaz Demiryolu'nun Amman istikametini tuttu. Az sayda bir I
kuvvet de gneydou istikametine doru ilerledi.
Zrhl arabalara sahip dier svari kuvvetleri eria'nn dou I
sahili boyunca dorudan doruya kuzeye, Ed-Damiye'den ileri I
srlm svari emniyet birliklerimiz zerine yneldi ve bu bir- I
liklerle muharebeye tututu. ngiliz harektnn bu ksmn biz, I
asl byk harektn yanlarn koruma gayreti olarak deerlen- I
dirdik.
Amman'da zayf Trk piyade bl ile bir Alman uak I
mfrezesi, otomobil kollan ve menzil ilerinde kullanlan baz
kk Alman tekilat bulunuyordu.
Dmann ilerlemesinin Amman istikametinde bir yarma ha

reketi olduu belli olur olmaz, Ordular Grubu; gerek am'da ve
gerekse Toroslann gneyinde trenle nakledilmekte olan btn
birliklerin ve ikmal erlerinin, son sratle Amman'a yetitirilmesi
emrini verdi. Ayn zamanda Tufeyle'de bulunan birliklere de,
trenlerle Kantara zerinden Amman'a gelmesi iin emir verildi.
Btn bu takviye birliklerinin nakledilme ii bir hayli zorluklarla
karlat. nk Dera ile Amman arasndaki demiryolu hatt ve
yine Amman'n gneyindeki hat dman svari keif kollan ile
Araplar tarafndan ayn zamanda eitli yerlerden tahrip edilmi
ti. Asker tayan trenlere defalarca baskm yapld. Hattn tamiriy
le uralarak ok deerli zaman harcand. Ancak sonunda engel
ler ald ve birlikler ksmen yryerek varabilder.
ngiliz nc birlikleri, Mart'n 28'inde Amman'n yaklak 3
km. batsndaki tepeleri tutmu olan Amman muhafz birliinin
direnmesiyle karlatlar. Hangi tekilata bal olursa olsun, ele
geen her asker buradaki savunmaya katlmlard. Bundan dola
y karlkl bir ate muharebesi balad; bu srada da arkadan
takviyeler yetimekteydi. Bu kuvvetler, takviye edilmi olan
dmann saldrlarm, iddetli muharebelerle Amman'n batsn
daki tepelerde tekrar tekrar durdurmay baardlar.
ngilizlerin harekt planlarnda nceden hesaba katmadklan
baz engeller ortaya kt. Salt'tan sonra dzgn yol yoktu. Birka
gn devam eden yamur zemini yumuatmt. Onun iin burala-
nn killi ve yapkan topra henz yryte olan ksmlarn iler
lemesini zorlatrmt. zellikle topunun ve topu kollarnn
yryleri zor oluyordu. Develer bile srekli ayaklar kaydn
dan bu zemini glkle geebiliyordu. Ele geirdiimiz ngilizce
bir telsiz konumasnda yana yakla bu zorluklardan ikyet e-
dilmekteydi.
eria'dan Amman'a kadar olan uzun ngiliz balant hatt da
ha baka ekde de tehlike altndayd. Ordular Grubu tarafndan
7. Orduya, elinde bulunan btn vastalarla, dmann gerisin
deki balant hatlar zerine bask yapmas emredilmiti. nk

dman harektnn en zayf yeri burasyd. Bu emir zerine, 3
Svari Tmeninin cesur komutam Albay Esat Bey; en etkili isti-
kamet olan Salt zerine ilerledi. Emri altnda yalnz birka svari
bl -nk svarinin byk ksm henz 8 . Ordu'dayd- ve
145. Piyade Alay'nn iki bl ile da topu vard. Bu kuvvetler
le fevkalade dik ve geilmesi zor olan ve ksmen de kaya tabaka
lar zerinden geen bir patikay takip ederek Salt tepesine ulat,
ngilizlerin zayf emniyet birliini geriye attktan sonra, oradan
Salt civarnda alakta bulunan yol zerindeki piyadeyi ate altna
ald. Bunun sonucu olarak ngiliz balant hatlar Salt gneyinden
dolamak zorunda kald; orada ise yollar daha da ktyd.
Amman'da muharebe ok kzmt. Trklerin sa kanadn
birka defa kuzeye doru uzatmak gerekmiti. nk dman
oradan Trk birliklerini kuatmaya alyordu. Dmann tekrar
tekrar yapt taarruzlar zerine Mart'm 30'unda Trk mevzileri
nin baz mahallerde geriye alnmas gerekmiti. Fakat hl Am
man'n batsndaki tepelerde cephe hatt batya dnk bir ekilde
duruyordu.
30 Mart'ta, gerektiinde yaplmas muhtemel geri ekilmenin
kuzey ve kuzeydou istikameti tehlikeye maruz kaldndan
Amman'daki mevzilerin savunulmasna devam olunup olunma
yaca hakknda, Trk komutanlnca yaplan her trl mracaa
t bir kenara brakarak btn kuvvetlerle savunmaya devam e-
dilmesi emrini verdim.
Mart'm 30. gn akam Osmanl cephesinin sa kanad, -
zellikle Yzba Grassmann'm komutasnda bulurum 703 numara
l Alman piyade taburu bir kar taarruz yaparak karsnda bu
lunan dman geri att. Ayn senenin Eyll aynda kahramanca
arparak len von Sydovv bu harektta kendini gstermiti.
Ingilizler tarafndan baardan emin bir ekilde hazrlanan
baskn hareketi, taktik bakmdan istenilen sonucu vermediinden
irtibat hatlar fevkalade zor bir durum ald. Birliklerimiz ise s-
reVcli takviye edilerek sol kanatta baaryla icra edilen bir kar
taarruzla ngilizleri geriye pskrtmt. Bunun zerine Paskal
ya gnne rastlayan 31 Mart Pazar gecesi Ingilizler btn cephe
boyunca geri ekilmeye baladar.
Ne Amman ehri ve ne de istasyonu btn bu muharebeler
s r a s n d a Ingilizler tarafndan ele geirilememiti. Dman bu
saldrlarnda ok fazla zayiat vermiti. Bu muharebelerin son
safhasnda birliklerin komutanln, Ordular Grubu tarafndan
am'dan getirilen 4. Ordu Komutam Cemal Paa12 stlenmiti. Bu
komutan, daha nce Suriye ve Filistin'de ordu komutan olan
Bahriye Nazn Cemal Paa ile ayn ismi tamakla beraber onunla
en kk bir yaknl yoktu. Osmanl ordusunda birka tane
Cemal Paa vard. Bahsi geen komutan bu blgede uzun sre
grev aldndan dolay blgenin durumunu ve Arap lisann ok
iyi derecede biliyordu. Akl banda ve dil bir komutan olarak
tanndndan yerel halkn emniyet ve gvenini kazanmt. Bun
dan dolay blgesel isteklerin yerine getirilmesi iin Hkmet
nezdinde pek ok defa araclkta bulunmutu. Bu Cemal Paa hi
phesiz akll bir generaldi ve kendisiyle i grlebilirdi.
Osmanl birlikleri daha geceleyin, baary perinlemek iin,
dman takip etmek emrini ald. Bununla beraber Trkler tara
fnda, birka keif kolundan baka hi svari kuvveti bulunmad
ndan dman takip ederek yrmek mmknd; ancak hak
kyla bir takip yapmak mmkn deildi. ngiliz artlar, geri
ekilirken dzeni salamak maksadyla, birka defa ksa bir za
man iin mevzi almlard. Fakat bu ksa art muharebelerinin bir
nemi yoktu.
Dman yry kollarnn tamam Sait'in gneyinden iler
leyerek dorudan doruya eria zerinden geerek geriye gittiler.
Trk birlikleri, Tellnnemrin hizasna kadar onlan takip ettiler ve
orada eria'ya kar yeni bir cephe oluturdular. ngilizlerin, d
zenli ve kuvvetli birliklerle eria'nn dousunda tutunabilmek
12 Burada bahsi geen komutan, Mersinli Cemal Paa'dr. (h.n)

maksadyla yaptklar ilk harekt bu muharebelerle engellenmiti

Eer Ingilizler baarl olsayd, sadece Tufeyle mfrezesi ile gj.
neyde bulunan btn birliklerin geri ekilme yollan kesilmeye-
ekti. Bundan daha kts Ordular Grubu'nun Yermuk vadisin-
den ve Dera zerinden am'a giden yegne irtibat yolu olan de
miryolu hatt da tehlikeye decekti.
Suriye-Hicaz demiryolu hattnn muharebenin bu gnlerinde
fevkalade bir ekilde yardm olduunu da burada belirtmek ge
rekir.
Nisan Ay
Ingilizler eria'nn dousunda baarszla urayan yarma

harektndan sonra buna katlm olan birlikleri dinlendirmek
zere geriye ektiler. Ingilizler geri ekilirken kendilerine rehber
lik eden veya Ingilizlere yardm edip bizim birliklerimize kar
yaplan taarruza katlan Arap ahalisinden birounu da beraber
gtrdler. Ingilizler tarafndan bu ahaliye, eria'nn dousunda
bulunan memleketlerine yaknda geri dneceklerinin vaad olun
duu bir sre sonra duyulmutu.
Ordular Grubu, gerek bu sylentilerden ve gerek eria'nn
aa ksmnda ve Eriha civarnda yaplan dman istihbaratn
dan eria'nn dousunda yapm olan yarma harektnn ksa bir
sre iinde tekrar edileceini beklemekteydi.
Tekrar edecek yarma harektna kar Ordular Grubu tara
fndan alman tedbirler aadadr:
Amman'da savaan btn birlikler Albay Ali Fuat Bey'in13
komutas altnda olarak Tellnnemrin'deki kuvvetli mevzileri
tutmak zere ileriye alnd. Bu birliklerin byk ksm 8 .
Kolordu'yu bal bulunduundan bu mfrezeye 8 . Kolordu ad
verildi. Kolordu yeterli derecede birlie sahip olur olmaz iki t
mene ayrld. Mevziler derhal mkemmel bir ekilde ina ve slah
edildi. '^
13 Orgeneral Ali Fuat Erden. (h.n)

8. Kolordu, geri az sayda Alman ve Avusturya topusuyl

ve 5 Nisan'da Salt'a ulaan 146. Alman Piyade Alay'nn 4. Bl
ile takviye edildi. Bundan baka bir miktar Trk birlii ile ikmal
erleri de ulatka hzl bir ekilde bu kolorduya gnderiliyordu.
4. Ordu karargh Salt'a nakledilmiti. Bu ordunun kurmay
bakanlna Binba von Papen tayin edilmiti. Salt ehri, eria
Nehri'nin dou ksmnn kuzeyinde bulunan bir Arap kalesi
hkmndedir.
Ed-Damiyenin gneyinde, Mafid Cozele'de st allklar
arasnda gizlenerek eria'dan gemek iin vasta hazrl yapld.
Mart ay iinde eria'ya doru getirilmeye balanan 3. Svari I
Tmeni'yle Kafkas Svari Tugay'nn gelii Nisan ay iinde ta- I
mamlarunt. Albay Esat Bey'in komutas altnda birletirilen bu I
svari birlikleri byk ksm toplu bir halde eria'nn bat sahi- I
linde Mafid Cozele hizasnda kald. Ancak dier kk ksm I
emniyet ve gzetleme vazifesi ile beraber 8 . Kolordu'yla irtibat I
salamak iin nehrin dou sahiline srld. Albay Esat Bey'in |
emri altna bir Alman makineli tfek mfrezesiyle 205 numaral I
Alman istihkm bl verildi.
Esat Beyin eria vadisinde Roma yolunda bulunan kararg- f
hna ilk gittiim zaman karargh ok zorlukla bulabilmitim. Bu i
karargh ok ustaca kurulmutu. Bir ordugha benzer kalabalk I
asla grlmyordu. adrlar veya ardaklar Bedevilerde olduu i
gibi dzensiz bir ekilde arazi zerine teker teker serpitirilmiti. I
Hayvanlar ise hi grnmyordu. Yakndan baknca ortaya kt I
ki tavlalar ye mevcut ukurluklarda ve hendeklerde kurulmu I
veyahut ukurluk ve hendek olmayan yerlerde zemin kazlarak I
yer seviyesinden aada yaplmt. Bunlarn tamamnn st I
aa dallaryla rtlmt. Bu ekilde gnein yakc etkisinden i
korunduu gibi uaklarn da burada bir svari ordugh bulun
duunu kefetmeleri engellenmiti.
Karargh Mecdel Ber Fazl'da bulunan 20. Kolorduya eria

vadisine bat sahilinden hkim olan tepeye hafif topu gnderme
si emri verildi.
Yukarda bahsedilen ngilizlerin ikinci bir yarma hareketine
kar Ordular Grubu'nun eldeki snrl imknlarla alabildii ted
birler bunlardan ibarettir.
Tufeyle mfrezesinden geri dnen 703 numaral Alman Pi
yade Taburu, Asya Kolu'nu takviye etmek zere 8 . Ordu'ya ve
rildi.
Nisan'da Ordular Grubu'nun cephesinde genellikle yalnz
hafif muharebeler olmutur. Ancak 10 Nisan'da 8 . Ordu'nun
Albay von Frankenberg tarafndan komuta edilen sol grubuna
kar byk bir taarruz yaplm ve muharebe gn devam
etmitir*. ok iddetli olan bu arpmalarn odak noktasn
Elkefr ve Berukin mevkileri oluturuyordu. Taarruz genel itiba
ryla pskrtld ve Ingilizler verdikleri byk zayiata ramen
nemli saylabilecek derecede arazi kazanamadlar. Hcumun
arlk merkezini Asya Kolu ile 46. Tmen tamt. 7. Ordu,
Ordular Grubu'nun emrine uyarak Albay von Frankenberg bir
liklerinin sol kanadnda taarruzun pskrtlmesi in takviye
kuvveti hazrlamt. Bu muharebelerde Osmanl taburlarnn
durumu birbirine hi uymuyordu. Baz taburlarn gayet iyi sa
vamalarna karn, dier baz taburlar ok az cesaret ve taham
ml gstermilerdi**.
Elde edilen ngiliz emirlerine gre, bu taarruzun Kalkiliye s
tasyonu hizasna kadar ilerletilmesi kararlatrlmt. Bunu
baarabilselerdi, ngilizler yaklak 14 km. derinliinde arazi
kazanm olacaklard. Gerekte ise taarruz baz noktalarda bir
kilometreden biraz fazla ilerleyebilmilerdi. Bu taarruzda baar
salansayd, bunu takiben sahil mntkasnda bir ngiliz
taarruzunun yaplacam kesin olarak kabul etmek gerekir.
Bu muharebe Liman von Sanders'in dedii gibi 10 Nisan'da deil, 9 Nisan sabah
balam ve gn deil, yalnz iki gn devam etmitir, (t.h.n)
Birlikler arasnda byle bir tezat hakikatte grlmemitir. (t.h.n)
262 Trkiyede B e Sene
Nitekim bu blgede, biraz geride olmak zere, kuvvetli Ingi.

z svarisi toplanmt bile. Bundan maksat Kalkiliyeye kadar
ilerleyecek olan yarma hareketini dz sahil araziden son hedefe
kadar gtrmekten ibaret olduuna phe yoktur. Nisan aynn
ikinci yarsnda ngiliz svarisinin 4. Ordu'nun eria'daki yeni
cephesine kar Tellnnemrin tepeleri ynnde ve yine kuzeydo
u istikametinde birka cebri hcumlar olmusa da bu hcumlar
her seferinde svarinin ricatyla sona ermitir. Bu hcumlardan
maksat oradaki birliklerimizin kuvvetini ve yaptklar hazrlklar
kefetmekten ibaretti.
Ingilizler bu srada Eriha'dan Tellnnemrin'e giden yolun her I

iki tarafnda olmak zere eria'da geni bir kprba oluturdu- I
lar ve bunu srekli olarak engellerle takviye ettiler; yine oraya I
topu da yerletirdiler. Bundan baka biraz daha kuzeyde olmak I
zere eria'nn yukar ksmnda bir geit yerinde yeni bir kpr- I
ba kurulmakta olduu gzlendi. Uaklarmz bu kprbalan I
iinde defalarca yklp yaplan veyahut yeri deitirilen, muhtelif I
tombaz ve piyade kprlerinin bulunduunu bildiriyorlard. Bu |
deiikliklerden bazlarnn uaklarmz artmak iin yapld I
kabul edilebilir.
Fistin'in deniz sahilinde dman gemilerinin harektn g- 1

zetlemek zere birka bahriye erinden oluan iki posta vard. I
Hayfa'daki postay, gerektiinde muharebe edebilecek bir seviye- I
de takviye etmek istiyordum. nk dmann sahile asker ka- I
rarak imdiki mevzileri tehlikeye drmesi ilk olarak oradan I
mmknd. Geri Hayfa Liman maynlarla kapatlmt. Fakat I
limann dnda da pekl karma yaplabilirdi. stanbul'dan K
hareketimden nce, Ordular Grubu'nun o zamanki sahasnda 1
bahriyeden 300 ile 500 erin grevli olduunu haber almtm, I
Hlbuki; Suriye ve Filistin sahilinde bulunan yaklak 2 subay ile |
50 erden baka dierlerinin, 6 . Ordu'nun menzil mntkasnda ve i
ounun Frat menzilinde bulunduklar ortaya kt. Bunlarm 1
orada gerekli olduklar bildirildiinden, Filistin'de bahriyenin I
daha (azla ortak alma yapmas konusundaki dncemden

vazgemeye mecbur oldum.
Nasra'ya getirilen 17. Depo Alay'na, Trk olarak yalnz has

tanelerden kan veya tesadfen ele geirilen az sayda erden
baka hep Arap ikmal eri verilebiliyordu. Birlikler, Arap erlerini
yeterli derecede talim ve terbiye grm de olsalar, istemeyerek
kabul ediyorlard. nk Arap hareketi ngilizler lehine balaya-
ldan beri, onlara artk tamamen gvenmiyorlard. stanbul'dan
gnderilen talim ve terbiye grm ikmal erleri ise ancak, muha
rebe zayiatn telafi etmeye ve bir de eria cephesinde ve Hicaz
hattnda bulunan 4. Ordu'nun en ok gerekli grlen ksmlarnn
takviye edilmesine yetiyordu.
kmal eri verilmesi meselesi grevimin daha ilk haftalarndan

itibaren Enver'le aramzda fikir atmas dourdu. Kendi imzas
n tayan 11 Nisan tarihli bir telgrafta Ordular Grubu'na, olup
biteni bilmemesinden dolay, baz sulamalar da bulunmutu.
Gya Ordular Grubu'na tahsis edilen Alman birliklerinin -yani
Alman 146. Alay'nm- demiryoluyla yaplan nakliyatnda, Os-
manl birliklerinin nakliyatna ncelik vererek onlann bou bou
na beklemesine sebep oluyormuum. Bu takdirde bahsedilen Al
man birliklerinin baka ekilde kullanmas gerekecei bildirili
yordu. Bu telgrafn 9. maddesinde aynen yle deniyordu:
"Bu birliklerin hareketsiz braklmas ve onlardan istifade o-

lunmamas kesinlikle kabul edemez. Onlardan istifade edilmeye
cekse, bu durumda bahsi geen birliklerin tekrar Alman Bakomu-
tanl'na geri gnderilmeleri gerekmektedir."
13 Nisan'da yle cevap verdim:
"Telgrafnzn 9. maddesine cevap: rtibat subay Binba

Beckert'in anlatacaklarn dinlemenizi sizden rica ederim. Osmanl
ikmal eri nakliyatna ncelik vererek Alman birliklerinin nakliyatn
geciktirdiime dair olan sulamay kesinlikl e reddederim. Ordular
Grubu'nda, Alman birliklerine oranla on misli ve daha fazla Osman
lI birlii bulunduundan, birok iddetli muharebeler sonucunda
Osmanl ikmal erlerine ihtiya olduu elbette sizin de malumunuz
dur. Alman birliklerinin se daha komutay stlendiim ilk gnden
beri srekli olarak evklerinin abuklatrlmasn istemekteyim."
Cevabmn sonunda, Yldrm Ordular Grubu Komutanln,

dan affmn ve deitirilmemin Padiaha arz edilmesini En
ver'den istedim. Tamamen aslsz olan bu sulama ile, yakn bir
zamanda daha pek ok zorluklara maruz kalacam anlamtm,
zerimde bulunan ar ve orantsz vazifeye ilve olarak o zor
luklar da zerime almaya hevesli deildim.
Filistin'e giderken, baarl olma konusunda ancak ok az -
mit veren bu komutanl stlendiimden dolay Osmanl Genel
Karargh tarafndan bana teekkr edileceini sanyordum. Hl
buki daha imdiden bu dncemin byk bir hata olduunu
anladm.
Hi kimsenin, cephede srekli dmanla muharebe ederken
ayn zamanda arkadan yaplan saldrlar nlemeye gc yetmez.
Enver, istifa kararmn Padiaha arz olunmasndan kanarak
bana yan zr diler, yan kaamak slupla olmak zere aklama
da bulundu.
Alman Asker Heyeti'ne ait mcadeleler de mit ettiim gibi
son bulmu deildi. Asker Heyet'in Kurmay Bakan General von
Lenthe; Heyet'in, Asker Szleme ile tespit edilen yeni ekil ve
tarza uydurulmas konusunu grmek zere stanbul'da bir
komisyonun kurulduunu bana yazyordu. Komisyon; Alman
Asker Temsilcisi, Alman Genel Karargh'nn ve Prusya Harbiye
Nezareti'nin birer vekili ve General Lenthe ile Asker Heyet'ten
gerekli olan imzalardan oluuyordu.
14 Nisan'da General Lenthe'den aldm bir telgrafta aynen
yle deniyordu:
"Alman Genel Karargh memuru ile Harbiye Nezareti memur
larnn gizli tutulmak artyla sylediklerine gre. Askeri Szleme'-
de bahis konusu olan en kdemli subayn imdiki Trk Genelkur
may Bakan olaca ve kendisine baz vazifeler ve yetkiler verilerek
gelecekteki durumu iin hazrlk yaplaca..."
Bunun zerine 15 Nisan'da General Ludendroff'a aada ya

zl olan telgraf gnderdim:
"Alman Genel Karargh tarafndan Askeri Heyet Szleme

siyle ve ekleriyle kararlatrlan haklarn gz nne alnmad ve
yerime baka birinin tayin edildii doru ise, emrim altnda bulu
nan subaylarla bu konuda stanbul'da grme yaplmazdan nce
bana dorudan doruya bir haber verilmesini, imdiye kadar taraf
nzdan hakkmda her zaman esirgemediiniz ltufkrla gvene
rek rica ederim. Emin olunuz ki, eer Genel Karargh'm Trkiye
hakkndaki dncelerine ahsm bir engel tekil ediyorsa, impara
tor Hazretlerinden buradan geri alnmam istirham etmeye her an
haznm.
Bugn mevcut olan duruma ve stanbul'da meydana gelen
muamelelere gre; mevkiimi drt sene drt ay birok mcadele ile
koruduum Trklere kar, burada bulunan en kdemli Prusyal ge
neral olarak son derece zor ve lyk olmayan bir duruma dyo
rum."
Yukarda yazl olan ve 13 Kasm 1917 tarihinde alnan karar

larn eki, ayn tarihli olup yledir:
"Zikredilen btn birlikler, tekilat ve Alman ordusuna men

sup askerler, kendi ierisindeki btn idart muamelelerde, yani ce
zalandrma yetkisi (uyar cezas), divan- harp, Alman tekilatnda
boluklann doldurulmas, yiyecek, giyecek, para, posta, tedavi vs...
konularnda Asker Heyet bakarunn emri altnda bulunacaktr".
General Ludendroff'tan 17 Nisan'da aadaki cevab aldm:

"imdiki Osmanl Genelkurmay Bakannn en kdemli Alman

subay olmak zere mstakil vaziyetinin daha imdiden baz grev
ve yetkiler verilerek hazrlanmas tasavvurundan haberim yoktur.
Alman Asker Heyeti var olduu srece, size szleme gerei tan
nan haklar tamamen korunacaktr."
Grmelere ara verildi ve Alman Genel Karargh ile Prusya

Harbiye Nezareti'nden gelmi olan iki grevli geri dndler. Bu
olaya ait bahsi son bir ave olarak bunu anlatarak kapatyorum.
Ordular Grubu, Mays aynn ilk gecelerinin birinde, ngiliz,
lerin zayf ileri birlikleri tarafndan igal edilen Musallabe tepesi,
ne kar bir hareket yapmay plnlamt. Bu kk, olduka sarp
meyilli tepe, eriann bat kysnda ngilizlerin Avce zerinden
kuzeye doru ileri srlen en u postasn oluturuyor ve bize
ok rahatszlk veriyordu. Dome'ye getirilen 24. Tmen ile 3. S
vari Tmeni bu gece harektm yapmakla grevlendirilmiti.
Fakat Nisan'n 30. gn sabah, eria'nn dousuna kar ngi
lizlerin be gn devam eden kinci eria Muharebesi diye adlan
drlan taarruzlar balad.
Mays Ay
kinci eria Muharebesi

ngilizlerin Birinci eria Muharebesi'nde dorudan doruya
Amman zerine yapan hcumlar, oradaki inat mukavemetten
ve balant yollarnn uzun ve yetersiz olmasndan dolay baar
szla uramasndan sonra, ikinci byk teebbsleri -gelecekte
yaplacak taarruzlara hareket ss salanmak zere- Sait'in srat
le ve baskm suretiyle zaptn ngryordu.
Ingilizler 8 . Kolordumuzu geri pskrttkten sonra Salt
mevziini ele geirmeye muvaffak olduklar takdirde 7. ve 8 . Or
dularn da Yermuk vadisi hizasma kadar geriye ekilmeleri gere
kecekti. nk ngiliz birlikleri Salt tepelerinin igaliyle 7. Ordu'
nun sol kanadnn gerisine sarkacak ve ayn zamanda Bisan-Dera
ve Amman-Dera hatlarn tehdit etmeye balayacaklard. Ordular
Grubu'nun geriden ikmali am'dan Dera yolu zerinden yapl
yordu. Byle bir durumda nakliyat yolu kesilmi olurdu.
Ingilizler bu defaki yarma hareketi iin yaplan gerekli hazr
l o kadar gizli ve derece ustalkla yapmlardr ki bu hazrln
en byk ve son ksm bile gerek keif uularmz gerekse dier
keif ve gzetleme vastalarmz tarafndan fark edilememitir.
Nisan'm 30. gn sabah saat 4.30'a doru, topu ve zrhl o-
tomobillerle beraber ok kuvvetli ngiliz svarisi eria Nehri'ni
Eriha-Tellnnemrin yolunda alt kpr zerinden Mendese'de*

geti. Bir svari tmeni derhal kuzeye, dier bir svari tmeni d
Ereh zerinden kuzeydouda Salt istikametine yneldi.
Bunu takiben ok iddetli topu ateinin korumas altnda
takviye edilmi bir piyade tmeni zayf 8 . Kolordu'ya kar cep.
heden hcum etmek zere byk kprbamdan yayld.
Bundan biraz sonra da eria'nn bat sahilinde Avce'nin aa.
sndan ngiliz birliklerinin baka bir taarruzu 7. Ordu'nun sol
kanadnda bulunan 53. Trk Tmeni'ne kar balad.
Ordular Grubu'nun btn cephesinde denizden eria'ya 1.
dar dmann topu atei artmaktayd.
Dorudan doruya kuzeye ynelen svari tmeni eria'n^
dou vadisinde bulunan Osmanl svarilerini ksa srede gerj
ekilmeye mecbur etti. Bunu takiben esas kuvvetleriyle dam
etei boyunca uzayan yolu, Ed-Damiye hizasna kadar takip etti
Bahsi geen bu svarinin -bir tugay tahmin edilen- dier ksmlar
Mafid Cozele'nin karsnda bulunan yass tepeye yneldi. Geri
ekilmekte olan Osmanl svari alay buraya kadar ekilmiti ve
3. Svari Tmeni komutan tarafndan derhal buraya Alman ma-
kineli tfek mfrezesiyle Alman istihkm bl de gnderilmi,
ti. Burada da bir bakma kprba mevzii kurulmu oldu. Topu I
ve saysz makineli tfekler tarafndan himaye olunarak ve bu I
kk tepeye kar toplu bir ekilde kollara ayrlarak sevk edilen I
bu svarinin tekrar eden taarruzlar oradaki direnci krmaya mu
vaffak olamyordu. Tepe Trkler tarafndan muhafaza edildi.
Dorudan doruya kuzey istikametinde ilerleyen svari t-1
meninin byk ksm sabahleyin saat 7'den az sonra Ed-Damiye I
karsna ulat. Fakat tmen orada bulunan eria geitini zapt ve I
igal etmeyip gerideki da yamalarnda cephesi batya dnk I
olmak zere tertibat ald. Sonradan anlald zere bu kuvvetin I
grevi Ereh zerinden Salt'a doru ilerleyen svari tmeninin
yan ve gerisini rtmek ve ayn zamanda Ed-Damiye civarnda
Trk birliklerinin nehirden gemesini engellemekti. Kuzeye gelen
bu svari eria vadisini yaklak 1,5 km. aralkla takip eden k

k bir yayla ile ok oyuklu ve yarkl olan sahil tepelerinden
ayrlmt. Ingilizler bu tepelere yalnz kk postalar gnderdi
ler. ngiliz svari topusu Ed-Damiye batsnda bulunan yksek
yamaca kar hemen ate at.
Bu srada Tellnnemrin'de bulunan 8 . Kolordu'ya kar ngi-
lizlerin taarruzu, srekli takviye birlikleri gnderilmesiyle ok
iddet kazand. 8 . Kolordu'nun sa kanadyla gerisi kuzeydou
istikametinde ilerleyen svari ile tehlike maruz grnd gibi
gol kanad da tahminen 15 blk kadar svari tarafndan kuatl
makla tehdit ediliyordu.
Fakat Albay Ali Fuat Bey'in komutas altnda bulunan kolor
du byk kahramanlklarla muharebe ve mukavemet etmekteydi.
Nasra'da bulunan Ordular Grubu, eria'da meydana gelen
bu byk ngiliz harektna dair ilk bilgileri ancak sabahleyin
saat 7.30'da ald. Haberleme hizmetinde karlalan kesintiler,
baz telgraf ve telefon hatlarnn Araplar tarafndan kesilmesin
den ileri gelmiti. Ordular Grubu Kurmay Bakan Kzm Paa, 4.
Ordu komutanyla grmek iin o sabah erkenden uakla Am
man'a umutu; oradan otomobille Salt'a gidecekti.
Durum hakknda ilk haberlerin gelmesi zerine, saat 8.30'da
telefonla 7. Ordu Komutanl'na, 24. Tmen'in eria'ya doru
harekete geirilmesi emrini verdim. Bu tmen muharebenin du
rumuna gre ya Ed-Damiye'ye gidecek veya Mafid Cozele'de
kalacakt.
Bundan baka 3. Svari Tmeninin de bu geit yerlerinin bi
risine doru toplanmasn emrettim. Sonradan bu tmenlerin ikisi
de eria'y geerek douya doru taarruz edeceklerdi.
Samah'tan Dera'ya kadar Yermuk vadisinde bulunan savun
ma hatt birlikleri silah ba edilip Ordular Grubu tarafndan tak
viye edildi. am'daki demiryolu grevlilerine, am'n kuzeyinde
nakil hlinde bulunan btn birliklerin Dera'ya doru sratle
sevk edilmesi iin telgrafla emir verdim. Gerekli dier emirle [

sonradan verilecekti.
leden nce saat 10'dan biraz sonra Ereh zerinden ilerle,
yen dman svarisinin ileri ksmlar Sait'in nndeki tepelerin
yksek noktalarnda grnd. Bu svariler, Araplarn klavuzlu,
u ile bizce bilinmeyen yollardan ve tahminen Ebu Tara Deresi t
vadisi istikametinden sevk olunmu ve Salt'a doru olan dik yo. |
kuu trmanmaktan da kurtulmutu.
Taarruzun hareketinin ilk gnnde ngiliz svarisinin yap.
m olduu yrylerin mkemmel olduunu kabul etmek ge.
rekir.
Salt'ta 4. Ordu Karargh'nn muhafazas iin el altnda bu- I
lundurulan birka Trk bl toplattrlp dmann avc muha- |
rebesi yapmak zere yaplan en ilerideki svari blklerine kar I
mevzi aldrld. Bu kk Trk mfrezesi Alman telefon ve ofr l
erleriyle takviye edildi.
eria'ya doru 24. Tmen ile 3. Svari Tmeni'nin Ordular I
Grubu tarafndan emrolunan ileri hareketlerinde gecikmeler I
meydana geldi. nk 24. Tmen'in Komutan Albay Boehre, i
Musallabe'ye kar yaplacak harekt iin keifte bulunmak zere |
subaylarnn bir ksm ile daha sabahleyin erkenden ileriye doru 1
atla gitmi ve leye doru geri dnmt. Bundan dolay tmen [

ancak leden sonra saat 1.30'da eria ynnde yrye balad, f
eria vadisine doru sarp ve ok etin initen dolay tmen nehir [
kysna kadar yaklak be saatlik bir yry yapacakt.
3. Svari Tmeni'ne gelince; bu tmenden nehrin sol sahilin
deki ileri hatta birka svari bl gnderilmi olduundan E
tmen toplanmadan nce, cephedeki blklerinin 145. Trk Pi- E
yade Alay tarafndan deitirilmesi gerekiyordu.
24. Tmen'in yry, az kalsn felaketle sonulanacak bir |
hl alyordu ve 3. Svari Tmeni de yolda kalyordu.
7. Ordu Komutan Fevzi Paa -ki onun da kurmay bakan
Binba von Falkenhausen sabahleyin erkenden eria'ya doru 1
ce p h ey e gitmiti- eria'nm batsnda bulunan sol kanad iin yani

53 . Tmen iin endieleniyordu. Fevri Paa oraya yaplan ngiliz
taarruzunun burada bir yarma denemesi olduu kanaatindeydi.
Bundan dolay tarafmdan verilen emrin yenilenmesini ve 3. S
v a r i Tmeni nin eria'nm batsndaki eski mevziinde braklmas
ve 24. Tmen'in de yine eria batsnda 7. Ordu emrine verilmesi

eklinde deitirilmesini istiyordu. Hlbuki ben bu taarruzu ba
ka ekilde yorumlamakta ve onu ancak birliklerimizi eria'nm
batsna balatmak iin dmann bir hilesi olarak kabul etmek
te y d im . Buna dayanarak esas emrin vakit geirilmeden yerine
getirilmesini, 7. Ordu Komutanl'na tekrar bildirdim. Her ne
dense bu iki tmenin eria'da toplanabilmeleri karanlk bastktan
sonraya kald.
leden sonra saat 4'e doru Salt'ta kesin sonu alnd. Kuv
v etli ngiliz birlikleri ilerleyerek ehri zapt etti. ehri tutan zayf
birliklerimizin bir ksm esir dt. 4. Ordu Komutanl Salt'tan
kuzeye doru bir k yolu bulup o istikamette biraz daha geriye
gitti. Birka kk birlik ordu emrinde alkonulup dierleri Sevile
ynnde geri ekildiler. leden sonra saat 4' mteakip Ordular
Grubu'nun Salt ile olan balants kesildi. Telefonla verilen son
haber; Ingilizlerin imdi Salt'a girdiklerini bildiriyordu.
Bunun zerine demiryolu ve menzil grevlilerine, trenle sevk
edilmekte olan askerlerle, her ne ekilde olursa olsun ele geirile
bilecek askerlerin sratle Amman'a yetitirilmesi emrini verdim.
Akama doru Albay Boehme'nin komutasndaki 24. Tmen
ile Albay Esat Bey'in emrindeki 3. Svari Tmeni Ed-Damiye'nin
dalk mahallerinde toplanmlard. Bisan zerinden tam bu sra
da gelen 146. Alman Piyade Alay'nm 1. ve 2. Blkleri 24. T
men'in emrine verildi.
Karanlk bastktan sonra her iki tmen derhal eria'nm dou
sahiline gemeye baladlar. Cephe kuvvetleri ok zayf olduun-
; dan ve ncelikle muharip birlikler kar tarafa geeceinden, sahil
i deitirilmesi kendi vastalarmzla yaplacakt. 3. Svari Tmeni
eria'nm dousundaki kesik srtlara doru postalar gnderdi

Bunlar oradan dman postalarn geri attlar.
Akam ge vakit 8 . Kolordu, sa kanadnda biraz arazi kay.
bndan baka, btn dman taarruzlarn pskrtmeye muvaf.
fak olduunu ve birliklerinin morallerinin de dzgn ve metin
olduunu bildirdi.
Mays'n 1 . gn, gn aarmasyla beraber 7. Ordu Komutan-
l'nn Nablus'ta bulunan kararghna otomobil ile gittim. Bir
telefon hatt kurularak irtibat salanan 4. Ordu Komutanl'yia
buradan tekrar haberlemek mmkn oldu. Amman'dan Salt'a
giden yolun Sevile civarndaki ksmna mmkn olduu kadar
sratle gelmesi 4. Ordu Kararghna emredildi. Amman zerin
den gelmekte olan btn birlikler, daha sonra Salt zerine ilerle
mek zere o civarda toplanacakt.
24. Tmen ile 3. Svari Tmeni Mays'n 1. gecesi Ed-Damiye
civarnda nehri geme iini dmana hi fark ettirmeden yaptlar.
Gn aard zaman -24. Tmen gneydou ynnde, 3. Svari
Tmeni dorudan doruya dou ynnde olmak zere- her iki
tmen, gerideki da yamalarnda bir gn nceki tertibiyle duran
ngiliz svari tmenine kar taarruz iin ilerlediler. 3. Svari
Tmeni'nin svari bataryas, Osmanl svarilerinin ilerideki k
smlaryla kesik tepeli arazinin yokuunu trmand ve derhal
dmann svari bataryalarn etkili ate altna ald. Bu srada 24.
Tmen'in ilerideki avc hatlaryla Esat Bey'in svarileri dmann
nnde bulunan kk yaylay getiler.
Taarruz, dmana kar tamamyla bir baskn eklinde oldu.
Osmanl svarileriyle hcum iin ilerleyen avc hatlar daha yak
lamadan nce, dman svarileri bu taarruzdan kaarak dzen
siz birlikler halinde gney ynlerine doru drtnala geri katlar.
Yalnz bir svari alay kuzeye doru sapt.
Dman topusu ksmen gneye, ksmen de douya doru
olan da ukurluklarna kamaya abalyordu.
Gneye doru giden bataryalardan biri Osmanl piyadesi ta

rafndan ele geirildi. Da yamalarnda saplanp kalan dier
toplardan da bir miktar az sonra zapt edildiinden sabah saatle
rinde ngiliz svari tmeninin hasar grmemi 9 adet topu ile
dier bir birlie ait bir top ele gemi bulunuyordu. Bir miktar
esir, ok sayda hayvan, topu cephanesi, shhiye malzemesi ve
erzakla ykl deve kollar, bir zrhl otomobil vs. Osmanllarm
eline geti.
3. Svari Tmeni tekrar toplandktan sonra vakit kaybetme
den dar bir da patikasndan Sait'in batsnda bulunan tepelere
doru kmaya balad. Svari bataryasn daha nceden 24. T-
men'in bir da bataryasyla deitirmiti.
eria'nm bat sahilinde 53. Tmen'e kar yaplan dman ta
arruzu daha Nisann 30'unda baarszla uradndan 1 Ma-
ys'ta 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa14 Ed-Damiye'de kar
ya geen birliklerin komutanln stlendi.
24. Tmen, 8 . Kolordu'nun sa kanadnn ykn hafifletmek
iin eria vadisinde gney ynnde ilerledi. Mafid Cozele'nin kar
sndaki tepede grevleri sona eren birlikler bu tmene katld.
Tellnnemrin tepelerinde 8 . Osmanl Kolordusu'na srekli ve
iddetli dman taarruzlar tekrarlanyordu. Ancak Kolordu
bundan sonra da mevkiini gzel muhafaza etti. Yalnz sa kana
dnda bulunan tmen Elhud Da'nn yamacnda biraz arazi kay
betmiti. Fakat bundan dolay kolordunun genel durumuna bir
zarar gelmiyordu.
eria vadisinde ilerleyen 24. Tmen aniden ciddi bir direnile
| karlat. O kadar ki akama kadar ancak ok az mesafelik arazi
; kazanabildi.
3. Svari Tmeni Sait'in batsndaki tepelerde, Trk raporla-
| rina gre piyade ve istihkm erleriyle takviye edilen ngiliz svari
i tmeninin avclarna kar muharebeye giriti.
4. Ordu Komutanl heyeti Sevile'ye ulat ve orada imdiye
t kadar toplanan Trk birliklerinin komutasn stlendi. Bu birlik
14 Korgeneral Ali Fuat Cebesoy. (hji )

lere Miskal Paa'nn emri altnda bulunan bir Arap kabilesi <je
katlmt.
Salt'ta bulunan ngiliz svarilerinden bir tugay Amman stj.
kametinde ilerlemiti. Bu svariler Sevile'de bulunan Trk birlik
lerine rastlad ve burada sabit bir ate muharebesi balad.
ynden tehdit edilen 8 . Kolordu akamleyin, topu cep.
hanesiyle erzaknn ok azalm olduunu bildiriyordu.
O gece bu kolorduya, vadiler zerinden geen patikalarda
her iki ihtiyac da deve kollaryla gnderildi. Salttan gneye do. i
ru karlm olar ngiliz svari blkleri buna engel olamadlar.
Mays'n 2. gn sabahleyin bizzat eria vadisinde Ed- I
Damiye tepelerine otomobil ile gittim.
3. Svari Tmeni bu zamanda Sait'in batsndaki tepelerde I
muharebe etmekte ve biraz arazi kazanmaktayd. Sevile'den Trk I
ileri harektnn henz bu tarafa doru etkisi grlmyordu. Ma. |
alesef leden nce tmenin kahraman Komutam Albay Esat Bey I
ar ekilde yaraland ve mecburen komutay, Trklerde det f
olduu zere kendi kurmay bakam Yarbay Mahmut Bey'e ver- f
di.
Gece ge vakte kadar muharebe eden birliklerin yorgunlu- I
undan dolay leden nce kendi mevzilerinde dinlenmekte I
olan 24. Tmen verdiim emir zerine leye doru gney y- E
nnde yeniden taarruza balad.
8 . Kolordu cephesinde dmann hcumlar muharebenin
nc gn olan bugn de byk iddetle tekrarland. Kolor- I
dunun sa kanad biraz daha arazi kaybetti. Fakat kolordu yine E
mevkiini muhafaza ediyordu. Bu kolordunun durumu bugn I
daha fazla ciddiyet kazanmt. nk Salt'tan gneye doru
karlm olan svari ksmlar daha ok ilerlemiti ve kolordu- I
nun yaklak 10 km. mesafe arkasnda bulunuyorlard. Ali Fuat I
Trklerde hi de byle bir det yoktur. Mahmut Bey tmenin en kdemlisiydi,

(t-hj)
gey buna kar arkada bir emniyet hatt kurdu. Kolordunun cep
hesinde muharebe eden Avusturya bataryasnn mermileri bitince
bataryann topu erleri, filinta ile silahlandrlarak arkada kurulan
hu emniyet hattn takviye etti.
Sevile'de bulunan Trk birlikleri, trenle Amman'a kardan
takviye birlikleriyle -ki bir Alman obs bataryas da aralannday-
- yava yava kuvvetlenmiti. Cemal Paa'nm komutas altnda
bulunan Sevile Grubu gndzn karsnda bulunan dman
svarisini pskrtmeye ve Salt'a doru yaklamaya muvaffak
oldu.
Sol kanadyla, Salttan eria'ya doru alalan tepelerin aa
yamalar boyunca ilerleyen 24. Tmen tekrardan kuvvetli bir
direnile karlatndan 8 . Kolordu ynnde ancak zorlukla
arazi kazanyordu. Burada Mays'n 3. gn sabahn ilk saatlerin
de yeni bir taarruz yaplmas tarafmdan emrolundu.
leden sonra ge vakit otomobil ile Nablus'a geri dnd
m zaman Beytlhasan civarnda ofrm birdenbire "Karmz
da kuvvetli Ingiliz svarileri var!" diye bard. Hki renkte elbiseli
ve scak iklimlere mahsus -balkl uzun bir kolun Beytlhasan
civarndaki yol dnemelerinden aaya doru inmekte oldukla
rn grdk. Daha sonra bu kolun 146. Alman Alay'nn 1. Tabu-
ru'nun subaylaryla arlk hayvanlan olduu anlald. 146. Pi
yade Alay, takt bu scak iklimlere has balklanyla her yerde
yanllkla ngiliz zannediliyordu. Tabur komutan kendi kolunun
Bisan'dan buraya doru yoldayken pek ok kere dalardan Trk-
ler tarafndan atee tutulduunu bana anlatt. Bundan dolay bu
balk bundan sonra btn Alman birlikleri iin yasakland.
Mays'n 3. gnnn sabahna kadar durumda neme deer
deiiklik meydana gelmedi. Bununla beraber eria vadisinde
bulunan 24. Tmen'in kuvveti maalesef o kadar eksildi ve zayiat
o derece artt ki bu tmenle Vadi-i Retem'e kadar ilerlemek ve bu
suretle ngiliz birliklerinin Salt'a doru olan balant yolunu kes
mek hususundaki maksadm uygulanamad.
Bu muharebelerin iyi bir sonuca ulamas iin gelecek yin*,,

drt saat iinde Salt'ta kesin bir sonu almamz gerektiine kesin-
likle phe kalmyordu. nk drt gnden beri etin muharebe-
lerde bulunan birliklerin tahammlleri sonuna yaklayordu. Fa-
kat ne Ordular Grubu'nun ne de 7. Ordunun elinde ihtiyat vard,
Onun iin her ne fedakrla ml olursa olsun Saitin, Sevileden
ilerleyen birliklerle 3. Svari Tmeni tarafndan zapt edilmesi
lzmd.
Sevile Grubu akama kadar gayret gstererek ehrin dou ta
raf yaknnda bulunan tepeye kadar yaklat. Alman obs batar
yasyla Osmanl topusu dou tarafndan ehri ate altna ald. 3
Svari Tmeni de bat tarafnda arazi kazanmt.
Akamleyin 4. Ordu Komutanl ile 3. Svari Tmenine, o
gece taarruz yapmalarn ve btn kuvvetlerin pervaszca kulla
nlmasyla kuzeyden ehre girilmesini emrettim. Ordu kuzey y
nnden ilerlemeye daha fazla msait olduu iin, kuzey istika
metleri seilmiti. Fakat ngilizlerin Salttan gneybat istikame
tinde geri ekilmelerini de mmkn klmak istiyordum. Saltta
bulunan ngilizlerin geri ekilme yolunu kesmek zere taarruzun
gneyden yaplmasn emretmem, Nasra'da bulunan kendi ka
rarghmn yeil masasndan telefonla benden rica edildi. Hlbuki
zayf ve ok yorgun olan birliklerimizin mitsizce bir muharebeyi
yapabilecek kudreti kalmad bence phesizdi. nk Ingilizler
kendi ricat yolunun dorudan doruya tehdit altnda bulundu
unu grdkleri takdirde mitsiz bir gayretle muharebe edecek
lerdi. Byle bir muharebe ise bizim iin malubiyet getirirdi. Bu
sebeple kararm deitirmedim.
Emredilen taarruz gece saat 1 0 'a doru balad. Sevile Gru
bu'nun sa kanad ucunda bulunan birka blk ynn kaybe
derek esir dt. Ancak grubun dier ksmlar ile 3. Svari T
meni ve Miskal Paa'nn Arap kabilesi iddetli muharebelerle
gece yarsna doru kuzey ynnden ehre girmeyi baardlar.
tngilizler vakit kaybetmeden ehri tahliye etmeye ve gney
bat ynnde Era zerinden geri ekilmeye baladlar. Bylece
Salt geri alnmt.
Sevile Grubu'yla 3. Svari Tmeni daha geceleyin Eraya
doru dman takip ettiler.
24. Tmen, kamyonlarla getirilen taze ngiliz piyadesinin
karsnda bulunuyordu. Bu piyadeler beraberlerinde getirdikleri
tel rglerle hemen cephelerini takviye etmilerdi. 8 . Kolordu'ya
kar yaplan saldr Mays'n 4. gn sabahleyin hafiflemiti.
leden nce dmann eria'nn bat sahiline doru geri e
kilmekte olduu fark edildi. Yeniden hcum etmesi iin 8 . Kolor
du'ya emir verildi. Bunun gibi 53. Tmen'e de eria'nn bat sahi
linde hcuma gemesi iin emir verildi. Fakat birlikler, baary
perinlemek iin maalesef savaacak kudrette deildiler.
Dmann eria zerinden geri ekilmesi btn leden son
ra ve akam, hatta gece de devam etti.
Osmanl svarisi daha akamleyin eria vadisinin aa ks
mnda Benimusa istikametinde hcum etti. Fakat daha sonra s
tn kuvvetlerin karsnda dou sahiline doru geri ekilmeye
mecbur oldu.
Uaklar geriye giden dmana kar btn kuvvetleriyle ha
rekete getiler. kinci eria Muharebesi btn cephe boyunca ka
zanlmt. Ancak bu baardan istifadeye, ihtiyatn olmamas
engel olduu gibi eria'nn bat sahilindeki tepelerin de gece h
cumuyla ele geirilmesine ayn sebep engel olmutur.
Filistin Cephesi'ndeki genel durum iin bu hususun yani ba
ardan takip ile istifade ve bat sahilindeki tepelerin geri alnma
snn byk nemi vard. 8 . Kolordu'yu nehrin bat sahiline almak
mmkn olduu takdirde 7. ve 8 . Ordularn ok fazla geni olan
cephelerini epeyce ksaltmak mmkn olacakt. Elde edilen baa
rdan istifade edilebilseydi bu da mmkn olurdu. Bununla bir
likte dmann eria'nn dou sahilinde yerlemesine bu defa da
engel olunmutu.
Times gazetesinde bile tngilizlerin bir hezimeti eklinde gs
terilen bu baarnn, Araplar zerinde fazla bir tesir yaratmad
phesizdir. nk Araplarla Trkler arasnda o kadar derin
anlamazlklar vard ki fevkalade gl olan dmana kar kg.

zamlar geici bir baar bunlar bertaraf edemezdi. Daha muhare
beden bir-iki gn sonra Maan'a ve bunun daha gneyinde bulu.
nan Hicaz Demiryolu istasyonlarna kar Araplar yeniden taar
ruz etmeye baladlar. Her ne kadar ou yerlerde bu taarruzla,
pskrtldyse de baz yerlerde hattn tahrip olunmasna engel
olunamad. Kpr ve raylarn tekrar tekrar tahrip edilmesinin
etkileri de artyordu. nk tamir iin gerekli malzeme azalmaya
balamt.
Demiryolunun zaman zaman kesilmesiyle Medine drle-
mezdi. Medine'nin savunmasna Fahreddin Paa'nn kuvveti ye.
tiyordu ve iae iin de bir hayli zel kaynaa sahipti. Gerekten
de gerek kendisinin ve gerek askerinin alktan telef olacaklarn
Ordular Grubu'na her vakit telgrafla yazyordu. Fakat bu dunun
Trklerce allm olan bir mbalaadan ibaretti. Nitekim sonu
ta Mtareke'den ok sonraya kadar direnebildii grlmt.
stanbul yaknnda bulunan Osmaniye byk telsiz istasyonu
tarafndan eria Muharebelerine dair btn dnyaya Almanca
olarak duyurulan Trk Genel Karargh raporlarnda yaplan
byk yanllklar, bu tarzda yaynlara iddetle kar olmaya beni
mecbur ediyordu.
lk muharebe gnne dair olan rapor aynen yleydi:
"Filistin Cephesi: eria Nehri'nin batsnda ve nehir boyunda

yeniden muharebe faaliyeti olmutur. Nisan'm 30. gn sabahleyin
kuvvetli ngiliz piyade ve svari birlikleri eria'nn batsndaki hat-
lanmza girmeye almlardr. Fakat taarruz eden birlikler ceng-
ver askerlerimizin atei altonda bozguna uradlar. Mevzilerimiz
tamamen elimizde kalmtr. eria'nn kuzeyinde bir svari keif ko
lu ilerlemeye teebbs etmise de yine ateimizle pskrtlmtr."
Bu tarzdaki bir raporla gerek durumun ne kadar deitiril

diini gstermek iin yalnz her ikisinde de dou ve bat istika
metlerinin kartrldna ve raporun ait olduu gnde Sait'in
S Jngilizter tarafndan ele geirilmi olduuna ve bir keif kolunun

E de'l' belki takviye edilmi bir ngiliz svari tmeninin kuzeye
i doru ilerlediine, eria'nn dorudan doruya kuzeyden gneye
S doru aktna ve bundan dolay erianm kuzeyi demek, onun
[ kaynandaki araziyi gstermesi gerektii ve hlbuki oralarn
t fjarp alanndan 180 km. uzakta bulunduunun dikkate alnmas
[ y e te r lid ir .
5 Mays tarihli Genel Karargh raporu aynen yleydi:
"ngilizler eria'nn dou tarafnda taarruz ettilerse de pskr

tldler. eriann balant yollarm ele geirmek iin kuvvetli hazr
lk yapmlar ve pek ok asker toplamlard. 30 Nisan sabah tepe
lerde bulunan askerler ve topu eriay geti."
"Eriha ve Salt civarnda biraz ilerleyen ngilizler arkamza
dmek iin svari, topu ve makineli tfeklerle eria boyunca taar
ruz ettiler... vs."
Haritaya baklrsa bu raporun tamamyla sama olduu orta-

I ya kar. Her yerde resmen iln edilen byle bir raporun kt bir
i etki yaratacandan bahsedip ikyette bulunarak Osmanl Genel
I Karargh'na yaptm mracaatma cevaben nce 5 Mays'ta
I Osmanl Genelkurmay Bakanlndan (yani von Seeckt Paa-
dan) aldm telgrafta; Raporda ak olmayan ve geree aykn bir
I durum gremediini"bildirmitir.
Daha sonra 7 Mays'ta gnderdii telgrafta ise 5 Mays tarihli
K Genel Karargh raporunun bizde yaplan tercmesinde hata ya-
1 pilmi olacan bildiriyordu. Fakat Genel Karargh raporlar
I Osmaniye Telsiz stasyonu'ndan Almanca yaynlanmakta oldu-
I undan bu gr tutarl deildi.
Sonradan anlald ki byk Osmaniye telsiz istasyonunun
Alman amiri Yzba Schleenin defalarca yapm olduu mra
caatlarna ramen raporlar Osmanl Genel Karargh'ndan kendi
sine yalnz Trke olarak verilmekteymi. Bu hatalar oradaki ter
280 Trkiye'de Bej Sene
cmeler dolaysyla duyurulara giriyormu. Bu mnasebetle b.
lirtmek isterim ki gerek memleket iinde ve gerek cephelerde^
hemen btn telsiz istasyonlarnn grevlileri genellikle sade.
Almanlardan oluuyordu. Onun iin Genel Karargh raporlarn^,
Almanca verilmesi kendi kendine olan doal bir durumdu.
Trklerin harp harektna dair pek ok haberlerin niin hatal
olarak iln edildii hakkndaki sebeplerden hi olmazsa birinin I
anlalmas iin bu olayn anlatlmas gerekmitir.
Yukarda anlatlan muharebelerin sonulanmasn takiben 4 f
Ordu Salt tepelerini sahra mevzileriyle salamlatrmak iin emir I
ald. Ereh'te 8 . Kolordu ile 7. Ordu'nun sol kanad arasnda bir
irtibat grubu kuruldu. Yeniden meydana gelebilecek bir svari I
yarma hareketine kar -8 . Kolordu'nun sol kanadndan biraz ak i
olmak zere- Er-Rame'de yeni bir muharebe grubu kuruldu. Bu I
grup imdilik iki svari alayyla bir Alman makineli tfek mfre- I
zesinden olumutu. Evvela Osmanl Kurmay Yarbay Keml E
Bey'in daha sonra Albay von Schierstaedtin emri altnda bulunan I
bu grubun grevi eria'nn aa ksmnda dman svarisine I
kar taarruz hlinde bulunmakt. eria'nn dou blgesindeki I
Arap kuvvetleriyle dorudan doruya bir irtibat kurmak iin, bu I
blgeye doru dmann nc bir yarma hareketi yapmas I
imknsz deildi.
Mays ay iinde demiryoluyla yava yava ulaan 146. Al- E
man Piyade Alay'nn daha baz ksmlar da Salt'a getirildi. 146.
Alman Piyade Alay'ndan sonra Filistin'e 11. Alman htiyat Avc |
Taburu gelecekti. Her ikisi de Makedonya Cephesi'nden gelmek- E
teydiler.
kinci eria Muharebesi'nin iddetli arpmalar zerinden E
ancak birka saat gemiti ki Alman birliklerinin scak mevsimde I
salk bakmndan daha uygun olan dalk blgelerde yerleti- |
rilmelerini isteyen Alman Genel Karargh'run emri, Osmanl |
Genelkurmay Bakanl tarafndan 6 Mays'ta bana bildirildi.
Almanya'dan gelen bu tavsiyenin sebebini o zaman anlaya
mamtm. nk Suriye'de Alman birliklerini dnecek, onla-
rln sorumluluunu idrak etmi bir Alman komutan vard. Bun

dan baka Alman birlikleri 1916 ve 1917 yaznda ok daha g
neyde bulunan Tih l'nde, Kutlamare karsnda ve Musul ile
Badat arasnda, yani Trkiye'nin en scak yerlerinde bulunmu,
hlen de ksmen bulunmaktayd.
Ayrca bu Alman birlikleri zellikle scak iklimde kullanl
mak zere seilerek donatlm ve byk bir ksm cepheye henz
yeni ulam olduundan bu tavsiye ve dnceyi nasl kabulle
nip uygulayacam bilemiyordum. Bu konudaki dncelerimde
bir boluk da meydana geliyordu. nk Yldnm'n tekilinden
sonra kurulan btn Alman yardmc tekilat yani Alman uak,
haberleme ve demiryolu birlikleri, otomobil kollar, shhiye te
kilat... vs. hep geriye ekilmesi gerekecekti. Bununla beraber bu
yardmc tekilat yalnz Alman birlikleri iin deil, Trk birlikleri
iin de getirilerek istihdam edilmiti.
Bundan dolay Asya Kolu'nun aslnda dalk blgede bulun
duunu ve dier Alman birliklerinin ise salk artlarnn gerek
tirdii gibi istihdam edileceini ve imdilik Alman birliklerinin
geri ekilmesinin, gerek dmanla temas hlinde bulunulmasn
dan ve gerek siyas sebeplerden dolay uygun olmadn cevaben
bildirdim.
Bu cevaptan sonra konunun kapandn zannediyordum.
Fakat bir-iki hafta sonra anlald ki yle deilmi, konu kapan
mam."
10 Mays tarihine doru Trkiye Hkmeti'nin, Suriye'nin si
yasi i ilerini de bana vermek dncesinde olduundan gizlice
haberdar edildim.
Suriye'nin o zamanki i siyas durumu hakknda burada biraz
malumat verilmesi uygun olur. nk Osmanl Hkmeti'nin
imdiye kadar takip ettii esas kaidelere aykr olarak bu yolu
niin setii ancak bu ekilde anlalabilir.
Denilebilir ki, Suriye'nin i ileri o zaman tamamyla mitsiz
di. Halk zerinde etkili bir ekilde nfuz kurmann nde gelen
282 Trkiyede Bej Sene
art olan dzenli ve emin bir mlk idare mevcut deildi. Asr,
lardan beri sregelen kt idare, az saydaki birka istisna
saylmazsa, byk ve kk memurlar ile jandarmann babo
zukluu bu memlekette genel bir honutsuzluk dourmutu.
Hangi milletten olursa olsun fakir halk -sava zamanndaki
durum ile elien- her eit keyf idare ve ar vergilere maruz
kalmaktayd.
Kadim bir medeniyetin gelenekleri iinde yaayan ve 1 5
maddelik Beyrut Islahat Program'na kendi hak ve taleplerini
sokan bu halk, sava sebebiyle haklarndan her zamankinden I
fazla mahrum braklmt.
Hkimleri, memleketin lisan olan Arapay bilmedii byle I
bir memlekette bir hakkn korunmas nasl mmkn olabilirdi?
Sam rknn ounlukta olduu Suriye'nin kank milletler [
topluluu iinde ok sayda hlis Arap ahalisi de vard. Gerek I
bir Suriyeli; usta bir tacir, giriken bir ticaret adamdr. Genel ola- |
rak byk ticaret Hristiyan, kk ticaret de Mslman Suriyeli- 1
lerin elinde bulunur denilebilir. Ticaret ve sanayinin gelimesine i

hkmet tarafndan yardm ve kolaylk gsterilmesi gerekirken i
Osmanl memurlar rvet alamadklar takdirde, ticaret ve sana- [
yide srekli zorluk karyorlard.
Bundan dolay milletin byk ksmnn, muntazam ve ka- I
nunlarla korunmu bir dzen kurulmasn -ki ancak bir Avrupa I
devletinin himayesi altnda mmkn olabilir- arzu etmelerine, I
Trklerin vaatlerini tutmamalarndan sonra hi de amamak I
gerekir.
Trklerle Suriyeliler arasndaki anlamazl belki en iyi bir I
ekilde u Suriye atasz anlatr: "Trklerin ayak bast yerde I
yz sene ot bitmez".
stanbul'daki hkmet de bu memleketin hakl isteklerini ka- I
bul etmeye niyeti yoktu. Hkmet bu memleketin zerklik gibi i
bir tarzda idaresi iin ileriye dnk teminat vermekten de kan- I
yordu.
Hkmetin mal itibar btn memlekette ok azd. nk

birok mteahhitlere henz geen senenin borlarm dememiti.
Ordular Grubu defalarca yapt srarl taleplerine ramen kendi
erz a n n satn alnmas iin gerekli olan paray tamamen deil
ancak taksit taksit alyordu.
Eer o zamanlar satn alma iin para harcanabilmi olayd,
Ordular Grubu'nun btn ihtiyalar ve bundan baka ihtiyat
olarak da ok miktarda erzak satn alnp tedarik edilmi olacakt.
Fakat para verilmediinden bu zahire memleketinde bulunan
mahsuln byk ksm ve binlerce deve yk buday Drzlerin
skin bulunduu Havran'dan -bedelini altn ile deyen- ngilizle-
re geti.
Bu hususlann hepsinden haberdar edilen stanbul Hkmeti
hibir nasihat kabul etmedii gibi, Suriye ve Arabistan'da uygu
lanmas mmkn olmayan bir zahire vergisi koymak iin emirler
vermekteydi. Memleketi gayet iyi tanyan ve o zamanlar Trki
ye'nin en nfuzlu valileri olan Suriye, Beyrut ve Halep valileri bu
uygulamaya itiraz ettiler; ancak her de grevlerinden alndlar.
Enver vastasyla bana gizlice ulatnlan Hkmet'in teklifini
btn zamanmn askeri ilerle dolu olduu zrn beyan ederek
kesin bir ekilde reddettim. nk Trk Hkmeti'nin idaresiyle
durumun deitirilmesine muvaffak olamayacaktm. Bundan
dolay zaten mitsiz olan durumun devam etmesi zerine sorum-
luluk bana yklenmi olacakt.
kinci eria Muharebesinden sonra 24. Tmen ok fazla ka-
[ yp veren birliklerinin mevcudunu ikmal erleriyle doldurmu ve
[ Mafid Cozele civarna doru geriye alnmt. Bu tmenin 2. Ala-
1 y'n muharebeden sonra grdm zaman mevcudu yaklak
| 150 erden ibaretti. Yine byk zayiata urayan 3. Svari Tmeni

I Ed-Damiye civarna doru geriye alnd.
Mays ayrun sonuna kadar 7. ve 8 . Ordulara kar dmann,
| daima baarszlkla sona eren alelade kk harekt meydana
i gelmekteydi. Yalnz ayn 29. ve 30. gecelerinde 8 . Ordu'nun sahil
blgesindeki harp harekt byk oldu. 29 Mays'ta be Hint ta.

buru Hatar Kprs-Miske yolunun batsndan taarruz iin iler
lediler ve ilk hcumda asl mevzilerin nnde bir-iki tepe kazan,
dlar. Kar hcumla tepeler geri alnd. Sonraki gece de ayn ara-
zide taarruz tekrarland ve dman yine byk zayiatla pskr,
tld.
kinci eria Muharebesi'nden ksa bir sre sonra Hicaz De-
miryolu hattnda, ngiliz ve Araplarn muharebe harekt
fazla iddet kazand. Besbelli son byk muharebelerdeki baar-
sizliin kt etkisi kk baarlarla telfi edilmeye allyordu.
8 Mays'ta Lut Gl gney kenarnn hemen hemen hizasnd
bulunan Katrana Istasyonu'na kuvvetli Bedev kollan tarafndan I
taarruz edildi. Taarruz pskrtld; fakat bir Osmanl bl bu I
srada esir dt. 9 Mays'ta taarruz baarsz bir ekilde tekrarlan- I
d. 12 Mays'ta daha fazla sayda topu kulland nc bir taar- I
ruz da pskrtld. 15 Mays'ta El-Hasa stasyonu Araplar tarafn- (
dan basld ve ele geirildi. Orada bulunan eitli demiryolu mal- I
zemesi tahrip edildi. 4. Ordu'nun kuzeyden sevk ettii bir mfreze I
ok gemeden El-Hasa'y geri ald. Dman ciddi zayiatla gneye I
doru ekildi. Hicaz Demiryolunda iletmenin dzenli bir ekilde I
yaplmasnn ne kadar zor olduu, 1-19 Mays tarihleri arasmda 25 I
demiryolu kprsnn tahrip edilmesinden anlalabilir.
30 Mays'ta El-Fifre Araplar tarafndan kuatld. Orada bu- I
lunan Trk askerleri bir gece sonra dman hatlarn yararak 1
Katrana'ya doru ekilerek kurtuldular. Daha sonra El-Fifre de I
tarafmzdan geri alnd.
Alman Asker Heyeti'nin 14 Ocak 1918'de sona erecek olan I
szlemesinin -Alman Genel Karargh'nn da uygun grmesiyle- t
yenilenmesini dnmediini 26 Mays'ta Enver bana bildirdi. S
Fakat bana bu tarihten sonra ahs bir mukavele yaparak Osmanl I
ordusunda kalmam teklif etti. Osmanl ordusunda daha fazla 1
kalmak ve ahs bir szleme yapmann benim iin imknsz ol- E
duunu, 27 Mays'ta kendisine cevaben bildirdim.
Haziran Ay
1 Haziranda 11. Alman Avc Taburunun son ksm Mesudiye

stasyonu'na -Telllkerim'e giden demiryoluyla Nablus'a giden
osenin kesitii yerde- ulamt.
Tabur, gerekli olan dier yedek harp malzeme ve eyasn ge
ride brakarak para para, eitli vastalarla acele olarak cepheye
nakledilmi ve bununla Grup Komutanl, sonunda bir ihtiyat
birliine sahip olabilmiti.
Takviye iin imdiye kadar stanbul'dan gelen perakende
Trk taburlaryla ikmal erleri -4. Ordu'dan mecburen derhal cep
heye gnderilenler hari- ancak 7. ve 8 . Ordularn cil ihtiyalar
n bir dereceye kadar telfiye yetiyordu.
Bundan baka, gnderilen Trk taburlarnda elverili subay
hemen hi mevcut deildi ve bu taburlar her trl talim ve terbi
yeden mahrumdular. Onun iin ordu komutanlar genellikle bun
lar ikmal erleri gibi birliklere datmay tercih ediyorlard.
11. Alman Avc Taburu, sekin bir asker birlikti. Yaklak 800
er ve pek ok makineli tfee sahip olan bu tabur, talim ve terbi
yesinin mkemmellii sayesinde Filistin Cephesi'ndeki durum
iin byk bir nem tayordu. Bu tabur, Mesudiye ile Nablus
arasndaki vadide Deyr-i erife yerletirildi. Bylece gerektiinde
8 . Orduda ya da 7. Ordu'da kullanlmak zere sratle sevk edile
bilirdi.
eitli harp alanlarnda kendini gstermi olein Tabur Komu

tan Binba von Menges talim ve terbiyelerinin gelitirilmesi iin
Trk subaylarnn srayla taburunda grevlendirilmesi hakknda-
ki isteimin uygulanmasn stlendi.
ngilizler ilkbaharda birliklerini ksmen deitirdiler. General
Allenby'nin ordusu Hint birliklerinden ok fazla sayda takviye
kuvveti ald. Bu birlikler senenin scak mevsiminde eria vadisin
de kullanlmaya zellikle ok uygundular. Fransa'dan bir Hint
svari tmeni Filistin Cephesi'ne getirildi. Fakat buna karlk
Ingilizlerin Filistin ordusundan da ngiliz birliklerinin takviyesi
iin Fransa'ya eidi byk birlikler gnderdi. Yeni gelen Hint
birliklerinin kadrosunun kalabalk olmasndan dolay bu deiik
likle dmann says daha da fazlalat. Hint piyade tmenlerine
bir tngiz taburu kartrlmt ve bu tmenlerin btn byk
komutanlar ngiliz subaylanndand. Piyade ve svarilerdeki
makineli tfek tekilatlan; sevk, idare ve tfek hizmeti itibaryla
(yani subay ve tfei kullanan erler itibaryla) tamamen veyahut
ounlukla ngilizdi. Fazla olan er ve subaylardan da yeni birlik
ler kurulduu esir ve muhbirlerden reniliyordu.
Buna karlk Trk birliklerinin yeterince ikmal eri alamama
lar bir kat daha esef edilecek bir durumdu.
Hazirann ilk haftasnda ngiliz topu atei sahil blgesinde
pek ok defa zellikle iddetini artryordu. Uaklarmz burada
dman birliklerinin oaldm grmlerdi. Ingilizlerin keif
iin yaptklar birok hcum pskrtlmt. Bundan dolay
tngilizlerin bir taarruz hazrlnda olduklar zannedildiinden
Alman Avc Taburu tarafmdan oraya gnderildi.
9 Haziranda kuvvetli dman piyadesi Hatar Kprs
Miske yolunun batsndan taarruz iin ilerledi. leride bulunan
zayf birliklerimiz asl mevzilere geri srldler. iddetli sng
ve el bombas muharebeleriyle -ki, muharebe srasnda kum tepe
leri pek ok defa bir taraftan dier tarafa el deitirdi- taarruz
pskrtld. Tamamen sahilde Arsuf ve Harabetlmentar'dan
ilerleyen dman taburlar geri pskrtld. Taarruz sekiz tabur

la yaplmt, lngilizler yalnz mevzilerimizin ileri ksmlarnda
ver kazanabildiler; kayplan nemli derecedeydi.
Alman Avc Taburunun mfrezeleri dman siperleri ierile
rine kadar uzayan cesur keif taarruzlaryla ne karak Filistin
harp cephesinde ilk an ve hretlerini kazandlar. Daha nce de
bahsedildii zere, 11. Alman Avc Taburu nun son ksmlan he
nz 4 Haziran'da ulamlard.
10 Haziran'da Enver'in aadaki telgraf geldi:
"Alman Genel Kararghnn emriyle 11. Alman Avc Taburu

Filistin'dan stanbul'a gnderilecektir.
Bakomutan Vekili"
Hemen cevap verdim:
"Alman Ava Taburu hakknda biraz daha ayrnt verilmesini

yksek ahsnzdan rica ederim. nk bu harp alannda baan is
teniyorsa bu sekin birlie burada ihtiya vardr.
Liman von Sanders"
Buna imdilik hibir cevap gelmedi.

Trk Genelkurmay ikinci Bakanl'nn bir yazsna dayana
rak General von Lenthe'nin 11 Haziran tarihli telgrafyla; taburun
Karadeniz'de Batum'a naklinin muhtemel olduunu rendim.
13 Haziran'da Trk Genelkurmay Bakanlndan u telgraf
geldi:
Alman birliklerinin eria vadisinde deil dalarda barndrl

mas hakknda Alman Kara Kuvvetleri Kurmay Bakanl yeniden
talimat veriyor. Buna sebep 703. Tabur'dan baka 146. Alay'dan bir
taburun da eria vadisinde kullanlmasdr. Alman Genel Karargh,
bir ngiliz taarruzu tehdidi olduu takdirde birliklerin eria dou
sundaki dalarda barnmalarnn uygun olaca kanaatindedir... vs.
von Seeckt"
Bugnlerde benim asker konularda durum deerlendirmesi

yapma melekem kaybolmutu. 4 bin km. tedeki Almanya'nn
Spaa ehrinden; taktik adan eria'daki taburlarn nasl barmdn-
lacann belirlenmeye allmasn anlayamyordum.
Cevap verdim:
"Daha 7 Haziran'da bunaltc scaklar balaynca eria vadisin

de kullanlan Alman birliklerini -ki 146. Alman Alay'nn 1. Taburu
ile 703 Numaral Tabur'dan ve 205 Numaral stihkm Blnden
ibarettir- eria'nn dou ve batsndaki dalara ekmitim. Olaylarn
deerlendirilmesinde yanl anlamaya mahal vermemek zere, aa
daki vukuatn anlatmnda, karlkl yazlan telgraflar da ksmen
ve aynen ortaya koymaya mecburum.
15 Haziran'da Enver u telgraf ekiyordu:
stanbul, 15.6.1918
"Harbin genel durumu gereince Alman Genel Karargh Filis
tin'deki Alman birliklerini geri ekmeyi dnyor, ncelikle Avc
Taburu'nun naklini emretti. Dier Alman birliklerinin geri alnmas
hakknda henz ayrntlar kararlatnlmamtr. Alman Genel Ka
rargh ile yaplan grmeler aklk kazannca sizin dnceleri
nizi de soracam."
"Osmanl Genel Karargh Harekt ubesi
Numara: 1210"
Bu telgraf 16 Haziran le vakti saat 12'de Nablus'ta elime ge

ti. Enver'e derhal yazdm cevap yleydi:
"Nablus, 16.6.1918
Saat: 14.00, Nasra zerinden"
"Yce ahsnzn, Harekt ubesi'nden yazlan 1210 numaral
gizli telgrafn aldm hrmetle arz ederim. Alman Genel Kararg
h, Alman birliklerinin buradan alnarak btn harbin sonucunun
bal bulunduu Alman bat cephesine gnderilmelini gerekli gr-
d takdirde, Filistin cephesinin durumu tehlikeli bir hle decek

olsa bile tabii ki yerine getirilmelidir.
Gelecek ilk byk ngiliz taarruzu srasnda Yldrm Ordular
Grubu'nun mecburen geri ekilmesi ve Filistin ile Suriyenin pey
derpey elden karlmas sorumluluunu hibir ekilde stlenemem.
Cephedeki durum o hle gelmitir ki Alman birlikleri gelecek
teki btn harektlarn belkemiini oluturuyor. Nisann 10. ve 12.
gnlerinde Rafat ve Burukin'deki byk taarruzlarn ancak Alman
birliklerinin yardm sayesinde pskrttk ve ancak bu birliklerin
yardmyla her iki eria muharebesini kazanmaya muvaffak olduk/
7-9 Haziran'da sahil mntkasndaki son taarruz esnasnda Al
man Avc Taburu Ordular Grubu'nun yegne ihtiyatn oluturu
yordu. En sonunda bunu da cepheye srmek mecburiyeti dodu.
aydan beri devam eden iddetli muharebeler ve byk ka
yplar sebebiyle en kuvvetli Trk piyade alaylarnn mevcudu ma
kineli tfei olmakszn, ortalama 350-400 tfee dm ve birok
Trk piyade alay bundan daha zayf bir hlde bulunmaktadr.
Mevcutlar 800-1000 askerden oluan Hint taburlaryla dei
tirilen Ingiliz birliklerinin says artmt. imdiye kadar cepheye
sevk edilen Hint birlikleri iyi savamaktadr. Dman, piyade kuv
veti asndan bizden -drt kat daha kuvvetlidir ve topu says
ise ok stndr. Buna ilve olarak Dou eria arazisindeki Arap-
lar, ngilizler tarafndan tekilatlandrlarak srekli oalmaktadr.
Gerek durum byledir.
Trk birlikleriyle hlen omuz omuza savamakta olan Alman
birliklerinin geri ekilmesinden doacak olan manev olumsuzluklar
ok byk olacaktr. Bu durum karsnda asi Araplarn taknacakla-
Rafat ve Burukin Muharebelerinin 10, 12 Nisan deil 9, 10 Nisan'da yapldn

yukarda bahsi getiinde aklamtk. imdi ise bu Dou eria taarruzlarnn
"ancak Almanlarn yardm sayesinde" pskrtldnden bahsediliyor. Bu, bir
hatadan ok olay saptrmadr. 9 ve 10 Nisan 1918'de dman 46. ve 16. Tmenle
rin cepheleriyle yine bu iki tmen arasndaki Alman Asya Kolu cephesine taarruz
etmiti. 46. Tmen, muharebe srasnda yalnz 124. Alay'n 80-90 mevcutlu bir pi
yade taburuyla takviye olunmu ve dman taarruzlarn pskrtmt. 16. T
men de aynn yapmt. Alman Asya Kolu na gelince; bu Alman birlii mevzileri
ni kaybetmemesini, takviye olarak alm olduu birok Trk taburuna borludur.
10 Nisan akamzeri yaplan kar taarruzda Trk taburlar birinci hatta idi. Fakat
eref Almanlarn oldu. (t.h.n)
r
n tutumun tesiri ise daha ardr. nk Alman subay ve birlikleri

nin Araplar zerinde byk etkisi vardr .
Alman birlikleri, Trkiye ile mttefiklerinin kaderinin tayin e-
dilecei Alman bat cephesinde; ancak ve ancak o cephede kullanl
mak zere geri ekiliyorsa bu durum mazur grlebilir. Ama dier
bir Trk cephesinde kullanlmak iin geri almyorlarsa bu durumda
hibir mazeret kabul edilemez.
Liman von Sanders"
Enver'in 15 Haziran tarihli yukardaki telgraf sonrasnda,

baka kararlar alnmadan nce hi olmazsa benim cevabmn bek
leneceini zannediyordum. Fakat yle olmad. Benim cevabm
henz oraya ulamadan nce daha 16 Haziran leden sonra saat
5.10'da bana stanbul'daki Trk Genelkurmay Bakanlndan
aadaki telgraf ekilmiti:
"stanbul, 16 Haziran, leden sonra saat 5.10

Btn Alman birliklerinin peyderpey Filistin cephesinden geri
alnmas hakknda Alman Genel Karargh tarafndan karar veril
mitir. 11. htiyat Avc Taburu'nu takiben 146. Alman Piyade Alay
nakledilecektir... vs."
Telgrafn devamnda; yapacam teklif zerine Ordular Gru

bu iin gerekli olan zel birlik ve kurulularn geri alnmayp ye
rinde braklmasnn muhtemel olduu bildirilmiti. Bundan ba
ka Ordular Grubu'na Kafkasya'dan bir ve zmir civarndan da bir
tmenin gnderilmesinin dnld de bildiriliyordu. Son
alnan tedbirlerin uygulamaya konulabilmesi iin yani bu iki t
menin gelmesi iin aylar geeceini ok iyi biliyordum.
Enver'e gnderdiim telgraf yeterli grdmden bu telgra
fa cevap yazmay lzumsuz grdm. "Muharip Alman birlikleri-
Bu tahmin ve yorum geree aykrdr, (t.h.n)

nin geri alnmasnn icap ettii" hakkndaki asl karar; benim bu

konudaki fikrim dinlenmeden verilmiti.
Buna ilve olarak kaydetmek gerekir ki, says ok az olan
Alman taburlarnn Alman bat cephesinde kullanlmak zere
bizden alnmalar gerekesi ihtimal d idi. nk her ey bir
yana, bu birliklerin saylarnn azl bunu gsteriyordu. Ayn
zamanda bu birliklerin Alman cephesine katlmas iin aylar
gemesi gerekiyordu.
Aadaki telgraf 20 Haziran leden nce Alman Sefiri Kont
Bernstorffa ektim. Bu telgrafn ayn gn len saat 12de Al
manya Sefarethanesi'ne ulat imzal makbuzundan anlalmak
tadr:
20 Haziran 1918
stanbul'da, Almanya Sefiri Kont Bernstorffa,
Osmanl Genel Karargh'nm, F. Ordular Grubu (Yldnm) bir
liklerine uygulad muamelenin Almanya'nn asker ve siyas men
faatlerine mthi bir ekilde zarar verdiini mparator hazretlerinin
vekili sfatyla size arz etmeye mecburum.
Ne Alman esaslarna gre kurulmu olan F. Ordular Grubu
nun bakomutan sfatyla dncem sorularak; ne de Trkiye'deki
Alman birliklerinin korunup kollanmasndan birinci derecede so
rumlu olan Alman Asker Heyeti Bakanlm sfatyla grm al
narak; Trk Genel Karargh, Filistin Cephesi'ndeki btn Alman
birlik ve tekilatnn geri alnmas iin karar almtr. Byle bir uygu
lama Filistin Cephesi'nin ok ksa bir zamanda dmesini douracak
ve sonra da bunun siyas sonulan Almanya'nn hesabna yazlacak
tr. Ancak Trk birliklerinin arkasnda Alman asker kuvvetlerinin
bulunmasyla ve Araplann gelecekte kendileri iin yegne teminat
olarak grdkleri blgedeki Alman varl sayesinde siyas hrslar
bastrlarak; Filistinin nemli bir ksmn ve btn Suriye'yi mtte
fikimiz olan Trklerin ellerinde tutmas mmkn olmutur.
Bu durumun ortadan kaldrlmas hlinde artk Araplar iin
ngiliz etkisine ve ngiliz parasna kar durmak imknsz olur. Ko-
Araplarda byle bir gr hibir zaman olmamtr, (t.hj)

mutam altndaki blgede bulunan ve buradaki durumu bilen her

Alman subay kaytsz artsz ayn fikir ve dncededir.
Burada bulunan Trk birlikleri cepheyi yalnz bana tutmaya
muktedir deildir. Geri ekilme esnasnda ise Trk birliklerinde ne
gibi hllerin ortaya kaca daha nceki tecrbelerden anlalmtr.
Burada zellikle batan aa yetersiz ve kt beslenmi, elbise ve
ayakkab mahrumiyeti ierisinde bulunan Trk birlikleri sz konu
sudur. Eer yukarda bahsedilen tedbirler burada hemen uygula
maya konulursa btn mahzurlar ksa bir zamanda ortaya kacak
tr.
Buna ilve olarak buradaki sorumlu makamlarn bildirdiine
gre son derece snrl vastalarla almakta olan demiryolu; Alman
birlik ve tekilatnn nakline tahsis edildii takdirde burada kalan
Trk birliklerine yiyecek ve harp malzemesi artk yetitirilemeye-
cekti.
Ayrca Alman Askeri Heyeti Bakan sfatyla bu heyetin sz
lemesinin bana tanm ve yklemi olduu hak ve mecburiyetler
den ve yine 2 Austos 1914 tarihli ttifak Muahedesi'nin "fiilen tesir"
hususunda ahsen bana tand hak ve mecburiyetten doan vazi
fem dolaysyla beyan ederim ki, Trk ordusunun imdiki hli, ald
m duyumlara gre, Kafkasya'da yaplmas tasarlanan geni lekli
harekta hibir ekilde msait deildir.
Bugn Trk firari erlerinin says, silhaltnda bulunanlarn sa
ysndan fazladr. Birliklerin iae durumlarnn teinini iin Trkler
tarafndan kesinlikle sorumluluk alnmyor. Bu durum vaat ediliyor
ancak yerine getirilmiyor.
Emrim altnda bulunan ordularn elbiseleri o kadar kt du
rumdadr ki birok subay yrtk elbise giyiyor ve hatta yle tabur
komutanlar var ki potinleri olmadndan ark giymeye mecbur
oluyorlar. Alman ve AvusturyalIlar tarafndan imkn dhilinde
yardm ediliyor; ancak bu yardmlar ihtiyacn bykl sebebiyle
sadece kk bir yardm yerine geiyor.
Irak'taki 6. Ordu'da bulunan Alman subaylar tarafndan Prus
ya Harbiye Nezareti'ne gnderilen raporlarda, 1918 Nisan'nda sona
eren son k mevsiminde alktan ve bunun sonularndan 17 bin
askerin ld bildiriliyor.
Btn bu olanlar ortadayken Trk esaslarna dayanlarak geni
apl bir teebbse giriilmemelidir. Trk ordusunu yeterince tan-
yan herkes iin bu teebbslerin hatal ve baarszla mahkm ola

ca bilinmektedir. ran ilerine doru yaplan harektla -ki yapl
mamasn srarla ihtar etmitim- Tilrkler Badat' kaybettiler; Yld
rm teebbsne Badat'n hedef alnarak giriilmesi Trklerin Ku
ds' kaybetmelerine sebebiyet verdi. imdi de Kafkasya'ya kar
yaplacak hesapsz teebbsle Filistin ve Suriye ile btn Arabistan'
kaybedecekler. Buna ait sorumluluk da bir gn Almanya'ya ykleni
lecektir.
Trkiye Hkmeti'ne ve Trk ordusuna gereken ey, darda
geni igal planlan deil, ierdeki cephelerinin takviye ve tahkimi
dir. Tabii zamanla ve gelimekte olan takviye ve tahkimatn derece
sine gre kaybedilen arazinin tekrar kazanlmasna teebbs olun
maldr.
Bunlar benim drt buuk sene iinde Trk ordusu hakknda
kazandm tecrbe ve bilgilerime dayanan kanaatlerimdir.
Kesin olarak kar kmama ramen Alman birlik ve tekilat
baka cephelerdeki Trk teebbsleri iin buradan alnd takdirde
birok vilayet daha kaybedilecektir. Mnasip olmayan bu teebbs
yznden bir Prusyal generalin sorumlu ve kabahatli duruma
dmemesi iin derhal Ordular Grubu komutanlndan istifa ede
rim. Durumda bir deiiklik olduunda hemen telgrafla bildirece
im. Bu konunun mparator hazretlerine arz edilmesini yce ahs
nzdan rica ederim.
Uman von Sanders"
Enver 20 Haziran leden sonra saat 3.10'da telgrafla, Filis

tin'deki Alman birliklerini baka bir Trk cephesinde kullanmak
dncesinde olmadn bildiriyor ve bu fikrin bende nasl olu
tuunu soruyordu.
Daha nce bahsedilmi olduu zere Alman Avc Taburunun
Batum'a naklinin kararlatrlm olduunu Alman Asker Heyeti
vastasyla 11 Haziran'dan beri biliyordum. 21 Haziran'da Kont
Bemstorff da aadaki telgrafla A va Taburunun Grcistan'a
gnderileceini bildiriyordu:
"21 Haziran 1918

F. Ordular Grubu Karargh'nda Liman vcm Sanders Hazretle*
rine,
ahsma gsterilen gvene kar samimi kranlarmn kabu
ln yksek ahsnzdan rica ederim. Gerek durumun bir yanl
anlama olduunu zannediyorum.
Grcistan'a gnderilmek zere Alman Genel Karargh nm em
riyle yalnz bir avc taburu geride alkonulmutur.
Bunda gdlen gaye; Trklerin arzusunu yerine getirmek deil,
belki aksine olarak Kafkasya'da dzeni salayp oradaki btn Trk
ordusunun Rumiye ve Tebriz zerinden ran'a yryebilmesidir.
Kar karya kaldmz meseleler hakknda sizinle birlikte a
lmak benim iin her zaman memnun edicidir.
Bemstorff'
Annda verdiim cevap yleydi:
"21 Haziran 1918

stanbul'da, Sefir Kont Bemstorffa,
Sonsuz teekkrlerimle birlikte arz ederim ki yce ahsnz -
anlald kadanyla- olup bitenler hakknda tamamen yanl bilgi
lendirilmitir.
Filistin Cephesi'ne gnderilmi olan btn Alman birliklerinin,
bunlar arasnda Ava Taburu da olduu hlde, Trk Genel Kararg
h'nm emriyle trenle stanbul'a geri gnderilmesi gibi ok ciddi bir
durum szkonusudur.
Alman birlikleri olmakszn Filistin Cephesi'nin elde tutulma
sndaki imknszl ve peinden ksa bir srede cephenin decei
ni; bu durumun getirecei sonular dn ektiim telgrafn ilk ks
mnda sorumlu komutan sfatmla size arz etmitim.
Benim kesin olarak itirazma ve douraca sonulan da hatr
latmama ramen alnan karan deitirmeyi baaramadmdan Or
dular Grubu Komutanlndan istifa ettiimi bugn Enver Paaya
bildirdim.
Liman von Sanders"
Liman von Sander 295
General Ludendorff 21 Haziran leden sonra saat 5te Avc

Taburu'nun Kafkasya'da kullanlacan telgrafla bildiriyordu.
Bylece Ava Taburunun Kafkasya'da istihdam edileceini bil
meyen tek kiinin Enver Paa olduuna inanmak bana ok zor
grnyordu.
Aadaki telgrafla artk komutanlktan istifa ettiimi Enver'e
bildirdim:
"21.6.1918
stanbul'da Enver Paaya,
Yksek ahsnza aadaki cevab arz etmekten eref duyanm:
Filistin Cephesi'ndeki Alman birliklerinin geri alnmas hak
knda emir verilmezden nce -ki Harekt ubesi'nin 1213 numaral
gizli emirleriyle bu i ksmen yaplmtr- F. Ordular Grubu'nun
(Yldrm) sorumlu komutan sfatyla bunun imkn ve yapl tarz
hakknda grmn sorulmas gerekirdi.
Ayn ekilde Trkiye'de bulunan Alman birliklerinin idare ve
iaesi bakan olduum Alman Asker Heyeti ne birinci derecede ait
olduundan bu konuda da dncemin sorulmas gerekliydi. Bun
larn her ikisi de yaplmamtr.
Alman birliklerinin Filistin Cephesi'nden geri alnmas hakkn-
daki ilk teebbs Mays ay banda yaplm ve salk sebeplerine
dayandrlmt.
Gerei olup olmad hakknda yalnz benim tarafmdan bura
da cephede karar verilmesi mmkn olan byle bir tedbire nceden
kesin olarak muhalif bir tutum taknmtm 11. Alman htiyat Ava
Taburu'nun Kafkasya'da istihdam edileceini stanbul'dan gelen
gvenilir haberlerden anladm. Bu haberler, Alman Genel Karargh
Harekt ubesi'nin 8758 numaral gizli telgrafyla da doruland.
stihbaratma gre buradan geri alnacak Alman birliklerinin
Bat Cephesi'ne nakli. Alman Genel Karargh tarafndan ne
16.6.1918'de; ne de 20.6.1918'de dnlmtr. Yalnz burada kul
lanlan Alman birliklerine ikmal eri gnderilmesindeki glkler bir
sorun yaratmakta ve buna da zm yolu aranmaktayd.
Eer bu konuda grm alnsayd, ikmal eri gnderilmesi
meselesi, Alman birliklerinin hibir zaman geri alnmasn ve tekrar
stanbul'a geri gnderilmesini gerektirmezdi.
Osmanl Genel Karargh'nm tebligatnn bir ksmnn tama

men yanl olduuna maalesef hi phe kalmamtr. Elimde bulu
nan birok delillerden yalnz aadakini belirtmekle yetiniyorum:
"eria Muharebelerine ait resm tebligat" .
Ancak benim kararl mdahalemle bu durum ksmen deiti
rildi. Filistin Cephesi Komutanln stlendiimden beri yce ka
rarghnz tarafndan srekli zorluklarla kar karya brakldm.
Bunun resm olarak zm, son karan verebilecek olan Alman
makamlarna aittir. Fakat imdi ortaya kan mesele snrlar am
tr.
Mesele hakknda bir grm olup olmad soruimakszn ve
dinlenmeksizin; yokluklar hlinde cephenin tutulmas mmkn o-
lamayacak en deerli birliklerimin buradan geri almmas emri veril
di. Geri alnmalar durumunda burada savan devam ettirilmesinin
mmkn olmayaca dier Alman tekilatnn da Harekt ubesi'
nin 1213 numaral gizli telgrafyla nakli ihtimali bildirildi. Muhalefe
tim hibir ekilde nemsenmedi.
Bundan dolay Ordular Grubu Komutanlndan istifaya
mecburum.
Durumun Padiah hazretlerine arz edilmesini yce ahsnzdan
rica ederim. Bundan baka komutay kime brakacamn da ltfen
derhal bildirilmesini rica ederim. Cevat Paa, ordu komutan ara
snda en kdemlisidir. Komutanl braktma dair Alman mpara
toru hazretlerine bilgi verilmesi hususunda da teebbste bulun
dum.
Liman von Sanders"
Ordular Grubu Komutanlndan istifaya mecbur olduumu

daha 22 Haziran leden nce Alman Asker Kabine Bakan va
stasyla mparator hazretlerine arz ettim.
O gnn akam Enver'den uygunsuz ve kar fikirde bir
telgraf geldi, ki mana ve ierik bakmndan tamamen usulsz ve
Bu delil kitabn asl nshasnda yazlmamtr. Yukarda bahsi geen ve Osmaniye

telsizine atfta bulunulan durum olsa gerektir, (t.hjn)
lszd. Bu sebeple telgraf burada kaydetmekten kanyo

rum.
Ertesi gn, yani 23 Haziran'da Alman Genel Kararghndan
aadaki emri aldm:
"Hametli mparator hazretleri komutanlktan istifa etmenize

onay vermediler, tkind bir emre kadar makamnzda kalmanz te
menni ediyorlar.
mparatorun emri ile
Alman Askerf Kabine Bakan
von Lyncker"
Alman Asker Kabinesi'nin 7 Temmuz tarihli bir yazsyla bu

karar sonradan tekrar ve ayrntl olarak akland. Bu ekilde
makammda kalmaya mecbur edildim.
Sonraki gnlerde Avc Taburu'nun kafileler hlinde nakline
baland. Filistin Cephesi'ne gnderilmekte olan dier Alman
takviye birlikleri, zellikle topu -kolba am'a kadar erimi
olduu halde- demiryolu hattnda bekletildiler. Yine bunlar da
stanbul'a geri gnderildiler.
unu da ilve edeyim ki bu Avc Taburu'nun sava boyunca
bir daha dman karsnda kesinlikle kullanlmam olduunu,
taburun komutan daha sonra bana bildirmiti. Bu tabur nce
Srbistan'daki vranya'ya, daha sonra yukan Silistre'ye gnderil
miti.
Avc Taburu'nun scak iklimde savamak zere donatlmas
yz binlerce Marka ml olmutu.
146. Alman Alay'nn geriye nakli iin Alman Genel Kararg
h sonradan karar verecekti.
Bu ay iinde General von Kress pek ok Alman subay ve
memuruyla Tiflis'e gnderildi ve emrine girmek zere birok
Alman birlii onu takip etti. Bu Alman grubuna zrhl trenler de
verilmiti. F. Ordular Grubu'nun (Yldrm) byle trenlere son

derece ihtiyac olduu halde bir tanesine bile sahip deildi.*
Ordular Grubu imknlar dhilinde kendi kendine yetmeye
mecburdu. Haziran aynda Ordular Grubu Baalbekte Binba
Wrth von VVrthenau komutasndaki 13. Depo Alay'n Nas-
ra'ya getirtti. Alay talim ve terbiye edilmi ksmlarm cepheye
gnderdikten sonra kendisine ancak Arap ikmal erleri verilebili-
yordu. Yaz boyunca Ordular Grubunun sa kanad gerisinde bir
ikmal tmeni -tabii sadece Arap ikmal erlerinden- oluturmak
maksadyla Binba Blell'in komutas altndaki 17. Depo Alay da
Nasra'dan Hayfa'ya nakledildi.
Bu ay iinde Filistin Cephesi'nde artk bahsetmeye deer bir
olay olmad; ancak erif Faysal komutasndaki Arap birliklerinin
eria'mn dou ksmndaki faaliyeti srekli artyordu.
Haziran'da Alman Askeri Kabinesi'nin bir yazsyla, Alman
Asker Heyeti Bakanlna stanbul'da vekil olarak General von
Lenthe'nin tayin olunduu bildirildi. Ancak nemli konularda
karar alnmas asl bakan olarak benim zerimde kald. Bu ta
mamen isteime uygundu. Hlen bulunduum Nasra'dan stan
bul'a olan mesafe; btn bu ilere ait ayrntlarla uramam iin
ok fazlayd. General von Lenthe'ye kurmay bakan olarak Albay
Dove verildi.
General Gressmann baka bir yerde istihdam edilmek zere
Almanya'ya geri ardmdan, Irak'ta 6 . Ordu'da bulunan Al
man ordusu mensuplar da daha sonra Alman Asker Heyeti em
rine verildiler.
General von Kress'in Tiflis'e gnderilme sebebi; orada Osmanl emel ve

menfaatlerine kar bir snr ve engel oluturmakt. Von Kress'in birlikleri silahl
olarak adeta Osmanl kuvvetlerinin karsna kmt. Kafkasya'da Trkiye'yi
engellemek iin her trl vastay kullanan Almanya; Trkiye'ye kar borlu
olduu yardm yerine getirmek iin artk kendisinde bir heves duymuyordu.
(t.h.n)
Temmuz Ay
Birliklerin kadro mevcutlarnn srekli azalmakta olmasndan

dolay 7. ve 8. Ordularn briz bir ekilde zayflayan ve gerginle
en cephesi; tmenlerin nbetlee deitirilerek istirahat ettirilme
si mmkn olmadndan, scak mevsimde gittike daha fazla
ypranmalarna sebep olmaktayd. Gevemi olan hatlarn eitli
ksmlarnda dmann topu ve uaklarnn tesiri altnda kalan
askerlerimizin istirahat mmkn olmuyordu. Buna ilve olarak
da su, yazn en scak zamannda genellikle kilometrelerce uzaktan
getirilebiliyordu. Geride bulunan askerin saysnn az oluu sebe
biyle bunlar ancak ileri hatlar desteklemek iin kullanldndan;
geride su tamak iin gerekli tekilat meydana getirmek mm
kn deildi. Binek ve koum hayvanlan su ktlndan dolay son
derece hrpalanyor ve gnde bir defa sulamak iin bunlar genel
likle ok uzak mesafelere gtrlyordu. eitli yerlerde istih
dam edilmekte olan Alman kuyucu mfrezeleri yorulmak bilmez
bir gayretle alyorlard. Ancak suyun az olduu bir memlekette
bunlarn baarlan da snrl oluyordu.
7. ve 8. Ordulann cephesinin ksaltlmas; ancak eria Neh-
ri'nin bat sahilindeki 7. Ordu mevzilerinin nehir tarafndaki ks
mnn 4. Ordu tarafndan tutulmasyla mmknd. Bu ise hi
ihtiyat olmayan 4. Ordu iin, ancak geriye doru derin bir girinti
oluturan Ereh kvrmnda ve onun gneybatsnda bulunan bir
liklerin bu maksada ayrmasyla mmknd.
Fakat bu maksat iin Musallabe'ye doru ileri srlen d

man mevzii ile bu tepenin iki tarafnda bulunan zayf dman
cephesinin Avce ynnde geri atlmas gerekiyordu. Bu baarlr
sa dmann eria'nn dousuna doru nc defa bir yarma
hareketi yapma ihtimali azalrd; nk Ingilizlerin yaylabilecei
saha darlaacakt.
Musallabe'deki cepheye kar bir teebbs ancak dmana I
ani bir baskn yaplmas eklinde olabilirdi. nk ok saydaki
ngiliz ihtiyatlarnn vaktinde yetimesine ancak bu ekilde engel I
olunabilirdi. Bu ani darbenin vurulmas grevi, 20. Kolordu I
Komutan Ali Fuat Paa'ya verildi. Bunun iin Alman I
birliklerinden 702 ve 703 Numaral Piyade Taburlar ve 1 1 . Alman I
Avc Taburu'ndan henz geriye gnderilmeyen bir blk emrine f
verildi. Trk birliklerinden de o civarda bulunan 53. Tmen ile i
komutan Albay Boehme -maalesef hastayd- olan yaklak bin 1
silah kuvvetindeki 24. Tmen ve 3. Svari Tmeni'nin zayf i
kuvvette iki alay tahsis edilmiti.
Ordular Grubu, bu basknn 13/14 Temmuz gecesi yaplma- |
sim emretmiti. Taarruz yle yaplacakt: Esas taarruz Musallabe |
ile onun iki tarafna kar yaplacak ve ayn zamanda ikinci dere- I
cede bir taarruz ile de Mellaha Vadisi ile eria arasndaki dar del- |
tada bulunan ngiliz birlikleri geriye srlecekti. kinci derecede I
olacak olan taarruz iin 4. Ordu, 146. Alman Piyade Alayndan I
iki blkle iki Trk taburu tahsis edecekti. Bundan baka 4. Ordu i
tarafndan eria Nehri'nin aa ksmlarnda dman aldatc I
gsteri taarruzlar yaplarak dmann dikkati oraya ekilecekti.
ok sayda dman uann keif uularna ramen, taar- 1
ruzla grevlendirilen birliklerin yerlerini alma hazrl, dmana I
fark ettirilmeden yaplabildi.
Ali Fuat Paa asl taarruz iin; 11. Alman Avc Taburu nun I
bl ile iki Alman taburunu merkeze alm, bunlarn sanda I
58. ve 163. Trk Alaylarn, solunda 32. Trk Alay'n yerletirmi 1
ve 2. Trk Alayn da merkez gerisine almt.
14 Temmuz sabaha kar saat 3'te, gece karanlnda fark e-

dilmeksizin dman hatlarna yaklatrlm olan birlikler hareke
te geeceklerdi. Alman birlikleri belirlenen saatte harekete gee
rek dmann ileri mevzilerini baskn yaparak ve ok az kaypla
igal etti. Sonrasnda ikinci hat mevzilerine girdii gibi ksmen de
daha ileride, Avce'nin kuzeyinde bulunan dank haldeki Ingiliz
ordughlarna kadar gittiler. Dmann engelleme atei ok ge
faaliyete gemiti.
Fakat ne yazk ki Trk piyade birlikleri ilerleyemediinden
Alman birlikleri yalnz kald. 58. Piyade Alay yaklak 300 metre
kadar ilerledikten sonra Ingiliz ileri hattndan balayan hafif pi
yade atei karsnda durdu ve bir daha ileri gitmek iin teebbs
te bulunmad. Bu alayn sanda bulunan 163. Piyade Alay ise
hemen hi direnmeyle karlamadan yaklak 3 km. ileri gittiyse
de yanndaki 58. Alay ilerlemediinden o da durdu.
Alman birliklerinin solunda ilerleyen 32. Piyade Alay, mer
kez ksmnn ilerlemesiyle yansna kadar kt Musallabe Tepe-
si'nde bulunan zayf dman igal kuvvetinin ateiyle kendisini
orada balamt.
Taarruz emrinde zellikle akland zere Musallabe Tepe-
si'nin iki tarafndan taarruza devam edecek olan 32. Alay'm yan
lardaki birlikleri de merkezdeki birliklere uyarak bulunduktan
yerde kaldlar. Dman topu atei balar balamaz merkez ks
m, kazanm olduu tepenin yansn terk ederek tekrar tepenin
eteklerine ekildi; kanatlardaki kuvvetler de hemen bu geri
harekete uydular.
Taarruz kuvvetinin merkez gerisinde bulunacak olan 2. Piya
de Alay da; muhtemel bir ricat endiesiyle, Ali Fuat Paa tarafn
dan cephenin tam 4 km. gerisinde braklmt.
Ortalk aarrken Alman birlikleri tamamyla yalnz olarak
dmann ikinci hat mevzilerinde ve ksmen de daha ilerdeki
dman ordughlannda ciddi diren gsteren baz kk ngiliz
birlikleriyle muharebe ediyorlard. Eer Trk birlikleri Alman
birlikleriyle beraber ileri yrm olsaydlar, Musallabe ve ona

bitiik ngiliz hatlar ilk hcumda ve ok az kayp karnda
tamamen elde edilmi olacakt.
ounluu AvustralyalI olmak zere, ngiliz takviye birlikle
ri sratle gelmeye baladlar. ngiliz haberleme hizmeti kesintisiz
bir ekilde faaliyet gsteriyordu. Dmandan bir havan topu ve
ok sayda makineli tfek ele geirmi olan Alman birlikleri mit
sizce kendilerini savunuyorlard. Hibir imdat ve takviye gre
mediklerinden geri ekilmeye mecbur kaldlar.*
Geri ekilmeleri esnasnda bile Trk birlikleri tarafndan Al
man birliklerini korumak iin bir ey yaplmad. Bunun iin Al
man birlikleri cephe ve yanlardan dmann iddetli ateine ma
ruz kaldar ve ok fazla kayp verdiler. Birok subay, astsubay ve
er ld veya yaraland. Bunlar arasnda 703 Numaral Alman
Piyade Taburu'nun cesur komutam Yzba Grassmann erefle
lm ve kahraman Alman Avc Bl'nden geriye neredeyse
hi kimse kalmamt. Trkler tabii ki hemen hi zayiata urama
dlar. Alman birlikleri, taarruza baladklar mevzilerin gerisine
alnd.
Mellaha Vadisi ile eria arasndan yapacak ikinci derecedeki
taarruz da ok az bir ciddiyetle yerine getirilmi ve bu i iin g
revlendirilen birlikler, sa kanattan Avustralya svarisi tarafn
dan evrilmek teebbs karsnda durmak zorunda kalmt.
Burada bulunmas gereken 3. Svari Tmeni de 20. Kolordu ko
mutan tarafndan, asl taarruzla ileriden salanmas gereken irti
bat geriden salamak zere geride braklmt. Bundan dolay
burada da ok az arazi kazanlarak taarruza son verildi.
Muharebe gzetleme yerimde aldm birbiriyle elien ve
gerek d birok haber ve raporlara gre yetimekte olan ve
kendi tarafmdan da grlen ngiliz takviye birlikleri karsnda
istenilen baarnn kazarulmasna artk imkn kalmadm anla-
Bu hikyelere ihtiyatla yaklalmaldr. (t.h.n)

dmdan, le vakti btn birlikler ile tekrar taarruz etmek hu

susunda Ali Fuat Paa nn teklifini kabul etmedim. Sabahleyin
nispeten daha kolay olan taarruz harektnda hi i grmeyen
Trk birlikleriyle ikinci bir taarruz yaplm olsayd, sonu phe
siz ki yine hezimet olurdu. ok az bile olsa igal edilebilen arazi
nin vakit geirilmeden elde tutulmasn emrettim.
4. Ordu cephesinde durum daha uygun bir ekilde gelimiti;
nk orada harekt ciddi ve kararl bir ekilde idare edilmiti. 8.
Kolordu topular etkili atlarla savamlard; piyade birlikleri,
btn cephede en ilerideki emniyet hattndan karak savaa tu
tumulard. Albay von Schierstadt'n svari tugayyla kendi em
rindeki Yzba von Sedovv'un makineli tfek mfrezesi ve Al
man stihkm Bl, eria Nehri'nin azna kadar ilerlediler.
leye doru ok sayda dman svarisi zrhl otomoblerle
von Schierstadt tugayna kar amaya baladlar. Tugayn so
ukkanl Alman komutan dmann yakn mesafelere kadar yak
lamasna izin vererek daha sonra onlar iddetli ve yok edici bir
atele karad. Dman svarileri byk zayiat vererek geri
pskrtldler.
eria'daki kprbandan 8 . Kolordu cephesinin gney ks
mndaki Ltfi Bey tmenine doru ilerlemek isteyen Hint svari
tmeni daha feci bir akbete urad. Bunlarn da yakn mesafelere
kadar yaklamalarna msaade edildikten sonra neredeyse tamam
telef edilmi ve kurtulabilen ksmlar drtnala eria kprlerine
doru kamtr. Bunlardan pek ok hayvan ele geirilmitir.
O gnk scan iddet ve deheti artk muharebeye ait her
teebbs sonusuz brakyordu. Scakln derecesi 55C idi.
Akama kadar tngilizlerin hibir kar taarruzu grlmedi. Ak
am ge vakit von Schierstadt tugaynn geri ekilme yolunu
kesmek zere dman tarafndan yaplan bir deneme de sonu
suz kald. Yalnz tugayla irtibatlarn karanlkta kaybeden 11. S
vari Alay'nn baz ksmlar, alay komutanyla birlikte dmana
esir dtler.
Trk birliklerinin sava kabiliyetlerindeki azalmay, 14 Tem

muz gn olaylar bana ok ak olarak gstermiti. Bugn bura
da meydana gelmi olan durumun bundan nceki harp senele
rinde komutam altnda bulunan Trk birliklerinde grlmesi
mmkn deildi. Mevcudu azalm olan alaylarn imdiki mev
cutlaryla yapmaya muktedir olacaklar azami i, daha bir sre
yerlerinde sebat edebilmekten ibaretti. Bu duruma gre, o gn
lerde 146. Alman Piyade Alaynn bir taburuyla sahil blgesinde
ileri arazide baz kum tepelerini elde etmek iin yapmakta oldu
um plnlarmdan da vazgetim.
Trk birliklerinin direnememesinde; komutam altndaki or
dularn subaylarndan birounun, Kafkasya'da bir hizmet ve
greve talip olarak birliklerden ayrlmalarnn etkisi byk ol
mutu. Enverin emir ve genelgesiyle Kafkasya'ya gitmek isteyen
subaylarn, bir derece terfi ile maalarnn bir kat artaca vaat
olunmutu. Ailelerinin geim sknts ektiini bilen ve Ordular
Grubu'nda maa bile alamayan bu subaylarn pek ou byle bir
grev iin talip oldular.
Harp hlinde bulunulan bir cephedeki subaylarn, nispeten
daha msait olan ve belki uzun sre sava ihtimali de olmayan
dier bir cephede bir derece terfi ve bir misli maa zamm ile g
rev teklifi, harp tarihinde grlmemi benzersiz bir olay olsa ge
rektir/
Subaylardan dier bir ksmnn eksikliine sebep de, o sra
larda stanbul'da meydana gelen byk yangn dolaysyla aileleri
korumasz kalanlara izin vermek mecburiyeti olmutur. Trklerin
usul ve detlerine gre byle bir msaadeyi reddetm ek mmkn
deildir. Bunun tehlikeli yn, izinli olarak giden subaylarn ay
lar gemeden dnme ihtimali olmamasyd.**
Bu konuda kitabn yazan ok hakldr, (t.h.n)

Bunun da en balca sebebi, stanbul'daki Alman st dzey demiryolu memurlan
ile asker grevlileridir. nk bu grevliler, Trk subaylarna trenlerde seyahat
iin yer brakmyorlard, (t.h.n)
Temmuz ay iinde btn cephede baka neme deer olay

olmad. 702 ve 703 Numaral Alman Taburlar, Nablus batsndaki
vadi ierisine geri alndlar. Mevcut olan en son Alman Avc B
l de, mevcudu 120 ere karlarak stanbula nakledildi.
eria Nehri'nin dou blgesinde asi Araplarn srekli teeb
bsleri meydana geliyordu. Bu ekilde Temmuzda, Menzil,
Aneze, Vadiar bunlar tarafndan pek ok defa alnp verilmek
suretiyle ve iki taraf arasnda gidip gelen baarlarla taarruza u
rad. 20 ve 21 Temmuz'da Maana byk bir taarruz yapld, fakat
pskrtld. 21 ve 22 Temmuz'da Araplar yaklak 2 bin erden
oluan dzenli birliklerle, 600 Bedevi, 12 top ve pek ok makineli
tfekle Cerdun stasyonu'nu ele geirmek teebbsnde bulundu
lar. Fakat Cerdun nnde 24 subay ve yaklak 200 er l braka
rak pskrtldler.
Austos Ay
Austos'un 1. gn, Alman Genel Karargh'na gnderilmi

olan Ordular Grubu Kurmay kinci Bakan Binba Ludloffa,
Spaa'daki Alman Genel Karargh'na arz edecei izahat iin aa
da yazl talimat gnderdim. Binba Ludloffa Alman Askeri
Heyeti vastasyla gitmi olan bu talimat, o tarihte durumun Or
dular Grubu Kararghnca nasl deerlendirildiini en iyi ekilde
gsterir:
"1 Austos 1918
Albay Dove vastasyla Berlin'de Binba Ludloffa,
nceden tahmin edildii zere stanbul, bize Ordular Grubu
nun iae ve idaresi iin hibir faydas dokunmayan kuru vaatlerde
bulunmutur... vs. (Bu mesele, ae Mdr sfatyla Vali Tahsin
Bey'le ilgilidir.)
Gerek benim ve gerek Kurmay Bakanm Kzm n; bizim cep
hemizdeki durumun devam ettirilemeyecei hakkmdaki fikir ve d
ncemizin gerek sebebi, Trkiye'nin artk mevcut madd imknla
r ile Filistin ve Dou Kafkasya gibi birbirinden uzak iki cephede
ayn zamanda sava devam ettirecek kudrette olmamasndan iba
rettir. Bizim cephemiz iin tedarik ve tahsis edilmesi kesinlikle ge
rekli olan eylerin byk bir ksm imdi Dou Kafkasya'ya gidiyor.
Buraya ok az kmr gnderilerek Ordular Grubu'nun ulam ve
nakliyat devam ettirilebilirdi; fakat bu kmr Karadeniz'de harca
nyor. Kmr olmadndan 26-30 Temmuz arasnda Halep-Rayak
arasnda hibir tren hareket edememitir.
Benim bu dncelerimden Alman Genel Karargh'n ve

Prusya Harbiye Nezareti ni ak bir ekilde bilgilendirip haberdar
etmenizi rica ederim. Ben, srekli olarak stanbul'da alnmakta olan
yanl ve hatal kararlara ortak olmak istemiyorum.
Bundan baka ben, Dou Kafkasya teebbsnn hesapsz he
deflerle, baanszl urayaca ve byle olmasnn muhakkak ol
duu kanaatindeyim. Btn bu eit Trk projeleri, savart balan
gcndan beri sonusuz kalmtr; fakat beni asla dinlemek istemedi
ler. imdi de yine i iten geinceye kadar dinlemeyeceklerdir. Genel
Karargha, Trkiye'nin snrl olan maddt kuvveti tamamyla yanl
deerlendiriliyor.
Eer Genel Karargh buradaki cephenin muhafaza edilmesini
istiyorsa, her ne artla olursa olsun 146. Alman Piyade Alay burada
kalmaldr. Hintli esirler ve son gnlerde bize snanlar; "Alman
birliklerinin geriye alnd ve ngiliz birliklerinin henz mevcut ol
duu zannedilen Alman birliklerine kar sevk olunacaktan ve Hint
lilerin ise yalnz Trklere kar sevk olunacaktan ve bunlarn zayf
ve kt durumdaki Trkleri kolaylkla bitirebileceklerini" anlatmak
tadrlar. Bu beyanlarm kaytsz artsz her yerde kullanmanz rica
ederim.
Liman von Sanders
Albay Dove iin ek:

Kesin kararlarn alnmas ve yarm tedbirlere son verilmesi ge
rektiinden yukandaki dncelerimle Alman sefirini de aydnlat
manz rica ederim."
Daha 24 Haziranda Alman Genel Karargh tarafndan,

Trklerin Dou Kafkasya Ordular Grubu'na bir Alman kurmay
bakam ile birka Alman kurmay subaynn verilmesi kabul edil
miti. Birinci makam (kurmay bakanl) iin; nce Mareal von
der Goltz'un emrinde, sonra Filistin cephesinde baan gstermi
olan Binba von Kiessling teklif edildi. Bu subay benim onaym
olmad iin bu vazifeyi kabul etmeyince ayn teklif, 7. Ordu
Kurmay Bakan Binba von Falkenhausen'e yapld. Bu da kabul
etmeyince Halil Paa'nn Kurmay Bakan Binba Paraquin bu
greve tayin edildi. Kafkasya Grubunun dier kurmay subaylar

da kendilerine o kadar iddetle ihtiya duyulan Arap cephesin
den alnp gnderilmilerdir.*
Kafkasya'dan mal menfaatler salamak gibi madd bir esas
ieren Trk siyas emellerinin ve Kafkasya tesi ile Azerbaycan'a
saysz Trk birliklerinin gnderilmesinin; Filistin Cephesindeki
genel durumumuza nasl olumsuz etki yapt aada aka
ortaya konmutur;
1918 yaznn ortasnda, Kafkasya tesi ve Azerbaycan'da alt
adet kuvvetli Trk tmeni bulunuyordu veyahut bunlarn bir
ksm henz oraya doru yryteydi. Bu tmenlerin her birinin
insan kuvveti 9 bin veya daha fazla erden oluuyordu.
Birliklerin ikmal erlerinin, harp malzemesinin sevk ve nakli
ve bu cephede iae ve idaresi aylarca o kadar ok kmr harcan
masn gerekli klmaktayd ki, bu kmrle pek ok kuvvetli birli
in stanbul'dan Halep'e nakli mmkn olabilirdi. stanbul'un
Batum'a olan mesafesi Karadeniz zerinden yaklak 1100 km.;
Batum'dan, Tiflis zerinden Tebriz'e uzanan demiryolu hatt yak
lak 850 km. idi. Dou Kafkasya Ordular Grubu'yla yalnz "slm
Birlii" plnlar m takip edilecek yahut ran'n kuzeyinde yeni bir
ngiliz cephesi mi alacak; yoksa -Kont Benrstroffun 21 Hazi-
ran'da telgrafla bildirdii zere- bu kuvvetlerle daha sonra Irak'a
m yrnecekti? Bunlarn deerlendirilmesini bir kenara brak
yorum.
Benim dnceme gre, esasnda lzumundan fazla cephe
miz vard. Sayca az olan bir ordu iin, kuvveti ok olan dman
yeni bir cephe amaya mecbur etmek gibi teebbsler pek tavsiye
olunmaz.
Burada yani Trkiye'de fazlasyla sknt iinde bulunan Filis
tin Cephesinin, takviye birliklere olan iddetli ihtiyac, Kafkasya
Grubunun kurulmas fikrinin reddedilmesini gerektirirdi.
Kafkasya Grubu Karargh'na baka hibir Alman subay gelmemitir, (tJu)

310 Trkiye'de Atrj Sette
Her halde bahsedilen asker harekt dolaysyla Trk Genel

Kararghnca Filistin'e yeterli birlik verilmediine phe yoktur,
Yine ayn asker harekt dolaysyla F. Ordular Grubu'na ancak
ok yetersiz sayda ikmal eri verildii de phesizdir.
Bundan baka ok lzumlu olan harp malzemesi de Filistin'e
gndenlemiyord u. nk bu malzeme savan nihai sonucu ze
rinde hibir nem tamayan bir yerde kullanlmaktayd. Sonra
Ordular Grubu iin Suriye'de ve Arabistan'da yiyecek malzemesi
satn alnmas hususunda gerekli olan para dier maksatlar iin
harcanmaktayd.
Trenlerin, yeterli kmr salanmas hlinde bile; ok sayda
askeri birlik ve sava malzemesini Halepe ve Halep'ten ileriye
sevk ve nakledemeyecei hakkndaki iddiay rtmek zere
unu sylemek isterim ki; 1917 yaz iinde stanbul'dan ve ayru
ekilde Aydndan alt Trk tmeni Halep'e kadar naklolunabil-
miti. Bundan baka nakliyat ii ile ilgili itirazlan akla kavu
turmak iin aadaki rakamlar kaydediyorum:
O tarihte Almanya'dan stanbul'a haftada 14 kmr treni ula
yordu. Bunlardan yedisi stanbul'un su, aydnlatma ve ulam
(tramvay vs.) ihtiyatan iin kullanlyordu. Geri kalan da
nemli bir ksm Dou Kafkasya Ordular Grubu ihtiyac iin his
sesine den- Karadeniz'de seyreden gemiler iin her ay yaklak
250 ton dldkten sonra, Anadolu demiryolu hattna ve asker
imalat fabrikalanna veriliyordu. Memleketin muhtelif yerlerinde
karlan kmrler -yalnz Soma da gnlk retim 30 tondan 500
tona karlmt- ounlukla sanayi tesislerine gidiyor veya zmir
ve stanbul'da ileyen trenler ve gemiler (ehir Hatlan) iin kulla
nlyordu. 1917 senesinde bu kmrlerin bir ksnu Halep'e asker
nakli iin de kullanlmt.
Halep'ten itibaren Filistin Cephesi'ne ait tmenler, ounluk
la cepheye yryerek gidiyorlar veya biraz kmr gnderilirse
trenle naklediliyorlard. Ancak uygulamaya gelindiinde, 1918
yaznda Halep ve am'daki Demiryolu Nakliyat ubelerinin haf-
Liman von Snniers 311
talik raporlar srekli olarak u kelimelerle bitiyordu: "Kmr

yok!"
Suriye ve Filistin'deki trenlerin, 1918 ilkbaharnda, son yedek
kmrlerini tketerek Toroslann gneyinde bulunan birlikleri ve
sava malzemesini cepheye nakletmek iin yaptklar hizmet ve
ayn sonenin yaznda artk hi kmrleri kalmadnda yapabil
dikleri eyler karlatrlrsa ortaya ok ak neticeler kar.
Demiryolunun, am- Dera ksmnn 1918 Maysnn hafta
sndaki nakliyat ile 1918 Austosunun haftasndaki nakliyat
aada karlatrlmlar:
Ortalama Gnlk Nakliyat

Tarih Ton Tarih Ton
8-14 Mays 627,1 14-20 Austos 231.4
15-21 Mays 697,5 21-27 Austos 236.4
22-28 Mays 670,7 28 Austos-2 Eyll 239,1
Suriye ve Filistin'deki demiryollar iin odun tedariki daima

byk glklere uramaktayd; nk son seneler iinde yalnz
bir dereceye kadar demiryolu hatlarnn yaknnda bulunan or
manlarn aalan kullanlmaktayd; ancak artk buralardan odun
tedarik edilemiyordu. Uzak mesafelerdeki yerlerden odun nakli
iin gereken vastalar da yetersizdi. Ordular Grubu odun tedariki
iin depo ataylanndan ok sayda asker tahsis etti. Fakat sekiz
gn iinde bu askerlerin byk ksm birok yerde isyan halinde
olan ahalinin yardmyla firar ettiler. Nihayet lokomotifleri biraz
stmak iin Filistin'deki zeytinliklerin baz ksmlarn kesmek ve
hatta zm ktklerini de kullanmak mecburiyeti domutu.
Odun ateinin ise bu ite kmr ateinin yerini tutamayacan
herkes bilir.
Bu kadar uygunsuz bir safhaya giren nakliyat iinin Filistin
Cephesine olan etkisi. Austos aynda ok eitli ekillerde ken-
310 Trkiyed e B e Sene
Her halde bahsedilen asker harekt dolaysyla Trk Genel

Kararghnca Filistine yeterli birlik verilmediine phe yoktur.
Yine ayn asker harekt dolaysyla F. Ordular Grubu'na ancak
ok yetersiz sayda ikmal eri verildii de phesizdir.
Bundan baka ok lzumlu olan harp malzemesi de Filistin'e
gnderilemiyordu. nk bu malzeme savan niha sonucu ze
rinde hibir nem tamayan bir yerde kullanlmaktayd. Sonra
Ordular Grubu iin Suriye'de ve Arabistan'da yiyecek malzemesi
satn alnmas hususunda gerekli olan para dier maksatlar iin
harcanmaktayd.
Trenlerin, yeterli kmr salanmas hlinde bile; ok sayda
askeri birlik ve sava malzemesini Halep'e ve Halep'ten ileriye
sevk ve nakledemeyecei hakkndaki iddiay rtmek zere
unu sylemek isterim ki; 1917 yaz iinde stanbul'dan ve ayn
ekilde Aydndan alt Trk tmeni Halep'e kadar naklolunabil-
miti. Bundan baka nakliyat ii ile ilgili itirazlar akla kavu
turmak iin aadaki rakamlar kaydediyorum:
O tarihte Almanya'dan stanbul'a haftada 14 kmr treni ula
yordu. Bunlardan yedisi stanbul'un su, aydnlatma ve ulam
(tramvay vs.) ihtiyalar iin kullanlyordu. Geri kalan da -
nemli bir ksm Dou Kafkasya Ordular Grubu ihtiyac iin his
sesine den- Karadeniz'de seyreden gemiler iin her ay yaklak
2500 ton dldkten sonra, Anadolu demiryolu hattna ve asker
imalat fabrikalarna veriliyordu. Memleketin muhtelif yerlerinde
karlan kmrler -yalnz Soma'da gnlk retim 300 tondan 500
tona karlmt- ounlukla sanayi tesislerine gidiyor veya zmir
ve stanbul'da ileyen trenler ve gemiler (ehir Hatlar) iin kulla
nlyordu. 1917 senesinde bu kmrlerin bir ksm Halep'e asker
nakli iin de kullanlmt.
Halep'ten itibaren Filistin Cephesi'ne ait tmenler, ounluk
la cepheye yryerek gidiyorlar veya biraz kmr gnderilirse
trenle naklediliyorlard. Ancak uygulamaya gelindiinde, 1918
yaznda Halep ve am'daki Demiryolu Nakliyat ubelerinin haf-
talik raporlar srekli olarak u kelimelerle bitiyordu: "Kmr

yok!"
Suriye ve Filistin'deki trenlerin, 1918 lkbaharnda, son yedek
kmrlerini tketerek Toroslann gneyinde bulunan birlikleri ve
sava malzemesini cepheye nakletmek iin yaptklar hizmet ve
ayn senenin yaznda artk hi kmrleri kalmadnda yapabil
dikleri eyler karlatrlrsa ortaya ok ak neticeler kar.
Demiryolunun, am-Dera ksmnn 1918 Maysnn hafta
sndaki nakliyat ile 1918 Austosunun haftasndaki nakliyat
aada karlatnlmtr:
Ortalama Gnlk Nakliyat

Tarih Ton Tarih Ton
8-14 Mays 627,1 14-20 Austos 231,4
15-21 Mays 697,5 21-27 Austos 236,4
22-28 Mays 670,7 28 Austos-2 Eyll 239,1
Suriye ve Filistin'deki demiryollar iin odun tedariki daima

byk glklere uramaktayd; nk son seneler iinde yalnz
bir dereceye kadar demiryolu hatlarnn yaknnda bulunan or
manlarn aalan kullanlmaktayd; ancak artk buralardan odun
tedarik edilemiyordu. Uzak mesafelerdeki yerlerden odun nakli
iin gereken vastalar da yetersizdi. Ordular Grubu odun tedariki
iin depo alaylarndan ok sayda asker tahsis etti. Fakat sekiz
gn iinde bu askerlerin byk ksm birok yerde isyan halinde
olan ahalinin yardmyla firar ettiler. Nihayet lokomotifleri biraz
stmak iin Filistin'deki zeytinliklerin baz ksmlarn kesmek ve
hatta zm ktklerini de kullanmak mecburiyeti domutu.
Odun ateinin ise bu ite kmr ateinin yerini tutamayacan
herkes bilir.
Bu kadar uygunsuz bir safhaya giren nakliyat iinin Filistin
Cephesi'ne olan etkisi, Austos aynda ok eitli ekillerde ken
312 Trkiyede Bej Sene
dini gsterdi. Bu ay iinde, 12 Austos'tan itibaren, -16 Temmuz

tarihinde Trk Genel Karargh tarafndan vaat olunan- 47. ve 37.
Kafkas Tmenlerine mensup ilk takviye birlikleri yle yava bir
ekilde ulamaya balad ki; ounlukla bir haftada ancak bir
tabur naklolunabiliyordu. Topu cephanesinin nakli yle bir say
ya indi ki hibir zaman nizam sayda cephane elde bulunduru-
lamad ve her topu mermisinin cephede kontrol edilmesi mecbu
riyeti douyordu. Yiyecek sknts o kadar byk oldu ki, oun
lukla birliklerin ertesi gnk yiyecek maddesi ihtiyalar kilerle
rinde bulunmuyordu.
Gda ve yiyecek maddelerinin yetersizlii sonucu Trk aske
rinin geride meydana gelen firarlar, Austos aynda daha da
fazlalat. Bunun bir dereceye kadar nn almak iin, 8 . Ordu
yalnz ileri hatlardaki birlikleri yeterince doyuracak kadar yiyecek
verilmesini, geriye doru yiyecek datmnn azaltlmas usuln
benimsemiti. Fakat byle bir eyin ok zc bir tedbir olduu
nu asker olan herkes tasdik eder.
Binba Ludloff 10 Austos'ta, Alman Genel Karargh'm, hi
olmazsa 146. Alman Piyade Alay'mn imdilik yerinde yani benim
emrimde braklmasna raz etmeyi baardn Berlin'den bildir
di. Ludloff bu mjdesine ilave olarak; Prusya Harbiye Nezareti
nin, Alman birliklerinin geriye alnmasna tamamen kar oldu
unu ve hatta Sefir Kont Bemstorffun, bu birlikleri 3-4 Alman
taburuyla daha takviye etmesinin nemle talep edildiini, fakat
baard olamadn bildiriyordu.
4 Austos'ta sahil mntkasnda kk lekte bir ngiliz taar
ruzu meydana gelmise de nemli bir kayp verilmeden pskr-
tlmt.
12 Austos'ta, akam saat 10'dan itibaren ngilizler ok id
detli ve srekli bir topu hazrlm takiben Kuds-Nablus yolu
nun iki tarafndan Trk mevzilerine taarruz ettiler. ok iddetli
ve kanl bir muharebe, sabah saat 4'e kadar devam etti.
Yolun dousunda, dman taarruzu o taraftaki mevzilerimi-

zin nnde durdurulabildi.
Yolun batsnda ise dman, Trk mevzilerinin bir ksmna
girdi, fakat yaplan bir kar hcum ve sng muharebesi ile tek
rar mevzilerden dan atld. Dman taarruzu, yolun dousun
dan 3 ve batsndan 7 ngiliz ve Hint taburu ile yaplmt. Muha
rebeler Turmu Aya hizasnda gerekleti. Btn mevzilerde hi
bir yer kaybedilmeden elimizde kald.
Trk askerleri, ngiliz lleriyle esirlerinin izme ve potinle
rinin tabanlar altna talk ve dalk arazide ses karmadan ha
reket edebilmek iin keeden yaplma bir tabann ivilenmi ol
duunu gpta ve hasetle seyrediyorlard. Kendilerinin ayaklan ise
ounlukla yrtk paavralarla sarlm, en iyi durumda olanlar
ham arklar ba ipleri ile balam bir haldeydiler. Subaylarnda
ounlukla baka bir ayakkabs yoktu.
Austos'ta sk grlen Malarya hastal sebebiyle sahil bl
gesindeki mevzilerini dalarn bat kenarnda bulunan 7. Tmen-
'in mevzileriyle deitiren 19. Tmen'in piyadeleri genellikle a-
yakkablan penesiz ve ayaklan paralanm halde geri geliyor
lard; nk sahil blgesinde kumluk arazide yeterli gelip az ok
koruyabilen ayakkablanyla dalardaki talk arazide yryemi-
yorlard.*
19/20 Austos gecesi ngilizler sol kanatlaryla sahilde tepe
ciklerin bulunduu blgeye geni bir topu hazrln takiben
Bereket-i Atfe zerine daha iddetli bir hcum yaptlar. Bu h
cum, orada mevzide bulunan 7. Tmen tarafndan, cesur komu
tan Nfcsuhi Bey'in idaresi altnda olarak, birka defa tekrarlanan
kanl sng muharebeleriyle pskrtld. Nasuhi Bey Dnya
Harbi'nin bamda esir derek Rusya'ya gnderilmi, daha sonra
maceral bir ekilde Rusya'dan kaarak in zerinden Trkiye'ye
geri dnmeyi baarmt. Arap casuslanyla her eyden haberdar
Btn bu anlatlanlar maalesef dorudur. (t.h.n)

olan ngilizler bu blgede 19. Tmenin 7. Tmen ile deitirildi

ini renmiler ve bu taarruzla ak sahil arazisindeki bu yeni
birliklerin direncini denemek istemilerdi.
Toros tnellerinin son byk tnelinin tamamlanmas iin
Eyll'n son on gn iinde demiryolunun o ksmnn her trl
geli gidie kapatlaca bana bildirilince 17 Austos tarihinde
aadaki telgraf Enver Paa'ya ektirdim ve ayn zamanda bir
kopyasn da Alman Genel Karargh'na gnderilmesi ricasyla,
Alman sefirine gnderdim:
"17 Austos 1918
stanbul'da, Enver Paa'ya
Zat- lilerinizce de bilindii zere Toros tneli 21 Eyll'den i-
tibaren on gn kapal kalacaktr.
ngilizler, Ordular Grubu'nun harekt ve menzil blgelerinde
olup biten her ey hakknda maalesef casuslar vastasyla tamamen
haberdar olduklanndan, Ordular Grubu'nun yegne ulam ve ba
lant yolu olan tnelin kapal kalacan daha imdiden haber aldk-
lann ve bundan dolay bu durumdan istifade etmek isteyeceklerini
kesin olarak kabul etmek gerekir.
Daha nce de dier bir mnasebetle arz ettiim zere, bu ay i-
inde sahil mntkasnda byk bir taarruza uramamz muhtemel
olduu gibi, tnelin kapatlmasn mteakip daha baka byk taar
ruzlarn meydana gelecei ihtimali de yksektir.
Bu son ihtimale kar daha imdiden Toroslarn gneyine ikmal
konusundaki her eye ait mhim miktarda malzemenin depo edil
mesine btn kuvvetlerle allmayacak olursa, gerek cephane ve
gerek asker birlik ynnden eksikliklerin ikmali ve harp malzeme
sindeki noksanlarn tamamlanmasnda skntya dlecektir.
Bu noktalann zellikle dikkate alnaca ve Ordular Grubu'nun
ok lzumlu talepleri yerine getirilecei yerde, yce kararghnz
dorudan doruya bunun aksini yapmtr.
Talep ettiimiz zere, imdi 9 Toros treni hareket ettirilecei
yerde, btn itirazlarmza ramen bu say 4'e drld.
Burada kahramanca savaan ordunun menfaati namna, Or
dular Grubu'nun en gerekli ihtiyalarnn karlanmas hakknda ge
rekli emirleri vermenizi zat- lilerinizden rica ederim.
Halen Halep'ten yaplan nakliyatn odun yokluu yznden

durmu olmas tarafmzdan alnacak tedbirlerle derhal giderilecek
geici bir kesintidir. Fakat bu kesintinin, be hafta sonra hayatt bir
nem tayacak olan ikmallerin aksamasna sebep olmasnn hibir
ekilde uygun olmayaca phesizdir.
Liman von Sanders"
19 Austos'ta bana General Ludendorffdan 3 Austos tarihli

zel bir mektup geldi. Bu mektupta general; kendisine gelen bir
ok elikili haberler dolaysyla Suriye ve Fistin'deki asker,
siyas ve ekonomik durum hakknda benim gr ve dncele
rimi almak istiyordu. 22 Austos tarihli bir raporla bunlar izah
ettim. Bu raporda; Dou Kafkasya harektnn, Filistin cephesine
olan zararlarn stne basarak akladm ve memleketin mitsiz
olan siyas ve ekonomik durumunu bildirdim.
Benim cephemle ilgili asker endielerimi, bu rapora ekledi
im ayr bir mektupla akladm. i savsaklamann ancak belirli
bir sre iin mmkn olacan ve burada savan artk yarm
tedbirlerle uzun sre devam ettirilemeyeceini bu raporda bildir
dim.
Bizim sahil blgesinde daha byk bir taarruzu beklememi
zin gerei ok akt. Fakat imdiye kadarki tecrbelerimize gre,
her ne kadar cephenin baz yerleri geriye atlacak olsa da yine bu
taarruza kar koyabileceimizi mit ediyordum. Buna karlk
ayet eria'da ve eria dousunda malup olursak, durum Ordu
lar Grubu iin ok daha vahim olacakt. nk o zaman Ordular
Grubu'nun tamamen douya doru kademe hlinde tesis edilmi
olan hareket ss olan Dera-am boyunca uzayan demiryolu
balant hattna geri ekilmesi imknsz olacakt. eria'nn dou
sundaki asi Araplarn daima artmakta olan kuvvetleri bizim bu
balant noktamza ok yakn bulunuyordu.
Austos aynn son yarsnda 4. Ordu Komutan Cemal Paa
vastasyla, erif Faysal'n:
316 Trkiye \'de B e Sene
"ayet Trk Hkmeti tarafndan bir Arap Devleti kurulmas

iin kendisine teminat verildii takdirde, kuvvetleriyle birlikte 4.
Ordu'nun eria cephesinin savunmasna yardm etmeye hazr oldu
u
teklifi iletildi.
erif Faysal'n verdii bilgiye gre, sahil blgesinde byk bir

ngiliz taarruzu hazrlanmakta olduundan, 4. Ordu'nun birlikleri
bu sayede eria ile deniz arasndaki cephenin takviyesi iin kulla
nlabilecekmi. Kurmay Bakanm Kzm Paa vastasyla Cemal
Paa'y, erif Faysal ile bu konuda grme yapmaya memur
ettim. stenilen teminatn verilmesini de ayn vastayla Enver Pa
a'dan nem ve aceleyle rica ettim.
Bu konuya dair Enver ve Cemal Paalar tarafndan ne bir ha
ber ve ne de bir cevap aldm. Onun iin erif Faysal'n bu mra
caat ve teklifinin ne kadar dddi olduunu tespit ve tayin edeme
dim. Kurmay bakammn anlattklarndan; Trkler tarafndan bu
teklife gvenilemeyecei ve bunun ngilizlerin asl taarruzlarnn,
sahil mntkasnda veya hi olmazsa eria ile deniz arasnda ger
ekleecei bir srada, bizim eria mevzilerimizin Araplarn eline
gemesi iin hazrlanm bir hile olarak kabul edilebilecei gibi bir
fikir kardm.
Ordular Grubu'nun gerisindeki blgede bile ngiliz tesirinin
ne derece bir ortam oluturduu hakknda bir rnek olmas ba
kmndan, am'daki Alman bakonsolosunun st makama gn
derdii ve bana da ilettii iki raporun zetini aadaki veriyo
rum.
Bakonsolos, 19 Austos'ta yle bildiriyordu:
"Yaklak iki aydan beri Akabe'den Havran -yani Cebel-i

Druz- zerinden dzenli bir kervan yolu kurulmutur. Buradan
eker, kahve ve pamuk rnleri ithal olunuyor ve kays pestili ihra
olunuyor ve buna ilve olarak Havran'dan byk miktarda hububat

karlyor.
Kervanlarn buraya ulamasndan haftalarca nce yola ktkla
r reniliyor ve aktan aa bunlardan bahsediliyor. Mallar, ker-
vanbaiar tarafndan altn karlnda perakende olarak elden ka
rlyor; belirli alclara gnderilmiyor. Kervanbalar burada, nemli
miktarda stanbul'dan gelen ngiliz banknotlar ve dier dman
devletlerin kat paralarn da satn alyorlar... vs.
Doktor Brode"
Bundan sonra 22 Austostaki rapor ise yledir.
"Daha nce zat- lilerinize arz etmekle eref duyduum zere,

aylardan beri Akabe ile am arasnda gnden gne gelien ve hi
ekinmeden, aka yaplan dzenli bir ticaret, insan nakli vardr. Bu
yolun ara istasyonu Havrandr... vs.
Havranda iyi silahlandrlm yaklak 30 bin Drzi savas
ve asgari olarak ayn sayda da son yllarda buraya snm silahl
mlteci ve firariler vardr.
Vali Tahsin Bey'in geliinden beri burann dar hayatnda, so
kak hrszlklarnn artmasyla da kendini gsteren tam bir anari
hkm sryor. Yerli halkn dman ile devam eden ibirlii ve ha
berlemesini, devlet memurlar kollarn kavuturmu olarak seyre
diyor. eitli makamlarn bu yzden bol para kazanmakta olduu
da syleniyor... vs.
Suriye ahalisi, bilindii zere, tilaf Devletleri yanls olarak
dmana yakn bulunmaya meyillidir. Eer caydrc tedbirler
alnmazsa, halk bu konuda her frsattan bol bol istifade edecektir.
Buradan pek ok kiinin hibir engelle karlamadan Kuds'e gitti
ini biliyorum. Bu eit seyahatleri kolaylatrmak iin adeta acente
gibi belirli tarifelerle alan tekilatlar vardr. Kahire'ye seyahat iin
50 lira altn para isteniyor. Akabe'ye kadar fiyat 8 liradr. ngiliz
banknotlarna rabet ok fazladr.
ngilizlerin artmakta olan propagandalar ve Trk Hkmeti
nin beceriksizlikleri sebebiyle kendilerini terazinin ibresi olarak g
ren Drzerin bilinen ahlkna gre, Havran ve onun giri yollarn
etkili olarak Trk kontrol altnda bulundurmann imdilik mm-
kn olup olamayacana dair gr bildirmekten kanrm. Fakat

Ingilizlerin aktan aa sonbaharda byk bir taarruz iin yaptk
lar hazrlklarn -Akabe'de de byk depolar kurduklar haber ve-
rildi- o kadar byk nem tamaktadr ki, zat- lilerinizi durumun
ciddiyet ve vahameti hakknda haberdar etmekten geri durama
dm... vs.
Doktor Brode"
Eski zamanlardan beri ok verimli olarak bilinmi olan ve

Yukar eriann dousunda bulunan Havran Dalan, Dera-am
demiryolu hattmz yandan tehdit ediyordu. Havran'da skin
btn Drz halkn saysnn 80-90 bin kadar tahmin olunabilece
inden, Bakonsolos Doktor Brode tarafndan verilmi olan sa
va says biraz abartl gibidir.
Drzler; slm'n, Rfza'dan sayd mezhep ve cemaate
mensupturlar. Onlar, son peygamber olarak Hz. Muhammed'i
deil, kendi mezheplerinin kurucusu olan Hkim'i tanrlar. Sa
va olarak tannm olan Drzler her zaman bir lde zerk
liklerini koruyabilmilerdir.
phesiz olan bir ey vard ki, kendi arazisini savunmak iin
savaan Trk ordusu bir geri ekilme hlinde kendine hibir yer
de dost bulamayacak; aksine pek ok yerde dmanla evrili ola
cakt.
Uzun bir sreden beri hasta yatan 7. Ordu Komutan Fevzi-
Paa, 1 Austos'ta uzunca bir izin alarak cepheden ayrlmaya
mecbur olmutu. 7. Ordu'nun komutasn balangta vekleten 2.
Ordu Komutan Nihat Paa, daha sonra o ay iinde asaleten Mus
tafa Kemal Paa stlendi.
anakkale Savalarndan dolay yakndan tandm bu liya
katli general buraya ulatnda ordusunun kuvvetinin azln ve
birliklerinin yorgun hlini grnce aldandn anlad; nk
Enver Paa kendisine durumu gerek d rakamlar vererek ve
ordunun iyi bir hlde olduunu syleyerek izah etmiti.
7. Ordu'nun Alman Kurmay Bakam Binba von Falken-

hausen de iklimin darbesine uram ve ayn hlde olan 4. Ordu
Kurmay Bakan von Papen ile birlikte hava deiimi iin izinli
olarak Almanya'ya gitmiti."
Alman Asya Kolu komutan olan ve ayn zamanda 8 . Ordu'
nun sol kanadnda grup komutanlnda bulunan Albay von
prankenberg'in yerine Albay von Oppen her iki grevi (Asya Ko
lu ve 8 . Ordu'nun sol kanat komutanl) stlenmiti. Von
Frankenberg Almanya'daki cepheye geri dnd".
Mustafa Kemal Paa; 109. Piyade Alay'nn 12 Austos'tan iti
baren blgeye ulaan iki taburunu -ki 37. Kafkas Tmeni'nden ilk
gelen birliklerdi- derhl hi ihtiyat olmayan cephenin gerisine
getirdi.
Bahsedilen bu alayn komutan ile kurmay heyetinin stan
bul'dan hareket etmeden nce Dou Kafkasya ordusunda bir g
rev alm olmalar ve yerlerine henz hi kimsenin tayin edilme
mi olmas, Filistin Cephesi iin yaplan yardmn tarzm en iyi
ekilde gstermektedir.
Eyll'de bu alayn 3. Taburu Afule'ye ulat zaman, tabur
toplu hlde firar etti. Birka gnlk arama ve takip sonucunda
askerlerin byk ksm Cenin-Mesudiye yolunun dousunda
muhtelif kylerde bulundular ve tekrar toplandlar. Erler, Trk
askeri niformas giymi dman casuslar tarafndan cepheye
gelmeden nce firara tevik edilmilerdi. Afule Istasyonunda bu
casuslar, Trk ordusunun durumunu mitsiz olarak gsteren
yazl pusulalar datmlard***.
7. Ordu'nun Kurmay Bakam von Falkenhausen hastalktan ziyade Liman von

Sanders'in komuta etme tarzyla ayn fikirde olmadndan gitmeye mecbur ol
mutur. Hastalk sadece grnte bir bahane oluturmutu, (t.h.n)
Von Frankenberg'in gitmesine; bu subayn Alman onurunu ve haklarn gerei
kadar iddetle uygulamaktaki gayret ve dncesinin yeterli grlememei sebep
olmutur, (t.h.n)
Btn bunlar Liman von Sanders ve genel olarak bizdeki Alman idaresinin cephe
gerilerinde ne kadar vahim bir disiplinsizlie meydan verdiini gsteriyor. Acaba
320 Trkiye r/r B rf Sene
tngilizler, Trk askerini etkilemek iin olaanst mahir bir

usulle akla gelebilen btn vastalar kullanyorlard. Bu uurda
altnlarn hibir ekilde esirgemiyorlard. Araplar, onlarn uysal
ve son derece uygun maalaryd. Aktan aa propaganda ya
plyordu. Ingiliz uaklar, dier birok bildiriyle beraber lngiliz-
lerin eline esir den Trk askerlerinin nasl bir bolluk ve rahat
iinde olduklarn gsteren -vagonlar dolduracak oklukta- gayet
gzel resimli birok evrak Trk askerlerinin zerine atyorlard.
Bu eit propagandann; hibir zaman kam doymayan ve her
trl dikkat ve zenden mahrum olan askerler zerindeki tesiri
azmsanamazd. Alman bat cephesinin durumunun ktye gitti
i hakknda srekli olarak uaklardan atlan beyannameler vas
tasyla gerek Araplar ve gerek Trkler zerinde abartl haberler
yaylmaktayd.
Cephenin baz ksmlarndaki Trk askerlerinin morallerinin

daha o zaman iyi durumda olmadn, cephenin muhtelif yerle
rindeki Alman subaylarnn gnderdikleri raporlar gsteriyordu.
Savata yararll grlen, iyi bir gzlemci ve gvenilir bir ahit
olarak kabul edilen iki subayn bu duruma dair ifade ve beyanla
rn aada veriyorum. Her iki rapor, sahil mntkasndan yazl
mtr ve Austos ay sonu ile Eyll ayna aittir.
Temen Heiden yazyor:
'Trkler artk savatan bkm ve nefret etmi durumdadr. Bu,

Trk askerlerinin ok fazla grlen firarlanyla aa kyor. Firari
ler yalnz tfeklerini ve el bombalarn deil, Trk subaylarnn ba
na sylediine gre, bazen makineli tfekleri de beraber alp gt
ryorlar. 8. Ordu Komutanl, geri araziyi kapatmak suretiyle ok
kararl tedbirlere bavurdu. Fakat buna ramen takip iin geriye si
lahl piyade bindirilmi kamyonlan gndermeye mecbur oldu ve
hatta Anebeta civarnda firarilerle ciddi muharebeler yapld. Bay
rama kadar sava bitmezse, askerlerin firar edecekleri veya dman
tarafna snacaklar, artk savamak istemedikleri sk sk bana da

hissettiriliyor."
Bu sene bayramn son gn Eyll'n 18. gnyd.

Temen Riecks yazyor:
"Trklerin, beklenen byk ngiliz taarruzuna kar koymak is

temediklerini, Trk birliklerindeki temaslarm sonucunda, herkes
gibi ben de anladm. Bundan dolay artezyen kuyular kazma ii bit
tikten sonra ileride lzm olacak olan ve mmkn olduu kadar ok
malzemeyi Cenin'deki depoya gnderdim.'1
Malarya ile dizanteri, bu scak yaz mevsiminde ok sayda

kurban verdiriyordu. Btn seyyar hastaneler ve nekahathaneler,
memleketin i kesimlerine kadar fazlasyla dolmutu.
Scakln ounlukla 55-56Cye kadar kt eria vadisin
de, Austos aynda birliklerin hareket etmesi, sabah saat 8 den,
leden sonra ge vakte kadar mmkn deildi.
Yazlk elbisesi olmayan ve ancak bir tek kaln aba elbisesi ev
lan -bunlara partal paavra denmesi daha doru olur- Trk asker
lerinin drtte nden fazlas, uzun zamandan beri amarlar da
olmadndan, elbiseleri dorudan doruya vcutlarna giydikle
rinde, scakln iddeti altnda bu yzden zahmet ekiyorlard,
tngilizlerin veya Hintlilerin yaptklar pek ok baarsz taarruz
dan sonra Trk cephesi nnde kalan llerinin derhal elbiseleri
nin soyulmas, zel olarak yaplm bir zulm ve ktlk gibi
kabul edilmemelidir.
Byle yapmak Trk askerleri iin, kendilerine elbise, amar
ve ayakkab salamann yegne ve doal yoluydu, llerin so
yulmasna kar getirilen her trl yasak hibir ie yaramad. By
le anlarda Avrupallk terbiyesi pek skmyor ve Trk askerleri
nin ancak gevek bir ekilde omuzlarna konulmu olan medeni

yet kisvesi sratle syrlp atlyordu.
3. Svari Tmeni'nin iki alayn grdm zaman, yeni elbis
aldklarn bana sylemilerdi. Onlar scak eria vadisinde, 1 .
Prusya Muhafz Alay'nn kaim aba elbiseleri iinde bulmutum.
Bunlar, stanbul'da "Selamlk" trenlerine mahsus niformalard.
Zavall Levazm reisi bunlar gndererek, svari tmenine son
are olarak yardm edebilmiti.
Niha sonucun artk yaklam olduu bence tamamen p
hesiz olduundan Austos sonunda, aslnda kendilerine ait olup
sava gerei olarak saa sola datlm olan mfrezeleri asl bir
liklerine tekrar geri verdirdim. Son zamanlarda sahil mntkasn
da bulunmakta olan 702 ve 703 Numaral Alman taburlarn da
Azzun'daki Alman Asya Koluna gnderdim. Ayn ekilde sahil
de Muhalid civarnda yedee alnm olan 146. Alman Alay'nn 2.
Taburu, Salt'ta bulunan alayna katlmak zere yrye koyul
du. 191. Trk Piyade Alay'nn imdiye kadar 4. Ordu'da istihdam
edilmekte olan iki taburu tekrar 8 . Ordu'ya geri verildi.
24. Tmen, 7. Ordu'nun sol kanat tmeni (53. Tmen) ile
eria arasnda olmak zere bat sahilinde cepheye sokuldu. Bu
ekilde 53. Tmen'in, imdiye kadar ancak 1300 tfekle tutulmak
ta olan 15 km'lik cephesi, ksaltlabilmiti.
24. Tmen ve eria vadisindeki 3. Svari Tmeni 4. Ordu em
rine verildi; bu ekilde dmann nehrin bat sahilinde bir taarru
zu hlinde bu birliklerin takviyesi bu orduya veriliyordu. 4. Or
du'ya byk bir sratle kendi mntkasnda eria zerinde daha
baka kprler hazrlamas ve Ereh ile Salt'tan Ed-Damiye'deki
eria geitine gelen yollarn btn vastalar kullanlarak slah
edilmesi emredildi.
unu imdiden belirtmek isterim ki; 24. Tmen ile 3. Svari
Tmeni'nin 4. Orduya balanmasnn yerinde ve iyi bir tedbir
olmad, daha sonra gerekleen geri ekilme srasnda meydana
kmtr. 14 Temmuz muharebesinde baarl olunamayan bir
Liman von Sanders 3Z3
hususu, yukarda bahsedilen tedbirin alnmasyla da baarmak

mmkn olamad. Bu konuda tarafmdan yanl bir karar aln
mtr.
Dman tarafna geen muhbirler vastasyla, iki Yahudi ta
buruyla baz Fransz ve talyan birliklerinin de Filistin cephesine
geldikleri haber edinmitir.
Eyll Ay
19 Eyll Byk Taarruzuna Kada

Eyll ay banda Trk basnnn, Bak zerinde Almanlarla
Ruslar arasnda imzalanan anlamann eklini iddetli bir dille
tenkit etmekte olduklar ve Trkiyenin Almanya'nn yardmyla
Azerbaycan'n bamsz bir devlet olarak kurulmasn istedii,
stanbul'daki Asker Heyet tarafndan bana bildirildi.
Almanya tarafndan Dou Kafkasya'da takip olunan ticari
politikann, Trk Panislmist planlan asndan ciddi bir Alman-
Trk anlamazl oluturduu da baka kaynaklardan bildirili
yordu. Trk Hkmeti, Brest-Litowsk Muahedesi'nin snrlarn
aan, Dou Kafkasya'daki geni isteklerini, 1914 senesinde Al
manya Sefiri von VVangenheimin, gerek olduu pheli bir yaz
l belgesine dayandnyordu. Trk Hkmeti'nin bu belgede, sa
vaa girmesinin karl olarak Batum, Kars ve Ardahann ken
disine verileceinin vaat edildiini sylyor ve Rusya'nn k
nden sonra ise daha esasl ve geni bir yaylma yapaca mana
sn karyordu.
Siyas olarak bu almalarn yaplmas kabul edilse bile, bu
nun iin gerekli askeri gcn oraya tahsisinin, Trk devletinin
varlnn tehlike altnda bulunduu iki Trk cephesine yeteri
kadar takviye gnderilmedii srece, Trk Bakomutanl tara
fndan kaytsz artsz reddedilmesi gerekecekti.
Trkiye ne Dou Kafkasya'da ve ne de Azerbaycan'da her

hangi bir dman taarruzuyla tehdit edilmemiti. rann kuze
yinde Ingilizlere kar, Badat ile Musul arasndaki Trk cephesi
nin ykn hafifletme ihtimali olan yeni bir cephe almasnn
iin uygun zaman deildi.
Her ikisi de ok iyi balant hatlarna dayandrlan Filistin ile
Irak'taki ngiliz harekt; ierilere doru ortak bir tesir yapmak
iin birbirine yakn istikametlerde icra ediliyordu.
Musul'daki ikinci derecede olan cepheye nihai veya ciddi bir
tesir yaplmas -Trk imknlarnn snrl olmas yznden- da
rda kalan Kafkasya ve ran'n bakmsz arazisi boyunca uzayan,
usuz bucaksz bir irtibat hattyla mmkn olamazd. Byle bir
hareket daha en bandan baarszla mahkmdu.
Trkiye'de siyas hedeflerin asker kararlara tabi olmas ve
bunun iin de ncelikle Genel Karargh n asker baarlarla ser
best hareket edebilme imkn kazanmas gerekti.
F. Ordular Grubu'nun (Yldrm) cephesindeki durum srekli
ciddilemekteydi. Her taraftan, birliklerin tamamen yorgun ve
halsiz dtne ve koum ve mekkre hayvanlarnn gittike
bitkin bir hle geldiine dair kt haberler geliyordu. Hayvanla
rn hli, ok fazla nem verilmesi gereken ciddi bir durumdu;
nk ordularn hareket kabiliyeti buna balyd. Birka aydan
beri gnlk ancak 1 - 1 3 kg.'dan ibaret tamamen yetersiz yem ala
bilen -o da tabii varsa- ve ok defa susuzluktan da eziyet eken
hayvanlar; yzlercesi birden olmak zere her orduda telef ol
maktayd. Bundan baka Mays'tan beri yakc scaklar dolaysyla
artk otlak da kalmamt.
Baz batarya ve toplarn, geceleyin birka yz adm uzaktaki
bir yere mevzi deitirmeleri iin verdiim emrin yerine getiril
mesinde byk zorluklarla karlalmt. nk koum hayvan
larnn byk ksm, artk yoku yukar veya engebeli arazide
toplan ekemiyorlard.
Bu durum karsnda Enver Paa nn 4 Eyll tarihli bir yazy

la Filistin Cephesi'nin savunulmas tarz iin taktik adan nasi
hatlerde bulunmas, gerek ordu komutanlarna ve gerek bana
garip bir tesir yapmt. Ne kendisi ve ne de ona yakn olan su
baylardan birisi bizim cephemizdeki piyade mevzilerini hibir
zaman grmemilerdi.
7 Eyll tarihiyle verdiim cevapta bahsedilen nasihatlerin
birok aydan beri cephede uygulanm ve dikkate alnm oldu
unu, daha nce de kendisine defalarca arz edilmi olduu zere
Ordular Grubu birliklerinin zellikle piyadesinin ok azalm
olduunu bildirdim.
Enver Paa, 11 Eyll tarihli bir telgrafyla Ordular Grubu iin
yeniden mmkn olan her trl yardmn yaplaca vaadinde
bulundu. Fakat bu vaatlerin biri bile yerine getirilmedi.
Trk cephesine kar 19 Eyllde byk ve niha ngiliz taar
ruzunun balad andaki durumu gstermek iin denizle eria
arasndaki cephede bulunan byke birliklerin nce 15 Mart'ta
ve sonra 15 Eyll'de bulunduklar hli aada veriyorum:
Bu tertip ve dzenleme gsteriyordu ki; elde mevcut bulunan
1 0 piyade tmeninden sekizi, alt ay akn bir sreden beri hi
deitirilmeden cephenin birinci hattnda bulunuyordu. Deiik

lik yaplamamasnn sebepleri arasnda Filistin'in iklimi de bu
lundurulmaldr. Bundan baka unu da gsteriyordu ki; 8 . Or
du'ya ait olan ve yaklak 1100 tfek kuvvetinde bulunan 46. T
men'den baka Eyll ay ortasnda ne ordularda ne de Ordular
Grubu'nun emri altnda ihtiyat olarak bir tmen mevcuttu.
Trk tmenlerinden her biri ortalama olarak yaklak 1300 t
fek kuvvetindeydi. Taburlarn mevcudu -her tmende 9 tabur
vard- ancak 130 ila 150 tfee ulayordu. Baz taburlar 180 tfe
e kadar ykseltilmiti; fakat dier baz taburlar da hastalk vesa
ire sebepler dolaysyla yaklak ancak 1 0 0 ere sahipti.
Geride meydana gelen firarlarn okluu son haftalarda endi
e verici bir dereceye ulamt. 8 . Ordu'da firarilerin says, 15
Austos'tan 14 Eyliil'e kadar yaklak 1100 kiiye varmt. Firari

ler yakalandklar zaman daima, yeterli derecede yiyecek alama
dklarndan, amarlar, ayakkablar olmadndan ve elbiseleri
nin yrtlm olduundan ikyet ederlerdi.
Alay hlinde tekilatlandrlm olan Trk svarilerinin says
toplam 1200 kii kadard. Bunlarn hayvanlan koum ve mekkre
hayvanlarna kyasla daha iyice bir haldeydiler.
Topu, genel olarak iyi idi; fakat koum hayvanlarnn yuka
rda bahsedilen hllerinden dolay, artk byk mesafeler iin
hareket kabiliyetinden mahrumdular.
4. Ordu'nun eria'daki cephesine kar 4 Mays'tan beri artk
byk taarruzlar yaplmadndan bu cephenin hli biraz daha
msaitti. Bu ordunun asi Araplarn taarruzlaryla son haftalarda
srekli olarak iddetli bask altnda bulunan Hicaz Demiryolu
Hatt'ndaki cephesini takviye iin ordu emrine verilmi olan 47.
Tmen'e ait 12. Piyade Alaynn ilk ulaan iki taburu Maan'a sevk
edildi.
Deniz le eria Arasndaki Trk Birlikleri

Tmenlerin numaralarna gre dzenlenmitir
15 Mart 1918
I. Tmen: Nablus yolunun batsnda
7. Tmen: Mecdel Yaba civarnda
II. Tmen: Nablus yolu zerinde
16. Tmen: Zerta'nn gneyinde
19. Tmen: Sahil mntkasnda
24 Tmen: Kubalak'ta ihtiyata alnmtr
26. Tmen: Nablus yolunun dousunda
46. Tmen: Bica'nn gneyindeki bu tmen o zaman drt ta

bur kuvvetindeydi'
53. Tmen: El-Fas'n gneyinde
3. Svari Tmeni: Sol kanat blgesindeki piyadelerin arasn
da
Kafkas Svari Tugay: htiyat olarak sahil kesiminde
htiyatlar 24. Tmen ve Kafkas Svari Tugay
15 Eyll 1918
I. Tmen: Eski yerinde
II. Tmen: Eski yerinde
16. Tmen: Eski yerinde
19. Tmen: 7. Tmen ile yer deitirmitir
24 Tmen: eria vadisinin bat sahilinde mevzie sokulmutur
46. Tmen: Felhiye civarnda 8 . Ordu'nun ihtiyat
3. Svari Tmeni: eria vadisinde
Kafkas Svari Tugay: eria'nn dou sahilinde
htiyatlar 46. Tmen
Btn bu tmenler (46. Tmen hari) -yani 1., 7., 11., 16., 19.,
20., 26. ve 53.- alt ay akn bir sreden beri deitirilmeden cep
hede duruyorlard. Alt aydan beri yeni gelmi tmen hi yoktu.
Sadece 7. Ordu'nun takviyesi iin 16 Haziran da tahsis edilmi olan
37. Kafkas Tmeninden 15 Eyll'e kadar drt tabur ulamt.
Bu tmen, Haris gtineyindeydi ve birliklerinin te biri eriann dousunda

bulunuyordu. (t.h.n)
Aklamalar;
1- Alman muharip birliklerinden 15 Mart ile 15 Eyll arasn
daki sre iinde aadaki birlikler gelmiti:
146. Piyade Alay: 4. Ordu emrinde
205. stihkm Bl: 4. Ordu emrinde
11 Numaral htiyat Ava Taburu: Ordular Grubu'nun ihtiya
tyd; ancak geliinden ksa bir sre sonra tekrar stanbul'a gnde
rilmitir
Sonradan iki Alman bataryas ile koumlar Mart ve Nisan
aylarnda Trkiye'den salanan Alman Asya Kolu'nun topusu
da Ordular Grubu na katlmt.
Asya Kolu'ndan, 703. Piyade Taburu 15 Mart'ta eria'nn do
u sahilinde Tufeyle mfrezesinde bulunuyordu. Fakat o srada
tekrar karargh Azzun'da olan Asya Kolu'na gnderildi.
2- 19 Eyll'de taarruza uram olan 4. Ordu, 15 Eyll'de bir
grubu ile eria cephesinde, dier grubu ile Hicaz Demiryolu Hat
t'nda bulunuyordu. Bu ana kadar, kendisini takviye iin tahsis
edilmi olan 47. Tmen'in ancak drt taburu emri altna girmiti.
3- 1 Nisandan 31 Austos'a kadar ikmal eri olarak Ordular
Grubu'na stanbul'dan 3559 er gnderilmiti.
Yaklak 6.160 ere ulaan dier bir ikmal askeri, gelen birka
taburun lavedilerek datlmas ve yine memleket iinde bulu
nan baz birliklerin lavedilmesi suretiyle ve biraz da yerli Arap
eri ile elde edilmiti.
Ordular Grubu'nda bulunan toplam alt Alman taburuna -
Asya Kolu'ndan, de 146. Piyade Alay'ndan- Alman bat
cephesinin ok ihtiya duymas zerine 1918 lkbaharndan beri
artk Almanya'dan hi ikmal eri gnderilememiti.
Hlbuki muharebe zayiatndan ve birok hastalktan dolay
bu taburlarn mevcudu nemli lde azalmt.
Filistin Cephesi'ndeki Alman havaclar, yazn Ingilizlere kar
ok zor bir durumda bulunuyorlard. Alman uaklar, ngilizle-
fin son sistem uaklarna kar ykselme kabiliyeti ve hz bak

mndan ciddi bir ekilde aada bulunuyorlard. ki defa ulam
olan uak ikmal takmlan teslim alndnda tamamen
kullanlamaz halde ktlar. Alman bat cephesinin uaklara olan
fazlasyla ihtiyac, burann uak bakmndan ikmalini sekteye
uratyordu.
Fevkalade mkemmel olan uak filosu ilkbahara kadar 59 pi
lot ve rsd (gzc) kaybetmiti. Onun iin dmana kar hava
(uak) kefi Eyll aynn byk ksmnda durma noktasna gel
miti. Alman uaklan gzkr gzkmez, sayrca stn ngiliz
hava kuvvetleri tarafndan yle bir taarruza uruyorlard ki keif
yapmak imknsz bir hle geliyordu.
8 . Ordu'nun sol kanat grubu komutan Albay von Oppen, 3
Eyll'de, Azzun'da sregelen baarsz hava muharebelerini sey
reden birliklerin zaten km olan morallerini daha fazla boz
mamak iin kendi cephesinde hava kefi yaplmasna son veril
mesini benden rica etmiti.
Hava birlii komutannn raporuna gre, Ordular Grubu em
rinde 19 Eyll'de, dmana kar kullanlmaya elverili ancak be
uak vard.
8 . Ordu Komutanl, o zaman dmann sahil kesiminde bir
taarruzu hlinde -emri altnda iki piyade alay bulunan- 16. T-
men'i oraya getirmeyi dnmt. Bu durumda 16. Tmen'in
yaklak 7 km. geniliindeki cephesini Asya Kolu tutacakt.
Kendi zayf birlikleriyle bu blgenin tutulmasnn imknsz
l hakknda Albay von Oppen'in raporu gz ard edilse bile,
tmenin ok ge -yani i iten getikten sonra- gelebilecei de
nceden hesaplanmalyd. Tmen, hatta taarruz balamadan nce
Zerta civarnda hazr halde bulundurulsa bile, Kalkiliye civarn
daki sahil kesimi snrlarna kadar olan yaklak 16 km'lik mesa
feyi yryle gemesi gerekecekti.
Birbirine bitiik mntkalara gerektiinde yardm edebilmek
iin elde bulundurulmas gerekli olan ihtiyat birlikleri, aslnda
332 Trkiye d e Bef Sene
ok geni olan tmen cephelerinde birinci hatlar zayf olarak tutu

larak ve boluklar makineli tfeklerle doldurulmak suretiyle as
ker tasarrufunda bulunularak salanmaya alld. imdiye ka
dar hep bu usule gre hareket edilmiti ve bu hareket tarznn
doruluu ispat edilmiti. Derinliine blnmenin hlen yegne
uygulanabilir tarz bundan ibaretti.'
Sa cenahla, Taberiye Gl hizasna; merkezle ve sol cenahla
Yermuk vadisine doru bir cepheye kendiliimizden ekilmek
fikrini, Eyll ay banda bir hayli dnp gz nnde bulun
durmutum. Fakat -Filistin'in elde tutulmas iin Enver'in verdii
emir gz ard edilse bile- o zaman btn Hicaz Demiryolu Hatt
ve Dera'run gneyindeki eria'nn dou kesiminin terk edilmesi
gerekecek ve Arap isyannn ordu gerilerinde de yaylmasna
engel olunamayacakt.
Dier taraftan da Trk askerlerinin yry kabiliyetinin az
lna ve btn koum hayvanlarnn da hareket kudretinin ok
fazla azalm olmas sebebiyle, mevzilerde kalp son ana kadar
direnmenin, moralleri sarslm olan Trk birlikleriyle uzun bir
geri ekilme hareketi yapmaktan daha mit verici olduuna karar
verdim**. Muharebeye elverili birliklerden oluan derinlik ka
deme tertibatnn olmamas, gerilerde himaye mevzileri kurulma
sn imknsz kldndan -en sonunda cephenin dmesine de
sebep olduu zere- geri ekilme iin de gayet tehlikeli bir hldi.
Ben bir noktada yamlmhm. yle ki; birliklerin tek tek ve adm
adm geriye ekileceini farz ediyordum. Toptan, bir tmenlik
eksilmeler olabileceini zannetmiyordum. Btn sava esnasnda
byle bir hlin meydana geldiini, emrim altnda bulunmu olan
Trk birlikleri ile imdiye kadar yalnz bir taarruzda -yani 14
Cephelerdeki birinci hattn mutlak surette muhafazas ordulardan ve birliklerden

talep olunduundan, birlikler de mecburen vann younu -Liman von Sanders'in
buradaki iddiasna ramen- birinci hatta bulunduruyordu. Bu yzden geride ihti
yatlar da yok gibiydi. (t.h.n)
** Felketi artran ve ordunun sonunu getiren de ite bu karar oldu. (t.h.n)
Tenrunuz'da- grm, fakat hibir zaman savunma yaplrken

grmemitim.
17 Eyll'de, Hint blnde avu olan bir asker sahil mnt
kasndaki sa kanat grubuna snm ve dmann 19 Eyll'de
balayacak byk bir taarruza hazrlandn ve kendisinin bun
dan kurtulmak iin katn syledi.
Ayn gn, Dera'nn kuzey ve gneyinde demiryolu hattnn,
eitli yerlerinden kuvvetli Arap birlikleri tarafndan tehdit edil
mekte olduu ve daha imdiden baz yerlerinde tahribat yapld
haber verildi.
Bizim biricik ulam yolumuzun zerindeki bu taarruzlarn
ciddi muharebelere balang oluturduunu hemen anladm.
Bunun zerine Hayfa'daki Binba Blell'in depo alayndan her
ihtimale kar alkoymu olduum 300 er kuvvetinde iki ble
silah ba ettirerek ayn gnn akam trenle Dera'ya hareket et
tirdim. am'da bulunan btn Alman subay ve erlerini de topla
mak ve vakit kaybetmeksizin Dera'ya gndermek zere 4. Ordu'
ya emir verdim. Ksa bir sre nce Ordular Grubu emrine girmi
olan Binba VVillmer Dera'da komutay stlendi.
Sonraki gnlerde Dera civarnda demiryolu hatt tahribi en
gellenemedi; nk sayca ok fazla ve hareket kabiliyeti yksek
asi Arap kuvvetleri, ngiliz zrhl otomobilleri ve uaklaryla do
natlm olarak yeniden hattn eitli yerlerinde ani bir ekilde
ortaya kyor ve patlayc maddelerle tahribat yapyorlard. An
cak Alman demiryolu birliklerinin yorulmak bUmez gayretleri
sonucu olarak demiryolu hatt her seferinde kullanlabilecek du
ruma getiriliyordu. Ayn zamanda, nceden Mzeyrib civarnda
ve Mzeyrib ile Dera arasnda Araplar geriye pskrtm olan
Binba Willmerin birlikleri Dera civarnda asayi ve dzeni sa
lamaktayd.
8 . Ordu 18 Eyll'de emri altnda bulunan yegne ihtiyat t
menini, yani 46. Tmen'i Ettirede hazrlanm bir mevzie, ileri
hatta getirdi. Ben de ksa bir sre nce -btn yaz boyunca Hayfa
mevkiinin muhafazas iin geride alkonmu olan- yaklak 500 er

kuvvetindeki bir Arap piyade taburunu bu ordunun emrine ver
dim.
19 Eyll ngiliz Taarruzu

18/19 Eyll gecesi 7. Ordu'nun cephesinde iddetli muhare
beler balad.
19 Eyll sabah saat 3.30'da 8 . Ordu'nun sa kanat grubunun
btn mevzilerine kar, sahilden dalara kadar, ok iddetli bir
topu atei ald.
Gn aarmasndan biraz sonra, 7. ve 8 . Ordu kararghlar ve
bu ordularn emri altnda bulunan kolordu kararghlar zerinde
ve yine Afule'deki Ordular Grubu telefon santrali zerinde ngiliz
uak filolar grrid. Bu filolar bahsedilen kararghlarla santrale
alak uu yaparak bombalar attlar ve telefon tellerini ksmen
tahrip ettiler. Sahil ile eria arasndaki btn blgede yalnz iki
tane uaksavar topu vard -8 . Ordu emrinde- ve bundan dolay
dman uaklarnn bu grevi kolay bir i demekti.
Bundan baka memleket ilerine giden telgraf hatlarnn e
itli yerlerde telleri, daha sabah vaktinde asi Araplar tarafndan
kesilmiti.
Tulkerem ile Nasra arasndaki telefon ve telgraf balants
sabah saat 7'ye doru kesilmiti. 8 . Ordu Komutanl'nm telsiz-
telgraf istasyonu da artk arand hlde cevap vermiyordu.
7. Ordu; sabah saat 9 ile 10 arasnda, Albay von Oppen'in
verdii bilgiye dayanarak, sahil kesiminde sa kanat grubu cep
hesinin yanldn ve kuvvetli dman svarisinin sahil boyunca
kuzey istikametinde ilerlemekte olduunu Nablus'tan bildirdi.
Derhl 7. Ordu Komutanl vastasyla Albay von Oppen'e,
kullanabilecei btn vastalarla Kalkiliye civarndaki ose yol ve
demiryolu istikametinde sahil blgesine yrmesi ve muharebeye
girmesi emrini verdim. Albay von Oppen, bu emri almadan nce
kendiliinden ayn ekilde harekete geerek tabur ile iki svari
bln Kalkiliye ve FelShiye istikametinde yrye geirdi

ini bildirdi.
Sonradan anlald zere; lngilizler sabah saat 7den nce
sahil kesiminin bat ksmn, ciddi bir direnmeyle karlamaks-
zm yaranlard. Daha o srada Ettire batsndaki tepeyi de igal
etmiler ve oraya birok makineli tfek yerletirmilerdi. Ettire
civarnda, Binba Tiler komutasndaki zayf 46. Tmen, etkili bir
ekilde direnmi ve dmann ileri hareketini bir sreliine dur
durmutu. Bu tmenin ou ksa bir srede erimiti. Tmenin tek
Alman alay komutan olan Binba Pfeiffer burada kahramanca
savaarak ld.
Sahil blgesinin batsnda bulunmakta olan 7. Tmen'in ve
ona bitiik olan 20. Tmen'e ait iki piyade alaynn tamamen ve
sratle bozulup dalmasnn sebepleri bugne kadar hl l&y-
kyla anlalamamtr. Geni bir cephe hatt iin bu birlikler her
ne kadar son derece zayf idiyseler de yine imdiye kadar geen
muharebelerde iyi mukavemet bir sebat gsterebilmilerdi. Bu
sefer iki saatlik ok iddetli bir topu ateinden sonra ve dman
piyade hcumu balamadan tamamen ortadan kaybolmulard.
Bu birliklerde savama stei artk hibir ekilde kalmad aktr.
Bundan sonraki geri ekilme srasnda da bu tmenlerden ne su
bay ve ne de en kk bir para bile gremedim.
Albay von Oppen'e verilen, yukarda bahsedilen emirden
sonra Nasra'daki Ordular Grubu ile Nablus arasnda yaklak iki
saat iin telefon ve telgraf balants kesilmiti. Bu yzden yuka-
[ rda anlatlan olaylarn ayrntlarndan ve olup bitenden haberdar
j olamadk, 7., 20. ve 46. Tmenlerin gerilerde hazrlanm olan
| mevzilere ekilmekte olduklar farz ve kabul olundu.
Hayfa komutanna, dman svarisi sahil boyunca ilerlemek-
[ te olduundan, birliklerini silah ba etmesi emri verildi.
Aada anlatlan olaylar, daha sonra yava yava anlald:
Sahil kesimine bitiik olarak Kefer Kasm civarnda bulun-
| makta olan ve bulunduu mevkiden dmann yarma hareketi
gzetlenebilen, sol kanat grubuna bal 19. Tmen de ok abuk

metanetini ve direnme gcn kaybetmiti. Bu tmenin cephede
bulunmakta olan 57. ve 77. Piyade Alaylar, hibir taarruza ura
madan veya her hangi bir taraftan emir almadan kendiliinden
mevzilerini terk ederek geriye ekilmilerdi. Albay von Oppen
bunlara hemen bir cephe hatt kurmalar iin emir gndermi;
fakat babozuk bir hlde yaplan ricat yznden daha nce erle
rin bir ksm birliklerini terk etmilerdi.
Daha sabah saat 10'a doru ngiliz svarisi, zrhl otomobil
lerle birlikte demiryolu hattnn dousunda Habile ve Kalkiliye
civarndaki cepheyi de yarm ve kuzeye doru ilerlemekteydi.
Albay von Oppen tarafndan 8 . Ordu'nun btn sol kanat
grubu, aylarca elde tutulmu olan mevzilerinden hemen Kefer
Tilet tepelerine kadar geriye ekilmek zorunda kaimdi. Sahil ke
siminde artk hemen hi direnme gsterilemedii ve bu yzden
grubun sa yarurun her trl dman tesirine ak olduu orta
dayd.
le vakti saat 12'den biraz sonra Nasra ile Nablus arasn
daki balant tekrar kurulduu zaman dmann, sahil kesiminin
her yerinden sratle ilerlemi olduu ve grne gre 8. Ordu
birliklerinin Tulkeremden Anebeta ynnde ekilmekte olduu
haberi geldi. Bu habere gre; birok topu kaybedilmi,
Tulkerem'deki 8. Ordu Komutanl ile artk balant kurulama
maktayd.
7. Ordu Komutanl, imdiye kadar kendi cephesinde
dman taarruzlarnn esas itibaryla pskrtldn; fakat
imdi Albay von Oppen'in birlikleri ile irtibat salamak iin, 3.
Kolordu ile gerideki mevzilere ekileceini bildirdi. Bu karan
onayladm ve 7. Ordu Komutanlna 110. Piyade Alay'nn
Nablus civarnda ordu emrinde bulunmakta olan taburunu ve
daha baka elde edilebilecek kuvvetleri Anebeta'ya -oradaki va
diyi kapamak zere- yrye geirmesini emrettim.
Liman von Sandm 337
Anebeta nemli bir noktayd; nk plak ve talk tepeler

orada her iki ynden yola ok yaklamaktadr. Bu ekilde oluan
dar yol (geit) zayf kuvvetlerle de mkemmel bir ekilde tkana-
bilirdi. Anebeta ve iki tarafndaki tepeler elde tutulduu mddet
e Albay von Oppen'in sol kanat grubu iin -bir geri ekilme du
rumunda- Mesudiye zerinden dorudan doruya kuzeye dnk
olan arka yol ak kalabilecekti. Eski sahil blgesinin tmenleri
hakknda en kk bir haber alnamadndan, hibir emir ve
tertibat almak mmkn deildi.
Salt'ta bulunan 4. Ordu Komutanl, durum hakknda tara
fmdan haberdar edildi ve eriadaki 3. Svari Tmeni'nden bir
alayn derhal 7. Ordu emrine verilmesi 4. Ordu'ya emredildi. Or
du Komutanl kendi cephesinde yalnz hafif muharebeler ya
plmakta olduunu bildiriyordu. eria'nn batsndaki 24. Tmen
taarruza uram; ancak imdiye kadar ok az arazi kaybetmiti.
Sahil kesiminde cepheyi yarp gemi olan dman svari
sinin sahilden kuzeydou istikametinde 8 . Ordu'nun geri ekil
me yoluna dme tehlikesi mevcut olduundan, leden sonra
saat 12.30'da Ordular Grubunun istihkm mfettii Binba
Frey'e hemen Lecun Geiti'ni tutmas emrini verdim. Bu maksat
la onun emrine Wrth von Wrthenau Depo Alaynn elde ka
lan ksmlarn ve Nasra ve civarnda elde edebildiim menzil
jandarmasn, toplam alt blk ile 1 2 makineli tfek olarak ver
dim ve hemen Afule zerinden Lecun'a hareket etmesini bildir
dim. Binba von Frey'in hareketinden sonra birlik olarak
N asra 'd a bana kalan tek kuvvet YVrth von VVrthenau Depo
Alaynn eitim kadrosu ile beraber 150 Arap eri kuvvetindeki
bakiyesiydi. Ordular Grubunun karargh muhafzlar zaten
d ah a nce cepheye sokulmulard.
7. Ordu Komutanl leden sonra, 110. Piyade Alay tabu

runun Anebeta'ya doru yrye getiini bildiriyordu ve geri
de tutulan btn taburlara 7. Ordu'nun, taarruza urayan kendi
cephelerinde iddetle ihtiyac olduundan; baka birlik gnder-
meine imkn olmadn da ilve ediyordu. Yine 7. Ordu, 8 . Or

du Komutanlnn Anebeta civarna ulatn ve 46. Tmen'den
baz zayf birliklerin bu karargh emrinde olduunu ve Albay
von Oppen grubunun cephede bask altnda olduunu ve zellik
le sahil kesiminden sa yanna doru ynelen dman birlikleri
tarafndan tehlikeye maruz kaldn bildiriyordu.
leden sonra saat 3.30'a doru 7. Ordu'ya telgrafla bundan
sonra tekrar genel bir ekilme yaplmas durumunda ne yaplaca
na dair direktifler verdim. 7. Ordu Komutanl da bu direktif
leri Salt'taki 4. Ordu'ya aynen ve harfi harfine ve Anebeta'daki 8 .
Ordu Komutanl'na ise ierik olarak bildirecekti. Bu direktifler
de, 7. Ordu'nun Beytlhasan zerinden Bisan'a giden yoldan eki
lecei, von Oppen grubunun Mesudiye zerinden Cenin'e ekile
cei ve 4. Ordu'nun da ncelikle Zerka vadisi istikametini alaca
emrediliyordu. Ordular Grubu Karargh imdilik Nasra'da kal
yordu. 7. Ordu'ya Oppen grubunun erzak ve cephanesinin sa
lamasn da stlenmesi emredildi.
Akama doru 7. Ordu Komutanl 3. ve 20. Kolordularn
geriye doru bir defa daha mevzi deitirmeye mecbur kaldkla
rn bildirdi.
Oppen grubu iin -yaz banda ina edilmi olan- Azzun-
Deyr-i eref yolunun yandan her trl baskya maruz kalmasna
ramen ak kalaca mit olunabilirdi. Deyr-i eref civarnda,
Nablus'tan gelen vadideki yoldan kuzeye, Cenin'e giden yol ayr
lyordu.
8. Ordu Trk birliklerinde -16. Tmen'dan baka- ortaya
kan bozgunluun, gelen haberlerden daha da kt olduu Ordu
lar Grubunca ancak birka gn sonra renilebildi. 19 Eyll le
den sonra hl Grup Kararghnca sahil blgesi birliklerinin, daha
gerilerde dman svarisine kar koyduu ve ancak geici olarak
bizimle balant kuramad mit olunuyordu. Uaklarmzn bir
kere olsun sava alanlarnda ve geri ekilme yollan zerinde olup
bitenleri kef ve ihbar iin yardm edememeleri, sabahtan beri
Ordular Grubunca byk bir eksiklik olarak hissedilmi, znt

ve esef verici bir durumdu.
Aslnda daha 19 Eyll leden sonraki saatler iinde Mesudi
ye'den Cenin'e giden yol, geriye ekilen arlklar ve ve 8 . Ordu'
nun firarileri ile dolmutu. Firarilerin byk ounluu, Trk
kararghlarnn ok saydaki erleri ve Trk menzil tekat men
suplaryd. Bu kararghlarn ve menzil tekilatlarnn inanlmaya
cak saydaki erleri, normal zamanda hi ortalkta grlmezdi.
Aym ekilde Tulkerem'den Anebeta'ya giden yol ile bu yolun her
iki tarafndaki srtlar zerinden giden patikalar uzun firari kolla
ryla kaplyd. Yarm saatte bir deien ngiliz uak filolarnn ok
alaktan devam eden bomba hcumlar yollarn stn derhal
insan ve hayvan cesetleri ve nakliye vastalar enkaz ile doldur
du. Bu babo, dizginsiz gruhtan hi olmazsa lokal bir ekilde
dank kk birlikler kurularak bir mukavemet oluturmak iin
baz subaylarn saysz teebbsleri, yalnz kendi cann kurtar
may dnen insanlarn ilgisizlii karsnda hibir sonu ver
medi. 8 . Ordu'nun sa kanat grubundaki gerek durumbuydu!
Sahil blgesinde Alman birlii yoktu. Alnanlardan, telsiz-
telgraf istasyonlarnda, telgraf, telefon, demiryolu, kuyucu mf
rezeleri, seyyar hastaneler vs. gibi yerlerde grev yapan ve Trk
birlikleri arasna datlm olan pek ok kk mfreze genellik
le Anebeta istikametine veyahut Cenin'e giden yol zerinde Sil-
le'ye yrmeye almlard. Fakat yalnzca kk bir ksm kur
tulmaya muvaffak olabildi.
Oppen'in sol kanat grubunda ise durum tamamen baka bir
ekilde ortaya kt. Orada Alman Asya Kolu ve 16. Tmen ve
zellikle bu tmenin 125. Piyade Alay, sa yanlarna kar gittik
e iddetleen baskya ramen, metanetlerini hi kaybetmeden
tepeden tepeye, gece karanl basncaya kadar kahramanca m
cadele ettiler.
Ayn ekilde, 7. Ordu'nun ve eria vadisindeki 24. Tmen'in
geri ekilme harekt mntkadan mntkaya dzenli bir ekilde
yapld. Ceride nispeten biraz kuvvetli birlik olmu olsayd, bu

rada durumun eski hline getirilebilecei phesizdi. Birlikler
arptklar yerlerde, zayf bulunmalarna ramen Ingilizleri her
yerde durdurdular ve Ingilizler ilerleyebilmek iin yeni taarruzlar
tertiplemek zorunda kaldlar.
Ancak 19 Eyll'de 7. ve 8. Ordularn tamamen birinci hatta ve
kuvvetlerine oranla fevkalade geni olan cepheyi tutan tmenle
rin gerisinde, muharebe birliklerinden tamamen yoksun 200
km'den fazla derinlii olan bir saha bulunuyordu. Bu saha iinde
sadece iki depo alaynn bakiyesi, kymeti dk az sayda Alman
ve ok sayda Trk menzil birlikleri ile saysz menzil noktalan,
amele taburlar, bundan baka grevlileriyle beraber uak mey
danlar, otomobil kollan, depolar ve tamirhaneler, hastalarla dolu
birok seyyar hastane ve nekahathaneler ve sahil muhafazasna
mahsus Arap taburlar vard ve son olarak da zayf 2. Ordu'nun
en ileri ksmlan vard.
19 Eyll akam Hayfa komutan, Hayfa civarnda uzaktan ve
yalandan dmana dair hibir ey grlemediini Nasra'ya bil
dirdi.
8. Ordu Komutanl'ndan akama kadar dorudan doruya
bir tek rapor bile gelmemiti. Daha sonra anlald ki 8 . Ordu Ka
rargh sabahtan beri sahil kesimindeki tmenler ile telefon ve
telgraf balantsna sahip deildi. nk btn teller ya kesilmi
veya tahrip edilmiti.
Albay von Oppen akam kendi sa kanadn daha fazla geri
ye kvrdn ve geceleyin Deyr-i eref istikametinde bir miktar
daha geri ekileceini bildirdi.
19 Eyll akam Nasra'nn muhafazas iin geceleyin mahalli
emniyet tertibat yani konak emniyet tertibat alnmasn emret
tim. Bunun iin gerekli emniyet birlii, sabah saat 3'e kadar Al
man bro alanlarndan, emir erlerinden, otomobilcilerden,
telgraflardan ve posta memurlarndan tertip edilmi olan blk
ten; saat 3'ten sonra da VVrth von Wrthenau Depo Alaynn
Liman Von Sanders 341
bakiyesinden oluturuldu. Afule ve Hayfa'dan gelen yollar ve bu

yollarn yokular zerinde Nasra yaylasna kadar olan yerleri
koruma altna alp gzetleyeceklerdi.
Gece boyunca her hangi bir yerden esasl ve neme deer ra
por gelmedi.
Nasra Baskm
20 Eyll sabah saat 5.30'da Nasra ehrinin gney kesimin
deki yollarda -ki Ordular Grubu Karargh'nn ve alma odala
rnn bulunduu yerlerdi- yksek sesle banmalar ve silah ba
komutlar ve bunu takiben dorudan doruya piyade ve makineli
tfek ateleri iitildi.
Ingilizler, Ordular Grubu Kararghm kaldrmak yani esir
almak iin ehre girmilerdi. Onlarn nasl ieriye kadar geldikleri
tamamen aklk kazanmad; nk Depo Alay'nm gvenlii
salamakla grevli emniyet birlikleri geriye gelmemiti.
ngilizler; grup karargh olein Kazanova Oteli'nden yaklak
200 metre uzakta bulunan Germanya Oteli'ni igal ve oradaki ok
sayda subay ve memuru esir almlard. ehrin gney kesimin
deki otomobil parknda alan ok sayda otomobilci eri de onla
rn eline dmt. ehri gneyden, doudan ve batdan kuatan
tepelerde kurulan ngiliz makineli tfekleri faaliyete geti ve su
baylarn bile tfek kullanmalarn gerektiren mthi bir sokak
muharebesi balad. Daha nceden yazc ve emir erlerinden sei
lerek oluturulan karargh muhafz bl avclar duvar ve it
ler gerisinde mevzi ald, dier erler de pencere ve balkonlardan
ate atlar.
Az saydaki bu erler kendilerini nispeten bir birlik hline so
kup Trk menzil erleri tarafndan da takviye edilince ehrin bat
snda bulunan tepeleri olsun geri alabilmek iin kk mfrezeler
gnderildi ve Depo Alay'nn Nasra'da bulunan geri kalan erleri
de bu harekete katldlar.
342 Trkiye'de B ej Sene
Aradan ok gemeden ehrin Taberiye istikametindeki k-

nn -hayret uyandracak bir ekilde- ak braklm olduu haber
verildi. Yol orada Fransz Darleytamm ok gemeden, kvrml
bir ekilde ve dik bir meyille vadiye iniyordu. Bu yolun dman
tarafndan birka svari ve makineli tfekle kapatlmas ok ko
layd ve byle yaplsayd Nasra'nn btn k yollan kapatlm
olurdu.
Basknn balamas zerinden ok gemeden sokak muhare
besinin grlts arasnda seyyar hastaneler, levazm ve idare
heyetleri ve kararghn dorudan dman ateine maruz bulun
mayan ksmlar, hep bu yoldan Taberiyeye doru hareket ettiril
diler.
Dmann kuvveti balangta anlalamad. Btn kuvvetin
yalnz birka svari blnden ibaret olduu syleniyordu.
Benim kanaatime gre; makineli tfek saysndaki fazlala bak
lrsa bu kuvvetin daha ok olmas gerekir.
Fransz Darleytam dousundaki telsiz-telgraf istasyonu;
Nasra'y dman kuatmasndan kurtaracak bir kuvvetin sratle
gnderilmesini Hayfa'ya bildirdikten sonra, kendi personeli tara
fndan emir verilmeden tahrip edilmiti.
Daha sonra anlaldna gre Nasra'nn kuatlmasyla be
raber Afule'deki telefon ve telgraf merkezi de ngilizler tarafn
dan igal edilmi olduundan basknn yaplyla beraber Ordu
lar Grubu Karargh'nn, ordularla olan balants tamamen
kesilmiti.
Nasra'nn tamamen kuatlarak tngilizlerin eline gemesi ih
timali ve endiesi dolaysyla sokak muharebeleri hengmesinde
yaklan nemli sayda evrak dosyalan; karargh iin esef oluna
cak bir kaypt.
ngilizler, Nasra'nn bat tepelerinden yava yava ilerledik
leri takdirde Taberiye yolunun da kapanmas tehlikesine ve le
den nce 8.30'da Kazanova Oteli civannda durumun deimemi
olmas dolaysyla Fransz Darleytam'ma doru harekete gee-
rek orada Wrth von Wiirthenau Depo Alay'nn geri kalan erle
rini buldum. Alay komutanna btn erleriyle Darleytam'n
yaklak bir km. batsndan makineli tfeklerle yaya olarak tepe
lere doru ilerleyen ngiliz mfrezesine hemen taarruz etmesi
emrini verdim.
Binba Wrth von Wrthenau kuvveti, dman tarafndan
ok fazla tahmin edilmi olmaldr ki; ksa bir sre sonra bir sva
ri bl yedek atlarnn ve yine ok gemeden be svari bl
yedek atlarnn toplanmakta olan avc blklerine doru drtnala
kotuklarm grdm. leden nce saat 10.30'a doru dman
tugay zrhl otomobille batya doru ekilmeye ve bizim as
kerler onlar takip ederek tepelerin eteklerine sarkmaya balad.
Dman, Hayfa istikametinde uzayan tepeler gerisinde kayboldu.
Yksek bir yerde bulunan Darleytam'dan, Afule stasyonundan
verilen ok sayda helyosta15 iaretlerinin grnmesinden,
Afule'nin de dman eline gemi olduu anlalyordu.
ngilizlerin ekilmesini takiben Kazanova Oteli'ne tekrar git
tiim zaman Grup Kararghn boaltlm buldum. Dman
namna kimse grnmedii halde baz askerler, hl pencereler
den makineli tfekle gney ynne doru ate ediyordu. Karar
ghta kalan erler ve dosyalarla birlikte yanmayan evrak vesaire
birka kamyona yklenerek Taberiye'ye gnderildi.
Grup Karargh subaylarn esir almak gayesiyle gece yr
y yaparak -sonradan Yafa istikametinden geldikleri sylendi-
cesur bir harekette bulunan ngiliz svari tugay hedefine ulaa
mamt. Nasra sokak muharebelerindeki kaybmz 43 kiiden
ibaretti. ngilizler, ehre girdiklerinde aldklar esirleri nceden
Afule'ye gndermiler ve kendi yarallarn geri ekilirken birlikte
gtrmlerdi.
Binba von Wrthenaua artlaryla Taberiye zerine ekil
mesi iin emir verdikten sonra Kzm Paa, Binba Prigge ve
15 Helyosta (Heliograph): Gne nlarndan faydalanmak suretiyle haberlemeye

yarayan, aynal haberleme cihaz. (h.n
Svari Yzbas Hecker ile birlikte, tahminen leden sonra

1.15'te Nasra'y terk ederek; arabalarla hicret eden birok Trk
ailesinin de dhil olduu ucu buca grnmeyen bir firari kolu
yanndan geerek leden sonra saat 3.30'da Taberiye'ye ulatm.
am'a Doru R icat

Taberiye'de Ordu Karargh'na mensup birok subaya rastla
dm. Nasra yolundan gelecek firarilerle dalm olanlarn hepsi
nin yakalanp toplanarak sava birlii halinde dzenlenmelerini
emrettim. Bisan zerinden Nablus ile balant kurmak imkn
olmadndan, Taberiye'den Salt'ta bulunan 4. Ordu ile telefon
vastasyla irtibat kurmaya muvaffak oldum. 4. Ordu Komutanl-
'nn verdii bilgiye gre; grlen iddetli bask zerine
Anebeta'nn maalesef terk edilmek zorunda kalnd ve 8 . Ordu
bakiye birliklerinin Mesudiye'ye doru geri ekildii anlald.
Daha sonra Alman Asya Kolu ile 16. Tmen'in de batdan tazyik
grmeleri ve dmann srekli kuzeye doru sarkmakta ve kua
tc bir ekilde ilerlemekte olmas yznden El Fandak zerinden
douya doru ekilmeye mecbur kaldklar da bildiriliyordu. Bu
ok kt bir haberdi; nk bu durumda Cenin yolunun taraf- I
mzdan tutulduu hakkndaki midimiz kayboluyordu. Bundan I
baka 4. Ordu, eria Nehri dousunda kayda deer bir muharebe I
faaliyeti olmadm ve Maan ile Hicaz Demiryolu Hatt zerinde I
bulunan birliklerin demiryolundan istifade ederek kuzeye ekil- I
mekte olduklarm haber verdi.
4. Ordu'ya, artk kuzeydouya doru hareketim ertelemesini I
ve geiti muhafaza etmek zere oraya mmkn olduu kadar [
kuvvetli svari birliklerinin gnderilmesini emrettim. eria'nn I
bat sahilinde, gneyden yani Beytlhasan, Tubas, Cenin ve t
Afule'den giden yollar Bisan'da eria'nn yaklak 6 km. kadar i
batsndaki yaklak 1,5 km'lik geni ve dz bir sahada birleirler. I
Samah'tan itibaren eria'nn ak ynn gneye doru takip I
eden demiryolu, Bisan'da keskin bir kavisle kuzeybatya dner ve I
Afule zerinden Hayfa'ya gider.
Mmkn olduu takdirde Bisan'a gitmek zere Kurmay Ba

manm Kzm Paa, Binba Prigge ve Svari Yzba Hecker ile
birlikte hemen bir kamyona binerek Samah'a hareket ettim, le
den sonra saat 4.30'da Taberiye Gl'nn gney kenan ucundaki
Samah stasyonuna ulatmz zaman kuvvetli bir ngiliz uak
filosu Samah'a taarruz ediyor ve istasyon mevkii etrafnda yl
m olan insan ve hayvanlara ok fazla zayiat verdiriyordu. Bisan
ile telefon haberlemesi mmkn olmayp Samah-Bisan demiryo
lu balants da daha nceden kesilmiti.
Samah'ta en ok hayret ettiim ey, Binba Frey'i orada bul
mam oldu. Binba Frey, Lecun Geiti'nin dn le vakti igal
edilmesi ynnde verilip sonradan vazgeilen emri yerine getir
meye muvaffak olamadn; nk daha geite yaklaamadan
ngiliz svarisinin orada mevzi alm olduunu bana bildirdi.
Birlikleri dalm veya esir dmt. Elde tutulmas son derece
gerekli olan Samah'n savunmasn stlenmesini Binba Frey'e
emrettim. Bu i iin 60 Alman eri ile 200 Trk eri emrine verildi.
Ben de kendisine yaknda takviye edilecei midini verdim.
Taberiye'de en kdemli subay olan Binba Ludloffa telefonla
verdiim emirde; eria Vadisi yukan ksmnda bulunan ve ara
sndan Taberiye-Kuneytara-am yolu geen Cisr-i Yakup
geitinin hemen bu akam igalini ve savunmaya elverili hle
getirilmesini bildirdim. Savaabilecek durumda olup toplanabilen
btn subaylar ve erler orada ve Taberiye mevkiinin savunulmas
iin kullanlacaklar; savaamayacak durumda olanlar ve firariler
ile btn arabalar hemen am'a gnderileceklerdi. Ayn zamanda
am'n Grup Karargh olmas da kararlatrld.
imdiki duruma gre bence verilmesi gerekli olan tek karar;
ok ak olarak gerek eria Vadisi boyunca, gerek eria'nn dou
sundaki arazide geri ekilmekte olan birliklerin, Samah'tan
Dera'ya kadar Yermuk Vadisi blgesinde geici bir cephe olutu
rurken, Hule Glnden Samah'a kadar olan Taberiye blgesinin,
ilerleyen dman takibatna kar her trl imkn seferber edile
rek savunulmasyd.
Gece yarsndan sonra Samah'tan Dera'ya gittim. 21 Eyll sa

bah saat 7'de Dera'dan telefonla irtibat kurduum 4. Ordu'dan;
dn leden beri eria batsnda meydana gelen olaylar hakknda
ok az haber alabildiini rendim. Nablus ile balant tamamen
kesilmiti. Verilen malumatta; 7. Ordu Karargh'nn Nablus'u
terk ederek Beytlhasan istikametine ekildii ve ayn ynde geri
ekilen 7. Ordu birliklerinin kendilerini srekli takip eden d
man uaklarndan ok zarar grdkleri beycin ediliyordu. 8 . Or
du'nun sa kanat grubu olan Albay von Oppen'in birliklerinden
henz hibir haber yoktu. Bu birlikler; -birka gn sonra anlal
d zere- 21 Eyll leden nce artlaryla Nablus'ta Deyr-i
eref ve Havara zerinden taarruz eden dmanla muharebeye
tutuur, daha sonra leye doru Ebel Da zerinden tekrar ku
zeye doru geri ekilerek 22 Eyll'de Nablus'a ve oradan Bisan
istikametinde eria'ya yrr.
4. Ordu Karargh'nn bildirdiine gre; 3. Svari Tmeni

Bisan'a sevk edilmiti. 4. Ordu, eria Vadisi'nde 7. Ordu emrine
ayn gn bir svari alaynn derhal gnderilmesi hakkmdaki 19
Eyll'de verdiim emri maalesef yerine getirmemiti. Kabiliyetli
ve tecrbeli bir komutan olan Svari Albay Esat Bey'in yaralan
mas, ayn kudret ve meziyetle kendisine veklet eden Kurmay
Yarbay Mahmut Bey'in -bilgim dhilinde olmayarak- izinli olarak
stanbul'a gitmesi dolaysyla sevk ve idaresi; karar alma ve uygu
lama yeteneinden tamamen yoksun bir alay komutan elinde
kalan, iki alaydan oluan 3. Svari Tmeni Bisan'da hibir ekilde
grevini yerine getirememitir. ok zayf ve az sayda ngiliz s
varisi tarafndan igal edilen Bisan'dan zerine ate adn
gren tmen komutan, fevkalade nemli olan vazifesini terk
ederek eria'nn dousuna gemitir.
Dera'daki durum, Binba VVillmer'in ciddi ve kuatc tedbir

leri sayesinde olduka emniyet altma alnmt. VVillmer, bu bl
gedeki Araplar emniyet ve itaat altna alm ve gayet becerikli bir
subay olan Binba Michaelis'i Dera'nn gneydousundaki Hicaz
Demiryolu Hatt'nn savunmasyla grevlendirmiti. Michaelis,
hi durmadan taarruz eden Araplarla bu mevkide muharebe edi

yordu.
Binba VVillmer'in, 20 Eyll sabah Amtaiyede'de olan erif
Faysal ele geirme teebbs, geceleyin gnderdii keif kolu
nun oraya ulamasndan nce Araplar tarafndan haberdar edilen
paysal'n bulunduu yeri terk etmesi dolaysyla maalesef baa
ryla neticelenememitir.
Deradan eria dousundaki arazide yaplacak ricat hakknda
4. Ordu'ya ayrntl talimat vermekle beraber bu talimatn, mm
kn olan btn vastalar ile 7. Orduya ve yine mmknse 8 . Or
du'ya tebliini emrettim. Geri ekilme hedefi olarak 4. Ordu'ya;
Yermuk Vadisi demiryolunun Deradan rbid hizasna kadar olan
ksm ve 7. Ordu ile -ayet hlen mevcudiyeti varsa- 8 . Ordu'ya;
rbid hizasndan Samah'a kadar olan Yermuk Vadisi verilmiti.
Yermuk Vadisi'ne paralel olarak onun gneyinden ve trbid-
Ramta zerinden geen yol, mmkn olduu kadar uzun bir sre
iin art birliklerle tutulacakt. Hatta 4. Ordu'ya birliklerini geri
ekmekte artk daha fazla gecikmemesi tenbih olundu. Fakat
maalesef 4. Ordu; dmandan bask grmediinden, Maan'dan
gelecek birlikleri bekledii iin ok ge kald.
Dier taraftan Hayfa Komutanl na; oradaki birliklerin do

rudan doruya Taberiye'ye giden yolu Ingiliz svarilerine kar
kendilerini aamadklar takdirde nce sahil boyunca kuzeye ha
reket edip daha sonra Taberiye cephesine doru ekilmeleri hak
knda telsiz telgrafla haber verildi.
Bu srada Samah'ta komutay, Taberiye'de Grup Karargh
komutan olan Yzba von Kaiserling stlendi. Deradan
Samah'a kadar -Samah dhil- btn Yermuk Vadisi mntkas
ikinci bir emre kadar Binba VVillmerin emrine verildi. eria do
usundan ricat eden birlikler trenle peyderpey geldike onlarn
takviye iin Samah ve Elhame'ye sevk edilme ii ona brakld.
Samah; Taberiye ve Yermuk cephelerinin birleme noktasnda
bulunmas dolaysyla zel bir nem tayordu. 21 Eyll leden
sonra; Samah dousunda ilk istasyon olan Elhame civarndaki

demiryolu kprsnn, emri altnda bulunduu hibir komutan
dan emir almakszn korkak bir subayn talimatyla maalesef tah
rip edildii haber alndndan, gerekli tamiratn yaplmas iin I
mecburen emir verildi.
Mmkn olduu kadar ok sayda yiyecek ve giyecein tren- I
le Dera'ya gnderilmesi konusunda da am'a gerekli emirleri I
verdim.
21 Eyll akam binlerce silahl Drz, Havran dalarnd
Dera'ya geldi. eyhleri, etrafmda at oynatp silah atarak ayin t
yaptktan sonra Dera mutasarrf araclyla benimle grmek I
istediklerini bildirdi. Drzler, u anda kimin tarafnda olacakla- I
rina ve kiminle birleeceklerine dair kesin bir karar vermemitiler. I
Grme srasnda, yardmc kuvvet verildii takdirde kendileri- j
nin bize hizmet ve yardma hazr olduklar ortaya kmt. Elim-
de o aralk byle bir kuvvet bulunmamakla beraber imknlar j
elverir elvermez arzularn derhal yerine getireceimi bildirdim. I
Drzler; imdilik tarafsz kalacaklarn ve ricat eden birliklere I
hibir zarar vermeyeceklerini ve bir sonraki grmemezi baka I
bir gne ertelediler.
Geceleyin drt subay olarak ikamet ettiimiz kk bir eve, I
hemen her saat ba kendiliklerinden gelen Drzler, benimle ve i
maiyetimle ok alkadar grnyorlard. Kaldmz ev, Havran I
blgesi iin byk saylabilecek bir istasyon civarnda olumu I
kolonide bulunup asl Dera ehri, bu istasyondan 2 km. daha g- 1
neyde ve yksek yayla zerindeydi. Ky skinleri ise zellikle 1
Trk dman olarak tannmt.
Ertesi sabah bu ciddi ve dnceli saatler ierisinde gln I
ve elenceli bir olay oldu ve Islah Heyeti'nden bir telgraf geldi. 19 i
Eyllden beri btn olup bitenler hakknda Trk Genel Kararg- fi
h'na srekli olarak verilen raporlara ramen bu telgraf; Istan- 1
bul'un buradaki gerek durumdan ne kadar az haberdar olduu- i
nu ispat ediyordu. Bahsedilen telgrafla; 8 Ekimde stanbul'da |
yaplacak uval kousu yarmasnn dllerinden birisini vermek

isteyip istemeyeceim soruluyordu. u anda bir yarmann hi
sras olmad ve zellikle haddinden (azla hayati nem tayan
zor bir durumda olduumuzu, uval kousu dzenlenmesini
aklma bile getirmemi olduumu herkes kabul eder.
Bu sabah 4. Ordu Komutanlndan, Sait'i terk ederek trbid
istikametine doru ekildii haberi geldi. Btn birliklerin ricatn
himaye etmek zere geri ekilme tamamlanana kadar Salt tepele
rini elde bulundurmak ve daha sonra Cera zerinden kuzeydo
uya doru hareket etmek grevi 146. Piyade Alay ile Yarbay
von Hammeretein'e verilmiti.
Bu gnlerde 7. Ordu ile 8 . Ordu'nun bakiye birliklerinin
eriaya ve eria dousuna doru olan ricat harekt, -daha sonra
anlald zere- ok fazla zayiatla gereklemiti. Birlikler iin
artk geni cephe ile geri ekilmek imkn kalmayp dalk arazi
iinden geen dar Beytlhasan-Bisan yolunda tek kol dzenine
gemek mecburiyetinde kalr kalmaz, ngiliz uak filosunun y
ry kollarna ynelttii ard arkas kesilmeyen taarruzlar ok
byk telefat verdirmi ve birliklerin maneviyatn fazlasyla
bozmutu. Savunmasz bir ekilde dman uaklarna hedef ol
mak duygusu, subay ve erler zerinde ok kt bir etki brak
yordu. Dman eline gemekten kurtulmu olan az sayda topu
birlikleri ile kamyonlar ve dier arabalarn yolu; pek ok yerde
para para olmu araba, hayvan ve insanlar yznden kapanm
durumdayd.
22 Eyll akam 8 . Ordu komutan tarafndan, Bisan'n bat
sndaki srtlatn nne ulaan von Oppen birliklerine, uygulan
mas sonucunda felaket getirecek olan bir emir verilmiti. Albay
von Oppen; Samah ile iki tarafndaki cepheyi takviye etmeyi sa
layaca dncesiyle geceleyin Bisan-eria arasnda ok kuvvetli
olmayan dman svarisini kuzeye doru yararak Samah zerine
yrmek niyetindeydi. Von Oppen; akam saat 9'da 8 . Ordu ko
mutan tarafndan uba Vadisi'ne arld zaman, bahsedilen
350 Trkiyed e Bef Sene
harekta ait emirleri birliklerine vermi bulunuyordu. Cevat Paa,

Albay von Oppen'in kararn kabul etmeyip ona eria zerinden
douya doru ekilmesi emrini verdi. Elde bulundurulmas 7. ve
4. Ordularn emniyet ve selametle geri ekilmelerini salamak
noktasndan gerekli olan Samah ve Taberiye cephesi iin -
bahsedilen kararn uygulanmas hlinde- Albay von Oppen gru
bunun ne kadar nemli bir yardm olaca bugn anlalmtr,
20 ila 22 Eyll gnleri iinde Grup Kararghndan 4. Ordu vasta
syla 8 . Ordu'ya tebli edilen emirlerden hi birisinin bu orduya
ulamad ve bunun sonucu olarak 8 . Ordu komutannn, Ordu
lar Grubu tarafndan Taberiye cephesine genel durum asndan
verilen fevkalade nemi kavrayamad anlald.
Balant vastalarnn ilememesi meselesi, bir Alman'n g
rne gre ancak yerleim yerinin olmad bir memlekette yol
bulunmamas, Avrupa llerinde malzeme ve balant vastala
rnn eksiklii ve bunlara ilve olarak blgede bulunan ahalinin
hkmete kar dmanca tutumlarnn gz nne alnmasyla
izah edilebilir, zellikle yerel halk genellikle silahl bir halde olup
srekli subay, er ve kk keif kollarna basknlar dzenliyordu.
Bu askerlerden pek ou ldrlyor; hatta Araplar tarafndan
paralanyordu. Elbiseleri soyulmu darp ve hakarete uram bir
vaziyette yakay kurtarabilenler de bugn ite bu Osmanl tebaa
snn esef verici tavr ve dnceleri hakknda ahitlikte bulunabi
lirler. Haberleme iin mevcut olan veya yeni baan denen tel
ler srekli olarak Araplar tarafndan kesiliyor ve araba hayvanlan
sarp arazide ar arabalan ekemeyecek kadar zayf olduklarn
dan ordular hafif telsiz-telgraf istasyonlarn beraberlerinde
gt remiyorlard.
Alman Asya Kolu'nun 23 Eyll sabah eria'dan nemli ol
mayan zayiatla gelmesi kayda deerdir. 16. ve 19. Tmenlerin
karargh nehrin bat sahilinde kalarak ngiliz svarilerine esir
dmlerdi. Birok Trk eri dman ateine veya uaktan at
lan bombalara maruz kalnca toplu halde dmana teslim ol
mular ve birok ksm da silahlarn atmlard. Bu ekilde 8 .
Odu Komutanlnn emri; bu ynde de talihsiz ve felaket geti

rici olmutur.
Gereken talimat Binba Willmer'e verdikten sonra am'da
bulunan grup kurmay heyetiyle, Taberiye cephesi iin alnmas
gereken tedbirleri hazrlamak zere 22 Eyll'de trenle Dera'dan
ayrldm. Tren yolculuumuz, Dera'nn yaklak 10 km. kadar
kuzeyinde uzun bir yaya yry yaptracak ekilde kesilmiti.
nk demiryolu hattnn Harabetlgazal'nin gneyindeki ray
lar kilometrelerce bozulmu, kprler havaya uurulmak sure
tiyle tahrip edilmiti. Demiryolu birliklerimiz tarafndan tamirat
iin alld srada hattn yaklak 3 km. dousundan birka
dman zrhl otomobili grndyse de Harebetlgazal'de bulu
nan gvenlik blnn zerlerine gitmesiyle hemen geriye
dndler.
Akamzeri am'a ular ulamaz Dera'ya erzak ve shhiye
malzemesi gnderilmesine dair gerekli emirleri verdim. Dera'dan
kuzeye gelen trenler, geri ekilme srasnda hasta ve bitkin den
askerleri am'a nakletmeye mecburdular. Ayn zamanda her trl
vastay kullanarak baz birliklerin ve imalathanelerdeki toplarn
tamir edilerek Taberiye cephesi iin kullanma elverili bir hle
getirilmelerine allyordu. Birlikler, kamyonlarla Kuneytara'ya
nakledildiler.
imdi i iten getikten sonra 2. Ordu, Ordular Grubu emrine
veriliyordu. Bu orduya, mmkn olduu kadar am'a kuvvet
gndermesini rica ettim. Cevap olarak; ordu namna, says az ve
ounluu Arap olan birka taburdan baka bir ey tevcut ol
mad, buna ramen elden gelenin yaplaca bildirildi. Nihat
Paa vaadini yerine getirmeye altysa da vastas ok eksik he
men hemen yok gibiydi. Durumun bu ekilde olmasnn kusuru
ona ait olmayp btn su, daha nce de izah edildii gibi orduyu
bu duruma dren Enver'deydi.
Taberiye cephesine komutan olarak am'da hibir ii olma
yan Ali Rza Paa bulunup kendisine Yzba Justi kurmay subay
olarak verildi. Paa, inat bir direnite bulunmak zere ald

talimat ile Kuneytara'ya gnderildi.
Taberiye-Kuneytara yolunun eria'dan getii ta kpr ha
vaya uurulmak zere hazrlk yapmb. Taberiye cephesinde
dmana dair yalnz dank svari keif kollan grnyordu.
23 Eyll'de Binba VVillmer; eriann dousundan ricat eden
birliklerin ilk ksmnn Dera'ya ulatn ve bunlardan sratle
tertip olunan birka kk birliin, trenle Muzeyrib, Elhame ve
Samah'a gnderildiini bildiriyordu. Muzeyrib, 1900 senelerinde
bir Fransz irketi tarafndan aslnda ticaret maksadyla am'dan
balayp Essenamen zerinden geirilen ve bugn ilemeyen eski
bir demiryolu hattnn son istasyonuydu. Asl Muzeyrib mevkii
kk bir gl iindeki ada zerinde bulunup bir set ile karaya
balyd. Eski hac yolu Muzeyrib'den geerdi.
Mustafa Kemal Paa komutasmda bulunan 7. Ordu, o srada
eria Vadisi ni getikten sonra Irbid istikametine doru yrm
t; nk bu ordu da daha nce Grup Karargh taralndan 4.
Ordu vastasyla verilen emirlerin hibirisini almamt. eria'nn
bat sahilinde 20 ve 21 Eyll'de taarruza urayp kuzeye doru
ekilmeye mecbur edilen 24. Tmen, Ed-Damiye civarnda birka
saatlik muharebeden sonra 22 Eyll'de eria'y geip kuzeydou
ya doru ekilmiti.
Albay von Oppen; 23 Eyll sabah eria'y getikten sonra i-
kinci defa olarak tekrar kuzeye doru Samah zerine yrmek
niyetindeydi. Bu harekete dair emirleri verdii srada leden
nce saat 10'da 8 . Ordu'dan, von Oppen birliklerinin gneydou
istikametinde 4. Ordu ynne doru ekilmesi emrini ald. Albay
von Oppenin isabetli karar st makamdan gelen emir ve talimat
la tekrar atmt. Kendisine hatal bir ekilde emredilen istika
mette birliklerini sevk etmek mecburiyetinde kalan bu kabiliyetli
komutan; aradan ok gemeden 8 . Ordu Karargh ile temas ve
balanty kaybettiinden kendi kararn tercih ederek kuzeydo
uya ynelerek Ramta yolu zerinden Dera'ya doru yrd.
Liman von Sandcrs 353
yle oldu ki 7. Ordu ile 8 . Ordu bakiyesi, emredilen geni

cephe ile Samah-brid hattna ekilecekleri yerde hepsi Muzeyrib-
Dera hatt zerinde toplandlar.
Amman'a 23 Eyll leye kadar trenle, Katrana ile Amman'n
gneyindeki dier istasyonlardan 3 bine yakn asker gelmiti.
Bunlardan mmkn olabilen sayda asker Dera'ya gnderiliyor;
arabalarla ar ve fazla yer tutan asker malzeme terk edilmek
zorunda kalnyordu.
Dera'ya yaplan nakliyata, El Mefrak'm yaklak 25 km. g
neyinde demiryolu hattnn kesik olmas ok byk engel olutu
ruyordu. Burada yani yaklak olarak Amman-Dera hattnn orta
snda bulunan drt kemerli demiryolu kprs, 16 Eyll'de bera
berlerinde iki zrhl otomooil bulunan yaklak 500 Bedev tara
fndan tahrip edilmiti. Kpr muhafz olarak bir karakol bina
snda kalan Trk askerleri de hibir ey yapmayarak olaya seyirci
kalmlard. Kprnn tamiri yine Alman istihkm bl tara
fndan bir an evvel balad srada 20 ve 21 Eyll geceleri hattn
uzun bir ksm tahrip edildi ve bunu El Mefrak kuzeyindeki dier
kprlerin tahribi takip etti.
23 Eyll akam ve 24 Eyll leden sonra en son Trk birlik
lerini tayan trenler Amman'dan hareket ettiler. Fakat bunlar
tahrip edilen yere kadar gelebildiler. Oradan itibaren susuz ve
tal l Dera'ya kadar yrmeye mecbur kaldlar.
24 Eyll akam saat 10.30'da Amman stasyonu, Temen
Thalacker'n komutasndaki son Alman erleri tarafndan terk ve
tahliye olundu ve 25 Eyll sabah ngiliz svarisi tarafndan igal
edildi.
24 Eyll'de Taberiye cephesindeki dman svarisi takviye
kuvveti ald. Bunlar arasnda zrhl otomobiller ve saysz svari
kollan bulunuyordu.
Ayn gn byk Bedev kafilelerinin, am'n dou ve gney
dou ynlerinde topland haber alnd. Akamzeri Dera'da
tantmz Drz eyhleri tekrar amda grndler ve benimle
nceki grmeye devam etmek istediklerini sylediler. ok mik
tarda altn para karl olarak bunlarn, ricat etmekte olan birlik
lerimize zarar vermeyecekleri vaadini aldm ve imdi benim onla
ra yardmc kuvvet vermem artk sz konusu olamazd. eyhler
szlerini tuttular.
Samah'ta bulunan Yzba Kaiserling, 24 Eyll'de gneyden
gelmi olan ngiliz svarileri ile muharebe ediyordu. Kaiser-
ling'in, dar Samah yolunun savunulmas iin emrindeki kuvvet,
120 Alman ve 80 Trk eriyle 8 makineli tfek ve bir toptan ibaret
ti. 25 Eyll sabah saat 4'te bir ngiliz svari tugay, eria dou
sahili istikametinden Samah zerine taarruz etti. 1,5 saatlik kah
ramanca mdafaa ve muharebeden sonra Yzba Kaiserling
mfrezesi tamamen mahv veya esir oldu. Erlerin bir ksm, sahil
de iskelede bulunan motora binerek Taberiye Gl'n karya
geip orada bulunan Trk birliklerine katlmak istediler. Fakat
motora isabet eden bir top mermisi ile motor yand ve iinde bu
lunanlarn hepsi ld. ngilizler tarafndan daha sonra Samah
arandnda muharebeden kaarak evlere saklanan 1 2 0 'den fazla
Trk eri daha bulunmutu.
Binba Schmidt Kolbow idaresinde cesurca savunulan
Taberiye mevkii de ayn gn dmann artan basks altnda terk
ve tahliye olunup bu srada orada kullanlan makineli tfekler de
kaybedildi.
stemen Deisengerin savunma muharebesi yapmakta ol
duu Elhame civarnda dmann taarruz teebbsleri baarsz
la uratlmt. Fakat dman Samah'a doru kendini srekli
takviye ediyordu.
Taberiye cephesi ile bunun devamndaki Yermuk Vadisi cep
hesini uzun mddet elde bulundurmak hakkndaki karar ve plan
larm -emir vermekteki birok anlamazlk ve 8 . Ordu Komutan
lnn yukarda bahsedilen talihsiz talimat sonucu olarak-
Samah'n dmesi zerine altst oldu. Samah yolu dmana ak
olduktan sonra Taberiye cephesi birliklerinin yava yava am'a
doru geriye srlecekleri ok akt. Ordular Grubu, gerek du

rumu grp onunla yzlemeye mecburdu.
Bunun iin 26 Eyll sabah tarafmdan, am'a daha yakn o-
lan yeni bir cephe hatt seildi. Bu cephe, Rayak'n gneybatsn
dan balayarak Kuneytara zerinden, am'n yaklak 50 km. g
neyinde Hicaz Demiryolu Hatt zerinde bulunan Es-Samnin
mevkiine kadar grup eklinde bir savunma hatt oluturularak
savunulacakt. Kuvvetli dman svarilerinin Meissner Paa yolu
istikametinde yapacaklar srekli saldrlarna kar bir set ek
mek iin Rayak gneydousundaki sa kanat fazlasyla kademeli
olacakt ve Baalbek-Humus ricat yolunun kabilecek btn hlle
re kar ak bulundurulmas gerekiyordu.
Birlik adna hemen hi kuvveti bulunmayan ve bundan dola
y blgede daha fazla kalmasna mahal olmayan 8 . Ordu Karar
ghna, stanbul'a geri dnmesini bildirdim ve Dera-Muzeyrib
civarnda toplanan birliklerin komutanlm da mevcut komutan
larn en kdemlisi olan 4. Ordu Komutan Cemal Paa'ya verdim.
Cemal Paa'ya verilen talimatta; ileride kurulan Rayak cephesine
srlmek zere, ele geen btn frsatlardan istifade ederek
Dera'daki birliklerin am'a sevk edilmesi bildirildi.
26 Eyll sabah Albay von Oppen; Asya Kolu birlikleriyle
Dera'ya ulat. Zor ve tehlikeli bir ricate ve fevkalade meakkate
ramen Asya Kolu, 19 Eyll'deki muharip kuvvetinin %70'den
fazlasn hlen muhafaza ediyordu. Takdir ve teekkre deer
olan bu durum, Albay von Oppen ile maiyetindeki komutanlarn
gayret ve tedbirleri sayesinde salanm olan asker disiplinin bir
rnyd.
Ayn gnn akam Asya Kolu'nun Dera'dan trenle Rayaka
nakline baland. Burada mevcut dier byk Alman birlii (146.
Piyade Alay) tamamen toplu ve muntazam bir halde 26 Eyll
sabah Ramta'ya ulat. eria'nn dousundan hareket ederek geri
ekilen ordularn geri kalan birliklerinin tamam ayn zamanda
Ramta'nn kuzeyinden geerek Dera ve Muzeyrib'e doru gitmek
teydiler. Yalnz Albay von Schierstadt'n svari tugayndan, Or

dular Grubunca hibir haber alnamamt. 4. Orduda bu konuda
kendisinden istenen bilgiyi veremiyordu.
Albay von Schierstadt ile Yzba von Sydow'u/son zaman
larda Amman'da grenler vard. Bu mevkide Yzba von
Sydow'un ld ve Albay von Schierstadt'n da esir dt
daha sonra renilmiti.
Birliinden ayrm ve perakende olarak etrafa dalm olan
bir sr Trk eri; ricat eden btn birliklerin Dera ve Muze-
yrib'de durdurularak toplanmasyla yeniden birlikler tertip ve
tanzim edildiini renince bunlardan pek ok ksm, bu blge
civarndan geceleyin geerek doruca am'a kamak teebbsn
de bulunmular ancak bunlarn byk ksm Araplarn eline d
p ldrlmt.
26 Eyll sabah gerideki savunma hattnn mukavemeti hak
knda talimat verdikten sonra ayn gn leden sonra saat 4'te,
btn birliklerle demiryolu malzemesini Yermuk Vadisi'nden
geriye, Dera'ya ekmeyi ve ricat srasnda gei yolu zerinde
bulunan pek ok demiryolu inaatlarnn bir ksmnn -tamir edi
lebilecek bir ekilde- tahrip edilmesini Cemal Paa ile Binba
Willmer'e emrettim. Bu demiryolu hatt zerinde yalnz 7 tnel ile
uzunluu 50 metreye varan pek ok demir kprler vard. Bu
emrin tatbikine 27 Eyll sabah Elhame'den balanarak tamamen
yerine getirilmiti.
Hayfa'dan sahil boyunca kuzeye ricat eden Alman ve Avus
turya erlerinden oluan mfreze, ok zorlu bir yryten sonra
26 Eyll'de Beyrut'a ulamt. Bu mfrezenin de Beyrut ve
Sayda'dan geen da yollarnn kavak noktasndaki Ayn-
Sofar'da bir art birlik brakarak Rayaka ekilmesi iin emir ver
dim.
am'n dou ve gneydousunda says gittike oalmakta
olan dman taraftar Araplarn tehditkr vaziyetine kar, 2. Or
dudan ilk ulaan birlikler, hemen am'n yaklak 17 km. gne
Liman ran Sanders 357
yindeki Kisve tstasyonu'na sevk edildi. Bu istasyon, sftkinleri he

men tamamen Drz olan ayn isimdeki byk bir kyn bitii-
indedir.
am'n kuzeybatsnda olup arasndan Rayak'a giden byk
yol ile demiryolu hatt geen ve ok ho bir manzaras olmas
dolaysyla blgede ok mehur olan Berede Vadisi'nin muhafaza
edilmesi grevi de am'n Trk mevki komutanna verilmiti.
Dmann Samah'tan gemeye muvaffak olmas zerine 25
Eyll akam Grup Karargh m trenle Halep'e hareket ettirmi
tim.
Dera ve Muzeyrib'den hareket ederek demiryoluna paralel
giden yoldan ricat eden ordularn en ilerideki ksmlar 27 Ey
llde Harabetlgazal hizasndan gemekteyken en gerideki ks
m da Dera ve Muzeyrib'i terk etmekteydi. Bu srada Cemal Pa-
a'ya, Muzeyrib'de toplanm olan yaklak 500 erden oluan bir
atl mfrezenin Taberiye cephesinin sol kanadn takviye etmek
zere Binba Muter komutasnda derhal Neva zerinden
Suveyse'ye evki iin emir gnderdim. Her ne kadar bu emir 4.
Ordu'ya zamannda ulatysa da her nedense maalesef yerine
getirilmedi.
27 Eyll'de ngiliz svarisi ile zrhl otomobilleri Dera ve
Muzeyrib nnde grndlerse de hareketimizi engelleyemediler
ve topularyla birliklerimizin art ksmna atklar ate de tesir
siz kalmt.
27 Eyllde ben de maiyetimde kararghn az sayda kalan
subaylaryla, savunma grevi Albay von Oppen'e verilmi olan
Rayak'n savunma dzenini tefti etmek zere bir kamyona bine
rek oraya gittim. Asya Kolu'nun gelii burada sabrszlkla bekle
niyordu.
Dmann drt kuvvetli svari tmeni olduundan, bu t
menleri doru ve kestirme yol olan Taberiye ynnde Zahle ze
rinden Meissner Paa yolunda kullanarak kaybettii zaman telfi
etmeye alaca ve ayn zamanda Beyrut'a asker kararak zel-
358 T rkiyed e B e Sene
likle erif Faysal ve ngiliz svarisi Muzeyrib ve Dera ynnden

tazyik ettii srada ricat yolumuzu tamamen keseceinden kor
kuyordum.
Maiyetimde bulunan ayn subaylarla Baalbek'te, yeni Rayak
cephesinin gerisindeki kararghm kurdum. 27 Eyll akam
Taberiye grubundan, dmann eria mevzilerinin sol kanadn
kuatt, Trk depo alay bakiye birliklerinin emir verilmeden
mevziyi terk ederek Kuneytara istikametine ekildii ve Binba
Schmidt Kolbow'un art birliklerle hlen mevziini elde tuttuu
bildirildi.
Dman eria geitinden itibaren Kuneytara istikametiyle
am'a yaklak 80 km. mesafede bulunuyordu. Henz Gazal'de
bulunan ordularn bakiyesi de am'dan hemen hemen ayn mesa
fe uzaktaydlar. Birliklerin am zerinden tehlikesizce geii,
Taberiye grubunun am'a kadar uzayan talk yayla zerinde
adm adm inat bir direni gstermesine balyd.
zellikle dman svari tmenlerinin muhtemelen yapacak
lar takibe ilveten Beyrut'ta karaya asker karma ihtimali de gz
nne alnnca Ordular Grubu'nun durumunun pek parlak olma
d anlalrd.
Bu durum zerinde yaplan grme ve tartmalarda bazla
r, ricat eden ordu birliklerinin demiryolu hattnn dousundaki
Drz blgesine geirilmesi teklifinde bulunduysa da bu blgeden
kuzeye doru hibir yol bulunmad iin teklifi kabul etmedim.
Demiryolu zerinden her trl nakliyat kesilmi olduundan
teklif edilen blgeye geilirse btn birliklerin kaderi erif Fay-
saln idaresindeki Araplarn ltuf ve merhametine terkedilmi
olurdu. Karlalacak zorluklara mmkn olduu kadar gs
germeye mecbur olduumuz akt.
28 Eyllde Hayfa mfrezesinin Cebel-i Lbnan zerindeki
Ayn- Sofar'da brakt Alman art birliini Binba Adelet ko
mutasnda Meissner Paa yoluna bizzat gnderdikten ve
Rayak'daki Trk menzil mfrezesini de gneye doru ileri sr
dkten sonra leden sonra saat 6 'da ulaan Asya Kolu'na Rayak
cephesinin tutulmas iin gerekli emir ve talimat verebildim.
Taberiye cephesinden, dmann Taberiye Gl'nden
Kuneytara'ya doru tazyikte bulunduu, tarafmzdan hemen
havaya uurulan eria kprsnn tombazlarla mmkn olduu
kadar tamir edildii ve dmann byk svari ordughlarnn
Hule Gl gneyiyle Taberiye-eria kprs arasnda grld
bildirildi. Daha sonra Alman subaylarnn verdii bilgiye gre
bunlarn Avustralya ve bir Hint svari tmeninden ibaret olduu,
tabur kadar piyade ile ok sayda topu birliinin mevcut ol
duu bildirildi.
Ordularmzn ricat eden bakiye birliklerinin ba taraflar 28
Eyll'de Teraya hizasn amaktayd. Dman orada bu birlikleri
iki tugay kadar olduu tahmin edilen yalnz svarisi ve svari
topusu ile takip ediyor ve pek ok defa kk apta art muha
rebeleri yaplyordu.
Taberiye cephesindeki zayf birliklerimiz, Kuneytara'da an
cak ok ksa bir sre dayanabildikten sonra kendisine kat kat s
tn dmann basks altnda 28 Eyll leden sonra Sasa''a giden
yolun iki tarafndan kuzeydou istikametinde ekildiler. Aka
mzeri Sasa''n gneybatsnda birka kk tepe zerinde ol
duka iyi bir mevzi oluturarak bunu bir savunma mevzii hline
getirdiler. Taberiye cephesinde ne kadar zayf bir kuvvetle sava-
ldn anlayabilmek iin sol kanad idare eden Yzba Dusel
mfrezesinin kuvvetinin yaklak 50 Alman eri, 70 Trk eri, Al
man erleri tarafndan kullanlan 6 makineli tfek, 2 sahra topu ve
Trk askeri tarafndan nasl kullanlaca bilinmediinden tl
durumda 2 obs topundan ibaret olduunu sylemek yeteriidir
sanyorum.
29 Eyll leden nce drt ngiliz zrhl otomobili Sasa' mev
ziine doru geldilerse de zerlerine ate alarak pskrtldler.
leden sonra saat 5.30'da drt Avustralya svari takmyla drt
zrhl otomobil Yzba Dusel mfrezesi zerine taarruz etti. Bun
larn yakn mesafeye kadar yaklamas iin evvela zerlerine ate
3 60 Trkiye'de Be Sene
edilmedi. Yaklatktan sonra alan makineli tfek atei ile byk

zayiat verdirilerek tamamen geri pskrtlmelerine muvaffak
olundu.
Bu sralarda bir dman piyade tugay da eria kprsnden
Kuneytara'ya doru ilerlemekte ve bundan dolay dmann s
rekli takviye edilen bat grubu ciddiyet ve ehemmiyet kazanmak
tayd.
7. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa'nn da aralarnda ol
duu ricat eden ordularn bakiye birliklerinin ileri ksmlar 29
Eyllde Kisve civanna ulatlar. Bu durum zerine. Kisvede bu
lunan 2. Ordudan ayrlm Trk mfrezesi, Taberiye grubunun
sol kanadn takviyeyle grevlendirildi. Geri ricat eden ordu
birliklerinden bir ksmnn takviye iin Taberiye grubuna ynlen
dirilmesi daha mnasip ve uygun idiyse de bu birliklerin ok
yorgun ve bitkin erleriyle byle bir hareketi baarmak mmkn
deildi. Yarbay von Hammerstein komutasndaki 146. Piyade
Alay srekli artlk yaparak 29 Eyll sabah Es-Samnin'e ulat
ve leden sonra saat 5'te tekrar El-Hayyare zerine hareket etti.
Bu srada am ahalisinin ruh durumu dndrc bir hl
almt. Her gn oraya silahl Araplar gelip o sralar sadece gste
rii yapmakla megul oluyor ve havaya silah atyorlard. Fakat
byle olduu halde bile ehirde korkun bir unsur oluturuyor
lard. Ahali, Bulgar cephesinin durumunu anlatan ve Alman
ya'nn genel durumu hakknda abartl haberler ieren uaklardan
atlan ngiliz bildiri yamuruna tutulmutu.
Albay von Oppen birlikleri, Rayak mevzilerinde aadaki
gibi yerlemiti:
Beyrut da yoluna aynlm bir posta hatt ile buradan devam
eden Kaablyas gneyinde Meissner Paa yolunda bir sa grup.
Yaklak olarak Mecdelancer civarnda am yolu zerinde
bulunan orta grup,
am-Rayak hatt zerinde Zebdani civarnda da zayf bir sol
grup.
29 Eyll'de verdiim emir ve talimata gre; 7. ve 8 . Ordularn

am'a ulamakta olan bakiye birliklerinin hepsinin yryerek
sevk edilecei Rayak Cephesi Komutanln Mustafa Kemal Paa
ve 4. Ordu Komutanl yine zerinde kalmak artyla Taberiye
grubu komutanln da Cemal Paa stlenecekti. am'da ksa bir
duraksamadan sonra oradan dzenli bir ricat yaplmas -
mmkn olduu takdirde- kolaylatrlacakt.
30 Eyll sabah sabah saat 4'te Bedevilerle beraber gelen ngi
liz svarisi Sasa"da tekrar ilerlemi ve yine zayf birliklerimizden
bir ksmn esir ve geri kalanm da geriye Artus'a doru srmeye
balamt. Bu durumda gneyden ricat eden birliklerimizin an
cak hi beklemeksizin am'dan sratle geerek geri ekilmeleri
mmkn olabilirdi. Cemal Paann, am'dan kuzeydou
istikametinde Katife zerinden doruca Humus'a giden yolu
takip ederek ekilmesini kendi iradesine braktm. Paa cevap
olarak; bu istikamette su bulunmad gibi blgenin Araplarn
tehdit ve tehlikesi altnda bulunduunu bildirdi. Kendisi
senelerce am ve civarnda bulunduundan bu durumu benden
daha iyi bilmesi tabiiydi.
29/30 Eyll gecesi. Kisvede bulunan Trk birliklerinden bir
ksm mevzilerini terk ederek 30 Eyll leye doru am'a ulap
oradan Berede Vadisi zerinden Rayak'a doru ekilmilerdi.
Askerlerin birou birliini terk ederek am'da kalm ve dierle
ri Rayak'a trenle gitmek iin am istasyonunda vagonlarn basa
mak ve damlarnn stne kmtlar. Rayak depolarndaki mal
zemenin nakline tren ve kamyonlarla baland. Ancak 29/30 Ey
ll gecesi ile 30 Eyll sabah Kisve'ye ulaabilen ordu birliklerin
den geri kalan blm, ksmen Kisve'de dmanla muharebeye
tutumutu.
30 Eyll leden nce saat ll'e doru 146. Piyade Alay ile
Kisve'nin yaklak 1 km. kadar gneybatsndaki aalklar ieri
sinde bulunan Yarbay von Hammerstein, gneyden gelen bir
dman svari tugaynn Kisve'nin batsndan gemek istediini
146. Piyade Alay taarruz iin alr almaz svari tugay,

hemen kuzeybatya doru geriye ekildi ve bu istikametteki Trk
birliklerine kar daha iyi bir netice ald. Svari tugay, Kisve ku
zeyinden tekrar yola doru yaklanca birden bire, ynleri kuzeye
dnk ok sayda yry kolu halinde duran ve komutanlaryla
maiyeti keif iin ileriye gitmi olan 26. ve 53. Trk Tmenlerine
rastlad. Svari tugay, batdan bu yry koluna doru ani bir
hcum yapmak frsatn karmad ve komutanlarndan ayrlm
ve byk ksmnn maneviyat bozulmu olan bu tmenler ok az
bir direnmeden sonra esir alnd.
146. Piyade Alay hibir engelle karlamadan ve hi durma
dan ama doru harekete devam edebilmi ve leden sonra saat
6'ya doru oraya ulamt.
30 Eyll leden nce, Rayak cephesine mensup orta grup
gerisinde Setorad-Mecdelancer yolu zerinde Danyal Ziraat Mek
tebind eki Albay von Oppenin yannda bulunuyordum. Buradan
dzensiz Trk birliklerinin uzun yry kollarnn Mecdelancer
yolu zerinde ovaya indikleri grnyordu. Bunlarn ileri kara
kollar getikten sonra toplu, muntazam birlik haline girmeleri
iin emir verdimse de birliklerin banda komutan olmamas ve
zorlukla toplanabilen birliklerin de hibir emir dinlemeyerek bir
daha savaa girmemek iin kendiliinden ricata devam etmesi
dolaysyla bu emir ok az bir etki yapt.
am'da asayi ve emniyet gittike ktlemekteydi. erif Fay-
sal'n ok sayda casuslar ehirde dolayor ve halk fesat ve isya
na tevik ediyorlard. Pek ok eve erif Faysal'n drt renkli bay
ra imdiden aslm ve arlk kollar durdurulup yamalan
yordu.
Karanlk basarken iki makineli tfek ile beraber ilk ngiliz s
vari keif kollar Berede Vadisini gneybat istikam etinde kapa
yan srtn bir blmn elde edip vadi yoluna ate etmekteydi.
Burada firariler ve arabalar ylmt. Ate, tesirinin azlna
ramen, Berede Vadisinde karkl, korkuyu ve heyecan art

ryordu.
Art olan 146. Piyade Alay ve buna katlan kk Alman
mfrezeleri yanan Kadem stasyonu'nda toplanmlar; bunlar
karanlkta en son birlik olarak ehirden geeceklerdi. Fakat ehri
geerek kuzeye giden Kadem yolu birok yerde ok sayda telgraf
direkleri ve bunlarn telleriyle kapatlmt. Dman Araplar her
tarafta damlardan, tepelerden, pencere ve balkonlardan birlikle
rin zerine ate ediyorlard. Biraz sonra Yarbay von Hammerstein
kolunun birka firarisi gelerek Berede Vadisi'nin tngilizler tara
fndan kapatldna dair yanl bir haber verdi. Yarbay von
Hammerstein hemen kuzeydouya Humusa giden dz yola
sapmaya karar verdi ve bu karar baaryla yerine getirildi. Alman
birlikleri mesafe kazanmak iin btn gece yrd. Trk birlikle
ri de daha sonra anlald zere Berede Vadisinde dman teh
didi sebebiyle Hammerstein kolunun sapt Humus istikametin
deki dz yola ondan nce ynelmilerdi. Bu birlikler; Albay smet
Bey komutasndaki 3. Kolordu bakiyesi, Yarbay Ltfi Bey komu
tasndaki 24. Tmen ile maalesef kt sevk ve idare dolaysyla
btn ricat srasnda hi meydana kamayan 3. Svari
Tmeni'ydi.
Sonradan anlald ki Berede Vadisi kesinlikle ciddi olarak
dman tarafndan kapatlmamt. zellikle Araplar ve nceden
gelen birka ngiliz svarisi tepeden karanlkta vadi yoluna ate
ediyorlard.
30 Eyll'de son demiryolu birlikleri treni henz akam saat
9a doru am' terk edebilmi ve birok defa atee maruz kald
halde hasara uramadan Rayak'a ulaabilmitir. Bu durum; Bere
de Vadisi'nde, am'dan kuzeybatya doru 10 km. mesafeye ka
dar demiryolu hattyla karayolu bir dierine paralel gittiinden
dolay zellikle dikkate deerdir.
Ben 30 Eyll'de akam ge vakit Rayak'tan Baalbeke geri d
nerken alt dman taburunun Meissner Paa yolundan Cedide
zerine ileri yryte olduuna dair Beyrut-Zahle yolunda 43.

Trk Tmeni'nden rapor aldm. le vakti de 12 tabur
Kuneytara'dan am zerine yrmekte olduu gzlemlenmiti,
tik raporun yanl olduu kanaatindeyim.
Ekim Ay
Halepe Kadar Ricat
Berede Vadisi nden Albay von Oppen'in ileri karakollar ara
sndan geen erler, hayvanlar, mekkri ve mnferid arabalardan
oluan dzensiz Trk kollanrun ricat 1 Ekim gn boyunca hl
devam ediyordu. Akn ancak akama doru son buldu. Munta
zam birlikler oluturma teebbslerinde bugn de ok az baar
saland. Hatta 2. Ordu'ya mensup olup imdiye kadar hibir
muharebeye girmemi fakat ekseriyetle Araplardan oluan 43.
Tmen, tmen komutannn raporuna gre artk hibir yerde
durmuyordu. Albay von Oppen'in burada yollarda ileri karakol
larn takviye edecek olan bu tmenin iki bl de takviyeye
giderken subaylaryla beraber hepsi firar etti.
1 Ekim'de Beyrut'un ngilizler tarafndan igali haberi geldi.
ehir, Arap Hkmeti'ne katldn ilan etmiti. Dier sahil ka
sabalar da peinden ona uydular. 1 Ekim'de erif Faysal am'a
girdi.
Rayak cephesinde uzun sre mukavemet etmeye dayal n
ceki tasavvurumuz; hem Trk birliklerinin vaziyetinden hem de
am'dan Katife zerinden Humus'a giden yollarn dman tara
fndan kullanlabilir olmasndan dolay uygulanamaz hle gel
miti. Bundan dolay 1 Ekim leden sonra Albay von Oppen'in
Tanayil'deki kararghnda, oraya gelmi olan Cemal ve Mustafa
Kemal Paalara Humus'a ricata devam edilmesini emrettim. Ce-
mel Paa Humusta komutay stlenmek zere kurmay heyetiyle
hemen hareket edecek ve orada dzensiz durumdaki birlikleri ve
kollar toplayp yeniden tekilatlandracakt. Mustafa Kemal Paa
ise hlen gney ve gneydoudan gelmekte olan son dkntler
gelinceye kadar Rayak'taki birliklerin komutasn yrtecek ve
daha sonra bu grubu da Humus'a getirecekti.
1 Ekim sabah erkenden kullanlabilir durumdaki btn
kamyonlarn yiyecek maddeleriyle yklenerek Katife-Humus
yolu zerinde ricat etmekte olan birliklere kar gnderilmesi ve
bu birliklerden mmkn mertebe ok akamn bo otomobillerle
Humus'a naklolunmas hakknda Halep ve Humus'a emir gn
derdim. Bunlar karlamak zere 2. Ordu'dan karma bir mfreze
Humus'un yaklak 20 km. gneyinde Hasya'ya gnderildi. Bu
yoldan gelen ve artln 146. Piyade Alay'nn yapt birlikler,
leden sonra sekiz ngiliz svari bl ve birok Bedevi kitlele
riyle muharebeye tutumulard. Dman, birliklerimizi dou ve
batdan kuatarak Adra'run yaklak 2 km. kuzeyinde olup iin
den Katife'ye giden yolun ileride dalara girdii dar geiti kes
mek istiyordu. Taarruz 146. Piyade Alay tarafndan pskrtld.
Geri giden Trk asker kafileleri, Rayak'tan ve dier depolar
dan harp malzemesi kurtaran her eit araba ve kamyonlar, son
gn ve gecelerde Baalbek'ten aralksz geiyordu. Tren hatt geri
nakliyatnn ancak bir ksmn temin edebiliyordu. Baalbek'te o-
radan gelip geenlerin hepsi iin yemekhaneler kurulmutu.
2 Ekim sabah Albay von Oppen, am-Rayak yolunda saa
lerden beri asker bulunmadn, btn cephesi nnde dmana
dair bir ey grlmediini ve byk ihtimalle dmann takip
etmediini bildirdi.
Bunun zerine gecikmeden Rayak cephesinden ekilmeye ve
bu suretle dmanla her trl temas kesmeye karar verdim.
Mustafa Kemal Paa bu karara uygun olarak emir ald. Yry
daha leden nce balad. Albay von Oppen komutasndaki art
birlikleri ura-Mecdelancer hattn leden sonra saat 5'te terk
Lim an von Sandcrs 367
etti. Yry dman tarafndan hibir ekilde taciz edilmedi.

Hatta hibir ngiliz svari keif kolu grnmedi.
Son trenimiz, istasyondaki su tesisat ve makaslar havaya u-
urulduktan sonra Rayak'tan saat 6 'ya doru hareket etti, nce
den askerlere datlamayan veyahut tren, otomobil ve dier ara
larla geriye nakledilemeyen elbise, yiyecek ve cephane depolan
yakld.
2 Ekim'de subaylarmla beraber otomobil ile Baalbek'ten
Humus'a hareket ettim. Lbnan ve Anti Lbnan dalan arasnda
geni bir hendek oluturan Bekaa Vadisi'nde ilerlerken geriye
doru akan birliklerin birka kilometre uzunluundaki kolunu ve
dank firarileri grdm. Baalbek ile Humus yolunun yaklak
olarak ortasnda bunlardan birok ksm kendiliklerinden
istirahate gemiti. Dzenli birliklerin says ok azd. Asker kol
larnn yannda ok az Trk subaynn bulunmas dikkat ekiciy
di*. Dzeni bozulmu bedenen ok zayflam erlerin kendilerini
yeniden toparlamalarnn uzun zaman alacana artk hi phe
kalmamt.
nceden Humus'a gelmi olan askerler de ayn tesiri brak
yordu. nce Humus istasyonuyla civarnda dzenin salanmas
gerekiyordu. nk burada akla gelen her snfa, her birlie men
sup binlerce insan toplanmt. Trablusam-Humus-Baalbek ve
Humus-Katife yollar zerinde emniyet mntkalar kuruldu. Bu
mntkalarda kullanlmaya en fazla elverili birlikler, birka top
ile ileriye srld.
Cemal Paa byk bir faaliyetle dzensiz birliklerden yeni
tekilat meydana getirdi. Humus'tan kuzeye giden yollarda zincir
hatt tesis olunarak erlerin ehirden geip Halepe doru gitmeleri
engellendi. Humus ile civarnda yemekhaneler kuruldu. Bu yer
lerde askerler en kolay bir ekilde tekrar toplanabiliyordu.
Subaylarn kyafeti erlorinkindcn farksz bir hle geldiinden otomobil ile geer
ken subaylan saymak ve ayrt etmek mmkn olmasa gerektir, (t.h.n)
ngilizler Rayak grubunu takip etmediinden Baalbek'te

Mustafa Kemal Paaya 7. Ordu kararghyla trene binerek Ha-
lep'e hareket etmesini ve Halep gneyindeki mevkilerde 7. Or
du'nun yeniden tekiline balamasn emrettim. 7. Ordu'ya men
sup olup Humus'a ulaan veya ulamak zere olan birlikler bu
radan tren/ kamyon veya yaya olarak Halep gneyinde Tornan ve
Vazhi'ye sevk olunacakt. 3 Ekim sabah Baalbek'ten geecek olan
Albay von Oppen birliklerinin de orada trene bindirilerek Musta
fa Kemal'in emrine Halep'e naklini ayrca emrettim. Bu nakliyat 3
Ekim akam balad. ngilizler takip etmediinden en iyi birlikle
rin artlk grevinden alnmasnda bir mahzur yoktu. Halep'te ve
Hama'da Arap Hkmeti'ne katlmay hedefleyen ciddi bir teeb
bsn olduuna dair pek ok endie verici haberler geliyordu.
Cemal Paa komutasnda 4. Ordu -bu isim altnda bulunduu
mddete- dman tarafndan tazyik olununcaya kadar Humus'-
ta kalacakt. Suriye'nin son ksmnn kesin olarak savunulmasna
sahne olacak olan Halep ve civarnda kullanlmaya elverili birlik
tekiline gereken zaman ancak bu ekilde kazanlabilirdi. Cemal
Paa grubu Humus civarnda bu vazifeyi yerine getirdi.
Sahil mntkas komutan, 3 Ekim'de Trablus'tan Beyrut'a bir
ka sava gemisinin ve henz Arap Hkmeti'ne katldn ilan
etmeyen Antakya'ya iki kruvazrn geldiini bildirmiti.
4 Ekim'de Baalbek-Humus yolunda geri harekt yava yava
gevedi, leden sonra yalnz baz mnferit birlikler geldi. 4 ve 5
Ekim'de Katife'ye ekilen birlikler tedricen Humus'a girdi. Bunla
rn byk ksm, Avusturya Otomobil Kolu da dhil olduu halde
kamyonlarla geriye naklolundu. ngilizler Adra'dan sonra takibe
devam etmediklerinden Bedeviler tarafndan da nemli saylabi
lecek bir taarruz yaplmad. Gelen birliklerin tehizat ve kyafeti
elde bulunanlar lsnde Humus'ta ikmal olundu.
Humus'tan itibaren havadan keif yapmak iin elde uak
vard. Bunlardan ikisi her gn leden sonra am istikametinde
keif yapyor, ncs ise sahilin gzetlenmesinde kullanlyor
du. ngilizlerin 4 Ekim tarihli son raporlar, am'dan kuzeybat

istikametinde kuvvetli birlikleri ileri srmeye baladklarn bildi
riyordu. Zahle, Mecdelancer ve Zebdani'ye dman ulamt.
Humus gneyinde emniyet cephemiz nnde imdilik tam bir
sknet vard.
Baalbek'e doru karanlkta dahi keif iin her akam Alman
subaylar makineli tfeklerle beraber otomobiller iinde dmana
doru giden yollarda ileri gnderiliyordu ve bunlar gece boyunca
darda kalyordu. Elde ok az sayda kalan Trk svarileri ise
kuvvetsiz ve yorgun hayvanlan sebebiyle gece uzak keif hizmeti
yapmaya elverili deildi.
5 Ekim'deki uak raporlarna gre am'dan kuzeybatya do
ru srlen dman birliklerinin takviye edildii ve ileri yry
iin yanamakta olduklar anlalyordu. Kk svari birlikleri
Baalbek'e doru ilerlemiti.
Uzun mddetten beri kymetli kurmay bakanm olan Tu
general Kzm Paa son haftalardaki zorluk ve zahmetlerden do
lay Humus'ta hastalandndan geriye Halep'e naklolunmutu.
Ricatn zor zamanlarnda vazifesini iyi bir ekilde yerine getiren
Binba Prigge vekleten kurmay bakanln stlendi.
Geri mntkalardan, Bedevilerin dmanca hareketlerinin hz
la gelitiine dair birok endie verici haberler geliyordu. zellik
le dman sava gemilerinin etkisi altndaki sahil mevkiindeki
yerler Arap Hkmeti'ne katldklarn ilan ediyordu. Hama ve
ierideki dier yerler de gvenilir deildi. Halepte de vaziyetin
devam ve mukavemeti hakknda pheler artmaktayd.
Byk sayda ngiliz kuvvetlerinin Humus mevzilerine kar
yaylmalarm mteakip Hama zerinden birlikleriyle Halep'e
nasl ekileceini Cemal Paa ile grtkten sonra 5 Ekim le
den sonra kararghmla beraber trenle Halep'e hareket ettim.
Demiryolu nakliyat ok kt bir durumdayd. Lokomotifler iin
gerekli su ktlndan dolay yalnz Hama'da, Halep'e gidecek
birlikleri tayan drt tren saatlerden beri duruyordu. Halep'e
kadar hattn dier yerlerinde de birok dzensizlikler grlyor

du. Son birliklerimizin ve btn demiryolu malzemesiyle geride
ki yiyecek maddelerinin Humus'tan Halep'e naklinin salanmas
iin hemen dzenin kurulmas gerekiyordu.
6 Ekim sabah saat 2'de Halep'e ulatk. Ayn gnn sabah 2.
ve 7. Ordu komutanlaryla ve byk sivil memurlarla mzakere
yapld. ehirde emniyet ve istirahatn salanmas ve Halep istas
yonunda dzenin sratle alnmas gerekliydi. Sahilde Arap hare
ktnn genilemesi ve ordular grubunun geri ile irtibatnn temini
kuvvetli bir ele ihtiya gsteriyordu.
Bunun iin 2. Ordu Komutan Nihat Paa, kararghyla Ha
lep'ten Adana'ya gitme emrini ald. skenderun Krfezi'ne veya
Ayas Koyu'na muhtemel bir ihraca kar tertibat veya Mersin'e
kadar sahil mntkasnda tasavvur olunabilen bir karma hareketi
iin savunma tedbirleri buradan daha iyi alnabilirdi.
Trk genel karargh, dmann bir hamlede Suriye'yi kaza
nabilmesi iin skenderun Krfezi'ne yahut Adana gneyine b
yk bir karma hareketinin muntemel olduuna dair durum
hakkndaki grlerini bildirdi. Ben, genel kararghn tasavvur
ettii karma hareketini ancak kuvvetli Ingiliz birliklerinin Ha
lep'e doru yrmek suretiyle birlikte hareket etmesi hlinde
mmkn olduunu cevaben bildirdim.
146. Alay'n da kamyonlarla Halep'e evki Humus'ta Cemal
Paa'ya tebli olundu.
Uak raporlarna gre ngilizlerin Rayak ve Zahle taraflarn
da toplanan tmenleri bile 9 Ekim sabah kuzeye doru ileri y
rye balam ve bu hareket 10 ve 11 Ekim'de Baalbek'e ve bu
radan kuzeye devam etmitir. Bununla birlikte harekt yava ve
byk bir dikkatle yaplyordu. am-Katife-Humus yolunda o
zaman da dman yoktu. Yalnz Bedevi ordughlar grlmt.
Dmann ileri yry birliklerinin kuvvetine dair 11 Ekim ta
rihli raporlardan u sonu kyordu:
4 dman svari bl Baalbek'i geiyor.
1 0 piyade taburu ve 8 svari bl yan yana drt yry
kolunda Baalbek'in yaklak 10 km. gneyinde; ayn hizada ve yol

zerinde yaklak 4 km. derinliinde bir topu kolu.
Rayak-Baalbek yolunun batsndaki Amelih-Baalbek paralel
yollarnda 1 2 taburu ve 18 svari bl.
Zahle-Amelih yolunda tahminen 5 km. derinliinde bir topu
kolu ile nakliye vastalar.
Rayak'ta bir ngiliz uak mahalli.
erif Faysal'm kuzeye doru ileri yrye balamak zere
am'da yaklak 20 bin kii kuvvetinde Arap birlii toplad
hakknda haberler geliyordu.
Humus'ta tekil olunan birliklerin byk bir ksm kademeli
olarak trenle Halep'e naklolunmu veya yaya olarak Hama ze
rinden geri ekilmitir.
11 Ekim akamleyin yaklak 4 blk kuvvetinde ilk dman
svarisi Baalbek zerinden Humusun 30 km. gneyindeki
Zera'ya kadar ilerledi. O vakit 4. Ordu karargh gece Humus'u
terk ederek 12 Ekim'de Hama'ya ulat. Art birlikler de bu isti
kamette geri yryte bulunuyordu.
Kprler ve Humus-Hama demiryolu inaat birbirini taki
ben tahrip olundu.
Bu srada Mustafa Kemal Paa tarafndan 1 ve 11 numaral iki
tmenin kurulmas bir dereceye kadar tamamlanmt. Bu tmen
ler Vazhi ile Halep arasndaki tepeleri tutmutu. Her tmen yak
lak 5500 mevcutluydu fakat topusu ok zayft.
Adana'nm batsndaki Yenice'de 2. Ordu emrine girmek ze
re 146. Piyade Alay da trenle Halepten naklolundu. Alman Asya
Kolu da bu mntkada bulunuyordu. Hama'da 4. Ordu karargh
lav olunarak Halep'e doru ekilen birlikler de Mustafa Ke
malin emrine verildi.
14 Ekim leyin dman svarisi Humus'a girdi. Burada
herhalde byk bir sevinle karlanm olmallar. Halep'in g
372 Trkiyede B ej Sene
neyindeki btn mntkada genel olarak Trk dmanl yay

gnd. Bu blgedeki Trk sivil memurlar da Trk birliklerinin
koruyuculuu ortadan kalknca makamlarn terk ederek Halep-
'e geldiler.
Ekim aynn bu gnlerinde Halep'te mthi bir scak etkili o-
luyor ve btn gn devam eden nakliyat dolaysyla ehrin yolla
r youn san toz bulutlan iinde kalyordu. Civardaki tepelerde
ve zellikle istasyonlarn yaknnda byk ordughlar kurulmu
tu. Hastanelerin ve hafif hastalarn ve birok depo malzemeleri
nin Adana ve Toros'a nakline balanmt. Fakat nakliyat, Halep-
Adana hattnn tamamen yetersiz ve dzensiz olmas dolaysyla
pek ok engelle karlat. Almanya'dan izinden yeni dnen Bin
ba Mohlsen'in yerinde mdahalesi ve etkisi sayesinde az za
manda nakliyatta iyileme grldU.
Ordular Grubu Karargh, Musul'daki 6 . Ordu ve Halep'le
aralksz olarak telgrafla irtibattayd. Badat hattnn Cerablus'ta
bulunan fazla demiryolu malzemesi nakliyatmzn istifadesine
korunak zere Halep'in birka kilometre kuzeyinde ve Badat ve
Suriye hatlarnn birleme noktas olan Msellemiye'ye getirildi.
Bu gnlerde skenderun Krfezi'nde dman gemilerinin faa
liyeti artmt. 14 Ekim'de iki torpido muhribi ve bir gzetleme
gemisi krfeze girerek skenderun'daki liman bataryalarna ate
etti. Bu srada gemilerden biri beyaz bayrak ekerek bir sandal
indirmi ve dman subaylarn karaya karmt. Buradaki Trk
komutanyla bir grme yaparak geri dnmler ve bunu taki
ben gemiler liman terk etmitir.
Ordular Grubu bu grmeden haberdar olur olmaz bu gibi
hususlar iddetle yasaklam ve bu ana kadar skenderun'un
gneydousunda Beylan Geiti'nde bulunan 41. Trk Tmeni
karargh buraya naledilmitir.
skenderun'a giden byk yolun Halep-Islahiye osesinden
ayrld yer olan Katma'da 24. Tmen'in tekiline baland.
Linum von Sanders 373
Cephe hattnda takipte bulunan dman birlikleri bu esnada

Humus'a yaklam ve ksmen Hama'ya ileri srlmt. Bunun
iin Mustafa Kemal Paa 17 Ekim'de Hama'y tahliye ettirdi ve
artlar Hama'nn 11 km. kadar kuzeyinde bulunan Komhane'ye
ekildi.
Ben de grup kararghnn byk bir ksmn Adana'ya ve
Alman kararghnn byk ksmn Pozant'ya naklettirdim Ya
nmda yalnz harp harektnn ve nakliyatn idaresi iin gerekli
subaylar alkoydum. Trk makamlaryla yaplacak birok g
rme dolaysyla Ordular Grubu kurmay bakanlnn tekrar
Trklere verilmesi gerektiinden kurmay bakanlk grevini Bin
ba Prigge'nin yerine, bu ana kadar Mustafa Kemal'in kurmay
bakam olan Albay Sedat Bey stlendi -Tugeneral Kzm Paa
ar bir zatrreeye yakalanmt-. Albay Sedat Bey'i daha nceki
vazife ve grevlerinden tanyordum. Bu zat 19. Tmen'i
Galiya'da ve sonra Filistin'de mkemmel bir ekilde sevk ve ida
re etmi ve 1 Austos'ta 7. Ordu'da Binba von Falkenhausen'in
grevini stlenmiti.
Trkiye'nin taf Devletleri'yle mtareke grmelerine ba
ladklarna dair stanbul'dan haberler geliyordu. Bu haberler res
mi ve kesin olmamakla beraber genel dutuma nazaran ihtimal
d da addedilemezdi. Baz Alman subaylar telaa dtler ve
gemi ile gvenilir bir ekilde Gney Rusya'ya geebilmek maksa
dyla Anadolu'yu geerek Karadeniz sahiline gidebilmek iin
Ulukla'da nakliye kollan hazrlamak istiyorlard. Bu tekliflerini
kabul etmedim. nk kanaatime gre; eer Trkler hakikaten
mtareke akdederlerse tasarlanan bu uzun ve zahmetli kara y
rynn icras esnasnda dman gemileri ok abuk Boaz
lardan Karadeniz'e geerek sahilleri abluka altna alacaklardr.
Bundan baka yeni Sadrazam zzet Paa'nn bir mtareke hlinde
dahi, yabanc bir devletin cephelerinde vazifesini yapan Alman
birliklerinin serbeste memleketlerine dnmelerini salayacana
tam bir gvenim vard. Bundan dolay hazrlklar engelledim.
19 Ekim'de kuvvetli ngiliz birlikleri Hama'ya girdi. Burada
parlak bir ekilde karlanm olmallar.
Bunun zerine Mustafa Kemal Paa ve artlar trenle

Komhana'dan yaklak 25 km. daha kuzeydeki Hemedaniye is
tasyonuna kadar geriye alnd. dlib zerinden gneydouya
doru sahil istikametinde Antakya'ya srlm keif birlii bu
yolda dmann olmadn grd.
Son gnlerde Halep'e gelen Bedevilerin says fevkalade artt.
Gece ve gndz ehrin her tarafnda ciddi bir kargaalk olmaks
zn tfek sesleri iitiliyordu. Fazla olan ordu alet ve edevat ile
dier kymetli malzemenin, nakledilebilecek durumdaki hastala
rn Adana ve Pozantya ve buradan yukarya nakledilmeleri sona
ermiti.
1. ve 11. Tmenlerin muharebeye olan kudretleri kayda deer bir
derecede artarken; Mslimiye istasyonunun kuzeyinde 43. Tmenin
yeniden kurulmas ii de fazlasyla hzlanmt. Katma'daki 24. T
men henz sayca zayft. skenderun Krfezi'nde Ingiliz sava gemi
lerinin geli gidiinin gitgide artmasndan dolay, icabnda skende
run'a takviye birliklerinin sratle evki iin 24. Tmen emrine her
ihtimale kar byke bir kamyon kolu verildi.
21 Ekim'de artlarmz Hama-Halep yolunun yaklak orta
snda Maaretnnuman tepelerinde bulunuyordu.
O gn birok defa dman Bedevileri ve zrhl otomobilleri
tarafndan taarruza uradktan sonra Mustafa Kemal'in emriyle
Hanssebil ve Ebveddehr istasyonuna ekildiler.
Birka gndr Basra'da iki tmenin nakliye gemilerine bindi
rilmekte olduu hakkmdaki ngiliz helyosta ifre haberlemesi,
helyosta istasyonumuz tarafndan ele geirilerek zld. Bunla
rn bu blgeye karma iin tahsis edilmi olmas ihtimal d de
ildi.
Emniyet birliklerimiz 23 Ekim'de Hanssebil'de yeniden bir
ok Bedevi ve zrhl otomobil ve ngiliz svarisi tarafndan taar
ruza urad ve Halep gneyindeki asl hatta ekilmeye mecbur
kald. Bir ksm da kuatlm ve yakn muharebelerden sonra esir
dmt.
Ebveddehr istasyonundaki emniyet birlii de bu sebeple asl

hatta alnd. Dman genel olarak zrhl otomobillerle takip edi
yor, Halep istasyonuna da iddetli hava saldrlan yapyordu.
skenderun Krfezi'nde ngiliz ve Fransz gemileri grnd.
23 Ekim'de afakla beraber skenderun gneybatsnda Arsuz
nne bir gemi gelerek sahile ate am ve asker karmaya te
ebbs etmi ise de bu teebbs 41. Tmen emniyet birlii tara
fndan sonusuz braklm ve gemi tekrar uzaklamtr.
Yanmda kalan birka subayla beraber 22 Ekim'de otomobille
Halep'i terk ettim. 23 Ekim'de Osmaniye'de, 15. Kolordu Komu
tan Ali Rza Paa ile skenderun yolu zerinde Erzin ve Payas'ta
bulunan birliklerin takviyesi hakknda yaplmas gereken husus
lar grtm.
Ayn gn leden sonra Ordular Grubu kurmay bakanl-
nn drt gndenberi bulunduu Adana'ye trenle hareket ettik. 2.
Ordu Komutan Nihat Paa ile grldkten sonra skenderun'
da bulunan 41. ve 47. Tmenler bu ordu emrine verildi.
24 Ekim'de Bedevilerin saysnn ok fazla artmasndan dola
y Halep ehrinde vaziyet o kadar nazik bir hl ald ki skynetim
ilanna mecbur kaimdi. Dman zrhl otomobilleri ve dman
svarisi kef iin birok defa Tornan zerinden Halep gneyinde
ki asl mevzilere kadar ilerledi ve ate almasn mteakip her
ikisi de geri ekildi.
22 Ekim'de ngilizler 6 . Ordu'da Musul'un gneyinde bulu
nan Fethiye mevziine taarruza baladlar. 24 Ekim gecesi bu ordu
birlikleri geri ekilmeye mecbur kald. Daha nce 2. Ordu'ya bal
olan Frat Grubu da 6 . Ordu emrine verildi ve bu birliin gerekti
inde Frat geitini Cerablus'ta mdafaa etmesi 6 . Ordu ile karar
latrld.
25 Ekim'de Halep gneyinde ciddi muharebeler yapld. Bu
muharebeler Filistin ricatndan beri art muharebeleri dna
kan ilk ciddi muharebelerdi. Birlikler bu muharebelerde iyi sebat
ediyordu. Ayn zamanda Araplar, erif Faysal birlikleriyle birlikte
mtereken ehre zorla hkim olmak istiyorlard.
Svarilerini takviye etmek zere ngilizler ok sayda kam

yonla piyade askeri getirmilerdi. leden sonra erkenden ba
langta Araplar tarafndan 1. Tmen mevzilerine cepheden taar
ruz yaplm, fakat pskrtlmt. Biraz sonra yaklak 1500
Bedevi doudan ksa bir muharebeyi mteakip ehre girdi ve kale
ile hkmet binasn igal etti. Sonra 7. Ordu Karargh'nm bu
lunduu Merkez Komutanl Dairesi'ne taarruz ederek geici
olarak igal ettilerse de geri atldlar ve sokak muharebeleriye
ehirden tamamen dar atldlar. Ahalinin silahl bir ksm da
Bedeviler tarafnda olarak bu muharebelere katld.
Yaklak olarak ayn zamanda Toman-Halep yolunun bat
sndan cephemize kar byke bir piyade taarruzu yapld an
cak bu da pskrtld.
Akam Mustafa Kemal Paa kararghn ehrin dnda istas
yonun yaklak 2 km. kuzeyindeki bir tepeye nakletti. Halep tah
liye olundu. Ali Fuat Paa tarafndan komuta edilen ve geriden
Bedeviler tarafndan ciddi olarak tehdit edilen 1. ve 11. Tmenler
ehrin bat ksmndan ve yarandan kuzeye doru ekildi.
stasyonun bir ksm ricat esnasnda havaya uuruldu. 20 Ko
lordu adn alan 1. ve 11. Tmenler, 26 Ekim sabah Halep'in yak
lak 8 km. kuzeyinde El Hseyniye ve Hyk tepelerinde mevzi
aldlar. Sa cenah ngiliz ve Arap svarileri tarafndan yandan
tehlikeye ak olduundan bu cenah Kefr-i Bazim ve Anadan'a
doru geriye knld. Bu geri ekilme srasnda Bedeviler tarafn
dan icra edilen mteaddit taarruzlar pskrtld.
leden nce saat 10.45'e doru piyade ile yaklak drt s
vari alay, zrhl otomobiller himayesinde olduklar halde Halep-
Katma yolunun iki tarafndan 1. Tmen cephesine taarruz etmek
zere ilerledi. Bir saatlik muharebeden sonra bu taarruz da ps
krtld. 7. Ordu, kararghn Katma'ya nakletti.
2. Ordu'ya gnderdiim bir emirle, hcum taburu ve kuvvetli
bir makineli tfek birlii trenle Katma'ya, 7. Ordu emrine gnde
rildi.
Sonraki gnlerde 7. Ordu birok defa taarruza uram fakat

her defasnda malup olmayarak kademeli bir ekilde aada
bahsedilen mevzilere ekilmi ve burada 31 Ekimde mtarekenin
imzaland haberi ulamt.
Cephe, burada balayan yksek arazi eteklerinde Maratadan
Babuiit zerinden Halilliye (24. Tmen), buradan ose ve demir
yolunu geerek Teyneb'den Tatmara zerinden Ayn- Vakni'ye
(20. Kolordu) ve buradan sonra Halep-Kilis yolundan Cibrinin
gneydousu havalisine kadar uzanyordu. Emniyet birlikleri
Deyrulhacmel'den Ziyaret'e kadar ileri srlmt. Ziyaret, Ha-
lep'in tam 25 km. kuzeybatsndadr.
Ordu, son gnlerdeki muharebelerde silahnn an ve erefini
yceltti.
30 Ekim akam Sadrazam zzet Paa, emir ve komutay Mus
tafa Kemal Paaya brakarak hemen stanbula hareket etmemi
telgrafla bildirdi. Ayn zamanda Alman subay ve birliklerinin
sratle stanbul'a nakilleri gerektii de belirtildi.
Sadrazamn srar ve kararll ile mtareke artlarnda, b
tn Alman subay ve erlerinin Trkiye'den serbeste ekilmeleri
salanm oluyordu.
Alman birliklerinin byk ksm nakledilmek zere Yenice
havalisinde hazr bulunuyordu. Maalesef Adana Ovas nda baz
yerlerde ortaya kan kolera, Trkiye'deki bu son zamanlarmzda
pek ok kurbanlar vermemize sebep oldu. Dman nnde iyi ve
kt zamanlarda askerlere parlak bir ekilde rnek olmu olan
Alman Asya Kolu'nun kymetli komutan Albay von Oppen de
bu hastalk sonucu hayata veda etti.
1 Kasm sabah Alman birliklerinin nakliyat balad. Yalnz
ellerindeki silah ve cephaneleri birlikte gtryorlar, geri kalan
sava malzemesinin tamam Trk teslim alma komisyonlarna
devrolunuyordu.
31 Ekim'de Adana'da Ordular Grubu bakomutanln Mus
tafa Kemal Paa'ya devrettim. Bu zamana kadar emrimde bulu
nan birliklere de aadaki gnlk emirle veda ettim:
Adana: 31 Ekim 1918

Ordular Grubu'nun emir ve komutasn Mustafa Kemal Paa
Hazretlerinin birok mehur muharebede liyakat ve ehliyetini ispat
eden ellerine devretmek mecburiyetinde kaldm u anda; emir ve
komutam altnda Osmanl mparatorluumun menfaati urunda ifa
ettikleri hizmetlerden dolay btn subay, memur ve erlere kalpten
teekkrlerimi sunanm.
Ordular Grubu'nun birok subay ve erini bana en sk bir ekil- .
de balayan Gelibolu'nun an ve erefli gnlerini, Anadolu sahilin
deki pek ok cesur teebbs tarih ilelebed unutmayacaktr.
Filistin'de bizim iin bir baar silsilesi tekil eden ve aralksz
alt buuk ay devam eden inat bir savunma ve bilhassa Telllazur,
Turmu Aya, Elkefr ve her iki eria muharebeleri; Osmanl ordusu
nun ve onunla beraber savaan Alman ve Avusturya birliklerinin,
birka kat stn dmana kar ortaya koyduu inkr edilemez ce
saret ve kahramanlnn delilleridir.
Bu olaylarn hatralar bana; Osmanl mparatorluu'nun, cesur
evlatlarna dayanarak gelecee salam bir gven ve emniyetle ba
kabilecekleri kanaatini veriyor.
Osmanl milletiyle mttefiklerinin gelecekte, sulh ve skna
ulamalarn ve senelerce sren muharebelerin am olduu yarala
rn kapanmasn cenab- Hakk'tan temenni ederim.
Liman von Sanders
31 Ekim le vakti yanmda kalan birka Alman subayyla

beraber Adana'y terk ettim. Mustafa Kemal ve Adana'da bulunan
btn subaylar yolcu etmek iin istasyonda bulunuyordu ve bu
radaki ihtiram bl Trkiye'de selamladm son birlik oldu.
Son Gnler
4 Kasmda stanbul'a ulatm. Alman grevlilerin byk

ksm -Akdeniz Tmen Komutanl, Bahriye Komutanl, Trk
Genelkurmaynn Alman bakan ve yeleri- ve stanbul civarn
daki ikmal birlikleri bu anda Karadeniz'den Odesa'ya nakledil
mekteydiler ve Ukrayna'dan memleketlerine geeceklerdi. Sonra
ki gnlerde stanbul'da toplanabilenler ayn yol ile hareket ettiler.
Henz Trkiye'de bulunan btn Alman subay ve birlikleri
nin emir ve komutasyla bunlarn nakliye grevini Alman Ba
komutanl bana verdi. Maiyetimde bulunan subaylarla beraber
balangta, Alman Islah Heyeti binas karargh olarak seildi.
Her tarafta demiryolu ulamnda dzensizlikler meydana
gelmesinden ve kmr yokluundan dolay Suriye'den ve impa
ratorluun dier uzak mevkilerinden hareket eden subay ve bir
likler ve farkl birok heyetin stanbul'a ulamas ilk haftalarda
ok yava oluyordu.
6 . Ordu blgesinden gelmesi beklenen yaklak 1200 mevcu
dunda Alman ve AvusturyalIlardan oluan grup birka haftay
daha yolda geirecekti. Bu grup isteime tamamen aykr olarak
otomobil kollan tarafndan yardmc olunan yaya yryle A-
nadolu ierisinden geerek Karadeniz sahilinde bulunan Samsun
'a harekete balamt.
Kasm aynn ilk yansnda ulaan Alman subay ve erlerin bir

ksm Beyolu'nda ve byk ksm da Anadolu yakasndaki yer
lere yerletirildiler.
Boazlar aldktan sonra Kasm ay ortalarna doru tilaf
Devletleri filosu stanbul nnde gzkt ve bir mddet sonra
karaya ngiliz ve Fransz birlikleri kt. Dman askerlerinin s
tanbul'a girmesi zerine Beyolu bir Trk ehrinden ok bir Rum
ehri manzarasn almt. Evlerin ouna Yunan bayraklar as
mlard. Bando eliinde geen tilaf askerlerinin nnde birok
Levanten yryor, subay ve erlere iekler atyor, sevin lktan
atarak apkalarn havaya frlatyor, birbirleriyle kucaklap sevgi
gsterilerinde bulunarak yryorlard.
19 Kasm'da -ayn gn General von Lenthe ile kendisinin
imdiki kurmay bakan Yarbay von Egling ve Alman Askeri He
yeti Karargh'nn byk bir ksm Odesa veya Nikolayef zerin
den Ukrayna'dan geerek Almanya'ya dnmek zere bir Trk
gemisine binmilerdi- ben ve subaylarm Anadolu yakasndaki
Moda'ya getik. tilaf Devletleri heyeti ve Trk grevlilerden olu
an Mtareke Komisyonu btn Alman subay ve erlerinin stan
bul'un Avrupa yakasn terk ederek Anadolu yakasnda ikamet
etmelerini tebli etti. stanbul'da ortaya kabilecek bir atma
ancak bu ekilde bertaraf olunabilecei iin byle bir tedbir aln
mas yerinde bir karard.
stanbul'a gelen ngiliz asker grevliler Alman birliklerine ait
btn ileri stlenmiti. ngiliz Selanik ordusu kurmay bakan
General Curry ile 13 Kasm'da Beyolu'nda Alman askerlerinin
nakliyat hakknda grme yaptm ve kendisinin benimle tama
men ayn fikirde olduunu grdm. Bu zatn gidiinden sonra
stanbul'daki ngiliz kurmay bakan General Fuller, gelecek iin
alnacak kararlarn yerine getirilmesini stlenerek bu mkl ve
kark ii kendi gc nispetinde halletmeye alt.
Kstenceden ve Romanya'dan nakliyat yapmak bu memle
ketteki kark durum sebebiyle imknszd. Odesa ve Ukray
na'dan ise bir mddet devam ettikten sonra Kasm aynda Ukray
na'da byk atmalar baladndan ve trenler ok fazla gecik
meye uradndan gvenilir olmad ynnde ihtarda bulun
dum.
Suriye'den ve Filistin'den gelen Alman askerlerinin bu mev
simde Ukrayna zerinden uzun srecek olan geri dn yolculu
u aslnda doru da deildi. nk gneydeki scak iklimden
gelen askerlerin klk elbisesi yoktu. Karadeniz'den geip giden
son kafile Kiefe ancak birka haftada ulaabilmiti. nk tren
aktarma mahalleri arasndaki mesafeyi yryerek amak mecbu
riyetinde kalmlar ve baz mahallerden muharebe ederek geme
ye mecbur kalmlard. Yldrm Ordular Grubu na mensup Al
man birliklerinin srtnda Rusya iklimine uygun elbise mevcudu
son derece yetersizdi ve bu yolun hastalktan birok telefat veril
mesine sebep olmas muhakkakt.
Suriye ile stanbul arasndaki iklim ve scaklk fark askerleri
o kadar etkiledi ki stanbul'a ulatktan sonra drt hafta iinde bu
birliklerden souk algnl sebebiyle 80 kii ld.
Haydarpaa'daki byk Alman menzil hastanesi 1200 hasta
ile dolmutu. Ukrayna zerinden gidilmesinden vazgeilmesi
hakknda ngiliz Fevkalade Komiseri Amiral Calthorp nezdindeki
teebbslerim, shhiyecilerin de benimle ayn gr belirtmeleri
sayesinde kabul edildi.
Bundan sonraki nakliyatn gemilerle Almanya'ya yaplmas
kararlatrld. Fakat gemi ve kmr ktl vard. Nakledilecekle
rin says da 1 0 bin kiiye ulayordu.
9 Aralkta Moda'da Trk Harbiye nazr vekilinden Ukrayna
bandral Tigar gemisine binerek hemen Ukrayna zerinden Al
manya'ya hareket etmem hakknda emir aldm. Alman birlikleri
nin emir ve komutas ve nakilleri iinin bana verilmi olduunu
ve Trk Harbiye Nezareti'nin tebligatna uymak mecburiyetinde
olmadm Amiral Calthorp'a bildirdim. Sz konusu emir bu
sebeple yerine getirilmedi.
382 Trkiye de B e Sene
Benim Bykada'ya ve dier Alman subay ve erlerinin de i-

kinci bir emre kadar Bykada ve dier adalara gnderilip iskn
edilmesi gerektii 19 Aralk'ta bana tebli edildi. Memleketlerine
nakledilmek zere gemilere bininceye kadar adalarda ikamet
etmek zere Alman birliklerinin byk ksm ksa srede adalara
nakledildi. Yalnz Alman tekilatnn idare heyeti ve kk bir
ksm stanbul'un Anadolu yakasnda kald.
Irak'ta 6. Ordu'da istihdam edilmi olan Alman ve Avustur
yalIlar 1919 Ocak ay banda nihayet Samsun'dan vapurla Hay
darpaa nne ulat. Anadolu ilerinde yaptklar yryn
eziyet ve zorluklar ile iklim artlarnn tesiriyle bunlar da Sam
sun'da birka arkadan kaybetmekten dolay zgndler.
Doruca Kuzey Denizi'ndeki Alman limanlarna gitmek ze
re hazrlanan be byk gemiye binmek iin hazrlanmamz 24
Ocak 1919'da bize bildirildi. Bu gemiler ounlukla Alman mret
tebatl Etha Rickmers, Lili Rickmers, Patmos, Kertyra ve Akdeniz
vapurlaryd. Bunlar uzun seyahat iin hazrlandktan sonra, 27
Ocak'ta 120 subay ve 1800 erle beraber stanbul'u ilk terk edecek
olan Etha Rickmers vapuruna bindim. Gemilerin birbirini iki gn
lk ara ile takip etmesi ve Cebelitark'ta sra ile birer birer kmr
almalar kararlatrlmt. Alman Islah Heyeti'nin idari kadrosu
son hareket edecek olan Akdeniz vapuruyla nakledilecekti.
29 Ocak leden sonra saat 4'te Etha Rickmers Haydarpaa
rhtmndan ayrlarak denize ald. 30 Ocak leden nce anszn
kan bir frtna ile gkgrlts ve imekler arasnda anakka
le'den getik. Eski byk mayn tarlas iinden geen yol zenle
iaretlenmiti. iddetli rzgrlar ve byk dalgalarla arpm
olan Etha Rickmers 3 ubat akam Malta'ya ulat. Malta'da
durmamz tasarlanmam olmasna ramen geminin kaptan
Marsa Sirocco limanna ulamasndan birka saat nce ald tel-
siz-telgraf emrine uyarak limana girdi. Bu limanda yaklak
hafta kadar demirleyecektik. 25 ubat sabah gemi Cebelitark'a
kadar gidebilmesine yetecek kmr almak zere Malta'nn bir i
limanna gitmek emrini ald. Uzun sreli beklemenin getirdii

mitsizlik ve karamsarlk zerine bu haberi ilan ettiim vakit
gemide byk bir sevin yaand. Herkes on drt gne kadar
vatanna kavuacan zan ve tahmin ediyordu.
Kmr alnacak limana gelince bana karaya kmam bildiril
di. Yiyecek ve shh hususlar hakknda kendisine daha nce yazl
olarak mracaat ettiim vali ile grmek iin istendiimi zanne
diyordum. Bir ngiliz deniz subayyla beraber motorbota binip
karaya ktm zaman sava esiri olduumu sylediler. Yaverim
le hizmetim vapurda kalm ve ayn gn Cebelitark zerinden
Almanya'ya hareket etmilerdi.
Bizim Malta'da tutuklanmamz esnasnda Alman askerlerinin
nakline tahsis olunan dier gemiler de stanbul'da alkonulmu
lard. Sonra aradan ok gemeden Bremen ve Hamburg limanla
rna hareket edebildiler. Nakledilebilecek durumdaki hastalar ise
hastane gemileriyle bir talyan limanna ve oradan hasta trenleriy
le Almanya'ya sevk edilmilerdi.
21 Austos'ta Ivy adl ngiliz sava gemisiyle Malta'y terk
ederek Venedik, Verona, Innsbruck zerinden Almanyaya dn
dm.
Lituan von Sanders 385
Son Sz
Yukardaki hikyelerle ben ounlukla gerekleri anlattm.

imdiki zaman gz nne alarak elimdeki belgeleri ancak baz
olaylar hakknda izahat verecek derecede kullandm. Baka trl
bir gr, ancak gerekle hayal birbirinden aynlabildii zaman
ileri srlebilir.
Trkiye'de mesuliyetti, yksek bir makamda be senelik as
kerlik hizmetim mazinin sayfalarna gemi bulunuyor. Bu du
rum bana, istenilmi olanla muvaffak olunan hakknda yorum
yapmak selahiyetini veriyor. Almanya'nn savatan nce Trki
ye'nin her ynden gelimesi hususunda ondan bekledii ve eitli
bakmlardan kendisinin yardm ve desteiyle himaye ettii eyler
haddinden fazla olmakla beraber yaplabilmesi bsbtn imkn
sz deildi.
Almanya'nn sava srasnda mttefik sfatyla Trkiye'den
talep ettii eylerden iktisata ait olanlarn byk ksm yerine
getirilmedi. Almanya'nn askerlik noktasnda da Trkiye'nin iti
rak ve faaliyetinden bekledii eyler haddinden fazla olduundan
yerine getirilmesi imknszd.
Trkiye yalnz Boazlan savunmak, uzaklarda bulunan geni
hudutlann himaye ve muhafaza etmekle kalmayacak, Msr'
zapedecek, ran'a bamszln kazandracak, Kafkasya'da ba
msz devletler kuracak, mmkn olursa Afganistan zerinden
386 T rkiye d e B e Sene
Hindistan' tehdit edecek ve en sonunda Avrupa cephelerin

de faal yardmda bulunacakt.
O zamanki askeri idare altnda bulunan Trkiye, takip ettii
hedefleri ve madd imknlarn birbiriyle uyumlu hle getirmeyi
baaramadndan dolay en byk sorumluluk onun zerinde
dir.
Almanya, orada Trkiye'nin silahl kuvvetleriyle ve imknla
ryla neler yapabileceini serinkanllkla ak ve kesin bir ekilde
deerlendirmede hatal davrandndan dolay kabahatlidir.
"Binbir Gece Hikyesi"ne yahut Arabistan lndeki serapa
saplanan fikirler, bizim memleketteki takdir lsnn hassasl
na halel getirmi grnyor.
Liman von Sanders
Liman von Sanders'in 'Trkiye'de Be Sene"

simli Kitab Hakknda Asker Tarih
Encmeni'nin Aklamalar
General Liman von Sanders'in hatrat. Dnya Sava tarihi

mizin bir zeti demek olduu iin faydaldr. Ancak eserde baz
esaslara ve teferruata ait baz yanllk ve hatalar gze arpmak
tadr. Bundan baka savatan nce ve sava srasmdaki Trk-
Alman ortak almasna ait anlattklarnda, eski Osmanl marea
linin hi olmazsa kesin bir tarafszlk takip etmesi arzu olunurdu.
Btn bunlar birer birer inceleyip amaya kalkmak yeni
den bir kitap yazmak demektir. Bu sebeple Encmen, eseri oku
yacak kiileri yanl anlamalara sevkedebilecek baz noktalan
aklamakla yetinmitir.
Akla Kavuturulmas Gereken Maddeler

1- Alm an A skeri H eyeti M eselesi:
Lim an von Sanders'in Trkiye'ye gelmesine sebep olan du
rum u ekilde zetlenebilir:
Balkan Sava felaketinden sonra, her naslsa bir Alman As
ker Heyeti'nin gelip bizi slah etmesinden baka are olmad
fikri olumutu. teden beri Alman subaylan, eitmen ve dan
man olarak bulunmular ve orduyu varlklarndan az ok fayda-
landrmlard. Gollets, Eimhoff, Dettfort, Havvsheld, Ober ve
benzeri kiilerin faaliyetleri retim sahasna gemedii ve eitim
ve retim hususundaki etkileri rencilerine mnhasr kald,
gerek bu rencilerin ve gerek Almanya'ya tahsilini tamamlamak
iin gnderilerek geri dnen subaylar vastasyla ordunun mo
dem ihtiyalar ile uyumlu ekilde yetimesi uzun zaman alaca

kabul edildiinden; eitim, retim, tekilat ve hazrlk noktala
rnda seri bir ilerleme kaydetmenin ancak Alman reticilerinin
ayn zamanda orduda ve Genelkurmay'da fiilen i bana geme
leri ve bir Alman Askeri Heyeti'nin kontrol altnda bulunmalar
artyla mmkn olaca Alman ataemiliteri tarafndan ileriye
srlyordu. yle dnlyordu ki; bize gelecek olan Alman
subaylar retmenlik ve mavirliklerde kullanlacaklar yerde,
Genelkurmay'da ube mdrl, kurmay bakanl, kolordu,
tmen ve alay kumandanlklarnda istihdam edilecek olurlarsa
neticesiz teklifler ve uzun raporlar yznden vakit kayb yerine
fiilen i grlerek orduya daha seri ve emin bir ilerleme salaya
bileceklerdi. Bu dnce ile Alman Askeri Heyetine byk mit
lerle baklyordu. Bundan dolay heyetin btn icraat ve istekleri
nin her yerde memnuniyetle kabul edilmesi ok tabiiydi. Bu se
beple Liman von Sanders'in, eserinde kendisinin orada burada
uradn farz ve zannettii mukavemetler, gerekte ilerlemeye
ok ak ve hevesli olan Osmanl askeri heyetince zorluk karmak
iin kasten yaplm olmaktan ok uzaktr.
nsan, hayvan, askeri malzeme ve arazice byk zayiatla so
nulanan iki savatan (Trablusgarp ve Balkan) sonra devletin
elinde kalan birlikler ve askeri kurumlar dkn, knk-dkk bir
haldeydi. Askerin elbise, ayakkab ve tehizat ok noksan olduk
tan baka cephelerden dnen birliklerin nemli bir ksm yeni
uygulanan tekilat ve strateji sebebiyle garnizonlarna bile henz
tamamen yerleememilerdi. te bu karklk zamannda idi ki;
Liman von Sanders ve beraberindekiler bizi kolumuzdan tutup
kaldrmak dncesiyle iyi niyetle arlmlar ve yine iyi niyetle
karlanmlard. Bundan dolay eserin birok blmnde bahset
tii zorluk ve engellemeler ksmen doru olsa da bunlar da ancak
istemeden yaplm ve doal hllerden ibaret olabilirdi. nk
balangta, Alman Heyetine bilerek zorluk karmay gerektire
cek bir sebep dnlemezdi. Byle bir dnce sonradan ortaya
ktysa bunu da maalesef sadece kendileri ortaya kardlar.
Liman von Sanders, lkemizde bir bar ve drt sava senesi
bulundu. Gerek kendinin ve gerek Alman maiyetinin yapp ettik
leri de bilinmektedir. Karanlkta kalan noktalan da imdi bu ki

taptan takip edebiliriz. Eer Liman von Sanders ve asker heyeti
baard damadysa bu, bizden grdkleri mukavemet ve zorluk
tan ok; ihtiyacmz olan durumu iyi niyetle inceleyerek slahna
almamalarndan ileri gelmitir. te asl bu hlisne olmayan
hareket tarz yzndendir ki; Islah Heyeti, bizde ne bar vakti ve
ne de sava esnasnda istenilen lde baarh olamad.
Balkan Savandan sonra ordumuzda en esasl icraat yeni

tekilatmz olmutu. Memleketimiz, rediflerin ilgas, seri ve emin
bir seferberlik, toplanmaya msait mntka ve ordu merkezleri
kurmak gibi genel hatlardan ve daha baz nemli teknik tertibat
tan ibaret olan bu ok mhim ve Dnya Sava'nda kymetini
gsteren tekilat, Mareal Ahmed zzet Paa Hazretleriyle, Bal
kan Sava derslerinden istifade etmi olan kurmay subaylarna
borludur. Alman Asker Heyeti memleketimize geldii zaman
bu ah eseri hazr bulmulardr. Bahsi geen tekilat ile ayn za
manda seferberliimizin esaslan daha basit bir ekilde kurulmu
olduundan, Almanlann nezareti altnda 1914 senesi iin yazlm
olan geici seferberlik talimat orduya bsbtn yeni eyler
sylemiyordu.
Ordunun seferberlik hazrlklarna gelince, bu husus hatta

daha savatan nce tamamen OsmanlIlardan oluan kolordu ve
tmenlerin kurmay heyetleri tarafndan (yalnz stanbul'daki 1 .
Kolordu nun kurmay bakan Alman'd) hazrlanarak icra edilmi
ve bu yaplrken de Balkan Harbi'nde grlen nemli hatalar d-
zeltilebilmiti. Bunu sylemekle Liman von Sanders ve heyetinin
bizdeki hizmetlerini inkr etmek istemiyoruz. Aksine, Heyet'in
bilhassa Harbiye Nezaretimizin modem ihtiyalar ile uyumlu bir
ekilde reforme edilmesi, Genelkurmay Bakanh'na asl ve yce
vazifelerinin iade edilmesi imknn temin etmesi, 1. Kolordumu
za mensup eitli birliklerin ciddi bir ekilde talim ve terbiyesi,
mevcut olan at okullan ve dier talim kuramlarnn tanzim ve
idaresi, sava srasnda tayyare birlikleri ve dier teknik tekilat
larla ordumuza kymetli yardmlar yaptklar ve zellikle Alman
ya ile balantnn kesik olduu srada bizdeki silah ve mhimmat

fabrikalarnn slah vs. gibi mhim iler, memleketimizde k
ranla anlmaktadr.
2- Trkiye'nin Dnya Sava'nda Yapm Olduu Hizmetle
rin Takdir Edilmesi Meselesi:
General Ludendorff, hatratnda Osmanl milletinin vasflar
n kk gryor ve Avusturya-Macaristan Devleti ile beraber
Osmanl Devleti'ni cenazeye benzetiyor. Bu zatn Osmanl ordusu
iin de iyi eyler dnd sylenemez, hatta ordunun ara sra
kazanm olduu baarlarn srf Alman general ve amirallerinin
sayesinde olduunu bile sylemektedir. Liman von Sanders de
ayn fikirdedir. Yalnz, Sina cephesi ve 8 . Kolordu eski komutan
Baron von Kress, Osmanl millet ve ordusunun bu byk savata
mttefiklerine yapm olduu hizmeti hi olmazsa dmanlar
mz kadar takdir ve beyan etmekle hakkn teslim etmektedir.
Sonradan "Asya Muharipleri Cemiyeti'nin yayn organ olan bir
dergide rastladmz yazlarnda yle diyor:
'Trkiye'nin Dnya Sava'nda gsterdii kudret, gerek genel

durum ve gerek birliklerin ferdi kabiliyetleri itibanyla deerlendiri
lirken, arkasnda kaybedilmi savala bir ihtilal bulunduu unu
tulmamaldr. Trkiyenin bahsedilen bu savalarda subay, er ve sa
va malzemesi asndan ar kayplara urad ve ciddi bir al
maya ramen btn bu olaylarn sebep olduu zararlar telfi iin
yeterli bir zamana sahip olmad da gzden uzak tutulmamas ge
rekir. Trkiye, Dnya Sava'na girdii zaman hzineleri bo, ordu
birliklerinin byk ksmnn kyafeti noksan, silah ve tehizat yp
ranm, mhimmat yetersiz, erzak ambarlarnn durumu kt ve
subay kadrosunun en kymetlileri Balkan Sava'nda mahvolmu bir
halde bulunuyordu. Sava srasnda ise tecrbeli ve en iyi bir ekilde
yetitirilmi, sorumluluu severek stlenmeye hevesli, grev bilinci
yerinde subaylara olan ihtiya ve bu konudaki eksiklik kolayca gi
derilecek gibi deildi. Btn bu gerekleri gz nnde bulundurur
sak, Trkiye'nin her eye ramen ve bilhassa Dnya Sava'nda ifa
ettii hizmetlere hayret edip takdir etmekten kendimizi alamayz."
Gerekten de Balkan Savandan sonra yeniden dzenlenip

slahna balanm olan yeni Osmanl ordusu mkemmel bir sa
va aleti olmak iin nispeten uzunca bir bar dnemi ve eitim
devresine muhtat. Bunun byle olduunu herkesten iyi Alman
Askeri Heyeti'nin bilmesi lzmd. Dnya tarihinde asrlardan
beri galip veya malup saysz savalarla ypranm hibir millet,
Dnya Sava'nda OsmanlIlarn yaptndan fazla fedakrlk ve
kahramanlk gsteremezdi. Yorgun ve fakir Osmanl milletinin ve
ounluu eitimsiz, donanmsz, kymet ve silah bakmndan
dmanlarndan zayf bir durumda olan Osmanl ordusunun
Dnya Sava esnasnda pek ok cephede gayet stn dman
kuvvetlerine kar gsterdii olaanst direncin askeri tarihte
benzeri azdr. Osmanl ordusunun bu dehetli savata gsterdii
kahramanlklar saysz olaylar anlatarak aklamak isterdik. Fa
kat bata da sylediimiz gibi bu maksat iin byk bir kitap
yazmak niyetinde deiliz. Bunun iin yalnz aadaki birka delil
kaydedilmekle yetinildi:
a) Osmanl Devleti her trl imknszla ve paraszla ra
men, Dnya Sava srasnda 150.000 insandan oluan bar za
manndaki ordusuna seferberlikten itibaren 2.700.000 ikmal eri
ilave ederek toplam 2.850.000 neferi silah altna almtr.
b) Silah altna alman bu 2.850.000 nefer mevcudundan ehid,
yaral veya hastalktan vefat edenlerle; kayplarn ve savan se
bep olduu musibetlerden ileri gelen dier zayiatn ilavesiyle
yukardaki toplam birka misli artacaktr. Sava zayiatmz vefat
ve mall olarak bir milyona ular ki, sadece bu zayiat yeknu, bu
savata bizim nasl bir fedakrlk azmiyle hareket ettiimizi ispata
yeterlidir.
c) Osmanllar, 2.850.000 insan seferber etmekle btn sava
boyunca eitli cephelerde her halde bir-iki misli dman kuvve
tini zerine ekerek bunlar Avrupa cephelerinden uzak tutmu
tur. Bu iddiay salamlatracak ok ak misaller, btn cephele
rimiz iin kolaylkla bulunabilir.
d) Osmanl millet ve ordusunun Dnya Sava'nda gerei ka

dar faaliyette bulunmad ve kendini gsteremediinden de bah
sediliyor. Geirdii felketli harplere ve ihtilallere ramen Trki
yenin, iende ve danda parasz, trensiz, fabrikasz ve yolsuz bir
ekilde btn Dnya Sava boyunca harbe devam edebilmi ol
mas, Trkiye'nin faaliyeti ve savaa katkda bulunmasndan ba
ka neye dellet eder?
nsaf sahibi ve deer bilir bir dmanmz olan Kutlam-
are'de ngiliz ordusunun Komutan Tavsend "Irak S eferi"* ismin
deki son eserinde yle diyor:
"Avrupa'da hibir asker yoktur ki -bu ifademin altn iziyo

rum- savunmada Trk askeriyle mukayese edilebilsin. Almanlarn
savunmada gayet iyi olduklar kabul edilebilir. Fakat siperlerde bu
lunduu zaman onlar Trklerle mukayese edilemez. Buna bir rnek
olarak Gelibolu Savalarn gsterebilirim. Orada bizim gemi atele
rimizle birok zayiata urayan birlikler eer Alman olsayd, yerle
rinde kalamazlar ve derhal Trklerle deitirilirlerdi. Hlbuki Trk-
ler btn muharebe boyunca yerlerinde kaldlar".
Irak cephesi gibi nispeten snk bir savunma iin bu vgy

lyk gren Tavsend'in, anakkale'yi savunan askerler iin bu
nun birka mislini esirgemeyeceine phe edilmemelidir.
e) Dnya Sava srasnda Osmanllar sadece sava meydan-
lannda kendilerini gstermekle kalmayp hayat fonksiyonlarn
imarat, inaat ve tesisat sahalarnda da fazlasyla ispat etmiler
dir. Biz burada buna dair bir fikir vermek iin yalnz Suriye, Filis
tin ve Sina'da yani Anadolu'dan en uzak olan blgelerde ok ye
tersiz imknlarla yaplan eyleri kaydetmekle yetineceiz.
General Tavvsend'in "Irak Seferi" adl eseri Yeditepe Yaynevi tarafndan hazr-
lanmaktadr. (h.n.)
Uzunluu
Demiryolu Hatlan
(km.)
Hicaz Demiryolu Hatt'nn son noktas olan
1 Sele'den itibaren Tulkerem-Remle-Seb'-
- 264
Safir-Avce-Bierin demiryolu hatt
2- Gazze demiryolu hatt 39
3- Deyr-i Astid-Havc demiryolu hatt 13
4r Tulkerem-Kefd-i Kara ubesi hatt 26
5- Gazze-Mee Orman hatt 30
6 - Baalbek-Selika hatt 15
7- Baz dekovil hatlan 20
Toplam 407
Uzunluu 1
tki sene iinde yeni alan ose yollar
(km)
Rayak-am-Kuneytara-Cisr-i Benat- Yakup-
1 - T aberiye-Nasra-Kuds-Seb'-Hafirlavce- 570
Bierin-Birinci Habra byk anayolu
Rayak-Haceye-Raya-Cauna anayolu (yalnz
2- 40 km'si Rayak-Saabn ksm, ose haline 10 0
konabilmitir)
3- Eriha-Amman anayolu 78
4- Dera-Erbid-Cisrlmecami' anayolu 70
5- Halep-Katma-Mamure anayolu 174
6 - Glek Boaz-Pozant anayolu 71
7- Latarun-Harar-Cevlis anayolu 37
ki Sene iinde Toplam 1 .1 0 0
ite ina edilen bu eserler, Osmanl milletinin yalnz bir mu

harebe cephesinde gsterdii faaliyeti gsterir.
Ayn adan bakarak Irak, ran ve Kafkas cephelerine gz ata
cak olursak Osmanl ordularmm buralarda senelerce harp kudre
tini gstermi olmalar hayretle karlanr. Ruslar bar devresinde
geni demiryolu hatlarn Sarkama kadar indirmi ve sava
zamannda bir sahra demiryolu hatt iin gerekli btn malzeme
ve projeleri burada hazrlamtlar. Buna karlk Erzurum; Trab

zon'dan yani sahilden 260 km., Ulukla'dan yani en yakn demir
yolu istasyonundan 800 km. uzakta bulunuyordu. Karadeniz'e
tamamen ve srekli olarak hkim olamadmz iin Erzurum
cephesinde bulunan 3. Ordu'nun batan beri her trl ihtiyac ite
bu 800 km'lik yolu amak mecburiyetindeydi. Ruslar ise ileriye
doru ilerledikleri lde sahra demiryolu hattn da ilerletiyor
lard. Buna karlk biz ok uzun bir kara menzil hatt zerinde
araba, at hatta kyl kadnlarmzn srtnda mhimmat, erzak ve
malzeme naklettik. te sava drt sene ancak bu ekilde srd
rebildik.
Irak'taki ordumuzun gerisinde en yakn demiryolu noktas
olan Reslayn ve daha sonraki Nusaybin'den Musul'a 200 ksur
kilometrelik bir karayolu ve buradan Badat'a 350 km'lik mesafe
de, ilkel bir vasta olan kelekle salanan nehir yolu balants var
d. Bundan daha kts birliklerimiz savan balarnda Badat'n
450 km. gneyinde yani en sonuncu demiryolu istasyonundan
1090 km. mesafede savamlar ve Badat' ancak 1917'de yani
savan balamasndan iki sene sonra terk etmilerdi.
Buna kar Ingilizler, Hindistan'dan ve ngiltere'den Basra'ya
ve buradan harp cephesine kadar mkemmel bir vapur nakliya
tndan baka daima ordu ile beraber yava yava ilerleyen bir de
demiryolu hattna sahiptiler.
te byle son derece uygunsuz artlar altnda harbe bir defa
girdikten sonra, genel hedefleri yakalamak noktasnda mttefik
lerine kar Trkiye kadar sadakat ve fedakrlk gstermi ikinci
bir milletin gsterilmesi zordur.
Almanya ve Avusturya'dan bize yaplan fiili yardmlar o
unlukla bahis konusu oluyor. Gerek olan udur ki; her iki mem
leketten bize gelmi olan topu, uak, telgraf, telefon ve dier
asker snflara mensup yardmc birliklerle piyade snfnn top
lam ancak 10 bin kiiye ular. Hlbuki biz bu saynn belki 15
mislini lke dndaki mttefik cephelerine gndermitik. Bulgar-
lar, D nya Sava srasnda alnacak her yeni karardan nce pa

zarlk m asasna otururlard. Biz ise daha talepte bulunulm adan
yard m a hazr olduum uzu bildirm eyi mertlik zannediyorduk.
te bu g n sadakat v e fedakrlklarm zn mkfat olarak el

d e ettiim iz tek ey, sonsuz zayiattan sonra snrsz bir kadir ky
m et bilm ezlik!..
anakkale
1- Kitabn 71. ve daha sonraki sayfalarnda Mttefik donan
masnn Marmara'ya girmesi ihtimaline kar alman tedbirlerden
bahsedilirken; "te bundan dolaydr ki; anakkale'nin tehdidi sebe
biyle stanbul'daki askeri makamlarda bir endienin ortaya kt du
yumunun doru olmadn ve gereken btn tedbirlerin alndn
Alman Genel Karargh 'nm bu konuya ait sorusuna kar daha 27 Ara
lk 1914'te telgrafla bildirmekte gayet haklydm" blm aklanma
ya muhtatr. nk o tarihte Alman komutan ve subaylarndan
nemli bir ksmnn ve General Bronsart'n, Enver Paa ile birlikte
Kafkas cephesine gitmesi sebebiyle Genel Karargh taki Almanla
rn ve daha dorusu btn Genel Kararghn fiilen ve vekleten
bakan olarak kalm olan Thauvenay hi de bu fikirde deildi.
Bu zat, Mttefik filosu anakkale'yi gemeye kalktnda, zor
lanmadan muvaffak olacaklarn ve anakkale'de ilk top patladk
tan alt saat sonra filonun stanbul nne gelebileceini ve artk
ne devletin merkezi olan stanbul'dan ve ne de Trakyadan hayr
kalmayacan peinen kabul etmi ve bu fikir ve esasa dayanarak
stanbul'daki makamlar endie ve heyecan iinde brakacak acil
tedbirler aldrmt.
Bu mnasebetle unu da syleyelim ki Liman von Sanders,
anakkale Boaz'nn geilmesi ihtimaline kar ngiliz donanma
s iin Marmara adalarnn bir hareket ss olarak kullanlmalar
n engellemek maksadyla bu adalarn bir Osmanl piyade tmeni
ile igalini tasarlayarak bunu 1. Ordu komutan sfatyla, o zaman
skdar-Kartal mntkasnda bulunan 5. Kolordu'ya emretmiti.
.398 Trkiye'de Be Sene
Gerek kolordu ve gerek stanbul'daki Almanlarn byk bir ks

m, fayda salayaca pheli olan byle bir tedbirin aleyhinde
olmakla beraber Liman von Sanders dnce ve maksadnda srar
etmi ve hatta anakkale Boaz'nda Mesudiye sava gemisinin
bir denizalt tarafndan torpillenmesi zerine Kartal ve civarnda
ki 14. Tmen iki- saat iinde Adalara naklettirilmiti. Alnan
btn bu tedbirler Mttefik donanmasnn anakkale'den geme
si ihtimalinin Mareal'de daha batan beri dourduu asabiyeti
gsterir.
2- 78. sayfada: 18 Mart'ta Mttefik filosunun Boaz' gemek
ieebbsnden bahsederken bu konuda Albay Wehrle'nin rapo
runa dayanlmasnn sebebi anlalmyor. Bu zat Boaz'da vazife
sini az ok yerine getirmi bir topu alay komutanndan baka bir
ey deildi. Bu sebeple bahsi geen deniz muharebesinin izah ve
aratrlmas iin, oradaki btn kuvvetlere komuta eden Boaz
Komutanlnn raporlarnn kaynak olarak kabul edilmesi daha
uygun olurdu.
3- 81. sayfada: % Gelir gelmez yapacak pek ok ii karmzda bul
duk. tinkU birliklerin yayl tarz ile sahillerin nemli ksmnn kontrol
altnda bulundurulmas usulnn tamamen deitirilmesi gerekiyordu "
diyor ve sonraki sayfalarda bunlar aklyor. Okuyucular, Liman
von Sanders'in bulduuyla yapt arasndaki stratejik tertibattaki
farklar bilmek ve dmann gerek harektna hangisinin daha
fazla uygun geleceini mukayese ve mnakaa etmek isteyecekle
rinden aadaki ayrntl bilgilen veriyoruz:
Liman von Sanders Gelibolu Yarmadas'na gelmeden nce
buradaki kuvvetler genel olarak aadaki gibi datlmt:
3. Kolordu: Boaz'm muhafazasna memur olup dorudan
doruya Bakomutanla balyd.
Kolordu Karargh: Gelibolu'da,
7. Tmen: Karargh Gelibolu'da olup; Gelibolu, Bolayr,
Yeniky, Fndkl blgesinde,
9. Tmen: Karargh anakkale'de olup; alt taburu,

Anafartalardan Seddlbahir'e kadar Gelibolu Yanmadas'nda ve
sahil muhafazasnda; dier alt taburu da (tmenin emrinde 4
alay yani 12 tabur vard) Boaz'm Anadolu sahil ksmnn muha
fazasnda,
19. Tmen: Karargh Maydos'ta olup; tmenin tamam bu
rada ve Sarafim iftlii'nde toplu haldeydi.
Bunlardan baka 7. Tmen ile 9. Tmen arasndaki sahil mn
tkasnda Gelibolu ve Bursa Jandarma Taburlan ve Anadolu sahi
linde de Beyolu ve anakkale Jandarma Alaylar bulunuyordu.
3. Kolordu dnda Genel Karargh emrinde olan birlikler:
5. Tmen: Bolayr berzahnn kuzeyinde, karargh Yeniky
olup birlikleri Yeniky, Bayrami, Yerlihat, Kurueme ve Karaa
l blgesinde,
11. Tmen: Karargh ve tmenin ounluu Ezine'de ve bir
alay anakkale'de.
Boaz'n "Mevki-i Mstahkem Komutan" adyla ayrca bir de
komutan olup ne 3. Kolordu komutan Mevki-i Mstahkem Ko
mutanlna ne de Mevki-i Mstahkem komutan 3. Kolordu Ko
mutanlna balyd. nk her ikisi ayr ayr olarak Bakomu
tanla balyd. Boaz'daki deniz vastalar ve tertibatnn ayrca
bir komutan vard ki (bu zat Almand) bu da Bakomutanla
balyd.
Mttefik donanma kuvvetlerinin, nce anakkale Boaz'na
hcum ederek Boaz' zapt ile stanbul'u ele geirmek ve bunun
neticesinde Karadeniz yolunu amak maksad anlalnca anak
kale Boaz'nda daha ciddi tertibat alnmas gerekmiti. stanbul'
da bulunan ve bin trl ii olan Bakomutanln, bir taarruz ol
duunda stanbul'dan anakkale Boaz'nn iki tarafnda bulu
nan birbirinden bamsz bunca birlik ve tekilat idare etmesi
mmkn deildi.
Bunun zerine Liman von Sanders'in komutas altnda 5. Or

du kurularak Boaz'n gerek Rumeli ve gerek Anadolu tarafnda
bulunan btn birliklerle 5. Tmen bu ordunun emri altna veril
di ve anakkale Boaz'nn karadan muhafaza ve mdafaasyla
grevlendirildi. Boaz'n; yani Mstahkem Mevki Komutanl ile
Boaz'n denizden savunulmasyla grevli komutanln ve bun
larn dorudan doruya emri altndaki tekilat ve birlikler ise 5.,
Ordu'nun komuta ve nfuz blgesi dnda braklmt.
Liman Paa 5. Ordu'nun komuta sahasna gelip Boaz'n mu
kadderatn eline almadan nce Boaz'm mdafaas hususunda
gerek 3. Kolordu ve gerek anakkale Boaz Mstahkem Mevki
Komutanlklarnda geerli olan ve alnan savunma tedbirlerinin
esas uydu:
"Dman karaya kartmamak iin sahilde kuvvetli bir g
zetleme ebekesi kurmak ve ihtiyatlar muhtemel bir karmann
en ok beklendii yerlerin yaknnda bulundurmak."
Karaya kmaya bir defa muvaffak olan dmann daha geri
lerdeki ihtiyatlarla denize dklmesine imkn ve kuvvetimizin
yeterli gelmeyeceine muhakkak gzyle baklyordu.
Liman Paa'nn blgeye gelmesinden nce dmann karma
yapabilecei muhtemel karma noktalar hakknda tabi olarak
birbirinden farkl fikir ve grler vard. Fakat ileri srlen muh
temel karma noktalarndan en tehlikelisi olarak Seddlbahir'le
beraber ayn zamanda Kabatepe civarna yaplacak olan gsteri
liyordu. nk dman buradan en kestirme bir ekilde Anadolu
yakasna hkim olan Boaz'm Rumeli sahiline ulaarak Boaz'm
en mhim tabyalarnn bulunduu Kilitbahir'i ele geirebilirdi.
Bunlardan baka Saros Krfezi sahilleriyle Anadolu yakasnda ve
hatta Beigeler'de bir karma ihtimali gzden uzak tutulmuyor
du.
Liman von Sanders geldikten sonra, kitabnda da ayrntl o-
larak anlatt zere dmann karaya kmasna mani olmaya
ynelik tertibat almak yerine karaya kan dmana hcum ede
rek onu denize dkmek tarzm tercih etti. Bundan dolay sahilleri
gzetleme tertibat mmkn olduu kadar zayf brakld ve ihti

yatlar daha gerilerde tutuldu. Bundan baka yapt dzenleme
de, aada grlecei zere birlikleri blgede yerletirme ekline
bakldnda; en fazla Anadolu yakasna nem verdii, yani
karmay en ok buradan hatta Beigeler'den bekledii ve bundan
sonra Saros ile yarmadann gney ksmndan dmann karma
yapmasn bekledii grlr.
5. Ordu'nun karmadan bir gn nce yani 24 Nisan 1915 ak
am anakkale Boaz'nm d sahillerinin karadan savunulmas
iin yerletirilen birlikleri yleydi:
5. Ordu Karargh: Gelibolu'da.
Svari Tugay: Karapnar-Mahmutky civarnda. leri mf
rezeleri tnz dousuyla Eksamil'de (2 alay = 8 blk ve bir batar
ya).
5. Piyade Tmeni: Yeniky civarnda.
7. Piyade Tmeni: Bolayr-Gelibolu-Deliyani Liman mnt
kasnda.
3. Kolordu Karargh: Gelibolu'da.
9. Tmen: Karargh Maydos'ta olup be taburu ile Maydos-
Sarafim iftliinde ve geri kalan drt taburuyla Arbumu'nun
kuzeyinde Aldere'den Seddlbahir'e kadar.
19. Tmen: Bigal civarnda sekiz tabur drt bataryasyla top
lu halde olup yalnz bir taburu Aldere'den Ece Liman'nn do
usundaki Foa Liman'na kadarki mntkadayd. Bu tmen do
rudan doruya 5. Ordu'ya balyd.
Gelibolu Jandarma Taburu: 7. Tmen ile 19. Tmen'in
Anafartalar'daki taburunun arasndaki sahil mntkasndayd ve
dorudan doruya 3. Kolordu emrindeydi.
15. Kolordu Karargh: Anadolu yakasnda Kalvert iftli-
i'nde.
3. Tmen: Hamidiye-Tevfikiye-Kumkale-Yeniky-Beige
Bumu-Kalabakl mntkasnda.
11. Tmen: Pnarba-Ovack-Byk Beige-Geyikli-
Hamidiye mntkasnda.
15. Kolordu mntkasna daha fazla nem verildiinden, yani
dman karmas en ok bu taraftan beklendiinden bu kolor
dunun komutanlna Alman Albay Weber Paa, kolordunun
kurmay bakanlna Almanya'da Binba Osmanl'da Yarbay
Thauvenay Bey ve 3. Tmen komutanlna da yine Alman Yar
bay, Osmanl Albay Nicolai Bey tayin edilmiti16.
25 Nisan sabah karmaya balayan dman, bizi ite bu va
ziyette bulmu ve kararlatrm olduu btn karma noktala
rnda karaya kmaya muvaffak olmutu. Ordu birliklerinin bu
yerleimi incelenecek olursa grlr ki; en ok korkulan yerlerin
her birinde yani Bolayr berzah ile Saros blgesinde, Gelibolu
Yanmadas'nn gney ksmnda ve Anadolu yakasnda ikier
tmen toplanm ve bunlarn byk ksm ile ihtiyatlar muhte
mel karma noktalarndan bir hayli uzakta tutulmutu. Gerekte
ise dman yarmadann gney ksmyla Anadolu yakasna ihra
yapt ve Saros'ta sadece gsterite bulundu.
4- 95. sayfa: "Karaya kan birlikleri denize dkmek iin denenecek
tek are olarak gece taarruzu kalyordu. Bu deneme de 5. Ordu'nun emir
ve tertibi ile Albay von Sodenstem tarafndan gece devam etmek
zere yerine getirildi. Bu srada stanbul dan peyderpey gelmeye bala
yan takviye kuvvetleri de bu harekta katld. Her taarruz da karan
lkta baaryla neticelendi. Hatta birinde Seddlbahir kynn yanma
kadar yaklald. Fakat arzu edilen gayeye ulalamad. nk her defa
snda gn aarmasyla balayan yok edici bir gemi atei, Trk birlikleri
ni eski mevzilerine ekilmeye mecbur brakyordu. "
16 I- Dnya Sava ndan nce Almanya'dan Trkiyeye gelen Islah Heyeti'ne mensup
Alnan subaylar, szlemesi gerei Osmanl ordusunda, Alman ordusunda bulun
duktan rtbenin bir st rtbesi ile grev yaptlar. Bu itibarla Almanya'da Albay
olan Weber Osmanl ordusunda general yani paalk rtbesini tad. Almanya'da
Binba rtbesini tayan Thauvenay da yarbay oldu, (h.n)
Bahsedilen gece taarruzlar 1/2 ve 3/4 Mays tarihlerinde

olmak zere deil iki defa yaplm ve ikisi de Sodenstem tara
fndan ne yazk ki ok kt dzenlenmilerdi. stanbul'dan gelen
takviye birliklerinden kastettii de 15 Tmen'dir ki; Liman von
Sanders'in emri zerine ayann tozuyla ve daha sa solu grp
anlamadan gecenin karanlnda ve gelir gelmez harbe srlm
ve Trk komutan ve subaylarnn bu husustaki tavsiyeleri din
lenmemi ve neticede en iyi yetimi ve en iyi tehiz edilmi t
menlerimizden birisi olan bu mhim ve kuvvetli tmen hibir
baan kazanmakszn sadece bir gece iinde 4-5 bin kadar zayiat
vererek safd olmutur.
Daha sonra verilen ve dorusu da bu olan savunmada kal
mak kararnn alnmas da u ekilde olmutur: kinci taarruzdan
sonra Liman von Sanders Sodenstem'e ok kzm ve attan de
rek ayann incinmesini bahane ederek onu stanbul'a gnder
miti. Bunun zerine Seddlbahir mntkas komutanlna, Ana
dolu yakasndaki 15. Kolordu Komutan Weber Paa'y getirdi.
te ancak bu zat, bulunulan hl ve vaziyette taarruzu tekrar et
menin imknsz ve doru olmadn Liman Paa ya zorlukla ka
bul ettirebildi.
5- 99. sayfada: "Subaylar, sradan erler gibi daima ayn derecede
skin sinirlere sahip olamyorlard" ifadesi nasl bir zihniyetin r
ndr bilinmez. nk muhakeme yapabilen ve tecrbe sahibi
herkes bilir ki; erler, balarndaki subayn aynasdr. Subaylar
sknet ve serinkanllk iinde olmayan birliklerin erlerinde nasl
devaml bir sknet olduu iddia edilebilir?
6 - 1 0 1 . sayfada bahsi geen takviye birlikleri hakkndaki ifa
delerde hata vardr. Yarmadaya sra ile 12., 15., 16., ve 2. Tmen
ler gelmi; 4. Tmen ise ancak Haziran ay ortasndan sonra, 13.
Tmen de Temmuz'da ulamtr.
7-101. sayfada: 2. Tmen'in taarruzuna ait fikirler bu kadar
basit deildir. Liman Paa aslna mevcut birlik ve imknlarla
dmann denize dkiebilecei fikrinde srarlyd. Liman'm d
ncesine gre; 2. Ttimenin katlmyla nce Kuzey Grubu

(Anburnu mntkas) takviye edilerek buradaki dman denize
dklmeli, sonra da btn kuvvetler gneye yneltilerek
Seddlbahir de dmandan temizlenmeliydi. Fakat bereket versin
ki Kuzey Grubundaki deneme ile yetinildi ve Seddlbahir'de bir
taarruza kalklmad.
8 -102. sayfa: Muavenet-i Milliye Torpidosu'nun svarisi Os-
manl idi.
9-105. sayfa: 13 Temmuz taarruzunu yalnz Franszlar yap
m, Ingilizler ise sadece gsteri hareketiyle yetinmitir.
10-105. sayfalar: Mttefiklerin Gney Grubu'na kar yaptk
lar son taarruzdan (12-13 Temmuz taarruzu) sonra, ya bu harek
t takviye edip srdrmek ya da ekilip gitmekten baka areleri
kalmad anlalm ve birinci k kabul grmt. Ancak Mtte
fiklerin yeni bir teebbsnn yeri ve hedefi neresi olabilirdi? Bu
hususta ortaya atlan fikirler muhtelifti. Liman von Sanders, Mt
tefiklerin yapacaklar karmay en ok Yukar Saros blgesinden
bekliyordu. Bu sebepledir ki burada 6 ., 7. ve 12. Tmenlerle top
uya sahip Mstakil Svari Tugay'ndan oluan bir grubu 16.
Kolordu ad altnda hazr bulunduruyordu. Liman'n kitabnda 6 .
Tmenden bahsedilmiyorsa da gerekte burada mevcuttu. Kuzey
ve Gney Gruplan arasnda da bir karma yaplabilecei ihtimal
dhilinde bulunuyordu. Fakat buraya yaplacak karma daha
baka bir nemi haiz olabilirdi ve her iki grubun ihtiyatlar ile ok
abuk karlanrd. Liman Paa'nn en ok buradan endie ettii
hakkndaki ifadesiyle yanmadanm btn ihtiyatlarnn Saros'ta
toplanmas tedbiri birbiriyle elimektedir. 5. Ordu kurmay ba
kam da, Anafartalar karmasndan bir gn nce Saros Grubu
kurmay bakanna; yeni karmann en ok Saros'ta yaplmasnn
beklenmekte olduunu sylemitir.
11- 111. sayfa: 16. Kolordu'nun kolbas 7 Austos akam
muharebe mntkasna ulam ise de aslnda Saros civarnda ku
zeye doru byke bir sahada kademeli bir ekilde ikamet et
mekte olan tmenlerin byk ksm tabidir ki henz blgeye

ulaamamt. Bu durum o gn Saros Grubu Komutan Albay
Feyzi Bey tarafndan da biliniyordu. Bundan dolay Feyzi Bey,
Liman Paa ile leden sonra 2'de grt zaman kolordunun
tamamen gelmi olduunu sylememitir. Liman Paa da 7 Aus-
tos'ta bu grubun ne zaman toplanabileceini kestiremediinden,
mutlaka ertesi gn yani 8 Austos'ta taarruz yaplmasn da
balangta emretmemiti. Grup komutan, 8 Austos iin
tmenlerine sadece hazrlk emri vermiti. Fakat Liman Paa daha
sonra fikir deitirerek taarruzun 8 Austos'ta yaplmasn istedi.
Tmen komutanlar cebri bir yry sebebiyle yorgun ve son
birlikleri henz gelmi bir askerle o gn leden sonra byle bir
taarruzun baaryla yerine getirilmesinin mmkn olamayacan
sylediler. Kolordu komutan da bu teklifi kabul ederek Liman
Paa'ya bildirdi. te bu mesele Feyzi Bey'le Liman Paa arasnda
bir yanl anlamaya sebep olduundan 8 Austos gecesi 10'da
Feyzi Bey'in emir ve komutay Mustafa Kemal Bey'e brakt
ordudan bildirildi ve taarruz da Feyzi Bey'in dzenledii ekilde
ertesi gn dinlenmi ve 8 . Tmen ile takviye edilmi olan birlik
lerle yapld ve bize gre isabetli de oldu.
12-125. sayfa: Liman Paa dmann tahliye edildii gece, er
tesi gn yeni bir karma yapmak ihtimalinden bahsederek hazr
bulunulmasn genelge ile bildirmiti. Bu sebeple son dakikaya
kadar tahliyeden haberdar bulunmuyordu.
13- Dmann Anafartalardan tahliye harektn gayet ustaca
hazrlayp icra ettiine phe yoktur. Bizim bunu daha nceden
kefedip edemeyeceimiz meselesine gelince; byle bir ey her
halde son derece gt. Ancak kar taraftan gelecek bir duyum
veya dman askerinden birinin ihanetiyle renilebilirdi. nk
her trl harekt ve nakliyat; karada yeraltnda, denizde de gece
leyin yaplyordu. Mttefikler ta denize kadar mkemmel ve de
rin, st kapal yollara sahiptiler.
Filistin, Suriye ve Bat Arabistan Cepheleri

1- 223. Rayfada yazl; "1917 senesinde btn engel ve zorluklara
ramen bu kadar ok birliin Anadolu demiryolu hatt ile Suriye'ye
naklinin mmkn olmas artc olmakla beraber takdire deerdi. Hl
buki sonraki 1918 senesi Mart ay bandan Sonbaharna kadar stan
bul 'dan cepheye tam olarak bir tmen bile naklolunamamtr."
Bu ifadede iki nokta dikkat ekicidir. Biri, demiryolunun 1917
senesindeki hslatn Liman'n hayret edilecek bir derecede gr-
mesi; kincisi de 1918 senesi hslatnda bir azalma ortaya kma
sdr. Hlbuki demiryolunun 1917 senesinde hslat nceki sene
lere gre fazla deildi. Fakat Falkenhayn Trkiye'ye gelerek Yld
rm Ordular'mn komutasn ele aldktan sonra en byk gayreti
ni demiryolu almalarna ayrmt. Nitekim ondan nce Cemal
Paa'nn 4. Ordu komutanl zamannda da yle yaplyordu.
Cemal Paa zamannda demiryolu en yksek kapasitede faaliyet
gstermi ve Falkenhayn devrinde de bu faaliyet srmt. Li
man von Sanders'in ifadesinden anlaldna gre bu konuda
kendinden nceki komutanlarn gsterdii faaliyeti kendisi gste
rememitir.
Falkenhayn zamannda Almanlar hattn kullanm kapasitesi
ni artrmak hususunda btn hatt stanbul'dan itibaren Alman
larla iletmeyi dnyorlard ve buna da muvaffak oldular. Hat
tn iletme kabiliyetinin dt tarih ite bundan itibaren balar
ve Liman'n yana yakla bahsettii 1918 senesinin az olan hslat
nn en mhim sebebi de bu yzdendir. Bugn elde bulunan her
devre ait btn nakliyat cedvelleri yalnz u gerei ispata yarar
ki, trenlerin sadece Osmanl memurlarnca idare edildikleri za
mana ait hslat daima en yksek olmu ve Almanlar bu ebekeye
el koyduklar gnden itibaren ve mdahalelerini geniletip yay
dklar oranda demiryollarnn hslat azalmtr.
2- 241. sayfa: "Sonbaharda Filistin Cephesi'nde Trk ordularnn
kendilerinden ok stn kuvvette olan dmana artk mukavemette bu
lunmadklar... yolundaki ifadeler dman komutan Allenby'nin
takdir dolu raporuyla bile zttr. Bu cmleden olarak raporun bu
konuyla ilgili baz blmleri yledir:
"Madde 13:18/19 Eyll gecesi 20. Kolordu Jittire-NabJus hatt

nn dousunda sa kanad ileri srd. 53. Tmen amiye vadisi'nin
ba tarafndaki havzaya inerek Cebi t ve Elmekabir'i zapt ve o civar
daki Ebu Mell denilen tepeden baka btn tepelen igal etti.
Dman burada inat bir direni gsterdi ve gs gse ya
plan muharebelerden sonra 400 esir verdi.
10. Tmen iki kol zerinden ilerleyerek Eyll'n 20. gn le
vakti sa kol, Farha'da yapt iddetli bir muharebeyi mteakip
Safit'e ulat ve dman tarafndan inatla savunulan skaka'ya yak
lat. Sol kol her ne kadar Ghars'a ulam idiyse de bu mevki id
detli bir muharebe sonucunda igal edilebilmiti."
"Madde 16: 3. Lahor Tmeniyle 7. Tmen dman tarafndan
iddetli ve tekilatl bir mukavemetle karlandlar. Bu mukavemet,
7. Tmen in Beyt-i Lide yaklamasyla iddetlendi. Dmann ma
nevi kuvvetinin kmldna delalet edecek hibir emare yoktu.
"Madde 20: Dman artlarnn inat mukavemetine ramen
geni bir cephe ile takip ediliyordu. 25 Eyll'de Amman bir taarruz
neticesinde zapt edildi."
3- 248. sayfa: 7. Ordu'nun teklifi zerine 9 ve 10 Mart 1918'de

iki gn devam eden muharebe iin 'Turmu Aya deil
"Telllazur Muharebesi" isimi kabul ve tamim edilmitir.
4- 248. sayfa*. Telllazur Tepesi be deil, yedi defa el dei
tirmi ve 9 Mart'ta da alt defa elden ele geerek en sonunda Trk-
lerin elinde kalmtr. Ertesi gn sabah tngilizler, bu tepenin 3
ve 5 km. kuzeybatsndaki iki tepeyi zapt ettiklerinden yan atei
ne maruz kalan Telllazur Tepesi mecburen Trkler tarafndan
tahliye olunmu ve bu sebeple mevziler 3 km. geriye alnmtr.
5- 249. sayfa: Gerekte 24. Tmen'in 9 Mart 1918'de yerine ko
ruyabilmesi salayan en nemli unsur, Albay Fahreddin Bey'in
komutasnda bulunan 26. Tmen olup bu tmen de 24. Tmen

kadar zayiat vermiti.
6 - 282. sayfadan 283. sayfaya kadar Suriye'nin dahil durumu
hakknda syledikleri: Btn bu grler dzeltilmeye muhtatr.

Liman von Sanders, Suriye'de bu konuda gr bildirecek veya
hut dnce ve incelemelerini delillendirebilecek derecede bir
tecrbe devresi geirememiti. Kendisinin Suriye ve Filistin'de
bulunduu snrl sre zarfnda ban kayacak vakti bile yoktu
ki koca bir eyaletin tarih ve siyas idaresi hakknda hkmler
verebilsin. Bunun iin bu hususta anlattklar kymete deer de
ildir.
7- 289. sayfa: *Cephedeki durum o hle gelmitir ki Alman birlik-
leri gelecekteki btn harektlarm belkemiini oluturuyor."
Btn Filistin Cephesi'nde bulunan ve Alman birlikleri ek
linde abartlan askerler yalnz be taburdan ibaretti: 701., 702.,
703. Taburlar, 11. Ava Taburu, 146. Alay 1. Taburu.
ncelikle; 701. Tabura yakn Trk birliklerinin says gz -
nne alndnda bu be tabur elbette belkemii olamaz. nk o
kadar byk bir vcudun bu kadar kk belkemii olmas da
tasavvur olunamaz.
kinci olarak; bir ava taburu iki misli saylarak st ste en
ok drder yz mevcutlu alt tabur olarak kabul edebileceimiz
Alman askerinin muharip ve muharip olmayan mevcudu toplam
2400 insan ederken Trk birliklerinin bu tarihteki mevcudu yalnz
cephedeki tfek says 20 bin olmak zere toplam 50 bin nefere
ulatna gre, bu birka taburun phesiz kendilerine atfolunan
o kadar mhim ileri baarm olamayacaklar aktr.
8 - 289. sayfa: 'Tr/r birlikleriyle hlen omuz omuza savamakta o-
lan Alman birliklerinin geri ekilmesinden doacak olan manev olum

suzluklar ok byk olacaktr. Bu durum karsnda asi Araplarn tak
nacaklar tutumun tesiri ise daha ardr. nk Alman subay ve birlik
lerinin Araplar zerinde byk etkisi vardr. "
Alman birlikleri denilen birka Alman taburunun, Filistin

cephesinde Trk askerinin manev kuvvetinin artmas veya ek
silmesinde hibir zaman belirleyici etkisi olmamtr. Birok birlik
bunlarn varlndan bile haberdar deildi. Aslnda savatan nce
ve savan balarnda Trk ordusunda Almanlara ve Alman as
kerlerine kar byk bir itimat ve hrmet beslenilmekte olduu
gerei inkr edilemez. Nitekim sava srasnda da havac ve ha
berleme birlikleri gibi baz Alman tekilatnn grd vazifenin
nemi cidden byk olmu ve bilhassa havaclar savan sonuna
kadar itibar ve kymetlerini muhafaza etmilerdi.
Alman Islah Heyeti subay ve askerlerinin Araplar zerindeki
mevki ve ehemmiyetlerine gelince; bu da balangta Trkler ze
rinde olduu gibi Araplar zerinde de bykt. Fakat bu tevec
ch gnden gne dm ve hatta am ricat srasnda yerli A-
raplann, Alman subay ve erlerine yapmadklar ktlk kalma
mt.
9- 291. sayfa: "Byle bir uygulama Filistin Cephesi 'nin ok ksa bir
zamanda dmesini douracak ve sonra da bunun siyas sonulan Al
manya'nn hesabna yazlacaktr. Ancak Trk birlderinin arkasnda
Alman asker kuvvetlerinin bulunmasyla ve Araplarn gelecekte kendi
leri iin yegne teminat olarak grdkleri blgedeki Alman varl saye
sinde siyas hrslar bastrlarak; Filistin'in nemli bir ksmn ve btn
Suriye'yi mttefikimiz olan Trklerin ellerinde tutmas mmkn ol
mutur. Bu durumun ortadan kaldrlmas hlinde artk Araplar iin
Ingiliz etkisine ve ngiliz parasma kar durmak imknsz olur. Komu
tam altndaki blgede bulunan ve buradaki durumu bilen her Alman
subay kaytsz artsz ayn fikir ve dncededir. "
Liman von Sandersin bu ifadesi ahs bir dnceye dayan
yorsa bu zatn zaten memleketimizde edindii fikirlerin ne kadar
esassz olduunu grp armamak elden gelmez. Yalnz unu
diyebiliriz ki; insafl olarak dnlrse, Filistin'de yksek komu
tann bir Trk elinde bulunduu mddete burada intizam ve
asayi hkm srerken, ne zaman ki Suriye ve Filistin'de komuta
bir Alman'a verildi burada sz ayaa dmeye balamtr.
10- 292. sayfa: "Burada bulunan Trk birlikleri cepheyi yalnz ba

na tutmaya muktedir deildir. .."
Haziran aynda Filistin cephesinde 108 Trk taburu yani yak
lak 40300 piyade eri vard, tngilizlerin tabur adedi buna yakn
ise de asker says itibaryla en az drt misliydi. nk Trk ta
burlar 200-250 mevcudunda iken ngiliz taburlar 700-1000 mev
cutluydu. Ingilizlerin svari kuvveti olarak stnlkleri ise do
kuz misliydi. Bununla beraber bu stnlk 1917 Sonbaharndan
beri devam ediyordu.
Birssebi-Gazze Meydan Muharebesi srasnda alman esirler
kendi subaylarnn "Bu muharebede bir Trke kar drt tngilizin
savaacam" sylemi olduklarn ifade etmilerdi. O zamandan
bu vakte kadar Filistin cephesi btn zorluklarna ramen tutula-
bilmi ve hem de bu, en mkl devrelerde Alman birlikleri ol
makszn yaplabilmiti. Bununla beraber son gnlerde sayca
aradaki byk fark dolaysyla cephe byk bir buhran iindeydi
ve tehlikenin bykl inkr edilemez derecedeydi. Fakat buna
kar yegne tedbir her halde Liman Paa'nn yapt gibi elde
bulunan btn kuvveti denizle Hicaz demiryolu hatt arasnda
dar bir eritte dizmek ve arlk merkezini eria civarnda bulun
durmak deildi.
Bunun gibi, ngilizlerin 8 . Ordu sa kanadna bir teebbs ni
yetleri nceden renilmi ve Ingilizlerin buraya nemli kuvvet
ler ydklar anlalmt. Fakat topraa lzumundan fazla bal
l gerektiren bir dar grllk, Filistin felaketinin en byk
sebeplerinden biri oldu.
11- 301. sayfada: "Alman birlikleri belirlenen saatte harekete gee
rek ..." diye balayarak 302. sayfadaki; "Alman birlikleri, taarruza
baladklar mevzilerin gerisine alnd" cmlesine kadar olan kat'i
taarruz safhasnn hikyesine gelince:
Gerek u ki; tamamen lzumsuz ve 7. Ordu Komutan Fevzi
Paa bata olmak zere orduda konuyla alakal herkes bu taarru
za karyd.
12- 315. sayfa: "Bizim sahil blgesinde daha byk bir taarruzu
beklememizin gerei ok akt. Fakat imdiye kadarki tecrbelerimize
gre, her ne kadar cephenin baz yerleri geriye atlacak olsa da yine bu
taarruza kar koyabileceimizi mit ediyordum. "
13- .320. sayfa: "Cephenin baz ksmlarndaki Trk askerlerinin
morallerinin daha o zaman iyi durumda olmadn, cephenin muhtelif
yerlerindeki Alman subaylarnn gnderdikleri raporlar gsteriyordu. "
Gerekte Liman Paa'nm sahilden bir dman taarruzu bek
lemedii belgeleriyle bilinmektedir. Hatta taarruzdan birka gn
nce, sahilden yaplacak bir taarruz hakknda saatine varncaya
kadar ayrntl bir haber alnd halde bu taarruzun Nablus yo
lundan ve zellikle eria Vadisi'nden yaplaca hakkmdaki fik
rinde srar etmi, buralarda bulundurduu kuvvetlerden bir tek
eri yerinden oynatmamt. 20 Haziran 1918 tarihli telgrafnda da
yazd zere bir taarruza kar cephenin tutulamayaca kanaa
tinde olduu halde burada "taarruza kar koyabilecei midinde
olduunu " sylemesi, biraz aada yazaca Eyll ay olaylarnn
anlatld blmde kendi sorumluluunu ortadan kaldrmak ve
"Trkler mukavemet etmediler" hkmn karabilmek iin yapl
m bir hazrlktan baka bir ey deildir.
Alman subaylarna muharebe olduktan sonra rapor yazdr
maktan maksat da ayn itham desteklemekten baka bir ey de
ildir. Liman Paa muharebeden nce cephenin yalnz yarlm
olan ksmndan deil, her noktasnda bulunan daha byk rtbeli
Alman subaylarndan rapor alabilirdi. ki temene muharebeden
sonra yazdrlm olan uyduruk raporlarn Osmanl ordusu
nun byk bir taarruzdan nceki ruh hli hakknda hkm vere
bilecek bir kymeti tamayacan Liman Paa dnmemi olsa
gerektir.
14- 320. sayfa: "Trkler artk savatan bkm ve nefret etmi du
rumdadr ..." "Bayrama kadar sava bitmezse, askerlerin firar edecekleri
veya dman tarafna snacaklar, artk savamak istemedikleri sk sk
bana da hissettiriliyor."
412 T rkiyeJ'de B e Sene
Osmanl askerinin sulh yaplmad takdirde ya tamamen fi

rar veyahut dmana iltica edecei hakknda mirlerine rapor
vermeye cesaret edebilmi olan gen Alman subay geree aykr
beyanatta bulunmutur. nk Osmanl onuru o kadar yksektir
ki, byle bir niyet olsa bile yabanc birisine aklanmazd. Bunun
la beraber bu husustaki raporlarn ne kadar aslsz olduunu Os-
manl askeri son derece zor bir ricat halindeyken ifa ettii muka
vemetiyle gstermi deil midir?
15- 321. sayfa: "llerin soyulmasna kar getirilen her trl. ya-
sak hibir ie yaramad."
Trk askerinin yce ruhu ve mertlii imdiye kadar asrlarca
savat btn dmanlarnca kabul edilmi, aka ve takdirle
yd edilmitir.
16- Liman von Sanders, 8 . Ordu'nun sa kanadnn yarlma
sndan sonraki olaylar sonuna kadar artk istedii gibi yazmtr.
Bunlarn byk bir ksmnn belgesi olmamasna ramen bilinen
gereklere gre bu anlattklarnn Alman ve Trkleri ilgilendiren
ynlerinin eletirilecek ve dzeltilecek o kadar ok yeri vardr ki;
bunun iin neredeyse bu blm yeniden yazmak klfetine kat
lanmak gerekir. Bu ise bizim iimiz deildir. Onun iin maalesef
bu blmde uzun uzadya incelemede bulunmaktan kanp za
ten dikkatlerden kamayacak derecede briz isnatlarn idrakini
okuyucunun anlayna brakyoruz.
Irak Cephesi
1- 163. sayfa: Von der Goltz'un 6 Nisan 1916'da tifsten Ba
dat'ta vefat sebebiyle baarsnn mkfatm grememesine ha
yflanyor. Gerekten de askerlik alemimiz iinde sayg uyandran
bir mevki kazanm olan von der Goltz Paa'nn vefat Osmanl
ordusunca da byk bir zntyle karland. Ancak Irak cephe
sinde baarnn kazanlmasnda fiilen en byk hizmeti gsteren
Osmanl kuvvetinin o tarihlerdeki komutanlar olan kiilerin tak-
dire deer gayret ve faaliyetlerini teslim etmek hakkaniyete uy

gun olurdu.
2- 164. sayfa: "Gltz'un yokluunun ilk neticesi, Irak'ta kaybedi
len geni araziyi tekrar ele geirmek iin Ingilizlere yeniden taarruz
etmek zere Kutlamare baarsndan faydalanlmamas oldu " ifadesi
de geree uygun deildir. nk Kutlamare'nin geri alnma
sndan sonraki sava durumu yleydi:
Felhiye Cephesi'nde: 52. Tmen ( 8 tabur piyade, 7 top). Bu
nun karsnda kuvveti 12 tabur piyade ve Trklerden birka mis
li fazla toptan ibaret olan ngilizlerin 7. Tmen'i bulunuyordu.
Sabis-Dicle Cephesi'nde: 13. Kolordu'ya bal 51. ve 45. T
menlerle iki svari tugay (30 tabur piyade, 43 top, 1400 kl).
Dmann bu cephedeki kuvveti ise 13. Kitchener ve 3. Lahor
Tmenlerinden ibaretti (24 tabur piyade ve Trklerden en az iki
misli fazla top ile yaklak 1400 kl).
Her ki Tarafn Sayca Kuvvetleri:

Osmanl rak Grubu'nun 20 Nisan 1916 yani Kutlamare'nin
geri aln gn olan 16 Nisan 1916'dan drt gn sanraki kuvveti:
Tfek: 17.126
Kl: 1.491
Top: 74 (35 seri sahra, 8 seri cebel, 14 adi ateli 12 cmlik mu
hasara topu, 12 cm'lik 1 obs, 10,5 cm'lik 1 uzun top, 1 ngiliz
cebeli);
ngilizlerin kuvveti ise (General Tawnsendin hatratna gre):
Tfek: 30.000
Kl: 1.312
Top: 133
Yukardaki rakamlara gre ngilizlerin Osmanllara gre sa
yca stnl tfek olarak %40, topu olarak %45 oranndayd.
zel Durum ve artlan

ngilizler, gerek Felhiye ve gerekse Sabis-Dide hattna kar
gayet kuvvetli tahkimat kurmular ve sahip olduklar bol ve son
sistem ara gerele bu tahkimat takviye ederek Kelal Vadisi'nde-
ki nehir slerine bir dekovil hattyla balamlard. Nehrin iki
tarafndaki bu kuvvetli mevziler arasnda kuvvetli bir nehir filosu
ve iki noktada manevra yapabilmek serbestliini salamaya yne
lik kprleri de vard. Bundan dolay istenildii zaman istenilen
cepheye kar birka misli stn kuvvet toplamak imknna her
zaman iin sahiptiler.
Osmanl rak Grubu'nun zel durum ve artlan ise daha az
msait ve mit vericiydi. Savunmay bile glkle srdrebili-
yorlard. nk:
a- Yiyecek durumu kt durumdayd. O kadar ki teslim olan
Kutlamare'deki ngiliz kuvvetleri doyurulamad ve ancak Gene
ral Surpersleyek'in gnderdii yiyecek maddeleri yardmyla ge
ici olarak bu sknt ortadan kalkt.
b - Mhimmat bakmndan da ok sknt ekiliyordu,
c- Tehizat, giyecek ve dier hususlarda da ayn sknt mev
cuttu.
d- Gerektiinde her hangi bir sahile byk kuvvetler topla
mak iin ancak Makass'ta bir motor, bir duba, birka ahtur ve
kelekten ibaret birbirinden farkl ve iptida gei vastalarna sa
hip ve amran'daki kprs ise ok uzak ve bu husus iin istifa
deye ok az msaitti.
Bu durum ve artlar alfanda Osmanl Irak Grubu'nun,
Kutlamare'nin geri alnmasnn hemen sonrasnda taarruza
gemesi hemen hemen imknszd.
3- 194. sayfada Irak bahsinde arazi ve sava durumu hakkn
da verilen malumatta yaplan yanllklar unlardr:
a- Garaf=attlhay nehir deil bir kanaldr ve Dicle'ye

dklmez aksine Dicle'nin taan sularn alr ve ksmen Hammar
Gl'ne ksmen de Frat Nehri'ne aktr.
b- Kutlamare, Garaf aznda deil karsnda ve sol sahil
dedir.
c- Birka toprak kulbeden ibaret Felhiye isminde bir ky
yoktur. Felhiye, mmlhanne, Nehilat isimleri Dicle Nehri'nin
oluturduu kavislere verilmi birer unvandr.
d* 18. Kolordu'nun 51. Tmen'i Felhiye savunma hattnda
45. Tmeni bir alayyla Hadr-Medh hattnda sahil muhafz ve
geri kalan kuvvetiyle de mam Muhammed ve Garaf mevzilerin
de, 52. Tmen ise amran Yarmadas gneyi ile batsnda ve sa
sahilde ihtiyat mevzilerinde.
e- Dmann geit harektndan ve Kutlamare'nin ikinci de
fa kaybediliinden sonra 18. Kolordu'nun 23/24 ubat 1917'de
ekildii mevzi Tavil deil Sivridure mevziidir.
- Ordu, Sivridure mevziine ekilmek emrini verdikten sonra
6. Tmen'in acilen Badat'a yetitirilmesini 13. Kolordu'ya emre
dilip bu tmenin gecikme ihtimali gz nnde bulundurularak
kuvvetli ve kymetli bir tmenin Irak Cephesi'ne gnderilmesi
Bakomutanlk Vekleti'den rica edildi.
g- Dmann 25 ubat 1917'de Sivridure mevziine yapt ta
arruz balangta kendisi iin baaryla sonulandysa da sonra
snda yaplan mukabil taarruzlarla dman geriye atlmt.
h- 5 Mart 1917'de dmann iki alay svari ve bir tugay piyade
askeri Hama hattnda bulunan 18. Kolordu cephesine kar ilerle-
diyse de pskrtld. Ayn gn baka bir hadise olmam ve hat
ratta anlatld gibi 18. Kolordu'nun sol kanad kuatlmamtr.
i- Diyale cephesindeki 14. Tmen 9/10 Mart'ta 44. Alay'la be
raber Kerare hattn ve sa sahildeki 52. Tmen de Ummltabul
hattm igal etti. 199. sayfada anlatlan ricat hadisesi de doru
deildir.
ndeks
Osmanl, ngiliz, Fransz ve Alman gibi metinde oka geen kelimelere indekste yer
verilmemitir.
Abdlkerim Paa, 150,154 57,61,62,63,66,72,76,77,

Adalar Denizi, 99,133,182 93,100,109,122,124,125,
Adalar, 173,181 129,134,143,144,145,152,
154,165,166,168,169,182,
Afganistan, 59,66,385
184,185,188,208,213,215,
Afule stasyonu, 253,319,343 218,228,229,238,239,240,
Akabe, 48,224,250,316,317, 241,280,288,291,293,298,
318 310,319,325,330,360,372,
Akba, 98,112,114 380,381,383,385,386,389,
Akldrman, 47 392,396,402,409
Albay Back, 123 Amanos, 50,51,156,173
Altepe, 83,95,99 Amman, 242,245,247,254,

255,256,257,259,267,269,
Ali Fuat Bey, 259,269
271,272,274,275,353,356,
Ali Rza Bey, 32 395,407
Ali Rza Paa, 249,351,375 Ammare, 67,137
Alman asker heyeti, 35,36, Anadolu, 43,46,49,50,56,
40
61,73,76,81,83,86,88,92,
Alman Genelkurmay 93,94,97,98,106,107,112,
Karargh, 38 114,116,118,123,130,131,
Alman ordusu, 129,187,298 133,135,137,146,148,151,
Alman Sefareti, 37 155,173,180,181,190,205,
208,223,225,233,235,310,
Almanya, 4,11,12,15,24,25,
373,378,379,380,382,394,
28,29,30,32,33,39,40,41,
399,400,401,402,403,406
43,44,45,49,51,52,54,55,
Anebeta, 320,336,337,338, Akale, 157

339,344 Atina, 6 9 ,7 9 ,1 1 7
Aneze, 305 Avce, 2 4 3 ,2 6 6 ,2 6 8 ,3 0 0 ,3 0 1 ,
Ankara-Sivas demiryolu, 51 395
Antalya, 146,150,227 Avrupa, 4 4 ,5 0 ,7 7 ,8 1 ,1 2 8 ,
Anzak, 96 1 2 9 ,1 3 3 ,1 5 0 ,1 5 1 ,1 5 2 ,1 5 3 ,
Arabistan, 220,221,223,283. 1 5 7 ,1 6 8 ,1 7 4 ,1 9 0 ,1 9 4 ,2 2 4 ,
293,310,386,406 2 3 6 ,2 5 0 ,2 8 2 ,3 5 0 ,3 8 0 ,3 8 6 ,
3 9 3,394
Arap, 5 7 ,6 2 ,6 5 ,1 3 8 ,1 7 2 ,1 7 3 ,
1 7 7 ,1 7 8 ,2 0 7 ,2 0 8 ,2 4 3 , 244, A vustralya, 9 1 ,9 6 ,1 0 0 ,2 5 4 ,
2 4 7 ,2 4 9 ,2 5 0 ,2 5 5 ,2 5 7 ,2 5 9 , 3 0 2 ,3 5 9
2 6 0 ,2 6 3 ,2 6 9 ,2 7 4 ,2 7 6 ,2 7 7 , Avusturya, 3 6 ,3 7 ,4 7 ,5 5 ,5 7 ,
2 8 0 ,2 8 2 ,2 8 4 ,2 8 9 ,2 9 0 291, 7 6 ,1 2 4 ,1 4 8 ,1 7 4 ,1 7 5 ,2 0 1 ,
2 9 8 ,3 0 5 ,3 0 9 ,3 1 3 ,3 1 6 ,3 2 0 , 2 3 0 ,2 6 0 ,2 7 5 ,3 5 6 ,3 6 8 ,3 7 8 ,
330, 332,3 3 3 ,3 3 4 ,3 3 7 ,
3 9 2 ,3 9 6
3 4 0 ,3 4 7 ,3 5 0 ,3 5 1 ,3 6 0 ,3 6 3 ,
A yastefanos (Yeilky), 46
3 6 5 ,3 6 8 ,3 6 9 ,3 7 0 ,3 7 1 ,3 7 5 ,
376,408,409 A yazaa, 43
Asm Bey, 119 A ydn-K asaba hatt, 52

Asker Heyet Szlemesi, 25, A yn- Sofar, 1 3 9 ,3 5 6 ,3 5 8
2 8 ,2 2 7 ,2 6 5
A yn- V akni, 3 77
Asker Islah Heyeti, 2 5 ,143
A yvalk, 7 3 ,1 0 9 ,1 8 1
Asker ra, 31
A zak Denizi, 53
Asya Kolu, 2 1 7 ,2 8 9 ,3 1 9 ,3 3 0 ,
355 A ziziye, 1 3 7 ,1 9 6 ,1 9 8 ,1 9 9
Asya Muharipleri Cem iyeti, A zm akdere, 1 0 6 ,1 1 1 ,1 1 3 ,

392 120
Asya, 27, 6 9 ,7 0 ,7 6 ,7 7 ,8 1 ,8 2 , A zzun, 3 2 2 ,3 3 0 ,3 3 1 ,3 3 8
8 4 ,1 4 6 ,2 1 7 ,2 1 8 ,2 4 4 ,2 6 1 , Baalbek, 2 9 8 ,3 5 5 ,3 5 8 ,3 6 3 ,
2 8 1 ,2 8 9 ,3 1 9 ,3 2 2 ,3 3 0 ,3 3 1 , 3 6 6 ,3 6 7 ,3 6 8 ,3 6 9 ,3 7 0 ,3 7 1 ,
3 3 9 ,3 4 4 ,3 5 0 ,3 5 5 ,3 5 7 ,3 5 9 ,
395
3 7 1,377
Badat, 50,52,67,137,163, Beylan Geiti, 372

165,166,168,169,171,172, Beyolu, 52,109,380,399
182,183,194,195,197,198,
Beyrut slahat Program, 282
199, 200,211,214,218,221,
222,231,281,293,326,372, Beytlhasan, 249,275,338,
396,415 344,346,349
Baladr, 150 Bca, 329
Balkesir, 73,74,77,153 Bigah/101,121,401
Balkan Sava, 15,24,31,33, Effnrt, Binba, 73
35,45,50,58,105,389,391, Birssebi, 66,179,201,202,
392,393 203,204,222/223/410
Bandrma, 46,74,77,146, Bisan, 247,249,267,271,275,
227,230 338/344/345/346,349
Bandrma-Manisa hatt, 52 Bitlis, 136/157,170
Barbaros Hayreddin Zrhls, Boazii, 61/70/76/235
93/117 Bohnstedt, Yzba, 187
Von Kress, Baron, Albay, Bolayr, 83,87/ 88,90.91,97,
138,139,176 121,133/398/399,401,402
VVangenheim, Baron, 23,29, Bouvet, 78
37
Bozcaada, 75,82,116,133,
Basra Vapuru, 198 227
Basra, 67,137,163,171,195, Bremen, 383
231,374/ 396
Breslau, 47/ 48,53,54,55,56,
Batum, 135,191,287,293/ 70/93/235
309,325
Brest-Litowsk Muahedesi,
Baumann, General/ 35/ 36 325
Bayezid/170/191 Bulgar, 41,116,129,150,151,
Bedevi, 305/ 366/ 370,374/ 376 232/ 360
Belika Genel Valilii, 71 Bursa, 106,111,399
Belika, 71,97,236 Bkre, 79,117
Bergfeld, Dr., 72 Byk Ac Gl, 65
Byk Anafarta, 106,110, 102,103,105,107,108,110,

112 111,112,116,117,118,123,
Calthorp, Amiral, 381 124,125,129,130,131,133,
134,135,138,142,143,145,
Cebel-i Lbnan, 139,244,358
146,173,182,183,190,219,
Cebel-i ark, 244 228,229,235,245,318,382,
Cebcl-i eyh'in (Hermun), 394,397,399,400,401
244 atalca, 77,116
Cebelitark, 129,382,383 in, 56,62,79,313
Cemal, 28,46,54,55,64,138, orlu, 31,155
139,173,177,190,204,207,
d'Amade, General, 79
208,220,221,257,275,315,
316,355,356,357,361,365, Demirbey, 170
367,368,369,370,406 Demirkap, 222
Cera, 349 Deyr-i eref, 338,340,346
Cerdun stasyonu, 305 Deyrulhacmel, 377
Cevad Bey, 55,69,78 Dicle, 67,163,169,194,195,
Chemberlein, 124 197,198,199,200,221,222,
413,414,415
Cibrin, 377
Diyale, 199,200,415
Cisr~i Yakup, 345
Diyarbakr, 51,156,157,162,
Colley, Doktor, 72
173,192
Conkbayn, 17,113
Dobruca, 151
Culfa, 191
Doan, 198
Curry, General, 380
Dou Demiryolu hatt, 50
anakkale Boaz, 47,55,76,
Dolmabahe Saray, 75
86,93,133,398,399
Dr, 221
anakkale Muharebeleri, 74
Adolf Frederich von
anakkale Sava, 42
Meklemburg, Dk, 168
anakkale, 4 ,1 1 ,1 5 ,1 7 ,2 6 ,
Dk, 168
3 9 ,4 6 ,5 5 ,5 6 ,6 2 ,6 9 ,7 0 ,7 1 ,
7 3 ,7 5 ,7 6 ,7 7 ,7 9 ,8 0 ,8 1 ,8 2 , Dnya Sava, 4 ,1 1 ,1 5 ,2 1 ,
8 3 ,8 5 ,8 6 ,8 8 ,9 2 ,9 3 ,9 6 ,9 9 , 2 6 ,3 3 ,3 9 ,4 1 ,4 3 ,4 4 ,5 2 ,5 9 ,
76,79,96,152,160,165, 80,94,107,108,109,130,
228,389,391,392,393,394, 142,143,144,145,153,154,
397,402 164,166,168,169,171,177,
Drz, 318,348,353,357,358 182,183,184,185,188,195,
Ebu Tara Deresi, 270 200,207,208,209,219,220,
221,229,230,237,238,239,
Ebveddehr, 374,375
247,250,253,263,264,283,
Ece Uman, 113,401 284,287,288,290,293,294,
Ed-Damiye, 244,249,254, 295,296,304,314,316,318,
260,268,269,271,272,273, 327,332,351,397
274,283,322,352 Ereli, 135
Edime, 28,77 Ereh, 268,270,280,299,322
Edremit, 73,74 Erenky, 77,78
Eflak, 151 Eriha, 243,251,259,262,268,
Eisentrunt, General, 122 279,395
El Mefrak, 353 Ermeni, 57,136,137,193,194
El-Ari, 48,66,138,172,175, Er-Rame, 280
177,178,179,200,201 Erzincan, 72,137,155,158,
El-Cezire, 50 170,191
El-Fasl, 329 Erzurum Kalesi, 58,156
El-Fifre, 284 Esat Bey, 256,260,271,274
Elhame, 347,352,354,356 Esat Paa, 88,90,92,96,100,
El-Hasa stasyonu, 284 104,106,110,119,155,190
Elhud Da, 273 Espiye, 225
Elkefr, 261,378 Etha Rickmers, 382
Elmal Vadisi, 157,158 Ettire, 333,335,407
Elsin, 163 Fahreddin Paa, 250,278
Eltus, 41 Felhiye, 163,164,165, 171,

195,197,329,335,413,414,
Enver Paa, 12,16,27,30,31,
415
33,36,37,38,39,41,42,43,
44,47,54,55,58,59,60,61, Felluce, 200,222
62,63,71,73,75,76,77,79, Fethiye, 222,375
Fevzi Paa, 158,219,242,245, Geyikli, 402

270,318,410 Giresun, 161,225
Frat, 52,67,155,158,195, Goeben, 47,48,53, 54, 55,56,
200,214,222,262,375,415 70,93,235,236
Filistin, 4,11,15,47,50,51, Grandk Nikola, 137
64,138,177,190,206,218,
Gressmann, Albay, 120
219,220,223,232,233,238,
239,240,241,243,247,257, Grtzmacher, 141
262,264,277,278,280,285, Guse, Binba, 58,72,136
286,287,288,289,290,291, Glbahe Krfezi, 149
293,294,295,296,297,298, Gney Grubu, 92,94,98,99,
307,308,309,310,311,315, 100,103,104,105,106,110,
319,323,326,327,330,332,
111,113,119,124,126,129,
373,375,378,381,394,406, 404
408,409,410
Grc htilal Komitesi, 161
Flandr, 236
Grcler, 161
Fransz Konsolosluu, 80
Halep, 4,46,47,50,51,52,
Friedrich Sixt von Armin,
190,201,214,217,218,219,
General, 235
223,238,240,245,283,307,
Galiya, 16,150,151,152, 309,310,315,357,365,366,
154,178,183,218,219,373 367,368,369,370,371,372,
Garaf, 195,196,197,415 374,375,376,377,395
Gazal!, 358 Hali, 41,235
Gazze, 66,179,201,202,203, Halil Sami Bey, 90
204,205,223,395,410 Halileli, 77
Gelibolu Yarmadas, 97 Hama, 368,369,371,373,374
Gelibolu, 43,69,76,80,82,83, Hama, 415
86,87,88,89,90,91,92,97,
Hamburg, 383
101,103,104,106,113,117,
118,121,124,125,128,129, Hamidiye istihkm, 78
133,142,155,184,235,378, Hamilton, General, 79,89
394,398,399,401,402 Han Yunus, 66,179,201
Gen Trkler, 27,37 Hanikin, 164,198,200
Uman von Sanders 423
Hanluban, 246 292,298,309,326,382,394,

Hanssebil, 374 395,396,412,413,414,415
Harbiye Nezreti, 56 Irresistible, 78
Harebetlgazalt, 351 Ittmann, Yzba, 206

Harp Ceridesi, 241 Ivy, 383
Haan zzet Paa, 57 tbn, 138
Hasankale, 60,135,170,230 d, 135,136

Hatar Kprs, 284,286 kinci Gazze Muharebesi, 218
Havare, 245 kinci eria Muharebesi, 266,
Havran, 283,316,317,318, 267,277,280,283,284
348 mam- Muhammed, 196
Haydarpaa, 137,156,218, mroz, 75,79,96,103,133,
223,224,381,382 227
Hemedan, 165,171,195,198 ran, 16,57,66,67,164,165,
Hicaz Demiryolu, 250 166,167,168,169,170,178,
190,195,231,293,294,309,
Hicaz, 51,66,172,177,190,
326,385,395
220,244,245,250,251,254,
258,263,278,284,328,330, ranllar, 137
332,344,346,355,395,410 rbid, 347,349,352
Hindistan, 48,59,124,177, smail Hakk Paa, 56,58,62,
386,3% 63
Hohenlohe, Prens, 37 smailiye, 64,65
Hollanda, 41 smailolutepe, 111,117,120
Hu, 223 smet Bey, 245,363
Hule Gl, 345,359 stanbul Boaz, 69
dr, 191 stanbul, 2,4,11,1 2 ,1 3 ,1 5 ,
Innsbruck, 383 23,25,26,28,29,33,35,36,
37,38,41,43,46,47,50,51,
Irak, 26,52,67,123,137,151,
53,54,55,56,57,58,60,61,
163,164,171,172,178,183,
62,63,66,69, 70,71, 74,77,
189,194,220,221,231,239,
79,80,81,83,94,95,98,
424 T rkiye d e B e Sene
100,101,103,106,109,116, Kabatepe, 83,86,88,91,119,

118,120,121,122,129,132, 400
133,138,145,151,154,155, Kadri Bey, 114
161,164,169,170,172,173, Kafkas Harbi, 71
175,182,184,185,188,189,
Kafkasya, 46,57,61,73,100,
190,212,214,217,219,221,
135,136,137,149,151,154,
223,227,232,235,236,240,
157,161,171,178,189,191,
242,250,252,262,263,264,
194,225,290,292,293,294,
265,278,282,283,285,287,
295,298,304,307,308,309,
288,290,291,294,295,297,
310,315,319,325,326,385
298,304,305,307,308,309,
310,314,317,319,322,325, Kalat'l-hassa, 251
330,346,348,355,373,377, Kalkiliye, 243,261,331,334,
379,380,381,382,383,391, 336
397,398,399,402,403,406 Kalvert iftlii, 401
sve, 41,166 Kanal Harekt, 64,138
svire, 50 Kanal, 16,48,49,65,66,138,
talya, 41,57,138,150 139,172,174,175,176,202
tfaiye Alay, 26,123 Kannengiesser, Albay, 106
tilaf Devletleri, 40,54,55, Karaburgaz, 97
147,150,173,177,181,317, Karaburun, 148,149
373,380
Karadeniz Boaz, 53
ttihad ve Terakki Komitesi,
Karadeniz, 4 7 ,5 3 ,5 4 ,5 5 ,5 6 ,
31,75
71,76,93,135,136,137,
zmir, 73,109,146,147,148, 146,156,157,158,161,170,
149,173,179,180,181,209, 173,287,307,309,310,373,
227,236,238,290,310
379,381,396,399
zmit Krfezi, 77 Karakilise, 170,191
zzet Paa, 26,27,30,58,155,
Kartal, 397
156,157,158,159,192,232,
Kassel, 23,26,122
234,373,377,391
Katife, 361,365,366,367,368,
Justi, Yzba, 351
370
Katma, 372,374,376,395 Kuds, 139,154,179,220,

Katrana stasyonu, 284 243.245.293.312.317.395
Katya, 172,174,175 Kumkale, 75,86,92,131,402
Kzm Bey, 80,91,110,145, Kuneytara, 345,351,352,355,
236,239,252 358.359.360.364.395
Kemer Nehri, 73 Kuma, 67,171,195,231
Kerind, 200 Kutsal Cihad, 56,57
Kermel, 247 Kutlamare, 137,138,163,
Kertyra, 382 16 4 ,1 65,171,194,1% , 197,
281,394,413,414,415
Kbns, 48,81,174
Kuzey Afrika, 57
Kzldeniz, 250
Khlmann, 38,207
Kzlha, 72
Lauffer, Binba, 138
Kzlrmak Nehri, 51
Lazistan Mfrezesi, 161
Kzlrabat, 200,221
Lethes, Binba, 125
Ki, 156,159,170,231
Levanten, 194,380
Kilya, 9 7 ,9 8 ,1 1 2 ,1 1 4
Lichnowsk, Prens, 29
Kirmanah, 164,166,169,171
Lierau, Binba, 120
Kisve, 357,360,361,362
Lili Rickmers, 382
Klehmet, Yarbay, 125
Liman von Sanders, 4 ,1 1 ,1 2 ,
Kocaimen Tepesi, 110,111,
1 3 ,1 5 ,1 6 ,1 7 ,2 1 ,1 0 7 ,1 0 9 ,
113,119
1 2 2 ,1 7 4 ,1 9 0 ,2 0 7 ,2 2 3 ,2 2 6 ,
Komhana, 374 2 3 4 ,2 6 1 ,2 8 7 ,2 9 0 ,2 9 3 ,2 9 4 ,
Konstantin, 74 2 9 6 ,3 0 8 ,3 1 5 ,3 1 9 ,3 3 2 ,3 7 8 ,
Kont Bemstorff, 38,291 ,2 9 3 , 38 6 ,3 8 7 ,3 8 9 ,3 9 0 ,3 9 1 ,3 9 2 ,
294,312 39 7 ,3 9 8 ,4 0 0 ,4 0 3 ,4 0 4 ,4 0 6 ,
408,409,412
Hohenberg, Kont, 118
Limni, 7 5 ,7 9 ,1 0 3 ,1 0 5
V olf Metternich, Kont, 37
Limpus, Amiral, 2 5 ,3 5 ,3 6
Kprky, 58
Liran, Binba, 149
Kreuznach, 3 9 ,2 1 4 ,2 2 9 ,2 3 6
Londra, 29
Kubalak, 328
Cromer, Lord, 48 Mayer, Doktor, 35

Kitchener, Lord, 89 Mecdel Ben Fazl, 261
Ludendorff, General, 39,153, Mecdel, 254,261,328
169,182,183,195,208,295, Mekke Emiri, 177
315,392 Menderes ay, 81
Maan, 66,278,305,328,344,
Menemen, 147,149
347
Menzil, 169,214,216,237,
Macaristan, 36,392
305
Mafid Cozele, 260,268,269,
Merkez Devletler, 55,122,
273,283
125
Mahmut Bey, 274,346
Mestantepe, 1 11,113,124
Mahmut Kmil Paa, 136,
Mesudiye stasyonu, 285
154,155
Mesut Han, 168
Mahrat, 197
Metren, Amiral, 69
Majestic, 103
Mevki-i Mstahkem, 7 8 ,8 3 ,
Makedonya Cephesi, 280
8 5 ,8 6 ,9 2 ,9 4 ,3 9 9
Makedonya, 16,151,152,178,
Mezopotamya, 137
219,222
Msr, 4 8 ,4 9 ,5 3 ,5 6 ,6 4 ,6 5 ,
Malazgirt, 136,191
8 1 ,1 3 8 ,1 3 9 ,1 7 2 ,1 7 4 ,1 7 7 ,
Malta, 4 ,1 2 ,2 1 ,3 8 2 ,3 8 3 1 7 8 ,2 0 0 ,2 1 1 ,2 2 2 ,2 3 2 ,3 8 5
Maltepe, 92 Michaelis, Binba, 346
Mama Hatun, 155,158 Midilli, 5 4 ,7 4 ,1 4 6 ,1 4 8 ,1 4 9
Manouschek, Yzba, 149 Midye, 146,173
Mardin, 162 Miskal Paa, 2 7 4 ,2 7 6
Marki Garroni, 41 Missuweit, 149
Marki Pallaviini, 36
Moda, 380,381
Marmara Denizi, 7 0 ,7 4 ,7 6 , Mondros, 4 ,1 1 ,7 9
8 4 ,9 8 ,1 1 7 ,1 2 1
M orgentau, 41
Marsa Sirocco, 382
M orto U m an, 8 6 ,9 0 ,9 4 ,1 0 2
Maydos (Eceabat), 8 2 ,8 3
Murassa O sm an N ian, 63
Musallabe, 266 ,2 7 0 , 300, 301, Nureddin Bey, 138

302
Ocean, 78
Musev, 138
Odesa, 47,117,379,380
Mustafa Kemal, 4 ,1 1 ,17,1 1 2 ,
Onut, 159,170
113,119,189,192,219,318,
Oltu, 59,135
319,352,360,361,365,366,
368,371,373,374,376,377, Osmaniye, 278,279,296,375
378,405 Osmanl Asyas, 23
Musul, 52,168,171,190,217, Osmanl Hkmeti, 15,25,
2 2 2 ,2 4 4 ,2 8 1 ,3 2 6 , 372, 375, 5 4,107,109,218,250,281
396 Osmanl ordusu, 24
Mu, 156,157,158,159,170, Ovack, 402
191,225,231
Padiah, 2 7 ,3 0 ,3 1 ,7 1 ,7 5 ,7 6 ,
Muzaffer Bey, 252 1 5 6 ,2 %
Muzeyrib, 352,353,355,356, Pangalt Harp Okulu, 52
357,358
Paraquin, Binba, 308
Miidafaa-i Milliye, 135
Patmos, 382
Mtareke, 180,278,380
Pera Palas, 74
Mttefik filosu, 7 0 ,78,3 9 7
Petersburg, 29
Nablus, 242,2 43 ,24 5,2 4 7 ,
Pfeiffer, Binba, 335
2 4 8 ,2 4 9 ,2 7 2 ,2 7 5 ,2 8 5 ,2 8 8 ,
Piepen, Albay, 101
3 0 5 ,3 1 2 ,3 2 8 ,3 3 4 ,3 3 5 ,3 3 6 ,
3 3 8 ,3 4 4 ,3 4 6 ,4 0 7 ,4 1 1 Pire, 79
Namur, 236 Hess, 38,142,169,182,183,
Nasra, 2 4 2,246,247,26 3 ,
231
269,276,288,298,334,335, Provence Kruvazr, 79
336,337,338,340,341,342, Prusya ordusu, 23
343,344,395 Prusya, 23,38,108,2 1 2 , 229,
Nasriye, 171,195 264,266,292,308,312,322
Nasuhi Bey, 313 Rahmi Bey, 180
Nicolai, Yarbay, 92 Ramta, 347,352,355
Novorosisk, 53
4 28 Trkiye de B e Sene
Rayak, 51,307,355, 356,357, Samah, 240,242,269,344,

358,360,361,362,363,365, 345,346,347,349,352,353,
366,367,368,370,371,395 354,357
Refet Bey, 174 Samarra, 52,199,200,221,
Remle, 223,395 222
Reslayn, 51,52,156,157, Sam, 282
193,396 Saraybumu, 70
Reslayn-Diyarbakr Sarkam, 16,59,60,61,135,
demiryolu, 51 170,191,230,231,395
Romanya, 16,56,150,151, Saros Krfezi, 82,84,87,89,
178.212.223.380 90,91,106,107,110,111,
Rum, 73,81,180,181,208, 114,118,119,122,123,133,
209.380 146,235,400
Rumeli, 81,82,83,93,98,173, Sasa, 359,361

400 Savbulak, 137,170
Rumiye, 137,170,191,294 Schmidt Kolbow, Binba,
Rus Donanmas, 56 206,354,358
Rus Sefiri Giers, 29,41 Sedan, 236
Rus, 28 ,29,41,47,53,56,57, Sedat Bey, 373

58,59,60,61,70,77,116, Seddlbahir, 17,75,83,86,
135,136,137,154,155,156, 9 0 ,9 2 ,9 3 ,9 4 ,9 5 ,1 0 2 ,1 0 4 ,
157,158,159,160,162,170, 105,110,118,128,129,130,
171,191,195,198,225,230 131,132,399,400,401,402,
Rusya, 47,55,117,313,325, 403,404
373,381 Selahaddin Adil Bey, 120
Sadrazam, 27,29,62,373,377 Selimiye Klas, 33
Said Halim, Prens, 27 Selman- Pk Muharebesi,
Salt, 247,254,255,256,257, 137
260,267,268,269,270,271, Selman- Pak, 198
272,273,274,275,276,278, Setorad-Mecdelancer, 362
279,280,322,337,338,344,
Sevile, 2 7 1,272,273,274,275,
349
276,277
Sndere, 86 am, 64,173,223,238,244,

Sina Cephesi, 220 246,247,252,255,257,258,
Sina, 48,151,172,178,179, 267,269,297,310,311,315,
211,218,220,392,394 316,317,318,333,344,345,
348,351,352,353,354,355,
Sir Edward Grey, 29
356,357,358,360,361,362,
Sirkeci stasyonu, 26 363,364,365,366,368,369,
Sivastopol, 53 370,371,395,409
Sivridure, 415 attl-Arap, 66
Sodenstem grubu, 94 attlhay Suyu, 195
Softatepe, 123 eria Nehri, 243,244,251,
Sofya, 79 260,267,278,299,300,303,
305,344
Soma, 238,310
erif Faysal, 224,250,298,
Souchon, Amiral, 47,48,53,
315,316,347,358,362,365,
79/103
371,375
Ske, 238
Taberiye Gl, 240,332,345,
Spaa, 288,307
354,359
Stange, Albay, 135
Taberiye, 240,332,342,343,
Suriye, 4 ,1 1 ,1 5 ,3 6 ,5 0 ,5 1 , 344,345,347,350,351,352,
52,64,138,154,172,177, 353,354,357,358,359,360,
190,220,221,223,233,241, 361,395
244,257,258,262,280,281,
Tahsin Bey, 307,317
282,283,289,291,293,310,
Talat, 27,54,58,75
311,315,317,368,370,372,
379,381,394,406,408,409 Tanay, 365
Suvla, 106,110,113,119,121, Tarabya, 37,43,54,164

127,229 Tavil, 197,198,415
Sleyman Numan, 35 Tawnsend, General, 137,163,
Svari Astsubay Okulu, 43 413
Svari Yzbas Prigge, 80 Tebriz, 67,191,294,309
Svey Kanal, 4 7 ,4 8,49 ,5 7 , Tekirda, 43,46

64,66,138,174,177,232 Tekke Burnu, 83
Telllazur, 248,378,407 245,252,278,291,294,312,

Tellrrefah, 201 348
Telleria, 202,203,204,223 Trk ordusu, 42,138,152,
239,293,318
Terme, 225
Trkiye, 4,11,12,15,16,19,
Tevfikiye, 402
21,23,24,28,29,32,36,37,
Thauvenay Bey, Yarbay, 402 38,39,40,41,42,43,44,45,
Tih l, 49,64,200,232,281 46,47,48,49, 50, 51,52,53,
Tikrit, 222 54,55,56,57,58,59,63,67,
71,74,75,76,78,98,101,
Tiler, Binba, 335
104,109,117,125,129,130,
TNt, 236 136,141,142,144,145,149,
Timsah Gl, 65 150,151,152,153,154,155,
Toros Tneli, 50,240 160,169,170,173,178,183,
Trablusgarp, 112,390 184,185,187,188,189,191,
1*3,194,211,212,213,214,
Trabzon, 56,58,61,72,135,
215,217,218,224,225,228,
156,157,158,170,191,3%
229,230,232,236,237,238,
Triumph, 103 239,241,250,265,281,283,
Trommer, General, 181 290,291,293,295,298,307,
Tubas, 344 308,309,313,325,326,330,
373,377,378,379,385,386,
Turgut Reis Zrhllar, 93
387,389,392,394,396,402,
Turmu Aya, 248,313,378
406
Tutak, 136,191 Ukrayna, 379,380,381
Tuzlu Gl, 120 Ulukla, 137,155,161,373,
Trk Genel Karargh, 39,42, 396
46,47,51,53, 58,69,76,77,
Ummltabul, 415
79,120,123,125,129,130,
Urla, 147
133,138,143,144,145,152,
155,157,159,160,161,183, Usedom, 56,79,93
192,195,196,197,206,207, Uzun Hzrl, 110
208,214,218,219,220,225, Uzunkpr, 98
233,237,238,239,240,244,
l ttifak, 41
Liman von Sanders 4M
mmlhanne, 195,415 Von Frese, Binba, 80

rdn Nehri, 244 Von Gleich, Albay, 166,167,
skdar, 61,397 168
Boltz, stemen, 94 Von Jagow, 28,29
Deisenger, stemen, 149, Von Kaiserling, Yzba, 347
354 Von Kress, Albay, 64,65,138,
Gehl, stemen, 78 144,154,202,220
Vadi-i Retem, 275 Von Laffert, Binba, 52
Vadiar, 305 Von Lenthe, General, 145,
Van Gl, 136 264,287,298,380
Von Lossow, Albay, 108
Van, 136,155,156,191,231
Von Mackenzen, Mareal,
Vassidlau, Yzba, 78
150
Vehip Paa, 104,111,118,
Von Mutius, 29
123,155,161,189,219
Venedik, 383 Von Oppen, Albay, 319,331,
334,335,336,337,338,340,
Venizelos, 208
346,349,352,355,357,360,
Verdun, 183 362,365,366,368,377
Verona, 383 Von Seeckt, General, 229
Von Belovv, 151 Von Sodenstem, Yarbay, 92,
Von Berend, Albay, 125 95,98,402
Von Bronsart, General, 16, Von Stein, 229
41,59,63,230 Von Strempel, Binba, 24
Von der Goltz, Mareal, 71, Von Sydow, 256,356
80,108,109,118,123,138,
Von Tautzscheler, Binba,
163,164,308,412
118
Von Falkenhayn, 107
Von Usedom, Amiral, 69
Von Falkenhayn, General,
Von Wangenheim, 37,43,44,
107,108,212,242
54,325
Von Frankenberg, Albay, 64,
Weber Paa, 88,98,104,402,
217,261,319
403

Türki̇yede 5 Yil - Li̇man Von Sanders

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türki̇yede 5 Yil - Li̇man Von Sanders

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AA

Dzen: Burhan Maden

Kapak: Sabahattin Kana

1. Bask: Ekim 2006

Liman von Sanders

17 ubat 1855'te Stolp'da (bugn Polonya'da Slupsk) dodu.

h.n: hazrlayann notu

Sunu............................................................. ................................. ..... 11

Trkiye'ye Nasl Geldim.........................................................................23

Kk Asya (Anadolu)..................................... ............................146 kinci eria Muharebesi................................................................267

ndeks...... ................................................................................................ 417

Nisan Ay................................................................................................... 259

Mays Ay................................................................................................... 267

Osmarth Devletinin girdii son savata; en hayat! ve kritik

Liman von Sanders, Balkan Sava'ndan zayf ve klm

Kanal seferlerimiz, Sarkam maceramz, Galiya, Romanya

anakkale'de Trk silahlan ve Trk yiitleri onu pek zorlu

Kanal seferlerimiz, Sarkam maceramz, Galiya, Romanya

anakkale'de Trk silahlar ve Trk yiitleri onu pek zorlu

Bu kitap, Malta'da tutuklu olarak bulunduum zaman iinde

15 Haziran 1913, hametli imparatorun1 tahta k yldn

"Alman siyasetinin, Osmanl Asyasnn imarn ciddi ve sami

1 1888-1918 tarihleri arasnda Alman mparatoru olan II. Wilhelm, (hj)

Ayrntlar henz kararlatrlmamtr.

Vazife gayet erefli olduundan ve geni bir faaliyet vaat et]

Balkan Sava, (t.hj)

meti ile aylarca devam eden grmelerden sonra Asker Heyet

" banda ister gen Trkler ister ihtiyar Trkler bulunsun, si

derece st rtbeyi tamak hakkna sahip olduumuzdan Trki

sokulmann mmkn olmadn beyan ile ondan ikyet ediyor

Tmen birliklerini tefti etmi ve birlikleri ok acnacak bir halde

Liman Taa kitabnda Alman subaylann hep Almanya'daki rtbeleriyle anyor.

Fakat biz ie iddetle sarlmaya ve gelecekteki almalar iin

bir defa uzaktan bakmakla ve bir sr ila yazmakla yetinirdi.

stanbul'daki Sefaret Heyetleri: Amiral

temas noktalan olmadndan anlamazlk kmasna sebep de

karsnda kendini arm gibi gsterirdi. Hlbuki gerekte her

Servus, Latincedir. Avusturya'da kendine denk kiilere selam verirken kullanlr.

Pless'teki Alman Genelkurmay Karargh'na gittii zaman, Trk

lik yaplmasnn maksada uygun sonular vermeyecei son derce

yaylm olan, Osmanl ordusunda fiilen almakta olan Alman

Rus Sefiri Giers bile, 1. Kolordunun komutanl tekrar Trk-

Dnya Sava'nn Balangcna Kadar

ri grev sralamasnda ilk sray oluturuyordu. Sava baladktan I

Savatan nce, 1914 senesinin ilk yansnda Alman Asker

Dnya Sava'nda Trkiye'nin Tarafsz Gnleri

nn sylediler ve Trkiye Dnya Sava'na girdii takdirde Al

"Ordunun genel sevk ve idaresi zerinde fiili tesir", (t.h.n)

Alman subaylar iin pek skntlyd. Birka gn sonra Trkiye'

"mparator hazretleri, oradaki grevde istihdamlarnn, savata di

Trkiye seferberlii -Balkan Savann aksine olarak- nemli

iindeki blgelerin ok farkl olan zelliklerine nazaran karklk

----------------------------------------------------------------------------------------- -------------------- --------------------------- ---------------------- --------------------------- ---------------------------

dokuz ordu karm plmakla beraber mevcut birlikler bu tekila

az olmasndan dolay, seri ve cesurca bir hareketin baarya ula

Balangta Kanal n dousunda demiryolu yoktu, (t.h.n)

Msr'da yerleen ngilizlere kar Trk asker kuvvetleri Ka

"Osmarvh Devleti ile ortak menfaatlerimiz asndan Msr'a

Trkiye'deki ulam yollarnn stratejik durumuna dair fikir

stanbul'u Avrupa'ya balayan yegne hat olan Dou Demir

dalarnn geilmesi srasnda geerli iken sonradan bu hattn

Badat hattnn, Irak sava alannn yaknlarna kadar olsun

Trkiyelin Dnya Sava'na Girii

dii haberiyle bana mracaatta bulundu. Binba von Laffert; b