GUYDEBORD

XX. yzyl n ikinci yarsnn en nemli dnrlerinden. Filozo f, yazar,

s inemac . l 950'de ykc bir "sanat" akm olarak ortaya km o l an Lett
rist Enternasyonal 'e katld. l 952'de yapt deneysel Hurlemens en ja
voeur de Sade filminin ilk gsterimi srasnda kan olay larla ve ayn yl
Paris'e gelen Charlie Chaplin'in yapt basn toplantsna baskn yaparak
onu faistlikle sulayan drt kiilik grupta oynad rolle adn duyurdu.
lk nemli yazlar, grubun kard Pot/ateh adl dergide yaymland.
l 957'de Menoires adl bir kitap yaymlad. Kitab kendisi yazmam. e
itli kitap, dergi ve gazetelerden al(l paragraflar, cmleleri, szckk:ri.
bina ve ehir pl anlar n , reklam panolarn, karakterler, reprodksiyon ve
fotoraflar geliigzel bir bii md e bir araya geirmi, arkada Da
nimarkal ressam Asger Jorn da eitli l eke ve renkli izgilerle "kitaba"
katkda bulunmutu. Ayn yl Avrupal birka avangard ve devrimci gru
bun bir araya gelmesiyle oluan ve 1968 olaylar zerinde ok nemli bir
etkisi olan Sitasyonist Enternasyonal'in kurucular arasnda yer ald.
Sanat ile devrimci pratik ar asndaki kopukluu ortadan kaldrmay he
defleyen grup '"iiri devrimin hizmetine" deil "devrimi iirin hizncine"
sokmakta ya nayd. l 972'de Sitasyonist hareket kendini feshetti.
Debord, temel eseri Gsteri Toplm111'nun ilk basksnda kendi portresini
yle izer:
"Guy Debord. Kendine soracak olursanz sinemac dr. 1957 y l n da ku
rulmu olan Sitasyonist Enternasyonal'in kurucularndan ve yesidir. En
ternasyonal'in Fransa yaynlarnn sorumluluunu uzun sre st l e ndi . Si
t liasyonist ajitasyonun y a y ld birok lkede, ze l l ikle Almanya,
ngiltere ve t alya' da bu rgtlenmenin eitli faal iye tle rin e de (Gondi
veya Decayeux ad altnda) kimi z aman katld. 1967 y l nd a Giiseri Top
lumu' u yaymlad. Ertesi yl, 1968 Mays karklklar srasnda en ar
akmn nc l eri arasnda yer ald. Bu olaylarn ardndan, Avrupa ve Ame
rika'daki ar-solcular zerinde tezlerinin byk etkisi oldu. Fransz.
1931 'de Paris'te dodu." ( 1994'de ldii.)
KTAPLARI: La socicte d specacle (1967; Gsteri Toplum u), Com
nentaires sr la sociee d spectacle suivic de Preface i la qatrieme ed
io11 ialienne de 'la sociee du spectac/e' (1988; Gsteri Toplumu zerine
Yorumlar ve 'Gsteri Toplumu'nun t alyanca Drdnc Basksna nsz),
Panegyriqe (1989; vg), Considerations sur /'asssina de Gerard Le
bovici (1985; Gerard Lebovici'nin ldrlmesi zerine Mlahazalar),
Cee mauvaise reputation. . . (1993; u Kt n . . . ), CEuvres cinemao
graphiques complees (1978; Sinematografik Btn Eserler)
FLMLER: Hrlements en favoeur de Sade (1952; Sade in Ul umal ar ) ,
Sur le passage de qelqes personnes d rmers une assez corte unite de
temps (1959; ok Ksa Bir An Boyunca Birka Kiinin Geip Gidii s
tne); Criique de la Seperuion ( 1961; Ayrln Eletirisi) ve in girum
inus nocte et consuminur igni (1978).
 . Aynn: 141
l11celeme dizisi: 26

Gsteri Toplumu
ve Yorumlar
Guy Debord

evirenler
Aye11 Ekmeki Okan Takent

Yayma hazrlayan
Ik Ergden

Son okuma
Murat Kocadal

Ayrn'nn isemeden kalbini krd iin

zr borlu olduu arkada
Meli/ Baarm

eviride kullanlan metinler

" a Societ' d Spectade
Ediions Ga/limardt1992

Co111ne11taires sr la rnciie du Sr.edac/e-191111

Prefacr a la qatrieme fdition lalire de
'"L oriere d Specrade" -1979
Ediions Ga/linardl 1992

Sociey of he spectr.'/e
efri: Kolektif
Black & Red!Oeroit /1977

Comnets on le Sociery ofhe Spectacle

eviren: Malrnfm lnrie
11ersol1990

Ediions Gallimard
Bu kiabn tm yaym haklar
Aynn Yaynlar'na aillir

Gsteri Toplumunun Fransa ve ngilere'dc yaplan ilk basmlar

"yayn haklar serbesuir" notuyla yaymlanmtr.

Kapak dzeni
Arsla Kahraman

Dze ili
Sai Kzlrmak

Basma hazrlk
Renk Yapmevi (O 212)5169415

Bask ve cilt
Mart Martbaaclk Saatlar Ld. ti. (0 212) 212 03 3940

Birinci basm
ba 1996

ISBN 975-539-016-3

AYRlNTI YAYINLARI
Piyer Loi Cad. 17/2 344()() emberlitsanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Fax: (O 212) 516 45 77
 Guy Debord

GOSTERI TOPLUMU
VE YORUMLAR

AYllNTI
 N c E L E M E o z s
ENLKL TOPLUM/lvan //lich/2. basm YEL POLTKNJonathon PorriW2. basm MARKS, FREUD
VE GNLK HAYATIN ELETRSi8ruce Brown/2. basm KADINLIK ARZULARl-Gnmzde Kadn Cin
sellii/Rosalind Cowardl3. basm FREUD'DAN LACAN'A PSKANALZ/Saffet Murat Tura!
Tkendi NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NE N SANAY?/Rudoll Bahro/Tkendi ANTROPOLO
JK AIDAN DDET/ Der. David Riches ELETREL ALE KURAMl/Mark Poster KBN'E DOGRU/
Raymond Williams DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/Krat Bumin YARIN-Sanayi Toplumu Yol Ayr
mnda Eletiri ve Gerek topya/Robett Havemann DEVLETE KARI TOPLUM/Pierre Clast
res RUSYA'DA SOVYETLER (1905-1921 )!Oskar Anweiler BOLEVKLER VE DENETM-
191Tden 1921'e Devlet ve Kar Devrim !Maurice Brinton EDEBYAT KURAMl/Terry Eagleton K
FARKLI SYASET/Levent Kker ZGR EGTM/Joe/ Sprin g EZLENLERN PEDAGOJS/Pau/o Frei
re/2. basm SANAY SONRASI TOPYALAR/Boris Frankel KENCEY DURDURUNl-nsan Haklar ve
Marksizm/Taner Akam ZORUNLU EGTME HAYIR l/ Calherine Baker/2. basm SESSZ YIGINLARIN
GLGESNDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/Jean Baudrillard!Tkend ZGR BR TOPLUMDA BLM/
Paul Feyerabend VAH SAVAININ MUTSUZLUGU-Siyasal Antropoloji Ararmalar/Pierre Clast
res CEHENNEME VG-Gndelik Hayatta Totalitarizm/Gndz Vassaf/4. basm AGIR EKM
Deien Erkeklikler/Deien Erk ekler/ Lynne Segal CNSEL DDET -Yaayanlarn/Yaatanlarn Anlatmla
ryla/Albetto Godenzi ALTERNATF TEKNOLOJ-Teknik Deimenn Politik Boyutlar/ David Dick
son ATE VE GNE-Platon Sanatlar Niin D la d ?/ /ris Murdoch -"' OTORTE!Richard Sen
nett TOTALTARZMion Tormey SLAM'IN BLNALTINDA KADIN/ Fetna Ayt Sabba//2.
basm MEDYA VE DEMOKRAS/John Keane/2. basm OCUK HAKLARl/Der: Bob Frank
/in. KTEN SONRA-Sosyalizmin Gelecei/Der: Robin B/ackburn DNYANIN BATILILAMASl
Gezegenimizin Birrneklemesinin Anlam, nemi ve Sorunlar stne Bir Deneme!Serge Lafouc
he TRKYE'NN BATILILATIRILMASl/Cengiz Aktar .M SINIRLARI YIKMAK-Ferninist, Yeil Bir Sosyaliz
me Doru!Mary Meltor KAPTALZM, SOSYALZM, EKOLOJ-Ynelim Bozukluklar/ Araylar/Andre
Gorz AVRUPAMERKEZCLK-Bir deolojinin Eletrisi/S amir Amin AHLAK VE MODERNLK!Ross
Poole .M GNDELK HAYAT KILAVUZU/Susan Will:S Jfl SVL TOPLUM VE DEVLET- Avrupa'da Yeni Vakla
mlar/Der: John Keane TELEVZYON: LDREN EGLENCE-Gsteri anda Kamusal Sylem !Nei l Post
man MODERNLGN SONULARl/Anthony Giddens-"' DAHA AZ DEVLET/ DAHA OK TOPLUM
zgrlk/Ekoloji/Anarizm/Ro/f Cantzen GELECEGE BAKMAK-21. Yzyl in Katlmc Ekonomi/ Michae/
Albett - Robin Hahnel MEDYA, DEVLET VE ULUS-Siyasal iddet ve Kolektif Kimlikler/Philip Schlesin
ger .MAHREMYETN DNM-Modern Toplumlarda Cinsellik. Ak ve Erotizm IAntlony Gid
dens .TARH VE TN-zgrleme Felsefesi zerine Bir nceleme/Joe/ Kovel-"' ZGRLGN EKOLOJ
S-Hiyerarinin Ortaya k ve zl / Murray Bookchin DEMOKRAS VE SVL TOPLUM-Avrupa
Sosyalizminin Amazlar, Toplumsal ve Siyasal ktidarn Denetlenmesi Sorunu ve Demokrasi Beklentileri zeri
ne/John Keane .U HAN KALPLERMZ-Kadnlar Erkeklere Neden Teslim Olurlar? !Rosalind Co
ward AKLA VEDA/Paul Feyerabend BEYN GFAL EBEKES-Uluslararas Reklamclk !Armand Matte
latt KTSAD AKLIN ELETRS / Andr} Gor .M MODERNLGN SIKINTILARI 1 Charles Tay/or
.M GL DEMOKRAS-Yeni Bir a in Katlmc Siyas a!Benjamin Barber-"' EKRGE-Oyun Yaam ve
topya!Bernard Suits .M KTLGN EFFAFLIGl-Ar Fenomenler zerine Bir Dene m e/Jean Baudrl
lard .M ENTELEKTEL-Srgn, Marjinal, Yabanc/ Edward Said TUHAF HAVA-Snrtar anda Kltr. Bilim
ve Tekolo;tAndrew Ross YEN ZAMANLAR -1990'1arda Politikann Deien ehresi/S. Hall-M. Jacques
.M TAHAKKM VE DREN SANATLARl-Gizli Senaryolar/J.C. Scott .M SAGLIGIN GASPl/ lvan 11/ich
.M SEVGNN BLGELG/ A/ain Finkielkraut-"' KMLK VE FARKLILIK-Siyasetin Amazlarna Dair Demokra
tik zm ne rileri/Wi//iam Connolly . ANTPOLTK AGDA P OLTKA/Geoff Mulgan .YEN BR SOL
ZERNE TARTIMALAR-Serbest Piyasac Saa Cevaplar/ Hilary Wainwright Jfl DEMOKRAS VE KAPTA
LZM - Mlkiyet, Cemaat ve Modern Toplumsal Dncenin elikileri/ Samuel Bowles-Herbett Gintis
.A' OLUMSALLIK, RON VE DAYANIMA/Richard Rotty .M OTOMOBLN EKOLOJSIP. Freund-G. Martin
GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/Guy Debord

H A Z R L A N A N K T A P L A R
GNDELK HAYATIA DEVRM-Genler in Hayat Bilgisi El Kitab / Raoul Vaneigem -"'EKOLOJK BR TOP
LUMA DoGRU/Murray Bookchin KAMUSAL NSANIN K-Richard Sennett Jfl YNTEME KARI/
Paul Feyerabend Pa>TMXlEPi2M VE 1<ETv1 KL"TMike Featherstone .M MKANSIZIN POLTKASl
syanla taat Arasndaki Entelektel/J.M. Besnier-"' PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNE/Adam
Phillips BARBARLIK/Michel Henry KMLK MEKANLARl/David M')rley-Kevin Robins POSTMODERN
ETK/Zygrnunt Bauman
NDEKLER

GSTER TOPLUMU

- Franszca 3. bask iin okurun dikkatine ................ . . . . . . . . . . .

. . . .. .. 9
1. Tamamlanm ayrlk ...... . ....
. : ........................................ 13
. . ...... .

il. Gsteri olarak meta ................................................................. 24

III. Grnteki birlik ve blnme . . .. ... .. ......... ... . 32
......... . . . . . . . . . . . . . . . .

iV. zne ve temsil olarak proletarya ... . . . .41

.......................... ......... . .

V. Zaman ve tarih 72
....... . . . . . ......................... .............................. . . . . .

VI. Gsteri zaman .. . . .

...... .. .... .. . 84
........................ . . ................ . . . .. . . . ..

5
 Yii. Topran dzenlenmesi . . ............. . . . . . . . . ............. ............. .......... 91
YIII. Kltrde yadsma ve tketim ... . . ..... . . . . . . . . .................. .............. 98
XI. Maddilemi ideoloji ................... . . ........................................ 1 12

GSTER TOPLUMU
ZERNE YORUMLAR

- Gsteri Top/m' nun talyanca 4. basksna nsz . . . . . ... . . . . . . .. . . . . . 184

6
Gsteri Toplunu
FRANSIZCA 3. BASKI N
OKURUN DKKATNE

Gsteri Toplumu ilk olarak, Kasm l 967'de Paris'le B uchet

Chastel yaynevi tarafndan yaymland. 1968 olaylar kitabn ta
n nmasn salad. Tek . bir kelimesin i bile deitirmediim ki
tabn, yen i basklar 1 97 l ylndan itibaren Champ Libre yaynevi
tarafndan yapld; bu yaynev i , editr Gerard Lebovici 'nin 1984
ylnda ldrlmesinden sonra Gerard Lebovici adn ald. Yeni
basklar l 99 1 y lna kadar dzenli bir ekilde bu yaynevi nde bir
birini izledi. imdiki bask da 1 967 basksnn kelimesi ke
l imesine ayns olarak kald. Zaten ayn kural Gallimard'dan ya
ymlanacak btn kitaplarmn yeni basklar iin de geerli
olacaktr. Ben kendini d zelten biri deilim.

9
B yle bir e letiri teorisi deitirilmemelidir; ilk kez bu teorinin
doru bir ekilde tanmlad uzun tarihsel uncni n genci ko
ullar rtlmedii srece bu teori de deitirilnem C!idir. D
nemin kaydettii gelimenin srekli l i i gsteri teorisin i do
rulamaktan ve sergilemekten baka bir ey yapmamtr, dolay
syla burada tekrarlanan aklama pek sekin olmayan bir anlam
iinde tarihsel yanyla ele alnabilir: 1968 mcadeleleri esnasnda
ulalan en ar konumun ne olduuna ve dolaysyla da daha
l 968'de neyi b ilebileceimize tanklk eder. Bu dnemin en ena
yileri bile o gnden bugne btn yaamlarndaki d krklyla;
"yaamn grnr hale gelmi yadsnmas "n n , "meta-biimine
bal nitel ik kayb"nn ve "dnyann prolcterlcLirilmesi"nin ne
an lama geldiini anlayabilmilerdir.
....
Bununla birl ikte, ayn srecin devamnda ortaya kan en belirgin
yen iliklcnlen sz eden dier gzlemleri de zaman ii nde ek
ledim. 1 979 y l nda, kitabn talyanca yeni bir evirisine yazdm
bir nsz vesilesiyle, gsteri gcnn kullanlmasnn tpk h
kmet etme tekniklerinde olduu gibi, endstriyel retimin do
asnda da yol at fii li deiiklikleri ele aldm. 1988 yl nda
yazdm Gsteri Toplumu zerine Yorumlar, daha nceleri "yo
unlam gstei" ile "yaygn gsteri"nin birbirine rakip saltanat
lar arasnda v ar olan "gsterinin dnya apndaki iblm"nn,
ortak biim olan "btnlemi gsteri"de hu iki trn kay
namasyla sona erdiini net bir ekilde gstermitir.

1967'den nce olup bitenlerden sz ederek eski biimleri baz kar

t uygulam alara gre ayrt eden 105. tez d zeltilerek bu b irleme
ksaca zetleneb i l ir. S nf iktidar ndaki B yk Blnme'ni n uz
lamayla tamamlanmas sonucunda ortaya kan btnlemi gs
teri n in birleik u ygulamasnn, gnmzde, bir yandan algy "po
l isiye yntemlerle deitirirken" (bu kou llarda polis de tamamen
yenidir) dier yandan da "iktisadi yntemlerle dnyay de
itirdiini" sy !emek gerekir.

B u kaynama btn dnyann iktisadi ve politik gereklii da

hilinde zaten retilmi o lduu iindir ki dnya nihayet kendini
resmen birlemi ilan edebi l mektedir. Ve ayn zamanda g ay-
c
rl nn evrensel olarak geldii durum o kadar vah imdir ki bu
dnya tez elden birleme ihtiyacn; ve gsteri tarafndan tahrif
edilmi ve gve nce altna alnm olan dnya pazarnn uzlamsal
rgtlenmesine tek bir btn halinde katlna i htiyacn duy
mutur. Ama sonuta birleemeyecektir.

Totaliter brokrasi, yani "pazar ekonomisini ikame eden hakim

snf' hibir zaman kendi kaderine ok fazla inanmamt. Ken
disinin "hakim snfn az gelimi biim i" olduunu biliyordu ve
daha iyisi olmak istiyordu. 58. tez, uzun zaman nce u aksiyomu
kurmutu: "Gsterinin kken i zenginlemi iktisat alannda yatar
ve n ihai olarak gsteri pazarna hakim olmaya kalkan rnler
buradan kaynaklanr."

1989 yl nda Rus brokrasisini, mevcut demokrasi ideohiisi'ni

(yani seyirci insann haklarn tanyarak lml hale gele n , dik
tatrle dayal Pazar zgrl ideoloj isi) tek vcut olarak ani
den ben imsemeye iten ey, gsterinin, toplumun basitlemesinin
d ier bti.in ynlerine bal olan modernleme ve birleme istei
dir. Bat'da hi kimse bylesine olaan st medyatik bir olayn
anlam ve sonular zerinde bir tek gn bile uzun uzadya dur
mamtr. Gsteri tekniinin kaydettii ilerlemenin kamt bu
radadr. B ir tr jeoloj ik sarsn t n n ortaya kmasn kaydetmek d
nda yaplan bir ey yok. Tpk btn dier demokrasi iaretleri
kadar tartm asz olan ok basit bir iareti -Berlin Duvar'nn y
kln - tekrarlamakla yetinerek olay tarihe geirilir ve yeterince
anlald san lr.

1 99 l ylnda modernlemenin ilk sonular Rusya'nn tamamen

dalmasyla birl ikte ortaya kt. Rusya'da, ekonominin genel ge
l i mesin i n yol at feci sonular Bat'ya nazaran ok daha ak
a grlmtr. Kargaa bunun sonucundan baka bir ey deildir.
Her yerde ayn rktc soru, iki y zyldan beri dnyan ya
kasn brakmayan u soru sorulacaktr: Yanlsaman n hayal k
rkl yaratt ve gcn zld yerde fakirler n asl a
ltrlr?

11
1 11. tez, n i hai pallamasn grdmz Rus knn ilk be
lirtilerin i gstererek ve bugnk tabirle bilgisayar hafzasndan si
linecek bir dnya toplumunun yaklaan sonunu tasarlayarak, do
ruluu kolayca hissedilecek u slratej ik saptamay d i le getirmitir:
"Brokratik aldatmaca i ttifaknda grlen dnya apndaki bo
zulma son tahlilde kapitalist toplumun mevcut gelimesi iin en
el verisiz etkendir."

Bu kitab, gsteri toplumuna bilinli bir ekilde zarar vermek

amacyla yazldn gz nne alarak okumak gerekir. Bu kitap
asla abartl bir ey sylemedi.

30 Haziran 1 992
GUY DEBORD
1. TAMAMLANMI AYRILIK

a m zn ... tasviri nesn eye, kopyay

aslna, tems ili gereklie, d grn1 ze
t e rcih elliinden kuku yoktur. . . amz
ii n ksal olan lck ey yalsama, kutsal
olmayan tek ey ise hakikattir. Dahas,
hakikat aza l d ka ve yanlsama oaldka
a m zn gz nde kutsal ola n n deeri
artar, yle ki bu a asndan ya111/sama11111
lad sa/has, kutsal olann da had
S(.f/ha. 'dr.

Fcucrbad,
l/ristiya11/f!111 zii'nn ikinci basksna nsz

1
Modern retim koul larn n hakim olduu toplum larn tm ya
am devasa bir gsteri birikimi olarak grnr. Dolayszca ya
anm olan her ey yerini b ir temsile brakarak uzaklamtr.

2
Yaam n her bir grnmnden kopmu olan imajlar, bu yaamn
birliini yeniden kurmann artk mmk n olmad ortak bir ak
ta kaynarlar. Ksmi olarak gz nnde bulundurulan gereklik,
ayr bir sahte-dnya olarak, salt seyrin nesnesi olarak, kendi genel
birliinde sergi lenir. Dnyasal imajlardaki uzmanlama, aldatc
eyi n hakikatle yz yze gelmekten kand zerklemi imaj
alem inde kendini tamamlanm bulur. Genel anlamda gsteri, ya-
amn somut tersyz edilii olarak, canl olmayann zerk de
vini m idir.

3
Gsteri kendini, hem bizzat toplum olarak, hem toplumun bir par
as o larak ve hem de bir birletirme arac olarak sunar. Gsteri,
toplumun bir paras olarak, zellikle, btn bak ve bilinleri bir
araya getiren sektrd r. B u sektr ayr olduundan , aldat lm ba
kn ve yanl bilincin yeridir; ve gerekletirdii birleme ge
nel letiri lmi ayrln resmi dilinden baka bir ey deildir.

4
Gsteri bir imajlar toplam deil, kiiler arasnda var olan ve imaj
l arn dolay mndan geen bir toplumsal ilikidir.

5
Gsteri, ne bir grnt d nyas nn suistimal edilmesidir, ne de
imajlarn kitlesel yaylma tekniklerin i n rndr. Gsteri, daha
ziyade somutl am ve maddi o larak ifade edilen bir Wel
taschauung'dur [dnya grnts] . B u , ncsncllqm i bir dnya
gr ntsdr.

6
Kendi btnl iinde ele alndn da gsteri, mevcut retim tar
znn hem sonucu hem de tasarsdr. Gerek dnyaya bir eklenti,
ona i l ave edilen bir ss deildir. O, gerek toplumun ger
ekdlnn can alc noktasdr. Gerek enformasyon ya da pro
paganda, gerekse reklam ya da dorudan elence tketimi bi
iminde olsun btn zel biimleriyle gsteri, toplumsal olarak
hakim olan yaamn mevcut nodel'ini oluturmaktadr. O, re
timde nceden yaplm seimin her alanda onaylanmas ve bunun
sonucu olan tketimidir. Gsterinin biimi ve ierii, var o lan s is
temin koullar n ve amalarnn tmyle aynen dorulanma-
14
sdr. M o dern retimin dnda geirilen zaman n esas blmn
d e k i meg u l iye t olan gsteri, ayn zamanda da bu dorulamann
srekli mevcudiyeti'dir.

Ayrlk, bizzat dnyann birliinin, gereklik ve imaj h ali nde b

lnm ol a n g lobal t o pl umsal praksisin parasdr. To pl um s al pra
tik -ze rk g s teri b u nun kar s n da durur- gsteriyi kap s ayan ger
ek btnlktr de. Ancak bu btnlkteki blnme, gsteriyi
btn ln amac gibi o rtaya karacak kadar btnl zedeler.
Gsteri d i l i, hakim olan retimin iaretleri'ndcn oluur ki bunlar
ayn zamanda bu reti m in n ihai hedefleridir.

8
Gsteri ve fiili top l u msal e t kinlik soyut bi r ekilde kar karya
g e t i r ilem e z ; bu ikiye blnme kendi iinde de ikiye blnmtr.
G e r ek olan tersine eviren gsteri , fiill olarak reti l mi t ir. Ayn
zamanda, yaanm gereklik de g sterinin seyri tarafndan maddi
olarak isti la edilmi t ir ve gsteriyi benimseyerek gsteri dzenini
kendine katar. Nesnel gereklik her iki tarafla da mev c uttur. Bu
eki l d e sabitletirilen her kavramn, aksi tarafa ge mekte n baka
bir temeli yokt u r: Gere klik g ster i iin de birdenbire belirir; gs
teri ger ekt ir . Bu karlkl yab a nc lam a , var olan top lumun z
ve dayanadr.

9
Gerek anlamda altst edilmi dn yada doru, bir yan l lk andr.

10
G steri kavram , gr n rdeki olaylar n geni eitliliini bir
letirir ve a klar. Olaylarn eitlilikleri ve ztlklar, kendi genel
hak i kati erevesinde tan nma s gereken ve toplumsal olarak r
g tlenmi bu gr n n g rnleridi r . Kendine zg terimlerle
15
ele alndnda gsteri grnn ve tm irsan yaamnn, yani
basit bir grn olarak toplumsal yaamn doru/anmasdr.
Ancak gsterinin hakikati ne isabet eden eletiri, gsterinin ya
amn gzle grlr yadsmmas olduunu, yaamn gzle grlr
hale Kelmi bir yadsnmas olduunu kefeder.

11
Gsteriyi, oluumunu, ilevlerini ve onu ortadan kaldrma amac
gden gleri tanm lamak iin hirbirinden ayrlamaz unsurlar
yapay olarak ayrt etmek gerekir. Gsteriyi tahlil ederken belli l
lerde yine gs teri dilinde konuu lur; kendini gsteride ifade
eden bu toplumun metodolojik alanna geilir. Ama gsteri, sos
yo-ekonon ik hirluumun btncl pratiinin anlam'ndan, onun
zaman kullanm'ndan baka bir ey deildir. Bu, bizi iine alan ta
rihsel andr.

12
Gsteri, kendini tartlmaz ve eriilmez devasa bir olumluluk ola
rak sunar. "Grnen ey iyidir, iyi olan ey grnr" der, baka
bir ey demez. lkesel olarak talep ettii tutum bu edilgen ka
bullen itir; ve ortaya kna karlk veren in olmamas ve g
rn zerindeki tekeli ile aslnda zaten bunu elde etmitir.

13
Gsterinin temelden totolojik karakteri, aralarnn ayn zamanda
da ama olmas gibi basit bir o lgudan kaynaklanr. O, modern
edilgenlik imparatorluunun asla batmayan g neidir. Dnyann
tm yzeyini rter ve ihtiamn sonsuza dek koru r .

14
Modern endstriye dayanan toplum, rastlantsal ya da yzeysel
olarak gsterisel d e i l temelde gsteri yanls'dr. Hakim ik-
,

16
tisadn imaj olan gsteride ama h ibir ey, gel ime ise her ey
dir. Gsteri, kendinden baka hibir eye varmak istemez.

15
Gsteri, gnmzde retilen nesnelerin kanlmaz ss, sistemin
rasyonelliini n genel aklamas olarak ve saylar giderek artan
imaj-nesneleri dorudan doruya biimlendiren ileri bir iktisadi
sektr olarak gncel toplumun esas reimi'dir.

16
ktisadm yaayan insanlar btnyle boyun edirmesi lsnde,
gsteri de onlar kendine tabi klar. Gsteri , bizzat kendisi iin ge
lien iktisattan baka bir ey deildir. O, eylerin retiminin sadk
yansmas ve reticilerin aslna bal olmayan nesneletiri l
mesidir.

17
ktisadn toplumsal yaam zerindeki tahakkmnn ilk aamas ,
btn insan gerekletirimlerinin tanmlanmas nda var olmak'tan
sahip olna'ya geen bariz bir bayalamaya yol amtr. Top
lumsal yaam n, iktisadn birikmi son ular tarafndan btnyle
igal edildii bugnk aama ise sahip olmak'lan gibi grnnek'e
doru genel bir kaym aya neden olmutur; yleki btn fiili "sahip
olmak"lar dolaysz itibarlarn ve n ihai i levlerini bu "gibi g
riinnek"ten almak zorundadrlar. Ayn zamanda tm bireysel ger
eklikler, dorudan doruya toplumsal gce baml olan ve onun
tarafndan biimlenen toplumsal gereklikler haline gelmitir. B u
durumda, bireysel gerek, ancak kendisi deilse, ortaya kmasna
izin verilir.

18

Gerek dnyann basit imajlara dnt yerde basit imajlar ger

ek varlklar ve hipnotik bir davrann etkili motivasyonlar ha-

F20N/Gst:ri Toplumu 17
l ine gelir. Artk dorudan doruya alglanamayan dnyay uz
man lam farkl dol ay nlarla gsterme eilimi olarak gsteri,
grmeyi doal olarak insann ayrcalkl duyusu --ki eski d
nemlerde bu ayrcalk dokunma duyusunundu- kabul eder; en
soyut ve en aldanabilir duyu olan grme gneci toplumun ge
nelletirilmi soyutlamasna denk der. Fakat gsteri , sadece ba
kla zdeletirilemez; bak, duymayla birlikte o lsa bile. Gs
teri, i nsan larn etkinliklerine tabi olmayan, insanlarn yapp
ettikleri tarafmdan yeniden ele almamayan ve d zeltilemeyen
eydir. O, diyalou n kartdr. Bamsz tcmsil'in o lduu her
yerde gsteri kendini yeniden yaratr.

19
Gsteri, r:rme kategori lerinin hakimiyetindeki bir etkinlik an
lay olan Batl felsefe projesinin tm zayfl'n mirassdr;
stelik bu dncenin sonucu olan ak seik bir teknik rasyonel
liin srekli yaylmas zerine kuruludur. Gsteri, felsefeyi ger
ekletirmez, gerekl ii felsefcletirir. Speklatif evrende deerini
yitirmi olan ey, herkesin somut yaamdr.

20
Ayr lm dncenin gc ve ayrlm gcn dncesi olarak fel
sefe, teolojiyi asla kendi bana aamamtr. Gsteri, dinsel ya
n lsamann yeniden maddi yaplanmasdr. Gsteri teknii in
sanlarn kendilerinden kopmu olan glerini yerletirdikleri
dinsel bulutlar datmamtr: Onlar sadece dnyevi bir temele
yeniden balamtr. Bylece, en dnyevi yaam donuk ve nefes
alnamaz hale gelmitir. Artk yaam mutlak reddini, sahte cen
netini gkyzne havale etmeyip, bunlar kendi iinde barndr
maktadr. Gsteri, insan g lerinin tede bir yerlere srgn edil
mesinin teknik anlamda gerekletirilmesidir; i nsan n iinde ta
mamlanan bir blnmedir.

18
 21

Zorunluluk toplumsal olarak dlendii lde d zorunlu hale

gelir. Gsteri sonuta uyuma arzusundan baka bir ey i fade et
meyen zincire vurulmu modern toplumun grd kt dtr.
Gsteri, bu uykunun bekisidir.

22
Modern toplumun prat i k gcunun kendinden koparak gsteride
bamsz bir imparatorluk kurmu olmasn aklayacak tek ey,
bu gl pratiin i tutarl lktan yoksun olmaya devam etmesi ve
kendisiyle eliik ka l m as olgusudur.

23
Gsterinin kkeninde yalan ey, en eski top lumsal u z m an l a m a ,

yani iktidarn uznanlamasdr. Dolaysyla, gsteri btn di

erleri adna konuan uzmanlam bir etk i n liktir. Gsteri, btn
dier i fadelerin yasakland hiyerari k toplumun kendisi kar
sndaki diplomatik temsi l idir. Burada en m odern olan ayn za
manda en arkai k olandr.

24
Gsteri, mevcut dzen in kendisi hakknda verdii kesintisiz sy
lev, onun vg dolu monoloudur. Yaam koullarnn totaliter
ynelimi dneminde iktidarn kendi portresidir. Gsteri i l i
kilerindeki fetiist katksz nesnellik gr n . bu i l ikinin in
sanlar ve snflar arasndaki i liki olma zelliini gizler: S anki
ikinci b ir doa kanlmaz yasalaryla evremize hkmediyormu
gibidir. Ama gsteri, doal b i r gelime o larak dnlen teknik
gelimenin zorun l u bir rn deildir. Tam tersi ne, gsteri top
lumu kendi teknik ieriini seen biimdir. En ezici yzeysel te
zahrleri olan "kitle i letiim aralar" n n snrl grnm altnda
ele alnan gsteri, basit bir aletler toplam olarak toplumu istila
ediyormu gibi grnse bile bu aletler aslnda hi de yansz de-

19
ildir, aksine bizzat gsterinin btnc l z devinim ine elverili
olan aralardr. Eer byle tekni klerin gelitii an toplu msal
ihtiyalar sadece bu teknikler dolaym yla tatmi n edileb i liyorsa,
eer bu toplumu n ynetimi ve i nsanlar arasndaki btn b a
lantlar artk sadece bu anlk i l eti i m gcnn aracl yla uy
gulanabiliyorsa hunun nedeni bu i l eti i m i n temelde tek yanl ol
" "

masdr; bu " i letiim"in younlamas, belirlenmi bu ynetimin

srmesini salayan aralarn var olan sistemin ynetiminin el inde
toplanmasna denk der. Gsterinin genellemi blnmesi mo
dern devlet'ten, yani toplumsal iblmnn rn ve snf ta
hakkmnn organ olan toplumdaki genci blnme biiminden
ayr deildir.

25
Ayrlk gsternn hem ba hem de sonudur. Toplumsal i
blmnn k u r u msal l a m as ve s nOarn oluumu ilk k ut s a l se
yirlii, her iktidar balangtan itibaren gizleyen mitsel dzen i
oluturm utur. Kutsal olan, e fendilerin karlarna uygun den
kozmik ve ontolojik buyruu dorulamtr, toplumun yapamad
eyi aklam ve iirselletirm itir. Demek ki, ayrlm h er iktidar
gsteriseldi, ama herkesin bylesine deimez bir i m aj be
nimsemesi , hata geni lde birletirici bir koul olarak alglanan
gerek toplumsal etkinliin sefaletinin hayali bir bi i mde sr
dr l nn ortak kabul nden baka bir :rnlam tamaz. Tersine
modern gsteri, toplumun yapahileceklerini ifade eder, ama bu
i fadede izin verilmi olan ey mmkn olana kesin likl e kardr.
Gsteri, varolu koul larndaki pratik deiiklikler dahi linde b i

linsizliin korunmasdr. Gsteri, kendi kendisinin rndr ve

kurallarn kendisi koyar: O bir sahte-kutsaldr. Kendisin i n ne ol
du,unu kendi gsterir: El kol hareketlerini kk paralara ayrp
sonra da makinelerin bamsz hareketlerinin egemenlii altna
sokan iblmnn aralksz bir ekilde inceltilmesi sayesinde
artan retkenlikte kendi kendine gelien ve srekli gen i leyen bir
pazar iin alan ayr g. B i rbirinden ayrlarak geliebilmi g
lerin henz yeniden birlemedii bu hareket srasnda h er t r l or
taklk ve her trl eletirel duyu yok olur.
20
 26
inin rnnden ayrln n genellemesiyle birl i kte tamamlan
,

m etkinlikle il gi l i btn birle ti r ici bak a lar ve retici l e r

arasndaki dorudan kiisel i letiimin tamam kaybolur. Ay rlm
rn l erin birikimindeki ve retim srec i n i n younlamasndaki
geli meye uygun olarak birlik ve i let i im sistemin ynet i minin
,

al5.meti farikas haline ge l i r Ayrla dayal iktisadi sistem in ha

.

ars, dnyann proleterletirilnesi'dir.

27
Ayr lm retimin ayr lm olan eyin retimi olarak kaycklli i
baar sayesinde, ilkel toplum larda te m e l bir greve hal olan
esas d eneyi m s istemi n ge li m esinin en yksek a a m a s n d a a
, ,

lmamaya, yani faa liy ctsi z l i e doru ye r deit irmek ze re dir.

Ama bu faa liyetsi z lik hibir eki lde retici etkinli kten kur
,

tulamamtr: Faaliyetsizlik retici etk i nl ii ba,ml dr, re ti m in

zorunluluk ve sonularna endieli ve h a yr a nl k dolu bir boy u n
eitir ; faal iyets i z lik bizzat retimin rasyonelliinin b i r rndr.
Etkinliin dnda bir zgrle yer yoktur ve gsteri er
evesinde btn etkinlikler yadsnmt r; tpk hu sonucun global
bir ekilde kurulmas a dna ge rek e t k i n l ie tamamen el kon ul
mu olmas gibi. Bylece, gndemdeki "almann zgrleme
si" ve bo zamanlarn artmas h ibir ekilde alna ii n de z
grleme veya bu emein ekillendi rdii bir dnyann z
grlemesi d eildir. almada yitirilen hibir etkin lik, a
lman n sonucuna boyun eerek yeniden kazanlamaz.

28
Tecrit zerine kurulu olan ekonomik sistem , dngsel bir tecrit
retini'dir. Tecrit teknii yaratr ve bunun karl n da da teknik
sre tecrit eder. Otomobilden televizyona kadar, gst e ri sis
teminin set(i btn mallar ayn zamanda "yalnz kalabalklar"n
tecri t koul larn srekli olarak glendirmek zere sis t emin kul
land si lahlard r. Gsteri, kendi varsaymlarn her seferinde
daha somut olarak yeniden kefeder.

21
 29

Gsterinin kayna dnyann birliinin kaybedi lmesidir ve mo

dern gsterinin devasa boyutlarda yaylmas bu kaybn b
tnln ifade eder: Her trl zgl alman n soyutlanmas ve
retimin btnlnn genel olarak soyutlanmas, somut olma
kipi tam anlamyla soyutlama olan gsteride m kemmel bir e
kilde ifade edi lir. Gsteride, dnyann bir ksm kendisini dnya
karsnda temsil eder ve bu ks;n dnyadan stndr. Gsteri bu
ayrln ortak dili nden baka bir ey deildir. zleyicileri bir
birine balayan ey, bizzat kendi tecritleri ni srdren merkezde
kurulan geridnsz bir ilikidir. Gsteri ayr olan birletirir,
ama ayn olarak birletirir.

30
zleyicinin (kendi bilinsiz etkinliinin sonucu olan) seyredilen
nesneye yabanclamas yle ifade edi lir: zleyici ne kadar ok
seyrederse o kadar az yaar; kendisini egemen i htiya imajlarnda
bulmay ne kadar kabul ederse kendi varoluunu ve kendi ar
zularn o kadar az anlar. Gsterinin etkin insan karsndaki d
sall, kendi davranlarnn artk bu insana deil, bu davranlar
ona sunan bir bakasna ait olmas gereinde ortaya kar. le bu
yzden izleyici hibir yerde kendini evinde hissetmez, nk gs
teri her yerdedir.

31
Emeki kendisini deil, bamsz bir gc retir. Bu retimin ba
ars, yani bolluu, reticiye mahrumiyet bolluu olarak geri
dner. reticinin dnyasna ait btn zaman ve mekan, ya
banclam rnlerinin b irikimiyle b irlikte ona yabanc hale
gelir. Gsteri bu yeni dnyann haritasdr, yani bu dnyann ala
nn tam tamna kaplayan bir haritadr. Elimizde tutamadmz
gler bile btn kuvvetleriyle kendilerini bize gsterirler.

22
 32

Toplumdaki gsteri, somut bir yabanclama imalatna tekabl

eder. ktisadi yaylma, esas olarak bu zg l endstriyel retimin
yaylmasdr. Kendisi iin h areket eden ekonomiyle birlikte ge
lien ey, bu ekonominin balangtaki ekirdeinde bulunan ya
banclamadan baka bir ey olamaz.

33
rettii eyden ayrlm olan insan , kendi dnyasnn btn ay
rntlarn giderek daha gl bir ekilde bizzat retir ve bylece
kendini dnyasndan giderek daha fazla ayrlm hisseder. Yaam
kendi rn olduu lde yaamndan ayr dmektedir.

34
Gsteri, yle bir birikim aamasndaki sermayedir ki imaj haline
gelir.

23
il. GSTER OLARAK META

Meta b i r btn ol arak toplumun evrensel

kategorisi ha line geldi i nde anc<.k kendi
sahici z iinde <. n l a labi l i r. Mela
ilikilerinden doan eyleme sadece bu
taland<., hem toplum u n nesnel evrim i iin
hem de insanlarn top l u m karsn daki
tav rl ar i i n belirleyici nem k azanr. Meta
ancak o zaman insan larn bi lin lerinin, bu
eylemenin ifade bulduu biimlere boyun
emesi as ndan can a l c bir nem
tayabilir. .. al m a s reci rasyonellctii
ve mckaniklqtii lde emekin i n
etk i n liini n aktifliini giderek yitirmesi v e
giderek d a h a o k seyre dayal bir biim
almas yznden bu boyun eme d ah a da
byr.

Lukacs, Tarih ve S111(/'Bi/i11ci

35
nsan etkin l iinde akkan halde var olan her eyi kendi iine a lan
ve onlar yaanm deerin negatifi olarak formle edilmeleriyle
biricik deer haline gelmi nesneler olarak donmu halde sa
hiplenen gsterinin bu temel hareketinde, eski dmanmz meta'y,
olduka karmak ve metafizik inceliklerle dolu olmasna ramen
ilk bakta nemsiz ve apak bir eymi gihi grnmeyi ok i y i
b ilen meta'y grrz.
24
 36

Duyumsal dnyan n zerinde var olmasna ramen kendini en

m kemmel duyumsal olarak kabul etti ren bir imajlar sekisini n
b u duyumsal dnyann yerine getii gsteride tam anlamyla ger
ekleen ey bu meta fetiizmi i lkesidi r; "hem duyumsal eyler
hem de d uyumst eyler" tarafndan toplumun tahakkm alma
alnmasdr.

37
Gsterinin grnr kld, hem var hem de yok olan diinya, ya
anm her ey zerinde hakim olan meta dnyasdr. Ve by lece
meta dnyas oldu,u gihi gsterilmi olur, nk bu dnyann ha
reketi, insanlarn birbirleri nden ve global rnleri nden wklama
laryla zdetir.

38
Gsteri d i l inin, vd nesnelerden dzen ledii uavranlara
kadar her sev iyede urad aleni nitelik kayb, gereklii d
layan gerek retimin temel zelliklerinden baka bir ey in ifa
desi dei ldir: Meta-biimi tamamen kendisine eiltir, n icel in ka
tegorisidir. Meta-biiminin gelitirdii ey n icel olandr ve ncta
b i i m i sadece n icel olanda geliebilir.

39
Nitel olan dlayan bu gelime, bir gelime olarak nicel geie
boyun eer: Gsteri, bu gelimeni n kendi bolluk eii n i at an
lamna gelir; bu imdil ik sadece birka noktada yerel olarak doru
olmasna ramen metann balang referans, yani Dnya'y ulus
lararas bir pazar olarak bir araya getiren pratik hareketinin do
rulad referans olan evrensel lekte imdiden dorudur.
 40
retici glerin gelimesi , insan gruplarnn varolu koullarn
ayakta kalma koullar olarak kurmu ve deiiklie uratm ve
bu koullar yaygnlatrm bilinsiz gerek tarih'ti: nsan grup
larnn btn giriimlerinin iktisadi temeli. Doal bir ekonomide
meta sektr , ayakta kalmay salayan bir artk deerin olu
turulmasyd. Bamsz retic i ler arasnda eitli rnlerin de
iimi anlamna gelen meta reti m i , n icel hakikati haHi gizli olan
marjinal bir iktisadi ileyiin iinde uzun sre zanaata dayal ka
labi lmitir. B ununla birl ikte, meta retimi byk apl ticareti n ve
sermaye biriki minin toplumsal koullaryla karlatnda eko
nom inin btn hakimiyetini ele geirmitir. Bu dnemde, eko
nominin tamam.., bu fetih srasnda metann kendini gsterdii
biim haline gelmitir: nicel bir gelime sreci . nsan emeini
meta-emee, yani, cretli ernee dntren meta biimindeki ik
tisadi gc n bu aral ksz yaylmas sonuta, birinci derecede
nemli olan ayakta kalma sorununun phesiz hallolduu, ancak
bu sorunla her zaman karlaiabilccek ekilde - her seferinde
kendini daha vahim olarak yeniden gstererek- hallolduu bir bol
lua ylma eklinde varmtr. ktisadi byme, toplumlar,
ayakta kalmalar iin dorudan doruya mcadele etmelerini is
teyen doal basktdan kurtarmtr, ama bu noktada toplumlar kur
tarclarndan kurtu lmay baaramamlardtr. Metann ba m
szl, hkm srd ekonomi n i n tamamna yaylmtr. Eko
nomi dnyayt deitirir, ama onu sadece ekonomi dnyas haline
getirir. nsan emeinin kendine yabanclat sahte-doa sonsuza
dek insan emeinin hizmetini talep eder ve bu h izmet, sadece ken
disi tarafndan yarglanm ve balanm olarak, gerekte top
lumsal olarak meru abalarn ve projelerin tamamn kendine
h izmeti klar. Metalarn, yani meta i likilerinin bolluu ayakta
kalma abasndaki arttan baka bir ey dei ldir.

4i
Meta hakimiyeti balangta ekonomi zerinde gizeml i bir ekilde
kendini gstermitir; ekono m i de toplumsal yaamn maddi temeli

26
olarak, tandk ama yine de mehul biri gibi fark edilmemi ve an
lalmamt. S omut metann nadir ya da azn lkta olduu bir top
lumda, mehul bir g adna konuan tam yetkili arac gibi ken
dini gsteren ey parann bariz hakimiyetidir. Sanayi devrimi,
zanaattaki iblm ve dnya pazarna ynelik youn retim ile
birlikte meta, topl umsal yaam gerekten igal eden bir g ola
rak fiilen ortaya kt. Hakim bilim dal ve tahakkmn bilimi
olarak ekonomi pol itik bu dnemde olutu.

42
Gsteri, metann toplumsal yaam tmyle igal etmeyi baard
andr. Grlebi l i r olan sadece metayla kurulan i liki olmakla kal
maz, ondan baka bir ey de grlemez: Grlen dnya metann
dnyasdr. Modern iktisadi retim, d iktatrln yaygn ve
youn bir ekilde geniletmektedir. S anayilemede geri kalm
yerlerde, retkenliin geli mesinde ba sray eken blgelerin da
yatt emperyalist tahakkmle ve b irka gzde mal ile zaten ege
mendir. B u gel imi blgelerde, jeoloj i k meta tabakalarn n s
rekli olarak st ste ylmas ile toplumsal alan istila edilmitir.
" kinci sanayi devrimi"nin bu aamasnda, yabanclam tketim,
kitleler iin, yabanc lam ret ime i lave bir grev haline gelir.
Bu, btn olarak toplam meta haline gelmi olan b ir toplumun sa
ulk emeinin tm'dr; dngnn srmesi gerekir. Bunun ya
plabilmesi iin, bu topla m metann, bir btn olarak ileyen re
tici glerden mutlak olarak ayrlm, paralanm bireye paralar
halinde geri gelmesi gerekir. Uzmanlam tahakkm biliminin
uzmanlamas gereken nokta burasdr: Sreci n btn se
v iyelerinin kendi kendini dzenlemesine bekilik ederek sos
yoloji, psikoteknik, sibernetik, gstergebilim v .s. halinde par
alara ayrlr.

43
Kapitalist birikimin i lkel aamasnda, "ekonomi politik" kendi i
gcn kortimak iin gerekli olan asgari y i elde etmek zorunda
olan "ii'de sadece proleteri grr" ve onu asla "bo vakitleriyle
27
ve i nsani ynyle" ele almaz; ynetici snfn dncelerinin bu
durumu, metalarn retiminde varlan bolluk derecesi i i n i n daha
fazla katksn gerektirir gerektirmez altst olmutur. Bu ii, re
timin btn rgtlenme ve denetim kipliklerin i n aka i fade et
tii topyek n aalamadan anszn temize karak, kendisini her
gn retimin dnda bulur ve tketici kisvesi altnda son derece
kibar davranlan bir yetikin m uamelesi grr. Bu durumda, mera
hmanizmi iinin "bo vakitlerin i n ve insani ynnn" so
rum luluunu zerine al r, bunun nedeni gayet aktr, nk eko
nomi politik bu alanl ar ekon om i politik olarak artk ynetebilir ve
ynetmek zorundadr. B ylece "insann bu tamamlanm yad
smmas" btn insan varoluunun sorumluluunu stlenir.

44
Gsteri, srekli bir afyon savadr; mallar metalar ile, kendi ya
salar na gre giderek byyen ayakta kalma m cadelesini tatmin
ile zdeletirmeyi insanlara kab u l ettirmeyi hedefler. Fakat eer
tketilebi lir ayakta kalma mcadelesi srekli byyen bir ey ise
hunun nedeni ayakta kalman daima mahrumiyeti kapsyor ol
masdr. Eer g iderek byyen ayakta kalma mcadelesi n i n te
sinde hibir ey yoksa, eer bu bymenin durabilecei h ibir
nokta yoksa, bunun nedeni bu bymenin mahrumiyetin tesinde
olmas deil, tam tersine zenginlemi mahrum iyet olmasdr.

45
Modern endstri nin hem en gelimi sektr , hem de bu en
dstrinin u ygulamasn tam anlam yla zetleyen model olan oto
masyonla b irlikte meta dnyasnn u elikinin stesinden gel
mesi gerekir: Emei nesnel olarak ortadan kaldran teknik
donanm, ayn zamanda ene, i meta olarak ve metan n yegane
kayna olarak korumak zorundadr. Otomasyonun ya da emein
retkenliini artracak her trl daha makfil biimin, topl u m l
einde gerekli toplumsal emek zamann fiilen azaltmamas iin
yeni iler yaqtmak zorun l udur. nc sektr olan hizmet sek
tr , datm ordusu nun saflarn sklatrr ve srmdeki metalara
28
methiyeler dzer; bu tr metalar iin yapay ihtiyalar yaratmak
zere gereken fazladan emein rgtlenmesine uygun decek e
kilde yedek gleri seferber eder.

46
Deiim deeri ancak kullanm deerinin faili olarak oluabil
miti, fakal kendi silahlaryla salad zafer kendi zerk haki
miyetinin koullarn yaratmt. Dei i m deeri insan n kul
land her eyi seferber ederek ve insani tatmin zerinde tekel
oluturarak sonunda kullanm ynlendirdi. Deiim sreci btn
o\as kullanmlarla zdelemi ve onlar kendi insafna mahkum
etmiti. Deiim deeri kullanm deerin i n paral askeriyken so
nunda sava kendi kar iin yrtr hale gelir.

47
Kapitalist ekonominin deimez ilkesi olan kullanm de.erinin
dme e, ilimi, byyen ayakta kalma savanda yeni bir mah
rumiyet biimi gelitirir ki bu i nsanlarn byk ksmnn cretli i
iler olarak bitip tkenmez bir aba srdrmeye katlmn ge
rektirdiinden ve herkes ya bu mcadeleye boyun emek ya da
lmek gerektiini b ildiinden eski dnemlerdeki ktlktan ok da
uzak deildir. Genel olarak modern metalarn tketimindeki ya
nlsamann kabul grmesinin gerek temeli u antajdaki ger
ekliktir: En kstl biimiyle (beslenme ve barnma) kullanm, sa
dece giderek byyen ayakta kalma m cadelesi n i n aldatc
zenginliine hapsolduu lde var olur. Gerek tketici, ya-
. nlsamalarn tketicisi haline gelir. Meta, hu fiilen gerek ya
nlsamadr, gsteri ise onun genel tezahrdr.

48
Deiim deerinde zmni olarak yer alan kullan m deeri artk
gsterinin tersyz olmu gerekliinde aka belirtilmek zo
rundadr, nk fii li gereklii ar geli m i meta ekonomisi ta-

29
rafndan kemir ilmi ve sahte yaamn sahte-doru lanmas zorunlu
h ale gelmitir .

49
Gsteri parann teki yzdr: B tn metalar n soyut genel e
deeridir. Ama eer para, genel edeer liin, yani esiz kul
lanml ok saydaki maln deiebilirlik zelliinin temsi lcisi
olarak toplumu ynettiyse, gsteri, parann gelimi modern ta
mamlaycsdr ve meta dnyasnn btnl btn toplumun
olabilecei ve yapabilecei eyin genci edeeri olarak hep bir
l ikte gster ide ortaya kar. Gsteri, sadece baklan paradr, nk
gsteride kul lanmn btnlnn yerine zaten soyut temsil b
tnl gemitir. Gsteri sadece salte-kullamm'n h izmetkar de
ildir, bizzat kendisi yaamn sahte-kullanmdr.

50
ktisadi bolluk dneminde, toplumsal emein younlam sonucu
gr nr hale gelir ve btn gereklik, artk kendi rn olan g
r ne boyun_ eer . Sermaye artk retim tarzn ynlendiren g
r nmez merkez deildir: Sermaye birikimi onu duyumsal nesneler
halinde merkezin dna kadar yayar. Toplumun btn yay l m a
alan sermayenin portresidir.

51
zerk ekonominin zaferi, ayn zamanda onun yenilgisi de ol
maldr. Serbest brakt g ler , eski toplumlar n deimez te
meli olan iktisadi zorunluluu ortadan kaldrr. k tisadi zo
runluluun yerini sonsuz iktisadi gelime zorunluluu aldnda,
kabaca kabul edi l m i olan i nsann temel ihtiyalar nn kar lan
masnn yerine sadece kendi hakimiyetini srdrmenin sahte ih
tiyacna indirgenen sahte ihtiyalarn kesintisiz imaHit geer .
Fakat zerk ekonomi, farknda olmadan kendisine dayanan top
lumsal bilind'ndan doduu lde derindeki ihtiyatan ebe
diyen ayr kalr. "B ilinli olan her ey ypranr. B ilind olan ise
30
deimeden kalr. Ancak bir kez serbest brakldnda o da y
klp gitmez mi?" (Frcud).

52
Toplum, ekonomiye bal o lduunu fark ettii anda, aslnda eko
nomi topluma baldr. Egemen grnecek kadar bym olan
bu g izli g de gcn kaybetmitir. ktisadi balamda o [nesne
.n.] ben [zne-.n.j haline gelmek zorundadr. zne, toplumdan,
yani bizzat toplum iinde yer alan mcadeleden baka bir yerde
ortaya kamaz. znenin olas varoluu, tarihin iktisadi temel inin
rn ve reticisi olarak ortaya kan snf mcadelelerinin so
n ularna baldr.

53
Arzu bilinci ve bilin arzusu, olumsuz biimi altnda, snOarn or
tadan kalkmasn, yani iilerin faaliyetlerinin her anna dorudan
doruya sahip olmalarn isteyen tasar ile zdetir. Bunun aksi,
metann kendi yaratt bir dnyada kendini hayranlkla seyrettii
gsteri toplumudur.

31
III. GRNTEK BRLK VE BLNME

"Bir ikiye bl n r" ve " i k i binle kaynar"

ekli ndeki d nceler zer i n e lkede,
felsefe cephes i n de canl v e yeni bir polemi k
srmeke<l i r. B u tartma d i ya lektik
matery a l izmden yana v e o n a kar olan lar
arasn<laki bir m cade l e , i k i dnya gr
aras ndak i , proleter v e burj uv a dnya
gr aras ndaki bir savatr. " B i r i k iye
hiilnr" n eylerin temel yasas o lduunu
savunanlar diyalektik materyal izmden
yanadrlar; "iki bi r<le k ay n a r"n eylerin
temel yasas olduunu sav u nan lar
d i yalek tik m ateryal izme kar d rlar. ki
tara f da aralarna belirgin b i r i zgi
ckmiler<l i r ve a rgmanlar taban tabana
ztt r. B u polemik, in'de ve dnyada
srmekte olan keskin v e karmak s n f
mcadeles i n i ideoloj i k d zeye
yanstmaktadr.

Kr:rl Bayrak, Pck n. 21 Eyll 1 964.

54
Gsteri, modern toplum gibi, hem birleik hem de blnmtr.
Modern toplum gibi gsteri de birliini kopma zerinde kurar.
Ama eliki, gsteride ortaya kt n d a anlamnd aki bir altst ol
,

mayla tersine dner; yle ki gsterilmi olan bl nme b irletirici

o lurken, gsteri lmi olan birlik bler.

55
Tek bir sosyo-ekonomik sistemin ynetimi iin olumu gler sa
va aslnda gerek birlie ait olmakla birlikte resmi eliki gibi
ortaya kar; bu durum her ulus iin geerli olduu kadar dnya
apnda da geerlidir.

32
 56

Ayn l m gcn rakip biim lerinin sahte gsteri savalar , ayn za

man da s i st em i n eits i z ve at m a l g e l i i m i n i sistemi tan yan ve
,

bu sistemin i kt i d ar n a kat l m larn ta n m l a y a n sn flarn ya da a l t

sn flarn grece e l ik i l i karlarn i fade ell i k l eri l d e ge r
e k t ir Nasl ki en i l e ri eko n omi n i n g e l i m es i ncel ikler ara
.

s nd a ki bir al na m e s e l e s i ise ekonom i n i n bir devlet brokrasisi

taraf ndan to t a l i ter b i r ekil d e yne t i l mesi ve smrge ya da yar
s mrge konumundaki lkelerin durumu d a retim ve iktidar t ar z
larndaki kayda d ee r zelliklerle bel irlenir. Bu qi t l i kar t l kl a r
g steride. tc. n amen fark l l t ler arac l y l a , k e nd i l e r i n i bir
birinden btnyle farkl top l u m b i i m l e ri olarak sunab i l i rler.
Ama m e v cu t durumda bn bu zgl sekt rle rin cs iz l i i ndeki
hakikat bu sektrleri ieren e v re n s e l s istemde y a t a r : Gezege n i
k e nd i a l a n haline gd i ren y e gJ ne harcke , y a ni k ap i a l i zn .

57
Gsterinin taycs olan t o p l u m azge l i m i
, blgeleri s ade c e i k
tisadi he g e m on y as i le egemenl i i a l t na al maz. On l ar a gsteri
toplumu olarak e gemen olur. Maddi t e m e l henz m e v c u t o l m asa
da, mo dern toplum, her klann toplumsal y ze y i n i gsteri ara
c l yla imdi d e n istilii. e tm i tir. Ynet ici snfn p ro g ra m n be
lirler ve bu program n oluum unu y n lendirir. Tpk insanlara
sahip olmak iin can at t kl a r sahte-mal lar su n m as gibi, yerel
devrimcilere de yanl devrim modelleri sunar. Sa n ay i l emi l
kelerin birkan elinde tutan brokratik iktidara zg gsteri,
btn gsterinin genel anlamdaki szde-yadsnas ve deste i
olarak bu gsterinin bir parasn oluturur. Blgesel dzeyde ele
alnan gsteri hi kukusuz, toplumsal ilet i im ve ynetimde baz
totaliter uzmanlama rnekleri s er g i l ese de sistemin global i
leyi i d z ey i n d e bu uzmanlamalar gsteriye dair grevlerin
dnya apnda blnmesi ekl inde ortaya karlar.

FJN/Gtberi To!unl 33
 58

Gsteriye dair grevlerin blnmesi , mevcut dzeni n byk b

lmn ve zellikle de bu dzenin gelimesindeki hakim kutbu
korur. Gsterini n kken i zenginlemi ekonomi alannda yatar ve
kendine yeterlilii hedefleyen herhangi bir yerel gsterinin koy
duu ideolojik-polisiye koruma duvarlarna ramen nihai olarak
gsteri pazarna hkmetmeyi hedefleyen rnler bu ekonomi ala
n ndan gelir.

59

Gsterin i n parlll oyalaycl altnda, m odern topluma dnya

apnda h km eden bayalama hareketi, gelimi meta t
ketim i n i n seilecek rol ve nesneleri grnle oaltt her nok
tada da modern toplum a egemen olur. Dinin ve -snf iktidar mi
rasnn temel biimi olarak kalan- ailenin ve bunlarn gvencesi
altndaki manevi basknn kalnlrlar, (iinde basky barndran
sahte-zevkten baka bir ey olmayan) hu dnyadan alnan zevkin
gereksiz yere yinelenmi dorulanmasyla tek bir btn halinde
birleebilirler. Var olan safa kabullenmek, tmyle gsterisel
olan isyanla da birleebi lir: B u , iktisadi bolluk retimini bu tr
lanmaddelcrin ilenmesine dek yaymay baard anda tat
minsiz-liin kendisin i n de meta haline gelmesi demekt ir.

60
Yaayan insann gsterideki te-msili olan nl kii, olas bir roln
imajn kendinde toplayarak, aslnda bu bayal somutlatrr.
n l kii olmann koulu grnte yaanm o landa uzmanla
maktr; nl kii fiilen yaanm olan retken uzmanlamalardaki
paralanmay telafi etmek zorunda olan derinliksiz ve grnr ya
amla zdeleme nesnesidir. nl kiiler, eitli yaam tarzlarn
ve toplumun kavray tarzlarn canlandrmak iin vardrlar ve
kendilerini global olarak ifade etme zgrlne sahiptirler.
Onlar, bu emein amalarym gibi olaanst bir ekilde ste
karlan yan rnlerini -tartma gtrmez bir s recin banda ve

34
sonunda yer alan karar ve tketimi iktidar ve tatilleri- taklit ede
,

rek toplumsal ene, in u lalmaz sonucunu temsil ederler. Kah,

devlet iktidar sahte-nl kimliine brnr; kah, tketimin nl
kiisi, yaanm olann zerinde bir sah t e i k tidar olarak kendini
-

setirir. A ncak nl kiinin bu etkinlikleri gerekten global ol

madklar gibi eitli de dei ldir .

61
n l kii olarak sa h ne ye karla n g st e ri n i n faili bireyin zttdr;
bireyin hem kendi iin d eki hem de dierlerindeki dmandr. z
deleme modeli olarak gsteride bulunan fai l , olay larn a k
ndaki itaat yasasyla zdele me k iin her trl zerk nitelikten
vazgeer. Tket i m i n n l kiisi, grn t e farkl kiilik trleri n i
temsil etse de tketimin btnln e eil olarak u l aabilcn ve bu
rada benzer mutluluu b u lan bu insan trlerinin her birin i gsterir.
Kararn nl kiisi, insani nitelik ol a ra k kabul grm eylerin
tam stokuna sahip olmak z o rundadr Bylece. bu insani nitelikler
.

arasndaki re sm i farkll klar, her konuda mkemmel olmalar n

varsaym anlamna gelen resmi benzerl i k tarafndan ortadan kal
d rl r Kruev, Ku rsk sava hakknda kara r vermek zere ge
.

neral olmutur; ancak sava srasnda d e il savan yirm in c i

.

yldn mnde devletin efendisi olduu srada. Kenncdy, kendi

mezarna bile methiyeler dzecek k adar h at ipli in i s rd rm t r ,

nk o srada Theodore Sorensen, Ken nedy'nin h ale finin ko

numa metinleri n i , merhumun kiiliini tantacak bir slupla yaz
maya devam ediyordu. S istemin temsilcisi olan hayranlk duyulan
bu i nsanlar grn d kler i gibi mehurdurlar; en kk bireysel
yaam gerekliinin altna i nerek byk adam olmulardr ve her
kes bunu bilir.

62
Gsteri bolluundaki yanl seim -hem ayr hem de i ie girmi
rol lerin (zellikle nesnelerin simgelet irdii ve tad roller) ol
duu gibi, rekabet ve dayanma iindeki gslerilerin de yan ya
nal nda yatan seim- nicel bayal ben i msemeyi kk rtm aya
35
ynelik hayali n iteliklerin savanda geliir. Bylece tketimdeki
h iycrarik yerlerin kabaln olaanst bir ontoloj ik stnlk ha
line getirmekle ykml sahte arkaik ztlklar, blgesellikler ya
da rklklar yen iden dirilir. Bu ekilde, rekabete dayal spor
lardan seimlere dek oyunalt [sous-lud ique] bir kar harekete
geiren gln karlamalarn sonsuz dizisi yeniden oluur. T
ketim bolluunun bulunduu yerde, genler ve yetikinler arasn
daki temel bir gsteri kartl aldatc roller arasnda ilk sray
tutar: nk h ibir yerde yaamnn efendisi olan yetikin yokt ur
ve var olann deiimi olan genlik asla bugn gen olan in
sanlarn de i l ikt isadi sistemin, kapitalizmin dinamizminin bir
zelliidir. Hkmeden ve gen olan, birbirlerini kovan ve bir
b irlerinin yerine geen ise eylerdir.

63
Gsterinin kartl klar arkasnda g izlenen ey sefaletin hirl(i'dir.
Eer ortak seim maskeleri nin arkasnda ayn yabanclama n n
farkl biimleri birbirleriyle atyorlarsa, b u n u n nedeni heps i n i n
bastrlm gerek el ikiler zerine kurulmu olmasdr. Gsteri ,
badamad ve destekledii sefaletin zel aamasnn zorunlu
luklarna gre : yo, unlan ya da yaygn bir biimde var olur. Her
iki durumda da gsteri mutsuzluun dingin merkezindeki ykm
ve korkuyla evri l i mutlu bir birleme imaj n dan baka bir ey de
ildir.

64
Younlam gsteri, geri kalm karma ekonomilerde ya da ge
limi kapitalizm i n baz buna l m dnemlerinde bir devlet i ktidar
teknii gibi ithal edilebilse bile, aslnda brokratik kapital izme
aittir. Gerekten de, brokratik m lkiyet bu anlamda kendi i i nde
ylesine younlamtr ki b irey olarak brokrat, global ekonomi
mlkiyetiyle sadece yesi olduu brokratik topluluk araclyla
iliki kurar. Dahas , brokratik kapi talizmde daha az gelimi olan
meta retimi de younlam b ir ekil de ortaya kar: B rokrasi
n e l inde bulundurduu meta toplumsal emein tamamdr ve
36
onun topluma geri satt ey toplumun hep birlikle verdii ayakta
k alma mcadelesidir. B rokratik ekonomi diktatrl smrlen
kitlelere kayda deer hibir seim pay brakamaz, nk b
rokrasi her eyi bizzat kendisi semek zorundadr ve i ster bes
lenmeyle ister mzikle ilgili olsun dardan gelen her trl farkl
seim brokrasinin tamamen ykmn semek anlamna gelir. Bu
diktatrle, kesintisiz bir iddet el ik etmek zorundadr. Da
yatlan mal imaj , resmi olarak var olan her eyi n btnln
kendi gsterisinde toplar ve genel likle totaliter btnlnn ga
rantisi olan tek bir insan zerinde youn lar. Herkes bu mutlak
nlyle ya olaanst bir ekilde zdelemeli ya da yok o l
mal dr. nk h u nl, tketmemenin efendisidir v e asl nda te
rrn hzlandrd ilkel b irikim olan mutlak smrye makul bir
anlam veren hir kahraman imaj dr. Eer her in l i Mao'y u
renmek ve de Mao olmak zorundaysa, bu olmas gereken haka
bir ey olnad, iindir. Younla m gsterinin hkm srd
h er yerde pol is de hkm srer.

65
Yaygn biimdeki gsteri meta bolluuna, modern kapitalizm i n
engellenmem i gelimesine elik eder. B u rada tek tek e l e alnan
her meta, nesneler btnlnn retim bykl adna hakl
karlr ve gsteri bu metalara ynelik vg listesidir. Uzlamaz id
dialar, zengin ekonominin birle i k gsteri sahnesinde itiip ka
krlar; farkl nl-metalar toplumun dzenlemesiyle il gil i elikili
tasarlar ezamanl olarak desteklerler: kent gsterisi m ze hal ine
getirilmi m ahallelere ihtiya duyarken, otomobil gsterisi eski
kentleri ykp geen mkemmel bir ulam a ister. B u nedenl e
btnn tke tim i ne ait diye nlenmi ve zaten soru nlu olan tatmin
'

derhal tahrif edilir, nk gerek tketici bu meta mutluluuna

dorudan doruya ancak blmler halinde (btne atfedilen n
teliin her seferi nde yok o lduu blmler halinde) ulaab ilir.

66
Belirli her meta kendisi iin sav ar, dierlerini tanyamaz ve her
yerde kendin i sanki ei benzeri yokmu gibi dayatmaya al r. B u
37
durumda gsteri bu . cadelenin epik iiridir, Truva'nn d
mesiyle asla sonulanmayacak destandr. Gsteri, insanlar ve si
lahlarn deil, metalar ve tutkularn ver. Bu kr dvte her
meta kendi tutkusunun peinden giderek asl nda bilinsiz bir e
ki lde daha yce bir eyi gerekletirir: Metann dnya h aline gel
mesini ki bu ayn zamanda dnyann meta haline gel mesi de
mektir. Bylece bir meta mant kurnazl i le, meta-biimi
mutlak gereklemesine doru ilerlerken, metann zglli( de
bu mcadele i inde y pranr.

67
Bol meta ku !,!anmdan kaynaklanmayan tatmi n , metalarn de
erinin meta olarak tan nmasnda aranmaktad r: Metann kul
lan m kendi kend ine yeterli hale gelir; ve tketici metann ege
men zgrlne dinsel bir sevgi duyar. B tn haberleme
ara lar tarafndan desteklenen ve yayg nlatrlan veril i bir rne
ynelik heyecan dalgalar byk bir hzla yay l r. B ir giyim tarz
bir filmden kar; bir dergi eitli giyim alk.ar l k lar n mehur
eden gece kulplerini tantr. Bu tr vr ZlVlr' n ifade ettii ey,
meta yn sapknla yneldiinde sapkn o l an eyi n kendisinin
de zel bir meta haline geldiidir. K ymetl i eya sat laryla bir
likte verilen ya da deiim yoluyla kendi alanlarnn dna kan
ve satlmayan reklam anahtarlklar rnei nde olduu gibi maln
ak l na kendini m istik bir biimde teslim etmeyi grebiliriz.
Koleksiyon iin retilen anahtarlklarn koleksiyonunu yapan ki
inin biriktirdii ey meamn balaycl,q dr, bu onun metaya
sadk olanlar arasndaki gerek mevcudiyet i n i n grkemli bir ia
retidir . eylemi insan, metayl a olan samimiyetinin kantn her
kese duyurur. Meta fetiizmi , tpk eski dini fetiizmin banaz
yelerinde ve mucize rn kiilerde grlen kendinden geme
durum larna benzeyen ateli coku anlarna u lar. HaJa burada
i fadesini b u lan tek k ullanm , temel tesli m i yet kullan m dr.

38
 68

Hi phesiz, modern tketimin dayatt sahte-ihtiyaca, top

lumun ve tarihin ekillendirilmedii hibir sahici ihtiya ya da is
tekle kar konulamaz. Fakat meta bolluu, toplumsal ihtiyalarn
organik gelimesindeki mutlak kopu gibidir. Onun mekanik bi
rikim i , karsnda canl arzunun aresiz kald snrsz bir ya
payl serbest brakr. Bamsz yapayln ylma gc, her
yerde, toplumsal yaamn tahrif edilnesie yol aar.

69
Tketim sayesinde mutlu bir ekilde birlemi toplum imaj n da,
gerek blnmeye ancak bir sonraki tketim baarszlna kadar
ara verilmitir. Sonunda vaat edilmi toplu tketim topraklarna
varan gz alc bir kest irme yol olduuna dair umudu temsil
etmek zorunda olan her zel rn, sras geldiinde, trensel bir
ek i lde kesin esizlik olarak tan tlr. Ama tpk ayn yataki bi
reylerin hemen hemen tamam tad halde grnte aristokrat
olan isim modasnn birdenbire yaylmas gibi, kendisinden esiz
bir g beklenen nesne de ancak kitlesel t ketim iin yeterince
fazla miktarda retildii takdirde kitlelerin tapnmasna su
nulabilmitir. B u ale\5.de rnn byleyici zellii ancak top
lumsal yaam n merkezine bir an yerlet iinde ortaya kar, t pk
retimin nihai amacnn aa kan gizem i gibi. Gsteride b
yleyici olan nesne, tketicisinin ve btn dier tketicilerin
evine girer girmez bayalar. Doal olarak retiminin se
fi lliinden kaynaklanan temel zavallln ok ge aa vurur.
Fakat o ana kadar sistemin dorulanmasn bir baka nesne st
lenmitir bile ve tannmay talep etmektedir.

70
Tatmin aldatmacas , yer deitirerek, rnlerin ve genel retim
koullarnn deiimini izleyerek kend i n i ortaya koymak zo
rundadr. Kendi amaz mkemmelliini byk bir yzszlkle
dorulam olan ey hem yaygn hem de younlam gsteride

39
y i ne de de i i r; devam e t m e s i gereken sadece sistemdir: Stal i n ' i n
v e modas gem i b i r r n n geersizliini i la n edenler t a m da
b u n lar d ayatm olanlard r. Rek l a m n her yeni yala111 ayn za
manda bir nceki yalan n ikrar'dr. Totaliter i ktidarn gzden
den her fig r, onu oybirliiylc onaylam olan ve yan lsamasz
bir yaln zlar y n ndan baka b i r ey olmayan aldatet cemaati
aa karr.

71
Gsteri nin ebedi d iye s u nduu ey dei i m zerine k u ru l u d u r ve
tem e l i y l e b i r l i kte de i me k zoru ndadr. Gsteri m u t l a k b i r ekil de
dogm atiktir fakat b u n u n l a b i r l i kte gerek anlamda h i b i r salam
dogmaya yol amaz. G st er i ye gre , duran h ibir ey yoktur; bu
onun doal koulu olsa d a kendi ei l im i ne en ok kar olan ey
d i r.

72

G sterinin i l an e l l i i gerekd birl i k , kapitalist retim tarz n n

gerek b irl i i n i n dayand s n f ayr m n g izler. ret i c ileri d n
y a n n k u ru l u "U n a kat lmaya zorlayan e y ayn zamanda on lar
d nyadan ayran eydi r . Yerel ve u l usal s n rlarndan kurt u l m u
i n san lar b i r araya get i re n e y a y n zamanda o n l ar birbirlerinden
uzakla tran eyd ir. Rasyonelliin deri n let irilmes i n i gerekt ren
ey ay n zamanda h i yerari k s m rnn ve bask n 111 irrasyo
n e l l i i n i besleyen eydir. Toplu m u n soyut iktidar n yaratan ey
o n u n somu t zgrlkszli(iinii de yaratr.

40
IV. ZNE VE TEMSL OLARAK PROLETARYA

Herke s i n bu d n y a n n n i metleri nden ve

zevkleri nden eit o l arak yararl a n m a hakk.
her t rl otori te n i n y k l ma s , bii t n a h l ak i
k s t l amalar n yadsmas; ite mese l e n i n
kk ne i n i ldii nde 1 8 Mart aya k l anmas n n
v e bu ayaklanmaya b i r ordu sa l a m olan
kork u n ortak lk belgesi n i n v ar l k nedeni
budur.

1 8 Mart ayakl11mas ile ilgili nl'!"!is ararmw.

73
Mevcut koullar ortadan kaldran gerek hareket, burj uvazinin
ekonomideki zaferinden itibaren ve gzk gr nr eki lde de lu
zaferin politik olarak ifade edilmesinden bu yana toplumu y
netmektedir. retici glerin gelimesi, eski retim i likilerini
bozmu ve duraan dzenin tamam toza duman a karmtr.
M utlak olan her ey tarihsellemitir.

74
nsanlar, tarihe kararak, emee ve tarihi oluturan m cadelelere
kat l mak zorunda kalarak i likilerini yan lsamalarndan kurtulmu
bir ekilde gzden geirmeye mecbur olurlar. Tarihsel dneme ait
en son b i l ind metafizik bak as, tarihin bizzat kendi n i
41
a mlamak iin kulland retken i lerlemeyi tari h i n nesnesi ola
rak grebilse bile bu tarihin kendinden baka nesnesi yoktur. Ta
rihin zne s i kendini reten, dnyasnn -tarihin- efendisi ve sahibi
' ,

haline gelen ve kendi vyunm n bilinci olarak var olan canldan

baka bir ey deildir.

75
balayan uzun devrimci dnemin snf
B u rjuvazinin yksel me s i y le
mcadeleleri ile tarih d ncesi tek b ir akm iinde geliirler; bu
,

d nce yan i diyalektik, var olann anlam n aramakla yetinmez

ve var olan her eyin yok olmasnn b ilgisine eriir ve onun ha
reketi iinde her ayrlk yok olur.

76
Hegel artk dnyay deil, dnyann dntrlmesini yorumlamak
durumundayd . Sadece dntrmeyi yorumlayan Hegcl, felsefe
nin felsefi tamamlanmasndan baka bir ey dei ldir. O, kendi ken
din i yapan bir dnyay anlamak ister. Bu tarihsel dnce yine de
her zaman ge kalan ve post festum dorulanmay dile getiren bi
'

l i n ten baka b i r ey deildir. Dolaysyla, ayrm sadece dn

c e d c aabilmitir. B t n gerekliin anlamn tarihsel tamamla
'

nna bal hale getirmek i le ayn zamanda bu anlam kendisini

tarihin tamamlan eklinde oluturuyormu gibi ortaya karmak
arasndaki paradoks, xv. ve xvm. yzyllardaki burjuva dev
rimleri dnrnn, kendi felsefesinde, bu devrimlerin sonu
laryla uzlan a dan baka bir ey aramam olmasndan kaynakla
'

nr. [Hegel] "Burjuva devriminin felsefesi olarak bile bu devrimin

btn sreci n i deil sadece n ihai sonucunu ifade etmektedir. Bu
anlamda bu , devrimin deil, restorasyonun felsefesidir." (Kari
Korsch, Hegel ve Devrim zerine Tezle r) Hegcl , son bir defa fi
.

lozof grevi n i yerine getirmi, "var olan yceltmitir"; ama zaten

Hegel'e gre var olan, tarihsel hareketin bt nlnden baka bir
ey olamazd. Dncenin haricf konumu aslnda korunmu ol
duundan, bu konum ancak nceden zlmesi gereken bir Tin ta-
--- ------

(Lal.) enlik bittikten sonra. (.n.)

42
sarsyla, yani ne istediyse onu yapm olan, ne yapmsa onu is
temi olan ve tamamlan imdiki zamanla akan mutlak kh
ramanla zdeletirilerek gizlenebilir. B ylece, tarih dncesi
iinde len fe l s de imdi. dnyasn ancak tarihi tekrar yadsyarak
,

ycellebilmektcdir, nk sz alabilmek iin her eyi indirgedii

bu btnlkl tari hin artk tamamlandn ve hakikate dair ka
rarn verilebilecei tek mahkemenin kapandn varsaymak zo
rundadr.

77
Proletarya bu tarih dncesinin unutul madn kendi eylemli va
roluu ile kantladn<la, soncun yalanlanmas ayn zamanda
yntemin <lorulanmas anlamna gel ir.

78

Tarih dncesi ancak pratik dnce haline gelerek kurtulabilir;

ve devrimc i snf o larak proletaryann pratii, kendi dnyasnn
btnl zerinde ileyen tarihsel bilinten baka bir ey ola
maz. Devrimci ii h areketinin btn teorik akmlar , Stirncr ve
Bakunin'den Marx'a kadar, Hegclci dnce i le giriilen elet irel
bir atmadan domutur.

79
Marx'n teorisi ile Hegelci y n temi n birbirinden ay r lm am a zel
l ii de bu teorinin devrimci zelliinden, yani hakikatinden ay
rlamaz. B u nedenle bu ilk ili ki genelde es geilmi ya d a yanl
anlalm ve hatta aldatc b ir ekilde Marksist bir doktrin haline
dnm olan eyin zayfl olarak gsterilmitir. B ernstein, So
cialisme theorique et Social-democratie pratique'te [Teori k Sos
y al i zm ve Pratik So sy a l Demokrasi] diyalektik yntem ile tarihsel
tarafllk arasn d aki ilikiyi, 1 847 Manifestosu'nun Almanya'da eli
kulandaki p r olet er devrim le i lgi l i fazla bilimsel olmayan tah
minlerin i eletirerek, mkemmel bir ekilde ortaya koyar: "Si
yaset konusunda hayalperest olan herhangi birinin daha iyisini ba-
43
aramayaca kadar yan l olan bu tarihsel kendini-ald atmada,
Engels kadar Marx'n da kend i s i n i asla tamamen kurtaramad
Hegelci kartlk diyalektiinin kalntlarnn rnn grmesey
dik, o dnemde ekonomiyi cidd i bir ekilde incelemi olan
Marx'ta bu anlalmaz olurdu . B u genel karklk dnemlerinde,
Hegel'den kurtulmak Marx iin daha da hayati bir hal alm t."

80
B urjuva d e v r i ml e r i cl n c cs i n i n "aktarm yoluyla kurtarlmas"
i i n Marx' n gerekletirdii tersine evirme, nesnellemesi ya
banclamasyla zde olan ve tarihsel yaralar hi iz brakmayan
ve z a ma n i i nde kendisiyle kar l amaya doru ilerleyen Hegelci
Tin gzergahrti-n yerine kabaca retici glerin materyalist ge
l imesini k oymak dei ldir. Gerek haline gelen tarihin artk sonu
yokt ur. Marx, Hege l'in olupbiten karsndaki ayr konumunu ve
herhangi bir dsal y iicc failin seyrini y kmtr. B undan byle
teori artk sadece ne yapt n bilmekle ykmldr. B una kar
lk , ekonominin hareket inin seyredilmesi, mevcut toplumun
hakim d n ce s i iinde Hegel'in dngsel sistem araynn di
yalektik olmayan yannn tersine evrilmemi mirasdr: B u , kav
ram boyutunu yitirmi ve doru lanmak iin artk Hegelcilie ih
tiya duymayan bir onamadr, nk vd hareket mekanik
gel imesi gerek anlamda her eye hakim olan dnya grsz bir
sektrden baka bir ey de i ldir. Marx ' n tasars bilinli bir tarih
tasarsdr. S adece i ktisadi olan retici glerin kr krne ge
limesinde ortaya kan n icel ey, n itel bir tarihsel u ygun lu k iin
de dntrlmelidir. Ekonomi politiin eletirisi, bu tarih n
cesinin sonunun ilk edimidir: "B tn retim aralar arasnda en
nemli retici g, bizzat devrimci snftr."

81
Marx'n teorisini b ilimsel dnceye sk skya balayan ey, top
lumda gerekten faaliyette olan g lerin rasyonel kavrandr.
Ancak Marx'n teorisi temelde b i l imsel dncenin al arak ko
runduu bir bil imsel dnce tesidir: Yasa'nn deil, mcade-
44
/e'nin kavran sz konusudur. A lman deolojisi'nde, "Biz h i r ek
bilim tanrz, o da tarih bilimidir" denir.

82
Tarihi bilimsel bir temel de ina etmek isteyen burj u vazinin d
nem i , kullanlabilir haldeki b u bil imin daha ziyade ekonomi ile
birl ikte tarihsel olarak ina edi lmesi gerektiini es niir.
Buna kar l k, tarih , iktisat tarihi o l ara k kald lde dorudan
doruya iktisat hilgisine dayanr. B ilimsel gzleme dayal bak
a s n n tarihin ekonom ideki payn -ken d i temel bil imsel vc
ri lcrin i de i t i re n glohal sre- ne kadar ihmal ettii, hunal n larn
kesin oluma dnemlerin i saptad klar n a i n a n a n sosyalist he
sap l a r n beyhudelii karsnda ortaya kmt r; d e v l e t i n srekli
m d a h al e siy l e b u n a l m e i l i m l e ri n i n e t k i leri n i t e l ffi etme n i n ba
ar l m a s ndan bu yana, ayn tr akl yrtme, hu dengeyi k e s i n bir
iktisadi uyum o l a ra k grmektedir. Ekonominin stesinden gelme
tasars, tari hi sahiplenme tasars, eer top l u m u n bilimini tanmak -
ve zmsemek- zoru n d a y sa, hi/imsel ol a ma z . B i l imsel h i l g i ara
c l y l a mevcut tarihe hkmedebileceine inanan bir h areketle
devrimci bak a s hurjt\'a kalr.

83
topik sosyal izm akmlar, tarihsel adan, mevcut toplumsal r
gtlenmeni n eletirisi zerinde temellenmi olsalar da, bilimi red
det ti kle r i iin deil, tarihi -yani hem mutlu toplum imaj larnn de
imez mkemmelliinin tesine geen zaman h areketini hem de
halihazrdaki fi i l i mcadeleyi- reddettikleri lde tam anlam yla
topik olarak nitelendirilebilirler. Bun a karlk, topist d
nrler, gemi yzyllarda hakim olduu ekliyle bilimsel d
ncenin tamamen etkis i altndadrlar. Bu genel rasyonel sistemin
tamamlan nn pe i nd edi r l er : Kendilerini h ibir ekilde si lah s z
peygamberler gibi grmemilerdir, nk b i limsel kan tn top
lumsal gcne ve hatta Saint-Simoncu luk rneinde olduu gibi
iktidarn bilimle ele geirileceine i n anr l ar. S ombart, "ka111t!a
mas gereken eyi mcadele y oluyla ele geirmeyi nasl isteye
bildiler?" diye sormutu. B ununla birlikte, topistlerin bilimsel
45
anlay, baz toplumsal gruplarn mevcut durumdan karlar ol
duu, bu durumu korum ak iin glere ve bu tr durumlara u ygun
yanl bilin biimlerine sahip olduklar ekli ndeki anlay ier
mez. Bu anlay, sadece neyin kabul edi lebilecei n i dei l ayn za
manda neyin aratrlabileceini de seen ve bu tr etkenlerin so
nucu o lan toplumsal talep tarafndan geni lde ynlendirilmi
olan bilimdeki gelimenin tarihsel gerekliine bile erieme
mitir. Bilimsel hakikatin se},:ileni tarznn mahkumlar olarak
kalan t o p i k sosyalistler, bu hakikati soyut saf imaj na (olduka
eski bir toplum aamasnda dayat lm olan bir imaj ) gre kav
ryorlard . Sorcl'in de saptad gibi topist lcr toplum yasalarn
astronomi modeline dayanarak kefedeceklerini ve gstere
cekleri n i d nmlerd i . Onlarn hedefledii , ,tarihe dman olan
uyum, tarihe e n az baml olan bilimi topluma uyarlama gi
riiminin sonucudur. Bu uyu m , Newtonculuk ile ayn deneysel
masu m l u kla ne s r l mt r ve s rekli ortaya atlan mutlu ge
lecek kavram , "onlarn topl u m b i l imin d e , ataletin rasyonel me
kanikte o y n ad role benzer bir rol oynar" (Materiaux pour une
leorie du prolearia - B ir Proletarya Teoris i in Malzemeler-).

84
Marx'n d nces i ndek i bilimsel-determinist yn, tam da, "ide
o l oj ikletirm e srec i n i n M arx'n yaam boyunca ii hareketine
"

kalan teorik mirasa szd boluk olmutu. Tarih konusunun gn

deme gelmesi ertelenmeye devam eder ve en stn tarihsel bilim
olan iktisat, kendisinin gelecekteki yadsnma zorunluluunu gi
derek daha fazla gvence altna alr. Ama bu ekilde teorik gr
alannn dna itilen, bu yadsmann tek h akikati olan devrimci
pratiktir. Bylece, iktisad i gelimeyi sabrla aratrmak ve ac
ekmeyi haJa Hegelci b ir sakinlikle kabul etmek nemli hale gel ir
ve sonu " iyi niyetler mezarl" olarak kalr. B ugn, devrimlerin
bilimine gre, bilincin her zaman ok erken geldii ve retilmesi
gerektii kefedilmitir. Engels, 1 895'te, " tarih bizi ve bizim gibi
dnen herkesi haksz kard. Tarih, kta zerindeki i ktisadi ge
lime durumunun henz olgunlamadn aka gstermitir. .. "
diyecektir. Marx , tm yaam boyunca, teorisindeki birletirici
46
bak asn korumutur, ama teorisinin aklanmas hakim d
nce alann kon u alm ve bata burj uv a toplumunun temel bi
l i m i olan ekonomi pol itiin eletirisi o lmak zere belli bal di
siplinlerin eletirisi biimi altnda belirgin hale gelmitir. "Mark
sizm"i oluturan ey , daha sonralar kesin olarak kabul edi len bu
bozulmadr.

85
Marx 'n teorisindeki zay fl k, doal o larak onun dnemindeki dev
rimci proletarya mcadelesi n i n zay fldr. i snf , srekli
devrimi l 848 Almanyas'nda balatmam t ; Kom n y a l n zlk
iinde yenilgiye uramt. Devrimci teori henz kendi btnlkl
varoluuna eriememiti. Marx'n, Britisl Museum 'da, d nyadan
uzak bir i lmi a l mayl a teoriyi Savunan ve aklayan birisi haline
indirgenmesi teorin i n kendisinde bir kayba neden olmutu . Daha
ileri bir aamada proleter bilincin n nde engel haline gelecek
olan ey , zell ikle Marx'n ii s nf nn gelecekteki ge limesi
zerine yapt bil imsel dorulamalar ve bu dorulamal ara bal
rgtsel pratiktir.

86
Proleter devrimi n bilimsel olarak sav u n u lmasnda grlen btn
teorik yetersizlik ler, hem ierik hem de a klama biimi olarak,
iktidarn devrimci bir ekilde ele ge irilmesi asndan pro
ietaryann burj uvazi ile zdeletirilmesine i ndirgenebilir.

87
Proletarya iktidarnn b i l imsel meruiyetinin kantlanmasn ge
miin tekrarlanan deneyi mleri zerinde temellendirme eil i m i
Manifesto'dan itibaren Marx'n tarihsel dncesini bulan kla
trmtr ve her seferinde "ya btn top lumun devrimci bir d
n m ya da m cadele iindeki snflarn m terek bir ekilde
ortadan kalkmasyla" sonulanacak snf mcadelelerinin yol a
t retim tarzlar n n dz bir hat izleyerek gel i t i i imaj n des-

47
teklemeye zorlamtr. Ama, nasl serf ayaklanmalar hibir
zaman toprak sahiplerini ve Antik a ' daki kle ayaklanmalar
efendileri yenememise, Marx' baka yerde gzlemledii "Asya
tipi retim tarz" da btn snf atmalarna ramen tarihin gz
lemlenebilir gerekliinde kendi d uraanln koru mutur. Dz
hat izleyen ema ncelikle hwjuvazinin asla yeni/F,iye u,raman
tek devrimci snf olma olgusunu gzden karmaktadr; burjuvazi
ayn zamanda, topluma el koymasnn hem nedeni hem de sonucu
ekonomideki gelime o lan tek sn ftr. Ayn basitletirme Marx'
snll bir toplumun ynet ilmesinde devletin iktisadi roln e s
gemeye yneltm itir. Ykselen burjuvazi her n e kadar eko
nom iyi dev letten ay ryormu gibi gr ndyse de bu sadece statik
hir ekonomide eski devletin bir snf basks arac olarak g
rlmesi lsndeydi . Burjuvazi, zerk iktisadi gcn, devletin
zay flad Ortaa dnem inde, dengedeki glerin feodal par
alanmas srasnda gelit irmitir. Ama, merkantilizm ile bur
j uvazinin gelimesini desteklemeye balam ve sonuta "b
raknz yapsn lar, braknz gesin ler" dnemi nde hujuvazinin
devleti haline gelmi olan modern devlet, daha sonra iktisadi s
recin hesaba dayal ynetiminde merkezi bir gle donatlm bir
halde kendini gsterecektir. Bununla birlikte Marx, Bonapartizm
kavram ile modern devleti brokrasinin ald biimi , eylerin
iktisadi tarihine indirgen meyen her trl tarihsel yaam reddeden
burjuvazinin "dier snflarla ay politik h ilie mahkum ol
may" istedii "ulusal sermayenin emek zerindeki iktidarnn,
toplu msal klelik iin rgtlenmi bir kamusal gcn" olu
umunu, sermaye ve devletin kaynamasn tarif edebilmitir. Pro
letaryay tarihsel yaam tahtnn tek talihi olarak olumsuz an
lamda tanmlayan modern gsterinin sosyo-politik temel leri daha
burada at lmtr.
,

88
Marx'n teorsne gerek anlamda uyan yegane iki snf, Ka
p ia tdeki btn analizlerin dnp dolap vard bu iki katksz
snf, burjuvazi ve proletarya, ayn zamanda, tamamen farkl ko
ullarda olmak artyla tarihin de yegane iki devrimci snfdr:
48
B urj uva devr i m i gereklem itir; proleta ry a devri m i ise hir nceki
devrimden domu a m a n i te l ik olarak o ndan farkl bir t asardr.
Burjuvaz i n i n t a rihsel roln n zgl,ii es gei ldiinde, hu pro
letarya t asar s n n somut zgn l de g i z le n m i olunur; hu tasar
kendi re ngi n i t a m adan ve "grev leri n in s n rs z l " n n bi
l i nc i nde o l madan h ih i r sonuca eriemeyecekt ir. B urj uvazi ik
ti dara ge l m i t i r n k o , gel imekte o l a n e konom i n i n sn f d r .
Pro letary a , f1i/i11cin sn/i h a l i ne gel medike i k tidara gelemez.
ret i c i g lerin o l g u n l amasnn gi derek artan mahru m i yetlere
yol amas b i l e hyle b i r ikt idar gara n t i edemez. Devlete Jakoben
yntemle e l koymak pro letaryan n ara c ol amaz. H i b i r ideoloji
proletary an n k s m i ama l ar n genci a m a l ar h a l i ne get irme s i ne
h izmet edemez, nk proletarya gereklen ke n d is i n e a i t o l a n h i
b i r k s m i gerekl i i koru yamaz.

89
Her ne kadar Marx ' n , proletarya m cadelesine kat l m n n hc l i r l i
h i r d nem i nde, b i l imsel ngrden ekonom izm y a n l s a m a l a r n a
entelektel temel o l uturacak kadar faz l a bek lentisi o l d u y s a da ki
isel o larak bu y a n l samalara kend i n i k a pt rmad b i l i n i r . Ka
pitaf'i bizzat e l e t i rd i i b i r makaleye , Engels'in b i r rak i p t e n ge
l iyorm u g i b i has n a gnderecei makaleye elik eden 7 Ara l k
1 867 tarih l i m e h u r mekt u b u n d a Marx k e n d i b i l im i n i n s nrlar n
aka izm i t i r : " ... Yazarn zn el ei l i m i n i n (belki d e p o l i t i k ko
n u m u n u n ve gem i i nin dayat t e i l i m in ) , yan i , mevcut ha
reke t i n , mevcut t o p l umsal srec i n nihai s o n ucunu grme v e ba
kalar na a n l a t m a tarz n n kendi gerek a n a l iz i y l e h i b i r i l i k i s i
yoktur." B y le l i k le Marx kendi nesnel t ah l i l in i n "belirl i bir
amaca y ne l i k sonular n " tehir ederek v e kendi s i ne dayat l m
olan a r-b i li m s e l seeneklerle i l gili "belki" iro n i s i y le, a y n za
manda, i k i durumun kaynamasnn metodol oj i k anahtarn da
gsteri r.

F-lN/Giieri Toplumu 49
 90

B ilgi ve eylemi n kaynamasn, bizzat tarihsel mcadelenin iin

de gerekletirmek gerekir, yle ki bu terimlerin her biri dierinin
hakikatinin gvencesi olmaldr. Proleter snfn bir zne olarak
oluumu , devrimci m cadelelerin rgtlenmesi ve toplumun dev
rim annda rgtlenmesi demektir: Praksis teorisinin pratik teori
haline gelerek doru land bilincin pratik koullar ite bu anda
var olmak zorundadr. Bununla birlikte, rgtlenmeye ilikin bu
temel sorun, ii hareketlerinin olutuu dnemde, yani bu te
orinin tarih d ncesinden gelen birletirici zelliini hala ko
ruduu (ve b irletirici bir tarihsel pratik gelitirmeyi zellikle
grev edindii) srada, devrimci teorinin zerinde en az d
nd soruldu. Tersine bu, burj uva devriminden dn alnm
devleti ve hiyerarik uygulama metodl arnn yeniden can
lanmas n kabul eden bu teori iin tutarszlk a landr. Teorinin bu
kendini ekmesi zerine gelitirilmi ii hareketinin rgtlenme
biimleri ise, karlk olarak birletiric i bir teorinin korunmasn,
onu eitli uzmanlam ve ksmi bilgilere blerek engellemi
lerdir. Teori n i n bu ideolojik yabanc lamas, ihanet ettii bir
letirici tari dncesinin pratikteki dorulanmasn, byle bir
doru lanma iilerin kendiliinden m cadelesinde ortaya k
tnda, artk kab u l edemez; sadece bu dorulanman n ortaya
k ve ansn bastrmaya yardmc olabilir. Dahas , mcadele
iinde ortaya kan bu tarihsel biimler, tamamen teorinin doru
olmak iin gerek duyuuu pratik ortamlardr. Bu biimler teorinin
bir gerekliliidir ancak teorik o larak formle edilmemilerdir.
Sovyet, teorinin bir buluu deildi. Dahas Enternasyonal i B ir
lii'nin en yce teorik hakikati onun pratikteki varlyd.

. 91
Enternasyonal' in mcadelesinin ilk b aarlar, Enternasyonal' de
varln srdren egemen ideolojinin karmak etkilerinde n kur
tulmasn salam t. Ama bir sre sonra karlat yenilgi ve
bask, proleter devri m i ne i liki n iki anlay arasndaki elikiyi n
plana karmtr. Her iki anlayta da ii snfnn bilinli z-

50
kurtuluu terk edilmi olduu ndan otoriter bir boyut v ardr. Geri,
Marksistlerle B akuninciler arasnda u zlamaz bir noktaya varan
tartma, hem devrimci toplumdaki i ktidara hem de h a reket i n
mevcut rgtlenmesine yneli k, ikili olarak srmekteydi ve bir ta
raftan dierine gemek rakiplerin konumlarn deitiriyordu . B
rok ratik bir egemen snfn yeniden yaplann ve en bilgil ilerin
ya da byle geinenlerin diktatrln nceden gren B akunin,
devlet iktidarnn otoriter kullan m yoluyla sn flarn ortadan kal
drlaca yanlsamasyla mcadele ediyordu. ilerin demokratik
eiti m i ile bunun ayrlmaz bir paras olan iktisadi elikilerin ol
gunlamasnm , proleter devletin ilevini, nesnel olarak dayat lan
yeni toplumsal i l i k ilerin merulat basit bir evreye in
dirgeyeceini uman Marx, Bakunin ve yandalarn kendilerini
kastl olarak Enternasyonal'in st nde tutan ve en devrimcilerin
ya da kend i lerini byle adlandranlarn sorumsuz diktatrl n
topluma dayatmak gibi deli samas niyetleri olan entrika yanls
bir elit otoriterliiyle i tham ediyordu. Bakunin asl nda yan
dalarn yle bir perspektif etrafnda topluyordu: "Toplumsal fr
tnann ortasnda yol alan, grnmez pilotlar olan bizler, frtnay
or ta l kt ak i bir iktidarla deil b t n miittefikler'i kolekti f dik
tatrlyle denetim altna almalyz. Niansz, unvansz, resmi
hakk olmayan ve iktidar gstergelerinin h ibirine sahip ol
mayaca iin daha da gl olan bir diktatrlk." Her biri k s
men doru e letiriler getiren ama tarih dncesinin birliini yi
tirmi olan ve kendilerini ideoloj ik otoriteler olarak kurumsal
latran ii devrim ine ilikin iki ideoloji de bylece b irbirine zt
dmt r. A lman Sosyal Demokrasisi ve ber Anarist Fe
derasyonu gibi gl rgtlenmeler bu ideoloj ilerin birine ya da
dierine sadakatle hizmet etmilerdir; ve alnan sonu her yerde
istenilenden byk lde farkl olmutur.

92
Proleter devriminin hedefini hemen imdi mevcut olarak grmek,
gerek anarist mcadelenin hem bykl hem de zay fl dr
(nk bireyci varyantlarnda anarizmin iddialar her zaman g
ln olmutur). Kolektivist anarizm , modern snf mcadele-
51
!erinin tarihsel dncesinden sadece u lalan sonucu alr ve bu
sonutaki mut lak srar , yntemi hilinli bir ekilde kmse
mesinin ifadesidir. B ylece anarizmin iktisadi mcadele tercihi
sadece genel grev ya da ayaklanma gnnde iktisadi alana in
d iri lecek tek bir hamleyle kesin bir sonuca u lalabilecei ya
nlsamasna bal olarak i leri srlrken, politik mcadele ele
tirisi soyut kalmtr. Anaristlerin gerekletirilecek bir idealleri
vardr. Anarizm, dev letin ve snflarn , yani ayrl m i deolojinin
toplumsal koullarnn sadece ideolojik yadsnmasdr. Bu, her
eyi eitleyen ve tarihsel ktlk dncesini dlayan katksz z
grlk ideolojisi'dir. Btn k s m i istekleri kay n atran bu bak
a s , anarizme, var olan koullar , ayrcalkl bir e letirel uz
manlama ad n a deil, yaam n tamam adna reddetmeyi temsil
etme onurunu verm itir; ama fii len gereklemeden nce bireysel
istee gre mu tlak olarak kabul ed ilen bu kaynama, anarizmi
son derece bari z bir t u tars zl a mahkum etmitir. Anarizm her
mcadelede ayn basit genel sonucu tekrarlamak ve yeniden or
taya koymak zorundadr, nk bu ilk sonu balangtan beri ha
reket i n vard btnlkl sonu ile zdelem itir. Bylece Ba
kunin, 1 873'te J ura Federasyonu'ndan ayrlrken unlar yazabil
miti: "Son dokuz y lda Enternasyonal'in barnda d nyay kur
tarmak iin gerekenden daha fazla dnce gelitirilm itir, keke
dnceler tek bana dnyay kurtarmaya yetebi lseyd i, ben kim
olursa olsun yeni bir dnce i leri srecek olana hodri meydan di
yorum. Devir dnce devri dei l , olgularn ve eylemlerin dev
ridir." phesiz bu anlay tarihsel proletarya dncesinin bir un
surunu, dncelerin pratie dklmesi gerektii yolundaki
kesinlii korur, ancak bu pratie gemenin uygun biim leri n i n
zaten v a r olduunu v e asla deimeyecei n i varsayarak tarih ala
nn terk eder.

93
deoloj i k i nanlaryla ii hareketi n i n tamam ndan aka ayrlan
anarist ler, bu yetki ayr m n kendi aralarnda da yeniden re
teceklerdir; propagandistlerin ve ideoloji savunucu larnn, yani
genel kural olarak entelektel etkinlikleri esas olarak baz kesin
52
doru larn tekrarndan olutuka daha da sradanlaan uzmanlarn
btn anarist rgtler zeri nde gayri resmi hir lfkim iyet kur-
malan iin uygun bir ortam salanr. Oybirl iiyle alnan k arara
duyulan ideolojik sayg , daha ziyade, zxiirlk mnanlar 'n n biz
zat rgt iindeki kontrol d otoritesini kolaylatrm tr; ve dev
rimci anarizm zgrlemi halktan ayn yol larla elde ed ilmi
ayn tarz oybirliini bekler. Dahas, spanya'daki, yerel dzeyle s
nrl kalm ve bozguna uram ok saydaki anarist ayaklanma
rneinin de gsterdii g ibi, mevcut mcadelede mevzilenmi bir
aznl kla zgr bireylerden ol uan topl um arasndaki kou llarn
ztln hesaba katmay reddetmek, ortak karar alma annda anar

istler arasnda srekli ayr l k kmasn beslemitir.

94
An nda gerekleerek ideoloj iye ve ideolojiden treyen pratik r
gtlenme modeline doruluk kazandracak olan bir devri min pek
yaknda gerekleecei yan lsamas otantik anarizmde az ok
aka srmtr. 1 936 ylnda anarizm gerekten toplumsal bir
devrime, tm zamanlarn en gelimi proletarya iktidar modeline
nderlik etm itir. B u balamda, bir yandan genel ayaklanma ia
retinin ordunun mul tra's taraf ndan dayatlm olduunu be
lirtmek gerekir. Dier yandan ise, enternasyonal proleter hareke
tin geriye kalan zaten yenilgiye uramken dardan kuvvetl i
destek alan ve lkenin yarsna h kmeden Franko iktidarnn var
l nedeniyle ve burjuva g lerin veya dier devleti ii pr
tilerinin Cumhuriyetiler safndaki kalntlar nedeniyle bu dev
rim daha ilk gnlerden itibaren eksik kaldka rgtl anarist
hareket devrimin yarm kalm zaferlerini yaygnlatrma ve hatta
bunlar savunma konusunda bile yetersizlik gsterm itir. Anarist
hareketin tannm l iderleri, i sava kaybetmek iin devrimi
mahveden burjuva devletin bakanl ar ve rehineleri haline gel
milerdi.

53
 95

II.Enternasyonal'in "ortodoks marksizmi" sosyalist devrimin bi

l i msel ideoloj isidir: Tm hakikatini ekonomideki nesnel sre
lerle ve bu z orunluluun rgt tarafndan eitilen ii snfnca ta
n n m asnda salanan i lerleme ile zdeletirir. Bu ideoloji, topik
sosyalizmin zellii olan pedagojik kantlamaya duyulan gveni
yeniden kefeder, ama onu tarihin akna yaplan seyirlik bir gn
derme ile b i rletiri r . Bununla birlikte, byle bir tutum topist e le
tiride (en f az la Fouricr tarafndan gelitirilen e letiride) mevcut
olan duraan btnlk im aj n kaybettii gibi, Hegelci btnlkl
tari h boyutunu da kaybetmitir. Hilferding'in, sosyalizmin zo
runl uluunu tanmann "benimsenecek pratik tuluma d air hibir
bilgi" vern ediini, "nk bir zorun luluu tanm akla bu zo
run lu luun hizmet.ine girmen i n baka baka ey ler olduunu" (Fi
nans Kapital) bel irtt ii samal klar, etik seenekleri simetrik ola
rak yeniden ortaya atmaktan baka bir ey yapmayan bu bilimsel
tutumdan kaynaklanmtr. Marx ve devri mci proletarya iin bir
l q t i r i c i ta r i h d nc e s inin benimsenecek pratik tutumdan hibir
ekilde farkl olnad, n grmezlikten g e lenl er, annda benimse
dikleri pratiin de normal olarak kurbanlar oldular.

96
Sosyal demokrat rgtlenme ideoloj isi, bu rg t l enme y i ii s
nf n eiten profesrlerin i ktidarna brakyordu ve benimsenen
rgtlenme biim i bu edi lgen rakla en uygun d en biimdi.
il. Enternasyonal sosyalistleri politik ve iktisadi mcadelelerde
kukusu z somut olarak yer alyorlard, ancak bu tamamen eletirel
olmayan bir katlmd. B u katlm aka reformist bir pratie
uygun olarak devrimci yam/sama adna srdrlmekteydi. B y
lece devrimci ideoloji bizzat bu ideolojiyi tayanlarn baars ta
raf ndan paraland. Hareketteki vekil lerle gazetecilerin ay
rlmas, harekete nceden kazandrlm olan burjuva entelektel
leri burju . v a yaam biimine doru ekiyordu. Hatta sanayi i
ilerinin m cadeleleri srasnda kazanlan kiiler ve zaten ii
olanlar bile sendikal brokrasi tarafndan emeini m akUI bir fiyat

54
karlnda meta olarak satan igc simsarlar haline ge
tirilmilerdi. Bu reformist etkinl iklerin hiilf de vr i mc i bir eyler ta
yormu gibi gsterilebilmesi iin, yasal ajitasyonlarna politik
o larak msamaha gsteren kapitalizmin bu re formi zm i ekonom ik
anlamda lam zamannda desteklemekte ye tersi z kalmas g e
rekliydi . B ilimlerinin gvencesi altnda olsa da tarih tarafndan
her an yalanlanan bir uzlamazlkt bu.

97
Pol itik ideolojiden en u z ak ve burjuva bilimin yntembilim ine
aka en bal sosyal de mo kra t olan Bernstein bu clikinin ger
ekliini ortaya koymak drstln gsterm i, devrimci ide
o l oj ide n vazgeen ngiliz ii lerinin reformist eylemi de bunu or
taya koymutur. Ancak bu eliki tarihsel ge l i m e n i n ii nde kar
dnceye gerek olmadan kan tlanmtr. Bernstein, dier hu
sus larda yanlsamalara dmesine ramen, kapital ist retimde g
r lecek bir bunalmn, devrimi sadece by le bir kanl merul ukla
Jevralmak isteyen sosyalistleri ola an st zorlayaca n yad
s m tr. B irinci Dnya Sava'yla ortaya kan derin toplumsal
al kant dnemi bilinlenmeye uygun olsa da, S osyal Demokrat
h iyerarinin Alnan iilerini devrimci bir ek il d e eitmediini,
onlar asla teorisyen haline getirmediini iki kere ispatlam tr:
lk olarak, parti n in byk ounluunun emperyalist savaa ka
tlmasyla ve ardndan da bozgun srasnda Spartakist devrimciler
ortadan kaldrldnda. Eski ii Ebert, devrimden "gnah gibi"
nefret ettiini itiraf etti i ne gre hiilii gnaha inanyordu. Ayn
lider, ksa sre sonra Rus proletaryasnn karsna mutlak d
man olarak kacak sosyalist temsilin habercisi o larak belirdi ve
b u yeni yabanclamann doru programn formle etti: "Sos
yalizm ok almak demektir."

98
Lenin, Marksist bir dnr olarak "ortodoks Marksizmin" dev
rimci ideolojisini, il. Entcrnasyonal'in bu Marksizme karlk sr
d rd reformist pratie elverisiz olan Rusya koullarna uy-
55
gulam sadk ve tutarl bir Kautskyciden baka bir ey de il d i .
" Profesyonel devrimci ler" h a l i ne gel m i entelektellere boyun
e en disiplinli bir yeral t partisi araclyla hareket eden pro
let a ryan n dardan ynet ilmes i , Rusya'da, kapita list to pl u m u n
h i b i r y n eti c i m eslei i le uyum a k ( ar l n pol i t i k rej i m i , temel i
burjuva iktidar nn i leri bir aamas ol an hyle h i r a lm sun
maktan zaten ac izd i ) sl e m ey en bir meslek h al i ne gelir. B u du
rumda pr olet ary an n ynet i m i , to pl umu mutlak an/anda ynetme
111esle.i haline g e l i r.

99
Sav al a ve u l u s l araras S osyal Demokrasinin sava kars nda k
birlik..c bolevik lerin otoriter ideoloj i k r a d i k al i zm i d nya
m es i y l e
apnda y a y g n l a r . i hareket i n i n demokratik yanlsamalarnn
kan l bir eki lde so n a ermes i bii L d nyay h ir R u s y a hal ine ge
ti rm iti ve b u bunal m dnemi nde or l ay a k an i l k devrimci ko
pua hkmeden bolevizm , btn l kelerin proleterlerine, ynetici
sn fla "Rusa konumak" iin kendi hiyerarik ve ideolojik mo
del ini sunmutur. Len i n il. Enternasyonal'in M arksizm ini, dev
rimci bir ide>loji olduu iin deil, bu n d an v azget i i i in ele
t irmitir.

1 00
B olevizmin R usy a ' d a kendisi iin z afere ulat ve S osyal De
m okras i n in eski dnya iin muzaffer bir ekilde s av at ayn ta
rihsel dnem, modern gsterinin hakimiyetinin merkezinde ce
reyan eden bir olaylar dzeninin doumunun tamam landna
ia ret eder: i snfnn temsili k en d i sin i radikal b i r ek i l de s
nfnn k a r s n a koymutur.

101
Rosa Lu x e mb u rg, 21 Aralk 1 9 1 8 t a r ihli Rote Fahne 'de, "bundan
nceki btn devrimlerde s av a lar a k a kar kar ya ge
liyorlard: S n fn karsnda sn f, programn k ar s n da pr ogra m .
56
 i m d i k i devrimde eski d ze n i koruyan g r u p l a r yn e tici s n f'larn
,

a l ameti altnda d e i l bir "sosyal de m ok rat parl i n i n bayra, a l

, "

tnda orta ya kyorl ar. Ee r devrimin temel sorunu ' ya ka pi t a l i z m ,

ya sosya l i zm ' o larak a ka ve d r ste o rt a y a konuls ay d bugn
b y k proletarya k i t l e s ind e hibir phe y a da tereddt iht imal i
olmazd," diye yazm t . Bylece, Alman pro l e t aryas n n radikal
akm , y k m a uramadan birka gn nce, nceki btn srecin
(bu srece ii sn f n n temsilinin byk l d e kat k s o l m u t u r )
yara t t yeni kot l l arn srrn kqfctn i t i : Mevcut d z en i n sa
v u nmasna ynelik gsterisel rgtlenme ve h ibir "temel s or u n u n "

"aka ve d r s t e ortaya k o nu lamay aca grnleri n topl umsal

"

egemenlii . Proletaryann devrimci temsili, bu a a m ada toplumdaki ,

ge n c i bozulman n hem birincil etken i hem de tem e l sonucuydu.

102

R u s y a n n geriliinden ve i leri lkelerdeki ii hareketinin devrimci

'

mcadeleyi terk e t m es i nden dom u o l a n b ol ev i k tipteki pro

letarya rgt lenmes i , bu rgt lenme bi i m i n i n b i l i nsi z bir eki lde
znde ta d ve kar-devrimci yn de iikliine ynelten btn
kou l l ar da Rusya' nn geriliinde bulacakt; ve Avru pa ii ha
re k et i kitles i n i n 1 9 1 8 - l 920 dneminin Hic Rlodus, lic sa/a's
k ar s n d a tekrarlanan gerilemesi, radikal a z n l n i d d e t l e k
mesini ieren bu gerileme, srecin eksiksiz gel imesini kolayla
t rm v e bu sahte sonucun kendini dnyaya tek proleter z m gibi
s u n ma s n salamtr. i iktidarnn savun u lmasnn ve te m s i l i n in
devlet tekelinde tutulmas, Bolevik Partisi'nin dorulad gibi,
Bolevik Parti ' y i gemiten farkl klnanur: Esas olarak nceki
m l k i y e t b i i m l e rini ortadan ka ld ran proletaryann sahiplerinin
partisi.

103
Rus sosyal de m o kras i s ini n e i tl i ei l iml er i n i n yirmi y l s re n so
nusuz teorik tartmalar s rasnda gz n n de b u l undurduu ar-
(Lat.) Rodos oradaysa takla burada. Ezop masallarndan birinden kay
naklanan bu deyimi, Trkede "Halep oradaysa ar n bu rada" eklinde kar
lamak mmk n . ( . n . )

57
ln tasfiye s i n i n btn ko u l l ar -burj u v az i n i n zayfl , kyl o
unluun n fu z u , belirl i blgelerde younlam ve mcadeleci
ancak lkede son derece az n l k olan bir proletaryann bel i rleyici
rol - n i hayet pratikte, varsaymlarda yer almayan bir veri sayesi n
d e z m n gsterm itir: Proletaryay yneten devrimci brok
rasi dev let iktidar n ele geirerek top l u m u yeni bir s n f n haki
miyetine sokm u tur. Tam anlam y l a burj u v a olan bir devrim ola
nakszd; " ii lerin ve ky l lerin demokratik diktatrl " an
lamszd ; S ov yetlerin proleter i ktidar, hem toprak sah i b i ky ller
s n fna hem ulusal ve u l us l araras Beyaz geri c i l i e kar hem de
devletin, ekonom i n i n , ifaden i n ve ksa bir sre sonra da dnce
nin mutlak efend ilerin i n i i partisi b i i m inde dl am ve yaban
cia?m temsilcilerine kar ayakta duramazd. 1 9 1 7 Nisan'nda Leni n ' in
de fiil en benimsedii Troki ve Parv u s'un srekli devrim teoris i ,
burjuvazinin top l umsal gel ime asndan geri kald l keler i i n
doru olacaktr, a ncak b u teori brokrasi n i n s n f iktidar denen b u
bi l i nmeyen faktr n devreye girmesiyle doru luk kazanacaktr.
Bolevik ynetic i ler aras ndaki s ay sz tartmalar sra s nda, d i k
tatr l n , i deoloj i n i n yksek temsilc i leri n i n e l i nde yo u n la
mas n n en sadk savu nucusu Len i n ' d i . Len i n , mutl ak a z n l k ik
tidar n n gefI)i terc ih lerindeki zm destekleyerek hasmlar
karsnda her zaman hakl kyord u : Devlet aracl, yla ky
l lerden esirgenen demokrasi iilere de verilmemeliydi; bu durum
demokras i n i n kom n is t sendika yneti c i lerinde n , bt n partiden
ve n ihayet h iyerarik part i n i n zirvesinden de esirgenmesine y o l
amt. Kron stad Sovyetin i n s i l ahla yenilgiye u ratld ve if
tirayla hasralt edildii s rada yaplan X. Kongre' de, Len i n ' i n ,
"i Muhalefeti"nde rg tle n m i solcu brokratlara kar ak
lad u sonu S talin tarafndan dnyay tam anlamyla blme nok
tasna vardrracak ekilde en u yoruma tabi tutulacaktr: "Nerede
olursa olsun silahla, muhalefetle de i l . . . Artk muhalefetten bktk."

104
B ir devlet kapitalizminin tek sahibi o larak kalan brokrasi i l k ola
rak, Kronstad'tan sonra, "yeni iktisadi politika" s ras n d a ky
l l kle y apt geici i tt i fakla lke i i ndeki iktidarn sa-

58
lamlatrm, d arda ise III. Enternasyonal'in brokratik parti
lerine kaydo lmu iileri Rus diplomasisinin destek gc olarak
kullanmak ve bylece btn devrimci hareket i sabote ederek ve
uluslararas politikada yardmna muhta olduu burjuva h
kmelleri ( 1 925 - 1 927 in'inde Kuo-Min-Tang i ktidar, spanya ve
Fransa'da Halk Cephesi, v .s.) destekleyerek kendini salama al
mtr. Ama brokratik toplum , tarihin en zorba i lkel kapitalist bi
rikimini gerek letirmek iin kyllere uygulanan terrle tamama
ermek zoru ndayd. S t a l i n dnem inin bu sanayilemesi , brokrasi
nin son gereini ortaya karr: Bu sanayi leme ekonomi iktidar
nn devam ve meta-emei srdren pazar topl umunun znn k o
runmasdr. Bu, toplumu, kendisi iin gerekl i snf hakimiyetini
karlar dorultusunda yeniden yaratm a raddesine k ad a r ege
menlii allna alan bamsz ekonominin ka11 1t dr: burjuvazi y
lesine zerk bir g yaratmtr ki zerklii snlke bir burjuvazi
olmadan da v arln srdrebilecektir. Totaliter brokrasi. B n n o
Rizzi'nin kasletlii an lamyla "tari h i n mlk sahibi son s n f "
deil, sadece p az ar ekonomisi iin ikame bir egemen s111jtr. k
mekte olan kapitalist zel m lkiyet i n yerine geen ey sa
deletirilmi, daha az eitli , brokratik snfn ortak mlkiyeti
olarak yo/?unlatrlm bir al rndr. Bu azgel imi egemen
snf hiim i , iktisadi azgclimiliin de ifadesidir; ve bu ge
l imedek i gecikmeyi dnyann baz blgelerinde yakalamaktan
baka perspektifi yoktur. Egemen s n fn bu i l ave b a s k s n a hi
yerarik-dcvleti kadroyu salayan, burjuva ayrlk modeline gre
rgtlenmi olan ii partisiydi . Anton Ciliga, Stalin'in ce
zaevlerinden birinde iken "rgtlenmeyle i lgili teknik sorunlar
toplumsal sorun lar haline gelmitir," d iye belirtiyordu (Lenin ve
Devrim).

105
Leninizmin e n byk iradeci abay gsterdii devrimci ideoloji ,
yani ayr olamn bantl olmas , bu b a nty reddeden bir ger
eklii destekleyerek, Stalin izm i le birlikte bantsz/k iindeki
kendi hakikatine geri dnecektir. B u noktada, ideoloji artk bir
silah deil, amatr. Artk kar klmayan yalan lgnlk hal ine
59
g e l i r. G ere kl ik ve ama total iter ideoloj i n i n i l an y l a yok o lurlar:
S y lenen her ey zaten ortada olan dan ibarettir. Bu, d n y a a
pndaki gsterinin gelimes i nde temel bir rol oynayan gsteri n i n
yerel i lkel l iidi r. B u rada m addi leen ideoloj i , bolluk aamasna
u l aan kapitalizm gibi d nyay i kt i sadi olara k deitirmemitir;
sade ce alg pol i s iye yntem ) erl e deitirilmitir.

106
kt idard a k i tot a l iter- ideoloj i k
sn f, a l sl o l m u h i r d ny a n n ik
t idardr: G l e ndike v arl n i n kar eder ve gc her eyden
n ce v ar o lmad n doru lamasna yarar. O, s a d ece bu k o n uda al
akgn l l diir, n k re s m e n var o lmamas ay n zam a n d a amaz
ynetimine bolu o l u n a n tarihsel gel i men i n nec p/11s 11/tra'sna
da denk d m e l i d i r. I lcr yere yaylm olan b rokr as i , b i l i n iin
gr)riilnez snf o l m a l d r; sonuta htn top l u m s a l ya a m
rndan k a r . M utlak yalan n topl u m s a l rg t l e n m es i hu temel e
l ikide n k a yn a kla n r.

107
S t a l i n i zm bizzat brokra t i k s n f i i ndeki terrn
hk m ranl dr.
Bu s n fn iktidar teme l i n i ol u t u ran terrizm b u s n f da krp ge
i rn e k zo r un dayd z ira yeleri ne verebi l ecei h i bir h u k uksal g
vence, m l k iyet sah ibi s n f olarak kabu l e d i l m i h i b i r stat
yoktu . Gerek m l k iyeti g i z liyd i ve sadece y an l bilincin sa
yes i n d e m l k iyet sa h i bi h al i n e g e l m i t i . Yan l b i l i n ci n m utlak i k
t idar sadece, btn do ru motiflerin kaybolduu mutlak terr yo
l u y l a srdrlr. k t i d a rda k i brokratik s n f n yeleri sadece
temel bir ya lan a ortak olm ak suretiyle toplum zeri nde kolektif
bir m l ki y e t hakkna sahip oltrl ar: Sosyalist bir topl umu yneten
proletary a roln oy n a m a l ar ve ideoloj i k sadakatsizlik metninin
sadk oyuncular ol m a lar gereklidir. Ama bu aldatc varla fiill
k at l m b i zzat geree u y g u n b i r kat lm olarak t a n n m ay ge
rektiri r. ktidar hakkn bireysel olarak srd rebilecek brokrat
yo k tu r , nk s osya l i s t bir proleter olduunu kant lamak bir b-
(Lat.) En st s nr. (.n.)
60
rokrat gibi davranmamay gerektirir; ve bir brokrat olduunu ka
ntlamak da olanakszdr nk brokrasinin resmi hakikati var
olmamasdr. Bylece her brokrat, yok etnedi,i /Jtn hii
rokratlarn "sosyalist iktidar"na kolektif bir ekilde kallm ta
nyan ideolojinin salad temel hir gvenceye m utlak olarak ba
ldr. Her ne kadar brokratlar birlikte olduklar zaman her eye
karar veriyorlarsa da, kendi snflarnn birlii ancak terrist ik
tidarlarnn tek bir k iide toplanmasyla salanabi l ir. ktidardaki
yalann tek pralik hakikat i hu kiide toplanr: srekli dzelti len s
nrnn tartmasz sreklilii. Kimin necicede mlk sahibi b
rokrat olduuna; yan i kimin " ikLidardaki proleter" ya da " M ikado
veya Wal l Street'in emrindeki ha in" olarak adlandr lmas ge
rektiine kes in karar S talin verir. B rokratik atomlar sah ip ol
duklar haklarn ortak ru hunu ancak S talin'in kiiliinde bu lurl ar.
S talin, bu eki lde kendisini, daha yce bir ru hun var olmadnn
bili ncinde olan mutlak kii olarak gren hir d nya egemenidir.
"Dnya egemeni, ona ters den kullarnn Ben'inc kar uy
gulad yok edici iddetle kendinin ne olduunun -evrensel nfuz
gcnn- som ut bir ekilde bilincindedir." Bir yandan tahakkm
alann belirleyen bir g iken dier yandan da "hu alam ykma
uratan f,'ii"tr.

108
Mutlak i ktidara sahip olarak m utlaklam ideoloj i ksmi bir bi l
giden totaliter bir yalana dntnde, tarih dncesi ylesi ne
mkemmel b ir ekilde yok edilir ki tarihin kendisi en ampirik
bilgi dzeyinde bile art k var olamaz. Totaliter brokratik toplum
srekli bir imdiki zamanda yaar; olupbiten her ey bu toplum
iin sadece polisinin u laabilecei bir alan olarak var olur. Na
polyon'un daha nce form le etmi olduu "anlarn enerj isini
monariyle ynetme" projesi tam anlamyla somutlamasn, ge
m iin sadece anlamlar asndan deil, olaylar asndan da s
rek l i maniple edilmesinde bulmutur. Ama her trl tarihsel ger
eklikten syrlmann bedeli kapitalizmin tarihsel toplumu iin
kanlmaz olan rasyonel referansn y itirilmesi olmutur. l
d rm ideolojinin bilimsel uygu lamasnn Rus ekonomisinde ne-
61
!ere mal olabildii sadece Lysenko ' n u n yalanlaryle b i le grlr.
S anayilemi bir topl u m u yneten total iter b rokras i n i n bu e
likisi, yani rasyonel olana duyduu i h tiya ile rasyonel olan red
detmesi, ayn zamanda n ormal kapitalist gelime asndan d a
onun temel zay fl klarndan b i r i n i olutu rur. B rokrasi nasl tarm
sorununu kapitalizm gibi h a l l edemezse, ayn ekilde gerekdlk
ve genellemi y ala n c l k temelinde otoriter olarak planlan m
o l a n sanayi retiminde d e sonuta kapitalizmden geri kalr.

109
ki dnya sava aras ndaki dnemde devri m c i ii hareketi. r
gt lenme model i n i Rusya'da dene n m i totaliter pa rtiden alan fa
ist lotalitarizff;! i l e S t a l i n i s t brokras i n i n ortak mari feti sonucu
yok edilmi tir. fa i z m , b u n almn ve proletaryann yol at y
kmn tehd i t ellii burj u va ekonomi s i n i n ken d i n i ar bir ek ilde
savunmasyd ; sayesinde kapitalist topl u m u n kendini k urtard ve
devlet i , yneti m i n e y o u n bir ekilde m dahale ettirerek ac il bir
rasyonalizasyon sa l a d bir skynefim'd i . Ama byle bir ras
yonalizasyon, yntemleri n i n ar irrasyonel l i i ahnda ezilm i t i r .
H e r ne kadar faizm , kk burjuvaziyi ve bu n a l m sonucunda s a
p t m ya da sosyalist devrim in yetersizliiyle hayal krkl n a
uram is izleri b irletirerek tutucu hale gelen b u rj u v a ide
oloj i s i n i n temel prensi pleri n i n (ai le, m lkiyet, ahlaki dzen, u lu s)
savunmas n yapmaya kend i n i adam olsa da. b izzat kendisi ide
olojik bir kkene sahip deildir. Kendisini o lduu gibi gsterir:
Arkaik sahte-deerlerle ( rk, kan , l ider) t a n m l a n m bir cemaate
m e nsup olmay gerekt i re n mit'in i ddetli bir d iriliidir. Faizm
tek
nik adan donanml arkaizmdir. O n u n m i t i n i n paralanm er
satz' * en modern artlandrma ve yan ltma ynte m lerin i n gsteri
balam nda yeniden c a nlandrlmasdr. B y lece faizm modern
gsterin i n o l u u m undaki etkenlerden b iri o l u r ve eski i i ha
reke t i n i n yok e d i l mesindeki rol onu mevcut toplu m u n kurucu
glerinden b i ri haline getirir; ama fai z m kap i talist dzeni ko
rumann en pahal yolu olduu iin sahney i , genellikle kap i talist
devletlerin oynad b arollere terk etmek zorunda kalr ve bu d
zenin daha gl v e daha rasyonel biimleri tarafndan d lanr.

;-(A!ITiTfkame.(.n.)-
62
 110

R u s b rokras i s i ekonom i zeri ndek i eg e m e nl i i ni e n g e l le yen

,

burjuva m lkiyet i n i n kalntlarndan n i h aye t kendini kurtarmay ,

e k o n o mi yi kendi kullan m iin gelitirmeyi ve l ke d nd a k i
byk gler arasnda tannmay ba ard nd a sakin b i r e k i l de
ke n d i d nya s n n tadn k arm ak ve k e n d i stnde etki g s t e r en
k ey fi u ns u rl a r bastrmak ister: Kkenindeki S talinizmi ihbar
eder. Ama byle bir ihbar da S tali nisttir, kcy f'i ve a nla l m azd r,
s re k l i o l ar a k d ze l t i l ir n k kkenindeki ideolojik yalan asla
,

ortaya konamaz. B ylece b ro kras i ne k ltrel an lamda ne de po

l i t i k anlamda zgrleebilir, nk bi r s n f olarak v a ro l u u btn
a r l y l a onun t e k m l k i ye t unvan olan i d e o l oj i k teke l i n e ba
l d r deoloj i h i kukusuz o l u m lu olarak o n a yl anm a ihtiras n y i
.

ti r m i t i r a n c a k ondaki ayrm gzet meyen baya l k h5.la e n ufak

,

re kabe t i bile y a s ak l ay a n dncenin ta m a m n tu t sak eden bas

,

kc ilevi srdrr. B y lece brokrasi arlk hi k i m se n i n inan

mad bir i de o l oj i ye bal olur. Daha nce terrist olan ey g
l n hale gcln itir, ama bu g l n l k bile ancak k n u l nak
i s te di i terrizmi arka planda korumak s u re t i y le srebilir. B y

lece brokrasi , tam ka p i t a l i z m i n alan z e r in d e k i s t n l n

g s te rm e k isted ii srada kapit a l izm in fakir hir akrahas o ld u u n u
itiraf eder. N a s l ki b rokrasinin fiili t ari h i hukukuyla eliki iin
deyse ve kabac a s rd rd cahillik bilimsel id d i a l ar y l a e l i i

yorsa, m e t a retim i n i n bolluu alan d a b u rj uv a z i n i n rakibi olma

tasars d a bu bolluk ikin ideolojisini ke n d i iinde t adndan ve
g enel l ik l e g s t er isel y a n l tercihler kon u s unda s n rsz bir z
g rl b ro krat i k ideol oj i ile uyum ayan bir sahte-zgrl
,

kapsadndan engellenir.

1 11
G el i me ni n b u evresinde, brokrasinin ideo l oj i k m l ki yet unvan
uluslararas dzeyde zaten kmek tedi r Tamamyla uluslararas
.

bir model olarak u l us a l dzeyde kurulmu olan i ktidar, aldatc

b t nl n artk her trl u lusal snrn tesinde s rd rm e id
diasnda bulunamayacan k ab u l etmek zorundadr. "Sosyalizm"

63
lerine ek bir l ken in d nda ulamay baaran ve karlar atan
brokrasilerin eitsiz iktisadi gelimesi, Rus yalan i l e in yalan
arasnda aleni ve toplu bir yzlemeye yol am tr. Bu noktadan
ilibaren, iktidardaki her brokrasi ya da baz u lusal ii snflar na
S talin ist dnemden kalan iktidar aday her totaliter parti kendi yo
lunu izlemek zorunda kalr. B rokratik aldatmaca i ktidarnn k
resel zl n n , "el ik iilerinden oluan bir hkmel'' ta
lebiyle brokratlara kar kan Dou Berl i n ii ayaklanmas ile
d nya nnde kendini gsterneye balayan ve bir defas nda Ma
caristan ii konseyleri iktidarna kadar yol aln olan i yadsma
gsterileriyle daha d a iddetlenmesi son tah lilde kapitalist top
lumun gncel gelimesi iin en elverisiz etkendir. B urjuvazi, var
olan dzenle ilgili ti.im yadsmalar yan Isa mal bir eki ide bir
lqtircrek kendt.s i n i nesnel olarak destekleyen hasmn yitirmek
zeredir. Bu gsterisel ibl m, neticede sahte-devrimci rol de
kendi iinde blnd zaman sona erer. i hareketinin
zl ndeki gsteri un suru da zlecekt ir.

112
Len inist yanlsamann gnmzde eitli Trokist eil imler ci
nda hibir temeli yoktur; bu eil imlerde, proleter tasarnn ide
olojinin hiyerarik . rgtlenmesiyle zdelemesi btn sonu
larndan elde edilen deneyime ramen sars lmaz bir ekilde var
l n srdrr. Trokizn i , mevcut toplumun devrimci eletirisin
den ayran mesafe, onun gerek bir mc c;.dclede ku llanlm ol
duklar srada da zaten yanl olan konumlara ynelik saygl tu
tumunu korumasna izin verir. Troki, 1 927 ylna kadar yksek
brokrasiyle tamamen dayanma iinde kalmtr; bu brokrasiyi
l ke dnda gerekten bolevik bir etkin l i k yapar hale getirmek
zere ele geirmeye almtr (o dnemde, Lenin'in mehur "va
siyetini" saklamak iin, bu belgeyi ortaya karan yanda Max
Eastman' iftira yoluyla eletirecek kadar i leri gittii bilinir) .
Troki temel bak as nedeniyle mahkum edilm iti, nk b
rokrasi sonu itibaryle lke iinde kendini kar -devrimci sn f
olarak kabul etti i anda, ierde oldu,u gibi lke d nda da, dev
rim adna fi ilen kar-devrimci olmay semek zorundadr. Tro-
64
ki'nin daha sonralar iV. Enternasyonal iin verdii mcadele de
ayn tutarszl tar. Troki tm yaam boyunca, brokras iyi
ayr bir snf iktidar olarak tan may reddetti , nk i kinci Rus
devrimi srasnda bizzat kendisi bolevik rg tlenme biiminin
kaytsz artsz savunucusu haline gelmiti . Lukacs, 1 923 ylnda,
proleterlerin kendi rgtlerinde gelien olaylara artk "seyirci"
kal mad, tam tersine onlar bilinli bir ekilde setii ve ya
ad bir rgtlenme biiminin, teori ve pratik arasnda nihayet
b ulunan dolaym olduunu gsterdi inde B olevik Partisi ' ni n
sahip olmad her eyi, o n u n gerek faziletleri olarak ta
nmlamt. Lukacs, kapsaml teorik almalarnn yan sra, hfilft,
pro leter hareketin en baya ekilde dnda olan ikt idar adna ko
nuan, btn kii liiyle, adeta kendi iktidaryn ihi bu ikt idarda
yer aldna inanan ve insanlar buna i nandran bir ideologdu.
Olaylarn gelimesi bu i ktidarn kendi u aklarn nasl inkar et
tiini ve ortadan kaldrdn gsterirken, kendini durmadan yad
syan Lukacs, zdeletii eyi karikatrvari bir aklkla gs
termiti: Tarih ve Snf Bi li n c i nde savunduu eylerin ve kendinin
'

aksiyle zdelem iti. Lukacs, bu yzyl n btn entelektellerini

yarglayan lemcl kural en iyi dorulayan kiidir: Onlarn sayg
duyduklar ey, kendi aalk gerekliklerinin tam lsdr. B u
nunla birlikte, " b i r siyasi partinin, yeleri n in felsefeleriyle parti
program arasnda elikiler olup olmadn grmek amac yla in
celeme yapamayacan" varsayan Lenin, kendi etkinliiyle ilgili
bu tr yan lsamalar hemen hemen h i tevik etmemit i .
Lukacs'n, dsel portresini zamansz bir ekilde sunmu olduu
gerek parti, sadece belirli ve ksmi pir grev iin uygundu: Dev
let iktidarn ele geirmek.

llJ
Bugnk Trokizmin iine dt neo-leni nist yanlsama, b
rokratik olduu kadar burjuva da olan modern kapitalist toplumun
gereklii tarafndan srekli yalanland iin, devleti ve b
rokratik sosyalizmin herhangi bir deikeninin yaratt yanl
samann yerel ynetici snflar tarafndan, iktisadi gelimenin basit
ideolojisi olarak bilinli bir ekilde ynlendirildii biimsel o la-

FSN/G\leri Toplumu 65
rak ba m s z "azgel i m i l kelerde" ayrcal k l bir uyg u l a m a a l a
n n doal olarak b u lur. B u snfl arn karma yaps burj u v a-brok
rat tayf zerindeki yerlerine az veya ok n et bir ekilde ba l dr.
Mevcut kapi talist i ktdar n b u i k i kutbu arasnda u l us i araras d
zeyde s rdrd kleri oyun lar ve de ideolojik u zlamalar (zel
l i kle s l iim c l k l a ) top l u m sal temcilerinin karna gerekli i n i ifade
ederek ideoloj i k sosya l i z m i n bu son yan rn nden polis d n
daki h e r t r l ciddi e y i ekip a l r . U l u sa l mcadelen i n v e kyl
i syannn kadrosu o l u t u ru larak b i r brokrasi kurulur: B u nok
t adan itibaren brokrasi t pk in'de olduu gibi 1917 Rusya'sn
dan daha az ge l i m i b i r top l u mda S ta l i n i s t sanayileme mode l i n i
uygulamaya ynelir. U l u sal sanayilemeye mu ktedir b i r brokrasi ,
M sr rnei n de grld g ibi , iktidar d i nde tutan ordu kad
ro larn k.ls. burj uvaziden yola karak o l u turabil ir. Cezayir ba
ms zlk sava n n sonucu nc.Ja olduu gibi, m cac.Jcle s ras nda
devletten yana bir l iderlik o larak o l u m u b rokrasi baz du
ru m larda zayf b i r u l usa l burj u vaziyle kay namak iin dengel i bir
u z l ama n oktas arayna girer. Son ol arak, aka B at l olan
A merika ve Avrupa burj u vazi lerine ba l kalan S iyah Afrika' n n
eski sm rgeleri nde burj u vazi (gene l l ikle geleneksel kabile ef
lerinin gcne d ayanmak suret i y l e ) devleti ele geirerek oluur:
Ekonomi n in gerek e fendisinin yabanc e m peryalizm olduu b u
lke lerde, konpradorlar' n , yerli rnlerin satl arna kar l k o l a
rak yerel kitleler nezd i nde ba m s z a m a e m peryalizm nezdinde
ba m l o lan yerl i devletin m l kiyet i n i e lde etti kleri bir aama
gel ir. Bu durumda, biri k i m y apmaya m u kted ir o l mayan yapay b i r
burj u vazi szk o n u s u d u r. B u burj u vazinin t e k yapt , kendisini
koruyan dev Jetlerden y a da tekell erden gelen yabanc para yar
d m larn ve yerel emein salad artdeerden payna deni
israf etmektir. Bu burj u v a s n flarnn burj u v azi n i n normal i ktisadi
ilev i ni yerine getirmede gsterd i k leri aleni yetersizl i k nedeniyle
bu snflarn her biri, burj uvazi n i n m iras n ele geirmek isteyen
ve yerel zell i klere az ok uyum sa l a m brokratik modele da
yanan bir y k m a m aruz kalr. Fakat bir brokrasinin temel sa
nayileme projesinde kaydettii baar b i l e gelecekteki tarihsel
yenilgis i n i zoru n l u olarak ierir: B rokrasi sermaye b i riktirirken
proletaryay da biriktirir ve henz var olmad bir l kede kendi
yads n m as n yarat r.

66
 114

S nf mcadeleleri an yeni koul l ara ulatrm olan bu kar

mak ve korkun gelimede, sanayilemi l kelerin proletaryas
zerk perspektifinin onaylanmasn ve son tahlilde yanlsama
larn tamamen yitirmi ama varln korumutur; yok edil
memitir. Modern kapitalizmin younlam yabanclamasnda
kmsenemeyecek bir ekilde varln srdrr: Bu proletarya,
yaamlarnn kullanm zerindeki btn i ktidarlarn kaybetmi
ve hunu anladklar a11dan itihare11 kendilerin i proletarya olarak,
yani bu toplumda faaliyette bulunan yadsma olarak yeniden ta
nmlayan emekilerin byk ounluudur. Bu proletarya ky
lln giderek ortadan kalkmas ve "hizmet" sektrne ve en
telektel mesleklerin byk bir ounluuna uygulanan fabrikada
alma mantn n yaygnlamas ile nesnel olarak gle n mitir.
znel olarak ise bu proletarya sadece beyaz yakallar arasnda
dei l ayn zamanda eski politikann gszln ve aldatma
casn henz kefetmi olan ii ler arasnda da pratik snf bilin
cinden hala uzaktr. B ununla birlikte, proletarya dsal lam g
cnn sadece emek biiminde deil ayn zamanda sendika, parti
ya da kendi kurtuluu iin kurduu devlet gc biiminde de ka
pitalist toplumun srekli glenmesiyle ibirlii iinde olduunu
kefettiinde, btn donmu davurumlara ve her trl iktidar uz
manlamasna tmy le dman bir sn f olduunu da somut ta
rihsel deneyim sayesinde kefeder. Hibir eyin kendi dnda kal
masna izin veremeyen devrimi, bugnn gemi zerindeki srek
li h akimiyet talebini ve ayr m n topyekn eletirisini tar; ve ey
lemde uygun biimi n i bulmas gereken ey de budur. Sefaleliy-lc
ilgili hibir nicel iyileme, hibir hiyerarik btnleme ya
nlsamas onun tatminsizliine iyi gelecek uzun sreli bir tedavi
clamaz, nk proletarya, maruz kald zel bir hakszlkta, zel
bir hakszln ya da bu hakszlklarn b y k ounluunun dii
zeltilmesinde deil sadece onu yaamn dna atan mutlak lak
sz lk ta kendisini gerek anlamda tanyabilir.
'

67
 115
ktisadi adan daha ileri olan lkelerde oalan ve gsteri d
zenlemeleri sayesinde yanl anlalan ve tahrif edilen yeni olum
suzluk iaretlerinden, zaten yeni bir an baladna dair u
sonu karlabil ir: ilerin ilk ykc giriiminin yenilgisinin ar
dndan imdi de yenilgiye urayan kapitalist bolluktur. B atl i
ilerin sendika-kart mcadeleleri ncelikle sendikalar ta
rafndan bastrldnda ve isyankar genlik akmlar tarafndan
ortaya atlan i lk amorf protesto biimleri, dorudan doruya, uz
manlam eski pol itikalarn, sanatn ve g ndelik yaamn reddini
ifade ettiinde, cezai hir kisveye brnerek halayan yeni bir m
cadelen in iki ynn grrz. B u n lar, proletaryann snfl top
luma kar ba latt ikinci sald rnn habercileridir. Hffi ha
reketsiz du nul' bu ordunun yitik ocuklar, deien ve ayn kalan
hu mcadele alannda yeniden ortaya ktklarnda, bu defa, onlar
izin verilmi tketimin maki11alar111 imha etmeye tevik eden yeni
bir "General Ludd"un peinden giderler.

116
"Nihayet kefedilen ve emein iktisadi kurtuluunu gerekle
t irehilecek olan siyasi biim", bu yzy lda, btn karar ve y
rtme ilevlerini kendilerinde toplayan ve taban karsnda so
rumlu olan ve her an azledilebilen delegeler araclyla fe
derasyonlar hal inde b irleen devrimci ii konseylerinde net bir
biim almtr. B u konseylerin fiili varolular, snfl toplumu sa
vunan eitli glerin -ki genellikle ii konseylerinin kendi yan
l bilinleri n i de bu gler arasna katmak gerekir- m cadele et
tikleri ve yeni lgiye urattklar henz ksa mrl bir balangtan
ibaretti . Pannekock, ii konseyleri iktidar tercihinin bir zm
getirmekten ziyade "sorunlar ortaya koyaca" konusunda hakl
olarak srar ediyordu. Ama bu iktidar zellikle proleter dev
rim in i n sorunlarna doru zmler bulunacak yerdir. Buras, ta
rihsel bilincin nesnel koul larnn bir araya geldii; aktif dorudan
i letiimin gerekletirildii; uzmanlama, hiyerari ve ayrmn
sona erdii ve mevcut koullarn "birli k koullar"na dntrl-

68
d yerdir. Proleter zne seyre kar verdii mcadeleden bu ik
tid arda doabilir: B ilinci, kendisini adad pratik rgte eit ir,
nk bu bilin tarihe btnlkl mdahaleden ayr dnlemez.

117
Uluslararas dzeyde dier btn iktidarlarn ayan kaydrmas
gereken Konseyler iktidarnda, proleter h areket proletaryann
kendi rndr ve bu rn reticinin kendisidir. O, kendisini
amac olarak grr. Burada yadsnan tek ey, yaamn gsterisel
yadsnmasdr.

1 18
Konseylerin ortaya kmas proleter hareketin bu yzyln ilk ey
reindeki en yce gerekliidir, dnemin btn tarihsel de
neyiminin yalan lad ve dlad hareket in geri kalanyla bir
likte yok olduu iin fark edilmemi ya da k l k deitirmi bir
gerekliktir. Proleter eletiri nin yeni dnem inde bu sonu, ye
nilgiye uram hareketin yenilgiye uramam yegane noktas
olarak yenidn gndeme gelir. Kendisinin v ar olabilecei tek or
tamn buras olduunu bilen tarihsel bilin, artk geri ekilenin et
rafnda deil, y kseleni n merkezinde yer alan bu gereklii imdi
tanyabil ir.

119
Konseyler iktidarndan nce var olan ve asl eklini mcadele s
rasnda alacak olan devrimci bir rgt btn bu tarihsel ne
denlerden tr snf temsil etmediini zaten bilir. Kendisini sa
dece ayrlk dnyas 'ndan radikal bir ayrlma olarak tanmak
zorundadr.

120
Devrimci rgt, pratik teori haline gelme srecinde, pratikteki
mcadelelerle tek yanl olmayan bir i letiim kuran praksis te-
69
arsnn bant l i fadesidir. Devrimci rgtn pratii, bu m
cadelelerdeki iletiimin ve bantnn genellemesidir. Toplumsal
ayrln yok olduu devrimci dnemde bu rgt, ayr bir rgt
olarak kendisinin de yok olacan kabul etmelidir.

121
Devrimci rgt, birletirici bir topl u m eletirisinden baka bir ey
olamaz; yani dnyann hibir yerinde h ibir ayr iktidar biimiyle
uyumayan ve y abanclam toplumsal yaamn tm ynlerine
global olarak yneltilen bir eletiridir. Devrimci rgtn snfl
topluma kar mcadelesindeki silahlar m cadeleyi yrtenlerin
z' nden baka bir ey dei ldir. Devrimci rgt, hakim topluma
ait olan ayr lk ve hiyerari kou l larn kendi iinde retemez.
Egemen gsteride deformasyona u ramamak iin srekli m
cadele etmek zorundadr. Devrimci rgtn tam demokrasisine
katlmann tek snr, kendi eletirisinin bantllnn, tam an
lamyla eletirel teoride ve teoriy le pratik etkinlik arasndaki i li
kide kantlanmak zorunda olan bantllnn rgtn btn ye
leri tarafndan tannmas ve beni msenmesidir.

122
B tn dzeylerde giderek arlan kapitalist yabanclama, iilerin
sefaletlerin i tanmalarn ve adlandrmalarn giderek zorlatrarak
onlar ya sefaletlerini tamamen reddetme ya da hibir eyi red
detmeme alternatifiyle kar karya b raktnda, devrimci rgt
artk yabanclam biimler altnda yabanclamayla mcadele
edemeyeceini renmek zorundadr.

123
Proletarya devrim i tamamen u zoru n lulua dayanr: nsan pra
tiinin zekas olan teori, i l k defa k itleler tarafndan tannmak ve
yaanmak zorundadr. Proletarya devrim i , iilerin diyalektik uz
man olmalarn ve dncelerin i pratie geirmelerini gerektirir;
bylece, burj uv a devriminin, kendi grevlerin i yerine getirme yel-
70
kisini ve rdii n it e l i k l i i n san lardan
talep ett i i n den daha fazlasn
n ite liksiz i11sa11/ar'dan t a l e p eder: nk burjuva snfnn b i r b
lmnn o l u t u rd u u k s m i ideoloj ik b i l i n temelde ekonomiye,
yani bu sn f n zatcn iktidarda oldu.u toplumsal y a a m n bu
n em l i alan 'na dayanmaktayd. S n fl toplumun, yaam-d n
bile gsteri halinde rgtlemeye k ad a r varan ge lim e s i devrimci
t asarn n za l e n temeldeki halinin g6r11r hale gelmes i n i sa
l amtr.

1 24
Devrimci t e o r i ank her trl devri mci ideolojinin dman chr ve
byle oldu,unu hilmektedir.

71
V ZAMAN VE TARH

" Hey baylar, hayat k s a . . .

Ve biz ler eer ya yorsak, kra l l ar
inemek i i n y a yoruz . . . "

S hakcspeare, /V. ffenry.

125
nsan, yani "sadece Varl ortadan kaldrd lde var o lan ne
gatif varlk" zamanla zdetir. nsan kendi doasn sahiplenirken
evrenin a lmn da kavrar. "Tarih i n kendisi, doal tarih'in, do
ann i nsana dnmnn gerek bir parasdr." (Marx). B u na
karlk, bu "doal larih"in fiilen var olduu tek yer insanlk tarihi
srecidir; insanlk tarihi tpk nebulalarn evrenin kysna ka
larn zaman iinde yakalayacak apa sahip modern teleskop
gibi, bu tarihsel btnl yeniden yakalayan tek blmdr. Tarih
her zaman var oldu, ama her zaman tarihsel biimiyle deil. n
sann zamansallatrlmas, bir toplum dolaymyla gerekletiril
diinde, zamann insanlatrlmasna eittir. Zamann b ilinsiz ha
reketi tarihsel bilin iinde kendini gsterir ve dorulanr.

72
 126

Tam anlamyla tarihsel hareket, hata f:zli olsa da, "insann gerek
doasnn" yava ve hissedilemeyen oluumunda, " i nsanlk ta
rihinden -insan toplumunu yaratan edimden- doan bu doada"
balar, ama kendi tarihinin rn olan bu toplum bir teknolojiyi
ve bir dili egemenlii altna alm olsa da sadece sreen hir im
diki zamann bilincindedir. En yallarn hafzas yla snrl btn
bilgiler, yaayanlar tarafndan daima imdiki zamana tanr. Ne
lm ne de doum bir zaman yasas olarak anlalmamtr. Za
man, adeta kapal bir alan gibi hareketsiz kalr. Daha karmak bir
toplum zamann bilincine vardnda, yapt ey, daha ziyade za
man inkar etmektir, nk zamanda grd ey gelip geen
deil geri dnendir. Duraan toplum , zaman , dorudan doruya
doadan edindii tecrbeden yola karak dngsel zaman mo
deline gre rgtler.

127
Dngsel zaman gebe halklarn tecr besine zaten hkmetmek
tedir, nk onlar yolculuklarnn her annda ayn kou llarla kar
larlar: Hegcl "gebelerin gezgincilii sadece biimseldir
nk benzer alanlarla snrl dr" der. Belirli bir alana yerleerek
bireysellemi alanlar dzenlemek suretiyle uzama bir ierik
katan toplum, kendini bu yerleikliin iine hapsolmu bulur.
Benzer yerlere geici olarak geri dn artk zamann ayn yere
katksz geri dndr, bir dizi davrann tekrardr. K rsal g
ebelikten yerleik tarma gei tembel ve ieriksiz zgrln
sonu, almann balangcdr. Mevsim deiikliklerine baml
tarmsal retim tarz genelde tam anlamyla olumu dngsel za
mann temel idir. Sonsuzluk bu zamana iseldir: Ayn olann u
lml dnyaya dndr. Mit, bu toplumun aslnda kendi s
nrlar iinde zaten gerekletirdii dzen etrafndaki btn koz
mik dzeni gvenceye alan birletirici dncenin ina edilmesidir.
 128

Zamann toplumsal temellk ve insann insan emeiyle re

tilmesi snflara blnm bir toplumda geliir. Dngsel zaman
toplumundaki ktlk zerine kurulan iktidar, bu toplumsal i
gcn rgtleyen ve snri a r t deer i kendisine mal eden snf,
-

ayn ekilde, toplumsal zaman n rgtlenmesiyle ortaya kan za

mansal art-deer'e de sahip kar: Canlnn geri dn olmayan
zamann n tek sahibi olur. Savurgan enliklerde maddi olarak t
ketilmek zere iktidar kesiminde youn lam olarak var olabilen
zenginlik, ayn zamanda, tarihsel hir zamamn toplumun yzeyinde
israf olarak da harcanr. Tarihsel arl-deerin sahipleri yaanm
olaylarn bilgisini ve keyfi n i de ellerinde tutarlar. Toplumsal ya
amn temelindeki tekrarlanan . retimle birlikte ar basan ko
lektif zaman rgtlenmesinden ayrlm olan bu zaman, kendi du
raan topluluunun zerinde akp gider. Bu, dngsel toplumun
efendilerinin kendi kiisel tarihlerin i yaadklar, macera ve sava
zamandr; bu ayn zamanda yabanc topluluklarla atmada ve
toplumun de imez d ze n i ndeki karklklarda ortaya kan za
mandr. O halde tarih insanlarn nnde yabanc bir etken olarak,
istemedikleri ve kars nda kendilerini korunakl zannettikleri ey
olarak meydana gelir. Ama bu dolambal yoldan, uykuya daln
olan btn gelimelerin kkeninde yatan insann olumsuz en
die'si de geri gelir.

129
Dngsel zaman kendi iinde atmasz olan zamandr. Ama a
tma, zamann u ocukluk dneminde yer alr: Tarih, tarih olma
m cadelesi n i ilk olarak efendilerin pratik etkinliinde verir. Bu
tarih dnsz olan eyi yzeysel olarak yaratr; tarihin hareketi,
dngsel toplumun tkenmez zaman iinde tkettii zaman olu
turur.

130
"Donmu toplumlar", tarihsel etkinliklerin i son derece ya
valatm ve hem doal ve insani evreye olan kartlklarn hem

74
de kendi ilerindeki kartlklar sabit bir dengede koruyan top
lumlardr. Bu amala oluturulmu kurum larn ar eitlilii in
san doasnn kendi kendini yaratma esnekliini kantlasa da, bu
kantlama sadece dardan bakan gzlemci iin ve tarihsel za
mandan geri gelen etnolog asndan aka grlebilir haldedir.
Bu toplumlarn her birinde, kesin bir yaplanma deiimi d
lamtr. nsanl a dair btn olasl klarn sonsuza dek kendini z
deletirdii mevcut toplumsal pratiklerin m utlak konformizmi
nin, ekilsiz hayvanla dme korkusundan baka hibir harici s
nr yoktur. B urada insanlar, insan olarak kalabilmek iin ayn
olmak zorundadrlar.

131
Endstrinin ortaya kna kadar baka kkl sarsntlara tank ol
mayacak bir dnem in eiinde, son byk teknolojik devrimlerle
dkme demir kadar i liki iinde grnen politi k iktidarn douu,
ayn zamanda kan balarn n da zlmesin i balatan bir dnem
dir. B undan byle, nesillerin art arda gel ii, ynlendirilmi b i r
olay olmak iin, yani iktidarlarn art arda gelii haline gelmek
amacyla katksz dngsel doa alann terk eder. Geri dn ol
mayan zaman hkmeden in zamandr; ve bu zamann ilk ls
hancdanlklardr. Yaz onun silahdr. Dil, yazy la birlikte bi
linleraras dolaym olarak tam bamsz gerek l iine u lar. Ama
bu bamszlk, toplum u oluturan dolaym olarak ayr iktidarn
genel bamszlyla zdetir. Yazyla birlikte, artk canl larn
dolaysz i l ikisine tanmayan ve bu ilikiye aktarlmayan bir bi
lin ortaya kar: Kiiliksiz bir hafza, toplumu ynetmenin hafzas.
"Yazlar devletin dnceleri; arivler ise hafzasdr." (Novalis).

132
Vakayiname, [Chronique] iktidarn geri dnsz zamannn ifa
desi ve de bu zamann gemiten bugne iradi i lerleyii n i sr
dren aratr, nk zamann bu ynlendirilii her zgl iktidar
gcn n kmesiyle yok olmak zorundadr ve imparatorluklarn
ve onlarn kronoloj ilerin i n k sras nda asla deimeyen
75
kyl ynlarnn tand tek zaman olan dngsel zamann ka
y tsz unutuluuna maruz kalr. Tarihin sahipleri zamana bir
anlam yklemilerdi: Ayn zamanda bir anlam olan bir yn. Ama
bu tarih her eyini seferber eder ve tek ba na baarszla urar;
temeldeki toplumu deimez brakr, nk bu tarih tam da ortak
gereklikten ayr kalan eydir. te bu nedenle Dou im
paratorluklar tarihini bir dinler tarihine indirgeriz: Yknt haline
gelmi bu kronoloj i lerden geriye kendileri n i sarmalayan ve g
rnte zerk yan lsamalar tarihinden baka bir ey kalmaz. Ta
rihin zel mlkiyetini m iti koruyarak el lerinde tutan efendiler, n
celikle bunu zel bir yan lsama modeline gre yaparlar: in ve
Msr'da uzun bir sre ruhun lmszlnn tekel ini el lerinde
tutmulardr; tpk bil inen ilk hanedan lklarn gemiin hayali d
zenlenii olmas. gibi. Ama efendilerin bu aldatmaca mlkiyeti, o
dnemde ortak bir tarihin ve kendi zel tarihlerinin btn olas
mlkiyetini de sah iplenmeleri anlamna gelir. Efendilerin fii l i ta
rihsel gleri nin gelimesi aldatmaca m itsel sahipleniin s
radanlamas ile atba gider. B tn bun lar, tpk in im
paratorlarnn mevsim dnm ayinlerinde olduu gibi, dngsel
zamann srek l i l iini m itsel olarak gvenceye almakla efendilerin
ykml olmalar lsnde zamandan greceli olarak kur
tulmalarndan kaynaklanr.

133
Sadece mitin buyruklarnn dnyevi icraat o larak anlalmak is
teyen ve hizmetkarlarna seslenen tanrsal i ktidarn a klamasz
yavan kronoloj isi alabildii ve bilinli tarih haline geldiinde,
tarihe gerek katlmn yaygn gruplar tarafndan yaanm olmas
gerekti. B irbirlerini mstesna bir imdiki zamann sahipleri olarak
tanyan ve o laylarn n i tel zengin liini kendi etkinlikleri ve ya
adklar yer -kendi alar- olarak h issetmi i nsanl ar arasndaki
bu pratik iletiim den tarihsel i letiim i n genel d i l i doar. Geri d
nsz zamann varlk koulu olan i nsanl ar burada hem unu
tu lmaz hem de unutman n tehditini b ulurlar: "Halikarnasl He
rodot, zaman insanlarn emeini yok etmesin d iye aratrmasnn
sonularn burada sunmaktadr. .. "

76
 134
Tarih hakknda akl yrtme iktidar hakknda akl yiirtmek'ten
ayr dnlemez. Yunan, iktidar ve iktidar deiikliinin tar
tld ve anlald bu dnemdi, to p l umdaki efendilerin de
mokrasisi dnemiydi. Burada koullar , despotik devlet e zg ko
ullarn tam te rs iydi nk despotik devlette iktidar, en youn
,

noktasnn eriilmez karanlnda sadece kendisiyle h esaplard :

Baa r ya da baarszln tartma d kald saray darhesi yo
luyla. Yine de Yu nan topluluklar arasnda payl a lm ikt i dar, sa
dece, retimin kle snfnda ayr ve duraan bir ekilde kald
bir toplumsal yaamn larcanas'yla var oluyordu. Sadece a
lmayanlar yaar. Yunan topl u luklarn n blnmesinde ve ya
banc sitelerin smrlmesi iin verilen m cadelede, bu t o pl u l u k
larn her birinin isel kuru lu nedeni olan ayrm ilkesi dlanm t.
Evrensel tari hi dleyen Yu nan, istila karsnda birlemeyi ba
aramam t ; h atla bamsz sitelerin i n takvimlerini bile bir
letirememiti. Yu nan'da tarihsel zaman b i l i nlenmi, ama henz
kendi bil incine varamamt.

135
Yunan topluluklarnn ulam olduu yerel anlamda elv e rili ko
ullarn ortadan kalkmasdan sonra, B atl tarih dncesi ge
rilerken eski mitsel rgtlenmeler yeniden yap l anmamt. Ak
deniz halklarn n arpmasda ve Roma Devleti'nin kuru lu ve
knde, yeni zaman b i l i n c i n i n ve ayr iktidarn yeni zrh nn
temel etkenleri haline gelen yar-tarihsel dinler ortaya kmt r.

136
Tektanr l dinler, mit i l e tarih aras ndaki halen retime hkmeden
,

dngsel zaman ile halklarn ka r karya geldii ve yeniden bir"

!elii geri dnsz zam an arasndaki bir uzlam a yd Yahudilik
.

ten doan dinler, demokr atiklemi her eye ak ama yanlsama

,

iinde olan geri dnsz za m ann soyut anlamda evrensel ka

buldrler. Zaman tamamen tek bir n ihai olaya doru yn-

77
lendirilir: "Tanr'nn krall pek yaknda gerekleecektir." B u
dinler, tarih zemininde ortaya km ve bu zemine yer
lemilerdir. Ancak, hata tarihle radikal kartlk i inde dururlar.
Yar-tarihsel din, zaman iinde niteliksel bir balang noktas
oluturur, ( sa'nn doumu, Muhammed'in h icreti) fakat geri d
nsz zaman - stan'da fetih biimini, Hrist iyanln Reform d
neminde ise sermaye art biimini alabilen gerek birikimi iin
iine katarak- aslnda tpk bir xeriye say gibi din! dncede
tcrsyz edilm itir: zaman sona ermeden hakiki teki dnyaya
ulama umudu, kyamet beklentisi. Sonsuzluk dngsel zamandan
domu ve onu amtr. Sonsuzluk, dngsel zamann tesidir.
Sonsuzluk zamann geri dnszln geersiz klan, dngsel
zamann geri dnd ve kendini feshettii, dakik bir katksz
unsur olarak "8eri dnsz zamann br tarafna yerleerek, ta
rihi tarih iinde silen unsurdur. B ossuet de unu syleyecektir:
"Ve geip giden zaman sayesinde, gemeyen sonsuzlua dahil
oluruz.''

137
Ortaa, yani m kemmellii kendi dnda kalan bu tamamlan
mam mits e l atem , hata retimin nemli bir ksmn dzenleyen
dngsel zamann tarih tarafndan gerek anlamda kemirildii d
nemdir. Geri dn olmayan bir tr geicilik, yaam n ard arda
gelen dnemlerinde, tpk bir yolculuk ya da anlam baka yer
lerde olan bir dnyaya geri dnsz bir gei gibi dnlen ya
amda ve tek tek herkeste grlr: Seyyah , dngsel zaman terk
eder ve gerekte sembolik olarak bir yolcu olan herkes haline
gelen kiidir. K iisel tarihsel yaam daima iktidar alan iinde ta
mamlanr, iktidarn y rtt mcadelelere ve iktidar tartmas
mcadelelerine katlarak tamamlanr; ama iktidarn geri dnsUz
zaman, efendilerin oyunlarnn sadakat ve sadakat borcu tar
tmalar etrafnda dnd silahl iman dnyasnda Hristiyan
an gdm l zamannn genel birletiriciliiyle sonsuzlua dek
paylalr. "Fetih srasnda kendini gelitirdii ekliyle istilac or
dunun rgt sel y aps "nn "fethedilen lkelerde bulunan retici
glerle" (Alman deolojisi) -ve bu retici gler rgtlenmesi
78
iinde bu lkelerin dini dillerini de saymak gerekir- kar lama
sndan doan bu feodal toplum, toplumsal hakimiyeti kilise ve
devlet iktidar arasnda ikiye blmtr ve devlet iktidar da, bl
gesel imtiyazlara dayal vasalln ve ehir komnlerin i n kar
mak il ikileri iinde alt blmlere ayrl m tr. Bu olas tarihsel
yaam eitliliinde, derinde var olan toplumu bilinsizce zap
teden geri dnsz zaman, yani mallarn retimi, ehirlerin ku
ruluu ve gelimesi ve -kozmosun btn mitsel rgtlenmesini
sonsuza dek kertmi pratik deneyim olan- dnyann ticari a
dan kefedilmesi srasnda burj uvazinin yaanan zaman, bu dn
yan n byk resmi tarihi giriimi Hal Seferleri'yle baarszla
uradnda kendin i yava yava bu dnemi n bilinmeyen eseri
olarak gsterdi.

1 38
Ortaa'n k srasnda toplumu istiHl eden geri dnsz
zaman, eski dzene bal bil in tarafndan bir lm taknts bi
iminde yaanmtr. B u , bir dnyann zlnn, yani bir m it
gvenliinin tarihi hala dengcleyebil dii son dnyann
zlnn melankolisidir; ve bu melankoliye gre, her trl dn
yevi ey sadece kendi rmesine doru yol almaktadr. Av
rupa'daki byk kyl isyanlar, ayn zamanda, kyllerin feodal
vesayetlerini garanti altna alm olan ataerkil uykudan ken
dilerini iddetli bir ekilde koparan tarihe cevap verme gi
riimleriydi. Yahudi mesihiliinden doan Hristiyan topluluklar
an sorunlarna ve mutsuzluklarna Tanr Krall'nn pek ya
knda gereklemesini bekleyerek cevap verdiinde ve eski top
luma huzur bozucu ve ykc bir unsur soktuunda, yar-tarihsel
dinin kke n inde yatan eyi yeniden canlandran ey, Yeryz cen
netinin kurulaca111a dair bu mesihi topyadr. Hristiyanlk, i m
paratorl u k iinde iktidar paylama noktas n a geldiinde bu umut
tan arta kalan eyin basit bir batl i nantan ibaret olduunu ortaya
kard : Modern ideoloj inin btn takdirname/erinin i lk rnei
olan Augustinuscu sava gre sz edilen kra l l k uzun sreden beri
kurul u olan kiliseden baka bir ey deildi. Mesihi ky! ' iln
toplumsal isyan , doal olarak, ncelikle kiliseyi ortadan kaldrma
79
istei olarak tanmlanr. Fakat mesihilik, mit alan nda deil ta
rihsel dnyada yaylr. Modern devrimci beklentiler, Norman
Cohn'un La P ours u ite du Millenium' da kantladna inand
gibi, dinse l mesihi tutkun u n akld devam deildir. Tam ter
sine, mesihilik, dini dili son kez kullanan devrimci snf m
cadelesidir, sadece tarihsel olan b ilin t en hfa yoksun olmasna
'

ramen yine de modern bir devrimci eilimdir. Mesihiler kay

betmeye mahkt'.lmdular, nk onlar devrimi kendi eylemleri ola
rak kabul edememilerdi. Tanr iradesinden gelen harici bir ia
rete dayanarak hareket etmeyi beklemeleri , ayaklanm kyl lerin
kendi dlarndan gelen liderlerin peinden gittii bir pratiin d
nceye dkl mesidir. Kyl snf, toplumun ileyii ve kendi
mcadelesini srdrme tarzyla ilgi l i doru bir bilince ulaamaz;
eyleminde ve Jilincinde hu birlik koullarndan mahrum olduu
iin tasarsn i fade etmesi ve savalarn srdrmesi dnyevi bir
cennet hayaline gre gerekleir.

139
Tarihsel yaamn yeni mlkiyeti, yani gemiini ve meruiyetini
Antik a 'da bulan Rnesans, sonsuzluktan mutlu bir kopuu
barnda tar: Rnesansn geri dnsz zaman sonsuz bilgi bi
rikimi zamandr ve demokratik topluluklarn ve onlar mahveden
glerin deneyiminden ortaya kan tarihsel bilin Mach iave l l i ile
birlikte, kutsallndan arndrlm iktidar zerine akl y rtmeyi
yeniden ele alacak ve devlet hakknda sylenemeyen eyi sy
leyecektir. talyan site lerin i n takn yaamnda ve enliklerdeki
sanatta yaam, zaman geirmeni n keyfi olarak grl r. Ama bu
hoa vakit geirmenin kendisi de geici olmak zorundayd. B urc
khardt'n "Rnesans ruhunun rnei" olarak kabul ettii Lorenzo
di Medic i ' nin arks, bu hassas tarih enliinin kendine dzd
vgdr: "Ah u genl ik ne kadar hotur ve ne kadar da abuk
geer."

80
 140
Mutlak monari devletinin tarihsel yaam srekli olarak tekeline
al mas , yani burj uva snfnn tam hakimiyetine doru gei bi
imi , kendi hakikati iinde burjuvazinin yeni geri dnsz za
mannn ne olduunu aa karr. Burj uvazi, ilk kez olarak dn
gsellikten kurtu lmu olan emek zama n n a baldr. Emek,
'

burjuvaziyle birlikte, tarihsel koullar de,itiren emek haline gel

mitir. Burjuvazi , emei deer olarak gren ilk egemen snftr.
Btn ayrcalklar ortadan kaldran ve emek smrsne da
yan mayan hibir deeri tanmayan burjuvazi , egemen snf olarak
kendi deerini tamamen emekle zdeletirmi ve emein ge
limesini kendi gel imesi haline getirmitir. Meta ve sermaye bi
rikimini salayan snf, emei deitirerek, onun retkenliini kam
layarak doay srekli olarak deitirir. B tn toplumsal yaam
zaten sarayn debdebeli zavalllnda, "krallk mesleinde" doruk
noktasna ulaan souk devlet ynetiminin atafatnda younlamt;
ve her trl zel tarihsel zgrlk onun yeni lgisine raz olmak zo
runda kalmt. Feodallerin geri gelmeyecek geici oyunlarndaki
zgrlk, yeni k dtkleri son savalar olan Fronde savalaryla
ya da Charles-Edward'a kar dzenlenen sko ayaklanmasyla
birlikte sona ermiti. Dnya kkl bir deiiklie uramt.

141
Burj u vazinin zaferi , derinlemesine tarihsel zaman n zaferidir,
nk bu, toplumu srekli ve tepeden trnaa deitiren iktisadi
retimin zamandr. Tarmsal retim temel etkinlik olarak kald
srece, toplumun temelinde yatan dngsel zaman devinimi en
gelleyecek olan b irleik gelenek glerin i besler. Ama burjuva
ekonomisinin geri dnsz zaman, bu kalntlar dnyann her
kesinde kknden kazr. O zamana kadar ynetici snf olu
turan bireylerin tek dev i n imi olarak grnen ve dolaysyla da sa
dece olay larn tarihi ola:rak yazlan tarih artk genel devinim ola
rak anlalr ve bu amansz devi n imde bireyler kurban edi lir.
Temeli n i ekonomi politikte bulan tarih artk kendi bilinsizlii
olan eyin varlndan haberdar olsa da yine de bu aydnlatlamaz

f<N/G> Toplum 81
ve bilinsiz kalr. Pazar ekonomisinin demokratikletirdii ey sa
dece bu kr tarih ncesi, yan i hi kimse n in hkmetmedii bu yeni
kaderdir.

142
Toplumun btn derin liklerinde mevcut olan tarih yzeyde kay
bolma ei l i mindedir. Geri dnsz zamann zaferi , ayn zaman
da eylerin za ma n na doru deiimidir de nk zaferini borlu
'

olduu silah, tam anlamyla, nesnelerin meta yasalar uyarnca seri

retimiydi. ktisadi gelimenin lks tketimden gndelik tketim
haline getirdii en temel rn demek ki tarihtir, ama bu tarih sa
dece her Li.irl n itel yaam kullanm zerinde egemenlik kurmu
eylerin soyut dev inim tarihidir. nceki dngsel tarih , birey lerin
ve gruplarn)'aad tarihsel zamann giderek artan bir blmn
desteklemiken , reti min geri dnsz zaman n n egemenlii b u
yaanm zaman top lumsal olarak dlama ei liminde olacaktr.

143
B ylece, burj uvazi geri dnsz bir tarih zamann topluma ta
tm ve dayatm tr, fakat toplumu bu zaman n kullamnwda
mahrum b rakmtr. "Bir zamanlar tarih vard ama artk yok";
nk iktisat tarili'nden kopamayan ve ekonominin sahibi olan
snf, zamann baka her trl geri dnsz kullanmn dorudan
bir tehdit kabul ederek bastrmak zorundadr. Kendileri de ey
lerin mlkiyetinde olan ve eylere sahip olma konusunda uz
manlam kiiler'dcn oluan egemen snf kaderini bu eylemi
tarihin srdrlmesine, tarih iindeki yeni bir devinimsizlii n s
rekliliine balamak zorundadr. Toplumun tabannda yer alan
ii ilk defa maddi olarak tarihe yabanc dei ldir, nk artk
toplumu geri dnsz bir ekilde hareket ettiren bu tabandr. Pro
letarya, o luturduu tarihsel zaman yaama talebinde, devrimci
tasarsnn unutulmaz basit kaynan bulur; ve bu tasary ger
ekletirmeye ynelik bugne kadar engellenmi her ad m yen
tarihsel yaamn o las bir k noktasna iaret eder.

82
 144
ktidarn efendisi burjuvazinin geri dnsz zaman, balangta
kendi adn tayan, mutlak bir balang gibi Cumhuriyet'in B i
rinci Yl olarak ortaya kt. Ama, m itsel deerler rgtlenme
sinin son kalntlarn ve btn geleneksel toplum dzenlemesini
yok eden devrimci genel zgrlk ideol oj isi, Romal klna sok
tuu gerek istenci oktan grlebilir hale getirmiti: yaygn hale
gelen ticaret ziirlR. Meta toplumu, arlk kendi mutlak haki
miyetini kurmak iin derinden sarsm o lduu edilgenlii ye
niden ina etmesi grektiini kefederek, "soyut insan kltyle
birlikte Hristiyan lk'ta . . . en uygun din biimi"ni (Kapital) bulur.
Bylelikle burj uvazi bu dinle bir uzlamaya, zamann temsil edil
mesinde de ifadesini bulan bir uzlamaya varr: Burj uvazinin terk
edilmi takv imi, geri dnsz zaman , m irasn srdrd l/
ristiya dnem iinde rnek alnmak zere geri gelir.

145
Kapitalizmin gelimesiyle birlikte geri dnsz zaman dnya a
pnda birleir. Evrensel tarih bir gereklik haline gelir, nk
btn dnya bu zaman n gelimesi altnda toplanmtr. Ama, her
yerde her zaman ayn olan bu tarih hala tarihin tarih iindeki red
dinden baka bir ey deildir. Btn gezegen zerinde ayn gn
olarak grnen ey , soyut, eit paralara blnm olan iktisadi
retim zamandr. B irleik geri dnsz zaman dnya pazar' nn
ve bunun doal sonucu olarak da dnya apndaki gsterinin za
mandr.

146
Geri dnsz retim zaman ncelikle metalarn lsdr. Bu
nedenle, dnyann tamam zerinde resmen toplumun genel za
man olarak ortaya kan zaman, sadece bu zaman oluturan uz
manlam karlar ifade eden zel bir zamandan baka bir ey
deildir.

83
VI. GSTER ZAMANl

Zamandan baka bize ait hibir ey yok;

zaman n tadn tam da yeri yurdu
o lmayanl ar k ar r zate n .

Baltasar Gracian, L'/lumne /e Cor.

147
retim zaman, yani meta-zaman, eit aralklarn sonsuz bi
rikimidir. B u , geri dnsz zamann soyutlanmasdr; btn di
limler kronometre zerinde sadece n icel eitliklerini kantlamak
zorundadrlar. B u zaman, btn fii l i gereklii iinde, asl nda ta
mamen deiebilir zellikte olan eydir. Meta-zamann bu top
lumsal hakimiyetinde "zaman her ey, insan ise hibir eydir;
insan olsa olsa zamann atsdr" (Felsefenin Sefaleti). B u , de
ersizletiril m i zamandr, zamann "insanln gelime alan "
olarak tamamen tersyz edilmesidir.

84
 1 48
ns a n l n gelimemesinin genel zaman da, bu belirli retim te
m e l i n de kurulu olan toplumun gndelik yaan t s n a sahe-dngiisel
bir zaman olarak g e ri dnen tketilebilir zaman'n t a m m la y c h i
i m i g r n m n d e m e v c ll u r
.

149
S aht e- d n g s e l zaman aslnda re t i m i n n ca-zam a n n n tketile
bilir kl, a girmesinden baka b ir ey de i ld i r . S a h e-dn g s e l za
mann temel ze l l i kleri n i , hi l h assa d a de iim ckeri olan ho
mojen birimleri ve n itel hoyutun yok edi l m es i ni kapsar. Ama
s o m u t gndelik yaam n geri kalasrn V\: bu g eri l i i s rd ii r ncy i
hede fl e y e n bu za man n yan ri.i n ii o l d u nd a saltc-clec k n
d i rmelcrle y kl olmak ve geree aykr olarak cki l l q i r i t n i
hir anlar seri si olarak g rii mek zoru ndad r.

150
Sahte-dngsel zaman, modern iktisadn ay akta kalmasnn , g i
rlerek i d d et l ene n ay a kt a k a l m a m cadeles i n i n t ket i m zamandr
ve bu mcadelede g n d e l i k yaam h f fl k a rn r v crrrckcr m a h
ru m d u r ve artk d o a n n dzenine dei l , yahanclam e m ek l e
gelien s a h te d o a ya boyun eer; ve b ylec e bu zam a n do,al ola
- ,

rak, s a n a y i- n c e s i toplumlarn ayakta kalma mcadelesi n i d

ze n lem i olan eski dngsel ritmine yeniden kavu u r Sahte-dngsel
.

zaman dngsel zaman n . doal kalnt larna d ay a n r ve ay n za

manda yeni trde b i le imle( olutunnak iin o n u kullanr: G n d z
ve gece, alma ve h afta sonu tatili, tatil dnemlerinin tekerrr.

151
Sahte-dng sel zaman endstrinin dntrd zamandr. Te
meli metalarn retimine dayanan zaman n kendisi de bir t k e t im
metasdr; bu meta eski birlemi toplumun zlmesi aamasnda
zel yaam, iktisadi y a am , politik y a am ol ara k ay r lm her e y i

85
bir araya getrr. Modern toplumun tketilebilen btn zaman,
kendilerini toplumsal olarak rgtlenmi zamann kullanmlar
olarak pazarda dayatan eitli yeni r nlerin hammaddesi ol.arak
ele alnma noktasna varr. "Zaten tketilmeye uygun bir halde
var olan bir rn, yine de bir baka rnn hammaddesi haline ge
lebilir." (Kapital).

152
Younlam kapitalizm, en i leri sektrnde, "tamamen do
nanml" zaman bloklar satna ynelir; bunlarn her biri, bell i
saydaki meta eidini b i r araya getiren btnletirilmi tek bir
meta oluturur. Yaygnlaan "hizmet" ve elence ekonomisinde,
bu, "her eyin <hhil olduu" hesaplanm deme formlnn or
taya kmasna yol amtr: Gsteri ortam , tat i llerdeki kolektif
szmona-yer deitirmeler, kltrel tketime abone olma, "tut
kulu sohbetler" ve "neml i kiilerle kar lama" eklindeki top
lumsallk sat . Sadece birbiriyle ilikil i gerekliklerin giderek
artan sefaleti nedeniyle geerli l ik kazanan bu tr gsteri metas ,
krediyle denerek aslnda modernletirilmi sat tekniklerinin
pilot-mallar arasnda aka yerini alr.

153
Tketilebilir sahte-dngsel zaman, gsteri zamandr: Hem dar
anlamyla imaj larn tketim zaman olarak hem de geni an
lamyla zamann tketiminin imaj olarak. B t n metalarn aracs
olan i majlarn tketim zaman. ayrlmaz bir ekilde, gsteri ara
larnn tam kapasiteyle alt bir alandr ve bu aralarn ken
dileri n i g lobal olarak her trl zel tketi m i n yeri ve asl biimi
olarak sunduklar amatr: Modern toplumun - ister u lamn h z
lanmas ister hazr orba eklinde olsun- srekli elde etmeye a-
1 lt zaman tasarrufu n u n Amerika B irlei k Devletleri halk iin,
kesin olarak, sadece televizyon seyretmen i n gnde ortalama i l a

\
alt saati igal etmesi anlamna geldi i bilinir. Dier yandan,
zaman tketiminin topl umsal imaj ise tamamen elence ve tatil
! anlarnn hakimiyeti altndadr ve bu anlar her gsteri mal gibi

86
uz aktan tantlrlar ve tan mlar gerei caziptirler. B u meta burada
a ka gerek yaam an olarak sunulmutur ve mesele onun dn
gsel geri dnn beklemektir. Fakat yaama adanm olan bu
anlarda bile daha da youn bir hale gelerek grlen ve yeniden
re tilen ey y i ne gsteridir. Gerek y aam olarak temsil edi len
ey asl nda sadece daha gereki bir hale gelmi gsteri yaam
olarak ortaya kar.

154

Kendi zamann sanki aslnda ok sayda elencenin ani geri d

nym gibi kendine gsteren bu a, ayn zamanda enliksiz
bir adr. Dngsel zamanda, bir topluluun lks yaam har
camasna katlm an olan ey cemaati ve hibir l ks olmayan
toplum iin olanakszdr. Sradan lam sahte en likler, diyalog ve
ba parodi leri iktisadi harcamada bir fazlala yol atda,
bunlar, srekli olarak yeni bir hayal krkl vaadiyle teJafi edilen
bir hayal krklndan baka bir ey dourmazlar. Gsteride, mo
dern ayakta kalma zamannn kullan m deeri ne kadar azal rsa
kymeti de o kadar artar. Zamann gerekliinin yerini zanamn
reklam alr.

155
Eski toplum larn dngsel zaman tketimi, bu toplumlarn gerek
emeiyle uyum iinde olurken, gelimi ekonominin sahte-dn
gsel tketim i de retimin geri dnsz soyuf zaman ile e
likiye der. Dngsel zaman gerekten ya&nm hareketsiz ya
nlsamann zaman olurken, gsteri zaman ise yanlsamal olarak
yaanm, kend i kendine deien gerekliin zamandr.

156
eylerin retim srecinde her zaman yeni olan ey, ayn olann
yaygn tekrar olarak kalan tketimde yer almaz. l emek canl
emee hakim olmay srdrd iin gsteri zamannda gemi
bugne hkmeder.

87
 157
Genel larihsel yaamn yetersizliinin bir dier yz de birey sel
yaamn bir tari hini n hala olmamasdr. Gsleri sahnelenirken
hzla gelip geen sahle-olaylar, bu o l ay l a ra i l ikin bilgi sahibi
olanlar tarafndan yaanmamt; ve stelik hu ki iler gsteri ma
kinas n n her itkisinde, ale l ace l e gerekletirilen ikam e l er i n bol
luunda kendilerini kaybederler. D ier y a n dan gereklen ya
,

anm o l a n e y topl u m u n resmi ge r i dnsz zaman ile iliki l i

deildi r ve bu zama n a ait tket ilebilir yan rnn s a hte dng sel
-

ritmine dorudan d o ru ya zttr. A y rl m g n delik yaama dair

hu bi re yse l dene y i m dilsiz, kavramsz kalr ve hibir yerde kay tl
,

ol m a yan kendi gemiine eletirel yaklaim olanandan yoksun

dur. let i im kurmaz. H a rl annaya n n s ah te gsteri hafzas ad n a
unutulur ve anhl l maz.

158
Tarihin ve hafzan n felce uramas nn, tari hsel zaman temel i
zerinde ku ru l u olan t a ri h i n terk edilmesinin m e v c u t t op l u msa l
rgtlenmesi olan gsteri, zama n n yanl hilinci'dir.

159
i l ere meta-zaman nn "zgr" reti c i ve t ke i c il eri statsn
,

kazandrmak iin ge reken ncel i kli ko u l , onlarn kendi zaman

nn vahice e llerinden alnmas'yd . Zamann g s teris el geri d
n ancak reticinin bu ilk mahrumiyetinden sonra mmkn o la

bilmitir.

1 60
Hem uyanma ve uykunun doal dngsne bam l lkta h e m de
bireysel geri dnsz zamann bir yaam n y pranmas ndaki var
l nda olduu gibi, emekte yer alan kanlmaz biy oloj ik unsur,
modern retim asndan sadece tali bir neme sahiplir; bunun so
nucu o larak da bu unsurlar retim hareketinin resmi bildirilerinde

88
 ve bu kesintisiz zaferin elle tutulabilir i fadesi olan tketilebi lir ga
nimellerinde ncmscnmczlcr. Kendi dnyasnn tahrif edilmi ha
reket merkezi nde hareketsiz braklm olan seyirci nin bilinci,
artk yaan kendini gerekletirmeye ve l me ynelik hir
gei o larak srdremez. Yaam zerindeki tasarruf hakkndan
vazgeen kii arlk lmn kabu l edemez. Hayat sigortas rek
lamlarn n yapt tek ey, bu iktisadi kayptan sonra, sistemin d
zenini salama almadan lmenin su olduunu ileri srmekt ir; ve
American way rl dearh* reklamlar, b kar l amada yaam g
rnleri'ni en byk blmn elinde tutma kapasitesini v u r
gularlar. Reklam bombardmanlarn n geri kalan btn cep
helerinde ise yalanmak kesinlikle yasakt r. Tek t.:k herkes iin
tasarlanan ve en sradan kullanma sunulan bir "genlik ser
mayesi" bile mail sermayenin salam ve biriken gerekl iine asla
u lapmazd . l mn hu toplumsal yokluu yaam n toplumsal
yokl uuyla zdetir.

1 61

. Zaman, Hegel'in de belirttii gibi, zorun lu yabanclamadr, yani

) znenin kendisini kaybederek kendi n i gerekletirdii, kendi ha
kikati olabilmek iin bakas haline geldii ortamdr. Ama bunun
tersi, tamame n , yahanc bir imdiki za ma n reticisinin uygulad
egemen yabanclamadr. Bu zamsal yahanclama'da, zne ile
znenin elinden ald etkinlii birbirinden kkten ayran toplu m ,
nceli kle zneyi kendi zamanndan ayrr. Alabilir toplumsal ya
banclama tam anlamyla, zamandaki canl yabanc lamann ola
n aklarn ve tad riskleri yasaklam ve dondurmu olan top
lumsal yabanclamad r.

162
Seyredi len sahte-dngsel zamann nemsiz yzeyinde kaybolan
ve yeniden ortaya kan grnteki modalar'm altnda an asil
slbu, her zaman iin ak ve gizli devrim gerekliliinin yn
lendirdii eyi n iindedir.
Amerikan usul l m . (.n.)

89
 1 63

Zaman n doal temeli, zaman akn n alglanabilir temel esi

insan iin var olmakla insani ve topl umsal bir hale gelir. Zaman ,
iktisadi retimin geri dnsz ayr zaman v e dngsel zaman
olarak bugne kadar insani ve de gayri-insani hale getiren ey,
insan pratiinin sn rl durumu , eitli aamalara ayrlm emektir.
Snfsz bir toplumun, genelletirilmi bir tarihsel yaamn dev
rimci tasars, b ireyleri n ve gruplarn geri dnsz zamannn
oyu ncu! bir modeli adna, hamsz federe zamanlarn ayn anda
mevcut olduu bir model adna zamann toplumsal ls nn
kdr. B u , "bireylerden bamsz bir ekilde var olan her eyi"
ortadan kaldran komnizmin, zaman balamnda, topluca ger
ekletirildii bir-.programdr.

164
Dnya, oktandr bir zamann dn grmektedir, ama onu ger
ek anlamda yaamak iin imdiden bilincine sahip olmas ge
rekir.

90
YIL TOPRAIN DZENLENMES

Her kim k i zgrce yaamaya alm bir

sitenin yneti c i s i olur ve ona hi zarar
vermez, bilmelidir k i s i te ona zarar
verecektir; n k ne geen zamann
uzunluunun ne de herhangi bir i y i l iin asla
unulluramayaca zg rln adnda ve
eski gelenekleri nde sitenin isyanclarna
snacak yer her zaman vardr. Ve k i i
s itede ne yaparsa yapsn, o n a n e salarsa
salasn, bunlar sak i nlere zulmetmek ya da
onlar datmak amac y la yaplmyorsa bu
ad ve bu ge lenekler asla u n u tu l mayacaktr. . .

Machiavclli, Hiikiindar

1 65
Kapitalist retim, artk harici toplumlar tarafndan snrlanmayan
alan birletirmitir. B u birleme ayn zamanda yaygn ve youn
bir bayalama srecidir. Soyut pazar alan iin seri olarak re
tilen metalarn b irikimi, nasl btn blgesel ve yasal engelleri ve
zanaat retimindeki nitelii koruyan Ortaa loncalarnn her
trl kstlamalarn ortadan kaldrmak zorunda kaldysa ayn e
kilde mekanlarn zerkliini ve niteliini de yok etmek zo
rundayd . B u homojenletirme gc her trl in Seddi'ni yerle
bir etmi olan ar toptur.

91
 166

Mea111n zgr uzan ke n d i s i y l e daha fazla zdelemek, d u raan

monotonl ua mmkn .olduu kadar ok yakn olabilmek i i n
bundan b y l e her an deimekte ve yen iden yap l anmaktadr.

167
Cora fi mesafeyi ortad a n kald ran bu npl . n, m e s a fe y i gsterisel
a yr l k o l arak kendi ii nde yeniden re t i r .

168
Meta d o l a n :u n yan rn o l a n ve bir tketim o larak kab u l e d i
l e n i n san dola n , yani t u rizm , a sl da ba y a l a m ey i n gr
meye g i d i l d i i ho zam andan ba ka bir ey d e i l d i r. De i i k yer
lere yaplan ziyaretl eri n i k t isadi a d a n d ze n l e n i i , b u yerleri n
birbirine denk o l d u k l ar n a d a i r b i r g vencey i k e n d i ii nde tar.
Y o l c u l uktan z a m a n geri al n olar modernleme :ym za m and a
uzan m gerekl i i n i de a l m t r .

1 69
e p e e v re her tarafa ekil veren t o pl u m , kendi topra n , y a n i bu
vazife ler k mesi n in som u t t emelin i i lemek i i n L.el bir tek n i k
gelitirm i tir. h i rc i l i k , kapi t a l i z m i n doal v e i n s a n i evreyi ele
gei rmesidir; m u t l ak hakim iyet ek l i nde mant k l o l arak gel ien
kapital izm , artk u zamn t amam n kendi dckoruymu gibi ye
niden yaratab i l ir ve yaratmal dr.

1 70
Yaam bariz bir ekilde dondu ra n eh i rc i l ikle tat m i n edilen ka
pita l i st i h t i ya, Hegel'in szleriyle, "u za m n bar l biraradal
"nn " zamann ak ii ndeki sabrsz oluum" zerindeki . m u t
l ak s t n l olarak i fade e d i l ebi l ir .

92
 1 71

Ee r k api t a l ist ekonominin btn teknik g l e ri ayr l klar mey

dana getiren aralar o larak a nl a l m ak z o ru nd ay s a , eh ircilik r
n e inde bu teknik glerin temelindeki don a n m la , bu g l e ri n
y a y lm a s n a e l v er i l i o l an topra n ilenmesiyle, bi zz a t ayr lk
tek n i i y l e i lg i l e n i r i z .

1 72
eh i rc i l ik, s n f iktidarn sav u n a n kes i nt i s i z gre v in modern ic
ras d r : K e n t se l retim kou l l a r n nteh l ikeli bir eki l d e bir araya
getirdiR i i lerin en k k p a ral a r n a dek blnmesinin sr
d r l me s i . Bu b ir araya gelme olas l n n her biim ine kar y
rt lmesi gereken s rekl i mcadele e n uygun zem i n i n i eh ir c i
li kte b u l ur. Fransz Devrirni'nde e d i n i len dene y i m lerden hu yana,
btn yerle i k i k tidarlarn sokak t a k i d zen i s a lama a ra lar n ar
tr m a abast sonu nda soka n ortadan kaldrlmasyla doruk nok
tasna u l a r. Lew i s M u m ford, Tle City in History (Tarih B oy u n c a
eh ir)'de "artk tekdze olan d nyay" an i a t rken "uzun mesafe l i
k i t l e i let i im ara la r y l a birl ikte, halkn tecridinde ok daha e t ki l i
. bir denetim arac ortaya km t r '' d iye bel i rtir. Ama e h i rc i l i i n
g ere k l i i n i ol u t u ra n ge ne l tecrit hareket i , p lanlan a b i l i r re t i m
ve tketim i h tiyalarna gre i i l e ri n denet i m l i bir e k i l d e ye
niden sisteme d ah i l edilmelerini de sa l a m a k zorundadr. S isteme
dahil o l m ak , tecrit edilmi b i rey l eri n birlikte tecrit edilmi b i
reyl e r olarak ye n i den ele geirilmelerini gerektirir: F ab r i ka l a r ve
kltr evleri, tat i l k y leri ve "toplu konu tlar" tecrit edilmi b i re y i
aile yuvasna kadar i z ley e n b u sahte k o l e kl iv i t ey e h i zmet etmek
am ac y l a zell ikle dzenlenmitir. Gsteri mesaj alclarnn yay
gn olarak k u l l a n m b i re y i n tecridinin egemen im aj l ar l a, btn
glerin i sadece bu tecritten alan i m aj l a r l a dolu olmasn mm
kn klar.

93
 173
nceki her dnemde egemen snflarn tatmi n edilmesine adan
m ken i l k defa yeni bir m imari dorudan doruya yoksullara y
nelmitir. Bu yeni konut rnein i n biimsel sefi llii ve devasa
yaygnl , onun hem amacndan hem de modern i n aat koulla
rndan kaynaklanan kitlesel karakterinden i leri gelir. Topra,
soyut bir ekilde tecrit topra o larak dzenleyen otoriter karar
hi kuku yok ki modern inaat koullarnn znde yer alr. Bu
adan geri kalm lkelerde sanayilemenin balad her yerde,
yerle tiri lmesi dn len yeni toplumsal yaam tarzna u ygun
uzam olarak, ayn mimari ortaya kar. Toplumun m addi gcnn
gel imesinde kaydedi len aama ve bu gce bilinli bir ekilde
hakim olma ko nusundaki gecikme, tpk termo-nkleer s i lahlanma
ya da doum kontrol (kaltmn maniple edilme imkan zaten
elde edilmitir) sorunlarndaki kadar ak bir ekilde ehircilikle
de grlmektedir.

1 74
imdiki zam.an, ehir ortamnn daha imdiden z-ykm za
mandr. "ehir artklarnn biimsiz ynlaryla" (Lewis Mum
ford) kapl krsal kesimde grlen ehir patlamas dorudan do
ruya tketimin buyruklar dorultusunda dzenlenmitir. lk meta
bolluu aamasnn pilot-mal olan otomobil i n diktatrl, eski
ehir merkezlerini yerinden eden ve giderek gen i leyen bir ya
y lmaya yol aan otoyollarn hakimiyetiyle evreye damgasn
vurmutur. Ayn zamanda, ehir dokusuna dair tamamlanmam
yeni dzenleme dnem leri, bir otopark platformu zerindeki p
lak arazilerde kurul u dev spermarketler olan "datm fabrika
lar" etrafnda geici olarak younlar; ve bu lgn tketim ta
pnaklar, ksmi bir kalabaln yeniden olumasma yol a
tklarndan ar kalabalk ikincil merkezler haline gelir gelmez
onlar dlayan merkezka hareket iinde uzaklarlar. Ama t
ketimin teknik rg tlenmesi, ilk planda ehrin kendi kendini t
ketne si ne yol am olan genel zlmeni n rgtlenmesinden
'

baka bir ey dei ldir.

94
 1 75

Tmyle kent-kr atmas etrafnda gelien iktisadi tarih, her iki

teri m i de ortadan kaldran bir baarya u lamtr. Toplu tarihsel
gelimeni n gnmzde bamsz ekonom i hareketi n i n srdr l
mesi adna/e/ce uramas, kent ve krn yok olmaya balad d
nemin olgusudur, kentle krn farkllklar almanakta, her ikisi
de ayn anda kmektedir. Var olan eh ir gerekliinin almasna
katkda bulunmas gereken tarihsel dev i n imin baarszla u
ramasndan kaynaklanan kent ve krn karlkl ypranmas, en
i leri sanayilemi blgeleri kapsayan ayrm u nsurlarnn bu ek
lektik karm nda gr lebi lir.

1 76
Evrensel tarih ken lcrde domu ve kentin kr zerindeki kesin za
feriyle birlikte olgu nlamtr. Marx'a gre b urjuvazinin en nem
li devrimci faziletlerinden biri "kr" havas hile insam zgrle
tiren "kente boy u n edirmesi" olgusudur. Ama, eer kentin tarihi
zgrln tarihi ise ayn zamanda zorbaln ve hem kr hem de
kent i denetleyen devlet yneliminin de tari h idir. Kent, sadece ta
rihsel zgrln mcadele alan olabilm itir, zgrle sahip ola
mamtr. Kent, tarih ortamdr; nk o, hem tarihsel giriimi
mmkn klan toplumsal iktidarn younlamas hem de gemiin
bilincidir. Kenti tasfi ye etmeye ynelik mevcut eilim, ekonomi
nin tarihsel bilince boy u n emesindeki ve kendisinden alnm
gleri yeniden ele geiren toplumun b irlemesindeki gecikmenin
bir baka ekilde i fade edilmesinden ibarettir.

1 77
"Kr tam tersine bir olgu sergiler: tecrit ve ayrlk" (Alman de
olojisi). Kentleri yok eden ehirci l ik, eski kr yaantsna zg
doal ilikiler kadar dorudan doruya tarihsel kent tarafndan
sorgulanan dolaysz toplumsal i likilerin de kaybolduu sahte hir
kr yeniden kurar. B u , gnm zn "dzenlenmi topra"nda ba
rnma ve gsterisel deneti m koullarnn yeniden yaratt yeni bir

95
yapay kyl l ktr: Kylln bamsz bir eyleme kalk_m asn
ve yaratc bir tarihsel g olarak ortaya kmas n her zaman en
gellem i o l an corafi danklk ve dar kafal lk bugn yeniden
re t icilerin zellii haline gelmitir; nasl ki ilerin doal ritmi
tarm toplumunun eriminin tesinde kalyorsa, bizzat kendi lerinin
re t t i i d n yann devinimi de kyllerin erimlerinin tes inde kalr.
Ama "Dou despotizminin" sars lm az temeli olan ve dalmas
brokratik m erke zi yetilie yol aan bu kyllk, modern devlet
brokrasisinin gelime koul larnn rn olarak yen iden ortaya
kt nda, duyarszl, artk tarihsel olarak retilmek ve ko
runm<k zorundayd; doal kay tszln yerin i , hatann rgtl
gserisi a ln t . Teknolojik sahte-kylln "yeni kentleri",
zerine i n a edildikleri tarihsel zamandan kopularn bulunduk
lar a l a na aka .,taydederler; slogan lar u olabilir: "Bu noktada
art k h ibir ey olmayacaktr ve asla hihir ey olmamtr." Kent
lerde zg rletirilmek zo r u n d a olan tarih henz zgrletiril
medii iindir ki tarihin yoklu,unda ortaya kan gler, kendi
zel alan larn oluturmaya balarlar.

1 78
Bu a l acakaranl k t a ki di.inyayl tehdit eden tarih, ayn zamanda da
m eka n yaanm zama na boyun edirebi len g tr. Proleter dev
rimi, heeri corafyamn eletirisi'dir; bu eletiri dolaysyla bi
reyler ve toplulu k l ar, sadece emeklerine dei l btn tarih lerine de
sahip olmalarna elverili yer ve olaylar yara t m ak zoru ndadrlar.
B u deien oyun alannda ve zgrce seilmi oyun kural larnn
farkllklarnda, yer zerklii, topraa zoru nlu b ir balanmay ye
n iden devreye sokmadan ve bylelikle seyahatin ve btn anlam
iinde sakl olan bir seyahat gibi anlalan yaamn gerekliini
gndeme getirerek yeniden kefedilebilir.

17 9
ehircilikle ilgili en nemli devrimci dnce ne ehirci, ne tek
nolojik ne de estetiktir. B u , i Konseyleri iktidarnn, devlet kar
t proletarya diktatrlil, ii'nn, yrrle konu labilir bir diyaloun
96
ihtiyalarna gre btn evreyi yeniden oluturma karardr.
Mevcut koullarn tamam n deitirerek e t k i l i olabilecek Kon
seyler iktidar, eer tannmak ve kendini kendi dnyasnda ta
nmak ist iyorsa daha ufak bir grevi stlenemez.

f.7N/Gl:-.Ll' r Tophrn 97
VIII. KLTRDE YADSIMA VE TKETM

S iyasi bir devrimi grecek kadar uzun

yaayacak m y z? Bu A lmanlarn ad alar
olan hizlcr bunu grecek m iyiz? Dos t u m ,
s i z grmek i sted iiniz eye inanyors u n u z . . .
Almanya'y mevcut tarihine gre
deerlendirdiimde, m tari h i n i n tahrif
edildiini ve bugnk kamusal yaam n n
halkn gerek durum unu temsil e tmediini
ne s remezsi n i z . stedii n i z gazeteyi
okuyun, sahip old uumuz zgrl ve
ulusal m u t l u luu aralksz olarak
kutlad m z gzleri n izle grn ve
sansrn hi k i mseyi engellemediini de
anlayn . . .

Ruge, Marx'a nektqJ, Mart 1 843.

180
Snflara blnm tarihsel toplumda kltr, bilginin ve yaanm
olann temsilinin genel alandr; yani kltr entelektel emein
blnmesi ve blnmenin entelektel emei eklinde ayr o larak
var olan genelletirme gcdr. "Birletirici g insan hayatndan
ktnda, kartlklar canl i l ikilerini ve etkileimleri n i yitir
diklerin de ve zerk liklerin i kazandklarnda. . . (Fichte ve Schel
"

ling Sistemleri Arasrndaki Fark-Hegel) kltr, mit toplumunun

birliinden ayrlr. Kltr, bamszln kazanarak, ayn za
manda bamszln kaybetmesi anlamna gelen emperyalist bir
zenginleme hareketine balar. Kltrn greceli zerkliin i ve
bu zerklikle ilgili ideolojik yanlsamalar yaratan tarih , kendisini
kltr tarih i olarak ifade eder. Ve kltrn muzaffer tarihinin ta-

98
mam , yetersizliinin aa kna tarihi ve kendi kendini yok et
meye doru bir i lerleyi olarak anlalabilir. Kltr, kaybedilmi
birliin arand yerdir. Kltr, bu b irlik araynda, ayr bir alan
o larak kendin i yadsmak zorundadr.

181
Tarihsel topl u m lardaki kltrn isel gelimesinin ilkesi olan ge
lenek ve yenilik arasndaki atma ancak yeni liin srekli zaferi
sayesinde srdrlebilir. K ltrel yenilik, yine de kendi btn l
nn bilincine vararak kltrel nvarsaymlar ama eilimi gs
teren ve btn ayrlklarn ortadan kaldrlmasn hedefleyen b
tnlkl tarihsel hareketten baka bir eyle srdrlemez.

182
Kltrn merkezi olarak tarih i gren toplum hakkndaki bil
gilerdeki atlm, Tanr' nn yok edilmesiyle ifade edilen geri d
nsz bir bilgi tretir. Fakat "tm eletirilerin bu i lk art" ayn
zamanda sonu olmayan bir eletirinin d e i l k zorunluluudur. Artk
hibir davran kuraln srdrmenin mmkn olmad bir nok
tada kltrn her sonucu kltrn zlmesine doru bir admdr.
Tpk tam zerkliini kazand andaki felsefe gibi, zerk hale
gelen her disiplin de kmek zorundadr; ncelikle, toplumsal b
tnl tutarl bir ekilde aklama iddias ker ve hatta kendi s
n:rlar dahilinde kullanlabilen paralanm ara olarak bile ker.
Ayrlm kltrdeki rasyonalite eksiklii onu yok olmaya mahkum
eden u nsurdur , nk rasyonelin zaferi hala iinde bir gerekli l ik
gibi mevcuttur.

183
Kltr, eski dnyann yaam tarzn yok etmi olan tarihin so
nucudur, ama ayr bir alan o larak, hale n , ksmen tarihsel bir top
lumda ksmi kalan alglanabilir zeka ve i letiimden baka bir ey
deildir. Kltr, pek anlaml olmayan bir dnyann anlamdr.

99
 184
K ltrel tarihin sonu, iki kart ynde kendisini gsterir: kltrn
btnlkl tarih iinde alma tasars ve gsteri seyrinde l bir
nesne olarak korunmasnn rg tlenmesi. Bu hareketlerden biri
kaderini toplumsal eletiriye, dieri ise snf iktidarnn savunul
masna balamt.

185
Kltrn sona ermesinin her iki yn , -her trl alglanabilir tem
sil grn mnde olduu kadar her trl bilgi grnm nde de- en
genel a nlamyla eskiden sanat olan eyde birlem i bir ekilde
var olur. lk durumda, mevcut koull ar onaylamas en sonunda
kendine dair hilgilerinden vazgemek zorunda kald iin kul
lanl maz hale gelen paralanm bilgilerin birikimi ile bu bilgileri
kullanma srrna tek bana sah i p olduu iin her eyin hakikatine
de tek bana sahip olan praksis teorisi atr. kinci durumda ise
toplumun eski ortak dili'nin kendini tehlikeli bir ekilde yok et
mesi i le bu dilin ticari gsterideki yapay yeniden oluumu, yani
yaanmam olan n aldatc temsi l i atr.

186
Toplum, mit toplumunun birletiriciliini kaybettiinde, etki siz
lemi topluluktaki blnme gerek tarihsel toplu luun devreye
g irmesiyle alncaya kadar, gerekten ortak bir dilin btn gn
dermeleri de yok olmak zorundadr. Toplumsal hareketsizliin bu
ortak d i l i olan sanat, balangtaki dinsel evreninden karak ve
birbirinden bamsz bireysel eserler retimi haline gelerek mo
dern anlamda bamsz sanat olduu andan itibaren, ayrlm kl
trn btn lnn tarihine hkmeden hareketi de tekil bir durum
olarak kabul eder. Sanatm bamszlnn onay lanmas, zlme
sinin balangcdr.

1 00
 187
letiim dilinin kaybedilmes i ; ite her t r l sanataki modern ay
rma hareketinin, yani bi i m s e l yok oluun ofumf a n /anda i fade
ettii ey budur. Bu hareketin, ofnsz anlamda i fade ettii ey
ise ortak bir d i l i n yeniden kefedi lme gerek l i l i i d i r; ama bu d i l -
tarihsel top l u m u n sanatnda Jer zaman iin ok ge kafan, ya
anm olan gerek diyaloa yer vermeden d(erlerine an latan v e
yaamn yetersizliini kabu l eden tek yanl zmde de i l - do
rudan eylem ile bu eylemin d i li n i kendi iinde toplayan praksiste
kefedilmelidir. B urada, i irse l-sanatsal e se rl erle temsil edilmi
olan diyalog toplul uuna ve zamanla oynanan oyu n a gerek an
lamda sahip olmak nem lidir.

188
Ba m s z h a l e gelen sanat, dnyasn arpc renklerle i fade e t
ti i n de yaam n bir a n yaanm olur ve a rtk arpc renkler k u l
lanarak onu geri ge t i r me k m m k n o l maz. Bu an a r l k sadece an
larda c a n l andr l a b i l ir. Sanaln b y k l ancak yaan 1 11 gn
batm nda ortaya kmaya balar.

189
Sanat istila eden tarihsel zaman , harok' la balayarak, nce l i k l e
sanat a l a n n d a kendi n i ifade etmiti. B arok, merkezin i yitirmi b i r
dnyan n sanatdr: Ortaan kainatta v e dnyevi ynelimde be
nimsedii son m itsel dzen -Hristiyanl n birlii ve bir m
paratorluk hayaleti- kmtr. De,iin sanat, dnyada ke
fettii geicilik i lkesi ni kendi iinde tamak zorundadr. Eugenio
d'Ors, sanat "sonsuzlua kar yaam se miti" der. Tiyatro, en
lik ve teatral en l i k baroku n gereklemesindeki balca anlardr
ve bunlarda her trl zel sanatsal ifade, sadece, kurulu bir alan
dekoruna, birleme merkezi kendisi olan bir konstrksiyona yap
t gndermeler sayesinde anlam l hale gelir; ve bu merkez, b
tnn dinamik dzensizlii iinde tehlike altn daki bir denge ola
rak yer alan gei'tir. ada estetik tartmasnda barok kavram -

1 ()
na atfedilen ve kimi zaman da arya kaan nem, sanatsal bir
klasisizmin olanakszlnn bilincine varlmasn yanstr: y z
yldan beri normatif bir klasisizm ya da neo-klasisizn oluturma
abalan, devletin, mutlak monari n i n ya da Romal klna gir
mi devrimci burj uvazinin harici d i l i n i konuan ksa sreli yapay
oluumlardan baka bir ey deildir. Romantizmden kbizme
kadar barokun genel akn izleyen ve paralanma ve sanatsal
alan tmden yadsma aamasna dek kendisini sk sk yenileye
rek, n ihai olarak daha fazla bireysel leen bir yadsma sanatdr.
B ir sekinler grubunun i ilcliimine ba l olan ve yar bamsz
toplumsal tabann son aristokratlarn hata yaad ksmen oyun
su koullarda bulan tarihsel sanat n yok olmas, kapitalizm i n ken-.
dini btn ontolojik niteliklerden arnm ilk snf iktidar olarak
grmesi olgusuoo da ifade eder; ekonominin basil ynetimine da
yanan bu iktidar ayn zamanda i nsanin btn stiinli('nn de
kaybedilmesidir. Sanatsal yarat' n n uzun sredir yitirilmi bi rlii
olan barok, baz alardan sanatsal gemiin btnlnn bu
gnk tketimi iinde yeniden kefedilir. Gemiin btn sa
naln n tarihsel olarak bilinmesi ve geriye dnk olarak da dnya
sanat hal i ne get irilmesi, bu sanat, neticede daha st dzeyde bir
barok yapy, bizzat barok bir sanatn retiminin ve her trl can
lanmasnn kayrial bir yapy oluturan toptan bir dzensizlik
haline getirerek mutlak olmaktan karr. Btn uygarlklarn ve
btn alarn sanatlar ilk kez olarak birlikte tannabilmekte ve
kabul edileb i lmektedir. Bu bir sanat tarih i "hatralar koleksiyo
nu"dur ve bu mmkn hale geldiinde sanat dnyasmn da sonu
gelmi demektir. S anatn btn eski dnemlerinin eit bir ekilde
kabul grmesi, art k hibir sanatsal i letiim i n mmkn olamad
bu mzeler anda gereklemitir, nk i letiim koul lar n n
genelde kaybolduu gnmzde, artk bunl arn hibiri kendi i le
tiim koullarnn urad kayptan ac ekmemektedir.

190
Tarihin henz yaanmam olduu tarihsel bir toplumda sanat a
maya alan olumsuz bir hareket o larak z lme an yaayan
sanat hem bir deiim sanat hem olan aksz deiimin katksz i fa-
1 02
desidir. Hedefi byd lde hakiki gereklemesi de kendi
boyunu aar. Bu sanat ister istemez a va n g a rdd r; ve de,qildir.
Avangardl kendi yok oluudur.

191
Dadaizm ve srreal izm modern sanat n sonunu belirleyen iki
ak mdr. S adece greceli bir bilinlilikle de olsa bu akm lar pro
leter devrimci hareketin son byk at lm i le adat rlar; ve hu
hareketin baarszla uramas , onlar geersizliini ilan ettik
leri ayn sanatsal alana hapsetmi ve devininsizl iklerinin temel
nedeni olmutur. Dadaizm ve srrealizm tarihsel olarak hem hir
birlerine bal hem de birb irlerinin kartdrlar. Bu kartlk -ki
tarallarn her biri bu kartlkta en nemli ve en radikal payn ken
dis i ne ait olduun a i nanyordu- her biri n in tek y a n l olarak ge
litirdii elcLirilcrin i yeters izlii n i ortaya karr. Dadaizm , sa
nat gerekletirmeden ortadan kaldrmak i s tedi; srrealizm ise
sanat ortadan kaldrmadan gerekletirmek istedi . Daha sonra si
tiiasyonistler taraf ndan gelitirilen e letire l tav r, sanaln ortadan
kaldrlmas ile sanatn gerekletirilmesinin, sanatn af111as' n
birbirinden ayrlmaz ynleri olduunu gstermitir.

1 92
Eski donmu kltr, o lu msuz belirtilerin i n tel:lfi edilmi tekrar
da dahil olmak kou luyla ko r uya n gsteri tketimi, kendi b
tn l ndeki zmni varlna kltr sektrnde aka kavuur:
iletileneyenin iletilmesi. Dilin ar bir ekilde yok edilmesi res
men olumlu bir deer olarak yavan bir ekilde onaylanmtr,
nk her trl iletiimin sona erdiinin byk bir mutlulukla du
yuru lduu eylerin baskn durumu ile uzlama ilan edilmitir. i
irin v e modern sanatlarn gerek yaam olan dilin yok edilmesi
gibi nem li bir hakikat aka gizlenmitir, nk ilevi tarihi kl
tr iinde unutturmak olan gsteri, modernist aralarn n sahte
yeniliklerinde kendi zn oluturan stratejiyi u yg u l ar. Bylelikle,
yazy yaz olarak seyrettiini kab u l eden bir yeni-edebiyat okulu,
kendisini yenilikmi gibi sunabil ir. Dahas, iletilebilir olan n bo-
1 03
zulmasndaki yeterli gzelliin basite i lan edilmes inin yan sra
gsteri kltrnn en modern eilimi -ve genel toplumsal r
gtlenmen in baskc uygulamasna en fazla bal olar ei lin
"ekip almalar" aracl yla ayrm unsurlardan oluan kar
mak bir yen i-sanat ortamn yeniden yaratmaya alr; zellikle
de ehircilikte grlen sanatsal kalntlar ya da estetik-teknik ka
rmlar bir araya getirme abalar byledir. B u , gsterin i n sahte
k ltr dzleminde, paralanm iiyi " ekiple iyi btnlem i bir
kiilik" olarak yeniden ele gei rmeyi hedefleyen gelimi ka
pital izmin genci tasarsnn bir i fadesidir; son dnem A meri kan
sosyologlar (Riesman, Whyte, v . s . ) bu eilimi tanmlamlardr.
Bu her yerde ayn olan, cemaatsiz bir yeniden yap landrma ta
sarsdr.

1 93
Tmyle meta haline gelen kltr gsteri toplumunun da en nl
metas ol mak zorundadr. Bu eili m i n nde gelen ideologlarndan
biri olan Clark Kerr, bilginin karmak retim, datm ve tketim
srecinin Amerika Birleik Devletleri'nin yllk ulusal retiminin
imd iden % 29'unu oluturduunu hesaplamtr; bu yzy ln ilk
yarsnda otoriobilin, nceki yzy l n ikinci yarsnda dem iryol
larnn oynad rol, bu yzyln ikinc i yarsnda kl rn oy
nayaca n ngrmtr.

1 94
Gncel olarak gsteri dncesi ekl i nde gelimeye devam eden
btn bilgi dallar hakl olmayan bir toplumu hakl karmak ve
yanl bilincin genel bilimi olmak zorundadr. Bu dnce, gsteri
sistemi iindeki kendi maddi temel i n i aratramayaca ve ara
trmak i stemeyecei olgusu tarafndan tamamen belirlenm itir.

1 95
Grnn toplumsal rgtlenmesi dncesi, savunduu yaygn
aft-iletiim tarafndan anlalmaz hale getirilmitir. Kendi dn-
1 04
yasndaki her eyin kkeninde elikini n yallnn farknda de
i ldir. Karln yer almad kendi dil s istemi dahi linde m utlak
bir iktidar olan gsteri iktidarnn uzmanlar, aalama deneyim
leri ve aalam a konusundaki baarlaryla mutlak anlamda
rmlerdir; nk gerekte seyirci olan aa,lana11 insana dair
bilgileri dolaysyla kendi aalamalarn n dorul andn g
rrler.

1 96
Gsteri s iste m inde ki iyilemen in yeni sorunlar doduka gsteri
sistem inin uzmanlam d nces inde, yen i bir ibl m gerek
leir: Bir yandan, ayrl, ayrln kendi kavramsal ve somut
aralaryla aratran modern sosyoloj i gsterinin gsterisel ele
tirisini s t le n irke n ; dier yandan yapsalcl n kk sald eitli
bilim dal l a rnda giisterinin mdafaas d ncesizli i n d ncesi
olarak, tarihsel p ra t ii n resmi hajiza kayb olarak kurumsallar.
B u nunla b irlikte d iyalekt ik olmayan eletirinin sahte m itsizlii
ile s istem in katksz reklamnn sahte iyimserlii, boyun emi
d n c e olmalar bakm ndan zdetirler.

197
Mevcut gelimen in yol at yaam koullarn i l k olarak Ame
rika B irleik Devletleri'nde tartmaya balam olan sosyoloji
nemli lde ampirik veri getirmi olsa da kendi konusunun ha
k i katini asla bilmez, nk bu konuya ikin olan eletiriden yok
sundur. yle ki, bu sosyolojinin samim i anlamda reformi st ei
l i mi sadece pratik nlemlerle hi alakas olmayan maneviyata ve
saduyuya arlara, vs. dayanr. B u tarz eletiri, kendi dnyas
nn merkezindeki olumsuzluu b i lmed iinden, adeta i rrasyone l
bir parazit remesi gibi yzeyi s o n derece rahatsz edici b i r e
k ilde kap l ad n sand bir eit olumsuz art-deeri tanmla
m akta srar eder. Bu hiddetli iyi n iyet, sam im i olsa bile, sadece
sistemi n harici sonularn sulamakla yeti nir, tah m i n lerin i n ve
yntemi n i n esasen ziire dayal zelliini u nutarak srarla ken
d isinin eletirel olduunu d n r .
l 05
 198
ktisadi bolluk toplumunda israfn tevik edilmesinin samaln
ya da tehl i kelerini dile getirenler israfn ne ie yaradn bil
mezler. Onlar, iktisadi rasyonellik adna, yararl irrasyonel bek
ileri nankrce mahkum ederler, oysa bu bekiler olmasayd bu
ekonomik rasyonellik iktidar kerdi. rnein, maj adl ki
tabnda Amerikan gsterisinin ticari tketimini tanmlayan Bo
orstin hibir zaman gsteri kavram n anlayamaz, nk zel ya
amn ya da "drst meta" kavram nn bu fec i abartnn dnda
kalabileceine inanr. Yasalar yapann metalar olduunu an lamaz,
oysa bu yasalar "drst" bir ekilde uygulandnda zel yaamn
farkl gerekl iine ve arddan bu zel yaamn imaj larn toplumsal
t ketimi araf nd i!._n yen iden ele geirilmesine yol amaktadr.

1 99
B oorstin, tpk d nyam za yabanc olan fazlalklar gibi bize de ya
banc gelen bir dnyann fazlalklarn tanmlar. Ama, imajlar n
yzeysel hakimiyetini, psikolojik ve manevi deerlendirmelerle,
"bizim zrva isteklerimizin" rn olarak nitelerken st kapal
olarak bavurduu toplumsal yaamn "normal tcmeli"nin ne Bo
orstin 'in kitabnda ne de dneminde hibir gereklii yoktur. Bo
orstin. bir imaj toplumunu derinlemesine anlayamaz. nk s
zn ettii gerek insan yaam , ona gre, dinsel tevekkl de
kapsayan bir gemite kalmtr. B u toplumun hakikati, bu top
lumun yad.wmas'ndan baka bir ey deildir.

200
Ayr olarak ileyen bir endstriyel rasyonelliin toplumsal ya
amn tmnden tecrit edilebileceine i nanan sosyoloj i , oaltma
ve nakil tekniklerini endstriyel hareketin tmnden tecrit etme
noktasna kadar gidebil ir. B ylece, B oorstin, anl att sonularn,
imaj lar yayan ar byk teknik bir aygtla, amzn in
sanlarnn sahte duygusalla gsterdikleri ar ilginin neredeyse
tesadfi saylabilecek mutsuz karlamasndan kaynakland

1 06
kefeder. B y lece gsteri , modern insann ok fazla seyirci kal
masndan ileri gelir. Boorsin, ortaya kard kurmaca "sahte
olaylar"daki oalmann, insanlarn gncel topl um sal yaam n
yo u n gereklii iinde, olaylar bizzat yaayamamalar gibi basil
bir olgudan kaynaklandn anlamaz. Tarih, modern top l u m un
zerine adeta bir hayalet gibi kt i i n , dondrulnu i m dik i
zaman'n tehl i ke altn daki dengesini korumak amacyla yaamn
btn tketim aamalarnda sahte-tarihler i n a edilmitir.

201
Dondu r u l m u tarihsel zamann ksa bir dnemindeki m utlak du
raanln doru lanmas yapsalc bir s i s em lcirmcye ynelik
mevcut eilimi n bil i n s i z ve bilin l i olarak ilan edilmi yad
snamaz temelidir. Tarih k a r l yapsalclk d n c es i n in yer al
d bak as, ba l ang c ve sonu o l m ayan b i r sistem i n ebedi
mevcudiyetine dair b a k asdr. Daha nceden var olan bi
lind bir yapnn b t n toplumsal praksis zerindeki d i ktatrl
n ryas, dilbilimi ve antropolojinin (ve hatta kapitalizmin i
l ey i i zerine yaplan tahlilin) inceledi i -hu ha,/anda zaten yan
l anlalm olan- yap modellerinden yanllkla a l n m ola
bilir, n k kolayl kla beyinleri d o ld u r u l an orta derecedeki
kadrolarn akadem ik dncesi, yani var olan s isleme duyulan
hayranlk sayesinde kend isini tamamen salama alan dnce, her
trl gereklii yavan bir ekilde sistemin varoluuna i ndirger.

202
Her trl topl umsal tarih biliminde olduu gibi, "yapsalc" ka
tegorileri anlamak iin de her zaman kategorilerin var olma bi
im lerin i ve v ar olma koullarn d i le getirdiklerini akldan
karmamak gerekir. Nasl ki bir insann deeri o insann kendi s i
hakknda sahi p olduu gre gre biilemezse, belirli b i r top
l u mu da kendi nden sz ettii d i l i tartlmaz gerek olarak kab u l
ederek deerlendiremez v e hayranl k duyamayz. " B u t r dei
im dnemlerini dnemin kendine dair b i linciyle deerlendireme
yiz; ta m aksine, b i l i n maddi yaamdaki elikilere bavurarak
107
akla n m a l d r . . . " Y a p , mev c u t iktidarn evladdr. Yap s a l c l k,
gsteri " i leti i m i " n i n mev c u t ko ul lar n n bir mutlak o l d u u n u
dnen, devlet gvencesi altndaki diiiincedir. Yapsalcln,
mesaj l ar n kod l ar n arat rma ynte m i , ilet i i m i n e i t l i hiyerar
ik iaretler b i i m i nde var olduu bir top l u m u n r n nden ve ta
nn mas ndan baka bir ey dei l d i r . S onu olarak, gsteri top
l u m u n u n tarih tesi geerl i l i i n i kan t l am ay a yarayan yapsalclk
dei ldir, tam ters i n e , yapsalcl n souk dn kantlamaya y a
rayan youn gereklik ol arak kend i n i dayatan gsteri top lu m u d u r.

203
Elet ire l gstcri ,J_(avra m , hi phesiz k i , her eyi akl a m ak ve
soyut o l a rak itham etmek ve by l e l i kl e gsteri s istem i n i sa
vunmaya h i zmet etmek iin sradan ve bo bir sosyolojik-p o l i t i k
h i tabet form l o l arak s radan lat r labilir. nk hibir d
nce n i n mevcut gsteri n i n tesine gidemeyece i , olsa o l sa gs
teri h akkndaki mevcut d ncelerin tesi ne gidebilecei aktr.
Gsteri top l u m u n u fi i len ortadan kald rm ak i i n , pratik bir g c
devreye sokacak i ns a n l ar gerekir. Eletirel gsteri teoris i ancak
topl umdaki yadsyc akmlarla birleerek doru olabilir ve b u
yad s m a , yan i devrimc i s n f m cadele s i n i n yeniden ba l a m a s ,
kendi gerek ko u l lar n n , (pratikteki mevcut bask ko u l l a r n n )
teori si o l a n gsteri eletirisini gel itirerek ve bu yads m a n n ne
olabilecei ile i l g i l i g izi aa kararak kend i b i l i nc ine varac ak
t r. Bu teori ii sn fndan m uc izeler beklemez. O, proletaryann
taleple r i n i n yen i form lasyonunu ve yerine getiri lmes i n i uzun so
luklu bir i o larak gz n nde b u l u ndurur. Teorik ve pratik m
cadel e aras nda yapay bir ayrm yapmak i i n -nk burada ta
n m la n a n teme l zerinde, ciddi bir pratik olmakszn byle b i r
teorinin oluumunu ve i leti i m i n i tasarlamak b i le m m k n de
i ldir -eletirel teor i n i n kara n l k ve zorlu yolunun toplum apnda
devreye giren pratik hareketin de nasibi olmas gerekecei ke
sindir.

1 08
 204

Eletire l teori kendi d i l i nde iletilmek zoru n dadr. B u , ierikte o l

d u u kadar b i i md e de diyalektik olmak zorunda olan e l i ki n i n
d i l idir. B u , btn ln eletirisi ve tarihsel e letiridir. B u elet irel
teori, "yaz n n s f r noktas " de i l , altst o l m asdr. Bir s ! G p yad
s mas deil yadsmann s!Gbudur.

205
Diyalektik teor i n i n s u n u l u sl ubu h i le hakim d i l kura l larna ve
bun l arla i l g i l i zevklere gre bir skandal ve bir ircnliktir, n k
var o l a n kavram lar pozi t i f ol arak k u l lan rken bu kavra m l arn ye
n iden kefed i l m i akcf, 'n, onl arn zoru n l u yok edili i n i de q
zam an l o l arak fark eder.

206
Kendi elqtirisini de ieren bu s l u p b u g n k eletirinin tm ge
mii zerindeki tahakkm n bel irtmek zorundad r . Diyalektik te
ori n i n s u n u l u b i i m i , ii ndeki olumsuz r u h u yanst r. "Hakika t ,
i inde o n u yapan aletin izine artk rast l a n m ayan bir rn g ibi de
ildir." (Hege l ) . i nde hareketin izinin ele yer a l m as gereken h a
reketin teorik b i l i n c i , kavramlar arasnd a k u r u l m u i l i kilerin
al
tst olmas v e nceki eletiri n i n btn kaza n m l ar n n alnp
deLitirilmesi i le kend i n i gsterir. Tam la y a n n altst o l mas, ta
rihsel devrim lerin dnce tarzndaki i fadesidir ve Hege l ' i n i
neleyici slubu o larak kabul edi l mitir. G e n Marx , Feuerbac h ' n
da sisteml i olarak k u l l a n m o l d u u zneyle y k l e m i n y e r i n i de
itirme tek n i i n i verek, sefaletin felsefesinden felsefe n i n se
faleti n i ekip alan b u asi slubu en t u tarl ekilde k u l lan may ba
armtr. alp deiti rme, sayg n hakikatler halinde dondur u l
mu, bir baka deyile yalana dntr l m olan gemi i n e le
tirel sonu lar n n kert ilmesine yol aar. K ierkegaard, bunu ka
stl olarak k u llan m, bir de geers i z l i i n i ilan etmit i : " B t n
alp rp m a lara ramen , tpk b i r dolap beygiri g i b i , e n i nde so
n u n da, sana ait olm ayan ve canland rd hatralarla rahats z l k

1 09
veren kk bir kelimeye kaplp gidersin." (Felsefe Krntlar).
alp deitirmenin bu kul lanmn belirleyen ey , resmi hakikat
eklinde tahrif edilmi olana ynelik mesafe zorunluluudur ve
Kierkegaard ayn kitapta bunu u eki lde itiraf eder: "Syledik
lerime dn szler katmam hedefleyen , sitem dolu eitli ima
larnza i l ikin son bir saptama daha. Bunu burada i nkar et
miyorum ve isteyerek yaptm ve bu brorn devamnda, tabii
ki eer yazarsam, meseleyi gerek ismiyle nitelendirmek ve so
runu tarihsel bir kisveye b rndrme niyetin de olduumu artk
saklamayacam."

207
....
Dnceler geliirler. Kelimelerin anlam gel imeye katlr. Ar-
maclk zorun ludur. lerleme bunu gerektirir. Bir yazarn c m
lesine sk skya sarlnr, onun ifadelerinden yararlanlr, yan l
bir dnce silinir ve yerine dorusu konulur.

208
alp deitirme, alntnn, srf bir alnt haline geldii ii n srekli
tahrif edilen teorik otoritenin kartdr; balamndan , devinimin
den ve de topyek n referans olarak dneminden ve bu referans
iindeki -ister b i lerek isterse yanllkla olsun- kusursuz tercihten
koparlm bir blmdr. alp deitirme, anti-ideoloj in i n akc
dilidir. O, h ibir eyi kesin olarak ve kendi iinde gvenceye al
maya kalkamayaca n bilen iletiimde ortaya kar. alp de
itirme, en yksek aamada, hibir eski ve eletiri-st referansn
onaylayamayaca dildir. Buna karlk, hem kendi iindeki hem
de uygulanabilir olgu larla olan tutarl l, ortaya kard h a
kikatin eski ekirdei n i onaylayabil ir. alp deitirme, nedeni n i ,
imdiki eletiri gibi, kendi hakikatinin d nda kalan bir ey ze
rine oturtmamtr.

1 10
 2 09
fade edilmi teori alan n n btn sars l maz zerkliini yalanla
yarak, mevcut dzeni rahatsz eden ve bozan eylem i hu iddet
araclyla buraya sokan, teorik form l asyonda kendin i aka
alnp deitirilmi olarak sunan ey bize, teorik olann bu va
roluunun kendi iinde bir hi olduunu ve ancak tarihsel eylem
araclyla ve kendisinin hakiki benzeri olan tarihsel dzeltme i l e
tannabilece i n i hatrlatr.

210
Kltrn gerek anlamda yadsnmas, onun anlamn koruyaca
olan tek eydir. Bu yadsma artk kltrel olamaz. O, tamamen
farkl bir anlaml.a da olsa kltr dzeyinde kalan eydir.

211
eliki d i linde, kltr elet irisi kendi s i n i birlemi eletiri olarak
tantr: Kltr n tamamna -iiri kadar bilgisine de- hkmeden
ve toplumsal kltr eletirisinden kendisini hi bir ekilde ayr
tutmayan eydir. Birlemi toplumsal p ratik le tek bana bu
'

lumaya g iden ey, bu birlemi teorik eletiri dir' .

1 1 1
IX. MADDLEM DEOLOJ

zbil i n; baka bir zb i l in iin

varolduunda ve v aro l d uundan dolay
kendinde ve kendi iin varo l ur; yani ancak
tannan varlk ol arak vardr.

Hegel, Ti11i Fe11one110/ojisi

212
deoloji, tarihin elikilerle ykl gidiatnda, snfl bir toplu m
dncesinin teneli'dir. deolojik olgular asla basit kuruntul ar ol
mamlardr, bunlar daha ziyade gerekliklerin deforme olmu bi
lincidir ve bylelikle, karlnda, gerekten deforme edici bir
eylemi harekete geiren gerek etkenlerdir; zerklemi iktisadi
retimin somut baarsnn yol at ideoloj i n i n gsteri biiminde
maddilemesi, toplumsal gereklik i le tm gerei kendi modeline
gre yeniden yontabilmi olan bir ideoloj iyi pratikte birbirine ka
rtrdnda bu durum daha da geerli l ik kazanr.

1 12
 213

Evrensel olann soyut i ra de s i v e yanlsamas o l a n ideo l oj i , e v

rense l so y utl a m a v e ya n l sam a n n modern toplu mdaki e t k i l i dik
ta t r l yoluyla m c ru iy et k az an d n d a art k k s m i olann i ra
deci m cadelesi olmaktan k a r zaferi o l ur . B u n oktada, i d e ol oj i k
,

idd i a bir tr kes i n pozitivist k us u rs u z l u k kaza n r : A rl k o tarihsel

bir se i m de i l , bir gerekl iktir. Bu tr bir idd iada, ideo l oj i leri n
zel isimleri' ne yer yok t u r. S iste m i n h izmet i ndeki tamamen ide
oloj i k a l m an n rol bile, her trl ideoloj ik fen o m e n i n te
si ndeym i g i b i grnmek i ste y e n bir "epist e m o l oj i k t e m c l " i n ta
n n ma s ndan baka bir ey olarak k a b u l edi l mez. Madcl i lct i ri l n i
ideoloj i n i n k e n d i s i e k i fade edilebil i r b i r t a r i h sel p rograma s a h i p
o l m a d g i b i b i r i s m e de sah ip d e i l d i r . B u , bir b a ka d e y i l e ide
ol!jiler tar i h i n i n sona e rm es id i r .

214
B t n i m a n t , Mannhein ' n ka s t etti i a n l a m y l a "btnc l
idcoloj i"ye varan ideoloj i , -ken d i s i n i donduru l m u bir h"itii11/i("i11
sahte-bilgisi olarak d a y a t a n b l m n despo t i z m i , y a n i totaliter
bak as i m d i tarih-d l n dev i n i m s iz gsterisi nde tamLtn
l a nnaktad r. O n u n tamamlanmas , ayn zamanda topl u m u n ta
m am i i ndeki z l m es id i r . B u topl u m u n pratikteki zlmesi i le
b i r l i k te, tarih se l yaama giden yolu k ap at a n son samalk olan ide
oloj i de ortadan kalkmak zorundadr.

215

Gsteri ncelikle ideolojidir, nk kendi btnl iinde, btn

ideoloj i k sistemlerin zn sergiler ve gsterir: yoksul lama, k
leleme ve gerek yaamn yadsnmas. Gsteri m ad di olarak "in
sanlar arasndaki ay r l k ve uzaklamann" ifadesidir. Gs ter id e
younlam o l a n "sahtekarln ye n i gii c n n temeli bu re "

timde yatmaktadr ve b u reti m sayesinde, "nesneler y n yla bir

l ikte . . . insan klelet i re n y ab a n c varl klarn ye n i alan da ge
l i ir." Bu, i h t i y a c y aam n k ar sn a karan b i r yay l m a n n en

1 13
ileri aamasdr. " Demek k i , paraya duyulan ihtiya ekonomi po
liLiin rettii gerek ve tek ihLiyatr." (Ekonomi ve Felsefe ze
rine Elyazmalar). Gsteri, I legel'in Jcna'nn Realphilo
soplie'si nde parann ilkesi olarak izah ellii i lkeyi toplumsal ya
amn tamam na yayar; bu "l olann, kendi iinde hareket ede
n i n ya amd r
."

216
Feerhacl zerine Tezler' de zetlenmi olan, felsefe n i n , ide
a l i zm ve materyalizm arasndaki kartl aan pra k s i s te ger

ek l e m es i tasarsnrn ters i n e gsteri, kendi e v re ni n i n sahte

somutluu dahi l inde ma t e ry a l i z m i n ve idealizmin ideoloj ik zel
l i k le ri n i h e m -korur hem de d a y a t r . Dnyay bir etki n l i k olarak
deil, b i r temsil olarak gren ve sonula m adde yi ideal letiren
eski materyal i zm i n se yi rli k yan , somut eylerin otomatik olarak
t op l u m sa l yaam n deml ileri haline g el d i i gsteride gerekleir.
B u n a kar l k , ideal izm in dlenen etkinli,i de gsterge ve ia
retlerin t ekni k arac l yl a gsteride ge rek l q i r ; b u gs t e rge ve
iaretler sonuta soyut bir ideali naddlletirirler.

217
Gabel ' i n Yanl
Bilin adl kitabnda ideoloj i ve i zofre n i ar as n d a
kurduu paralellik, ideolojinin m addilemesinin iktisadi srecine
yerletirilmelidir. To plum ideoloj in i n eskiden beri o ldu u ey ha
,

l ine gelmitir. Praksisin btnlnn bozulmas ve buna elik

eden anti-diyalektik yanl bilin; ite gsterinin boyunduruu al
tndaki g ndelik yaamn her annda dayatlan ey. Bu, "in
sanlarn karlama yeteneindeki baarszln" s iste m l i olarak
rgtlenmesi ve bu yetene i n yerin i sanrl bir toplumsal o lgu nun '

almas olarak anlalmal dr: kar lamann yanl bilinci, "kar

lama yanlsam as." Hi kimsen i n artk dierleri tarafndan ta
nmamad bir toplumda, her birey kendi gerekliini tanyamaz
hale gelir. deoloji kendi ortam n b u l mutur, ayrlk kendi dn
yasn kurmutur.

14
 218

Gabel, "klinik izofreni gstergelerinde, btnlk diyalektiinde

k i d (en ar biimi olan ayrmayla birlikte) ile oluum d i
yalektiindeki d (en ar biimi olan donuklukla birlikte) bir
hay l i i ie gem i grnr," der. Ardnda kendi yaamnn sr
gn edildii gsteri ekranyla snrl yalnkat bir evrenin tutsa
olan seyirci bilinci, artk metalar ve metalarn n politikas ile tek
yanl olarak kuatan kurgusal nula taplar dan baka bir ey ta
'

n maz. Gsteri, kend i btnl iinde, seyircinin "aynadaki

imaj "dr. Burada sahnelenen ey genellemi bir otizmden sahte
k kapsdr.

219
Benlik ve d n ya a ra s n d a k i sn rlar d nyann varlk-yokluunu
kuatan ben liin ezi lmesiyle ortadan kaldran gsteri, grnn
rgtlenmesiyle salanan s ahtekarl n gerek nevcudiyeti'yle
btn yaanm hakikati bastrarak doru ile y a n l aras ndaki s
nrlar da ortadan kaldrr. Tuhaf gndelik kaderine edilgen bir e
kilde boyun een bir kimse, byl tekniklere bavurarak bu ka
d::re aldatc bir ekilde tepki gsteren bir del ilie doru itil ir.
Metalarn tan n m as ve tketilmesi , karlksz bir iletiime gs
terilen bu sahte karln can damard r. T keticinin hissettii
taklit ihtiyac, kesinlikle, onun temel m ahrum iyetinin btn g
rnleri tarafndan artlandrlm ocuksu bir ihtiyatr. Gabel'in
tamamen farkl bir pataloj ik dzey iin kulland tabirle sy
lemek gerekirse, "temsile duyulan anormal i h tiya, burada, va
roluun snrnda kalm olmann verdii azap verici bir duyguyu
telafi etmektedir."

220
Yanl bilin mant kendini doru bir ekilde tanyamyorsa,
gsteri ile i l g i l i eletirel hakikatin aratrlmas doru bir eletiri
olmak zorundadr. Pratik mcadelesini uzlamaz gsteri d
manlar aras n da vermek ve onlarn olmadklar yerde kendisinin

s
de o lmadn kabu l etmek zorundadr. D o r ud a n etki li o l maya
duyulan soyut istek, reformisl uzlamal::.ra g irimeye ya tla sahte
devrimc i kalntlarn ortak ey l e m i n e katlmaya kalktnda hftkim
dnce yasalarn , gii11cell(i11 m stesna bak asn kab u l eder.
B y l e l i k l e , tak nlk, a l t e d i l meye all rken yenide n ortay a
kar. Ters i n e , gsteriyi aan e l q t i r i beklemeyi hilmek zoru ndadr.

221
Te r s y ii z ed i l m i h a k i k a t i n m addi t e m e l l e ri nden kurtu lmak; i te
a m z n k u rt u l u u n u o l u t u r a n ey b u d u r . " D n y a y a h a k i kat i
yerl q t i rn eye dair bu Lari hsel misyon"u ne tecrit edi l m i b irey ne
de man i p l asyonl ara boy u n em i darm ada n k k a l aba l k ye ri n e
get i rebi l ir; bu .q i syon u ancak b u g n ve daim a, gereklem i de
mokras i n i n yabanc l at rm a y a n b i i m i ne, yani pratik teor i n i n
k e n d i ken d i n i denetled i i v e k e n d i e y l e m i n i g reb i l d i i Konsey' e
b t n i k t idar devretmek s u re t i y l e btn s fl a r n z l m e s i n i
gerek l e t i rmeye m u kt e d i r s n f yeri ne get ireb i l ir. B u k u rt u l u , b i
reyl e ri n "dorudan doruya e v rensel t a r i h e ba l oldu k l a r " v e d i
y a l o u n , keneli k o u l l a r n n zaferini salamak i i n s i lah l and
yerden b a ka y erde mmkn dei ldir.

1 16
 Gsteri Toplunu
__ q!!ri.n-}9ru_J_La_
1 988
Gerard Lcbov i c i ' n i n ansna;
5 Mart 1 9 84'te, Paris ' tc ldr l d ,
c i nayetin fa i l leri h a lil. meh u l .
 i nde b u l u n d u n u _ d u rum ve ko u l l a r ne
kadar teh l ikel i o l ursa o l s u n , u m u z l u a
k a p l m a y n ; a s l her eyden korku lacak
d u n n l a n l a kork u l ac a k h i bir ey yoktur;
cl l i k e l erl e k u a l l d zda bu e h l i k c k r i n
libiri n clen kork may n ; are s i z
k a l c l ud a e l i n i ze ne geerse ona
g v en i n ; gari l a v l an d n zda g i d i p
d iin a n g a fi l a v l a y n .

S u n Tsc. Sarn Saalf

 1
B u Yorumlar' hemen ilgiyle karlayacak elli ya da altm kii
kesinlikle vardr; yaadmz gnler ve ele aldmz sorunlarn
arl dnldnde bu saynn fazl a olduu bile sylenebilir.
Fakat bunun nedeni tabii ki baz evrelerde otorite olarak kabul
ediliyor olmamdr. B u kitapla ilgilenecek sekinlerin yarsnn ya
da yarya yakn bir blmnn kendileri n i gsterinin tahakkm
sistemi n i srdrmeye adam kiilerden, d ier bir yarsnn da
bunun tam tersi davranmakta srar eden insanlardan oluacan
da ayn eki l de akldan karmamak gerekir. Hem dikkatli hem de
eitli alanlarda sz sahibi okurlar da hesaba kattmda tam bir
zgrlk iinde konuamayacam aktr. zellikle de rastgele bi
rilerin i ok fazla bilgilendirmemeye zen gstermeliyim.
1 23
Yaad m z zama n n ktl b e n i b i r kez daha yen i b i r tarzda
yazmaya zorl ayacak. B az unsurlar b i lerek es geilecek; ve p la n
bir hayli bel irsiz kalmak zorun d a o l acak. Okurlar aa damgas n
v ur m u ol an baz t u zaklarla kar l a ab i l i rler. Oraya buraya b i rok
deiik sayfa eklemek ko u l u y l a anlam n tam am ortaya kab i l ir:
Tpk a t l a ma l a r n a ka ne srd ey l ere ge ne l l ikle g i z l i
maddelerin eklenmesi ve tpk bir k i m y e v i m ad d e n i n sak l zel
l i kleri n i bir b aka k i mye v i madde ile b i rlet i i nde a a karma
s g i b i . B u n u n l a b i rl i kte bu ksa es e rd e n e yazk ki kol a y l k l a a n
la l abi lecek ok faz l a e y olacak.

2
1 967 'de Giisreri 'Jplw1111 a d l kitapta m odern gsterin i n znde
ne o l d u u n u gs t e r d i m : S oru msuz bir egemen l i k s a iisii ne u l a
m o t okr a i k pazar ekonom i s i n i n h k mran l ve b u h k m ra n

la e lik e d e ye n i l li k netrne tek n i k l e r i n i n tam a m . e i t l i l

kelerde d a h a s o n ra k i y l l arda ela devam eden 1 96 8 olaylar , ken
d i l i i n den d od u u t o p l u m u n m e vcut rgt lcnm:si i l ihir yerd e
alt edemem i ken g s t e ri her yerde g lenmeye devam etm i t ir,
yani hem her ta ra ft a en a r u l ara kadar y a y l m ay hem de m er
kezd e k i yo u n l u u n u art rmay srd i i rm t r. Hatl a saldrya u
ra y a n iktidarlarn her z a ma n y ap t gibi yeni sav n m a tek
n i kleri n i b i l e re m i i r. Gst eri o p l u mn u e l e t i r i s i ne ba l a

dmda -o g n k koul l arda- ze l l ikle, hu ele t i ride ortaya

kar l abi lecek dev r i m c i ierik fark e d i l m i ve b u da doal o l arak
bu eletiri n i n en can s k c yn o l arak h i ssed i l m i t i . Gsteriye
geli nce, zaman zaman onu kafadan uydurmakla ve her zaman i i n
de b u gsteri n i n d eri nlii n i , birl i i n i v e gerek iley i i n i deer
lend irmede arya kam o lm ak l a sulandm . Kabul e t m e l i y i m
ki sonra l ar ayn konu zerinde yeni k i t aplar yay mlayanlar bu ko
nuda daha az ey sylemenin m m k n o ld u u n u m kemmel b i r
ekilde kantlam l ardr. B tn yapma l a r gereken btnlk ve b u
btn l n dev i n i m i n i n yeri ne, o l a y n yzeyindeki tek bir statik
ayr n t y koymakt; ve her yazar zg n l n fark l ve daha az ra
hatsz edici bir ayrnty seerek i spat lam tr. Hihiri perv a s z ta
rihsel yarg l am a l arda b u l unarak k i i se l yoru m u ndaki b i l i m s el a l
akgn l l l lekelemek i s t eme m i t i .

1 24
B u n u n l a beraber, gst e ri toplumu gelimeye d e v a m ei. Hzla ge
l i t i , nk l 967'de ark as n d a ancak k rk y l , ama dolu dolu ku l

l a n l m krk yl v ard . Ve gsteri toplumu hi k i m s en i n arat rma

zahmetini gze al mad kendi h a rek e t i y l e o d n e m d e n i t i baren
artc baar lar gst erm i ve asl doasnn tam olarak b en i m
t a r i f et t i i m ey o l d u u n u ortaya karm tr. Bu aikar d u r umu n
sadece akad e m i k b i r d e er i yoktur; nk hi p h e s i z gsteri n i n
birliini ve sy l e m i n i aktif b i r g o larak a n lamak, hu g c n o za
mandan beri hangi y n lerde h areket ede b i l d i i n i i n ce lem e k i i n
k a n lm az d r. Toplu mda k i e l i k i n i n b i r s o n raki aamas ke
s i n l i k le b u k o u l l a rda ortaya kac a i i n u sorul ar son derece
n e m l id ir : Made m k i bug n gsteri esk i s i n d en ok daha g l i i d r ,
o zaman h u fa l a gc ne yapaca k t r? Daha n c e m e v c u t o l
mad ha ngi a l a n l a ra g ir m i ti r? K sacas b ug n k lareker alan
lar nelerd ir? Bugnlerde, i nsan l ar ok fark l h i r yaam srmeye
z or l a y a n bir tr hzl istilann szkonusu oldu u na d a i r g ari p bir
duygu olduka yayg n l k kazanmtr; ama bu da h a ziyade i k
l i m de , ya da b i r baka doal den gcde grlen aklan amayan b i r
de i i k l i k g i bi , ceh alet i n
bildii tek e y i n s y l eyecek h ibir e
yi n i n o l mad bir d e i i k l i k g i b i yaanm tr. Dahas , birok
i nsan bun u u ygarlat rc b i r ist ila o l a rak sanki ka n l maz bir ey
,

gibi kabu l eder ve h atta o n u n l a i b i r l i i yapma arzu s u ndad r. Bu

i n sanlar, bu fet h i n tam ol arak n e ie y a ra d n ve nas l i ler
l ed i i n i b i l memeyi terc i h ederler.

Gsterin in son yirmi y ldaki h zl yay l n n yol al ve heni.iz

pek b i l i n meyen b az pratik sonular hatrlatacam. Bu sorunun
hibir yn hakk111da polemie girmeye n iyetim yok; bu tr po
lemikler bugn fazlasyla basi t ve gereksizdir. Hi kimseyi ikna
etmeye de almayacam. B u yorumlar ahlfk dersi verme kay
gs tamyorlar. Neyin istenebi lir ya da en azndan tercih edi
lebilir ol d u u n u nermiyorlar. Sadece iste n ilenin ya da tercih edi
leni n ne olduu belirtilmektedir.

1 25
 3

Bugn artk hi kimse gslerinin varlndan ya da g cnden

makul bir ekil de phe duyamayacana gre, bu kadar acmasz
bir ekilde tecrbeyle sahil olan bir sorun h akknda ilave bir ey
ler sylemen i n akllca olup olmadndan phe edilebilir. 1 9
Eyll 1 987 tarihli Le Mode, "var olan ey hakknda konumaya
p,erek yoktur" form l n , yani en a zn d a n bu konuda h ibir l
keyi geri brakmam olan bu gsteri dneminin temel ya sasn
byk h i r mutlulukla tanimtr:

ada top l u m bir gsteri topl u m u d ur v e b u herkesin kabul ettii bir

d u ru m d u r. Ken d i l e r i n i be l l i e tmeyenleri b i r s re sonra fark etmek ge
rekece k t i r . n ger i s i nde kalm l k e l ere dok u nmadan, saray i lq
m i u l usl ara damgas n v u rma nok tas na gelen b i r olay tan m l ayan
eserler artk d ik k a te alnm amaktad r. B u o l a y , genel l i kle ondan ya
k mak amacy la t a h l i l eden k i t;:: l ar da tannmak i i n kendilerini
gsteriye adamal ar son derece t u ha ftr.

Gsterinin bu gsterisel eletirisi sadece gecikmi bir elqtiri de

ildir, daha da beteri gsteri kurall ar iinde d ikkat ekmeye a
l t nd an nafil.e genellem e lere ya da sahte znt lere sk skya
sarlaca dorudur: tpk bir gazetede s oytarl k yapan yukardaki
gibi uyank bir bilgiliin sama gelmesi gibi .

Gsteri, yani dnyann sahiplerinin yaptklar eyler hakknda y

rtlen bo t a rt malar da bylece bizzat gsteri tarafrndan d
zenlenmi olur: Gsterinin sahip olduu byk olanaklarn yaygn
kullanm h akknda hibir ey sylememek iin srarla bu ola
naklar zerinde durulur. Genellikle gsteri kelimesinden ziyade
n edyatik kelimesi tercih edilir. Ve bununla da basit b ir ara kas
tedi l mek istenir: yeni kitle ilet i i m i (daha nceden alnm ka
rarlara edilgen bir hayranln y aratld, sonunda tek y an l bir
safl a erien ilet i im ) zenginliini, kitle iletiim aralar sa
yesinde tarafsz bir "profesyonellik"le ynetecek olan bir tr
kamu h izmet i . letilen, emi rler d ir ; ve bu e m irleri verenler, ay111
'

zamanda bu emirler h akknda ne dndklerini de mkemmel

bir uyum ii nde bizlere sylerler.
1 26
Temcide bylesine birletirici olan, kanlmaz olarak bu de n l i
merkeziyeti ve anlay olarak tamamen despotik olan gsteri ik
tidar, kendi egemenlii altnda bir gsteri politikasnn, bir gs
teri adaletinin, bir gsteri tbbnn ya da ayn derecede artc
o lan tm "medya arl klar"n1;1 kurulmu olduunu grmekten
sk sk nefret eder. B ylece gsteri, medyatik arl klardan ibaret
kabul edilir ve i letiim kurmaya yarad srece tartmasz bir e
kilde iyi olarak kabul edilen medyann doasnn zaman zaman
ar ulara gt rld sylenir. Toplumun efendileri genell ikle
m e dyad a ki memurlarn n kendilerine kt h izmet verdiini sy
lerler; sk sk da seyirci tabakasn, kendisini lsz ve halla hay
vani bir ekilde medyatik zevklere teslim etmekle sularlar. By
lel ikle, medya i ind e potansiyel olarak b u l u n a n sonsuz s ay dak i
szde ayr m n ard nda, asl nda byk bir srarla istenen gsterisel
;na birliir.in son ucu olan e y gizlenir. Tpk meta mantnn
t m tcc a r l ar n eitl i rekabet tutk u l arna hkmetmesi ya da sava
mantnn s i lahlarda sk sk grlen de iiklere hkmetmesi gibi
gsterinin se rt mant da medyatik lgnlklarn zengin e
itliliini lcr yerde ynetir.

Son yirmi y l l k gelimede gr'lcn en neml i deiiklik gs

teri n i n srekliliinde yatar. B u nun, zaten olduka i leri bir gelime
aamasna e r i m i o l an medya aralar n n mkemmelletiri l mesi
i le bir ilgisi yoktur: Bu, sadece gsterin i n tahakkmnn, kendi
yasalarna tabi olan bir kua yetitirebilmi olmasndan ileri
gelir. Bu kuan tamam nn fiilen yaad bu olaanst yeni
ko u llar, gsterinin bundan byle engelleyecei ve de izin ve
recei her eyin tam ve yeterli bir zetin i oluturur.

4
Teorik dzeyde, nceki form lasyonlar m a eklemem gereken bir
tek detay var ki bu detayn da ok kapsam l sonular vardr.
1 967 ' de b irbirini takip eden ve rakip olan gsterinin iki iktidar bi
imini ayrt etmitim: youn l am ve yaygn gsteri. Bunlarn
her ikisi de, gerek topl u m u n hem amac, hem de yalan olarak
onun yzeyinde kalyorlard. Birincisi, d i ktatr bir kiiliin et-
1 27
rafn d a you n l a m b i r ideoloj iy i n kararak hem S ta
plana
linisL hem de Nazi t o t a l iter etmitir. kincisi
kar -dev r i m i ne e l i k
i s e cret l i le r i , b i rb i rl e r i y l e
, rekahet h a l i ndeki geni kapsaml yeni
meta e i t leri ara s ndan zgrce sei m yapmaya tevik ederek
d n yann A m e r i ka n l a t r lmasrn tem s i l e t m i t i r ve b u , g e le n ek se l
b u j u v a demokra s i s i b i i m leri n i uzun s re s rclii reb i l m i lkeleri
baz a lard an rk t m , ama y i n e de onlar batan karmay ba
arm bir sret ir. O z a m an d a n bu yana bir nc b i i m o l u

m u t u r , hu da daha nceki i k i b i i mden d a h a g l o l d u u n u ka

n t la m olan y a y g n bi i m i n gene l zaferi teme l i nde her i k i s i n i n
rasyone l h i r e k i lde b i rleme; i d i r . A rt k kend i n i dnya apnda
dayatmaya a l a n hiitii lemi gsteri sz kon u s u d ur.

R u sya ve A l nnya y o u n l a m gsteri n i n , Amerika B irle i k

Devletleri i s e y a y g n gster i n i n o l u u m u nda n e m l i b i r y e r t u
tarken, Fra n s a ve t a ly a ' d a S ta l i n i s t part i v e sen d i ka l ar n pol it i k
ve entelekt e l yaamda t u t t u k lar nem l i rol , zay f demokrasi ge
l e n e i tek part i h k nct i n i n uzun s re l i i k t idar teke l i , bek l e n m e
,

dik bir ek i lde ortaya kan h i r devri m c i dalgaya son verme ih

t i yac g i b i b i r d i z i ortak tarihsel e t ke n s aye s i n de b t n l e m i gs
ter i n i n ortaya km a s n da etk i l i olmutur.

B tnle m i gsteri hem you n l a m

de yayg n olarak g
hem
iki n it e l i i de d ah a
rlr ve b u v e ri m l i b i rlemey l e b i rl ikte her
geni apta ku llanmay ren ir. Eski uygulama b i i mler i bir hayli
deim itir. Yo u n lam yn bakmndan, ynetim merkezi
artk gizli b ir hale gelmitir: Orada artk ne bilinen bir lider, ne de
ak bir ideoloj i vardr. Yaygn yn bakmndan ise, gsteri, top
lumsal olarak retilmi d avran ve nesnelerin neredeyse tamam
zerinde asla bu kadar etkili olmamt. Zira btnlemi gs
terinin n ihai anlam , gereklikten sz ettii lde kendini ger
eklie dahil etmesi ve gereklii tpk ondan bahsettii gibi ye
niden oluturmasdr. Sonu olarak, bu gerekl i k artk onun kar
sna yabanc b i r ey gibi kmaz. Gsteri youn olduunda ev
resindeki toplumun byk bir blm; yaygn olduunda ise czi
bir blm ondan kurtuluyordu, gnmzde i se hibir blm
ondan kaamaz. Gsteri art k kendisini gerekliin tamam na
1 28
n fuz edecek kadar yaygnlatrmtr. Teorik olarak kolaylkla
ngr lebilecei gibi pazar mantn n taleplerinin snrsz bir e
kilde yerine getiri lmesine dair pratik d e neyim, tahrifi n kresel
letirilmesinin ayn zamanda da kresellemenin tahrif edi lmesi
anlamna geldiini hzl ve istisnasz bir ekilde kantlayacakt.
Kltrde ve doada, giderek nemini kaybeden ve gn ge ike
gsterinin ihtiyalarna uygun olarak seilen ve s nflandrlan
eski kitap ve eski bina mirasnn halen bu nemi korumasnn d
nda, modern endstrinin aralar ve karlar dorultusunda de
itiril me m i ve kirletilmemi hibir ey kalmamtr. Genet ik bi
limi b i le hakim toplumsal gl e re tamamen ak bir bilim hal ine
gelmitir.

Gn mzde, retimin ve a lg laman n tamamn tahrif etmek iin

gereken btn aralar el inde tutan gsteri h k me l i e n u z ak ge
,

lecei ekillendi ren tasarlarn dent:t imsiz efendisi olduu kadar

anlarn da mutlak efendisidir. Her yerde tek bana h kmeder; iis
tnkr varlm yarglarn uygulaycsdr.

blmnn aniden, bir karnaval neesiyle parodik bir ekilde

,

sona ermesi i te bu koullarda grlebi lir; bu d urum , btn gerek

becerilerin ortadan kalkmasyla akt iin byk bir mem
nu n iyetle karlanr. B ir mal iyeci ark c , bir avukat polis de
dekti fi olabilir, bir frnc edebi terc i h lerin i sergileyebi lir, bir
aktr devlet bakan o labilir, bir ahba yemek yapma tekn ikleri
hakknda sanki bunlar evrensel tarihin en nemli konularym
gibi felsefe yapabilir. Kendini kamuoyu nnde nceden tannd
uzmanlk alan n n tamamen dnda kalan bir etkinlie vermek ya
da bazen gizlice bu etkinlie soyunmak amacyla herkes gsteriye
katlabi lir. "Medyatik bir statye" sahi p olmann, i nsann gerekte
yapmaya muktedir olduu herhangi bir eyin deerinden ok daha
neml i olduu bir ortamda, bu starnn kolayca aktarlabilir ol
mas ; herkesin her yerde ayn ekilde mehur olma hakknn ol
mas doaldr. B u hzlandrlm medyatik paracklar genelde,
yasalara uygun olarak gvenceye alnm o lan hayranln verdii
evkle kendi kariyerlerinin pei nden koarlar. Ama, medyaya gc
n, res m e n ba msz olan ancak eitl i ad hoc [zel) alarla
1 29
gizlice birbirine bal ok sayda iletme arasnda bazen g iz
likapakllk grevini yapt da grlr. yle ki, uygulamada ko
layca ngrlebilen dayanmann yan sra toplumsal iblm
de kimi zaman tamamen yeni biimler altn da yeniden ortaya
kar: rnein, artk bir suikast dzenlemek iin bir roman ya
y mlanabi lir. Bu pitoresk rnekler, artk hi kimseye meslei ko
nusunda gvenilemeyeceini de gstermektedir.

Ama btnlemi gsterinin en yce tutkusu , halfi gizli ajanlar

gizli aj a n l a r h a l i n e
devri mci ler, devrimc i leri i se get irmektir.

5
B tnlkl gsteri aamasna dek modernlemi olan toplum, u
be temel ze l l i i n birleik etkisiyle nitelenir: kesintisiz teknolo
jik yenilenme; devletin ve ekonom i n i n i ie g irmesi; gizliliin
yaygnlamas ; tepki grmeyen yalan lar; ebedi bir i md iki zaman.

Teknoloj i k yenilik hareketi uzun sreden beri devam etmektedir

ve kimi zaman sanayi ya da sanayi tesi de denilen kapital ist top
lumun yap tadr. Bu hareket, son dnemde kazand hzla b i r
likte ( i kinci Dnya S ava'n n ertesi) gsterin i n otoritesini daha da
pekitirm itir, nk onun sayesinde herkes kend ini tamamen uz
manlar topluluuna, onlarn hesaplarna ve her zaman bu he
saplara bal olan yarglarna te:;lim edi lmi halde bulur. Devlet
ile ekonominin i ie girmesi, bu yzyln en bariz ei limidir; ve
en azndan son dnemdeki btn i ktisadi gelime lerin itici gc
haline gelmitir. Devlet ile ekonomi gleri arasnda imzalanan
savunma ve saldr ittifak, onlara her alanda nemli ortak fay
dalar salamtr: h er birinin tekine sahip olduu sylenebilir;
onlar kar karya getirmek, hakll klar ve samalklar arasnda
ayrm yapmak son derece samadr. Bu b irleme, gsteri hakimi
yetinin gelimesi iin de son derece uygun olduun u kantlamtr
-aslnda bu ikili ta bandan beri hep birlikteydi. Son zell ik,
btnleme aamasndaki bu hakimiyetin dorudan sonulardr.

1 30
Yaygnlam g i z l ilik, gsterinin sergi ledii her eyin kesin ta
mam l ay c s olarak ve meselelerin zne inildiinde de en neml i
mari feti olarak gsterinin ardnda yer a lr.

Yalana artk t epki gsterilmemesi ona tmyle yeni bir n i telik

kat m t r. B irdenbire, hemen hemen her yerde va r l sona eren ya
da en iyi ihtimalle asla kantlanamayacak bir varsaym haline in
dirgenen ey, doru olmu t ur. Tepki grmeyen yalan , ilk olarak,
sesini duyurm a yeteneini kaybeden ve he m e n ardndan da t a
mamen ortadan kalkan kamuoyunu yok etmeyi baanl . Bu n un,
p olitikada, uygu lamal bilim lerde, ada let s isteminde ve sanalla
a k a grlen nem l i sonular olmutur.

Giyimden arkc lara dek modann bile durgunlat, g e m

u n u tmak isteyen ve artk hir gelecek inanc tamayan bir h u
gnn oluturu lmas kesintisiz bilgi akyla salanmtr ve hu
bilgiler s rarl a nemli habe rl e r mi gibi d u y u rul a n ama aslnda
dnp d ol a }p ayn nemsiz eyler listesine geri dnen bi lgilerdir.
B u arada, gerekten d e i e n e yl e r l e ilgi l i son derece nemli h a
berler ise nadiren ve dzensiz bir ekild e verilir. B u h aberler, her
zaman hu dnyann kendi varln a ka s u lamasyla ve prog
raml bir e kil de kendi kendi n i yok etme a am al a ryla ilgilidir.

Gsteri hakimiyetinin ilk hedefi, tarihsel bilgiyi genel anlamda

yok etmekti; ve bu en yakn gemile i lgili hemen hemen btn
enformasyonlar ve makGl yorumlarla bal amak suretiyle gerek
letirilmiti. B u kadar aikar bir gereklii aklamaya gerek yok
tur. Gsteri, i nsanlarn olup bitenleri grmezlikten gelmelerin i ve
yine de anlalabilen bir ey varsa bunu derhal u nutturmay byk
bir ustalkla baarr. En nemli olan ey en gizli tutulandr. Son
yirmi ylda l 968 Mays'nn tarihi kadar smarlama yalanlarla giz
lenen h ibir ey olmamlr. Aslnda o gnler ve o gnlerin k
kenleri hakknda yap lan baz aydnlatc almalardan yararl
dersler karlmtr; ama bunlar devlet srr olarak kal m tr.

:
On yl kadar nce Fransa'da, epeydir unutulmu, ama hala gs
terinin tad n ka ra n bir c u m hurbakan
"bu ndan byle, imaj lar n
suyun yzeyindeki yansmalar g i b i bir grnp b i r kaybolduu ,
b e l lek s i z bir dny ad a yaayacamz bilmekten " duyduu m ut
luluu nah i f b i r eki lde d i le getirmiti. B u aslnda ibandakil er
ve orada kalmay bilenler i i n geerlidir. Tari hin sonu, btn
mevcut iktidarlar iin ho b ir d inlenmedir. Bu son, iktidarn bt n
giriimleri nin baar s n y a da en azndan baar sylentisini g
vence alt na a l r.

Mutlak bir ikt i<lar n t a r i h i ne kadar kkten edece i, kendi m

yok
tehakkim karlar n a ya d a mecburiyet lerine
ve ze l l i k l e de he
deflerini u ygulamaya gei rme ka p a s ites in e ba l d r. Ts'in Che
houang-i kit y a k t r m t r ama on lar tmyle ortadan k a l
drmay baaramam t r. S t a l i n , byle bir proj e n i n yzy l m zda
gerekletirilmes i n i daha da i leriye gtrm tr ama, -impara
torl u u n u n s nrlar d nd a bu labildii her trl su orta k l na
ra m e n d nyada o n u n poli s in i n u l a am ad ve sahtekarl k l arna
-

g l n len gen i bir alan k a l m t . B t nlem i gste r i , arl k dnya

a p nda u y g u l a d ye n i t e k n iklerle daha d a iyi s i n i yapmtr. Her
yerde sayg uyandran a n lamszla glmek artk y as ak t r ; her
_
halkarda, biri n i n g ld n gstermek olanaksz hale gelmitir.

Tari hin alanu n u t u l m a z olann alanyd, sonular uzun sre etkili

olacak olaylar btnyd. Ve bunun ayrlmaz b i r paras olarak
tari h, srmek zorunda olan ve yeni gel imeleri k smen de olsa an
lamaya yardmc o l ac ak b il giydi: Thukydides, tarihin "sonsuza
dek sren bir kazanm" olduunu syler. Tarih bu e k i l de hakiki
bir yenilik lt olmutu ; ve yenilii satann, yenilii lme
'

aralarn yok etmede byk kar vardr. Toplumsal anlam sa

dece anlk olana ya da hemen sonra ivedi hale g elec ek olana -ve
her zaman bir baka ayn ivediliin yerini alana- atfedildiinde
medyann kullanm biimlerinin yaygarac ve sonsuz bir an
lamszl garanti ettii grlebilir.

Gsterinin, t ar i h i n yasad ilan edilmesinden, btn yakn tarihi

zaten yasad olmaya mahkum et m i o l m aktan , toplumda t ari h
1 32
ruhunu yaygn bir ekilde unutturmu olmay baarmaktan sa
lad deerli avantaj nceli kle kendi tarihini rtbas etmektir:
Yakn zamanda gerekletirdii dnyay fethetme hareketi rtbas
edilir. Gsterini n iktidar adeta her zaman oradaym gibi zaten
tan dk gelir. B tn zorbalar, henz haa gemi olduklarn unut
turmaya almlardr.

7
Tarihin yok ed ilmesiyle birlikte, dorulanamaz hikayeleri , denet
lenemeyen istatistikleri, inanlmaz aklamalar ve tahamml edi
lemez akl y rtmeleri aras nda hayali b i r mesafede yitip giden
ey, ada olay l ar olmutur. Gsterinin sunduu btn aptal
lklara birka saygn dzeltme ya da protestoyla ancak medya uz
man lar yant verebilir. Ve stelik bunlar son derece temkinli
dirler, nk ar umursamazlklarnn dnda, gsterinin genci
otoritesi ve gsterinin ifadesi olan toplumla girdikleri mesleki ve
kiisel dayanma, grkemi bozulmamas gereken bu otoriteden
asla ayrlmamay onlar iin bir grev ve halla bir zevk haline ge
tirir. Unutmamak gerekir ki her medya profesyonel inin, maa ya
da baka dl veya karlklarla bal olduu bir veya birden ok
efendisi vardr; ve bu uzmanlarn her biri yerine bakasnn ge
ebi lecein i bilir.

Btn uzmanlar dev lete ve medyaya h izmet ederler ve uzman

lklar ancak bu ekilde tannr. Her uzman kendi efendisine hiz
met eder, zirn her trl eski bamszlk olasl mevcut top
lumun rgtlenme koul lar tarafndan yok denilecek kadar aza
indirilmitir. En i y i h izmet veren uzman tabii ki yalan syleyen
uzmandr. Uzmana ihtiya duyanlar, farkl gdlerle, tahrifiler
ve budalalardr. B irey, olaylar kendi kendine idrak edemedi
inde resmi o larak u zman tarafndan gvenceye alnacaktr. B i r
zamanlar Etrsk sanat uzmanlarnn olmas normaldi; v e bunlar
her zaman ileri n i n ehliydiler, nk Etrs k sanat satlk deildi.
Ama rnein, birok mehur arabn kimyasal yollarla taklit edil
mesinin karl bulunduu bir dnemin araplar, ancak bu arap
larn daha iyi ayrt edi lebilen yeni kokularn sevmeye enayileri
133
ikna edecek uzman lar y e ti t i r mek kouluyla satlabilir. Cervan tes,
"kt b ir kln altnda iyi bir ayya bulunur" der. araptan iyi
anlayan biri genellikle nkleer endstrinin kural lar n bilmez;
ama gsteri iktidar eer bir uzman nkleer enerj i konu sunda al
databiliyorsa, bir baka uzmann da arap konusunda onu ra
hatlkla aldatabilecei n i hesaba katar. Ve rne i n , hava scaklk
lar n ya da gelecek krk sekiz saat iin tahmini yalar bildiren
mcdyaik meteoroloj i uzmannn sylediklerinin baz ekonom i k,
turistik ve blgesel denge leri kor u m a zoru n l u l u u y l a -hele ki bu
kadar insann b irbi r i n den ssz ye rl er arasnd a bu kadar ok yol
katederek bu kadar ok seyahat ellii b i r o rtamda- ciddi bi r e
kilde k s t land gayet iyi bilinir; bu k s t lan m a o k ad a r i leri
gider ki bu uzmann ani m at r olarak daha baar l olduu sy-
-..
len e b i li r .

Tm nesnel tarih bi lgisinin yok olmas, bir bakma, bireysel iti

barlarn btn bilgi y i -toplanan ve ay zamanda tamamen farkl
ekilde yay m lanan bilgi- deneti m altnda tutanlar tarafndan di
lediince u ys a l v e de i t i r i l e b i l i r hale getirilmesi nde grlebilir.
Bu durumda tahrif etmek iin gerekli btn yetkiye sahiptirler.
Gsteri nin bilme ihtiyac n duymad bir tarihsel kat artk kat
olmaktan kar. n san , bir gsteri mahkemesinin iyi n iye t li bir
! G tu f gibi a t fetti i nden b a ka hibir eye sahip olmadnda,
gzden dmesi de ok ani olabilir. Gsteri kart o l u p n ka
zanmak hemen hemen olanaksz hale gelmitir. Ben, bu ekilde
n kazanm olan son canl rneklerden biriyim; ve stelik asla
baka bir kon uda n sahibi olmadm. Ama bu da son derece p
heli bir hale geldi . Toplu m , gsteri top l u m u olduunu resmen
aklad. Gsteri i l i kileri n i n dnda kalarak tan nmak, zaten top
lum dman olarak tannmakla edeerlidir.

Herhangi bir insan n gemiini batan sona yeniden yazmak, kk

ten bir ekil de deitirmek, Mo-skova davalarnda olduu gibi ye
niden yaratmak m mkn dr; ve btn bunlar bir davann ar
l na bavurmak zorunda bile kalnmadan yaplabilir. B ugn
lerde ldrmek daha ucu za mal oluyor. Btnlemi gsterinin
yneticileri ya d a onlarn dostlar sahte, belki de acemi tanklarn
1 34
-bu sahte tanklarn kullanlmasna ah i t o lacak seyircilerde bu
acemili i h issedecek kapasite kald m ki?- ve her zaman m
kemmel olan sahte belgelerin eksiklii n i asla ekmezler. Do
l aysyla artk birisi hakknda dorudan doruya kendinizin
ren medii hir eye inanmak mmkn de i ldir. Ama aslnda
b irisini yalan yere sulamak nadiren gerekir. Kendini tam ve ev
ren se l olarak tanlan tek toplumsal doru lama biimini altran
mekanizma bir kez ele geirildikten sonra isteni len her ey sy
len ir. Gsteri , idd ialarn sadece dairese l hareketlerle i lerleyerek
kantlar: Geri dnler yapar, kendini tekrarlar ve herkesin ta
n klk edebi l ecei tek ey kamuoyu nnde doru lanabilen ve ina
n labi len ey o lduundan bu eyin bulu nduu yeri doru lamaya
devam eder. Gsteri otoritesi ayn ekilde herhangi bir eyi bir
kere, kere yadsyabilir ve artk bu konuda konumayacan
baka hir eyden sz edeceini syleyebilir; ve ne kendi alannda
ne de b a ka b ir a land a herhangi bir tepki alma tehlikesinin ol
madn gayet iyi bil ir. nk artk ne agora ne de genci topluluk
mevcutur; ne de arac kurumlarla ya da zerk kuru lularla, sa
lon larla, kahvehanelerle, bir iyc rinin i i le riyl e s nrl top l u l uklar
kalmtr; insanlarn kendilerini ilgi lendi ren gerekleri tartabile
cekleri h ibir yer yoktur nk kendilerini me d yatik tartma ve
onu nakletmek zere rgtlenmi glerin ezici varlndan asla
uzun sreli olarak kurtaramazlar. B ir zamanlar bilge dnyay
o l uturan , rnein saygnl klarn olgularn tarafsz tarihi denilen
eyi dorulama, ona yakla ma ya da en azndan byle bir tarihin
bilinmesi gerektiine inanma yetenekleri zerine kuran kii lerin
yarglarna, yani grece l i olarak bamsz gvencelerine artk
rastlanmamaktadr. Hatta artk, inkar edilmesi mmkn olmayan
bibliyografik h akikat b i le yoktur ve u l usal ktphanelerin bil
g isayara geirilen kataloglar hakikatin izlerini daha da iyi yok
edebileceklerdir. Hakim , doktor, tarihi olmann ksa zaman n
cesine kadar ne anlama geldii n i dn me k ve genellikle kendi
u zmanlk alanlar dah i l i nde kabul ettikleri mecburiyet ve buy
ruklar hat rlamak kafa kartrc bir eydir: nsanlar, ba
balarndan ok yaadklar zamana benzerler.

1 35
Gsteri gn hoyunca bir eyden bahsetmedii zaman o ey hi
var olmam gibidir. nk artk gsteri baka bir eyden bah
sediyordur ve ksacas bundan byle var olan o baka eydir. Gr
dmz gibi pratikte yol at sonular olduka fazladr.

Tarihin Yunan'da, demokrasiyle birlikte ortaya kt zannedili

yor. Oysa tarihin dnyadan demokrasiyle birlikte sil indii kantla
nabiliyor.

ktidarn bu zaferlerle dolu listesine onun iin olumsuz olan bir

sonucu da eklemek gerekir: Ynetim inde srekli olarak byk bir
tarihsel bilgi an n yer ald bir devlet, artk straejik olarak
yrtlemez.

8
Demokratik olduunu ileri sren toplum, btnlemi gsteri aa
masna ulatnda her yerde hassas bir mkemmel/iin gerekle
tirilmesi olarak kabul grm gibidir. H assas olduu iin sal
drlara maruz kalmamal dr; ve aslnda, kendisinden nceki hi
bir toplumun olamad kadar mkemmel olduu iin saldrlara
da maruz de i ldir. Bu hassas bir toplumdur, nk tehlikeli tek
nolojik gel imesin i ynlendirirken byk zorluklar eker. Ama
bu, ynetmek iin m kemmel bir toplumdur; hu nun kant, bu top
lumu ynetmek iin can atanlarn tamam n n onu ayn tarzda ve
neredeyse hibir eyi deitirmeden ynetmek istemeleridir. a
da A vrupa'da, i l k kez, h ibir parti veya parti fraksiyonu, nemli
bir eyi deitirmek istiyormu gibi bile davranmamaktadr. Meta
artk hi kimse tarafndan eletirilemez: Ne genel sistem olarak ne
de sanayinin ileri gelenlerinin herhangi bir anda pazara srmeye
karar verdikleri hurda olarak.

Gsterinin hakim olduu her yerde, rgtl olan tek g gsteriyi

isteyen glerdir. B u durumda hi kimse ne var olann dman
olabilir ne de her eyi kapsayan omerti'y* ineyebil ir. ki yz-

ltalyanca, "su ortakl dayanmas", anlam nda; yasad rgtlerde d arya

bilgi szd rmay engelleyen kural . (.n.)

1 36
y ldan fazla bir sre hakimiyetin i srdren ve yaad toplumun
eletiriye ya da dnme, reforma ya da devrime ak olmasn
salayan bu tedirgin edici kavramdan vazgeilmitir. Ve bu durum
yeni argmanlarn ortaya kmasyla deil, sadece argmanlarn
gereksiz hale gelmesiyle elde edilmitir. B u sonutan yola karak
evrensel mutluluk hakknda deil, zorbalk alar nn kork un
gc hakknda fikir sahi b i olabiliriz.

S ansr asla bu kadar mkemmel uygu lanmamt. B irka lkede

hala zgr vatandalar olarak kaldklar na inandrlanlarn, gerek
yaamlarn etki leyecek b i r sei m yapmak sz konusu olduunda,
grlerini bildirme haklar asla bu denli kstlanmamt. Onlara
bu kadar yzszce yalan sylemek asla m mkn olmamt. Se
yirc i sadece, h ibir ey bilmemesi gereken ve. h ibir eyi hak et
meyen biri olarak dn lmektedir. Olaylarn bir sonraki aamas
n renmek amacyla srekli olarak seyreden kii asla harekete
gemeyecekiir: Seyirc i olmann koulu budur. Amerika B irle ik
Devletleri'nin genellikle bir istisna oluturduu sylenir, nk bu
lkede l\ixon, edepsizlie varan acemilikteki bir dizi inkarla so
nunda helasn bulmutu; ama tamamen yerel olan ve baz eski ta
rihsel nedenlere dayanan bu istisna artk doru deildir, nk
yakn zamanda Reagan h ibir ekilde ceza l andrlmadan aym eyi
yapabilmitir. Asla cezalandrlmam olan her ey gerek an
lamda serbesttir. Bu durumda skandaldan sz etmek artk modas
gemi kamaktadr. talya ve Amerika B irleik Dev letleri'nin ar
dndan ksa bir sre sonra btn dnyann dahil olduu hu dnemi
en iyi zetleyen szler, hem resmi hk metin hem de P.2, yani
Potere Due deni len paralel hkmetin yesi olan bir talyan dev
let adamna a i ttir: "Bir zamanlar skandallar vard ama artk bun
lardan eser kalm ad."

Marx, Louis Bonaparte 'n 18 Brumer'nde, kinc i mparatorlu k

Fransas'nda yarm m ilyon brokratyla zengin devletin oynad
baskn rol tanmlamt :

Bylece kprden okul binasna, b i r ky n ortak mallarndan de

miryollarna, u l u sal mal lara ve blge niv ersi telerine dek her ey h-

1 37
 k et e t k i n l i i n i n b i r nesne s i hal ine gelm i t i r.

st n l k i i n srayla m c adele eden parL i ler, bu dev asa d e v l e t ya

p sn sal iplcnmey i , kazananlarn temel ganimeti o l arak grmekte
d i rler,

der Marx ; demek k i , siyasi partilerin finansman i le i l g i l i mehur

soru daha o z ama nd an ortay;,:: atl mt. B un l ar her eye karn
b i ra z nemsiz kaan ya da modas gemi denen eylerdir, nk
bugnk dev let speklasyon lar, arlk daha ziyade, yeni ehirleri
ve otoyollar , yeralt u l amn ve elektro-nkleer enerj i ret i m i n i ,
petro l ararmalar v e b i lgisayarlar, bankalarn ve sosyo-klt
rc l nerkezkrin ynet i m i n i , "grse l - i i tsel grnm" deiiklik
lerini ve yasad silah i hracatn , gayri menkul speklasyonlarn
ve ila sanay i i n i , tarmsal g da ve h astane ynelim i n i , askeri kre
d i leri ve top l u m u n sav unmasn a ynel i k s aysz hizmeti ynelmek
zorunda olan ve srekl i genileyen blm lere ait g izli fon l ar kap
samaktadr. Ye ayn kitapta, bu h kmeti "gndz uygu layaca
kararlar gece a l mak yerine, gndz karar v eren ve gece uy
gulayan" bir hknet olarak deerlend i ren Marx, ne yazk k i ok
uzun zaman gnce l liini koruyabil mit i r.

9
Bylesine m kemmel olan bu demokrasi . akl almaz dman n ,
yani terrizmi tek ba n a yaratmtr. Asl nda, demokras i n i n is
ledii, kendi so1111 landa11 ziyade diimalar taraf111da11 yar
g lanmaktr. Terr i zmin tari h i dev let tarafndan yazlmtr; bu
yzden de e i t i c i d ir Seyirc i ler elbette ter ri z m h ak k n d a h e r ey i
.

bilemezler ama her zaman bu konuda, terrizmle k ar l at r l

dnda geri kalan her ey i n daha kabul edi l eb i l i r ya da her trl

durumda daha rasyonel ve daha demokrati k olduuna dair ikna
edilebilecek kadar bi lgi sahibidirler.

B asknn modernletirilmesi , "nedamet getiren ler" ad a l tnd a n

c e l i kle talya'da u ygu lanan bir p ilo t de n e m ede , yemi n l i pro
-

fesyonel savclar y et i t irmek te baarl olmutu; bu tr kiiler i l k

1 38
olarak, XVII. y zy ldaki Fronde karklklar srasnda ortaya
ktklarnda " sertifikal tank" olarak adlandrlmlard. Hukuk
taki bu gsterisel i lerleme, talyan hapi shanelerini, vuku bulma
m bir i savan, ans eseri olarak asla fi ilen balamam bir t r
s i lah l kitle ayaklanmasnn, ryalara giren b i r kuma gibi gizlice
dokunmu bir darbeci li in cezasn eken b i nlerce mahkumla dol
durmutu.

Terrizmin gizemlerini yorumlaman n . iki kar t goru arasnda

bir simetriyi gndeme get iriyorm u gibi gzkt sylenebil ir;
sanki mutlak bir eki lde birbirine kart metafizik sistemlere ba l
iki rescfe okulu szkonusuymu gibi. B azlar , terrizm i , gizli
servislerin bariz ynlendirmelerinden baka bir ey olarak gr
mezken; dierleri terristlere, tarihsel an laytan btnyle mah
ru m insanlar olarak yaklamak gerekti i ne inan rlar. B iraz ta
rihsel mantk ku llanldnda tarihten hibir ey anlamayan
insan n kolayca ynlendirilebi leceini gz nnde bulundurmann
aslnda hibir eliki tamad son u c u na varmak kolaylkla
mmkn olacaktr; stelik bu insan lar dierlerinden daha kolay
bir ekilde yn lendirilirler. Ayn eki lde, bir insana zgrce yap
tn dnd her eyin aslnda nceden b i lindii gsteri le
b i ldiinde bu i nsan pimanla srklemek ok daha kolaydr.
ok sayda kiiyi h arekete geirebi lmek veya eleyebilmek iin
; birka kiinin szmasnn yeterl i olduu askeri tarzdaki yeralt r
gtlenmesin i n kan lmaz sonucu budur. S ilahl mcadeleleri de
erlendirirken yaplan eletiri , sonuta hepsine dayat lacak olan
genel benzerlikle yanl yola sapmadan, kimi zaman zellikle bu
operasyonlardan bir tanesini tah l i l etmel idir. Dev let gvenlik ser
v islerinin, aslnda uzunca bir sreden beri bunun iin rgtlenmi
olan gsteri alannda bulabildikleri tm avantajlar kullanmaya
kalkmalar mantksal olarak beklenen bir olaslktr; buna kar
lk artc olan bunu anlamakta kar lalan zorluktur ve bu da
hakl olamaz.

Kardinal Mazari n'e kar giriilen ayaklanma. (.n.)

1 39
B askc adaletin bu alandaki aktel kar, tabii ki konu lar ola
bildii kadar abuk genelletirmektir. Bu tr metada neml i olan
paketleme ya da etiketlemedir: Fiyat kodlardr. Gsteri demokra
sisinin tm dman l an tpk btn gsteri demokrasileri gibi bir
biriyle edeerlidir. B ylece, terristler iin artk gsteri demok
rasisinde snma h akk olamaz ve henz terrist olmakla su
lanmasalar bile kesinlikle terrist haline geleceklerdir ve su
lularn iade zorun luluu kendisini dayatacaktr. Kasm l 978'de,
Federal Alman Cumhuriyeti h kmeti tarafndan esasen birka
devrimci el ilann y aymlamakla sulanan gen matbaa iisi
Gabor Winter'n davasnda, savclk temsilcisi Bayan Nicolc Pra
din, Paris i stinaf Mahkemesi n nde, 29 Kasm l 95 1 Fransz
Alman anlamas uyarnca sulularn iadesini reddetmenin tek ge
rekesi olabi lecek..._ "pol itik nedenlerin" bu davada mazeret olarak
ku llanlamayacan ispatlam t :

Gabor Winter siyasi deil topl umsal bir suludur. To pl umsal bas
k lar redded iyor. H a k i k i bir s i yasi s u l u to p l u m u reddetmez. S i yasi
yap lara s a l drr, G abor W i nler gibi toplumsal yap l ara de i l .

Kabul edilebilir siyasi su kavram Avrupa'da, ancak burj uvazi

nin, eskiden kurulmu toplumsal yaplara baarl bir ekilde sal
d rmasyla ortaya kmtr. S iyasi suun nitelii toplumsal ele
tirinin eitli hedeflerinden ayr tutulamaz. Bu, B l anqui, V arlin,
Durruti iin doruydu. Bugn tmyle politik olan bir su tpk
pahal olmayan bir lks, hi kimsenin artk ileme frsatn bu
lamayaca bir su olarak korun mak isteniyormu g ibi davranl
maktadr, nk iledikleri sularn peine n adiren d len ve
sular artk politik o l arak n itelenmeyen politika profesyonelleri
dnda hi kimse bu konuyla ilgilenmemektedir. Btn sular ve
cinayetler fii len toplu msaldr. Ama hibir toplumsal su, bugne
kadar gereinden fazla sabrl ve iyi o lduunu dnen ve artk
sulanmak istemeyen bu toplumda, bir eyleri deitirm e id
diasndan daha kt bir ey olarak grlmeyecektir.

1 40
 10
M antn zlmesi, yeni hakimiyet sistemnn temel karlar
doru ltusu nda farkl ama karlkl olarak birbirin i destekleyen
aralarla devam etmitir. Bu aralarn b irou gsterin i n kul
land ve yaygnlatrd teknoloj iye dayanr; ama bazlar daha
ziyade kitlenin boyun eme p siko lojisine baldr.

Tekn o lojik ad a n hir bakas tara f nd a n oluturulmu ve se

,

ilmi imaj , ulaab ildii her yerde bireyin ncekTi kendisi iin
gzlemledii dnya ile temel bal a nt s hal ine geldiinde bu ima
jn her eye ho gr gsterecei kesinlikle unutulmamal dr;
nk ayn imajn iine her trl ey h ibir eliki yaratmadan
yerletirilebilir. maj ak n her eyi tar ve alglanabilir dn y a n n
bu sadeletirilmi zet i n i keyfine gre yneten ; gsterilmes i ge
rekenin ritmin i n ne olac a na ve bu ak n n nereye varac a a
karar v e re n bakas d r ; t p k dnmek iin v akit brakmayan ve
seyircinin a nl a y abilec e i ya da d ne b ilec e i eyden tamamen
bamsz olan ve aralksz sren k e y f i b i r srpriz gibi bakas
karar veri r . Bu somut s rekli boyun eme de n e y i m i n d e orada bu
,

lunan b y le s ine yaygn b i r ekilde kabu l lenmeni n , yan i sonu nda

ipso facto olarak onda yeterli bir deer bu lma noktasna gelen hi'
kabu llenmenin psikoloj ik kkeni y at ar . Gsteri sylem i, tamamen
gizli olann yan sra, kendisine uygun gelmeyen her eyi de a le

nen susturur. Gsterdii her eyi , balamndan, gemiinden,

amalarndan ve sonularndan tecrit eder. Bu du ru mda tamamen
mantk ddr. Hi kimse g s teri ye kar kamayacana gre,
gsterin i n kend i kendine kar kma, kendi gemiini dzeltme
hakk vardr. H i zmetkarlarnn, baz olaylarla ilgili y eni ve belki
de daha da aldatc bir versiyonu bildirmek zorunda kaldklarnda
takndklar kstah tutu m , cah i llii ve kamuoyuna atfedilen yanl
aklamalar kabaca d zeltmektir; stelik bir gn nce bu yanl
kendi geleneksel gvenceleriyle alelacele yayanlar bizzat ken
d ileridir. Bylece gsterinin verdii eitim ve seyirci lerin ce
haleti, aslnda b irbirlerin i doururken haksz yere birbirine kart
etkenler olarak grlrler. kili b i l g i s ayar dili de ayn ekilde
(Lal.) Durum gerei. (.n.)

141
b aka birinin isteklerine gre programlanm olan ve zamandan
bamsz, stn, tarafsz ve btnlkl bir mantk kayna gibi
grnen eyin srekli ve koulsuz benimsenmesine ynelik kar
konu lamaz bi r tahriktir. Her konuda yargya varmak iin bu ne
hz, bu ne sz daarc ! Pol itik m i? Toplumsal m ? Seim yap
mak gerekir. Her ikisine birden sah ip olunamaz. Benim seimim
kendini day atr. B izimle alay ediliyor ve bu programlarn kimler
i in olduu gayet iyi b i l i n iyor. Bu durumda ocuklar n , her satr
gerek bir m uhakemeyi g e re ktir en ve insan deneyiminin gsteri
ncesi ndeki ze n g in l i i n e u laman111 tek yolu olan okumay h e n z
becere mezke n , e it i m le r i n e erken yata ve hi.i y k bir e v k l e bil
gi s a y a r n Mutlak B i lgisi i le h a l a m ak zorunda olmalar h i de a
rtc deildir. nk konuma neredey se lm t r ve konumay
bilenleri n o u d a'yakn zamanda lecektir.

ada halklar c..l nce aral ar asndan, kn b i r i n c i ne

den i aka, g s t e ride sergilenen sylemin yamta h i yer b
rakmamasnda ya t makt ad r ; oysa mantk toplumsal olarak ancak
diyalog sayesi nc..le oluabilm itir. Dahas, gste r ide konuana du
yulan sayg bylesine arttka , o kii nem l i , zengi n , prestij li ve
otoritenin ta kendisi olarak kabu l edildike, seyirciler arasnda, bu
otoritenin b i re y sel bir yans m as n sergilemek zere en az gster i
kadar m a nt ksz olmay i steme eilimi de artar. S onuta, mantk
kol ay deildir ve h i k i mse onlara mantk retmeyi d i leme
mitir. Hibir uyuturucu mptelas mantk renmez; nk artk
ne manta ihtiyac vardr ne de onu renebi lecek durumdadr.
Sey ircinin bu tembellii her durumda snrl bilgilerin i mantksz
otoritenin baz argmanlarnn dogmatik tekraryla gizlemeye a
l acak olan herhangi bir entelektel kadronun veya a lelacele ye
titirilmi bir uzmann tembelliinden farkl dei ldir.

11
Genel l ikle, mantk konusunda en yetersiz kalanlarn kesinlikle
kendilerini devrimci i l an edenler olduuna inanlr. B u do
rulanmam yaklam, aptallar ve militanlardan oluan arpc is
tisna dnda hemen hemen herkesin asgari bir mantkla d-
1 42
nd eski bir dneme allr; ve militanlar konusunda kaslen
kl niyet l i davran l m tr nk bu ekil de davranmann etkili
olaca dnlmt. Ama gnmzde, gsterin i n youn b i r e
kilde kullanlmasnn -ki bunun byle o l acan beklemeliydik
adalarmzn ounu ara sra ve blk prk de olsa ideolog
hal i ne getirmi olmas gereinden ka yoktur. Mantk eksiklii
nemli olan ve nemsiz ya da ilgisiz olan; aykr olan ya da lam
tersine tamamlayc olabilecek olan; zel bir sonucun kapsad
her eyi ve ayn eki lde dlad her eyi annda idrak etme ye
leneini yitirmek demektir; bu hastalk gsterin i n anestezi e re
a11imasyo11 uzman lar tar a f n d an topluma kastl olarak ar dozda
zer k edi lmitir. Asiler, boyun een kurban lardan kesinlikle daha
irrasyonel deillerdi. S adece asi lerde ge ne l irrasyone l l ik daha
youn olarak gr lyordu, nk lasar lar a k la rke n bir yan
dan da pratik b i r harekeli srdrmeye al m lard; -bu kimi
zaman sadece baz metinleri okumak ve bu metinlerin ne demek
i s ted i i n i anladklarn gstermekten ibarelti . Kendileri n i , lam an
lamyla diyalektik elikiler mantn n hareket alan olan slralej i
aamasnda bile mant alt etmeye adamlard ; ama btn c.J i
erleri gibi onlar da kendilerini eski , yeters i z formel manlk ara
laryla ynlendirme yeteneinden b i le m ahrumdular. Hi kimse
on lar iin kayg d u ymaz; ve dierlerini de hi kimse dnmez.

Bu ksr gsteri dncesinin, oluumunda etkili olan her w

surdan daha fazla derinden etkiledii birey, znel n iyeti bu so
nucun tamamen tersi olsa da ta bandan itibaren kendisini yer
leik dzenin h izmetine s unar. Temelde gsteri d i lini takip ede
cektir, nk kendine yak : hissettii tek d i l budur; zira ko
numay da bu d ilde renmitir. Hi kukusuz, bu dilin retorii
nin dman o larak ortaya kmay isterdi ; ama onun szdizim ini
kullanacaktr. B u , gsteri hakimiyetini n salad baarnn en
neml i noktalarndan biridir.

Eskiden var olan szck daarcnn bylesine h zla y itirilmesi

bu srecin sadece bir andr. Bu y itirme halen bu srece hizmet et
mektedir.

1 43
 12

Kiiliin silinmesi, gsteri norm larna somu t olarak boyun emi

ve bu ekilde otantik deneyimleri tanma ve dolaysyla da bi
reysel tercihlerini kefetme olanaklarndan daha da u zaklam bir
varoluun koullarn kanlmaz ekilde beraberinde getirir.
B irey, byle bir toplumda bir nebze dikkate al nmak istiyorsa pa
radoksal olarak srekli kendin i yadsmak zoru nda kalacaktr. Bu
varolu aslnda srekl i deien bir sadakati, sahte rnlere kar
srekli hayal knkl yaratan bir dizi kabul lenmeyi gerektirir.
Yaamn deeri dk iaretlerindeki enflasyonun ardndan h zla
koulmaktadr. Uyuturucu, eylerle ilgili bu rgtlenmeye uyum
salamaya yardm ederken delilik ise bu durumdan kamaya yar
dmc olur.

Mal datm'n, ney i n cazip olabileceini bile -hem alenen hem

de gizlice- belirleyecek kadar merkezi bir neme sahip olduu bu
toplumdaki her trl ite, baz giriimlerin tatm inkar gel iimini
aklamak iin zaman zaman baz insanlara, tamamen hayali
olmak suretiyle, baz rtitelikler, baz bilgiler ve hatta kimi zaman
baz kusurlar atfedildii grl r; bu tamamen her eye karar
veren eitli ailama/ar'n ileyiini gizlemek ya da en azndan bu
ileyii mmkn olduu lde farkl kla sokmak iindir.

B1:1nun yan sra, szm ona nemli ahsiyetlerin tm n iteliklerin i

vurgulamaya ynelik olarak tad srarl n iyetine v e bunu ger
ekletirmesine imkan tanyan rktc aralara ramen mevcut
toplum genelde hunun tam tersini gsterir; bunu da gnmzde
sanatn ve sanat zerine yaplan tartmalarn yerini tutan eyle
yapmaz sadece: Tam bir yetersi zlik dier bir yetersizlikle arpr,
bu arpman n ardndan panik yaanr ve bu noktada mesele di
rencini kimin nce yitireceidir. rnei n , bir davada bir taraf
temsil etmekle ykm l olduunu unutan bir avukat kar tarafn
avukatnn yrtt mantktan ciddi bir ekilde etkilenir; bu
mantk en az kendisininki kadar kesinlikten u zak o lsa Qile.
Masum bir sann ilemedii bir suu bir an iin i tiraf ettii bile
olur; bunun nedeni, srf onu sulu olduuna inandrmak isteyen

1 44
bir jurnalcinin v arsaymndaki mantktan etkilenmesidir ( 1 984 y
l nda Poitiers'deki doktor Archambeau davas):

Gsterinin i lk savunucusu olan ve yaad yzyl n en kararl bu

dalas gibi grnen McLuhan bile n ihayet l 976'da "kitle iletiim
aralarnn uygulad basknn akldla yol atn" ve onlar
kullanma bii m lerin i deitirmenin aciliyet kazandn ke
fettiinde gsteri savunuculuundan vazgemitir. Torontolu d
nr, yllarn, herkesin hemen ve kolayca dahil olabilecei bir
"kresel ky''n yarataca ok saydaki zg rle hayranlk du
yarak ge irmiti. ehirlerin tersine kyler hep <yn konformizm,
tecrit , aalk bir gzetim, sknt ve birka aile hakknda srekli
tekrarlanan dedikod ular ile ynetilegclmitir. Bu da, arlk Gri
naldi-Monaco ya da Bourbon-Franco h anedanlarn S tuartlarn
yerine geen hanedanl ktan ayrt etmenin imkansz hale geldii
kresel gsterin i n mevcut bayalnn en isabetli tarifidir. Yine
de McLuhan'n nankr rencileri, geic iliin iinden rastgele
" seilecek" olan btn bu yeni zgrlklerden oluan medyatik
vgde bir kariyer edinmeyi hedefleyerek, bugn McLuhan'
u nutturmaya ve onun ilk bulularn modernletirmeye alyor
lar. Ve m uhtemelen de kendilerine esin veren kiiden ok daha
hzl bir ekilde kendi lerini yadsyacaklardr.

13
Gsteri, kurduu mkemmel dzeni kuatan kimi tehl ikeleri giz
lemez. Okyanuslar n kirlenmesi ve Ekvator ormanlarnn yok edil
mesi dnyadaki oksijenin yeni lenmesini teh likeye sokmutur;
ozon tabakas endstriyel byme karsnda dayanksz kalmtr;
nkleer radyasyon geri dn olmayan bir ekilde b irikmektedir.
Gsteri tm b u nlarn nemsiz olduu sonucunu karr sadece. Ta
rihler ve oranlardan baka bir ey zeri nde tartmak i stemez. Ve
sadece bu konuda gven tazelemeyi baarr; ki bu gsteri-ncesi
akln alamayaca bir eydir.

Mesleki ekememezlik nedeniyle Dr. Archambeau'nun baz hastalar dier

doktorlar tarafndan ldrlm ve gerek sulular asla bulunamam tr. (.n .)

FION/GOcri Top lumu 1 45

G s te ri d e m okrasi si n i n y n t e m ler i totaliter dikta'nn b a s i t sert
liinin ters ine, hyk b i r esneklik ta rl ar. B i r ey gi z l i ce de
i t i i nde ismi korunabilir (bira, sr eti ya da filozol). Ayn e
k i l d e b i r e y g i z l i ce srdrldnde de i s mi de itirileb i l ir: r
nein n g i l tere de W indscalc'deki nkleer atklar deerlendirme
'

fabri kas n n a d 1 957 y l ndaki feci ya ng nd a sonra ph e l e r i

,

daha kolay saptrmak a m a c y l a , S e llafield o l arak d e i t i r i lmit i r ;

ama y er ad laryla ilgili b u dzenleme b lged ek i kanser ve lse m i
kay n akl lm oranlarnn a rt ma s n enge l le m e m i t i . Otuz yl
s onr a top l u m u n demokra t i k yollarla rendii g i b i n g i l i z h
kmeti, halkn n kleer e n e rj iye olan g ven i n i sarsaca d
ncesiyle -ki b u n u n h a k l ge re keleri vard - h u fe l iiketlc i l g i l i h i r
raporu g i z l i u r:cp y a karar v e rm i t i .

Askeri ya da J ier a l a n l a ra na
s i v i l n it e l i k l i n k leer denemeler
z a r a n daha fazla gi z l i l i k gerekti rir; ve bildii m i z g i h i bu a lan l a r
da yeterince gizl i l ik ta r l a r. Yaam kolaylatrmak i i n , yan i bu
s iste m i n e fend i leri ta r a f n d an se i l m i b i l gelerin yal anl a r n ko
l a y latrmak iin d e i t i r i l mes i zor olan sayl;.r n bir-o uyla ge
rekt i inde u s t a l k l a oy n ayabilmek amacyla l m leri deitir
mek, on lar daha ok sayda l t e gre d zenlemek v e tasfiye
etmek gere k l i gr l m tr. Bu sebeple radyoaktivitey i lmek
iin u l b i r i m leri nden b i ri k u l lan l abil ir: k r i , bekerel, r n t
gen , rad [dier ad s an t i g re y ] rem; ve tabii bu arada m tevaz ni
,

lirad ve 1 00 rem de e r i n de k i s iverti unutmamak gerekir. B u , Sel

l afi e l d in hfla Windscale d iye b il i nd i i gnlerde y a b a n c l arn ok
'

karmak bu l d u u ngiliz para sistemini hatrlatyor.

Tarafsz yorumculara ya da d man tarihilere ok fazla g i z l i

bilgi vermemek a m acy l a eer askeri seferler her zaman u us!Gp
ta ak t arl sa y d , XIX. y zy l d a askeri tarih in ve dolaysyla da stra
teji t eor i sy enleri n i n yaka l a yab i lecek olduklar kes i nlik ve aklk
tahmin edilebilirdi :

Hazrlk aamas, bizim taraf m z oluturan, drt generalin ve bu ge

nerallerin k u manda s ndaki birliklerden o l uan salam bir nc kuv
vetin. 1 3 .000 piyadeden ol uan b i r dman gcyle kar lat bir

1 46
 dizi arpmadan i barettir. B ir sonraki aamada ise uzun zaman tar
t l m bir meydan sava geliir ve bu savaa ord u m u zu n tamam
290 top v e 1 8.000 ade t k l l a r s v ariyle kat l r; oysa karlal an
dman k u v veti en az 3 . 600 piyade temen, krk hafif s v ar i ve y i rmi
drt zrh l svari y zbasndan o lumutur. Her iki tarafn pepqe
gelen baar ve baarszl kl ar son ucunda sava n ortada k a ld sy
lenebi l i r. Be nzer uzunluktaki v e younl uktaki b i r sav ala normal ola
rak beklen i len ortal ama i l e kar latrldnda k ay p l ar m z M araton
Sava'nda Y u nanlarn verdii kayptan daha fazla ama Prusy al larn
cn a'daki kaypl arndan daha azd .

Bu rnekten yola kan bir uzman savaan glerle ilgili ancak

mulak bir fikir edinir. Ama operasyonlarn yrt lme tarzn n
her t r l ya r g n n stnde kalmas salanm olur.

1 987 Hazira 'nda, E . D . F.' i n ' tesisat blm mdiir yardmcs

Pierre Bacher, nkleer santrallerle ilgili son gvenlik doktrinini
aklamt. San trallere v ana ve fil lrelcr yerlet irerek btn bir
" b l g e yi etkileyecek reaktr atlaklar ya da patlamalar gibi
"

b y k felaketlerden ka n mak ok da h a kolay h ale gelir. B u tr

felfiketlcr, getirilen ar snrlamalar sonucund a ortaya kmakta
dr. Makina her zorlandnda birka kilometre l ik dar bir alan -ki
bu alan her seferinde rzgarn h zna ve yn ne gre farkl ve ge
li igzel ekilde geniler- sulayarak yavaa basnc azaltmak
daha iyidir. P i erre Bacher, son iki ylda Drme'daki Cadarache'ta
yrtlen ihtiyatl denemelerin "atklarn -zellikle de gazn- ta
d radyoaktivite orannn ok dk olduunu, en kt ih
timalle g istasyonundaki radyoaktivitenin yzde birini ge
mediini aka kantlam olduunu" i leri srmtr. B u en kt
ihtimal ok dk bir i htimaldir: yzde b ir. nceleri, mantken
imkansz kaza durumlar h aricin de hibir tehlikeni n olmadndan
herkes emindi. lk deneme yllarnda bu mantk u ekilde deiti:
Kaza her zaman mmkn olduuna gre asl kanlmas gereken
bunu n felfket halini almasdr ve kolaylkla da bu hale gelebilir.
Btn yaplmas gereken ll bir ekilde azar azar kirletmektir.
B irka yl boyunca gnde 1 40 santilitre votka imenin, Polonya-

.* Fransz Elektrik irketi. (.n.)

1 47
llar gibi hemen sarho olmaktan ok daha salkl bir ey ol
duuna kim kar kabilir?

nsan toplumunun, pazar sylemine kar en ufak bir itiraz du

yurmann fii len imkansz hale geldii bir dnemde bylesin e
vahim sorunlarla kar karya kalmas kukusuz byk bir ta
lihsizliktir; bu dnemde, tahakkm , srf ald kararlara ve blk
prk ve lsz yarg lamalarna verilecek btn karlklardan
gsteri tarafndan korunduu iin artk dnmeye ihtiyac ol
madna inamr ve aslnda zaten dnmeyi bi lmez. En salam
demokrat bile neden kendisine daha zeki efendiler se i l mesini ter
cih etmesin ki?

Aralk l 986'da Cenevre'de dzenlenen uluslararas uzmanlar kon

feransnda, ele'al nan sorun sadece -hatrlanaca gibi- bu ge
zegeni kozmik nlarn zararl etkilerinden koruyan ince ozon ta
bakasnn son zamanlarda ortaya kan ama byk bir hzla yay
lan delinmesine yol aan gazn, yani kloroflorokarbon retiminin
dnya apnda yasaklanp yasaklanmamasyd. Elf-Aquitaine kim
ya rnleri bayiinin temsilcisi olan ve bu yasaa tamamen kar
kan bir Fransz deleg asyonunda yer alan Dan iel Veri l he u an
laml saptamay yapmt:

Bu gazn yerini tutacak bir e y gel itirmek en az ndan y l alacaktr

ve mal iyetler drt katna kabilecektir.

Bu kadar yksekte olan bu ksa mrl ozon tabakasnn hi kim

seye ait olmad ve herhangi b ir pazar deeri tamad b i lin
mektedir. O halde bu endstriyel strateji uzman kendisine kar
kanl ara ekonomiye gsterdikleri tuhaf aldrszln lsn
gerekle ilgili u hatrlatmay yaparak gsterebilmi tir:

Endstriyel bir stratej i y i evrey l e ilgili zoru n l uluklar zerine kurmak

ar tehl ikelidir.

Uzun zaman nce ekonomi politii " insann n i h ai yadsnmas"

olarak tanmlayarak eletirmeye balayanlar yanlmamlard. Eko
nomi pol itik bu zell ikle tannacaktr.
1 48
 14

Zaman zaman bilimin, gnmzde ekonomik karl l n d a y a

zorunlul uklara boyun e d ii sylenir, aslnda bu h e r zaman iin
doruydu. Yeni olan, ekonomi nin insanla k a r ak sava ilan
etmesidir; bu sadece yaam koullarna dei l , ayn zamanda ayak
ta kalna koullarna kar da alm bir savatr. By le ce bi
l imsel dnce, gemiinin byk b i r bl m nde kle l i e kar
olmasna ramen , kendisini gsteri hfk i m i ye i n i n h izmetine ada
may tercih eder. Bu noktaya gelmeden nce bilim greceli b i r
zerkl ie sahipti. Kendi pay n a den g e r e k l i i d n m e y i b i
lirdi; ve bu nedenle ele ekonomik k ay nak l a r n ar n a s da g e n i
kat klar o l abi l m i t i . Her eye kf.lir b i r e k o n o m i r nclan k
tnda -g(jsferi a, bundan haka bir ey de. ildir hem yn -

tcm b i l i mscl adan hem de "arat mrn c l a r n'' pra t i k a l m a ko

u l lar asndan en son bi l i m se l zerk l i k krnt lar da o r ta d a n
kalkmtr. Artk bil imden d n y a y a n la m as ya d a herhangi b ir
eyi i y i letirmesi beklenmemektedir. B i limden be klenen tek ey
sadece oluphiten her eyi an nd a don l a m a s d r. G steri h ak i m i
yet i olduka tahripkar bir dncesizlikk sm rd b u alanda
,

da en az dier alanlardaki kadar b u d a l ac a davran arak sadece ken

disine bir sopa yapmak amacyla bil imsd b i l g i n i n dev aacn
kesm itir. A k a olanaksz bir doru l a m aya y n e li k hu ilai
toplum sal talchc boyun emek i i n ok faz l a d ii ii n n em c k , gs
teri d i l i n i n k o l ay l k l ar n a iyice a l m a k daha iyi o l u r . B u utan
veric i dnemde kt yola drlm bilim en son uzman
lamas n ok iyi n iyet l i bir ekilde bu meslek a l a n n da ger
ekletirmitir.

Yalana dayal dorulamalarn bilimi, doal olarak burj u v a top

lumunda grlen ilk k belirtileriyle, u "beeri" den ilen sahte
bilim lerin kanserli h cre gibi oalmasyla birlikte ortaya k
mtr; yine de rnei n modern tp bir ara kendini ie yaryorm u
gibi gsterebilmiti ve iek ya da czzam hastalnn ares i n i
bulan l ar nkleer nlar y a da tarmsal gda kimyas karsnda al
aka teslim olanlardan olduka farkl ydlar. Doal olarak bu
gnk tbbn hastalkl evre karsnda artk t o p l u m sa l n sa-

1 49
v unma hakknn olmad kolayl kla grlebilir, nk bu, dev
lete ya da en azndan ila s anay i i n e meydan okumak a n l am n a
gelir.

Mevcut bilimsel etkinliin dt durumu kabul etmesi sadece

sessiz kalma zorunluluundan i l eri gelmemektedir. B u durum
ayn zamanda s k ve dobra dobra yapt aklamalardan da kay
naklanmaktadr. Kas m 1 985'Le Lacnncc H a s t a nes i profesrleri
Even ve Andrieu , drt hasla zerinde sekiz gn sren bir de
neyden sonra belki de AlDS 'e etkili bir are bulduklarn ak
l a m la rd ki gn sonra hastalar l n c e , kendi aratrmalar o
.

kadar ileri safhada olmayan, belki de kskanl k duyan b i r o k

doktor, hastalar n durumu kt lemeden birka saat n ce , p ro
fesrlerin, yamltc b a ar belirti teri nden haka hir ey olmayan
s o n u l ar yaymlamakta aceleci dav r andk la r n a d a i r p h e le ri n i
d il e get ird i l e r Even ve Andricu , "her eye ra men y a n l umul ta
.

mamen umutsuz ol m ak t an daha iyidir," diyerek k e nd i l eri n i b y k

bir s o u kk a nl lkl a savunmulardr. Tek ba na bu aklamann
bile bilimsel ruhun t a m a m e n reddedi lmesi anlamn a ge l d i i n i an
layamayacak kadar byk bir gaflet iindeydi ler; bil imsel ruhun
reddedilmesi arla t an l a r n ve byclerin henz hastanelerin y
n el i m i n e getirilmedii dnem lerde tarihsel olarak bu t r in
sanla r n kar hayalleri ni her zaman i i n desteklemitir.

T p k top lu m s a l g s te r i n i n m addi olarak modernlemi ve zen

,

ginlemi bir sunu altnda aslnda ok eski p a n a y r arlatanlarnn

-illzyonistler, rtkan/ar ve halk gaza getirenler- teknikle ri n i
yeniden canlandrmaktan baka bir ey yapmayan geri kalan
ksm gibi resmi bilim de bu hale gelmek zorunda kalnca, m
neccimlerin ve mezhepleri n , v akumlanm Zenlin ya da Mormon
teoloj isinin de buna paralel olarak her yerde sz sahibi olmasna
armamak gerekir. Yerleik glere iyi hizmet vermi olan ce
halet, yasad davranan becerikli irketler taraf ndan da srekli
olarak smrlmtr. Hangi dnem okuma yazma b ilmemenin
bu kadar yayg nlat gnmzden daha elverili olabil irdi ki?
Ancak bu gereklik de neticede bir baka byclk gsterisi ile
yadsnmtr. UNESCO, geri kalm lkelerde mcadele etme g-
1 50
rcvini st lendii okuma yazma bilmeme ile ilgili ok kesin b i r bi
limsel tanm k ur u l u u n dan itibaren b en i mse m it i Ayn o l ay bek
.

lenmedik bir ekilde , ama bu de fa gel i mi d iye adlandrlan l

keler safhnda yen ide n h ort l ay nca, -tpk sava srasnda
karsnda Grouchy'yi beklerken Blcher' i bulan k i in i n yapt
g ibi uzmanlar ordusunu greve armak y e te rli olmutu ve bu
uzmanlar o k u ma yazma bilmeme" yerine dil so ru n u ifadesini
"

k u l l anarak d er h a l za fer e u la m l ard : Tpk esasl bir ulusal da

vay d e s t ek l em e frsatn zaman zaman y aka lay a n "sahte bir yurt
sever g i bi . Ve anlamsz szler uydurmann akla yatknln sa
"

lam temciler zerine kurmak iin pedagoglar a ra s n d a sanki uzun

zamandr kabu l e d i l e n bir tan mm gibi hemen yeni bir tan m or
taya a tl r ; buna gre okur yazar ol ma y an k i i bizim bildiimiz
,

asla okumay r e n m em i kii iken bunun tersine, modern tabirle

d i l so r un l ar olan kii, ( ped a goj i dalnn daha y e te n e kli olan res m i
teo r isyen l eri ve tar i h il er i soukkanllkla bu i n s a n l ar n es
kisinden ok daha iyi dzeyde 6,rendiklerini ne srmlerdir),
rendii dili t e s ad fe n hemen nlltn olan kiidir. Bu artc
aklama, eer, mcsdenin z n kasten gzard e de rek , daha bi
l imsel dnemlerde herkesin aklna geleb ilecek ilk son ucu -yani,
aklamadaki k n p r a ti k te ki ke aym admlarla el ik et
ti i , k ok u m u d n c e d e grlen son gelimelerden nce h i bi r
yerde asla gzlemlenmeni ve hayal edilmemi olan bu yeni fe
nomenin de aklanmas ve urunda mcadele ed ilm e s i ge
r ek ti i n i n tannmas- byk bir ustalkla atlamasayd rahatlatc
olmaktan ziyade rahatsz edi c i olabilird i .

15
Y z y ldan fazla b i r zaman nce, A . -L. Sardou'nun Franszca
Eanlaml Keiineler Szl, u kelimeler arasnda ayrt edilmesi
gereke n nanslar tanmlamt: aldatc , yanltc , sahtekar, ba
tan karc, kurnaz, dalavereci : bu kelimelerin tamam b ir
letirildiinde bugn gsteri toplumunun portresini yaparken kul
l an labilecek b i r ren k pa le ti meydana gelir. Kendilerini bo zgu n -

Szkonusu sava Waterloo sava , kii ise Napo lyon'dur. (.n.)

151
culua adam btn gruplarn normal olarak kar lamas bek
lenen tehlikelerin birbirinden ok farkl yan anlamlarn, bu kadar
ak bir ekilde gstermek onun dnem ini ve uzmanlk de
neyimini amaktayd; bu bozgunculuk rnein u aamalar iz
lemektedir: yolunu arm, kkrtlm, nfuz edilmi, maniple
edilmi, ele f.:eirilmi, bozguna uram. B u nemli n anslar "si
lahl mcadele" kuramc lar tarafndan asla benimsenmemitir.

A ldatc, (Frans zcada al d a t c anlam n a gelenfallacieux kel imesi La

tince fallacio.s't a n gelmektedir) yan ltma u stas ya da yan l tmaya
a l k , d ze n baz: bu s fatn tanm ya111/tc k e l imesinin stnlk de
recesiyle e i l l i r. Y a n l t a n y a da herh angi bir e k i lde h alaya s
rk ley e n yanltc'd r: yan l tm a k , su i s t i ma l etmek, oy u n l a ve suistim al
etmek i i n e n e l veri l i a ra l a yan l t m ak n i y etiyl e b i r halaya s
rk l emek i iR y a p l a n ey aldatu:'clr. Ya111 ltc c i nsi ! v e mulak b i r
k e l i medir; b tn b e l i rs i z i aret ve g r n b i i m l e r i ya 111 lt c' d r: A l
d a t c , h i l ek ar l , dzenbazl , zerinde a l l m sahtekarl be
l i rt i r; k a rma k konumalar, p ro t esto la r ve akl yrtmeler a/
dm c 'd r . B u kel imen i n sahtekar, hatar karc , kurnaz , dalcvercci
kelimeleriy le b i r i l ikisi v ardr, ama qdeer dei l l erd ir. Sulekar,
t m sah t e grn trlerini ya da sfistimal et m e y e vey a zarar ver
meye ynel i k tasarlanm e n u i k a lar be l irtir; rnein i k i y z l l k , i f
t i ra v . b . Batan karc b i risini ele g e i r mey i , onu ustal k la ve his
se i rneden yo l d an ka r m a y ifade eder. Kurnaz sadece u s t a l k l a
t uzaklar k u rm a v e t u zaa d rm e ed i m i n i b e l i r t i r . Dalavereci ise b i
risini artmakla ve o n u hataya d rme kurn azl y l a yetin ir. A l
datc bu t a n mlarn ounu k apsar.'

16
Ksmen yeni saylan dezenformasyon kavram modern devletlerin
ynetilmesinde kullanlan dier birok bulula birlikte yakn za
manda Rusya'dan ithal edilmitir. Dezenfornasyon, bir i ktidar ya
da bunun sonucu olarak iktisadi veya politik otoritenin bir ksmn
ellerinde tutan i nsanlar tarafndan kurulu olan srdrmek ama
cyla bir hayli kullanl m tr; ve bu kullanma her zaman bir kar

* Szlkten alnma bu meti n , Frans zcann dilbilimsel zellikleri n i ifade et

mektedir. (.n.)

1 52
saldr ilevi yklenmitir. Mutlak bir resmi geree , ancak d
man ya da en azndan rakip gl erden kaynaklanan bir dezenfor
masyon kar kab i lir ve bu kasten ve kt niyetle saptrlm bir
bilgilendirme olur. De zenformasyon otoritelere uygun bir olgunun
basite yadsnmas ya da onlara uygun olmayan bir olgunun ba
si te dorulanmas olamazd: Buna psikoz denir. Dorudan ya
lann tersine dezenformasyon , kanlmaz olarak usta bir dman
tarafndan kasten maniple edilmek kou luyla bir m iktar hakikat
tamak zorundadr; h akim toplumun savun ucularna i lgin gel e n
yan budur. Deze n formasyonu kullanan iktidar, kendisinin hatas z
olduuna kesi n likle inanmaz, ama dezenformasyonun doanda
olan bu ar anlamszl btn titiz eletirilere atfedebi leceini
bilir; bunun sonucu olarak da hibir zel h atay kabullenmek zo
ru nda kalmaz.

K sacas dezenformasyon hakikatin kt kul lanmd r. De

zenformasyonda bulunan sulu, ona inanan budaladr. Ama bu
usta dman kim olacakt? Bu durumda bu, kimseyi "clezenfor
masyona tabi klma" riski tamayan terrizm olamazd, nk te
rrizm ontoloj i k olarak en hdk ve en az ben imsenecek yanl'
temsi l etmekle ykmldr. Bugnn bt n lemi gsteri ka
pitalizmi, yzyl n ortalarna doru ksaca Dou ve B at'y, yani
younlam gsteri i le yaygn gsteriyi kar karya getiren s
n rl at malarla ilgili a d a hatralar ve etimoloj isi s ayesinde,
aralarndaki derin ittifak ve d ayanmay gsteren says z kanta
ramen hfila -zaman zaman terristlerin s lenme kamp ya da esin
kayna olarak bile gsterilen- totaliter brokrasi kapitalizminin
asl dman olarak kaldna inanyormu gibi grnr; bu ka
p italizm de gst eri kapitalizmi iin ayn eyi syler. Aslnda
btn yerleik i ktidarlar, baz gerek yerel rekabetlere ramen ve
asla itiraf etmek i stemeden, 1 9 1 4 sava n n patlak vermesinden
hemen sonra n adir A lman enternasyonalis t lerinden b irinin (dzen
k ar t olup ksa vadede hibir byk baar kaydetm eksiz i n ) ha
trlayabildii eyi asla unutmazlar: "Asl d man iimizdedir."
D czenformasyon , sonu olarak XIX. yzy l n toplumsal sava di
linde "teh l ikel i tutkular" d iye tanmlanan eyle eanlamld ;; . De
zenfo r masyon, karanl kta kalan her e ydir ve bildiimi z gibi bu

1 51
toplumun kendisine gvenenlere sunduu benzeri grlmemi
mutlulua kar kmay isteme riskin i tar; bu eitli anlamsz
risk ya da h ayal krklklarnn bedelini fazlasyla deyen bir mut
luluktur. Ve bu mutluluu gsteride gren herkes, bu bedel ze
rine cimrilik yapmann gereksiz olduunu kabul eder; geri kalan
herkes bir dezenformatrdr.

ok zel bir dezenformasyonu, bunun bir dezenfornasyon ol

duunu syleyerek itham etmekten salanan dier avantaj , top
yekn gsteri dilinin byle bir eye dahil olduu yolundaki p
heleri savuturmasdr. Gsteri, en bil imsel gvenceyle, dezenfor
masyonun bulunabilecei biricik yeri tanmlar: B u , sylendiinde
gsterinin houna gitmeyecek her eydir.
....

Son zamanlarda, fransa'da medyann baz blm lerine "de

ze n form a syon yoktur" ibaresini tayan bir tr resmi etiket koyma
projesinin uygulamaya geirilmesi -eer kasti bir tuzak deilse
hi phesiz yanllkla o lmutur: Bu, o zamana kadar bilfi i l san
sre maruz kalmadklarna inanan ya da daha alak gnll olarak
buna inan lmasn isteyen baz medya profesyonellerini yarala
mt. Ama d.e zenforn asyon kavram asla savunma amacyla kul
lanlmamaldr, zell i kl e de dezcnformasyona kapal bir alan
mutlak ekilde kaplayacak olan bir in Seddi ' i, bir Maginot
Hatt'nn ina edi ldii statik bir savun m ada daha da az kul
l an lmaldr. Dezenformasyon olmal ve her yere bulaabilecek
ekilde akkan olmaldr. Gsteri dilinin saldrya uramad
yerde onu savunmak aptallk olacaktr; ve bu kavram, tersine, dik
katleri zerine ekmekten kanmak zorunda o lan hususlardaki
gereklik karsnda birini n onu savunmaya almak zorunda kal
masyla ok abuk y pranacakt. stelik otoriteler, herhangi bir
zel haberin dezenformasyon tamamasn g vence altna almak
gibi bir ihtiya duymazlar. Aslnda bunu yapacak aralara da
sahip deillerdir: B u l de bir saygnlklar yoktur ve tek yap
tklar pheleri sz konusu haber zerine ekmektir. Dezenfor
masyon kavram sadece kar saldrda geerlidir. Dezenformas
yon yedekte tutulmal ve su y zne kan btn hakikatleri geri
pskrtmek iin aniden ne srlmelidir.
1 54
E er hesapta olmayan bir deze formasyon, bazen geici olarak
elikiye den baz zel karlarn hizmetine girerek ortaya
kna ve denetim d kalarak, dolaysyla da daha az s oru msu-z
luu olan ortak bir dezenformasyon al masna ters derek i n a
n lma tehlikesi tarsa, bu durumda nceki de ze n form asy ona daha
u zm a n ve daha zeki ma n i p latr lerin dahil olduu gibi hir k or
kuya kap i n ay a gerek yoktur: B u sadece dczenfornasyonun artk
herhangi hir do.rulamaya yer olna_v an h i r dnyada y ay l m a s n
dan i leri g e l i r .

rg tl ey en e
Kafa kar t r c deze n formasyon kavram , ses s i z l i i
i t l i etkenleri n yok etmey i baaramad btn eletiri leri sa dec e
ad n n yarat t e t k iy l e hemen rtmek iin d ikkatleri zerine
Loplar. rne i n eer i l e rine gel i rs e bir gn bu m e t n i n g s ter i y l e
i lgili b i r deze n formasyon giriimi oldu u n u s y l eyeb i lirl er; ya da
a s l n d a demokrasinin aleyhine b i r dezcn formasyon g i r i i m i d i
yeb i l i r ler ki h u da ayn a n l am a ge l i r.

Tersyz olmu gs t e r i kav ramnn idd i a elliinin aksi ne, de

zenformasyon uygul amas her yerde ve her zaman doru da n do
ruya d e v l et in buyruundadr ya da devletin d eer le r in i savunan
larn i n i s i yati fi n de olup ona h izmet et mekten baka bir ey ya
pamaz. A s l nda d eze n fo rnasy on b t n mevcut e n forn asyonlarda
y e r alr; ve onun temel ze lliidir. Sadece e d i l g en l i in gzda y la
s rdrlmesi g e reke n yerlerde d e ze n fo rm as y on diye adlandrlr.
Yoksa b y le adla11drld, yerde dezcnformasyon .y oktur. Var o l
duu yerde ise byle adlandrlnaz.

Gerekliin kabu l grm baz ynlerinden yana ya da onlara

kar olduunu iddia eden elikili ve birbirleriyle atan ide
olojiler varken, "dezenfornatrler" deil fanatikler ve yalanclar
v ard .

Gsteri konsenssne duyulan sayg ya da en azndan gsteri h

retine duyulan i stek birinin kar olduu ya da btn sa m i m i
yetiyle onaylad eyi drste sylemesi engellendiinde; ve
ayn zamanda bu kii u ya da bu nedenle tehlikeli varsayld
1 55
iin kabul etmesi beklenilen eyin bir blmn gizleme i htiyac
duyduunda aptal lk veya ihmalkarlk ya da szde yanl akl y
rtme yoluyla dezenformasyona bavurulur. rnein 1 968 son
rasnn tartma ortamnda "Siasyonist Hareket yanda" diye bi
l inen ve beceriksizce toparlanmaya alanlar, ilk dezenforma
trler olmutu, nk ben imsediklerini iddia ettikleri eletiriyi
dorulayan tm pratik manifestolar gizlemek iin ellerinden ge
leni yapm lardr; ve bu eletirinin ifade ed i li tarLn zayflat
maktan en u fak bir rahatszlk duymadan, bizzat kendilerinin bir
ey kefett iini gstermek iin ne bir eye ve ne de kimseye gn
derme yapmlardr.

17
l leg:cl'in n l bir szn tersine e v i r ere k ta l 967'de unu yaz-
.....

mtm: "gerek an lamda altst edi lmi bir dnyada doru , bir
yan llk an d r." O zamandan bu yana geen y llar bu ilkenin is
t isnasz her ze l alana yayldn gsterm it ir.

Bylece, art k ada sanat n var olamad bir dnemde klasik

sanatlar deerlendirmek gleir. Her a l a n d a olduu gibi burada
da cehalet sadece smr lmek amacyla re t i lmi t i r . Tarihin an
lam ile birlikte zevk de yitiril irken, hilekarl k alar rlmtr.
Her ey i dzen lemek i i n sadece uzmanlar ve mezalar de
netlemek yeterl idir ve bunu yapmak ok kolaydr, nk bu tr i
lerde -aslnda her tr ite- her trl deeri doru layan ey sattr.
Neticede, sahtekarlktan saygnlk salamakta kar olanlar bo
azna kadar sahtekarla batm olan -zellikle Amerika Birleik
Devletleri ' ndeki- koleksiyoncular ve mzelerdir; tpk yzlerce
lkenin dev borlarnda fiktif bir olum lu deer bulan Uluslararas
Para Fonu gibi .

Sahte olan ey zevki biimlendirir ve zgn olan hatrlatacak her

trl olasl bilinli bir ekilde ortadan kaldrarak kendini g
lendirir. Sahtesine benzetmek iin doru olan bile mmk nse ye
niden yaplr. En zengin ve en modern olan Amerikallar bu sahte
sanat ticaretinin en nem li kurbanlardr. Versai lles' n ya da S ix-
1 56
tine apeli'nin restorasyon almalarn finanse edenler de bu in
sanlardr. t e bu yzd e n Michelangelo'nun freskleri izgi film
lerdeki gibi parlak ve canl renklere brn mek zorunda kalr; Vcr
s ail l es n zgn mobilyalar, yksek fiyatlarla Teksas'a ithal
'

edilen XIV. Lo u is dnemi tarzndaki sahte mobilyalara ben

zesinler diye parlak yaldzlarla bezenir.

Feuerbach'n, "tasviri nesneye, kopyay asl na, temsili gerek

l i e tercih eden dnemiyle i l gil i deerlendirmesi, gsteri yzyl
"

tarafndan tamamen dorulanmtr, hem d e XIX. yzyln zaten

doasnda olan eyin, yani kapitalist sanayi retiminin dnda tut
mak isted i i b irok alanda gereklem iti. Burjuvazinin mze,
zgn nesne, doru tarihsel eletiri, zgn belge an layn geni
lde yaygnlatrmas hu ekilde gereklemiti. B un unla bir
li kt e bugn sale her yerde dorunun yerini almaktadr. Bu ba
,

kmdan, trafie bal kirliliin Marly Atlar nn' ya da Sain

Trophime kapsndaki Roma heykellerin i n yerine plastik kop
yalarnn konmasn zorunlu hale get i rm e s i tam zamannda ol
mutur. Ksacas her ey t urist kameralar iin eskisinden daha
gzel hale gelecekt ir.

Bu srete eriilen en y ksek aama hi phesiz in brokrasi

sinin, B i r i nci m p arat or l u k dnem indeki sanayi ordusun un hey
kellerinin gln taklitlerin i yaptrmasdr; ve ok sayda devlet
adam bu heykelleri in situ ( y erin de) i zlemeye davet edi lm i ve
bu h eyke l l ere h ayr a n l k duymutur. Bu z iy are t i lerle bu kadar ac
maszca dalga g e i le b i l m e si ziyareti devlet ad amlar n n da
,

nman ynlar arasnda in'in ya da herhangi bir yerin sanat ta

rihini bilen h i kimseni n o lmadn gsterir. S yleyebilecekleri
tek ey u olabilir: " Ekselanslarnn bilgisayarnda bu konuda bir
bilgi yok." Ta riht e ilk defa sanattan ve de neyin zgn, neyin ola
n aksz olduundan haberdar olmadan ynetmen i n mmkn ol
duunu gsteren bu saptama, ekonomiyi ve idareyi yrten nahif
delilerin muhtemelen dnyay baz byk fe l a ketl er e srkleye-

Concorde Meydan'ndaki at heykeli. (.n.)

1 57
ceklerin i varsaymamz iin tek bana y e ter l i d ir ; tabii ki fii l i uy
gulamalar bunu daha n c e gstermediyse.

18
Toplumumuz, y e l e ri n i n youn zenginl i k le ri zerine kaln bir
p erde eke n "n plandaki kurul u l ardan dev lete her trl hu
"

kuksal ya pt r mda n uzak snrsz b i r harek5.t alan s a la yan "sa

vunma srlar"na kadar; reklam n arkasna g i z l e nen ve genell ikle
dehet verici olan !:iisrerii rerim'c ait srlardan, b ug n n ve
rilerinden yola k l a r a k tahm i n ed i len gel ec e e dair e i t l i d
nce le re dek g i zlil i k zerine k u r u l m u t ur. y le ki s adece tahak
km g i ze m l i bir e ki l d e verecei te pki leri hesaplayarak, v a rl
reddellii ey lerin muhtemel ge l i m es i n i bu d ncel erde grr.
Bu kon uda haz g zl e m l e r yaplabilir.

Krsal kesimdeki baz zel nckfm l ar gi bi hyk ehi r l erde de her

zaman iin ulalamayan, yani tm g zl e rden u zuk ve korunakl
birok yer vardr; b u n l a r masum merakn eriemeyecei ve ca
su s l ua kar iyi ko'r unan yerlerdir. B uralar tamam askeri yerler
olmamakla birlikte yre halknn ve gelip geen lerin ve hatta
uzun sredir temel grev i en yaygn su biimlerini gzetlemeye
ve bastrmaya i ndirge n m i o la pol isin bile her trl de netimin
den uzak o l m ak amacyla askeri mod el i rnek al m l ard r . B u ne
denle taly a da Aldo Mora Poiere Du e n i n tutuklusu i ken bu
' '

lunmas mmk n olmayan bir binada deil , sadece girilmesi

mmk n olmayan bir binada tutulmutur.

G izlilik iinde hareket etmek zere eitilmi ok sayda insan her

zaman vardr; ve bunlar sadece bu ama iin eitilmi ve a
ltrlmlardr. B unlar gizli arivlerle, yani gizli gzlemlerle ve
analizlerle donatlm zel birimlerdir. B u gizli ilerle ilgili eitli
kullanm ve maniplasyon teknikleri i le donatlm baka birimler
de vardr. Son olarak da bunlarn "Eylem" birimleri szkonusu ol
duunda, bu birimler szkonusu problemleri basitletirmek zere
baka yeteneklerle donatlabilirler.

1 58
B i r yandan, gzetim ve etkileme konusunda uzmanlam bu in
sanlara tahsis edilen kaynaklar artarken , dier yandan genel ko
ul lar da her geen sene bu i nsanlarn lehine gelimektedir. r
ne i n , b t nlemi gsteri toplumunun yeni koul lar, bu toplumla
ilgili eletiriyi gerek anlamda yasadla -gizlendii iin deil
elence dncesinin ar bir ekilde ortaya konmas sayesinde
gizli kaldRL iin yasad olmaya- itiinde, bu eletiriyi gzetle
mekle ve onu yadsm akla ykml kii ler, neticede yeralt ev
relerinde ona kar geleneksel harekfil yntemlerini kullanabil ir
ler: Provokasyon, i eriye szma ve bu ama iin zel olarak or
taya kon ::b i l ecck o l a n sahte eletiri adna zgn eletiriyi ortadan
kaldrmaya dair eitli biim ler. Genel gsteri aldatnacas bin
lerce zel aldatmaca ile kendini zenginletirdiinde belirsizlik her
dzeyde artar. Aklanamayan bir cinayet , baka yerlerde olduu
kadar hapishanede de intihar olarak adlandr labilir; ve nan
k, ak ldla doru giden ve bandan itibaren t uhaf uz
rnnlarn uyguiad sana otopsi lerle sk sk arpt lan davalar

ve aratrmalar mmkn klar.

Her yerde her trden insann beklenmedik bir ekilde l

drldn grmeye uzun zamandan beri al tk . B il inen ya da
bili ndikleri kabul edi len terristlerle, alenen terrist bir yntemle
mcadele edilmektedir. M ossad , Ebu Cihad'n ldrlmesini plan
layabilir , ngiliz S AS rlandallar iin, " GAL" po lisi de Baskl lar
iin ayn eyi yapabilir . Terrist olduklar varsay lanlar tarafn
dan ldrlenler nedensiz seilmemitir; ama genellikle bu ne
denleri anladmzdan emin olmak imkanszdr. Bolonya Gar ' nn
talya iyi ynetilmeye devam etsin diye h av aya uurulduu; ve
B rezilya'daki " lm Tugaylar"nn ne olduu; ve bir antaj des
teklemek iin mafyann Amerika B irleik Devletleri'nde bir oteli
kundaklayabilecei bilinebilir. Ama "lgn B rabant katilleri"nin
temelde neye hizmet edebildiklerini nasl bilebil iriz? Bu kadar
1 980'1erde Belika'da bir dizi cinayet ileyen eteye medyan n verdii ad.
ete cinayetlerini spermarketlere bir dizi baskn yaparak gerekletiriyordu.
Her seferinde grnte rastgele bir biimde alt yedi kiiyi vurup ok dk
miktarlarda para al yorlard . Yak n tarihlerde kan haberler kurbanlarn pek de
yle rastgele seilmemi olabilecekleri, katillerin de baz sac rgtlerle ba
lantl olabilecekleri phesini ortaya atm lardr. ( ng .ev.notu.)

1 59
ok etkin karn bylesine iyi gizlendii bir dnyada Cui pro
dest? ilkesini uygulamak zordur. B undan karlacak sonu, b
tnlemi gsteri koullarnda, ok sayda gizemin kesitii nok
tada yayor ve lyor olmamzdr.

Medyatik-polisiye sylentiler annda ya da en kt ihtimalle

drt defa tekrarlandktan sonra tartmasz olarak yzyllk ta
rihsel kant stats kazanrlar. Gnmz gsterisinin efsanevi oto
ritesine gre sessizl ikte kaybolmu garip kiiler, k urgusal v am
pirler eklinde yeniden ortaya karlar; bunlarn geri dnleri
sadece uzmanlarn keyfi kararyla anmsat lm ya da hesaplanm
ve kantlanmtr. B unlar, gsterinin doru drst gmmedii bu
ller, Akheron ve Lcthe arasnda bir yerde bulunurlar; hepsi de
birileri tarafnd uyandrlmay beklerken uyuduklar varsaylan
d adan i nmi ter r is t denizden dnm korsan ve artk alma ih
,

t iyac duymayan hrszdrlar.

Bylece belirsizlik h er yerde rgtlenmi olur. Tahakk m ken

disini genellikle sahte sa ldr la r la korur ve bu saldrlarn med
'

yada ele aln tarz asl harekat rtbas edecektir. rnein

1 98 1 'de spanyol Meclisi ' nde, Tejero ve sivil korumalarnn garip
sald rlarnn baarszla uramas aslnda baarya u lam olan
daha modern , yani rtl bir hiikmet darbesini gizlemekle m
kel lefti. Ayn ekilde, 1 985 ylnda Fransz gizli servisinin Yeni
Zelanda'da kalkt baarsz bir sabotaj giriimi de kimi zaman
bir sava kurnazl olarak grlmtr; bu belki de insanlar,
gizli servislerin harekat tarzlarnda olduu kadar hedeflerin se
iminde de gln derecede beceriksiz olduklarna inandrarak
dikkatleri bu gizli servislerin ok saydaki yeni kul lanm ekille
rinden uzaklatrmak amacyla tasarlanm bir kurnazlkt. 1 9 86
Sonbahar'nda, Paris ehrinin yeraltnda grltl bir ekilde sr
drl e n petrol yata bulmaya ynelik jeolojik aratrmalarn, bu
rada yaayanlarn sersemlik ve boyun eme kapasitelerin i l
mekten baka ciddi bir amacnn olmad neredeyse her yerde
kesinlikle kabul edilmekteydi; ve bu onlara, i ktisadi adan daha
mkemmeli bulunamayacak bir samala dayanan szde bir ara
trma gsterilerek y aplmt.
* (Lat.) Kimin karna? (. n . )
1 60
 ktidar ylesine gizemli bir hale gel m i tir ki, Amerika B irleik
Devletleri bakanl n n ran'a yasad yollardan silah salma s n n
ard ndan, Amerika B irleik Dev leler i ' n i , szde demokrat ik dn
yann en nde gelen gcn, gerekte kimin ynettii sorusu so
rulabilmiti . Gereklen de demokratik dnyay hangi eytan y
netiyor?

Daha derine inilirse, her trl iktisadi gereklil ie resmen bu kadar

ok sayg d u y u l a n bu dnyada, retilmi herhangi b i r ey i n gerek
m a l i ye t i n i a s l a k i mse bilemez: Aslnda gerek mal iyet i n en nem
li k s m asla lesaplannaz; e elde kalan gizlidir.

19
1 9 8 8 y l n n bandaGeneral Noriega an iden dnya apnda i.i n
kazand . O, ord usuz b i r lke o l a n Panama' n n M i l l i Muhaf z l a r ' n a
kom u ta n l k eden gayri resmi diktatrd. nk Panama a m a n
lamyla egemen b ir devlet de i ldi : Panama kanal iin yara l n t ,
k a n a l Panama i i n deil . Para b i r i m i dolardr ve b u rada yerleik
olan esas ordu ela yabancdr. Tpk Polonya'daki Jaruzclski gibi
Noriega da b t n kariyerini, igal glerinin po lis efi gibi onlara
h izmet ederek kazanmt. Panama ona yeterl i g e l i r salaya
mad iin Amerika B irleik Devletleri ' ne uy uturucu ithal edi
yor ve "Panama kkenli" sermayesini de i svire'ye ihra edi
yordu. Kba'ya kar CIA i le ibir l i i yapmt ve ekonomik et
kinliklerin i klfna uydurabilmek iin uyuturucu ticaretindeki
baz rakiplerin i , bu soruna kafay takm olan Amerikal yet
kil i l ere ihbar etm iti . Gvenlik konusundaki ba danman pi
yasann en iyisiyd i : srail gizli servisi Mossad'n eski bir grev lisi
olan Michael Harari; bu durum Washington' kskandryordu.
Amerikallar b u adamdan kurtulmaya karar verdiklerinde -nk
baz Amerikan mahkemeleri onu ihtiyatszca sulu bul mutu- No
riega, Panama v atanseverlii ile hem isyankar halkna hem de ya
banclara kar kendini bin yl boyunca savunmaya hazr olduunu
aklamt; ve derhal anti-emperyalizrn adna, Kba ve Nikara
gua'daki sert brokratik d iktatrlerin ak desteini almt .

. Fi I N/Gseri Toplumu 161

ok etkin karn bylesine iyi gizlendii bir dnyada Cui pro
dest?' i lkesini uygulamak zordur. Bundan karlacak sonu, b
tnlemi gsteri koullarnda, ok sayda gizemin kesitii nok
tada yayor ve lyor olmamzdr.

Medyatik-pol isiye sylentiler annda ya da en kt ihtimalle

drt defa tekrarlandktan sonra tartmasz olarak yzy l l k ta
rihsel kant stats kazanrlar. Gnmz gsterisinin efsanevi oto
ritesine gre sessizlikte kaybolmu garip kiiler, kurgusal vam
pirler eklinde yeniden ortaya karlar; bunlarn geri dnleri
sadece uzmanlarn keyfi kararyla anmsatlm ya da hesaplanm
ve kantlanmtr. Bunlar, gsterinin doru drst gmmedii bu
ller, Akleron ve Lethe arasnda bir yerde bulunurl ar; hepsi de
birileri tarafn uyandrlmay beklerken uyuduklar varsay lan
dadan inmi terrist, denizden dnm korsan ve artk alma ih
tiyac duymayan hrszdrlar.

B ylece belirsizlik her yerde rgtlenmi olur. Tahakkm ken

disini genell ikle sahte sa ld r lar la korur ve bu saldrlarn med
'

yada ele aln tarz as l h arekat rtbas edecektir. rnein

1 98 1 'de spanyol Meclisi ' nde, Tejero ve sivil korumalarnn garip
saldrlarnn baars zl a u ramas aslnda baarya ulam olan
daha modern, yani rt l bir hkmet darbesini gizlemekle m
kellefti. Ayn ekilde, 1 985 yl nda Fransz gizli servisinin Yeni
Zelanda'da kalkt baarsz bir sabotaj giriimi de kimi zaman
bir sava kurnazl olarak gr lmtr; bu belki de insanlar,
gizli servislerin harekat tarzlarnda olduu kadar hedeflerin se
iminde de gln derecede beceriksiz olduklarna inandrarak
dikkatleri bu gizli servi slerin ok saydaki yeni kul lanm ekil le
rinden uzaklat rmak amacyla tasarlanm bir kurnazlkt. 1 986
Sonbahar'nda, Paris ehrinin yeraltnda gr ltl bir ekilde sr
drl e n petrol yata bulmaya ynelik jeolojik aratrmalarn, bu
rada yaayanlarn sersemlik ve boyun eme kapasitelerini l
mekten baka ciddi bir amacnn olmad neredeyse her yerde
kesinlikle kabul edilmekteydi; ve bu onlara, iktisadi adan daha
mkemmeli bulunamayacak bir samala dayanan szde bir ara
trma gsterilerek yaplmt.
(Lat.) Kimin karna? (. n . )

1 60
 ktidar ylesine gizemli bir hale gelmitir ki, Amerika B irleik
Devletleri bakanl nn ran'a yasad yollardan silah satmasn n
ardndan, Amerika B irleik Devletleri ' ni, szde demokratik dn
yan n en nde g e len gcn, gerekte kimin ynettii sorusu so
ru l abilmiti . Gerekten de demokratik dnyay h angi eytan y
netiyor?

Daha derine inilirse, her trl iktisadi g e re klil ie resmen bu kadar

ok sayg duyulan bu dnyada, retilmi herh a ngi b i r eyi n gerek
maliy e tini asla kimse bilemez: Aslnda gerek maliyetin e n nem
li ksm asla hesap lanmaz; e elde kalan gizlidir.

19
1 98 8 ylnn banda General No ri ega aniden dnya apnda n
kazand . O, o rd u s u z bir lke olan Panana'n n Milli M u h a fzlar'na
komut an l k eden gayri resmi diktatrd. nk Panama t am a n
lamyla e g e m e n bir d e v let dei l d i : Panama kanal iin yar a t l m t
,

kanal Panama iin d e il Para birimi dolardr ve b u rada y er l e i k

.

olan esas ordu da yaban c d r Tpk Polonya'daki Jaruzelski gibi

.

Noriega da btn kariyerini, igal glerin i n polis efi gibi onlara

hizmet e de rek kazanmt. Panama ona y e t e rli g e l i r salaya
mad iin Amerika B irleik De vlet leri n e uyuturucu i thal edi
'

yor v e "Panama k kenli sermayesini de svi re y e ihra edi

" '

yord u . Kba'ya kar CIA ile ibirlii yapmt ve ekonomik et

kinliklerini klfna uydurabilmek iin uyuturucu ticaretindeki
baz rakiplerini, bu soruna kafay takm olan Amerikal yet
kil ilere ihbar et miti . Gvenlik konusundaki ba danman pi
yasann en iyisiydi: srail gizli servisi Mossad'n eski bir grevlisi
olan Michael Harari; bu durum Washington' kskandryordu.
Amerikallar bu adamdan kurtulmaya karar v erdiklerinde -nk
baz Amerikan m ahkemeleri onu ihtiyatszca sulu bulmutu- No
riega, Panama vatanseverlii ile hem isyankar halkna hem de ya
banclara kar kendini b i n yl boyunca savunmaya hazr o lduunu
aklamt; ve derhal anti-emperyalizm adna, Kba ve N ikara
gua'daki sert brokratik diktatrlerin ak desteini almt.

, Fi I N/Gseri Tor lunu 161

Panana'ya zg bir fenomen olmayan ve her yerde ayn eyleri n
yapld bir dnyada her eyi satan ve h er ey in sahtesini yapan
General Noriega, bu tr dev letin bu tr adam, bu tr bir general
ve bir kapitalist olarak btnlemi gsterin i n ve bu gsterinin i
ve d politika alan larnda salad ok eitli haarlarn m
kemmel bir temsilciydi. O, amzdaki hkmdar modelidir; ve
olabilecek her yerde iktidara gelmeyi ve iktidarda kalmay he
defleyen ler arasnda bu ii e n iyi becerenler ona ok benzerler. Bu
tr harikalarn sebebi mucizesi Panama deil , iinde bulundu
umuz adr.

20
....
B tn istihhara serv isleri -Cla usewitz'in savala ilgi l i doru te-
orisine bu noktada kat larak- hilgiin gce dnmesi gerektiine
i nan rlar. Bu servisler ada itibarlarn , zg n i irscl n i telikle
rini buradan alrlar. Zeka, eylemi yasaklayan ve dierlerinin ey
lemleri hakknda pek fazla doru bir ey sylemeyen gsteri ta
rafndan bu kadar dlann ke n , adeta, gerekleri analiz edenler
ve baz gerekler zerin de gizl ice etki yapanlar arasna snm
g ibi grnmektedir. Yakn dnemde, Margare Thatchcr'n byk
abalar sarfederek bouna hasralt et meye alt ve byle ya
parak da dorulam olduu birtakm aklamalar, ngilere'de bu
servislerin , politikasn tehl ikeli bulduklar bir babakan de
v i rebilecek gte olduklarn zaten gsterm itir. Gsterinin ya
ratt yaygn aa lama, Kip l i ng dnemi nde "byk oyun" diye
adlandrlabilmi eyin cazibesi n i bu kez yeni gerekelerle tekrar
yaratmtr.

"Polisiye tarih anlay" ok sayda gl toplumsal hareketin kit

leleri harekete geirdii XIX. yzylda, tepkisel ve g ln bir
aklama olarak kalyordu. B ugnn sahte isyankarlar ortalktaki
sylentiler ya da baz kitaplar sayesinde bunu gayet iyi bilirler ve
bu sonucun daima doru kalacana inanrlar; kend i dnemlerinin
gerek pratiini asla grmek istemezler; nk bu pratik onlarn
souk u mutlar asndan gereinden fazl a ackldr. Devlet bu du
rumu saptar ve hesabn buna gre yapar.
162
Ul uslararas pol itik yaamn hemen hemen btn ynlerin in ve i
politikann daha d a fazla ynnn, aldatmaca, yanl bilgilen
dirme ve -biri dierini gizleyebilen ya da sadece yle grnen- iki
tarafl aklamalarla birlikte gizli serv is tarznda yrtld ve
gsterildii bir dnemde, gsteri zorunlu a nlalmazlktan yorgun
dm dnyay yaamdan uzak ve daima sonusuz kalan can s
kc bir polisiye roman dizisi gibi anlatmakla yetin ir. Bu pol isiye
romanlar, gece yars bir tnelde zenciler aras n d a geen bir kav
gann realist bir ekilde sah nelenmesinin ierdii bt n dramatik
unsurlara sahiplerdir.

Televizyon gzel b ir gr nt gsterdii ve bu grnty kstah

bir yalanla yorum lad111da aptallar her ey in ak s e i k o lduuna
inanrlar. Yar sekin, neredeyse h e r eyin k aranlkta kaldn , iki
ynl olduunu ve bilinmeyen kodlar tarafndan "oluturulduu
nu" bilmekle yetinir. Daha mstesna bir elit ise u laabildii btn
gizli bilgilere ve srlara ramen her zel durumda aka ayrt
edilmesi g olan doruyu renmek isteyece ktir. O, bu ak ge
nel t ikle karlksz kalmasna ramen hakikatin yntemini
renmekten keyif duyacaktr.

21
Gizlilik b u dnyaya hkmeder, ncelikle de tahakkmn sm ola
rak. Gsteriye gre sr toplumun tamamna cmerte sunu lan bilgi
kuralnn zorunlu bir istisnasndan baka bir ey deildir: Tpk
btn lkl gsteri nin bu "zgi.ir dnya"snda tahakkmn de
mokrasiye hizmet veren bir icra organndan baka bir eye in
dirgenememesi gibi. Ama h i kimse gsteriye gereklen inan
mamaktadr. O halde seyirciler, ola ki n asl h areket edecekleri
konusunda gerekten fikirleri sorulduunda, temel gereklikleri
hakknda hibir fikirlerinin olmad bir dnyay ynetemeyecek
olmalarn tek bana garanti eden srrn varln nasl kabul eder
ler? Mesele, neredeyse hi kimsenin ulalamaz plakl ve i
levsel yaygnl iinde srr gremiyor olmas dr. Herkes u z
manlara ayrlm kk bir sr alannn kan lmaz varln kabul
eder; birok insan ou eyin bu srrn i in de olduuna inanr.
1 63
La 13 oeie, Gnll Kulluk zerine Sylev adl eserinde zorba bir
iktidarn, bu iktidar destekleenin menfaatlerine olduunu d
nen ya da buna inanan bireylerin oluturduu tek merkezden y
neti len evrelerden nasl destek almak zorunda olduunu gsterir.
Ayn ekilde sorumsuz olduklarndan phe bile edilememesiyle
gurur duyan politikac lar ya da medya profesyonelleri arasndaki
birok insan da ilikileri ve gizli kaynaklar sayesinde birok ey
'
renirler. in iyzn bilmekten mutlu olan kii, bu iy z
elqtirmez ve kendisine aklanan btn g izli bilgilerdeki esas
gereklik paynn kendisinden daima saklanacan bilmek is
temez. Hile yapanlarn yardmsever koruyuculuu sayesinde sahte
de olsa biraz daha fazla oyun kadn grebi lir; ama hibir zaman
oyunun kurallarn renemez. Bylece kendisini derhal ma
niplatrlerle .:('.deletirir ve aslnda onun da paylat bir ce
halete kar aldrsz kalr. nk , yalanc zorbala aina olan
bu kiilere s u nulan bilgi krntlar, normal olarak yalanla ze
hirlenmi, denetimsiz ve maniplc edilmitir. B u bilgi krntlar
yine de kendilerine ulaanlar sevindirir nk bu insanlar ken
dilerini hibir ey bilmeyenlerden daha stn hissederler. Zaten
bu bilgi krntlarnn tek ilevi tahakkm daha saygn klmaktr,
asla onu anla. labilir klmak deil. Bu bi lgi ler insanlara birinci
snf seyirci ayrcal salar: Bu insan lar kend ilerinden gizlenen
eyi kullanarak deil, ifa edilene inanarak bir eyleri anlayabile
ceklerine i nanacak kadar budaladrlar!

Tahakkm, zgr ve engelsiz ynetiminin ok yakn bir gelecekte

hem ekolojik (rnein kimyasal) hem de iktisadi (rnein ban
kac lk) alanda bir dizi vahim felakete yol aacann en azndan
farkndadr. B ir sreden beri bu istisnai talihsizlikleri alla
gelmi lml dezenformasyonun dndaki aralarla ele almaya
almaktadr.

22
Son yirmi ylda saylar giderek artan ve tamam fai l i mehu l
kalan -her ne kadar birka nemsiz isim kurban edildiyse d e hi
bir zaman as l fail lere ulalmas szkon usu o lmamtr- suikast-
1 64
!ere gelince, bunlarn seri rclim zellikleri ortak bir markaya ia
ret etmekledir: Resmi aklamalarn aleni ve srekli deien ya
lanlar; Kennedy, A ldo Moro, Olaf Palme, baz bakan ve ban
kaclar, bir iki papa ya da bunlardan ok daha deerli o lan
dierleri. Son zamanlarda ortaya kan bir loplumsal hastal a ait
bu sendrom ok abuk bir ekilde neredeyse her yere yaylmtr;
adeta incelenen ilk vakalardan itibaren devletin zirvesinden (bu
ras bu tr suikastlerin geleneksel ortamdr) aaya do,ru ini
yormu ve ayn zamanda bu tr savan profesyonel ler arasnda
her zaman srp gittii alt kesimlerden , yan i dier geleneksel ya
sad kaaklk ve kayrma alanlarndan yukarya do,ru
kyornw gibidir. Bu faaliyetler, sanki devlet bu ie karmaya te
nezzl etmiyormu ve Mafya da bu alanda sivrilmeyi baarm
gibi her trl toplumsal olayn ortasnda kar lama ei liminde
dirler; bylece bu aamada bir tr birleme balar.

Bu yeni tarz gizemleri tesadfi diye aklamak olduka sk ba

vuru lan bir ei l i m d ir : polisin yetersizlii, sorgu yarglar n n ap
tall, basnn zamansz aklamalar, gizli serv islerdeki byme
bunalm, tanklarn kt niyeti, ihbarc larn aniden iten vaz
gemeleri. Edgar Poe, Morgue Soka, C inayeti nde yer alan me
'

hur bir aklyrme ile geree giden kesin yolu zaten bulmutu :

Bana yle ge l iy o r ki hu g izem, kolay l k l a z lebi lecek bir durum

olarak grlme s i n e yol aacak nedenden tr zmsz bir ey ola
rak dnlmektedir -bu g izemin acay i p ze l l i i n i kastediyorum . .. u
sralar megul o lduumuz trdeki sor u tu rma l a rda, "ne oldu" d i y e
sormaktan ok "daha nce asla olmam n.e oldu" d i y e sorulmaldr.

23
Ocak 1 988'de, Kolombiya uyuturucu m afyas szde varl ko
nusunda kamuoyunda var olan grleri dzeltmek amacyla bir
bildiri yaynlad. Bir mafyann oluabildii her yerdeki en byk
arzusu tabii ki v ar olmadn ya da fazl a bilimsel o lmayan if
tiralarn kurban olduunu kantlamaktr; bu da onun kapital izmle
ilk ortak noktasdr. Ama sz konusu d urumda, d ikkatleri tek ba-

1 65
na zerine e kme k t e n rahatsz olan mafya, kendisini haksz yere
g n ah ke i s i olarak kullanarak gizlenmeye ala d i e r top
luluk lar hakk nd a ay r n t l b i l gi verecek kadar ileri gitmiti. u
a k l a m ay yapmt:

B izler n e brokratlarn ve politikaclarn ne bankac larn v e mali uz

manlarn ne mi lyonerlerin mafy asna ne de byk aptaki h ileli sz
lemelerin, tekel ya da petrol m a fyasna ne de medya mafyasna da
h i liz.

Bu a kl a m ay kaleme a l an lar n , t m d i e r l er i gibi, kendi fa

a l i y e t l e r i n i s u l ar y l a m e vc u t topl u m u n ta m a m n s u l ay an bu lank
byk bir nehre, bir su ve daha b ay a yas ad l k l ar nehrine bo
a l t m akla k ar l a r olduu ko l a y l k l a tahmin ed i l e b i lir; am a mes
lekleri icab ne den bahscll i kl er i n i b i r ok insandan daha i y i b i len
i n san l ar l a kar kary< o lduumuzu kabul e t m e k de do ru o l u r .
M afy a , en iyi e k il de modern toplum toprak l ar n da yeerir. Mafya,
en az btnlemi g s t e r i t o p l u m u n u n d nyasn e k i ll e n d i re n
d i e r emek rnleri kad a r h zl b i r b y m e g ste ri r . Mafya, bil
g i say a r ve e n d st r i y e l g d a a l a n nd a , e h irkr i n ve gecekondu larn
t am anlamyla yeniden y ap l a n m a s nd a , zel hizmetler ve okuma
yazma b i l meme oran nda g r le n ar i lerleme ile b i r l i kte b y r.

24
Mafya y zy l n b a n da S i c i l y a l gmen iilerin gelmesiyle bir
likte A m eri k a B i rl e i k Devletlcri ' nde grlmeye b a lad nda ,
kklerinden k op a r l p getirilmi b ir arkaizmden baka bir ey de
ildi; tpk ayn dnemde Amerika' nn B at kysndaki gizli inli
t opl u l u k l ar arasnda ortaya kan ete savalar g i b i . Cehalete ve
yoksul lua dayanan mafya o dnemde Kuzey talya'da bile kk
salmay baaramamt. Modern devlet karsnda her yerde si
linmeye mahkum gibi grnyordu. B u , rasyonel bir polis de
netim inin ve burjuvazinin yasalarnn u laamad ehir dnda
yaayan, geri kalm aznlklarn "korunmas" zerine kurulabilen
bir rgtl su biimiydi. Mafyann savunmaya ynelik taktii,
p o l i si ve adaleti etkisiz h ale getirmek ve faaliyet alan dahi li nde

1 66
kendisine gereken gizlilii salayabilmek amacyla, tanklarn or
tadan kaldrlmasn dan baka bir ey asla olamazd. Bunun ar
dndan , nce yaygn gsteri toplumunun sonra btnlemi gsteri
toplumunun yaratt ye11i cehalet ortamnda kendine yeni bir alan
bu lmutu : Gizliliin tam zaferi, yurttalarn y urttalktan toplu is
tifas, mantn tamamen yitirilmesi, rvetin ve evrensel kor
kakln ilerlemesiyle birlikte mafyann modern ve saldrgan bir
g olabilmesi iin btn uygun koullar bir araya gelmiti .

Amerika'daki iki yasa -bu yzyl devletlerinin her ey zerinde

otoriter bir denetim uygu lama iddialarn ve bunun sonularn
gsteren en iyi rnek- alkol ticaretini on yldan fazla bir sre iin
rgtl sua teslim etm iti. Bu olayla birlikte zenginleen ve tec
rbe kazanan mafya, seim politikasna, tic,arete, profesyonel katil
pazarn n gelimesine ve baz uluslararas politika meselelerine
dahil olmutur. kinci Dnya Sava srasnda S icilya'nn istilasna
yardm etmesi iin Washington hkneti tarafndan desteklen
m itir. Alkol yasal hale gelince, u anda yasad tketimin gzde
mal olan uyuturucu alkoln yerini alm tr. Bunun ardndan
mafya, gayrimenkul ilerinde, bankaclkta, st dzey politikada ve
nem li devlet ilerinde ve nihayet gsteri endstrisinde telev iz
yon, sinema ve yaynclkta c iddi bir nem kazanmtr. B u durum,
en azndan Amerika B irleik Devletleri'nde mzik endstrisi iin
de geerl idir; tpk hir rnn reklam nn yeterince kalabal k sa
y da insana dayand her alanda olduu gibi. Mafya yeterince
sermayeye ya da dokunulmayan ve cezalandrlamayan mehul
kiralk adamlara sahip olduundan, rekla m alanndaki bu i nsanlar
satn alarak ya da gzlerini korkutarak onlar zerinde bask uy
gulamak olduka kolaydr. Disjokeyleri satn alarak birbirinden
rezil rnler arasnda hangisinin baarl o lacana karar verilir.

Mafya, Amcrika'da edindii tecrbelerin ve baarlarn ardndan

hi phesiz ki en fazla talya'da g kazanmtr: Dnemin h
kmetiyle yapt tarihsel uzlamad an itibaren sorgu yarglarn
ya da polis eflerin i ldrmeye balad: B u da onun siyasi "te
rrizm" sahnesine girmesini salayan bir tecrbe olmutur. G-

1 67
rece fark.l koullarda Japon mafyasnn benzer geliimi an bir
liini ok iyi gsterir.

Mafya i le devleti kar karya getirerek bir eyler aklanmak is

tendiinde her zaman yanlgya dlr: On lar asla birbirlerinin
rakibi deillerdir. Teori , pratik hayattaki btn sylentilerin ko
laylkla gsterdii eyi rahatlkla dorular. Mafya bu dnyann ya
bancs deildir: O tamam iyle kendi evindedir. B tnlemi gs
teri dneminde, aslnda her trl gelimi ticari irkete 6rnek
olacak ekilde varln srdrr.

25
Gsterinin demir yunr, altnda ezi lmi topluma u anda hk
meden yeni kou llarla birlikte, rnein bir politik cinayetin bir
baka aklamayla sunulaca , yani bir nevi elekten geiri lecei
bilinmektedir. Her yerde eskisinden daha fazla deli var ama son
derece ho olan ey artk onlardan da delice bahsedilebilmesidir.
Ve bu tr medyatik aklamalar dayatan ey, herhangi bir terr
egemenlii deildir. Tam tersine, bu tr aklamalarn sessiz se
dasz varldr terre yol aan.

Ufukta savan grld 1 9 1 4 ylnda, ar yurtsever san g

znde J aurcs lkenin savunmasna gerekten zarar verecek bir kii
olarak gr ld iin Jaures ' i ldren V il lain bu akmdan de
rinden etkilenmiti ve phesiz ki biraz dengesiz bir kiilii olan
V i llain'in Jaures' in ldrlmes i gerektiine inanm olduundan
kimse kuku duymamt. Ama bu arlk yanllar Sosyalist Parti
iinde partiyi derhal "kutsal ittifak"a itecek olan vatansever mu
vafakatin byk gcnn farknda deillerdi ; Jaures'in ldrl
mesi ya da sava reddeden enternasyonalist konumuna s k skya
balanmasna izin verilmesi fark etmiyordu. Ayn olay bugn ol
sayd gazeteci-polisler ve " toplumsal meseleler" ve "terrizm"
konularnda tannm uzmanlar, Villain'in farkl siyasi grlere
sahip olmakla birlikte tesadfen hepsi fiziksel olarak ya da d g
rn asndan Jaures'e benzeyen adamlarn kurban olarak se
ildii ok sayda c inayet giriimini her zaman planlam ol-
1 68
duunun iyi bil indiini derhal sylerlerdi. Baz psikiyatristler
bunu dorularlar ve medya da ncelikle psikiyatristlerin sy
lediklerini dorulayarak otoritesi tartlmaz uzman olarak bizzat
kendi yetki ve tarafszln dorulam olurd u . Ertesi gnden tezi
yok, resmi polis soruturmas da Villain denen bu adamn Chope
du Croissant'da kendisine kt hizmet edi ldiini ileri srerek pas
tanenin ortasnda herkesin gz nnde pastane sahibini en iyi
mterilerden birini vurarak en ksa zamanda gelip intikam al
makla tehdit etmi olduuna dair tanklk etmeye hazr ok sayda
muteber kii bulunduunu ne srebilirdi.

Bu, gem ite hakikatin sk sk ve arabuk ortaya kt an

lamna gel memelidir; nk V i llain sonuta Fransz mahkemeleri
tarafndan aklanmt. Ancak 1 936 y lnda, spanyol devrimi ba
lad srada kuruna dizildi, nk Balcar Adalar'na yerleme ih
tiyatszl n gstermiti .

26
Devletin retimin ynlcndirilncsindc h cgcmonik bir rol st
lendii ve btn metalarla ilgili talebin dorudan doruya gs
teriye dair bilgilendirme ve promosyonla salanan merkezile
meye -ki datm biim leri de buna uyarlanmak zon,dadr- a
yand bir dnemde iktisat alanndaki ilerin karl bir ekilde y
rtlmesini yeni koul lar bunu gerektirdiinden, gizli ku
rumlarn ve etki alarnn her yerde gelitiine tank oluruz. B u
durumda b u , sermaye birikimi, retim v e datm hareketinin
doal sonucundan baka bir ey deildir. Bu alanda bymeyen
yok olmak zorundadr; ve hibir irket bugnn endstri, gsteri
ve dev letinin deerlerini, tekni klerini ve yntemlerin i benimse
meden byyemez. Son tahlilde yeni bireysel bamllk ve ko
ruma ilikilerinin oluumunu dayatan ey amz ekonomisinin
seimi olan zel byme biimidir.

S icilya mafyasnn kulland ve tm talya'cla kabul gren bu for

mln derin hakikati u noktada yatar: " Eer paran ve dostl arn
Jaures'in ldrld kahvehane. (.n . )

1 69
varsa hukukla dalga geersin." B tnlemi gsteride yasalar
uyku halindedir; nk yeni retim teknikleri iin hazrlanma
mlardr ve ayrca mallarn datm srasnda yeni tr anlamalar
sayesinde bu yasalardan uzak durul mutur. Kamuoyunun ne d
ndnn ya da neyi terci h ettiinin art k hibir nemi kal
mamtr. Gsterinin kamuoyu aratrmalar, seimler ve mo
dernlemeye ynelik yeniden yaplanmalarla g izledii ey budur.
Kazananlar kim olursa olsun kibar mteriler en kt mal edi
neceklerdir: nk bu tamamen onlar iin retilmi olandr.

"Hukuk dev leti" kavram , modern ve szde demokratik devletin

genelde bu zelliklerinden vazgemesiyle birl ikte yayg bir e
kilde kullanlm aya balanmtr. Bu ifadenin 1 970 ylndan k sa
bir sre sonra x_e tam anlam y l a ncelikle talya'da poplerlik ka
zanmas kesinlikle tesadfi deildir. Birok alanda, yasalar adeta
eitli bolklar kalacak ekilde zenle hazrlanm lardr; tabii ki
bu, bu boluklardan yararlanabi lecek olanlar iin geerlidir. B az
koullarda -rnein dnyadaki her trl s ilah ticareti, zell ikle de
daha yksek teknoloji rnleri evresinde- yasadlk, kendisi sa
yesinde daha da karl hale gelen iktisadi ilem lere destek salayan
bir gten baka bir ey deildir. Gnmzde birok i i likisi ka
nlmaz olarak en azndan hu yzyl kadar namussuzdur; bu
durum eskiden, sadece namussuzluk yolunu semi snrl sa
ydaki insan arasnda szkonusuydu.

Pazarn smrlebilecek sektrkrini belirlemeye ve elde tutmaya

ynelik promosyon/denetim ebekelerinin bymesiyle birlikte
olupbitenden haberi o l anlardan ve onlarn yardmn ok fazla
reddetmemi olanlardan esirgcnemeyecek kiisel hizmetlerin sa
ys da artmtr; ve bunlar her zaman devlet karlar ya da g
venliinin polisleri ya da bekileri deildirler. levsel su or
taklklar uzun mesafeli ve uzun sreli i letiim kurarlar, nkii
onlarn ebekeleri, burjuva dneminin serbest etkinliinde ma
alesef her zaman az rastlanan bu minnettarlk ve sadakat duygula
rn dayatacak her trl araca sahiptir.

1 70
 nsan her zaman dmanndan bir eyler renir. Devlet ad an
lar nn da, y e ni bir olumsuzluk ku a n n gz ap kapayncaya
kadar geiiyle ura rlar ken -Homeros'un da syledii gibi, "bir
,

insan nesli bir a acn yapraklar gibi h zl a gelip geer"- gen

Lukacs'n y a sal l k ve yasadlk k av ramla r hakk ndaki sap
tamalarn okumaya itildiklerine inanmak gerekir. Bu dnemden
itibaren, devlet ad a m l ar da tpk bizler gibi bu sorunla ilgili her
hangi bir ideolojiyi kendilerine dert etmekten vazgee b i l m i
l erd i r; ve asl nda gsteri top l u m unu n uygulamalar artk bu tr
ideolojik yanlsamalar kesinlikle cesaretlendirmcmektedir. Ve ni
h ayet bizlerle ilgili olarak u sonuca varlab i lir: Kendim izi tek bir
illegal etkinl ie ad a m a m z e nge l l e y e n ey gere inden fazla il
legal etkinliimizin olmasdr.

27
Pelepones Sarn' n Vl ll. ci ldinin 66. b l m nde Thukydides,
iinde bulunduumuz durumla b ir ok benzerlikler tayan bir
baka oli ga r i k kompl o harekiit yla i lgili unlar yazmtr:

stel i k sz a lan l ar kornploculanl ve allklar n utuk l a r nce l ikle

dostlar s n yo rl ard . Komploc u la rn s a y s ka r s nd a korkuya ka p l a n
yu rtta l ar arasnda h ibir mula le l et ykselmiyord u . Her eye ramen
'

birisi o n l ara kar <,: kmaya kalk t nda onu ldiirneni uygun bir
yolu b u l u n u y ord u . Katiller ara t r lm yo rdu v e p h e l i k i i lerle i l g i l i
h ibir soru tu ma almyordu. Halk tepki gs t er m i yo rd u ve i nsanlar
o kadar korku i indey d i ler ki g klar n k arm ad klar halde id de t te n
kurtu l m u olduklar iin ke ndi le ri n i mutlu h i s sediyorlard. Komp
locul arn ge rekte olduundan o k daha ka la b a l k olduklarna ina
narak tam an l am y l a bir gszlk d u ygu s u n a kap l m lard. ehir
ok bykt ve aslnda ne olu p bit t ii n i a n l ay abile cek kadar bir
birlerini yeterince tanmyorlard. Bu ho nuts u zl u k ortamnda ika
yetler hi kimseye sylenemiyordu. Bu durumda, su l u lara kar d
zenlenen b i r e y le m e dah i l olmaktan k a n l m al y d nk bunun i i n
,

ya tanmadk birisiyle ya da tan d k a ma g ve n ilme ye n birisiyle ko

n u mak gerekecekt i . Dem o kra ti k Parti'de i nsanlar birbirine pheyle
yaklayor ve herkes kendisine karsndakinin komplocularn su or
ta olup o l madn soruyordu. A s l nd a bunlar arasnda asla o l i
g a ri y le ibirlii yapma ihtimali o l m ay an insan l ar vard .

171
Eer tarih halen savaan etkenlere ve dolaysyla da hi kimsenin
kendi n i tam olarak dlayamayaca bir sonuca dayanan b u ge
rilemenin ardndan bize geri dnmek zorundaysa, bir gn bu Yo
rumlar gsteri tarihinin yazlmasnda yararl olabilir; hi phesiz
ki gsteri bu yzy lda ortaya km en nem li ve en az ak
l anmaya allm olaydr. Koullar farkl olsayd kendimi bu ko
nuyla ilgili ilk al mamdan son derece tatmin olmu kabul ede
bilirdim ve sonraki gelimeleri dnmeyi bakalarna brakabi
l irdim. Ama, iinde bulunduumuz dnemde hi kimsenin bunu
yapmayacan dndm.

28
Promosyon-denetim'
ebekelerinden gzetim-dezenformasyon e-
bekelerine farkna v arlmadan geilir. Bir zamanlar sadece yer-
leik hir dzene kar komplo dzenlenirdi. B ugn, yerleik d
zenden yana komplo dzenlemek byk gelime gsteren yeni bir
meslektir. Gsterinin tahakkm koullarnda insanlar bu ta
hakkm srdrmek ve gsterinin tek bana baarl i lerleyii
olarak adlandrabilecei eyi sa:ama almak iin komplo d
zenlerler. Kom p lo dzenlemek, gsterinin ileyiinin bir par
asdr.

Bir tr tedbir niteliindeki i savan koul lar, eitli a lardan

hesaplanm gelecee ynelik tasarl ara uyarlanarak zaten olu
turulmaya balanmtr. B u n l ar, baz noktalarda btnlemi gs
terinin ihtiyalarna gre mdahalede bulunmakla ykml "zel
organizasyonlar"dr. Bylece, en kt senaryolar dnlerek,
1 968 yaznda Mexico City'deki bir meydann adna espril i bir
gnderme yapl arak " Kltr" adyl a bir taktik planlanmt;
ama bu kez hemen h arekete geildi ve zaten isyan balam adan
taktik uygulanmalyd . B y lesine ar rneklerin dnda, iyi bir
ynetim arac olmak iin fai l i mehul c inayetlerin ok sayda in
sana dokunmas ya da sk sk grlmesi art deildir: S adece
1 968 Ekim aynda, polis Mexico City'deki Plaza de las Tres Culturas'da top
lanan gsterici rencilere ate am ve birounu ldrmtr; takip eden
olaylarda da en az elli renci polis taraf ndan ldrlmtr. (.n.)

172
mmkn olduklarn bilmek bile eitli alanlar zerine yaplan he
saplar derhal kark hale getirir. Fail i mehul cinayetin zekice
seilmi ve ad loninem olmasna da hi gerek yoktur. Yntemin
tamamen rastgele uygulanmas belki de daha verim l i olmaktadr.

Yetitirme konusundaki toplumsal eletirinin baz blmleri de bir

araya getirilm itir; bu konu bu tartmadaki fazlasyla geleneksel
yalanlardan uzak tutulmalar daha uygun olan akademisyenlere ve
medya profesyonel lerine artk emanet edilmemektedir; yeni bir
tarzda ileri srlen ve kullanlan, daha iyi yeti tiri lmi bir baka
profesyonel trnn denetl edii yeni bir eletiri gerekmektedir.
Greli olarak gveni l ir bir tarzda yazlm -herkesin dikkatinin
gsteri soytarlarna younlam olmasn kullanan bir taktik ola
rak; neticede bil inmeyen kii lere hayranlk uyandran bir taktik
olarak- imzasz ya da pilinmeyen kiilerin imzasn tayan akl
banda metinler ortaya kmaya balam tr ve bu metinler sa
dece gsteride hi ele alnmam konular hakknda olmayp ayn
zamanda, doruluu ne kadar bariz olursa olsun asla kul/anl
mam olmalarndan kaynaklanan salam bir zgnlk sayesinde
daha da arpc hale gelen argmanlar da ierirler. Bu uygulama,
en azndan, uygun grldkleri takdirde daha sonra kendilerine
olaylarn olas sonularyla ilgili daha fazla eyin sylenecei
daha uyank kiileri toplamak iin ilk adm ilevini grebilir. Ba
zlar iin bir kariyerin ilk adm olan ey -daha dk derecede
olan- bakalar iin ise kendilerine hazrlanm bir tuzaa atlan
ilk adm cacaktr.

B az durum larda, tehlikeli hale gelme riski tayan baz sorunlar

hakknda bir baka sahte eletiri yarat l mas szkonusudur; her
ikisi de zav al l gsteri anlamalarna yabanc olarak ortaya kan
iki gr arasnda masum yarg sonsuza dek salnab ilecektir ve bu
grler etrafnda dnen tartma gereken her durumda yeniden
i leri srlebilecektir. Daha sk olarak da medyann gizledi i ey
ler hakknda genel bir tartma szkonusudur ve bu tartma bir
hay l i eletirel olup baz noktalarda da bir hayli zekice srdrlr,

(Lat.) insana kar . (.n.)

1 73
ancak nedensiz bir e ki l d e dank kalr. Konular ve k e l i m e ler ,
e l e tire l dnceye gre programlanm bilgisayarlarn yardmy
la yapay olarak se i l i r B u metinlerde zor fark edilen ancak nem
.

l i baz b ol ukl ar vardr: B un l arda perspektifin ka noktas her

zaman tuhaf bir eki l de eksiktir. Bu metinler, sadece horozu eksik
olan mehur silahlarn tpkbasunfar'na be n zer le r B u , ka n l maz
.

olarak, birok eyi neml i hi r s a m i miye t l e ve dorulukla gren

ama ayn za m a n da taraf t ut an yanl bir eletiri d ir Bu eletirinin
' .

yanl olmasn n n ede n i her ha ng i bir t ara fs z l etk il ey ecek ol

,

mas deil nk tam tersine ok sulayc g r n m e k zorundadr

-

bunu y a p a r ke n asla gerekesi' n in ne o lduunu ortaya k o ym a ; by

lelikle st kapal bir ek i lde de olsa nereden geldiini ve nereye
gitmek istediini yleme ihtiy ac n duymuyor gibi grnmesidir.

Gazetecilik k a rl olan bu y a n l eletiri trne, b a la ng l a gs

Lcri bilgisinin bir tr s a l d r g a n yan rn okluu bi l i n e n d ze n l i
sylemi uy g u l a m a s da eklenebilir, nk btn i n s a nl a r , bu sy
lentide yan lllc bir zellik olduunu ve sy lentinin ok az gven
v erd i in i en azndan belli bel irsiz bir ekilde hissederler. Sylenti
b a l an g t a bo i na n l a ra d ay al nahif ve kendi kendini kan
,

drmaya y n e l i k t i Ama son z a m a n l arda g ze t im kendisine uy

. , ,

gun gelebil e ce k s y l en t i l eri i l k i aret l e y ay ab il ecek insanlar top

lum iine y e rle tirme ye ba l ad Bu noktada, otuz yl nce for
.

mle ed i l mi ve kkeni Am e r i kan re k l am sos y o l oj i sin e d ay a n a n

bir teorinin yapt gzle m ler in p ra t i e ge irilmesine karar ve
ril m i ti r : "Lokomotifler" olarak bi linen bi rey l er teorisi, y an i kendi
ortaml arndaki dier k i i l er i pe lerin de n srkleyen ve onlar ta
rafndan taklit edilen nc insan lar teorisi; ama bu kez kendiliin
denlikten kontroll o l an a bir gei szkonusudur. Ayn zamanda
bte ya da b te d olanaklar y akn gemiin eski uzman la
rnn, akademisyenlerin ve m edya uzmanlarnn, sosyologlarn ya
da pol isin yan sra ok say daki yedei finanse etmek zere se
ferber edilmitir. Eskiden bilinen baz mode l lerin hala mekanik
olarak u yg u l and na inanmak, en az gemiin genelde yok sa
ylmas kadar yanltcdr. " Roma artk Roma'da d e i ld i r ve "

Mafya da artk hrsz deildir. Gnmzde btn lkelerde ve

r i l e n zel h izmet l e r l 9 1 4'te Genelkurmay kinci ube su-
,

1 74
baylarnn faaliyetlerine pek be nze m edi i gibi, g z eti m ve de
ze n fo rma s y on hizmetleri de bir zamanlarn -rnein kinci m
paratorluk dneminin poiis ve j u rna l c ileri g ibi- polis ve m u hb i r
a l m a s n a b e n ze m emektedi r.

S anatn lmnden i tibaren , pol isleri sanat kl nda gizlemenin

son dere ce kolay hale g eld i i bilinir. Glenen bir ye n idad ac l n
son takl it l eri n e , medyada m uzaffer bir edayla ahkam kesme ve
d olay s y l a da deersiz kra l larn soytarlar gibi, resmi s ar ayl ar n
deko ru n u de it i r m e yetkisi v eri ldi i n d e , ay n ekilde devletin
etki alarn n btn vekil ya da yedekleri iin de kltrel hir r
t n n garanti ed i l d i i gr lr. i bo sahte-mzeler ya d a v a r o l
m ayan kiilerin t m eserleri i l e ilgilenen sahte-aratrma mer
kezleri en az gazetec i-polislerin, tari h i-polislerin ya da romanc
polislerin mehur edilmesi kadar hzl b i r ekilde yaygnlaabilir.
Arth ur Cravan, Mainteanr'da (imdi) unlar y azd n d a ku
kusuz bu dnyann gidiatn nceden tahmin etmit i : " o k ya
knda sokaklarda sadece sanat l ar greceiz ve artk s rad a n
i n san bul makta glk ekeceiz." Aslnda bu Paris s e rse ril er in in
yapt eski bir akann yenilenmi biimidir: " Se l a m sanat lar !
Eer yaldysak affola."

Meseleler yle bir hale gelmitir ki, artk en modern , yani piyasa
da en iyi d a t m yapan yaynevinin kolektif yazarlk u y gu l ad
m bile grebiliriz. Takma adlarnn zgnln sadece g aze te
ler gvence allna alaca iin bu isimler deitirilebi lir. ibirlii
y ap abi l ir, birbirinin yer i ne geebilir ve yeni yapay be yi n l e r i st
lenebilirler. Bu isimler an yaam ve dnce biimini dile ge
t irmekle ykmldrler ve byle yapmalar kiiliklerinden deil
byle emir a lmalarndan kaynaklanr. Bunlarn hakikaten bam
sz bireysel edebiyat giriimcileri olduklarna inananlar Ducasse'n
Comte de Lautremont'la arasnn ak olduunu; Dumas'nn Mac
quet olmadn ve zell ikle de Erckmann' Chatrian'la kartr
mamak gerektiini; Censicr ve Daubenton'n birbirleriyle ko
n umadklarn bilgie iddia etmeye kadar varabilirler: Bu tarz

lsidor Ducasse, Comte de Lau treamont idi ; tarihi Macquet, Dumas'n n mes-
.
1 75
modern yazarlarn, en azndan "Ben , bir bakasdr" konusunda
R imbaud 'nun ardndan g itmek istediklerini sylemek daha ye
rinde olur.

Gsteri toplumunun tm tarihi, gizli servisleri temel b u l uma nok

tas roln oynamaya armt; nk byle bir toplumun zel
likleri ve icraat yntemleri en i leri derecede bu serv islerde yo
unlamtr. stelik onlar, tadklar mtevaz "servis" ismine
ramen, her zaman bu toplumun genel karlar nn hakemliini
yaparlar. Burada kt ye kullanmak szkonusu deildir, nk
hunlar gsteri yzylnn sradan ahlakn sadakatle dile getirirler.
Ve bylece gzetleyen ve gzetlenenler usuz bucaksz bir ok
yanusta i lerlerler. Gsteri , gizlilii zafere u latrm tr ve giderek
artan bir oranda'gizlilik uzmanla r n n denetiminde olmak zo
'

rundadr ve kukusuz bu uzmanlar sadece kendi lerin i farkl de

recelerde devlet kontrolnden kurtarmay baarm memurlar de
ildirler; bunlar sadece memur deildir.

29
B t nlemi gsterinin -en azndan onu ynetenler iin- genel i
l eyi yasas, bu ereve iinde yaplabilecek her eyin yaplmak
zorunda olmasdr. Bunun anlam neye mal olursa olsun her trl

yeni arac kullanmak gerektiidir. Yeni aletler, her yerde sistemi n

amac v e itici gc haline gel irler; v e kullanmlar baka d
nceye yer vermeksizin kendisini her dayattnda, sistemi n i ler
leyiini belirgin bir ekilde deitirebilecek tek ey bunlardr. As
lnda, toplumun sahipleri, her eyden nce " insanlar arasnda
belirli bir toplumsal i likiyi" korumak isterler ama srekli devam
eden teknoloj i k yenilikleri de izlemeleri gerekir; nk ken
dilerine kalan m irasla birlikte kabu l ettikleri ykmllklerden
b iri de budur. Bu yasa, tahakkm koruyan hizmetlere de ayn e
kilde uygulanmaldr. Mkemmel hale getirilen ara, kul lan lmak
zorundadr ve bu aracn kullanm , bu kullanm kolaylatran ko-

lekta yd ; Erckmann ve Chatrian birlikte eserler yazm lard ; Censier- Dauben

ton Paris'in bir metro istasyonudur. (.n.)

176
ullar da bizzat glendirecektir. B u ekilde, aciliyet yntemleri
standart yntem ler haline gelir.

Gsteri toplumunun btnl, bel l i bir adan devrimcileri hakl

karmtr, nk en ufak ayrntnn bile btnden ayrlmadan
iyiletirilemeyecei aklk kazanmtr. Ama bu btnlk, ayn
zamanda devrimci eilimin az ya da ok kendini i fade edebildii,
sendikaclktan gazetelere, ehirlerden kitaplara uzanan toplumsal
alanlar ortadan kaldrarak her trl rgtl devrimci eilimi de
yok etmitir. B u eilimin doal olarak tad yetersizlik ve d
ncesizlii ayn hareketle aydnlatmak da mmkn olmutu. Ve
bireysel adan, h km sren btnlk baz olas istisnalar or
tadan kaldrmaya ya da satn almaya epeyce muktedirdir.

30
Gzetim, eer her eyin mutlak denetimi s rasnda kendi gelime
si nden kaynaklanan zorluklarla karlama aamas na gelmemi
olsayd , ok daha tehlikeli olabil irdi. Say lar giderek artan bi
reyler hakknda toplanan bilgi yn i le bu y nn tahlil ed ilmesi
iin gereken zaman ve zeka arasnda ya da daha basit olarak sy
lemek gerekirse o las karlar arasnda b ir eliki vardr. Mal
zemeni n bolluu her aamada ksaltma yaplmasn zorunlu klar:
Bu srada birok bilgi kaybolur ve geriye kalanlar ise okunama
yacak kadar fazladr. Gzetim ve maniplasyonun ynetim i bir
lememitir. Aslnda her yerde karlarn bltrlmesi zerine bir
kar atmas vardr; ve dolaysyla da mevcut toplum iindeki
u ya da bu potansiyelin -ayn hamurdan gelmeleri nedeniyle hepsi
ayn derecede saygn kabul edilen- dier potansiyellerin aleyhine
ncelikli olarak gelimesi iin bir mcadele vardr.

Bu mcadele ayn zamanda bir oyundur. Her istihbarat amiri kendi

ajanlarn ve i lg i alanndaki hasmlarn gznde bytr. ok sa
y da uluslarst ittifakn yan sra gnm zde, her lkenin hem
devlet nezdinde hem de devlet tesi nde snrsz sayda polisi ya da
kar-casusluk servisi ve gizli servisi vardr. Bunun yan sra, g
zetim, koruma ve istihbarat ileriyle ilgilenen ok sayda zel ir-

f l 20N/Gicri Toplumu 1 77
ket vardr. okuluslu byk irketlerin de doal olarak kendi zel
servisleri vardr; ayn ekilde orta byklkle de olsalar, u lusal ve
bazen de uluslararas dzeyde bamsz politikalar izlemeyi sr
dren kamulatrlm irketlerin de zel serv isleri vardr. Her
ikisi de aym devlete ait o l an v e stelik dnya pazarnda petrol fi
yatlarn yksek tutma konusundaki ortak karlar asndan di
yalektik birlik iinde olan bir nkleer endstri grubu ile bir petrol
grubunun att grlebilir. zel bir sanayi dalndaki her g
venlik servisi, kendi b nyesine ynelik sabotajlarla mcadele eder
ve gerektiinde rakiplerine sabotaj dzenler: Denizalt tnellerine
nemli y atrmlar yapan bir irket, feribotlarn gvensizliinden
yana olur ve mali gl kler iindeki gazeteleri , feribot larn g
vensizlii i le ilgili haberleri ilk frsatta ve zerinde ok fazla d
nmeden mant yapmalar iin maaa balar; Sandoz'la rekabet
eden bir irket Ren vadisindeki yeralt sularna kar kay tsz kalr.
Gizli olan gizl ice gzet lenir. yle ki hikmeti Jkmetin ynetimi
etrafnda kurnazca toplanm bu organizmalarn her biri, kendi
zel anlam hegemonyasnn peinded ir. Zira anlam, anlalabilir
bir merkezle birlikte kaybolmutur.

1 968'e kadar baardan baarya koan ve sevildiine inandrlm

olan modern to plum , bu tarihten itibaren bu sevdadan vazgemek
zorunda kalmt; arlk kendisinden korku lmasn tercih et
mektedir. "O masum halinin art k geri gelmeyeceini" gayet iyi
bilir.

B ylece kurulu dzenden yana binlerce komplo, ebekelerin ve

meselelerin ya da gizli faaliyetlerin giderek st ste gelmesi ve
bunlarn her trl ekonomi, politika v e k ltr dalna hzla en
tegrasyon sreciyle b irlikte, birbirine karr ve hemen hemen her
yerde birbiriyle arpr. Toplumsal yaamn her alannda, g
zetim, dezenformasyon v e gvenlik faaliyetlerinin i ie girme
oran s rekli bir art gsterir. Komplo neredeyse alenen grle
cek kadar youn latnda, komplonun her bir blm dierini ra
hatsz etmeye ya da kayglandrmaya balar nk btn bu pro
fesyonel komplocular lam olarak nedenini bilmeksizin birbirlerini
gzetlemeye ya da birbirlerini kesin olarak tehis edemeden te-
1 78
sadfcn karlamaya balarlar. Kim kim i gzetlemek ister? Bu
grnte kimin yararnadr? Ya gerekte? H akiki etkiler gizi i
kalr ve nihai hedeflerden glkle phe duyulabilir ve bunlar
hemen hemen asla anlalmazlar. Bylece aldatlmad ya da ma
n iple edilmediinden kimse emin olamazken, maniple eden de
baarl olup olmadn nadiren bilir. Ve aslnda maniplasyonun
baarl tarafnda yer almak, doru stratej ik perspektifin seildii
anlam na gelmez. Taktik baarlar bylece byk gleri tehlikel i
yollara srkleyebilirler.

Grnte ayn hedefin peinde olan ayn ebekede, bu ebeken in

sadece bir parasn olu turanlar, d ier blm lerin ve her eyden
nemlisi ekirdek kadronun btn varsaym larn ve sonularn
kaale almamak zorundadrlar. ncelenen herhangi bir konu hak
kndaki tm bilgilerin pekala tamamen h ayali ya da ciddi bir e
kilde tahrif edilmi ya da olduka yanl bir ekilde yorumlanm
olab me ihtimali -ki bu gayet iyi bilinen bir olgudur- sorutur
may yrten lerin hesap larn nemli lde kartrr ve rtr;
nk birini mahkum etmek iin yeterli olan ey, onu tanmak ya
da kullanmak gerektiinde o kadar yeterli olmaz. B i lgi kaynaklar
rekabet iinde olduundan tahrifler de rekabet iindedir.

Ancak bu uygulama koul larndan yola karak, toplumsal alan111

tamamna yayld ve bunun sonucunda personel ve ara-gere
saysn artrd l de, denetimin verimliliinin azalmas ei
limi gstermesinden sz edilebilir. nk burada her ara bir
ama haline gelmenin peindedir ve bunun iin aba gsterir. G
zetim kendi kendini gzetler ve kendine kar komplo dzenler.

Sonu olarak, gzetimin bugnk temel elikisi, olmayan bir

varl yani, topl umsal dzeni bozmaya alt dnlen varl
gzetlemesi, iine s zmas ve etkilemesidir. Ama bu varln i
banda olduu nerede grlmtr? nk, koul lar asla bu
kadar devrimci o lmamtr ve durumu n bu kadar ciddi olduunu
dnen sadece hkmetlerdir. Yadsma, kendi dncesinden o
kadar baarl bir ekilde yoksun braklmtr ki uzun zamandan
beri dalm bir haldedir. Bu nedenle, sadece mulak ama haJa
1 79
yeterince rahatszlk veren bir tehdit olmay srdrmektedir v e ne
ticede gzetim en gzde etk i n lik alanndan mahrum braklmtr.
Bu gzetim ve mdahale gc tamamen mevcut gerekliliklerle
ynetilmektedir ki bu gerekl ilikler, bu tehditle peinen mcadele
etmek amacyla bizzat tehdidin alanna ynelen anlama ko
ullarn belirler. B u nedenle gzetimin, bu sefer terristleri dei l
teori leri etkilemek amacyla, gzden dm gsteri aralarnn
d nda bilgilendirecei yadsmann kutuplarn dzenlemede bir
kar olacaktr.

31

Tarihsel zaman konusunda byk otorite olan Baltasar G r ac ia n

L'homme de coa [ Saray Adam ] son derece isabetli hir ekilde
unlar syler:

ster ey lem ister sylem o l s u n her ey zaman l a llmelidir. B ir ey

,

yap labi lece i sra d a istenmel idir; z i ra ne mevsimler ne de zaman

k i m sey i bekler.

Ama mer Hayyam daha az iyimserdi:

A k seik v e meselsiz ko numak gerekirse B i z l e r Tanr ' n n e l i nde

-

birer oyu ncaz; - K u l l u k yarnd a bizimle dalga ge i l ir, - S onra da

teker eker h i l i k k u l u s u n a geri dneriz.

32
Fransz devrimi sava sanatna byk deiiklikler getirmitir.
Clausewitz ancak bu deneyimden sonra taktik ile strateji arasnda
u ayrm yapabilmiti: Taktik, sava srasnda zafere u l amak
amacyla glerin kullanlmas, strateji ise, savan hedeflerine
u l amak amacyla zaferlerin kullanlmasdr. Avrupa derhal ve
uzun bir dnem boyunca sonularn boyunduru:. altna sokul
mutu . Ama teori uzun bir sre sonra oluturu labilmi ve dengesiz
bir ekilde gelitirilmiti. ncelikle kavranmas gereken ey,
kkl bir toplumsal deiimin dorudan doruya yol at olum
lu zelliklerdi: Geimini topraktan salayan ve dkkanlardan ve
erzak trenlerinden greceli olarak bamsz yaayan byk apta
1 80
geniletilmi bir ordunun cokusu ve hareket kabiliyeti. B u pratik
u nsurlar, benzer unsurlarn dman Larafda da devreye g irmesiy
le bir gn dengelenir: Fransz ordular , spanya'da bir baka halk
cokusuyla; geni Rusya topraklarnda yaayamayacaklar bir l
keyle; Alman ayaklanmasnn ardndan saysal stnl olan
g l er l e karlarlar. Bununla b i rl i k t e yeni Fra n s z takt i i nde g
rlen ve B onapart' n stratejisini dayandrd basit temel olan
toplu geri ek i l me u ygu lamas yanl dncelerin zoraki bir e
kilde terk edilmesinden de kaynaklanmaktayd ki bu s t r a t eji za ,

fer l e r i sanki avans olarak kaza n m g i bi pein olarak k u l l anm:k

tan; halang ttan i L i hare m anevray ve onun de i i k e i t leri n i
hen z kazan lmam ama i l k iddet l i s a l d rda kes i n l i k l e ka
z a n lacak bir zaferin sonular o l arak an lamaktan ibaretti. Bu tak
tik, hu yanl d nce lerden derhal kurtu lmak zorunda kal m t t ve
ayn z a m a n da daha nce sz e d i l e n d ier ye n i l i kl e r i n czanan l t
oyunu sayesinde byle b i r kurtuluu b a a r m a ko u l l a r n b u l
m utu . S on ayaklanmaya katlan Fransz askerleri, d zen l i sa
v amaktan , yani bir hizada kal p verilen e m i r l e r doru ltusunda
ate e t me k te n acizd i ler. B u d u ru md a a l ma nizamn a s o k u l ac<.l k
lar ve d mana doru i lerlerken keyfi ate edeceklerd i . Ya da
keyfi ate , tek etkili are o larak, y a n i d ne m i n askeri a t n a
l ar n d a en bel irle y i c i etken olan t fein gerek t e n t a hrip e d i c i b i r
ekilde kullanlmas olarak grlm t . B y l e l i k l e askeri d
nce, sona e rm e k zere o l a n yzy lda byle bir sonucu evrensel
olarak reddetmekteycli ve as l nda kon u y l a i l g i l i tart m a , ara l ksz
sren atma rnekleri ve menzil ve ate etme hznda kay
dedilen srekli ilerlemelere ramen, yeni yzy l n b y k bir b
l m nde de devam edeb i l m iti.

Ayn ekilde, gsteri tahakkmnn kurulmas ylesine derin b i r

toplumsal de i im o l mutur ki ynetme sanatn da kkten de
itirmitir. Pratikte bu kadar ksa zamanda bylesine verimli so

n u l ar douran bu sadeletirme, teorik adan henz tam ol arak
anlalmamtr. Her yerde yalanlanm olan eski nyarg lar, art k
gereks i z hale gelen nlem ler ve h a tt a eski zamanlardan kalna
vesvese kalntlar, htn uygulamalarn her gn gsterdii ve:
onaylad bir eyi tanmalar n engelleyerek ok sayda y-
181
nelcnn dnce biimine hala ket vurmaktadr. Aslnda, yok
edilmi bir d nyada yaadklarna i nandrlanlar, sadece boyun
emi insanlar dei ld ir, yneticiler de zaman zaman haz a
lardan kendilerinin bu duruma maruz kalmalarnn sonularna
kat lanrlar. S anki geride bir gerekli k kalm ve bu gerekliin
hala onlarn hesaplarna katlmas gerekiyormu gibi kendilerini
ortadan kaldrdklar ey i n bir blm ne i n an r bulurlar. Bu ge
cikme ok uzun srmeyecektir. Bu kadar ok eyi bu kadar kolay
baarabilenler doal olarak daha ileri gideceklerdir. Oyunun yeni
kurallarndaki esneklii ve vahi grkemi benimsemekte ok
yava davranan larn, gerek iktidar evrelerinde arkaik bir ekilde
uzun sre ayakta kalabi leceklerine inan mamak gerekir. Gsterinin
kaderi kesinlikle aydnlanm despotizmle son bulmayacaktr.

Tahakk m ynetmek ve zell ikle de bu tahakkmn korunma

sn salamak iin seilmi tabakada bir nbet deiikliinin ok
yakn zamanda ve ka nlmaz olduunu belirtmek gerekir. Byle
bir konuda yaplacak yenilik tabii ki hibir zaman gsteri sah
nesinde sergilenmeyecektir. Bu yen i l i k sadece, ancak akt
zaman farkna vardmz imek gibi ortaya kacaktr. Gsteri
dneminin eserini n ihai sonucuna gtrecek olan bu nbet de
iiklii, iktidar evresinin ekirdeinde yer alan insanlar etkile
yecek olsa da gizlice planlanarak ve kibarca gerekletirilecektir.
Neyin stesinden geldiklerin i ve neye m uktedir olduklarn ak
bir ekilde grmek gibi temel bir zarureti paylaacak insanlar se
ilecektir.

33

Yine Sardou unlar da yazar:

Bo yere zneye baldr; bouna nesneye baldr; yararsz hi kim

senin iine yaramaz demektir. B aarsz olununca bo yere a
llmtr, yani zaman ve emek kaybedilmi tir: in kusuru ndeniyle
istenilen sonulara ulaamadan alldnda ise bouna al lmtr.
Ee r ben bir ii tamamlamay baaramazsam bo yere alyor; za
manm ve emeimi yararsz bir ekilde harcyor olurum. Eer yap-

1 82
tm i bek lediim sonuca ulamazsa, eer amacma u l aanadysam
houna alm, y an i yararsz bir i yapm ol urum . . .

Bi risi yapt i nedeniyle dllendiril mezse y a d a b u i kab u l edil

mezse onun ho yere alt da sylenir; nk bu durumda al an
as l nda ok gzel ol abilecek olan almasnn deerini hibir ekilde
kest i remeden zaman n ve emeini harcam demektir.

(Paris, ubat-Nisan 1 988)

1 83
GSTER TOPLUMU'NUN TALYANCA
4. BASKISINA N SZ / 1 979

1 967 ylnn sonuna doru Paris'te bas lm olan bu kitap imdiye

kadar on kadar dile evrildi; ve genellikle ounluu birbiriyle re
kabet iinde olan yaynevleri tarafndan ayn d ilde eitli ba s kl ar
yapld ve bunlarn neredeyse tamam ktyd. lk eviriler, Por
tekiz ve belki de Danimarka dnda, h er yerde metne sadk ka
lnmadan ve yanl yaplmt. Hollanda dilinde ve Almanca ya
ymlanan eviriler ancak ikinci g iriimlerden son ra gzel olmu
tu, fakat bu sefer de Alman editr eitli bask hatalarn d
zeltmeyi ihmal etmiti. ngilizce ve spanyolcada ise ne yaz
dm anlamak iin nc evirileri beklemek gerekm iti. Her
eye ramen, 1 968'den itibaren yaymlanan eviri ler arasnda, edi
tr De Donato'nun sunduu talyanca evi ri kadar kts g-

1 84
rlmemiti; bu ev i ri ancak ardndan yaymlanan rakip iki ev iri
taraf n dan ksmen iyiletirilmiti. te yan d a n bu l s z l n so
rumlularn bu lm a k zere yay n ev i n e gi den Paolo Salvadori, on
larn zerine yrm v e resmen yz l eri n e tkrmtr: B u , kt
evirmen lerle kar karya kalan iyi bir e v irm e n in doal tep
kisidir. S alvadori'nin yap t d rdnc t alyan c a ev i rin i n n ihayet
en mkemmel eviri olduunu s yl e m eye gerek kalmad n sa
n yorum.

Mkemmel d rt he istisna d nda, ben im o nay m almam olan

hu nca ev iri n i n hu den l i baarsz olmas, bu kitabn, ya z l n ol
may h ibir zaman gereklen hak e tm e m i h e r h a ng i bir baka ki
t aptan daha zor a n l a l r o ldu u anl a m n a gelmez. B u m uamele,
zellikle ykc eserlere y n e l i k hir m uamele de deildir, nk
byle bir duru mda sahekfirlar en azndan yazar tarafndan mah
kemeye veril mekten ekinmezler; dahas metne ek lenen s am a l k ,

burjuva veya brokrat ik ideologlarn y ap l a n r i.ilnelcrinde g

rlen kararszlklar bir hayl i dcsteklcyecekir. Hangi lkede ol ur

sa olsun, son y l l a rda yaymlanan ev irilerin byk o u n l u u n u n

ve hatta klasikleri n ev i r i s i nin bile ayn ek i ld e yap ld n gz
den karmak mmkn deildir. cretl i ente lektel emek, normal
olarak, g ir iim c i n i n karnn alma h zna ve ku l l a n l a n mal
zemenin k t l ne bal olan rme i i nd eki e nd s t r iye l re
tim y a s a l ar n izleme eilimindedir. Halkn ze v k i n i d zen lemeye
ait her trl grnten cesurca kurtulmu olan bu retim. mali
ad an younlaarak ve dolay syl a teknolojik adan her zaman
iin daha iyi imkanlara sahip olarak piyasan n h er yerinde ni
te li k s i z arz tekelinde tuttuu andan itibaren, g iderek artan bir
u tanmazl kla talebin zorunlu teslimiyeti ve mteri kitlesinde
bunun geici sonucu olarak grlen zevksizlik zerinde spe
k lasyon yapabilmiti. ster bir konut, ister s r eti, ya da bir e
v irmenin kara cahil aklnn bir rn szkonusu olsun her trl
durumda kendisini ege men bir ekilde dayatan gr, bir za
manlar uzun sre l i v e n itelikli bir alma g e rek t iren eyi artk as
gari m aliy et l e ok ksa zamanda elde e deb i l me k ti r Kald k i.

hemen h em e n btn gncel ya z arlar son derece ksa bir zaman

zarfnd a demode olacak kitaplar alelacele yazark en ortada e- ,

1 85
v i rmenlerin bir kitabn anlamyla ve zellikle de szkonusu dili
nceden renmekle ilgili sknt ekmelerin i gerektirecek ok az
neden olmas dorudur. Zaten bouna yaz lm ve okunmayacak
olan bir ey niin iyi evrilsin? Gsteri sistemini mkemmel klan
bu zel uyum yandr; yoksa sistem baka ynlerden kmektedir.

B ununla birlikte, yaynclarn ounluunda grlen bu yaygn

uygulama, farkl bir kullanm iin tamamen farkl bir kitleye h itap
eden Gsteri Toplumu rneine uygun dmez. Artk, eskisinden
ok daha belirgin bir ekilde, ok eitli kitap tr bulunmaktadr.
B irounun kapa bile almamtr ve ok az duvarlara ge
mitir. B unlar, poplerliklerin i ve iman glerini kesinlikle gs
teri nin aalk makamlarnn bu kon u da kon umamalar ya da
yeri geldiinde b)le bir deinmeleri olgusundan alrlar. Yaam
larn tarihsel glerin belli bir tanmna ve onlarn ku llan mlarna
gre srdrmek zorunda olan bireyler, belgeleri tabii ki tamamen
doru eviri lerinden bizzat incelemek isterler. phesiz kitabn
ok fazla ret ildii ve ar youn datld mevcut koullarda,
hemen hemen btn kitaplar baar ya da genellikle baarszl
klarm takip eden birka hafla iinde yaarlar. Gncel ya
yn c l n klstr takm, aslnda her durumda bir defaya mahsus
olarak konuu lacak kitaplara yeterince uygun den aceleye ge
tiri l m i keyfilik ve oldubitti politikalarn buna dayandrrlar. B u
ayrcalk b u kitap iin szkonusu deildir v e benim kitabm ale
lacele evirmek tamamen bo bir abadr, nk bu greve ye
niden balayacak birileri her zaman olacak ve kt evirilerin pa
pucu iyi eviriler tarafndan dama atlacaktr.

Yakn zamanda her trl dnsel tartmay yeniden canlandra

ca sylenen kaln bir c i lt kaleme alan bir Fransz gazeteci , bir
ka ay sonra, urad baarszl kitabn dnce asndan
eksi k olmasndan ziyade okur eksikliiyle aklamt. Okumayan
bir toplumda yaadmz ve eer Marx Kapital'i imdi yayn
lam olsayd bir akam edebiyatla ilgili bir televizyon prog
ramnda amalarn akladnda ertesi g n artk h i kimsenin bu
eserden bahsetmeyeceini sylemiti. Bu garip yanlg nereden
kaynaklandnn bilinc indedir. Gerekten de gnmzde birisi
1 86
hakiki bir toplumsal eletiri kitab yaymladnda televizyona ya
da benzeri baka tartma ortamlarna kmaktan uzak duracaktr
ve bylece on y a da yirmi yl sonra hala ondan bahsedilecektir.

Dorusunu sylemek gerekirse, dnyada, mevcut toplumsal d

zene dman olanlar ile fii len bu durumdan yola karak hareket
edenler dnda hi kimseni n benim kitabma ilgi duyacana
inanmyorum . Bu konuda tamamen teoriye dayanan kesin inan
cm, tek tk ve zayf eletirilerdeki ampirik gzlemler ya da top
l u mun suskun kalan ksm karsnda gsteride alenen konuma
yetkisini el inde t utanlar ya da henz b u yetkiyi edinmeye a
lanlar arasnda ortaya kan imalar tarafndan dorulanmtr.
Halen yan l bir ekilde kltrel ya da poli t ik diye adlandrlan
tartma grntlerin i n bu farkl uzmanlar kendi mantklarn ve
kltrlerin i mecburen onlar kullanabilecek olan sistem in mantk
ve kltrne gre ayarlarlar; bunun tek nedeni sistem tarafndan
seilmi olmalar deil zellikle hu sistem dnda baka bir ei
timlerinin olmamasdr. Bu kitabn nemi n i bel irtmek amacyla
ondan bahseden ler arasnda imdiye kadar ksaca da olsa neyin
sz konusu edildiini sy lemeyi gze alan bir tek kiiye rast
lamadm: Asl nda onlarn bu kitab es gemedikleri izlenimini
vermekten baka kayglar yoktur. Ayn zamanda, bu kitapta bir
kusur bulan larn tamam da, baka bir ey sylemediklerinden,
onda baka kusurlar bulamam gibi grnyorlar. Ama bul
duklar kusur her zaman iin, onu bulan kiiyi tatmin etmeye ye
tecek bir zellie sahipti. B iri bu kitab n devlet sorununu ele al
madn d n rken; dieri tarihin varln h ibir ekilde hesaba
katmadn dnm; bir bakas katksz y kma dzlm ak l
d v e anlatlamaz b i r vg olduu gerekesiyle bu kitab red
detmi; baka b iri ise bu k itab kt g nden itibaren kurulan
btn h kmetlerin gizli ynetim rehberi olmakla sulamt .
Ayn akl i uyuukluk iinde olan dier ell i tanesi d e bunlara ben
zeyen garip sonul ara varmt. Bu kiiler grlerini ister sreli
yaynlarda ister kitaplarda ister ad hoc derlenmi e letirilerde yaz
snlar bu grler ehvenier olduu iin hepsi n de var olan kaypak
gszlk herkes tarafndan kullanlmtr. Buna kar l k bildiim
kadaryla bu kitap imdil ik en iyi okurlarn talya'daki fabrika-

1 87
t arda bulmutur. e dev ams zl k l ar , verilen hibir zel dnn
bastramad i ddetl i grev leri , b i l i n l i o l ara k a l m a y reddet
meleri, yasay ve Lilm devleti partileri a a la ma l ar ile bugn
tm d n y a d a ki yol d a lar na rnek ol a r ak g st erile bi lec e k o l a n
t a l y a d ak i i i le r pratikten gelen d e ne y im l e ri ile -sadece vasat
' ,

evirileri okuduklar zaman bile- Gsteri Toplumu nda ileri s '

rlen tezlerden kendi lerine yarar sa l ay a b i lecek kadar konuya

vakftlar.

Y o rum cu l ar g e n e l l ik l e , h alen egemen o l an top l u m u n dikkate

almak isteyecei cntclckli.icl retim kategorileri nin h ibirine gi
remeyecek olan ve bu toplumun tevik ellii hibir u z m an mes
lein bak asna gre yaz l m a m olan bir kitabn h an g i amaca
hizmet cdebi lece&! n i anlamam gibi grndler. Bu durumda ya
zarn n iyet i karan lkta kalmtr. Y ine d e burada g ize m l i h ibir
ey y ok t u r Clauscwitz, 1 8 1 5 Fransa Seferi' nde u n lar y a zm t r :
.

B t n stratej i k c l e i ri lcrdc temel nokta meseleye tamamen fai l l e r i n

bak a s ndan yaklamaktr; bunun gene l l ik l e zor olduu doru d u r.
Eer yazarlar kendi lerini d nce y o l u y l a fai l lerin i i nde bu l u nduu
btn ko l l ara dahil etmek isteseler ya d a bunu yapab i l se lerd i , stra
tej i k eletiri lerin byk 0 u n l uu tamame n yok olurcl ya d a ok
kk a n l ay fark l l k l ar na i n d irge n i rd i .

1 967 y l n d a Sitasyonist Enternasyonal ' in [S .E.] bir te o r i kitab

olsun istemitim. O sralarda S . E., modern toplumda devrimci tar
t m ala ra yol amak iin elinden geleni yapm olan ar bir grup
t u ; ve teorik eletiri alanndaki zaferini zaten d ay at m olan ve bu
zaferi p ra ti k ajitasyon ala n nd a usta l kla srdrm olan bu gru
bun, tarihsel e y le m in in doruk n okt as na yaklntn grmek ko
lay d. Byle bir k itabn y ak nda patlak verecek olan ve hemen ar
dnd a n kanlmaz ekilde balayacak geni a pl y kc gelime
lere bu kitab aktaracak olan kar klk l arda hazr olmas nem l i ydi .

nsanlarn, eski devrimci teorilerin basitletirilmi paralarn yer

sizce ekrarlamaya ynelik gl bir eilimleri olduu bilinir ve
bu i nsa nl ar iinde bulunduklar ko u l l ar deitirmek iin gerekli
olan ba z fi ili mcadelelerde bunlar kullanmaya k alk ma snlar
1 88
d iye bu teorilerin eskimi olduu onlardan saklanr; bu yzden bu
teorilerin baka dnemlerde grlen elikilerde nasl farkl yaz
g larla devreye g irebildiklerin i pek iyi anlayamazlar. Buna ra
men , sorunu serinkanllkla inceleyen b iri iin, kuru lu bir dzen i
gerek anlamda sarsmak isteyenlerin bu toplumu kkl bir ekilde
aklayan ya da en azndan bu konuda tatminkar bir aklama ge
t iriyormu g ib i grnen bir teori gelitirmek zorunda olmalar
phe gt rmez. B u teori kamu dirliini bozan atmalar ii nde
olmak kouluyla ve tam olarak anla l m a noktasna varmadan
nce, ksmen ortaya kt andan itibaren, eylerin dzenini te
orik ol arak mahkum eden bir ey in varl n n belirsiz bilgisi kar
snda her yerde askya alnm olan honutsuzluk iddetlenecek
ve keskinleecektir. Ve bunun ardndan, h i ddet le kurtulu savan
srdrmeye bal ayan btn proleterler, stratej i uzmanlar haline
gelebi l i rler.

Kukusuz, bu amaca ynelik olarak hesaplanm genci bir teori,

ncelikle, alenen yanl bir teori olarak grnmekten kanmak
zorundadr; ve olaylarn seyrinin, sylediklerini yanl karma
riskin i gze almamas gerekir. Ama ayn zamanda, tamamen be
n imsenemeyecek bir teori de olmak zorundadr. Bu teoriyi iyi
bulan herkesin honutsuz aknlna ramen, dnyadaki doru
yapy kcfederek var olan dnyann merkezin i kt ilan ede
bilmelidir. Gsteri teorisi bu iki talebi de karlar.

Doru bir e letiri teorisinin i l k baars, btn dier teorileri der

hal gln gstermektir. Bylece , l 968'de, bu dnemi n tahakkm
biimleri n i n dejenere olmaya balad yadsma hareketi iinde
kendi geri kalmlklarn ve ksa sreli tutkularn savunan dier
rgtl akmlardan hibiri ne modern bir teori kitabna sahip ne
de devrilmesi szkonusu olan snf iktidarnda modern olan hibir
eyi tan m azken, S itasyonistler, korkutucu Mays devrim i ile i l
gili v a r olan t e k teoriyi i leri srebilmilerdi ; ve b u ayn zamanda,
hi kimsenin dile getirmedii arpc yeni y aknmalar da hesaba
katan tek teoriydi. Konsenss kimin umurundayd? Onu ldr
mtk. Cosa fatra capo ha.

1 89
On be y l nce, l 952'de nam pek iyi olmayan drt ya da be Pa
risli, sanat amann yollarn aratrmaya karar verir. B u yolda
yaplan gzpek bir yryn ardndan elde edilen mutlu bir
sonu sayesinde ortaya kt ki, toplumsal devrimin nceki sal
drlarn krm olan eski savunma hatlar a lm ve altst edil
miti. B u noktada bir baka savunma hattm ileri srme frsat ya
kalanr. Bu, sanat ama ii, bir yzyl akn sredir, z e ll ik le de
kendi kendini rten modern i irle birl ikte srekl i aranm olan
d o r u yaam c o rafy a s n n k u zey b at s n a gei" anlamna gel
" -

mektedir. Olduka ok sayda kaifin kendini kaybettii nceki

giriim ler, asla do ru d a n doruya b y le bir perspektirle so
nulanmamt . Bu belki de, eski sanat eyaletinde hala on lar iin
harap edi lecek bir eylerin kalnas ve zel l ikle de devrim bay
ra nn vaktiyle daha uzman baka el lerde o l m a s yz ndendi.
Ama bu dava asla kendimizi buraya y er lq ti rm ey e geldiimiz za
manki kadar kesi n bir bozguna ura m am ve mcadele a l an
bylesi ne bo brakmam t. B u k o u l l a r hatrlamann Gsteri
Top/um/ndaki d ncelere ve sluba getirilebilecek en iyi a k
lama olduuna i n a n y o r u m Bu konuya g e l inc e eer bu kitap
. ,

iyice okunmak istenirse devletin ykmn tasarlamaya hasrettiim

_on be yl boyunca bu dncelcre ilgisiz ka l m ad m ve de on
larla oynamadm grlecektir.

drt bask hatas dnda bu kitapta deitirilecek bir tek ke

lime olmadndan, Fransa'da yaplan bir dzine bask srasnda
hibir ey dzeltilmemitir. Yazdklar, olaylar tarafndan derhal
yalanlanmayan az saydaki ada rnekten biri olmakla gurur du
yuyoru m , bunu derken kastettiim ey, teki ler g ib i yzlerce ya
da binlerce defa yalanc kmak de i l bir kez olsun yalanlan
mam olmaktr. leri srdm tm tezlerin , yzyln sonuna
kadar ve hatta daha da sonralara dek doru kalacandan phem
yok. B unun nedeni gayet basittir: Gsteriyi oluturan faktrleri ,
"olayn ak iinde ve doal olarak da geici ynleriyle", yani bu
dzeni kurabilmi v e imdi de onu zmeye balam olan tarihsel
devinimin tamamyla y zlemek suretiyle anladm. Bu bakmdan
l 967'den bu yana geen ve elikileri daha yakndan tanma fr
satn bulabildiim on bir sene, yazlanlarn kamlmaz devam-
l 90
n n yaand bir dnemden baka bir ey deildi; her ne kadar bu
yllar bizzat gsterinin i'.inde her biri dierinden daha keskin all
ya da yedi dnr kuann ortaya kmas ve birbiri n in yerini
almas i le gemi olsa da byledir. B u zaman zarfnda gsteri ,
gsteri kavramna daha kesi n bir ekilde yaklamaktan baka bir
ey yapmam ve gsterinin yadsnmasna dair gerek hareket ise
yaygn ve youn bir ekilde yaylmt.

Aslnda, bu kitapla yer almasna gerek olmadn dndm

baz eyleri; daha ar ve daha inandrc kanl ve rnekleri bizzat
gsteri toplumu eklemitir. Tahrifin yaygnlat ve tpk her
trl gndelik varoluun zerine ken yap yap bir sis gibi en
kk eylerin retimine kadar u lat grlebild i . nsanlar ve
doal gler zerindeki teknik ve polisiye denetimin, yani yan
llarn tpk aralar gibi hzla oald bir denetim i n , "telcma
tik" lgnl a varacak denli mutlak bir ekilde arzu edildii g
rlebildi. Dev let kaynakl yalann, hakikatle ve geree ben
zerlikle olan el iki l i ilikisini pekiila unu tarak, kemJisini bile
unutabilmek ve kendi yerinin giderek doldurulabi lmesi iin ken
dinde ve kendi iin gelitii grlebi ldi. talya, Aldo Moro'nun
kar lmas ve ldr lmesi srasnda bu tekniin o zamana dek
u laabildii en i leri aamay yakn zamanda seyretme frsatn ya
kalamt; bununla birlikte bu teknik ksa zaman sonra burada ve
b aka yerlerde alacakt . talyan otoritelerinin konuyla ilgi li ak
lamas bir an iin bile inandrc olmamt , ki bu aklama ard
arda yaplan yzlerce rtula dzelmekten ziyade daha da k
tlemi ve btn yorumcular bu aklamay kamuoy u nda onay
layarak zerlerine den grevi yapmt . B u aklamann amac
i n andrc olmak deil, ortalktaki tek aklama olmak; ve tpk
kt bir kitap gib i bir sre sonra unutulmakt.

Bu, klk deitire n terrist kahramanlar n , avlarn tuzaa d

rmek zere tilki, bu av ellerinde tutluklar srece hi kimseden
korkmamak zere aslan, ve meydan okuyormu gibi yaptklar re
jime zarar verecek en ufak ey bu olayla meydana gelmesin diye
koyun olduklar ve dev makinalarn iledii mitolojik bir operadr.
B ize. onlarn en yetersiz polislerle i yapma anslarmm okluu ve
191
bunun yan sra polis camiasn n en yksek evrelerine ftursuzca
szabildikleri sylenir. Bu aklama ok fazla diyalektik dei ldir.
nemli bir hizmet verme frsat ele geene kadar buradaki va
zifelerin i s adk bir ekilde yerine getirmeleri iin yllar ncesin
den bu bnyeye dahil edilmedilerse yelerinin bazlarn devlet
gvenlik gleriyle ilikiye sokacak olan kkrtc bir rgt kendi
maniplatrlerinin de zaman zaman manip le edildiini tahmin
etmek zorundadr; ve bylece "K zl Tugaylar" kurmay heyetinin
zellii olan cezasz kalmann grkem li gvencesinden yoksun
olacaktr. Ama talyan devleti , kendisini destekleyenlerin toplu
onayyla daha da iyisini syler. talyan devleti, tpk dier dev
letler gibi, zel servislerinin ajanlarn, yasad terrist ebeke
lere szdrmay dnmt; bu ebekelere bir kez girdikten sonra
bu ajanlarn ynel.ime dek giden hzl bir kariyer edinmeleri ol
duka kolayd; tpk ar'n gizli rgt Okhrana hesabna kurnaz
Leni n'i aldatan Mal inovski ya da Sosyalist Devrimci Partinin
"mcadele rgtnn" bana geldii nde ustaln Babakan
S tolypine'i bizzat ldrme noktasna kadar gtren Azev'in yap
t gibi ncelikle kendi stlerini deviriyorlard. Bir tek talihsiz
rastlant devletin iyi n iyetini engellemiti: zel servisleri
zlmt. Bu zamana kadar bir gizli servis, rnein dev bir petrol
tankerinin kyda yklenmesi ya da Seveso'daki modern sanayi
retiminin bir bl m gibi asla ortadan kalkmJ.mtr. Arivlerini,
mu hbirlcri ni ve istihbarat grevlilerini koruyarak sadece ismini
deitirmitir. talya'da, sabotaj lar ve yurt dndaki suikastlaryla
olduka mehur olan faist rejimin Askeri stihbarat Servisi S .I.M.
[Service des Informations Militaires] bylece Hristiyan-Demok
rat rejim dneminde Savunma stihbarat Servisi S .I.D. haline gel
mitir. Ayrca, bilgisayarda -eer bu devletin yok edilmesi d
nlyorsa dnce ve eylem diye bilinen eyin i karartc bir
karikatr olan- "Kzl Tugaylar"n bir tr robot-doktrini prog
ramlandnda, bir bilgisayar hatas -bu makinalarn kullananlarn
bilinsizliine bal olduklar dorudur- "Kzl Tugaylar"n oto
matik olarak tekrarladklar tek sahte-kavrama bu defa "Ulus
lararas okuluslular Topluluu" anlamna gelen S .I.M. [Societe
lnternationale des M . ltinationales] ksaltmasn atfeder. " talyan
kanna bulanm olan" S .I.D. yakn zamanda datlmak zorunda

1 92
k al d nk , dev le tin de post festun it i raf ettii g i b i , l 969'dan bu
yana her zaman d eil ama genellikle bombayla y aplan ve du
ruma gre anaristlerin, neo-faistlerin ya da situasyonistlerin ze
rine ykl a n bu uzun katliam dizisini bizzat y a p an S .I.D. i d i .
"Kzl Tu gay lar tam anlamyla ayn ii yaptndan ve belki de
"

ilk kez ok ok stn bir harekil.t de e ri tad iin S .I.D. bu r

gtle ba e dememit i r : nk ortadan kaldrlmtr. Gizli servis
adn hak eden bir s er vi st e ortadan kaldrma ilemi de gizli o l arak
y a p l r . Eldeki imkanlarn ne kadarn n onurlu b i r emeklil ie v e
ril d i i ; ne kadar n n "Kzl Tugaylar"a tahsis e d i l d i i ya da helki
de Abadan'da bir s i ne may kundak lamas iin ran al n n h i z '

m e t i n e s u n u l d u u ; ne kadar n n da tali m a t larn n bazen a l d n

renmekten m u htemelen n hal sz l k du y an v e Moro'yu kur
tarmak iin en u fak Lavizi bile deerle n d i rmeyi re d deden uz
lamaz t u t u muy l a ni h ay e t c u m h u ri yeti Ron a' n n hLn salam
fazi letleri n i tad n kan tlad andan it ibaren yusala r n a sayg
du y u l m a sn s a lamak iin Brutus'n e vlat lar n ldrmekte en
u fak b i r teredd t gstermeyece i bil inen dev let taraf n d an g i z l ice
yok ed i lece i bi l i n emez .

talyan basnnda en i y i t a h l i l leri y apt dnlen ve 1 975'te

Censor' u n hazrlad Do,qru Rapor'un ilk k u rb an olan, btn
ulusu ya da e n azndan g aze tel erde yazan n it e l i kl i zm re yi derha l
kend i h atasn a ortak eden Giorgio Bocca'nn meslekten y l d r lma
nede n i , hatasnn yol at bu can s k c d u r u m d e i l di . B u ap
talln b yles i ne b i limsel bir tecr beyle k a n t l anmas bel k i de
onun yararna olmutu , n k aksi taktirde l 978'de Mora - Una
tragedia italiana [Mora- Bir tal y an Trajedisi] kitabn tamamen ,
satlm olduu y a da korktuu i i n yazd dnlecekt i . B u ki
tapta, piyas aya srlen aldatmacalar, bir tekini bile atlamadan
yu tmakta aceleci d a v r anm ve bu aldalmacalar mkemmel i lan
ederek yeniden ortala dkmt. u nlar yazdnda b i r an iin,
tersten de olsa, sorunun kkenini d nd r meyi baarmt:

B u gn iler deiti; kz l terr arkalarna alan arlk yanls iiler,

sendika siyasetine kar kabilir ya da kar kmaya k a l k abi l irler.
Arese'deki Alfa Romeo gibi bir fabrikada yaplan bir ii top
lantsnda bulunan biri , saylar y z amayan a r l k yanls grubun

F l 1N/(jdseri Toplumu 1 93
 yine de n saflarda yer a l may baard ve komnist partinin kat
l a n m ak zorunda old uu s u l ama ve aalama lar bara a ra d i le
getirebi ldiini grebil ir.

Her ne kadar devrimci iiler hemen hemen tm yoldalarn n

desteini alarak S tali nistleri aa l a salar d a artk h ibir ey nor
mal deildir, zira devrim yapmak istemektedirler. Ge m i de
neyimlerinden ders alan iiler ncelikle yaplmas gereken eyi n
Stal i istlcri toplantlardan atmak olduunu bilmiyorlar m ? Dev
rim , bunu yapamam olduu iin 1 968 y lnda Fransa'da ve 1 975
ylnda Portckiz'dc baarszla uramtr . Burada sama ve i
ren olan ey, bu "arlk yanls i i az n l " n n "arkalarnda"
te r ri s tl e r olduu iin bu kan l maz aamaya gelebild i i n i ileri
srm e ktir . Oysa... am tersine, nem li saydaki talyan iisi Sta
lin ist-sendika pol isi kadrosundan kurtulduu i in , mantk d ve
gz kr terrizmle, bu iileri rahatsz etmekten b ak a bir ey
yapamayan "Kzl Tu g ay l ar" I a dalga geilmiti; kitle iletiim
aralar onlar n ar kopukluklarn ve kayg iindeki ynetici
leri ni en u fa k b i r tereddte yer o l m adan t an m a frsat n burada
yakala m l a rd . Bocca, Stalinistleri n , altm yldan beri her yerde
fa z l as y l a hak ellikleri h akarellere uramaktan ikayeti ol
duk larn, nk ii zerkli i n in yedekte tuttuu terristlerin fi
ziksel tebdiline maruz kaldklar n ne srer. Bu B occavari bir
pislikten baka bir ey deildi nk bu tari he kadar ve hall a
daha uzun bir sre boyu nca, " Kzl Tugaylar"n Stalinistlere ki
isel olarak saldrmaktan kandklarn herkes bilirdi . Her ne
kadar Kzl Tugaylar kendilerini olaylarn ak na kaptrmak is
teseler de ne eylem dnemlerin i rastgele ne de kurbanlar n ke
yiflerine gre seiyorlard . B yle bir ortamda, t pk istee bal
olarak gstermelik birka sulunun her zaman y akalanabi ldii bir
balk havuzu gibi az ok gzetlenen ve geici olarak ho grlen
kk apl terrizme dair evresel bir tabakann genilemesi ka
n lmaz hale gelir; fakat merkezi mdahalelerin "vurucu gc''
sadece profesyonellerden oluabilmiti; bu da onlarn yntemleri
n i n her ayrntsn doru lar.

1 94
 t a l yan kapitalizmi ve onun hknet nezdindcki p erso ne li as ,

l nda hayati bir nem tayan ve olduka belirsiz olan, Sta

lini st l er i n kullanlmas sorunu ile ilgili o larak ke nd i i inde bir
hayli blnmtr. Byk zel sermayeni n baz modern sektrleri
kararl b ir eki lde bundan yan ad rl a r ya da yana olmulardr; y a r
devletletirilmi irketlerin sermayesini ynelen lerin b i ro u n un
des te i ni alan d ierleri ise bu soruna daha dmanca yakla
maktadr. st dzey d e v l e t grev l i l e r in i n geni ap l bir m ane v ra
zerk l i i v a rd r nk, gemi balarken kaptann kararlar , ar
matrn ka r ar l arn d an nde ge l i r ama g \.'. m i zaten hll rnr.
Her klann gelecei, gcrekelcri n i pra t ikte k a n t la y a rak dayalabil
ne tarz n a ba l d r Mora,
. " t m i h se l uzlaa"ya, yani Salinis
leri devrimci ii hareket i n i n i h a i o l a rak krna k apas i t e s i ne
sah i p olduklarna i n a y o rd u . O s ra l ard a " K z l Tugay l a r' ' de
nellcycnlcri y n e t e n bir baka e i l im i se buna i na n m yord u ; y;_ da
e n a zn da n S alinistlcrin, s u nab ild i k l e r i v e her hal iik rda su
n ac a k lar u fa k tefek h i zm etler i i n abartl bir eki lde kayrln a
malar gerektiini ve ok fazla k s t a h l am arnal ar iin onlar ada
m ak l l dvmek gerekti i n i d i.inyordu. Bu analizin pek dt.: uc
ers i z o l m a d g r ld i.ink Moro, sonunda parl a me n to ka
raryla resmileen t ar i h se l uzl arn a'"y kk drmek iin
,

"

dzenlenen ilk eylemde karld z a m a n , S ta l i n i st parti "Kzl

Tugay lar"n ba mszl n a inan yorm u gibi gr n m e y i s i.ir
drd . Mehul barbarlarn kendi lerinden ne beklediklerini asil bir
eki lde a n l am a m gibi g r n e re k an l aja boy un emek du
rumunda kalan dosllarn k k drllcrinin ve skntlarnn
u z a l l ab i ld i i n e i n a n ld srece lu lsak ldrlmedi. Stalinistlcr,
kamuoyu nnde karanlk manevralara bavurarak dilerin i gs
terir gstermez mesele halledildi; ve Moro d k r k l iinde
ld. Aslnda "Kz l Tu g ayl ar n daha genel anlamda bir baka i
"

levleri vardr, bu da devlete kar ge r ek le n ayaklanm pro

l ete r l e ri n birliini bozmak ya da onlar kk drmek ve belki
de bir gn en azl larndan birka tanesini y o k etmektir. S ta
l i nistler, "Kzl Tugaylar"n bu i l ev i n i onayl yorlard, n k
" K zl Tu g ayla r ar grevlerinde onlara yardmc oluyordu. Sa
"

linistler, "Kzl Tugaylar"n kendilerine zarar veren ynn. y a n i

ar lklarn ise nemli anl a rda kamuoyu n nde yapla n imalarla
1 9)
ve devlet gleriyle srekli yaplan yakn grmelerde savurd uk
lar alen i ve yksek sesli tehdit lerle snrlarlar. Stalinistlerin cay
drc silahlar, ta handan beri " Kzl Tugaylar" hakknda bil
d ikleri her eyi anszn syleyebilecek olmalardr. Ama herkes
Stalinist lerin "tarihsel uzlamay " bozmadan bu silah kullanama
yacaklarn ve dolaysyla d a bu konu hakknda en azndan vak
t iyle ke l imenin tam anlamyla S . I. D .'in mari fetleri konusunda ol
duu kadar sessiz kalmay gnlden d i lediklerini bilir. B ir devrim
durumunda Stalinist lere ne olacaktr? Bu durumda, ok arya
kamamak suret iyle itilip kaklacaklard r. Moro'nun kar lma
s ndan on ay sonra, ayn yenilmez " Kzl Tugaylar" ilk defa S t a
l i n i s t b i r sendikacy ldrdnde, szde komn ist parti derhal
tepki gsterm itir ama sadece p roto kol d ze y i n de olmak ko
u l u y l a tepki gstermi ve m ttefiklerin i , komnist part iyi bundan
....
byle bir parti, kukusuz lL'.r zaman drst ve yapc olan ancak
artk o u n l u u n iinde deil yannda olan hir part i olarak ta
n mlamaya zorlamakla tehdit etmitir.

Armut dibine d lier ve bir S ta l i nist, devletin iled ii kara n l k bir

su kokusunun d u y u l<luu bir yerde her zaman kendini bildik bir
ortamda h isseder. O halde Stal inistlcr talyan devletinin zirvesin
de, cepte bak m asa altnda homba olduu halde yaanan tar
tma ort a m n d an n i i n rahatsz olsunlar ki? rnein Kruev ve
B eria, Kadar ve Nagy, Mao ve Lin Piao arasndaki ihtilaflar da
ayn us!Gpt a dzenlenmemi m iydi? Ayrca talyan S talinizmi n in
liderleri genl iklerinde, yani 1 937 yl nda, Kom i ntern'in dier a
lanlar ile birlikte Demokratik spanyol Cumhuriyeti'nin hiz
metinde kar -devrimci l ik yapmakla ykml olduklar ilk tarihsel
uzlama dnem lerinde bizzat kasaplk yapmlard. Andres Nin'i
karan ve onu b ir baka yeralt hapishanesinde ldren onlarn
"Kzl Tugaylar"yd.

Bu zc gereklikleri ok sayda talyan yakndan b ilmekte ve

birok baka olay da ksa zamanda fark edilmektedir. Ancak bu
gereklikler hibir yerde yaymlanmazlar nk kimileri bunu
yapma aralarndan kimileri ise isteinden yoksundur. Terrizme
dair bir " gsteri" politikasn n hatrlatlmas ancak analizin bu
1 96
aamasnda uygun dmektedir, yoksa ok s a yda gazeeci ya da
profesrn ince kurnazlklaryla baya bir ek i l de bunu srekli
tekrarlamas uygun deildir, nk baz terristler, kim i zaman
kendilerinden sz ettirmek amacyla harekete geerler. talya,
dnyadaki btn toplumsal elikilerin bir zet i dir ve bilinen t a r
zyla, btn devletlerin iktisadi ve pol i s iye dayanmas s :. ye s i ndc
btn dnya zeri nde zaten aka ileyen burjuva ve t o tal i t e r b
rokrat s n f iktidarn n baskc K u t sa l ttifak'n tek bir lkede bir
letirmeye kalkr; tabii ki burada d a baz tartmalar ve talyan
usul h es a pl a m a l a r olmaktadr. i inde bu l u ndu u n u z dn em d e
prol et ary a devrimine giden yolda en fazla ilerleme kaydetmi
lke olan talya, ayn zamanda ulusl araras kar-devrimin de en
modern laboratuvardr. Gsteri ncesinin eski burjuva demokra
sisinden doan d ier h k m et ler, hiitn aalamalarn hedefi ol
mas na ramen koruyabildii s ou k ka n l l ve irkefe ba t m b i r
halde y ken srdrd dingin arba l l ned e n iyl e t a ly an h
k met ine hayranlk duyarlar. Bu, uz u n ca bir sre kendi lkele
rinde u y g u l a m ak zorunda kalacaklar bir derstir.

Aslnda, hkmetlcr ve onlara yardm eden ok say da boyun emi

yetkili kii h er yerde giderek daha lml olma eilimindedir. Onlar,
a ra l ks z bir ekilde t uhaflaan ve ba etme umutlarn yitirdikleri
bir s rec e dair acayip ve korkun y n et i m l e rin i zaten gndel i k
o l ayl arn sessiz ve olaan ak olarak gstermekle yetinmektedir
ler. Ve t pk onlar gibi, btn bunl ara yol aan dnemin havas n
t a yan gsteri metas d a yalanc dorulama tarz n n artc bir e
ki lde altst olmasna maruz kalmt. Gsteri metas , t ama m en nor
ma l ve s radan eyleri o l aa nst eyalar gi b i stn ve belki de eli
,

tist bir varoluun anahtar gibi sunmutur: bir araba, ay akkab , sos
yoloj i doktoras. Gsteri metas, bugn, gerekten t myle olaan
st hale gelm i eyleri normal ve tandk e y l e r olarak sunmakta
glk ekmektedir. Bu bir ekmek, arap, domates, yumurta, ev
ya da ehir mid ir? Kesin likle hibiri deild i r, nk retim ara
larn ellerinde tutanlara ksa vadede iktisadi adan faydal ola
cak olan bir i dnmler zinciri , bu n la r n tat ve i erikl eri n i yok
ederek sadece i s i m lerin i ve g r n tl e r i n in nemli bir k sm n ko
rumutur. Y i ne d e t ke ti lebi lir e itli mallarn bu ge l e nekse l ad-
1 97
landrmalara tartmasz bir ekilde cevap vermesi s a l an r ve
kanl olarak da arlk baka h i b ir ey i n var olm ad ve b u du
rumda da kar l a t r m a olan a n n olmad i leri srlr. S adece
ok az insan olantik eyleri halen bulu nduklar yerde bu
l a b i l e c e in i bi l d i i nd e n sahle olan da, tke n m i olan hakikinin is
mini yasal ol ar ak alabilir. Ve insanlarn beslenme ya da kon u l ko
ullarn d zenleyen bu ilke, k i t apl a ra ya da bu i l ke ye re t il mek
iste n i l e n demokratik tartman n son g r n l er i ne dek her yere
y ay l m t r.

B unalm iindeki gsteri hakimiyetinin temel el ikisi, en gl ol

duu noktada, dier latminleri tamamen d l ayan ama i.iretici
t k e l i c i k it le l eri n i n y in e le n e n onayn e lde etmek zere yeterli bu
lunmu ola n b azb as it ve somut tatm inler konusunda baarszl a
uramasdr. Ve bu elikinin ktye kul land ve artk s a l a m ad
ey kesinlikle bu maddi t atm ind ir. Gsteri toplumu her yerde zor
lama, aldatma ve kanla b a l am t ; ama mutlu bir g el e c e k vaal edi
yordu. Sevileceine i n an yordu. imd i ise hibir ey vaat etm iyor.
Artk, "Grnen iyidir, iyi olan gr n r demiyor. S adece, "bu
"

byle demekle yetiniyor. Artk reform y a p l m asna uygun bir z

"

olmadn ak y rek l i l ikl e itiraf ediyor; her ne kadar deiim, her

zel eyi kt ye evirebi lmek zere do as n d a yer alsa b il e Gsteri
.

to p l umu kendi hakkndaki btn genci ya n l s a ma l ar k ay betti .

B tn ik t i d ar uzmanlar ve onla r n btn b i lgisayarlar , hasta top

lumu i y i le t i recek areyi bulmak iin d e i lse hile, tpk Franko ya
da B umedyen i i n olduu gibi, yapla b i l d i i lde ve koma hali
alan a kadar topl u mda bir yaam belirtisini korumak amacyla bi
limler aras konsltasyonlarla sk sk bir araya gelirler. Toskana
blgesine zg eski bir halk arks d urum u ksaca ve bilgece
yle zetler: "E la vita non e la morte, -E la morte no e la via. -
La cazone e gia finita." ("Ve hayat lm d e i l di r -Ve lm ,

hayat deildir. -ark zaten bitmitir.")

Bu kitab dikkatli bir ekilde okuyanlar kitabn devrimin zaferine ,

harekatlarn n sresine, katetmek zorunda kalaca e tin yollara

ve zell ikle de kimi zaman dncesizce vlen, herkese m k e m -

1 98
mel mutl u l uk getirme kapasi tesine dair hibir gvence vermedii
n i greceklerdir. D ierlerine nazaran daha az tarihsel ve stratejik
olan grm, yaamn, sadece bizlere daha ho gelmesi adna,
aclarn ve ktlklerin yer almad bir idil olmas gerektiini;
birka zenginin ve liderin ktlnn ok saydaki ktl tek
bana yaratamayacan varsaymaktr. Herkes kendi yaratt
eserlerin rndr ve edilgenlik eken edilgenlik bier. Snfl top
l u mun felaketi andran bir ek ilde dalmasnn en neml i sonucu,
btn olarak insanlarn zgrl gerekten sevip sevmediine
dair yllanm sorunun tarihte ilk kez olarak alm olmas d r :
nk artk insanlar zgrl sevmek zorunda kalacaklardr.

S n fsz bir toplum kurmay ve hunu s rdrmeyi isteyen dev rimi n

grevlerin in zorluunu ve bykln kabul etmek gerekir. Dev
ri , zerk proleter meclislerin, kendi leri dnda h ibir otoriteyi
ya da herhangi bir m lkiyet i tanmayarak, kendi iradelerini btn
yasalardan ve her trl uzmanlamadan stn tutarak, bireyler
arasndaki ay r mlar meta ekonomisini ve devleti ortadan kaldra
,

ca her yerde rahatlkla balayabilir. Ama devrim , yabanclam

toplumdan artakalan hibir biime en u fak bir alan brakmadan
kendisini evrensel olarak dayatarak zafere u laacaktr. Bu aa
mada, hi kimsenin dlanmad, dnyann en cra kelerine
kadar yaylan; ve btn dmanlarn yenmi o larak nihayet ken
disini tarihsel yaamn hakiki bln lerinc ve sonsuz atma
larna mutlu bir ekilde adayacak olan bir Atina ya da bir Flo
ransa'nn yeniden douuna tank olunacaktr.

Yeterince radikal olmayan gereki bir k yoluna inanan hfa

var m? Zavall ve gln hale gelen amzla ilgili her sonu ve
her tasarnn altnda her trl dsel sitenin kanlmaz ykln
bildiren Mane, Tlecel ve Plares'in yer ald grlr. Bu top
lumun gnleri sayldr; gerekeleri ve deerleri llp biilmi
ve gayri ciddi b u lunmutu r ; bu toplumun sakinleri ikiye b
l nmtr ve taraflardan biri yok olmasn istemektedir.
(Ocak 1979)

1 99