Professional Documents
Culture Documents
GEREGN
EVREN
Y A S A LA RIN IN
EKSKSZ BR
R EHBER
ALFA IBLM
R.OGER.
PENR.OSE
GEREN
YOLLARI
ALFA BLM
2754 | ALFA | BLM | 92
G erein Yollar
Evren Yasalarnn Eksiksiz B ir Rehberi
ROGER PENROSE
1931 doum lu ngiliz m atem atiksel fiziki Sir R o g e r Penrose lkem izde Kraln
Yeni Usu ve Havvkingle beraber yazdklar "Zamann ve Uzayn Doas kitap
lar ile tannm aktadr. D nyann en tannm fizikileri arasnda yer alan Penrose,
O x fo rd niversitesinde, R ouse Ball krssnde E m eritus M atem atik Profesr
l ve W adham K olejinde E m eritus re tim yelii grevlerini srdrm ekte
dir. 1988 W o lf Fizik dln Stephen H aw king ile paylaan P enroseu n ok
nem li bilim sel alm alarnn yan sra, dll ve ok satan p opler fizik kitap
lar bulunm aktadr.
MAHR AKKAYA
1981 ylnda zm itte dodu. lk ve orta renim ini Bursada tam am ladktan son
ra O D T K im ya M hendislii B lm ne girdi ve 2009 ylnda ayn b lm den
m ezun oldu. H alen Alm anyada yaamakta ve evirm en olarak almaktadr.
G erein Y ollan
Evren Yasalarnn E k sik s iz B ir R ehberi
2012, ALFA Basm Yaym D atm San. ve Tic. Ltd. ti.
Kitabn Trke yayn haklar Anatolialit Ajans araclyla Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti.ne
aittir. Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn yazl
izni olmakszn hibir elektronik veya m ekanik arala oaltlamaz. Eser sahiplerinin manevi ve mali
haklar sakldr.
ISBN 978-605-171-0604)
1. Basm: Nisan 2015
Bask ve Cilt
M elisa M atbaaclk
iftehavuzlarYolu Acar Sanayi Sitesi N o: 8 Bayrampaa-Istanbul
Tel: 0(212) 674 97 23 Faks: 0(212) 674 97 29
Sertifika no: 12088
A . *
GEREN
/OLLARI
'4 ^ ^ ^ W
1 L . JS ^< c>w
,
Jyi
*
E V R E N Y A S A L A R IN IN E K S K S Z B R R E H B E R
eviri: M a h ir Akkaya
ALFA ITARH
B a n a fiz i i n h e y e c a n n g s te r e n
D E N N IS S C IA M A
a n s n a
N D E K L E R
NSZ.....................................................................................................................................15
TEEKKRLER....................................................................................................................22
NOTASYON...........................................................................................................................25
G R .......................................................................................................................................28
1. BLM N KKENLER..................................................................................................33
1.1 D n y ay e k ille n d ire n k u v v etlere ilik in a r a y ....................................... 33
1.2 M a te m a tik s e l d o r u lu k .......................................................................................35
1.3 P la to n 'u n m a te m a tik s e l d n y a s "gerek" m id ir? .....................................38
1.4 d n y a ve d e rin g iz e m .............................................................................. 44
1.5 y i, d o ru ve g z e l................................................................................................ 49
2. ANTK BR TEOREM VE MODERN BR SO R U .................................................. 51
2.1 P isa g o r te o re m i.......................................................................................................51
2.2 k lit'in n e r m e le r i............................................................................................... 54
2.3 P isa g o r te o re m in in b e n z e r - a la n la r k a n t................................................... 57
2.4 H ip erb o lik geo m etri: k o n fo rm a l r e s i m ......................................................... 59
2.5 H ip erb o lik g e o m e trin in d i e r g s te rim le ri................................................. 63
2.6 H ip erb o lik g e o m e trin in ta rih s e l g r n m le ri...........................................69
2.7 F izik i u za y la i l i k i .................................................................................................73
3. FZK DNYADA SAYI T R L ER ........................................................................... 77
3.1 P isag o rcu fe la k e t m i? ...........................................................................................77
3.2 G erel say s i s t e m i ............................................................................................... 80
3.3 F iziki d n y a d a k i g erel s a y la r ....................................................................... 86
3.4 D oal s a y la r fizik i d n y a y a g ere k sin im d u y a r m ? ................................ 90
3.5 F iziki d n y a d a k i a y rk s a y l a r .........................................................................93
4. SHRL KARMAIK SAYILAR.................................................................................. 96
4.1 S ih irli "i" s a y s .......................................................................................................96
4.2 D enklem leri k a rm a k s a y la rla zm ek .......................................................99
4.3 sl s e rin in y a k n s a m a s ................................................................................ 102
4 .4 C a sp a r W e sse l'in k a rm a k d z le m i............................................................106
4.5 M a n d e lb ro t k m e sin in in o lu t u r u lm a s ....................................................109
5. LOGARTMALARIN, SLERN VE KKLERN GEOM ETRS....................111
5.1 K arm ak c e b irin g e o m e tr is i...........................................................................111
5.2 K arm ak lo g a ritm a f i k r i ................................................................................. 115
5.3 oklu de erlilik , d o al lo g a ritm a la r ............................................................ 117
5.4 K arm ak s l e r ......................................................................................................122
5.5 M o d ern p a r a c k fizi iy le b a z ili k ile r...................................................... 126
6. GEREL SAYI ANALZl.............................................................................................129
6.1 G v en ilir b ir fo n k siy o n u o lu tu ra n n e d i r ? .............................................. 129
6.2 F o n k siy o n la rn e im le ri....................................................................................132
6.3 Y ksek d ere celi t re v le r; C- p r z s z f o n k s iy o n la r ........................... 135
6.4 "E ulerci" fo n k siy o n k a v r a m ? .........................................................................138
6.5 T re v a lm a k u r a ll a r ..........................................................................................141
6.6 I n te g ra l a lm a .........................................................................................................143
7. KARMAIK SAYI ANALZ....................................................................................... 149
7.1 K arm a k p r z s z l k ; h o lo m o rfik f o n k s iy o n la r .................................. 149
7.2 K o n t r in te g ra l a l m a ......................................................................................... 150
7.3 K arm a k p r z s z l k te n s l s e r i l e r ...................................................... 154
7.4 A n alitik s r d r m e ..............................................................................................156
8. RIEMANN YZEYLER VE KARMAIK DNM LER..............................162
8.1 R ie m a n n yzeyi f i k r i ......................................................................................... 162
8.2 K o n form al d n m le r .................................................................................... 166
8.3 R iem an n k r e s i....................................................................................................170
8.4 T kz b ir R iem an n y ze y in in c i n s i ...............................................................173
8.5 R iem a n n d n m k u r a m ............................................................................. 177
9. FOURIER AYRIMASI VE HPERFONKSYONLAR.......................................180
9.1 F o u rie r s e r is i........................................................................................................ 180
9.2 B ir e m b e r ze rin d ek i f o n k s iy o n la r ........................................................... 185
9.3 R iem a n n k re si z e rin d e fre k a n s b lm e ...................................................188
9.4 F o u rie r d n m ..............................................................................................192
9.5 F o u rie r d n m n d e n fre k a n s b lm e ..................................................... 194
9.6 H an g i t r fo n k siy o n u y g u n d u r ? ................................................................... 196
9.7 H ip e rfo n k s iy o n la r............................................................................................. 200
10. YZEYLER................................................................................................................. 207
10.1 K arm ak b o y u tla r ve g erel b o y u tla r .....................................................207
10.2 P r z s zl k , k sm i t r e v l e r ........................................................................209
10.3 V ektr a la n la r ve 1 -b i im lile r...................................................................214
10.4 B ileen ler, sk a le r a r p m la r ........................................................................219
10.5 C a u ch y -R iem a n n d e n k le m le ri.................................................................... 221
11. H PER KARMAIK SAYILAR...............................................................................226
11.1 D rd ey ler c e b ir i............................................................................................... 226
11.2 D rd ey lerin fizik i r o l ? ................................................................................. 228
11.3 D rd ey ler g e o m e tris i...................................................................................... 232
11.4 D n d rm ele rin o lu tu ru lm a s .................................................................... 235
11.5 C liffo rd c e b i r i ................................................................................................... 237
11.6 G ra ssm a n n c e b i r i ............................................................................................240
12. n BOYUTLU MANFOLDLAR...............................................................................245
12.1 Y ksek b o y u tlu m a n if o ld la n n i in a l m a l? .....................................245
12.2 M a n ifo ld la r ve k o o rd in a t y a m a la n .......................................................... 249
12.4 G ra ssm a n n a r p m la r .................................................................................. 256
12.5 B iim lilerin in te g r a lle r i................................................................................259
12.6 D sa l t r e v ........................................................................................................ 261
12.7 H acim elem an; to p la m a u z l a s .............................................................. 266
12.8 T en s rle r: s o y u t in d is ve d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n .......................269
12.9 K arm ak m a n if o ld la r ....................................................................................272
13. SM ETR GRUPLARI.............................................................................................. 275
13.1 D n m g r u p l a n ...........................................................................................275
13.2 A lt g ru p la r ve b a s it g r u p la r .........................................................................279
13.3 D o ru sal d n m le r ve m a t r i s l e r .......................................................... 283
13.4 D e te rm in a n tla r ve iz le r ................................................................................. 289
13.5 z d e e rle r ve z v e k t r le r .......................................................................... 291
13.6 T em sil k u ra m ve Lie c e b ir i.........................................................................294
13.7 T e n s r te m sil u z a y la n ; in d irg e n e b ilirlik .............................................. 299
13.8 O rto g o n al g r u p la r ............................................................................................304
13.9 n ite r g r u p la r ................................................................................................... 310
13.10 S im p lek tik g r u p la r .........................................................................................315
14. MANFOLDLAR ZERNDEK A N ALZ.......................................................... 320
14.1 B ir m a n ifo ld z e rin d e t r e v a lm a ? .......................................................... 320
14.2 P a ra le l t a m a ................................................................................................... 322
14.3 K o v ary an t t r e v ................................................................................................326
14.4 E rilik ve to r s iy o n ...........................................................................................329
14.5 Je o d e z ile r, p a r a le lk e n a r la r ve e r ilik ...................................................... 332
14.6 Lie t r e v i .............................................................................................................338
14.7 B ir m e tri in siz in i in y a p a b ile c e i e y ................................................. 345
14.8 S im p lek tik m a n if o ld la r ................................................................................. 349
15. LF DEMETLER VE AYAR BALANTILARI................................................. 352
15.1 L if d em etleriy le ilg ili b a z fizik i g d le r ...............................................352
15.2 M a te m a tik s e l d em et f ik r i..............................................................................355
15.3 D em etlerin a ra k e s itle r i................................................................................ 359
15.4 C lifford d e m e ti.................................................................................................. 361
15.5 K arm ak v e k t r d em e tle ri, (k o )tan jan t d e m e tle r ............................... 366
15.6 z d m s e l u z a y la r .........................................................................................369
15.7 D em et b a la n ts n d a k i n em siz o lm a m a d u r u m u .............................. 373
15.8 D em et e rili i.....................................................................................................377
16. SONSUZLUK M E R D V EN ....................................................................................383
16.1 S o n lu a l a n la r ......................................................................................................383
16.2 F izikle ilg ili s o n lu y a d a so n su z g e o m e tri? ............................................385
16.3 S o n su zu n fa rk l b o y u tla r ............................................................................. 390
16.4 C a n to r'u n a p ra z k e s i i.................................................................................394
16.5 M a te m a ti in te m e lle rin d e k i b ilm e c e le r ..................................................398
16.6 T u rin g m a k in e le ri ve G del te o r e m i......................................................... 401
16.7 F izik te s o n su z u n b o y u tla r ...........................................................................406
17. UZAYZAMAN.............................................................................................................. 409
17.1 A risto te le s i fizi in u z a y z a m a n ................................................................409
17.2 G alileici g relilik le ilg ili u z a y z a m a n ........................................................411
17.3 U zay zam an te rim le riy le N evvtonc d in a m ik .......................................... 414
17.4 E d e e rlik i l k e s i ...............................................................................................417
17.5 C a rta n 'n "Nevvtonc u z a y z a m a n " ............................................................ 421
17.6 I n s a b it s n rl h z ...................................................................................426
17.7 Ik k o n ile r i........................................................................................................ 428
17.8 M u tla k z a m a n n te r k i......................................................................................431
17.9 E in ste in genel g re lili in d e u z a y z a m a n ................................................. 436
18. MINKOVVSKIC G E O M E T R .................................................................................439
18.1 kliti ve M inkovvskici 4 - u z a y ................................................................... 439
18.2 M inkovvski u z a y n n s im e tri g r u p la r ...................................................... 442
18.3 L o ren tzci o rto g o n allik ; " s a a t p a ra d o k s u " ............................................... 445
18.4 M inkovvski u z a y n d a k i h ip e rb o lik g e o m e tr i......................................... 449
18.5 B ir R iem an n k re si o la ra k g k k re s i...................................................... 455
18.6 Nevvtonc en erji ve (asal) m o m e n tu m ....................................................458
18.7 G relilikle ilg ili en erji ve (asal) m o m e n tu m ....................................... 461
19. MAXWELL VE EIN STEIN 'IN KLASK ALANLARI.......................................466
19.1 Nevvtonc d in a m ik te sin d e k i e v rim .........................................................466
19.2 M a x w e ll'in elek tro m a n y etik k u r a m .........................................................468
19.3 M axw ell k u ra m n d a k i k o ru n u m ve ak y a s a l a r ................................473
19.4 A yar e rili i o la ra k M ax w ell a l a n ...........................................................475
19.5 E nerji m o m en tu m t e n s r ............................................................................481
19.6 E in s te in 'n a la n d e n k le m i.............................................................................485
19.7 D ah a b a k a c a k o n u lar: kozm olojik s a b it; W eyl t e n s r .................. 489
19.8 K tleekim le ilg ili a la n e n e rjis i.................................................................. 492
20. LAGRANGE DENKLEM VE HA M ILTO N LA R............................................... 498
20.1 S ih irli L ag ran g e f o rm a liz m i........................................................................ 498
20.2 D ah a s im e trik b i im li H am ilto n ta b lo s u .................................................503
20.3 K k s a ln m la r ..............................................................................................506
20.4 S im p lek tik g eo m etri o la ra k H am ilto n c d in a m ik ................................. 511
20.5 A la n la rn L ag ran g e d e n k le m in in ele a l n .......................................... 513
20.6 L ag ran g e d e n k le m le rin in m o d e m k u ra m g d le m e b i i m i........ 516
21. KUANTUM PARACII..........................................................................................520
21.1 D e im eli o lm a y a n d e i k e n le r..................................................................520
21.2 K u an tu m H a m ilto n la r...................................................................................523
21.3 S c h r d in g e r'in d e n k le m i............................................................................... 526
21.4 K u an tu m k u ra m n n d e n e y se l a r d a la n .................................................. 528
21.5 D alga p a r a c k ik ili in i a n la m a k .............................................................. 533
21.6 K u an tu m "gereklii" n e d ir ? ........................................................................535
21.7 B ir d a lg a fo n k siy o n u n u n "ho listik " d o a s ........................................... 540
21.8 G izem li "k u a n tu m s ra m a la r " ..................................................................544
21.9 B ir d a lg a fo n k siy o n u n d a k i o la slk d a lm .........................................546
21.10 K onum d u r u m la r ..........................................................................................549
21.11 M o m en tu m u z a y a k la m a s ......................................................................551
22. KUANTUM CEBR, GEOM ETR VE SPN ...................................................... 555
22.1 U ve R k u a n tu m i l e m l e r i.............................................................................555
22.2 U 'nun d o ru sa ll ve R'ye k a rd s o r u n l a r ..................................... 558
22.3 n ite r y ap , H ilb e rt u za y , D irac n o ta s y o n u ......................................... 561
22.4 n ite r evrim : S c h r d in g e r v e H e is e n b e r g ..............................................564
22.5 K u an tu m "g z le m le n e b ilirle r"!................................................................... 568
22.6 EVET/HAYIR l m leri; p ro je k t rle r....................................................... 572
22.7 Bo lm ler; s a r m a ll k ................................................................................ 574
22.8 Spin ve s p in rle r...............................................................................................580
22.9 k i-d u ru m lu sis te m le re ili k in R iem an n k r e s i ..................................584
22.10 Y ksek sp in : M a jo ra n a t a b lo s u ................................................................590
22.11 K resel h a r m o n ik le r..................................................................................... 593
22.12 G reliliki k u a n tu m a sa l m o m e n tu m u ..............................................598
22.13 Genel y a ltk k u a n tu m n e s n e s i.................................................................602
23. DOLANIK KUANTUM DNYASI......................................................................... 608
23.1 ok p a r a c k l s is te m le rin k u a n tu m m e k a n i i.................................... 608
23.2 ok p a r a c k l d u ru m u z a y n n b y k l ........................................... 610
23.3 K u an tu m d o la n k l ; Bell e its iz lik le r i...................................................613
23.4 B ohm tip i EPR d e n e y le ri............................................................................... 616
23.5 H a rd y 'n in EPR rn e i: n e re d e y se o la s lk - s e r b e s t..............................621
23.6 K u an tu m d o la n k l n m iki g iz e m i...........................................................623
23.7 B o z o n la r ve f e r m iy o n la r ............................................................................... 626
23.8 B ozon ve fe rm iy o n la rm k u a n tu m d u r u m la r ........................................ 628
23.9 K u an tu m I n la m a ............................................................................................631
23.10 K u d o lan k lk ..................................................................................................... 635
24. DIRAC ELEKTRONU VE KARI-PARAIKLAR......................................... 641
24.1 K u an tu m k u ra m ve g re lilik a r a s n d a k i g e r il im ................................641
24.2 K a r -p a r a c k la r n i in k u a n tu m a la n la rn im a e d e r ? ....................642
24.3 K u an tu m m e k a n i in d e e n e ji p o z itif li i..................................................645
24.4 G reliliki en erji d en k lem in d ek i z o rlu k la r .............................................647
24.5 3 / d t'n in d e im ez o lm a y ......................................................................... 649
24.6 D alga ile m c isin in C liffo rd -D ira c k a re k k ......................................... 651
24.7 D irac d e n k le m i.................................................................................................. 653
24.8 D ira c 'm p o z itro n a g id e n y o lu ......................................................................656
25. PARACIK FZNN STANDART MODEL..................................................660
25.1 M o d e m p a r a c k fiz i in in k k e n le ri.........................................................660
25.2 E le k tro n a ilik in zik zak ta b lo ......................................................................662
25.3 E le k tro z a y f etk ile im le r; y a n s m a a s im e tr is i......................................666
25.4 Yk elem esi, d n m a rp a n ve z a m a n te r s i n im i.........................672
25.5 E le k tro z a y f s im e tri g r u b u ...........................................................................675
25.6 Y ein e tk ile e n p a r a c k la r ......................................................................... 680
25.7 "R en k len d irilm i k u a r k la r" ...........................................................................683
25.8 S ta n d a rt m o d elin te s i? .................................................................................687
26. KUANTUM ALAN KURAMI (QFT)....................................................................... 690
26.1 M o d e m k u ra m d a O F T 'n in tem el k o n u m u .............................................. 690
26.2 Y aratm a ve yok etm e i le m c ile ri................................................................ 692
26.3 S onsuz b o y u tlu c e b ir le r .................................................................................695
26.4 O FT 'deki k a r - p a r a c k la r ......................................................................... 697
26.5 A lte rn a tif v a k u m la r......................................................................................... 699
26.6 E tk ileim ler: L ag ran g e d en k lem i ve yol in te g r a lle r i.......................... 701
26.7 Ira k s a k yol in te g ra lle ri: F e y n m a n 'n te p k is i......................................... 706
26.8 F ey n m a n g ra fik le rin in o lu u m u ; S - m a t r i s i ...........................................708
26.9 Y eniden n o rm a lle tirm e .................................................................................712
26.10 L ag ran g e d en k le m in d e n F ey n m an g r a f ik le r i....................................... 717
26.11 F ey n m a n g ra fik le ri ve v a k u m s e im i..................................................... 719
27. BYK PATLAMA VE TERMODNAMK M R A S I.......................................722
27.1 D inam ik ev rim d ek i z a m a n s im e tr is i.........................................................722
27.2 M ik ro sk o p la b ile g r lem ey en b ile e n le r ..............................................724
27.3 E n tro p i.................................................................................................................. 726
27.4 E n tro p i k a v ra m n n s a la m l .................................................................. 729
27.5 k in ci y a s a n n t re tim i; y o k sa deil m i? .................................................733
27.6 T m evren "y altk b ir sistem " m id i r ? ..................................................... 736
27.7 B yk P a tla m a n n r o l ..................................................................................739
27. 8 K ara d e lik le r................................................................................................... 745
27.9 O lay u fu k la r ve u z a y z a m a n te k illik le r i..................................................750
27.10 K ara delik e n tr o p is i.......................................................................................752
27.11 K ozm oloji...........................................................................................................756
27.12 K onform al d iy a g ra m la r................................................................................762
27.13 O la a n st b i im d e zel B yk P a tla m a m z ................................766
28. ERKEN EVRENLE LGL KURGUSAL KURAMLAR...................................773
28.1 E rk en ev ren k e n d ili in d e n sim e tri k n l m ........................................... 773
28.2 Kozmik to p o lo jik b o z u k lu k la r..................................................................... 777
28.3 E rk en ev ren s im e tri k m lm y la ilg ili s o r u n l a r .................................... 781
28.4 im e k o z m o lo jis i............................................................................................786
28.5 im eyle ilg ili y n le n d iric ile r g eerli m id ir? ........................................792
28.6 A n tro p ik i l k e ......................................................................................................798
28.7 B yk P a tla m a n n zel d o as: a n tro p ik b ir a n a h ta r? ......................803
28.8 W eyl e rilik h ip o te z i...................................................................................... 806
28.9 H artle-H avvking " s n r yok" n e r m e s i.....................................................810
28.10 K ozm olojik p a ra m e tre le r: gzlem e d a y a l k o n u m ? .......................... 814
29. LM PARADOKSU............................................................................................. 822
29.1 K u an tu m k u ra m n n g elen e k sel o n to lo jile ri.......................................... 822
29.2 K u an tu m k u ra m y la ilg ili a llm a d k o n to lo jile r............................... 826
29.3 Y ounluk m a t r i s i ............................................................................................. 833
29.4 1/2 sp in i i in y o u n lu k m a tris le ri: B loch k r e s i............................... 836
29.5 EPR d u ru m la rn d a k i y o u n lu k m a tr is le r i............................................. 840
29.6 FAPP e v resel ev re u y u m su z lu k fe ls e fe s i...............................................845
29.7 "K openhag" o n to lo jisiy le S c h r d in g e r'in k e d is i...................................847
29.8 D ier g elen ek sel o n to lo jile r "kedi"yi z m le y e b ilir m i? .................850
29.9 G eleneksel o lm a y an h a n g i o n to lo jiler y a rd m e d e b ilir? ......................853
30. KUANTUM DURUM NDRGENM ESNDE KTLE E KM N RO L ....857
30.1 B u g n n k u a n tu m k u ra m k a lc m d r ? ................................................ 857
30.2 K ozm olojik z a m a n a s im e tris in d e n ip u la r ........................................... 859
30.3 K u an tu m d u ru m in d irg e m e sin d e z a m a n a s im e tr is i...........................861
30.4 H a w k in g 'in k a ra d elik s c a k l ..................................................................865
30.5 K arm ak p e riy o d ik lik y o lu y la k a ra d elik s c a k l ............................870
30.6 K illing v ek t rleri, en erji a k ve z a m a n y o lc u lu u !...........................876
30.7 N e g a tif en erji y r n g e le rin d e n en erji k .......................................... 879
30.8 Havvking p a t l a m a l a r ..................................................................................... 882
30.9 D ah a ra d ik a l b ir b a k a s ........................................................................886
30.10 S ch r d in g er b e i.......................................................................................... 890
30.11 E in s te in ilk e le riy le ilg ili te m el e li k i.................................................. 894
30.12 T ercih ed ilm i S ch rdinger-N evvton d u r u m la r ? ............................. 898
30.13 FELIX ve ilg ili n e rm e le r............................................................................ 901
30.14 E rk en ev ren d ek i d a lg a la n m a la rn k k e n i.............................................907
31. SPERSM ETR, BOYUTLULUK TES VE SCM LER............................. 913
31.1 A k lan m am p a r a m e tr e le r ........................................................................ 913
31.2 S p e rs im e tri....................................................................................................... 917
31.3 S p e rsim e triy e ilik in c e b ir ve g e o m e tri................................................ 922
31.4 Y ksek b o y u tlu u z a y z a m a n ......................................................................... 925
31.5 O rijin al h a d ro n ik sic im k u r a m .................................................................. 930
31.6 D n yaya ilik in b ir sic im k u ra m n a d o r u ........................................... 934
31.7 Ek u z a y z a m a n b o y u tla ry la ilg ili sic im g d s .................................. 937
31.8 K u an tu m k tle e k im o la ra k sic im k u ra m ? ............................................939
31.9 S icim d in a m i i...................................................................................................943
31.10 Ek u za y b o y u tla rn n i in g rm y o ru z ? ............................................... 945
31.11 K u an tu m k a ra rllk a rg m a n n k a b u l etm eli m iy iz ? ...................... 951
31.12 E k b o y u tla ra ili k in k la sik k a r a r s z lk ..................................................955
31.13 Sicim O F T 'si s o n lu m u d u r? ........................................................................ 958
31.14 S ih irli C a la b i-Y a u u za y la r; M - k u r a m ................................................ 960
31.15 S icim ler ve k a ra d elik e n t r o p i s i ...............................................................967
31.16 "H olografik ilk e " ............................................................................................ 972
31.17 D -z a r b a k a s .............................................................................................975
31.18 S icim k u ra m n n fiziki k o n u m u ? ............................................................. 979
32. EIN STEIN 'IN DAHA DAR YOLU; DNG D EKENLER.....................983
32.1 K anonik k u a n tu m k tle e k im ......................................................................983
32.2 A sh te k ar d e ik en lerin e y n elik a y n a l g ir d i......................................... 985
32.3 A sh te k ar d e ik e n le rin in b i im i................................................................988
32.4 D ng d e i k e n le ri.......................................................................................... 991
32.5 D m ve b a la rn m a te m a ti i.................................................................. 994
32.6 S pin a l a r ...........................................................................................................998
32.7 D ng k u a n tu m k tle e k im k o n u m u ? ...................................................1004
33. DAHA RADKAL BAKI AILARI; BURGA KURAMI...............................1008
33.1 G eo m etrin in ay rk e le m a n la ra sa h ip o ld u u k u r a m la r ...................1008
33.2 Ik n la n o la ra k b u r g a l a r ....................................................................1013
33.3 K onform al g ru p; tk z la trlm M in k ow sk i u z a y .......................... 1019
33.4 Y ksek b o y u tlu s p in rle r o la ra k b u r g a la r ........................................ 1023
33.5 T em el b u rg a g e o m e trisi ve k o o r d in a tla r ...........................................1026
33.6 S p in y a p a n k tle siz p a r a c k la r o la ra k b u rg a g e o m e tr is i........ 1029
33.7 B u rg a k u a n tu m k u r a m ............................................................................. 1034
33.8 K tlesiz a la n la ra ili k in b u rg a ta n m la m a s .....................................1037
33.9 B u rg a d e s te k o h o m o lo jisi..........................................................................1040
33.10 B u rg a la r ve p o z itif /n e g a tif fre k a n s b lm e ...................................... 1046
33.11 izgisel o lm a y an g r a v it o n ....................................................................... 1048
33.12 B u rg a la r v e g en el g re lilik .....................................................................1054
33.13 P ar a c k fizi in e il ik in b ir b u rg a k u ra m n a d o r u .................... 1056
33.14 B u rg a k u ra m n n g elece i?..................................................................... 1057
34. GEREE GDEN GOL N ER ED ED R ?........................................................... 1063
34.1 20. yzyl fiz i in in b y k k u ra m la r; y a te s i? .................................1063
34.2 M a te m a tik s e l o la ra k y n le n d irile n te m el fiz ik ..................................1068
34.3 M o d an n fizik i k u ra m d a k i r o l ................................................................ 1071
34.4 Y an l b ir k u ra m d en ey sel o la ra k r t le b ilir m i ? ....................... 1075
34.5 S o n rak i fizik i d ev rim im iz i n e re d e n b e k le y e b iliriz ? ..........................1080
34.6 G ereklik n e d ir ? ..............................................................................................1083
34.7 Z ih in se lli in fizik i k u ra m d a k i r o l l e r i ....................................................1086
34.8 G eree g id e n u z u n m a te m a tik se l y o lu m u z ........................................1090
34.9 G zellik ve m u c iz e le r ...................................................................................1095
34.10 D erin s o r u la r y a n tla n r, d a h a d e rin le ri s o r u l u r ..............................1101
SONSZ............................................................................................................................ 1104
KAYNAKA..................................................................................................................... 1106
D ZN ..................................................................................................................................1146
NSZ
* Buna "edeerlik snf" d en ir nk asln d a o, elem anlarnn h er b iri belirli b ir anlam da her
17
ca b iz e c e b irin n o rm a l k u r a lla r n n g eerli o ld u u y erd e , ta m sa y iftle ri
n in b y le si s n rs z k m e le rin i n a s l to p la y a c a m z , k a ra c a m z ve
a rp a c a m z ve ta m s a y la r n k e n d ile rin i k e s rin b e lirli t r le r i o la ra k n a
s l b e lirte c e im iz i s y ley en ta n m la m a la r a ih tiy a c m z var.
Bu ta n m m a te m a tik se l o la ra k k e s irle re ilik in t m g ere k sin im im iz i
k a p s a r (rnein j b ir sa y o la ra k k e n d isin e ek len d i in d e 1 s a y s n v erir,
vb) ve s a d e le tirm e ile m i g rm o ld u u m u z g ibi ta n m i in d e in a e d i
lir. Bu h l o ld u k a b i im se l g r n m e k te d ir ve a s ln d a o n u n b ir k e s rin ne
o ld u u n a ilik in se zg ise l k a v ra m a g e r ek te n h k m e d ip e tm e d i in i m e ra k
ed eriz. H er n e k a d a r b u e v re n se l e d e e rlik sn f ilem i, y u k a rd a k i g s te
rim i o n u n sa d ec e b e lirli b ir rn e i o lsa da, tu ta r llk o lu tu rm a k ve m a te
m a tik se l v a rlk i in s a f m a te m a tik s e l b ir a ra o la ra k o ld u k a g l d r ve
b iz i ok a r g r n m l k a v ra m la r k o n u s u n d a d e ste k le y e b ilir. rn e in
3
- 'in n e o ld u u n a ilik in se zg ise l k a v ra m b iz e aka iletiy o r! A nnem in a r
k a d a n n k a fa sn n k a r t n a a m a m a l.
M a te m a tik se l k a v ra m la ra ili k in a k la m a la rm d a , b iz i b ir k e s ri " ift
le rin s o n su z b ir sn f" b i im in d e a k la m a y a sevk ed en m a te m a tik s e l u k a
la lk e id in d e n , m a te m a tik s e l titiz lik ve k e s in lik te a k a b ir d e e re s a
h ip o lsa b ile, y a p a b ild i im k a d a ry la k a n m a y a a la c a m . B u rad a k i
a k la m a la rm d a m a te m a tik s e l p e k ok nem li k a v ra m n d o a s n d a b u lu
n a n fik ri - v e g zelli i ve s ih r i- ile tm e k le d a h a fa z la ilgilen ece im . B ir ke-
3
s ir fik ri b a s it e , rn e in - in k e n d i k en d in e to p la m d a 7 d efa ek len d i in d e
3 v erm e zelli in e sa h ip b ir t r ilem o lm a sd r. S ih ir u r a d a ki a s ln d a
b ir k e s ir fik ri, fiziki d n y a d a k e s irle rle k e sin o la ra k l le b ile n e y leri -
p a s ta d ilim le ri y a ln z c a y a k la k ta h m in le re yol a a r - d o ru d a n den ey im -
le m em em ize ra m e n iler. (Bu d u ru m , d o ru d a n d en ey im im ize a it ra k a m
la r k esin o la ra k l eb ild i im iz 1, 2, 3 g ib i d o a l s a y la rd a v a r o la n d u
ru m d a n o ld u k a fa rk ld r.) K e sirle rin tu ta r l b ir a n la m ifa d e e tti in i g r
m e n in b ir y o lu a s ln d a "tan m ", y u k a rd a i a r e t e d ild i i g ib i ta m s a y if t
le rin in s n rs z k m e leri b i im in d e k u lla n m a k tr. F a k a t b u - 'in a s ln d a
b y le si b ir d erle m e o ld u u a n la m n a gelm ez. | 'i , b ir t r (Platonik) k e n d in
de v a r o la n ilem o la ra k d n m e k ve iftle rin so n su z d e rle m e sin i, i le
m in b u t r n e ilik in tu ta r ll k a b u l ed ip b a a k m am zn y a ln z c a b ir
3
y o lu o la ra k d n m e k d a h a iy i o lu r. - g ib i b ir k a v ra m k e n d i t r n d e v a r
o lu a s a h ip b ir ey o la ra k ve " iftle rin so n su z b ir d erlem esi" fik rin i y a l
n z c a u k a la c a b ir a ra , b ir kez k a v ra d m z d a im g e le m im izd en h z lc a
b ir dierine denk varsay lan b ir varlk (bu zel durum da tam say iftleri halinde oluur) s
nfd r.
u z a k la a n b ir a ra o la ra k k a v ra y a b ile c e im iz e sa m im iy e tle in a n m a y a
b a la rz . M a te m a ti in h em en b t n b y le d ir.
M a te m a tik ile re g re (a n la y a b ild i im k a d a ry la en a z n d a n o u n lu
u), m a te m a tik sa d e c e k e n d i k en d im iz e y a ra tt m z k lt re l b ir etk in lik
d e ild ir, k en d in e a it b ir y a a m sz k o n u s u d u r ve o n u n o u n lu u fizik i
ev re n le in a n lm a z b ir u y u m y a k a la r. M a te m a tik d n y a s n a g irm e k siz in f i
ziki d n y a y a h k m e d e n k u r a lla r h a k k n d a d e rin b ir k a v ra y eld e ed e m e
yiz. z e llik le e d e e rlik sn fn n y u k a rd a k i a n la m sa d e c e n em li (ve k a
fa k a rtrc ) m a te m a ti in deil am a ay n z a m a n d a rn e in E in s te in 'n
g en el g relilik k u ra m ve D oa k u v v e tle rin i m o d e m p a r a c k fizi in e gre
a k la y a n "a y ar k u ra m '" g ib i nem li (ve k afa k a rtrc ) fizi in d e b y k
k sm y la ilin tilid ir. M o d e m fizik te, m a te m a ti in ok y n l in c elik leriy le
y zlem ek te n k a n la m a z . Bu n e d e n le d ir ki b u a l m a n n ilk 16 b l m
n m a te m a tik se l fik irle rin d o ru d a n a k la n m a s n a ay rd m .
B u n u n la b a a k m a s i in o k u ra ne g ib i n e rile rd e b u lu n a b ilirim ? Bu
k ita b n o k u n ab ilec e i d r t se v iy e b u lu n m a k ta d r. Belki d e siz y e lp a z e n in
b ir u c u n d a y e r a la n , m a te m a tik s e l b ir ifa d e k e n d in i g ste rd i i a n d a k ita p
ta n k o p a n b ir o k u rs u n u z (ve b y le b a z o k u rla r k e s irle rle b a etm ek te z o r
lu k y a a y a b ilirle r). B yleyse, in a n y o ru m ki t m d en k lem leri b a s it e g r
m e zd en g elip sa d e c e s z c k le ri o k u y a ra k d a h i k ita p ta n ok ey e d in e b ilir
sin iz. S an rm b u b y rk e n b en im , evim izde d a rm a d a n d u ra n s a tra n
d e rg ile rin i b az z a m a n la r g zd en geirm e y n te m im e b e n z iy o r. S atran ,
a b ile rim ve e b e v e y n le rim in y a a m la rn n n em li b ir p a r a s y d f a k a t b en
s a tra n c a , k e n d ile rin i b u o y u n a a d a y a n o is tis n a ve o u n lu k la tu h a f k a
r a k te rle r in m a c e ra la rn o k u m a k ta n k eyif alm ak d n d a ok az ilg i g s te
rird im . Ska y a p tk la r h a m le le rin g rk em in i o k u m a k ta n , y a p la n la r a n
la m a s a m ve d e iik k o n u m la r i in v e rilm i i a re tle m e le ri ta k ip etm esem
bile, b ir e y le r ed in d im . B u n u h l ilg im i e k eb ilen k ey ifli v e a y d n la tc
b ir e tk in lik o la ra k b u lu y o ru m . U m uyorum ki b u r a d a k u lla n d m m a te m a
tik b ilg isi, c e s a re t y a d a m e ra k y o lu y la d a o lsa , fizik i e v re n im iz in te m e lin
d e y a tt g r le n m a te m a tik s e l ve fiziki fik irle ri a r a tr m a y o lc u lu u m d a
b a n a elik e d e rle rse b a z m a te m a tik d o k u rla ra b ile ilg i ek ici b ir e y ler
a k ta ra b ilir. D enklem leri a tla m a k ta n k o rk m ay n (ben de sk sk y ap y o ru m )
ve d ile rse n iz siz i ok b u n a lttk la r n d a b l m le ri y a d a b l m le rd e k i p a r
a la r d a a tla y n . M a lze m en in zo rlu u ve te k n ik o lu u a n la m n d a b y k
b ir e itlilik m e v c u ttu r ve h e rh a n g i b a k a b ir y e r d a h a ok h o u n u z a g i
d eb ilir. Y alnzca g m l p g zd en g eirm eyi s e e b ilirsin iz . U m u y o ru m ki
g en ie b a v u ru lm u i re fe ra n s y n te m i a in a o lu n m a y a n k a v ra m la r y e
te rli d ere ced e a y d n la ta b ilir ve bylece g ere k li d n c e ve i a re tle m e le rin
o ld u k a y a ln
b ira z d n m e y e ih tiy a c v a r
b a s it e ele a ln a m a z
A M -TEP k ra ln b a z a n a a tk n , m kem m el y e te n e k le re s a h ip b ir s a n a t y
d. G eceydi ve fa z la s y la re tk e n b ir a k a m a l m a s n n a r d n d a n y o rg u n
d m , a t ly e sin d e k i s e d ird e u y u y a k a lm t. F a k a t u y k u s u - b e lk i d e h a
v a d a o ld u u h is s e d ile n a n la lm a z b ir g erilim n e d e n iy le - h u z u rs u z d u . A s
ln d a b u o ld u u n d a u y k u d a o ld u u n d a n d a p ek em in d e ild i. K em ikleri
o n a h l gece o lm a s g e re k ti in i s y le d i in d e g n , a n id e n m t.
A n szn d o ru ld u . B ir e y le r tu h a ft. afa n k u ze y d e olam azd ;
y in e d e g n n k z ll d e n iz in z e rin d e n kuzeye d o ru b a k a n a k p e n c e
re s in d e n e n d ie v eric i e k ild e p a rly o rd u . P en cerey e d o ru y r d ve
in a n m a z b ir a k n lk la d a ry a b a k t. G ne d a h a n ce h i k u zey d en
d o m a m t! S ersem lem i h a liy le b u n u n b elk i de g n e o lm a y ab ilec e in i
k a v ra m a s b ira z z a m a n n ald . S u d an dikey o la ra k y u k a ry a , g k y z n e
d o ru y a n a te g ib i koyu kzl b ir n o lu tu rd u u u z a k b ir h u zm ey d i
bu.
O ra d a d ik ilirk e n k a r a b ir b u lu t, k d e m e tin in u c u n d a , b t n y ap y a
u zak , d u m a n s b ir y a n c m a d d e y le la n e tle n m i e sin e y a n a n d e v a sa b ir
g n e e m siy e si g r n m v e re re k b e lirg in h a le geldi. em siy en in te p e si
g e n ile y ip k o y u la m a y a b a la d ; y e r a ltn d a n b ir ib lis. Gece a y d n la n y o r
f a k a t im d i y ld z la r c e h e n n e m d e n gelip s re k li b y y e n b u u cu b e y a r a t
n a r d n a ekilerek b ir b ir g zd e n k ay b o lu y o rd u .
D oal te p k isi d e h e te d m e k o lm a ly d f a k a t h a re k e t ed em ed i, s a h n e
n in m k em m el s im e tris i ve m th i z a ra fe ti k a r s n d a b irk a d a k ik a o ld u
u y e rd e k a la k a ld . F a k a t s o n ra k o rk u n b u lu t, h k im r z g ra y a k a la n a
ra k h a fif e do u y a d o ru b k lm e y e b a la d . Bu o nu b elk i b ira z r a h a tla tt
v e o a n d a b y b o z u ld u . F a k a t to p ra n a ltn d a o n a h i d e ta n d k g elm e
y en u u rs u z b ir u u ld a m a tn s n n elik e tti i g a rip b ir r a h a ts z lk h is
se tti in d e , e n d ie d e rh a l g e ri d n d . Bu g a z a b a yol a a b ile n e y in n e o l
d u u n u m e ra k etm ey e b a la d . D ah a nce b ir ta n r n n b u d erece h id d e t
le n d i in e h i a h it o lm a m t.
ilk te p k is i y en i b itird i i a d a k k s e sin i ta s a r la d i in k e n d in i s u la
m a k oldu; b u k o n u y la ilg ili z a m a n n d a d a k a y g la n m t. Y ap t Boa
T a n r ta s v ir i y e te rin c e d e h e tli o lm a m m yd? O ta n r in c in m i m iydi?
F a k a t b u d n c e n in sa m a l o n u d u rd u rd u . Az nce ta n k lk e tti i g a
zap b y le sin e n em siz b ir ey lem in so n u c u o la m a z d ve m u h a k k a k ki zel
lik le o n u h ed e flem iy o rd u . B u n u n la b irlik te Yce S a ra y 'n te h lik e d e o ld u
u n u b iliy o rd u . R a h ip K ral b u eytan T a n r'y y a t trm a k i in za m a n
k ay b e tm e zd i. K u rb a n la r o la c a k t. M eyvelerin, h a tta h a y v a n la rn g elen ek
se l s u n u lu u b ile b u b o y u tta b ir fkeyi y a t trm a y a y etm ez d i. K u rb a n la r
in s a n o lm aly d .
B ird e n b ire k a tk sz b ir a k n lk i in d e, id d e tli b ir r z g r ta k ip ed en
itic i b ir h a v a p a tla m a s ta r a f n d a n o d a n n i in d e geriy e d o ru frla tld .
G r lt o k a d a r id d e tliy d i ki o a n s a rla t. Z arife s sle n m i k a p la r
n n ou r a f la r n d a n frla y p a rk a d a k i d u v a ra a r p a r a k p a r a la n d . P a tla
m a n n etk isiy le frla tld o d a n n u za k b ir k e sin d e u z a n rk e n d u y u la r
n g eri k a z a n m a y a b a la d ve o d a n n k a r m a a i in d e o ld u u n u g rd .
G zde v a z o la rn d a n b ir in in p a r a m p a r a o ld u u n u , m th i zenle re tti i
h a r ik a a y r n tla r a sa h ip ta s a r m la r n n y ok o ld u u n u g r n c e d e h e te k a
p ld .
A m -tep y erd e n k a r a rs z c a k a lk t ve b ir s re s o n ra , b u kez d ik k a te d e
e r b ir te la la d en iz z e rin d e k i k o rk u n sa h n e y i y e n id e n in celem ek iin
p e n c e re y e y a k la t. O u z a k ta k i frn ta r a f n d a n a y d n la n a n k a rm a a n n
a r tk k e n d isin e d o ru g e ld i in i d n y o rd u . Bu, sa h ile d o ru s r a tle
ile rley e n , u u ru m d u v a rn a b e n z ey e n b ir d a lg a n n ta k ip e tti i en g in b ir su
y a r g ib i g r n y o rd u . Y a k la a n d a lg a n n d e v a sa e b a tla r a u la m a s n
iz lerk en y en id e n o ld u u y ere m h la n d . N ih a y e t k a rm a a sa h ile u la t ve
h e m e n n n d ek i d en iz y en i o lu a n k u m s a ld a k a ra y a o tu rm u p ek ok g e
m i b r a k a ra k a n id e n g e ri ekildi. D ah a so n ra u u ru m s u d a lg a b o a la n b l
geye g ird i ve k o rk u n b ir id d e tle p a tla d . s tis n a s z t m g em ile r p a r a
la n m v e y a k n la rd a k i p ek ok ev d e rh a l y k lm t. Su, n n d e d e v a sa
y k se k lik le re u la m a s n a ra m e n k en d i evi d e n iz d e n g rece u z a k y k sek
b ir te p e d e o ld u u n d a n k u rtu lm u tu .
Y ce S aray d a k u rtu ld u . F a k a t A m -tep d a h a k t s n n g elece in d en
k o rk u y o rd u ve h ak ly d ; g eri n a s l h a k l o ld u u n u b ilm iy o rd u . B u n u n la
b irlik te b ild i i b ir ey v a r d ki a r tk s r a d a n b ir in s a n k le n in k u rb a n e d il
m e si y e te rli o la m az d . Bu k o rk u n T a n r 'n m id d e tli fk e sin i y a t trm a k
i in d a h a fa z la s gerek ecek ti. D n ce le ri o u lla r ve k z la rn a ve y en i
d o m u to r u n u n a o d a k la n d . O n lar d a g v en d e o lm a y a b ilirle rd i.
A m -tep y eni in s a n la r n k u r b a n ed ilm e sin d e n k o rk m a k ta h ak ly d . Gen
b ir kz ve y en i d o m u b ir ocuk y a k a la n p y a k n la rd a k i b ir d a n y k sek
b ir y a m a c n d a k i ta p n a a g t r lm t . A yin y en i b ir fe la k e t g eld i in d e
o k ta n b a la m ve d ev a m etm ek tey d i. Y er ta h r ip k r b ir id d e tle s a rs ld
ve ta p m a n a ts n n kp i in d ek i t m r a h ip le r in ve ta n r la r a a d a m a y a
h a z rla n d k la r k u r b a n la rn b ir a n d a lm e le rin e yol at. Bu o ld u u n d a
a y in in ta m o rta s n d a y d la r; n e re d e y se b in b e yz y ld a n f a z la d r o r a
d a g m l olarak!
Y km d e h e tliy d i fa k a t so n d e ild i. Yce S aray n k e n d isi n e re d e y s e t a
m a m e n y k lm o lsa d a A m -te p 'in in s a n la rn n y a a d k la r a d a d a k i pek
o k lar k o rk u n d e p re m d e n k u rtu ld u . E v le rin ou y lla r i in d e y en id en
in a ed ild i. H a tta S aray b ile e s k is in in y k n tla r z e rin d e in a e d ilip eski
ih ti a m n b y k o ra n d a g e ri k a z a n d . A m -tep y in e de a d a d a n a y rlm a y a
a n t i m iti. D n y as a r tk ta m ir edilem ey ecek e k ild e d e im iti.
B ild i i d n y a d a , Y eryz T a n r a s 'n n h k m s rd b in le rc e yllk
b a r , re fa h ve k lt r v a rd . G zel s a n a tla r n g eliim in e iz in v e rilm iti.
K om u to p r a k la r la d a h a fa z la tic a r e t y a p ly o rd u . M u a zz am Yce S aray
h a r ik u la d e b itk i ve h a y v a n fre sk le riy le b ez en m i d e v a sa b ir la b ire n t, a d e
ta k en d i i in d e gerek b ir e h ir gib iy d i. S rekli a k a n su sa y e sin d e m k e m
m el b ir k a n a liz a sy o n a n a ve te m iz le n e n la m la ra s a h ip ti. S av a n e r e
d ey se y a b a n c y d ve sa v u n m a y s a g ere k sizd i. A m -tep Y eryz T a n r a s 'n
a r tk b t n y le fa rk l d e e rle re sa h ip b ir V arlk ta ra fn d a n a lt ed ilm i
o la ra k a lg ly o rd u .
A m -te p 'in k u rtu lm a y b a a r p k e n d isin e elik ed en a ile siy le b irlik te ,
y eten e k li b ir m a ra n g o z ve d en izc i o la n o lu n u n y e n id e n ta m ir e tti i b ir
g em iy le a d a y g e r ek te n te rk e tm e s in d e n b irk a y l ncey d i. A m -te p 'in to
r u n u e tra fn d a k i d n y a y la ilg ili h e r eye ilgi d u y a n a fa c a n b ir o cu a d
n m t . Y olculuk b irk a g n a ld f a k a t h a v a in a n lm a z d in g in d i. D u ru
b ir gecede, A m -tep tu h a f b ir d n c e y e k a p ld n d a to r u n u n a y ld z la rn
r n t s n a k ly o rd u : y ld z la r n r n t s k o r k u n e y ta n n fe la k e ti
n in o r ta y a k m a s n d a n n c e k i h a lle rin d e n b ir ze rre c ik o lsu n d e i m e
m iti.
A m -tep kesk in b ir s a n a t g z n e sa h ip o ld u u n d a n b u r n t y iyi
b iliy o rd u . G kyzndeki o m in icik m um k la rn n , o g ecen in id d e tiy le
tp k k a p la rn n k rlp h a r ik a v a z o su n u n p a r a m p a r a o lu u g ib i esk i k o
n u m la r n d a n m u tla k a , en a z n d a n b ira z o lsu n teye sa v ru lm u o lm a la r
g ere k ird i diye d n d . Ay d a y z n ay n e n d a h a ncek i g ib i g ste rm i,
ve A m -te p 'in s y le y eb ild i i k a d a ry la y ld z do lu g k y z n d e k i r o ta s b ir
n e b z e o ls u n d e im e m iti. F e la k e tte n a y la r so n ra g k ler fa rk l g r n m
t . K aran lk ve tu h a f b u lu tla r o lu m u , ay ve g n e b a z e n a llm a d k
re n k le re b r n m t . F a k a t b u a r tk gem i ve h a re k e tle ri ta m a m e n n o r
m a le d n m t . B enzer e k ild e m in ik y ld z la r d a o ld u k a h a re k e tsiz d i.
K orkun b lis 'te n b ile ok d a h a e n d a m l o la n g k ler fe la k e te k a r b u
d ere ce ilg isiz k a ld la rs a , d iye k e n d i k e n d in i ik n a e tti A m -tep , b lis 'i g e r
ek te k o n tro l ed en g le r a d a d a k i k k in s a n la rn a p ta lc a a y in le r y a p p
in s a n k u rb a n ed e rk en n e y a p tk la ry la n e d e n b u k a d a r ilg ilen m eliy d i? B ir
a n e y ta n n y a ln z c a o n u n k a p la r n n m o d e lle riy le ilg ile n m i o lab ilece i
g ib i a p ta lc a e y le r d n m e k te n u ta n d .
Y ine de "neden?" s o ru s u A m -te p 'i r a h a t b ra k m y o rd u . D n y an n d a v
r a n n h a n g i d e rin g le r k o n tro l ed iy o r ve b a z e n n e d e n id d e tle ve akl
a lm az g ib i g r n e n b i im le rd e p a tla k v e riy o rla r? S o ru la rn to ru n u y la
p a y la t f a k a t y a n tla r y o k tu .
Z a n a a tk r A m phos h a y a t b o y u n c a tp k b a b a s , b a b a s n n b a b a s ve
o n d a n nce o n u n b a b a s g ib i ay n k k e h ird e y a a m t. G eim ini z a
rif e s s le n m i a ltn b ile z ik le r, k p eler, t re n b a r d a k la r ve s a n a ts a l y e te
n e in in d i e r ince r n le r in i im a l ed e rek sa ly o rd u . Bu i k rk n e s ild ir,
A m -tep o ra y a b in y z yl nce y e rle ti in d e n b e r id ir k e s in tisiz c e aile m e s
lei o la g elm iti.
K u a k ta n k u a a a k ta r la n ey y in e de y a ln z c a b u s a n a ts a l y eten ek
d e ild i. A m -te p 'in s o r u la n , d a h a n ce tp k k e n d isin i r a h a ts z e tti i g ib i
A m p h o s'u d a ra h a ts z ed iy o rd u . B a r l b ir a n tik m e d e n iy e ti m a h v ed e n
fe la k e tin k o rk u n h ik a y e si b a b a d a n o u la ile tilm iti. A m -te p 'in fe la k e ti
a lg la y d a k en d i so y u y la b irlik te y a a m a y a d ev a m e tm iti. A m phos d a
g k le rin b u k o rk u n o la y a b u d erece ilg isiz k a la c a k k a d a r y ce ve en d a m
sa h ib i o ld u u n u a n ly o rd u . B u n u n la b irlik te o la y n k e n d i e h irle rin e , in
s a n k u r b a n la ra ve a n la m s z d in i a y in le re sa h ip k k in s a n la r z e rin d e
feci e tk ile ri o lm u tu . B ylece k y a s la n rs a o la y n k e n d isi in s a n o lu n u n o
s r a d a n ey lem leriy le o ld u k a a la k a sz m u a zz am k u v v e tle rin etk isiy le o l
m u o lm a ly d . Y ine de b u k u v v e tle rin d o as A m p h o s'u n z a m a n n d a d a
A m -te p 'in k in d e k i k a d a r b ilin m e z d i.
A m phos b itk ile r, b c e k le r ve d i e r u fa k h a y v a n la r ile k r is ta l k a y a la rn
y a p s z e rin e a l m t. G zlem lem ek i in k u lla n d k e sk in g zleri o n a
d e k o ra tif ta s a r m a l m a la rn d a d a iy i h iz m e t ed iy o rd u . T a rm a h ev es e t
ti v e b u d a y ve d i e r b itk ile rin to h u m d a n y e tim e le rin d e n ok etk ile n d i.
F a k a t b u n la rn h i b iri o n a "neden"i sy lem ed i ve o d a ta tm in o lm ad . Do
a n n d a v r a n la rn n te m e lin d e y a ta n b ir n e d e n o ld u u n a g e r e k te n in a
n y o rd u f a k a t k esin lik le b u n la r a y d n la ta c a k d o n a n m a s a h ip d eildi.
A ydnlk b ir gecede A m phos g k y z n e b a k t ve y ld z la rn r n t s n -
d en g k te k m e le r o lu tu r a n o y a r ta n r ve ta n r a la r n e k ille rin i a n la m
la n d rm a y a a lt. T a n r la rn y ld z la n n i in d a h a u y g u n b i im d e d z e n
le m e d ik le rin i zm eye a l t. u h a ld e r n t le ri b ir ta n r n n titiz lik le
d n lm ta s a r m n d a n d a h a ok b ir ift i ta r a f n d a n ra sg e le se rp ilip
ek ilm i to h u m ta n e le rin e b e n z iy o rd u . B ird en sa m a b ir d n c e y e k a p l
d: y ld z la r n belirli r n t s n d e k i y a d a d i e r n e s n e le rin d a n k d
z e n le r in d e k i n e d e n le ri a r a m a ; b u n u n y e r in e e yle rin d a v r a n la r n d a k i
d a h a d e r in b ir y a s a y a bak.
N ih a y e t A m phos, d ze n i, d a lm to h u m la rn to p ra a d t k le rin d e
o lu tu rd u k la r r n t d e d e il o to h u m la rn h e r b irin in , en in ce a y r n ts
n a d ek b irb irin e b en z ey e n , m k em m el b ir y a p y a sa h ip , y a a y a n b ir e r b it
kiye d n m e le rin d e k i m u c ize v i y a p d a b u la c a m z s o n u c u n a v a rd . T o p
ra a s e rp i tir ilm i to h u m la rn b e lirle n m i d z e n le rin d e k i a n la m a r a m a
y a a lm y o ru z; y in e de h e r b ir to h u m u n k e n d i b a n a y e tim e sin i k o n t
ro l ed e n i se l k u v v e tle rin sa k l g iz em in d e b ir a n la m o lm a l k i h e r b ir i e s a
se n ay n m u h te e m ro ta y ta k ip e tsin . B u n u n m m k n o lm a s i in D oa
n n y a s a la rn n g e r e k te n m k em m elce d z e n le n m i b ir k e sin li e s a h ip
o lm a s z o ru n lu d u r.
A m phos, d ze n g er ek te d a h a ok e y le rin d a v r a n la rn d a h is s e d ilir
k en te m e ld e y a ta n y a s a la rd a k e s in lik o lm a k sz n d n y a d a h i b ir d ze n
o la m a y a c a n a ik n a o lm u tu . D a h a s b u k o n u la rd a c id d e n y a n l y o lla ra
sa p m a k iste m iy o rsa k b iz im d n y n te m le rim iz d e d e k e s in lik o lm ak
zo ru n d a .
O lay yle g e liti ki, lk e n in b a k a b ir ta ra fn d a y a a y a n ve in a n la r
A m p h o s'u n k ile rle d u y g u d a lk i in d e y m i g ib i g r n e n b ir b ilg e n in b a h s i
A m p h o s'a u la t. Bu b ilg e y e g re b ir k im se g e m iin g elen e k lerin e ve
r e tile rin e b el b a la y a m a z d . B irin in in a n d e y le rd e n em in o la b ilm e si
i in ta r t m a g t rm e z g e re k e le r k u lla n a ra k k e sin s o n u la ra v a rm a s g e
re k ird i. Bu k e sin li in d o a s n ih a i o la ra k m a te m a tik se l s a y k a v ra m n a ve
o n u n g e o m e trik e k ille r z e rin d e k i k u lla n m n a b a m l o lm a ly d . Bu n e
d en le d n y a n n d a v r a n n a h k m e d e n ey b a tl in a n ve e fsa n e d e il sa y
ve g eo m etri o lm al.
A m -te p 'in b in y z yl nce y a p t g ib i A m phos d en ize a ld . Y olunu
g erek lik a ra y n d a k i b ilg e n in ve o n u n 571 ak ll a d a m ve 28 ak ll k a d n
d a n o lu a n k a rd e li in in b u lu n d u u C roton e h rin e ev ird i. B ir s re s o n
r a k a rd e li e k a b u l ed ild i. B ilg en in a d P isagor'du.
BLMN KKENLER
3 Not 1.2'den anm sayacanz gibi b ir saynn n 'in ci ss o saynn kendisiyle n kez arp m
n a eittir. 5'in nc ss 1 25'tir ve 53 = 125; 3'n drdnc ss 8 1 'd ir ve 34 = 81; vb ek
linde yazlr.
4 A slnda W iles F erm at'n n Son K uram yla ilgili k an tn d a H aziran 1993'te C am bridge'teki ilk
su n u m u so n ras g r n r h ale gelen "boluu" onarm aya alrken m atem atik cam iasnda
m atem atiki Noam E lkies'in F erm at'n n ifad esin e kar b ir k ar rnek b u ld u u n a d a ir b ir
sylenti yayld. Daha nce Elkies 1988'de E uler'in v arsaym na kar b ir k ar rnek b u l
m u - x ' + y* + z* = w4 eitliinin h i b ir po zitif zm y o k tu r- ve onun yanlln k a n t
lam t. Bylece F erm at'n n ifad esin in de y anl olduunu kantlam olm as inanlm az de
ildi. Oysa sylentiye neden olan e-m ail 1 N isan tarih liy d i ve H enri D arm on tara fn d a n h a
zrlan m b ir ald atm aca olduu o rtay a kt; bkz. Singh, 1997, s. 293.
zn el b a k n a g re d u ru m b e lk i de F e rm a t'n m g eerli (ak lam o lsa
m e s le k ta la r ta r a f n d a n yle k a b u l ed ilecek olan) b ir k a n ta sa h ip o lu u
ve de X 'e d a h a s o n ra b ir k a r rn ek elde etm e o la n a s a la y a n ey Fer-
m a t'n n gizem i o lm u o la b ilird i. F iile n "P la to n cu lu a" k a r a k la d k la r
g r le rin e b a k m a k sz n b t n m a te m a tik ile rin b u t r o la s lk la r ak a
sa m a o la ra k d e e rle n d ire c e k le rin i d n y o ru m .
E lb e tte VViles'n te z in in g e r e k te n b ir h a ta b a r n d rm a s v e F e rm a t if a
d e s in in a s ln d a y a n l o lm a s h l sz k o n u su o la b ilir. B u n u n la b irlik te
VViles'n te z in d e tem el b ir h a ta o la b ilir am a F e rm a t ifa d e si y in e d e d o ru
d u r. Ya d a VViles'n te zi, m a te m a tik s e l k a b u l e d ile b ilirli in b a z gelecek
k u r a lla r n n s ta n d a r d b a k m n d a n "titiz o lm a y an k ad e m e ler" i e rirk e n t e
m el eleriy le d o ru o la b ilir. Y ine de b u k o n u la r v a rm a k is te d i im n o k ta
y a u la trm y o r. K onu F e rm a t ifa d e s in in n e s n e lli id ir, h e rh a n g i b irin in
ifa d e y i b e lirli ekilde o lu m lay c s u n u m u n u n (ya d a o lu m su z la m a sn n )
h e rh a n g i b e lirli b ir z a m a n n m a te m a tik c a m ia sn ta tm in e d ip ed em ey ece
i deil.
Belki d e F e rm a t ifa d e s in in a s ln d a , m a te m a tik se l m a n t n b a k a
s n d a n n e s n e lli i zellikle a k o la n b ilh a s s a b a s it t r d e 5 b ir m a te m a tik
sel a n la tm o ld u u n d a n b a h s e tm e k g erekiyor. Bu t r ifa d e le rin d o ru lu
u n u - ta t m in ed ici o ld u u d e e rle n d irile n b y le si te z le rd e b ira z zn ellik
o la b ilm e sin e ra m e n - y a ln z c a m a te m a tik ile rin k k b ir a z n l 6 h e r
h a n g i b ir b i im d e "znel" o la ra k d e e rle n d iriy o r. B u n u n la b ir lik te d o ru
lu u m a k u l e k ild e "gr m eselesi" o la ra k d e e rle n d irile b ile n b a k a t r
m a te m a tik se l ifa d e le r m e v c u ttu r. Bu ifa d e le rin en iyi b ilin e n i b elk i de se
m e a k s iy o m u d u r . Bizim i in u an sem e a k s iy o m u n u n n e o ld u u n u b il
m ek n em li deil. (Onu 1 6 .3 'te a n lata ca m .) B u ra d a y a ln z c a b ir rn ek
o la ra k a ln tla n d . B irok m a te m a tik i sem e ak siy o m u n u b ir e k ild e s o r
g u la n a b ilir, h a t ta y a n l b ile o la b ile ce k b ir ifad e o la ra k d e e rle n d irirk e n
(ben d e k en d im i b u ilk b a k a s n a eilim li g ryoru m ), p ek ou d a
m u h te m e len o nu "a p ak d o ru " o la ra k d e e rle n d iriy o r. Y ine de b a k a la r
o n u "d o ru luu" y a ln z c a b ir g r m e se le si o la n b ir ifa d e o la ra k ele a l
y o r y a d a d a h a d o ru su h a n g i ak siy o m sis te m in e ve h a n g i ile m in k u r a l
la rn a (bir "b iim sel sistem "; bkz. 16.6) b a l k a ln a c a n n seilm esin e
gre yle y a d a byle ele a ln a b ile c e k b ir ey o la ra k g r y o rla r. Bu so n
1 Baz oku y u cu lar Gdel ve C ohen'in, sem e aksiyom unun km e kuram nn (Zerm elo-Frankel
aksiyom sistem i) d ah a tem el aksiyom larndan bam sz olduuna ilikin kardklar so n u
la rd a n h a b e rd a r olabilirler. G del-Cohen tezin in kendi iinde, sem e aksiyom unun o veya
b u ekilde yerine o tu rtu laca n sap tam ad n aklam ak gerekiyor. rnein, Paul Cohen'in
k itab n n (Cohen, 1966, Blm 14, 13) son blm nde, orada sem e aksiyom undan ziyade
sreklilik hip o teziyle d ah a etraflca ilgilenm esini d ta tu ta rsa k , konunun bu biim i v u rg u
lanr; bkz. 16.5.
e k il 1.2 (a) M a n d e lb ro t k m e s i, (b), (c) ve (d) ekil 1 .2 a 'd a u y g u n e k ild e i a re tle n m i
a la n la r d a k i b a lo n c u k la r ilg ili 11,6, 168,9 ve 1042 izg isel a r p a n la r y la b y t lm h a l
d e g s te re n b a z a y r n tla r .
1 u an "Pisagor teorem i" olarak adlandrdm z teorem i asln d a ilk olarak kim in kantlad
tarih sel olarak olduka b elirsizd ir, bkz. n o t 1.1. Antik M srllar ve B abillilerin bu teorem in
en azndan pek ok rneini b ildiklerini grm ekteyiz. P isagor ya d a tak ip ilerin in gerek
rolleri olduka k u kuludur.
e k il 2.2 D zlem in fa rk l b o y u tla r d a k i e k il 2.3 B yk k a r e le r in m e rk e z le ri
iki k a re y le m o zaik lem e e k lin d e k a fe s h a lin d e k i d a h a b y k ve b e lli b ir
b ir g ste rim i. a y la e ilm i k a re le rin k e le rin i
o lu tu r u r .
e k il 2.6 E it k a re le rd e n o lu a n ta n d k
k a fe s. V ar o ld u u n u n a s l b iliriz ?
m m k n o ld u k la r, h a t ta d a h a k ritik o la ra k b ir k a r e n in g eo m etrik o la ra k
m m k n o ld u u v a rsa y m d r! H er e y in te s in d e b ir "kare" ile n ey i
k asted iy o ru z ? N o rm ald e b ir k are y i b t n k e n a r la r b ir b irin e e it ve b t n
a la r d ik a o la n d z b ir ek il o la ra k d n r z . Dik a n e d ir? B irb irin i
h e rh a n g i b ir n o k ta d a h e p s i b irb irin e e it d rt a o lu tu ra c a k e k ild e k e
sen iki d z izgi h a y a l ed e b iliriz . Bu e it a la rn h e r b ir i yleyse, b ir e r
dik a d r.
G elin im d i b ir k a re elde etm eye a la lm . ekil 2.7 'd ek i g ib i, ABC ve
BCD'nin d ik a la r o ld u u ve D ve A 'nn BC d o ru p a r a s y la ay n ta r a f ta
o ld u u e it AB, BC ve CD d o ru p a r a la rn aln . S oru h em en gelir: AD
d i e r p a r a y la ay n u z u n lu k ta m d r? D ah a s DAB ve CDA a la r d a d ik
a m d r? Bu a la r b irb irle rin e e k ild e k i b ir so l sa s im e trisiy le e it ol-
e k il 2.7 B ir k a re o lu tu r m a y d e n e y in . AB = BC
= CD o lm ak z e re ABC ve BCD'yi d ik a la r o la
r a k a ln . B unu D A 'nn b u u z u n lu k la r a e it o lm a
s ve DAB ve CDAn n d a d ik a o lm a la r m iz
ler?
2 B ununla b irlik te b u derece zene ram en klit'in alm asnda, esasen bugn topolojik"
olarak adlandrdm z, klit'e ve a d alarn a "sezgisel olarak apak" gibi grnen konu
la rd a eitli gizli v arsay m lar a rta kald. Bu deinilm eyen v arsay m lar ancak yzyllar so n
ra, zelde 19. yzyl son u n d a H ilbert ta ra fn d a n yorum land. T akip eden blm lerde b u n lar
grm ezden geleceim.
n e n d i e r n e rm e le ri k u lla n a r a k k a n tla m a n n b ir y o lu n u b u lm a n n m m
k n o lm a s g ere k ti i d n ld . k lit'in b e in c i n e rm e si p a ra le llik n e r
m e s id ir ve b u r a d a b u a l trm a y u y g u la y ac a m .
P a ra le llik n e rm e sin i ta r t m a d a n nce k lit'in d i e r d r t n e rm e sin in
d o as z e rin e y o ru m y a p m a y a deer. nerm eler, klit d a h a so n ra k i a
l m a la r n d a -b o y u tlu u z a y ele a lm o lsa d a (kliti) d zlem g e o m e tri
siy le ilg ilen iy o r. O nun d zlem g e o m e trisin in te m e l e le m a n la r n o k ta la r,
d z iz g ile r ve e m b e rle rd ir. B u ra d a "dz izgiyi" (ya d a b a s it e b ir "do
ru") h e r iki y nde de s n rs z c a u z a tlm o la ra k ele aly o ru m , a k si d u ru m
d a b ir "d o ru p a r a s " n d a n b ah sed e ce im . k lit'in b irin c i n erm e si etk in
b i im d e , h e rh a n g i iki n o k ta y b ir le tir e n (tek) b ir d o ru p a r a s n n v a r l
n id d ia eder. k in c i n e rm e si h e rh a n g i b ir d o ru p a r a s n n s n rs z c a
(aralk sz) u z a tla b ilirli in i id d ia eder. n c n e rm e si h e rh a n g i b ir
m erk eze ve h e rh a n g i b ir y a r a p a sa h ip b ir e m b e rin v a rl n id d ia eder.
N ih a y e t d r d n c n e rm e si t m dik a la rn b ir b ir in e e itli in i id d ia
e d e r .3
Bu n e rm e le rin b a z la r, zellik le d rd n c s m o d e m b ir b a k a s n
d a n b ira z g a rip g r le b ilir f a k a t klit g e o m e trisin i te m elley e n fik irle rin
k k en in i ak lm z d a tu tm a k z o ru n d a y z. E s a s n d a o, id e a liz e ed ilm i k a t
cisim le rin h a re k e tle ri ve b y le id e a liz e e d ilm i b ir k a t c isim b ir d i e riy le
a k m a y a itild i in d e a k ln a g elen elem e k a v ra m y la ilg ilen d i. B ir cisim
z e rin d e k i dik a n n b ir d i e ri z e rin d e k iy le e itli i, b ir in in d ik a sn
o lu tu ra n k e n a rla r d i e rin in d ik a sn o lu tu ra n k e n a rla rn z e rin e
d en k gelecek e k ild e h a re k e t e ttirm e o la sl y la ilg iliy d i. D o lay sy la d r
d n c n erm e u z a y n iz o tro p ik ve t rd e o ld u u n u id d ia ed iy o r, yle ki
b ir y e rd e k i b ir ek il b a k a b ir y e rd e k i b ir e k ille ay n , d i e r b ir d ey ile e-
le ik g eo m etrik b i im e sa h ip o la b ilird i. B irin c i n erm e d z b ir d o ru p a r
a sn n b a s it d o a sn a k ta rrk e n ik in c i ve n c n e rm e le r u za m n , i in
de "b o lu k lar" o lm a k sz n s n rs z c a g e n i le tile b ilir o ld u u n u a k ta ry o rd u .
k lit'in g eo m etriy e b a k m a b i im i b izim o n a b u g n k b a k m a b i im im iz
d e n ep ey fa rk l o ls a d a, o n u n ilk d r t n e rm e si g n m z n m e trik u za y
k a v ra m n b t n s e l b ir t rd e lik , iz o tro p ik o lu ve k a p s a m n n s o n s u z lu
u y la te m el o la ra k ze tle d i. A sln d a b y le si b ir fo to ra f m o d e m k o zm o lo
jiy e g re, 27.11 ve 2 8 .1 0 'd a g rece im iz z e re gerek e v re n in o ld u k a
b y k lekli u z a m sa l d o a s y la sk b ir u y u m g ste rir.
O h a ld e k lit'in b e in c i n erm e si, p a ra le llik n e rm e si n e d ir? k lit'in
o n u e s a s o la ra k fo rm le e tti i h a liy le b u n erm e, b ir d zlem d e k i iki dz
d o ru p a r a s a ve b, h e r ik isi de b a k a b ir dz d o ru p a r a s c ile k esii-
g een te k p aralel
f (2.1] P aralellik nerm esinin klit biim i doru olduunda b u n u P layfair'in p aralellerin te k
lii so n u cu n u n izlem esi gerektiini gsterin.
a la n d ik a ve t m k e n a r la n e it o la n b ir k a re y i v e rd i in i g ste rm ek
i in k u lla n m a m z z o ru n lu o la n te k ey p a ra le llik n e rm e sid ir. P a ra le llik
n e rm e si o lm a k sz n k a re le rin , t m a la rn n d ik a o lm a s n o rm a l a n la
m n d a , g er ek te n v a r o ld u k la rn k a n tla y a n la y z .
K are g ib i b y le sin e ap a k b ir e y in v a rl n a d a ir "titiz b ir k a n t'' s u n
m a k z e re h a n g i k e sin v a rs a y m la ra g ere k sin im d u y u la c a z e rin e k a y g
la n m a k y a ln z c a b ir m a te m a tik s e l u k a la lk m e se le si g ib i g r le b ilir. K are
h e p im iz in b ild i i b u k a d a r ta n d k b ir e k ilk e n b y le u k a la c a k o n u la rla
g e r e k te n n i in ilg ilen e lim ki? k lit'in a s ln d a b u k o n u la r z e rin e k a y g
la n m a k ta o la a n s t b ir k a v ra y g ste rd i in i y a k n d a greceiz. zelde
g erek ev re n in kozm olojik b ir le in d e fizik i "k a re le r"in v a r o lu p o lm a
d k la r o k a d a r d a n e tle m i b ir m esele d e ild ir. Bu b ir g zlem lem e m e se
le s id ir ve u an k i k a n tla r e lik ili g r n y o r (bkz. 2.7 ve 28.10).
n c e k i b l m le rd e k i ta r t m a la r n n em li b ir m e sa j P is a g o r te o re m i
n in p a ra le llik n e rm e sin e d a y a n r g r n m e sid ir. Bu g e r e k te n b y le m i
d ir? P a ra le llik n e rm e sin in y a n l o ld u u n u v a rsa y n ? Bu P isa g o r te o re
m in in k e n d isin in de g e r e k te n y a n l o la b ile ce i a n la m n a m g elir? Byle
b ir o la slk h e rh a n g i b ir a n la m ifa d e e d e r m i? G elin p a r a le llik n e rm e si
n in y a n l o la ra k k a b u l e d ilm e sin e g er ek te n iz in v e rild i i d u ru m d a n e
o la ca s o ru s u n u ele a lm a y a a la lm . O kulda ren d i im iz g e o m e trin in
b t n y le a lt s t o ld u u gizem li b ir y a p a y in a n d n y a s n a g iriy o r g ib i
g r n ec ek f a k a t a s ln d a b u r a d a d a h a d e rin am a b u la c a z .
* A korur -yu.
ek il 2.12 ekil 2 .1 1 'd e k i E s c h e r re s m in in h ip e rb o lik d z iz g ile r (evredeki em b erle or-
to g o n al o la ra k b u lu a n kliti e m b e r y a d a izgiler) ve h ip e rb o lik b ir g en le b irlik te
g ste rilm i h ali. H ip e rb o lik a la r kliti o la n la r la u y u u r . (ekil 2 .8 b 'd e ifa d e e d ilm i
olan) p a r a le llik n e rm e si a k a ih la l e d ilm e k te d ir ve b ir g e n in a la r to p la m ff'den
k k t r.
l o g Q ^ - d ir .
B QBPA
A C 'a gibi sl ifad eler b u k itap ta sklkla kullanlyor. Not 1.2de ifade edildii zere a?, a x
a x a x a x a anlam na gelir ve b u n a bal olarak po zitif b ir n tam sa y s iin o 'n n kendisiy
le n kez arplm hali a " eklinde yazlr. Bu gsterim n eg atif slere g en ile tilir ve a ', l/a ,
a m n tersi ve a , l/a ", a"'in tersi, ya da edeer olarak (a r 'd i r . 5.2'nin d aha genel b ir ta r
tm as uy arn ca a'"', b ir a p o zitif sa y s iin, (a1'")" = a ifadesini salayan (pozitif) say,
V n n n 'in c i dereceden k k d r'{bkz. n o t 1.2). D ahas a m"', a '^ 'n in m inci dereceden s s
dr.
S U [2.2] Niin byle o lduuna ilikin b a s it b ir sebep grebiliyor m usunuz?
[2.3] Bu denklem e gre A, B ve C hiperbolik dz b ir izgi zerindeki ard k noktaysa
e k il 2.1 3 K o n fo rm a l g s te r im d e A ve B
a ra s n d a k i h ip e r b o lik u za k lk , QA, vb k
lit i u za k lk la r, P v e Q, A ve B 'd e n g e e n
kliti e m b e rin e v re l e m b e rle ortogo-
nal o la ra k b u lu tu u y e r d e k i n o k ta la r ol
m a k ze re lo g lQ A.PB/Q B.PA)'dr.
"AB", vb h ip erb o lik uzak lk lar "AB" + "BC" = "AC"yi sa lar ifadesini kan tlay ab ilir inisiniz,
deneyin. L o garitm alarn, 5.2, 3'de log (ab) = log a + log b eklinde aklanm genel zelli
ini ku llan ab ilirsin iz.
g z m zd e c a n la n d rm a n n b ir y o lu n u , o nu b iz e d a h a ta n d k ve d a h a
"so m u t" g r n e n b ir eyle, klit g e o m e trisiy le ili k ile n d ire re k s a la d k la r
i in o ld u k a fa y d a ld r. D a h a s b y le si g ste rim le r h ip e rb o lik g e o m e trin in
tu ta r l b ir y a p o ld u u n u ve ta k ib e n p a ra le llik n e rm e sin in klit g e o m e t
r is in in d i e r y a s a la r k u lla n la ra k k a n tla n a m a y a c a n a k h a le g e tirir.
A sln d a h ip e rb o lik g e o m e trin in kliti g eo m etri b i im in d e , E s c h e r'in
k u lla n d k o n fo rm a l o la n d a n d a h a b e lirg in b a k a c a g ste rim le ri m e v c u t
tu r. B u n la rd a n b ir is i iz d m s e l m odel o la ra k b ilin e n d ir. B u ra d a t m h i
p e rb o lik d zlem y ine kliti d zlem d e k i b ir e m b e rin ii o la ra k g s te rili
y o r f a k a t b u kez h ip e rb o lik dz izg iler (em bersel y a y la r yerine) d z k
lit iz g ile ri o la ra k su n u lu r. B u n u n la b irlik te b u b e s b e lli s a d e le tirm e i in
d e n m e si g erek en b ir b e d e l sz k o n u s u d u r n k h ip e rb o lik a la r a rtk
kliti a la rla ay n d e ild ir ve p ek ok in s a n b u b e d e lin b ir h a y li y k sek
o ld u u n u d e e rle n d ire c e k tir. lg ile n e n o k u y u c u la r i in b u g ste rim d e A ve
B a r a s n d a k i h ip e rb o lik u za k lk , R ve S u z a tlm dz izgi A B 'nin evre
e m b e riy le k e siim n o k ta la r o lm a k zere, u ifad e y le (C = 1 o la ra k a lrs a k
b u d a h a nce k o n fo rm a l g ste rim i in elim izde o lan ifa d e n in n e re d e y se
a y n s olur) v e rilir (bkz. ekil 2.14):
e k il 2 .1 4 z d m s e l g s te r im d e h i
p e r b o lik u z a k lk d e n k le m i a rtk , R ve
S 'n in , AB klit (d i er b ir d e y i le h ip e r
b olik) d z iz g is in in e v r e e m b e riy le
k e s i im n o k ta la r o ld u u ^logfRA. SB/
RB. SA) 'dr.
e k il 2 .1 5 K o n fo rm a l g s te r im d e n i z
d m s e l o la n e ld e e tm e k i in m e r
kezden f i 'n i n evresel e m b e rin
ya r a p ve rc'n in k o n fo r m a l g s te r im
d e k i m e r k e z d e n o la n u z a k lk o ld u u
b ir 2 R 2/ (JP + rc2) a r p a m y la g e n i le tin .
[2.4] Bunu gsterin, ipucu: D ilerseniz ekil 2.17'de gsterilen B eltram i geom etrisini k u llan a
bilirsiniz.
e k il 2.16 E s c h e r'in k o n fo rm a l g s te rim d e n iz d m s e l o la n a d n t r lm ekil
2 .1 1 'd ek i re sm i.
[2.5] Stereografik y an stm an n belirtilen bu iki zelliini, hiperbolik geom etrinin konform al
g sterim ini 2.4'te b e lirtilen ekliyle ku llan arak B eltram i'nin y a n kresel gsterim in, h i
perbolik "dz izgiler" dikey y a n em berler olm ak zere, konform al olduunu gsterin.
i @ [ 2.6] Bu iki zelliin n a sl k antlandn grebiliyor m usunuz? pucu: em berlerin d u ru
m unda, izdm kon isin in tam olarak te rs eim deki iki dzlem ta ra fn d a n kesildiini gste
rin.
e k il 2.17 B e ltra m i'n in h ip e rb o lik g e o m e trin in k e n d is in e a it g ste rim in i ili k ile n d ire n
g e o m e trisi, (a) Y a n k re s e l g ste rim (k u z e y y a r k r e S* z e rin d e k i k o n fo rm a l g ste rim )
e k v a to r d is k i z e rin d e k i iz d m s e l g s te rim e d ik ey o la r a k y a n s r, (b) Y a n k re s e l g s
te rim g n e y k u tb u n d a n e k v a to r z e rin d e k i k o n fo rm a l g s te rim e ste re o g ra fik o la ra k y a n
sr.
e k il 2 .1 8 H ip e r b o lik b ir kare", k
e le ri O n o k ta s n d a n g e e n ik i d ik
h ip e r b o lik d z iz g iy le O m e r k e zli
b ir e m b e rin k e s i im n o k ta la n ,
A,B,C,D (em bersel o la ra k a ln m ),
o la n h ip e r b o lik b ir d rtg e n d ir. S i
m e tr i n e d e n iy le A B C D 'n in d r t k e
nar d a d rt a s n d a o ld u u g ib i
b ir b ir in e e ittir . B u a la r d ik d e il
d ir f a k a t - n 'd e n k k h e rh a n g i p o
z i t i f b ir a ya e it o la b ilirler.
e k il 2.19 H ip e rb o lik u z a y d a , h e r b i r k e d e b e k a re n in , k a re a la r |r , y a d a 72 o la c a k
e k ild e b u lu tu k la r b i r k a fe s, (a) K o n fo rm al g ste rim , (b) z d m s e l g ste rim .
[2.7] Ayn eyi dzgn hiperbolik begen ve karelerle yapabiliyor m usunuz, deneyin.
2.6 Hiperbolik geom etrinin tarihsel grnmleri
H ip erb o lik g e o m e trin in k efiy le ilg ili b irk a ta rih i y o ru m b u r a d a u y
g u n o la c a k tr. k lit'in te m e l ilk e le rin in y a k la k t 300 y lla rn d a y a y m
la n m a s n n a rd n d a n e itli m a te m a tik ile r b e in c i n erm e y i d i e r a k s i
yom ve n e rm e le rd e n h a re k e tle k a n tla m a g iri im in d e b u lu n d u la r. Bu a
b a la r 1733'de J e s u it G irolam o S a c c h e ri'n in d e s ta n s a l m a sy la te p e
n o k ta s n a e riti. S a c c h e ri'n in k e n d isi de so n u o la ra k , p a ra le llik n e rm e
sin i, h e rh a n g i b ir g e n in i a la r to p la m n n iki d ik a d a n k k o ld u
u h ip o te z in in b ir e lik iy e yol a t n g ste rm e y o lu y la k a n tla m a y a
ili k in y a ln z c a ta m a m la n m a m b ir g iriim o lu tu ra n h a y a tn n a l m a
sn , b ir h a ta o la ra k d n m e k z o ru n d a k a lm g r n r. B u n u c id d i m c a
d e le le r a rd n d a n m a n tk s a l o la ra k so n u la n d ra m a y p g rece z a y f b i im
d e y le b a lad :
7 H ardy, 1940, S .3 4 .
8 Byk em ber y a y la n b ir k renin yzeyindeki en ksa" (jeodezi) erilerdir; krenin m erke
zinden geen dzlem lerde yer alrlar.
[2.8] Bu kresel gen denklem ini tem el olarak yalnzca sim etri tezlerini ve krenin toplam
ifa d e s in i k u lla n m a ly z . F a k a t h ip e rb o lik g eo m etri i in g ere k li o ld u u z e
re C ye p o z itif d e e rin i v erm e k i in k re n in y a r a p n n s a n a l (dier b ir
d ey ile n e g a tif b ir sa y n n karekk) o lm a sn a ih tiy a d u y arz , f l'n in s a
n a l b ir n ic elik o la n (-C )_1/2 ifa d e siy le v e rild i in e d ik k a t edin. Bu, 2 .4 'te
g erek C ~U2 ifa d e si i in su n u lm u o la n "szde y a r a p " te rim in i a k lar.
A sln d a L a m b e rt'in ile m i b iz im d a h a m o d e rn b a k a la rm z d a n (bkz.
b l m 4 ve 18.4) m k em m el o la ra k d o ru la n r ve b u n u n g rm o lm a
s n d a n d o la y o n u n h a r ik a k a v ra y n a i a r e t eder.
B u n u n la b irlik te L a m b e rt'in kliti o lm a y an g eo m etriy i ilk kez o lu
tu r m u o lm a o n u ru n u re d d e tm e k ve k lit'in k in d e n fa rk l o la ra k p a ra le llik
n e rm e sin in y a n l o ld u u t m y le tu ta r l b ir g e o m e triy i (yak lak y arm
y zy l so n ra) b e rra k b ir k a b u lle n i n o k ta s n a g e tire n ilk k i in in (b an a gre
b ira z h a k s z biim de) b y k m a te m a tik i C ari F rie d ric h G au ss o ld u u fik
rin d e o lm a k g elen e k sel b a k a sd r. G au ss, so n d ere ce d ik k a tli b ir ad a m
o la ra k v e b y le si b ir a a v u rm a n n yol a ab ilec e i ta r t m a la r n k ay g s
i in d e b u lg u la rn y a y m la m a d ve k en d in e s a k la d .9 G a u s s 'u n o n u n z e ri
n e a l m a y a b a la m a s n d a n b ir 30 yl k a d a r s o n ra h ip e rb o lik g eo m etri
b a m s z o la ra k , M a c a r J n o s B olyai (1829'da) ve zellik le y a k la k
1 8 2 6 'd a R u s to p u b irli i m e n su b u N ikolay v an o v i L o b a e v sk i'n in i le
rin d e o ld u u b a k a b a z la r ta ra fn d a n y e n id e n k e fe d ild i; h ip e rb o lik g e
o m e tri b u se b ep le sk lk la L o b a ev sk ici g eo m etri o la ra k a d la n d rlr.
H ip erb o lik g e o m e trin in y u k a rd a a k la d zel iz d m se l ve k o n fo r
m a l g e r e k le tirili le ri E u genio B e ltram i ta r a f n d a n b u lu n d u ve 2 .5 'te
d e in ile n y a r k re se l o la n n n d a i le rin d e o ld u u b a z d i e r zekice g s
te rim le rle b irlik te 1868'de y a y m la n d . B u n a ra m e n , P o in c a re 'n in 1882'de
y e n id e n k e fe tti i b u k o n fo rm a l g ste rim B e ltra m i'n in o rijin a l a l m a
sn d a n (m odelin n em li u y g u la m a la rn byk l d e P o in c a re 'n in
alan n n 47tR 2 olduu gereini k u llan arak kantlam aya aln. pucu: Bir krenin, kre
zerinde tam am en zt olan b ir nokta iftini b irle tire n iki byk em bersel yay tara fn d a n
sn rlan d rlm b ir p a r a sn n alan n bulm akla balayn; sonra kesin, y a p trn ve sim etri
tezlerin i kullann. ekil 2.20'yi aklnzda tutun.
1 Jeodezi konularyla profesyonel olarak ilgilenen G auss'un fiziki uzaydaki klit geom etrisin
den llebilir sa p m alar olup olm adn gerekten belirlem eyi denem i olup olm ayabilece
i b ir ta rtm a konu su d u r. G erekten denem i olsa bile kliti olm ayan geom etri k o nularn
da iyi b ilinen az skl nedeniyle, zellikle (imdi bildiim iz zere) m odem kuram u y a
rn ca etkinin kklnden kaynakl olarak b a a rsz olm a zorunluluu nedeniyle, b ilin
m esine izin verm esi olas deildi. Var olan fikir birlii, onun uzayn deil dnyann erilii
ile ilgilenerek "yalnzca jeodezi yaptn" kabul eder grnyor. B ununla birlikte ben onun
ayrca klit geom etrisiyle ilgili herhangi b ir nem li tu ta rsz lk aray n d a olm adna in an
m ay b iraz g buluyorum ; bkz. Fauvel ve Gray, 1987.
e k il 2.20 K r e s e l b i r g e n im d L a m
i in H a rio t d e n k le m i, a, ft, y a lia r o l
m a k ze re A = fp (a + 0 + y - n)'dir. H i
p e r b o lik b ir g e n i in L a m b e r t d e n k
le m i C= - 1 /J P y i ierir.
10 "Poincare y a n dzlem i" denilen gsterim de orijinal olarak B eltram i'ye a ittir; bkz. Beltram i,
1868.
11 Bu, (dier ta ra fta n b ak a m atem atikilerin alm alarn ok sk olarak ngrm olan) b
yk G au ss'u n kendisine de uym u gibi grnyor. "Gauss h aritas"n m kullanm yoluyla za
rif b ir ek ild e k an tlan ab ilen , im dilerde "G auss-Bonnet" teorem i ad verilen nem li b ir to
polojik m atem atik sel teorem m ev cu ttu r fa k a t teorem in kendisi asln d a B lascke'ye ait ve az
nce bah sed ilen z arif k an tlam a ilem i ise Olinde R odrigues ta ra fn d a n bulunm u grnr.
Ne sonu ne de k an tlam a ilem i G auss ya da B onnet'e a it grnr. D eiik m etinlerde do
ru e kilde aln tlan an d ah a tem el b ir "G auss-Bonnet" teorem i m evcuttur, bkz. VVillmore,
1959, ay rca R indler, 2001.
e k il 2.21 (a) B ir s z d e k r e . Bu k e n d i a s im p to tu e tr a fn d a e v rile re k e ld e e d ilir, (b) B ir
tr a k t r i s o lu tu r m a k i in , z e r in d e h a fif, p r z s z e k ild e d z , s e r t b i r u b u u n s r k
le n d i i d z le m in y a ta y o ld u u n u h a y a l e d in . u b u u n b i r u c u n o k ta b e n z e ri s rt n m e li
b i r P y k ik e n d i e r u c u R, (dz) b i r a s im p to t b o y u n c a ile rle r.
12 E vrenin etrafl y aps iin tem el k a n t b ir b t n olarak 27.7, 10, 11, 13, 28.5, 10 ve
30.14'te ta rtla c a k olan k o zm ik m ikrodalga ardalar n m n n (CMB) [cosmic m icro w a -
ve b a ckg ro u n d ra d ia tio n } d etayl b ir analizinden elde edilir. Temel b ir kaynak de B em ardis
vd., 2000; d ah a eksiksiz, d ah a yeni bilgi iin bkz. N etterfield vd., 2001 (BOOMERanG'la ilgi-
b t n l k l b ir h ip e rb o lik g eo m etriy e o ld u k a k a r a rl b ir e k ild e i a re t
ed e n k a n t d a m e v c u ttu r .13 D a h a s b a z k u ra m c la r e lip tik d u ru m u u z u n
s re s a v u n d u la r ve b u k e sin lik le kliti d u ru m u d estek lem e k i in s a v u n u
la n o ay n k a n t ta r a f n d a n red d e d ilm e d i ( b k z . 3 4 .4 ' n so n k sm lar).
lenen). A yrca bkz. H anany vd., 2000 (MAXIMA'yla ilgilenen) ve H alverson vd., 2001 (DASIy-
la ilgilenen).
13 K uram sal destekleyiciler iin bkz. G urzadyan ve T orres, 1997 ve G urzadyan ve Kocharyan,
1994 ve gerek CMB v erilerin in yerini tu ta n zm lem e iin G urzadyan ve Kocharyan, 1992
(COBE v erisi iin) ve G urzadyan vd., 2002,2003 (BOOMERanG verisi iin ve WMAP verisi
iin 2004).
O k u y u cu n u n fa rk edecei g ib i k o n u h l a n la m a z lk la rla ve b e k le n e b ile
cei g ib i o u n lu k la fkeli ta r t m a la r la dolu. K ita p ta k i ile rle y e n b l m
le rd e b u b a la n td a o rta y a k o n m u g r le rin o ld u k a b y k b ir k sm n
g ste rm ey e a la c a m , ve d i e rle ri n e z d in d e m m k n o ld u u n c a a d il o l
m a y a a l rk e n h ip e rb o lik d u ru m le h in e o la n k e n d i g r m g izlem eye
y elten m ey ece im .
B erek et v e rsin , b e n im g ib i h ip e rb o lik g e o m e trin in z a ra fe tin d e n ve a y
rc a m o d e m fizi in g rk em in d en e tk ile n e n le r i in b u m u h te e m g e o m e tri
ye ili k in m o d e m fiziki ev re n k a v ra y m z n ta rt m a s z te m e li o la ca k
b a k a b ir ro l sz k o n u su d u r. M o d e m g relilik k u ra m u y a rn c a h zla r n
u za y , esk i N evvtonc k u ra m d a sa la n a n , kliti o la n d a n ziy a d e k e sin lik le
-b o y u tlu h ip e rb o lik b ir g e o m e trid ir (bfcz.18.4). Bu b iz e g re lili in b a z
b u lm a c a la rn a n la m a m z d a y a rd m c olur. rn e in b ir b in a n n y a n n d a n
k y a s la n a b ilir b ir h z la ile ri d o ru h a re k e t ed e n b ir a r a ta n k h z n a y a
k n b ir h z la f rla tla n b ir c isim h a y a l edin. B in ay a g re b u c isim y in e de
k h z n h i b ir z a m a n a a m a z . Bu o la n a k sz m g ib i g r n se d e 1 8 .4 'te
h ip e rb o lik g eo m etri a ra c l y la d o ru d a n b ir a k la m a y a k a v u a c a m
g receiz. Y ine de b u b y le y ic i k o n u la r so n ra k i b l m le re k a d a r b e k le
m ek z o ru n d a .
Peki y a h ip e rb o lik g eo m etrid e b a a r s z o ld u u n u g rd m z P isa g o r
te o re m in d e n n e h a b e r? B elirli P isa g o rc u d lle rin b u en n e m lile rin i g e le
cek k u a k la ra m te rk etm eliy iz? Pek sa y lm a z n k h ip e rb o lik g e o m e tri -
ve a s ln d a h ip e rb o lik g eo m etriy i d z e n siz c e e ilm i b ir y o lla g en elley en
(E in ste in 'n g en el g relilik k u ra m n n a n a is k e le tin i o lu tu ra ra k ; bkz.
13.8, 14.7, 18.1 ve 19.6) t m "R iem annc" g e o m e trile r- k k u z a k lk
la rn lim itin d e s a la n a n P isa g o r te o re m in e y a a m s a l b i im d e b a ld r.
D a h a s o n u n d e v a sa e tk isi m a te m a tik ve fiz i in en g in a la n la rn a y a y l
m a k ta d r (rn. k u a n tu m m e k a n i in in " n iter" m e trik y a p s, bkz.%22.3). Bu
te o re m , b ir a n la m d a "geni" u z a k lk la r y e rin e g e iriliy o r o lm a s g ere in e
ra m e n o rijin a l o la ra k ile ri s r ld d u ru m u d e v a sa e k ild e a a n b ir u y
g u la m a a la n b u la ra k g e o m e trin in k k lekli y a p s i in m e rk e zi k a l
m a y a d ev a m e tm ek ted ir.
FZK DNYADA SAYI TRLER
a 2 = 2 b2
4c2 = 2b2
b2 = 2c2
o la ca k ve t m b u ta m s a y la rn p o z itif o la ca ekilde
1 Bu k itap ta sklkla k u llan lan >, <, >, < n o ta sy o n la n srasy la (gram atik olarak uygunca ifade
edilm i) "byktr", "kktr", "byk eittir", "kk eittir" anlam ndadr.
a 2 = 2b2, b2 = 2 c2, c 2 = 2 d 2, d 2 = 2e2......
2 Baz okuyucular a /b 'n in "en sad e terim li halinde" olm asn (dier b ir deyile a ve b'n in ortak
arp an olm am asn) talep ederek b alay an aka yetersiz b ir arg m an n fark etm i o lab i
lirler. Bununla b irlik te b u durum , k u su rsu z ekilde doru olsa da, gsterilm esi gereken bu
t r en sade terim h alindeki b ir ifadenin h e r zam an v a r olduunu v arsay a r. Verili b ir A/B ke-
sirin in en sad e terim li ifad esin i bulm ak (dolayl olarak ya da ak ekilde, diyelim ki k lit
alg o ritm as o larak bilin en ilem i ku llan arak verilm i benzer gerekelendirm eyi daha k arm a
k olarak ierir; bkz. H ardy ve W right, 1945, s. 134 m etinde; D avenport, 1952, s. 26; L ittle-
wood, 1949, blm 4; ve Penrose, 1989, blm 2.
m o ld u k la r te k t rd e k i s a y la rn , ta m s a y la r ve ra sy o n e l s a y la rn s n r
l a n d n a ile rlem e y e zo rla d . K en d ilerin i y n le n m i b u ld u k la n t rd e k i
sa y , b iz im u a n "gerel s a y d ed i im iz b ir say y d : b u g n (her n e k a d a r
a n tik Y u n a n la r i in b u ta rz b ir g ste rim m m k n o lm a d y sa da) b itim s iz
b ir o n d a lk ile rle m e si b i im in d e ifa d e e tti im iz b ir say . G erekte 2 e s a s e n
(im di y az d m z gibi)
V2= 1,41421356237309504880168872....
3 Gerel rasyoneller" (dier b ir deyile gerel blm leri) h e r eye ram en yine de gerel say
la r o ld u k larn d an y ukardaki k a n tta gerel s a y la n kullanm ann b ir ekilde kukulu olduu
itira z elb ette y kseltilebilir. B ununla b irlik te b u az nce sylenm i olan geersiz klm az.
B alangtaki arg m an d a a ve h'n in kendilerinin rasyoneller olarak deil ta m sa y la r olarak
a ln d k la n da b elirtileb ilir nk a v e b yalnzca rasyonelse argm an, sonucun kendisi h l
doru bile olsa, azalan diziler" ksm nda b a a n sz l a urard.
m a te m a tik s e l (Platonik) sa y n n , o n d a lk ile rle m e n in k e s in lik le s re s iz b i
im d e d ev am e tm e s in i g e re k tire b ile c e in i k a b u le h a z rlk ly z . E lb e tte b u
ou k e s rin o n d alk g s te rim le rin d e de g e e rlid ir, rn e in ;
= 0,333333333 ...,
3
29
= 2,416666666 ... ,
12
9
= 1,285714285714285,
7
237
= 1,60135135135 ... .
148
l'den byk herhangi bir rasyonel say byle bir ifadeyi s o n la n d r c ola
rak yazlabilir (anlam bulanklndan kanmak zere normalde son tam
saynn l'den byk olm asna gerek duyarz), rn. 52/9=5+(l+(3+(2)1)"1)'1:
52 1
5+
9 1 + -1
3+ i
V2 = 1 + (2 + (2 + (2 + (2 + - m - 1)-1,
7 - V3 = 5 + (3 + (1 + (2 + (1 + (2 + (1 + (2 + - ) 1) 1) 1) *) 1)'1)'1,
n = 3 + (7 + (15 + (1 + (292 + (1 + (1 + (1 +(2 + ) 1)1) 1)'1) 1) 1) 1) 1.
(@ [3.1] Bu genilem eleri olas tam lk derecesine dek elde etm ek zere CV ve x _I" tu la rn a s a
h ip o ld u unuzu varsayyorum ) hesap m akinenizi kullann. n = 3,141592653589793... olarak
kab u l edebilirsiniz. pucu: H er saynn tam say ksm n n o t edip karn ve k alan n tersin i
olu tu ru n .
5 Srekli k esirlerle ilgili (kantlarla birlikte) d ah a fazla bilgi iin D avenportun (1952) 4. b
lm de verilm i z a rif aklam asna bakn. Baz b ak m lard an gerel sa y la rn srekli kesir
g sterim in in o ndalk ilerlem e biim indeki norm al olandan, m odem m atem atiin
2.24,25'te ta rtlm olan hiperbolik geom etri de dahil olm ak zere ok farkl alan larn d a
uy g u lam alar b u larak , d ah a d erin ve ilgin olduu belirtilebilir. te ta ra fta n srekli kesirler
p ra tik h esa p la m a la r iin o k a d a r da uygun deildir; geleneksel ondalk gsterim in k u llan l
m as ok d ah a kolaydr.
Jj [3.2] Bu iki s rek li k esir ifad esin in so n u ta periyodik olduunu v arsay a rak tem sil ettikleri
sa y la rn sol ta ra fta k i nicelikler olm ak zorunda o lduklarn gsterin. pucu: Bu niceliin
salam ak zo ru n d a olduu ikinci dereceden b ir denklem b u lu n ve n o t 3.6ya b avurun.
6 kinci dereceden irrasy o n eller, A sfrd an farkl olm ak zere ve zm leri, gerel sa y la r ale
3, 1, 2, 1, 6 , 1, 2, 1, 6 , 1, 2, 1, 6 , 1, 2, 1, 6 , ...
* ruler-an d -co m p ass co n stru ctions: uzunluklar, a la r ve dier geom etrik ek illerin yalnzca
idealize edilm i b ir cetvel ve pergel ku llan lara k izilm esi ilem i, -~n.
7 P rofesr Stelios N egrepontis beni bu k a n tn T heaetetos-the S ophist-the Politikos "le-
m e"sinin n c s olan th e S tatesm an (= Politikos) ad l P latonik diyalogda b ulunduuna
d a ir bilgilendirdi. Bkz. N egrepontis, 2000.
g eo m etrik izim ler i in y e te rli n ite li e sa h ip sa y la r, d o al s a y la rn to p
la m a, k arm a, a rp m a , b lm e ve k a re k k a lm a g ib i b ir d izi te k r a r e d e n i
le m d en g em esi y o lu y la o lu tu ru la b ile n sa y la rd r. B u n u n la b irlik te y a l
n z c a b u s a y la rla ilem y a p m a k so n d ere ce k a rm a k la r v e b u s a y la r
kliti g eo m e trin in cetv el p erg e l iz im le rin d e k u lla n lm a k i in h l o l
d u k a s n rld r la r . B t n y le g en el o la n so n su z s re k li k e s ir ifa d e le rin e
a la n a m a c e s u r a d m n a tm a k - b i r a d m n n e k a d a r c e s u r o ld u u k o n u
s u n a e s a s e n 1 6 .3 -5 'te d e in ile c e k - ok d a h a fa z la ta tm in e d ic id ir. Bu,
Y u n a n la ra klit g e o m e trisin e u y g u n o ld u k la r a n la la n s a y la r a k la
m a n n b ir y o lu n u su n d u .
Bu s a y la r a s ln d a m o d e m te rm in o lo jid e k i "gerel sa y la r" d r. Bu t r
s a y la rn b t n y le ta tm in ed ici b ir ta n m 19. y z y la k a d a r b u lu n m u
o la ra k k a b u l ed ilm e se de, P la to n 'u n re n c ile rin d e n b ir i o la n a n tik Y u n an
b y k m a te m a tik i ve a s tro n o m E u d o k so s k o n u y la ilg ili e s a s fik irle ri d a
h a l 4. y z y ld a elde e tm iti. E u d o k so s'u n fik irle rin e ili k in b irk a ey
s y lem ek y e rin d e olacak.
lk o la ra k k lit g e o m e trisin d e s a y la rn d o ru d a n u z u n lu k la r y e rin e
u z u n lu k o r a n la n b i im in d e ifa d e e d ile b ild i in i n o t edelim . Bu e k ild e b e
lir li h i b ir u z u n lu k b irim in e ("in" y a d a Y unan "d acty lo s"u gibi) g erek d u
y u lm a d . D a h a s u zu n lu k o ra n la ry la , b u o ra n la rn b irb irle riy le n e sk lk ta
a rp la b ile c e in e ilik in (ten fa z la u z u n lu u n b irb irle riy le a rp lm a s
d u ru m u n d a ok b o y u tlu "h ip e r h a c im le r"e ilik in b e lirg in ih tiy a c k a r la
m a m a k la b irlik te) b ir k s tla m a d a olm az. E u d o k so s k u ra m n d a k i ilk ad m
b ir a : b u z u n lu k o ra n d i e r b ir c : d o ra n n d a n d a h a b y k o ld u u n d a
b u n a ilik in b ir k r ite r te m in etm ek ti. Bu k r ite r u y d u : a u z u n lu u n u n ,
k e n d i k en d in e M kez ek le n d i in d e k e n d in e N kez ek len en b u z u n lu u n u
a a c a ve ay n z a m a n d a d 'n in , k e n d i k e n d in e N kez e k le n d i in d e k en d in e
M kez ek len e n c'y i a a c a e k ild e iki M ve N p o z itif ta m s a y s m e v c u t
t u r .13,31 B enzer b ir k r ite r a : b 'n in c : d 'd e n d a h a k k o ld u u d u ru m u if a
d e etm ek i in de g e erlid ir. Bu o r a n la rn e itli i d u ru m u i in k rite rle rin
ik isi de g e e rsiz d ir. Bu t r o r a n la rla ilg ili in c elik li "eitlik " k a v ra m y la
E u d o k so s g erek te, "gerel b ir sa y "y a ilik in u z u n lu k o ra n la r b i im in d e
s o y u tla n m b ir k a v ra m a sa h ip o lm u tu . O a y rc a b u t r g er el s a y la rn
to p la n m a ve a rp lm a la r z e rin e k u r a lla r d a s u n d u .1341
B u n u n la b irlik te b ir gerel sa y y a ili k in Y unan g r y le m o d e m o lan
a r a s n d a k i te m e l b ir b a k a s fa rk v a r d n k Y u n a n la r sa y s is te m in i
b iz e fizik i u z a y d a k i u z a k lk k a v ra m b i im in d e te m e l o la ra k "v erilm i" ka-
! Uzayn doas zerine a n tik Y unan d n n n b ir aklam as iin bkz. Sorabji, 1983,
1988.
o r ta d a , n e g a tif ra sy o n e lle rin so la , p o z itif ra sy o n e lle rin sa a d o ru b e lir
siz o la ra k ile rle r d u ru m d a g ste rile re k , so ld a n sa a d o ru m e y d a n a g e ld i
in i h a y a l e d e b iliriz . (Bu y a ln z c a z ih in d e c a n la n d rm a a m a c n a y n e lik
tir; a s ln d a D e d e k in d 'n ile m i b t n y le so y u ttu r.) D edek in d b u g r n t
y te m iz b i im d e ikiye b le n ve s o ld a k a la n la rn t m n n sa d a k a la n la r
d a n k k o ld u u b ir "kesik" h a y a l ed er. K esiin "bak az" g erek b ir
ra s y o n e l sa y y a "isab e t" etm ey ip a r a d a b ir y ere den k g eld i in d e b u n u n ir
ra sy o n e l b ir g erel say ta n m la d n sy leriz. D aha d o ru b ir ifa d e y le b u
d u ru m , s o ld a k a la n la rn gerek h i b ir en b y k y esi ve s a d a k a la n la rn
g erek h i b ir en k k y esi o lm a d n d a m e y d a n a gelir. Bu t r k e sik le r
b i im in d e ta n m la n a n "irra sy o n e lle r" sis te m i, z a te n elim izd e o la n r a s y o
n el s a y la r sis te m in e ek len d i in d e gerel s a y la rn t m a ile s i eld e ed ilir.
D e d e k in d 'n ilem i b a s it ta n m la m a la r y o lu y la d o ru d a n , g erel s a y
la r i in to p la m a , k arm a, a rp m a ve b lm e k u r a lla r n a g t r r. D ah as,
ile ri g id ip d a h a nce g rd m z so n su z s re k li k e s ir
y a d a so n su z to p la m
1 1 1 1
1 ~ 3 + 5 - 7 + 9 - "
t r n d e k i e y lere gerel sa y a n la m la n a tfe d ile b ilm e si a ra c l y la , lim iti
ta n m la m a y a o la n a k sa la r. A sln d a ilk i bize V2 sa y sn , k in cisi d e ^n-'yi
v e rir. L im it a la b ilm e y eten e i p ek ok m a te m a tik se l k a v ra m i in te m e ld ir
ve g erel s a y la ra k en d i zel g c n k a z a n d ra n ey de b u d u r .9 (O kuyucu
"lim it a lm a ilem lerin e" d u y u la n ih tiy a c n , a la n la n n 2 .3 'te b e lirtild i i
ze re, g en el o la ra k ta n m la n m a s i in b ir g ere k lilik o ld u u n u a n m s a y a b i
lir.)
10 Bir m ilyon m ilyon" iin "1012" bilim sel gsterim i n o tla r 1.2 ve 2.4'te akland zere sler-
den y ararla n r. Bu k ita p ta "milyon" ve zellikle "milyar" gibi szl terim leri kullanm aktan,
ok d ah a ak bilim sel g sterim i tercih ederek kanacam . "M ilyar" szc, d ah a eski
(daha m antkl) Birleik K rallk kullan m n d a dier Avrupa d illerinin ouyla uyum iinde
10,2'ye k arlk gelirken A m erikan kullanm nda, u an genel olarak B irleik K rallk'ta da be
nim senen, 109'u n karl old uundan zel olarak kafa k artrc d r. 10-6 gibi ("milyonda
bir"e k arlk gelen) n eg atif sle r de b u ra d a norm al bilim sel gsterim le uyum iinde k u lla
n lm ak tad r.
10 1012 m uzakl dnya g n e aral n n yaklak 7 k atd r. H er ne k a d a r k lit zam annda b i
linm em i ve grece d a h a kk olarak t ah m in edilm i olsa da bu uzaklk, k abaca J p ite r
gezegenine olan uzaklktr.
m g ib i g z k se de, g erel sa y sis te m in e o la n b a ll m z d lle n d irilir
g r n m e k te d ir. K ozm olojiyle ilg ili g e litird i im iz b a a r l m o d e m k u r a m
la rm z b iz e im d i g erel sa y u z a k lk la r m e n zilim iz i, p a r a c k fizi i k u
ra m la rm z n k e s in li i b u m en zili ie d o ru 10~17 y a d a d a h a a z m a g e n i
letm ey e iz in v e rirk e n , 1026 m y a d a d a h a f a z la s n a g en ile tm ey e iz in v erir.
(Bir d e iim m e y d a n a g eleb ilec e in in c id d i e k ild e id d ia ed ilm i o ld u u
te k lek, b u n d a n b ile 18 b y k l k b a s a m a k k d zey , d i e r b ir d e
y ile b a z ile rik i ta rt m a la r m z k u v v e tlic e b elirley e ce k k u a n tu m k tle -
ek im in "P lanck lei" d en ilen 10' 35 m e tre d ze y id ir; b kz. 31.1, 6 -1 2 , 14
ve 32.7.) G erel sa y sis te m in in g e e rlilik m e n z ilin in , k lit z a m a n n d a
u y g u n g r n e n , k n d e n b y n e to p la m d a y a k la k 10 17'd e n k u r a m
la rm z n b u g n k d o la y sz so n u c u o la ra k , 1026 g ib i b ir a r p a n d o la y sy la
m u a zz am b ir b y m e y i ifad e ed en 10 43'e k a d a r g e n ile m i o lm a s, m a te
m a tik se l id e a lle tirm e le ri k u lla n m a m z a ili k in d ik k a t ekici b ir g ere k e
le n d irm e o la ra k d e e rle n d irile b ilir.
G erel sa y sis te m in in fiziki g e e rlili in e ilik in b u n d a n ep eyce f a z la s
d a m e v c u ttu r, ilk o la ra k a la n la rn ve h a c im le rin de g erel sa y l le rin in
k u s u rs u z c a u y g u n o ld u u n ic e lik le r o ld u u n u gz n n e alm aly z . H acim
l s b ir u z a k lk l s n n k p d r (ve a la n b ir u z u n lu u n k a re sid ir).
Bu n e d e n le h a c im sz k o n u su o ld u u n d a y u k a rd a k i ilg ili m e n z ilin k b -
n ele a la b iliriz . klit z a m a n n d a b u b iz e ( 1017)3 = 1051 d o la y n d a b ir m e n
zil v e rird i; b u g n n k u ra m la r i in se en a z n d a n (1043)3 = O129. D a h a s h a
lih a z rd a k i b a a r l k u ra m la rm z u y a rn c a g erel sa y ta n m la m a la r n a
g e re k sin im d u y a n b a k a c a fiziki l le r de m e v c u ttu r. B u n la rn en k a y d a
d e eri z a m a n d r. G relilik k u ra m u y a rn c a b u n u n , bize (17. b l m d e k i i r
d e lem e le rim izin k o n u su olacak) u z a y z a m a n s u n m a s i in u z a y a ek le n m e
si g ere k ir. U za y za m an h a c im le ri d r t b o y u tlu d u r ve z a m a n a a it m e n z ilin
de ele a ld k la rm z la , en a z n d a n 10172 g ib i b ir to p la m v e re re k b irle tirilm e
g ere k lili i d ik k a te a ln a b ilir. le rik i ird e le m e le rim iz d e (bkz. 27.13 ve
28.7), b a z d u r u m la rd a (diyelim ki ta m s a y la r yerine) gerel s a y la rn k u l
la n m n n z o ru n lu lu u g er ek te n a k o lm a sa da, b u n d a n b ile ok d a h a
b y k b a z g er el s a y la rn n m ze g elece in i greceiz.
F izik i k u ra m i in d a h a n em lisi, A rim e t'le b a la y p G alilei ve N ew -
to n 'd a n g eerek M axw ell, E in ste in , S ch r d in g er, D irac ve d i e rle rin e d e
in, g er el sa y sis te m in in k ritik b ir ro l , k a lk l s n s ta n d a r t fo rm le
e d iliin d e gerek li isk e le ti su n m a s o lm u tu r (bkz. 6 . blm ). B a a rl d in a
m ik k u ra m la rn t m k en d i fo rm la s y o n la r i in k a lk l s n k a v ra m la r
n a g e re k sin im d u y d u . u an k a lk l se y n elik g elen e k sel y a k la m , k e n d i
si o la b ilm e k i in g e r e lle rin s o n s u z k k d o a s n a g e re k sin im d u y ar.
Sylenen o d u r ki le in k k u c u n d a , k u ra l o la ra k y a r a rla n la n ey, ger-
el s a y la rn b t n b ir m e n z ilid ir. K alk l s n fik irle ri, h z, m o m e n tu m ve
e n e ji g ib i d i e r fizik i k a v ra m la rn a ltn d a y a ta r. Bu n e d e n le g er el sa y
sis te m i, t m b u n ic e lik le ri a k la m a m z i in de b a a r l fizik i k u r a m la r
m z a te m e l b ir b i im d e d a h il o lu r. B u ra d a , d a h a nce 2.3 ve 3 .2 'd e a la n
la rla b a la n ts i in d e d e in ild i i zere, gerel sa y s is te m in in k k l
ekli y a p s n n so n su z k k lim itin e b a v u ru lm a k ta d r.
Y ine de h l , g erel sa y sis te m in in , fizik i g er ek li in k e n d i en d e rin
d z e y in d e a k la n m a s i in g e r e k te n "doru" olu p o lm a d n s o ra b iliriz .
20 . y z y ln b a la r n d a k u a n tu m m e k a n ik se l fik irle r s u n u lm a y a b a la n d
n d a , b elk i de fizik i d n y a n n en k k l e in d ek i a y rk y a d a ta n e c ik li
b ir d o a s n a ta n k lk etm eye b a ly o r o ld u u m u z h is s i m e v c u ttu .11E n erji
g r n e g re y a ln z c a a y rk y n la r - y a d a "k u a n ta " - i in d e v a r o la b ilir
d i ve "h arek et" ve "sp in "in fizik i n ic e lik le ri y a ln z c a te m e l b ir b irim in k a t
la r i in d e m e y d a n a g e lir g r n y o rd u (klasik h a r e k e t k a v ra m i in bkz.
20.1,5 v e o n u n k u a n tu m k a r l i in b k z .26.6; s p in i in b kz. 2 2 .8 -
12). Bu n e d e n le d e iik fiz ik ile r d n y a n n , en k k sev iy ed e a y rk i le m
le rin t m h a re k e tle re h k m e tti i, a lte r n a tif b ir re sm in i o lu tu rm a g ir i i
m in d e b u lu n d u la r.
B u n u n la b irlik te , k u a n tu m m e k a n i in i u a n a n la d m z ze re, b u k u
ra m b iz e u zay , z a m a n y a d a en e rjiy e ilik in , k en d i en k k s e v iy e le rin d e
(bkz. b l m le r 21 ve 22, zel o la ra k 2 2 .1 3 ' n so n cm lesi), a y rk y a d a t a
n ec ik li b ir d o a o ld u u g r n d a y a tm a z (ya d a h a t ta y n len d irm ez).
Y ine d e b ize, a s ln d a , k u a n tu m m e k a n i in in b u n u k e n d i s ta n d a r t fo rm -
la sy o n u n d a k e sin lik le im a e tm e m e si g er e in e k a r n , te m e ld e D oaya
ilik in b y le si b a a t b ir ay rk lk o la b ile ce i fik ri k ald . rn e in b y k fi
ziki E rw in S c h r d in g e r h e rh a n g i te m e l b ir u z a m sa l a y rk l a y n elik b ir
d e iik li in g e r e k te n g ere k li o la b ile c e in i id d ia e d e n le rin ilk iy d i :12
0 = 1 ).
Bu d u ru m d a p a ra n te z i in d e h i b ir ey y o k tu r ve b u n e d e n le ta n m la n m
k m e a s ln d a b o k m e d ir. 0 se m b o l n 0 do al s a y sy la b a d a tra lm .
im di d a h a d a ile rle y e b ilir ve te k elem a n 0 o la n b ir k m e, d i e r b ir d e
y ile (0) k m e sin i ta n m la y a b iliriz . Bu k m e n in ,(0), b o k m ey le, 0 , ay n
k m e o lm a d n a n la m a k n e m lid ir. 0 k en d i b a n a h i b ir ey e sa h ip d e
ilk en {0 } k m e si b ir e le m a n a s a h ip tir; (0 ). {0 } se m b o l n 1 d o al s a y s y
la b a d a tra lm . S onrak i a d m d a ik i elem a n az nce ra s tla d m z ik i k
m e, 0 ve {0 } olan, 2 do al sa y s y la b a d a tra c a m z y en i {0 , {0 }} k m e
sin i ta n m la rz . D aha so n ra 3 ' u a n a k a d a r ra s tla d m z ile m to p la
m y la, y le ki {0, {0}, {0,{0}}) k m e siy le ve 4 ' , e le m a n la r y in e d a h a nce
r a s tla d m z k m e ler o la n {0 , (0 }, (0 ,{0 )), | 0 ,{0 ),{0 ,{0 )})} k m e siy le b a
d a tr r ve b y le dev am ederiz. Bu d o al s a y la r b ir ta n m la m a k o n u su
o la ra k g en e ld e d n e k lim iz o lm a y a b ilir fa k a t m a te m a tik ile rin k o
n u y a g ire b ild i i y o lla rd a n b irid ir. (Bunu nszdeki ta rt m a y la k y a s la
yn.) D a h a s b u b iz e en a z n d a n , d o al s a y la r g ib i e y le rin 17 y a ln z c a s o
y u t "km e" k a v ra m k u lla n la ra k g er ek a n la m d a h i lik te n k a rsa n a b ile -
ce in i g ste riy o r. S ra sy la sfr, b ir, iki, , vb, elem a n i e re n s o y u t (Pla
tonik) m a te m a tik s e l k a v ra m la rn , k m e lerin , h e r b ir d o al sa y i in b ir
k m e o la c a k e k ild e , ev re n in g er ek fiziki d o a s n d a n o ld u k a b a m sz
o la n so n su z b ir d iz isin i elde ed iy o ru z . ekil 1.3te g z m z n n n e, P la
to n ik m a te m a tik se l k a v ra m la r i in , b u d u ru m d a do al s a y la rn k e n d ile ri
i in b ir t r b a m sz "v aro lu " g e tird ik . Y ine de b u "v aro lu " g r n te , f i
ziki ev re n in d o a s n a ili k in a y r n tla r a h e rh a n g i b ir g n d e rm e o lm a k s
zn y a ln z c a h a y a l g c m z n ile m e si ta r a f n d a n a n m s a n a b ilm i ve k e
sin lik le e r i ile b ilir o lm u tu r. D a h a s D e d e k in d 'n y a p s, b iz e g erel s a y
la rn t m sis te m in i "o lu tu rm a y a " o la n a k v e re re k 18 b u t r " s a f zih in se l"
ile m in n a s l d a h a ile ri ta n a b ile c e in i, d n y a n n gerek fizik i d o a s n a
h l h e rh a n g i b ir g n d erm e o lm a k sz n g ste rir. Y ine de y u k a rd a b e lir til
d i i ze re "gerel sa y la r" a s ln d a d n y a n n gerek y a p sy la , "ilk g izem "in
g izem li d o a s n re sm e d e n ekil 1 .3 'te izilm i o ld u u zere, d o la y sz b ir
ilik iy e s a h ip m i g ib i g r n r.
19 1874'te tem el elektrik y kn ilk kez (kabaca) kestirm i olan rlandalI fiziki George Johns-
tone Stoney 1891'de b u tem el birim iin "elektron" deyim ini buldu. Am erikal fiziki R obert
A ndrew s M illikan 1959'da elektrik ykl cisim ler zerindeki ykn, iyi tanm l b ir deerin
(elektron yk) tam say k a tla n olarak geldiini kesin olarak g steren nl "ya dam las" de
neyini tasarlad .
lir le n ir .20 im d ile rd e p ro to n la rn , "k u a rk lar" a d v e rile n d a h a k k (ve ek
o la ra k "g lu o n lar" d e n e n yksz) p a r a c k la r d a n o lu m a k a n la m n d a , b ile-
2 2 1
ik y a p l n e s n e le r o ld u k la rn a in a n lr. H e r b ir p r o to n d a s r a s y la -, -, - -
e le k trik y k d e e rle rin e sa h ip k u a rk b u lu n u r. Bu y k b ile e n le ri to p
la n d n d a p r o to n i in b t n d e 1 d e e rin i v e rir. K u a rk la r te m e l p a r a c k
la r s a te m e l y k b irim i d a h a nce elim iz d e g r n e n in te b ir id ir . Y ine de
e le k trik y k n n ta m s a y la r b i im in d e l l y o r o lm a s h l g e e rlid ir
fa k a t im d i b u b ir p ro to n y k n n te b ir i o la n ta m s a y a rp a n d r. (Ku
a r k la r v e g lu o n la n n m o d e m p a r a c k fizi in d ek i r o lle ri 2 5 .3 -7 'd e t a r t
lacak .)
E le k trik y k to p la m sa l k u a n t u m s a y o la ra k a d la n d r la n e y in y a l
n z c a b ir rn e id ir. K u an tu m s a y la n D o an n p a r a c k la n n n ite le m e i
lev i g ren n ic e lik le rd ir. B u ra d a b ir t r g er el sa y o la ra k ele a la c a m
b y le si b ir k u a n tu m s a y s o n u n d e e rin i a n c a k b ile ik b ir v a rlk i in t
re tm e k z e re o n u o lu tu ra n p a r a c k la r d a n h e r b ir in in d e e rin i, e lb e tte
y u k a n d a b e lirtilm i p ro to n ve o n u n k u a rk b ile e n le ri d u ru m u n d a o ld u u
g ib i i a re tle ri de h e s a b a k a ta r a k b a s it e to p la r s a k "to p lam sal" o lu r. u
a n k i fizik b ilg im iz in d u ru m u n a g re b ilin e n t m to p la m s a l k u a n tu m say -
l a n n 21 n ic e lik le ri a s ln d a g en el o la ra k g er el s a y la rla y a d a n e g a tif d e e r
le rin d e g erek o la ra k m e y d a n a gelecei e k ild e d o al s a y la rla d e il ta m
sa y s is te m le ri b i im in d e b e lirle n ir.
G erekte 20. y zy l fiz i in e g re, fizik i k a v r a m la n n n e g a tif b ir s a y s n
d a n b a h s e tm e n in a n la m l o ld u u b e lirli b ir g r m e v c u ttu r. B yk fiz ik
i P a u l D irac 1929-1931 y lla n a r a s n d a , (so n ra d a n a n la ld zere) h e r
b ir t r p a r a c a k a r lk g elen, to p la m s a l k u a n tu m sa y s d e e rin in o riji
n a l p a r a c n sa h ip o ld u u d e e rin ta m o la ra k n e g a tifin e e it o ld u u b ir
k a r -p a r a c k b u lu n d u u n u b e lir te n k a r - p a r a c k la r k u ra m n ile ri
s rd ; b kz. 24.2, 8 . Bu n e d e n le ta m s a y la r sis te m i (n e g a tifle r d e d a h il
olarak ) a s ln d a fizik i ev re n le a k b ir ilik iy e , ta m s a y la n n m a te m a tik , t i
c a r e t ve p e k ok d i e r in s a n e y lem in d e b y k d e e r b u ld u u p ek ok y z
y la k a r n y a ln z c a 20 . y z y ld a a k h a le g elen b ir ilik iy e s a h ip g r n r.
B u n u n la b irlik te b u k ritik n o k ta d a n em li b ir n ite le m e y a p lm a ld r.
K a r -p ro to n u n b ir a n la m d a n e g a tif b ir p ro to n o ld u u d o ru is e d e o g e r
a + ib
k i k a rm a k sa y y b ir b ir in d e n k a rm a k d a y e te rin c e k o la y d r f a k a t y a
b lm e ilem i? T em el a r itm e tik te s fr o lm a y an h e rh a n g i b ir g erel sa y y la
b lm e y a p m a o la n a m z o ld u u n u an m sa y n . G elin im d i a + ib k a r m a
k s a y s n c + id k a rm a k s a y s n a blm ey e a la lm . k in ci k a rm a k
sa y y , c v e d g erel s a y la rn n ik is in in de ay n a n d a s f r o la m a y a c a a n
la m n a g elm ek z e re s f r d a n fa rk l sem ek z o ru n d a y z . Bu n e d e n le c 2 +
d 2> 0 ve b y lece c 2 + d 2* 0. Bu d u ru m d a c 2 + d 2 ile b lm e y a p a b iliriz .
a + ib ac + bd bc ad
c + id c 2 + d 2 + l c2 + d 2
1 - z + z4 = 0
ya da
tc + iz - V417 z 3 + z 999 = 0
b i im in d e k i h e rh a n g i b ir d en k lem in b ir zm h e r z a m a n m e v c u t o la
c a k tr .2 (B urada n , sem eye zen g ste rd i im iz iste d i im iz k a d a r b y k
h e rh a n g i b ir p o z itif ta m s a y o la b ilir.) K a r la trm a k i in g er ek te b e lirli
b ir
1 + z2 = 0
2 Bu z'n in tek deiken olduu h erhangi b ir karm ak polinom un dorusal arp an larn a ay rl
m asn n dolaysz b ir so n u cu d u r,1461
oo + a\z + 02z2 +... + anzn = an{z'bi){z'bz)... (z'bn)
ve n o rm ald e "cebirin tem el kuram " olarak ad lan d rla n ey b u ifadedir.
M 14.6] D ipnot 2'ye bal altrm a. B unu gsterin. p u c u : Bu polinom , z - b ifad esi verili denk
lem i zd herh an g i b ir zam an, z - b'ye "blnrse" geride kalan h ib ir a rta n olm adn
gsterin.
b a h s e tm e y e deer. Bu p ro b le m g er ek te , (gerel) k b ik b ir d en k lem in (di
e r b ir d ey ile y u k a rd a k i r = 3) g enel z m i in b ir ifa d e b u lm a k t.
C a rd a n o g enel k b ik d e n k le m in b a s it b ir d n m le
x 3 = 3 px + 2 q
im di b u denklem ,
q2 > p 3
ise g erel s a y la r s is te m i i in d e h i b ir te m el s o ru n a yol am az. Bu d u ru m
d a d en k lem in y a ln z c a b ir g erel zm , x , m e v c u ttu r ve a s ln d a b u y u
k a r d a v e rild i i z e re C a rd a n o (d el Ferro) z m ta r a f n d a n d o ru o la ra k
o rta y a k o n u r. B u n u n la b irlik te in d ir g e n e m e z d u r u m o la ra k a d la n d rld
ek ild e,
<72 < P 3
ise b y lece, im d i a d e t g er el z m o lm a sn a ra m e n d en k lem n e g a t if
q 2 p 3 sa y s n n k are k k n i e rir ve k a rm a k s a y la r d a h il etm ek sizin
zlem ez. A sln d a B o m b e lli'n in (1572 ta rih li L A lg e b ra 's n m 2. b l m n
de) d a h a s o n ra g s te rd i i ze re k en d im iz i k a rm a k s a y la n k a b u l etm eye
ik n a e d e rse k b u d u ru m d a g erel z m n t m de d en k lem ta ra fn d a n
3 Hikayeye gre T artag lia, C ardano'ya ksm i zm n yalnzca C ardano'nun gizlilik yem ini
etm esi kouluyla aklam t. Bu yzden Cardano ok d ah a genel olan zm n b u yem ini
bozm akszn yaym layam ad. B ununla birlikte, d aha so n ra 1543'te B ologna'ya yapt b ir
yolculukta Cardano del F erro 'n u n lm nden so n ra o rtay a kan tezlerini inceledi ve kendi
ni del F erro 'n u n m evcut nceliine ikna etti. Bunun onu, tm bu so n u la n 1545'te Ars Mag-
n a 'd a (Tartaglia ve del F e rro 'n u n ikisine de teekkr ederek) yaym lam ak zere se rb est b
rak t n d n d . T artag lia ayn fikirde olm ad ve ekim e ok ac so n u lar dourdu. Bkz.
Wykes, 1985.
d o ru e k ild e ifa d e e d ilir .4 (Bu a n la m l g e lir n k ifa d e b iz e, ik i k a rm a k
sa y n n b irb irle riy le to p la n m a la r sa y e sin d e , i'li te rim i e re n k s m la rn
to p la m a d a sa d e le ip geriy e g er el sa y l b ir y a n t b ra k m a s n a o la n a k s u
n a r .)5 B u n u n la ilg ili gizem li o la n ey, p ro b le m h e r n e k a d a r k a rm a k s a y
la rla h i b ir ilik isi y o k m u g ib i g z k se de, -d e n k le m g er el k a ts a y la r a
sa h ip ve t m z m le ri (bu "indirgenem ez" d u ru m d a) g er el o lm ak z e re -
d en k lem in bize s r f g erel sa y l z m le rle d nm eye o la n a k v e re b ilm e si
i in k a rm a k s a y la r d n y a s n n g r n te y a b a n c b lg e si b o y u n c a y o l
cu lu k etm em iz g e re k m e sid ir. K endim izi dz ve d a r "gerel" y o lla s n rla -
sa y d k elim iz b o d n erd ik . (ronik b i im d e , o rijin a l d en k lem in k a r m a k
z m le ri y a ln z c a , d e n k le m in b u k a rm a k y o lc u lu u i e rm e s in in m u tla
k a g ere k m ed i i d u ru m la rd a m e y d a n a gelebilir.)
Bu d ik k a t ekici g er ek le re k a r n k a rm a k sa y s ih ri i in d e h l fa z la
y ol alm ad k . G elecek ok d a h a fa z la s m evcut! rn e in k a rm a k sa y la rn
d e e rsiz o ld u u b ir a la n s l seri o la ra k a d la n d r la n e y in d a v ra n n a
ili k in b i r a n la y s u n a r. sl b ir se ri
a 0 + at x + a 2x 2 + a3x 3 +
b i im in d e s o n s u z b ir to p la m d r. Bu to p la m so n su z sa y d a te rim i e rd i in
d en d u ru m se rin in , o n u n te rim le rin i to p la m a y a n e k a d a r d ev a m e d e rsek
ed elim b e lirli b ir so n lu d e e re u la m a m a s dem ek o lan , r a k s a m a s o la b i
lir. B ir rn ek o la ra k (a 0 l , a x 0,a2 = 1 ,a 3 - 0,a 4 l , a 5 = 0,a 6 = 1, ... o la
ra k aldm )
1 + x 2 + x* + x 6 + x B + -
se ris in i ele aln . x = 1 o la ra k a lrs a k , d a h a so n ra te rim le ri a r t a r d a to p la
y a ra k
1, 1 + 1 = 2, 1 + 1 + 1 = 3,
1 + 1 + 1 + 1 = 4, 1 + 1 + 1 + 1 + 1 = 5 , vb
1, l + - = - , l + - + - = - , l + 1 + - = - , l + - + - + - = - , v b
4 4 4 16 16 4 16 16 4 16 64 64
1 + x 2 + x* + x 6 + x B + = (1 x 2) -1
K k b ir a ra s z o la ra k d a h a s o n r a b iz im i in n em li o la ca k b e lirli b ir
k o n u y a b u r a d a de in m ek y a r a rl o lacak. u s o ru y u so ra lm : y u k a rd a k i
ifa d e d e x = 2 k o y a ra k elde e tti im iz denklem ,
1 + 22 + 24 + 2 6 + 28 + - = (1 - 2 2) -1 =
3
g e r e k te n b ir a n la m ifa d e e d e r m i? B yk 18. y zy l m a te m a tik is i Leon-
h a r d E u le r sk sk b u t r d en k le m le ri n o t e d e rd i ve s e rile rin "y a k n sa m as"
ve b e n z e ri k o n u la rla ilg ili o ilk z a m a n la rd a h i b ir e y in u y g u n e k ild e a n
la lm a m o lm a s g ere k esiy le m a z u r g r leb ilec ek k e n , b u t r sa m a lk
la ra s a d k k a ld i in o n u n la k ib a rc a a la y etm ek m o d a h a lin e g eldi. A sln
d a s e rile rle ilg ili h a s s a s m a te m a tik s e l ilem , A u g u stin C au ch y ve d i e rle
r in in a l m a la rn a , 18. y zy l s o n la r ve 19. y zy l b a la r n a k a d a r o rta y a
k m ad . D ah a s, b u h a s s a s ile m u y a rn c a y u k a rd a k i d en k lem re sm e n
"an lam sz" o la ra k s n fla n d rlr. Y ine de, E u le r'in b u d o ay a s a h ip ak
s a m a lk la r n o t ed e rk en n e y a p t n g er ek te n b ild i i ve k e n d ile rin e g
re, y u k a rd a k i d en k lem in "doru" sa y lm a s n g e re k tire n a n la m la r n m e v
c u t o ld u u d e e rle n d irm e sin i y a p m a n n n em li o ld u u n u d n y o ru m .
M a te m a tik te , b iris in e a it d e n k le m le rin ifa d e e tti i k e s in ve ta m a n la m
a s ln d a m u tla k d ere ced e a k o lm a k z o ru n d a d r. B u n u n la b irlik te so n u ta
d a h a d e rin k a v ra y la ra y o l a a b ile c e k "sah n e a rk a s n d a g een o la y la ra "
d u y a rs z o lm a m a k d a e it d ere c e d e n e m lid ir. K esin o la ra k m a n tk l g r
n en , rn e in p o z itif 1 + 4 + 16 + 64 + 256 + te rim le rin in to p la m n n
o lm a s n n m m k n o lm a m a s g er e i g ib i e y lere ok k a t e k ild e b a l
k a lm a k n ed e n iy le , b u t r d e rin k a v ra y la ra a it g r y itirm e k k o la y d r.
Y erin d e b ir rn ek o la ra k x 2 + 1 = 0 d en k lem in e a it g erel b ir z m b u lm a
m a n tk l sa m a l n a n m sa y a lm . zm m e v c u t d e ild ir; y in e d e b u e
k ild e b r a k rs a k k a rm a k s a y la rn o rta y a k o n m a sy la sa la n a n d e rin
k a v ra y la rn t m n s k a la rz . B enzer b ir u y a r x 2 = 2 i in ra sy o n e l b ir
z m b u lm a sa m a l i in de g e erlid ir. G erekte y u k a rd a k i so n su z se
riy e a it j y a n tn a m a te m a tik s e l b ir a n la m v erm e k ta m a m e n o la n a k ld r
fa k a t b iz e neye iz in v e rilip n ey e v e rilm e d i in i s y le y en k u r a lla r la ilg ili
d ik k a tli o lu n m a k z o ru n d a d r. A m acm b u t r k o n u la r b u r a d a a y rn tl
o la ra k ta rt m a k d e il8 fa k a t b u d o ay a sa h ip r a k s a k se rile re m o d e m f i
zik te, zellikle k u a n tu m a la n k u ra m a la n n d a sk a ra s tla n ld n a i a re t
e d ile b ilir (zellikle bkz. 26.7, 9 ve 31.2, 13). Bu e k ild e eld e e d ile n "ya-
m tla r" m g er ek te n a n la m l ve d a h a s g e r ek te n d o ru o lu p o lm a d k la rn a
k a r a r v erm ek o ld u k a h a s s a s b ir k o n u d u r. A sln d a b a z e n b u t r ra k s a k
ifa d e le r z e rin d e o y n a m a y a p a ra k so n d erece e k sik siz y a n tla r eld e e d ilir
ve b u n la r a r a sra g er ek fizik i den ey le k y a s la n a ra k a rp c b i im d e d o
r u la n rla r. D ier t a r a f t a n ou kez b u k a d a r a n s l o lu n m a z. Bu h a s s a s
k o n u la r g n m z n fizik k u ra m la rn d a n em li ro lle re s a h ip tir v e k e n d ile
r in i d e e rle n d irm e g iriim le rim iz le o ld u k a ilg ilid ir. B u ra d a acil nem i
o la n k o n u m u z, b u t r a k b i im d e a n la m s z ifa d e le re d a y a n d rla b ile n
"a n la m "n sk lk la, z o ru n lu b ir e k ild e k a rm a k s a y la rn ze llik lerin e
b a l o lu u d u r.
im di s e rile rin y a k n s a m a s k o n u s u n a g e ri d n e lim v e k a rm a k s a y
la rn re s m e n a s l g ird i in i g rm ey i deneyelim . B u n u n i in (1 x 2) _1'd e n
y a ln z c a b ir p a r a fa rk l b ir ( 1 + at2) - 1 fo n k siy o n u n u d ik k a te a la lm ve on a
a it h a s s a s b ir s l sa y g e n ile m e si olu p o lm a d m g rm ey e a la lm . u
a n ta m y a k n s a m a d a h a o la n a k l g r n y o r n k (1 + x 2) -1 ifa d e si g e r
el s a y la rn t m a ra l b o y u n c a p r z s z ve s o n lu k aly o r. A sln d a
(1 + x 2) -1 i in d a h a sa d e g r n m l ve d a h a nce elim iz d e o la n d a n y a l
n z c a b ir p a r a , b ir b ir in i ta k ip ed en te rim le rin y a ln z c a i a re tle rin d e o lan
b ir fa rk a s a h ip b ir s l s e ri m e v c u ttu r;1451
1 - x 2 + x 4 - x 6 + x 8 ----- = ( 1 + X 2) - 1.
x = 1: 1, 0, 1, 0, 1, 0, 1, vb,
x = 2: 1 ,- 3 , 1 3 ,- 5 1 ,2 0 5 ,- 8 1 9 , vb,
X j 3 13 51 2 05 8 19 ^
2 ' 4 ' 16 64 2 56 1024 '
z = x + y
Sanal eksen
J k
3i
- l+ 2 i 2i 1+2
z = x+ i y
y
I
-1 + i i 1+i 2+ i
! 3+i
e k 4 .3 z = x + i y 'n in k a r m a k 1
I
d zle m i. (x, y ) K a rte zy e n k o o r d i 1
n a tla rn d a , y a ta y o la ra k s a a u za -1 0 1 2 X 3 Gerel e
n a n x e k s e n i g e r e l ek se n , d e y
o la ra k y u k a r u za n a n y e k s e n i s a -1 -i -i 1-i 2 -i 3 -i
n a l e k se n d ir.
b irb irle riy le ok d a h a fa z la e it h a ld e o ld u k la rn g r r z . (1 - z z) _1'n in ,
o rijin e, g erel ek sen z e rin d e b irim u z a k lk ta o la n iki y erd e , z = l 'd e t e
k illik le re sa h ip o ld u u n u n o t ettik ; fa k a t im d i (1 - z 2) -1 'n in d e o rijin e s a
n a l e k sen z e rin d e b irim u z a k lk ta o la n ik i y erd e , (1 + z 2 = 0 o ld u u n
dan) z = i, te k illik le re sa h ip o ld u u n u g r r z .
P eki a m a b u k a rm a k te k illik le rin , ilg ili s l s e rile rin ra k s a m a y a d a
y a k n sa m a so ru n u y la ne ilg isi v ar? Bu so ru n u n a rp c b ir y a n t m e v c u t
tu r. u a n d a s l se rile rim iz i g erel d e ik en x 'te n d a h a ok k a rm a k d e
ik e n z 'n in fo n k siy o n la r o la ra k d n y o ru z ve s e rile rin , z 'n in k a rm a k
d zlem d e b u lu n d u u y ere g re y a k n sa d y a d a ra k s a d k o n u m la r
s o rg u la y a b iliriz . H erh an g i b ir s l se ri
a0 + a t z + a 2z 2 + a 3z 3 +
9 rn. bkz. P riestly, 2003, s.71 -"yaknsaklk yan ap "y la ilgili o la ra k - ve N eedham , 2002, s.
67, 264.
e k i l 4.4 K a rm a k d z
le m d e (1 - z 2) - ve
(1 + z 2) -1 fo n k s iy o n la r , il
k i i in k u tu p la n z = + 1 'de
v e k in c isi i in se z = i ' d e
o la n ve ik is i d e o rijin e a y n
(birim i u z a k lk ta k i a y n
y a k n s a k lk e m b e rin e s a
h ip tir.
z *> z 2 + c,
ve
keleri 0, 1, w ve 0, z, w z o la n g e n le r b en z erd ir .
T o p la m a g n d e rim in in , k a rm a k d zlem i b o y u t y a d a b i im in d e h e rh a n g i
b ir d n d rm e y a d a d e iim o lm a k sz n (d n m l e ilg ili b ir rn ek i in
bkz. 2.1), 0 o rijin in i w n o k ta s n n y e rin e a la ra k b a s it e k a y d rd n g r
m ek k o lay d r; bkz. ekil 5.2a. P a ra le lk e n a r y a s a s te m eld e b u n u n b ir y e n i
d en ifa d e le n d irilm e s id ir. Peki ya a rp m a g n d e rim in d e n n e h a b e r? Bu o r i
jin i s a b it b ra k p b i im le ri k o ru y a n ve l 'i w n o k ta s n a g n d e re n b ir d n
m s a la r. G enel d u ru m d a (yansm asz) b ir d n d rm ey le d z e n li b ir ge-
r = |z|
e k lin d e y a z la n r n ic e li i k a rm a k z sa y s n n m o d l ve 8 is e o n u n a r
g m a n (ya d a b a z e n k u a n tu m k u ra m n d a fa z ) o la ra k a d la n d rlr, z = 0
^ [5.3] Bunu ay rn tl h esap lam a ve trigonom etri olm akszn gsterm eye aln. pucu: Bu
k arm ak dzlem in "dorusal" y ap sn n korunduunu gsteren, w (zx + z 2) w z + w z 2, ve
b ir dik a boyunca d ndrm enin, dier b ir deyile dik alarn korunduunu gsteren,
v(iz) = i(w z) "dalm a y asas"n n b ir sonucudur.
e k il 5.4 (a) K arte z y e n (x, y )'d en k u tu p s a l [r, tfl'ya g eerk en elim izd e, m o d l, r = |z |, o riji
n e o la n u z a k lk v e a rg m a n , 0, o rijin d e n z n o k ta s n a iz ile n izg iy le g e r e l e k s e n a r a s n
d a o lu a n v e s a a t y n n e te r s y n d e l le n a o lm ak z e re z = x + i y = r e te ifa d e s i
m e v c u ttu r, (b) j t < 8 < jr'd e s r a r etm ezsek , f f y a 2 n " in h e r t r l ta m s a y k a tn ek ley e
re k z 'n in o rijin e tr a fn d a p ek ok kez d o la n m a s n a o la n a k s a la y a b iliriz .
x = rcos 9 ve y = r sin G
ve te rs in d e n
r = J x 2 + y 2 ve 9 = ta n -1 -
ek il 5.6 Kaydrm a kural sa y lar logaritm al b ir lek zerin d e gsterir ve b y lece arp
m ann, uzaklklarn, lo g 6(pxqr) = log,, p + l o g 6 q denklem i uyarnca top lan m as yolu yla
ifad e ed ilm esin i salar. (2 ile arpm a gsterilm ektedir.)
w = b z o ld u u n d a z = logft vv'dur.
Bu d u ru m d a ,
n! = I x 2 x 3 x 4 x x n
o lm a k z e re 1! = 1, 2! = 2, 3! = 6, v b o la n u ifa d e b u lu n u r:
e = 1 + T1!, + T
2!, + T,
3! + T,
3! + - = 2,7182818285 ...
/ ( z ) = e z ile ta n m la n a n fo n k siy o n , s te l fo n k siy o n o la ra k a d la n d r lr ve
b a z e n "exp" e k lin d e y a z lr; z'y e u y g u la n d n d a "z s s n e y k se ltile n e"
o la ra k , b u "s" y u k a rd a e i in ifa d e e d ile n se rid e y a p la n b a s it d e iik lik
le ta n m la n m
z z2 z 3 z4
6 = 1 + T+ 2! + 3 ! + 4! + "
o la ra k , d n le b ilir. A sln d a b u n em li s l s e ri z 'n in t m d e e rle ri i in
y a k n s a r (bylece so n su z b ir y a k n sa k lk e m b e rin e s a h ip tir , bkz. 4.4).
S o n su z to p la m b = e o ld u u n d a bz" d eki b e lirsiz lik le ilg ili zel b ir se e
n ek s u n a r. rn e in z = - o ld u u d u ru m d a s e ri b iz e Ve y e rin e b e lirli p o z i
tif +Ve n ic e li in i v e rir. A sln d a z = j'n in , k a re s i e o la n b ir e 1?2 n ic e li in i
v e riy o r o lu u , b u s e ri ile ta n m la n m h a liy le ,15-51 e z'n in g e r e k te h e r za-
( ez I
i\ 2
= e-e* = e* 2 = e 1 = e o la c a k ek ild e, gerek li
e a+ e ae
to p la m a d a n a rp m a y a " ze lli in e s a h ip o lm a s g e r e in in so n u c u d u r.
$ 8 [5.5] Bunu dolaysz olarak seriden kontrol edin. pucu: T am say slerle ilgili binom teo re
mi" (a + fc)"'deki apbq ifad esinin katsaysnnn!/p! <j! olduunu iddia eder.
Bize b e lirs iz o lm a y a n b ir lo g a ritm a su n m a s i in gelin , e z'n in , s te l
fo n k siy o n u n tersi b i im in d e ifa d e ed ilen u ta n m k u lla n m a y a a lalm :
w = e z ise z = log w.
e z'n in b u t r b ir te r s in in m u tla k a v a r o la ca k a rm d o ru d a n d o ru y a
g r n r d e ild ir. B u n u n la b irlik te a s ln d a s o n u ta , O 'dan fa rk l h e rh a n g i
b ir w k a rm a k s a y s i in , so n u ta log w = z ta n m y a p a b ile c e im iz b ir
z 'n in , w = e z o la ca k e k ild e , h e r za m a n m e v c u t o ld u u n u g r r z . B una
ra m e n b u r a d a b ir b ity e n i i m evcut: b ird e n fa z la y a n t s z k o n u su d u r.
Bu y a n tla r n a s l ifa d e ed eriz? [r, 0\, vv'nun k u tu p s a l g ste rim iy se , b u
d u ru m d a ona a it z lo g a ritm a s n s r a d a n K arte zy en b i im d e (z = x + iy),
log r p o z itif g erel b ir s a y n n s r a d a n d o al lo g a ritm a s , g erel s te l s a y
n n te rs i, o lm ak z e re
z = lo g r + 6,
e2 = 1
e ni + l = 0,
w = e z = e l08r+is = e loere ie = r e w
w = r e i
e 1 = cos + is in 0 ,
eld e ed eriz.
T em el d u ru m la rd a b u n u n n a s l i le d i in i g relim . zellikle, b a s it
e a+b _ e agb ifa(i e si g er el ve s a n a l k s m la r b i im in d e a ld n d a h em en .
49 Cotes (1714), edeer log(cos + i sin 0) = 0 denklemine sahipti. Eulerin ew = cos 9 + i sin 6 ifadesi
30 yl sonra ortaya km grnyor. Bkz., Euler, 1748.
ok d a h a k a n k g r n m l (baz o k u y u c u la ra i k a r a rtc e k ild e ta n d k
gelece in e p h e olm ayan)
e k i l 5 .9 w I rin ( = ez,otw) fa r k l d e e r
leri. h n ' n i n h e r t r ta m s a y k a t, w 'yi
e 2' 1 ile a r p p b le c e im iz e k ild e
lo g z 'y e e k le n e b ilir. G enel d u r u m d a
b u n la r k a r m a k d z le m d e k i (her b iri
o r ijin d e n g e e n d z iz g ile r le s a b it b ir
a o lu tu ra n ) ik i e it a l s p ir a lin k e
s i i n d e n o la ra k g ste rilir.
e k il 5 .1 0 B ir im e m b e r e tr a fn d a e it
o la ra k y e r le m i b ir in n 'in c i d e re c e d e n
k kleri, e 2"rl/n( r = 1, 2, ..., nj, d z e n li b ir
n - k e n a r ln n k e le rin i verir. B u ra d a n =
S 'tir.
X 1 co co2 -f- 1 co a?
1 1 (0 )2 1 1 co2 co
(O C0 (O2 1 co co 1 ?
1 B urada h a fif biim de "notasyonun yanl kullanm "n benim siyorum , rnein; x 2 teknik
olarak fonksiyondan d ah a ok fonksiyonun deerini gsterir. Fonksiyonun kendisi x'i x 2'ye
d n t r r ve Alonzo C hurch'n lam bda calcu lu s' uyarnca, 1941, x >x 2 ya da Ax[x2)yle
g sterilebilir.
ek il 6.2 (a) |x |, (b) x 2 ve (c) 0 (x ) fo n k siy o n la n n n grafikleri; tanm ve grnt k m esi her
bir durum da gerel sa y la r sistem id ir.
B u n la r a n la m la n d rm a y a b a la m a k ze re t re v a lm a i le m in in g e r
ek te n e y a p t n grm ey e g e re k sin im d u y aca z. B u n u n i in b ir e im in
n a s l l ld n b ilm em iz gerek ir. Bu, ekil 6 .4 'te g ste riliy o r. f ( x ) o la
ra k a d la n d ra c a m o ld u k a tip ik g r n m l b ir fo n k siy o n izdim . ekil
6 .4 a 'd a k i eri, K artezy en b ir ta n m la m a d a a lla g e ld i i ek ild e, y k o o rd i
n a tn n d e e rin in y k sek li i ve jr'in d e e rin in y a ta y u za k l l t
y = / ( * ) b a n ts n resm e d er. E rin in b e lirli b ir p n o k ta s n d a k i eim ini,
e rin in t a n j a n t izgisi b o y u n c a ile rle d i im iz d e o n a p n o k ta s n d a deecek
ek ild e, y k o o rd in a tn d a k i a r t n x k o o rd in a tn d a k i a r t a b l n m e si b i i
m in d e g ste rd im . ("T anjant izg isin in " te k n ik ta n m u y g u n lim it alm a i
le m le rin e b a ld r f a k a t b u ra d a k i am ac m b u t r te k n ik a y r n tla r s u n
m ak deil. U m uyorum ki o k u y u cu acil a m a la rm z la ilg ili sezg isel a k la
m a la rm y e te rli b u la c a k tr .)3 E im in de eri i in s ta n d a r t g ste rim
d y / d x ' t i r (ve "d y b l dx o la ra k te la ffu z edilir), d y 'yi e ri z e rin d e y 'n in
d e e rin d ek i ok m in ik b ir a r t o la ra k ve dx'i de x d e e rin d e b u n a k a rlk
g elen m in ik a r t o la ra k d n e b iliriz . (B urada te k n ik d o ru lu k , b u m in ik
a r t la r n h e r b iri O'a d o ru a z a ld n d a n , "lim ite" g itm em izi g ere k tirir.)
im di b u eim i h e r b ir p n o k ta s n d a , x k o o rd in a tn n o la s fa rk l se
im le ri i in (x'e k ar) ia re tle y e n b a k a b ir eriyi ele a la b iliriz ; bkz. ekil
6.4b. Y ine b ir K artezyen ta n m k u lla n y o ru m fa k a t b u kez d e y o la ra k
izilen y y e rin e d y / d x ' tir. Y atay u za k lk h l x ile l lm e k ted ir. B u rad a
izilen fo n k siy o n gen ellik le f ' ( x ) e k lin d e a d la n d r lr ve d y / d x = f ' ( x )
o la ra k y a z a b iliriz . d y / d x ' i y ' n i n x ' e gre t r e v i o la ra k a d la n d rlrz ve
f ' { x ) fo n k siy o n u n a f { x ) ' i n t r e v i 4 deriz.
6*
(a) (c)
y = -2 + 4 S (x )
(0
6 Gerekte bu, t rev lenebilirliin teknik tanm lam as sreklilii de gerektirdiinden, n'inciye
k ad ar olan ve onu da ieren t m trevlerin srekli olm as gerektii anlam na gelir.
o n a y la y a ra k o n u rla n d rd t r d e b ir fo n k siy o n u n t re v in i d ile d i im iz k a
d a r a lm a k k e sin lik le o la s o lm a ld r. Bu d u ru m u k a p s a m a k i in m a te m a
tik ile r b ir fo n k siy o n d a n , o fo n k siy o n p o z itif h er ta m s a y n i in C "-p r z-
s z se, C- p r z s z o la ra k b a h s e ttile r . D ier b ir b i im d e a k la rs a k b ir
C- p r z s z fo n k siy o n d ile d i im iz k a d a r ok t re v le n e b ilir o lm a ld r.
T ah m in im iz e gre E u le r'in fo n k siy o n k av ra m C-p r z s z l k ta le p
ed e rd i. E n a z n d a n fo n k siy o n la rn n , ta n m k m e sin d e k i ou y e rd e C-
p r z s z o lm a sn bek ley ece in i h a y a l ed e b iliriz . u h a ld e l / x fo n k siy o
n u n a n e dem eli? (Bkz. ekil 6 .6 .) Bu o rijin d e k esin lik le C- p r z s z d e il
d ir. M o d e m a n la m d a b ir fo n k siy o n iin b ile o rijin d e ta n m l d e ild ir. Yine
de b iz im E u le rim iz l / x ' i b u s o ru n a ra m e n k e sin lik le y e te rli b ir "fo n k si
yon" o la ra k k a b u l ed e rd i. H er eye ra m e n b u n u n la ilg ili b a s it b ir do al
g r n m l d en k lem m e v c u ttu r. E u le r'in , fo n k siy o n la rn n ta n m k m e s in
deki h e r n o k ta d a C- p r z s z o lm a sy la b u d erece ilg ilen m ey ece i ("ta
n m k m esiyle" ilg ili hi e n d ie le n m e d i in i v a rsa y a ra k ) d n le b ilir.
Belki de tu h a f y a da o n a b e n z e r n o k ta la rd a y a n l g id e n i le r n em ifad e
etm ez. |x| ve 0 (x) iin i le r y a ln z c a l / x ' t e o ld u u g ib i ay n " tu h a f n o k ta
da" y a n l g itti, y le g r n y o r ki t m a b a la rm z a ra m e n , u ru n a m
ca d ele etti im iz, b ir fo n k siy o n a ili k in "E ulerci" k a v ra m h l y a k a la y a
m ad k .
B ak a b ir rn e i ele a lalm . u k u ra lla r la ta n m la n a n h ( x ) fo n k siy o n u
n u d ik k a te aln:
, . fO x 5 0 iken,
^ l e -1/* x > 0 iken.
sa y la rn t m ta n m k m e si b o y u n c a p r z s z . (B unun k a n tla n m a s b ir
n iv e rs ite m a te m a tik d e rsin d e y a p la c a k t r d e b ir e y d ir. B u n u k en d im
de b ir ren c iy k en b e c e rd i im i h a tr ly o r u m .1621 Bu e k ild e ta n m la n m
b ir fo n k siy o n u n m u tla k p r z s z l n e k a r n E u le r'in o n d a n y z e v ir
m e si k e sin lik le h a y a l e d ile b ilir. Bu, ak o la ra k E u le r'in a n la d a n la m d a
k i "b ir fo n k siy o n " d e ild ir. O rijindeki "arzay " g id e rm ek i in n e p r z s z
l k te b ir y a p tr m a ii y a p lm o lu rs a o ls u n y a ln z c a "b irb irin e tu tt u r u l
m u iki fo n k siy o n "d u r. B una k a r n , E u le r'e g re s re k li b ile o lm ay p
y a ln z c a p r z s z b ra k ld y e rd e (ekil 6 . 6), o rijin d e k i i ren b ir "siv ri
u" ta r a f n d a n iki p a r a y a a y rlm o lm a s g ere in e ra m e n ta m d a b ir
fo n k s iy o n d u r. Bizim E u le r'im iz e gre h ( x ) g er ek te n |x| y a d a 9 (x )'te n d a
h a iyi d e ild ir. O d u ru m la rd a , ok d a h a a d i y a p trm a i le riy le de o lsa (ve
0 (x )'te y a p trlm p a r a la r b ir b ir in d e n a y r d m g r n se de) ak
o la ra k " b irb irin e y a p trlm iki fo n k siy o n "a sa h ip tik .
7 Orijin etrafn d ak i b u sl seri alm geleneksel olarak (biraz tarih i hak teslim iyle) Macla-
u rin serisi diye b ilinir; p n oktas etrafn d ak i d aha genel sonu Brook T aylor'a, 1685-1731,
day an d rlr, bkz. blm n devam.
G r n te d ik i siz o la n /(x )'im ize g e ri dnelim . Bu fik ri k u lla n a ra k
b irle m e n o k ta s n d a [x = 0) b elk i de b ir defo b u la b iliriz . h ( x ) 'in g e r e k te n
b ir s l s e ri a lm n a sa h ip olu p o lm a d n grm eye a l rz . Y u k a rd a
ki ifa d e d e f ( x ) = h(x) a la ra k e itli a0,a1,a2,a3,a4, ... k a ts a y la r n gz n
n e a lr ve s e rin in , x 'in o rijin in h em en s o lu n d a o ld u u h e r d u ru m d a
h(x) = 0 d e e riy le u y u m a s g e re k ti in d e n b u k a ts a y la r n t m n n yok
o ld u u n u fa rk ederiz. A sln d a e ~ ^ x i in de t m n n , ik i ta r a f ta b irb irle -
riy le e le e re k gelen t m t re v le riy le b irlik te s a d e le ti in i b u lu ru z ki, b u
d u ru m h ( x ) 'in o rijin d e C- p r z s z o lm a sn n te m eld ek i se b e b id ir. B u
n u n la b ir lik te b u bize s l se rin in , t m te rim le r s fr o ld u u i in [bkz.
a l trm a 6 . 1 ) h i b ir b i im d e geerli o lm a d n ve bylece to p la m la rn n
gerek te e ~ ^ x e e it o lm a d n d a s y ler. Bu n e d e n le x = 0 ek y e rin d e b ir
defo m e v c u ttu r: h ( x ) fo n k siy o n u b ir s l se ri b i im in d e ifa d e ed ilem ez.
Bu d u ru m d a h(x), x = O'da a n a litik d e ild ir deriz.
Y u k ard a k i ta r t m a d a a s ln d a , orijin e t r a f n d a b ir s l se ri a lm
d e n e n eye de a tf ta b u lu n m u tu m . B enzer b ir ta r t m a fo n k siy o n a ilik in
g erel s a y ta n m k m e sin in h e rh a n g i b ir n o k ta s i in de g e e rlid ir. y le y
se b u d u ru m d a orijini, ta n m k m e sin d e p g erel sa y sy la ta n m la n a n b e
lir li b a k a b ir n o k ta y a, y u k a rd a k i s l s e ri a lm n d a x y e rin e x p k o y
m ak a n la m n a gelm ek zere, k a y d r m a k z o ru n d a y z . Bylece artk ,
o lm ak ze re
/ ( * ) = o + a ( * - P) + a2{x - p ) 2 + a3(x - p ) 3 +
Bu k o n u la n ta rt m a y a b a la m a d a n nce t re v se l k a lk l s n b iz e g e r
ek ten su n d u u h a r ik a k u ra lla rd a n , fo n k siy o n la rn t re v le rin i n e re d e y se
g e r e k te n h i d n m e d e n alab ilm em ize , e lb e tte y a ln z c a a y la r s re n a
l m a la r s o n u c u n d a o la n a k sa la y a n k u r a lla r d a n b ira z b a h s e tm e k y a ra rl
o lacak . Bu k u r a lla r p ek ok fo n k siy o n u n t re v in i, zellik le s l s e rile r b i
im in d e g ste rild ik le rin d e d o la y sz o la ra k n a s l y az ac a m z g rm em izi
sa la r.
B ir a r a y o ru m o la ra k y u k a rd a x 3' n t re v in in 3 x 2 o ld u u n u b e lir tti i
m i an m sa y n . Bu b a s it f a k a t n em li b ir den k lem in zg n b ir rn e id ir:
x n'n in t re v i
dx
d (x n) = n x n~ 1 dx
Bu d a h a s o n ra fo n k siy o n la rn so n lu s a y d a b ir to p la m n a g e n i le r .10 k in -
[6.4] e 1!*2 "tek fonksiyon"unu ele aln. Onun orijinde C olduunu fakat analitik olmadn
gsterin.
8 Bkz. Edvvards ve Penny, 2002.
9 An itibariyle karlatnz ifadeleri yalnzca biimsel olarak ele aln ya da hatta sizi daha
m utlu edecekse zihinsel olarak "nceki haliyle dx'e bTn. Burada kullandm notasyon
12.3-6'da tartlacak olan trevsel biimlerle uyumludur.
10 Bununla birlikte, bu kural bir sl seride gerek duyduumuz sonsuz sayda terimin topla
mna uygulamakla ilgili teknik bir aynnt mevcuttur. Bu ayrnt kesin olarak olarak yakn-
cisi, b ir s a b itle b ir fo n k siy o n u n a rp m n n t re v i o s a b itle fo n k siy o n u n
t re v in in a rp m n a e ittir:
d{a/(x)} = a df ( x ) .
da = 0.
d { /O ) 0 GO} = f { x ) d g { x ) + g { x ) d f { x ),
(f0 0 \ _ a W df ( x ) - f w d g(x)
\g{xV sW 2
s o n u c u n u k a r a b ilir iz .16,71 Bu k u r a lla r la d o n a n m b ir k im se, k u r a lla r n
n a s l ile d i iy le ilg ili gerek b ir k a v r a y y o lu n d a d a h a fa z la s n a g erek
d u y m a k sz n "t rev a lm a u zm an" h a lin e geleb ilir! Bu iyi b ir k a lk l s n
g c d r .1681 D ah a s y a ln z c a b irk a zel fo n k siy o n u n t re v le rin e ilik in
b ilg iy le 1691 b ir u z m a n d a n d a h a fa z la s d a o lu n a b ilir. Y alnzca, g irik e n o l
m a y an o k u y u c u n u n d a u zm an t re v c ile r k u l b n n "an lk b ir y esi" o la
b ilm e si i in te m el rn e k le ri su n a y m :11,16101
saklk emberi iinde yer alan x deerleri iin grmezden gelinebilir; bkz. 2.5. Bkz. Priestly,
2003.
I [6.5] 5.3'te e x iin verilen sl seriyi kullanarak e x = e x dx eitliini gsterin.
[6.6] Bunu kantlayn.
>18 [6.71 Bu sonucu tretin.
[6.8] y = (1 x2)4 ve y = (1 + x ) / ( l x ) ifadeleri iin d y / d x ' \ bulun.
G1 [6.91 a sabit olmak zere d(loga x), d(logx a) ve dx* ifadelerini zn.
11 5.1'den sin-1, cos-1 ve tan-1'in srasyla cos, sin ve tan fonksiyonlarnn ters fonksiyonlar
olduunu anmsayn. Bylece sin(sin-1x) = x, vb'dir. Bu ters fonksiyonlarn "ok deerli
fonksiyonlar" olduunu aklmzda tutmalyz fakat bununla birlikte ^ < sin-1* < - ,
0 cos-1* 7r ve - ~ S tan-1* ^ aralklarndaki deerleri semek olaandr.
dCe*) = e xAx,
dx
d(logx)
*
d(sinx) =cosxdx,
d(cosx) = s i n x d x ,
d(tanx) dx
COS* X
dx
d(sin lx)
d ( c o s _1 x ) =
d ( t a n - ,) = I5 .
6.6 In te g r a l alm a
Bu b l m n b a n d a b e lirtild i i g ib i in te g ra l a lm a t re v a lm a n n te r
sid ir. Bu g ' ( x ) = f ( x ) o lacak e k ild e b ir g {x ) fo n k siy o n u b u lm a k , d i e r b ir
d ey ile d y / A x = f ( x ) d en k lem in e b ir y = g {x) zm b u lm a k a n la m n a
g elir. B u n u o rta y a k o y m a n n d i e r b ir yo lu ekil 6 .4 'te (ya d a ekil 6.5)
a a y a d o ru h a re k e t etm ek y e rin e y o lu m u z u y u k a ry a d o ru a m a y a a
lrz . "K alk l s n tem el te o re m i"n in gzellii o d u r ki, b u y n te m bize
a rd k h e r b ir eri a ltn d a k i a la n la r n a s l h e s a p la y a c a m z s y ler. ekil
6 .8 'e b ir gz a tn . A lttaki u = f ( x ) e risin in s tte k i y = g ( x ) e ris in d e n el
de e d ileb ilec e in i a n m sa y n n k f ( x ) , g ( x ) 'in t re v i o lm ak zere, b u
e rin in eim g ra fi in i g ste rir. Bu d a h a nce elim izd e o la n n a y n sd r.
Y ine de nce a ltta k i eriyle b a la y a lm . stte k i e rin in b a s it e a ltta k i e
rin in a ltn d a k a la n a la n la ra g n d erm e d e b u lu n d u u n u k efe d eriz. B iraz
[6.101 lki iin bkz. altrma [6.5]; kincisini d(elog*)'ten; nc ve drdncy, karmak
niceliklerin gereller gibi davrandn varsayarak deix'ten; ve geri kalanlar da,
d(sin(sin-1 x)), vb'yi kullanarak ve cos2 x + sin2 x = 1 ifadesini dikkate alarak daha ncekiler
den tretin.
(b)
d(flGO + C) = dg ( x ) + dC = f ( x ) dx + 0 = / ( x ) dx.
J f ( x ) dx = g ( x ) + s a b i t
J f(x)d x = g ( b ) - g ( a )
a
12 T anm km esindeki b elirgin gereksinim tk z ad verilen eydir, bkz. 12.6. A slnda gerel
do ru su n u n sonlu aralk lar bitim n o k ta la n da dahil olm ak zere tkzdr.
13 G rne b ak lrsa Oliver H eaviside "delta fonksiyonu"nu da D irac'tan ok y llar nce o rta
ya koym utu.
n u b ir C~-fo n k s iy o n d u r ve d e lta fo n k siy o n u C ' 2'd ir. T re v ald m z h e r
se fe rin d e t re v le n e b ilirlik sn fn b ir b irim a z a ltm a ly z (dier b ir d ey ile
s n f b ir b irim d a h a n e g a tif h a le gelir). T m b u n la rla E u le r'in "y eterli b ir
fo n k siy o n " k a v ra m n d a n g ittik e d a h a d a u z a k la y o r g r n r z ve E u le r
bize, y a r a rl g r n le ri gerek o lm a d i in b u t r e y lerle iim iz o lm a
m a s g ere k ti in i s y le r g r n r. Y ine de z a m a n gelince, k a rm a k s a y la
rn b izi b u n o k ta d a b ir iro n iy le h a y re te d rd k le rin i greceiz; s ih ir
h n e rle rin in en iy ile rin d e n b iriy le ifa d e e d ile n b ir ironiyle! Bu h n e re t a
n k lk etm ek iin, b u n u n h e n z u y g u n e k ild e a k la y ab ilec e im b ir ey
o lm a m a s n ed e n iy le , 9. b l m n so n u n a k a d a r beklem em iz gerekecek.
O kur ilkin, b a k a c a h a rik a s ih irli b ile e n le rle d e n e n te m el g e re k s in im le
rin h a z rla n m a s i in b e n im le b irlik te d i in i sk m a ld r.
KARMAIK SAYI ANALZ
1 Bu etkileyici k o n u lan d ah a geni geom etrik ay rn tsy la ncelemek isteyen okuyuculara id-
detli nerim , Needham , 1997.
2 B u n lan 10.5'te, ksm i t re v kavram aklandktan sonra vereceim.
b ir e m b e r i in d e geerli o la n b ir T a y lo r s e ris i ifa d e sin e sa h ip o lu ru z.
B ylece, k a rm a k p r z s z o la n h e rh a n g i b ir k a rm a k fo n k siy o n u n zo
ru n lu b i im d e a n a litik o ld u u b y l gere i a a kar.
Bu n e d e n le k a rm a k a n a liz d e , ncek i b l m d e ta n m la n a n "h(jx)" t r
b e lirli C " -fo n k siy o n la rn d a k i " y a p trm a ile ri" n in s n rllk la rn fa rk e t
m ek te h i b ir s o ru n y o k tu r. K arm ak p r z s z l n g c E u le r'i k e s in lik
le m e m n u n ed e rd i. (Ne y az k ki k a rm a k p r z s z l n b u h a y re t v eric i
g c E u le r'in l m n d e n 38 yl so n ra 1821'd e A u g u stin C au ch y ta r a f n
d a n ilk kez b u lu n u p d e e ri a n la ld n d a gerek L eo n h a rd E u le r i in o l
d u k a geti.) K arm a k p r z s z l n "E ulerci" fo n k siy o n k av ra m m z
i in g ere k en eyi, s l se ri a lm la rn n v a rl n n s u n d u u n d a n ok d a h a
tu tu m lu b ir y o lla s u n d u u n u g r r z . te ta r a f ta n b u t r fo n k siy o n la ra
k a rm a k b a k a sy la b a k m a n n b a k a b ir a v a n ta j d a h a b u lu n m a k ta
d r. G erel eri y = \ / x ' \ a b irb iriy le g erel x d e e rleri z e rin d e n "a n a litik
o larak " b irle m e m i iki a y r p a r a d a n o lu m a s g ere in e ra m e n "tam b ir
fo n k siy o n " g ib i g r n e n s k n tl " l/x " im iz i an m sa y n . K arm a k b a k
a s n d a n a k a g rm ek tey iz ki l / z a s ln d a te k il b ir fo n k siy o n d u r. F o n k
siy o n u n k a rm a k d zlem d e y a n l g itti i" te k y e r z = 0, o rijin d ir. Bu tek
n o k ta y k a rm a k d zlem d e n a y rrs a k elim iz d e h l b a la n tl b ir b lg e
b u lu n u r. G erel d o ru s u n u n x < 0 k sm k a rm a k d zlem b o y u n c a b u
d o ru n u n x > 0 k sm y la b a la n tld r. Bylece, gerel sa y d u ru m u n d a -
k in d e n o ld u k a fa rk l o la ra k l / z a s ln d a b irle ik b ir k a rm a k fo n k siy o n
d u r.
Bu a n la m d a k a rm a k p r z s z (k arm ak an a litik ) o la n fo n k siy o n la ra
h o lo m o r fik d en ir. H olom orfik fo n k siy o n la r so n ra k i pek ok ta rt m a m z d a
o ld u k a n em li b ir ro l oyn ay acak . O n larn n em in i 8 . b l m d e k o n fo rm a l
d n m le r ve R iem a n n a la n la ry la ve 9. b l m d e (titre im k u ra m n n t e
m e lin d e y e r alan) F o u rie r se ris iy le b a la n tl o la ra k greceiz. K u an tu m
k u ra m n d a ve k u a n tu m a la n k u ra m n d a (24.3 ve 2 6 .3 'te g rece im iz
zere) n em li ro lle ri b u lu n m a k ta d r. Bu fo n k siy o n la r a y rc a y en i fizik i k u
ra m la r n g eliim iy le ilg ili b a z y a k la m la ra d a tem el o lu tu r u r (zellikle
b u rg a k u ra m , bkz. b l m 33 ve sic im k u ra m n d a d a n em li b ir ro lle ri
v a rd r, bkz. 31.5,11,12).
G erek d u ru m d a in te g ra l, g erel d o ru s u n d a k i b ir a n o k ta s n d a n y in e a y
n d o ru d a k i b n o k ta s n a k a d a r a ln r. G erel d o ru z e rin d e a 'd a n b'ye
g itm e n in y a ln z c a b ir yolu b u lu n u r. im di b u n u b ir k a rm a k den k lem
o la ra k d n n . Bu kez b u r a d a k a rm a k d zlem z e rin d e k i ik i n o k ta o la
ra k a ve b m e v c u ttu r. im di a 'd a n b'ye y a ln z c a tek b ir ro ta y o k tu r, b u n u n
y e rin e a ile b'yi b ir le tir e n p ek ok fa rk l yol ize b iliriz . C a u ch y -R iem a n n
d e n k le m le rin in b iz e s y led i i u d u r ki, in te g ra l a lm a ilem im izi b u t r b ir
yol z e rin d e g e r e k le tirirs e k 3 b u d u ru m d a , fo n k siy o n u n ta n m k m esi
i in d e s re k li d e fo rm a sy o n y o lu y la ilk in d e n elde e d ileb ilec ek h e rh a n g i
b a k a b ir yol z e rin d e de ay n so n u c u alrz. (Bkz. ekil 7.1. Bu zellik
12 . 6 'd a a k la n a n "d sa l k a lk l s n te m el te o re m i"n in b a s it b ir rn e i
n in so n u c u d u r.) B az fo n k siy o n la r iin ta n m k m e si i in d e ( l / z d u r u m u n
d a z = 0 o lm ak zere) b ir "delik" m e v c u ttu r, b u n e d e n le a 'd a n b'ye g itm e
n in e s a se n fa rk l b irk a yolu o la b ilir. "E sa sen fark l" b u r a d a , y o lla rd a n b i
rin in fo n k siy o n u n ta n m k m e si i in d e k a la ra k s re k li b i im d e b ir d i e ri
ne d efo rm e ed ilem em e si g er e in i k a s te d e r. B ylesi d u r u m la rd a a 'd a n
b'ye a ln a n in te g ra lin d e e ri d e iik y o lla r i in fa rk l y a n tla r v e re b ilir.
B u ra d a b ir n o k ta n n a k la n m a s (ya d a d a h a ok d ze ltilm e si) g e re k li
d ir. B ir y o lu n s re k li b i im d e b ir b a k a s n a d efo rm e e d ilm e sin d e n b a h
s e tti im d e m a te m a tik ile rin h o m o lo g d e fo rm a s y o n la r d e d ik le ri ey i k a s
te d iy o ru m , h o m o to p ik o la n la r deil. H om olog b ir d e fo rm a s y o n d a y o lla rn
b a z k sm la rn n , te rs y n d e h a re k e t e d iy o r o lm a la r k o u lu y la b ir b ir le r i
ni e lem e le ri y a s a ld r. Bu t r iz in li b ir d efo rm asy o n rn e i i in bkz. ekil
7.2. Bu e k ild e b irb irle rin e d efo rm e e d ile b ile n iki yol i in a y n hom oloji
s n f n a a it d e n ir. B u n a k a r n h o m o to p ik d e fo rm a s y o n la r b u t r elem eye
izin verm ez. Bu t r elem e n in y a s a k o ld u u , b irb irle rin e d efo rm e e d ile b i
len y o lla r ay n h o m o to p i s n f n a a ittir . H om otopik e rile r h e r z a m a n ho-
m o lo g tu r fa k a t te r s i z o ru n lu d e ild ir. H om otopi ve h o m o lo jin in ik is i de
3 Daha ak olm ak gerekirse, / 'n in z = p (t)'yle tanm lanan b ir yol boyunca integrali, p(u) yolun
a b alan g no k tas ve p(v) yolun b final noktas olm ak zere, J j / ( p ( t) ) p '( t ) d t = J f(z)d z,
b elirli in tegrali biim inde ifade edilebilir.
e k il 7.1 a 'd a n b y e g id e n fa rk l y o l
la r. H o lo m o rfik b i r / fo n k siy o n u n u n
b i r y ol z e rin d e in te g r a lin i a lm a k / 'i n
ta n m k m e si i in d e on u s re k li d e
fo rm e etm ek y o lu y la k e n d is in d e n elde
e d ile b ile c e k h e rh a n g i b a k a b i r yol
z e rin d e k iy le ay n y a n t v e rir. Baz
fo n k s iy o n la r iin ta n m k m e si i in d e
b e lirli d e fo rm a s y o n la ra engel o la n b ir
"delik" m e v c u ttu r, b y lece fa rk l y a
n t l a r eld e ed ile b ilir.
e k il 7.2 H om olog b ir d e fo rm a s-
y o n d a y o lla rn b a z k s m la r,
te r s y n d e h a r e k e t e d iy o r o lm a
la r k o u lu y la b ir b ir le r in i eler.
Bu d u ru m b a z e n a y rk ilm e k le
r in a r tm a s n s a la r.
[ b dz
I = log b log a
Ja z
ifa d e s i b u lu n u r. B u n u n la b irlik te 5 .3 'te n , k a rm a k b ir lo g a ritm a n n
fa rk l a lte r n a tif "y a n tlar" o ld u u n u a n m sa y n . D ah a s s re k li e k ild e b ir
y a n tta n b ir d i e rin i elde ed e b iliriz . B unu g ste rm e k i in a 'y s a b it t u
tu p fc'nin d e im e sin e izin verelim . G erekte i 'n i n o rijin e tra fn d a p o z itif
(dier b ir d ey ile s a a t y n n n te rsi) a n la m d a (bkz. ekil 7.3a) s re k li b i
im d e b ir kez d n m e sin e , k en d i o rijin a l k o n u m u n u g eri k a z a n a c a e k ild e
ek il 7.3 (a) z _ ,d z'nin a'd an b 'ye aln an in tegrali l o g b - lo g o son u cu n u verir, (b) a 'y s a -
b itley in ve ft'nin orijin etrafnda, yan ttak i log fc'yi 2tt kadar arttrarak sa a t yn n n ter
sin e bir kez d n m esin e izin verin, (c) Daha sonra orijinal rota zerin d en a ya geri dnn,
(d) Yolun bir k sm a'd an elen d iin d e, sa a t yn tersin e kapal b ir f z ~ 1d z 2 n i kontr
in tegra liy le kar karya kalrz.
f dz
J 7 =27ri
ifa d e s in i b u lu r u z .1711 E lb e tte b u se m b o l k u lla n rk e n h a n g i g erek k o n t -
r n , y a d a h a n g i k o n t r hom oloji s n fn n k u lla n ld k o n u s u n d a d ik k a tli
o lm aly z. K o n t r m z iki kez d o la n sa y d (p o z itif an lam d a ), b y le ce 47ri
y a n tn eld e ed erd ik . O rijin e tra fn d a te r s y n d e (dier b ir d ey ile s a a t
yn) b ir kez d o la n sa y d b u d u ru m d a y a n t 2ni o lu rd u .
Bu t r k a p a l b ir k o n t r sa y e sin d e a n la m s z o lm a y an b ir y a n t alm a
ze lli in in k ritik b ir b i im d e k a rm a k lo g a ritm a n n ok d e e rlili in e, y a l
n z c a b ir lo g a ritm a n n ta n m n d a k i k u lla n s z lk g ib i g r le b ile c e k b ir
zellie b a l o lm a s ilg in tir. B u n u n y a ln z c a ilg in b ir ey o lm a d n b i
ra z d a n g receiz. G erekte k a rm a k a n a liz in g c k ritik o la ra k o n a b a l
d r. T ak ip e d e n iki p a r a g ra fta b u t r b ir e y in b a z s t k a p a l a n la tm la
rn zetley eceim . U m arm m a te m a ti e ilg isi o lm a y an o k u y u c u la r, t a r t
m a d a n d e e rli b ir e y ler elde e d e b ilirle r. B u n u n , m a te m a tik se l ta r t m a
d o a s n d a h em gerek h em de a r tc b ir e y le r a k ta rd n a in a n y o ru m .
(S5 17.1] 7i, - l 'd e n fark l b ir tam say olduunda niin <#>z n dz = 0 olm ak zo rundadr, aklayn.
4 Cauchy denklem idenklem inin doru olm as gerekliliine ilikin b ir "sebep, /( z )'n in aslnda
f( )sabit deeri olarak ele aln ab ilm esid ir ve bylece duru m 7.2de allm olana in d ir
genir.
ifa d e s in i elde ederiz. (n!'i 5 .3 'te n an m sa y n .) / ( z ) 'e ilik in s l se riy i in
celey erek b u d en k lem in "do ru y a n t o lm a s g ere k "ti in i g re b iliriz 1721 f a
k a t b u d u ru m , s l s e ri a lm n n ya d a h a t ta / ' n in n 'in c i d ere ce t r e v i
n in v a r o ld u u n u h l b ilm em e m iz n ed e n iy le , b u gere i k u lla n p k u lla n
m a m a s o ru s u n u h a k ediyor. u a a m a d a t m b ild i im iz / ( z ) 'n in , b ird e n
fa z la kez t re v le n e b ilir o ld u u n u b ilm e k siz in , k a rm a k p r z s z o ld u u
d u r. B u n u n la b irlik te b u d en k lem i b a s it o la ra k , o rijin d e k i n 'in c i d erece t
re v in t a n m m s u n a n ey o la ra k k u lla n m a k ta y z . Bu "tanm "! d a h a s o n ra
a0 + r + a2x 2 + a3x 3 + a 4x +
! [7.2] Bunu, /(z )'y e ilikin Maclaurin serisini integralde basit ekilde yerine koyarak gste-
rin.
S [7.3] Bunlarn tmn en azndan biim sel ifadeler dzeyinde gsterin; titiz gerekelendir
meler hakknda endielenmeyin.
K arm ak p r z s z l k y erel o la ra k a n a litik lik a n la m n a g eld i in d e n ,
o k u y u c u d a n b a s it o la ra k so n u c a g v e n m e sin i ta le p etm ek y e rin e a r g m a
n n te m e lle rin i o rta y a se rm e y i te rc ih e ttim n k b u , m a te m a tik ile rin s o
n u la rm s k lk la elde e d e b ild ik le ri b i im e ilik in m u h te e m b ir rn e k tir.
Ne n c l ( f ( z ) k a rm a k p r z s z d r) n e de so n u (/(z ) a n a litik tir), kon-
t r in te g ra l k a v ra m n a ya da b ir k a rm a k lo g a ritm a n n ok d e erlili i
k a v ra m n a ilik in b ir ip u c u i erir. Y ine de b u i erik le r, y a n t b u lm a n n
d o ru y o lu n a ilik in a s l ip u la rn s a la r. H e rh a n g i b ir "d o lay sz" a r g
m a n n (ne o lu rs a o lsun), b u n u n a s l b a a r a b ild i in i grm ek zo rd u r. A n ah
ta r m a te m a tik se l o y u n c u lu k tu r. K arm ak lo g a ritm a n n ze llik lerin i a l
m ak i in ak lm z elen ey, o n u n ken d i d o a s n a a it c a z ib e sid ir. Bu k e n
d in e zg ilg ile n i g r n e gre, lo g a ritm a n n d i e r a la n la rd a k i h e r t r
l u y g u la m a s n d a n b a m sz d r. A yns, h a t ta d a h a d a b y k b ir o ra n d a
k o n t r in te g ra l a lm a i in de s y le n eb ilir. T opolojik se rb e s tli in m k e m
m el h a s s a s lk ta k i ak ifa d e le rle b irle ti i b a s it a lg la y ta o la a n s t b ir
z a ra fe t m e v c u ttu r .1741 B u n u n la b irlik te b u y a ln z c a z a ra fe t d e ild ir: k o n t r
in te g ra l a y rc a , d a h a fa z la k a rm a k s a y s ih ri i e re n p ek ok fa rk l a la n d a
o ld u k a g l ve k u lla n l b ir m a te m a tik se l te k n ik s u n a r. zelde, b e lirli
in te g ra lle ri h e s a p la m a n n a r tc y o lla rn a ve e itli so n su z s e rile rin
ak o la ra k to p la n m a s n a n c l k e d e r .17 51 1761 M a te m a ti in d i e r a la n la
rn d a o ld u u g ib i a y rc a fizik ve m h e n d islik te de p ek ok fa rk l u y g u la
m a y a s a h ip tir. E u le r b u n d a n t m y le m e s t olu rd u !
5 "Tanm kmesi" teriminin iki ayn anlam olm as, konunun terminolojisine ilikin sinir bo
zucu eylerden biridir. Burada kastedilm em i olan, "karmak dzlemde bileik ak bl
g ed ir. Burada daha nceden olduu gibi (bkz. 6.1) ak ya da bileik olm as zorunlu olm a
yan f fonksiyonunun tanmland, karmak dzlem iindeki blgeyi kastediyorum.
te re c e k tir. 4 .4 'te a k la n a n y a k n s a k l k e m b e r i m a n m sa y n . Bu, m erk ezi
p o la n ve k e sin lik le e m b e r i in d e k a la n n o k ta la r i in s l s e rin in y a k n
sa y a c a f a k a t k e sin o la ra k e m b e r d n d a k a la n z n o k ta la r i in b y le o l
m a y a c a k t r d e b ir e m b e rd ir, / ( z ) 'n i n b ir q n o k ta s n d a b ir tekillie, d i e r
b ir d e y ile / ( z ) 'n i n k a rm a k p r z s z k a lrk e n g en ile tile m ey e ce i b ir
n o k ta y a s a h ip o ld u u n u d n n , ( rn e in q = 0 o r ijin i,/(z ) = l / z f o n k s i
y o n u n u n b ir te k illi id ir; bkz. 7.1. T ek illik b a z e n fo n k siy o n d a k i b ir "tekil
n o k ta " o la ra k d a a d la n d rlr. D z e n li b ir n o k ta y aln zc a, fo n k siy o n u n t e
kil o lm a y p b u n e d e n le h o lo m o rfik o ld u u b ir y erdir.) Bylece y a k n sa k lk
e m b e ri i k sm n d a q 'y u ierecek k a d a r b y k olam az. Bu d u ru m d a , g e
n e llik le h i b ir e m b e r D'y i rtem ezk e n , D 'n in t m n b irlik te rte n (ge
n e ld e so n su z say d a) y a k n sa k lk e m b e rle rin d e n o lu m u b ir y a m a iin e
sa h ib iz . f ( z ) = l / z d u ru m u k o n u y u rn e k le m e k te d ir (bkz. ekil 7.5). T an m
k m e si D b u r a d a , o rijin i k a rlm h a ld e k i k a rm a k d z le m d ir. D iin d e
b ir p n o k ta s se e rse k y a k n sa k lk e m b e rin in in , m erk ezi p o la n ve o rijin
d en g een e m b e r o ld u u n u b u lu r u z .17-71 T m D b lg e sin i rtm e k i in b u
t r so n s u z sa y d a em b ere gerek d u y arz .
Bu b iz i n em li a n a lit ik s r d r m e k o n u s u n a y n eltir. B ir D ta n m k
m e sin d e h o lo m o rfik b ir / ( z ) fo n k siy o n u n a sa h ip o ld u u m u z u ve u s o r u
y u ele a ld m z d n n : D'yi, / ( z ) 'n i n de h o lo m o rfik o la ra k D 'n e g e n i
leyecei b i im d e d a h a b y k b ir D t b lg e sin e g e n ile te b ilir m iyiz? r n e
in / ( z ) b ize k en d i b e lirli y a k n sa k lk e m b e ri d a h ilin d e y a k n sa k b ir sl
se ri b i im in d e v e rilm i o la b ilir ve /( z ) 'y i o e m b e r d n a g e n ile tm e k is
te y e b iliriz . Bu ou kez o la n a k ld r. 4 .4 'te, y a k n sa k lk e m b e ri b irim
e m b e r o lan , y in e de y a ln z c a + i ve in o k ta la r k a rlm h a liy le t m k
logz = ( z - 1 ) - i ( z - l ) 2 + ( z - l ) 3 - ( z - l )4 +
2 3 4
d o n u t- n .
** [8.2] imdi (1 z4) 1^2 ifadesini deneyin.
n in k o p y a la n o la n ve b ir b ir in i izley en y a m a la rn a r t a r d a a lm a k tr. H er
b ir (a )-y a m a sm m s t y a rs d i e r (b )-y a m a sm n s t y a rs y la y a p tr lr
ve h e r b ir (b )-y a m a sn m a lt y a r s d i e r (a )-y a m a sm n a lt y a rs y la y a p
trlr; bkz. ekil 8.3. O rijinde ve a y rc a so n su z d a , so n su z d z e n in d e b ir
d a lla n m a n o k ta s m e v c u ttu r; fa k a t tu h a f b i im d e s p ir a l ra m p a n n b t n
ta m o la ra k te k il b ir kay p n o k ta y a sa h ip b ir k rey e d e n k tir ve b u n o k ta n n
y eri s r a d a n b ir k re verm ek z e re ak o la ra k d o ld u r u la b ilir .1831
S [8.3] B unun n a sl m eydana geldiini grebiliyor m usunuz? ipucu: w (= logz) deikenine ait
R iem ann k resin i d nn; bkz. 8.3.
e k il 8.4 K o n fo rm a l b ir d
n m d e k k (so n s u z k
k) e m b e rle r g e n i le tile b i-
lir y a d a d a r a ltla b ilir fa k a t
e lip s le r o lu tu r a c a k b i im
d e b o zu la m a z .
w = az + b
w = z -1
az + b
w --------T
cz + d
(ba. aa)
z-1 -t+ i
t = ----- , Z = -------
z+ t +1
2 "Kapal" szcnn yzeyler ya da daha genel olarak 12. blm de ele alnacak olan m an i
fo ld la r b alam ndaki kullanm nda, term inolojik karkla yol aan b ir kapsam m evcuttur.
Bu t r b ir m anifold iin "kapal"nn anlam srf, 7.4'te tartlm "ak" kavram nn tm le-
yicisi olan topolojik an lam daki "kapal" olm aktan ziyade "snr olm akszn tkz"dr. (Topolo
jik olarak b ir kapal km e kendine a it tm lim it n oktalarn b a rn d ra n km edir. Kapal b ir
km enin tm leyeri ak b ir km edir ve tersi de geerlidir. Topolojik b ir evresel uzay V
iindeki b ir S km esinin "tmleyeni" V 'nin S iinde olm ayan yelerinden o luan kmedir.)
Ek b ir k arklk y u k an d ak i "snr" terim in in b u k itap ta tartm ad m "snrl m anifold"
kavram yla ilgili olm asn d an kaynaklanr. 12. blm de deinlen olaan m an ifo ld lar (dier
b ir deyile sn rl m anifoldlar) iin (topolojik olann aksine) "kapal" m anifold kavram "t
kzca edeerdir. Karkl nlem ek iin bu k itap ta "kapal" yerine norm al olarak yalnzca
"tkz" terim ini kullanacam . stis n a la r, topolojik olarak b ir S1 em ber olan gerel b ir 1-ma-
nifo ld iin "kapal eri" ve u za m sa l olarak tkz olan, dier b ir deyile tkz b ir uzaysal hi-
p e r yzey ieren b ir evren m odeli iin "kapal evren" kullanm lardr; bkz. 27.11.
? = 0:
g =
e k il 8.9 B ir R ie m a n n y
z e y in in c in s i o n a a it
k u lp la r" m sa y s d r . K
re n in c in s i O'dr, to r u s u n
y a d a a y fin c a n n n k i 1.
g = 3: N o rm a l b ir t u z lu k ra k e rin
y z e y i 3 c in s in e s a h ip tir .
[8.8] Bu yer d eitirm elerin holom orfik olarak edeer uzaylar verdiini gsterin, p 'n in , bu
edeerlik lerin Riem ann yzeyinin ilave ayrk sim etrilerine yol aan tm zel deerlerini
bulun.
e k il 8.10 C ins l 'e sa h ip b ir R ie m a n n y zey i o lu tu rm a k
iin k a rm a k d z le m in b ir p a r a le lk e n a r la s n r la n d rlm ,
k a r lk l k e n a r la r la ta n m l, k e le ri (d n g sel olarak ) 0, 1,
1 + p , p o la n b ir b lg e s in i aln , p n ic e li i R ie m a n n yzeyi
iin b i r m o d l s a la r.
ek il 8.11 E d e e r o lm a y a n to-
ru s to p o lo jili iki R ie m a n n y z e
yi-
C ins 1 d u ru m u n d a y a ln z c a b u te k k a rm a k p m o d l m e v c u ttu r fa k a t
c in s 2 i in a d e t o ld u u n u g r r z . C ins 2'ye sa h ip b ir R iem a n n y ze y i
ni, cin s 1 iin k u lla n d m z p a r a le lk e n a r b i im in d e b ir ek li b ir a ra y a g e
tire re k o lu tu rm a k iin, ek li h ip e rb o lik d zlem in b ir p a r a s n d a n o lu tu
ra b iliriz ; bkz. ekil 8.12. A yns h e rh a n g i y k sek b ir cin s i in de g e erlid ir.
C ins g 'ye ilik in k a rm a k m o d le a it m sa y s, g > 2 o lm ak zere
m = 3g 3 't r.
M o d l s a y s n a ilik in 3g - 3 d en k lem in in g c in s in in t m d e e rleri
iin , g = 2 ,3 , 4, 5 ,..., g eerli o lu p g = 0 ya d a 1 i in ile m e m e si b ira z tu h a f
o la ra k d e e rle n d irile b ilir. A sln d a b u n u n iin, R iem a n n y z e y in in fa rk l
s re k li (holom orfik) z d n m l e r i n i b e lirle m e si g erek en k a rm a k p a r a
m e tre le re a it s sa y sy la ilik isi o la n b ir "sebep" m e v c u ttu r, g > 2 i in by-
le si h i b ir z d n m m e v c u t d e ild ir, b u d u ru m d a s = O'dr. B u n u n la
b irlik te g = 1 i in ekil 8 .1 0 'd a k i p a ra le lk e n a ra a it k a rm a k d zlem d z
lem d e h e rh a n g i b ir y n d e te le n e b ilir (d n d rm e o lm a k sz n s a b it e h a r e
k e t e ttirile b ilir). Bu y e r d e itirm e n in m ik ta r te k il b ir k a rm a k a p a r a
m e tre siy le , telem e z z + a ta r a f n d a n g er e k le tirilm i o lm ak ze re b e
lir tile b ilir, b u d u ru m d a g = 1 o ld u u n d a 5 = l'd ir . K re rn e in d e (cins 0),
z d n m le r y u k a rd a a k la n m ifte -d o ru s a l d n m le r, d i e r b ir
d e y ile z -> (az + b ) / ( c z + d ) ta ra fn d a n g e r e k le tirilir. B u ra d a se rb e s tlik
3 b a m sz o ra n la , a b c d, v e rilir. Bylece g = 0 d u ru m u n d a s 3 e l
de ed eriz. B u n d a n do lay t m d u ru m la rd a k a rm a k m o d l s a y sy la b ir
3 D nm , a, b, c, d 'n in h er b irin i sfr olm ayan ayn karm ak sayyla arp arsak (yeniden l-
eklendirirsek) etkisiz olur fak at herhangi b irin d e tekil olarak deiiklik y ap arsa k deiir.
Bu toplam yeniden leklendirm e serb estli i dnm de ierilm i bam sz p aram etrelerin
say sn d rtten e, b ir azaltr.
e k il 8.12 H ip e r b o lik d z le m in b ir c in s
2 R ie m a n n y z e y i v e r m e k ze re b e lir
le m e le re s a h ip s e k iz g e n b ir b lg esi.
e k il 8 .1 3 H er
g = 0 m e tr ik g e o
m e tr is i korform al
o la ra k s ta n d a rt
(yu va rla k") b ir im
k r e y le zd e tir.
w = \ i z + l)
d n m s o n u c u n d a a k b i im d e ta n m la n a b ile c e k Zhoukovvski (ya d a
Joukovvski) k a n a t p ro fili d n m o la ra k b ilin e n d n m d e n ok etk i-
s R iem ann d nm kuram n n iki versiyonunun b irleim in in bize, yalnzca tam b ir em ber
olan b ir dng iin tm yle p rzsz b ir R iem ann kresi verecei belirtilm elidir.
le n m i o ld u u m u h a trly o ru m . A sln d a b u ekil 1 9 3 0 'lara a it b ir u a n
k a n a d n n y a ta y k e s itin e y a k n d a n b e n z e r, b u d u ru m d a e tra fn d a k i (ideal)
h a v a ak m d o la y sz b i im d e , k e n d isi de d a h a nce b a k a b ir h o lo m o rfik
d n m d e n eld e e d ile n d a ire s e l y a ta y k e s ite sa h ip b ir "k a n at" e tra fn d a
ki a k ta n elde e d ile b ilir. (Bir d e fa s n d a u a k k a n a tla rn d a b u t r b ir e k
lin k u lla n lm a s n n se b e b in in y a ln z c a , Zhoukovvski d n m n n m a te
m a tik se l o la ra k b u sa y ed e a l la b ilm e s i o ld u u n u d u y m u tu m . B u n u n
d o ru o lm a m a sn um uyorum !)
E lb e tte b u t r u y g u la m a la rd a i e rilm i b e lirli v a rsa y m ve s a d e le tir
m e le r m e v c u ttu r. Y alnzca s f r y a p k a n , sk trla m a y a n ve d n el o lm a
y an ak v a rs a y m la r s r f u y g u n s a d e le tirm e le r d e ild ir a y rc a ak n
t m k a n a t u z u n lu u b o y u n c a ay n k a b u l ed ileb ilece i ve b u n u n so n u c u
o la ra k e s a s e n b o y u tlu b ir p ro b le m in b t n y le ik i b o y u tlu b ir p ro b le
m e in d irg e n e b ile c e i t r d e ok e tk ili b ir sa d e le tirm e d e m e v c u ttu r. Bir
u a k k a n a d e tra fn d a k i a k a ilik in t m y le g ereki b ir h e s a p la m a iin
ok d a h a k a r k b ir m a te m a tik se l u y g u la m a g ere k ti i a k tr. D ah a g e r
eki b ir u y g u la m a d a h o lo m o rfik fo n k siy o n la rn Zhoukovvski d n m n
de o ld u u g ib i d o la y sz ve z a r if k u lla n m n g e re k tire n h e rh a n g i b ir e y
d en k a n a b ile c e im iz i b eklem ek i in h i b ir se b ep y o k tu r. A sln d a gerek
d n y a d a a y rt ed ici n em d ek i k a rm a k s a y la rn b ir p ro b le m e ilik in e t
k iley ici t rd e k i b ir u y g u la m a s n b u lm a d a iyi ta lih in g l b ir u n s u r u n u n
v a r o ld u u id d ia e d ile b ilir. H av a e lb e tte m u a zz am s a y d a te m el te k il p a r
a c k ta n o lu u r (gerekte b ir s a n tim e tre k p te b u n la rd a n y a k la k O 20
a d e t k ad a r), yleyse h a v a ak , m a k ro sk o p ik b o y u tta k i a k la n d ik k a te
d e e r m ik ta rd a o rta la m a a lm a ve y a k la k lk ta h m in i y a p m a ilem i ieren
b ir e y d ir. A ero d in a m i in m a te m a tik s e l d en k lem lerin in , b u te k il p a r a c k
la ra h k m e d en fiziki y a s a la rd a d e rin le m e sin e i e rilm i m a te m a ti in b
y k k sm n y a n s tm a s g ere k ti in i b eklem ek iin b ir se b e p y o k tu r.
4.1'd e k a rm a k sa y la rn , a s ln d a fizik i eylem in "en k k leinde"
o y n ad "o la a n d ve ok te m e l ro l''e d e in d im ve g e r e k te n de p a r a
c k la rn d a v r a n la rn y n e te n h o lo m o rfik b ir d en k lem m e v c u ttu r {bkz.
21.2). B una ra m e n m a k ro sk o p ik s is te m le r sz k o n u su o ld u u n d a b u
"k a rm ak yap" g en e llik le b t n y le o rta d a n k a y b o lu r ve k a rm a k s a y
la r ve h o lo m o rfik g eo m etri y a ln z c a ( stte ele a ln a n h a v a a k p ro b le
m in d e k i gibi) is tis n a i d u r u m la rd a do al b ir y a r a r g s te rir g r n r. Yine
d e b e lli b a l b ir te m e l k a rm a k y a p n n m a k ro sk o p ik d ze y d e b ile o rta y a
k t d u ru m la r sz k o n u su d u r. Bu b a z e n M a x w e ll'm e le k tro m a n y e tik k u
ra m n d a ve d i e r d a lg a o la y la rn d a g r le b ilir. A yrca g relilik k u ra m n
d a d a zel o la ra k a rp c b ir rn ek m e v c u ttu r (bkz. 18.5). B ir s o n ra k i b
l m d e k a rm a k s a y la r ve h o lo m o rfik fo n k siy o n la rn , s ih irle rin i s a h n e
a rk a s n d a n y a p a b ilm e le rin e yol a a n d ik k a te d e e r b ir ey greceiz.
FOURIER AYRIMASI VE HPERFONKSYONLAR
e i(*+27t) _ e i*
1 Daha doal grlebilecek sra d a n b ir x yerine Yunan h arfi *'yi ("chi") b u rad a yalnzca, iler
leyen blm lerde nem li b ir rol oynayacak karm ak z saysnn gerel ksm x 'ten ay rt e t
m emiz gerektii iin kullanyorum .
e \2 nn x/l' s i n ( ^ ) , C O S ( ^ )
(b)
-vvv M a a a
--------------- 2k ---------------------- ] X
(c)
a n a n + <*-n. = n ~ - n - C = 0
o lm a k zere,
F (z) = h a _ 2z -2 + a_!Z _1 + a 0z + a + a 2z 2 + a 3z 3 +
1 / t o 'n i n gerel x deerleri iin gerel olm as gereklilii m evcut deildir, dier b ir deyile a,
b ve c gerel say olm ak zorunda deildir. Gerel deikenli karm ak sa y la rn varl m
kemmel ekilde y a s a ld r./(jfJnm gerel olm a koulu, a_ 'n in a 'n in karm ak elenii olm a
sdr. K arm ak elenikler lO .lde tartlacak.
B [9.1] Bunu gsterin.
-1 [9.2] /birim em ber zerinde analitik olduunda ave b u ra d a n hareketle a, b ve c k a ts a y
larn n a = (2jt)-1 $ z n~1 F(z)dz denklem i k u llan larak elde edilebileceini gsterin.
ek il 9.3 G erel b ir x d e ik e n li p e riy o d ik b ir fo n k siy o n , * n in g erel e k s e n in i e tr a fn a
d o la d m z , e v re si l o la n b i r e m b e r z e rin d e ta n m la n m o la ra k d n le b ilir . I = 2 t
ile b ir lik te b u em b eri k a rm a k d z le m d e k i b irim e m b e r o la ra k k a b u l e d e b iliriz .
(P eriy o d u n h e rh a n g i b a k a b ir d u ru m u i in t m y ap m am z g ere k en x d e
ik e n in i u y g u n e k ild e y en id en l ek le n d irm ek y o lu y la a /y u y en id en
ay a rla m a k tr.) F o u rie r a y r m a s n a a it e itli "sa f to n la r" te m s il ed en
fa rk l cos ve sin te rim le ri a rtk k s a c a z 'n in p o z itif y a da n e g a tif s le ri, d i
e r b ir d ey ile n 'in c i d ere ced e n h a rm o n ik le r i in z n o la ra k g s te rilir. Bu
s le r b iz e b irim e m b e r z e rin d e ta m da gerek d u y d u u m u z s a ln m l cos
ve s in te rim le rin i v erir; bkz. ekil 9.4.
A rtk p eriy o d ik b ir f ( x ) fo k siy o n u n a ilik in F o u rie r a y r m a s n g s
te rm e n in b u o ld u k a d e rli to p lu b i im in e sa h ib iz . f ( x ) = F (z )'y i z d z le
m in d e k i b irim e m b e r ze rin d e, z = e'x 'y le b irlik te , ta n m l o la ra k d
n r z ve b ylece F o u rie r a y r m a s b u fo n k siy o n a a it k a rm a k b ir z d e
ik e n i b i im in d e k i L a u re n t s e ris i ta n m h a lin e gelm i o lu r. B u n u n la b ir
lik te a v a n ta j y a ln z c a b ir d e rli to p lu lu k k o n u su d e ild ir. Bu g ste rim b ize
a y rc a F o u rie r s e rile rin in d o a s n a ilik in ve o n la rn te m sil ed eb ilece i
t r d e fo n k siy o n la ra ili in d a h a d e rin lik li b ir k a v ra y s u n a r. Bu k ita b n
e k il 9.4 z" fo n k s iy o n u n u n
g erel v e sa n a l k s m la r b i
r im e m b e r z e r in d e n 'in c i
d e re c e d e n h a r m o n ik cos ve
s i n (z = e 1* o lm a k ze re
e'* n in gerel ve sa n a l
ksm la r) d a lg a la n b i i
m in d e g r n r. B u ra d a
n = S i in z5'in g e r e l k s m
iz ilm i tir.
n ih a i a m ac d n ld n d e d a h a n em lisi o, k u a n tu m m e k an i i ve b u
n e d e n le D oaya ilik in d a h a iyi b ir k a v ra y la nem li b a la ra s a h ip tir . Bu
d u ru m k a rm a k s a y la rn s ih rin d e n k a y n a k la n r n k L a u re n t s e ris i if a
d esin i, z b irim e m b e rd e n u z a k ta y e r a ld n d a da k u lla n a b iliriz . Bu s e ri
n in b ize F (z) h a k k n d a , s e rin in z b irim e m b e r d n d a y e r alrk en y a p t
ey b i im in d e nem li b ir ey s y led i i n k z b irim e m b e r z e r i n d e y e r
alr, o rta y a kar.
G elin im d i, s l b ir se rin in , i in d e y a k n sa y p d n d a ra k s a d b ir
y a k n sa k lk e m b e ri k a v ra m n (4.4'ten) a n m sa y a lm . B u n u n b ir L a u re n t
se risiy le y a k n b ir b e n z e rli i m e v c u ttu r: y a k n s a k lk halkas. Bu, k a r m a
k d zlem d e h e r ik isi de o rijin m e rk e zli iki e m b e rin k esin b i im d e a ra -
(a) W
ekil 9.5 (a) Bir F(z) = F* + a 0 + F~ L aurent se risi iin, F* = -f a_2z~2 + a_lz~1 v e
F~ = atz l + a2z z H , olm ak zere yaknsaklk halkas. F* iin yaknsaklk yarap i4'dr
ve w = z ile ba lan tl olarak F~ iin B_1. (b) R iem ann kresi zerinde, z geniletilm i
kuzey y arkre ve w (= z _1) geniletilm i gney y arkre anlam na gelmek zere ayn d u
rum .
s n d a k a la n b lg e d ir (bkz. ekil 9.5a). S ra d a n b ir s l se ri i in y a k n s a k
lk e m b e ri k a v ra m n a b ir kez sa h ip o ld u u m u z d a b u n u a n la m a m z k o la y
dr. S erin in p o z itif s l k sm 3
F~ = a jZ 1 + a 2z 2 + a 3z 3 +
d iy elim ki A y a r a p l s r a d a n b ir y a k n sa k lk e m b e rin e sa h ip o la c a k tr
ve m o d l 4 'd a n az o la n t m t m z d e e rle ri i in y a k n s a y a c a k tr. S erin in
n e g a tif s l ksm
F + = a _ 3z ~ 3 + a _ 2z -2 + a _ 1z~ 1
b a k m n d a n o nu y a ln z c a te rs w = l / z d e ik en li s r a d a n b ir s l s e ri o la
ra k a n la y a b iliriz , w d z le m in d e d iy elim ki 1/B y a r a p l b ir y a k n sa k lk
e m b e ri m e v cu t o la c a k tr ve s e rin in o k sm m o d l 1/B 'd en az o la n t m
w d e e rle ri i in y a k n sa y a c a k tr. (B urada gerek a n la m d a 8. b l m d e a n
la tlm o lan, bkz. ekil 8.7, z k o o rd in a tn n b ir y a rk re y i, w k o o rd in a t-
n n s a d i e rin i te m sil e tti i R ie m a n n k re sin d e n b a h se tm e k te y iz . B kz. e
kil 9.5b. B u n u n R iem a n n k re sin e ilik in k sm n so n ra k i b l m d e k e fe
deceiz.) Bylece m o d lle ri B' den b y k o lan z d e e rle ri i in s e rin in n e
g a tif s l ksm y a k n sa r. B < A olm ak k o u lu y la b u iki y a k n sa k b lg e a
k a c a k ve L a u re n t s e ris in in t m i in y a k n sa k lk h a lk a s eld e edeceiz.
f i x ) = F (e 'x) = F (z) fo n k siy o n u n a ilik in F o u rie r ya da L a u re n t se ris i ek
s a b it a 0 te rim i d a h il ed ilm ek ze re
F (z ) = F+ + a 0 + F~
e k lin d e v erilir.
V erili d u ru m d a , gerel x d e e rle ri iin z = e'x ifa d e s in e sa h ip o la b il
m em iz n e d e n iy le b irim e m b e r z e r in d e y ak n sa k lk a r a rz ve z b irim
e m b e r z e rin d e o ld u u n d a f ( x ) fo n k siy o n u iin F o u rie r s e ris in in y a k n
s a k l n a ilik in a ra y m z ta m o la ra k F(z) fo n k siy o n u iin L a u re n t s e ri
sin in y ak n sa k l a ra y d r. Bu n ed e n le , b irim e m b e rin g er ek te y a k n
sa k lk h a lk a s i in d e y e r a lm a s g v en c esi i in B < 1 < A k o u lu n a gerek
d u y a r g r n y o ru z . Bu, F o u rie r s e rile rin in y ak n sa k l i in b irim e m b e
rin z o ru n lu o la ra k y ak n sa k lk h a lk a s i in d e y e r a lm a s g ere k ti i a n la m
n a m gelir?
/ (x ) a n a litik s e (dier b ir d ey ile C") a s ln d a d u ru m b u d u r; b u n ed e n le
f i x ) b irim e m b e ri ieren ak b ir blge b o y u n ca h o lo m o rfik b ir F(z)
3 Serinin pozitif sl ksm iin F~, n eg atif sl ksm iinse F* kullanm ndaki tu h a f gr
nm l notasy o n al anom ali kuantum m ekaniiyle ilgili yaznda neredeyse evrensel h ale ge
len belki de talh siz b ir ia re t uzlasn d an kaynaklanr [bkz 21.2, 3 ve 24.3). Bununla il
gili zr dierim fak at yazk ki m akul biim de yapabileceim birey de m evcut deili
fo n k siy o n u n a g e n i le tile b ilir.4 B u n u n la b irlik te f(x ) a n a litik d e ilse ilg in
b ir s o ru n o rta y a kar. Bu d u ru m d a , y a y a k n sa k lk h a lk a s b irim e m b e
rin k e n d isi h a lin e gelm ek ze re b z r, k e sin k o n u m a k g e re k irs e b u n a
g er ek b ir y a k n sa k lk h a lk a s i in iz in v erilm ez n k b irim e m b e rin a k
sin e y a k n sa k lk h a lk a s ak b ir blge olm ak z o ru n d a d r, y a d a b irim
e m b e r y a k n sa k lk h a lk a s n n i y a d a d s n n h a lin e gelir. Bu s o r u n la r
b izim i in 9.6,7'de nem li olacak.
im d ilik f ( x ) a n a litik o lm a d n d a n e o ld u u h a k k n d a k a y g la n m a y a
lm v e f ( x ) a n a litik o ld u u z a m a n o rta y a k an d a h a b a s it d u ru m u ele
alalm . Bu d u ru m d a , k esin b i im d e F (z )'y e ilik in gerek b ir y a k n sa k lk
h a lk a s i in d e, b u da B < 1 < A k o u lu n a u y a n A ve S y a r a p l (m erkezleri
o rijin d e olan) iki e m b e rle s n rla n m o lm a k zere, b u lu n a n z d z le m in
deki b irim e m b e re sa h ip o lu ru z. L a u re n t s e ris in in p o z itif s l k sm , F~,
z d z le m in d e m o d lle ri /l'd a n k k o la n n o k ta la r i in y a k n s a r ve n e g a tif
s l k sm , F +, z d zlem in d e m o d lle ri fl'd e n b y k o la n n o k ta la r i in y a
k n s a r, b ylece h e r ik isi de h a lk a n n k e n d isi i in d e y a k n s a r (ve o ld u k a
n em siz se de, s a b it te rim a 0'n u n t m z 'le r i in ak b i im d e "y a k n sa d
n" b elirtelim ). Bu d u ru m , F (z) fo n k siy o n u n u iki ay r p a r a y a "blm e"m ize
o la n a k sa la r; b ir i d e m b e rin i in d e h o lo m o rfik , d i e ri i e m b e rin d
n d a h o lo m o rfik ve s ra s y la F~ ve F+ i in se ri ifa d e le riy le ta n m la n m
o lan p a r a la r.
Bu b lm e d e a 0 s a b it te rim in in F~'ye m i y o k sa F +'y a m d a h il e d ile c e
iyle ilg ili (hafif) b ir b u la n k lk m e v c u ttu r. A slnda, y in e de b u b u la n k lk
la y a a m a k d a h a iy id ir nk, F~ ve F + a ra s n d a , y u k a rd a d e in ile n R i
em an n k re si e rev e sin i b e n im se rse k d a h a ak h a le g elen b ir sim e tri
m e v c u ttu r (bkz. ekil 9.5b). Bu, b iz e d u ru m la ilg ili d a h a ta m b ir ta b lo s u
n a r, y ley se im d i b u n u inceleyelim .
g a t i f fr e k a n s k sm o la ra k a d la n d r la n kuzey y a rk re y e F ~(z) ta ra fn d a n
ta n m la n d ze re ve s a b it te rim in k a la n k sm y la b irlik te g e n ile y en iki
p a r a n n to p la m b i im in d e ifa d e etm ek o la ra k d n r z . S a b it te rim i
gz a rd e d e rsek b u b lm e b e n z e rsiz b i im d e , iki y a rk re d e n b iri ya da
d i e rin e g en ilem ey e ilik in h o lo m o rfik lik g e re k sin im i ta ra fn d a n b elrle-
n ir.19-31
R iem a n n k re s i z e rin e izilen b ir e m b e rin (ya d a k a p a l b a k a ilmek)
"i"inden ya da "d "n d an , e m b e re a y rlm a s g erek en b ir y n e lim e b a
v u ra ra k deinm ek, za m a n z a m a n y a r a rl o la c a k tr, z d z le m in d e k i b irim
e m b e rin s ta n d a r t yn elim i s ta n d a r t 8 k o o rd in a tn n a r t y n , d i e r b ir
d ey ile s a a t y n n n te rs i b i im in d e v e rilir. Bu y n elim i te rs e v irirsek
(rnein, 8 y e rin e 6 koyarak), b u d u ru m d a p o z itif ve n e g a tif fre k a n s la rn
y e rle rin i d e itiririz . K apal b ir g enel ilm ee ilik in u z la m z b u n u n la
u y u m lu o lm a ld r. Y nelim , " s a a t yz" ilm e in d ta ra f z e rin e y e rle ti
rild i in d e s a a t y n n d e o lu rk en , " s a a t yz" ilm e in i ta r a f z e rin d e y
k en s a a t y n te rs in e d ir. Bu, y n l b ir k a p a l ilm e in "i"i ve "d "n t a
n m la m a y a h iz m e t eder. ekil 9.6 k o n u y a aklk g e tirm e k te d ir.
B ir fo n k siy o n u ken d i p o z itif ve n e g a tif p a r a la rn a b lm ek 24.3 ve
2 6.2^1'te g receim iz zere k u a n tu m k u ra m n n ve d a h a zel o la ra k k u
a n tu m a la n k u ra m n n k ritik nem deki b ir b ile e n id ir. B u ra d a v erd i im
zel fo rm la sy o n a s ln d a p ek de b u b lm e i in in g en e ld e ifa d e e d ili b i i
m i d e ild ir f a k a t pek ok fa rk l b a la m d a (rnein zellik le b u rg a k u r a
m n d a ; bkz. 33.10) d ik k a te d e e r b a z a v a n ta jla ra s a h ip tir . A lld k fo r
m la sy o n h o lo m o rfik g en ile tm ey le, d o ru d a n F o u rie r g en ile m esiy le o l
d u u l d e ilg ili d e ild ir. P o z itif fre k a n s b ile e n le ri, n p o z itif o lm ak z e
re, e mAr'in k a t la n b i im in d e v erilen n e g a tif fre k a n s b ile e n le ri ak sin e,
e~m* 'n in k a tla r b i im in d e v e rile n le rd ir. P o z itif fre k a n s l b ir fo n k siy o n t
m y le p o z itif fre k a n s b ile e n le rin d e n o lu a n b ir fo n k siy o n d u r.
e k il 9.7 K u a n tu m m e k a n i in d e p o z itif/n e g a tif fre k a n s b lm e, p e riy o d ik v a rs a y lm a y a n
tz a m a n fo n k s iy o n la rn a a tfe d ilir. ekil 9 .5 'te k i b lm e, f'y i z (= e lr)'y le ili k ile n d ire n d
n m k u lla n rs a k t 'n i n t m a r a l (oo'dan oo'a) i in , b ir im e m b e rd e s a a t y n n e te rs
b i im d e z = - l 'd e n y in e z = l 'e g e riy e d o la n la ra k , h l u y g u la n a b ilir, b y lece x<
- j r 'd e n n 'y e g id e r.
B u n a ra m e n , b u ta n m la m a b lm e ile m in d e i e rilm i o la n n t m g e
n e lli in i g zler n n e serm ez. R iem a n n k re sin in , h e r b ir y a rk re y i k e n
d isin e g n d e re n fa k a t kuzey y a d a g n ey k u tb u n u ( z = 0 y a d a z = oo n o k
ta la r) k o ru m a y a n , k e n d isin e p ek ok h o lo m o rfik d n m m e v c u ttu r.1941
Bu n e d e n le (k u an tu m k u ra m i in ok nem li olan) p o z itif ve n e g a tif f re
k a n s la ra b lm e k o n u su , te k il F o u rie r b ile e n le rin i se m e k te n ok d a h a g e
n el b ir k a v ra m d r.
K u an tu m m e k an i iy le ilg ili n o rm a l ta r t m a la r d a p o z itif/n e g a tif f r e
k a n s b lm e, t z a m a n fo n k siy o n la ry la ilg ilid ir ve z a m a n g en e ld e b ir e m
b e r e tra fn d a ile rliy o rm u g ib i d n m e y iz . B u n u n la b irlik te t'n in , "ge
m i lim it" t = oo'dan "gelecek lim it" t = oo'a k a d a r o la n t m a ra l n
e m b e r e tra fn d a b ir kez d o la n a n b ir / 'd e n elde etm ek i in b a s it b ir d n
m k u lla n a b iliriz ; / 'n i n b u ra d a , x = ~ R ve x n lim itle ri a r a s n d a d e i
ti in i k a b u l ed iy o ru m (bylece z = e'x , k a rm a k d zlem d e k i b irim e m b e r
z e rin d e s a a t y n n e te r s y n d e z = 1 n o k ta s n d a n y e n id e n z = l e g eri
dn ecek e k ild e d e iir; bkz. ekil 9.7). Bu t r b ir d n m
1
t = ta n -/
z d z le m in d e k i b irim e m b e rin i b lg e si t d z le m in in s t y a rs n a ve z
b irim e m b e rin in d b lg e si t d z le m in in a lt y a rs n a k a rlk g elir. Bu
n e d e n le t'y e a it p o z itif fre k a n s l fo n k siy o n la r h o lo m o rfik o la ra k t'n in a lt
y a n d z le m in e g e n ile y e n le r ve n e g a tif fre k a n s lla r s a s t y a n d zlem e
g e n ile y e n le rd ir. (B ununla b irlik te , t d zlem in d ek i "oo" n o k ta s n n n a s l
ele a ln a c a y la ilg ili d ik k a t etm em iz g erek en n em li b ir ek te k n ik a y n n t
m e v c u ttu r; fa k a t b a s it e k a rm a k t d zlem i y e rin e h e r z a m a n R iem a n n
k re si b i im in d e d n rs e k b u n u n la u y g u n e k ild e b a a k lm olur.)
B u n a ra m e n s ta n d a r t g ste rim le rd e b ir t z a m a n k o o rd in a t b i im in
deki "p o z itif fre k a n s" k a v ra m genellikle, b u r a d a su n d u u m b e lirli y n
te m le b e lirtilm e z fa k a t d a h a ok f ( x ) 'e ilik in F ou rier d n m d e n ile n
ey b i im in d e o rta y a k o n u lu r. Y an t a s ln d a b en im su n d u u m y a n tla a y
n d r 5 f a k a t F o u rie r d n m le ri k u a n tu m m e k an i i i in h e r k o u ld a y a
a m s a l n em d e o ld u u n d a n b u d n m n g er ek te ne o ld u u n u a k la
m ak n em li o la c a k tr.
6 Dier ta ra fta n x p o zitif ya da neg atif sonsuza ynelirken f(x) "akla uygun ekilde" d av ra n
m asn a ilikin b ir gereklilii yrrle koym ak olaandr. Bu bizim iin b u rad a zel b ir ilgi
k onusu olm ayacak ve benisediim yaklam da norm al gereklilikler h ib ir koulda gereksiz
biim de kstlay c olm ayacak.
g e lir n k b u say s re k li d e iir. Bu dem ek o lu y o r ki y u k a rd a k i to p la m
d a b u sa ln m l b ile e n i r ta m s a y s y la ta n m la m a k u y g u n s u z d u r n k
s a b it b ir r deeri b e lirli b ir to n fre k a n s n ta k ip etm ek y e rin e b e lirli b ir
h a rm o n i i (n 'inci d ere ce h a rm o n ik i in r = n) ta n m la r. Bu fre k a n s ta k ip
e d e n a s ln d a r / N 'd ir ve b u n u ta n m la m a k i in y eni b ir d e ik en e g e re k si
n im d u y arz . F o u rie r d n m le rin d e n k a y n a k la n a n n em li k u lla n m n
so n ra k i b l m le rd e (zellikle bkz. 21.11) o rta y a k o n ac a n a k ld a t u t a
rak , N so n s u z a g id e rk e n a ln a n lim itte k o n u m u * 'y le h e s a p la n a n b ir k u a n
tu m m e k a n ik se l p a r a c n m o m e r tu m u n u 7 sim g eley en b u d e ik en e "p"
diyeceim . Bu lim itte is te n ilirs e x y erin e , * 'n in lim itte g e r ek te n z 'n in g e r
el k sm h a lin e g eleceini a a d a k i a k la m a la rd a g rece im iz zere,
z e rin d e a n la lm x k u lla n m n a d a d n le b ilir.
Sonlu N iin
r
P=N
y az y o ru m . N -> oo ik en lim itte , p p a r a m e tr e s i s re k li b ir d e ik en h a lin e
g e lir ve to p la m m z d a k i "ar k a tsa y la r", ta m s a y d e e rli a y rk r p a r a m e t
re s i y e rin e gerel d e e rli s re k li p p a ra m e tre s in e b a l o la c a n d a n a r
k a ts a y la r n n r 'y e b a m ll n crr 'd e o ld u u gibi y aln zc a b ir so n ek (r
n e in g p) k u lla n m a k y e rin e fo n k siy o n g ste rim in in s ta n d a r t b i im in i, d i
y elim ki g (p ), k u lla n a ra k y azm ak d a h a iy id ir. E a rz r to p la m m z d a k i
r * ff(P)
y e r d e iik li in i etk in b i im d e g e r ek le tirec e iz f a k a t N b y d k e p d e
e rle rin in k k b ir a ra l n d a y e r a la n gerek te rim s a y s n n d a h a b
y k h a le g eleceini (tem elde ATyle o ra n tl o la ra k n k o a r a lk ta y e r a la n
n /N k e s irle rin i d ik k a te alyoruz) a k lm z d a tu tm a k zo ru n d a y z. Bu n ed e n le
g (p ) n ic e li i g er ek te n y o u n lu u n b ir l s d r ve 2 to p la m lim itte b ir
in te g ra l, f , h a lin e g elirk en dp t re v s e l n ic e li i o n a elik etm ek z o ru n d a
d r. Son o la ra k E a rz r to p la m m z d a k i z r te rim in i gz n n e aln , w = N -1
o lm ak ze re z = e ,>x ifa d e sin e ve b u d u ru m d a z = e lx/N e itli in e sa h ib iz .
Bylece z r = e ,rx/N = e'xp olur; b u n la r b ir a ra y a g e tire re k N -* oo ik en l i
m itte /O f) fo n k siy o n u m u z u te m sil etm ek ze re
1 K uantum m ekaniinde ayrca, p'n in leklendirilm esini x le bantl olarak {bkz. 21.2, 11)
uygun biim de sa p tam ak zere ortaya konan sa b it b ir h nicelii de m ev cu ttu r fak at im dilik
b a s it olm as iin b u n u h = 1 o larak kabul ediyorum . Gerekte h Planck sa b itin in (dier bir
deyile h Planck'n orijinal "hareket kuantum u" olm ak zere h/2n) Dirac biim idir, h = 1 s e
im i tem el birim lerim izi uygun b ir biim de tanm lam ak yoluyla her zam an yaplabilir. Bkz.
27.10.
y ar z r - | g ( p ) e ^ v dp
'-co
f ( x ) ve gP ) fo n k siy o n la r b ir b ir le r in in F o u rier d n m le r i o la ra k a d
la n d r lr la r .19-61
SS [9.6] g(p) iin f (x ) biim indeki ifadenin altrm a [9.2]deki kon t r in teg ral ifad esin in sn r
layc b ir biim i, a = (2jri)-1 f z - " -1 F(z) dz, k u llan larak n asl elde edildiini gsterin.
g u n b a k a sy la b irlik te p o z itif f re k a n s a ili k in nceki p a r a g r a f ta v e r d i
im iki ta n m n b irb irle riy le te m el b ir u y u m i in d e o ld u k la rn g r r z .8
Bizi F o u rie r s e ris in d e n F o u rie r d n m n e u la tr a n , 9 .4 'te k i lim iti
m izd e i e rilm i b ir k sm g eo m etriy i R iem a n n k re si b i im in d e in celem ek
ilg ili o k u r i in y a ra rl o la b ilir. 2n p e riy o d u n a sa h ip b ir / ( * ) fo n k siy o n u
i in d a h a nce ele a lm o ld u u m u z , * 'n in b irim y a r a p l b ir e m b e r e tr a
fn d a k i y ay u z u n lu u n u n l s o ld u u z d zlem i ta n m n a g eri d nelim .
X y o ru m la m a sn b ir e m b e r e tra fn d a k i u za k lk o la ra k k o ru y a ra k , p e riy o
d u a r t a r d a gelen a r ta n a d m la rla 27r'den d a h a b y k d e e rle rle d e i tir
m ek iste d i im iz i d n n . B unu g it g ide b y y e n b ir e m b e r d iz isin i ele
a la ra k g e r e k le tire b iliriz fa k a t lim it a lm a ile m in in g eo m etrik b ir m a n tk
o lu tu rm a s i in e m b e rle rin h e p s in in x 0 b a la n g n o k ta s n d a b ir b ir
le rin e d e d i in i v a rsa y a c a z (bkz. ekil 9.10a). B a sitlik i in b u n o k ta y
t m e m b e rle r a lt y a r d zlem d e y e r a la c a k e kilde z = 0 (z = 1 yerine)
b a la n g n o k ta s o la ra k seelim . Bu, / = 2n p e riy o d u i in m erk ezi o rijin
y e rin e z = i'de o la n b a la n g e m b e rim izi o lu tu ru r. I > 2n p e riy o d u
i in e m b e rin m erkezi k a rm a k d zlem d e k i C = /2 n n o k ta s n d a d r ve
l -* oo ik en lim itte gerel ek sen in k e n d isin i, e m b e rin "m erkezi" n e g a tif
ekil 9.10 l -> oo iken, l periyodu olmak zere, p o z itif frekans koulu, (a) M erkezi
z = - i'd e olacak ekilde yeri d eitirilm i birim ember zerinde tanm l / ile birlikte
{ = 27r'yle balayn. Byyen ( iin emberin yarap /'dir ve merkezi C = i J / 2 r ' d e d i r .
H er durum da/, s a a t ynndeki yay uzunluunu ler. P o z itif frekans, f 'n i n emberin
iine ve i -* t lim itin de alt yar dzleme holom orfik gen ileyeb ilirlii olarak ifade edilir,
(b) Riemann kresi zerindeki ayn durum. Sonlu l iin Fourier serisi z = il/2jr noktas
dolaynda b ir Laurent serisinden elde e d ilir fakat kre zerinde bu nokta emberin m er
kezi deildir; Fourier serisi Fourier dnm haline gelm ek zere, Z -* oo lim itinde oo
noktas biim ini (onun zerinde yer alarak) alr.
z = (e _2m^ i 1 )
2n
ile ifa d e ed ilen b ir b a n ty a s a h ib iz .1971 Sonlu l i in / Qf)'yi C = - i l / 2 n
n o k ta s d o la y n d a b ir L a u re n t se ris in e b a v u ra ra k b ir F o u rie r se ris i o la
ra k ifa d e ed e b iliriz . F o u rie r d n m n l -> oo lim itin i a la ra k elde ed eriz.
S onlu l i in p o z itif fre k a n s k o u lu n u /'(x ) 'n in ilgili e m b e rin i in e holo-
m o rfik g en ile y e b ilirli i o la ra k elde ederiz; l - oo lim itin d e b u k o u l, y u
k a rd a ifa d e ed ilm i o la n eyle u y u m lu o la ca k e k ild e a lt y a r d zlem e ge-
n i le y e b ilirlik h a lin i alr.
L a u re n t s e ris i l - oo lim itin d e n e h a le gelir? Bu lim itte n e o ld u u n u a n
la m a k i in R iem a n n k re sin e gz a tm a y a gerek d u y aca z. H er b ir so n lu l
d e eri i in C (= \l/2n) n o k ta s x e m b e rin in m e rk e z id ir f a k a t R iem an n
k re si z e rin d e b u C n o k ta s e m b e r m e rk e zi b en z eri h i b ir ey o lm ay a
g erek d u y m az. I b y d k e C, s a n a l e k sen i te m sil ed en R iem a n n k re si
z e rin d e k i e m b e r b o y u n c a d a r h a re k e t e d e r ve b u n o k ta C (= il/2n)
e m b e rin m e rk e zin e g it gide d a h a az b e n z e r g r n r. Son o la ra k ( = oo li
m itin e u la ld n d a C R iem a n n k re s i z e rin d e k i z = oo n o k ta s h a lin e g e
lir. B u n u n la b irlik te C = oo o ld u u n d a , o n u n a s ln d a e m b e r m e rk e zin d e
o lm a s g ere k irk e n e m b e rin z e r i n d e o ld u u n u g rrz! (Bu e m b e r a rtk
e lb e tte g erel eksendir.) Bu n e d e n le b u n o k ta d o la y la rn d a s l b ir se ri
o lu tu rm a k ta , e lb e tte b eklenecei zere, zgn (ya d a "tekil") b ir ey m e v
c u ttu r n k a r tk b ire y se l te rim le rin b ir to p la m y e rin e s re k li b ir in teg -
r a l elde ed eriz.
1 1
SQr) = s n x + - s i n 3* + - s i n 5 / + - s i n 7* +
(b)
1 1 i
2 is Q r ) = - 5 _ i z- 3 _ z- + z + z3 + I z5 + .
Q [9.9] Bunu, 7.4'n so n la n n a doru verilm i olan, logz iin z = 1 dolaylarndaki b ir sl seri
genilem esinden y ara rla n a ra k yapn,
[9.10] Bunu (|sQf)l < varsaym yla) gsterin.
la m R iem a n n k re s in in y a rs z e rin d e k i m k em m el d ere ced e iyi b ir ho-
lo m o rfik fo n k siy o n a e ittir. B iri b irim e m b e rin b ir ta ra fn d a d i e ri b r
ta ra fn d a ta n m la n r. Bu fo n k siy o n la rn "to p la m "la rn b irim e m b e rin
k e n d isi z e rin d e is te n ile n k are d alg ay v e rir e k ild e d n e b iliriz . Bu d u
ru m , b irim e m b e r z e rin d e z = 1 n o k ta la rn d a , to p la m n , b u to p la m d a n
k a y n a k la n a n k a re d a lg a y v e re re k b ir ta r a f ta n d i e rin e "sray ab ilece i"
b i im d e k i d a lla n m a te k illik le rin in v a rl n d a n k ay n a k ld r. Bu d a lla n m a
te k illik le ri a y rc a iki ta ra fta k i sl s e rile rin b irim e m b e rin te sin e y a k n
sa m a s n nler.
9.7 Hiperfonksiyonlar
Bu rn ek y a ln z c a ok zel b ir d u r u m d u r f a k a t gen eld e n e y ap m am z
g ere k ti in i g ste rir. B irim e m b er z e rin d e (R iem ann k re si zerin d ek i)
ta n m la n a b ile n ve tp k ele a lm a k ta o ld u u m u z rn ek te k i g ib i, e m b e rin
b ir ta ra fn d a y e r a la n ak blge z e rin d e k i b ir F+ h o lo m o rfik fo n k siy o n u
ile d i e r ta ra fn d a k i ak blge z e rin d e y e r a la n b a k a b ir F~ h o lo m o rfik
fo n k siy o n u n u n b ir "toplam " o la ra k g ste rile b ile n en genel b i im li fo n k s i
y o n u n n e o ld u u s o ru s u n u so ralm . Bu so ru n u n y a n tn n b iz i d o ru ca ,
"h ip erfo n k siy o n " o la ra k a d la n d rla n egzotik fa k a t nem li b ir k a v ra m a y
n e ltti in i greceiz.
A sln d a / 'y i F~ ile - F+ a r a s n d a k i "fark" o la ra k d n m e n in d a h a a y
d n la tc o ld u u o rta y a kar. B una ilik in b ir se b ep , en g en el d u ru m d a ,
g erek b irim e m b e re ne f ' n i n ne de F +'n n a n a litik b ir g e n ile m e sin in
o la b ile ce i ve b ylece e m b e rin k en d i z e rin d e b u t r b ir "to p la m n ne
a n la m a g eleb ilec e in in ak o lm a y d r. B u n u n la b irlik te , F~ ile F+ a r a
s n d a k i fa r k , ta n m b lg e leri b irim e m b e r z e rin d e b ir a ra y a g eld i in d e,
b u iki fo n k siy o n a r a s n d a k i "sram a"y g s te rir g ib i d n e b iliriz .
K arm a k d zlem d e k i b ir e rin in b ir ta r a f z e rin d e k i h o lo m o rfik b ir
fo n k siy o n la d i e r ta r a f z e rin d e k i b a k a b ir h o lo m o rfik fo n k siy o n a r a
sn d a k i b u "sram a" fik ri b iz e a s ln d a , h o lo m o rfik fo n k siy o n la rn h i b ir i
n in e rin in k e n d isi z e rin d e h o lo m o rfik o la ra k g e n ile m e sin e g erek o lm a
y ac ak e k ild e , e ri z e rin d e ta n m la n a n b ir "fonksiyon"a ilik in y en i b ir
g r s u n a r. G erekte bu, (analitik) b ir e ri z e rin d e k i b ir h ip e rfo n k siy o -
n u n ta n m d r. Bu, J a p o n m a te m a tik i M ikio S ato ta ra fn d a n 1958'de o r
ta y a k o n m u h a rik a b ir k a v ra m d r .9 Yine de b ira z d a n g rece im iz zere
S a to 'n u n e s a s ta n m b u n d a n d ik k a te d e e r b i im d e d a h a z a r if tir .10
d / ,g l _ Jdf_ d |
dz Idz'dzJ'
q lf.g l = lqf.qgl-
S M = h k M
-0 [9.14] q(x) an alitik olduu durum da delta fonksiyonuna ilikin f q(x)S(x)dx = q(0) olan
sta n d a rt zellii snayn.
ok b a s it b ir yolla, iste k siz c e v a z g e irild i im iz i d n d m z b u o ld u k
a b e n z e r "E u le rci h o lo m o rfik fo n k siy o n la r b i im in d e k e n d ile rin d e t a
n m ld r. B an a gre b u k a rm a k s a y la rn b y l b a a r la rn n en s t n
le rin d e n b ir id ir .16 Keke E u le r b u h a rik u la d e g ere in k ey fin e v a rm a k z e
re h a y a tta olsayd!
Ayrca h ip erfo n k siy o n lar ve holom orfik deste kohom olojisi arasn d a 33.9'da ta rtla c a k
nemli i b a n tlar da m evcuttur. Bu t r fikirler, ok boyutlu yzeyler zerindeki h ip e r
fonksiyonlar k u ram n d a nem li roller oynar; bkz. Sato, 1959, 1960 ve Harvey, 1966.
10
YZEYLER
z = x + iy
z+ z z z
zz = |z |2
ifa d e s in i elde e d e riz .11021
J1-ff t
(a) <b)
e k il 10.2 B ir S k r e s i z e rin d e , h e k v a to ra l d z le m in s t n d e k i u z a k l b e lirtm e k z e
re, k liti 3 - u z a y d a o tu r u r b i im d e re sm e d ile n fo n k siy o n la r, (a) h fo n k s iy o n u n u n k e n d is i
S z e rin d e p r z s z d r (n e g a tif d e e rle r k esik iz g ile rle g s te rilm i tir), (b) |/| m o d l
[bkz. ekil 6.2b) e k v a to r z e rin d e p r z s z d e ild ir, (c) h 2 S 'n in h e r y e rin d e p r z s z d r .
<*> = f ( x , y )
e k lin d e g s te rile b ilir.
H enz, b ird e n fa z la d e ik en e sa h ip b ir fo n k siy o n i in "t re v le n e b ilir-
liin" n e a n la m a g e ld i in i a k la m a d m . S ezgisel o la ra k a k o lm a s n a r a
m en k e sin ta n m n a y r n tla r n a b u r a d a g irm e k b en im i in b ira z fa z la te k
n ik tir .1 Y ine de b a z a y d n la tc y o ru m la r u y g u n o la ca k tr.
H er e y d e n nce, (x , y) d e ik e n le r iftin in b ir fo n k siy o n u o la ra k f n i n
t re v le n e b ilir o lm a s iin, /( x ,y ) 'y i k e n d i k a p a s ite s i i in d e, y s a b it b ir d e
e rd e tu tu lm a k zere, y a ln z c a bir x d e ik e n li b ir fo n k siy o n o la ra k d
n rse k , b y lece b u fo n k siy o n , te k d e ik e n li b ir fo n k siy o n o lm a k a n la m n
d a x 'in b ir fo n k siy o n u o la ra k p r z s z (en a z n d a n C1) o lm ak z o ru n d a d r
(bkz. 6.3); d a h a s , /( x ,y ) 'y i b u kez x s a b it tu tu lm a k zere, y a ln z c a b ir y
d e ik en li b ir fo n k siy o n o la ra k d n rs e k , bylece o, y 'n in b ir fo n k siy o
n u o la ra k p r z s z (C1) olm ak z o ru n d a d r. A yr a y r x v e y i in p r z s z
o la n fa k a t (x , y ) ifti i in p r z s z o la ra k ta n m la m a n n ep ey a n la m s z
o la ca p ek ok fo n k siy o n m e v c u ttu r .110-31 P r z s z l k i in y e te rli ek b ir
1 Birka deikenli fo n k siy o n lan n trevlenebilirliine ilikin ayrntl b ir ta rtm a iin, bkz.
M arsden v eT ro m b a, 1996.
[10.3] Gerel f { x , y ) = x y ( x 2 + y 2) _wfonksiyonunu srasy la N = 2, 1 ve - d u ru m la rn d a deer
len d irin . Fonksiyonun h er d u rum da herhangi sa b it b ir y deeri iin x 'e gre trev len eb ilir
(Cw) olduunu (ve ay n sn n x ve y 'n in yerleri deitiinde de geerli olduunu) gsterin. Bu-
k o u l x ve y 'y e g re a y r a y r a lm a n t re v le rin h e r b ir in in ( x , y ) iftin in
s re k li fo n k siy o n la r o lm a sd r. B e n zer ifa d e le r (4.3'le zel ili k ili b i im
de), ik id e n fa z la d e ik en li fo n k siy o n la r ele a ld m z d a d a g e erli o lu r.
K sm i t re v se m b o l n , d, d i er(ler)in i s a b it tu ta r a k b ir d e ik en e g re
t re v a lm a y g ste rm e k te k u lla n rz . /( x ,y ) 'n i n x'e ve y 'y e g re k sm i t
re v le ri s r a s y la
df df
dx
ve dy
d 2f _ d 2f
dxdy dydx
d 3f d 3f _ d 3f _ d 3f
d x 3 d x 2d y dxdydx dydx2 ' V
0 = F(X,K)
ifa d e s in e sa h ip o lu ru z. k i y a m a a r a s n d a k i b ir a k m a b lg e sin d e b y le
ce,
F{X,Y) = f ( x , y )
f [10.61 X = x - y v e Y = xy olm ak zere f(x ,y ) = x 3 - y 3 iken F(X, Y)n in biim ini ak ekilde
bulu n . pucu: x 2 + xy + y 2, X ve Y biim inde nasl ifade edilir? Bunun f yle ilgisi nedir?
X = X (x, y ) ve Y = Y (x , y )
e k lin d e k i b u t r fo n k siy o n la r ve o n la rn
x = x{X, Y ) v e y = y(X, Y)
[10.7] A ve B 'yi a ve i biim inde bulun; b en zer ekilde a ve b 'yi A v e B biim inde yazn.
p an " p ' n o k ta sy la b ir le tir ir d u ru m d a k i so n su z k k o la ra k d n m e k
z o ru n d a y z . B unu b ira z d a h a a k h a le g e tirm e k ze re, ik i a y r n o k ta p ve
p ' a r a s n d a k i a y rm n b ir l s o la ra k { y n z e rin d e k k b ir p o z itif e
sa y s seelim . Bylece <P(p) 0 ( p ') fa rk n n e ile b l m b iz e f(<P) n ic e li
in e y a p la n b ir y a k la k lk ta h m in i v erir, e ne k a d a r k k o la ra k s e ilir
se o k a d a r iyi b ir y a k la k lk ta h m in i eld e ederiz. Son o la ra k p " n n p 'y e
y a k la t d u ru m d a k i lim itte a s ln d a b a z e n 4>'nin f y n n d e k i g r a d y a n
d en e n f(<>)'yi elde ederiz.
/ e k il 10.6 f 'n i n s k a le r b ir 0
ze r in e e tk is i, o n u n -oklar
l b o y u n c a a r t o r a m n verir. O k
lar, h e r b iri S 'n in (o ku n "kuy
r u u n d a k i) b i r p n o k ta s n y i
V
n e S n in (o k u n ucu"ndaki) b ir
"k o m u lu k y a p a n " p ' n o k ta s y la
b ir le tir ir d u ru m d a , p n in k o m
u lu u n a u y g u la n a n (e k k
o lm a k ze re b ir e-1 a rp a n yla )
g e n i b ir b y tm e y o lu y la re s
m e d ilm i s o n s u z k k ola ra k
d n n , e ile b l n e n
<P(p') - 0 ( p ) fa r k , P 'n in f z e
rin d e ki, gra d y a m ch r.
d / d x zel v e k t r a la n d u ru m u n d a o k la rn t m s a b it y 'n in k o o rd in a t
izg ileri b o y u n c a u v erir. Bu d u ru m , sk lk la , k sm i t re v i in k u lla n la n
s t a n d a r t "d / d x " m a te m a tik se l n o ta s y o n u y la k a rk l a y ol a a n b ir k o n u
yu rn ek le r. "/cbc" ifa d e s in in en b e lirg in o la ra k x n ic eli in e a it o ld u u
d n le b ilird i. B u n a k a r n o, n e t b ir a n la m d a , ak b i im d e b e lir tilm e
y en d eiken(ler)le, b u r a d a x 'le o ld u u n d a n ok y d e ik en iy le, d a h a fa z la
ilg ilid ir. K o o rd in a t d e ik e n le rin in b ir d e iim i, k o o r d in a tla r d a n b iri ay n
k a lm a k zere, gz n n e a ln d n d a n o ta s y o n zel o la ra k a ld a tc d r. r
n e in ok b a s it
X = x ,Y = y + x
k o o rd in a t d e iim in i d n n . Bu d u ru m d a ,
d _ d d d _ d
dX dx d y ' dY dy
! [10.8] Bunu ak biim de t retin . pucu: d /d x 'e ilikin d ah a nce gsterilm i ifadenin tam
ben zerleri olan d/d X ve d /d Y 'ye ilikin "zincir kural" ifadelerini kullanabilirsiniz.
3 "lk tem el kafa karkl" 10.2'de k arlatm z / ve <'nin kullanm lar arasn d ak i k a r
klkla, zellikle ksm i t rev lerin alnm asyla ilikili biim de ilgilidir. Bkz. W oodhouse,
1987.
m ap -n.
y { ,
>|
\ M
y = s a b it
4
dy w |\
v* > . \
y = s a b it
r - *
a
fa A *\ \
V = s a b it
T
\ N\
X
\ \ \
x s a b it
X
II II
fi II II >
1
X s a b it
r
sabit
21
sabit
/
/
\
/
/
ek il 10.7 K a lk l s n ik in c i te m e l k a fa k a rk l g s te rilm e k te d ir: X = x , Y = y + x k o
o r d in a t d e iik li i iin X = x 'e k a r n d / d x * d / d x ve K * y ye k a r n d /d Y = d / d y . Ksm i
t r e v e ili k in ile m c ile ri k o o r d in a t iz g ile ri b o y u n c a u v e re n "oklar" b i im in d e y o ru m
la m a k g e o m e triy i a k la r (x = s a b it, X = s a b itle u y u m lu f a k a t y = s a b it, Y = s a b itle
uy u m su z).
(b)
d 0 = u dx + v dy
f(<>) = au + bv
I [10.9] Bunu, d ah a nce grdm z "zincir kural" ifadelerini k u llan arak ak biim de gste-
rin.
e k il 10.9 f = a d / d x + b d / d y
v e k t r b iri y = s a b it b o y u n c a u
verip d /d x 'l e o ra n tl ve d i eri
x = s a b it b o y u n c a u v e r ip d / d y
ile o r a n tl o la n ik i k s m d a n
o lu m u o la ra k d n le b ilir .
(x , y ) k o o r d in a t s is te m in d e k i ilg i
li a rlk a rp a n la r (a, b) ifti
'nin b ilee n le ri o la ra k ad
la n d rlr.
d0 . f f (0 )
M [10.10] Bunu farkl bak asn a gre aklayn: (a) sezgisel olarak genel ilkeler yoluyla
(bir z n asl o rtay a kar?), (b) 8.2'de aklanan holom orfik gnderim ler geom etrisini kulla
narak , ve (c) ak biim de, zincir kural ve gelm ek zere olduum uz C auchy-R iem ann denk
lem lerini ku llan arak .
4 Bu koulu y alnzca yerel anlam da kabul etm eliyiz, rn e in , ierisinde d<P/dx 0 olup, <'nin
u 'n u n b ir fonksiyonu o larak bt n y le tu ta rl olm ad (u ,v) dzlem inde, bbrek-biim li
b ir blge zerin d e tan m l p rzsz b ir 0 ( u ,r ) fonksiyonuna sahip olabiliriz.
[10.15] D ipnota a it b ir altrm al ve <*>fonksiyonlar 6.1, 3'teki biim de tanm lanm ak ze
re b u n u , <P(u,v ) = 6 (v )h (u ) du ru m u n d a a y n n tla n d n n . B brek-biim li blge n e g a tif olm a
yan u ekseninden kanm ak zorundadr.
3<P
l~
0 = a + ip
b i im in d e y a z a ra k
da dp da dp
dx dy dy dx
dX _ dY dX _ dY_
dx d y ' dy dx'
Bu k o u l k o o rd in a t y a m a la rn n h e rh a n g i ifti a r a s n d a g e e rli o lu rs a b u
d u ru m d a b ir S R iem a n n yzey i o lu tu rm u o lu ru z. (B u n lar, 7.1'd e z e
rin d e d u rm a d m g ere k li a n a litik k o u lla rd r.) Bu t r b ir y ze y in b ir k a r
m a k 1 -m a n ifo ld o la ra k d a d n le b ile c e in i a n m sa y n . B u n a ra m e n
e y lere b a k n m e v c u t "C au c h y -R iem an n " b i im in e g re 'y i b e lirli tip te
y a p y a sa h ip (dier b ir d e y ile C a u c h y -R ie m a n n d e n k le m le rin c e b e lirle n
m i) g erel b ir 2-m a n ifo ld o la ra k d n r z .
T m y le h o lo m o rfik ile m le re b a l k a lm a y a a l m a k ta ve 'y i b ir
"eri" o la ra k d n m e k te k e s in b ir "saflk" m e v c u tk e n b u a lte r n a tif "Ca-
5 C auchy-R iem ann denklem lerine u la tra n en titiz yol olm asa da bu sav denklem lerin biim
leri iin tem elde y atan sebebi sunar.
5 [10.11] Bunu yapm .
6 Gerekte b u denklem leri Cauchy ya da R iem ann'dan ok nce, 1752'de Je an LeRond
DA lem bert bu ld u , bkz. Struik, 1954, s. 219.
[10.12] T revin tan m zerinden, C auchy-R iem ann denklem lerinin d ah a dolaysz b ir ortaya
kon u lu u n u gsterin.
u ch y -R ie m a n n " b a k a s d i e r p e k ok b a la m d a g l b ir k o n u m d a y e r
alr. rn e in b iz e so n u la r, k sm i t re v s e l d en k lem lerle ilg ili v a rlk k u r a
m n d a k i p ek ok y a ra rl te k n i e b a v u rm a k y o lu y la k a n tla m a y a o la n ak
sa la r. B u n u n ta d m lk b ir p a r a s n (nem li) b ir rn e e b a v u ra ra k s u n a
ym .
C a u c h y -R ie m a n n d en k lem leri, d a / d x = d fi/d y ve d a / d y = d/3/dx, g e
e rliy se , b ylece a ve /? n ic e lik le rin in h e r b irin in te k il o la ra k b e lirli b ir
d en k lem i (L aplace denklem i) sa la d o rta y a kar.
. d
2 d2
V2= -------h -----
dx2 dy2
b i im in d e ta n m la n p L ap la ce ilem cisi o la ra k a d la n d r la n ik in ci d e re c e
d en t re v ile m c isi V2 iin
V2a = 0 ve V2/? = 0
f em ber zerinde srekli olduu iin snrl olm aldr (dier b ir deyile deerleri sa b it bir
a lt ve sa b it b ir st deer a ra sn d a yer alr). Bu, em berin tkz b ir uzay o lu u n a ilikin s ta n
d a rt teorem in sonucudur. "Tkz" kavram iin bkz. 12.6 ve Kahn, 1995; Frankel 2001. Sonra
f yi (kk b ir e sab itiy le arparak) s t ve a lt sn rlarn ikisi de ok u fak olacak ekilde ye
nid en leklendiririz. Bylece sa b u n film i benzetm esi em ber iine genileyen e f 'n in v arl
n a ilikin, Laplace denklem ini salad kabul edilebilir b ir akla uygunluk argm an s u
n ar. E lbette b u b ir k an t deildir; "bir diskle ilgili D irichlet problem i" olarak ad lan d rlan
problem e ilikin d ah a ay rn tl b ir y an t iin bkz. S trauss, 1992 ya da Brown ve Churchill,
2004.
HPER KARMAIK SAYILAR
q= t + ui + vj + vvk
g en el b ile im i g enel d r d e y i ta n m la r. Bu n ic e lik le r c e b irin t m n o rm a l
y a s a la rn b ir i d n d a sa la r. s tis n a , ki b u H a m ilto n 'n k a v ra m la rn n
g erek y e n ili iy d i ,1 a rp m a n n d e im e zelli in e u y m a m a k t. B u n u n la i l
1 E d u ard ve Klein, 1898, u y arn ca Cari F riedrich G auss drdeylerle ilgili arpm a kuraln
1820 d o lay larn d a zaten ak biim de b elirtm i fak at onu yaym lam am t, G auss, 1900. Bu
g ili H am ilto n , s ta n d a r t d e im e zelliine, ab = ba, b y k ay k rlk ta k i
a + 0 = a, l a = a l = a
b i im in d e k i v a rlk la ry la b irlik te , sa la r. Bu b a n tla r, so n u n c u y u d ta
tu ta r s a k c e b ir u z m a n la rn n b ir h a lk a o la ra k a d la n d r d k la r e y d ir. (Be
n im a lg m a g re "halka" te rim i, s o y u t c e b ir y a z n n n ou g ib i, t m y le
s e z g i- d d r ve o n u n k k en i h a k k n d a en u fa k b ir b ilg im yok.) Son b a n
ty ek lersek b irim h a lk a d e n e n ey i elde ederiz.
D rd ey ler a y rc a g er el s a y la r z e rin d e b ir v e k t r u z a y d e n e n e y in
b ir rn e in i s u n a rla r . B ir v e k t r u z a y n d a ik i elem a n (vektrler),2 f ve /,
o n la ra a it to p la m , + j, o lu tu rm a k z e re ve b u to p la m d e i e b ilirlik ve
b irle e b ilirli e ,
f + TJ = TJ +
( + *) + < = ? + 0? + O-
(/ + S)f = / f + 5f.
nunla birlikte buna Tait, 1900, ve Knott, 1900, tarafndan itiraz edildi. Daha fazla bilgi iin
b k z. Crowe, 1967.
^ [11.1] Bunu yalnzca a (b c) = (a b )c birleme zelliini gz nne alarak dorudan Hamil-
ton'un "Brougham Kprs denklemlerTnden yola karak kantlayn.
[U.2] ki genel drdeyin toplam ve arpmn tm bunlarn geerli olaca biimde ifade
edin.
2 "Vektr" kavram bir anlam tayfna sahiptir. Burada, 10.3'te aklanan bir "vektr alan"na
ilikin t r e v a lm a kavramyla herhangi bir birlie gerek duymayz.
f i f + v ) = f f + fr],
fig O =
I f = f.
D rd e y le r g e r e lle r z e rin d e 4b o y u tlu b ir v e k t r u za y o lu tu r u r n k
d rd e y le rin t m u z a y n k a p s a y a n y a ln z c a d rt b a m sz 1, i, j , k "tem el"
n ic eli i m e v c u ttu r; yle ki h e r t r d rd ey esiz b i im d e b u te m el e le m a n
la rn g erel k a tla r n n b ir to p la m o la ra k ifa d e e d ile b ilir. V ektr u z a y la r
n n d i e r p ek ok rn e in i so n ra greceiz.
D rd ey ler a y rc a bize, y u k a rd a a k la n d zere b ir a rp m a k u ra ln n
v a rl n e d e n iy le gerel s a y la rn b ir cebiri d e n e n eye ilik in b ir rn ek de
s u n a r. B u n u n la b irlik te H a m ilto n 'm d rd e y le riy le ilg ili d ik k a t ekici o lan
ey ek o la ra k s f r o lm a y an h e r b ir q d rd ey i i in b ir b lm e ile m i y a d a
a y n a n la m a gelm ek ze re (arp m la ilgili) ters b ir q~1'e sa h ip o lm a m z d r.
D ah a n cek i g ib i q = t + u i + v j + w k ve j'nun elenii
q = t ui v j w k
o lm ak ze re ve b u r a d a n h a re k e tle te r s i ak b i im d e
T1 = (M)-1
olm ak ze re b u te rs bize, d rd e y le re b ir b lm e h a lk a s o la ra k a d la n d rla n
ey in y a p s n v ere re k
q~1q = q q = 1
ifa d e s in i sa la r.
qq = t 2 + u 2 + v 2 + w 2
ri olarak deerlendirilebilir. Bununla birlikte bu, drdeylerle ilgili olan deil karmak ana
lizi kullanr. Drdeyler ve oktonyonlara ilikin genel bir kaynak iin b k z. Conway ve Smith,
2003.
m e v c u ttu r. Bu e le m a n la rla ilg ili te k il a rp m a k u r a lla r (ij = k = ji'n in
b en z erle ri) b ir m ik ta r k a r k tr ve b u n la r. ekil 16.2'd e g ste rilip z a rif
b ir a k la m a sn n v erilece i 16.2'ye k a d a r e rte le m e m en iy isi o la c a k tr.
Ne y a z k ki o k to n y o n la rn , b lm e c e b iri zellii a lk o n a c a k sa , y k sek d e
re c e lile re de ta m o la ra k ta tm in ed ici b ir g en e lle n m e si, H urvvitz'in, 1898,
d rd ey le ilgili "qq = k a re le rin to p la m " z d e li in in 1, 2, 4 ve 8 'd e n b a k a
b o y u tla r i in ile m e d i in i g ste re n b ir c e b irse l so n u c u n d a n h a re k e tle ,
m e v c u t d e ild ir. A sln d a b u b e lirli b o y u tla r d n d a b lm e n in (O'la b lm e
d m d a )h e r z a m a n o la s o ld u u b ir c e b ir h i d e m e v c u t d e ild ir. Bu,
1 5 .4 'te k a r la a c a m z d ik k a t ekici b ir to p o lo jik te o re m in 5 so n u c u d u r.
A sln d a y egane b lm e c e b irle ri g erel sa y la r, k a rm a k sa y la r, d rd e y le r
ve o k to n y o n la rd r.
B lm e zelli in i te rk etm ey e h a z rs a k b u d u ru m d a d rd e y k a v ra m n n
y k se k b o y u tlu la ra n em li b ir g en e lle n m e si m e v c u ttu r v e b u g er ek te m o
d e m fizik te g l etk ile re sa h ip b ir g en e lle m e d ir. Bu, k esk in zek al f a k a t
k s a y a a m o la n In g iliz m a te m a tik i VVilliam K ingdon C liffo rd , 1845-
1879, ta ra fn d a n 1878'de ile ri s r lm 6 C liffo rd ceb iri k a v ra m d r. C lif
fo rd c e b iri a s ln d a , h e r b ir i k a rm a k s a y la rla a k la n a n iki k a y n a k ta n
o rta y a k m g ib i d e e rle n d irile b ilir. Bu k a y n a k la rd a n b ir i g erek te, b u
r a d a ilg ilen e g eld i im iz H a m ilto n d rd e y le rin in ceb riy d i; d i e ri o rijin a l
o la ra k 1844 ve 1862'de az ta n n m b ir A lm an okul retm en i, H e rm a n n
G ra ssm a n n , 1809-1877, ta r a f n d a n d a h a erk en o rta y a k o n m u 7 n em li b ir
g e lim e d ir. G ra ssm a n n c e b iri a y rc a , m o d e m k u ra m s a l fiz ik te de d o la y sz
ro lle re sa h ip tir. (zelde m o d e m s p e r s im e tr i k a v ra m , b kz. 31.3, s p e rsi-
m e tri fizi in s ta n d a r t m o d e lin e a it y a p s n n te sin d e o n u n te m e lle rin i g e
li tirm e y e y n elik m o d e m g iriim le r a r a s n d a h e r y e rd e b ird e n b u lu n m a
y a y a k n olm ak zere, n em li b ir b i im d e o n la ra b a ld r.) B u ra d a G ra s s
m a n n ve C lifford c e b irle rin in ik isiy le de ta n k o lm am z n em li o la c a k tr.
S ra sy la 11.6 ve 1 1.5 'te b u n u y ap aca z.
C liffo rd (ve G ra ssm a n n ) c e b irle ri, gz n n e a lm a n u z a y n ok b o y u t
lu lu u n d a n k a y n a k la n a n y en i b ir b ile e n i erir. Bu n o k ta y u y g u n b i im d e
d e e rle n d irm e d e n nce d rd e y le ri y e n id e n fa k a t b u kez fa rk l b ir b a k
a sy la , g eo m etrik o la ra k d ik k a te alm am z en iy isi o la c a k tr. Bu b iz i a y r
ca, m o d e m fiz ik te te m e l n em i o lan b a z fa rk l d n m e b i im le rin e de
y n le n d ire c e k tir.
9 D rdeylerle ilgili arp m ay b u e kilde gsterm eyi ilk olarak kim in d n d n bilm iyor
olsam da J. H. Conway b u n u 1978'de H elsinki'deki U lu slararas M atem atikiler Kongresi'n-
deki zel gsterim lerde k ulland; ayrca bkz. Newm an, 1942; P enrose ve Rindler, 1948, s 41 -
46.
10 Bkz. P ars, 1968.
B a sit e te lem e ler o la n ik i fa rk l y e r d e itirm e o lu tu rd u u m u z d a ,
y a n t eld e etm ek i in (ekil 5 .1 a 'd a g ste rile n p a r a le lk e n a r y a s a s n a e d e
er) s ta n d a r t gen y a s a s n k u lla n a b ild i im iz i a n m sa y n . Bylece ilk
telem ey i b ir ve ktrle (ki b u n u n la , y n elim y n k e n d isi z e rin d e k i b ir ok
ile b e lirtile n b ir y n l d o ru p a r a s n k asted iy o ru m ) ve ik in ci telem ey i
de, k u y ru k k sm ilk v e k t r n u c u y la a k a n ik in ci b ir v ek t rle g s te re b i
liriz . tik v e k t r n k u y ru u n d a n k in c isin in u c u n a u z a tla n v e k t r b u r a d a
iki telem e h a re k e tin in b ile k e sin i te m sil eder. Bkz. ekil 11.4a.
D n d rm e le r i in de b e n z e r b ir e y y a p a b ilir m iyiz? D ik k at ekici b i
im d e, y a p a b ild i im iz i g r r z . im di "v ektrler"i b ir k re z e rin e iz il
m i b y k e m b e rle re a it, y n elim i g ste rm ek ze re y in e b ir o k la izilm i
o lm ak zere, y n l y a y la r o la ra k d n n . (Bir k re z e rin d e k i b y k
em b er, k re n in k en d i m e rk e z in d e n g een b ir d zlem le k e s iim in i ifad e
eder.) Bu t r b ir "vektr y ay "n n ok y n n d ek i b ir d n d rm e y i te m sil e t
m ek te k u lla n la b ile c e in i d n e b iliriz . Bu d n d rm e k re n in m e rk e z in
d en g een ve o k u n z e rin d e b u lu n d u u b y k e m b e r d zlem in e d ik b ir
ek sen e tra fn d a o rta y a k m a k ta d r.
k i d n d rm e n in b ile k e sin i, d a h a n ce d en s r a d a n d n d rm e le r iin
sa h ip o ld u u m u z d u ru m a b e n z e r b ir "gen y a s a s" y la o rta y a k o n m u b i
im d e g ste rild i in i d n e b ilir m iyiz? A sln d a y a p a b iliriz a m a b u r a d a
b ir h ile sz k o n u su d u r. "V ektr yay"m z a ra c l y la g ste rilm e si g erek en
d n d rm e , y a y n u z u n lu u y la g s te rile n a n n ta m o la ra k ik i k a t m a e it
b ir a b o y u n c a g e r ek le m e lid ir. (T u tarllk iin k rey i b irim y a r a p l
o la ra k k a b u l ed e b iliriz . Bylece y a y la g ste rile n a b a s it b i im d e y ay
z e rin d e l len u zu n lu k olur. " gen y a s a s" n n g eerli o lm a s i in d n
d rm e n in g e r e k le tirile c e i a n n l s b u yay u z u n lu u n u n iki k a t
o lm ald r.) B u n u n ile rli in e ilik in n e d e n ekil 11.4b'de g ste riliy o r. M e r
k ezd ek i e ri izg isel (kresel) g e n "gen y a s a s" n rn e k le r ve d ta k i
g en , s ra s y la b u g en e a it k e le rd e k i y a n s m a la rd r. k i b a la n g
d n d rm e si b u d g e n le rd e n b irin i b ir k in cisin e ve so n ra k in c isin i
n c s n e g t r r; ik is in in b ile k e si o la n d n d rm e ilk in i n c s n e
g t r r. Bu d n d rm e le rin h e r b irin in , o rijin a l eri izg isel g e n d e k e n
d ile rin e k a r lk gelen y ay u z u n lu k la rn n ta m o la ra k iki k a tn a e it b ir a
b o y u n c a g e r e k le ti in i b e lirte lim .11151 Bu o lu tu rm a n n b ir d e iik b i im i
n i 1 8 .4 'te, g reli fizik te greceiz. (ekil 18.13).
1 1 .5 C l i f f o r d c e b i r i
i= Y 2Y 3 ' j= Y s Y , k = y y 2,
n ic e lik le ri ta n m la y a b iliriz ve b u i, j ve k n ic e lik le rin in d rd e y ce b iri
k u r a lla r n (H a m ilto n 'u n "B rougham K prs" denklem leri) s a la d h a li
h a z rd a s n a n m tr .111-71
ffl [11.6] kliti 3 -uzayda, b irb irin e dik olm ayan dzlem lerdeki iki y ansm ann bileim i olan
telem enin geom etrik doasn bulun,
[11.7] Bunu gsterin.
n - b o y u tlu b ir u z a y a ili k in C lifford c e b irin in g en e l elem an , a y rk y
k m e le rin in a rp m la rn n g erel sa y k a ts a y la r n n b ir to p la m d r (dier
b ir d ey ile d o ru sa l b ir b irlem e). B irin ci d erece ("birincil") ilem n a d e t
fa rk l te k il y p n ic e li id ir, ik in c i d ere ce ("ikincil") ile m ^ n ( n - 1 ) a d e t b a
m sz y pYq (p < <7 o lm a k zere) a rp m d r; ^ n (n l ) ( n 2) a d e t b a m sz
n c d erece y py qYr (p < q < r olm ak zere) ilem , ^ n ( n - l) ( n - 2)(n -
3) a d e t b a m sz d rd n c d ere ce ilem , vb, ve son o la ra k te k il n 'in c i d e
rec e Y1Y2Y3 "Y n ile m i m e v c u ttu r. B u n la rn h e p s in i te k il s f n n c d erece
ilem le b irlik te b ir a r a y a to p la r s a k to p la m d a
1 1
1 + n + - n ( n - 1) + - n ( n - l) ( n 2) + + 1 = 2
2 6
Chirality: sol veya sa ellilik. Ayna sim etrisi kendisine eit olm ayan n esneler iin kullanlr
-yn.
13 Bkz. Lounesto, 1999; C artan, 1966; Crum eyrolle, 1990; Chevalley, 1954; birka rnek iin
Kamberov, 2002.
G ra ssm a n n c e b irin in a r tk C liffo rd c e b irin d e n d a h a "siste m a tik " o lm a s
d n d a nceki g ib i g e e rlid ir n k b u d en k lem d e "p = q"yu b e lirtm e k
d u ru m u n d a deiliz. t]pjq = r]qrjp d u ru m u b a s it e rjp = 0 ifa d e s in i y e n i
d en ifa d e eder.
A sln d a G ra ssm a n n c e b irle ri, y a ln z c a a s g a ri m ik ta r d a y erel y a p y a
b a l o ld u k la rn d a n C liffo rd c e b irle rin e g re d a h a b a s it ve d a h a e v re n s e l
d ir. T em elde konu, "d n d rm e" k a v ra m G ra ssm a n n c e b irin e g re a k la
n a n e y in b ir p a r a s d e ilk en C lifford ce b irin in , s r a d a n d n d rm e le rin
y a n s m a la r y o lu y la o lu tu ru la b ilm e s i i in "dik"in ne a n la m a g eld i in i
"bilm e"ye gerek d u y m a sd r. B u n u b a k a t r l o rta y a k oym ak g ere k irse,
s r a d a n "C lifford ce b iri" ve "sp in r" k a v ra m la r u z a y d a b ir m e tr ik o lm a s
n g e re k tirirk e n b u d u ru m b ir G ra ssm a n n c e b iri i in g erek li d e ild ir.
(M etrik ler 13.8 ve 14 .7 'd e ta rtla c a k .)
G ra ssm a n n c e b irin in ilg ile n d i i ey fa rk l s a y la rd a k i b o y u tla ra ilik in
b ir "d zlem elem an" te m e l fik rid ir. T em el n ic e lik le r j1( jj2, J/3, , J/n'n in
h e r b irin i n - b o y u tlu b ir u z a y d a k o o rd in a tla rn , h e r b ir tj, n fa rk l k o o rd i
n a t e k s e n in d e n b iriy le ilik ili o lm a k zere, (y an sm ay a ili k in b ir h ip e r
d zlem yerine) o rijin in d e k i b ir izg i e le m a n m y a da "vek t r" ta n m la d
n d n e lim . (G rassm an n c e b iri diklikle ilg ili o lm a d n d a n d o lay b u n
la r "eik" e k se n le r o la b ilir; bkz. ekil 11.5.) G enel v ek t r, a 1, a2, ..., an g e r
el s a y la r olm ak ze re, o rijin d e k i
a = a t f ! + a2r}2 + + anJ]n
Vp ^ Vq ~t f q ^ Vp
e k lin d e y az lr, a A b a rp m n ta n m la m a k ze re d a lm a k u ra ln b e
n im sem e m iz s o n u c u n d a , ra sg e le a v e b v e k t rle ri i in d a h a genel
a Ab = - b Aa
e k il 11.5 G r a ss m a n n c e b ir in in h e r b ir
te m e l t) v ij2, ij3, rfn elem aru b ir O b a
la n g n o k ta s n d a n - b o y u t lu b ir v e k t r
ta n m la r. B u v e k t r le r (G ra ssm a n n cebiri
o r to g o n a llik le ilg ile n m iy o r o lm a k zere,
"eik" e k s e n le r o la b ilen ) fa r k l k o o r d in a t
e k s e n le r i ze rin d e o la b ilir. O 'daki g e n e l
b ir v e k t r d o ru sa l b ir a = a , /, + a 2;2 +
bi r l e i mi o la b ilir.
ve b u n d a n d o la y
1
a [P^<l] ~ 2 (aP^< a q^p)
e k il 11.6 (a) a A b n ic e li i b a m s z a ve b v e k t rle riy le k a p s a n a n (ynl v e lekli) d z
lem e le m a n n g s te rir, (b) a A b A c l G ra s s m a n n a rp m b a m sz a, b v e c v e k t rle
riy le k a p s a n a n 3 -e le m a m te m s il ed er.
e k lin d e a ln r.
B en zer ifa d e le r, r t m u z a y n n b o y u tu n a dek s ra la n m a k z e re genel
-elem anlarn ta n m la r, r 'in c i d erece k am a a rp m b ile e n le ri te k il v ek
t r le rin k a r - s im e tr ik h a le g e tirilm i a rp m la rn a la ra k eld e e d ilir.111111
111121 A sln d a G ra ssm a n n c e b iri ra s g e le (sonlu) b o y u tla r a ili k in te m e l g e
o m e trik d o ru s a l e le m a n la r a k la m a k ta g l a r a la r s u n a r.
G ra s sm a n n ce b iri (r ifa d e i in d e /'n m "kam a a rp m " n a u ra m h a l
d ek i sa y s olm ak zere) r 'in c i d erece e le m a n la r b a r n d rm a s a n la m n d a
+Q A P ,p ,q ya da ikisi de ifts e
PAQ ={
Q A P , p ve q 'n u n ikisi de te kse
2 Ak konum ak gerekirse b u argm an, kem erin ular sa b it tu tu lu rs a 27tlik bkm n kesin
tisiz biim deki b ir h arek etle tersin e evrilem eyeceine ilikin herhangi tatm in edici b ir n e
den sunm am am d an dolay eksiktir. Bkz. P enrose ve R indler, 1984, s. 41-44.
!& d ip n o t 2'ye b a l altrm a: Olaan 3-uzaydaki b ir dndrm eyi, dndrm e asn a eit
uzu n lu k tak i dndrm e ekseni boyunca u veren b ir vektr olarak tem sil ederek Jl topolojisi
n in olaan b ir kreyle, krenin h e r b ir n o k tas kendi antip o d al noktasyla tanm lanm ak
zere, sn rlan m {7t yanapl) k at b ir top biim inde aklanabileceini gsterin. 27r'lik b ir
dndrm eyi tem sil eden kap al b ir dngnn niin srekli biim de b ir noktaya deform e edi
lem eyeceini gsterm ek zere dolaysz b ir argm an verin.
[12.2] B unun n a sl yapldn, rnein K n in altrm a [12.8]'de verilm i gsterim ine b av u
ra ra k gsterin.
n e n ey o la ra k d a o rta y a k a b ilir. B ir g az n , g az p a r a c k la r 3 b o y u tlu
u z a y d a k i te k il n o k ta la r b i im in d e ta n m la n m a k zere, K d zen lem e u zay,
N g az i in d e k i p a r a c k s a y s o lm a k ze re, 3N b o y u tlu d u r. JC 'nin h e r b ir
n o k ta s , h e r p a r a c n k o n u m u n u n b ire y se l o la ra k b e lirle n d i i b ir gaz
d z e n le m e sin i te m s il e d e r (ekil 12.4a). G azn T faz u z a y d u ru m u n d a a y
rc a h e r p a r a c n , b ir v e k t r n ic eli i o la n m o m e n tu m u m d a ta k ip e t
m ek d u ru m u n d a y z , b y lece to p la m b o y u t 6N olur. Bu d u ru m d a y n i n h e r
b ir te k il n o k ta s, y a ln z c a gaz i in d e k i t m p a r a c k la rn k o n u m la rn d e
il f a k a t a y rc a h e r b ir p a r a c n h a re k e tin i de g s te rir (ekil 12.4b). Bir
y k s k d o lu su b ild i im iz h a v a d a y a k la k 1019 a d e t m o le k l b u lu n u r 3 ve
b y lece T 60 000 000 000 000 000 000 g ib i b ir b o y u ta sa h ip tir! F az u z a y la
r ok p a r a c k i e re n fizik i sis te m le rin d a v r a n la rn a l m a k ta zellikle
y a r a rld r, yleyse b u t r b y k b o y u tlu u z a y la r fizik i o la ra k o ld u k a a n
la m ld r.
4 Olaan "m anifold" kavram , ilk aam ada, M uzaym zn b ir topolojik u z a y olm asn n v a r
say ar. Bir M uzayna b ir topoloji atam ak ona a it hangi nokta km elerinin "ak" biim inde
a d lan d rlaca n kesin biim de b elirtm ek tir (karlatrn, 7.4). Ak km eler, o nlardan
h erh an g i ik isinin kesiim inin b ir ak km e oluu ve ne sayda olu rsa o lsun on larn (sonlu
ya d a sonsuz) b irli in in yine b ir ak km e olm as zelliine sah ip tir. M etinde deinilen Ha-
u sd o rff d u ru m u n a ek olarak, JVf'nin topolojisinin belirli baka biim lerde snrlanm asn,
zellikle "paratkzlk" olarak ad lan d rla n b ir beklentiyi salam asn beklem ek olaandr.
B unun ve ilikili dier terim lerin a n la m la n iin ilgilenen okuyucu Kelley, 1965; Engelking,
1968 ya d a genel topoloji zerine dier s ta n d a rt m etinlere b av u rab ilir. Yine de b u rad ak i
am acm z d o ru ltu su n d a JVfn in yalnzca K 'n in ak blgelerinin yerel olarak sonsuz b ir
yam a iin d en olutu u n u varsaym ak, "yerel olarak sonsuz h er b ir y am ann pek ok dier
yam a ta ra fn d a n yalnzca sonlu biim de kesilm esi anlam na gelmek zere, yeterlidir.
B ir m anifoldun tan m n a ilik in bazen ortay a konan son b ir gereklilik onun, yalnzca (bura
d a b o -o lm ay an iki ak km enin ayrk b ir birlii olm ad anlam nda alnabilm ek zere)
"tek para"d an o lum as an lam na gelen balantl olm as gerekliliidir. B urada b u n u n ze
rin e s r a r etmeyeceim ; b a lantllk gerekliyse ak olarak b elirtilecek tir (fakat b a la n tsz
la h e r d uru m d a y alnzca sonlu saydaki ayr p a r a la r iin izin verilecek).
Bunu elde
etm ek zere
yaptrn
Hausdorff
durum u
l
akmada
tutarllk
gerekli
(a) (c)
e k il 12.5 (a) a k m a y a m a la r n d a k i k o o r d in a tla r a r a s n d a d n e n g ei fo n k siy o n la r
t m l a k m a la r z e rin d e b i r tu ta r llk b a n ts n s a la m a ld r , (b) Y am a iftle ri
a r a s n d a k i (ak km e) a k m a b lg e le ri u y g u n o lm a ld r; a k s i h a ld e H a s u d o rf f o lm a y a n
b i r u z a y k a ra k te riz e e d e n " d a lla n m a " o r ta y a k a b ilir, (c) H a u s d o rf f u zay , h e rh a n g i a y r
iki n o k ta n n a k m a y a n k o m u lu k la r b a r n d rm a s z e lli in e s a h ip b i r u z a y d r, ((b)'de
y a p k " b l m n a k b i r k m e o lm a s i in d a lla n m a n n o r ta y a k t "k en ar" a y r t u
tu lm a ld r. H a u s d o rf f d u r u m u n u n b o a k m a s b u r a s z e rin d e n k a y n a k la n r.
m e n in m a k u l b ir y o lu o n u n , b e lli m ik ta rd a k o o rd in a t y a m a s n d a n b u e
k ild e b ir a ra y a g e tirilm e k y o lu y la o lu tu ru la b ilm e s id ir f a k a t s o n ra b u k o
o r d in a t y a m a la rn n s u n u ld u u b e lirli b i im i "u n u tm a"y seeriz. M ani-
fo ld k e n d i b a n a m a te m a tik s e l b ir y a p o la ra k k a lr v e k o o rd in a tla r y a l
n z ca , iste n d i in d e b ir k o la y lk o la ra k o rta y a k o n u la b ile c e k y a r d m c la r
dr. B u n u n la b irlik te b ir m a n ifo ld a ilik in (birka a lte r n a tif i olan) k esin
m a te m a tik se l ta n m b iz im i in b u r a d a d ik k a t d a tc o lu r.5
5 rn e in bkz. K obayashi ve Nom izu, 1963; Hicks, 1965; Lang, 1972; Hawking ve Ellis, 1973.
B ir M m an ifo ld u n u tan m lam an n ilgin b ir yntem i > f 'n in kendisini b a s it ekilde M ze
rin d e tan m l sk aler ala n la rn deim e cebiri yoluyla yeniden o luturm aktr: bkz. Chevalley,
1946; Nomizu, 1956; P enrose ve R indler, 1984. Bu biim deki dnce deim eli olm ayan ce
b irle re de g enellenir ve Alain Connes'in, 1994, "kuantum uzayzam an geeom etrisine m odem
y ak lam lard an b irin i su n a n "deim eli olm ayan geom etri" kavram na ynlendirir, bkz.
33.1.
siy o n o la ra k ta n m la n m a k zere, sa h ib iz . B u ra d a "p r zs z", en k u lla n l
k u ra m s u n d u u i in h e r za m a n "C- p r z s z " o la ra k k a b u l ed ilecek {bkz.
6.3). ki y a m a a r a s n d a k i h e r b ir a k m a z e rin d e , h e r b ir y a m a z e rin
deki k o o r d in a tla r d i e rle ri z e rin d e k i k o o rd in a tla rn p r z s z fo n k siy o n
la rd r, b y lece tf>'nin a k m a z e rin d e b ir k o o rd in a tla r k m e si b i im in
deki p r z s z l , d i e ri b i im in d e k i p r z s z l a n la m n a gelir. Bu
yo lla, s k a le r b ir <P fo n k siy o n u n u n p r z s z l n n y erel ("yam a biim li")
ta n m .A f'nin b t n n e g e n i le r ve k sa c a <Z>'nin M z e rin d e k i p r z s z
l n d e n b a h s e d e b iliriz .
D ah a s o n ra M z e rin d e k i g eo m etrik o la ra k M z e rin d e b ir "oklar" a i
le si b i im in d e (ekil 10.5) y o ru m la n a n b ir ey o lm a s g ere k en f v e k t r a la
n k a v ra m n , f h e rh a n g i b ir (przsz) s k a le r <J>a la n z e rin e b ir t re v a l
m a ile m c isi ta rz n d a b a k a b ir s k a le r a la n re tm e k i in e tk iy en b ir
ey o lm ak zere, ta n m la y a b iliriz . f ( 0 ) 'n i n y o ru m u , tp k 1 0 .3 ' n 2 -y -
ze y lilerin d e o ld u u gibi, <Z>'nin f 'y i te m sil e d e n o k la rc a b e lirtile n y n d ek i
" a rt o ran " b i im in d e d ir. B ir "t re v a lm a ilem c isi" o la ra k f b e lirli tip ik
c e b irse l b a n tla r (tem el o la ra k d a h a nce 6 .5 'te g rd m z ey ler; d i
e r b ir d ey ile a s a b its e d ( f + g ) = d f + dg, d ( f g ) = f dg + g d f , d a = 0)
sa lar:
+ V) = f(<) + f( 0 ,
f ( k ) = 0, k b ir sa b itse .
M [12.3] Bu biim de tan m lan an d<Pn in asln d a b ir kovektrn y ukarda b elirtilen "izgisellik"
g ereksinim ini k arlad n gsterin.
e k il 12.6 n - m a n ifo ld lu M " y e
o 'd a k i T 0 ta n ja n t u z a y s e z g i
se l olarak, o 'n u n M 'd e g i tt ik
e d a h a k k h a le g e le n
k o m u lu k la r g it g id e d a h a
b y k b y tm e le r e k a r lk
g e le c e k e k ild e in c e le n d i in d e
u la la n sn r la y c u z a y b i i
m in d e a n la la b ilir. (ekil
10 .6 'yla k y a s la y n .) S o n u ta k i
T0 d zd r : n - b o y u t l u v e k t r
[12.4] Niin?
Bir 1-biim li a 'y la tan m lan m (n - l)-d z le m elem anl aile iin b ir 1-p aram etreli (n - 1)-
yzeyli aileye dem enin genel koulu, a A d a F robenius kouludur; bkz. F landers, 1963.
e k il 12.7 B ir M n o k ta s n d a (sfr
o lm ay an ) b i r a k o v e k t r o r a d a
b i r (n l ) - b o y u tl u d z le m elem an
b e lir tir , a = O if a d e s in i s a la y a n
f v e k t rle ri o n d a k i y n le ri ta n m la r.
ek il 12.8 B ir a k o v e k t r n c e
t a n m la n a n (n - l) - d z le m e le m a n
la r g en eld e, (sk a le r <t>a la n i in g e
erli) a = d <P zel d u r u m u n d a <P =
s a b it o la n y z e y le re (ekil 10.8'in
" k o n t r iz g ile ri"n i genelleyerek)
d e s e le r de, k e n d ile rin i s re k li b i
im d e (n - l ) - y z e y li te k il b ir aileye
d e m e k te n k o ru y a c a k b ir e k ild e
b k l r.
a f = a ^ 1 + a 2f 2 + + a nf n
f Ar
8 ud x T" gibi bir eyin sonsuz kk bir yer deiikliini (vektrn) karlamas gerektii "kla
sik" fikriyle onu burada bir kovektr olarak gryor oluumuz arasnda kolaylkla bir kar
klk ortaya kar. Aslnda notasyon tu tarld r fakat bunu grmek ak bir zihin gerektirir!
d x T nicelii st indisi r nedeniyle vektrel bir nitelie sahip grnr ve aslnda bu 12.8
uyannca r soyut bir indis olarak ele alnrsa gerekleir. te taraftan r saysal b ir indis ola
rak alnrsa, diyelim ki r = 2, bu durumda y = x 2 ("x-iki", x kare" deil) skaler niceliinin
gradyan olan b ir kovektr, dier bir deyile d x 2, elde ederiz. Bu "d"nin klasik gelenekte ya
pld zere b ir sonsuz kk olarak gsterilmesi yerine gradyan iin kullanlmas biimin
deki yorumlanma baldr. Aslnda her ikisini de, r'y i soyut ve d'yi gradyan olarak ele
alrsak ud x rn basite (soyut) Kronecker deltas yerine kullanlr!
? [12.5] rnein dx2'nin bileenlere (0, 1, 0, ..., 0) sahip olduunu ve x 2 = sabit'e tanjant olan
hiperdzlem elemanlarn temsil ettiini gsterin.
& [12.6] a = d<P zel durumunda, a ile ilgili bu ifadenin = f(<) ifadesiyle uyumlu oldu
unu zincir kuraln (bkz. 10.3) kullanarak gsterin.
e k il 12.10 (a) B ir M n o k ta s n d a , b a m sz ( ve ?/ v e k t rle riy le k a p s a n a n b i r 2 -d z le m
ele m a n , f A rj ik ili-v e k t r y le a k la n r, (b) B en zer b i im d e f , ?/, 'yla k a p s a n a n b ir 3 -
d z le m e le m a n f A jA f 'y la a k la n r, (b) k ili o la ra k , 1 -b i im lile r a , /?y la b e lir tile n iki
a d e t ( n - l) - d z le m e le m a n n n k e s iim i o la n b i r (n - 2 ) -d z le m e le m a n a A /? t a
r a f n d a n a k la n r, (d) a , /?, y ile b e lir tile n a d e t (n - l ) - d z le m e le m a n n n k e siim i
o la n b ir (n 3 )-d z le m e le m a n a A fi A y ta r a fn d a n a k la n r.
a [rP s - ^u]
a AP A AS
k a m a a rp m n o lu tu ra b iliriz . Bu t r b ir n ic elik b ir (n l) - d z le m e le
m a n n (ya d a alan n ), b u elem a n b ire y se l o la ra k a , p , ..., S ta r a f n d a n b e
lirle n e n e itli (n - l) -d z le m e le m a n la rn n k e siim i o lm ak zere, b e lir
le r (ekil 12.10c, d). Bu n ic elik b ir b a s it p -b i im li o la ra k a d la n d rlr. E n
g enel p -b i im li, p -v e k t rle rin d e k i d u ru m a b e n z e r b i im d e k o v e k t rle rin
d o la y sz b ir k am a a rp m o la ra k ifa d e edilem ez f a k a t y in e d e (p = 0, 1,
n - l , n b e lirli d u ru m la r d n d a) o, b y le ifa d e e d ile b ile n te rim le rin b ir
to p la m d r. B ileen lerd e, genel b ir <p p -b i im lisi, (r, s, ..., u 'n u n h e r b iri
1, ..., n a ra l n d a olm ak zere) r , s, ..., u in d is le rin d e , b u n la r sa y c a p k a
d a r o lm a k zere, ters s im e tr ik o lan
<Prs...u
n ic e lik le rin in b ir k m e si ta r a f n d a n (her t r k o o rd in a t y a m a sn d a ) g s te
rilir. nceki g ibi, te rs sim e tri, h e rh a n g i b ir in d is iftin in i a re tin i d e i ti
rirs e k d a h a nce sa h ip o ld u u m u z u n k e sin o la ra k n e g a tifi o la n b ir n icelik
eld e etm em iz a n la m n a gelir. Bu te rs s im e tri zelli in i k eli p a r a n te z no-
ta sy o n u m u z b i im in d e ,
<P[rs...u] = V r s - u
b i im in d e y a z la n e y le r o ld u u n u an m sa y n . f( x ) d x " n ic e li in in b ir 1-
b i im liy i g ste rm e k te o ld u u n u d n r z . A sln d a 1 -b i im lile rle ilg ili
n o ta sy o n , s ra d a n in te g ra lle rin g ste rim iy le tu ta r l o la b ilm e si i in d ik k a t
li b i im d e u y g u n h a le g e tirilm i tir. Bu, 13, 14 ve 17. b l m le rd e y en id en
k a rla a c a m z , se k in F ra n s z m a te m a tik i E lie C a rta n (1869-1951) t a
r a f n d a n s u n u lm u d sa l k a lk l s o la ra k b ilin e n 20. y zy l a n a liz in in b ir
z e lli id ir ve 17. y z y ld a G o ttfrie d W ilh elm L eibniz (1646-1716) ta r a f n
d a n s u n u lm u "dx" n o ta s y o n u y la z a rif b i im d e iie g e m i tir. C a rta n 'n
d z e n in d e d x ' b ir "so n su z k k nicelii" g s te rir b i im d e deil f a k a t b ir
e ri z e rin d e in te g ra l a ln a b ile c e k u y g u n t rd e k i y o u n lu u (1-biim li)
s a la r b i im d e d n r z .
Bu n o ta s y o n u n g z e llik le rin d e n b irisi, a rm ay se ti im iz d e ik e n
deki h e r t r l d e iik lik le o to m a tik o la ra k ilg ile n m e sid ir. x p a ra m e tre s in i,
d iy e lim ki, b a k a b ir X 'le d e i tirirs e k bylece a = f ( x ) d x 1-b iim lisi, v e
rili d e ik en (x y a d a X) b i im in d e k i ak fo n k siy o n el ifa d e s i d e ise de,
/ a 'n n ay n k a lm a s a n la m n d a , ay n k a lm sa y lr.112-91 A yrca a 1 -b iim -
lis in i, e rim izin i in d e b u lu n d u u d a h a b y k b o y u tlu b ir e v rese l u zay
b o y u n c a ta n m la n m o la ra k d a d e e rle n d ire b iliriz . x y a d a X p a r a m e tr e
leri, b a k a b ir k o o rd in a t y a m a s n a g e ti im iz d e fa rk l b ir k o o rd in a ta g e
m e k ten m e m n u n olaca m z b u e v resel u z a y d a k i b ir k o o rd in a t y a m a s n n
k o o rd in a tla r n d a n b iri o la ra k k a b u l e d ile b ilir. H er ey k en d i b a n n a r e
sin e b a k a r. Bu in te g ra li b a s it e , Jl v e rili y e risin in z e rin d e in te g ra l a l
n a c a k b ir p a r a s y e rin e k u lla n lm a k zere,
J a ya d a J ^ a
b i im in d e y az a b iliriz .
Y ksek b o y u tlu b lg e ler z e rin d e k i in te g ra lle r ne d u ru m d a d r? 2 -b o -
y u tlu b ir b lg e i in in te g ra l i a re tin in a rd n d a n b ir 2 -b iim liy e g erek d u
y a rz .9 Bu b ir f ( x , y ) d x A dy n ic eli i (ya d a b u t r e y le rin b ir to p lam ) o la
b ilir ve Jl a r tk z e rin d e in te g ra l a ln a c a k , v e rili b ir 2 -y ze y i in d e y e r
a la n 2 -b o y u tlu b ir blge olm ak zere,
J x f { x , y ) d x A dy = J ^ a
-S* [12.9] Bunu, b ir belirli /ja integrali iin lim itlerin n asl ele alnacan aklayarak gsterin.
Bu, "d* benzeri niceliklerle ilgili "sonsuz kk" bak asna sa h ip yaklam dan b ir sa p
ma g sterir. B urada "d* A dy"nin k ar deim e zellikleri bize ynl alan lleriyle ilgili
y oun lu k larla altm z syler.
[12.10] C = f _ e~ * zd x olsun. G2 = / j e _<jr2+y,,d* A Ay ifadesinin niin doru olduunu ak la
yn ve b u n u (r, 0) k u tu p sa l k o o rd in atla rn a dntrerek hesaplayn. (5.1). B uradan h a re
ketle G = \f ifad esin i kantlayn.
o ld u u n u o rta y a k oyan ka lk l s r te m e l te o re m in i a n m sa y n . B u n u n d a
h a y k se k b o y u tlu b ir b e n z e ri m e v c u t m u d u r? A sln d a fa rk l b o y u tla r iin
d e iik b i im d e a d la n d rla n b e n z e rle r m e v c u ttu r (O stro g rad sk i, G auss,
G reen, K elvin, S tokes, vb) fa k a t g enel so n u o la ra k , e s a s e n C a rta n 'n t
re v se l b i im li d s a l a n a liz in in b ir k sm b u r a d a "d sa l k a lk l s n tem el
teo rem i" o la ra k a d la n d r la c a k tr .10 Bu, C a rta n 'n , im d i d n ece im iz g e
n el d sa l t r e v k a v ra m n a b a ld r.
d ( a + /?) = d a + d/?,
d ( a A y ) = d a A y + ( - l ) pa A dy,
d (d a ) = 0
d2 = 0
e k il 12.11 D sa l k a lk l s n te
m el teo rem i, f x A(p = { ax<P- M K la
s ik d u r u m (17. y zy l), tp = f ( x ) ve
31, b ir y e r is in in a 'd a n b y e ka-
d a rlk b l m o lm a k zere,
f (x) d * = f ( b ) - f ( a ) 'dr. B u, x
p a r a m e tr e s iy le ta n m la n r, b y le
c e d y, y 'n n x = a ( n e g a tif sa y la n )
ve x = b (pozitif) b iti n o k ta
la r n d a n o lu u r, (b) B ir tp p -
b i im lis i i in 31 p - b o y u t l u d3l
s n r n a sa h ip tk z b ir y n l
(p + 1 ) - b o y u tl u b lg ed ir.
A rtk d s a l k a lk l s n te m e l te o re m in i y a z a c a k b ir k o n u m d a y z. Bu,
b ir <p p -b i im lis i i in a a d a k i o ld u k a z a r if (ve gl) d en k lem le ifad e
e d ilir (bkz. ekil 12.11):
f Xd<P = idx.<P-
B u ra d a 31, (k endisi de tk z olan) p - b o y u tlu (ynl) s n r 331'y le g ste rile n
tk z b ir (p + l) - b o y u tlu (ynl) b lg ed ir.
B u ra d a k u lla n p h e n z a k la m a d m e itli s z c k le r m e v c u ttu r. "T
kz", a m a la rm z iin , se zg ise l o la ra k , 31 b lg e sin in "so n su z a gitm em esi"
ve "k e n d in d e n k a rlm d elik lere" y a da " s n rn d a n k a rlm p a r a la ra "
sa h ip o lm a m a s a n la m n a g elir. D ah a k esin o la ra k tk z b ir 31 b lg e si, b u
r a d a k i a m a la rm z i in ,12 3'de b u lu n a n n o k ta la rn h e rh a n g i so n su z b ir
d iz is in in 31 i in d e b ir n o k ta d a b irik m e si z o ru n lu lu u n d a o lu u zelli in e
s a h ip b ir b lg e d ir (ekil 12.12a). B u rad a , b ir y b irik m e n o k ta s , 31'd e y 'y i
i e re n t m ak k m e le rin (bkz. 7.4) so n su z d iz in in y e le rin i de ierm e
z o ru n lu lu u n d a o lu u ze lli in e s a h ip tir (bylece d iz in in n o k ta la n , s n r
sz b i im d e , y 'y e g it g id e d a h a y a k n h a le gelir). kliti so n s u z d zlem t
kz d e ild ir f a k a t b ir k re n in ve de to r u s u n y ze y i b y le d ir. A yrca k ar-
& [12.14] Dsal trevle ilgili tm "aksiyom larn dolaysz biimde salandn bu koordinat
tanmn kullanarak gsterin.
[12.15] Bu koordinat tanmnn, bir biimin a T t bileenlerinin dnm, a biiminin ken
disinin koordinat deimesi yoluyla deitirilememesi gereksinimi tarafndan tanmlanmak
zere, koordinatlarla ilgili ne gibi bir seim yaplrsa yaplsn ayn da niceliini verdiini
gsterin. p u c u : Bu dnmn, 13.8'de verildii zere, []-deerlikli tensr bileenlerinin
pasif dnmyle zde olduunu gsterin.
12 Bununla birlikte topolojik bir uzayn tkzlnn metinde verilen kadar sezgisel olmayp ok
daha yaygn uygulanabilir bir tanm mevcuttur. Bir 31 uzay, ak kmelerin bir birlii ola
rak ifade edilebildii her durumda bu kmelerin b irlii hl 31 olan sonlu bir toplam mev
cutsa, tkzdr.
m a k d zlem d e k i b irim e m b e r z e rin d e y a d a i in d e b u lu n a n n o k ta la r
k m e si de b y le d ir (k apal b irim disk) f a k a t e m b e rin k e n d isin i y a d a y a l
n z c a e m b e r m e rk e zin i k m e d en k a rrs a k by lece s o n u ta k i k m e tk z
olm az. B kz. ekil 12.13.
"Ynl" te rim i 3'nin h e r n o k ta s n d a tu ta r l b ir "h a n d e d n e ss" b e lir le n
m e sin e k a r lk g e lir (ekil 12.14). B ir O -m an ifo ld y a d a a y rk n o k ta la r k
m e si i in y n elim h e r b ir n o k ta y a b a s it e b ir " p o z itif' (+) y a d a "n e g a tif
deer" (-) a t a r (12.14a). B ir 1 -m a n ifo ld y a d a eri i in b u y n elim jgri z e
rin d e b ir "yn" su n a r. Bu, b ir e k ild e, e ri z e rin e y n b e lirtm e k ii in b ir
"ok" y e rle tire re k g s te rile b ilir (ekil 12.4b). B ir 2 -m a n ifo ld i in y n elim
e k ilse l o la ra k m in ik b ir e m b e r ya d a z e rin d e b ir ok o la n e m b e rse l b ir
y ay ta r a f n d a n g s te rile b ilir (ekil 12.14c); b u , y zey in b ir n o k ta s n d a k i
b ir ta n ja n t v e k t r n n h a n g i d n m e sin in " p o z itif' y n d e s a y la c a n b e
lir tir. B ir 3 -m a n ifo ld i in y n elim b ir n o k ta d a k i b a m sz v e k t rle rin h a n
gi l s n n " s a a t y n n d e" ve h a n g is in in " s a a t y n te rs in d e " o la ra k d e
e rle n d irild i in i b e lirle r (11.3 ve ekil 11.1'i an m sa y n ). B kz. ekil
12.14.d. Y aln zca grece s r a d u z a y la r i in tu ta r l b i im d e b ir y n elim
a ta m a k o la n a k l d e ild ir. B u n u n y a p la m a d ("y n le n d irile b ilir olm ayan)
b ir rn ek ekil 12.15'te g ste rild i i ze re M b iu s e rid id ir.
(b)
E
frm w D o.
(c) (d)
e k il 12.16 ly i- ta n m l b ir tk z y n l (p + l ) - b o y u t l u 31 b lg e s in in d J l s n r , K 'n in
(p + l ) - b o y u t l u i b lg e s in d e y e r a lm a y a n n o k ta la r n d a n o lu a n (tkz ynl) p - b o y u tlu
(o la slk la bo) b i r b lg ed ir, (a) K ap al b irim d isk in (k a rm a k d z le m C 'de |z | < 1 ile v e r i
len) s n r b irim e m b e rd ir, (b) B irim k re n in s n n (0 b o k m ey i g ste rm e k zere, b kz.
3.4) b o tu r , (c) S o n lu u z u n lu k ta k i b i r s ilin d ir ik y z e y in s n r h e r b ir i te r s y n e lim e s a
h ip ik i u ta k i e m b e rd e n o lu u r, (d) S onlu b i r e ri p a r a s n n sn r, b ir i p o z itif d i eri
n e g a tif o la n iki u n o k ta s n d a n o lu u r.
/? = 2 / r r
P f = PAr
14 Bu "ikili" kavram , 12.3'te akland zere b ir vektrn b ir kovektre "ikili" olm asm da-
kinden olduka farkldr. B ununla b irlik te yine de baka b ir "ikililik" konusuyla, Hodge ikili
iyle yakndan ilikilidir. B unun elektrom anyetizm ada, bkz. 19.2, b ir rol m evcuttur ve t
revleri ku an tu m ktleekim , bkz. 31.14, 32.2, 33.11,12, ve parack fiziine, bkz. 25.8,
Bu d u ru m d a uy g u n b ir te rs e (n-vektrl) h acim biim i iin h e r zam an , e 'a
k a r
e e = sr w er - w= n!
Pu w oc ctr t e r- tu- w
te r s d en k lem i m e v cu t o la c a k tr.
Bu d e n k le m le r k la sik te n s r c e b irin in p a r a s d r (bkz. 12.8). Bu d u
ru m k e n d i y a ra rm z a k u lla n a c a m z , E in s te in 'n to p la m a u z la s y la b i r
le m i b ir in d is g ste rim i k u lla n m n d a n o ld u k a y a r a rla n a n (ay rca 14.
b l m d e d a h a fa z la ilg ilen ece im iz te n s r a n a liz in e g en ile tile n ) g l b ir
y n te m s u n a r. T ers sim e trile m e y le ilg ili k eli p a r a n te z n o ta s y o n u a y rc a
b u c e b ird e , s im e trile m e y le ilgili,
p W ) = i (pab + pba),
ip (a b c ) _ i ^ p a b c + p a cb + ^ b c a + ^ b a c + ^ c a b + ^ c b a y
ilik in eitli yak lam lard a nem e sa h ip tir. Ne yazk ki b u ras, m atem atiksel yaznn sn r
llk larn n yol aabilecei k ark lk lar a ra sn d a yalnzca b ir yerdir.
15 Bkz. P enrose ve R indler, 1984, s. 165, 166.
[12.161 B asitlik iin b u k o u llarn t m n n edeerliini dorulayn; p = 2 d urum unda
&[rsau]v = O'm y eterliliini kantlayn. pucu: bu ifadeyi iki vektrle bzn.
12.8 Tensrler: soyut indis ve diyagram biimli notasyon
B u ra d a o rta y a k a n ve b a z e n m a te m a tik in in n o ta s y o n u y la fizik in in -
k i a r a s n d a b ir elik i g ib i g r n e n b ir k o n u m e v c u ttu r. k i n o ta sy o n , y u
k a rd a k i p f = /?r f r d en k lem i ta ra fn d a n rn ek le n d irild i. M a te m a tik in in
n o ta sy o n u ak o la ra k k o o r d in a tla r d a n b a m s z d r ve ((/?, f ) y a d a (/?,
t r n d e b ir n o ta sy o n k e n d isi i in m a te m a tik s e l y a z n d a d a h a g en el o la b i
len) p f ifa d e sin in , s k a le r a rp m ile m i b t n y le g e o m e trik /c e b irse l te
rim le rle ta n m la n m o lm a k zere, h e rh a n g i b ir k o o rd in a t s is te m in e g n
d erm e d e b u lu n m a z . D ier ta r a f ta n fizik in in /?r <fr ifa d e s i b e lirg in o la ra k
b ir k o o rd in a t s is te m in d e k i b ile e n le rle ilg ilid ir. Bu b ile e n le r k o o rd in a t
y a m a s n d a n k o o rd in a t y a m a s n a g e ite d e iir; d a h a s , n o ta s y o n (daha
s ta n d a r t m a te m a tik se l k u lla n m la e lik ili olan) "itira z e d ile b ilir" to p la m a
u z la s n a b a ld r. Y ine de fiz ik in in n o ta s y o n u n d a , zellik le, m a te m a tik
in in b e lirli i le m le rin in a la n k a p s a m n d a h a z r o la ra k g elm eyen, y en i i
le m le r o lu tu rm a k ze re k u lla n la b ilm e k o la y l n d a b y k b ir esn ek lik
m e v c u ttu r. B ir e k ild e k a r k o la n h e s a p la m a la r ( rnein y u k a rd a g s te
rilm i so n d enklem iftiy le ilg ili o la n lar), in d is s e rb e s t ifa d e le re b a l k a l
m a k ta s r a r e d ilirse n e re d e y se ou kez y n etile m ez d ir. S af m a te m a tik i
le r k e n d ile rin i, b ir a rg m a n d a h e s a p la ilg ili te m e l b a z b ile e n le r g e re k ti
in d e , sk lk la "k o o rd in a t y am as" h e s a p la m a la rn a (b ir m ik ta r u tan la!)
b a v u ru rk e n b u lu r la r ve to p la m a u z la s n se y re k o la ra k k u lla n rla r.
B an a g re b u e lik i b y k o ra n d a y a p a y d r ve b ir tu tu m d e iik li iy le
e tk ili b i im d e n le n e b ilir. F iziki b ir n ic e li in i k u lla n d n d a z ih n in
d e n o rm a ld e , ona a it ra s g e le seilm i b ir k o o rd in a t s is te m in d e k i b ile e n
le r k m e si y e rin e f ile g ste rm e k te o ld u u m gerek v e k t r n ic eli i b u lu
n u r. A yns, gerek b ir 1 -b iim li o la ra k d n le n "aa" n ic eli i i in d e ge-
e rlid ir. A sln d a b u k a v ra m , s o y u t in d is n o ta s y o n u o la ra k a d la n d rla n
ey e rev e sin d e b t n y le zen li b i im d e y a p la b ilir .16 Bu d ze n d e in d is
ler, b ir k o o rd in a t sis te m in e a tf ta b u lu n a n 1 , 2 , ..., n 'd e n b ir i y e rin e ge
m ez, b u n u n y e rin e o n la r y a ln z c a c e b irin k e n d ile ri b i im in d e fo rm le
e d ild i i s o y u t ia retilerd ir. Bu, in d is n o ta s y o n u n u n p r a tik a v a n ta jla rn ,
a k o ls u n y a d a o lm a sn b ir k o o rd in a t sis te m in e a tf ta b u lu n m a k la ilg ili
k a v ra m s a l g erilem e z o ru n lu lu u o lm a k sz n , k ay b e tm e m e o la n a sa lar.
D a h a s s o y u t in d is n o ta s y o n u n u n , zellikle s p in r te m e lli fo rm a liz m le rle
ilin tis i i in d e, sa y sz ek p r a tik a v a n ta ja sa h ip o ld u u a a k a r .17
Y ine de so y u t in d is n o ta s y o n u h l , b ir e itlik te k i t m n em li a y r n t
la rn , in d is le rin k k o lm a e ilim in d e o lm a s ve o n la rn b e lirli d z e n le
a ...c '
Q(A.............................................................................................. C; F.......... H
olm ak z e re p a d e t A, C v e k t r n n ve q a d e t F, ..., H k o v e k t r n n b ir
(o k lu d o ru sa l 19 o la ra k b ilin e n zel b ir tr) fo n k siy o n u o la ra k d n le -
b ile n b ir Q n ic e li in i te m sil eder. D iy ag ram b i im in d e n o ta s y o n d a , k e n d i
sin e a a y a ("bacaklar") d o ru g e n ile y e n q izgi ve y u k a ry a ("kollar")
d o ru g e n ile y en p izgi ek len m i Q te n s r a y rt ed ici b ir se m b o l (u y g u n
lu k u y a rn c a d iy elim ki b ir d ik d rtg e n y a da b ir g en y a d a b ir oval) o la
r a k g ste rilir. B ir te n s r ifa d e s in in h e rh a n g i b ir te rim in d e b ir b iriy le a r
p la n p e k ok elem a n b ir t r b iti ik k o n u m d a re s m e d ilir fa k a t sa y fa b o
y u n c a d o ru sa l b i im d e d z e n le n m e le ri gerekm ez. B irb irin e b z lm
h e rh a n g i iki in d is le i in izgiler, s tte k i a ltta k in e o la ca k e k ild e b a la n
m ak z o ru n d a d r. H enz k a r la t m z e itli d e n k le m le rin rn e k le rin i de
i e re n b a z rn e k le r e k ille r 12.17 ve 12.18'de g ste riliy o r. Bu n o ta s y o n u n
p a r a s o la ra k , te rs sim e trile m e y i y a n s tm a k z e re in d is izg ileri ze rin e,
in d is n o ta s y o n u n d a k i keli p a r a n te z n o ta s y o n u n u y a n s ta n (fak t riy el
a r p a n la rla ilg ili fa rk l b ir u z la k a b u l e tm e n in u y g u n lu u n u k a n tla s a
da) b ir u b u k izilir. "D algal" b ir u b u k b u n a b a l o la ra k sim e trile m e y i
y a n s tr. D iy ag ram b i im in d e n o ta s y o n u s r a d a n b i im d e b a s m a k zo r o l
m a s n a ra m e n p ek ok el y a z s h e s a p la m a d a a r d ere ced e k u lla n l
o la b ilir. B en de 50 y ld a n f a z la d r b u n u k u lla n y o ru m !20
18 p + q deeri iin bazen m ertebe terim i k u llan lr fak at bu m ertebe"yle ilgili m atrislerle b a
lan tl fark l b ir anlam nedeniyle kafa k artrc d r, bkz. n ot 13.10, 13.8.
19 Bu, A , ..., C; F, ..., H 'nin h e r b iri iin ayr ayr dorusal anlam na gelir; ayrca bkz. 13.7-10.
20 Bkz. P enrose ve R indler, 1984, Ek; Penrose, 1971; CvitanoviC ve Kennedy, 1982.
{ AV /)<)*-'V V -* '
ablc fg]
+h i -x, m-+^-x-x->t:
ff-l +x, ttHII*K+)K+XMXO:
m n ,
otjb1
*it, ^Af -j,
e k il 12.17 D iy ag ram b i im li t e n s r n o ta s y o n u . [ ^ - d e e r li Q te n s r , g e n e l [jjj-deerli
te n s r re sm i p kol ve q b a c a a sa h ip o lm ak zere, 3 k o llu ve 2 b a c a k l b i r o v al ta r a f n d a n
te m s il e d ilir. Qbgc - 2Qbgc g ib i b ir ifa d e d e d iy a g ra m b i im in d e n o ta s y o n b ire y s e l in d is
h a r f le r i k u lla n m a k y e rin e h a n g i in d is in h a n g is i o ld u u n u ta k ip e tm e k z e re s a y fa z e
rin d e k o l v e b a c a k la r n b itim in d e k o n u m la n d rm a k u lla n r. T e n s r in d is le r in in b z lm e
le ri ifa d e siy le ilg ili d iy a g ra m d a g s te rild i i g ib i b i r kol ve b i r b a c a b ir le
tirm e k y o lu y la g ste rilir. Bu d iy a g ra m a y rc a te r s sim e trile m e y i g ste rm e k z e re in d is
iz g ile ri z e rin d e n geen k a ln b ir u b u k ve sim e trile m e y i g ste rm e k z e re d a lg a l b ir
u b u k k u lla n r. D iy a g ra m d a k i ^ k a ts a y s , (h e sa p la m a la r k o la y la tr m a k zere) sim e tri-
le y ic i v e te r s s im e trile y ic ile rle ilg ili n o rm a l p a y d a fa k t riy e lin in d iy a g ra m b iim li n o ta s -
y o n d a n k a rlm a s g ere i s o n u c u n d a o r ta y a k a r (bylece b u r a d a = ~ 'y e g e re k si
n im d u y arz). D iy a g ra m n a lt y a r s n d a te r s s im e trile y ic i ve s im e trile y ic ile r "gvdesiz"
if a d e le r o la ra k y a z lr ( 1 3 .3 'te ve ekil 13.6c'de s u n u la c a k o la n 8 J K ro n eck er d e lta s n n
d iy a g ra m b i im in d e g s te rim in in k u lla n m yoluyla). D ah a s o n r a b u f A / v e f A ? j A k a
m a a r p m la rn ifa d e e tm e k z e re k u lla n lr.
Pa --- * { ^ ; M =M =
(t.T .U .)
J ill M
im e trik ksm ( ) 'di
dir___ ) T e r s sim e trik ksm 1 1i - drf 1
T T I 31 m
Grs...w | | . . . | f gri...,n o rn a lle tirm e j^ ^
= (n-p) I
n-p p p
_ Ters simetrik
Dsal arpm:
3-biimli a 4-biimli <p
W S ?
** ------ * 7! 6 S S
kililer:
n-p Orantllk iaretleri
re v H ltl W - F IS
T e r e sim
Ters etri
c im o tri
= O, = o, tx =o
< = f + i r\
b i im in d e g ste rild i in i d n e b iliriz . "K arm ak y a p ''n m b iz im i in y a p
t , b u g erel v e k t r a la n la rn n b irb irle riy le n a s l ilik ile n m e le ri g e re k ti
i ve 'nn "holom orfik" o la ra k n ite le n e b ilm e si i in h a n g i t re v s e l d e n k
le m le ri s a la m a la r g e re k ti in i s y le m e k tir. im di, k a rm a k a la n i'y le
a rp ld n d a o rta y a k a n y en i k a rm a k v e k t r a la n n gz n n e aln.
T u ta rllk gerei, = ?j + if ifa d e sin e sa h ip o lm aly z, b y lece g erel
v e k t r a la n n n - j'y la ve b e n z e r e k ild e 17'n n f 'y la y e rle ri d e i tirilm e li
d ir. Bu y e r d e iik lik le rin i etk ile y en / ile m i (dier b ir d e y ile J{) ~ rl ve
J(jl) = 0 g en e llik le " k a rm a k yap " o la ra k a n lr.
k i kez u y g u la n d n d a / 'n i n etk i e tti i e y in i a re tin i b a s it e te rs e
v ird i in i n o t edelim , b y lece
J2 = - 1
y a z a b iliriz .
T ek b a n a b u k o u l b ir n e r e d e y se k a r m a k y a p o la ra k a n la n eyi
ta n m la r. M a n ifo ld la ilg ili tu ta r l b ir "holom orfik" k a v ra m n n o rta y a
k a b ilm e si i in / n ic e li in in b e lirli b ir t re v s e l d en k lem i 21 s a la n m a ld r.
Bize, / - y a p l 2 n -b o y u tlu g erel b ir m a n ifo ld u n k a rm a k b ir n -m a n ifo ld
o la ra k y en id e n y o ru m la n m a s i in b u n u n (gerekli olm ak y a m sra ) y e te rli
o ld u u n u sy ley en d ik k a te d e e r b ir te o re m , N ev v la n d er-N ire n b erg te o re
m i ,22 m e v c u ttu r. Bu te o re m k a rm a k m a n ifo ld la rla ilg ili ik i felse fi b a k
a s a r a s n d a zgrce h a re k e t etm e o la n a sa la r.
i = 1 , i1 = i, i2 - 1 , i3 = - i .
la = a l = a
a -1 a = a a -1 = 1
(b)
-1
(c)
Ci -Ci
[13.11 Tm a 'la r iin l a = a ve a _1a = l 'i birlem e zellii a(bc) = (ab)c ile b irlik te v a rsa y a r
sak b u rad an a l = a ve a a _I = 1 so n u larn n ka n la b ild i in i gsterin. p u c u : E lbette a 'm n
te rsi olan tek elem an olduu ileri srlm yor, te ta ra fta n a l = a, a -1a = 1 ve a (bc) =
(ab )c'n in n iin yetersiz old u k larn gsterin.
K endi i e risin e b ir n e s n e (kare o lm a s z o ru n lu deil) a la n s im e tri i
le m le ri, g r u p a k s iy o m la r o la ra k a d la n d rla n b u k u r a lla r h e r z a m a n s a
lar.
11 . b l m d e n erilen , ab a rp m n d a ilk o la ra k b ve d a h a s o n ra a 'y e t
ki e d e r h a ld e d n d m z u z la y a n m sa y n . B u n lar, sa ta ra fta k i
b a z n e s n e le re u y g u la n a n i le m le r o la ra k d e e rle n d ire b iliriz . Bylece b
h a re k e tin i b ir <t> n e s n e s in in sim e tris in i, 4> -> b(4>) o la ra k , ifad e e d e r b i
im d e ele a la b iliriz . B u n u b ( 0 ) >- a(b(4>)) ifa d e sin i v e re n b u t r b a k a b ir
a h a re k e ti izler. Bu, ab h a re k e tin e k a rlk gelen, k s a c a <P - ab(& ) b i i
m in d e y az d m z <f> >- a(6(<f>)) b irle ik h a re k e tiy le so n u la n r. zdelik
ile m i n e s n e y i y a ln z b a n a b r a k r (aka h e r z a m a n b ir sim etri) ve te r
si, v e rili b ir sim e trin in y a ln z c a n e sn ey i g eld i i k o n u m a g e ri h e re k e t e t t i
re n te rs e v rilm e si ile m id ir.
K areye ilik in y a n s m a l o lm a y a n d n d rm e le r zel rn e im izd e ek
o la ra k
ab = ba
1 Abel 1802'de dodu ve 1829da, 26 yan d a tberklozdan ld. Abelci olm ayan [ab * ba)
d ah a genel grup kuram trajik biim de d aha az yaam , 21 y an a ulam adan, b ir nceki
t m geceyi, im di Galois k u r a m denen, bu g ru p la n cebirsel denklem lerin zlebilirlikleri-
ni a ra trm a k ta kullanm ay da ieren devrim ci fikirlerini n ot ederek geirdikten sonra b ir
delloda ldrlen F ran sz m atem atiki E variste Galois, 1811-1832, ta ra fn d a n ileri s r l
d.
E [13.2) G rup "arpm a" ilem i v ektr uzaynn "toplam a" ilem i olan h erh an g i b ir vektr uzay
n n neden, toplam sal Abelci g rubu denen b ir Abelci g rubu olduunu aklayn.
" a rp m a k u ra lla r" n [13 31 b u lu ru z (b u n d a n b y le 2 (-i)C'yi -C o la ra k , v b , y a
zacam ). A sln d a t m g ru p i in g ere k li a rp m a k u r a lla rn , g ru p so n
d en k lem d e a k a b e lirtild i i g ib i A belci o lm a y a n olm ak ze re, y a ln z c a
i4 = 1, C2 = 1, Ci = i3C
f S [13.3] Bu b a n tla r (Cin in "C ilem i ta ra fn d a n izlenen ix ilem i, vb" yerine kullanldn
akld a tu tarak ) dorulayn. p u c u : Bu ba n tlar, on larn yalnzca 1 ve i zerindeki etk ileri
ni d o ru lay arak kontrol edebilirsiniz. Neden?
2 Ayrca "-Cnin, "karm ak eleniini aln ve so n ra -1 le arpn", dier b ir deyile -C = (-l)C
anlam n a geldiini n o t etm eliyiz.
y a n s m a l o lm a y an o rto g o n a l g ru p , SO(3) d e n ir .3 im di y a n s m a la r d a h il
e d e rsek , ilk in d e n b a la n ts k o p a rlm , b a k a b ir 3 -m a n ifo ld d e e rin d e
b t n y le y en i b ir s im e tri k m e sin i, d i e r b ir d e y ile k re n in y n e lim in in
te rs in e e v rilm i b ir h a lin i i e re n le ri elde ederiz. G ru p e le m a n la rn n t m
a ile s i y in e b ir 3 -m a n ifo ld o lu tu r u r f a k a t o a r tk b a l ik i a y r p a r a d a n
o lu a n b a la n ts z b ir 3 - m a n ifo ld d u r (bkz. ekil 13.2). Bu t m g ru p u z a y
n a 0(3) d en ir.
Bu iki rn ek g r u p la r n en n em li k a te g o rile rin d e n ik is in i g ste rir; so n
lu g r u p la r ve s re k li g r u p la r (ya d a L ie g r u p la n ; b kz. 13.6).4 Bu ik i tip -
g ru p a r a s n d a b y k b ir fa rk m e v c u t o lm a sn a ra m e n g r u p la r n n em li
ze llik le rin in p ek o u h e r ik is in d e de o rta k tr.
3 S, gnm zdeki balam yla bize yalnzca ynelim ters evirm e h arek etlerin in d ta brak l
dn syleyen ("birim d e te n n in a n t anlam ndal "zel"i b elirtir. O, tem sil ettii hareketle
rin ko o rd in at eksen lerin in ortogonalliini (dier b ir deyile dik a doasn) korum as
gereiyle ilgisi olan "ortogonal"i b elirtir. 3, b o yuttaki dndrm eleri ele alm akta olduu
m uz gereini b elirtir.
4 Bize, ayrca h er srekli g ru b u n yalnzca p r z s z (dier b ir deyile 6.3,6'daki gsterim de
C, C1 h a tta C~ an lam n a gelir) olm ayp ayn zam anda a n a litik (dier b ir deyile C, C ;! an la
m na gelir) de olduunu syler. H ilb ert'in 5. problem i" olarak b ilin ir hale gelm i olan eyin
zm n tem sil eden b u n l sonu 1953'te Andrevv M attei G leason, Deane M ontgom ery,
Leo Zippin ve Hidehiko Yam abe ta ra fn d a n elde edildi; bkz. M ontgom ery ve Zippin, 1955. Bu
du ru m 13.6'da sl serilerin kullanm m gerekelendirir.
8-e le m a n l s im e trile r g ru b u n u n 4 -e le m a n l b ir a lt g ru b u n u (1, i, -1 , - i }
o lu tu ru r. B enzer b i im d e y a n s m a l o lm a y an SO(3) d n d rm e g ru b u t m
0(3) g ru b u n u n b ir a lt g ru b u n u o lu tu ru r. K aren in s im e trile rin in b a k a b ir
a lt g ru b u {1, - 1 , C, -C) d r t e le m a n n d a n o lu u r; y in e de b ir b a k a s iki
e lem a n a, {1, -1), s a h ip tir .113-51 D a h a s te k b a n a b irim e le m a n d a n , (1}, o lu
a n "nem siz" a lt g ru p h e r z a m a n m e v c u ttu r (ve t m g ru b u n k e n d isi de
e it d ere ced e n em siz b i im d e h e r z a m a n b ir a lt g ru p tu r).
Az n ce a k la d m e itli a lt g r u p la r n t m b e lirli n em d ek i zel b ir
n ite li e s a h ip tir . O n lar n o r m a l a lt g r u p la r o la ra k a d la n d r la n e y le rin r
n e id ir. N o rm al b ir a lt g ru b u n nem i, u y g u n b ir a n la m d a , t m g ru b u n
h e rh a n g i b ir ele m a n n n eylem i n o rm a l b ir a lt g ru b u y a ln z b r a k r y a d a
d a h a te k n ik b i im d e , b t n g ru b u n h e r b ir elem a n n o rm a l a lt g ru p la y e r
d e i tir ir d iy e b ilm e m iz d ir. D ah a ak olaym . B t n g ru b u v e a lt g ru b u
S o la ra k a d la n d rn . Q g ru b u n u n h e rh a n g i b e lirli b ir g e le m a n n se e rse m
b y lece S g 'yle, S 'n in h e r b iri b ire y se l o la ra k g 'y le g sa ta r a f t a o la ca k e
k ild e a rp lm (p'yle s o n r a d a n a r p lm e k lin d e a d la n d r la n d u ru m )
t m e le m a n la rn d a n o lu a n b ir k m ey i g ste ririm . Bu n e d e n le k a re y e ili
k in s im e tri g ru b u n u n b e lirli S = (1, -1 , C, -C} a lt g ru b u d u ru m u n d a g = i
se e rse k b y lece Si = (i, - i, Ci, -C i) elde ederiz. B enzer b i im d e g S n o ta sy o -
n u , S 'n in h e r b ir i b ire y se l o la ra k 'y le g so l ta r a f ta o la ca k e k ild e a r p l
m (5 'y le n ce d en arp lm ) t m e le m a n la rn d a n o lu a n b ir k m ey i g s
te rir. Bu n e d e n le rn e im izd e a r tk S = (i, - i, iC, -iC ) ifa d e sin e sa h ip o lu
ru z. S 'y le ilg ili, 'n in n o rm a l b ir a lt g ru b u o lm a s i in gerek li k o u l b u iki
k m e n in ay n o lm a sd r, d i e r b ir d ey ile S 'd e k i t m g 'le r i in
Sg = gS
o lm a sd r. B e lirli rn e im izd e, d a lg a l p a r a n te z i in d e k i e y le r to p la m n n
d z e n le n m e m i b ir k m e o la ra k (bylece 5 i ve i<S ak b i im d e y a z ld n
d a, -C ve C e le m a n la rn n , e le m a n la r to p la m i in d e te rs d z e n d e g r n
m e si n em li deildir) a ln m a s a k lm z d a tu tm a n n z o ru n lu o ld u u b ir ey
o lm a k zere, d u ru m a s ln d a (Ci = -iC ve -C i = C o ld u u n d a n ) b u d u r.
K areye a it s im e trile r g ru b u n u n n o rm a l o lm a y a n b ir a lt g ru b u n u {1,C)
iki elem a n l a lt g ru p o la ra k g ste re b iliriz . Bu n o rm a l o lm a y an b ir a lt -
g r u p tu r n k i{l, C) = {i, -Ci) ik en (1, C)i = (i, C iJ'dir. K arem izi sa ta r a f
g ste re n y a ta y b ir okla i a re tle d i im iz d e b u a lt g ru b u n y en i (in d irg en m i)
s im e tri g ru b u o la ra k o rta y a k t n a d ik k a t e d in (bkz. ekil 13.3a). K areyi
b u n u n y e rin e d iy a g o n a l o la ra k a a sa ta r a f g s te re n b ir o k la i a re tle r-
(Sg) (S h ) = S(gh)
S [13.6] Bu s a v la n kon tro l edin ve norm al olm ayan iki a lt grup d ah a olduunu, bakaca olm a
dn gstererek bulun.
o la ca k b i im d e ta n m la y a b ilm e m iz ve t m g ru p ak siy o m la rn n , S 'n in n o r
m a l o lu u sa la n m a k k o u lu y la , e s a s e n sa ta ra fn , b u d en k lem in so l t a
r a fn d a k i ek m e le rin g ste rim in d e h a n g i g ve h 'n in se ilm i o lm a sn d a n
b a m sz o la ra k iyi ta n m l o lm a s n e d e n iy le y e rin e g e tirild i in i g rm e
m iz d ir .113-81 Bu b i im d e ta n m la n a n so n u ta k i g ru p k e n d i n o rm a l a lt g r u
b u S a ra c l y la 'n in a r p a n g r u b u o la ra k a d la n d rlr. S a ra c l y la
ff'n in a r p a n g ru b u Q/ S e k lin d e y a z lr. S n o rm a l o lm a sa d a h i a y rk Sg
e k m e le rin in (bir g ru p olm ayan) a r p a n u z a y y la ilg ili h l Q/ S y a z a b ili-
r iz .113-91
nem siz o lm a y a n h i b ir n o rm a l a lt g ru b a sa h ip o lm a y an g r u p la r a b a
s it g r u p la r d e n ir. SO(3) g ru b u b a s it g r u p la r a b ir rn e k tir. B a s it g r u p la r
b e r r a k b ir a n la m d a g ru p k u ra m n n te m e l y a p ta d r . Bu n e d e n le t m
s o n lu b a s it g r u p la r n ve t m s re k li b a s it g ru p la rn a r tk b ilin iy o r o lm a s
19. ve 20. y zy l m a te m a ti in in n em li b ir b a a r s d r. S rek li d u ru m la i l
g ili o la ra k (dier b ir d ey ile Lie g ru p la ry la ilgili) b u n u n , te m e l te z le ri
1 8 8 8 -1 8 9 0 'd a o rta y a k m o ld u k a e tk ile y ici A lm an m a te m a tik i W il-
h elm K illing, 1847-1923, ta ra fn d a n b a la n p e s a s e n 1 894'te, u a n a dek
y a z lm en n em li m a te m a tik se l te z le rd e n b iriy le ,5 (blm 12 'd e k a r la
t m z v e b l m 17'de y e n id e n b u lu a ca m z ) m u h te e m g eo m etric i ve
c e b irc i felie C a rta n ta ra fn d a n ta m a m la n m a s m a te m a tik se l b ir k e ta y
d. Bu s n fla n d rm a m a te m a tik ve fiz i in p ek ok a la n n d a b u g n e dek te
m el b ir ro l o y n a m a y a dev am e tm i tir. S ra sy la m (m + 2), m (2 m + 1), m (2 m
+ 1), m (2 m - 1) b o y u tla r n a sa h ip A m, Bm, Cm, Dm (m = 1, 2, 3, ... o lm a k z e
re) o la ra k b ilin ip k la sik g r u p la r o la ra k a d la n d r la n d rt a ile (bkz.
1 3 .1 0 'u n sonu) ve s ra s y la 78, 133, 248, 52, 14 b o y u tla rn d a Es, E7, Es, F4,
G2 o la ra k b ilin e n b e o la a n s t g r u p m e v c u t o ld u u o rta y a k ar.
S onlu b a s it g r u p la r n s n fla n d rlm a s 20. y zy ln u z u n y lla r b o y u n
ca h a tr s a y lr s a y d a m a te m a tik i ta r a f n d a n g e li tirilip an c a k 1982'de
ta m a m la n m ok d a h a y en i (ve h a t ta d a h a zor) b ir k a z a m m d r .6 Y ine b a z
s is te m a tik a ile le r ve o la a n s t s o n lu b a s it g r u p la rn so n lu b ir to p la m
m e v c u ttu r. Bu o la a n s t g r u p la r n en b y , d ze n i
= 808017424794512875886459904961710757005754368000000000
= 2 46 x 3 20 x 5 9 x 7 6 x 112 x 133x 17 x 19 x 23 x 29 x 31 x 41 x 47 x 59 x 71
[13.8] Bunu doru lay n ve S norm al deilse aksiyom larn b aarszl a urad k larn gste-
rin.
S [13.9] g 'y a a it h erh an g i b ir S a lt grubuyla ilgili olarak Q/ Sdeki elem an saysnn niin S d
zenine b lnen Q d zeni olduunu aklayn.
5 Bkz. van d er VVaerden, 1985, s. 166-174.
6 Bkz. Devlin, 1988.
o la n v e d e v o la ra k a d la n d r la n g ru p tu r. O la a n st g r u p la r p ek ok m o
d e m k u ra m s a l fiziki i in b e lirli b ir ekicilie sa h ip g r n r. P ek ok in
s a n d e v a s a f a k a t s o n lu d ev in h e rh a n g i b ir gelecek k u ra m n d a ro l a lm a s
u m u tla r n a k la rk e n Es g ru b u sic im k u ra m n d a (31.12) n em li b i im d e
b ir ro l o y n a r .7
B a s it g r u p la r n s n fla n d rlm a s , y u k a rd a b e lirtild i i ze re, g en el -
g r u p la r n b a s it g r u p la r d a n (Abelci o la n la rla b irlik te) o lu tu ru lm u o la ra k
d e e rle n d irile b ilm e si n e d e n iy le g en el o la ra k g ru p la rn s n fla n d rlm a s n a
y n elik a tlm n em li b ir a d m o la ra k d e e rle n d irile b ilir. A sln d a t m y
k b u d e ild ir n k b a s it b ir g ru b u n b ir d i e ri z e rin d e n n a s l o lu tu
ru ld u u n d a d a h a fa z la b ilg i m e v c u ttu r. Bu k o n u n u n a y r n tla r n a b u r a d a
g irm e y i n e rm iy o ru m f a k a t b u n u n o la b ilm e sin e ilik in en b a s it y o lu a n
m a y a deer. Q ve 3C h e rh a n g i iki g r u p s a b u d u ru m d a b u n la r ele m a n la r
b a s it b i im d e (g, h) iftle ri o la n Qx.3C a r p m g r u b u o la ra k a d la n d rla n
ey i, g 'ye ve h J f 'y e a it o lm a k ve g x 3 f 'n in (g, h) ve (52, h) ele m a n la r
a r a s n d a k i g ru p a rp m a k u ra l
x2+ y2+ z2 = 1
14.1'de k liti b ir uzayn afin b ir uzaya rnek olduunu gryor olacaz. Belirli b ir O
(orijin) vektr uzay setiim izde o b ir vektr uzay haline gelir,
i [13.11] Bu denklem in, O 'dan birim uzaklktaki n o k ta la n vererek n asl 2.1'in P isagor teo re
m inin sonucu olduunu gsterin.
r u s a l b ir d n m d o ru la rn ve "p aralel" d o ru la r k a v ra m n n "d o ru lu -
u "n u O o rijin in i s a b it tu ta r a k k o ru y a n b ir d n m d r. B u n u n la b irlik te
d ik y a d a d i e r a la r k o ru m a s gerekm ez, b ylece e k ille r d z e n li f a k a t
e y n s z b ir b i im d e s k tr la b ilir ya d a g e n ile tile b ilir.
D o ru sal d n m le ri x , y, z k o o rd in a tla r b i im in d e n a s l ifad e e d e
riz? Y an t, y en i h e r b ir k o o rd in a tn o rijin a l o la n la rn b ir (trde) d o ru sa l
b irleim i o la ra k , d i e r b ir dey ile, a, fl v e y s a b it s a y la r o lm ak zere,
a x + Py + y z b en z eri a y r b ir ifa d e ta r a f n d a n ifa d e e d ilm e s id ir .113121 H er
b iri y en i k o o rd in a tla r d a n b iriy le ilg ili olm ak z e re b u t r 3 a d e t ifad ey e
sa h ib iz . T m b u n la r d a h a zl b i im d e y azm ak z e re 12. b l m n in d is
n o ta s y o n u y la b a la n t k u rm a k y a r a rl o la c a k tr. B u n u n i in k o o rd in a tla r,
x 11 = x,
2
x = y, x 3 = z
J S [13.12] N eden olduunu ak lay ab ilir inisiniz? B asitlik iin b u n u yalnzca 2-boyutlu durum
iin yapm .
9 Bu k itab n pek ok yerinde in d isleri b ir ten s r tipi sem bol zerinde derecelendirm ek uygun
ve bazen gerekli olacaktr. Bir dorusal dnm du ru m u n d a b u n a m atris arpm nn dze
n in i ifade etm ek zere gerek duyarz.
Bu d o ru s a l d n m T b i im in d e a d la n d r r s a k , T 'n in b u Tg b ile e n
ler k m e sin c e ta n m la n d n g r r z . Bu t r b ir bileen ler k m e si g e n e l
lik le s a y la rn k a r e b iim li, y a d a b a k a b a la m la rd a (aa y a b akn) m x
n -d ik d rtg e n , b ir d iz ilim i o la ra k d z e n le n ir ve n x n m a tr is o la ra k a d la n d
rlr. B ylece y u k a rd a g ste rile n d en k lem 3 -b o y u tlu d u ru m iin
f [13.14] B unun n asl x *> Txb'yi ifade etti in i aklayarak t m n ay rn tl olarak yazn.
[13.15] R, S ve T arasn d ak i, bileenlerin 3x3 kare dizilim li elem anlar biim inde ak olarak
y azlan iliki nedir? Bu, "m atrislerin arpm "nm norm al kural, size tan d k sa b u n u n fa r
k nda olabilirsin iz.
(a)
e k il 13.6 (a) x a w T%xb d o r u s a l d n m y a d a in d is le r o lm a k sz n d iy a g ra m b i im in
d e x * T x o la r a k (ya d a in d is le r le b ir lik te 1 2 .8 'd ek i g ib i so y u t o la r a k o kuyun) y a z lm
h a li, (b) S, T, U d o ru s a l d n m le ri ve o n la r n S T v e STU a rp m la ry la ilg ili d iy a g ra m
la r. A rd k b i r a rp m d a o n la r a a d o ru b i r izg i b o y u n c a d iz e riz , (c) 8 K ro n eck er
d e lta s y a d a / z d e lik d n m "gvdesiz" b ir izgi o la r a k g s te rilir, b y lece
TJSJ = T = S j r j b a n tla r n o ta s y o n d a o to m a tik h le g e lir (ay rca b k z . ekil 12.17).
/ zd e lik d o ru sa l d n m n o rm a l o la ra k 5 (K r o n e c k e r delta s;
s ta n d a r t u z la d a b u in d is le r n o rm a ld e d e re c e le n d irilm e m i o lm ak zere)
e k lin d e y a z la n b ile e n le re s a h ip tir . Bu d u ru m d a
7 6? = Tca = sg r*
Tv = 0
f [13.16] D orulayn.
10 Bu blge r b o y u tu n d a b ir vek tr uzaydr, r 'y i (r < n olm ak zere) m a trisin ya da dorusal T
d n m n n derece si olarak ad lan d rrz. Tekil olm a ya n b ir n x n m a trisi n derecesine s a
h ip tir. ("Derece" kavram ay rca dikdrtgen m a trisle r iin de geerlidir.) N ot 12.18'le k a r
latrn .
e k il 13.7 T ekil o lm a y a n b ir (nxn) T m a t
ris in in T~1 te r s i b u ra d a d iy a g r a m b i i
m in d e , 1 2 .7 'd e s u n u lu p e k il 12.18'de
g s te r ile n (ea,c e c = n! ile n o rm a liz e
ed ilm i) L e v i- C iv ita ters s im e tr ik ea c ve
ea c n ic e lik le r in in d iy a g r a m b i im le r i k u l
la n la ra k a k o la ra k v e r ilm e k te d ir.
o la ca k b i im d e s f r o lm a y a n b ir v v e k t r n n v a r l d r .113171 D n m n
te k il o lm a y s a la n rs a b y lece o, T 'n in te rs i T -1 olm ak ze re, b ir te r
se 113181 sa h ip o lu r ve b ir te rs te n b ek len e ce i ze re
o lu r. Bu te r s in ak ifa d e sin i d iy a g ra m b i im in d e k i n o ta s y o n d a d a u y g u n
e k ild e v e re b iliriz ; 12.7 ve ekil 12.8'de s u n u lm u 113191 te rs s im e trik (L e v i-
C ivita ) ea c ve ea- c (n o rm a lle tirm e y le ea c ea c = n!) n ic elik leriy le ilg ili y a
r a r l d iy a g ra m la r su n d u u m ekil 13.7'ye b ak n .
M a tris c e b iri (ilk o la ra k 1858'de m u a z z a m re tk e n n g iliz m a te m a tik i
ve a v u k a t A rth u r C ayley ta r a f n d a n b a la tlm o la n )11 o ld u k a g en i b ir
u y g u la m a a la n n a (rn. s ta tis tik , m h e n d islik , k ris ta lo g ra fi, p sik o lo ji, h e
sa p la m a ; k u a n tu m m e k a n i in i sa y m y o ru m bile) s a h ip tir. Bu, 11.3, 5,
6 'd a z e rin d e d u ru la n d rd e y le r ve C liffo rd ve G ra ssm a n n c e b irle rin i g e
n eller. G erek m a tr is le ri o lu tu ra n (kendileri i in k a im ita lik h a r f le r k u l
la n la n s o y u t d o ru sa l d n m le r yerine) b ile e n le rin d iz ilim i i in d ik
k a ln h a r f le r (A, B, C, ...) k u lla n y o ru m . S ab it n i in n x n m a tr is in e d ik k a ti
s n rla y a ra k , i e risin d e to p la m a ve a rp m a k a v ra m la rn n ta n m la n d
b ir s iste m e , s ta n d a r t
A + B = B + A, A + (B + C) = (A + B) + C, A(BC) = (AB)C,
A(B + C) = AB + AC, (A + B)C = AC + AB
[13.17] Neden? Bunun zellikle, bileen ler dizilim inin, s tu n u n b t n n d e O'lara ya da iki
zde s tu n a sah ip olduu durum da m eydana geldiini gsterin. Ayrca bu, iki zde sra
v ar olduu d u ru m d a neden geerlidir? pucu: Bu son ksm iin aadaki d eterm in an t kou
lun u gz nnde bu lu n d u ru n .
M. [13.18] N iin ak ifadeler k u llanlm adn gsterin.
S [13.19] ekil 12.18de verilen diyagram biim indeki b a n tla r ku llan arak bu tanm n
T T 1 = I = r -1T ifad esin i verdiini dolaysz biim de kantlayn.
11 M atris k u ram n n tarih iy le ilgili, bkz. M acDuffee, 1933.
A yrca c e b irin m x n d ik d r tg e n m a tris d u ru m u n a , m 'n in n 'ye e it o lm a
z o ru n lu lu u b u lu n m a m a k zere, g e n ile d i i de b e lirtilm e lid ir. B u n a k a r
n b ir m x n m a tris iy le p x q m a tr is i a ra s n d a k i to p la m a y a ln z c a m = p ve
n q o ld u u n d a ta n m la n r; b u n la r a ra s n d a k i a rp m a y sa , so n u b ir m x q
m a tr is i o lm ak zere y a ln z c a n = p o ld u u n u d a ta n m la n r. Bu g en ile m i
ce b ir, x " s tu n v ek t r " b ir n x l m a tr is o la ra k d n lm e k ze re, y u k a r
d a ele a lm a n Tx g ibi a rp m la r k a p s a r .113201
GL(n) g e n e l d o ru sa l g r u b u n - b o y u tlu b ir v e k t r u z a y n n s im e tri g ru
b u d u r ve a k b i im d e te k il-o lm a y a n n x n m a tr is in a rp m s a l g ru b u o la
r a k k a v ra n r. V ektr u z a y m z n gerel o ld u u n u ve b u n a b a l o la ra k
m a tris im iz d e g r n e n s a y la rn g er el s a y la r o ld u u n u v u rg u la m a k is te r
sek b u d u ru m d a b u d o ru sa l g r u b u n b t n n GL(n, R) o la ra k a d la n d r
rz. A yrca k a rm a k d u ru m u d a ele a lp GL(n, C) k a r m a k d o ru sa l g r u
b u n b t n n elde e d e b iliriz . S ra sy la SL(n, M) ve SL(n, C) e k lin d e , y a d a
d a h a k sa c a te m eld e b u lu n a n R ya d a C a la n la r {bkz. 16.1) a n la ld n
d a, y a z la n b u g r u p la rn h e r b iri, zel d o ru sa l g ru p o la ra k a d la n d rlr.
B u n la r m a tr is le ri l 'e e it d e te r m in a n tla r a sa h ip o lm a k la s n rla y a r a k el
de ed ilir. S ra d a d e te rm in a n t k a v ra m n n a k la n m a s olacak.
^ -.ab...d'reT/
j6 l a l b l d ef...h
8 3
53
(b) n! n!
e k il 13.8 (a) d e t ( rj) = d e t T = |T| ile ilg ili d iy a g ra m b i im in d e k i g ste rim , (b) d e t (SD =
d e t S d e t T ifa d e s in in d iy a g ra m b i im in d e k i k a n t. T e rs s im e trile m e izg isi o r ta te rim e
e k le n e b ilir n k o n u n k e s ti i in d is iz g ile rin d e te r s s im e tri z a te n m e v c u ttu r. B kz. e k il
le r 12.17, 12.18.
det ( a = ad bc
'c d>
(
a b c
d e f = aej a fh + b fg bdj + cdh ceg
9 h j
d e t AB = d e t A d e t B
b a n ts n sa la r, in d is n o ta s y o n u y la y a z ld n d a
iz T = r = T l + T i + - + T ,
b a n ts n a s a h ib iz .113 231
D e te rm in a n tla , k e n d isiy le ilg ili e sa y sn n , k a re s i e2'y i (ve a y rc a d a h a
y k sek s le r e2, e2, vb) gz a r d edeb ilece im iz k a d a r "so n su z k k b i
im d e kk" o la ra k d e e rle n d irild i i b ir I + eA n x n m a tris iy le v erilen
" so n su z kk" b ir d o ru s a l d n m n d e te rm in a n ty la ilg isi o la n iz
a r a s n d a nem li b ir b a la n t m e v c u ttu r. Bylece (e2, v b 'y i gz a rd ederek)
d e t ( I + eA) = 1 + e iz A
d e t eA = elzA
T v = X T , d i e r b ir d ey ile T bv b = Xva
d e t (T XI) = 0
e k il 13.10 D o ru sa l b ir T d n
m eylem i. z d e erleri h e r z a m a n
o rijin d e n g e e n d o ru sa l u za y la r
(burada doru) o lu tu r u r . B u
u za y la r T ta r a fn d a n d e i m e m i
b ra k lr. (Bu r n e k te ik i (eit o lm a
yan) p o z i t i f z d e e r (d a y n e le n
oklar) ve b ir n e g a tif z d e e r (ie y
n e le n oklar) m e v c u ttu r .)
[13.26] Bu polinom un k atsay larn diyagram biim li olarak g stereb ilir m isiniz? B unlar
n = 1 ve n = 2 iin zn,
t [13.27] detT = AjA2 A ve iz T = A, + + An olduunu gsterin.
r k a tll m d a k i b e lirli b ir X z deeri i in ilg ili z d e e rle rin u za y d
b o y u tlu lu u n d a , 1 < d < r olm ak zere, d o ru sa l b ir u z a y o lu tu ru r. ni
te r, H e rm itse l ve k u a n tu m m e k a n i in d e en ok ilg ile n ile n n o rm a l m a tr is
le ri (bkz. 13.9, 22.4,6) i e re n b e lirli tip te k i m a tr is le r i in h e r za m a n (ve
rili r i in d = l 'i n en "genel" d u ru m o lm a s g ere in e k a rn ) en y k sek
d = r b o y u tlu lu u n a sa h ip o lu ru z. Bu a n s l b ir d u r u m d u r n k d < r
i in g e erli (daha genel) d u r u m la rla b a a km ak d a h a z o rd u r. K u an tu m
m e k a n i in d e z d e e r k a tllk la r b o zu lm a la r o la ra k a d la n d r lr (kr.
22.6, 7).
n -b o y u tlu b ir V v e k t r u z a y n a ilik in b ir te m e l, n a d e t e 1, ..., en v e k t
r n n , b u n la r a lt ..., a n'n in h e p s i 0 o lm a m a k z e re a 1e 1 + I- anen = 0 b i
im iy le h e rh a n g i b ir ilik i m e v c u t o lm a m a k a n la m n a g elecek e k ild e d o
ru sa l o la ra k b a m sz o lm a k ze re, b ir e = (e 1, ..., e n) d z e n le n m i k m e
sid ir. Bylece V 'n in t m e le m a n la r b u te m el e le m a n la rn e siz b i im d e k i
d o ru s a l b ir b ir le im id ir .113 281 A sln d a b u zellik, d o ru s a l b a m sz l n
te k b a n a y e te rli o lm ay p V 'n in so n su z b o y u tlu o la b ild i i d a h a g en el d u
r u m d a b ir te m eli n ite le y e n ey d ir.
Bu n e d e n le v erili b ir e = (e 1( ..., e n) te m eli i in V 'n in h e rh a n g i b ir x
e lem a n esiz biim d e, (x 1, x 2, ..., x n) e 'n in x 'e gre d z e n le n m i b ileen ler
k m e si o lm a k ze re (12.3'le k a r la trn ),
x = x 1e 1 + x ze 2 + l- x ne n
= x J ej
(bu j in d is le ri b u r a d a so y u t o lm a m a k zere) o la ra k y a z la b ilir. T ek il-o l-
m a y a n d o ru sa l b ir T d n m b ir te m eli h e r za m a n d i e r b ir tem ele
g n d e rir; d a h a s e v e f v e rili h e rh a n g i ik i te m e lse b u d u ru m d a h e r b ir
e a 'y k e n d isin e k a r lk g elen / / y e g n d e re n esiz b ir T m e v c u ttu r:
TeJ = f j
e 'y e g re a ln a n b ile e n le r b a k m n d a n e lt e 2, ..., ente m e l e le m a n la rn a a it
b ile e n le rin k e n d ile ri s r a s y la (1 , 0 , 0 , ..., 0 ), (0 , 1 , 0 , ..., 0 ), ..., (0 , 0 , ..., 0 ,
l)'d ir. D ier b ir d ey ile e / n i n b ile e n le ri (f, 6f, 8f, ..., S p 'd ir .113-291 T m b i
le e n le r e ta b a n n a g re a ln d n d a T 'nin, / / n i n e ta b a n n d a k i b ile e n le
ri
(7}1, 7}2, T f .......TJ1)
T e ^ ^ ir T e 2 ^ 2e 2* ' ^n^n*
T, y u k a rd a o ld u u g ib i e ta b a n n / ta b a n n a g t r rs e b u d u ru m d a f t a
b a n n d a k i e le m a n la r y u k a rd a k i g ib id ir, bylece = A1e 1, f 2 = e 2e 2, ...,
/ = Ane n'ye sa h ip o lu ru z. B u ra d a n e ta b a n y la ilg ili T 'n in
[13.31] Bunu k an tlay ab ilir m isiniz? pucu: r katilliinin h e r b ir z deeriyle ilgili dorusal
o larak bam sz r ad et z deer sein. Tm bu toplam n vektrleri arasn d ak i dorusal b ir
b a n tn n , bu b a n t T'yle ard k biim de n arpm a u ratld n d a b ir elikiye yol a t
n gsterin.
12 z de erlerin tm uzay kap sad o bozulm u d u ru m lard a (dier b ir deyile b ir d 'n in ilgili
r 'd e n kk olduu durum larda) h l kanonik b ir biim b u lab iliriz fak at artk l'le rin , b u n
la r yalnzca, kegen terim leri eit z deerler (Jo rd a n norm al biimi) olan kare bloklar
iinde b u lu n m ak zere, ana kegenin hem en zerinde grnm esine izin veririz; bkz. Anton
ve Busby, 2003. A ktr ki W eierstrau ss bu norm al biim i, Jo rd a n 'd a n iki yl nce, 1868'de
(etkileyici biim de) bu lm u tu ; b kz Havvkins, 1977.
m a trisle r) gen ellik le d e im e li d e ild ir, b u d u ru m d a A belci o lm a y a n g r u p
l a n o n la r b i im in d e te m s il etm ey i a k la y ak n b ir b e k le n ti o la ra k d e e rle n
d ire b iliriz . A sln d a b u t r b ir eyle, 0(3) d n g g ru b u n u b o y u tta d o ru
sa l d n m le r b i im in d e g ste rd i im iz 1 3 .3 ' n b a n d a k a r la m tk .
22 . b l m d e g rece im iz z e re k u a n tu m m e k an i i t m y le d o ru sa l
d n m le rle ilg ilid ir. D a h a s, e itli sim e tri g r u p la n m o d e m p a r a c k f i
zi in d e, rn e in 0(3) d n g g ru b u , g relilik k u ra m y la ilg ili s im e tri g r u p
l a n (blm 18) ve p a r a c k e tk ile im le rin in te m e lin d e k i sim e trile rle (b
l m 25) ilg ili y a a m s a l nem e s a h ip tir. u h a ld e b u g r u p la n n zellikle
d o ru s a l d n m le r b i im in d e te m sil e d ilm e sin in k u a n tu m k u ra m n d a
te m e l ro lle re sa h ip o lu u a r tc d e ild ir.
K u an tu m k u ra m n n (zelde 26. b l m d e k i k u a n tu m a la n ku ram ) s k
lk la s o n s u z b o y u tlu u z a y la n n d o ru s a l d n m le riy le ilg ile n d i i o rta y a
kyor. B u n u n la b irlik te b a s itlik i in b u r a d a e y leri y a ln z c a , so n lu b o
y u tlu d u ru m d a k i d o ru s a l d n m le rc e te m sil e d ilile riy le ilg ili o la ra k
ifa d e ed eceim . Baz d u ru m la rd a n em li sa y la b ile c e k fa r k llk la r o lm a s
n a k a r n k a r la a c a m z fik irle rin ou so n su z b o y u tlu g s te rim le r i in
d e g e e rlid ir.
G ru p g ste rim i n e a n la m a gelir? B ir g ru b u n u ele aln . T em sil k u ra m
GL(7i)'n in , g 'd e k i h e rh a n g i b ir g elem a n i in o n a k a r lk g elen (GL(n)'ye
ait) d o ru sa l b ir T(g) d n m n n , 'd e k i a rp m a k u r a lla r G L(n)'nin i
le m le ri ta ra fn d a n k o ru n a c a k e k ild e , d i e r b ir d ey ile 'n in h e rh a n g i iki
g v e h elem a n iin
n g) T(h) = r(gh)
fa d e s in e sa h ip o la ca m z e k ild e , m e v c u t o lm a s ze lli in d ek i b ir a lt -
g ru b u n u (dier b ir d e y ile n x n m a tr is in a rp m s a l b ir g ru b u ) b u lm a k la i l
g ile n ir. (7'n in h 'd e n fa rk l o ld u u h e r d u ru m d a T(g), T(h)'d e n fa rk ly s a g s
te rim bire b ir o la ra k a d la n d rlr. Bu d u ru m d a G L(n)'nin b ir a lt g r u b u o la
r a k g ru b u n u n b ir zd e k o p y a s n a sa h ip olu ru z.
A sln d a so n lu h e r g ru p GL(n, R )'de, n 'n in d ze n i o lm a k z e re ,113321 b i
re b ir te m sile s a h ip tir ve b ire b ir o lm a y an o ld u k a fa z la g ste rim m e v c u t
tu r. te ta r a f ta n h e r s re k li g ru b u n b ir GL(n)'de b ire b ir te m s ile sa h ip o l
d u u p ek d e d o ru d e ild ir. B u n u n la b irlik te g ru b u n e v re n se l g r n m le ri
h a k k n d a k a y g la n m a z sa k (yerel) b ir te m s il h e r z a m a n o la s d r .13
[13.32] Bunu gsterin. pucu: T em sil edici m atrisin h e r b ir s tu n u n u sonlu g ru bunun ayr
b ir elem anyla ve a y n c a h e r b ir sray ilgili grup elem anyla iaretleyin. M atriste, g 'n in s
ray iaretley en elem an, s tu n u iaretley en elem an ve g 'n in bu belirli m atris tara fn d a n
tem sil edilen elem an a ra sn d a b elirli b ir b a n tn n (bunu bulun!) geerli olduu h er konu
m a b ir 1 yerletirin . Bu b a n tn n geerli olm ad d u ru m la rd a O yerletirin.
13 Bu noktay rneklem ek zere SL(n, K)'yi (dier b ir deyile GL(n, R l'nin kendisinin b irim -de-
te rm in a n t elem anlar) ele aln. Bu grup tem elde, 11.3'te b ir k ita b a ilikin kem er balam ay-
Son d ere ce k e n d in e zg N orveli m a te m a tik i S op h u s L ie'a, 1842-
1899, a tfe d ile n ve s re k li g r u p la r a ilik in y e re l k u ra m n b t n l k l o la
r a k ele a ln m a s n a yol a a n gzel b ir k u ra m m e v c u ttu r. (A slnda s re k li -
g r u p la r g en e llik le "Lie g ru p la r" o la ra k a d la n d rlr; bkz. 13.1.) Bu k u ra m
s o n s u z k k g ru p e le m a n la rn a ili k in b ir a l m a y a d a y a n r .14 G ru b u n
y ere l y a p s n a ili k in b t n l k l b ilg i s u n a n b u so n su z k k e le m a n la r
b ir t r ce b ir, L ie cebiri o la ra k a d la n d r la n ce b ir, ta n m la r. Lie c e b iri g r u
b u n t m e v re n se l y a p s n o rta y a k o y m a sa d a b u n o rm a ld e d a h a az nem e
sa h ip b ir k o n u o la ra k d e e rle n d irilir.
Lie c e b iri n e d ir? S rekli b ir Q g ru b u n a a it "so n su z kk" b ir a e le m a
n n te m sil e d e n b ir I + sA m a tris in e , e "kk" o la ra k k a b u l ed ilm e k z e
re, sa h ip o ld u u m u z u d n n (13.4'n so n u y la k a r la trn ). Bu t r iki
a v e b e le m a n n n ab a rp m n te m sil etm ek ze re I + sA ve / + eB 'n in
m a tris a rp m la rn o lu tu rd u u m u z d a , e 2 n ic e li in i "h e sa p la m a k i in ok
k k" o la ra k g rm ez d en g elm em ize iz in v e rilirs e
(7 + eA )(I + ) = / - 1- e (A + B ) + e 2AB
= I + e (A + B)
la ilgili d n d rm eleri ele alm ak yoluyla SO(3)'n S0(3) ikili rt s n etkin biim de bulduu-
m uz ayn yolla SL(n, IR)'den elde edilen b ir SL(n, E) "ikili rt"sne (n > 3 olm ak kouluyla)
sah ip tir. Bu nedenle S0(3) olaan 3-uzaydaki b ir sp in r n esnenin dndrm elerine a it (yans
m al olm ayan) g ru p tu r. Ayn biim de, 13.3'te ta rt ld zere, "sktrm a" ya da "ger-
me"ye izin veren d ah a genel dorusal dnm lere bal olan "spinr nesneleri" ele a la b ili
riz. Bu yolla yerel olarak SL(n, R)'yle ayn olan fak at asln d a h ib ir GL{m)'de bire b ir biim de
tem sil edilem eyen SL(n, E) g ru b u n a ularz. Bkz. n o t 15.9.
(/ + eA )(I + eB )(I + j4 ) 1( I + eA ) ~ X
= (/ + SA)I + e B ) ( I eA + e 2A 2) ( I e B + e 2B 2)
= 1 + e2(AB - BA )
[A,B] = A B - B A
b a n ts n sa la r.
M a trisle rim iz A, B, C, ... ye ilik in v e k t r u z a y la r i in (tem sil b ire b irse ,
N, g ru b u n u n b o y u tu olm ak zere) b ir (.E1, E2, , EN') te m eli se e b iliriz .
e itli [E a,E p ] e v iric ile rin i o lu tu ra ra k b u n la r
[Ea,Ep\ = Yap*Ex
ifa d e s in i s a la d k la r i in (p a ra n te z n o ta s y o n u i in 11 . 6 'y a b ak n ) t
m y le b a m sz d e ild irle r .113361 Bu b a n tla r ekil 13.11'd e d iy a g ra m b i
im li o la ra k v eriliy o r.
(a)
(b) = 0, i.e. 0
y x = yax a
d o ru sa l d n m n e u ra r. B u ra d a S, T 'n in
S = T 1
Sf}Tc = 6?
o lu r.
Y u k a rd a b ir y s r a v e k t r k u lla n m a m z b iz e s ta n d a r t o lm a y an b ir
a rp m d ze n i v erir. eyleri, b ir A m a tr is in in AT d e v ri in e a it n o ta s y o n la
d i e r t r l y az m a k d a h a a l ld k tr. AT m a tr is in in e le m a n la r A 'n n k ile rle
a y n d r, f a k a t sra ve s tu n la r y e r d e i tirm i tir. A k a re (n x n ) ise, e le
m a n la r A 'n n a n a keg en i b o y u n c a y a n s tlm e le m a n la r o la n AT'd e y
le d ir (bfcz.13.3). A d ik d rtg e n m x n ise AT u y g u n b i im d e y a n s tlm n x
m 'd ir. Bu n e d e n le yT s ta n d a r t b ir s tu n v e k t r d r ve y u k a rd a k i y >
>
yS'yi, T y e r d e itirm e ile m i a rp m a n n d z e n in i (AB)T = BTAT b i im in d e
d e i tird i in d e n
yT STy T
V* 0 V* ... V* V V ... V,
b i im in d e a d la n d rd m z b ir v e k t r u z a y n a a it o la ra k d n r z . ("Ten
s r a rp m " n a ilik in b u k a v ra m a b ira z d a h a a y rn tl o la ra k 2 3 .3 'te g e
leceiz.) B ir te n s re ilik in 12 .8 'd e oklu d o ru sa l b ir fo n k siy o n o la ra k
v e rile n so y u t k u ra m s a l ta n m an m sa y n . Bu, (23.8'de g erek d u y ac a m z
ok p a r a c k l k u a n tu m d u ru m u n d a k i u y g u la m a la rla ilg ili, so n su z b o y u t
lu b ir V d u ru m u n d a b e lirli in c e lik le r m e v c u t o lsa da) b u r a d a k i a m a la r
m z i in y e te r lid ir .15
D o ru sal b ir x a
T xb d n m n n V 'ye u y g u la n d h e r d u ru m d a
b u , y u k a rd a k i te n s r a rp m u z a y n n
[13.37] Niin?
[13.38] N iin b u say?
Bkz. T hirring, 1983.
r f h .__. a l C 'rf rr h r \ f ' h f
Va...c ^ c f 1 hVa...c
S im e tr ik u za y V+'nn b o y u tu ^ n (n + 1) ve te rs s im e tr ik u z a y V -'n in b o y u tu
^ n (n l ) 'd i r .113-401 x a *> T x b d n m ve b ylece Qab >> TT%Qcd, a ltn
d a sim e trik ve te rs s im e trik k s m la r y in e s ra s y la sim e trik ve te r s sim et-
H H H t r
16 B urada yine m atem atik sel k av ram larn adlandrlm asyla ilgili b ir k ap ris rneim iz m evcut.
Bu konuda geleneksel o larak C artan 'n adna b alanan, rn. "C artan cebiri, C artan tam sa y
s", byk nem deki pek ok kavram orijinal olarak Killing'e aitken, bkz. 13.2, "Killing b ii
mi" olarak andm z ey asln d a C artan 'a aittir; bkz. Havvkins, 2000, 6.2. Bununla birlikte,
30.6da karlaaca m z Killing vektr gerekten Killing'e a it tir. Havvkins, 2000, s. 128,
n o t 20.
[13.441 N eden Kap = Kp'dr?
17 "Ayn" szcn bu t r b a lam da kullanm esn asn d a m atem atiksel olarak k astl biim
de b iraz zensizim . Kesin m atem atiksel terim izom orfik"tir.
rld 1 8 .2 'd e g r y o r olaca z. H e rh a n g i y a r b a s it k a rm a k b ir Lie -
g ru b u n u n , tk z o la n k esin o la ra k b ir te k g erel Q b i im in e s a h ip o lm a s
d ik k a t ekici b ir zellik tir.
x2 + y2 + z2 = 1
k re si ( st in d is 2 , o la an "karesi" a n la m n a gelir) d e im ez b r a k lm ak
zere, b ire b ir b i im d e n a s l g ste rild i in i g rm t k . G elin b u d en k lem i
in d is n o ta s y o n u b i im in d e (12.7) y az alm , by lece o n u n b o y u ta g en e lle
y eb iliriz. K rem izin den k lem i a rtk , (X 1) 2 + + O " ) 2 = 1 y e rin e k u lla n la n
g abx ax b = 1
b i im in d e , g ab b ile e n le ri
_ ( l,a = b ise
ab lO,a * b ise
9 a b 9 bC = a = 9 Cb9ba
y e r d e iik li i u y a rn c a , k o o r d in a tla r a d o ru sa l b ir d n m u y g u la n d
n d a n e o ld u u y la ilg ilid ir. Bu d e iik lik tek i tfi te k il d e ild ir ve bylece
b ir sb te rs in e s a h ip tir:
_ M _
C j,ic o c s ba t cb .
e k il 13.16 B ir V v e k t r u z a y n d a k i p a s i f b ir d n m V 'yi n o k ta s a l o la r a k s a b it b r a k r
f a k a t k o o rd in a t ta n m la m a s n d e i tir ir, d i e r b i r d e y i le e e 2, ..., e ta b a n d i e r b ir
t a b a n la d e i tir ilir (n = 3 d u r u m u g ste riliy o r).
b a n ts n sa la m a s d r. n d is n o ta s y o n u n d a b u u d u r: "xa v e k t r k a y
b o lm a d k a Aabx ax b > O."113481 Bu d u ru m > y e rin e > 'le s a la n rs a (yleyse
a r tk s f r o lm a y an b ir x i in xTAx = 0' izin v eririz) A n e g a t if o lm a y a n be
lirlid ir (ya da p o z i t i f y a r belirli) deriz.
U ygun k o u lla r a ltn d a te k il o lm a y a n s im e trik b ir g ab [^ j-te n s r m e t
rik, y a d a g p o z itif b e lirli o lm a d n d a b a z e n s z d e m e tr ik o la ra k a d la n d
rlr. Bize b ira z e rile r z e rin d e k i "uzaklk" k a v ra m h a k k n d a fik ir s u n a n
d s 2 = g abd x ad x b k a re siy le ta n m l ds n ic e li in i k u lla n a c a k s a k b u te rm in o
loji g e erlid ir. Bu k a v ra m n eik m a n ifo ld la rd a n a s l u y g u la n d n
1 4 .7 'd e ve L o ren tzci d u ru m d a bize g er ek te g re lilik k u ra m n n z a m a n
o la n b ir "uzaklk" k a v ra m n n a s l su n d u u n u 17 .8 'd e g r y o r o laca z.
B azen
M = (9abVaVb)2
n ic eli in e v a in d is b i im in d e k i v v e k t r n n u z u n lu u o la ra k d e in iriz.
O(n) o rto g o n a l g ru b u n u n ta n m n a dnelim . Bu b a s it o la ra k v e rili b ir
p o z itif b e lirli g 'yi k o ru y a n n b o y u tta k i, o rto g o n a l d n m le r o la ra k a d
la n d rla n , d o ru sa l d n m le rin g ru b u d u r, flf'yi "korum ak " b ir T o rto g o
n a l d n m n n
d a b ^c = 9cd
d e t r = 1.
[13.50] Bunu aklayn. Szde ortogonal (sonraki p ara g ra fta tanm lanan) d u ru m la rd ak i T-1
nedir?
(13.51] B unun n iin sa c hacim biim ini korum ayla edeer, dier b ir deyile ea...c^p 7r =
p ,.r/ olduunu aklayn. D ahas ia re tin in k orunm as niin yeterlidir?
(b)
e k il 13.18 (a) 0(2, 0) ve 0(1, 1) k a r la tr lm a k ta d r, (b) H er b i r d u r u m d a "b irim kre"
g s te rile re k 0(3, 0) ve 0(1, 2) b e n z e r b i im d e k a r la tr lr . 0(1, 2) iin (bkz. 2.4,5,
18.4] b u "kre" h ip e rb o lik b i r d z le m d ir (ya da o t r n iki k o pyas).
M [13.52] Niin?
20 Bkz. n o t 13.10. O kuyucunun, 13.5teki Tb bu k a d a r ok deim eze, dier b ir deyile
X1,X2,X3,...,A z deerlerinin tm ne, sahip olabilirken gab'n in neden olm adyla ilgili k a
fas k arab ilir. Y ant b a s it biim de, farkl indis konum landrm ada gizlenen dnm d av
ran n d ak i fark ta b u lu n m ak tad r.
f a k a t b u ou kez d o ru d e ild ir. ( rnein tk z d u ru m d a y a ln z c a s o n lu
b o y u tlu g ste rim le rle ilg ile n ilm e si g e re k ir fa k a t tk z o lm a y a n d u ru m d a
ek o la ra k so n su z b o y u tlu g s te rim le r o rta y a kar.) te ta r a f ta n a y rm la r
g rm ez d en g elerek k a y d a d e e r k a v ra y la rn elde ed ileb ilec e i b a k a c a
d u r u m la r d a m e v c u ttu r. (Bunu, h ip e rb o lik b ir g e n in a la n n n , 2 .4 'te v e
rile n , L a m b e rt'in k efi o la n a la r b i im in d e k i d en k lem iy le k a r la tr a b i
liriz. Bu b a z k o o rd in a tla rn s a n a l d e e rle re sa h ip o lm a s a n la m n a g elen
b ir im za d e iim iy le b e n z e rd ir. 1 8 .4 'te k i ekil 18.9'da L a m b e rt'in kliti
o lm a y a n g eo m etriy e y a k la m n n m kem m el d ere c e d e g e re k e le n d irile b i-
lir o ld u u d u ru m u o lu tu rm a y a a laca m .)
0 (n, C)'nin o la s fa rk l g erel b i im le ri m a tris e le m a n la r z e rin d e k i b e
lirli e its iz lik le r k m esiy le a y rt e d ilir (rnein d e t T > 0). K u a n t u m k u r a
m n n b ir zellii b u t r e itsiz lik le re fizik i s re le rd e ou kez u y u lm a -
m a s d r. rn e in s a n a l n ic e lik le r b ir a n la m d a k u a n tu m m e k a n i in d e fiz i
ki o la ra k g erel b ir nem e sa h ip o la b ilirle r b ylece fa rk l im z a la r a r a s n
d ak i a y rm b u la n k la a b ilir. te ta r a f ta n k en d i izlen im im e g re fiz ik ile r
b u k o n u la rla ilg ili ou kez o lm a la r g ere k en d en b ir m ik ta r d a h a az d ik
k a tlid irle r. A sln d a b u s o ru n b irta k m m o d e m k u ra m in cele m e m izd e
(28.9,31.11, 32.3) b izim i in d ik k a te d e e r b ir a n la m a sa h ip o la ca k f a
k a t d a h a fa z la s n s o n ra y a sa k la y a lm . Bu d a h a nce 1 1 .2 'd e tla tt m
" k u rtlu k o n se rv e k u tu su "d u r!
g { x ,y ) = g abx ax b = x Tgy
9 x , y ) = g(y,x)
o la ra k ve
g{x, y + w ) = g(x, y) + g{x, w ), g(x, Ay) = Ag(x, y)
o la ra k ifa d e ed ilir. ifte -d o ru sa llk i in a y rc a ilk d e ik en x 'te d o ru s a l
l a g ere k sin im d u y a rz fa k a t b u a r tk s im e trin in so n u c u d u r.
B ir h(x,y ) H e rm itse l b i im i, d a h a ok,
h{x,y)=h&*)
H e rm itse l s im e tris i ile b irlik te ik in c i d e ik en y 'd e k i
v b = v ag ab
v a = g abv b.
h-ab ~ h-ba
T m s l in d is le rin h e r t r te n s r n ic e li in e in d is - te n - in d is e u y g u la
n a b ile n y u k a rd a k i b a n tla rn etk isiy le ha,b k u lla n la ra k o rta d a n k a ld r-
la b ild i in e d ik k a t edin. Bu se b e p le k a rm a k ele n ik u z a y o ld u k a a y r
b ir u z a y o lm ak z o ru n lu lu u y e rin e ik ili u z a y la "tan m lan r."
Bu ta n m la m a y ikiliyle (genelde in d is n o ta s y o n u n d a y a z lm a m a sn a
k arn ) b irlik te k a rm a k elem e k a v ra m n a d a h il ed en "k a rm a k elem e"
ile m i m a te m a tik ve fizi in p ek ok d i e r a la n n d a (rne in b u rg a k u r a
m , b kz. 33.5) o ld u u g ib i k u a n tu m m e k a n i i i in de m erk ezi n em d ed ir.
K u an tu m m e k an i iy le ilg ili y a z n d a b u , sk lk la b ir h a n e rle , " t" fa k a t b a
zen de b ir y ld z ia re tiy le , g ste rilir.
ta d a n k a ld rla ra k ) * ta r a f n d a n b ir d e erlik te n s r n e d n t r l r.
Bu n e d e n le * 'n eylem iyle s t in d is le r a lt, a lt in d is le r s t in d is h a lin e g e
lir. S k ale rlere u y g u la n d n d a *, b a s it o la ra k o la a n k a rm a k elem e i le
m id ir. * ile m i H e rm itse l h b i im in in k e n d isin e e d e e r b ir k a v ra m d r.
E n b ilin d ik (ha,b b ile e n le ri K ronecker d e lta s o la ra k k a b u l ed ild i in d e
o rta y a kan) H e rm itse l elem e ilem i, b ile e n le ri s t in d is le r in a lt ve a lt
in d is le r in s t in d is o la ra k o k u n a c a e k ild e y e n id e n d ze n le y erek h e r b ir
e le m a n n b a s it e k a rm a k e le n i in i alr. B u n d a n d o la y , d o ru sa l b ir d
n m n b ile e n le r m a tris i, k a rm a k e le n i in in d e v ri in e (bazen m a tr i
s in e le n ik d e v ri i o la ra k a d la n d rlr) g t r l r, by lece 2 x 2 d u ru m u n d a
C )'-G I)
ifa d e s in e s a h ip olu ru z. H e rm itse l m a tr is b u a n la m d a k e n d i H e rm itse l e
le n i in e e it o la n m a tr is tir . Bu k a v ra m ve d a h a genel s o y u t H e rm itsel i
le m c i k u a n tu m k u ra m n d a so n d erece n em lid ir.
H e rh a n g i b ir k a rm a k z sa y s i in h e r b iri ay n d e e rlik te o la n T ve U
te n s rle rin e u y g u la n a n *
(T + uy = T* + t/*,
izTY = zT'
a n la m n d a k a r -d o ru sa ld r . * eylem i a y rc a te n s rle rin a rp m n d a k o
ru m a k z o ru n d a d r f a k a t in d is k o n u m la rn n te rs e v rilm e si n e d e n iy le o
k a y n a m a d z e n in i de te rs ev irir; zellikle * d o ru sa l d n m le re u y g u
la n d n d a a rp m a d z e n i te rs in e dner:
(JLAf)* = w * r .
ayna T t *
E
u
01 1 I (ST)* A
X S* =T*S* T
U 9
(v|v) = (iv | v)
h-a'b ^ C e a e b )
s a y la n d r , ( e ^ ..., e ) ta b a m
( e \e ) = \ 1 = jS e
\e *le> ( o i * j i s e
21 P ozitif b elirli du ru m d a (e I', e 2 ...,e ) m (et,e 2 ...,e)'ye, n ot 13.18'deki anlam da, b ir ikili
taban olduuna dikkat edin.
[13.54] B unu gsterin.
& [13.55] Bu d n m lerin kesin biim de v vektrleriyle v ' kovektrleri arasn d ak i H erm itsel
u yum luluu ve hab terim in i k oruyan dnm ler olduunu gsterin.
22 S ab it p + q n'yle ilgili GL(n, R)'nin y an sra U(p,g) gru p larn n tm ayn karm aklatr-
m aya, dier b ir deyile GL(nf C), sa h ip tir ve b u n la n n tm b u karm ak gru b u n farkl gerel
biim leri olarak d eerlendirilebilir.
s(x, y) = s(y,x)
ters s im e tr is in i, ilk d e ik en x 'te k i d o ru s a ll n a rtk ters s im e trin in s o
n u c u o la ra k geld i i
s (x ,y ) = x asaby b = xTSy
s ba = ~ s ab d i e r b ir d e y ile ST = S
25 u halde sab v e s ab'yi, tpk gab ve t/af)'deki gibi, ten s rlerin in d islerin i ykseltir ve d r r
biim de k u llan ab iliriz, bylece va = sabv bv a = sabvb olur, bkz. 13.8; fak at ters sim etri nede
niyle in d islerin d zeninin tu ta rl biim de o lu tu ru lm asn d a b iraz dikkatli olm ak zo ru n d a
yz. 2 -sp in r analizin i bilen okuyucular, bkz. P enrose ve R indler, 1981, cilt 1, sab'm iz ve o
kalk l s n JB'si a ra sn d a b u lunan h afif b ir notasyon uyum azln fark etm i olabilirler.
[13.56] Bunu kantlayn.
1 3 .7 'n in so n u n d a k i u y a n l a r la u y u m lu b i im d e , Sp(^n,C) y a r b a s it o lm ak
zere, b u k a rm a k g ru b u n tk z o la n b a k a b ir b i im i m e v c u ttu r ve n o r
m a ld e (gerel) sim p le k tik Sp(^n) g ru b u o la ra k a n la n b u d u r.
Bu fa rk l g erel b i im le ri n a s l b u lu ru z ? A sln d a o rto g o n a l g ru p la rd a k i
g ibi, o rto g o n a l ve n ite r g r u p la r d u ru m u n d a k i k a d a r iyi b ilin m e y e n b ir
im z a k a v ra m m e v cu tu r. saft'y i k o ru y a n gerel d n m le re ili k in s im p
le k tik g ru p (~ n . ^ n ) im z a s n n "ayrk im za" d u ru m u olu r. S im p lek tik g ru p
tk z d u ru m d a (n, 0) ya d a ( 0, n ) im z a s n a s a h ip tir.
Bu im z a n a s l ta n m la n r? p ve q do al sa y la rn n , p + q = n o la ca k e
k ild e h e r b ir ifti i in k a rm a k Sp(^n, C) g ru b u n a ilik in ilg ili b ir "gerel
biim "i, y a ln z c a (p ,q ) im z a s i in a y rc a s zd e n ite r, d i e r b ir d ey ile
U(p, ?)'ya a it l a n (b k z . 13.9) o ele m a n la r a la r a k ta n m la y a b iliriz . Bu b i
ze (szde) sim p le k tik Sp(p, q) g ru b u n u v e rir .24 (Bunu d ile g e tirm e n in d i e r
b ir y o lu Sp(p, q,) 'n u n S p(-n, <C) ile U(p, q )'n u n k e siim i o ld u u n u s y lem ek
tir.) n d is n o ta sy o n u b i im in d e Sp(p,< 7)'y u , te rs sim e trik s ab ve ha,b b ile
e n le rin in H e rm itse l b ir H m a tr is in in h e r ik is in i de, H (p ,q ) im z a s n a s a
h ip o lm ak ze re (bylece H 'n in p a d e t 1 g irili ve q a d e t -1 g iri li o ld u u
s zd e o rto n o rm a l b ir te m e l b u la b iliriz ; bkz. 13.9),25
Tb,'Tgha,a = hblb
ifa d e sin d e k i a n la m d a y u k a rd a k i g ib i k o ru y a n k a rm a k d o ru sa l Tb d
n m le rin in g ru b u o la ra k ta n m la y a b iliriz . K la sik tk z sim p le k tik Sp(-n)
g ru b u b en im Sp(n, 0 )'m d r (ya da Sp(0, n)) f a k a t k la sik fiz ik te k i en n em li
b i im S p Q n ,^ n ) 'd ir .113-571
O rto g o n al ve n ite r g r u p la r d a o ld u u g ibi k e n d isiy le ilg ili s ab b ile e n
le rin in zellikle b a s it b ir b i im e sa h ip o ld u u te m e l se im le ri b u la b iliriz .
B u n u n la b irlik te te k te r s sim e trik keg en m a tr is s f r o ld u u n d a n a rtk
b u b i im i keg en b i im li o la ra k k a b u l edem eyiz! B u n u n y e rin e s ab m a tr i
sin i a n a k eg en b o y u n c a 2 x 2 b lo k ta n o lu a n
(V-l 0'
[13.58] p q = 1/2 durumu iin bu iki farkl tanm n niin edeer olduunu gsterin.
Bkz. not 13.17
I [13.591 Niin aynlar?
-? [13.601 XTS + S X = 0 denkleminin nereden geldiini ve neden S X = (S X)T olduunu akla
yn. z X niin yok olur? Lie cebirini ak olarak gsterin. O neden bu boyuttadr?
[13.611 Lie cebirlerini aklayn ve bu boyutlar elde edin.
1 3 .4 'te n h a re k e tle , d n m le rin b irim d e te rm in a n ta sa h ip o lm a la r
i in so n su z k k X e le m a n n n yok o lm a s g ere k ti in i b e lirte lim . Bu, (yu
k a rd a b elirtile n ) sim p le k tik d u ru m d a o to m a tik tir ve o rto g o n a l d u ru m d a
so n su z k k e le m a n la rn h e p s i b irim d e te rm in a n ta s a h ip tir .113 621 n ite r
d u ru m d a , ek b ir k o u l S U (n)'yle ilg ili k s tla m a d r (iz X = 0) b y lece g r u
b u n b o y u tu n 2 - l 'e in d irg e n ir.
1 3 .2 'd e d e in ilen , b a z e n (m = 1,2,3,... iin) Am, Bm , Cm, Dm'yle g s te ri
le n k la s ik g r u p la r b a s it e s ra s y la , 1 3 .8 -1 0 'd a in c ele d i im iz S U (m + 1),
SO(2tti + 1), Sp(m ) ve S O (2 m )'d ir ve y u k a rd a n a s ln d a , 1 3 .2 'd e ile ri s
r ld g ibi, ilg ili m (m + 2), (2 m + 1 ), m (2 m + 1 ) ve m ( 2m 1 ) b o y u tla r
n a sa h ip o ld u k la rn g r r z . B ylece o k u y u cu , k la sik b a s it g ru p la rn t
m n e k sa c k b ir s r e b a k a tm a f r s a tn a sa h ip o ld u . G rd m z zere
b u t r g r u p la r ve d i e r b a z e itli "gerel b i im le r" (o n lara a it k a rm a k
la trm a la r fizik te n em li ro lle r oyn ar. S onrak i b l m d e b u n u n la ilg ili b ir
m ik ta r ta n k lk k a z a n a c a z . Bu b l m n b a n d a b e lirtild i i z e re m o
d e m fizi e gre t m fizik i e tk ile im le r, te k n ik o la ra k ta m sim e trile re s a
h ip u z a y la ra y a a m s a l b i im d e b a l o la n "a y a r b a l a n t la r n c a y n etilir.
B u n u n la b irlik te h l " a y a r k u ra m "n n n e o ld u u n u b ilm ey e g erek d u y
m a k tay z. Bu, 15. b l m d e a a kacak.
J [14.1] [a,b-,c,d] abc d bir paralelkenar oluturur ifadesi yerine kullanlsn (a, b, c ve d 5.1'de
olduu gibi dngsel olarak alnmak zere). unlar aksiyom olarak kabul edin: (i) herhangi
a , b ve c iin [a, b; c, d] olacak biimde bir d mevcuttur; (ii) [a, b; c, d] ise bu durum da [b, a\ d, c]
ve [a,c;b,d]; (iii} [a , b ; c , d ] ve [ a ,b )e ,f] ise bu durumda [ c ,d ;e ,f ] . Herhangi seili bir nokta
aynlp balang noktas olarak iaretlendiinde bu cebirsel yapnn bir "vektr uzay"nn-
kine, 11.1'de verilen biimde bir "skaler arpm" ilemi olmakszn indirgendiini gsterin;
bu demek oluyor ki ek bir Abelci grubuna ilikin kurallar elde ederiz, bkz. altrm a 13.2.
^ [14.21 Bunun Abelci olmayan durum a nasl genelleneceini grebiliyor musunuz?
b a la n g n o k ta s o la ra k b e lirle r b elirlem e z b u b iz e " p a ra le lk e n a r k u ral"
y o lu y la v e k t r to p la m a y ta n m la m a o la n a s a la r (b k z . 13.3, ekil 13.4).
E in s te in 'm k ay d a d e e r g enel g relilik k u ra m n n eik u z a y z a m a n b ir
v e k t r u z a y n d a n k e sin lik le d a h a g en eld ir; o b ir 4m a n ifo ld d u r. Y ine de
o n u n u z a y z a m a n g e o m e trisi k a v ra m , tek b a n a ( 12 . b l m d e a llm
olan) p r z s z b ir m a n ifo ld y a p s n a ek o la ra k (yerel) b ir y a p y a g e re k si
n im d u y a r. B enzer e k ild e (12.1'de k sa c a ele a ln m olan) fizik i s is te m
le rin d ze n le m e u z a y la r y a d a faz u z a y la r d a y ere l y a p la r a sa h ip o lm a
y a e ilim lid ir. Bu g ere k li y ap y n a s l ta y in ederiz? Bu t r (m etrik b ir y ap
d u ru m u n d a k i) y erel y a p , n o k ta la r a r a s n d a k i "uzakln " y a d a (sim plek-
tik b ir y a p d u ru m u n d a b e lirtild i i gibi, kr. 13.10) b ir y z e y in "a la n n n "
y a d a (bir R iem a n n y z e y in in k o n fo rm a l y a p s n d a k i gibi; b kz. 8.2) e ri
le r a r a s n d a k i "ann", vb b ir l s n su n a b ilir. D ein ilen t m rn e k le r
d eki v e k t r u za y k a v ra m la r, s o rg u la n a n v e k t r u z a y M m a n ifo ld u n u n t i
p ik b ir p n o k ta s n a a it n - b o y u tlu Tp t a n ja n t u z a y o lm a k ze re (J^'yi
M 'd ek i p 'n in y ak n e v re sin d e "so n su z b i im d e g erilm i" o la ra k d n e b i
liriz; bkz. ekil 12.6), b iz e b u y ere l g e o m e trin in n e o ld u u n u s y lem esi ge
rek e n e y le rd ir.
Bu n ed e n le , 13. b l m d e k a r la t m z e itli g ru p y a p la r ve te n s r-
ler, b ir m a n ifo ld u n b ire y se l n o k ta la r n d a y e re l b ir a n la m a s a h ip o la b ilir.
E in s te in 'm e ri u z a y z a m a n n n a s ln d a h e r b ir ta n ja n t u z a y n d a L o ren tzci
b ir (szde ) m e trik (13.8) ta r a f n d a n v e rile n y erel b ir y a p y a sa h ip o ld u
u n u b u la c a z , o y sa ki k la sik m e k an i in faz u z a y la r (kr. 12 . 1 ) y erel
sim p le k tik y a p la ra (13.10) s a h ip tir . Y apya sa h ip m a n ifo ld la ra ilik in
t m b u rn e k le r m o d e m fizik i k u ra m d a y a a m s a l ro lle r o y n ar. B u n u n la
b irlik te , b u t r u z a y la r i in d e k a lk l s n h a n g i b i im i u y g u la n a b ilir?
H en z b e lirtild i i g ib i, 12. b l m d e a l t m z n - b o y u tlu u z a y la rn
d a h a fa z la y ere l y a p b e lirtilm e d e n y a ln z c a p r z s z o lm a la r g ere k lid ir.
Bu t r y a p z b ir p r z s z M m a n ifo ld u n d a o la ra k az s a y d a a n a liz te
m elli a n la m l ilem m e v c u ttu r. E n n em lisi, gen ellik le M i e ris in d e u y g u
la n a b ile c e k genel b ir t re v a lm a k a v ra m n a b ile sa h ip deiliz.
Bu n o k ta y a k la m a ly m . H e rh a n g i b e lirli b ir k o o rd in a t y a m a s n d a il
g ile n ile n e itli n ic e lik le rin , o y a m a d a k i h e r b ir X1, x 2, ..., x n k o o rd in a tn a
g re t re v in i d /d x 1, d / d x 2, ..., d / d x n (ksmi) t re v i le m c ile rin i k u lla n a ra k
(bkz. 10.2) b a s it b i im d e k e sin lik le a la b iliriz . ou d u ru m d a fa k a t y a n t
la r g eo m etrik o la ra k a n la m s z d r n k k o o rd in a tla rn y a p lm o la n b e
lirli (rasgele) se im lerin e b a ld r la r ve y a n tla r b ir y a m a d a n d i e rin e g e
e rk en g en ellik le b ir b ir in e uy m az (kr. ekil 10.7).
B u n u n la b irlik te 1 2.6 'da, g er ek te genel (yapz) b ir p r z s z r-m a-
n ifo ld d a g e erli o la n ve b ir y a m a d a n d i e rin e d e im e y en n em li b ir t
rev a lm a k a v ra m n , d i e r b ir d e y ile t re v s e l b ir b i im in d s a l t r e v in i,
n o t e tm itik . Y ine de b u ilem , y a ln z c a p -b i im lile rd e u y g u la n d , d a h a
s b u t r b ir p -b i im lin in n a s l d e iti iy le ilg ili p ek fa z la b ilg i v e rm e d i
in d e n , k e n d i k a p s a m n d a b ir e k ild e sn rld r. G enel b ir p r z s z m a n i-
fo ld z e rin d e k i b ir n iceli e a it d a h a ta m b ir "trev" k a v ra m v e re b ilir m i
yiz? Bu t r b ir k a v ra m h e rh a n g i b ir k o o rd in a t y a m a s z e rin d e k i n o k ta la r
ia re tle m e k ze re seilm i o la b ile ce k h e rh a n g i b e lirli b ir k o o r d in a tta n b a
m sz o la ra k ta n m la n m a ld r. A sln d a m a n ifo ld la rd a u y g u la n a b ile c e k ve
k o n u m d a n k o n u m a h a re k e t e tti im iz d e b ir v e k t r y a d a te n s r a la n n n
n a s l d e iti in i ifa d e etm em ize o la n a k sa la y a c a k b ir t r k o o rd in a tta n
b a m sz k a lk l se sa h ip olm ak iyi o lu rd u . Bu n a s l b a a rla b ilir?
p kuzey kutbu
Ne t r p a ra le llik k a v ra m n n u y g u n o ld u u n a ilik in b ir m ik ta r k a v ra
y k a z a n m a k zere, ilk o la ra k o la a n b ir 2 -b o y u tlu S2 k re s in in gerek
g e o m e trisin i incelem ek y a r a r l o la c a k tr. S2 z e rin d e b e lir li b ir p n o k ta s
(k esin lik i in kuzey k u tb u z e rin d e diyelim ) ve p 'd e de b e lirli b ir v ta n ja n t
v e k t r (Greenvvich m e rid y e n i b o y u n c a u v e re n diyelim , b kz. ekil 14.2a)
seelim . S2'n in d i e r n o k ta la rn d a k i d i e r h a n g i ta n ja n t v e k t rle rin i v 'y e
"p a ra le l" o la ra k d e e rlen d irm e liy iz ? B asite, S2'n in kliti 3 -u z a y i e ris i
n e s ta n d a r t b i im d e y e rle tirilm e s in d e n m ira s k a la n kliti "p aralel" k a v
ra m n k u lla n rs a k by lece S2'ye a it (j'n u n ou n o k ta s n d a Sz'y e ta n ja n t
o la n v 'y e b u a n la m d a "p a ra le l" h i b ir v e k t r n , c/'daki ta n ja n t d zlem i
v n in d o ru ltu s u n u gen ellik le i erm ed i i i in m e v cu t o lm a d n g r r z .
(Y alnzca p 'd e k i G reenvvich m e rid y e n in e dik olu p p 'd e n g een b y k em
b er, z e rin d e S2'ye ta n ja n t o la n v 'y e b u a n la m d a "p aralel" v e k t rle rin b u
lu n d u u n o k ta la r ierir.) S2 z e rin d e k i u y g u n p a ra le llik k a v ra m y a ln z c a
ta n ja n t v e k t rle rin e a tf ta b u lu n m a ld r, o h a ld e v 'n in d o ru ltu s u n u cj'ya
a it ta n ja n t d zlem in e g eri ekebilm ek iin (7'y u p 'd e n d ere ce d erece u z a k
la tr a r a k elim iz d en g elen in en iy is in i y a p m a k zo ru n d a y z. A sln d a b u f i
k ir a l r ve son d erece g zel a l r f a k a t a r tk i e risin d e , eld e etti im iz
p a ra le llik k a v ra m n n z e rin d e q 'y u p 'd e n u z a k la trd m z yo la b a l ol
d u u y en i b ir zellik m e v c u ttu r .1 P a ra le llik k a v ra m n d a k i b u yol b a m l
l y en i te m e l b ile e n d ir ve o n a a it v e rs iy o n la r E in s te in 'n g en el g re lili
in e ek o la ra k p a r a c k e tk ile im le rin e ilik in m o d e rn k u ra m la rn t m
n n te m e lin i o lu tu ru r.
B u n u b ira z d a h a iyi a n la m a y a a la lm . S2 z e rin d e p n o k ta s n d a b a
lay p b a k a b ir q n o k ta s n d a b ite n b ir y y o lu n u ele alalm , y 'n n ok fa z la
sa y d a k i, N, k k p 0p1( P P 2, P2P3. Pn - i Pn p a r a la rn d a n o lu tu u n u ,
b a la n g n o k ta s p 0 = p ve so n p a r a pN = q 'd a b itm e k ze re, d n m e li
yiz. K afam zd a v 'y i, k e n d isin e p a ra le l o la ra k b u pr- \ p r p a r a la rn d a n h e r
b iri b o y u n c a y z e rin d e h a re k e t e tttird i im iz i, d a h a n ce k lit i ev re 3 -
u za y k u lla n m a m z a n la m n d a , c a n la n d rrz ve so n ra v 'y i pr 'd ek i ta n ja n t
u z a y n a y a n s trz . B kz. ekil 14.2b. Bu ilem le b irlik te , b t n y le yzey
i in d e y a p m a o la n a n n y a k n l k a d a r, y z e rin d e k a b a b ir a n la m d a
p 'd e n q 'y a k e n d isin e p a ra le l e k ild e k a y d n d n e b ile c e im iz 'd a k i
b ir ta n ja n t v e k t r n e u la rz . A sln d a b u ilem h a fif e y 'n n b ir b ir in i iz
ley en p a r a la r ta ra fn d a n n a s l y a k la k la trld n a b a l o la c a k tr f a k a t
p a r a la r g it gide d a h a k k h a le gelirk en , lim itte , y 'y p a r a la rn a a y rd
m z y o lu n k esin a y r n tla r n a b a l o lm a y an iyi ta n m l b ir y a n t elde
ed eriz. Bu ilem v 'n in y b o y u n c a p a ra le l ta m a s o la ra k a d la n d rlr. e
k il 1 4 .3 'te b u p a ra le l ta m a n n p 'd e n b a la y a n b e fa rk l y ol (tm b y k
em b erler) z e rin d e neye b en z ey e ce in i b e lirttim .
yleyse y u k a rd a d e in ile n b u yol fa rk b a m ll n e d ir? ekil 1 4.4'te
S2 z e rin d e p ve q n o k ta la rn ve b ir i d o la y sz b y k e m b e r r o ta s ve d i
eri a r a r n o k ta s n d a b ir le tir ilm i b ir b y k e m b e r y ay iftin d e n o lu
a n p 'd e n q 'y a iki yo lu i a re tle d im . ekil 1 4 .3'n g e o m e trisin d e n b u ik i yol
z e rin d e k i (biri k en d i z e rin d e b ir keye s a h ip tir f a k a t b u n em li deil)
p a ra le l ta m a n n b ir b irin d e n , b u d u ru m d a b ir d ik a lk d n d rm e k a d a r
a y r a n o ld u k a fa rk l iki so n u v e rd i in i g r r z . F a rk ll n y aln zc a
v e k t r n y n n d e k i d n d rm e o ld u u n a d ik k a t edin. Bu b e lirli b i im d e
ta n m la n a n p a ra le l ta m a k a v ra m n n v e k t r u z u n lu u n u h e r z a m a n k o
ru y a c a n a ilik in g en el n e d e n le r m e v c u ttu r. (B ununla b irlik te d u ru m u n ,
k e n d is i i in b u o lm a d fa rk l t r d e "p a ra le l ta m a la r" d a m e v cu ttu r.) Bu
k o n u la r b iz im i in ile rle y e n b l m le rd e (14.8, 15.7,8, 19.4) nem e s a
h ip o lacak . Bu a sa l fa rk ll , y y o lu m u z, p a r a le l- ta m m ta n ja n t v e k t
r n n b a la n g ta k i ve s o n u ta k i y n le ri a r a s n d a b ir fa rk ll n o la s o l
d u u k a p a l b ir d n g (bylece p = q) o ld u u d u ru m d a u b ir b i im d e g
re b iliriz . A sln d a b irim y a r a p ta k i k e sin b ir g e o m e trik k rey le ilg ili o la
r a k fa rk llk , r a d y a n la l ld n d e k esin lik le d n g n n to p la m (n eg a tif
k a b u l e d ile n n e g a tif a n la m d a k i b lg e lerle evrili) a la n n a e it o la n b ir
d n d rm e a s d r .11431
(14.3) Bu sav, H arrio t'u n kresel b ir genin alanyla ilgili 2.6'da verilm i 1603 tarih li
denklem idenklem ini k ullanabileceiniz kresel b ir gen (S2 zerinde byk em ber yayla
rn d an olum u gen) d u ru m u n d a d orulayabilir m isiniz bakn.
14.3 Kovaryant trev
rn e in b u n u n g ib i b ir " p a ra le l ta m a " k a v ra m n v e k t r a la n la rn a
(ve b u r a d a n h a re k e tle g en el o la ra k te n s rle re ) ilik in u y g u n b ir t r e v a l
m a k a v ra m n ta n m la m a k ta n a s l k u lla n a b iliriz ? E sa s d n c e , b ir v e k
t r (ya d a te n s r) a la n n n a s ln d a p n o k ta s n d a n u za k b ir y n d ek i d a v r a
n e k lin i, p 'd e n o ay n y n d e so n ra k in d e n ilk in i k a ra ra k eld e e d ile n a y
n v e k t r n p a ra le l ta m a s y la k a r la tra b ilm e m iz d ir. B u n u so n lu b ir y
e risi z e rin d e u y g u la y a b iliriz b ir v e k t r a la n n n (ilk) t re v in i ta n m la
m ak i in y a ln z c a p 'd e n u za k so n su z k k b ir y e r d e iik li in e g erek d u
y a rz ve b u e rin in y a ln z c a p 'd e n "b a la d " yola, d i e r b ir d ey ile o y a l
n z c a y 'm n p 'd e k i w ta n ja n t v e k t r n e (ekil 14.5) b a ld r. Bu t r d e b ir
y o lla o rta y a k an t re v alm a k a v ra m n , k o v a r y a n t t r e v ile m c isi y a d a
k s a c a b a la n t o la ra k a d la n d r la n b ir V se m b o l y le g ste rm ek o la a n d r.
Bu t r b ir ilem c id ek i (ve S2'y le ilg ili s tte k i ze tte ta n m la n m k a v
ra m i in d o ru o ld u u a a kan) te m el g ere k sin im o n u n d o r u sa l o la
ra k w v e k t r n e b a l o lu u d u r. Bu n ed e n le , w 'n u n y e r d e itirm e siy le t a
n m la n a n k o v a ry a n t ^ t re v in i y a z a rs a k b u , b u t r iki v v e u v e k t r n n
y e r d e i tirm e siy le (yn) ilg ili
V V V
+
W + U W U
ifa d e s in i sa la m a ld r ve b ir A s k a le r a rp a n iin
V V
=A W
AW
e k il 14.5 K o v a ry a n t t r e v k a v
ra m p a ra le l ta m a y la b a n tl
o la ra k a n la la b ilir. W d e k i b ir
( v e k t r a la n n n b ir n o k ta d a n
d i e r in e (siya h u lu oklar) d e
i m e b i im i p a ra le l ta m a y la
s u n u la n (b e y a z u lu oklar) s t a n
d a r tta n a y r lm a s y o lu y la l
l r. B u k y a s la m a (p 'd e n bal a-
ya ra k) t m b ir y e risi b o y u n c a
y a p la b ilir f a k a t p 'd e k i * k o v a r
y a n t ilk t r e v iy le ilg ili y a ln z c a
y 'y a p 'd e ta n ja n t o lu p p 'd e k i
f 'n i n w y n n d e k i k o v a r y a n t * f
t r e v in i b e lirle y e n w v e k t r n
b ilm e m iz g erekir.
o lu r. V ek tr se m b o l n V se m b o l n n a ltm a y e rle tirm e k n o ta s y o n o la
r a k tu h a f g r le b ilir, a s ln d a y le d ir de! B u n u n la b irlik te , rn e in "Vw" g i
b i b ir ifa d e n in k u lla n m y la ilg ili m a te m a tik ile rin ve fiz ik ile rin n o ta sy o -
n u a r a s n d a gerek b ir k a r k lk m e v c u ttu r. M a te m a tik im iz e g re b u
n u n , b e n im b u r a s i in k u lla n d m ile m in i g ste rm e si o la sy k e n f i
zik im iz vv'yu b ir v e k t r a la n y e rin e b ir in d is o la ra k y o ru m la m a y a y a t
k n d r. F iz ik in in n o ta s y o n u n d a * ile m c isin i
n u ta k i Vf n iceli i ^ J - d e e r li b ir te n s rd r. Bu, in d is n o ta s y o n u n d a Vf
te n s r y le ilg ili b ile e n (ya d a so y u t in dis) ifa d e s i i in Vaf n o ta s y o n u n u n
k u lla n m y o lu y la ak h a le g e tirilir. A sln d a V ile m c is in in u fk u n u v e k t r
le rd e n g en el d e e rlik li te n s rle re g e n ile tm e n in d o al b ir y o lu m e v c u ttu r;
V ile m c is in in [^ j-d e e rli T te n s r z e rin d e ^ + jJ - d e e r li VT te n s r y le
s o n u la n a n etk isi. B u n u b a a r m a y a ilik in k u r a lla r in d is n o ta sy o n u y la
u y g u n b i im d e a k ta r la b ilir f a k a t m a te m a tik in in n o ta s y o n u n d a b ira z d a n
g rece im iz b ir tu h a flk sz k o n u su d u r.
V ektr a la n la r z e rin e e tk isin d e V, t re v s e l d ile m c is in in 1 2 .6 'd a
s a la d t rd e k i k u ra lla r, ( ve | v ek t r a la n la r ve X s k a le r b ir a la n o l
m a k zere, sa lar:
V (f + V ) = Vf + V tj
ve L eibniz y a s a s
V(Af) = AVf + fVA.
B ir b a la n tn n n o rm a l g e re k le rin in p a r a s o la ra k V 'n n sk a le r b ir a la n
z e rin d e k i e tk isi d g ra d y a n n n (d sa l trev) o s k a le r z e rin d e k i e tk isiy le
zd e o lm a k ta d r:
V0 = d<*>.
V 'nn g en el b ir te n s r a la n n a g e n ile m e si izley en iki k u ra l ta r a f n d a n e
siz b i im d e 11441 ta n m la n r. lk i (ayn d e e rlik te k i T ve U te n s rle riy le ilgili)
to p la n r lk
V (T + U) = V T + VU,
V (r (/) = (V 7> U + T VU
e k il 14.6 D iy ag ram b i im li n o ta s y o n d a k o v a ry a n t t r e v a lm a t r e v i a ln a c a k n ic e li in
e tr a f n a b i r h a lk a iz e re k k o la y c a g s te rilir. B u ra d a b u , L eib n iz te n s r y a s a s n n
ifa d e s in e u y g u la n a n rn e k le g s te riliy o r (bkz. ekil 12.17). (T ers sim e tri
a r p a n "12"yi verir.)
[14.4] N eden esiz biim de o lduunu aklayn, tpucu: V 'nn a ( , vb zerindeki etkisini gz
nne aln.
T m b u n la r a y rc a Va y e rin e k u lla n la n k o o rd in a t t rev i" ile m c isi
d / ( d x a ) iin de d o ru d u r. A sln d a h e rh a n g i b ir k o o rd in a t y a m a s n d a
d / ( d x a ) 'y o y a m a d a k i, k o o r d in a t b a la n ts o la ra k a d la n d ra c a m b e lirli
b ir b a la n ty ta n m la m a k ta k u lla n a b iliriz . K o o rd in a tla r ra sg e le o ld u u n
d a n b u ok da ilg in b ir b a la n t d e ild ir. (Bu, t m k o o rd in a t iz g ile rin in
"p aralel" s a y ld b ir "p a ra le llik " k a v ra m su n a r.) ik i k o o rd in a t y a m a s
a r a s n d a k i a k m a d a b ir y a m a z e rin d e k i k o o rd in a tla r la ta n m l b a la n t
g en e llik le d i e ri z e rin d e ta n m la n a n la u y u m a z (bkz. 14.1). K o o rd in at
b a la n ts "ilgin" (kesinlikle fizik i o la ra k ilg in deil) o lm a sa d a ak if a
d e le rd e ok sk lk la k u lla n ld r. N edeni, iki b a la n t a r a s n d a k i fa rk a l
d m z d a b ir T te n s r n ic e li i z e rin d e k i b u fa rk a lm a ey lem i h e r za m a n
T ve [2] d e e rlik li b ir b e lirli T te n s r n ic e li i b i im in d e t m y le c e b irse l
o la ra k (d i er b ir d e y ile h e rh a n g i b ir t re v a lm a o lm ak szn ) ifa d e e d ile b i
li r .114-51 Bu d u ru m , V 'nn h e rh a n g i b ir T te n s r z e rin d e k i ey lem in i, ak
o la ra k k o o rd in a t t r e v le r in in 2 T%;;f b ile e n le riy le b irlik te b ile e n le rin i
i e re n b a z ek te rim le r b i im in d e ifa d e etm em ize o la n a k s a la r .114-61
14.4 E rilik v e to rs iy o n
K o o rd in at b a la n ts , g en el d u ru m u n a k sin e k e n d i i in d e y o la b a l o l
m a y a n b ir p a ra le llik ta n m la y a n o ld u k a zel t r d e b ir b a la n td r. Bu,
(Va V - V Va ) 0 = r a V c 0
114.7] Sa ta ra fn niin b u genel biim e sahip olm as gerektiini aklayn; tJJc bilee n le ri
ni rb
c biim inde bulu n . Bkz. altrm a [14.61.
[14.81 Torsiyon sz konusu olunca bu ifadeyi d ah a tu ta rl yapm ak zere fazladan hangi te ri
m in gerektiini gsterin.
[14.91 B ir kovektr zerinde etkiyen Va V - VbVa iin ilgili ifade nedir? [^] deerlikli genel
b ir ten s rle ilgili ifadeyi t retin .
3 nd is derecelem e gereksinim i, b ir m etrik su n u ld u u n d a (14.7) in d islerin d r l p yksel
tilm esi iin b o lu k lara gerek olm asndan kaynaklanr.
o lm a s (bkz. ekil 14.7c) g er e i VQVb - VbVa= 2V[aVi,)'n m ilg ili te r s s im e t
r is i d o la y sy la a k tr. Bu te r s s im e trin in n em in i b ir a z d a n greceiz.
T o rsiy o n s e r b e s t d u ru m d a ek b ir s im e tri b a n ts n a 114101 (ekil 14.7d),
=0
(d) (e)
e k il 14.7 (a) E rilik te n s r R dabc i in d iy a g ra m b i im li u y g u n b i r n o ta s y o n . (b) R icci z
d e li i, (VaVt - VbVa) f d = R dabA . (c) T e rs s im e tri, R dbac = - R dabc. (d) R dabc + R dbca + R dcab = O'a
in d irg e n e n B ia n c h i sim e tris i, = 0 (e) B ian c h i zd eli i, V[aRJc]d = 0.
J 5 [14.101 tik o larak "dier b ir deyile"yi aklayn; sonra bunu Rbc'yi tan m lay an yukardaki
denklem den, V[aV(,(^dVd]iJ>) ifad esin i am ak yoluyla t retin . (D iyagram lar yardm c olabilir.)
S! [14.111 Bunu Rbc'yi tan m lay an yukardaki denklem den, V[aV1)V<1]fe ifad esin i iki biim de a
m ak yoluyla t retin . (D iyagram lar yine yardm c olabilir.)
14.5 J e o d e zile r, p a ra le lk e n a rla r v e e rilik
o la ra k ifa d e e d ile b ilir 4 (oc se m b o l "o ra n tld r" y e rin e k u lla n lm a k zere;
b kz. 12.7). Bu k o u l s a la n d n d a t, on u y b o y u n c a iz led i im iz d e e sn e y e
b ilir y a d a d a r a la b ilir f a k a t V 'yla ta n m la n a n p a ra le llik k a v ra m u y a rn c a
y n "ayn e k ild e u v erm eye d ev a m eder." Bu "esnem e y a d a d a ra l-
m a "n n t v e k t r n n k e n d isi y b o y u n c a s a b it k a la c a k e k ild e g e r e k le m e
d i in i id d ia etm ek is te rs e k b u d u ru m d a t ta n ja n t v e k t r n n y z e rin d e
p a ra le l ta n d n a ilik in , d i e r b ir deyile, t (ta in d is biim li) v e k t r
y 'y a y b o y u n c a ta n ja n t olm ak zere, t m y b o y u n c a g eerli o la n
j t = 0 , d i e r b ir d ey ile t aVat b = 0
d a h a g l k o u lu iste riz .
Bu d a h a g l d enklem a ra c l y la y a ln z c a t'n in y n d e il f a k a t "l
ei" de y b o y u n c a s a b it tu tu lm u o lu r. Bu ne d em ek tir? B e lirtilm e si g e re
k en ilk ey (uygun b ir e k ild e p r z s z ) b ir u k o o rd in a t ta r a f n d a n p a ra -
m e tre le tirilm i (ille de je o d e z i o lm a s gerekm eyen) h e rh a n g i b ir e rin in ,
e ri b o y u n c a k en d i t ta n ja n t v e k t rle riy le ilg ili b e lirli b ir leklem e se i
m iy le ilg ili o lu u d u r. yle ki b u t'n in , e ri z e rin d e k i u 'y a g re t re v
4 A kas V yalnzca M ''de b u lu n an eriler boyunca deil M"'de tan m l ala n la rd a da etki eder
fak at b u denklem ilem ci y alnzca eri boyunca olan ynde t rev ald iin anlam ldr. Di
lersek t'n in tan m blgesini > f'n in iine y 'd an d a n doru rasgele ekilde przszce ge
n iletilm i olarak d nebiliriz. B unun yapld kesin biim y ersizd ir nk t zerindeki
denklem in geerliliini yalnzca y boyunca ararz.
(d/du) a ln m a s y e rin e k u lla n lm a s d r. Bu k o u lu a lte r n a tif o la ra k e ri b o
yunca
t( u ) = 1
ya da
j u = 1 , d i e r b ir d ey ile t aVau = 1
s 2LaM bN cR%bc
e k il 14.10 t = O o ld u u n d a e rili i y o r u m la
m a k ze re p a ra le lk e n a r k u lla n n . n c b ir N
v e k t r n q ze r in d e n p 'd e n s 'y e p a ra le l ta m a
y o lu y la ta y n v e b u n u , o n u r ze r in d e n p 'd e n
s 'y e ta m a k la k a r la tr n . F a rk l e n O (e2)
te r im i 2LaM bN cR*bcdir, d i e r b ir d e y ile R e ri
lik te n s r n n d o la y s z g e o m e tr ik b ir y o r u m u
n u su n a n e 2 R (L ,M ,N ).
f [14.151 Gsterin.
( [14.16] Yapn.
c e b irin in y a p s y la n a s l ilik ile n d i iy le ilg ili o ld u u m u z d a n , g ru p m a-
n ifo ld u y la ilg ilen m ek te y iz. S onsuz k k g ru p e le m a n la r Q z e rin d e k i (ya
d a a s ln d a K ) b e lirli v e k t r a la n la r o la ra k re sm e d ilm e lid ir. yle ki, Q'yi,
z e rin d e k i ilg ili v e k t r a la n f b o y u n c a so n su z k k b i im d e " h a re k e t
ettirm ey i", g r u b u n h e r b ir e le m a n n f 'y le g ste rile n so n su z k k e le
m a n la rla n - a rp m a y a k a r lk g elen d n m ifa d e etm ek z e re d
n r z . B kz. ekil 14.15a. K k b ir p o z itif e n ic eli i seerek , I zd e lik -
g ru p elem a n s f r h a re k e te k a r lk gelm ek zere, ^'yi ff'n in ( v e k t r a la
n b o y u n c a b ir 0 (e ) h a re k e ti o la ra k d n e b iliriz . Bu t r iki k k g ru p
h a re k e tin in e f ve etj a rp m O (e)'a, ik is in in s ( + ei] to p la m n c a v e rilir,
b ylece e f ve e/'yi g ste re n "oklar" p a r a le lk e n a r y a s a s u y a rn c a to p la n r
(ekil 14.15b). Bu b iz e f a k a t g ru b u n y a p s h a k k n d a (a sln d a g ru b a a it I
zd e lik e le m a n n d a k i ta n ja n t u z a y n n to p la m s a l y a p s n h e n z o rta y a
k o y d u u m u z d a n y a ln z c a b o y u tu h ak k n d a) ok az b ilg i v e rir. G rup y a p
sn eld e etm ek ze re 0 ( e 2)'y e g itm em iz g e re k ir ve b u 1 3 .6 'd ak i gibi,
fj/ j/f = [, rj] e v iric isin e b a k a ra k y a p lr. u h a ld e s 2[(, ?/], b a la n g k e
n a r la r I o rijin in d e e f ve e tj o la n " p a r a le lk e n a r d a k i 0 (e 2) b o lu u n a k a r
lk gelir. lg ili "p a ra le llik " k a v ra m g ru p ey lem in d en , to rs iy o n a e s a se n
h e rh a n g i b ir e rilik deil am a b a la n t v ere n gerek li "p a ra le l ta m a " k a v
ra m n s u n a ra k g e lir .114 171 B kz. ekil 14.15c.
1 3 .6 'd a b e lirtti im iz zere, b u v e k t r a la n la rn a ilik in Lie c e b iri g r u
b u n t m (yerel) y a p s n sa la r. O laan b ir s o n lu (dier b ir d ey ile so n su z
k k olm ayan) x g ru p ele m a n n b ir f Lie c e b iri elem a n y o lu y la eld e e t
m e ile m i b u r a d a b e lirtile b ilir. B u n a s a lm a d e n ir (kr. 5.3, 13.4):
, 1 7 1 ,
x = e* = / + f + - f 2 + - f 3 + - ,
Z o
114.17] Niin to rsiyon vaken hi erilik bulunm adn aklam aya aln.
(14.18] a sa b it olduunda neden ead/dy f ( y ) = f ( y + a) olduunu aklayn.
6 eviricilere ilik in Lie ceb irin in ak roln, ilk birka terim i nokta ( ve t] k atl eviricile
ri, dier b ir deyile f ve j ta ra fn d a n o lu tu ru lan b ir Lie cebiri elem an eklinde devam
eden ifad eler yerine k ullanlm ak zere e(et = ifadesinde ak b i
im de verilen B aker-C am pbeU -H ausdorff denklem inde grrz.
(a)
7 Biraz d ah a kesin o larak b u eri zerinde sa b it x 2,x 3, ...,x n k o o rd in atlarn X 1 = t'yle birlikte
seebiliriz; bylece eri boyunca f = d / t olur. Y ukardaki reetenin bize ksaca et?(i>) ver
diini syleyen T aylor teorem idir, 6.4.
e k il 14.16 M 'd eki b ir f v e k t r
a la n n n in te g ra l e r isi " f- o k la n n
iz le y e n " d i e r b ir d e y i le ta n ja n t
v e k t r le ri f -v e k t r le r i olan,
f ( u ) = 1 a n la m n d a k i ilg ili u p a r a
m e tr e s in e s a h ip b ir y e r is id ir (kr.
14.5 ve e k il 14.8). M v e f n in s k a -
le r a la n <t>g ib i a n a litik (Ca) o ld u u
n u ve y 'n n b ir O (u = 0 ) ta b a n n o k
ta s n d a n b a k a b ir p (u = t) n o k
ta s n a g e r ild i in i v a r sa y n . B ylece
(y a k n sa k lk v a rsa y a ra k ) <P'nin
p 'd e k i d eeri O 'da h e s a p la n a n
e*(_0) n iceli iyle, e '{ = 1 + t f +
^ t 2f 2 + t 3^ f 3 + o lm a k ve f y b o
y u n c a O d a ki r 'in c i t r e v d r / d u r y e
rin e k u lla n lm a k zere, verilir.
zere)
lece
] Q ca b = t u V uQ Zb + Q cu b v a r + <?sv6 f - Q M C.
d()ab...d = ^ a ,...* ] ,
a b d in d is ifa d e li h e rh a n g i p -b i im li b ir a y o lu y la d s a l t re v le (bkz.
12.6) p a y la r; bkz. ekil 14.18. Bu, 1 2 .6 'd ak i ifad e y le, o ra d a k o o r d in a t
b a la n ts d /d x a'nvo. a k b i im d e k u lla n lm a s d n d a ay n ifa d e d ir.
i 1- 1 - 1 .
(a) (b) (c)
p-biimli
p+1
10 Baz m atem atik k ita p la rn d a b elirsiz d urum iin "yan Riem annc" terim i k u llan lm tr, bkz.
O'neill, 1983 fak at b a n a yle geliyor ki "szde Riem annc" d ah a uygun b ir term inolojidir.
o lm a k ze re, m e v c u ttu r. Bu, e riy le ilg ili, g p o z itif b e lirli o ld u u n d a k e li
m e n in b ilin d ik a n la m y la "uzunluk" o la n b ir u z u n lu k ta n m la m a k zere,
e ri b o y u n c a in te g ra li a ln m a s u y g u n o la n b ir e y d ir, ds h e r n e k a d a r b ir
1- b i im li o lm a sa d a b ir e ri b o y u n c a in te g ra lle n m e k ze re m e ru b ir n i
celik sa y lm a k i in b ir 1 -b iim liy le y e te ri k a d a r zellik p a y la r. B u ra d a n
h a re k e tle b ir A n o k ta s n b ir B n o k ta s n a b a la y a n b ir e rin in l u z u n lu u ,
1
ds = (gabd x ad x b) olm ak zere,
=
'a
o la ra k ifa d e e d ilir .11
kliti u z a y d u ru m u n d a b u n u n ta m o la ra k , en kolay b i im d e b ir K ar
te z y e n k o o rd in a t sis te m in d e , g ab b ile e n le ri 1 3 .3 ' n s ta n d a r t "K ronecker
d e lta s " (d ier b ir d ey ile a = b 'y s e 1 ve a = b 'y se 0 ) b i im in i a lm a k zere,
g r ld , b ir e rin in u z u n lu u n a ili k in o la a n ta n m la m a o ld u u b e lir
tile b ilir. d s'y e ilik in ifa d e te m el o la ra k 1 3 .3 'te b e lirtild i i z e re (bkz.
a l trm a [13.11]) P isa g o r te o re m in in (2.1) so n su z k k d ze y d e ile y e n
b ir y a n s m a s d r. B u n u n la b irlik te R iem a n n c m a n ifo ld d a k i b ir e rin in
u z u n lu u n u n l s y u k a rd a k i d en k lem u y a rn c a b iz e k lit'in k in d e n
f a r k lla a n b ir g eo m etri sa la r. Bu d u ru m , P isa g o r te o re m in in (so n su z k
n aksine) so n lu a r a lk la rla ilg ili y e te rsiz li in i y a n s tr. Y ine d e b u a n
tik te o re m in k e n d i te m el ro l n h l b ir e k ild e o y n a m a s, a r tk so n su z
k k d ze y d e, k a y d a d e e rd ir. (2.7'nin so n p a r a g ra fn an m sa y n .)
1 7 .7 'd e im z a n n H----------d u ru m u n u n g relilik te, (szde) m e trik a rtk
id e a l b ir s a a t ta ra fn d a n k a y t e d ilm i z a m a n d o lay sz b i im d e lm ek
11 Bu ifadeye an lam verm enin genel b ir biim i, eri zerinde b ir p aram etre, u diyelim , ortaya
koym ak ve ds = (ds/du)du yazm aktr, d s/d u nicelii u 'n u n dxa/d u biim inde ifade edilen
olaan b ir fonksiyonudur.
zere, b e lirli b ir n em e sa h ip o ld u u n u g r y o r o la ca z. A yrca, k e n d i
siy le ilg ili p o z itif b e lirli b ir g 'n in , v yok o lm a d s re c e p o z itif o ld u u
M 2 = 9abv av b
ifa d e siy le ta n m la n a n h e rh a n g i b ir v v e k t r |v | u z u n lu u n a s a h ip tir. B u
n u n la b irlik te g re lilik k u ra m n d a d a h a ok L o re n tz c i b ir m e tri e (13.8)
g erek d u y a rz ve \v \2 h e r ik i i a re te de sa h ip o la b ilir. B u n u n n em in i d a h a
so n ra g receiz (17.9, 18.3).
T ekil o lm a y an b ir g (szde) m e tri i to rs iy o n s e r b e s t b ir V b a la n ts n
e siz b i im d e n a s l b e lirle r? V h a k k n d a k i g ere k lili i ifa d e etm e n in b ir y o
lu , b ir v e k t re ili k in p a ra le l ta m a n n k e n d i u z u n lu u n u h e r z a m a n k o
ru m a k z o ru n d a o ld u u n u s y le m e k tir (14.2'de S 2 k re s i z e rin d e k i p a r a
lel ta m a y la ilg ili ile ri s rd m zellik). Bu g e re k lili i e d e e r b i im d e
\g = 0
va = 9ab v b ve a a = g aba b.
R a b c d ~ R a b c Qed<
ta n m la rz . D ah a n ce d en sa h ip o ld u u m u z iki b a n ty a (ah'deki te rs s i
m e tri ve B ian ch i sim e tris i, d i e r b ir d ey ile afac'deki te rs s im e trik k sm n
yok o lm a sn a ) ek o la ra k k ay d a d e e r b a z sim e trile ri de b a r n d rr . A yrca
c d 'd e ve a b 'n in cd 'y le y e r d e i tirm e s in d e de te rs sim e triy e s a h ib iz :114291
^abcd ~ ~ ^ a b d c ~ ^ c d a b
9 = O-
& [14.29] Bu b a n tla r ilk olarak ViaVb^gcd = O'dan cddeki ters sim etriyi treterek ve sonra
iki ters sim etriyle Bianchi sim etrisin i deiken sim etriyi elde etm ek zere ku llan arak o lu
tu ru n .
-i . =fi - A- L? - J
Killing v ektr
dS = 0
b a n tla rn s u n a r .114341 Bu, 1 4 .6 'd a k i ilg ili e v iric ile rle (Lie p a ra n te z i)
k a r la trla b ilir . (Jaco b i d en k lem in i an m sa y n .) 2 0 .4 'tek i k la sik m e k a
n i in g e o m e trik b i im li a k la m a sn ele a ld m z d a sim p le k tik m a n ifo ld -
l a n n k a y d a d e e r z e n g in lik tek i g e o m e trile rin e y e n id e n dneceiz.
S im p lek tik b ir m a n ifo ld u n y ere l y a p s "esnek" b ir y a p o la ra k a d la n d -
rla b ile n e y in b ir rn e id ir. rn e in sim p le k tik b ir m a n ifo ld la ilg ili, y e
re l o la ra k b ir in i d i e rin d e n a y rt etm ey e h iz m e t ed e b ile ce k h i b ir e rilik
k a v ra m y o k tu r. A yn b o y u tta (ve ay n "im za"ya sa h ip , kr. 13.10) g erel
ik i s im p le k tik m a n ifo ld a s a h ip s e k b u d u ru m d a b u n la r y ere l o la ra k (bir
m a n ifo ld z e rin d e k i h e rh a n g i b ir p ve d i e r b ir m a n ifo ld z e rin d e k i h e r
h a n g i b ir q n o k ta sy la ilg ili o la ra k p ve ^'nun zde o la n a k k m e le rin in
v a r o lm a s a n la m n d a )13 t m y le z d e tir. Bu d u ru m , (szde) R iem a n n c
m a n ifo ld la r y a d a i le rin d e y a ln z c a b ir b a la n t b e lirtilm i m a n ifo ld la r
d u ru m u y la b s b t n z ttr. Bu d u r u m la rd a e rilik te n s r (ve rn e in , e
1 Bkz., rn. Steenrod, 1951. Fizikilerin "ayar kuram " kavram nn gerekten b ir dem et zerin
deki b a lan ty la ilgili olduunu, 1967 dolaylarnda, k avrayan ilk fizikilerden b irin in Andr-
zej T rau tm an olduu grlr; bkz. T rautm an, 1970. Ayrca Penrose vd., 1997, s. A4.
e k il 15.1 H o rtu m b e n z e tm e s i. B yk l e k te b a k ld n d a 1 -b o y u tlu g r n r f a k a t d a h a
y a k n d a n in c e le n d i in d e 2 - b o y u tlu b i r y zey o la ra k g r n r. B e n zer b i im d e K a lu z a -
K lein fik ri u y a rn c a o la a n b ir lek te, in c e le n m e y e n ek "kk" b o y u tla r b u lu n a b ilir.
2 A slnda sicim k u ram n a ilik in ek uzayzam an b oyutlar dolaysz biim de b ir lif dem etinin
Bu i b o y u tla r d a h a y k se k b o y u tlu b ir u z a y z a m a n n p a r a s o la ra k
d e e rle n d irm e k y e rin e o n la r b ize u z a y z a m a n z e rin d e k i l i f d e m e ti (ya da
b a s it e b ir dem et) e k lin d e a d la n d r la n eyi su n u y o r o la ra k d n m e k
d a h a u y g u n o la c a k tr. Bu, p a r a c k e tk ile im le riy le ilg ili m o d e m a y a r k u
ra m la rn n m e rk e zin d e d u r a n nem li b ir k a v ra m d r. " stteki" u za y za m a -
n n h e r b ir n o k ta s n n l i f o la ra k a d la n d rla n b a k a b ir u za y o ld u u n u d
n r z . Lif, s tte d e in ile n fizik i re sim u y a rn c a t m i b o y u tla rd a n o lu
u r. D em et k a v ra m y sa b u n d a n ok d a h a g en i u y g u la m a la ra s a h ip tir , y
ley se k en d im iz i z o ru n lu o la ra k b u t r fizik i y o ru m la m a la ra , en az n d a n
im d ilik b a la m a m a m z en iy isi olacak.
"lifleri" o larak d nlm em elidir. O lifler C alabi-Y au uzaylarndaki belirli spinr ala n la r
na a it uzaylardr. C alabi-Y au uzaylar; bkz. 31.14.
e k il 15.2 M ta b a n u za y l ve V lifli b ir
B d e m e ti "V'ler d e e rin d e b ir M " d e n
o lu m u o la ra k d n le b ilir . V d e n
M 'y e d o ru k a n o n ik p r o je k siy o n , h e r
b ir V lifi te k il b ir n o k ta y a d e r b i im
d e g r le b ilir.
3 arpm uzayna ilikin tam b ir tanm iin d ah a fazla bilgi gereklidir, bylece M xV 'yle ilgili
topoloji ve p r zs zl k kavram lar doru biim de tanm lanr. Bir hacim ls M ve V 'nin
h e r b irin e atan ab ild i in d e M x V 'nin hacm i M ve V 'nin hacim leri arpm olur. B urada bu
ko n u lara uygun biim de girm ek, teknik olarak ko n u u rsak gerekli olsa bile benim iin dik
k a t d atcdr. Uygun b ir kaynak iin bkz. Kelley, 1965; Lefdhetz, 1949; ya da M unkres,
1954.
M xV
4 -
M
(a)
e k il 15.3 (a) M ile V 'n in a rp m u z a y M xV o la n "nem siz" b ir d e m e te ili k in b e lirli d u
ru m . JVTxV'nin n o k ta la r, a M 'd e ve b Vde o la n (a, b) e le m a n iftle ri b i im in d e y o r u m la
n a b ilir. (b) M z e rin d e k i V lifli "b k l " g e n e l B d e m e ti y erel o la ra k JV fxV yi a n d r r; d i
e r b i r d e y ile S 'n i n M 'ye a it y e te ri d e re c e d e k k h e rh a n g i b ir a k b lg e si z e rin d e k i
k s m n n M 'y e a it ay n a k b lg e z e rin d e b u lu n a n M x V 'n in o p a r a s y la z d e tir. B u
n u n la b irlik te lifle r b k l r v e b y le c e B b t n s e l o la ra k M x V 'y le a y n d e ild ir.
(a) (b)
" S1 - {p}" y a d a d ah a byk olaslkla " S1 \ {p}" y azarlard , bkz. n ot 9.13. Bu no tasy o n d a ifa
de edilen "fark" iki k m e a ra sn d a d r ve "{p}" tek elem an p noktas olan km eyi gsterir.
B k m enin, V lifin in sa h ip o ld u u b e lirli b ir s im e tr i, d i e r b ir d ey ile
1 -b o y u tlu V v e k t r u z a y n n e le m a n la rn n i a r e tle rin i te r s ev iren b ir s i
m e tri so n u c u o rta y a k m a s o la sl n n fa rk n d a o lm a k n em lid ir. (Bu,
V 'd ek i h e r b ir v i in v >> v 'd ir.) Bu ilem b ir v e k t r u z a y o la ra k V 'n in
y a p s n k o ru r. Bu ile m in a s ln d a R gerel sa y s is te m in e ili k in b ir s i
m e tri o lm a d n b e lirtm e liy iz . G erekte, R 'n in k e n d isi h e rh a n g i b ir s im e t
riy e sa h ip d e ild ir. ( rnein 1 sa y s k e sin lik le - l 'd e n f a r k ld r ve x > x
R 'y e a it, R 'n in a rp m s a l y a p s n k o ru y a n b ir s im e tri d e ild ir.)11521 Bu n e
d e n le d ir k i V, g er el R d o ru s u n u n k e n d isi g ib i o lm a k y e rin e 1 -b o y u tlu
b ir g erel v e k t r u z a y o la ra k k a b u l ed ilir. B azen, V g e r e l d o ru su z e
rin d e m o d e lle n ir d eriz. B ira z d a n b a k a lif s im e trile rin in n a s l b a k a t r d e
b k m e le rle ilg ili f r s a tl a r sa la d n greceiz.
& [15.3] Bu argm an, stte gsterildii gibi B n in iki yam adan olu tu ru lm asn ku llan arak ay-
n n tl biim de aklayn.
\w \2 + \z\2 = 1
Aw + B z = 0
(a) (b)
9 B, Br!n n rten u zay d r deriz. Gerekte B, $ 'n n evrensel rten uzay olarak ad lan d rlan
eydir. B asite bal o ld uundan d ah a fazla rtlem ez.
15.5 Karmak vektr demetleri, (ko)tanjant demetler
C liffo rd d e m e ti (ve a y rc a S') a r d n d a k i fik rin h a f if g e n i le tilm e si b ize
k a r m a k v e k t r d e m e tin e ilik in , b u d u ru m d a Bc o la ra k (ya d a b u n a b a
l o la ra k B 'c) a d la n d ra c a m g zel b ir rn ek v erir. A x + B y = 0 d o ru la r
n n h e r b ir i 1 -b o y u tlu b ir k a rm a k v e k t r u z a y d r. (Tm d o ru , te k il b ir
(w, z) v e k t r n n A k a rm a k sa y s k a tla r a ile s in d e n , a rp m s o n u c u n d a
(w, z) (Aw, Az) olm ak zere, olu u r.) Bu k a rm a k 1 -u za y v e k t r n a r tk V
lifim iz o la ra k d n r z . S2 R iem a n n k re si tp k ncek i g ib i M ta b a n
u z a y m z d r.
B u n u n la b irlik te d o ru k a rm a k v e k t r d e m e ti B c'y i eld e etm ek zere
y a p m a m z g erek en b ir ey d a h a v ar. C2'd e t m o rta k e k ild e (0,0) o rijin i
n e sa h ip fa rk l lifle r a y rk d e ild ir. Bu n e d e n le Bc elde etm ek iin , o rijin i
R iem a n n k re s in in b t n n n (CP1; bkz. 15.6) b ir k o p y a s y la y e r d e i ti
re re k C2'y i d e itirm e k zo ru n d a y z, b y lece te k b ir s fra sa h ip o lm ak y e
rin e h e r b iri b ir life k a r lk gelen ve d e m e tin s fr k e sitin i v e re n t m R i
e m a n n k re s i d e e rin d e s f r la ra sa h ip o lu ru z (bkz. ekil 15.11). Bu ilem e
(ceb irsel g eo m etri, k a rm a k m a n ifo ld k u ra m , sicim k u ra m , b u rg a k u r a
m ve p e k ok d i e r a la n d a nem li b ir fik ir olan) C2'n in o rijin in i p a tla t
m a k d en ir. L ifler z e rin d e k i s f r la ra iz in v e rild i in e g re a r tk B 'y e a it
s re k li a r a k e s itle r v a r olur. Bu a r a k e s itle rin S2 z e rin d e k i s p in r a la n la
r m g s te rd ik le ri o rta y a kar. S2'ye a it b ir n o k ta d a b u lu n a n b ir "sp in r"
y a ln z c a S2'ye a it b ir n o k ta d a k i " s p in r b irim ta n ja n t v ek t r " o la ra k res-
m e d ilm e m e lid ir, a y rc a v e k t r a r tk p o z itif b ir gerel sa y a ra c l y la "y u
k a ry a ve a a y a l e k le n d irile b ilir" ya d a s f r o lm a sn a iz in v e rilir.
S2'ye a it b ir n o k ta d a k i o la s b u t r "sp in rle r"in b iz e 2 -k a rm a k b o y u tlu
v e k t r u z a y n su n d u u g s te rile b ilir .10,11561
T m B c d e m e ti k a rm a k (dier b ir d ey ile holom orfik) b ir y a p d r; a s
ln d a b u , k a rm a k d o ru d em eti o la ra k a d la n d r lr n k lifle r 1-k a rm a -
k b o y u tlu d o ru la rd r. Bu h o lo m o rfik b ir n e s n e d ir n k o lu u m u t
m y le h o lo m o rfik k a v ra m la r b i im in d e v e r ilir .11571 zelde, ta b a n u za y
k a rm a k b ir e rid ir, R iem a n n k re s i (bkz. 8.3) ve lifle r 1 -b o y u tlu k a r m a
k v e k t r u z a y la rd r. Bu n e d e n le a y rc a b u r a d a ilg ili b a k a b ir a r a k e s it
k a v ra m d a m e v c u ttu r; h o lo m o rfik a r a k esit. H olom orfik a r a k e s it k e n d isi
d e d e m e tin b ir a lt m a n ifo ld u o la n k a rm a k b ir d em ete a it (k saca y erel
o la ra k h o lo m o rfik d en k lem lerle v e rile n a n la m n a gelen) b ir a r a k e s ittir.
10 2 -spinrlere ilik in bu geom etrik aklam a b iraz ay rn tl olarak Penrose ve R indler, 1984,
blm l de tartlr.
f [15.6] Bu t r h er sp inr alan niin S2,n in en az b ir no k tasn d a sfr deerini alr.
[15.7] Bunu ay rn tsy la aklayn.
e k il 15.11 Y aln zca b irim e m b e rin i a lm a k y e rin e t m A x + B y = O d o r u s u n u a la ra k , V
lifi a r tk k a rm a k b ir 1 -b o y u tlu v e k t r u z a y o lm ak z e re k a rm a k B c d o ru d e m e tin in
b ir rn e in i eld e ed eriz. S2 = C P 1 (ay rca b ir k a rm a k m a n ifo ld o lan ; b k z. 8.3, 15.6) Ri-
e m a n n k re s i h l M t a b a n u z a y d r. F a rk l lifle ri a y rk y a p m a k z e re ( 0 ,0 ) o rijin in i, Ri-
e m a n n k r e s in in t m y le y e r d e i tire re k b iz e R ie m a n n k r e s i d e e rin d e s f r la r verecek
e k ild e p a tla tm a m z g erek ir.
B azen k a rm a k b ir d o ru d e m e ti d u ru m u n d a b u t r b ir a r a k e s it ta b a n
u z a y z e rin d e k i b k l b ir h o lo m o rfik fo n k siy o n o la ra k a d la n d rlr. Bu
t r e y ler s a f m a te m a ti in ve m a te m a tik se l fizi in p ek ok a la n n d a d ik
k a te d e e r nem e s a h ip tir .11 A yrca b u rg a k u ra m n d a d a b e lirli b ir ro l oy
n a r la r (bkz. 33.8). H o lo m o rfik k e s itle r sk ca k o n tro l e d ile n n em li b ir a i
ley i o lu tu ru r. B c d u ru m u n d a s fr k e s itin d e n b a k a c a h i b ir (evrensel)
h o lo m o rfik k e s itin b u lu n m a d (dier b ir d ey ile h e r y e rd e s fr olduu)
o rta y a kar.
Bu o lu u m u n (B 'den 2 " n e g e iin k a rl olan) k k b ir d e iim iy le
S2 z e rin d e sp in r a la n la r y e rin e v e k t r a la n la r elde ed eriz. U ygun B ' d e
m e ti y in e k a rm a k b ir v e k t r d e m e ti o la ra k y o ru m la n a b ilir; g er ek te b u n a
11 rnein 9.5'te (gerel deikenli) fonksiyonlarn (kuantum alan kuram iin y aam sal olan)
po zitif ve n eg atif frek an s k sm larn a ayrlm as holom orfik fonksiyonlara y aplan genile
m eler eklinde incelenm iti fa k a t okuyucu sa b it fonksiyonlara ilikin belirli b ir tuhafl
an m say ab ilir. Bu konu, b u n larn bkl holom orfik fonksiyonlar olm alarna ve 33.8,
10'daki burga k uram yla ilin tilendirilm elerine izin verdiim izde byk oran d a ay d n lan a
caktr.
e k il 15.12 (a) G enel b i r M m a n ifo ld u y la ilg ili o la ra k , T(JVf) ta n ja n t d e m e tin in h e r b ir
n o k ta s JVf'nin b i r n o k ta s n M 'y e o r a d a ta n ja n t o la n b ir v e k t rle g ste rir. T(JV f)'nin b ir
a r a k e s iti M z e rin d e k i b ir v e k t r a la n n g ste rir, (b) T'(.A f) k o ta n ja n t v e k t r de b u n a
b e n z e r f a k a t v e k t rle r y e rin e k o v e k t rle rle b irlik te . K o ta n ja n t d e m e tle ri h e r z a m a n s im p
le k tik m a n ifo ld la rd r.
[15.8] S2 zerinde gerel b ir dem et olarak yorum lanan S 'c'n in asln d a r (S 2)'yle ayn olduu-
nu gsterin. pucu: A ltrm a [15.5]'i yeniden inceleyin.
h e r b ir i > f 'n in b ir n o k ta s n o n o k ta d a k i b ir k o v e k t r le g ste re n (ekil
15.12b) T* ( M ) k o ta rja rt d e m e ti b elk i de d a h a b y k fizik i n em e sa h ip
b ir k a v ra m d r. 20 . b l m d e b u fik irle rin nem iyle ilg iy i b ir eye k sa c k
b ir b a k atac a z . T * (> f)'y e a it a r a k e s itle r M z e rin d e k i k o v ek t r a la n la
r n g ste rir. K o ta n ja n t d e m e tle rin in h e r za m a n , k la sik m e k an ik le ilg ili
d ik k a te d e e r b ir gerek o la n sim p le k tik m a n ifo ld la r (bkz. 14.9, 20.2, 4)
o ld u u a a k ar. A yrca b u n a b a l o la ra k e itli t rd e k i te n s r d e m e t
le rin i de ta n m la y a b iliriz . B ir te n s r a la n b u t r b ir d em ete a it b ir a r a k e
s it o la ra k y o ru m la n a b ilir.
12 L atince versiyon "Pappus" b ir biim de d aha genel olm asna ram en b u rad a Y unanca yazm
kullanyorum .
e k il 15.13 z d m s e l g e o m e tri "s o n su z d a k i n o k ta la n " , p a r a le l d o ru la rn o ra d a k e s i
m e s in e o la n a k s a la y a ra k kliti d z le m e b a la r. S a n a t n n d ik b i r tu v a le iz ile n r e s
m in d e k e n d is in d e n u z a k la a n b ir ift y a ta y p a r a le l d o ru , y a ta y d z b ir y o lu n s n r la r ,
u fu k ta k i b i r "yok o lm a n o k ta s " n d a k e s i ir g r n r.
Ya g erel iz d m se l u z a y la r, P n = IRPn , ya d a k a rm a k o la n la r,
p n = CP71, ele a la b iliriz . K arm a k iz d m se l u z a y la ra ilik in b ir rn e i,
d i e r b ir d ey ile CP 1 o la n R ie m a n n k r e sin i im d id e n ele ald k . R iem a n n
k re sin in , ik isi b irlik te s fr o lm a y a n k a rm a k (w, z) sa y iftle rin in o r a n
la rn a ilik in , C2'd ek i o rijin d e n geen k a rm a k d o ru la ra a it u za y o la ra k
o rta y a k t m a n m sa y n . (Bkz. ekil 15.8.) D aha genel o la ra k h e rh a n g i
b ir iz d m se l u zay h o m o je n k o o r d in a tla r o la ra k a d la n d r la n eye a t a
n a b ilir. B u n la r P n'd e n o rta y a k a n (n + l) - b o y u tlu Vn + 1 v e k t r u z a y n a
ilik in z , z 1, z 2, , z n k o o r d in a tla r d r f a k a t P n'y le ilg ili h o m o jen k o o rd i
n a tla r b ire y se l z d e e rle rin in (z'lerin t m s f r o lm a m a k zere) k e n d ile ri
y e rin e n a d e t b a m sz
z 'z 1 'z 2 ...: z n
^ (15.101 Neden n ad et bam sz o ran olduunu aklayn. Birlikte P nyi rten n ad e t sra d a n
koordinatn, n + 1 farkl ko o rdinat yam as iin (z'lerden oluturulan) n + 1 ad e t km esini
bulun.
d n d m z d e R n+1 y a d a Crl+1e a it o rijin (IRn+1 0 y a d a Cn+1 0
v erm e k zere) d ta tu t u l u r .14 Bylece lifin de o rijin i k a rlm o lm ak zo
ru n d a d r . G erel d u ru m d a b u , lifi iki p a r a y a a y rr (fa k at b u , d e m e tin iki
p a r a y a a y rld a n la m n a gelm ez; gerek te n > 0 o ld u u n d a R n+1 - O
b a la n r ).115111 K arm a k d u ru m d a lif, b a l o la n (sklkla <C* y azlan ) C
O 'd u r. H er d u ru m d a o rijin i, b ir v e k t r d em eti elde ed e b ile ce im iz ek ild e
esk i d u ru m u n a g e tirm e y i se e b iliriz . B unu y a p t m z d u ru m d a y s a b u,
o rijin i b a s it b i im d e R n+1 y a d a Cn+1'e g eri y e rle tirm e k te n d a h a fa z la s
a n la m n a gelir. stte ele a ln a n b e lirli C2 d u ru m u n d a k i g ib i o rijin i h e r b ir
life a y r a y r koym ak z o ru n d a y z ki o rijin "p a tla tlm " o lsu n . D em et u zay ,
O y e rin e b ir R P n y e rle tirilm i R ,t+1 ya d a CPn y e rle tirilm i b ir Cn+1 h a li
n e gelir.
K arm a k d u ru m d a , tp k b e lirli n = 1 d u ru m u n d a C liffo rd d e m e tin i
o lu tu ru r k e n y a p t m z g ib i, <Cn+1'd e k i b irim (2n 4- l) - k r e s in i, S2n+1, ele
a la b iliriz . H er lif b ir S 1 e m b e rin d e k i S2n+1'i k eser, b y le ce a rtk S2n+1'i
CP" z e rin d e k i b ir S1 d e m e ti o la ra k elde ed eriz. Bu y ap , b u g zel g eo m et
rik g erek k u a n tu m fiz ik ile rin in d n le ri z e rin d e y a ln z c a sey rek
o la ra k e tk ili o lsa da, i in d e (n + l) - d u r u m lu b ir s is te m le ilg ili fizik i o la
ra k a y rk k u a n tu m d u r u m la ra a it u z a y n b ir CP" o ld u u n u b u la c a m z
k u a n tu m m e k an i i g e o m e trisin in te m e lin d e y a ta r. Ek o la ra k , n o rm a ld e b i
rim m o d ll b ir k a rm a k sa y o la ra k d n l p f a z o la ra k a d la n d rla n
b ir n ic elik m e v c u ttu r, o y sa ki b u g er ek te n b k l b ir b irim m o d ll k a r
m a k s a y d r .15 Bu k o n u la ra b u b l m n s o n u n d a ve k u a n tu m m e k an i in i
21 ve 22. b l m le rd e (bkz. 21.9, 22.9) cid d i o la ra k ele a lrk e n d n lecek .
14 Bkz. n o t 15.5.
AB [15.11) Bu geom etriyi, RP zerindeki Rn+1 O dem etinin S" zerindeki Rn+1 O dem etiyle
(R+ lifi p o zitif gereller olm ak zere), R P "'nin iki katl b ir rt s olarak S" dem etinin b irle
im i olarak an lalabileceini gstererek aklayn.
15 Bu gerek Berry faz o larak bilinen, bkz. Berry, 1984, 1985; Simon, 1983; Aharonov ve
A nandan 1987; ayrca VVoodhouse, 1991, S225-249, "l"in b irim em ber zerinde nerede o ld u
unu bilm em em iz gereini h esab a k atan ilgi ekici ve nem li b ir k u an tu m m ekaniksel kav
ram la ilgilidir, dier b ir deyile bu t r b ir say" b ir S1 dem etiyle ilgili b ir S1 lifinin b ir ele
m an d r, b u du ru m d a CP" zerindeki S2n+1'dir,
A sln d a b ir so n ra k i d e m e t rn e im o ld u k a b a s it o lm a sn a ra m e n d em et
k a v ra m n d a d a h a nce k a rla m a d m z nem li b ir in celi i ifa d e ed er.
Y u k ard a ele a lm a n t m d e m e tle rd e , d em ete ilik in n em siz o lm a y d u
ru m u g e o m e trin in to p o lo jik b ir g r n m n d e , to p o lo jik b ir k a r a k te r o lan
"bkm " b i im in d e a a k t. B u n u n la b irlik te to p o lo jik o la ra k n em siz
o lm a sn a k a r n b ir d e m e tin n em li b ir a n la m d a n em siz o lm a y m
k em m el d ere ced e o la sd r.
M ta b a n u z a y n n s r a d a n b ir S1 e m b e ri ve V lifin in 1 -b o y u tlu g erel
b ir v e k t r u z a y o ld u u o rijin a l rn e im ize g e ri dnelim . B d em etim iz i a r
tk , M e tra fn d a d o la n d m z d a V lifin i b a s it e "evirerek" b iz e M b iu s
d e m e tin i v e re n d e n b ir b i im d e fa rk l b ir y o lla o lu tu ra c a z . B u n u n y e ri
n e o n u b ir 2 k a ts a y s y la esn ete lim . Bu ekil 15.16'da g ste riliy o r. Bu, 1-
b o y u tlu g er el v e k t r u z a y n a ilik in M bius d e m e tin d e k u lla n la n
v v "evirm e" s im e tris in d e n fa rk l b ir sim e trid e n fa y d a la n r, v >* 2v
"esn etm e" d n m V 'nin v e k t r u z a y y a p s n o ld u u g ib i k o ru r. A rtk
k o n u d e m e tin to p o lo jisi d e ild ir. T opolojik o la ra k tp k ekil 1 5 .4 a'd ak i ilk
rn e im izd e k i g ib i b a s it e b ir S1x R s ilin d irin e sa h ib iz f a k a t a r tk d e m e t
te, z e rin d e k i u y g u n t r d e b ir b a la n t y o lu y la ta n y a b ile c e im iz fak l
t r d e b ir "zorlam a" m e v c u ttu r.
n c e k i b a la n t t r m z 14. b l m d e ta rt ld zere, M m a n ifo l-
d u n d a k i e rile r b o y u n c a ta n a n ta n ja n t v e k t rle rin e ili k in b ir " p a ra le l
lik" k a v ra m y la ilg iliy d i. B unu u an k i b a la m d a g rm en in y o lu M 'ye a it
b ir T (M ) ta n ja n t d e m e ti b i im in d e d n m e k tir. T (> f)'n in b ir n o k ta s
M 'y e a it b ir a n o k ta s n d a M 'y e ta n ja n t o la n b ir v v e k t r n g s te rd i in
d en v n in JVf'deki b ir y e risi b o y u n c a ta n m a s y a ln z c a 7 (.A f)'deki b ir yv
e risiy le g ste rile c e k tir. B kz. ekil 15.17a. v 'n in ta n m a s y la ilg ili "p ara-
le l''in ifa d e e tti i a n la m d a k i b ir k a v ra m a sa h ip olm ak, d e m e tte k i yv e ri
siy le ilg ili "yatay" k a v ra m n a sa h ip o lm a k la (d em etteki y'yi "yatay" t u t
m ak , v 'y i ta b a n d a k i y b o y u n c a "sab it" tu tm a k sa y ld n d a n ) e d e e rd ir.
B u ra d a k i fik ir, b u k a v ra m n ta n ja n t d e m e tin d e n fa rk l d e m e tle rd e d e g e
e rli o lm a s i in g e n e lle n m e sid ir; b kz. ekil 15.17b. Bu t r b ir g en e lle m e
n in b a la n g c n 14. b l m d e z a te n g rm t k n k ta n ja n t v e k t rle rin
d en fa rk l k a v ra m la rd a da, d i e r b ir d ey ile k o v e k t rle r ve g en el o la ra k
[ ^ j-te n s rle rin d e g eerli o lm a s i in b a la n t k a v ra m n g e n ile tm itik .
B u n u n la b irlik te , 15.1'd e b e lirtild i i z e re b u o ld u k a s n rl t r d e b ir
g e n e lle m e d ir n k b a la n tn n v e k t rle rd e n b u fa rk l t rd e k i k a v ra m la ra
g e n ile tilm e si g eriy e h i b ir ek s e rb e s tlik k a lm a d a n (esa sen k o ta n ja n t d e
m e ti ve ta n ja n t d e m e tle rin in t m y le ta n ja n t d e m e ti ta r a f n d a n b e lirle n
m e si ned eniyle) b e n z e rsiz b i im d e r e e te le n d irilm i tir. M z e rin d e k i g e
n el b ir d em etle ilg ili, ta n ja n t d em etiy le h e rh a n g i b ir b irli e g ere k y o k tu r.
b y lece b a la n tn n b u t r b ir d e m e t z e rin e etk i b iim i o n u n ta n ja n t v ek
t rle ri z e rin e etki b i im in d e n b a m sz o la ra k b e lirtile b ilir. M z e rin d e
7(.W )yle ilg ili o lm a y an b ir d em et i in b ir "p a ra le llik " b i im in d e k o n u
m a k o k a d a r d a u y g u n d e ild ir n k (yerel) "p a ra le llik " k a v ra m te m eld e
ta n ja n t v e k t rle rin in y n le ri a n la m n a gelen y n le re a tfe d ile n b ir e y d ir.
B u n a gre, 7"(>f)'yle a k la n a n ta n ja n t v e k t rle rin in k a r l o la n " p a ra
lellik" y e rin e , d em etle a k la n a n n ic elik le ilg ili y erel b ir "sab itli e" d e in
m ek d a h a o la a n d r. Bu t r y erel b ir "sab itlik " k av ra m , d i e r b ir d ey ile
d e m e tte k i "yataylk", d e m e t b a la n ts o la ra k b ilin e n y a p y s u n a r.
im di, ekil 15.16'da re sm e d ild i i ze re, S1 e m b e ri z e rin d e k i "z o r
la n m " B d em etim iz e g eri dnelim . S 'n in S1 z e rin d e k i "to p o lo jik o la ra k
n em siz" b ir b lg e d e d u rm a a n la m n d a "nem siz" o la n b ir p a r a s n ele
aln ; b u n u b a s it e b a l S1 p b l m n n z e rin d e d u ra n , p, S ^ e a it b ir
n o k ta o lm ak zere, Bp p a r a s o la ra k k a b u l e d in (ekil 15 .5'teki gibi). Bp'yi
(S 1 p ) x R a rp m u z a y o la ra k d e e rlen d ire ce iz. D em et b a la n tm z b ir
a r a k e s ite ilik in , S1 p z e rin d e k i o la a n b ir gerel d e e rli fo n k siy o n a n
la m n d a k i s a b itlik o la ra k k a b u l e d ileb ilec ek s a b itlik k a v ra m n s u n m a l
d r. B ylece ekil 15.18'de s a b it k e s itle rin Bp z e rin d e k i g er ek y a ta y d o
r u la r o la ra k g ste rild i in i g r r z . Ayn ey q * p o la ca k e k ild e , t m y a
m a b u iki y a m a n n b irb irin e y a p trlm a s y la o lu a c a k e k ild e , ik in c i b ir
Bg y a m a s i in de g e e rlid ir. B u n u n la b irlik te y a p tr m a i in d e sa y am a
b lg e siy le so l b lg e a r a s n d a k a ts a y s 2 o la n g reli b ir e sn e tm e (sa b l
ge k a ts a y s 2 o la n b ir esn etm ey i i e r ir b i im d e g ste rilm e k zere) m e v
c u ttu r. Bu n e d e n le , S1 ta b a n u za y e tra fn d a d o la n ld n d a (ekil 15.5) y e
re l o la ra k y a ta y k a la n (sfr olm ayan) b ir k e s it 2 k a t k a d a r u y u m su z o la
c a k tr. B u n a g re S d em eti, b e lirtile n d e m e t b a la n tm z u y a rn c a y erel
o la ra k y a ta y o la n h i b ir a ra k e s ite (sfr k e s itin d e n a y r olarak ) sa h ip o l
m az.
Bu d u ru m a h a fif e fa rk l b i im d e b a k a b iliriz . S1 ta b a n u z a y n d a a n o k
ta s n d a n b a la y p 'd e b ite n b ir e ri d n r z ve k a fa m z d a S 1 z e rin d e
ki lif d e e rli b ir fo k siy o n u n a 'd a n b 'ye " s a b it ta n m a s " n c a n la n d rrz .
Bu, y erel o la ra k b u e ri z e rin d e k i b ir y a ta y a r a k e s it o la n B z e rin d e k i
b ir e riy i a ry o ru z d em ek tir. B kz. ekil 15.16. u h a ld e ta b a n u z a y z e rin
de a 'd a n b 'ye g id e n b ird e n fa z la eri m e v c u ttu r; b ir y n d e g itti im iz d e
b 'd ek i so n u d e e ri o la ra k , d i e r y n d e g itti im iz d e elde e tti im iz y a n t
ta n fa rk l b ir y a n t elde ederiz. T a n m la d m z s a b it ta m a k a v ra m yo l
b a m l d r.
Bu, 13. b l m d e a l t m z V ta n ja n t d e m e ti b a la n tm z la ilg ili o la
ra k k a r la t m z yol b a m ll y la pek de ay n ey d e ild ir. O d u ru m la
ilg ili, so n su z k k d n g le r iin d a h i o rta y a k an y erel b ir yol b a m ll-
e k il 15.18 S lre a it " n em siz" b ir S 1 - p b lg e si z e rin d e d u r a n B 'y e a i t b ir B p p a r a s n ,
a y n s B q iin d e g e erli o la c a k e k ild e , tp k ekil 1 5 .5 a'd a k i g ib i ele a ln . H er b i r y a m a
d a k i "y atay " o la a n a n la m d a k i y a ta y a n la m n a g elecek e k ild e k a b u l e d in . B u n u n la b i r
lik te y a p tr m a i in d e b i r y a p tr m a b lg e siy le d i e ri a r a s n d a k a ts a y s 2 o la n g reli
b i r e s n e tm e m e v c u ttu r (sa t a r a f ta k i y a m a la m a d a g ste rilm ek te). Bu ekil 15.16d a g s
te r ile n b a la n ty s a la r.
V a = d x ~ Aa
ile m c isi o la ra k , Aa n ic e li i b a s k la n m b a z "d em et in d is le ri" n e sa h ip o l
m a k zere, ifa d e ed ilir. B u n la r i in (te n s r fik irle rin in g e e rli o la ca e
k ild e , b ir v e k t r d em etiy le ilg ile n d i im iz i v a rsa y a ra k ) Y u n an h a rfle ri k u l
la n a b iliriz 17 ve b ylece Aa n ic eli i Aa^x g ib i g r n r. (B t n l k l in d is
ifa d e s i i in d i e r ik i te rim le a r p la n b ir 8% sz k o n u su olur.) D em et erili-
18 Dier ta ra fta n lif birim em ber olduunda dem et dier b a lam lard a av an taja sahip olan bir
b a a t d em et rnei h alin e gelir. B aat b ir dem et iinde V lifinin g g rubu zerinde kendi s i
m etrileriyle m odellendii dem ettir. Ak konuursak, ve V b a a t b ir dem et iin ay n d r fa
k a t d ah a doru olarak, h an g isin in 'ye a it birim elem an olduu "unutulduu" yerde V, g dir;
b u n a gre, 14.1 ve a ltrm a la r 114.1] ve [14.2] uyarnca V (Abelci olm as zorunlu olm ayan)
b ir a fin u za yd r.
b ir s im e tr i b a r n d ra n lifle re sa h ip o lm a m z a ilik in b u fik ir i in n e k a d a r
te m e l o ld u u n u g rdk. Bu, b u t r s im e trile rin o rijin in e y a d a b u s im e tr i
le rin g e r e k te n ne o ld u u n a ilik in te m e l s o ru la ra n e d e n o lu r. Bu n em li
s o r u la r a ile rid e , zellikle 28, 31 ve 34. b l m le rd e y e n id e n geleceim .
SONSUZLUK MERDVEN
a b = kp (b ir k ta m s a y s iin)
ise
a = b (m od p)
l " 1 = 1, 2 _1 = 3, 3 _1 = 2, 4 _1 = 4.
to p la m a ile a rp m a ta b lo la rn a sa h ib iz ve s f r o lm a y a n h e r b ir elem a n n
2x3 = 1 (m od 5), vb a n la m n d a a rp m s a l b ir te rs e sa h ip o ld u u n a d ik k a t
ed e riz (b u ra d a n itib a r e n b e lirli b ir so n lu sa y sis te m in in e le m a n la ry la a
l rk e n y e rin e "=" se m b o l ku llan aca m ):
A yrca b ira z d a h a zenli b i im d e o lu tu ru lm u , e le m a n la rn n to p la m
s a y s b ir a s a ln b ir s s , q = p m o la n b a k a c a so n lu a la n la r d a m ev
c u ttu r. E n b a s it rn e i, d i e r b ir d ey ile q = 4 = 2 2 d u ru m u n u v ereyim .
B u ra d a fa rk l e le m a n la r 0,1, w, w 2 o la ra k , a>3 = 1 ve h e r x elem a n
x + x = 0 'a b a l olm ak zere, ia re tle y e b iliriz . Bu h a f if b i im d e , (yein e t
k ile e n p a r a c k la ra ilik in "kuarkl" a k la r b i im d e 5 .4 'te a k la n p
5 .5 'te d einilen) b irim in k p kk leri o la n 1, o>, o)2 a rp m s a l k a rm a k say
g ru b u n a g en ile r. F4' eld e etm ek ze re y a ln z c a b ir s f r "0 " ek ler ve
x + x = 0 o la ca k e k ild e b ir "to p lam a" ilem i s u n a rz .11621 G enel lFpm d u r u
m u n d a to p la m d a p k a d a r x s a y s n n o ld u u x + x + t-x = 0 ifa d e sin e
sa h ip o lu ru z.
> [16.2] F4'e ilik in eksiksiz to p lam a ve arpm a tab lo lar o lu tu ru n ve cebirin ku rallarn n i
lediini (1 + <>+ a>2 = 0 o lduunu varsayarak) kontrol edin.
z d m s e l g e o m e trin in n o k ta la rn so n lu to p la m sa y sy la n a s l a l
t n g rm ek re tic id ir ve b u n a g re F,, a la n z e rin d e k i iz d m s e l
P n(F<7) n -u z a y la r n a r a tr a b ilir iz . P " (F ?) 'n u n k e sin b i im d e 1 + q + q 2 +
+ qn = (q n+1 - 1 )/{ q 1 ) fa rk l n o k ta y a sa h ip o ld u u n u b u lu r u z .11631 z
d m s e l P 2(F,j) a la n la r zellikle e tk ile y ic id ir n k o n la ra ilik in o l
d u k a z a r if b ir o lu u m v e rile b ilir. Bu, yle a k la n r. U ygun b ir m a lze m e
den, rn e in k a rto n d a n y a p lm b ir d a ire se l b ir d isk a ln ve m e rk e zin d e n ,
zem in d ek i s a b it b ir k a rto n a se rb e s t e d n e b ilm e si o la n a k l o la ca k b i im
de ra p tiy e le y in . Z em indeki k a rto n z e rin d e k i d a ire e tra fn d a e it b i im d e
y e rle m i 1 + q + q2 n o k ta la rn , 0 , 1 , 2 , ..., q{ 1 + q) sa y la ry la s a a t y n
n n te rs in e o la ca k e k ild e ia re tle y e re k b e lirtin . D nen d isk z e rin d e d ik
k a tli b i im d e seilen b e lirli k o n u m la rd a k i 1 + q zel n o k ta la rn i a r e tle
yin. Bu k o n u m la r, ze m in d e i a re tli h e rh a n g i iki n o k ta se ild i in d e d isk
z e rin d e k e sin o la ra k , seili iki n o k ta n n d isk z e rin d e k i b u zel n o k ta la r
d a n ik isiy le a k a c a b ir k o n u m o la c a k e k ild e o lm a ld r. B u n u s y le m e
n in b a k a b ir yo lu y led ir: a0,a 1,...,a q b u zel n o k ta la r a ra s n d a k i, d a ire
e tra fn d a d a ire s e l b i im d e a ln m (d aire e tra fn d a k i, zem in d ek i d a ire
z e rin d e i a re tli a rd k n o k ta la r a r a s n d a k i u z a k lk b irim u z a k lk o la ra k
k a b u l ed ilm e k zere) a rd k u z a k lk la rs a , h e r 1, 2, 3, ..., q u za k l , d a ire
sel b i im d e a rd k o la ra k to p la n m a 'la r n b ir to p la m e k lin d e b e n z e r
siz b i im d e g ste rile b ilir. Byle b ir d isk e sih irli d is k d iy o ru m . ekil
16.1'de, k e n d isiy le ilg ili a , ..., a ^ 'n u n s ra s y la 1, 2, 4; 1, 2, 6 , 4; 1, 3, 10, 2,
5; 1 ,2 , 7, 4, 12, 5 o la ra k a ln a b ild i i q = 2 ,3 ,4 ve 5 'e a it s ih irli d isk le ri g s
te rd im .11641 q = 7 ,8 ,9 ,1 1 ,1 3 ve 16 d u ru m la rn d a s ih irli d isk le ri s r a s y la 1,
2, 10, 19, 4, 7, 9, 5; 1, 2, 4, 8 , 16, 5, 18, 9, 10; 1, 2, 6 , 18, 22, 7, 5, 16, 4, 10; 1,
2, 13, 7, 5, 14, 34, 6 , 4, 33, 18, 17, 21, 8 ; 1, 2, 4, 8 , 16, 32, 27, 26, 11, 9, 45,
13, 10, 29, 5, 17, 18'le ta n m la n r b i im d e k a b u l ed e b iliriz . S ih irli d isk le rin
(q b ir a s a ln s s olm ak zere) h e r P n (Fq) i in v a r o lm a la r, m a te m a tik se l
b ir te o re m d ir .1 O kuyucu P a p p o s ve D e sa rg u e s'in te o re m le rin e ilik in e
itli rn e k le ri g zden geirm ey i elen celi b u la b ilir (bkz. 15.6, e k il
15.14).2 (B ozulm am b ir d z e n d e y e te rli sa y d a n o k ta y a sa h ip o lm ak ze-
e k il 16.2 ekil 15.1 4 'tek i te o re m le re ili k in so n lu g e o m e tri e itle ri. 16. d ve 1 6.1b'de
g s te rile n d is k le rin s r a y la k u lla n la ra k g s te rilm i h a lle ri; (a) P a p p o s (q = 5) ve (b) De-
s a rg u e s (q = 3).
e k il 16.3 e k il 16.1a u y a rn c a n u
m a r a la n d r lm 7 n o k ta v e 7 izg ili
P 2(IF2) F ano d z le m i (em b er b ir
"dz iz g i" k a b u l edilir). B u, o kto n -
y o n b lm e c e b ir in e ili k in te m e l
i0, >- *2- >6 e le m a n la r y la ilgili
a r p m ta b lo su n u , o k la r b ir "+" ia
re ti ve re n d a ire se l d z e n i s u n m a k
zere, salar.
iin geerli o luu sonucunu t retin . pucu: ekil 16.3' ve Fano dzlem inin tam sim etrisini
kullann.
1 O ktonyonlara ilik in fiziki rol yine de zam an zam an ta rtld , bkz. rn. G rsey ve Tze, 1996;
Dixon 1994; M anogue ve Dray, 1999; Dray ve Manogue, 1999; fa k a t genel b ir "oktonyonlarla
ilgili kuan tum m ekanii" o lu tu rm ak la ilgili olarak, durum "drdeylerle ilgili kuantum m e
kan i im e gre b iraz d ah a p o zitif olm ak zere, tem el zorluklar m evcuttur; Adler, 1995. Belir
li b ir fiziki role ilikin aday o larak durum zerine nerilen baka b ir say sistem i "p-gen sa
ylam a ilikin olandr. B unlar, h a lk l s n k u rallarn n geerli olduu say sistem lerini
o lu tu ru rla r ve 0, 1, 2, 3 ,..., b asam ak larn n p l 'i (p seili asal say olm ak zere) gsterm e
si d n d a o ndalk biim de genilem i sra d a n gerel sa y la r eklinde ifade edilebilirler ve
sra d a n o n d alk lar du ru m u n d akinin tersi b iim in d e sonsuz olm aya izin lid irler (ve eksi ia
rete gerek duymayz). rnein
......24033200411.3104
b elirli b ir 5-gen sayy tem sil eder. T oplam a ve arpm a k u rallar ("10" sem bolnn p asal
yerine, vb, kullanld) "olaan" p -li aritm etiktekinin aynsdr. Bkz. M ahler, 1981; Gouvea,
1993; Brekke ve Frend, 1993; V ladim irov ve Volovich, 1989; Pitkenen, 1995 ve p-genlerin fi
zik m alzem esine uy g u lam alan .
m e k a n i in in ilk z a m a n la rn d a k u a n tu m k u ra m n n fizi i, d n y a n n en k
k d ze y d e g e r e k te n b ir a y r o lm a d u ru m u n u n sz k o n u su o ld u u b ir
re sm in e y n le n d ird i in e ilik in , d a h a so n ra k i g e lim e lerc e d o ru la n m a
m o lan , b y k b ir b e k le n ti m e v c u ttu . G n m z n b a a r l k u r a m la r n
da, e y le rin o rta y a k a rd g ib i, k u a n tu m k a v ra m la r d a h il o ld u u n d a
b ile u z a y z a m a n b ir s re k lilik o la ra k k a b u l ed e riz ve k k lek li u z a y
z a m a n a y rk l i e re n f ik irle r "a llm a d k " o la ra k d e e rle n d irilm e lid ir
(33.1). S rek lilik h l n em li b ir e k ild e, k u a n tu m m e k a n i in e ilik in f i
k irle ri u za y ve za m a n y a p la r n a u y g u la m a g iriim in d e b u lu n a n o k u r a m
la rd a b ile b e lirle y ic i n ite lik te d ir. Bu, zelde, d m ve b a k u ra m n d a k i
g ib i a y rk (tm leik) fik irle rin g e r e k te n k ilit ro lle r o y n ad ve a y rc a
sp in a la rn n tem el y a p y a g ird i i d n g d e ik e n le rin e ilik in A s h te k a r-
R o v e lli-S m o lin -Ja c o b so n k u ra m n d a g e erlid ir. (Bu k a y d a d e e r ta s a r y a
ilik in b a z e y le ri 32. b l m d e grece iz ve 33.1'd e "ay rk u z a y z a m a n "la
ilg ili b a k a b a z fik irle rle k sa c a k a rla a c a z .)
Bylece, en a z n d a n im d ilik so n su z u , zellikle fiziki s re k lili in m a te
m a tik se l a k la n m a sn d a k i ro l n d e cid d i e k ild e k u lla n m a a lm a y a g erek
d u y d u u m u z g r l y o r. yleyse b u r a d a gerek d u y d u u m u z n e t r b ir
s o n su z lu k tu r? 3.2'de g erel sa y sis te m in i ra sy o n e l s a y la rn so n su z k
m e si b i im in d e o lu tu rm a y a ilik in "D edekind kesii" y n te m in i k sa c a
ak la d m . A sln d a b u , ra sy o n e l s a y la rn k e n d ile rin d e i e rilm i o la n b
yk o ra n d a a a n b ir so n su z lu k k a v ra m i e re n d e v a sa b ir a d m d r. Bu k o
n u y a b u r a d a y nelm ek b izim i in n em li o la c a k tr. G erekte, b y k D ani-
m a rk a l/R u s/A lm a n m a te m a tik i G eorg C a n to r'u n 1874'te, 1895'e k a d a r
g e litirm e y e dev am e tti i b ir k u ra m n p a r a s o la ra k g ste rd i i zere,
so n su z lu a ilik in fa r k l b o y u tla r m e v c u ttu r! D oal s a y la rn s n rsz l
a s ln d a b u n la rn en b a s itid ir ve fa rk l s o n s u z la r b itim siz e k ild e g it g id e
d a h a b y k l ek le rd e s re r. G elin C a n to r'u n r ac ve te m e l fik ir le r i
n e k sa c k b ir gz a tm a y deneyelim .
M = {0, 1, 2, 3, 4, 5, ...}.
3 Bu doaya ilikin d ah a nceki baz d nlerle ilgili olarak bkz. M oore, 1990, blm 3.
4 N ot 15.5ten, Rl - 0'm asln d a sfr olm ayan doal sa y la r yerine ku llan lm as yoluyla notas-
yona ilikin b ir ktye k u llanm a hazrlandm anm sayn. roni u ra d a ki, b ir ta ra fta n
{0} = 1 yoluyla 3.4'teki ilem ler benim senirken, "daha doru" grnen M - {0}'da benim se-
niyorsa, ele alm an km eyle ilgili d ah a da kafa k a rtrc olan "N 1 ifadesine k aln zl
[16.71 K esirlerin t m n n dzenlenm esine ilik in sistem li b ir yol b u larak b u t r ak b ir i
lem sa layabiliyor m usunuz, bakn.
M [16.8] j ((a + b)2 + 3a + b) fo nksiyonunun doal sa y la rla doal sa y la rn (a, b) iftleri a r a
sn d a 1 -1 b ir uyum luluu ak biim de su nduunu gsterin.
lk o la ra k b ir k a r d in a l s a y n e d ir? T em el o la ra k o, iki k m ey i a n c a k ve
a n c a k b irb irle riy le 1-1 u y u m lu lu k i in e k o y ab ild i im iz d u ru m d a "ayn
elem a n s a y s" n a sa h ip o la ra k d e e rle n d ird i im iz k o u lla rd a , b ir k m e d e
ki elem a n "say s"d r. "E d e erlik sn f" fik rin i k u lla n a ra k (bir p a s a ly la
ilg ili IFp'yi ta n m la m a k ze re s tte 16.1'de ile ri s r le n fik ir; a y rc a bkz.
nsz) d a h a k e sin o lm ay d e n e y e b iliriz ve b ir A k m e sin e a it a k a rd in a l
s a y s n a >4'yla ay n k a rd in a lite y e sa h ip t m k m e le rin e d e e rlik s n fd r
d iy e b iliriz . A sln d a m a n tk G o ttlo b F rege b u n u y a p m a y 1 8 8 4 'te d en e d i
f a k a t a k u lu "tm km eler" b e n z e ri k a v ra m la rd a , b u n la rd a n g l 6 . 5 't e
g rece im iz zere) c id d i a y k rlk la r o rta y a k a b ild i i iin, te m el z o rlu k
la r m e v c u t o ld u u o rta y a k ar. Bu t r a y k rlk la r nlem ek ze re "olas
k m e le r ev re n i"n in b o y u tla rn a b a z k s tla m a la r k oym ak g erek li g r n
m e k te d ir. Bu r a h a ts z edici k o n u y la ilg ili b ira z d a n y a p m a m g erek en b az
u y a r la r o lacak. u an iin b u n d a n k a n m a k zere, d a h a n ce y a p t m
g ib i ( nsz'de ra sy o n e l s a y la ra a it "e d e e rlik sn f" ta n m y la ilik ili
o la ra k d e in ild i i zere) b ir s n m a k o n u m u alalm . K a rd in a lle ri b a s it e
k m e le r a r a s n d a k i 1-1 e d e e rlik k a v ra m n d a n s o y u tla n a b ile n m a te m a
tik s e l k a v ra m la r (P la to n 'u n d n y a s n d a y a a y a n la r!) o la ra k k a b u l e d e b ili
riz. K endim ize, A k m e sin in "a k a rd in a lite s in e sa h ip " o ld u u n u y a d a a
e le m a n a sa h ip " o ld u u n u sylem eye, tu ta r l olm am z ve B k m e s in in de, A
ve B k m e leri an c a k ve an c a k 1-1 u y u m lu lu a k o n u la b ild i in d e a k a r d i
n a lite s in e sa h ip " o ld u u n u y a d a a e le m a n a sa h ip " o ld u u n u s y lem em iz
k o u lu y la iz in v eririz . D oal s a y la rn t m n n b u a n la m d a k a r d in a l s a y
la r o la ra k d n le b ild i in e d ik k a t edin; b u , b ir d o al s a y n n n e o ld u u
n a ilik in 3 .4 'te v e rilm i "sra" ta n m n d a n (0 = (), 1 = (0), 2 = {0, (0) ), 3 =
{0, {0}, {0, (0)}}, ...) se zg ise l o la ra k ok d a h a y ak n b ir ta n m d r! D oal s a y
la r a s ln d a (so n su z k a rd in a lle rin , k e n d ile ri g ib i ay n k a rd in a lite d e k i u y
g u n a lt k m e le r i eren o k m e lere a it, s tte k i Fsl gibi, k a rd in a lite le r o lm a
la r a n la m n d a ) s o n lu k a rd in a lle rd ir.
A rtk k a r d in a l s a y la r a r a s n d a k i ilik ile ri k u ra b iliriz , a k a r d in a lite s i
n e sa h ip b ir A k m e sin in e le m a n la r /? k a r d in a lite s in e sa h ip b ir B k m e si
n in e le m a n la rn a a it b ir a lt k m e n in (uygun b ir a lt km e o lm a s z o ru n lu
d e ild ir) e le m a n la ry la 1-1 u y u m lu lu a k o n u la b ilirs e a k a rd in a li p k a r d i
n a lin e k k e ittir d e r ve
a <p
A v e B a r a s n d a 1-1 u y u m lu lu k o lu u a n la m n d a k i
= /?
e k il 16.4 S e m e a k s iy o m u e le m a n
la r n n t m b o o lm a y a n k m e le r
o la n h e rh a n g i b ir A k m e s i i in A 'ya
a it h e r b ir k m e n in ta m o la ra k b ir
ele m a n n i e re n b ir B k m e s in in
va r o ld u u n u ile ri s rer.
[16.10] Bunu kantlayn. ereve: /l'y B 'nin b ir M (= b(A)) a lt km esine g tren 1-1 b ir b ve
B'yi /4'nn b ir aB a lt km esine g tren 1-1 b ir a gnderim i m evcuttur; ,4'dan B'ye, A - aB"yi
bA - baBye ve abA - abaB'yi babA - babaB'ye, vb, gnderm ek zere b'yi k ullanan ve
aB abAy B - i/4'ya ve abaB - ababA'y baB - babA'ya, vb, gnderm ek zere a -1'i kullanan
b ir gnderim i ele aln ve A ve B 'nin geri kalanyla ne yapm ak gerektiini zmleyin.
te o re m id ir .5 E lb e tte p a r a la r k a t c isim le r deil f a k a t n o k ta la rd a n o lu a n
k a r k to p lu lu k tu r ve h i de y ap c o lm a y a n b ir y o lla, y a ln z c a sem e a k
s iy o m u n u n k u lla n m y o lu y la "var o lm a"s ile ri s r lm o lm ak zere, t a
n m la n r.
K a rd in a l s a y la ra ilik in ok te m el b irk a zellii k a n tla m a k s z n s r a
la y ay m . lk o la ra k < se m b o l do al s a y la ra (so n lu k a rd in a lle r) u y g u la n
d n d a v e rd i i ay n a n la m v e rir (bkz. n o t 3.1). D ah a s h e rh a n g i b ir d o al
sa y h e rh a n g i b ir so n lu k a rd in a l sa y y a k k e ittir (<); e lb e tte k e sin b i
im d e k k t r (<), e it d e ild ir. im di a so n su z o la ca k e k ild e p < a 'y
d n n , b y lece (sonlu s a y la rla ilg ili b ild i im iz ey le k a t b ir z tlk i in
de) A u B b irle im in in k a r d in a lite s i ik is in d e n b y k o la n m k in e , d i e r b ir
d ey ile a 'n n k in e e ittir ve a y rc a A x B a r p m n n k a r d in a lite s i d e a 'd r .
(D aha n ce a rp m n rn e k le rin i g rm t k , rn. 13.2, 15.2. A x B k m e
si, a, /l'd a n ve b, B 'den a ln m a k ze re t m (a, i ) i/itlerin d en o lu u r. Sonlu
k m e le rin a rp m la rn n k a rd in a lite s i, k m e le r o la ra k , k a rd in a lite le rin in ,
s o n lu k m e le r i in h e r za m a n b ir e le m a n d a n d a h a fa z la s n a a it k a rd in a li-
te n in , h e r b irin e a it b ire y se l k a rd in a lite d e n d a h a b y k o ld u u , o la an
s a y s a l a rp m d r.) Bu d u ru m bizi, z a te n elim izd e v a r o la n la rd a n d a h a
b y k s o n s u z lu k la r b u lm a k is tiy o rs a k p e k de ile ri g t r r g r n m ez, a 'y a
"b a l k alm " g r n m ek tey iz.
S o n rak i b l m d e n a s l "basz" h a le g elin ec e in i greceiz. B u n u n la
b irlik te a n itib a riy le , y u k a rd a y a p t m z e y in b iz e en a z n d a n ra sy o n e l
sa y la rn sa y s n n do al sa y la rn sa y s y la ay n o ld u u n u g ste rd i in i
g re b iliriz . C a n to r'u izleyerek, y u k a rd a g rd m z ze re ta m s a y la rn ,
Z, k a rd in a lite s iy le ay n o la n do al sa y , N, k a r d in a lite s i i in N0 ("hi e lif '
y a d a ABD'de "sfr elif') se m b o l n k u lla n a lm . u h a ld e r a s y o n e lle rin p
k a r d in a lite s i n e d ir? H e rh a n g i b ir ra sy o n e l say, a ve b ta m s a y la r o lm ak
ze re, a /b b i im in d e (pek ok yolla) y a z la b ilir. Bu y o lla rn b ir in i seerek
ra s y o n e lle r k m e siy le NxN k m e sin in b ir a lt k m e s i a r a s n d a 1-1 b ir
u y u m lu lu k b u ld u k . Bylece p, MxFsl'nin k a r d in a lite s in e k k e itti r fa k a t
y u k a rs (ya d a a l trm a [16.8]'in d o la y sz u y g u lam as) u y a rn c a N xFi'nin
k a r d in a lite s i N 'n in k a rd in a lite s in e , d i e r b ir d ey ile N0'e e ittir. Bu n e d e n
le p < N0't i r f a k a t ta m s a y la r ra s y o n e lle rd e i e rild i in d e n N0 < p o lu r. B u
n u n so n u c u o la ra k p = X0 olur.
r
o lu r.
2a , a elem a n l h e rh a n g i b ir k m e n in to p la m a lt km e sa y sd r.
C = 2K
100110001011101...
9 Bu k o n u larla ilgili yeni b ir yaklam iin bkz., W oodin, 2001. M atem atiin tem elleriyle ilgili
genel kaynak iin bkz., A bian, 1965 ve W ilder, 1965.
10 T uring'e ilikin b u ncler tem elde Alonzo C hurch, H askell B. Curry, Stephen Kleene, Kurt
Gdel, ve Emil P o st'tu ; bkz. Gandy, 1988.
biz. Bu, h e sa p la n a b ilirlik k a v ra m d r; a r tk elek tro n ik b ilg is a y a rla r b ize
ep ey ta n d k o ld u u n d a n , ilg ili fik irle ri b a z k e sin m a te m a tik se l d en k lem
le r b i im in d e v erm ek y e rin e b u fizik i a le tle rin ey lem lerin e b a v u rm a k b e
n im i in o la slk la y e te rli o la c a k tr. A ka s y le rsek , b ir h e s a p la m a (ya
d a a lg o r itm a ) id e a l b ir b ilg isa y a rn , "ideal", b e lirsiz b ir za m a n s re s in c e
"y p ra n m a" o lm a k sz n dev am ed e b ilm e, a s la h a ta y a p m a m a ve sn rsz
b ir d e p o la m a a la n n a sa h ip olm a a n la m n a gelm ek zere, g er e k le tird i i
e y le rd ir. M a te m a tik s e l o la ra k b u t r b ir ilem etk in b ir e k ild e T u rin g
m a k in e s i o la ra k a d la n d r la n e y d ir .11
H e rh a n g i b e lirli b ir T T u rin g m a k in e si, do al s a y la rla g e r e k le tirile
b ile n b e lirli b ir h e s a p la m a y a k a r lk gelir. T 'n in b e lirli n d o al sa y s
z e rin d e k i eylem i T (n ) b i im in d e y a z lr ve n o rm a ld e b u ey lem in (baka)
b ir m d o al sa y s so n u c u n u v e rd i in i k a b u l ederiz:
T(n ) = m.
n T uring m akinesiyle ilgili ay rn tl b ir aklam a iin bkz. Penrose, 1989, blm 2; rn. Davis,
1978 ya da orijinal kaynak, Turing, 1937.
& [16.15] A lgoritm am zn ne ekilde gerekletirilebileceine ilikin k abaca b ir aklam a yapn
ve b u b elirli deerleri aklayn.
k la v u z u " n a s a h ip tir. Bu t r b ir k u lla n m k lav u zu , b a s a m a k la r d iz isi b i i
m in d e y az ab ilec e im iz b ir "kod" y o lu y la b t n y le b e lirtile b ilir. D aha
so n ra b u diziyi b ir t d o al s a y s o la ra k y en id en y o ru m la y a b iliriz ; b y lece
t m a k in e n in , k en d in e a it b e lirli a lg o ritm a y g e r e k le tirm e s in e o la n a k s u
n a n "p ro g ram " k o d la r, t d o a l sa y s y la k o d la n a n T u rin g m a k in e s i TVyle
g ste rilir. K odlam a t m t d o al s a y la r iin a l m a y a b ilir fa k a t b ir se
b e p le a l m a d d u ru m d a , m a k in e n in b ir n 'y e u y g u la n d n d a b a a r s z
l a u ra d h e n z ele a ln m o d u ru m la ra ek o la ra k , Tt 'y i "h a ta l" o la ra k
d e in e b iliriz . E tk in b iric ik T t T u rin g m a k in e s i h e rh a n g i b ir te k il n 'y e u y
g u la n d n d a so n lu b ir s re s o n u n d a b ir y a n t sa la y a n m a k in e d ir.
T u rin g 'in te m el b a a r la r n d a n b iri, e v re n sel U T u rin g m a k in e s i o la ra k
a d la n d r lp n e e k ild e o lu rs a o lsu n h e rh a n g i b ir T u rin g m a k in e s in in ey le
m in i ta k lit ed e b ile n te k il b ir T u rin g m a k in e si b e lirtm e n in o la s o ld u u n u
fa rk etm esiy d i. U iin g ere k li o la n ey, ilk o la ra k ta k lit ed ilec ek b e lirli T t
T u rin g m a k in e s in i b e lirte re k t d o al sa y s z e rin e etki etm ek ve s o n r a
s n d a T t (ri)'y i h e s a p la m a y a d ev a m ed e b ilece i e k ild e n s a y s n a etk i e t
m e k tir. (Genel am a l m o d e rn b ilg is a y a rla r a s ln d a e v re n se l T u rin g m a k i
n elerid ir.) Bu b irle ik U (t,n ) ey lem in i
l/( t, n ) = r t (n)
U = TU
ifa d e s in e s a h ip oluruz.
B ir T u rin g m a k in e s in in h a ta l y a d a etk in o ld u u n u n a s l s y le y e b ili
riz? Bu k a r a r v erm ek z e re b ir a lg o ritm a b u la b ilir m iyiz? Bu so ru n u n y a
n tn n a s ln d a "hayr" o ld u u n u g ste rm e k T u rin g 'in n em li b a a r la r n
d a n b irid ir. K ant, C a n to r'u n a p ra z k e s i in in b ir u y g u la m a s d r. nceki
g ib i M k m e sin i ele a la c a z f a k a t im d i M'nin t m a lt k m e le ri y e rin e
y a ln z c a k o n u n u n k e n d ile ri i in b ir e le m a n n k m ed e olu p o lm a d n a k a
r a r v erm e k ze re b ir h e s a p la m a k o n u su o ld u u a lt k m e leri ele alaca z.
(B u n lar N 'n in t m a lt k m e le ri o la m az n k M'ye a it t m a lt k m e le rin
s a y s C 'yken fa rk l h e s a p la m a s a y s y a ln z c a N0'tir.) Bu t r h e s a b a d a y a l
o la ra k ta n m la n a n k m e le r y in e le n e n b i im in d e a d la n d rlr. A sln d a N 'ye
a it y in e le n e n h e rh a n g i b ir a lt k m e y a ln z c a 0 y a d a 1 k ts v e re n b e lirli
t r d e e tk in b ir T u rin g m a k in e s in in k ts y o lu y la ta n m la n r. T(n ) = 1 d u
ru m u n d a n, T y o lu y la ta n m la n a n y in e le n e n k m e n in b ir y esiy k en ("ieri
de"), T (n) = 0 d u ru m u n d a n b ir ye d e ild ir ("darda"). u h a ld e C a n to r
a rg m a n n a y n e n nceki g ib i fa k a t y a ln z c a FsJ'ye a it y in e le n e n a lt k m e
le re o lm ak zere, u y g u la rz. A rg m an b iz e hem en , k e n d ile ri i in Tt 'n in e t
k in o ld u u d o al s a y la r k m e sin in y in e le n e n o la m a y a c a n s y ler. T 'n in
h a ta l o lu p o lm a d n sy lem ek ze re h e rh a n g i b ir T tu rin g m a k in e sin e
u y g u la n a b ilir h i b ir a lg o ritm a yok tu r!
Bu g ere k elen d irm e y e b ira z d a h a y a k n d a n b a k m a a b a s n a deer. Tu-
rin g /C a n to r a rg m a n n n g e r e k te n g ste rd i i ey, k e n d isi i in r t 'n in e t
k in o ld u u t k m e sin in y in e le n e n b i im d e sa y la b ilir b ile o lm a d d r.
N 'ye a it y in e le n e n b i im d e s a y la b ilir b ir a lt km e n ed ir? K en d ileri iin ,
a rd k o la ra k 0, 1 ,2 , 3, 4, ...'e u y g u la n d n d a so n u o la ra k b u k m e n in
h e r b ir y e s in i re te n etk in b ir T T u rin g m a k in e s in in m e v c u t o ld u u b ir
d o al s a y la r k m e sid ir. (yle ki, m , b ir n do al s a y s i in a n c a k ve a n
cak m = T (n) o lu rs a k m e n in b ir y e si olur.) N 'ye a it b ir S a lt k m e si a n
cak ve a n c a k k e n d isi ve a y rc a o n a a it W 5 t m le y e n i de y in e le n e n b i im
de s a y la b ilir o lu rsa y in e le n e n o lu r .116161 T u rin g /C a n to r a rg m a n n n b ir
e lik i t r e tti i v a rsa y lm 1-1 u y g u n lu k etk in T u rin g m a k in e le rin in y i
n e le n e n b ir n u m a ra la n d rm a s d r. N e ren d i im iz z e rin e k k b ir g z
d en g eirm e bize, b ir T u rin g m a k in e s in in Tt (n) ey lem in in d u rm a k ta n e z a
m a n b a a rsz o la ca n sy ley en h i b ir genel a lg o ritm a o lm a d n s y ler.
B u n u n b iz e so n u o la ra k s y le d i i ey, i e risin d e k a b u l e d ile b ilir b ir i
cik k m e n in , y eli i h e s a b a d a y a l b e lirg in k u r a lla r y o lu y la ta n m la n a n
k m e, y in e le n e n k m e le r o ld u u "a r tu tu c u lu a " ilik in k o n u m la ilg ili
b e s le n m i u m u tla ra k a r n , b u b a k a sn n b iz i h em en y in e le n e n o lm a
y a n k m e leri gz n n e a lm a z o ru n lu lu u n a y n e ltm e sid ir. Bu b a k a s
h a tta , iki fa rk l etk in T t ve Ts T u rin g m a k in e sin c e ta n m la n d k la rn d a , y i
n e le n e n iki k m e n in ay n y a d a fa rk l o lu p o lm a d k la rn a ilik in h e s a b a
d a y a l h i b ir g e n e l b i im li k a r a r v erm e y n te m i o lm a m a s te m el z o rlu u y
la d a k a r la r !116171 D ah a s b u t r b ir so ru n la , "km e" k a v ra m m z o ld u k
a tu tu c u b ir b a k a sy la sn rla m a y a a l t m z d a , fa rk l sev iy elerd e
te k r a r te k r a r k a r la lr. H er za m a n , d a h a nceki iz in v e rilm i k m e a ile
m ize a it o lm a y a n s n fla r gz n n e a lm a y a itiliriz .
( 00 * )" = oo't0 n
b a n ts n d a n y a ra rla n rz .
A lan lar u y g u n k sm i t re v s e l d en k lem lerce k s tla n d n d a , t m y le
a la n la ra ilik in b a la n g ve risi (zellikle 27.1'e bakn), d i e r b ir d ey ile
d a h a a z -b o y u tlu , diyelim ki (/-b o y u tlu S u zay z e rin d e b e lirtile n ik in cil
b ir a la n v e risi y o lu y la b e lirle n m e le ri s z k o n u su o la b ilir. V eri S z e rin d e
(tem elde, v e rin in S z e rin d e sa la m a k z o ru n d a o ld u u t re v s e l y a d a c e
b irs e l d e n k le m le r o la n k stla y c la ra b a l o lm a y an a n la m n a g elm ek z e
re) zg rc e ifa d e e d ile b ilirse ve b u v e ri <S'nin h e r b ir n o k ta s n d a b a m sz
r a d e t b ile e n d e n o lu u r s a b u d u ru m d a a la n d a k i s e rb e s tlik oor , 'd u r d i
yeceim . Pek ok d u ru m d a r ve <7'y u b u lm a k b t n y le k o la y b ir i d e il
d ir f a k a t n em li o lan b u n la rn , a la n la rn e d e e r d i e r n ic e lik le r b i im in
de n a s l ifa d e e d ile b ile c e in d e n b a m sz o la ra k d e i m e z n ic e lik le r o lm a
s d r .16 Bu k o n u la r b izim i in ile rid e d ik k a te d e e r b ir nem e sa h ip o lacak
(bkz. 23.2, 31.10-12, 15-17).
1 G em ite tire li "uzay-zam an" nerenlerden biri olm am a ram en bu n u n , bu k itap ta deyi bi-
lim de karm akla ned en olduu yerlerin var olduunu buldum . Buna uygun biim de b u ra
d a "uzayzam an"! benim siyorum .
e k i l 17.1 B u t r b ir f i z i k i ha
re k e t s in e m a p e r d e s i ze rin d e
a lg la n a b ilir m i? zerine ne t r
b ir h a re k e t y n e ltilir s e y n e l
t ils in p e r d e z e r in d e k i b e lirli
b ir n o k ta (b u ra d a " x " il e ia
retli) zd e li in i korur.
2 yle g rnyor ki A ristoteles de, kliti E3 geom etrinin uzam sal geom etriyle ilgili tam b ir
aklam a su n m as gerekliliinin gerektirdii gibi sonsuz b ir uzay kavram yla ilgili zorluk
larla k arlam olab ilir fak at zam anla ilgili grleri E*xE 3 resm ine ilikin "E^le daha
fazla uyum iinde olm utur,
feet -n .
A risto te le s i fizik te ve a s ln d a G alilei ve N e w to n 'n d a h a so n ra k i d in a
m ik b i im li dzen(ler)inde, z a m a n a a it e z a m a n llk la ilg ili m u tla k b ir
k a v ra m m e v c u ttu r. B ylece b u , b u t r d in a m ik b i im li dzen(ler) u y a rn c a
b u ra d a k i, tam . d a b u a n d a k i z a m a n n , b u s a tr la r O x fo rd 'd a k i evim de,
o fisim d e y a z a rk e n , A n d ro m ed a g a la k s is in d e b ir o la y n m e y d a n a g eld i i
(diyelim ki b ir s p e m o v a y ld z n n p a tla m a s) "ayn zam an " o ld u u m u t
la k a n la m n a s a h ip tir. S in em a p e rd e s i b e n z etm em ize d n e rse k , p e rd e z e
rin d e y a n s tlm o ld u k a a y r ik i y e rd e m e y d a n a g elen ik i g r n t n n e
z a m a n l b i im d e g er ek le ip g er ek le m e d i in i so ra b iliriz . B u ra d a k i y a n t
a k tr. O lay lar, an c a k ve a n c a k a y n y a n s tlm e rev ed e g e r e k le irse
e z a m a n l o la ra k k a b u l e d ilir. Bu d u ru m d a (zam an la ilg ili o la ra k ay rlm )
iki o la y n p e rd e z e rin d e k i ay n u z a m sa l k o n u m d a g e r e k le ip g e r e k le
m e d i in e ilik in a k b ir k a v ra m a sa h ip olm ak y a n n d a a y rc a (u zam sal
o la ra k ay rlm ) b u iki o la y n ay n z a m a n d a g e r e k le ip g e r ek le m e d i in e
ilik in d e a k b ir k a v ra m a s a h ib iz . D a h a s ik i o la y la ilg ili u z a m s a l k o
n u m la r fa rk ly sa , ay n z a m a n d a g e r e k le se le r de g e r e k le m e se le r de,
a ra la r n d a k i u za k lk la ilg ili (di er b ir d ey ile p e rd e b o y u n c a l len u z a k
lk) ak b ir k a v ra m a s a h ip o lu ru z; a y rc a , iki o la y la ilg ili z a m a n la r f a r k
ly sa , ay n y e rd e g e r e k le se le r de g e r e k le m e se le r de a ra la r n d a k i z a
m a n a ra l yla ilg ili de a k b ir k a v ra m a sa h ip o lu ru z.
B u n u n b iz e s y led i i, A risto te le s i d ze n im izd e u z a y z a m a n b a s it b i
im d e, A risto te le s i u z a y z a m a n o la ra k a d la n d ra c a m
M = IE1x E 3
a rp m o la ra k d n m e n in u y g u n o ld u u d u r. Bu, b a s it b i im d e , t b ir "za
m a n " o la ra k E1'e a it b ir e le m a n ve x "u z ay d a b ir n o k ta" o la ra k E3'e a it b ir
elem a n o lm a k zere, (t,x ) iftle rin in u z a y d r. (Bkz. ekil 17.2.) E1x E 3'e a it
iki fa rk l n o k ta y la , d i e r b ir d ey ile ik i fa rk l o la y la ilg ili o la ra k , diy elim
k i (t,x ) ve ( t',x ') r E3'e a i t x ve x' n o k ta la n a ra s n d a k i u z a k lk a n la m n a g e
le n u z a m sa l a y n lk la n n a ve de a y n c a a r a la n n d a k i. E1'd e l lm b i im
d ek i t ve t' a r a s n d a k i a y n m a n la m n a g elen z a m a n f a rk n a ilik in iy i t a
n m l b ir e r k a v ra m a s a h ib iz . zellikle, ik i o la y n ay n y e rd e m e y d a n a g e
lip g elm ed i in i (u za m sal y e r d e itirm e n in yok oluu) ve ay n z a m a n d a
g er ek le ip g er ek le m e d i in i (zam an fa rk n n yo k oluu) b iliy o ru z .
5 Bu, onun Principia sn n 1684te yazlm b ir ncl olan De m o tu corporum in m ed iis re-
g u la riter ced en tib u s elyazm as p arasn d a yer alm aktayd. Ayrca bkz. Penrose, 1987d, s.49.
y e te rli o lu u n u fa rk e tm i o lm a sy d . Y a sa la ry la ilg ili y a p s n k esin h a le
g e tirm e k ze re h a re k e tle rin k e n d isin e gre a k la n a c a b ir "m u tla k uzay"
k a v ra m n b e n im se m ey e gerek d u y d u . Z am an n d a "lif d em eti" k a v ra m
k u lla n ly o r o lsa y d (k u k u su z a b a r tl b ir o laslk), N evvton'n, y a s a la rn
t m y le "G alileici d e im e zle r" b i im in d e fo rm le e tm e s i d n le b ilir
o lu rd u . Bu t r b ir k a v ra m o lm a k sz n , N e w to n m "m u tla k u za y "a ilik in
b ir fik ir o rta y a k o y m a d a n , a s ln d a y a p m t, n a s l ile rle y e b ilm i o ld u u n u
g rm ek zo rd u r.
"G alileici u z a y z a m a n m z a ne t r b ir y a p a ta m a k zo ru n d a y z? Q lif
d em etim iz e b ir d e m e t b a la n ts (15.7) b a h e tm e k o lm a s g ere k en d en k e
s in lik le ok d a h a s e r t o lu r.11711 B u n u n y e rin e y a p m a m z g ere k en onu,
N e v v to n 'n b irin ci y a s a s y la u y u m lu b ir ey b i im in d e s u n m a k tr. Bu y a
sa , z e rin e h e rh a n g i b ir k u v v e tin etk im e d i i b ir p a r a c n h a re k e tin in
d ze n li ve dz b ir izgi z e rin d e o lm a s g ere k ti in i b e lirtir. Bu b ir e y le m
siz lik h a r e k e ti o la ra k a d la n d rlr. U za y za m an te rim le riy le , h e rh a n g i b ir
p a r a c n h a re k e ti (di er b ir d ey ile "gem i"i), ey lem siz b ir h a re k e t o l
s u n y a d a o lm a sn , p a r a c n d n y a izg isi o la ra k a d la n d r la n b ir e riy
le g ste rilir. G erekte G alileici u z a y z a m a n m z d a d n y a izg ileri h e r z a
m a n G alileici d em ete a it a ra k e sitle r olm ak z o ru n d a d r; b kz. 15.3117-21 ve
ekil 17.3. S ra d a n u z a m s a l te rim le rle "d z en li ve d z b ir izgide" (eylem
s iz lik h are k eti) b i im in d e k i k a v ra m , u z a y z a m a n te rim le rin d e b a s it b i im
d e "dz" o la ra k y o ru m la n r. Bu n ed e n le , Q G alileici d e m e ti d n y a iz g ile ri
n e ili k in "dzlk" k a v ra m n k o d la y a n b ir y a p y a s a h ip o lm a ld r. B unu
s y le m e n in b ir yo lu 'n in , b ire y se l E3 lifle riy le s n rla n d r ld n d a a fin
y a p n n h e r b ir E3'e ilik in k lit i a fin y a p y la u y u m i in d e o ld u u a fin
b ir u z a y (14.1) o ld u u n u ile ri s rm e k tir. B ak a b ir yol, d o al h a ld e E1x
E3'te ("A ristotelesi" d z e n li h a re k e tle r) b u lu n a n oo 6 d z izg iler a ile s in i
b e lirle m e k ve b u n la r, A risto te le s i M u z a y z a m a n m a ili k in g erek a rp m
y a p s n "u n u tu r"k en G alileici d em ete ilik in "dz izgi" y a p s n su n m a k
z e re d e v ra lm a k tr. (oo6'n n 6 -b o y u tlu b ir aile a n la m n a g e ld i in i a n m s a
y n ; b kz. 16.7.) B u n u n la b irlik te d a h a b a k a b ir yol, b ir m a n ifo ld o la ra k
ele a ln a n G alileici u z a y z a m a n n yok o la n e rilik ve yok o la n to rs iy o n u n
(E1 z e rin d e b ir d e m e t o la ra k ele a ln d n d a b ir d e m e t b a la n ts n a sa h ip
o lm a s n d a n epey fa rk l o larak) ik isin e b ird e n sa h ip o ld u u n u ile ri s r
m e k tir.117-31
P [17.11 Niin?
! [17.2) B unun nedenini aklayn.
[17.31 Bu yolu, t m n n n iin ayn yapy verdiini gstererek ay rn tl biim de akla
yn.
A sln d a b u n c b a k a s, E in s te in 'n fik irle riy le u y u m lu o la ra k
k tle e k im i a k la m a k ze re 17.5, 9 'd a gerek d u y ac a m z g en e lle m e lere
iz in v e rd i in d e n en ta tm in ed ici o la n d r, z e rin d e ta n m la n a n b ir b a
la n ty a sa h ip o lm a k la b iz e b ir je o d e z i k a v ra m s u n u lu r ve (tekil E3'le rd e k i
b a s it b i im d e dz izgi o la n la rd a n a y r olarak) b u je o d e z ile r N evvton'n
e y le m s izlik h a re k e tle r in i ta n m la r. A yrca je o d ez i o lm a y a n d n y a iz g ile ri
n i de ele a la b iliriz . O laan u z a m sa l te rim le rle b u n la r iv m e le n en p a r a c k
h a re k e tle rin i g ste rir. Bu iv m e n in gerek b y k l u z a y z a m a n te rim le
riy le, d n y a izg isin e ilik in b ir e rilik o la ra k l l r.11741 N e v v to n 'n ik in
ci y a s a s u y a rn c a b u ivm e p a r a c k z e rin d e k i to p la m k u v v e tin o n a a it
k tle y e b l m n e e ittir. (Bu N evvton'n, a p a r a c n ivm esi, m k tle s i ve
/ z e rin e e tk iy en to p la m k u v v et olm ak zere, a = f -h m b i im in d e k i
/ = m a 'sd r.) Bylece v erili b ir k tle d e k i p a r a c a ilik in d n y a iz g isi
n in e rili i b u p a r a c a etk iy en to p la m k u v v e tin d o la y sz b ir l s n
su n a r.
S ta n d a rt Nevvtonc m e k an ik te b ir p a r a c k z e rin d e k i to p la m k u v v et
d i e r t m p a r a c k la rd a n gelen k a tk la rn (vektr) to p la m d r (ekil 17.4a).
H e rh a n g i b e lirli b ir E3'te b ir p a r a c k z e rin d e k i k u v v ete b a k a b ir p a r a
c k ta n g elen k atk , b u b e lirli E3'te y e r a la n ik is in i b ir le tir e n izg id e etk ir.
D em ek o lu y o r ki o, iki p a r a c k a r a s n d a e z a m a n l b i im d e etk ir. (B k z .
ekil 17.4b.) N e v v to n 'n n c y a s a s b u p a r a c k la r d a n b iri z e rin e d i
eri ta ra fn d a n u y g u la n a n k u v v e tin b y k l k o la ra k h e r za m a n e it ve sz
k o n u su p a r a c k ta ra fn d a n d i e ri z e rin e u y g u la n a n k u v v etle te rs y n d e
o ld u u n u ile ri s re r. Ek o la ra k , fa rk l h e r t r d e k u v v ete ili k in b iz i, p a r
a c k la r a r a s n d a k i u z a m sa l u z a k l a ilik in h a n g i fo n k siy o n u n u n o k u v
v e tin b y k l o lm a s g ere k ti i ve h e r b ir p a r a c k la ilg ili, o k u v v ete
ilik in to p la m lei a k la y a n h a n g i k s ta s la r n k u lla n lm a s g ere k ti i
k o n u s u n d a b ilg ile n d ire n b ir k u v v e t y a s a s m e v c u ttu r. K tleek im e ilik in
b e lirli d u ru m d a b u fo n k siy o n u z a k l n k a re s in in te r s i o la ra k k a b u l e d ilir
ve to p la m lek N evvton'n, v e rili ik i k tle n in a rp m y la a rp la n k tlee-
k im le ilg ili G s a b iti b i im in d e a d la n d r la n b e lirli b ir s a b ittir. S em b o lleri
k u lla n d m z d a N evvton'n, m k tle li b ir p a r a c a k e n d is in d e n r k a d a r
u z a k ta b u lu n a n M k tle li b a k a b ir p a r a c k ta ra fn d a n u y g u la n a n ekim
k u v v etiy le ilg ili iy i b ilin e n d e n k lem in i elde ederiz:
GmM
r2
Y aln zca b u b a s it b ile e n le rd e n , h z la r k h z n d a n n em li b i im d e
az o ld u u s re c e b y k lekli c isim le rin (ve a y rc a ou te m e l d n te
[17.4] Bu erilikle ilgili, V b a lan ts biim inde b ir ifade yazm aya aln. T anjant vektrleri
zerin d e (varsal h an g i no rm alletirm e koullar gereklidir?
e k il 17.4 (a) N ew to n c k u v v et: h e r h a n g i b ir z a m a n d a b ir p a r a c k z e rin d e k i (ift s a p l
ok) to p la m k u v v e t d i e r t m p a r a c k la r d a n g elen k a tk n n (ekici y a d a itici) v e k t r to p
la m d r. (b) k i p a r a c a a it d n y a iz g is i ve a r a la r n d a , ik is in i b ir le tir e n izgi z e rin d e
h e rh a n g i b i r a n d a , b u a n n ta n m la d b e lir li E3'te "an lk o larak " e tk iy e n kuvvet.
N e w to n 'm n c Y a s a s b ir i z e rin e d i eri ta r a f n d a n u y g u la n a n k u v v e tin b y k l k
o la r a k e it v e s z k o n u su p a r a c k ta r a f n d a n d i e ri z e rin e u y g u la n a n k u v v e tle te r s
y n d e o ld u u n u ile ri s re r.
-G1 [17.5] xe a it t nin b ir fonksiyonu biim inde, b u n u h erhangi b ir zam an da uzam sal olarak s a
b it fa k a t zam ansal o larak hem byklk hem de yn b akm ndan deien verili b ir
Nevvtonc F(t) ktleekim alan yla ilgili olarak gerekletiren ak b ir dnm bulun.
e k il 17.8 (a) G elg it e tk isi. B a la n g ta k e n d is in e g re s a b it h a ld e k i y a k n p a r a c k la r n
b i r k re s in c e e v re le n m i a s tr o n o t A (Albert). N evvtonc te rim le rle , d n y a n n m erk ezi E'-
ye d o ru , y n v e b y k l k (tek s a p l oklar) o la r a k h a f if b i im d e d e ie n b ir iv m eleri v a r
d r. H e r b ir in d e n A 'n n iv m e sin i k a rm a k y o lu y la A 'ya g re iv m eleri (ift s a p l oklar) e l
d e ed eriz; b u g reli iv m e A 'ya y a ta y o la r a k k o n u m la n m p a r a c k la r iin h a fif e ie f a
k a t A 'ya d e y o la r a k k o n u m la n m p a r a c k la r i in se h a fif e d a d o ru d u r. Bu n e d e n le
k r e n in b i im i , s im e tri e k se n i AE d o r u ltu s u n d a o la n (yayvan) b i r d n m e e lip so id i h a l i
n e g elir. B a la n g b o z u lu m u h a c m i k o ru r, (b) im di A 'y d n y a n n m erk ezi E 'ye ta y n
v e p a r a c k k r e s in in E 'y i a tm o s fe rin h em e n z e rin d e s a rm a s n sa la y n , iv m e k re n in
h e r ta r a f n d a , M s a r la n to p la m k tle o lm a k zere, b ir ilk 4nG M h a c im a z a lm a iv m esiy le
(A = E 'y e gre) b ir lik te ie d o ru d u r.
[17.61 Bu eitli zellikleri, b u ifadelerin h angi dzende geerli olma eilim inde o ld u k lan n
0 ( ) n o tasy o n u n u n kullanm yla ak hale getirerek tretin.
e k il 17.9 ekil 1 7 .8 'in k o m u je o d e z ile rle ilg ili g reli b o z u lm a la r b i im in d e k i u zay za -
m a n v e rs iy o n la r (ekil 1 7 .7 'n in JV N e w to n -C a rta n resm in d e), (a) A 'n n ve o n u ev reley en
p a r a c k la r n d n y a iz g ile rin d e g r ld z e re (bir u z a m s a l b o y u t b a s k la n m o la
rak), y a k n b i r E c is m in in k tle e k im a la n n d a n e tk ile n m i o la b ile c e k , b o u z a y d a k i je o
d ezi s a p m a s (tem eld e 1 9 .7 'd ek i W eyl erilii), (b) Je o d e z i d e m e ti i in d e k i k tle y o u n
lu u n d a n k a y n a k l ilg ili ie d o ru o la n ivm e (tem eld e R icci erilii).
&S [17.7] Bu gelgit bozulm asnn, m (bir n okta olarak deerlendirilen) ktleekim etkisindeki
k tle ve r ona a it uzaklk olm ak zere, m r_3le o ran tl olduunu gsterin. Gne ve ay, d n
ya zerinde, neredeyse eit asal b o y u tlard a diskler sergilerler, yine de aym dnya okya
n u sla r zerin d e o lu tu rd u u gelgit bozulm as g neten kaynakl olann neredeyse be k a t
dr. Bu bize o n larn greli younluklar hakknda ne sylyor?
m el k tle e k im e tk isin e , d i e r b ir d ey ile d n y a n n k e n d is in in k tle e
k im le ilg ili ekm e e tk isin e y a p la n y a ln z c a k k b ir d z e ltm e d ir. E lb e tte
b u h e r b ir p a r a c n b ire y se l k o n u m u n d a n l ld ze re ie d o ru , d i
e r b ir d e y ile d n y a n n m e rk e zi (u za m sal a k la m a m z d a im d i, A n o k ta
s; b kz. ekil 17.8b) y n n d e d ir. P a r a c k k re si im d i h em en d n y a z e
rin d e (bylece h a v a s rt n m e s in i gz a rd ed e b iliriz) d n y a y e v re le r b i
im d e k a b u l e d ilirse k re n in h e r ta r a f n d a ie d o ru s e rb e s t d le r
(E in ste in c ey lem sizlik m o m e n tiy le ilg ili h arek et) sz k o n u s u o la c a k tr.
K resel b i im in b a la n g h a c m in e e it h ac im d e b ir e lip se b o z u lm a s y e r i
n e a rtk b ir h a c im a z a lm a s n a sa h ip o lu ru z. G enelde h e r iki etk i de v a r
o la b ilir. Bo u z a y d a ilk h a c im d e a z a lm a o lm a k sz n y a ln z c a b i im b o z u l
m a s m e v c u ttu r; k re m a d d e y i e v re le d i in d e e v rele n en to p la m k tle y le
o ra n tl b ir b a la n g h a c m i a z a l sz k o n u su o lu r. Bu k tle M 'y se, b u
d u ru m d a h a c im a z a lm a s n a ilik in b a la n g o ra n a s ln d a , G N ew to n k t
leek im s a b iti olm ak zere,
4ttGM
olur."7-8'' i79'
A sln d a C a rta n 'n g ste rd i i ze re, N evvton'n k tle e k im k u ra m n t
m y le V b a la n ts z e rin d e k i m a te m a tik se l k o u lla r b i im in d e , b u n la r t e
m eld e R e rili i z e rin d e y u k a rd a z e tle n e n g e re k sin im le re ilik in k esin
m a te m a tik s e l ifa d e le r sa la y a n ve p (ktle b l u z a m sa l hacim ) m a d d e y o
u n lu u n u fl'n in "hacim az a ltc " k sm y la ilik ile n d ire n d e n k le m le r o l
m ak zere, y e n id e n fo rm le etm ek o la sd r. B u n u n la ilg ili C a rta n 'n a y r n
tl a k la m a sn b u r a d a verm ey ece im n k b u , b t n s e l E in s te in k u r a
m b ir a n la m d a d a h a b a s it olm ak ze re, so n ra k i d e e rle n d irm e le rim iz i in
g ere k li deil. B u n u n la b irlik te fik rin k e n d isi b u r a d a b izim i in n em lid ir.
Y aln zca b iz i E in ste in k u ra m n a u s u lc a y n e ltti i i in deil a y rc a d a h a
s o n ra 30. b l m d e k i, k u a n tu m k u ra m n n bize su n d u u d e rin b ilm e c e le r
ve o n la rn o la s z m le riy le ilg ili d e e rle n d irm e le rim iz d e o y n a y a c a k b ir
ro le sa h ip o ld u u i in de n em lid ir.
17.6 I n sabit s n r l h z
8 G alile'nin Assayer 'de yap t b ir uyaryla ilgili olarak bkz. Drake, 1957, s. 278; a y n c a bkz.
New ton, 1730, so ru 30; Penrose, 1987d, s. 23.
m a s g ere k ti in i id d ia eder. I n h z n a ilik in s a b itlik le g re lilik k u ra l
a r a s n d a k i b u b e lirg in elik i E in s te in ', a s ln d a d a h a nce H o lla n d a lI f i
ziki H e n d ric k A ntoon L o re n tz ve d a h a ta m o la ra k F ra n s z m a te m a tik i
H en ri P o in c a re 'd e o ld u u gibi, k e n d isi y o lu y la e lik in in t m y le g id e ril
d i i d ik k a t ekici b ir b a k a s n a y n e ltti.
Bu n a s l iler? Bizim iin , rn e in k h z n n m u tla k o ld u u
M a x w e ll'in k i g ib i (i) b ir k u ra m la , k e n d isi u y a rn c a fizik i y a s a la rn , ta n m
la n m a la r i in h a n g i h z d a k i re fe ra n s sis te m i k u lla n lrs a k u lla n ls n ay n
g r n d (ii) g relilik ilk e sin in g ere k leri a r a s n d a z m s z b ir e lik i
n in b u lu n m a s n a in a n m a k d o a ld r. R e fe ra n s siste m i, n k in e y a k la a n
h a tta o n u a a n b ir h z la h a re k e t e d e r h a le g e tirile m e z m i? Ve b u t r b ir
sis te m e gre, e lb e tte b ilin e n k hz, o la slk la d a h a nce o ld u u g ib i k a
la m az m ? K u k u su z zm g o la n b u s o ru n b ir k u ra m y o lu y la , rn e
in o rijin a l o la ra k Nevvton ta r a f n d a n (ayrca s a n y o ru m ki G alilei ta r a f n
d a n da) d e ste k le n e n , n h z n n p a r a c k b e n z e ri d a v ra n m a s n ed e n iy le
k a y n a n h z n a b a l o ld u u g ib i b ir k u ra m la o rta y a km ad . Bu n e d e n le
G alilei ve Nevvton g relilik ilk e siy le b irlik te h l h u z u r i in d e y a a y a b ilir
ler. B u n a ra m e n n d o a s n a ilik in b u t r b ir ta b lo , y lla r i in d ek i
gzlem le, rn e in k h z n n , k a y n a n d a n b a m s z o ld u u n u g ste re n
a y rk ift y ld z la rla ilg ili g zlem ler a r a s n d a a r ta n b ir e lik iy le k a r
k a r y a k a ld .9 te ta r a f ta n M ax w ell k u ra m y a ln z c a g zlem d en (zellikle
H e in ric h H e rtz 'in 1888 d eneyleri) eld e e tti i g l d e s te k n e d e n iy le deil,
ay n z a m a n d a e le k trik a la n la ra , m a n y e tik a la n la ra ve a h k m e d e n y a
s a la r n k e n d isi a ra c l y la d ik k a te d e e r b ir k lk ve te m el b a s itlik te k i
m a te m a tik se l b ir d zen i in d e s m fla n d n ld k u ra m n zo rla y c ve b ir
le tiric i d o as n ed e n iy le de k u v v e tle n d i. M axw ell k u ra m n d a k d a lg a
b i im in i alr, p a r a c k deil ve b u k u ra m d a a s ln d a k d a lg a la rn n , k e n
d is i u y a rn c a y o lc u lu k etm ek z o ru n d a o ld u u s a b it b ir h z o ld u u g e r e
iy le y zlem ek d u ru m u n d a y z .
17.7 Ik k o n ile ri
10 Bir "elipsoit"ten gerekte, herhangi b ir elipsoidin "kre biim inde" grnm esini salayacak
ekilde n asl b ir "kre" yaplacan sylemekle ilgili, uzaklklarn farkl ynlerde yeniden
ayarlan ab ilm esi nedeniyle etrefil b ir konu m evcuttur. B ununla b irlik te yeniden ay arlam a
larn y apam ad ey , elip so it biim li olm ayan b ir ovalin, en azndan "przsz" yeniden
a y arlam alarla kre biim li grnm esini salam aktr. Bu t r ovaller, grelilik kuram nn
(szde) R iem annc y ap larn a ilikin m em nuniyet verici yerel sim etriye sahip olam ayan
Finsler uzayna sebep olur.
e k il 17.12 M M in ko w ski uzay
d zd r ve ona ait bo konileri,
t m burada paralel olarak g ste
rilm i olm ak zere, dzerli bi
im de dizilir.
p 'd e b u lu n a n ta n ja n t u z a y la rn d a k i y a p la r a a tf ta b u lu n m a k o la ra k d
n m e k y e rin d e d ir. Bo k o n in in "kresel" g r n d n sylem ek g erek te
k o n in in y aln zc a ta n ja n t u z a y n d a k i ik in c i derece b ir den k lem le v e rild i in i
s y lem ek tir. B u n u n an lam b u den k lem in , g ab L o rentzci im z a n n (13.8) te
kil o lm a y an sim e trik b ir g ^ j- te n s r n e ilik in in d is b i im i o lm ak zere,
g abv av b = 0
e k il 17.14 B o ko n ileri
za y v e z a m a n lekleri
n o rm a l d e n e y im d e k in e
o k h a f i f b i im d e y a k n
o la ca k e k ild e y e n id e n
izilir.
11 Okuyucu, m etre bl saniye biim inde lldnde k hznn kesin b ir tam say olarak
ortay a km asna elb ette a rab ilir. Bu b ir h a ta deil fak at son derece tam uzaklk lm le
rin in asln renm enin a rtk son derece tam zam an lm lerinin asln renm ekten daha
zo r olm as gereinin y alnzca b ir yan sm asd r. B uradan hareketle m etreyle ilgili en isa b e t
li sta n d a rt, uygun biim de, n s ta n d a rt b ir saniyede k a t ettii uzaklkta b u n la rd a n tam
o larak 299792458 ad et olacak ekilde, m etreyle ilgili olarak P a ris'te b u lu n an im diki uyg u n
suz kesinlie sa h ip m etre cetveliyle olduka isab etli biim de uyuan b ir deer ortaya koya
rak, tanmlanr.
12 Bkz. Minkovvski, 1952. 80th Assembly o f German Natural Scientists and Physicians (80. Al
man Doa Bilimcileri ve Fizikileri Kongresi), Kln, 21 Eyll 1908'de d a tlan A ddress Min-
kow ski'nin (Minkovvski'ye Ynelmek) b ir evirisidir.
e k il 17.15 (a) ri k tle li b i r p a r a c n d n y a izg isi z a m a n s a l b ir e rid ir, b y lece o n a
a it ta n ja n tla r h e r z a m a n , d s 2 = g abdx"dxb ifa d e s in i p o z itif verecek e k ild e y e re l b o k o n i
le r i in d e y e r a lr, d s = (gabdxadxbY/2 n ic e li i e ri z e rin d e k i s o n s u z k k za m a n
a ra l n ler, b y lece t = / d s "u zu n lu u ", e ri z e rin d e k i iki o lay a r a s n d a b u lu n a n b ir
p a r a c k ta r a f n d a n ta m a n id e a l b ir s a a t a ra c l y la l le n z a m a n d r, (b) K tlesiz b ir
p a r a c k d u r u m u n d a ( m . b i r foton) d n y a iz g ile ri b o k o n ile r z e rin d e ta n ja n tla r a s a
h ip tir , b y lece t = / d s z a m a n a ra l h e r z a m a n yok o lu r.
ds = (g abd x ad x b) 1//2 o lm a k ze re r = ds
13 Baz fizikiler takyonlar o larak bilinen, uzaysal zam an izgilerine sahip olan varsaym n ite
liindeki "paracklar" fikriyle oyn ad lar (bylece k tan hzl yolculuk ederler). Bkz. Bila-
nuik, 1968 ve S u d arsh an , 1969; d aha teknik b ir kaynak iin bkz. S u d arsh an ve Dhar, 1968.
T akyonlarn v ar olduu tu ta r l b ir kuram benzeri h erhangi b ir ey gelitirm ek zord u r ve
norm alde b u t r k av ram larn v a r olm adklar kabul edilir.
Orijinal: quanglement; q u an tu m ve entanglem ent terim lerin d en elde edilm itir -yn.
e k il 17.16 p 'n in gelecei p den gelen gelecek
zam ansal erilerince ulalabilen blgedir. B ir
eik uzayzam an d u ru m u b e lirtilm ekted ir {bkz.
ekil 17.17). B u blgenin snr (her nerede p
rzszse) k konilerine tanjant haldedir. Sin
yaller iste r iri ktleli paracklar ister k tle siz
fo to n la r tarafndan tarsn, b u blgenin iine
ya da s n n zerine ular, p 'n in gem ii de
benzer biim de tanm lanr.
y a z a rs a k b u d u ru m d a
d s 2 = dv2 + d x 2 + d y 2 + d z2
d s 2 = d t 2 d x 2 d y 2 d z 2,
e k il 18.1 M M in k o w s k i
u za y n d a d t* m e tri i (gelecek
y a d a g e m i bo k o n ile r in in
n e ze rin d e n e d e iin d eki)
u za y sa l y e r d e i tir m e le r le
ilg ili o la ra k u za m sa l
(u za klk2) b ir l sa la r. Za
m a n sa l y e r d e itirm e le rle
ilg ili o la ra k d s 2, / d s id e a l b ir
sa a t ta ra fn d a n l le n f i z i k i
za m a n o lm a k zere, z a m a n
sa l (aralk2'si) b ir l salar.
B ir (bo k o n i b o yu n ca ) s fr
y e r d e i tir m e y le ilg ili ola ra k
h e m d t 2 h e m d e d s 2 s fr v e
rir.
ds2 = g abd x ad x b
t [18.1] C'yi E4, M ve M durum larnn her biriyle ilgili olarak ak biimde bulun. pu cu : Cnin
o. ,t] v e zerine nasl etkimesi gerektiini dnn. Bu pek de M ve M durum larndaki
standart karmak eleme ilemi deildir.
ekil 18.3 (a) E4'e a it kliti h a rek e tle r g rubu 10-boyutludur; orijinin sa b it olduu sim et
ri g rubu 6 -boyutlu 0(4) dndrm e gru b u ve orijine a it telem elere ilikin grup 4 -
boyutludur. M'ye ilikin sim etrilerle ilgili olarak, sa b it orijini iin 6 -b o y u tlu 0(1, 3) ( ya
da (0(3, 1)) L orentz gru b u n u ve telem elere ilikin 4 -b o y u tu , 10-boyutlu Poincare sim etri
grubunu verecek ekilde elde ederiz.
M [18.3] Bu durumda bunu 4x4 Lie cebiri m atrislerini ak biimde inceleyerek dorulayn.
J Lorentz, Poincare ve Einstein'n zel greliliin gelimesinde rollerine ilikin zel olarak ay-
rm tlandnlm bir tartm a iin bkz. Stachel, 1995, s. 249-356. Kendi bakma gre, Eins-
tein bile 1905'te zel grelilie tmyle sahip deildi ve tabloyu tamamlamak Minkovvs-
ki'nin 1908'deki 4-boyutlu perspektifine kadar srd; bkz. 17.8.
4 Ayrca Poincare grubuna ait, gelecek zam ansal ynleri gemi zamansal ynlere gnderen
z a m a n g e ri e v iric i elemanlar da mevcuttur,
i [18.41 Poincare grubunun bu hareketini biraz daha ayrntl biimde aklayn.
18.3 Lorentzci ortogonallik; "saat paradoksu"
Bu b a k a s M 'yi y a ln z c a k a rm a k CE4 (ya d a C4) u z a y n a ilik in b ir
"gerel k esit" y a d a "dilim " o la ra k d e e rle n d irir fa k a t E4' n k e n d isin d e n
fa rk l k a ra k te rd e b ir k e s it o la ra k . D oru z ih in se l tu tu m u b e n im se d i im iz
s re c e b u , o ld u k a u y g u n b ir b a k a sd r. rnein, kliti E4'te ( "dik
al" a n la m n a gelen) "o rto g o n al" k a v ra m n a sa h ib iz . Bu b izi, " k a rm a k
la trm a " ile m i y o lu y la d o la y sz o la ra k CE4' n a k le d e r.5 B u n u n la b irlik te
b u ile m i u y g u la d k ta n s o n ra b ir m ik ta r fa rk l o lm a sn b ek lem ek d u r u
m u n d a o ld u u m u z b e lirli t r d e z e llik le r m e v c u ttu r. rn e in , CE4'te b ir
y n n a rtk k e n d isin e , E4'te k e sin lik le o rta y a k a m a y a c a k b ir e y o la ra k ,
o rto g o n a l o ld u u n u b u lu ru z . B u n u n la b irlik te b u zellik, y en i g erel d ili
m im iz, L o re n tz ci M 'ye g eri p a s a tt m z d a v a r o lm a y a d ev a m ed er. B yle
ce Ml'deki o rto g o n a llik k a v ra m n k o ru ru z f a k a t a r tk k e n d i k e n d ile rin e o r
to g o n a l o lan g erel y n le r o ld u u n u , b u n la r fo to n d n y a iz g ile ri b o y u n c a
u v ere n bo y n le r olm ak z e re (alta bakn), g r r z .
Bu o rto g o n a llik k a v ra m n d a h a ile riy e ta y a b ilir ve b ir p n o k ta s n d a
ki r-d z le m elem a n j'ya ilik in tj1 o rto go na l t m le ye m ele a la b iliriz . Bu,
p 'd e b u lu n a n jj'd a k i t m y n le re o rto g o n a l o la n p 'd e k i t m y n le re ilik in
tj1 (4 r )- d z le m e le m a n d r. B ylece b ir izgi e le m a n n n o rto g o n a l t m -
ley en i b ir 3 -d z le m elem a n , b ir 2 -d z le m e le m a n n n o rto g o n a l t m ley e-
n i b a k a b ir 2 -d z le m elem a n ve b ir 3 -d z le m ele m a n n n o rto g o n a l t m -
ley en i b ir izgi e le m a n d r. H er d u ru m d a , o rto g o n a l t m le y e n i a lm a k b iz i
b a la d m z e lem a n a g eri d n d r r; d i e r b ir d ey ile (t/1) 1 = /. 13.9 ve
1 4 .7 'd e g ab y a d a g ab' li b ir v e k t r y a d a te n s r n iceli i z e rin d e k i in d is
d rm e y a d a y k se ltm e ile m le rin i ele ald m z a n m sa y n . B ir r - y -
zey e le m a n n te m sil ed en b a s it r -v e k t r ya da b a s it (4 r )- b i im in e u y
g u la n d n d a , 12.4,7 u y a rn c a (rn. t]ab >-> 7jab = Ticdg acg bd; i}ab >-> r}ab =
1l cdgac9bsh b u y k s e ltm e /d rm e ile m i o rto g o n a l t m le y e n e gem eye
k a r lk gelir; a y rc a bkz. 19.2.
E4'te , b ir rj 3 -d z le m e le m a n n n o rto g o n a l t m le y e n i rn e in , h i b ir
z a m a n j/'d a i erilm e m i b ir tj1 izgi e le m a n d r; bkz. ekil 18.4. B u n u n la
b irlik te ekil 18.4'teki gibi, CE4' n k a r m a k la tr lm a s n a ve o ra d a n da
fa rk l g erel M k e sitin e g e eb iliriz. A sln d a b u ilem e n cek i b l m d e
(17.8) b iz d e n , s n rs z b ir k h z ve m u tla k b ir z a m a n n ik is in i de is te d i-
5 zellikle kuantum mekanii kendileri iin zaten tandk olan okuyuculara, burada kulland
m karmak "ortogonallik" kavramnn zorunlu ekilde holomorfik (bu tmyle "karmak-
latrm a"nn ilgili olduu ey olmak zere) olup karmak elemeyi gndeme getiren
13.9daki Hermitsel kavram olmadn ve m atematik ve fiziin dier pek ok alannda kul
lanldn vurgulamak isterim.
ekil 18.4 E4'te bulunan, p n o ktasndaki b ir t] r-d zle m elem an (4 - r)-d zle m elem an
olan b ir /1 ortogonal tm leyene, j ve /1 h ib ir zam an h ib ir zam an o rtak b ir yne sahip
olm am ak zere, sa h ip tir, (a) zel olarak, / b ir 3-dzlem elem anysa, r1 ona norm al olan
yndr, (b) ; b ir 2-dzlem elem anysa j/1 baka b ir 2-dzlem elem andr.
M [18.5) (i) M'de bulunan bir 3-dzlem eleman i)'nm kendi ij1 ortogonalini iermesi hangi ko
ullarda olasdr? (ii) CiE, 'te, kendilerinin ortogonal tmleyeni olan iki ayr 2-dzlem ailesi
olduunu ve bunlarn hibirinin M'de bulunamayacan gsterin. (Bu karmak "z ikili" ve
"kar-z ikili" denen 2-dzlem daha sonra h a tn saylr b ir neme sahip olacak; bkz. 32.2
ve 33.11.)
6 B kz. rnein, Rindler, 1982, 2001; Synge, 1956; Taylor ve VVheeler, 1963; Hartle, 2002.
ekil 18.5 (a) kliti 4-geom etride b ir yn dnerse ona a it ortogonal tm leyen 3-dzlem
elem an da dner, (b) Bu ayrca, Lorentzci 4-geom etri iin de d o ru d u r fa k at zam ansal
b ir yn iin ortogonal tm leyen 3 -dzlem in as ("ezam anlln" u zam sal ynleri) ters
an lam d a h a rek e t eder, (c) B uradan hareketle, yn bo haline gelirse ortogonal tm leyen
a sln d a o yn ierir.
AB + BC > AC
ifa d e s in i s a la r (bkz. ekil 18.6a). E lb e tte , b u n la r s im e tr ik tir ve AC k e n a r
i in h a n g is in i se ti im iz in nem i y o k tu r. L oren tzci g eo m etrid e , k e n a rla rn
t m z a m a n s a l o ld u u n d a y a ln z c a tu ta r l b ir g en e itsiz li i eld e ed e riz
ve b u d u ru m d a a r tk e y leri u y g u n b i im d e , AB, BC ve A C 'nin t m g ele
cee y n le n m i o la ca k e k ild e d ze n le m ey e d ik k a t etm ek z o ru n d a o lu ru z
(bkz. ekil 18.6b). E itsiz li im iz a rtk , e itli in y in e A, B ve C 'n in t m e-
d o ru sa l, d i e r b ir d ey ile eylem siz b ir p a r a c n d n y a izg isi z e rin d e
o ld u u n d a g e erli olm ak ze re te rs d n m t r:
AB + BC < AC.
e k il 1 8 .6 (a) E it li in
y a ln z c a A B v e C 'n in e d o -
r u s a l o ld u u b o z u lm u d u
r u m d a g e e r li o ld u u k lit i
AB + BC > AC g e n e i t s i z l i
i. (b) t m g e le c e k z a m a n s a l
A B , BC, A C 'y le b ir lik te L o -
r e n tz ,y e n g e o m e tr id e e i t s i z
lik te r s d n e r : e i t l i k y a ln z c a
A, B v e C 'n in t m e y l e m s iz
b i r p a r a c n d n y a iz g i s i
z e r in d e o ld u u n d a g e e r li
o lm a k z e r e AB + BC < AC.
(a) B u, z e l g r e li li in "saat p a -
r a d o k su " n u r n e k le r ; ABC
d n y a iz g is in e s a h ip b ir
u z a y y o lc u s u D n y a d a k i y e r
le i m c in in A C 'sir d e n d a h a
k s a b i r z a m a n a r a l d e n e
y im le r . (c) k lit i b i r g e n in
k e le r in i p r z s z le tir -
m e k " k e n a r u z u n lu k la r n d a
k k b ir fa r k y a r a tr v e d z
y o l h l k s a d r , (d) B e n z e r
e k il d e iv m e le r i (k e le r i p -
r z s z le tir e r e k " ) s o n lu y a p
m a k z a m a n la r d a k k b ir
f a r k y a r a t r v e d z (e y le m s iz )
y o l h l d a h a u z u n d u r.
(c)
B a z la r b u a k la m a d a k i u z a y g e m isin in iv m e sin in u y g u n b i im d e h e
s a b a k a tlm a d n d a n k u k u la n r ve a s ln d a b en , e y leri a s tro n o tu n B o la
y n d a itic i b ir (dier b ir d ey ile sonsuz) ivm eye m a ru z k a lr g r n ec e i
(lm cl o lm a s gereken!) e k ild e id e a liz e ettim . B u n u n la b irlik te b u k onu,
ekil 18 .6 d 'de b e lirtild i i ze re, g e n in k e le rin i b a s it b i im d e p r z -
s z le tirm e k y o lu y la h a lle d ilir. Z am an fa rk . ekil 18.6c'de g s te rile n ilg ili
kliti "p r z s z le tirilm i" g en d u ru m u n d a ak o ld u u ze re, p ek de
fa z la etk ilen m ez. vm eyle b a a k ab ilm e ze re E in s te in 'n g e n e l g relili
in e g e m e n in gerek li o ld u u sk lk la ta rt la g e lm i tir fa k a t b u t m y le
y a n l tr. S a a t z a m a n la ry la ilg ili y a n t h e r iki k u ra m d a d a / ds (ds > O'la
b irlik te) d en k lem i k u lla n la ra k elde ed ilir. A stro n o tu n iv m e le n m esin e, t p
k g en el g relilik te k i g ibi, zel g re lilik te de iz in v e rilir. A yrm b a s it o la
ra k , ds n ic e li in i h e s a p la m a k z e re h a n g i gerek m e tri in k u lla n lm a k ta
o ld u u n d a y a ta r; d i e r b ir d ey ile gerek g ^ 'y e b a ld r. zel g relilik te ,
b u m e tri in M M inkovvski g e o m e trisin in dz m e tri i o lm a s k o u lu y la a
lm a k ta y z . K tleekim sel a la n la r h e s a b a k a tm a m z g e re k ti in d e E in ste -
in 'n g en el g relili in e ilik in eik m e tri i o rta y a koym ak z o ru n d a o lu ru z.
Bu, d a h a a y rn tl o la ra k so n ra k i b l m d e ta rt la c a k .
z + t + A(t z) = 2
d z le m le ri a ra c l y la b e lirli b ir t = 1 = z d zlem i i in d e n a ln m k e s it
le r a ile s in i g ste rd im . Bu k e s iim 2 -b o y u tlu d u r ve h e r b ir p o z itif A d e eri
n+
hiperbolik geometrisine
ait "dz izgi"
e k il 18.11 G relilik k u
ra m n d a k i h z u za y ,
p (= ta h " 1v) a b u k lu u K *
z e rin d e k i h ip e r b o lik
u za k l (c = 1 k h z s o n
s u z p 'y a k a r lk gelir) l
m e k zere, 3 f + (birim ) h ip e r
b o lik u z a y d r . B u d u ru m , 0
a s n n m e r k e z in d e y e r
a ld b ir im e m b e r z e r in
d e k i u z a k lk la ("im za e v r il
m e s i" yo lu yla ) b e n ze rd ir.
[18.81 Hiperbolik geometrideki uzunluklarn toplanm asnn neden, ayn uzam sal dorultuda
ki uc ve vc hzlarn "toplamak" zere burada kullanlan toplama denklemi sonucunu, dier
bir deyile (u + v ) c j ( l + uv ) ifadesini dourduunu grmek iin bir "imza evrimi" argma
nn kullann.
ek il 18.12 P = ^'0 8 { y ^ t} ' dier b ir d ey ile v = (ep - e p) / ( e p + e p) = ta n h p ile
tanm lan an p abukluu b iim in d ek i v h zn n grafii.
. [18.10) Bununla ilgili olarak, olduka kendine zg ve etkileyici rlandalI grelilik kuram cs
John L. Synge'e atfedilen ve hibir hesaplam a gerektirmeyen bu zekice argmann ayrmtla-
ek il 18.14 FitzG erald-L orentz "dzletirm e etkisi". K resel b ir gezegen sa b it b ir refe
ran s sitem in e gre sa a doru v h zy la (n k in e yakn) hareket etm ektedir. Bu sis te m
de bu durum , b ir . / ( l v 2/ c 2) l/2 arp an yla kendi hareketi d oru ltu su n d a d zletirilm ek
olarak aklanr.
n m tamamlamaya aln. Argman kabaca yle ilerler. Bir O olayna ilikin C gem i k
konisi ve O'dan geen (zamansal) bir P 3-dzlem ini gz nne aln. S , C ve P'nin kesiim i ol
sun. Zaman ilerledike, srasyla , P ve 'ya ilikin uzam sal aklamalarn "taril"ini, belirli
bir Minkovvskici referans sistem ine gre aklayn. O'daki bir gzlem cinin I'y niin bir
ember olarak grdn ve dahas bu geometrik biim li oluumun, bir gzlem ciye ember
olarak grnen o n demetlerini, sistem bamsz bir biimde nitelediini aklayn.
M [18.11] Bu denklemi tretin.
7 zellikle bkz. N e m a n ve Penrose, 1966; Penrose ve Rindler, 1984, 1.2-4, 4.15; 1986,
9.8.
8 rnein bkz. Rindler, 1982; 2001.
e k il 18.15 F itz G e r a ld -L o re n tz d i k
le tir m e s i d o ru d a n g r le b ilir d e
ild ir n k b ir g zle m c iy e k r e n in
a rk a sn d a o la ra k g r n e n e y n n d e
o la ra k g r n e n d e n d a h a b y k b ir
yo l u z u n lu u i e rir (arka t a r a f n
y o lu n d a n e k ilir k e n n t a r a f o n u n y o
lu n a girer). B u n a g re b e lirg in a rk a
t a r a f k r e y e a it n ta ra fta k in d e n ,
k e n d is i a ra c l y la g r n t n n h a re
k e t d o r u ltu s u n d a k a r lk l o la ra k
g e r ild i i d a h a e r k e n b ir k o n u m a
k a r lk gelir.
[18.14] Enerji ve momentum korunumunu, duraan bir bilardo topuna ayn ktleye sahip bir
bakas arptnda birbirlerinden dik alarla ayrldklarn (kinetik enejinin s enerjisine
dnm olmayak ekilde bir elastik arpma varsaymyla) gstermek zere kullann.
im in d e ta n m la n a n b ir h z a sa h ip o lu r. yle g r n y o r k i ilk sis te m d e k i
en erji v e m o m e n tu m u n k o ru n u m u , a y rc a k tle n in de k o ru n d u u n u h e s a
b a k a tm a m z k o u lu y la (ve a y rc a N evvton'm n c y a s a s n d a k u lla n
m ak d u ru m u n d a y z ; bkz. ekil 17.4b, 17.3) ik in c i sis te m d e k i en erji ve m o-
m e n tu m k o ru n u m u n d a da y in e le n ir .118151
N evvtonc m e k an ik te a y rc a , en n e m lisi b ir O b a la n g n o k ta s n d a
a ln a n a sa l m o m e r tu m (ya d a m o m e n tu m u n m o m e n ti) o lm ak z e re b a
k a c a k o ru n a n n ic e lik le r o ld u u d a b e lirtilm e lid ir. B ir p a r a c n O 'ya g re
k o n u m v e k t r n n , X 1, x 2, x 3 k e n d isin e a it K artezyen k o o r d in a tla r ve p
m o m e n tu m o lm a k zere,
x = ( x 1, x 2 , x 3 )
o ld u u n u d n n ; b ylece a s a l m o m e n tu m
M = 2x A p
N = tp mx
118.15] Tm b u n la r gsterin.
10 Baz o k uyucularn kafas bu ifadedeki "2den kaynakl k a ra b ilir fak at A ile ilgili olarak
1 1 .6 'd a verdiim tan m yeniden incelem elidirler. x A p 'y e ilikin bileen ler x'lp^ =
1 /2 ( x p J x l p ) dir. Bu nedenle M, x p ' x p bileenlerine sah ip tir,
i [18.16] D nen buz paten cileri dnm e o ran larn arttrm a k iin neden kollarn ie ekerler?
[18.17] Bunu gsterin. (Not. Ktle m erkezine ilikin konum vektr mx niceliklerinin to p la
m nn m k tlelerin in to p lam n a blm dr.)
\ *5 }* & S
V V ^ ___ J L ,
------------- s ;* -* ? *
^ *
E = m c2
( p ' . p 2, ? 3) = c 2p
p = E = m c 2
(P0-P1.P2.P3) = ( E . - P )
[18.181 A rttrlm ktleye ilikin denklem in, v paracn ikinci erevedeki hz olm ak ze
re m ( 1 - v 2/ c 2 )~ 1/2 olduunu gsterin; a lta bakn.
(c 2/x) 2 = VaPa = E2 - c 2p 2
Y = (1 - v 2/ c 2 ) V2
o lm ak ze re
p = mv, m = yu, v a = y (c 2,v)
eld e e d e riz .118191,118,201
P a r a c k la r, fo to n b a a t rn ek olm ak zere, k tle s iz o la b ilir (dier b ir
d ey ile s fr d u r a a n k tle , n = 0). u h a ld e 4 -m o m e n tu m b ir bo v e k t r
o lu r. D u ra a n k tle k o ru n m a d n d a n k tle li b ir p a r a c n k tle siz o la n
la r a b o z u n m a s y a d a k tle siz p a r a c k la rn k tle lile ri re tm e k ze re b ir
a ra y a g elm eleri n n d e h i b ir engel y o k tu r. A sln d a, "doal p io n " o la ra k
b ilin e n (7r'la g sterilen ) k tle li b ir p a r a k n o rm a ld e y a k la k 10 -16 s a n i
y ed e iki a y r fo to n a b o z u n a c a k tr.
[18.19] Niin?
[18.20] (1 + x) 1 ' = 1 + i * i * 2 + -^ x 3 -----ifadesini tretm ek zere 6.4'n T aylor serisini
kullann. B uradan, fi d u ra an k tlesi ve p 3-m om entum una sahip b ir p aracn E =
[(c2n ) 2 + c*p 2]1/2 enerjisine ilikin sl seri alm n elde edin, ndeki terim in tam da Eins-
tein 'n , fi d u ra an enejisine uygulanan E = mc2's i ve sonraki terim in de kinetik enejiyle il
gili Nevvtonc ifad e olduunu gsterin. G relilikle ilgili b t n se l enerjiye d aha iyi yaklak
lk tah m in i salam ak zere sonraki iki terim i yazn.
H e rh a n g i b e lirli b ir sis te m d e to p la m k tle en erji (d u ra a n k tle deil),
te k il h e r b ir fo to n u n k tle e n e rjisi s f r o lm a m a k ze re, to p la m s a l o la ra k
k o ru n u r. 4 -m o m e n tu m u n to p la n m a b i im i ekil 18.18'de g ste rilm e k te d ir.
Son o la ra k , a sa l m o m e n tu m u n zel g re lilik te n a s l ele a ln m a s g e
r e k ti in i g relim . O, iki in d is in d e de te rs s im e trik o la n b ir M ab te n s r n i
celi in ce ta n m la n r:
Mab = Mba.
11 22.8de ou (kuantum) paracn ayrca, burada verilen Mab orbitali"ne eklenen Mab'ye
(sabit) "spin" katks salayan (bkz. 22.12) bir e sa s s p in e sahip olduunu greceiz.
(18.21] Niin?
MAXWELL VE EINSTEIN'IN KLASK ALANLARI
( 3
o la ra k y a z la b ilir. "Y kseltilm i" s abcd = g apg bqg " g dsEvqrs v e rsiy o n u n u n
g oi23 _ sa la d n a ve b u n e d e n le 12.7'deki e 'n in eabcd = eabcd if a
d esiy le v e rild i in e d ik k a t e d in .11911 Bu "ikililem e" i le m le rin e (ve ay rc a
M ax w ell d e n k le m le rin in k en d ilerin e ) ilik in d iy a g ra m b i im li g ste rim
i in ekil 19.1'e b ak n . Bu a n la m d a k i (ve ilg ili b a k a a n la m la rd a ) b ir "ikili"
k a v ra m n n b iz im i in d a h a so n ra k i b l m le rd e p ek ok fa rk l b a la m d a
nem e s a h ip o la ca n b u la ca z.
H odge ik ili in in g eo m etrik n em in e ilik in b ir s a p ta m a y a p lm a ld r.
1 2 .7 'd en , te rs sim e trik Hab n ic eli in ce ta n m la n a n b ir H ik ili-v e k t r n-
d en o n a ilik in , ^ e ab cd ^cd ta ra fn d a n v e rile n 2-b i im li //# "ikilii"ne g e
m e ile m in in , o n u n g eo m etrik y o ru m u n a ilik in p ek fa z la d e iik lik y a p
m a d n a n m sa y n . rnein, H b a sit b ir ik ili-v e k t r o lsa y d , b u d u ru m d a
//* 2- b i im lis i de b a s it o lu rd u (12.7'nin so n u n a bakn) ve b y lece //** t a
r a f n d a n ta n m la n a n 2-d z le m elem a n k esin lik le H ta r a f n d a n ta n m la
n a n 2-d z le m ele m a n n n (tek fa rk , k a t biim d e, //# 'n in 1 2 .7 'd e i a re t
e d ilen b ir y o u n lu k n ite li in e sa h ip o lm a s olm ak zere) a y n s o lu rd u ,
te ta r a f ta n , b iz i Hab' yle ta n m la n a n b ir 2 -b i im lid e n b ir
H ab( = Hcdg cag db) ik ili-v e k t r n e g e tire n in d is y k se ltm e ok d a h a nem li
b ir g e o m e trik etkiye s a h ip tir. B a sit b ir ik ili-v e k t r d u ru m u n d a Hab'yle
s a p ta n a n 2 -d z le m elem a n Hab'yle s a p ta n a n 2 -d z le m ele m a n n n orto-
g o n a l t m le y e n id ir (bkz. 18.3). H odge ikili i Hab 2 -b i im lisin e u y g u la n r-
ek il 19.1 H odge kilileri ve M axw ell denk lem lerin e ilik in diyagram lar. Standart Min-
kovvski siste m in d e e0123 = e0123 = 1 olacak ek ild e norm alize ed ilm i a b c d ( = E \abc<n) ve
e abcd _ [aijcd]^ ni celk leri k en d ilerin in , e abcd = e abcd ve eabcd = abcd tarafn d an yk
se ltilm i/d r lm v ersiy o n laryla ilik ilen ir. D iyagram larda (sol orta, iki sra
aada), ia r et d e iim i etkin bir in d is ters evrim in ce yutulur. Sa stte k utulanm
olan lar M axw ell denklem leridir. lki, F alan ten sr n (y k seltilm i Fab = g acg bdFcd b i
im inde; k r . ekil 14.21) kullanr, b ylece eitlik ler VaFab = A n J b, V|aF(,c] = 0 olu r ve onun
altn d a u ygu n ek ild e 'F ik iliin i ( Fah = ^ abcdFcd ve 'Jabc = abcd] d olm ak zere) k u l
lanp d en klem leri V[aFcj = y 'Jabc, V^ Fb = 0 olan kincisi bulunur.
ek il 19.2 4 -u z a y d a b a sit b ir H (Hab) ikili-vektr kendi "ikili" W* ^EabcdHcd) 2 -b i im lisi
gib i ay n 2 -u z a y gsterir. B ununla b irlik te, kendi "ikili" - e abcdH cd ik ili-vek tr n e denk
olan H'nin in d is d r lm b iim i, Hoft b a sit 2 -b i im lisi, ortogon al t m leyen 2-d zlem
elem a n n gserir [bkz. ekil 18.41. Bu ned en le, ortogonal t m leyen e g e ie y ol aan ey,
H odge ik iliin d ek i in d is y k seltm e/d rm esid ir.
d 7 = 0 y a d a e d e e r o la ra k VaJa = 0
M [19.21 Bunlar, elektrik ve manyetik alan bileenleri eklinde ayrntl olarak, bu denklemle-
rin d / d t ilem cisi biiminde elektrik ve manyetik alanlara ilikin bir zaman akn nasl
saladn gstererek yazn,
f [19.31 nceki denklem iftiyle denkliini gsterin.
Bu n o k ta d a , k o n u d a n h a f if b ir s a p m a o la ra k d a h a s o n r a d a n b iz im i in
d ik k a t ek ici nem e s a h ip o lacak , M a x w ell te n s r n e ilik in , s r a s y la
(b irb irin in k a rm a k ele n i i olan)
+ F = \ ( F - i *F) ve ~F = \ ( F + i *F)
d +F = - 2 m 7
b i im in d e b irle tire b iliriz .
F o to n la r a ili k in p a r a c k ta n m n s a la r. 21. b l m d e k u a n tu m
k u ra m n n a ili k in p a r a c k v e d a lg a ta n m la rn n b ir a r a d a o lm a sn a
n a s l o la n a k s a la d n greceiz. D en k lem leri a ra c l y la , k h z y la
h a re k e t e d e n ele k tro m a n y e tik d a lg a la r b u lu n d u u n u ve b u n la rn (
2 2 .7 'd e inceleyeceim iz) n sa h ip o ld u u t m k u tu p la n m a ze llik lerin e
sa h ip o ld u u n u g ste rm e k M a x w e ll'in en b y k b a a r la r n d a n b iriy d i.
Bu d ik k a t ekici g er ek le rle u y u m lu o la ra k M axw ell, n a s ln d a e le k t
ro m a n y e tik b ir olg u o ld u u n u ile ri s rd . 1888'de, M axw ell d en k le m le rin i
y a y m la d k ta n n e re d e y se ey rek a s r s o n ra , H e in ric h H ertz , M a x w e ll'in
o la a n s t k u ra m s a l n g r s n d en e y y o lu y la d o ru la d .
stte k i a k ta n m la rd a a r d a la n u z a y z a m a n m m d z M in k o w sk i M u z a
y o ld u u n u v a rs a y d m ve 19.3, 4 'te ve 1 9 .5 'in ilk b l m n d e izlen ecek
ta r t m a la r n t m b u te m e ld e k a b u l e d ile b ilir. B u n u n la b ir lik te b u d u
ru m g e r e k te n g ere k li d e ild ir ve t m k a rm la r u z a y z a m a n e rili i v a r
o ld u u n d a d a h l g e e rlid ir. B u n u n la ilg ili o la ra k , s tte v e rilm i b ile e n
le r, y ere l b ir M inkovvskici s is te m d e k a b u l e d ilm i o la ra k d e e rle n d irilm e
lid ir; in d is n o ta s y o n u g e ri k a la n n ic a b n a b a k a c a k tr .11961
M [19.5] Bunu, ilk olarak, iki kez ikilemenin orijinal niceliin eksi iaretlisini verdiini ortaya
koyarak gsterin. Bu iaret, uzayzamana ilikin Lorentzci im zayla ilikili midir? Aklayn.
@ [19.6] Bunu ayrntl biim de aklayabilir misiniz? Genel bir eri izgisel koordinat siste
minde F ve F ' n i n bileenlerine ne olur? M axwell denklemleri doru biimde ifade edildi
inde niin etkilenmemi kalr?
19.3 Maxwell kuramndaki korunum ve ak yasalar
Y k -a k m v e k t r n n yok o lm a ra k s a k l b iz e e le k trik y k n n ko-
ru n u m u o M s u n a r. B u n u n b ir "k o ru n u m denklem i" o la ra k a d la n d r lm a s
n n n e d e n i, te m e l d s a l k a lk l s te o re m in c e (bkz. 12.6), M M in k o w sk i
u z a y n d a k i h e rh a n g i k a p a l Q 3 -y z e y i b o y u n c a
Je *7=0
Zaman
t
ekil 19.3 Elektrik ykn uzayzamanda korunumu. M deki kapal Q 3-yzey, 4-hacim li tkz
31'ye ilikin Q = d3t sinindir, bylece dsal kalklsn temel teoremi, d 7 = Oolduundan bize
f 7 = /jj d 7 = 0 olduunu syler. 7 nicelii Q ierisindeki yk akn (ya da akma)
tanmlar, bylece Q iine akan toplam yk dar kana, yk korunumunu ifade ederek eittir.
Bylece, y u k a rd a k i d en k lem in b iz e s y le d i i ey, b u s n r i in d e n g een
n e t e le k trik y k a k n n s f r o lm a k z o ru n d a o lu u d u r; d i e r b ir d ey ile
& i in e g ire n to p la m % d n a k a n to p la m a k e s in o la ra k e it o lm ak zo
ru n d a d r: e le k trik y k k o r u n u r .119-7' "G auss y a s a s " d e n e n ey i t re tm e k
z e re a y rc a ik in c i M axw eII d en k le m in i de, d *F = 4r *J, k u lla n a b iliriz . Bu
b e lirli y a s a v e rili b ir t = t 0 a n n d a g e e rlid ir, b y lece a r tk te m e l d s a l
k a lk l s te o re m in e ilik in b o y u tlu v e rsiy o n u k u lla n rz . Bu b ize, k a p a l
b ir S 2 -y z e y i i in d e t 0 a n n d a b u lu n a n (bkz. ekil 19.4) to p la m y k n d e
e rin i, b u y k *F M axw ell te n s r n e ilik in S z e rin d e b ir in te g ra l b i i
m in d e ifa d e ed e rek syler; b u , S ta r a f n d a n e v rele n m i to p la m y k , E
e le k trik a la n n n to p la m a k n S i in d e in te g ra lle d i im iz d e eld e e d e b ile
ce im izi s y lem ek a n la m n a g e lir .119'81
D ah a g en el o la ra k b u , S, s a b it b ir t = t 0 z a m a n n d a b u lu n m a s a b ile g e
e rlid ir. 'n in 3 -u z a m l tk z b ir cA b lg e sin e ilik in u z a y s a l 2- s n r o ld u
u n u d n n . B u d u ru m d a A b lg e sin d e k i S ta r a f n d a n e v rele n m i (ya
d a u z a y z a m a n te rim le riy le S "b o y u n c a k ap lan m "; b kz. ekil 19.4) x to p
la m y k ,
X ~ M 7 o lm a k z e re *F = 4 n x
ifa d e s iy le v e rilir.
ek il 1 9 .4 1 = t sa b it zam an l 3 -
y zey iin d e, k en d isi a ra c l y la
kap al b ir u za m sal 2 -y z ey z e
rinde elektrik a k n n in tegrali
( 'F'nin in tegrali) alnarak evrele
n en toplam yk l len (dsal
k alk l s n tem el teorem i ta
rafndan) M axw ell'in d "F
4 n 'J 's , b ize G auss y a sa sn verir.
A sln d a b u durum sa b it zam an da
ki 2 -y z ey lerle sn rlan m az ve
b y lelik le G auss y a sa s g e n e lle ti
rilir.
[19.7] Doru olm asn a ram en bu argm an b ir ekilde b ira z st n k r biim de verilm ekte
dir. S 'n in , t zam an k o o rd in atn a ilikin sab itlen m i b ir sonlu aralk la ilgili olarak, zam anda
sa b it b ir sn rl uzam sal blge ieren b ir u zayzam an "silindir"i olduu durum daki a y rn tla
r d ah a b t n se l olarak inceleyin. D ahil ed ilen fark l "yk ak" kavram larm , b u n u silin d i
re ilik in u zay sal "taban" ve "tavan" kav ram lar ve zam an sal "kenarlar"la k a rla tra ra k
aklayn.
A yrca, ilg ili b ir t r k o ru n u m y a s a s n ilk M ax w ell d e n k le m in d e n de,
dF = 0, eld e ed e b iliriz . Bu, *F 'nin y e rin e F g em esi ve */'ye k a r lk g elen
k a y n a n a r tk s f r o lm a s d n d a ik in c i M ax w ell d en k lem iy le ta m o la ra k
a y n b i im e s a h ip tir. B u n e d e n le , M inkovvski u z a y n d a k i h e rh a n g i k a p a l
b ir 2-y z e y le ilg ili o la ra k 2 h e r z a m a n
a k y a s a s n a sa h ip o lu ru z.
*F'den F 'y e (ya d a F 'd e n *F'ye) g e ite b a s it o la ra k e le k trik v e m a n y e
tik a la n v e k t rle rin i k e n d i a r a la r n d a (biriyle ilg ili b ir i a r e t d e iim iy le
b irlik te ) d e itiririz . F 'y e ili k in b ir k a y n a k yok lu u , D o ad a (b ilin d i i k a
d ary la) m a n y e tik te k k u tu p la r n m e v c u t o lm a m a s g e r e in in b ir if a d e s i
d ir. M a n y etik b ir te k k u tu p , s r a d a n b ir m k ta n s ta o la n d u ru m g ib i h e r
z a m a n b irlik te b u lu n a n k u zey ve g n e y k u tu la r y e rin e , k e n d isin d e b ir
m a n y e tik k uzey k u tb u y a d a b ir m a n y e tik g n ey k u tb u o lu r. (Bu k u tu p la r
fizik i o la ra k b a m sz d e ild ir fa k a t e le k tr ik y k le rin d o la m n d a n k a y
n a k la n r.) D oadaki fizik i b ir n e s n e z e rin d e h i b ir z a m a n n e t b ir "m an y e
tik yk" (sfr o lm a y a n k u tu p kuvveti) b u lu n m a d g r l r. T ek b a n a
M ax w ell d en k lem leri b a k a sn d a n , m a n y e tik te k k u tu p la r n y o k lu u n a
ilik in , ilk M axw ell d en k lem in e, dF = 0, h e rh a n g i b ir tu ta r llk k a y b o l
m a k sz n b a s it e b ir s a t a r a f s a la y a b ile c e im iz i in , h e r h a n g i iy i b ir s e
b e p y o k m u g ib i g r n r. A sln d a fiz ik ile r z a m a n z a m a n m a n y e tik te k
k u tu p la r n g er ek te n v a r o la b ile c e in i d n p o n la r a ra m a y d en e d ile r.
V a rlk la r p a r a c k fizi i i in n em li a n la m la ra sa h ip o lu rd u (bkz. 28.2)
f a k a t im d ilik b u t r te k k u tu p la r n gerek ev re n d e v a r o ld u k la rn a ilik in
h e rh a n g i b ir b e lir ti y o k tu r.
F = 2di4
2 Sonu ay rca topolojik o larak nem siz eik u zayzam anda da geerlidir, bylece, en belirgin
biim de, k ap al b ir 2-yzey tkz b ir 3-hacm i h e r zam an kap sar.
ca g e n i le r .3 A n ic e li i e le k tr o m a n y e tik p o ta n s iy e l o la ra k a d la n d rlr. Tek
b a n a F a la n ta r a f n d a n b e lirle n m e z fa k a t b ir d 0 n ic e li in in ek le n m e siy
le ,111991 0 g er el b ir s k a le r a la n olm ak ze re, d z e ltilir:
A t A + d0.
Bu b a n tla r in d is b i im in d e ,
Aa +
s e rb e s tis iy le b irlik te
Fab = ^ a ^ b ~ ^ b ^ a
h a lin i alr.
E le k tro m a n y e tik p o ta n siy e ld e k i b u "a y a r s e rb e stisi" b iz e A 'm n y ere l
o la ra k h e s a p la n a b ilir b ir n ic e lik o lm a d m s y ler. "A 'nn d e e ri''n i b ir
n o k ta d a h e s a p la y a b ile c e k h i b ir d e n e y y o k tu r n k A + d 0 ta m o la ra k
.A'nm h iz m e t e tti i a m a c a h iz m e t eder. B u n u n la b irlik te p o ta n siy e l,
M ax w ell a la n n n , k e n d isi a ra c l y la b a k a b ir V fizik i n ic eli iy le e tk i
le ti i ile m e ili k in m a te m a tik s e l a n a h ta r sa la r. B u d u ru m n a s l iler?
A a'n m b e lirli ro l , o n u n bize, e, V n ic eli iy le ta n m la n a n n e s n e y e ili k in
e le k trik y k n k u a n tiz e ed en b e lirli b i r g er el sa y o lm a k zere, b ir
Va= d / d x a ieA a
9 ty
5 Bkz. A haronov ve Bohm, 1959. A slnda b u etki 10 yl nceden E hrenberg ve Siday, 1949, t a
ra fn d a n b elirtilm iti. Deneysel olarak C ham bers, 1982, ta ra fn d a n doruland ve d ah a ikna
edici biim de T onom ura, 1986, ta ra fn d a n o lu tu ru ld u .
Elektron Demeti Solenoid
tabancas
h a re k e tle , a la n s e rb e s t b ir b lg e i in d e $ .4 'n n ve b u y z d e n A h a ro n o v -
B ohm e tk is in in k e n d is in in y ok o lm ay , b u a la n s e rb e s t b lg e n in to p o lo
jik o la ra k n em siz o lm a y n a b a ld r.
VVeyl'in (orijinal o la ra k y o l b a m l b ir "a y arla m a" b i im in d e b ir ro l
o y n ay an ) a rp c fik rin d e k i ta r ih i k k en leri n e d e n iy le b u ele k tro m a n y e tik
V b a la n ts n a , b ir a y a r b a la n ts d eriz ve b u isim a y rc a m o d e m p a r a
ck fiz i in d e k i za y f ve y e in e tk ile im le rin h e r ik is in in ta n m n d a d a k u l
la n la n , "Y ang-M ills" k u ra m o la ra k a n la n e le k tro m a n y e tiz m a y a ili k in
g e n e lle m e lerle ilg ili o la ra k d a b e n im se n ir. K esin k o n u a c a k o lu rsa k , "a y ar
b a la n ts " fik rin in g e r e k te n k e sin ve d o la y sz c a g z le n e b ilir o lm a s g e
re k e n (k en d isi i in e le k tro m a n y e tiz m a n n V > e l6V s im e tris i olduu) b ir
s im e trin in v a rl n a d a y a n d n b e lirtiriz . VVeyl'in o rijin a l a y a r fik rin e
E in s te in 'n , a s ln d a b ir p a r a c a ilik in k tle n in (ve b u r a d a n d o al f re
k a n s n n ) d o la y sz c a l le b ilir o lu p g erek li a n la m d a k i b ir "a y ar alan "
o la ra k k u lla n la m a y a c a n a y n elik itira z n a n m sa y a lm . D a h a so n ra b u
k o n u n u n , "ayar" fik rin e ili k in b a z m o d e m k u lla n m la rd a b e lirg in b i im
d e b u la n k la trld n greceiz.
[19.121 g ab b ileen lerin in (1, -1 , -1 , -1) biim ine sahip olduu yerel b ir M inkowskici sistem
de tek il Tg b ilen leri Tab 'yle n a sl ilikilenir?
b i im in d e o ld u u o rta y a k a r .119131 D ier fizik i a la n la r d a a y rc a k e n d i
en e rji m o m e n tu m te n s rle rin e s a h ip tir ve b u t r p ek ok fa rk l k a tlm b
t n s e l T en e rji m o m e n tu m te n s r n v erm ek zere, VaTab 0 k o r u n u m
d en k le m in i sa la y a ra k , b ir a r a d a to p la n m a k d u ru m u n d a d r.
B u n u n la b irlik te , b ir a z d a n g rece im iz ze re k tle e k im in k e n d isin e
ili k in e n e ji m o m e n tu m la ilg ili o ld u k a fa rk l b ir e y o r ta y a k ar. K tle-
ekim y o k lu u n d a , u z a y z a m a n d z d r (M inkow ski uzay) v e d z (Min-
kow skici) k o o rd in a tla r k u lla n a b iliriz . Bylece Tq , T f, T f, T* d r t v e k t r n
d en h e r b ir i b ire y se l o la ra k / 'n n sa la d y la (Var 0a = 0, v b , V J a = 0 'a
b e n z e rd ir) ta m o la ra k ay n o la n k o ru n u m d en k lem in i, en erji m o m e n tu m a
ilik in 4 b ile e n in a y r a y r h e r b iriy le ilg ili o la ra k y k n k in e ta m o la ra k
b e n z e r (d i er b i r d ey ile JQ *] = 0 'a b en zer) b i r in te g ra l k o ru n u m y a s a s
n n v a r o ld u u im a sy la b irlik te , sa la r. Bu n e d e n le to p la m k tle ve to p
la m m o m e n tu m u n b ile e n i k o ru n u r. Y ine d e 17. b l m d e v e rilm i o la n
E in s te in 'n e d e e rlik ilk e si ta r t m a s n ve b u n u n n i in b iz i eik b ir
u z a y z a m a n a y n le n d ird i in i a n m sa y n . B ylece k tle e k im v a r o ld u u n
d a, "Va "n m d a h a fa z la b a s it e " d /d x a" o lm a d g er e in i h e s a b a k a tm a k
z o ru n d a y z f a k a t (14.3 u y a rn c a ) "VaT0a"m a n la m n k a r tr a n v e b iz i k e
sin lik le y a ln z c a ^aTa b ~ 0 "k o ru n u m d e n k le m e m iz d e n e n e ji ve m o m e n
tu m la ilg ili b ir in te g ra l k o ru n u m y a s a s t re tm e k te n a lk o y a n ek te
rim le ri m e v c u ttu r. S orun, Tab' deki ek b in d is in in , o n u n b ir 3 -b i im lin in
ik ili i o lm a sn en g e lle m e si g er e i o la ra k n ite le n e b ilir ve b ir "k o ru n u m
d en k lem i"n e ilik in ("d */ = O 'daki */ 3 -b i im lis in in d s a l t r e v in in yok
o lu u gibi) k o o rd in a t b a m sz b ir d en k lem y az an lay z . F izi e ili k in en
k ritik k o ru n u m y a s a la rn , en e rji ve m o m e n tu m u n k o ru n u m y a s a la rn
k a y b e tm i g r n y o ru z !
A sln d a e n e ji/m o m e n tu m k o ru n u m u z e rin e , M inkovvski u z a y n a o l
d u u g ib i a y rc a b e lirli eik M u z a y z a m a n la ry la d a ilg ili d a h a ta tm in
ed ici b i r b a k a s m e v c u ttu r ve b u a y rc a a s a l m o m e n tu m k o ru n u -
m u n d a d a (bkz. 18.6 ve 22.8, 11) g e erlid ir. B u b a k a s y la ilg ili o la
r a k M 'y le ilg ili o n a a it b ir s re k li s im e tr i ta n m la y a n k K illin g v e k t r n e
(bu V(aKb) = O' sa lar; b kz. 14.8) sa h ip o ld u u m u z u d n n . M inkovvski
u z a y n d a , 4 ' b a m sz te lem e li sim e triy le (3 u z a y ve 1 zam an) ve 6 's b a
m sz u z a y z a m a n d n d r m e s iy le (0(1, 3) L o ren tz g ru b u n u n y a n s m a l o l
m a y a n ksm ) ilg ili o la n b u t r 10 b a m sz s im e tri m e v c u ttu r. B kz. ekil
18.3b. Bylece, M inkovvski u z a y b a m sz 10 K illing v e k t r n e sa h ip tir.
M [19.13] Bunun, / = 0 oldu u n d a VaTab = 0 korunum denklem ini saladn gsterin. Bu ten-
s r n 00 b ileenini elde ed in ve M axw ell'm orijinal (E 2 + B2) / 8 jt ifadesini, elektrom anyetik
b ir ala n a a it en eji younluuyla ilgili olarak (JE^ E2, E3) ve (Bv Bz, B3) biim inde dzeltin.
B ir so n ra k i b l m d e ra s tla y a c a m z z e re L ag ran g e fo rm a liz m i (N oether
teo rem i) b ize, sis te m in k u r a lla r n n sa h ip o ld u u h e r b ir s re k li s im e tr i
d en b ir k o ru n u m y a s a s t re tm e m iz e iz in v e rir. Z am an te lem eli s im e tri
en erji k o ru n u m u n a o la n a k s a la rk e n u z a y te lem eli sim e tri 3 -m o m e n tu m
k o ru n u m u n a o la n a k sa la r. D nel s im e tri a s a l m o m e n tu m u v erir. (Ola
a n u z a m s a l d n d rm e le r b iz e o la a n a s a l m o m e n tu m u n 3 b ile e n in i
v e rir fa k a t a y rc a L o re n tz ci a r t la r d a n g elerek b iz i b ir h z d a n d i e rin e
g t re n 3 b ile e n d a h a m e v c u ttu r. B u n la r b iz e k tle m e rk e zi h a r e k e tin in
k o ru n u m u n u v erir; bkz. 18.6, 7, ekil 18.16.) H e rh a n g i b e lirli b ir k K illing
v e k t r n d e n u y g u n k o ru n u m y a s a s m elde etm ek ze re, s im e trik Tat)'n in
VaTab = O' s a la d h e r d u ru m d a VaLa = 0 k o ru n u m y a s a s n sa la y a n ,
La = TabKb
38 [19.14] Neden? Bu ilem n iin sttek i VT0 = 0, vb'ye zelleir? arpm alarda 4-m om entu-
m un koru n d u u ayrk b ir parack sistem iyle ilgili olarak, V (TabKb) = 0 srekli alan koru
num y a s a sn a ilik in b ir b en zer b u lab ilir m isiniz? pucu: Verili ca Killing vektryle b irlik
te, arp m a la r arasn d ak i h e r parack iin sa b it olan b ir nicelik bulun.
g r n e n |^ ]-d e e rli sim e trik T te n s r n n k tle e k im le ilg ili o lm a y a n
t m a la n la rn (ya d a p a r a c k la rn ) e n e ji m o m e n tu n m n u i e rd i i g er e i
n i n o t ed elim . K tleekim a la n n n k e n d isin d e n e t r b ir e n e ji m e v cu t
o lu rs a o lsu n , T i e ris in d e h e r h a n g i b ir g ste rim e sa h ip o lm a k ta n alko-
n u r.
B u b a k a s, y in e e d e e rlik ilk e s in i d n d m z d e b ir b i im d e
m a n tk l h a le g elir. S e rb e st b ir y r n g e d e k i b ir gzlem ciyi, d iy e lim k i p en -
c e re siz b ir u z a y g e m isin d e , en a z n d a n ilk y a k la k lk ta h m in i i in h i b ir
k tle e k im a la n n n m e v c u t o lm a d g r n e c e k e k ild e d n n . Bu g z
lem ci e n e rjin in gem i i e ris in d e k o ru n d u u n u ve b u n e d e n le VaTab = 0
d en k le m in in o r a d a k tle e k im a la n n d a n k a y n a k l h e rh a n g i b ir k a tk o l
m a k sz n g e erli o lm a sn b ek ler. B u n u n la b irlik te b u "ko ru n u m " y aln zc a,
g reli iv m e (gelgit) etk ile ri, k tle e k im a la n n n (17.5'te a l ld zere,
b kz. e k ille r 17.8a, 17.8b ve 17.9) d z e n li o lm a y n e d e n iy le b ir ro le sa h ip
o lm a y a b a la r b a la m a z d z e ltilm e y e gerek d u y m a s b e k le n e n b i r y a k la
k lk ta h m in id ir. T m n e ili k in so n u T n ic eli i ve o n a ili k in VaTab = 0
d en k le m in in k tle e k im a la n n a ili k in d z e n li o lm a y ta r a f n d a n r a h a t
sz ed ilm e m i, d i e r b ir d ey ile V u z a y z a m a n b a la n ts n a ili k in R eri-
sin c e r a h a ts z ed ilm e m i o la ra k k a lm a s g ere k ti i ve k tle e k im in en erji
m o m e n tu m k o ru n u m u n a k a tk la rn n to p la m e n e ji m o m e n tu m h e s a p la
m a s n a d z e ltm e le r o la ra k y e re l o lm a y a n b i im d e b ir e k ild e g irm e si g e
r e k ti id ir. (Bu y o ru m u n g er ek te k is tis n a s , b iz e fizik i a la n la rn T' ye n a s l
k a tld n syley en o m a te m a tik s e l ifa d e le re ilik in u z a y z a m a n e rili i
d z e ltm e le rin in ta s a r la n m a s n a g ere k d u y u ld u u n d a o rta y a k a b ilir.
N o rm a ld e b u t r h i b ir d z e ltm e y o k tu r ve b u d u ru m b u r a d a k i d e e rle n
d irm e le rim iz le ilg ili o la ra k n em li b i r k o n u d eildir.) Bu b a k a sy la,
en e rji m o m e n tu m a k tle e k im le ilg ili y a p la n k a tk la r, b ir a n la m d a , to p
la m e n e ji m o m e n tu m a ili k in b ir in te g ra l k o ru n u m y a s a s n yerel
VaTab = 0 d e n k le m in d e n a y ra n " a tla k la rn i in e d o ru k ay ar".
7 M etindeki "hibir tercih edilm i koordinat"a ilikin gereksinim yalnzca m ulak deil fak at
ay rca olduka kuvvetli b irey olarak deerlendirilebilen b ir eydir de. Dz u zayda rnein,
"K artezyen k o o rd in a tla rn a , b u ra d a M inkow ski ko o rd in atlar, kendisiyle ilgili m etriin
zellikle b a s it d s 2 = d t 2 - dx 2 - dy 2 - dz 2 biim ini ald (t, x, y, z)'dir, ilik in seim lerin d i
er t m k o o rd in at sistem leri zerinde "tercih edildii" sylenebilir ve a y n c a kozmolojik m o
deller de m etrik biim inin iinde zellikle b a s it grnd zel k o ordinat sistem lerine s a
h ip tir, bkz. 27.11, altrm a [27.18], Konu, grece, b u t r zel ko o rd in atla rn oynayacak fizi
ki b ir role sa h ip olm am asn a ve o n lara a it en doal ifadelerin herhangi b elirli b ir k o o rd in at
seim ine b a l olm am asna ilik in d a h a h a s sa s b ir konudur.
b ir ta n m la m a y a z o rla m a s d r. E n n em li o la ra k b u n e d e n le d ir k i te n s r
fo rm a liz m i E in s te in 'n k u ra m n d a m e rk e zid ir.
im d i E in s te in d en k le m in in g er ek te n e o ld u u n u g relim . B u d en k le
m in b i im i te m el o la ra k ik i ek g ere k lilik ta r a f n d a n z o rla n r: (i) (yerel) k t
leek im k a y n a n n a s ln d a VaTab = O'a b a l en erji m o m e n tu m te n s r T
o lm a s v e (iij u y g u n N e w to n c s n rd a ( m k iy le k y a s la n d n d a k k
h z la r v e z a y f k tle e k im a la n la r), N ew to n c s ta n d a r t k tle e k im k u r a
m n n d z e ltilm e si. N evvtonc k u ra m d a , b ir g zlem c in in je o d e z ik y d n y a
izg is in e k o m u y a d a b a la n g ta p a r a le l o la n je o d e z ile rle ilg ili h a c im
a z a ltc b ir e tk in in v a r o ld u u n u g rd m z 1 7 .5 'te k i ta rt m a y a g eri
d n m e k z o ru n d a y z . B u k o m u je o d e z ile r 7 'y a gre, i e rd ik le ri (so n su z k
k) u z a y s a l 5 / 3 -h a c im le r in in 4nG SM 'ye e it b ir to p la m ivm eye sa h ip
o la ca ek ild e, 6M je o d e z ile rc e k a p s a n a n (so n su z kk) h a c im i in d ek i
k tle e k im le ilg ili e tk e n k tle olm ak zere, iv m e le n ir. E k si i a re t, i erile-
n in b ir h a c im a z a ltm o lm a s n d a n k a y n a k la n r; b kz. ekil 17.8b. Bu,
N ew to n k u ra m n n , b ir k tle d a lm n a ilik in e tk e n k tle e k im etk isiy le
ilg ili ta m b ir ifa d e sid ir.
B u n u , R u z a y z a m a n e rili in i T e n e ji m o m e n tu m te n s r y le ilik ile n -
d ire n b ir d en k lem e n a s l evirm eliyiz? G eom etrik o la ra k k ilit g erek, h a c
m in b u d u ru m d a o r ta y a k a n ie d o ru o la n iv m e sin in R ic c i te n s r o la
r a k a d la n d rlp , Rabcd R ie m a n n te n s r o lm a k zere,
Rab = Racb
ifa d e s in e s a h ip olu ru z.
K tle y o u n lu u (c = l 'l e b ir lik te "E = m c 2" u y a rn c a e n e rji y o u n lu
u y la ayn), gzlem ci ta r a f n d a n l ld ze re, g zlem c in in b u lu n d u u
y e re l e rev e d ek i Tab'n in "00 b ile e n i"d ir. Bu y a ln z c a , Tabt at b n ic e li id ir,
b y lece k o m u je o d e z ile r ta r a f n d a n k a p s a n a n 8V h a c m i i in d e k i 8M k t
le si
SM = Tabt at b8V
4:nGTabt at b8V
o lu r. B u n u n la b irlik te az n ce u z a y z a m a n e rili in d e n k a y n a k la n a n h a c im
iv m e e tk is in in Rabt at bSV o ld u u n u g rd k , yleyse b u d u ru m d a ,
Rab 4nGTab
M. [19.17] Tm t'V le r i n iin kesip atabildiim izi, tensrlere ilikin sim etrin in roln aklaya-
rak gsterin.
ifa d e siy le (R t m e rilik te n s r y e rin e k u lla n la n k o y u re n k y a z la n fl'y le
k a r trlm a m a ld r) ta n m la n m a k zere,
ifa d e siy le ta n m la n a n iz 7n in u z a y z a m a n b o y u n c a s a b it o lm a k z o ru n d a
o ld u u s o n u c u n a y n e ltm e s id ir .119191 Bu, s r a d a n (ktleek im le ilg ili o lm a
yan) fizik le a p a k e k ild e e lik i i in d e d ir. B u n e d e n le E in s te in , tu ta r llk
a d n a , '7 (...) = 0 "k o ru n u m d en k lem i"n i sa la y a n ik i te n s r n (sa b it b ir
a rp a n la ) e itle n m e si g e re k ti i s o n u c u n a v a r d (1915'te) v e im d i E in ste-
i n 'm a la n d e n k le m i o la ra k b ild i im iz ey le o rta y a k t :8,119201
Pg = P + P + P z + P3 ~ ^
C o
)
(a) (b)
. [19.23] C ye ilik in t m "izler"in yok olduunu gsterin (rn. Cabcd = 0, vb). D ilerseniz b u he
saplam ay diyagram biim inde gerekletirin.
k e n d isin d e b u lu n a n en erjiy e d a y a n r (a sln d a k tle le r b ir b ir le r in e y a k n
k en u za k o ld u k la r d u ru m d a n d a h a b o y u tlu o la n n e g a tif b ir katk).
im di c isim le ri b ir b ir i e tra fn d a k i b ir y r n g e d e h a re k e t h a lin d e o la
ra k ele a lalm . K tle e k im le ilgili d a lg a la rn , u z a y z a m a n k u m a n d a k i
d a lg a c k la r, sis te m d e n y a y la ra k k e n d i d n a (pozitif) en e rji ta y a c a
E in s te in 'n a la n d en k lem in in b ir so n u c u d u r. N o rm al a r tla r d a b u en erji
k a y b ok k k o la c a k tr. rn e in g n e siste m im iz d e k i b u t r en b y k
etk i J p ite r g n e s is te m in d e n k a y n a k la n r ve en erji k a y b n n o ra n y a l
n z c a 40 v v att'lk b ir a m p l n y a y d k a d a rd r! B u n u n la b irlik te , rn e in
b ir b irin e d o ru sa rm a l h a re k e t h a lin d e k i iki k a ra d eli in so n b irle im le ri
g ib i d a h a iri k tle li ve az l s is te m le rle ilg ili o la ra k en erji k ay b n n , h a li
h a z rd a b u r a d a d n y a z e rin d e in a ed ilm i a lg la y c la rn , 15 m e g a p a r-
sek y a d a y a k la k 4 ,6 x l0 23 m e tre u z a k lk ta k i b u t r d a lg a la rn v a rl n
k ay d e d eb ilec e i d en li b y k o lm a s beklen ir.
J o s e p h T ay lo r ve R u s se ll H u lse 'n N obel d l k a z a n a n ta k m c a a l
lm , PSR 1913 + 16 o la ra k b ilin e n d ik k a t ekici ift n tro n y ld z n n
y a y d k tle e k im d a lg a la r b u iki u a ra s n d a y e r alr; b kz. ekil 19.9.
(Bir n tro n y ld z, e sa s o la ra k b irb irle rin e , y ld z n to p la m y o u n lu u n u n
b ir ato m e k ird e in in k iy le k y a s la n a b ilir o ld u u b i im d e y a k n o la ra k s
k trlm n tr o n la rd a n o lu a n so n d ere ce y o u n b ir y ld z d r. Bu t r b ir
m alzem ey le d o ld u ru lm u b ir te n is to p u M a rs 'n u y d u su D eim o s'la k y a s
la n a b ilir b ir to p la m k tle y e sa h ip olurdu!) Bu s is te m 25 y ld a n fa z la c a b ir
s r e d ir g zlem len m e k ted ir ve a y r n tl h a re k e ti b y k b ir k e sin lik le (yl
d z la rd a n b ir in in o ld u k a k e s in b ir za m a n la m a y la , 17 sa n iy e d e b ir e le k t
ro m a n y e tik b ir "sinyal" y a y a n b ir p u ls a r o lm a s n e d e n iy le o la sd r) iz le n
m e k te d ir. Bu s in y a lle rin z a m a n la m a s ok k e s in d ir ve sis te m in k e n d is i y
le sin e "tem iz"d ir ki gzlem le k u ra m s a l b e k le n ti a r a s n d a k i k a r la trm a
E in s te in 'n g enel g relili in e ili k in y a k la k 1014'te b irlik b ir d o ru la m a
sa la r, b e lirli b ir siste m e ilik in gzlem le k u ra m a r a s n d a k i b ilim se l k
y a s la m a d a ei b e n z e ri g r lm e m i b ir is a b e t. Bu fig r 20 y ld a n fa z la b ir
s re d e k i to p la m z a m a n la m a y a ilik in k esin li e k a r lk g e liy o r .11
Bu d o ay a ve a y rc a 28 .8 'd e ele a ln a c a k etk iley ici k tle e k im k rm a
e tk isin e ilik in g zlem lerle, gzlem e d a y a l genel g re lilik k o n u n u n ilk
g n le rin d e n b u y a n a u z u n c a b ir yol k a t etti. B u n u n la b irlik te , 1915-1969
y lla r a r a s n d a (1969, u z a k k u a s a r la r a ilik in ra d y o g z le m le rin in genel
11 B urada, E in stein 'n k u ram n n Nevvton'nkini ierdii kabul edilir ve "1014" figrnn
Nevvtonm kuram zerinden b ir isa b et artn gsterm edii vurgulanm aldr. D ahas, za
m an lam a isa b etin in b ir m ik tarn n rnein ktle, yrnge eimi, d m erkezlik, vb gibi s is
tem in ay rn tlarn h esap lam ak ta gerekli olan, bilinm eyen param etreleri sap tam ay a ay rld
zihinde canlanm aldr. " 10 14" gerekten tab lo n u n toplam tu ta rll n a ilikin b ir ldr.
O
Dnya
12 D.S. R obinson ve i ark ad ala rn n "Very Long Baseline Interferom etry" (ok Uzun A nahat
Interferom etresi) ku llan arak elde ettikleri 1991 sonular, genel grelilie ilikin k bkm e
etkisini artk 10-4 isa b etin e k a d a r dorulam atadr.
13 M erk r' n k u rald anom alisine ilikin ay rn tl b ir aklam a iin bkz. Roseveare, 1982.
k in o ld u k a z a y f b ir te s ttir.) A yrca, ilk o la ra k (1964'te) E rw in S h ap iro t a
ra fn d a n ile ri s r le n ve d a h a s o n r a k e n d isi ta r a f n d a n 1 9 6 8 -1 9 7 1 'd e
M e rk r ve V en s'e ili k in g zlem lerle d o ru la n a n ve d a h a is a b e tli o la ra k
(1971'de y z d e 0,1 k ad ar) R e a se n b e rg ve S h ap iro ta r a f n d a n M a rs e tr a f n
d ak i b ir y r n g ed e b u lu n a n V iking u za y a ra c n d a k i s in y a l a k ta rc la r,
M a rs y ze y in d e b u lu n a n b iriy le k y a s la m a k b i im d e k u lla n la ra k d o ru
la n a n , n e re d e y se ta m o la ra k g n e in a rk a ta ra fn d a b u lu n a n n e s n e le rd e n
d n y a y a u la a n k sin y a lle riy le ilg ili fa rk l b ir t r "zam an gecikm e" e tk i
si v a rd r.
A k tr ki E in s te in 'm k u ra m a r tk gzlem e d a y a l o la ra k ok iyi b i im
de d e s te k le n m e k te d ir. K tleekim le ilg ili d a lg a la rn v a rl H u lse -T a y lo r
g zlem lerin ce, b u , b u t r d a lg a la ra ilik in d o la y sz b ir s a p ta m a o lm a sa
b ile, ak b i im d e d o ru la n m g r n m e k te d ir. im d ilerd e k tle e k im d a l
g a la rn n d o la y sz b i im d e s a p ta n m a s y la ilg ili o la ra k , b u t r d a lg a la n
e v re n in u za k k s m la rn d a k i azl h a re k e tlilik le ri (rnein k a ra d elik a r
p m a la r) d e rin le m e sin e a r a tr m a k ta k u lla n m a k ze re d n y a a p n d a
k a r a rla tr lm b ir a b a y o lu tu ra n e itli p ro je le r m e v c u ttu r. A sln d a
b u b irle ik p ro je le r14, E in s te in 'm k u ra m n n u za k ev re n i a r a tr m a k zere
b iz e h l g l b ir y n te m sa la m a p o ta n siy e lin e sa h ip o la ca ek ild e,
k tle e k im le ilg ili b ir d a lg a te le s k o b u su n a c a k tr.
B a z la rn n enerji k o ru n u m u y la ilg ili k a y g la rn a k a r n , g en el g re lili
in o ld u k a k ay d a d e e r b a z gzlem e d a y a l d o ru la m a la ra sa h ip o ld u u
n u g rm ek teyiz. yleyse, k tle e k im le ilg ili s o ru n a g eri d n elim . PSR
1913 + 16 ve b u t r teki s is te m le r ta ra fn d a n y a y la n k tle e k im d a lg a la
r n o lu tu ra n bo u z a y d a lg a c k la rn n a s ln d a gerek en e rjiy i n a k le tm e
le ri, h em k u ra m hem de gzlem de te m el b ir tu ta r llk k o n u su d u r. Bo
u z a y d a k i en erji m o m e n tu m te n s r s frd r, yleyse b u d u ru m d a k tle e
k im le ilg ili d a lg a e n e rjisi y ere l o la ra k b ir en erji "y o u n lu u "n a a tfe d ile b i
lir o lm a y a n b a k a b ir b i im d e llm ek z o ru n d a d r. K tleek im en e rjisi
g e r e k te n y erel o lm a y an b ir n ic e lik tir. B u n u n la b irlik te b u d u ru m , k tle
ekim e n e rjisin e ilik in h i b ir m a te m a tik s e l a k la m a b u lu n m a d n im a
etm ez. K tleekim le ilg ili k tle en erjiy e ilik in b t n s e l b ir a lg la y a h e
n z s a h ip o lm a d m z s y le m e n in y e rin d e o ld u u n u d n s e m de, o l
d u k a ta m b ir y a n tn v e rile b ile c e i n em li b ir d u ru m la r k m e si m e v c u t
tu r. Bu d u ru m la r, a s im p to tik o la ra k d z b i im in d e a n la n la r d r ve e sa se n
14 Bu ktleekim d algas a ra trm a la r LIGO, LISA ve GEO t r renkli k sa ltm a la r yoluyla ile r
lem ektedir. Bkz. Shavvhan, 2001; Abbott, 2004; G rishchuket vd., 2001; T hom e, 1995b; ayrca
bkz. Jo h n Baez'in olduka y a ra rl in tern et yorum u, h ttp ://m ath .u cr.ed u /h o m e/b a-
ez/w eekl43.htm l.
e k il 19.10 U z a y z a m a n n a s im p to tik b i im d e d z o ld u u n u n v a rs a y la b ild i i, k tle e k im
d a lg a la n y a y a n y a ltlm b ir s is te m le ilg ili o la ra k to p la m k tle /e n e rji m o m e n tu m u n a ve
k tle e k im n m y o lu y la k a y b n a ilik in , B o n d i-S a c h s k tle /e n e rji k o ru n u m y a s a s o la
ra k a d la n d r la n k e s in b i r l m e v c u ttu r, ilg ili m a te m a tik s e l n ic e lik le r y erel d e ild ir ve
"bo s o n s u z " d a (27.12'de t a r t la c a k o la n g e o m e trik b ir k av ram ) ta n m la n r.
d i e r h e r eye o la n ok b y k u z a k lk la r n e d e n iy le ev re n in g eri k a la n n
d a n y a ltlm o la ra k d e e rle n d irile b ile n k tle e k im li s is te m le rle ilg ilid ir
ler. Bu, k e n d isin e ilik in o la ra k k tle e k im le ilg ili n m y o lu y la k ay b o lan
en e rjiy le ilg ilen ilen , diyelim ki H u lse -T a y lo r ik ili p u ls a r g ib i b ir ift y l
dz s is te m i o la b ilir. H e rm a n n B ondi ve i a rk a d a la rn n , R a y n e r S a c h s 15
ta r a f n d a n (B o n d i'n in ek sen le ilg ili s im e tri v a rsa y m n o rta d a n k a ld rm a k
zere) g e n e lle tirile n a l m a s, b u t r b ir sis te m d e n k tle e k im d a lg a la r
b i im in d e n a k le d ile n k tle /e n e rjiy e ili k in a k a a n la lr b ir m a te m a tik
se l a n la tm sa la d ve b u r a d a n h a re k e tle en erji m o m e n tu m a ili k in b ir k o
r u n u m y a s a s n a u la ld ;16 b kz. ekil 19.10. Bu k o ru n u m y a s a s , VaTab = 0
"k o ru n u m y a s a s " n d a g ste rild i i z e re k tle e k im le ilg ili o lm a y a n a la n
la r a ilik in o y ere l n ite li e sa h ip d e ild ir ve y a ln z c a sis te m in u z a m sa l
o la ra k tek i h e r e y d en b t n y le y a ltld d u ru m d a k i s n rd a ta m a n la
m y la g e erli o lu r. Y ine de, d a h a s o n ra k a n tla n m o la n ve b iz e b ir s is te
15 Bu alm a ksm i o larak T rautm ann, 1958, ta ra fn d a n ngrlm t; Bondi, 1960; Bondi
vd., 1962; Sachs, 1961, 1962a.
16 Ayrca bkz. Nevvman ve U nti, 1962; Penrose, 1963, 1964; Sachs, 1962b; Bonnor ve Rotenberg,
1966; Penrose ve R indler, 1986, s. 423-427.
m e ili k in ( stte ta rt lm o la n "k tleek im le ilg ili n e g a tif p o ta n siy e l
en e rji k a tk la n " n d a ieren) to p la m k tle n in n e g a tif o la m a y a c a n s y le
y en b e lirli "pozitiflik" te o re m le rin i de i e re n h e r e y in y e rli y e rin e o tu r
m a s n d a b ir m ik ta r "m ucizevi" b ir e y m e v c u ttu r .17
E tk ile e n a la n la ra ili k in s is te m le rle ilg ili k o ru n u m y a s a la r n eld e e t
m ek ze re g en el re e te le r m e v c u ttu r. B u n lar, so n ra k i b l m d e s u n u la c a k
o la n L ag ran g e y a k la m n d a n gelir. L ag ran g e y a k la m , b iz e k tle e k im
d u ru m u n d a g ere k sin im d u y d u u m u z h e r eyi v e rir g r n m e m e si (ya d a en
a z n d a n d o ru d an ) g er e in e k a r n , o ld u k a g l , g en el v e g ze ld ir. O
ve y a k n d a n ilik ili H a m ilto n c y a k la m , h e r ik isi de m o d e m fizi in m e r
kezi b l m n o lu tu r u r ve o n la rla ilg ili b ir e y le r b ilm ek n em lid ir. im
di b u m th i a la n a g irm e c re ti g ste re lim .
Schoen ve Yau, 1979, 1982; W itten, 1981; N eter, 1981; P arker ve T aubes, 1982; Ludvigsen ve
Vickers, 1982; Horovvitz ve Perry, 1982; R eula ve Tod, 1984; ay n c a bkz. Penrose ve R indler,
1986; ve 32.3, zellikle n o t 32.11.
LAGRANGE DENKLEM VE HAMILTONLAR
L a g ra n g e d e n k le m i fo n k siy o n u o la ra k a d la n d r la n b u fo n k siy o n , L ag
ra n g e d en k lem i ta b lo s u n d a (en a z n d a n en b a s it ve a l ld k h a lin d e )1, C
d ze n le m e u z a y n a ilik in T(C) t a n ja n t d e m e ti z e rin d e ta n m la n r (ekil
20.2a); b kz. 15.5. H a m ilto n ta b lo s u n d a k i, H a m ilto n fo n k siy o n u o la ra k a d
la n d rla n , fo n k siy o n f a z u z a y d en e n T(C) k o ta n ja n t d e m e ti (bkz. 15.5)
z e rin d e ta n m la n r (ekil 20.2b). T(C) (her b ir n o k ta s 2 'd a k i b ir ta n ja n t
v e k t r y le b irlik te C ye a it b ir Q n o k ta s y e rin e gem ek zere) ve T (C)n in
(her b ir n o k ta s 'd a k i b ir k o ta n ja n t v e k t r y le b irlik te C ye a it b ir Q n o k
ta s y e rin e gem ek zere) 2/V -boyutlu m a n ifo ld la r o ld u u n u d ik k a t e d e
lim .
Bu b l m d e H a m ilto n o la n b ir so n ra k in e b r a k a ra k L ag ran g e d e n k le
m i ta b lo s u n u inceleyeceiz. L a g ra n g e 'n T (e )'s iy le ilg ili k o o rd in a tla r
Nevvtonc t m c isim le rin k o n u m la rn (kat c isim le r, v b ilik in u z a m sa l
y n e lim le ri b elirlem e k ze re u y g u n a la r ierm ek zere) ve a y rc a h z la
rn (kat c isim lere ilik in ilg ili a s a l h z la r, vb de i erm ek zere) s a p ta
m a y a h iz m e t eder. G enellikle "g en ellen m i k o o rd in a tla r" o la ra k a d la n d r
la n q 1,...,q N konum k o o rd in a tla r (belki y a ln z c a "y am al b iim d e" v e ril
m i, b kz. 12.2) C d ze n le m e u z a y n a ilik in fa rk l q n o k ta la r n i a re tle r.
H e rh a n g i (uygun) b ir k o o rd in a t sis te m i y a p a c a k tr. "K artezyen" y a d a h e r
h a n g i b a k a b ir s ta n d a r t t r d e o lm a la r gerekm ez. Bu, L ag ran g e d en k lem i
y a k la m n n (ve a y rc a H a m ilto n y ak lam n n ) g ze lli id ir. K o o rd in at s e
im i y a ln z c a u y u m lu lu k ta r a f n d a n y n e tilir. Bu, b l m le r 8 , 10, 12, 14 ve
15, vb e itli t rd e k i g en el m a n ifo ld la r ele a ln rk e n k u lla n lm o lan
1 Daha genel (Nevvtonc olm ayan sistem lere ilikin) L agrange denklem i t rle ri yksek dereceli
t rev ler iereb ilir ve Cye ilikin "jet dem etleri" denen eyler zerinde ta n m lan r fak at b u
ra d a b u n larla ilgilenm em iz gerekmez.
T(C)
C
C
2 B uradaki aklam am da, sistem im izin h olonom ik denen ey olduunu v arsay a rak Lagrange
denklem lerine ilikin genel tartm ay b asitletiriyorum . Holonom ik olm ayan b ir sistem de,
genellenm i k onum larla ilikisi iinde, yeteri k a d a r uygun hz koordinat m evcut deildir.
Holonom ik olm ayan b ir sistem e ilikin gzel b ir rnek yatay b ir dzlem zerinde dnen b ir
em berdir. ember, tem as noktas yalnzca kendisinin ta n ja n t ynndeki b ir dnm e h a re
ketiyle h arek et edebilecek e kilde kaym am aya zorlanr. Bu tem as no k tasn n konum u iin
iki k o o rd in at g ereklidir fak at hzna ilikin yalnzca b ir ad e t bulunur.
Temel dzeydeki aklam ada ele aln an sistem lerle ilgili olarak, b u t r holonom ik olm ayn
bulun m ad gz nne aln abilir. em berim izle ilgili durum da, dnm e zorlam as kaym a
olasl n n red dedildii b ir idealletirm edir. Bir kez kk b ir m ik tar kaym aya izin v e rilir
se sistem holonom ik h ale gelir.
3 B urada aklam aya ilikin b asitlik iin b ir "zam an bam sz Lagrange denklem i" durum unu
fo n k siy o n u n u n g er ek d e e rin e ilik in fizik i y o ru m s is te m in K k in e
tik em erjisiy le i ve d k u v v e tle rd e n k a y n a k l V p o ta n s iy e l e n e rjisi a r a
s n d a b u k o o rd in a tla rd a ifa d e e d ile n = K V fa rk o lu r (bkz. 18.6). S is
te m in h a re k e tin e ilik in o n a a it t m N evvtonc d a v ra n k o d la y a n d e n k
le m le r o la a n s t k a p s a m ve te m e l b a s itlik te k i, E u le r-L a g ra n g e d en k lem
le ri d en e n ey y o lu y la v erilir:
d d d
dt W ~ W
k ab u l ediyorum . B ununla b irlik te d sal kuvvetlere ilikin b ir zam an bam llm kolaylk
la, b ak a b ir q t "genellenm i koordinat"m ve sonuta 1 deerini ala n biim sel b ir q n i
celiini d ah il etm ek yoluyla gndem e getirebiliriz.
ek il 20.4 eitli d e ik e n li, g erel d e e rli p r z s z b i r / fo n k siy o n u n u n d u r a a n d e e r
leri. k i d e ik e n li b i r f ( x , y ) f o n k siy o n u n a ili k in d u ru m g ste rilm e k te d ir. Bu, k e n d is in e
a it g ra fi in (2 -b o y u tlu b i r yzey) y a ta y o ld u u y e rd e [ d f / d x = 0 = d f / d y ) d u r a a n d r. Bu
d u ru m (a) F b i r m in im u m a s a h ip o ld u u n d a ya d a rn e in (b) b ir e y e r n o k ta s ve (c) b ir
m a k s im u m g ib i d i e r d u r u m la rd a d a o r ta y a k a r. H a m ilto n ilk e si d u r u m u n d a (ekil
20.3), y a d a ik i a v e b n o k ta s n b ir le tire n b ir je o d e z i, L ag ra n g e d en k lem i f 'n i n y e rin i
a lr f a k a t b i r y o la ili k in b e lirle m e y a ln z c a x ve y y e rin e s o n s u z s a y d a p a r a m e tre g e re k
tirir . , b i r t r d u r a a n b i r n o k ta o lsa d a , y in e b ir m in im u m o lm a y a b ilir.
5 = dpaAdqa
t re v i (dS = O' s a la y a ra k ),12021 T*(C) faz u z a y n a do al b ir s im p le k tik y a p
a ta y a n b ir 2 -b i im lid ir (bkz. 14.8). H a m ilto n ta b lo s u n u n k u v v e tli o lu u
b y k o ra n d a faz u z a y la rn n s im p le k tik m a n ifo ld la r o lm a s n a ve b u
sim p le k tik y a p n n d in a m i i s u n m a k ze re se ilm i b e lirli H a m ilto n d a n
b a m s z o lm a sn a d a y a n r. B ylece k la sik fizik 2 0 .4 'te g elece im iz s im p
le k tik m a n ifo ld la ra ilik in g zel ve a rtc g eo m etriy e zel b ir e k ild e
b a la n r.
Bu g eo m e trin in o y n ad ro l a n la m a n n b ir n k o u lu o la ra k H am il-
to n 'u n d in a m ik d e n k le m le rin e ili k in fo rm a gz a ta lm . B u n la r b ir sis te m
i [20.11 G alile'nin ktleekim etkisi altn d ak i se rb e st dm eyle ilgili p arab o lik h areketini elde
etm ek zere, argm an tam am layarak t m ay rn tlar doldurun,
i [20.2] Niin?
e ilik in z a m a n a k n , T*(C) faz u za y i e risin d e , t m Nevvtonc s is te m i
g s te re n b ir n o k ta y a a it b ir y r n g e o la ra k a k la r. Bu ak b t n y le ,
(b u ra d a ele ald m z z a m a n b a m sz L ag ran g e d en k lem i v e H a m ilto n la r
d u ru m u n d a ) sis te m in to p la m e n e r jis in i (genellenm i) m o m e n tu m ve k o
n u m b i im in d e a k la y a n
H = ^ ( P ......Vn.R1.......qN)
H a m ilto n fo n k s iy o n u ta ra fn d a n y n e tilir. B unu a s ln d a L ag ran g e d en k le
m in d e n ve d a h a so n ra g en ellen m i m o m e n tu m la r y a ra rn a t m g en e lle n
m i h z la r s a d e le tirm e k y o lu y la y e n id e n y az lm ak (genellikle ko lay b ir i
deildir!) z o ru n d a o lan (to p lam a u z la s ya d a so y u t indis)
J f = ? t l!k !! + m gz
2m
20.3 Kk salnmlar
S o n rak i b l m d e e y le rin H a m ilto n c a k la m a sn n b iz i y n eltece i
k a y d a d e e r g eo m etriy e g em ed en nce ilk o la ra k denge d u ru m u n d a k i b ir
fizik i sis te m e ilik in nem li titre im le r k o n u su n u ele alm ak a y d n la tc
o la c a k tr. K onu p ek ok fa rk l a la n d a d ik k a te d e e r b ir n em e s a h ip tir ve
b iz im i in d a h a s o n ra k u a n tu m m e k an i i b a la m n d a (22 . 11 ) zel b ir
n em e sa h ip o la c a k tr. T itre im k u ra m , ele a ln m a s n o k ta s n d a h e r b iri
o ld u k a y e te rli o la n L ag ran g e d en k lem i y a d a H a m ilto n fo rm a liz m iy le u y
g u n b i im d e a k la n a b ilir. A k lam a la rm b u r a d a ilk o la ra k H a m ilto n fo r
m a liz m le v erece im n k b u b iz i, titre im le rle ilg ili 22 . 11 'd e g zel b ir
fo to ra fn ekeceim iz k u a n tu m m e k a n ik se l v e rsiy o n a d a h a d o la y sz b i
im d e y n e ltir. H a m ilto n o la n la ok b e n z e r d u ru m d a k i L ag ran g e d en k lem i
titre im k u ra m o k u y u cu y a b ra k ly o r (bkz. a l trm a [20 . 10 ]).
T itre e n b ir sis te m e ilik in b a s it b ir rn ek k tle e k im e tk isi a ltn d a
s a lla n a n s r a d a n b ir s a rk a ta o rta y a k ar. S a ln m la r k k o ld u u n d a
sa rk a to p u n u n ile ri g eri h a re k e ti z a m a n n b ir fo n k siy o n u o la ra k b ir sin s
d a lg a s ta n m la r [bkz. ekil 20.6). (Bu, 9 .1 'd e a l lm o la n te k il "F o u rier
b ile e n le ri"n d e k a r la la n t r d e b ir d a v ra n tr.) B ylesi k k sa ln m -
la rn titre im p e riy o d u a s ln d a s a ln m n g en li in d e n (dier b ir d e y ile to
p u n k e n d isi z e rin d e sa ln d uzaklk) b a m sz d r; G a lile i'n in 1 583'teki
m e h u r ilk g zlem in d en . Bu t r h a re k e t b a s it h a r m o n ik h a r e k e t o la ra k
a d la n d rlr.
Bu b l m d e b u h a re k e tin n a s l ay n a n d a h e r y e rd e b u lu n u r b ir n ite
lik te o ld u u n u greceiz. G enel b ir fizik i y a p k en d i den g e d u ru m u d o la
y n d a (s rt n m e e tk is in in gz a r d e d ild i in i v a rsa y a ra k ) y a ln z c a ok b e
lirli b i im le rd e " sa lla n a b ilir". K k lekli h e r sa lla n m a n n , i e ris in d e
y a p n n n o r m a l f r e k a n s o la ra k ok b e lirli b ir fre k a n s ta k i b a s it h a rm o n ik
h a re k e ti a n d rd , n o rm a l m o d la r d e n e n b e lirli titre im m o d la rn a ay r-
la b ild i in i greceiz.
lk o la ra k b a s it h a rm o n ik h a re k e tin a n a litik b i im d e n a s l a k la n d
n g relim . q, sa rk a to p u m u z u n en d k n o k ta d a n l len y a ta y u z a k l
n , y a d a ele ald m z b a k a b ir titr e e n n ic e li in d e n g e sin d e n d a do-
ek il 20.6 K tleek im e tk isiy le s a lla n a n b i r s a rk a . K k s a ln m la r i in to p u n h a re k e ti
b a s i t h a rm o n ik h a re k e te y a k la r. T o p u n (b ir z a m a n fo n k siy o n u b i im in d e izilen) y e r
d e i im i b i r "s in s d a lg a s " v e rir.
o lu r. Bu b ize, ie do ru o la n d 2q / d t 2 iv m e sin in d a d o ru o la n y e r d e i
tirm e y le (a>2 a rp a n y la ) o r a n tl o ld u u n u syler. 6 .5 'te n q = cos w t ve
q = sin o t'n in ik is in in de b u d en k lem i ve a y rc a g enel
H = s a b it + ^Q abqaqb + \ P abPaPb
+ 17 ve p 'le r b i im in d e k i 3 ya d a d a h a y k sek d ereceli te rim le r
^
d qa ___
W _ pab
dt dpa b
dV _ d p a b _ p a b dPb
dt 2 t Pb~ F ur
_ d
= - pab^ = - pabQtcqc = - w acqc
[20.7] Niin?
[20.8] Tm b u n lar d ah a ay rn tl aklayabilir m isiniz? Denge k ararszsa izgisel terim lere
sa h ip o lab ilir iniyiz? Aklayn.
W = PQ
W q = c2q
[20.9] Bu tretm ey i k an tlay ab ilir m isiniz bakn. p u c u : P ozitif belirli b ir m a trisin tersin in
po zitif belirli olduunu gsterin.
120.10] A nlan an alizi H am ilton yerine Lagrange denklem i form da gerekletirebilir m isiniz
bakn.
(20.11) Bu t r bozuk d u ru m lard ak i z vektr sistem ini aklayn.
m sz b i im d e ele a ln a b ile c e k n o rm a l m o d la rd a n o lu u r ve h ep b irlik te
N a d e t m o d n e v c u ttu r. Bu a k la m a d a , u y g u la m a d a , m a k ro sk o p ik b ir s is
te m d ek i titre im in , e n e rjisi b ile e n p a r a c k la rn ra sg e le h a re k e tle rin e a k
ta rlm a k zere, k e n d isi u y a rn c a n e tic e d e k a y b o ld u u dalm , e tk is in i gz
a r d ed eriz. B ileen k sm la rn n ( rnein b ir m o lek ld ek i gibi) t m h e s a
b a k a tld n d a , d a lm o rta y a km az.
Bu n o k ta y a k a d a r siste m d e k i N s e rb e s tlik d ere cesi sa y s n n s o n lu o l
d u u s r a d a n d u ru m u ele a la g e ld im f a k a t s z e d ile n k u ra m a y rc a , en
a z n d a n id e a l h a ld e , so n su z b o y u tlu o la n sis te m le rd e d e g e erlid ir. Bu fi
kir, b ir m z ik a le tin in se siy le ilg ilen d i im iz d u ru m d a n ta n d k g elecek tir.
B ir d a v u l rn e in y a d a g en alg , v u r u ld u u n d a e itli fre k a n s la rla , bu
f re k a n s la r o n a zg tn y ta n m la m a k ze re, u y u m lu b i im d e s a ln a c a k
tr. flem eli b ir a lg n n , i e risin d e k i h a v a k o lo n u n u n s a ln m n d a n k a y
n a k la n a n se si b e n z e rd ir. A yrca te lli b ir a lg d a k i te lle rin titre im i, vb de
b e n z e rd ir.
9. b l m d e a lt m z F o u rie r a n a liz i so n lu u z u n lu k ta k i te le ilik in
titre im le r i ifa d e etm em ize o la n a k sa la r. Bu te li u n o k ta la rn d a n s a b it
le n m i y a d a b ir e m b e r b i im in d e b k lm o la ra k k a b u l ed e b iliriz . F o
u r ie r a n a liz i genel titre im le ri m o d la rn izg isel b ir b irle im i, b u n la r s a f
sin s y a d a k o sin s d a lg a s to n la r ve sa y c a so n su z o lm ak zere, o la ra k
ifa d e ed er. Bu d u ru m d a , t m fre k a n s la r n c l m o d u n s a h ip o ld u k la rn n
in te g ra l k a tla r d r . Bu, y a n k l b ir m z ik a le ti y a p m a k i in u ra la n t rd e
b ir ey d ir! Yine de gen ellik le (bir d a v u l y a d a zild ek i gibi), n o rm a l f re
k a n s la r b u k a d a r b a s it e k ild e ilg ili d e ild ir.
Bu t r d u ru m la rd a H a m ilto n y a d a L ag ran g e den k lem i fo rm a liz m le ri
N = oo d u ru m u n u k a p s a y a c a k b i im d e k o la y ca g e n i le tile b ilir f a k a t b ir
m ik ta r zen g e re k lid ir. B ir a n la m d a , 2 0 .5 'te gz a ta c a m z L ag ran g e
d en k lem i (ya d a H am ilton) a la n la r k u ra m n a do al b i im d e u la tk . M o
d e m fizik te b u , pek ok u y g u la m a y a s a h ip tir . zellikle, y e rle ri k k d n
g le r ta ra fn d a n a ln a n n o k ta p a r a c k la rn fo rm a liz m g e re k tird i i D oa
y a a it, sic im k u r a m o la ra k a d la n d r la n te m e l b ir k u ra m a y a k la m d a .
B u rad a , D oaya a it e itli p a r a c k ve a la n la rn "sicim ler"e ilik in n o rm a l
m o d lu titre im le rd e n k ay n a k la n d k a b u l e d ilir (bkz. 31.5, 7, 14).
B u ra d a so n b ir n o k ta y a d e in ilm e lid ir. Bu b l m d e k i ta rt m a y a ln z
ca k a ra rl denge d o la y n d a k i s a ln m la ilg ile n d i f a k a t o a y rc a , k a r a rsz
d e n g e d u ru m u n d a k i h a re k e tle r i in de g e erlid ir. T em el fa rk Q g erel s i
m e trik m a tris im iz in a rtk p o z itif b e lirli o lm a y d r, b y lece W = PQ n e
g a t i f z d e e rlere sa h ip o la b ilir. Bu d u ru m d a ilg ili k k r a h a ts z lk la r
d en g e d en s te l b i im d e r a k s a r .120131
20.4 Simplektik geometri olarak Hamiltonc dinamik
H a m ilto n d e n k le m le rin in s o n lu s a y d a b ir b o y u tta sim p le k tik g eo m et
riy e n a s l b a la n d n g rm ek z e re g e ri ekilelim . 14 .8 'd e a k la n d
zere, m a n ifo ld z e rin d e k i <t>veV s k a le r a la n iftle ri z e rin d e b a k a b ir 0
s k a le r a la n re tm e k ze re u y g u la n a b ile n b ir ilem e sa h ip h e rh a n g i b ir
sim p le k tik m a n ifo ld o n la ra a it
30 dV d<t> dV
0 = f<* V ) ----------------------------
dpa d q a dqa dpa
S= I Le
Jd
ek il 20.9 A lan L ag ran g e d e n k le m le riy le ilg ili H a m ilto n ilk e si. ekil 2 0 .3 ' n , C 'deki s a b it
iki a v e b u n o k ta s , s r a s y la 3 -b o y u tlu iki </Z ve B u z a y z a m a n b lg e s in d e , D 4 -b lg e s in i
k a p s a y a n b i r "k ab arck " o lu tu r a r a k , a la n d z e n le m e le rin i te m s il ed er. M ve B 'n in ,
s n r l b i r S 2 -y z e y in d e s o n la n a c a k e k ild e b i r a r a y a g e ld i in i k a b u l e d e b iliriz (ekilde
izilm em i) y a d a S "yi so n s u z u n d n d a , b elk i <A ve B 'n in D b lg e si te s in d e , k e n d isi
b o y u n c a a k t , d a rd a k i u z a y s a l b i r h ip e r y zey z e rin d e o la ra k d e e rle n d ire b iliriz
( d u ru m g ste rilm e k te d ir).
4 e'yi belirtm en in b ir dier yolu e'ye a it 0123 bileeninin yerel b ir sa -elli ortonorm al ere
vede, e0123 = l 'i saladn sylem ektir (19.2). e []-tensr, m etrik ta ra fn d a n eabcipqrs =
g apg bqg " g ds = 24 yoluyla im zalanm ak zere, E'yle ilgili im za seim i uzayzam an hacm ine
ilikin y n elim i su n arak , ay arlanr.
d ip n o t 4'e bal altrm a. Bu reetenin an a m etinde verilene denk olduunu gsterin.
e k il 20.10 s te n ir s e ekil 2 0 .9 'u n M ve B 's in i b ir b ir le r in e e k le n m i f a k a t fa rk l y n e lim
le rd e a ln m o la ra k , (tkz) b i r u z a y z a m a n 4 - h a c im lis i D 'y e ili k in dt> s n r n o lu tu r a
cak e k ild e , d e e rle n d ire b iliriz (b k z . ekil 12.16). H a m ilto n ilk e si (ekil 20.3) d i ) s n r
z e rin d e v e rili b ir a la n d z e n le m e s in e ili k in f t e 'n i n d u ra a n l n ifa d e ed er.
SS = 0
(1 + D2)y = x 5
y = ( 1 - D 2 + D4 - 6 + - ) * 5
' Bu, y alnzca rnein d/d*, d /dy , vb ya da b u n larn kuvvetleri, rn. d3/d x 3 gibi sra d a n d ife
ran siy el ilem ciler ierdiinden sra d a n diferansiyel denklem ya da ODE olarak ad la n d r
lan eye ilik in b ir rnektir. B ir ksm i diferansiyel denklem ya da PDE, blm 19'da
M axw ell ya d a E in stein 'm denklem lerindeki gibi d /8 x, d2fd x 2, d 2/d x d y ksm i diferansiyel
ilem cileri ieren denklem dir,
t 121.1] (1 + D2)cosx = 0 ve (1 + D2)sinx = 0 olduunu, gerek d u y arsan z 6.5teki denkleme
b av u ra ra k gsterin.
& 121.2] A ltrm a [21. ll'e dik k at ederek, zm nzn asln d a en genel olduuna ilikin b ir
k a n t sunm ak yoluyla (1 + D2)y = xs'in genel zm n bulun.
[21.3] M etinde verilen ilem in altrm a [21.2]'deki zm lerin ounu neden skaladn
ak lay ab ilir m isiniz, bakn. T m n bu lan , deitirilm i genel b ir yntem dnebiliyor
m usunuz? p u c u : "1 D2 + D4 D6 H gerekte 1 + Dz'n in b ir tersiyle ilgili gereklilikleri
ne dereceye k a d a r salar? Bu sonsuz ifadeyle b irlik te (1 + D2)cosx zerinde aln.
H ea v isid e b a la n g ta b u n u n k u lla n m y la ilg ili ok fa z la itira z la k a r la
m o lsa d a, m kem m el d ere ced e h a s s a s h a le g e tirile b ilir.
H er n e k a d a r D (= d /d r ) n ic e li i (gerekli zen g ste rilirse ) s r a d a n b ir
sa y d a k i g ib i c e b irse l b ir y o lla ele a ln a b ils e de, b ir b irin e k a r m 'le r
ve x 'le re sa h ip o ld u u m u z d a d ik k a tli olm alyz n k b u n la r d e im eli
d e ild ir. "x" ve "D"yi sa ta r a f ta k i g r n m ez b ir, diyelim ki '/'(z ) fo n k siy o
n u n a etk i e d e r e k ild e d n m e k z o ru n d a y z . x ile m c isi k e n d i s a n d a
y e r a la n b a s it e x 'le a rp a rk e n D sa n d a k in in x 'e g re t re v in i a lr. By
lece
D x-xD = 1
Dbx a - x aD = 8g
21.2 K u an tu m H a m ilto n la r
P = ft ^
ta n m la m a s n y a p a rz . B u ra d a n h a re k e tle k o n u m ve m o m e n tu m u ilik i-
le n d ire n , ka n o r ik d e i m e k u r a l o la ra k a d la n d r la n b ir d e iim y a s a s
n a u la rz :
Vbx a - x aVb = \ h S l
2 B ununla b irlik te tu ta rllk ad na (ayrca bkz. 21.3) grelilie uygun notasyona bal kalyo-
rum , bylece "pa"daki m om entum larn uzam sal bileim leri, (uzam sal pa bileenlerinin c~2
k at olan) olaan m om entum b ileen lerin in negatifleridir. Bu seim 20.2'deki yorum larm la
u y u m lu d u r nk artk (genel L agrange/H am ilton form alizm inin q 'sn yerine) x kullanyo
rum .
3 Bu kez b am szlk H 'n in k o ru nan b ir toplam enerji biim indeki yorum unun s rd r leb ile
ceini g a ra n ti eder. Okur, uzay k o o rd in atla rn a bal olm a duru m u n a izin verildiinden, te
m el dzeyli greliliki b ir deim ezliin gerekliliklerinin ayrca zam an ballna izin v eri
im izi de talep etm esi gereinden ra h a tsz olabilir; ve bkz. n ot 20.3. Bununla b irlik te tem el
b ir dzeyde h em zam an hem d e u zay bam szl norm al b ir gereklilik olur.
Px +Py + Pz fi2 ,
X = 7 + V ( x ,y ,z ) =
Zm imV2 + V ( x ,y ,z )
o lu r.
Bu rn e k te h e r ey p r z s z b i im d e ile rle d i (fak at nereye; so n ra k i b
l m b ek lem em iz gerekecek!). B u n u n la b irlik te g en e llik le k la sik m om en-
tu m la r n H a m ilto n la rd a k u a n tu m o la n la rla d e itirilm e s i te m e l o la ra k
k u a n tu m m e k a n ik se l p ve o n a k a r lk gelen x a r a s n d a k i d e im e li o lm a
y n e d e n iy le b e lirsiz o lm a y an b ir ile m o la b ilir. rnein p x b i im in d e b ir
a r p m te rim i k la sik H a m ilto n d a g r n rs e b u n u n , ilg ili k u a n tu m H am il-
to n n d a p x y a d a xp ya d a b elk i - ( px + xp ) y a da so n su z sa y d a k i d i e r
o la s lk la rd a n h e rh a n g i b iri o la ra k m g r n m e si g ere k ti i a k d e ild ir.
Bu t r b ir a n la m b u la n k l a r p a n -d z e n le m e p ro b le m i o la ra k a d la n d
rlr. Pek ok p r a tik d u ru m d a b u b u la n k lk , b a z "belirgin " se im le rin v a r
l sk a o rta y a k t n d a n , p e k n em li o lm a y a b ilir. Seim , rn e in b ir
s im e tri y a da de im ezlik g e re k sin im i g ib i b a a t b ir y n le n d iric i ilke t a r a
fn d a n y a d a b elk i zo rla y c fizik i y a d a m a te m a tik s e l se zg ise l y a d a e s te
tik b a z ta le p le r ta ra fn d a n y n e tile b ilir. Ya d a b a z e n o, h e r d u ru m d a e
d e e r k u a n tu m k u ra m la ry la s o n u la n a n o fa rk l a lte rn a tif le r d e n o la b ilir.
Y ine de b u t r b e lirsiz lik le rin v a r o lm a s g erei bize, b a z v e rili k la sik
k u ra m la r "k u an tizasy o n " ile m in in b a z e n cid d i seim k o n u la rn d a i e re
b ile ce in i syler.
x 1, . . . , x N k o o rd in a tla rn n se im in e ilik in "genellik"le ilg ile n e n b a
la n tl b ir k o n u m e v c u ttu r. 20.1, 2 'd en , C d ze n le m e u z a y z e rin d e k i
q1, . . . , q N g en e lle n m i k o o r d in a tla rn a ilik in seim im iz d e b t n s e l s e r
b e s tli e iz in v e rild i in i a n m sa y n . u n u so ra b iliriz : b u b t n s e l s e rb e s t
lik k u a n tu m k u ra m n a g e ti im iz d e h l iz in li m id ir? A sln d a y a n t, h e r
qa 'y a ilik in k la sik pa elen ik m o m e n tu m u n u n b a s it b i im d e ih d /d q a b i
im in d e "k u a n tiz e o lm asn " b e k liy o rsa k "h a y r''d r. K onu o ld u k a h a s s a s
t r ve b iz i g e o m e tr ik k u a n tiz a sy o n o la ra k b ilin e n b y le y ici a la n a g t
r r .4 Bu, "k tleek im a la n n n k u a n tiz e o lm a sn n " y a d a y a ln z c a eik b ir
u z a y z a m a n a rd a la n n d a k i k u a n tu m a la n la rn n ta rt lm a s n n n erilm e-
sin e g re g enel g relilik le ili k is i i in d e zel b ir nem e s a h ip tir . (Eik b ir
a rd a la n d a k i k u a n tu m k u ra m k o n u s u n a 3 0 .4 'te dneceim .) B u n u n la b ir
lik te u y g u n b i im d e d ik k a tli o ld u u m u z s re c e y a ln z c a d z o la n la rd a n
d a h a g en el o la n k o o rd in a tla rd a n k a n a b ile ce im iz p ek ok s ta n d a r t d u
ru m sz k o n u su d u r. zellikle, a s a l k o o rd in a tla r k u lla n m a k fa y d a ld r
ve b y lece elen ik m o m e n tu m la r a sa l m o m e n tu m la r o lu r. A sal m om en-
tu m la d a h a s o n ra ilg ilen ece iz (22.8 ve g relilik i d u ru m la ilg ili 22.12).
21.3 S ch r d in g er'in d en k lem i
b a n ts sz k o n u su d u r.
p m o m e n tu m u n a sa h ip b ir p a r a c k la ilg ili X d a lg a b oyu, 1923 y ln d a
m a d d e b i im li t m p a r a c k la rn s tte k i d en k lem le v e rile n b ir d a lg a b o
y u y la b irlik te d a lg a b e n z e ri b ir d o ay a sa h ip o ld u u n u ilk o la ra k ile ri s
re n so n d ere ce n g r l F ra n sz a r is to k ra t ve fizik isi P re n s Lois de Brog-
e k 2 1 .2 D a v is so n -G e rm e r d e n e y i.
p 3 - m o m e n tu m lu b ir e le k tr o n h u z
m e s i p e r iy o d ik b i im li k r ista l
y a p d a k i b ir m a d d e y le k a rla r.
S a lm a y a d a y a n s m a a to m b i im li
d iz ilim e le k tr o n la rn k iy le , b u n la r,
h 'n in P la n c k s a b iti o ld u u i = h / p
u ya rn ca , p m o m e n tu m u n u n b y k
l y le ili k ili b ir A d a lg a b o y u n a
sa h ip d a lg a la r ola ra k d e e r le n d i
r ilm e k zere, e le ti in d e o rta y a
kar.
lie 'n in a rd n d a n d e B roglie d a lg a b o y u o la ra k a d la n d rlr. D ah a s p a r a
ck g relili in g e re k lilik le riy le u y u m lu o la ra k (bkz. 18.7) a y rc a b ira z d a n
geleceim iz
E = hv = 2nhv
A sln d a n b u k u a n tu m m e k a n ik se l p a r a c k l d o as k e n d in i za te n
b ir m ik ta r d a h a e rk e n d e n o rta y a ko y m ay a b a la m t. Bu, M ax P la n c k 'n
k u a n tu m d e v rim in i b a la tt 1900 y ln d a y d . B unu, t m b e lirli b ir T s
c a k l n d a tu tu la n (bkz. ekil 21.3a), k e n d in e a it m a d d e se l "k a ra "5 e v re
siy le d en g e h a lin d e k i ele k tro m a n y e tik n m la ilg ili o la n so n d erece k a y
da d e e r k a ra c isim n m a n a liz in i s u n a ra k g e r e k le tird i. ekil 21 .3 b '-
de, zg l I id d e ti i in v fre k a n s n n b ir fo n k siy o n u o la ra k , k (scak l n
l ld b irim le rle ilgili; kr. 27.3) B o ltzm an n s a b iti o lm ak zere, iz il
m i o lan
2h v 3
ghv/kT _
5 "Kara" terimi burada nm evreleyen cismin (mmkn olduunca yakn biimde) tmyle
sourucu doasyla ilgilidir. Bu ilk deneylerde nm iermek zere, i hacmi darya ba
layan olduka dar bir akla sahip, neredeyse tmyle kara bir kresel boluk kullanld.
Bununla birlikte evreleyen cisim scaklk nedeniyle akkor haline olabilir ve pek de kara g
rnmeyebilir.
m e lin d e b ir "gerek elen d irm e" v e rile b ile n , b y k v 'le r i in is a b e tli o lan
b e lirg in b ir gelim e VVien'in / = 2h v 3e~hv^kT n e rm e siy d i. P la n c k 'n k en d i
d en k lem in d e g r n d h a liy le , so n d erece u fa k d e eri y a k la k
6 ,6 2 x l0 -34 J o u le sa n iy e o la ra k b u lu n a n h n iceli i k e n d isi ta r a f n d a n D o
a n n y e n i b ir d o al s a b iti (artk P la n ck sa b iti o la ra k a d la n d rlm a k ta d r)
o la ra k n erild i. P lan c k d e n k le m in i elde etm ek z e re k e n d isin i, e le k tro
m a n y e tik sa ln m la rn y a ln z c a , a y rc a 23.7'de g eleceim iz (k u an tu m m e
k a n ik se l o la ra k doru) B o s e -E in ste in is ta tis ti in in a r tc b i im d e h a
b e rc is i d u ru m u n d a k i "lgn" b ir is ta tis tik s e l h e s a p la m a y b e n im se d i i
s tte k i
E = hv
ekil 21.4 (a) ift yark deneyiyle ilg ili dzenek. k i yark arasndan ekrana doru b ir se
ferde b ir elektron yaylr, (b) Sa taraftaki yark kapalyken ekran zerindeki rnt. (c)
Sol taraftaki ya rn kapal olduu ayn durum, (d) H er iki yark da akken giriim orta
ya kar. Ekran zerindeki baz blgelere, yarklardan b iri ya da dierinin kapal olduu
durumda ulalabilirken artk ulalamaz.
d a lg a b o y u n u n n e o ld u u n u s y le r ve b u A d a lg a b o y u a s ln d a p a r a c n
p m o m e n tu m u b i im in d e d a h a nceki ay n den k lem le, d i e r b ir d ey ile
A = 2 n h /p 'y \e v e rilir.
\p(xa} = e- ipxa/h
Bu s a b it a r p a n n a s ln d a ta m o la ra k , d e n k lem im iz in sa h ip o lm a sn is te
d i im iz (klasik) Pa 4 -m o m e n tu m u o ld u u n a d ik k a t ed in . Bu n e d e n le \p(xa)
s tte v e rilm i o la n g ib i d o ru b i im e sa h ip o ld u u n d a , g izem li =
ih d /d x a k u a n tu m m o m e n tu m u m u z b u py e u y g u la n d n d a k e n d is in i k la
sik , k e s tirm e Pa m o m e n tu m u n a ev irir:
P a^ = Pa}l>'
fa k a t b u n u b a k a t r d u ru m la r i in y ap m az . stte k i j/j'nin, 4 -m o m e n tu m -
la ilg ili b ir belirli d e ere sa h ip o ld u u n u s y le riz ve o n u b ir m o m e n tu m
d u r u m u o la ra k a d la n d rrz . ans e se ri, k la sik e k ild e s a p ta n a b ilir b ir b e
lirli Pa m o m e n tu m u n a sa h ip s e rb e s t d h a lin d e k i b ir p a r a c , pa k u
a n tu m i le m c isin in Pa z d e e rin e sa h ip z v e k t r o la n b u /> d a lg a fonk-
siy o n u n c a ta n m la n r b i im d e d n m e k d u ru m u n d a y z . B elirli b ir k la sik
m o m e n tu m a sa h ip d a lg a fo n k siy o n la r a s ln d a y a ln z c a k u a n tu m m o m e n
tu m ile m c ile rin in z fo n k siy o n la r o la n la rd r.
1 3 .5 'te izg isel T ile m c isin e ili k in b ir z v e k t r k a v ra m n n , b u o n a
a it z d e e r o la ra k a d la n d rla n b ir A s k a le r n ic eli i i in T v = Xv o la ca k
e k ild e k i b ir v v e k t r olm ak zere, o rta y a k o n d u u n u an m sa y n .
1 3 .5 'te te m e l o la ra k s o n lu b o y u tlu v e k t r u z a y la r ve o n la rn d o ru sa l
d n m le rin e a tf ta b u lu n m a m z d n d a b u ta m o la ra k , T i le m c isi y e ri
ne \h d /d x a ve A y e rin e Pa 'n n k u lla n ld b u r a d a sa h ip o ld u u m u z d u ru m
d u r. B u ra d a o la s r/<(xa) 'la r a ilik in W v e k t r u z a y y la ilg ile n iy o ru z ve b u
b ir s o n s u z b o y u tlu v e k t r u za y o la c a k tr. (Bu b ir v e k t r u z a y d r n k
x a fo n k s iy o n la rn b irb irle riy le to p la y a b ilir ve b u fo n k siy o n la r s a y la rla
a rp a b iliriz ve h e r d u ru m d a y a ln z c a y en i x a fo n k siy o n la r eld e ed eriz.
S onsuz b o y u tlu d u r n k rn e in , s tte ele a lm a k ta o ld u u m u z b e lirli
t rd e k i t m fo n k siy o n la r, Pa'y a ili k in so n su z sa y d a fa rk l seim iin , iz
g ise l o la ra k b a m s z d r .)12191
z v e k t rle r (ya d a k u a n tu m m e k a n i in d e sk lk la a d la n d n ld g ib i
z d u r u m la r ) k u a n tu m fo rm a liz m in d e k ilit b ir ro l o y n ar. K u an tu m m e k a
n i i d ilin d e d e iik ile m c ile r (ele a lm a k ta o ld u u m u z pa = ih d /d x a g ib i
ya d a d a h a so n ra ele a lac a m z k o n u m y a d a a s a l m o m e n tu m g ib i d i
erleri) d in a m ik b i im li d e ik e n le r o la ra k a d la n d rlr. B a la n g ta b a s it
o la ra k , t m ile m c ile rim iz in en sa ta r a f n d a g lg eler i in d e k o n u m la n r
b i im d e d n d m z "g rnm ez fo n k siy o n " r o l n o y n a y a n p d alg a
-S [21.9] Niin? B urada izgisel bam szlk srekli toplam lar, dier b ir deyile integralleri
ierebilir.
fo n k siy o n u m u z a r tk k e s in o la ra k e tk in b ir ro l stle n m e y e b a ly o r. Onu,
s tte b e lirtild i i ze re fizik i sis te m e ilik in d u r u m b i im in d e d n r z .
B azen o (bu g er ek te n de, i in k u lla n a g e ld i im u z a y v e z a m a n k o o rd i
n a tla r b i im in d e k i b e lirli ta n m la m a la r n g e erli o lm a s n n g erek m ed i i
d a h a g en el b ir te rim o lm a sn a ram en) b ir d u r u m v e k t r o la ra k a d la n d
rlr. stte ele a ln a n 4 -m o m e n tu m d u ru m u n d a k i o ld u u g ib i b a z d in a
m ik b i im li d e ik e n le rin z d u r u m la r o b e lirli d in a m ik b i im li d e i
k e n le rin "b e lirli b ir deer" o la ra k a d la n d r la n eye s a h ip o ld u k la r d u
ru m la r d r v e z deer, d in a m ik d e ik e n in o d u ru m la ilg ili o la ra k sa h ip
o ld u u g erek "deer"dir.
M o m en tu m z d u ru m u m u z u b u n o k ta y a k a d a r zel g re lili in g e re k li
lik le riy le u y u m lu o la ra k t m y le 4 -b o y u tlu b ir u z a y z a m a n b i im in d e ele
a lm a k ta o ld u u m g e r e in e d e in ilm e lid ir. Bu d u ru m , (18.7'deki g ib i
Pa = ( , P) ve x a = (t,x ) o lm a k zere)
e - i Pax a/h _ e -iE t/fte iP-x/ft
(a) (b)
tu m u n b y k l olm ak ze re, 2 n h /p o ld u u , m o m e n tu m y n n e d ik p a
ra le l d z le m le rd ir. B kz. ekil 21.6. Bu t r b ir a k la m a , b y le si e y le ri e
k il 21 . 2 'd e y a p ld ze re b ir k r is ta lle k a r la a n fo to n d a lg a fo n k siy o n u
ta b lo s u o la ra k d e e rle n d irm e k te fa y d a ld r. Bu a k la m a y a y rc a y a r k la
rn e k ra n d a n o ld u k a u z a k o ld u k la rn k a b u l e d e rse k ift y a rk d en e y i d u
r u m u n d a d a k u lla n a b iliriz ; by lece h e r b ir p a r a c n d a lg a fo n k siy o n u
n u , e k ra n n y ere l b ir b lg e sin e y a k la rk e n h e r b ir i (y a rk la rn e k ra n a o lan
b y k u za k l n e d e n iy le e s a s e n te k fre k a n sl b ir d zlem d a lg a s olan)
m o m e n tu m d u ru m u o lm a y a ok y a k n f a k a t y n le ri h a fif e fa rk l iki p a r
a n n to p la m n d a n o lu m u o la ra k d n e b iliriz . k i d a lg a , e k ra n z e rin
d ek i b a z y e rle rd e b ir b ir le r in i g le n d irirk e n d i e r y e rle rd e s tte a k la
d m z e re (ekil 21.4d'de) d a h a b y k ve d a h a k k id d e te s a h ip b a n t
la r v e re re k b irb ir le r in i eley ecek tir. Bu g eo m etriy i d z le m le rin u za y d ak i,
h e r b ir d a lg a b ile e n in in k e n d isin e a it fa z la ilg ili s a b it b ir d e e re s a h ip
o ld u u b lg e leri g ste rd i i ekil 2 1 .7 'd e g re b iliriz . B ylece h e r p a r a n n
b ire y se l o la ra k ay n id d e te s a h ip o ld u u n u v a rs a y a rs a k , faz d o ld u k la
r n d a yok o lu p faz i in d e o ld u k la rn d a b irb ir le r in i g le n d ire c e k le rd ir. Bu
b ize, g e r e k te n ift y a rk d e n e y in d e g zlen m i o la n id d e t b a n tla r n s u
n a r.
E v et evet, s a b rs z o k u r sylenm eye b a la y a b ilir f a k a t d a lg a la r ta m
o la ra k b y le d a v ra n r. D a lg a /p a r a c k la rm z n d a lg a /p a r a c k la r o lm a s
g ere iy le y zlem ed im ! D a lg a la rm n k a rm a k d a lg a la r o lm a s n a ilik in
g r n te k i o ld u k a n em siz s sle m e d e n a y r o la ra k t m y a p t m , d e
n iz d e k i s r a d a n d a lg a la r y a d a se s d a lg a la n ya d a k la sik b i im li e le k tro
m a n y e tik a la n la rd a n o lu tu ru la n M axw ell d a lg a la rn d a (radyo d a lg a la n ,
g r n r k , X - m la n , vb) o rta y a k a n b ir t r d a lg a g iri im in i a k la
m a k tr. B u n u n la b irlik te ik i y a n k d en e y in in , s r a r etm ey e y k m l o ld u
um , t m a n lam , d en e y in d a lg a ta b lo s u y la p a r a c k ta b lo s u a r a s n d a k i
b ir e lik iy i o rta y a k a rm a s d r. G erekten de byle; b u d en ey d e p a r a c k
d o a s n a ili k in en b e lirg in g r n m , b u k k a h b a p la r e k ra n z e rin e
m in ik i a re tle rin i, h e r se fe rin d e b ir a d e t o lm a k zere, b r a k tk la r n d a o r
ta y a k ar.
S [21.12] Bu t r ift benekli b ir grnm olaslnn bylesi b ir tablo uyarnca, dalga fonksi
yonu id d eti biim indeki benek grnm olasl yasas ne olu rsa olsun, son derece m m
kn olm as gerektiini gsterin. pucu-, E kran, h e r birindeki benek grnm olasl eit
olacak ekilde ikiye bln.
o lu u m u o la sl n b a m sz o la ra k s u n a r e k ild e d n r s e k g eersiz
o la c a k tr. B ir d a lg a fo n k siy o n u n u b t n b ir ey g ib i d n m e k z o ru n d a
yz. B ir y e rd e b ir b en ek o lu m a s n a se b ep o lu rs a g rev in i y a p m d em ek
t ir ve b u b e lirg in y a r a tm a eylem i o n u n b a k a b ir y e rd e d e b ir b en e k o lu
tu r m a s n y a s a k la r. D alga fo n k siy o n la r b u n em li a n la m d a , k la sik fizik
te k i d a lg a la rd a n o ld u k a fa rk ld r. D alg a n n fa rk l p a r a la r, h e r b iri y o lu
n a u za k b ir b lg ed e n e o lm a k ta o ld u u n d a n b a m sz b i im d e d ev am ed en
y ere l r a h a ts z lk la r e k lin d e d n le m e z . D alga fo n k s iy o n la r k u v v etli
e k ild e y ere l o lm a y an b ir k a ra k te re s a h ip tir; b u a n la m d a o n la r t m y le
h o lis tik tir.
H a tta b u n o k ta y a , b ir e k ild e fa rk l b ir d en e y se l d u ru m la d a h a g l
b i im d e u la la b ilir. Bu bize, b ir d a lg a /p a r a c a ili k in d a lg a p a k e t t a b
lo s u n u n , p a r a c k b e n z e ri k u a n tu m d a v ra n n k e n d i b a n a a k la m a k ta
o ld u k a y e te rsiz k a ld n so n d ere ce ak h a le g etirm e ek a v a n ta jn a d a
s a h ip tir . T p k nceki g ib i b ir p a r a c k k ay n a o ld u u n u d n e lim . Bu
k a y n a n y a ln z c a b ir te k p a r a c k y a y d n v a rsa y a c a z . B ir ift y a r a
sa h ip b ir engel k u lla n m a k y e rin e p a r a c n yo lu z e rin d e h u z m e a yrc
o la ra k a d la n d rla n b ir e y o ld u u n u v a rsa y a c a z . P a r a c m z b ir fo
to n o la ra k d n m e k h a y a l g c m ze y a rd m c o lu r ve h u zm e ay rc n n
fo to n d a lg a p ak e tim iz i d e rin b i im d e u z a k la trlm iki p a r a y a b lm e si
g ere k en b ir t r "yar g m le n m i a y n a "7 o ld u u n u h a y a l ed e b iliriz . K av
r a y a ilik in ak lk i in g elin zih n im iz d e "d eney"im izin y ld z la ra ra s
u z a y d a g e r e k le tirild i in i c a n la n d ra lm (ve o k u r b u r a d a b ira z c k d a o lsa
p r a tik o lm a y a n h i b ir ey n erm e d i im e d ik k a t e tm e lid ir; rn e im iz y a l
n z ca , k u a n tu m m e k a n i in in o la a n s t k o u lla r a ltn d a k i ok te m el b az
n g r le rin i g ste rm ey e h iz m e t edecektir). D ilersek fo to n a a it d a lg a fo n k
s iy o n u n u , k a y n a k ta n d e rli to p lu k k b ir d a lg a p a k e ti b i im in d e k an
f a k a t h u zm e a y rc y la k a r la tk ta n s o n ra k e n d isin i, d iy elim ki b irb irin e
d ik y n le rd e , b ir d a lg a p a k e t p a r a s h u zm e a y rc d a n y a n s tla c a k ve d i
e r d a lg a p a k e t p a r a s o n u n i in d e n a k ta rla c a k b i im d e ik iy e b lecek b ir
e k ild e h a y a l e d e b iliriz (ekil 21.8). T m d a lg a fo n k siy o n u b u iki p a r a n n
to p la m d r. s te rs e k fo to n a a it d a lg a fo n k siy o n u n u n fo to ra f le v h a s y a d a
b a k a t r b ir a lg la y c y la d u rd u ru lm a s n se m e k ten nce b ir yl b o y u n ca
b ek ley e b iliriz . A rtk ik i p a r a b irb ir in d e n ok u z a k ta o la c a k tr fa k a t b ir b i
r in d e n 1,4 k y ln d a n d a h a fa z la b ir u z a k lk la a y r (iki fa rk l u z a y lab o -
ra tu v a rn d a ) b u lu n a n ik i m e s le k ta a sa h ip o ld u u m u h a y a l ed e b ilirim .
K uantum m ekaniine ilik in de Broglie-Bohm kuram , Bohm ve Hiley, 1994, olarak anlan
aklam ada dalga ve parack grnm lerinin her ikisi d e asln d a ezam anl olarak koru
nur. B urada p arack seim ini asln d a huzm e ayrcda y a p a r fak at dalga h e r iki rotay da
ezam anl olarak incelem eye devam eder. Son huzm e ayrcya ulald n d a, parac A al
glaycsna ulam ak k o n u su n da b ilgilendirip onun B'ye gitm esini yasak lay an ey dalgadr.
Bu ilgin fa k a t "allm adk" (ve h l yerel olm ayan) bak asn 29.2'de deerlendirm eye
alacam .
e k il 2 1 .9 Y ld zla ra r a s b ir l e k
te k i M a c h -Z e h rd e r g iri im l e ri.
lk h zm e a y r c d a n o r ta y a
* II k m a s ze r in e b ir fo to n , e k il
2 1 .8 'd e k i d z e n le m e y e r in e d a lg a
t
f o n k s iy o n u k s m la r n n D v e E 'd e
b u lu n a n a y n a la r d a n ik in c i b ir
h u z m e a y r c s n a y a n s tla c a n
n a sl b ile b ilir ? B u k a r la m a s o n
ra s f o t o n u y a ln z c a A a lg la y c s
h isse d e b ilir.
l 'e e ittir:
M = .
Bu k o u l s a la n rs a ip d a lg a fo n k siy o n u n o rm a lle tir ilm i t i r d eriz.
p = Ki p .
12 eitli y a zarlar kuan tu m m ekaniksel form alizm i zarif b ir biim de btnyle bu izdm sel
ereve iinde gelitirdiler. zellikle bkz. Brody ve H ughston, 2001; H ughston, 1995; Ashte-
k a r ve Schilling, 1998.
o la slk y o u n lu u n u n , |/|2'y i |/|2'n in t m u z a y z e rin d e k i in te g ra lin e
b le re k elde ed ilm e si g ere k ti in e ilik in g zd en g e irilm i k u ra l s a la y a
ra k y a p a rz :
1^ 0 0 12
M
p = 8 (x 1 - X 1)
ip = S O 1 - X 1)8 (x 2 - X 2)8 (x 3 - X 3)
= S(x - X)
P [21.13] Bunu 9.7de verilm i olan h ip er fonksiyon biim indeki tan m d an kontrol edin.
13 D eim eli gzlem lenebilirlere ilikin bu zellik k u antum m ekaniiyle ilgili h er m etinde tar-
tlr; rnein bkz. Shankar, 1994.
14 Farkl deikenlerle ilgililerse, delta fonksiyonlarn arpm ak m erudur. Delta fonksiyonla
rn n zelliklerine ilik in bkz. Arfken ve W eberf 2000.
Bu t r "konum d u ru m la r" m o m e n tu m d u ru m la rn a k a r t a n la m d a
id e a liz e ed ilm i d a lg a fo n k siy o n la rd r. M o m en tu m k o n u m la r so n su z b i
im d e d a lm k e n ko n u m d u r u m la r so n su z b i im d e y o u n la m tr. k isi
d e (ip = 6 (x X )'deki te h lik e d e lta fo n k siy o n la rn n k a re s in in a ln a m a m a s
o lm ak ze re, kr. 9.7) n o r m a lle tirile b ilir d e ild ir. Bu b l m , k o n u m ve
m o m e n tu m a ra s n d a k i, b u k o n u y u a y d n la ta n n em li b ir ik ili i i a r e t e d e
re k b itire c e im .
ifa d e s in e sa h ip o lu ru z .15
K onum d u ru m la r, m o m e n tu m d u ru m la r ve d a lg a p a k e tle ri h em k o
n u m h em de m o m e n tu m g ste rim le riy le ekil 2 1 .1 0 'd a g ste riliy o r. S af b ir
m o m e n tu m d u ru m u n a ilik in u d u ru m d a m o m e n tu m d a k i d a lm n (d i
e r b ir d ey ile m o m e n tu m u z a y n d a k i d e lta fonksiyonu ) s f r o ld u u n u ,
Ap = 0, b e lirte lim . A rtk Ax, H e ise n b e rg b a n ts n d a n k ay n a k l, s tte
[21.14] /'yi x 1j ya da :hdp/dx 'le deitirm enin srasy la //yi ihdtf/dpl ya da p ,$ 'y le de-
itirm eye k arlk geldiini gsterin. p(xa)' y p(xa + Ca)'yla deitirm enin p'yi
e-capa/ft^'yie deitirm eye k arlk geldiini (a 1, 2, 3 aral n d a deim ek zere) gsterin.
[21.15] \p i4e"e2(x_c)2eia)x dalga paketinin F ourier dnm nn
$ = (i4eltC/ffV2)e-(p-0,)2/4B2e-lCp olduunu gsterm ek zere a ltrm a la r [21.10], [21.13] ve
[21.14]'n so n u larn k u llan n (uyum lu olm as iin h = 1 koyun).
e k il 2 1 .1 0 p d a lg a f o n k s i
y o n la r n n k o n u m u z a y i-
zim le r i so l ta r a fta v e ilg ili j>
m o m e n tu m u z a y iz im le ri
sa ta r a fta b u lu n m a k ta d r.
stte k i ift b ir m o m e n tu m
d u r u m u n u ve a ltta k i ifts e
b ir k o n u m d u r u m u n u g s te
rir. A r a la rn d a k i ik is i d alga
p a k e tle r in i g ste riy o r . H ei-
seriberg b e lir s iz lik ilkesi,
m o m e n tu m d a k i d a h a k k
d a lm la b ir le tir ilm i o la n
konum daki daha byk
d a lm ta r a fn d a n g s te r ilir
ve ta m tersi.
16 Parack fiziinde ayn e 'Etlh zam an bam lln fak at gerel ksm enejinin ortalam a de
eri olan ve sa n al ksm y ar m rn tersiyle jftlog2'nin arpm olan k a rm a k b ir E'yle
b irlik te kullan m ak o rtak b ir altrm ad r. rnein bkz. Das ve Ferbel, 2004.
KUANTUM CEBR, GEOMETR VE SPN
Bu sramalar imdiki gnlk "kuantum atlamas" olarak ifade edilen eyi uyarm olan ey
olarak grnmektedir. Bir fiziki iin bu sama bir szck seimidir nk kuantum durum
indirgenmesindeki sramalar son derece kk, glkle alglanabilen ve olaskla gerek
olmayan olaylardr!
e k il 22.1 F iz ik i b ir s is te m e ili k in
ip d u r u m u n u n z a m a n e v r im i k u a n
tu m m e k a n i in in k a b u l e d ile n il
k e le r i u y a r n c a s r e k li o la ra k b ir
b ir in i iz le y e n t m y le fa r k l iki i
le m b i im in d e d ir: U (Schrdinger)
n ite r e v r im i (srekli, b e lir le n im
ci) v e R d u r u m in d irg e n m e si (s
r e k siz , o la slkl).
2 K uantum m ekanii zerine farkl bak alar zerine genel b ir ta rt m a iin bkz. Rae, 1994;
Polkinghom e, 2002; Home, 1997; ya da DeW itt ve G raham , 1973.
i D ik k atim izi eken b ir ey b u n u n (d u ru m h e rh a n g i b ir z a m a n d a b ir kez
S ilin d i in d e za m a n ev rim i b t n y le sa p ta n m olm ak zere) b elirle n im ci
ir d en k lem o lu u d u r. Bu d u ru m , "k u a n tu m b e l ir s iz l i in i ve k u a n tu m s is
te m le rin in b elirle n im c i o lm a y a n b i im le rd e d a v ra n d g er e in i d u y m u
o lan in s a n la ra b ir s r p riz g ib i g r n e b ilir. Bu b e lirle n im c ilik ek sik li i
y a ln z c a R ilem i u y g u la m a la rn d a o rta y a kar. S ch r d in g e r d en k lem in ce
a k la n d zere k u a n tu m d u ru m u n a ilik in (U) z a m a n ev rim in d e b u lu n
m az. S ch r d in g er d en k lem in d e h em en g rd m z b ir b a k a ey, i'n in sol
ta r a f ta k i b e lirg in g r n m n e d e n iy le (ve in in H a m ilto n d a o rta y a k
n a ilik in p ek ok o la slk m e v c u ttu r), o n u n k a r m a k b ir d en k lem o lu u
d ur.
Son o la ra k , S c h r d in g e r d en k lem in in a s ln d a , pvecp
dp d(p
i h - - = H p.i h ^ - = H<p
dt
ifa d e s in i elde ed eriz (6.5). T m b u n la rd a n , S ch r d in g er e v rim in in (genel
lik le so n su z b o y u tlu b ir u za y olan) W d u ru m u z a y n a ili k in k a r m a k
v e k t r u z a y y a p s n k o ru d u u n u g r r z .
7{ H am ilto m , YV'nin, so n su z k k b ir z a m a n d ilim in d e ev rild ik te n
s o n ra o r ta y a kan b ir d u ru m d a k i d e iik li i a k la y a n so n su z k k d o
r u s a l d n m n ta n m la r. yleyse b u H a m ilto n eylem i W ze rin d ek i
b ir v e k t r a la n ta r a f n d a n a k la n r (bkz. ekil 22.2). S o n lu b ir z a m a n n
a rd n d a n d u ru m la r, so n su z k k H a m ilto n ey lem in in " s s n alm a" o la
ra k a d la n d rla n ey ta r a f n d a n elde ed ilen so n lu b ir d o ru sa l d n m
e k il 2 2 .2 H a m ilto n a k { M ,} (b ir v e k t r
alan), W d u r u m u z a y n a ilik in , s o n s u z
k k b ir z a m a n a rd n d a n d u r u m d a k i d e
i im i ve re n s o n s u z k k b ir d o ru sa l
d n m ta n m la r. S o n lu b ir za m a n
a rd n d a n (niter) d e i im i e ld e e tm e k z e
re s o n s u z k k H a m ilto n e y le m in in "s
s n a lm a k " z o r u n d a o lu ru z .
u y a rn c a d e itirile c e k tir. Bu, d a h a nce k a r la t m z (14.6), k en d ii
a ra c l y la b ir Lie g ru p ele m a n n n ilg ili Lie c e b irin e a it b ir e le m a n n s
s a ln a r a k elde e d ild i i ile m i ta n m la y a n "s alm a"y a o ld u k a b e n z e r
d ir. B u n u n la b irlik te H a m ilto n e v rim in d ek i s a lm a n n g e r e k le tirilm e si
ok d a h a zo r o la b ilir. (Ayrca, W 'n in so n su z b o y u tlu d o a s n e d e n iy le b a
k a c a z o rlu k la r o rta y a kabilir.)
Zor y a d a deil, y in e de b u ra d a k i e s a s n o k ta , h e rh a n g i so n lu b ir T z a
m a n n n a rd n d a n , k u a n tu m d u r u m la rn a ilik in W u z a y n n d n m
n n h e r za m a n d o ru sa l o la c a d r. Bu d u ru m u sa v a te k a b l e d e r (-
se m b o l n b ir d u ru m u n b e lirli b ir T z a m a n p e riy o d u a rd n d a n n a s l evril-
m i o la ca n b e lirtm e k ze re k u llan aca m ):
\p \p' ve cp cp'
o lu rs a b ylece
wp + zcp ** wxp' + z<p'
[22.1] J f nin p ve x ' 1er biim inde son derece dorusal olm ayan b ir fonksiyon olabilm esi ger
eine k arn h erh an g i b ir S chrdinger evrim i eylem inin niin dorusal olduunu aklayn.
ki S ch r d in g e r ev rim li te p k i d i e rin in te p k isiy le s t s te b in m e i in d e b ir
a r a d a b u lu n m a k z o ru n d a d r. S c h r d in g e r evrim i, b ir alg la y c te p k isi a r t
(iki a lg la y c te p k is in in k u a n tu m s t s te b in m e si a n la m n d a "art") d i e r
alg la y c te p k isin e yol a a r, b ir alg la y c te p k is i y a d a ("ya da" fiiliy a tta
h e r za m a n g e r e k te n g r le n olm ak zere) d i e r a lg la y c te p k isin e deil.
U 'n u n t m h ik a y ey i a n la tr o lm a sn s rd rm e k b a n a k a tla n la m a z g r
n y o r (ve N iels B o h r'u n k u a n tu m m e k an i in e ilik in "g elen ek sel K openhag
y o ru m u " k e sin lik le b u n u y a p m a y d enem ez n k o a lg la y c la rn k e n d i
sin i "k lasik b i im li k a v ra m la r" o la ra k ele alr).
G reb ild i im k a d a ry la U 'n u n , l m de i e re n t m ile m le r i in g e
e rli o lm a sn d a s r a r etm e n in te k yo lu , i in d e iki a lg la y c n n te p k ile rin in
g e r e k te n b ir a r a d a b u lu n d u u "oklu d n y a" t r n d e b ir b a k a f a k a t
"fark l d n y a la r" o la ra k a d la n d r la n ey i in d e gem ek o lu r .3 Y ine b u n
d a n s o n ra b ile U "t m h ikaye" o la m az n k , te p k i o lm a y a n te p k ile rin s t
s te b in m e le ri h i b ir z a m a n b ilin li o la ra k alg la n a m a z k e n , b ilin li a lg
la rm z n , y a ln z c a b ire y se l alg la y c te p k is in in b ilin li b i im d e a lg la n
m a s n a o la n a k sa la y a n o g r n m n a k la y a n b ir k u ra m a g erek d u y a
rz! (Bu k o n u la ra 29.1,8'de y e n id e n dnlecek.) Bu n o k ta d a , b e n d e "ok
lu d n y a " n m g id ilec ek d o ru yol o ld u u n a in a n m a d m b e lirtm e liy im ;
y a ln z c a , "U 'da h e r dzeyde" s r a r e d ilirse , n ere y e g id ilir g ib i o ld u u n u
ta rt m a k ta y m .
Bu k o n u la ra d a h a so n ra , U ve R 'n in , g elecein d a h a g e n i k a p s a m l b ir
k u ra m n a y a p la n y a k la k lk ta h m in le ri o la ra k ele a ln m a k z o ru n d a o lup
o lm a d k la r s o r u s u n u n y n e ltile c e i 29 ve 30. b l m le rd e geleceiz. im
d ilik g elen e k sel fo rm a liz m in re e te le rin i izleyelim . G e litirilm i b ir k u ra m
g e re k irse , o, h e r d u ru m d a b u g elen e k sel k u ra m n re e te le riy le o ld u k a
y k se k b ir is a b e tle u y u m a k z o ru n d a o la c a k tr. Y eni b ir k u ra m b u lm a z
le m in d e k i h e r o k u ra (ve b y le le ri o ld u u n u um uyorum !), g elen e k sel k u r a
m n s y lem ek z o ru n d a o ld u u e y le ri ta m o la ra k k a b u lle n m e si n e risin d e
b u lu n u la c a k tr.
B kz. blm 29 ve E verett, 1957; VVheeler, 1957; DeW itt ve Graham , 1973; Geroch, 1984.
u z a y z e rin d e k i in te g ra li b i im in d e ta n m la n d n a n m sa y n , p z e rin
d ek i n o rm a lle m e k o u lu ||/<|| = 1 o lm a s d r (ve b u k o u l y r rl k te o ld u
u n d a p a r a c x n o k ta s n d a b u lm a y a ilik in b ir k o n u m l m y le ilgili
o la slk y o u n lu u |K * )l2 olur). E tk ile e n pek ok s p in h a lin d e k i p a r a c
n (ya d a rn e in sic im le r, vb g ib i d a h a g enel t rd e k i k a v ra m la rn ) b u
lu n d u u g enel b ir k u a n tu m m e k a n ik se l d u ru m d a , h e r za m a n , u y g u n b i
im d e k a b u l e d ile b ilir h e rh a n g i b ir p k u a n tu m d u ru m u i in p o z itif b ir
g erel s a y 4 o lm a s g erek en ilg ili b ir ||0 || n o rm k a v ra m n ta le p ed eriz. Bu
n o rm k u a n tu m fo rm a liz m in in U k sm y la ilg ili b ir ey o lsa d a a s ln d a o r
ta y a k an t m ola slkla r s a p ta y a ra k R k sm n d a d a k ritik b ir ro l o y n ar.
N o rm u m a te m a tik se l o la ra k , W d u ru m u z a y n a a it "k ab u l ed ileb ilir"
v e k t rle r i in so n lu o lm a s g erek en b ir u z u n lu k ka resi k a v ra m n s a la r
b i im d e d n e b iliriz . Z am an a ili k in ev rim e u y g u la n d b i im iy le " n i
ter" s f a t b iz e b u n o rm u n ev rim s re sin c e k o ru n d u u n u s y ler. B ira z d a n
(22.4'te) b u n u n a s ln d a n i in S ch r d in g e r ev rim in d e g eerli o ld u u n u g
receiz.
tik o la ra k b irk a n o ta s y o n u o tu rtm a k ve n o rm a lle e b ilir k u a n tu m d u
ru m la rn n z e llik le rin d e n b a z la rn incelem ek fa y d a l o la c a k tr. N orm u,
d u r u m la r a r a s n d a k i b ir H e rm itse l sk a le r a rp m a (13.9) ilik in b e lirli b ir
d u ru m o la ra k d n m e k d e e rli o la c a k tr. K u an tu m m e k an ik sel y a z n d a
b u , tp ve p d u ru m la r i in g en e llik le (<p\p) b i im in d e y a z lr ve /'nin n o r
m u, b u n u n la ilg ili <p = p o ld u u n d a k i zel d u ru m d u r:
M = WIP)-
4 Tekil b ir parack d u ru m u y la ilgili olarak, 21.9, baz y a z a rla r benim kullandm || i/j || y eri
ne "IIVll2"'yi k ullanabilirler.
[22.2] Hem (<p\<f>) hem de (/'l/'Vnin yaknsad zam anlarda ((p\p) in teg ralin in de niin yakn
sad n aklayabiliyor m usunuz, grn. pucu'. H erhangi sonlu E3 blgesi zerinde n eg atif
olm ayan | Xxj>|2 in tegraliyle ne ifade edildiini, #//'nin integralinin m odl karesiyle, p
ve tptp'nin in teg ralleri arp m n b irle tire n b ir eitsizlik t reterek deerlendirin. Ara b ir b a
sam ak olarak, a ,b ,c ,d k arm ak saylaryla ilgili, tm / 'l a r iin a + Xb + Xc + A d > 0 olduu
n u ifade eden k o u llar bulun.
A sln d a n o rm a lle e b ilir d a lg a fo n k siy o n la r k a rm a k b ir H v e k t r u z a
y n (W 'nun b ir a lt uzay) o lu tu r u r ve b u H ilbert u z a y o la ra k b ilin e n b e
lirli t rd e k i b ir v e k t r u z a y d r.12231 B ir H ilb e rt u z a y n n ta n m o n u n , d e
eri k a rm a k b ir sa y olu p (tm , s tte v e rile n 1 -p a r a c k l in te g ra l d u
ru m u n d a d o la y sz olan )12241
(cp\ap) = a{(p\p)
(<P\4>) = {<PW
1 [22.3] A ltrm a [22.2]'den devam la norm alleebilir dalga fonksiyonlarnn asln d a b ir vektr
uzay o lu tu rd u u n u gsterin,
j 122.4] Bunu, integral alm aya ilikin hangi zelliklerin kullanlm akta olduunu dikkatlice be
lirterek dorulayn.
[22.51 B unu gsterin.
[22.61 (<p\l>)'nTi no rm d an n asl tan m lan ab ild i im gsterin. p u c u : <p + \p ve (p + ip norm lar
zerine aln.
5 Bu t r u zaylarla alm aya sevim li b ir balang iin bkz. Chen, 2002; Reed ve Simon, 1972.
P aran tez anlam na gelen tn gilizce "bracket" szc kuantum m ekaniindeki bylesi b ir
ifadenin k u llanm na su n u lm u tu r. ( | ) p aran tezli ifad esin in sa ta ra f, | >, "ket" vektr
olarak ad lan d rlrk en sol taraf, ( |, "bra" vektr olarak ad lan d rlr, -n .
W , <T|. <->l. <->1, <01, <7 |. <+1, <xl, <L| ve <KAPALI|
b i im in d e y a z la n H e rm itsel e le n ik tir. B ra v e k t rle ri k e t v e k t rle rin in ik i
li i o ld u u n d a n , 12.3 'tek i n o k ta a rp m y la ay n a n la m d a k i b ir sk a le r
a rp m a s a h ip tir . |0 ) k e t v e k t r n e sa h ip b ir (xfj\ b r a v e k t r n n b u s k a le r
a rp m , k e sin o la ra k s tte (/|<p) b i im in d e y a z lm H e rm itse l sk a le r a r
p m d r. Bu, (/;|0 )'n in k a rm a k elen i i o la ra k (cp\f>) k a rm a k sa y s y la
u y u m lu d u r. k i \p) ve |/> d u ru m u , < 0|0) = O'sa, d i e r b ir d ey ile <p\<p) =
O'sa, o rto g o n a ld r d en ir.
D o ru sal b ir L ile m c isin in \p) z e rin d e k i eylem i L\p) b i im in d e y a z
lr ve <0| k e tin in L|/;)'yle s k a le r a rp m
W L \p )
6 K uantum m ekaniksel litera t rd e, konuyla en ilgili m atem atiksel yazndaki Q' yerine siklikti
Qf n o tasyonu kullanlr; bkz. 13.9.
la rn a s ln d a k o ru n d u u n u , d i e r b ir d ey ile S c h r d in g e r e v rim in in n ite r
o ld u u n u g ste re n
= < + (<p\ift_1?f/)>
= - iA -M ^lflV ) = 0
ifa d e le rin i elde e d e riz .12271 B enzer a rg m a n , rn e in u z a m s a l d n m le r
y a d a d n d rm e le re ilik in r e te le r g ib i d i e r H e rm itse l i le m c ile r iin
de, b u n la rn d a a y rc a H 'ye ili k in n ite r d n m le re k a r lk g eld i in i
g ste re re k geerli olur.
stte k i denklem s k a le r b ir (tp\xp) a rp m n n d e iim o r a n n n s fr o l
d u u n u g ste rir. B u ra d a n , <0|/>>'nin, |cp) ve |p) ay n K u y a rn c a b ire y se l
o la ra k S ch r d in g er e v rim in e u ra m a k zere, t m z a m a n b o y u n c a d e i
m ez b i im d e k ald so n u c u izler, t = 0 z a m a n n d a \<p) ve |\p) k u a n tu m d u
r u m la rn a sa h ip o ld u u m u z u ve o n la r S c h r d in g e r re e te s i u y a rn c a so n
ra k i b ir T z a m a n n a k a d a r s r a s y la \<pT) ve |pT) h a lin e gelecek e k ild e ev-
rim le ir k a b u l e tti im iz i v a rs a y a lm (22.2'deki n o ta s y o n u k u lla n arak ):
10) <Pt) ve W
I I'Pt)-
Bylece
(<p\p) = (<pT\pT)
W | M = UT\p)
W H= Ur1W = U'TW
o la ra k d n r z . |p)T "H eisen b erg d u ru m u " n u n z a m a n n ile rle y iiy le (te
m el o la ra k ta n m d a !) d e im e d i i a k tr. te ta r a f ta n c e b irse l ile m le rin ,
z d e e rle rin (llm fiziki p a ra m e tre le r) S c h r d in g e r ta b lo s u n d a k iy le
ay n o la ca e k ild e , n ced en o ld u u g ib i dev am etm esi i in d in a m ik b i
im li d e ik e n le rin de d e n k le tiric i e k ild e e v rim le m e sin e g erek d u y arz .
Bu n e d e n le (H ze rin d ek i) h e rh a n g i b ir izg isel Q ile m c isi k en d i
<?H = = UIQUC
ih QH = Qw
K H Q h
7 En gncel b asm iin bkz. D irac, 1982. D aha yakn b ir uygulam a iin bkz. Shankar, 1994.
8 Greliliki k u an tu m alan k u ram n d a S chrdinger tab lo su n u n yer alm adna ilikin b ir id
dia iin bkz. Dirac, 1966.
ise n b e rg ta b lo s u n e de S c h r d in g e r ta b lo s u d e im e zd ir. Bu b a la m d a b a
zen m elez "e tk ileim ta b lo su " te rc ih e d ilir.9
12 Bkz. Dirac, 1982. K arm ak p aram etre le r pek ok alan d a kullanlr, rn. Fortney, 1997.
[22.11] Bunu k antlayabilecek m isiniz bakn. pucu: - /) ? - XI) l^) ifad esin i ele a la
rak ilk nce Q\xp) = Alt/;) ise Q'\p) = l/*) olduunu gsterin.
g receiz. Bu k u r a lla r n b ir a n la m , b ir d u ru m u n , b ir l m so n u c u o la ra k
o rto g o n a l b ir d u ru m a s ra m a o la sl h e r z a m a n s f r o la c a k tr. B u ra d a n
h a re k e tle b ir Q g zlem len e b iliriy le ta n m la n a n b ir l m y in e le n irs e b u
d u ru m d a ik in c i lm ilk in in v e rd i i ay n z de eri, d i e r b ir d e y ile l
m le ilg ili a y n so n u c u v e re c e k tir. F a rk l b ir so n u v erm ek o n u n , b ir d u
r u m d a n o rto g o n a l b ir d u ru m a , o la slk k u r a lla r n n iz in v erm ey ece i b ir
s ra m a g e r e k le tirm e sin e yol a a r. B u n u n la b ir lik te b u m u tlu so n fa rk l
z d e e rle i in Q 'y a a it z d u ru m la rn o rto g o n a lli in e b a ld r; 'n u n n o r
m a l b ir ilem c i o lm a sn a gerek d u y m a m z n se b e b i b u d u r.
im di, "gzlem lenen" |i/j) d u ru m u y la b irlik te su n u ld u u n d a Q g zlem
le n e b ilirin e ilik in fa rk l a lte r n a tif z d u ru m o la s lk la r g rev in e g eri d
n elim . K u a n tu m m e k an ik sel o la sl n , Q g z le m le n e b ilirin e ilik in h e r
h a n g i b a k a (rnein l lm o la n z d e e rin de eri gibi) b ir g r n m e
d e il d e y a ln z c a lm n cesi ve s o n ra s n d a k i k u a n tu m d u ru m la rn a
b a l o lu u R k u a n tu m ile m in in d ik k a t ekici b ir ze lli id ir. K ural, 'y a
a it |p) d u ru m u n u n \<p) z d u ru m u n a s ra m a o la sl n n , |p) ve |0 ) 'n in
n o rm a lle tirilm i (\\p\\ = 1 = ||0 ||) o ld u u v a rs a y la ra k ,
\(<P\'I>)\2
ifa d e siy le v e rilm e sid ir. D ier t rl , s tte k i ifad e y i o la slk eld e ed ilm e d en
n ce ||/>|| ve ]|0II'yle blm em iz g ere k ir. Bu o la sl , n o rm a lle tirilm e m i
d u ru m la rla ilg ili o la ra k
(<PWW<P)
(p\p){<p\<p)
z a r if b i im in d e y az m a y se e b iliriz . Bu h e r za m a n O'la 1 a r a s n d a b ir d e
e rd ir ve 1 d e e rin i y a ln z c a d u r u m la r o ra n tl o ld u u n d a a lr .122121 stte k i
ta r t m a d a n S c h r d in g e r e v rim in in (<p\xp) s k a le r a rp m la rn k o ru d u u n u
a n m sa y n . Bu, U ve R ile m le ri a r a s n d a k i n em li b ir u y u m lu lu k ili k is i
d ir ve u y u m su z o lm a la rn a k a r n U ve R 'n in b irb irle riy le d z e n li b i im d e
"k a y n a"t g er e in i ifad e eder. A sln d a b ir l m d ek i d u ru m u n , o rto g o
n a l b ir d u ru m a h i b ir za m a n d o la y sz b i im d e s ra m a d n g r r z n
k (<p\p) = 0 o lm a s, b u n u n la ilg ili o la sl n s fr o ld u u a n la m n a gelir.
N o rm a lle tirilm i ip ve (p o rto g o n a l d u r u m la r a r a s n d a k i b ir k u a n tu m
s t s te b in m e sin d e , wp + zcp diyelim , a rlk la n d rm a a rp a n k a rm a k
s a y la r w ve z b a z e n g e n lik le r y a d a "o laslk g en lik leri" o la ra k a d la n d r
lr. Bu d u ru m d a , wp + zp d u ru m u n d a k i py i (pden a y rt etm ek z e re k u ru -
[22.12] Bunu, altrm a [22.2]'deki yntem ler araclyla ( | > cebirsel zelliklerinden h a
reketle gsterin.
la n b ir deney, //ye ili k in ivvv = |v |2 ve ip'y a ili k in i z = \z\2 o la s l n g e
tir ir , d i e r b ir d ey ile o la s lk la r eld e etm ek z e re g en lik m o d lle rin in k a
re le rin i a lrz . B enzer b ir y o ru m b u t r ik id e n fa z la d u ru m u n s t s te b in
m e sin d e de g e erlid ir.
N o rm al b ir Q ile m c isin e ilik in y a r a rl b ir zellik (k en d isin e a it z
v e k t rle rin H 'n in t m n k a p s a d n v a rsa y a ra k ), o n u n h e r z a m a n H il
b e r t u z a y y la ilg ili o rto n o rm a l b ir ta b a n o lu tu ra n b ir z d e e rle r a ile s in e
sa h ip o lu u d u r. B ir o r to n o r m a l ta b a n (13.9'la k a r la trn )
(eta) =
(6ij K ro n eck er d e lta s o lm a k zere) o la ca k e k ild e ve H 'ye a it h e r ip e le m a
n {z1, z 1, z l l ... //ye ilik in k a rm a k "k a rtez y en k o o rd in a tla r" o lm ak zere)
p = z 1e 1 + z 2e 2 + z3e 3 +
M omentum taban
e k il 2 2 .3 B ir k o n u m g s te r im in d e n m o
m e n tu m g s te r im in e g e i y a ln z c a (te k n ik
olarak, n o r m a lle e b ilir o lm a m a k zere, ne
m o m e n tu m n e d e k o n u m d u r u m u H 'ye
g e r e k te n a it o lm a sa da) H H ilb e r t
u z a y n d a k i ta b a n d e i im id ir .
k o n u s u d u r. B ir o rta yol tu ttu r m a k i in elim d e n g elen i y a p y o ru m f a k a t
k o n u y la ilg ili gelim e sa la y a c a k d o ru y a n tn ne o ld u u n u b ild i im d e n
p ek em in deilim !)
B y lesi e y le r en ilkel t rd e k i l m s u n a r ve k u a n tu m m e k an i in d ek i
"lm " ta ra fn d a n o rta y a k o n u la n k o n u la r, p ek ok a m a c a y n elik o la ra k
en iyi e k ild e b u t r ile m c ile r b i im in d e g e r e k le tirilir. B u n u n la b irlik te
b y le si b ir EVET/HAYIR l m g e r e k le tirild i in d e zellik le gze a r
p a r h a le g elen b ir konu m e v c u ttu r n k (2'den d a h a y k sek b o y u tta k i) b u
ile m c ile r (tm yle) b o zu k tu r. B ir q z d e e riy le ilg ili o la ra k , q 'y a k a rlk
g elen z v e k t r u za y 1 -b o y u tlu d a n d a h a b y k se , d i e r b ir d ey ile 'y a
a it ay n q z d e e rin e k a rlk gelen o ra n tl o lm a y an z v e k t rle r m e v c u t
sa , Q b o z u k tu r d eriz (13.5). A yn q z d e e rin e k a rlk g elen t m z v ek
t rle rd e n o lu a n H izg isel a lt u z a y n n t m 'n u n q 'y a k a r lk g elen z
u z a y o la ra k a n lr. B ylesi d u ru m la rd a , l m n "so n u cu "n u n eld e e d il
m e si (dier b ir d ey ile z d e e rin s a p ta n m a s) b iz e k e n d ili in d e n d u ru m
v e k t r n n h a n g i d u ru m a " s ra m a ''s g e re k ti in i sylem ez. K onu, lm e
b a l o la n |p) d u ru m u n u n , 'n u n q 'y a k a r lk gelen z u z a y n a 13 o rto g o
n a l o la ra k y a n s tld n ile ri s re n iz d m n e r m e si ta ra fn d a n z l r.
[22.13] Bir Q gzlem lenebiliri polinom biim li b ir denklem i salyorsa bu d urum da ona a it
h er b ir z deerin ayn denklem i saladn gsterin.
13 zdm lm lerine ilik in m kem m el b ir ele al biim i Kraus, 1983; N ielsen ve Chuang,
2000'de b u lu n ab ilir.
A sln d a "izd m n erm e si" te rim i b a s it e sk lk la 22.1 'in , b ir Q g zlem
le n e b ilirin in l m n n b ir so n u c u o la ra k d u ru m u n , l m n s u n d u u z
d e e re k a r lk gelen 'y a a it b ir z d u ru m a s ra d , (von N e u m a n n t a r a
f n d a n a k la n d ze re)14 s ta n d a r t k u a n tu m m e k an ik sel ile m i in k u lla
n lr. Bu v e so n ra k i b l m d e b u n erm ey e ilik in iz d m g r n m n n
b o z u k z d e e rle r d u ru m u n d a k i n em in i v u rg u lu y o ru m .15
Bu iz d m ifa d e e tm e n in en iy i y o lla rn d a n b iri, u y g u n b ir E p ro je k
t r n , d i e r b ir d ey ile 1 EVET z d e e rin e k a rlk gelen z u za y , 'n u n
q 'y a k a r lk gelen z u z a y n a e d e e r o la n p ro je k t r k u lla n a r a k y a p la n
d r. (Bu h e r za m a n y a p la b ilir; E b a s it e 'n u n so rd u u n d a n d a h a b a s it
b ir so ru so ra r: q, Q l m n n so n u c u m udur?'') Bylece iz d m n e r
m e s in in id d ia e tti i ey l m n s o n u c u n u n (q so n u c u n a sa h ip Q y a d a 1
s o n u c u n a s a h ip f 'y l e b irlik te)
|/)>'nin E|/)'ye
e k 2 2 .5 z d m n e r m e s in i g e r e k tir e n
s f r l m . T ekil b ir f o t o n b ir h u z m e
a y r c y a g n d erilir. S o n u ta k i |/>) d u r u
m u , k s m e n y a n s tlp k s m e n a k ta r lm
olarak, a k ta r la n |r ) p a r a s v e y a n s tla n
|p) p a r a s n n |V>) = |t ) + |p ) to p la m d r
(ilgili h e r f a z a r p a n n ta n m la r a ekip
n o r m a lle tir m e d e sr a r ederek). K a y n a n
b ir fo to n y a y m la d f a k a t a lg la y c n n
b u n u s a p ta m a d g r l r s e b u d u ru m d a ,
f o t o n a lg la y c y la h i e tk ile m e m i o lsa
b ile o n u n \p) d u r u m u n d a o ld u u n u b iliriz.
e k il 22.6 E litz u r-V a id m a n b o m b a te s ti. B ir b o m b a y a ili tir ilm i C a lg la y c s, M a c h -
Z e h n d er tip in d e k i b i r g iri im l e re e k le n m i o la b ilir y a d a o lm a y a b ilir {bkz. ekil 21.9)
(nce b ey az d ik d rtg e n le r h u zm e a y r c la r, siy a h o la n la r a y n a la r g ste rm e k te d ir.) G iri
im l e r i in d ek i k o l u z u n lu k la r, C 'n in e k le n m e d i i h e r d u ru m d a k a y n a k ta r a f n d a n
y a y la n b i r f o to n u n A a lg la y c s n a u la m a k z o ru n d a o la c a e k ild e e ittir . B
a lg la y c s n n fo to n u (bom ba p a tla m a k s z n ) a ld d u ru m d a fo to n la k a r la m a s a b ile
C 'n in , h u z m e i in d e k i y e rin d e o ld u u n u b iliriz .
18 A rtk eitli t rd ek i n trin o la n n en azndan ounun k tleye sahip olduuna ilikin salam
deliller m ev cu ttu r ve belki de hepsi byledir. Byle bile olsa, "ktlesiz" o ld u k la n n a ilikin
v arsay m d av ran lary la ilgili iyi b ir yaklaklk tah m in i sunar. Bu konuya 25.3'te yeniden
dneceim .
B ir fo to n d u ru m u n d a s a rm a llk d u ru m la r (belirli sa rm a llk d u ru m la r)
e m b erse l k u tu p la n m a d u r u m la rd r ve s ra s y la s = 1 i in s a -e lli,
s = 1 i in s o l-e llid ir. B ir fo to n a ilik in , d zlem k u tu p la n m a s g ib i o la s
b a k a k u tu p la n m a d u ru m la r m e v c u ttu r f a k a t b u n la r b a s it o la ra k sa ve
so l-e lli d u ru m la rn izgisel b irle im id ir. T m b u n la ra ilik in g eo m etriy e
k s a s re i in d e, 2 2 .9 'u n s o n u n d a geleceim fa k a t b u n la r im d ilik g erek li
deil. u an k i tek g ere k sin im im iz e m b e rse l k u tu p la n m a n n y a n s m a y a
b a l o la ra k n a s l d a v ra n d y la ilg ili b e lirli b ir g er ek tir. em b ersel b i
im d e k u tu p la n m d u ru m d a k i b ir fo to n u n h u zm e ay rc (ya d a n e t r
b a k a b ir a y n a k u lla n rsa k ) z e rin e , y a n s y a n h u z m e n in d o ru c a fo to n u n
g eld i i y n e g eri gidecei e k ild e d ik o la ra k a rp t n v a rsa y y o ru m . Ge
re k sin im d u y d u u m u z gerek, a k ta r la n p a r a , fo to n u n k iy le a y n k u tu p
la n m a y a s a h ip k e n 122161 y a n s y a n fo to n u n k u tu p la n m a d u ru m u n u n k a y n a k
ta n y a y la n fo to n u n k iy le ters o lm a sd r. s te n irs e , b a la n g h u z m e si y
n n d e , y a n s y a n fo to n h u z m e sin in b a s it e k a y n a a y e n id e n g irm ey ece i
ek ild e, ok k k b ir eim b u lu n d u u n u v a rsa y a b iliriz . Bu d u ru m , d e e r
le n d irm e le rim iz i nem li b i im d e etk ilem ey ecek tir.
ekil 2 2 .5 'tek i o rijin a l "bo lm " d en ey im ize f a k a t b u kez e kil
2 2 .8 'd ek i g ib i dik b i im li o la ra k a rp a n fo to n la b irlik te y e n id e n d nelim .
K ay n a m zn, fo to n la rn e m b e rse l b i im d e s a -e lli ya d a s o l-e lli k u tu p
la n m b ir d u ru m o la ra k y a y a c a e k ild e a y a rla n a b ild i im v a rsa y a lm .
B elirli b ir d u ru m d a s a -e lli b ir fo to n y a y m la r (ve b u g ere e d ik k a t eder).
F o to n h u zm e a y rc y la k a r la tk ta n s o n ra a r tk fo to n u n d u ru m u , k et
i in d ek i + ya d a - s a rm a ll a ilik in i a re ti g ste rm e k zere, d o ru sa l b ir
b ir le im d ir (nceden o ld u u ze re faz a rp a n la ry la ilg ili u y g u n u z la la -
r a sa h ip b ir to p la m ):
| p + ) = |t +> + |p-).
lu k sz k o n u s u d u r n k HAYIR y a n tn n z u za y |p +) ve |p ) ta r a f n
d a n k a p s a n a n 2 -u z a y d r ve EVET y a n tn n z u za y |r +> ve |r -> ta r a f n
d a n k a p s a n a n 2 -u z a y d r. Bu d u ru m d a , b a la n g d u ru m u |r +> + \p - ) o l
d u u n d a n iz d m n e rm e si19 b iz i a lg la m a m a so n u c u y la ilg ili o la ra k
p + ) + |p ) (ya d a |p + ) ve |p )'ye ilik in b a k a c a h e rh a n g i d o ru sa l b ir
b irle im ) y erin e d o ru b i im d e HAYIR d u ru m u n d a k i |p }'ye ta r .20 122 171
19 zdm nerm esine ilik in b u artm , L ders'ten, 1951, kaynaklanm grnm ektedir ve bu
du ru m d a PH4'teki |p >n o k tas "Lders noktas" olarak anlm aktadr.
20 Daha ekonom ik ve d ah a ilgin b ir rnek iin, geli huzm esinin k u tu p lan m olm aktan daha
ok o rtam a ilikin o larak B rem ster asyla dorultulduu, huzm e ayrcs yerine krc b ir
ortam yzeyinin k u llanld hafife farkl b ir durum u ele alabiliriz. Bylece y ansyan h u z
me belirli b ir izgisel k u tu p lan m ay a ve ak tarlan huzm eyse te rs izgisel k u tuplanm aya s a
hip olur. Analiz tem el o larak sttekiyle ayndr fak at artk gelen fotonun kutuplanm olma-
22.8 Spin ve spinrler
Bu d en ey pek de ilg i ekici d e ild ir f a k a t b ir n o k ta y rn ek le m ek ted ir.
B az d a h a k ay d a d e e r e y le ri 23. b l m d e greceiz. B u n a h a z rlk o la ra k
sp in h a k k n d a b ir m ik ta r d a h a k o n u m a k u y g u n olacak. K tlesi o la n b ir
p a r a c k d u ru m u n d a b u n u n ilg ili o ld u u ey k tle m e rk e zin d e k i a sa l
m o m e n tu m d u r.21 2 1 .1 -5 'te k tle en erji k o ru n u m u ve m o m e n tu m ko ru -
n u m u n u n nem iyle k u a n tu m y a s a la rm z n s ra s y la z a m a n telem e s i
m e tris i ve u za y telem e s im e tris i zellik leri e k lin d e k a r la tk . B enzer
b ir e k ild e dnel s im e tri a sa l m o m e n tu m k o ru n u m u n a n e d e n o lu r (ay r
ca b kz. 18.7 ve 20.6). K tle s a h ib i b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k p a r a c a
a it d u ra a n erevede o ld u u m u z u h a y a l ed e b iliriz . Bylece ilg ili d n d r
m eler, p a r a c n o erev ed ek i k o n u m u d o la y n d a a ln m o la n 0(3) d n
d rm e g ru b u n u o lu tu ra n la rd r.
K u an tu m m e k an i in d ek i b ir m o m e n tu m b ile e n in in ift'nin ilg ili k o n u m
k o o rd in a t y n n d e so n su z k k te lem ele r re te n ilem ciy le a rp m b i
im in d e g ste rilm e sin e (21.1, 2) k a rlk o la ra k b ir a s a l m o m e n tu m b i
le e n i d e ift'yle ilg ili (K artezyen u zam sal) ek sen d o la y n d a k i so n su z k k
d n d rm e le rin re te c iy le a rp m b i im in d e g ste rilir. Bu n e d e n le k u a n
tu m m e k an i in d ek i a sa l m o m e n tu m b ile e n le ri so n su z k k d n d rm e
lere ilik in ceb ir o la ra k (13.6, 10), d i e r b ir d ey ile Lie c e b iri ik is i a r a
s n d a b ir ay rm y a p m a d n d a n 0(3) ta d a e d e e r b i im d e S0(3) d n d r
m e g ru b u n a ilik in Lie c e b iri o la ra k an lr.
S0(3) A belci o lm a d n d a n Lie c e b iri e le m a n la rn n t m d e im e li d e
ild ir; a s ln d a b u ce b ire ili k in i 1, { 2 ve ^3 re te le ri, K artezy en u z a m
sa l ek sen d o la y n d a k i so n su z k k d n d rm e le r
sim g a ra n ti etm em iz gerekm ez. Onun, ortam n ii yerine (uygun b ir ayla) d n d an gelm e
sine ilik in gerek, bo lm n istenilen kutuplanm sonu duru m u n u retm eyi garan ti
etm esine tek b an a y eterlidir. E lektrom anyetizm ayla ilgili iyi b ir genel kaynak iin bkz.
Becker, 1982; Jack so n , 1998.
[22.17] Doru y an tn niin "izdm " tara fn d a n verildiini d aha ay rn tl olarak aklayn.
21 "Yapz b ir parack", x = O olduunda 18.6'nn M = 2x A p ifadesi yok olduundan, kendi
ktle m erkezi dolaynda asal m om entum a sahip deildir. Bununla birlikte, n ot 18.11'de
b elirtild i i zere, "isel spin"i aklayan b ir niceliin asal m om entum a, paracn spini
ta ra fn d a n tan m lan an "vap"nn m evcut olduu durum da eklenm esi gerekir. Bunu daha
ak biim de 22.11 'de greceiz.
I j = M lt L2 = M 2, L3 = \M 3
0 ,2 l . -2. 2 . 2- ......
TpAB^F = V* (AB...F)
"to p lam sp in " ile m c isin e 27, b u J = (L1, t 2/^ 3) 3 -v e k t r i le m c isin in "gz
a r d ed ilen u zu n lu u " olm ak ze re, ili k in j ( j + 1) z d e e rin i b elirle d i i
(ve b elirlen d i i) b e lirtilm e lid ir.
J2 to p la m s p in i a sa l m o m e n tu m u n h e r b ir LV L2,L 3 b ile e n iy le (bu b i
le e n le rin k en d i a r a la r n d a d e im e li o lm a m a la r g ere in e k arn ) d e i
m e lid ir.02221 [22-231 Bu zellik J2'y i SO(3) i in b ir C a sim ir ilem cisi o la ra k n i
teler; bkz. 22.12. K u an tu m d u ru m la rn t m y le b etim le m e k z e re g e n e l
likle d e im e li ilem cilerin e k s ik s iz b ir k m e s in i (22.12) o lu tu r u r ve k
m eye a it t m ile m c ile rin e z a m a n l o la ra k z d u ru m la r o la n d u ru m la r
a ra rz . A sal m o m e n tu m la ilg ili o la ra k b u , n o rm a ld e L3 a s a l m o m e n tu m
ile m c isin i Jz'ye e lik etm ek ze re y u k a r (z") y n n d e k a b u l ed e rek y a p
lr. j ve m 'n in ik isi de y a r - te k ta m s a y y a d a ik isi de ta m s a y o lm ak zere
j > 0 ve j < m < j o ld u u n u k a b u l ed eriz. pABF'n in fa rk l b ile e n le rin e
2j + 1 (= n + 1) a d e t o la s fa rk l m d e e ri k a r lk gelir.
S p in r b ile e n le ri i in y u k a r y n seim i (ve b u b ir y u k a r/a a ,
2 2 .9 'd ak i |), |l) ta b a n sem eye k a r lk gelir) e lb e tte ra sg e le d ir. "Y ukar"
y e rin e e d e e r b i im d e h e rh a n g i b a k a b ir u z a m sa l y n de se ile b ilir. B u
r a d a n h a re k e tle "m d eeri"ne a r a s r a v e rili b a z b a k a y n le rle a tf y a p a
cam .
< | i> = 0.
A yrca n o rm a lle tiririz de:
< | > = 1 = U I D.
{w ,z } = w |) + z \i).
B ak a b ir g en el {a, b) d u ru m u n u n {w,z}'yle sk a le r a rp m
z: w
a y rk o ra n la rn c a ia re tle n m e k zere, b u iz d m u z a y ta r a f n d a n s u n u
lu r (bkz. 21.9). B aka b ir d ey ile P H 2, ilk kez 8 .3 'te ta n t m z esk i a r
k a d a m z R ie m a n n k r e s in in ta m o la ra k b ir k o p y a sd r. Bu R iem a n n k-
1 [22.24] Niin?
1 [22.251 Bu ifadeyi elde edin.
-S? [22.26] Bu gerei iki fark l biim de t re te b ilir m isiniz bakn: (i) {a, b] durum u, b/a 'y ekil
8 .7 a'n m k arm ak dzlem indeki b ir nokta olarak tanm lam ak zere yn uygun b ir K artez
yen erevede ak biim de bularak; (ii) doru d an h esaplam a olm akszn, H2'n in SO(3)'e ili
kin b ir gsterim olm as n edeniyle spine ilikin her ynn dahil edilm esi, yine de PH2'nin
b u n d an d ah a fazla durum ierm ek zere "yeterince byk" olm am as gereini kullanarak.
ekil 22.10 2 -d urum lu sistem e ilikin IPH2 izdm uzay b ir R iem ann k re sid ir [bkz. e
kil 8.9). ^-spinli ktle sahibi b ir paracn spin du ru m lar iin |) sp in durum unu ("yu
kar" spin) gsterm ek zere kuzey kutb u n u ve |l) durum u ("aa" spin) iin gney k u tb u
nu k ullanabiliriz. Genel b ir |/ ) sp in durum u, m erkezden kan yn, ift sapl ok t a
ra fn d a n rneklendii zere, |/> d u ru m unun yn olan kre zerindeki (dier b ir deyile
o yndeki b ir E , sp in lm iin k e s in "EVET" sonucu veren) b ir noktayla (|) ve |!) iin
uygun fazlarla birlikte) gsterilir. D urum u b ir |/ ) = w |) + z |i) izgisel birleim i biim in
de (z ve v karm ak saylarn b ir pA 2 -sp in r n n w = i/>, z = /' b ileenleri olarak de
erlendirebileceim iz ekilde) ifade edebiliriz. Kre zerindeki n o k tala r z: v ayrk o ra n
larn a karlk gelir. B unlarn h e r b iri karm ak dzlem deki, bu dzlem krenin ekvatoral
dzlem i olarak kabul edilm ek zere, ('a izin vererek) b ir u = z / w karm ak saysyla
gsterilir, u noktas stereografik olarak gney k u tb u n d an kre zerinde | / ) y gsteren
noktaya yansr.
r e s in in h e r n o k ta s a y rk b ir ~ -sp in d u ru m u n u , b u , k re n in m e rk e z in d e n
b u n o k ta y a k a d a r y a p la n b e lirli s p in l m n e ilik in "m = z d u ru m u
o lm ak ze re, i a re tle r (ekil 22.10).
G eo m etrik b i im li b u ilik iy i, k re n in g n ey k u tb u n d a n 8 .3 'te a k
la n m o la n ek v a to ra l d zlem in e o la n ste re o g ra fik iz d m n k u lla n d
m zd a d a h a ak b i im d e g r r z . Bu d zlem (8.3'n "z"si yerine) k u a n
tu m m e k a n ik se l z ve w g e n lik le rin in u = z / w o ra n n a ili k in k a rm a k
d zlem o la ra k d e e rle n d irilm e lid ir. Bu d u ru m , k re z e rin d e u z a m s a l /
y n n e k a r lk gelen b e lirli n o k ta y d o la y sz b i im d e z /w o ra n y la ilik i-
le n d irir.
lm g ste rm e si iin , "sp in / y n n d e m idir?" s o r u s u n u s o ra n E?
p ro je k t r n k u lla n a lm ; bylece s p in d u ru m u n u n | / ) o ld u u g r l rs e
(ya d a b u d u ru m a y a n s tlrs a ) z d e e r 1 (EVET), s p in b u v a s ta y la (Ri
e m a n n k re s i z e rin d e k i a n tip o d a l n o k ta y a k a r lk gelen) te rs u z a m s a l
y n d ek i o rto g o n a l | / ) s p in d u ru m u n a y a n s tlrs a z d e e r 0 (HAYIR) o lu r.
(H ilb ert u z a y n d a k i "o rto g o n al"in u z a y d a k i "dik a d a "y a d e il f a k a t b u
rn e k te "ters"e k a rlk g eld i in e d ik k a t edin.) |) d u ru m u y la b a la r s a k >
l m i in EVET o la sl |w |2/ |w |2 + |z |2) o lu r. \ ve / a r a s n d a k i o la an
kliti 3 -u z a y a s 6 olm ak ze re, s p in b a la n g ta b ir | \ ) d u r u m u n d a y s a
ve d u ru m u n , o n u n z e rin d e b a k a b ir |/ ) y n n d e olu p o lm a d n re n
m ek z e re b ir l m g e r e k le tirilirs e b y lece EVET so n u c u b u lm a y a ili
k in o la slk
i ( l + cos)
28 B kz. not 21.12; Nielsen ve Chuang, 2000, ayrca benzer bir bak asndan kuantum bilgi bi
liminin baz grnmlerini tartr.
a n la tm a k deil f a k a t k la sik b ir ele k tro m a n y e tik d zlem d a lg a s b i im in d e
d n rs e k y e te ri k a d a r iyi b ir ta b lo elde ed ilir. "D zlem ler" h a re k e t y
n n e d ik o la n d a lg a p a r a v a n la rd r. U zaydaki h e r n o k ta d a b ir E elek trik
v e k t r v e b ir m a n y e tik B v e k t r m e v c u ttu r ve b ir d zlem d a lg a sy la il
g ili o la ra k b u n la r h e r z a m a n d ik o lup d a lg a p a r a v a n la r i in d e b u lu n u r.
U zay d ak i b ir n o k ta y s a b it tu tm a y h a y a l e d e r ve d a lg a n n g e m e sin e izin
v e rirs e k e lek trik v e k t r , k e n d i u c u n u n d a lg a p a r a v a n d zlem in d e b ir
e lip s ta n m la y a c a e k ild e sa ln m y a p a r. M a n y etik v e k t r zde fa k a t
d ik b ir a b o y u n c a d n d r lm b ir elip s ta n m la y a ra k o n u izler. Bkz.
ekil 22.12. E lip s b e lirli d u ru m la rd a , d z le m k u tu p la n m a s d u ru m la r, b ir
d o ru p a r a s h a lin e gelm ek ze re ezilir. izgisel k u tu p la n m a , e lip sin b ir
e m b e r h a lin e geld i i d u r u m la rd a o rta y a kar. eyleri, d a lg a n n d o ru ca
b iz e gelecei b i im d e y n le n d irirs e k b u d u ru m d a v e k t rle r p o z itif s a rm a l
lk i in s a a t y n n n te rs in d e , n e g a tif s a rm a llk i in s a a t y n n d e sa ln r.
ekil 22.12 Elektrom anyetik dzlem d alg alarn n b ir zellii olarak foton k utuplanm as
(b k z. ekil 21.7). (a) Dzlem sel k u tuplanm b ir dalga gzlem ciden uzaklar. E lektrik
vektrler "(siyah ulu oklar) ve m anyetik vektrler (beyaz ulu oklar) sabitlenm i iki dik
dzlem de ileri geri salnr, (b) em bersel biim de kutuplanm b ir dzlem dalgasnda,
elektrik ve m anyetik vek t rler daim a dik ve sa b it e it uzaklkta k a la rak hareket ynnde
dner, (c) D iyagram lar ark ad an bakldnda elektrik ve m anyetik vektrlerin dalga b o
yunca n a sl dndklerini g ste rir (pozitif sarm allk durum u). A lttaki ekil em bersel k u
tup lan m ay la ilgili d urum u ve sttek i ekilse, iki okun ucu dik b a a t eksenlere sahip
uyum lu e lip sler izerek, eliptik k utuplanm aya ilikin genel d urum u gsterir.
ekil 22.13 Riem ann kresi zerinde gsterilen foton kutuplanm a durum lar. Kuzey k u t
b u n u n |+> po zitif sarm allk durum unu ve gney k utbunun |) neg atif sarm allk d u ru m u
nu, foton m om entum unun kuzey ynnde olduunu dnerek, gsterdiini kabul ede
lim. Genel v|+) + z |- ) kutuplanm a durum u R iem ann kresi zerindeki q = ( z / w ) ' ,z nok-
tasn c a gsterilir. "Stokes vektr" olarak adlan d rlan , q 'd a n darya doru kan
yarm -ap ele aln. Bu em beri Stokes vektr dolaynda sa-elli olarak ynlendirin.
D aha so n ra em beri krenin ekvator dzlem ine ortogonal biim de y anstn. Bu bize ge
rekli k utuplanm a elipsini ve doru ynelim i verir.
[22.30] Not 4.2'de ifade edilmi olan "kalklsn temel teoremi"ni kullanarak bunu kantla
yabilir misiniz grn. p u c u : ^'nn bileenleri {1 ,z } olmak zere polinomunu
ele aln.
e k il 2 2 .1 4 R ie m a n n k r e s i z e r in d e n
a d e t d z e n le n m e m i n o k ta ta r a f n d a n v e
rile n , s p ir ili k tl e s a h ib i b ir p a r a c k la
ilg ili g e n e l (iz d m s e l) b i r s p i n d u r u
m u n a ili k in M a jo r a n a ta n m la m a s .
M e r k e z d e n h e r b i r n o k ta y a g id e n b u v e k
t r le r i e k il 2 2 .1 0 'u n r e e te s iy le u y u m lu
b i im d e i s p in in i o lu tu r u r o la r a k d
n e b ilir iz . B u s p in le r i n s im e tr ik
a r p m la r to p la m v e r ir . ( 2 - s p in r no-
ta s y o n u n d a , t m s p in d u r u m u ,
a a, P a, ,<?/ n n e k il 2 2 .1 0 'd a k i g i b i n
a d e t n o k ta y b e lir le d i i,
'I ab f = a (AP B ' " V f ) Y a r p a n la r n a
a y r a n s im e tr ik n - d e e r li s p ir r d r .
ekil 22.15 Bir atom un (spiniyle birlem i) m anyetik m om entine ilikin "m -deerini
lm ekte kullan lan S tem -G erlach aygt. A tom lar yollarnn h e r m deeri iin hafife
farkl biim de sapaca ekilde, kuvvetli biim de hom ojen olm ayan b ir m anyetik alan
iinden geer.
30 Genel bir yineleme iin bkz. Biedenham ve Louck, 1981. lgin ve modem bir uygulama iin
b k z . Swain, 2004.
[22.31] Tm bunlar 22.9'daki geometriyi kullanarak gsterebilir misiniz grn. Bu sonucu
eitli Z,3 z durum larnn ortogonalliine uygulayn.
Bu s o n u la r bize, M a jo ra n a y n le rin i fiziki o la ra k d o la y sz b i im d e y o
ru m la m a o la n a sa la r. M a jo ra n a y n le ri k e sin b i im d e , s p in in b t n y
le te rs y n d e o ld u u n u b u lm a k z e re g e r e k le tirile n o y n d ek i b ir S te m -
G erlach l m n n s f r o la sl a s a h ip o ld u u y n le rd ir, r ok k a tll n -
d ak i b ir M a jo ra n a y n y le ilg ili o la ra k , o y n d e / d en j + r l 'e k a d a r
h e rh a n g i b ir ey o la b ile ce k m d e e ri i in o la slk s f r d r .31
K tleye sa h ip b ir p a r a c k la ilg ili g en el s p in d u r u m u n u g ste rm e k z e
re s tte ze tle n en ile m in p ek ok fizikiye ok d a ta n d k g elm ed i i b e lir
tilm e lid ir. O n lar b u n u n y erin e , h a r m o n ik a n a liz o la ra k a d la n d r la n eyi
b a r n d ra n fa rk l b ir ile m i b e n im se rle r. Bu, p ek ok fa rk l se b e p n e d e n iy
le n em li b ir k o n u d u r ve so n ra k i b l m ilg ili fik irle re ilik in k s a b ir t a r
t m a su n m a k ta d r.
if a d e s id ir (ekil 22.16). Bu n ed e n le , (p e s a s e n b o y la m ve 6 e n le m d ir
(tm ra d y a n cin sin d e n ). L ap lace ile m c isi (k o v ary an t Va t rev li; bkz.
14.3)122321
V2= g abVaVb
d2 cos 9 1 d2
d d 2 + sin 0 + sin2 6 d(p2
e k il 2 2.16 K re ze rin d e k i s ta n d a r t
k r e se l k u tu p lu 0 ve<j> k o o r d in a tla r
K a r te zy e n k o o r d in a tla r la x =
sincos<p, y = sin0sin0, z = cosO
a ra c l y la ilik ile n ir . B u n e d e n le te
m e ld e <j> (burada h e m k u z e y k u tb u n d a
h e m d e e k v a to r d a ia r e tle n m i) b o y
la m n ve n / 1 - 6 e n le m in b ir l s -
,* = -V * v e L 3 = -
34 S hankar, 1994.
35 Bkz. New m an ve Penrose, 1966; P enrose ve R indler, 1984.
36 Bkz. Goldberg, vd., 1967.
A sln d a 22.8'de s u n u lu p 2 2 .1 0 'd ak i M a jo ra n a ta n m la m a s i in k u l
la n ld z e re sp in d u r u m la rn a ii k in 2 - s p in r ta n m la m a s k re s e l h a r-
m o n ik le r ve s p in a rlk l k re se l h a rm o n ik le r k u ra m y la y a k n d a n ili k i
lid ir. H e rh a n g i n - in d is li iPa b . f sim e trik s p in te n s r ak b i im d e j =
i n 'l e ilg ili (sp in arlkl) k re se l h a rm o n ik le rin b ir to p la m n a k a r lk g e
lir. O n lar b u lm a k zere, S2 z e rin d e a p s a l o la ra k te rs n o k ta la r g s te re
cek e k ild e 122331
R 0.^ 1} = e1<^ 2c o s ^ ,e - */2s i n |
[P a .V b ] = 0
Sa = ^ abcdMbcp d
I2 = - c ' i P a P ^ S a S ' 1
Sa sp a.
Q >-h> 5Q 5_1
4S Genel grelilie ilikin k o n u lar b u rad a gz ard edilm ektedir, bylece "greli", zel grelilik
an lam n d a k abul edilir.
sel p a r a m e tr e le r e lb e tte , sz k o n u su b e lirli sis te m in a y r n tla r n a
b a ld r. B az k o u lla rd a i se l s e rb e s tlik d e re c e sin i, den g e c iv a rn d a k i m i
n ik s a ln m la r ta ra fn d a n ta n m la n r b i im d e d e e rle n d irm e k iyi b ir y a k
la k lk ta h m in i o la b ilir. Bu d u ru m d a 20.3 'tek i k la sik a n a liz a n la m l o lu r.
2 0 .3 'ten , Qab ve Pab sim e trik , p o z itif b e lirli ve z a m a n d a s a b it o lm ak z e
re,
X = Q abq a q b + PabPaPb
46 B ununla b irlik te 20.3'te izin verildii zere, enerjiye ilikin sfr b asit e yeniden ta n m la
yan, H am iltona b ir sa b it ekleme zgrl m evcuttur, kr. 24.3'teki altrm a [24.2]. Byle
ce b u - h) eklem e bazen fiziki olarak dolaysz h ib ir nem de olm am ak biim inde deerlen
dirilir.
47 rnein The Principles o f CLuantum M echanics, Dirac, 1982, D iracn klasik d av ran n a b a
kn.
G enel b ir k u a n tu m sis te m iy le ilg ili o la ra k , b u d e e rle r y a ln z c a y a k la
k lk ta h m in le rid ir n k y k se k d ere celi te rim le r n em li h a le gelm eye
b a la y a b ilir. B u n u n la b irlik te e itli s is te m le r i in b u e k ild e iy i b i im d e
y a k la k lk ta h m in i y a p la b ilir. D ah a s o ld u k a d ik k a t ek ici b i im d e , fo-
to n la ra , y a d a b ir "bozon" o la ra k a n la n t rd e k i h e rh a n g i b a k a b ir p a r a
c a (bkz. 23.7 ve 26.2), ilik in k u a n tu m a la n k u ra m n n , b o z o n la ra ili
k in t m s is te m o s ila t rle rin b ir to p la m y m g ibi ele a ln a b ile c e i o rta y a
k ar. Bu o sila t rle r, (H a m ilto n d a y k se k d ere celi h i b ir te rim o lm am ak
zere) b o z o n la r s tte , a r a la r n d a b ir etk ile im o lm a k sz n d u ra a n b ir d u
ru m d a y k e n ele a ln m a k ze re, ta m o la ra k b a s it h a rm o n ik t r d e d ir.48 B u ra
d a n h a re k e tle b u "h a rm o n ik o sila t r" ta b lo s u o ld u k a g en i e k ild e u y g u
la n a b ilir b ir dzen s u n a r. Y ine de d a h a ta m b i im d e ile rle m e k ze re e tk i
le im le re ilik in a y rn tl b ilg i gerek ir.
rnein, b ir h id ro je n a to m u (p ro to n az h a re k e t e tti in d e n , e le k tro n d a n
ok d a h a fa z la , y a k la k o la ra k 1836 k at, k tle li o lm a k ze re, iy i b ir y a k la
k lk ta h m in i o la ra k g en e llik le s a b it k a b u l ed ilen k e n d i p ro to n ek ird e i
e tra fn d a k i y r n g ed e b u lu n a n b ir e le k tro n d a n o lu u r. Y ine de k u a n tu m
m e k a n ik se l k u r a lla r b iz e k u a n tu m m e k an ik sel y r n g e n in e k ird ek e t r a
fn d a y a ln z c a tek b ir k la sik y r n g e i e rm e d i in i fa k a t te m eld e b u t r
p ek o u n a ilik in b ir k u a n tu m s t s te b in m e si o ld u u n u s y ler. Bu s t
s te b in m i "k u a n tu m y r n g ele ri" S c h r d in g e r d en k lem in in , te m eld e k la
sik d u ru m d a k iy le ay n fa k a t 21.2, 3 ' n (ve g ere k ti i y e rd e 23.8'in) k u
ra lla r u y a rn c a "k an o n ik o la ra k k u a n tiz e olm u" b ir H a m ilto n la b irlik te
d u ra a n z m le ri o la c a k tr. A sal m o m e n tu m a ilik in b ir z d u ru m o l
m a k ze re, a s a l b a m s z lk la r i in d e k i k re se l h a rm o n ik le r o la n d alg a
fo n k siy o n la rn b u lu ru z (22.11). G enellikle, E enerji z d e e ri ve (uygun
o lu rs a m 'y le b irlik te) j a s a l m o m e n tu m z d e e rin i e itli d u ru m la r i a
re tle y e n k u a n tu m s a y la r b i im in d e k u lla n a b iliriz . H id ro jen ato m u d u r u
m u n d a (elektron ve p ro to n u n s p in le rin i gz a r d e d e r ve H a m ilto n n g re
lilik i o lm a y a n b ir b i im in i a lrsak ), E en erji z d e e rin in j to p la m a sa l
m o m e n tu m z d e e rin ce ta n m la n m a k ta o ld u u n u g r r z f a k a t r a s la n t
e se ri j, E ta ra fn d a n ta n m la n m a z . H id ro jen a to m u n a (ve d a h a k a rk
a to m la ra ) ilik in d a h a ta m b ir k u ra m d a E 'n in g en e llik le j 'yi b e lirle d i in i
g r r z , b ylece fa rk l t m d u r u m la r a s ln d a y a ln z c a en erji z d e e ri t a
r a f n d a n n ite le n ir.
H eisen b e rg , S c h r d in g e r ve D ira c 'n ok d a h a is a b e tli k u a n tu m m e k a
n i in d e n b ir on y ld a n d a h a fa z la s re nce 1913'te o rta y a k o n a n o rijin a l
49 zellikle, hid ro jen in sp ek tral izgi frek a n slarn a ilikin d ah a nce anlalm az olan Balm er
denklem idenklem ini salad: v = R(N~2 - M-2); R, R ydberg-R itz sa b iti olarak bilinen b ir s a
b ittir ve M ve N tam sa y lar olm ak zere M > N > O'dr.
50 K orunum y asalarn d an kaynaklanp bu geilerin b azlarn yasaklayan "seim kurallar"
bulu n ab ilir.
d en le, s e rb e s t ato m ya da m o le k lle rin ta b a n d u ru m u n d a y a d a b u n a y a
k n d u ru m d a b u lu n m a s b e k le n ir. B ir ato m ya d a m olek l b ir d u ru m d a n
b ir d i e rin e d t n d e y a y la n te k il b ir fo to n u n v fr e k a n s ik i d u ru m
a r a s n d a k i E enerji f a r k ta r a f n d a n P la n c k 'n E = 27rftv'si (bkz. 21.4) ve
en e rji k o ru n u m u y o lu y la s a b itle n ir.
A k lam as u z u n erim li b ilim se l b ir b ilm ecey e d n m o la n b y le si
f re k a n s la r sp e k tra l izg ile rd e u z u n s re gzlen d i. Bu in c e le n m i s p e k tra l
izgi r n t s n d e k i o la a n s t b ilg i ze n g in li i k u a n tu m k u ra m ta r a f n
d a n s tte k i b i im d e a k la n d . Bu, 20. yzyl fiz i in in en y ce z a fe rle rin
d en b ir in i su n d u ! K lasik fizie ilik in (po zitif ve n e g a tif y k le r a r a s n d a k i
C oulom b te r s k are e tk ile im y a s a s ve iv m e le n en e le k tro n la rn e le k tro
m a n y e tik en erji y a y n m n n a s l y a p m a k z o ru n d a o ld u u n u s y ley en
M ax w ell d en k lem lerin i de ieren) b e k le n tile r d a h a nce, y r n g e d e d o la
n a n e le k tro n la rn te kil b ir d u ru m v erm ek zere k sa s re i in d e sa rm a l b ir
h a re k e tle fela k etle s o n u la n a c a k b i im d e e k ird e e g itm ek z o ru n d a o ld u
u n a ilik in b e lirg in b ir n g r su n m u tu . Bu so n u g zlen en g erek lerle
a k b ir e lik i i in d ey d i. K u an tu m m e k an i i y a ln z c a b u p a r a d o k s u o r ta
d a n k a ld rm a k la k a lm a d , ay n z a m a n d a b ilim in a d li tp b ilim in d e n n k le
e r fizik ve kozm olojiye k a d a r s r a la n a n pek ok a la n n d a o la a n s t g l
b ir a ra s u n a n s p e k tra l izg ilere ilik in a y rn tl b ir k u ra m sa la d .
D ik k ate d e e r n em d e so n b ir g enel y o ru m o la ra k , j ve m a s a l m o-
m e n tu m u ya d a h a rm o n ik o s ila t re ilik in en erji z d u r u m la r y a d a h id
ro jen ato m u , vb g ib i a y r k k u a n tu m s a y la rn n v a rl n n so n u o la ra k b ir
u z a y a ilik in tk z lk ta n k a y n a k la n d b e lir tile b ilir .51 A sal m o m e n tu m
d u ru m u n d a b u , k e n d isin e 22.11'in h a rm o n ik a n a liz in in u y g u la n d S2
o la n u z a m s a l y n le r k r e s in in tk z l n d a n gelir. T k zlk (ya d a p e riy o
diklik) b e n z e ri b ir ey o lm a k sz n y a ln z c a , k z d e e rin in s n rla n m a d
V20 = k<P b e n z e ri d en k lem z m le rin e sa h ip o lu rd u k . Bu t r tk zlk
y o k lu u n d a k u a n tu m m e k a n i in e ilik in g en el fo rm a liz m in , k o n u y u b a
ta n b a la ta n ve "k u an tu m " ism i o rijin a l o la ra k k e n d isin d e n k a y n a k la n a n
a rp c a y rk l su n m a m a s iro n ik tir!
DOLANIK KUANTUM DNYASI
& [23.1] Bu yok olm ay ak lay abilir m isiniz? 19.3'te aklanm olan 4 -b o y u tlu "raksaklk"
kav ram n anm sayn; b u rad a 3-u zay versiyonuna gerek duyarz. pucu: Bkz. altrm a
[19.2],
s k a le r a la n a b en z er, bylece s e rb e s tlik s tte k i y e rin e m u a z z a m b i im d e
d a h a b y k o la n oo22n olur.
Bu a r t n d e v a sa b y k l n d e e rlen d irm e k , h e r ey t m b u oo'lar-
d a g iz le n d i in d e pek de k o la y o lm a sa gerek. yleyse k en d i i in d e y a ln z c a
10 n o k ta y a sa h ip "oyuncak" b ir ev re n i ele alm a m a iz in v erin . Bu n o k ta la r
0 ,1 ,2 ,3 ,4 , 5,6, 7 ,8 ,9 b i im in d e i a re tle y e b iliriz . Bu ev re n d ek i sk a le r b ir
p a r a c a ili k in d a lg a fo n k siy o n u b u n o k ta la rn h e r b irin d e b u lu n a n k a r
m a k b ir sa y d a n o lu u r, d i e r b ir d ey ile z 0, z 1, z 2, . . . , z 9. T m b u d a lg a
fo n k s iy o n la rn a ilik in u z a y 1 0 -k a rm a k -b o y u tlu (2 0 -g e r el-b o y u tlu ) H 10
H ilb e rt u z a y o lu r. D alga fo n k siy o n u n u , b u z 'le re ili k in m o d lle rin k a r e
le ri to p la m n n b ire e it o la ca e k ild e n o rm a lle tirirs e k b y lece |z6|2,
p a r a c 6 'd a b u lm a y a ilik in b ir k o n u m l m o la sl n g s te rir ve
b y le d ev am eder.
Bu g e r e k te n sa m a d e ild ir. G erek fiziki d u ru m la rd a a s ln d a 10 k u
tu d a n o lu a n b ir diziye, b u k u tu la r d a n b irin d e o lab ilecek b ir e le k tro n la
b irlik te sa h ip o lu n a b ilir. B kz. ekil 23.1. D eney y a p a n k im se le r k u a n t u m
n o k ta la r o la ra k a d la n d r la n b u d o ay a sa h ip e y leri o lu tu ra b ilir le r ve
b u n la r ele a lm a k ze re o ld u u m t rd e k i d a lg a fo n k siy o n la r u z a y n n b o
y u tla r n n b y k l n d e n y a r a rla n a n k u a n t u m b ilg isa ya rla r y a p m a y a
ilik in k u ra m s a l o la slk la ilik ilid ir.
u h a ld e ev re n im iz d e ik i p a r a c k b u lu n d u u n u v a rsa y n . H er ik is in in
de ay n t rd e k i p a r a c k o lm a m a s, d a h a so n ra geleceim b ir se b ep n e d e
n iy le d a h a iy id ir. yleyse b u n la rd a n b irin e A d i e rin ey se B p a r a c d i
yelim . H er b ir p a r a c k 10 fa rk l y e rd e b u lu n a b ilir, yley se b u ift i in
o la s (ayn k u tu d a o lm a la rn a d a iz in vererek) yz fa rk l y e r m e v c u ttu r. u
h a ld e d a lg a fo n k siy o n u n u ta n m la m a k zere, k a rm a k s a y la rd a n h e r b iri
b ir y e rle tirm e y e a ta n m a k ze re 100 fa rk l k a rm a k sa y y a,
z 00-z 0i---->z 09-zi 0' zi'- - - - zi 9>z 20-----z 99- gerek d u y arz . T m b u z 'le rin m o
d l k a re le ri to p la m b ir o la ca k b i im d e n o rm a lle tirirs e k b y lece rn e in
lz 382 d p a r a c n n 3 ve B p a r a c n n 8 'd e o ld u u n u b u lm a y a ilik in
- ______
M 2
i 5 i 6 7
i 8 9
f
e k il 23.1 P a r a c k la r la ilg ili o la ra k y a ln z c a 10 o la s k o n u m a s a h ip , b u r a d a 10 k u tu y la
g ste rile n , b i r "o y u n cak ev ren " h a y a l ed eriz. H e r b iri, b ir b ir in d e n b a m sz b i im d e h e r
h a n g i b i r k u tu y u d o ld u ra b ile c e k , a y r t e d ile b ilir A v e B p a r a c k la r g ste rilm e k te d ir.
o la sl g ste rir. A rtk H100'le ilg ilen iy o ru z . F a rk l p a r a c a sa h ip o l
sa y d k b u d u ru m d a , d a lg a fo n k siy o n u 1000 a d e t k a rm a k sa y d a n ,
z000,z 001, . .. ,z 999, o lu u rd u ve d u ru m u za y m z H1000 o lu rd u . K u ra lla r y a l
n z c a b ire y se l d a lg a fo n k siy o n u n a sa h ip o lu n a c a k b i im d e o lsay d , d u
ru m u z a y y a ln z c a H30 o lm u o lu rd u . F a rk l d r t p a r a c k i in H10000'e
s a h ip k e n b ire y se l d r t d a lg a fo n k siy o n u i in y a ln z c a H40'a sa h ib iz ve b u
d u ru m b y lece dev am eder.
stte k u lla n d m "coa3"" n o ta s y o n u n a g eri d n erek , s t "o3"n klit-
i E3 3 -u z a y n d a k i "n o k ta s a y s''n a k a rlk g eld i in i b e lirte lim . O sa y n n
y e ri a rtk o y u n c a k ev re n im iz d e k i gerek n o k ta sa y s o la n 1 0 'la d e i tir i
lir, ve b y lece ooaK>3,,,( ( a x lO n) -g e r e l-b o y u tlu u z a y d a k i "n o k ta sa y s"n
g ste re n ) ooac10" h a lin e gelir. Bylece, E3'te k i n -p a r a c k l b ir s k a le r d alg a
fo n k siy o n u n d a b u lu n a n s e rb e s tlik i in c o 2a>3n y e rin e a r tk o y u n cak e v re n i
m izle ilg ili b ir n -p a r a c k l d alg a fo n k siy o n u n d a k i s e rb e s tlik iin
002xon'y e s a hji 3jz n a d et a y r 1 -p a r a c k l k a rm a k d a lg a fo n k siy o n u y la
ilg ili o la ra k H10n'y le k a r la trld n d a , o y u n cak ev re n im iz le ilg ili n - p a r -
a ck l d a lg a fo n k siy o n u y la ilg ili k a rm a k H ilb e rt u z a y a r tk H10" 'd ir. Bu
n e d e n le n -p a r a c k l d a lg a fo n k siy o n u m u z n a d e t a y r d a lg a fo n k siy o n u n a
ilik in y a ln z c a 2 0 n -b o y u tlu b ir u zay y e rin e 2 x l 0 - b o y u tlu b ir u za y (bu
10n- k a r m a k -b o y u tlu H ilb e rt uzay) z e rin d e ta n m la n r. rn e in y a ln z
ca 8 p a r a c k i in b u , 160 y e rin e 200000000 b o y u tlu d u r.
3 Bununla b irlik te ay rn td a kuantum hesaplam ayla ilgili bize syledii ey incelikli b ir konu
dur; bkz. Jo zsa, 1998.
4 Bu eitsizlie ilikin belki de en dzenli ve en geni lde aln tlam a y ap lan versiyon Cla-
u se r vd., 1969dakidir. O, E (x,y), EPR iftine ilikin b ir bileenle ilgili A,C ve dieriyle ilgili
B, D a lte rn a tif lm lerinin so n u la n arasn d ak i uyum a a it beklenti deeri olm ak zere, tam
uyum iin E = 1 ve tam uyum suzluk iin E = - 1 olur, \E(A,B) - E(/4,D)| + |(C,B) +
E(C, D) | < 2 biim ini alr.
5 En h ay ret verici o lan larn d an biri T ittel vd., 1998'de bulunur.
6 Bkz. Stapp, 1971, 1979; H ardy, 1992, 1993.
&
L R
e k il 23.2 E P R -B o h m d n c e d en ey i. B ir ift - s p in li PL ve P p a r a c b a la n g ta b i r
le ik b ir 0 s p in d u r u m u n d a d r ve s o n ra te r s y n le rd e so l ve sa a , s r a s y la a d a m a k ll
a y n L v e R a lg la y c la rn a d o ru y o lc u lu k ed e rle r. H e r a lg la y c y a k la a n p a r a c n
s p in in i f a k a t y a ln z c a p a r a c k la r ta m u u a g e tik te n s o n r a k a r a r v e rile n b i r y n d e
lm ek z e re a y a r la n m tr . Bell te o re m i bize, i in d e ik is in in a y rlm a y a b a la d k ta n s o n
r a ile ti im k u ra m a y a n k la s ik b e n z e ri b a m sz n e s n e le r o la ra k d a v ra n a b ild ik le ri b ir m o
d e le s a h ip k u a n tu m m e k a n i in e ili k in b e k le n tile ri y e n id e n r e tm e n in h i b ir y o lu o l
m a d n s y ler.
a n la n b a z la r y a ln z c a e v e t/h a y r m e selele ri i e rm e le ri a n la m n d a ze l
lik le d ik k a t e k ic id ir ve o la s lk la r h a k k n d a k ay g la n m a m z g erek m ez ya
d a d a h a ok y a ln z c a a r belirli 0 ("hi") ve 1 ("hep") o la s lk la r h a k k n d a
k a y g la n rz . B u rad a , k u a n tu m p a r a c k la ry la te k il p a r a c k la r a r a s n d a
ki Bell e itsiz li i t r n d e k i e lik in in y a ln z c a ik i ak v e rsiy o n u n u o rta y a
k o y aca m . B u n la rn ik isi de a y n ay r so l ta ra fta k i b ir L a lg la y c sy la
sa ta r a f ta k i b ir d i e r R a lg la y c sn a d o ru g id e n b ir ift ^ -s p in li p a r a
ck i erir. lk i H en ry S ta p p 'e (1971), (1979) a tfe d ile n b ir a rg m a n izley en
ve i e risin d e k i gerek o la slk d e e rle rin i a ra trm a m z g erek en , s tte d e
in ild i i ze re E P R 'yle ilg ili o rijin a l B ohm v e rsiy o n u n u n d o la y sz b ir r
n e id ir. L ucien H a rd y 'e (1992), (1993) a tfe d ile n k in cisi "n ered ey se" o la s
lk sz b ir v e rs iy o n d u r fa k a t o n a d o ru h a fif e ek b ir b k m e s a h ip tir.
B u n la r a y rn tl b i im d e s u n m a d a n nce k k b ir (Dirac) n o ta sy o n a
d a h a g erek d u y u y o ru m . B irb irin d e n b a m sz o la ra k k a b u l e d ileb ilec ek iki
p a r a d a n , |p) ve |$ ), ik i p a r a d a n o lu a n b ir k u a n tu m s is te m in e sa h ip o l
d u u m u z u d n e lim . Bylece k u a n tu m sis te m in in b u ik is in d e n o lu u r
b i im d e d e e rle n d irm e k is te rs e k b u n u
W\<P)
7 D olam khktaki b u t r k o n u lara ilikin genel b ir ta rtm a iin bkz. N ielsen ve Chuang, 2000.
i/2> = i m > - w >
ifa d e s in c e v e rile n |/2) d u ru m u ta r a f n d a n g e r e k le tirilir (d u ru m la rm
n o rm a lle tirm e k le ilg ili h l k a y g la n m y o ru m ).1
12321 12331 Y azn d a, b u t r
b ir e y in sk lk la | L>|1 R) - |i L )| R) g ibi b ir b i im d e , n o ta s y o n d a h a n g i
d u ru m u n so l ta r a f ta k i p a r a c k la h a n g is in in sa ta ra fta k iy le ilg ili o ld u u
b e lirg in h a le g e tirile re k , y a z ld g r l r. B a n a g re b u g erek li d e ild ir
n k (i) n o ta sy o n p a r a c n k o n u m u , m o m e n tu m u y a d a h e r n ey se onu
d e il h e r d u ru m d a y a ln z c a d a lg a fo n k siy o n u n u n s p in k sm n a y rp s e
er, b y lece sp in in y n ilg ile n d i im iz ey h e r n ey se o n u s a b itle r ve (ii)
te n s r a rp m la r d e im e li o lm a d i in a rp m n h a n g i " ta r a f 'm n h a n
g is i o ld u u n u a k a a n la lr b i im d e s y le y eb iliriz. B enim k ab u l m , a r
p m n so l ta ra fn d a k i te rim in in so l ta ra fta k i p a r a c a , sa ta ra fn d a k i te-
rim in in s e sa ta r a f ta k i p a r a c a a it o ld u u e k lin d e d ir. B u n u k a fa k a r
tr c b u la n o k u y u c u la r, is te r le r s e L ve R 'y i ta r t m a b o y u n c a k e tle r i in
d ek i esk i d u ru m la rn a g e ri g e tire b ilirle r.
Ld e y e re lle m i |a) ve R 'd e y e re lle m i |/?)'yla b irlik te \a)\(i) b i im in d e
y e n id e n y az la m a d i in b u , d o la m k b ir d u ru m a ili k in ak b ir rn e k
tir .12341 Bu d o la n k d u ru m u n ne g ib i a n la tm la ra sa h ip o ld u u n u g rm ey e
a l a lm . im di, sol ta r a f ta , L 'd e o tu rm a k ta o ld u u m u d n e c e k v e sol
ta r a f ta k i PL p a r a c n n s p in in e ilik in "yukar" y n d e, , b ir l m g e r
e k le tire c e im ( ise EVET; I ise HAYIR). EVET y a n t a lrs a m b u , |/2> d u
ru m u n u n t m n | ) |l ) 'a ve HAYIR y a n t a lrs a m () |l} |) 'e y a n s tr . A r
tk so n u , s ta n d a r t U -e v rim in in b iz e a r tk PL'n in k e n d i L l m ay g tm la
u m u ts u z b i im d e k a r tr lm o lm a sn n o la s o ld u u n u s y le m e si d n
d a, d o la n m a m olur. A k b i im d e ifad e ed ileb ilec ek o la n ey, EVET y a n
t a ld m d a sa ta r a f ta k i R a lg la y c s n d a b u lu n a n m e s le k ta m |i) sp in
d u ru m u n a sa h ip PR'y le k a r la a c a k k e n , HAYIR y a n tn a ld m d a y sa
m e sle k ta m n |} 'le k a r la a c a k o lm a sd r. PR z e rin d e a r t a r d a g er ek
le tir ile n b ir "yukar" l m n e b a l o la ra k m e sle k ta m z o ru n lu o la ra k
b e n im k in in te rs i so n u c u elde ed ecek tir.
T m b u n la rd a , y u k a r /a a se im iy le ilg ili zel b ir ey sz k o n u su d e
ild ir; n k lm ek z e re h a n g i y n se e rse m seeyim , / d iy elim , m e s
le k ta m ay n y n se ti in d e so n u b e n im k in in te r s i o la c a k tr. Bu, 0 spi-
( 0 123.2] |) ve |i) n o rm alle tirilirse, |/2>, norm alletirilm ek zere hangi k atsay y a gerek duyar?
( j ||a > |/ ? ) || = ||a|i]|/?I old u u n u varsayabilirsiniz.)
& [23.3] B unun niin O sp in in e sahip olduunu abucak grebilir m isiniz? p u c u : B ir yntem ,
b u t r te rs sim etrik b ir b irleim in esasen b ir skaler olduunu gsterm ek zere indis notas-
yonunu, sp in uzay n n 2 -b o y u tlu olduunu aklda tu ta ra k kullanm aktr.
123.4] N eden olm asn? Yine de, |a) ve \f$) bylesine yerellem i deilse, b u n u yapm ann b ir
yolunu bulun.
A lte rn a tif
a y a rla rm
M e sle k ta m n a lte r n a tif
a y a rla r
n in e ilik in d n el d e im ezlik a ra c l y la ak o lm a ld r f a k a t / y n /
y n n n te r s i olm ak zere.
ifa d e s in i d o ru la m a k ze re d o la y sz b ir c e b ir h e s a p la m a s g e r e k le e tir-
m ek re tic id ir. (Not: | / ) = a | ) + b|J.) ise b u d u ru m d a |/> oc |T> - |l )
o lu r.)12351
A yrca t m b u n la rd a n , m e sle k ta m ve b en sp in i lm ek ze re fa r k l
y n le r se e rse k EE, EH, HE, HH (E EV ET 'in ve H HAYIR'n k s a ltm a s o l
m ak zere) b a l o la s lk la rn n ne o ld u u s o n u c u n a d a u la rz . \ v e /
a r a s n d a k i a 8 olm ak z e re b e n im \ seti im i ve m e s le k ta m n s a / se
ti in i d n n . Bylece, 2 2 .9 'd a v e rile n (bkz. ekil 22.11) o la slk d e e ri
n in k u lla n a ra k b a l o la s lk la rn ("uyum lu" EE ya da HH ve "uy u m su z"
EH y a d a HY a n la m n a gelm ek zere)
[23.5] Parantez iindeki bu yorumu dorulayn ve stteki ifadeyle ilgili olarak, |/2) iin he
saplamaya dayal dolaysz bir dorulama sunun, tp u c u : Bkz. altrm a [22.26).
silik ve a ra la rn d a k i a n n 135 o lm a sn a ilik in y a ln z c a b ir o la slk sz
k o n u s u d u r. 45'lik d u r u m la rd a u y u m lu o lm a y a ilik in % 1 5 'te n b ira z d a h a
az b ir o la slk elde ed e rk en 135'lik iin % 85'in h em en s t n d e b ir o la s l
a sa h ip o lu ru z.
O las iki l m d en h a n g is in i g e r e k le tire b ile c e im le ilg ili k a r a rn v e
rilm e s in in , p a r a c k la r ta m u u h a lin d e o la n a dek g ere k li o lm a m a sn a
iz in v ere lim ve a y n s n m e sle k ta m iin de k a b u l edelim . P ek l, m e sle k
ta m T ita n 'a (S a t rn ' n u y d u la rn d a n biri) k o y alm ve p a r a c k k a y n a
n , k h z y la bile, k a r a r v erm ek ze re eyrek s a a t g ib i b ir eye sa h ip
o lab ile ce im iz ek ild e, ik im iz in a r a s n d a b ir y e rle re y e rle tire lim . B kz. e
k il 23.4. P a r a c k la rn , m e s le k ta m la ik im izin , l m a y g tla rm z (b a
m szca) h a n g i b i im d e y n le n d irece im izi "b ilm e leri"n in h i b ir y olu
y o k tu r.
H er b irim iz g r n te ra sg e le b i im d e y n le n d irilm i p a r a c k la rn
b ir d a lg a s n a ld m z d a , b e n im T seti im i ve m e s le k ta m n / se ti in i
d n e lim . B u n lar, h e r b ir i b ir E P R -B ohm iftin in y e si o lm a k zere, yol
o rta s n d a k i k a y n a k ta n g n d e rile re k b iri b a n a b iri m e s la k ta m a h e r se fe
rin d e b ir kez gelir. N o tla rm z k a r la trd m z d a ilg ili so n u la rm z
a ra s n d a , stte k iy le u y u m lu b i im d e y a ln z c a , % 1 5 'ten b ira z d a h a az b ir
u y u m b u lu n d u u n u g r r z .
P a r a c k la r, lm a y g tla rm z n a s l y n le n d irece im ize ilik in h i b ir
b a la n g b ilg isin e sa h ip d e ilse ve ile ti im k u rm a y a n a y r a y r b ire y le r
(k lasik b en zeri) o la ra k d a v ra n y o rs a , so n d a k ik a d a a n id e n k a ra rm d e i
tir ip - y n n lsey d im b u n u n , m e sle k ta m n gerek l m le rin d e h e r
h a n g i b ir d e iik lik y a p m a m a s g ere k ird i. Byle y a p s a y d m , u a n d a elde
e tti im l m le rle m e sle k ta m n o rijin a l l m le ri a r a s n d a h l % 15'lik
b ir u y u m sz k o n u su o lu rd u n k y n le r a r a s n d a k i a h l 4 5 'd ir. te
ta r a f ta n so n d ak ik a fik ir d e iik li iy le / y e rin e \ l m y a p a n n m e sle k
ta m o ld u u n u , b e n im se k a ra rm d e itirm e d i im i d n n . Bu d u ru m -
|>|1>
d u ru m u n a o rto g o n a l d eilken
8 Bkz. n o t 23.5.
9 Bkz. H ardy, 1992, 1993.
[23.6] Niin?
M [23.7] Bunu k an tlay ab ilir m isiniz grn. pucu: 22.9'un k o o rd in atlarn ve/ya da geom etrik
aklam alarn kullann.
(0) b a z e n m e sle k ta m b ir T l m y le ilg ili HAYIR elde e tti in d e b ir l
m y le ilg ili b e n HAYIR elde ederim ;
(1) b ir T l m y le ilg ili o la ra k HAYIR eld e e d e rsem m e sle k ta m b ir -> l
m y le ilg ili EVET elde etm ek z o ru n d a d r;
(2)bir l m y le ilgili o la ra k m e sle k ta m HAYIR elde e d e rse b ir - l
m y le ilg ili b en EVET elde etm ek zo ru n d a y m ;
(3) M e slek tam b ir -> l m y le ilg ili o la ra k EVET eld e e tti in d e b en b ir
-> l m y le ilg ili a s la EVET elde edem em .
s p in i ^ s p in i
im di fe rm iy o n la r ele a lalm . B o z o n la rd a n fa rk l o la ra k fe rm iy o n la rd a
d a lg a fo n k siy o n u n u n a rg m a n la rn d a te rs sim e trik o lm a s g erek ir:
Z j = ~ Zj '
z ij ...m = z [ij...m\-
23.8 Bozon v e fe rm iy o n la rn k u an tu m d u ru m la r
p (u ,u ;v ,v ) = -p (y ,v -,u ,u ).
p(u, u; v, v, w, w) = /(v, v; u, u ; w, v) = v, w, w; u, u ) = ...,
(tensr) a rp m d u ru m u o lu rk en , b u n la r zde b o z o n la rs a d u ru m (n o rm a l
le tirm e k a ts a y la r z e rin e k ay g lan m ak sz n )
+ <paTpp
A rk a d a m n k u a n tu m d u ru m u n u T ita n z e rin d e k i m e s le k ta m a b a a r l
b i im d e "n la m a n n g e r e k le m e si d o la y sz o la ra k k o n tro l edleb-
l i j . 123.101
Ben M eslekta
23.10 K u d o la n k lk
KUDOLANIKLIK.
ek il 23.8 Param etrik a a dnm . Bir lazerd en ortaya kp uygun bir "izgisel olm a
yan kristal" zerin e arpan b ir foton dolank b ir foton ifti retir. Bu d olan klk k en d isi
ni, ik in cil fo to n la n n ilik ilen d irilm i kutuplanm a durum larna ait EPR d oasn d a fakat
ayn zam an da ken d ilerin e ait 3-m om en tu m durum larnn toplam n n olay kon u su foto-
nunkine e it olm a zorunluluu g ereiyle ortaya koyar.
(a)
Huzme ayrc
\
. r
<3>
(b)
ek il 23.9 Bir grntnn kuantum etk ileri yolu yla aktarm , (a) D olam k A, B fo to n la n
C'deki param etrik a a d n t r c tarafn d an retilir. A foton u D A a lg la y csn a e r i
m ek zere zel b iim li b ir d elik ten gem ek zorundayken B k en d isin i D B a lg la y csn d a
od aklayacak b iim d e kon u m lan m bir m ercekten geer. A lglayc konum lar uygun b i
im de b a la n tl olarak derece d erece hareket ettirilir ve her ik isi de k ayd ettiin d e
Dfl'nin konum u n ot edilir. Pek ok kez yin elen ir, D A k ayt yaparken y a ln zca B'ye ait ko
nu m lar h esa b a k atlm ak zere, D tarafn d an gitgid e delik le ilg ili b ir grnt olu tu ru
lur. (ematik olarak burada bu daha ok, D B'ye yaln zca D A kayt y ap tn d a ak tif h ale
gelen sa b it fotografik b ir levh a ek lin d e sah ip olunan b iim d e gsterilir.) K udolanklk,
C'de, foton u yn olarak olduu kadar zam an da da geriye doru y a n sta n bir ayn aym a
sn a sap tan arak kon u m lan d rlan m ercek tarafn d an gsterilir, (b) ekil 22.6'daki Elit-
zur-V aidm an bom ba te stin in (yatay bir izgid e y a n stlm a s gereken) bir u yarlam asn n
k u lla n ld a ltern a tif b ir em a. B'deki fotografik levh a foton u yaln zca, foton C'deki ka
lp tarafn d an "durdurulm u olup" a sln d a alttaki yolu izled iin d e eld e eder.
Kr. A haronov ve Vaidm an, 2001; C ram er, 1988; C osta de Beauregard, 1995; ve W erbos ve
D olm atova, 2000.
DRAC ELEKTRONU VE KARI-PARACIKLAR
B u n u n la b irlik te p a r a c k k tle s i re tm e a ra la rn a sa h ip o lm ak k e n
d ili in d e n p a r a c n k e n d isin i c a n la n d rm a y a y e te rli d e ild ir. E le k trik
y k (ya d a b a k a eyler, rn. b a ry o n says) gibi, fiziki b ir ile m d e d e i
m e y e tis in e sa h ip o la ra k g r lm e y en k o r u n a n (toplam sal) e itli k u a n tu m
s a y la r o la slk la m e v c u ttu r. rnein y k l b ir p a r a c s a f en e rjid en
b a s it b i im d e c a n la n d rm a k y k k o ru n u m u n u n (ve ay n s k o ru n a n d i e r
n ic e lik le r i in de g e e rlid ir, rn b a ry o n sa y s, vb) b ir ih la lin i g ste rir. B u
n u n la b irlik te h e r t r p a r a c k i in o n a k a rlk gelen, k e n d isiy le ilg ili o la
ra k to p la m s a l h e r k u a n tu m s a y s n n i a re tin in te r s ev rild i i b ir k a r -
p a r a c n b u lu n d u u v a rsa y m y la b irlik te , b ir p a r a c k k en d i k a r - p a r-
ac y la b irlik te s a f en e rjid en y a r a tla b ilir (bkz. ekil 24.1). Bu ilem d e k i
t m to p la m s a l k u a n tu m s a y la r k o ru n u r.
K a r -p a r a c n d u ra a n k tle si te ta r a f ta n (d u ra an k tle to p la m
sa l o lm a m a k zere) o rijin a l p a r a c n k iy le a y n d r. Bu ile m d e h em p a r
ac h em de o n a a it k a r - p a r a c y a ra tm a k z e re y e te rli enerjiye, en
a z n d a n p a r a c n k e n d isin e ilik in d u ra a n k tle /e n e rjin in k in in iki k a t
n a g erek d u y arz . D ier ta r a f ta n v e rili tip te b ir p a r a c k k e n d i k a r - p a r-
ac tip in d e k i d i e r b ir p a r a c a r a s tla r s a b u d u ru m d a b u n la rn b ir b ir
le rin i en erji a a k a ra ra k yok e tm eleri o la sd r. Yine, en erji te k il p a r a
c n d u ra a n k tle /e n e rjis in in en az iki k a t olm ak z o ru n d a d r. Y a ratm a
ya yok etm e ile m le rin in h e r ik is in d e de enerji b u d e e rd en fa z la o la b ilir
n k p a r a c k ve k a r - p a r a c m g reli h a re k e t i in d e o lm a la r o la s d r
ve b u h a re k e tte to p la m a eklenecek b ir enerji, k in e tik enerji, b u lu n a c a k tr.
H er iki o la y d a d a k a r - p a r a c k la r n v a rl n n a s ln d a b izi, b l m le r 2 1 -
2 3 'te a k la n d zere, te k il p a r a c k la ra ilik in k u a n tu m k u ra m n d a n
u z a k la m a y a z o rla d n g r r z .
24.3 Kuantum mekaniinde enerji pozitiflii
im di so n u o la ra k b iz i, g relilik i b ir k u a n tu m k u ra m n d a k i k a r -
p a r a c k la ra ilik in g erek lili e y n le n d ire n y o la dn elim . K u an tu m k u r a
m n a ilik in ereveyi n ce k in e g re b ir e k ild e d a h a d e rin b ir p e rs p e k tif
le in c elem ey e gerek d u y ac a z. lk o la ra k S c h r d in g e r d en k le m in in tem el
b i im in i an m sa y alm :
dxp
Hxp = Ep
ip = Ce~m / h
b i im in e s a h ip tir .12411
u h a ld e , E en erji d e e rin in p o z itif b ir sa y o lm a s n em lid ir. N e g a tif
en erji d u ru m la r k u a n tu m m e k a n i in d e p ek ok seb ep n e d e n iy le "kt h a
b e r d i r (v arlk la r fe la k e t d o u ra n k a r a rs z lk la r a 1 yol a ar).12421 A sln d a E
e n e rjisi p o z itif o ld u u n d a t 'ye ili k in ste k i (e-lBt/ ft'deki) iE /h k a ts a y s
i'n in n e g a t if b ir k a td r. 9 .5 'te n b u d o ad a k i \p(t) fo n k s iy o n la r y a d a b u
2 O rada / ' n in tekil o lm as olas olduundan, oo nok tasn n ele alm yla ilgili b ir incelik sz
konu su d u r. 9.7'deki hiperfonksiyonel ele al uygundur; bkz. Bailey,1982.
3 Akas, srekli z deer spek trum u sfra gidip onu ierdiinden, po zitif y ar belirli dem e
liyiz.
24.4 Greliliki enerji denklemindeki zorluklar
im di g reliliki b ir k u a n tu m p a r a c n ele alalm . Bu d u ru m d a H a
m il to n en erjiy le ilg ili p 2/ 2u deil fa k a t g relilik i
d u ru m u n a ilikin, A = 2^fC2E olm ak zere, - V 2xp = Afrye sahip olduum uzu dorulayarak,
i4'nn n o rm alleeb ilir b ir d u ru m iin po zitif olm as gerektiini gsterm ek zere / t/V2t/;d3x =
/ VpV\l>3x Green teoremim kullann. (Dier ta ra fta n p o zitif A iin Vzp = Aty'ye ilikin,
\\p\\ n o rm u n u n so n lu kalaca ve dilersek ||^r|| = 1 biim inde norm alletirebileceim iz ekil
de so n su za doru uygun biim de azalarak kaybolan pek ok zm b ulunduu asln d a do
rudur.) D sal kalk l s n tem el teorem inden, Green teorem inin n asl t retild i in i gsterin.
4 K uantum m ekanii uygulam alaryla ilgili bkz. Shankar, 1994. Genel b ir ta rt m a iin bkz.
Arfken ve W eber, 2000.
b ir a n la m a ta m a m z g e re k irs e d ik k a te d e e r b ir m a te m a tik s e l g elik in li e
gerek d u y ac a z. (Zorluun f a rk n a v a rm a k z e re rn e in , - / ( l d 2/d x 2)
g ib i b ir eye b ir a n la m y k lem ey e a ln .)12441
Bu k a re k k l ifa d e d e ok d a h a cid d i b ir z o rlu k m e v c u ttu r n k o ak
b ir ia r e t b u la n k l i erir. K lasik fiz ik te b u t r e y le r b iz i k a y g la n d r
m az n k ele a ln a n n ic e lik le r gerel d e e rli o la a n f o n k s iy o n la rd r ve
p o z itif d e e rleri n e g a tif o la n la rd a n a y r tu ta b ile c e im iz i d n e b iliriz .
B u n a k a r n b u , k u a n tu m m e k a n i in d e o k a d a r d a kolay d e ild ir. B u n u n
n e d e n in in b ir p a r a s k u a n tu m d a lg a fo n k siy o n la rn n k a rm a k o b n a s ve
k a rm a k sa y l b ir ifad e y e ilik in iki k are k k n , e v re n se l o la ra k u y g u n
b ir b i im d e d e rli to p lu e k ild e " p o z itif' ve " n e g a tif'e a y rlm a e ilim in d e
o lm a m a s d r (5.4). Bu, k u a n tu m m e k a n i in in k a rm a k fo n k s iy o n la r z e
rin e etk iy en ile m c ile rle ilg ile n m e si gere iy le b a la n tl o la ra k ele a ln
m a ld r ve karek k b e n z e ri ifa d e le r b a s it e k ild e y a ln z c a "p o z itif k k n
aln" d em ekle zlem eyen te m e l a n la m b u la n k lk la rn a yol a a b ilir.
Bu z o rlu u ifad e e tm e n in b a k a b ir yo lu d a h a m e v c u ttu r. K u an tu m
m e k an i in d e, fiziki b ir d u ru m d a "olabilecek" p ek ok o la s e y in h e p s in in
k u a n tu m d u ru m u n a k a tk d a b u lu n a b ile c e i ve b ylece b u a lte r n a tif le r in
t m n n o la n ey h e r n ey se o n u n z e rin d e b ir etkiye s a h ip o la ca gz
n n d e b u lu n d u ru lm a ld r. K arekk b e n z e ri b ir ey sz k o n u su o ld u u n d a
iki k k n h e r b iri b ir "olaslk" o la ra k h e s a b a k a tlm a ld r, b ylece "fiziki
o lm a y a n n e g a tif b ir enerji" b ile "fiziki b ir o laslk " o la ra k gz n n e a ln
m ak z o ru n d a olur. Bu t r b ir n e g a tif en erji d u ru m u n a ili k in p o ta n siy e l
m e v c u t o lu r olm az p o z itif en e rjid e n n e g a tife , fe la k e t g e tire n b ir k a r a r s z l
a y ol a a b ile n k e n d ili in d e n b ir g eie ilik in o la b ilirlik a a k ar. G
re lilik i o lm a y an s e rb e s t b ir p a r a c k d u ru m u n d a n e g a tif en erji o la s l y
la ilg ili b u s o ru n a sa h ip olm ay z n k p o z itif b e lirli p 2/ 2u n ic e li i b u
k u lla n s z k arekke sa h ip d e ild ir. B u n u n la b irlik te (j 2 + p 2)1?2 g re lilik
i ifa d e si, n o rm a ld e n e g a tif k a re k k le rd e n k u rtu lm a k z e re ak b ir i le
m e s a h ip o lm am am z a n la m n d a d a h a s o ru n lu d u r.
T ekil b ir s e rb e s t p a r a c k (ya da e tk ile im li o lm a y an b y le si b ir p a r a
ck sistem i) d u ru m u n d a b u n u n a s ln d a gerek b ir z o rlu a n e d e n o lm ad
a a k a r n k ilgiyi, ta m d a 21.5'te ele a ln m o la n s e rb e s t S ch r d in -
g e r d en k lem in in p o z itif en erji d zlem d a lg a s o n u la rn a ilik in s t s te
b in m e le re sn rla y a b iliriz ve n e g a tif en erji d u r u m la rn a h i b ir g ei sz
k o n u s u olm az. B u n u n la b irlik te etk ile im le rin v a rl n d a a r tk d u ru m b u
d e ild ir. S a b it b ir e le k tro m a n y e tik a r d a la n a la n n d a k i te k il b ir g relilik i
H2 = pap a = m 2 p 2, d i e r b ir d ey ile fi = (m 2 + p 2y
ile v erilir.
Y ine de b ir S ch r d in g er tip li d en k lem d e d e im ez o lm a y an m en erji b i
le e n i y e rin e b u d e im ez n d u ra a n e n e rjisin i ya d a fi 2 k a re s in i k u lla n m a
fik riy le o y n a y a b iliriz . K areli d u ra a n enerjiye u y g u la n a n k u a n tiz a s y o n h i
lesi, n 2 = m 2 p 2, b iz e M inkovvskici (t , x , y , z ) k o o rd in a tla rn d a
b i im in d e y e n id e n y a z la b ilir ve a s ln d a o g relilik i k u a n tu m k u ra m n d a
n em e s a h ip tir . im d ilerd e b u d en k lem sk lk la , b u g relilik le ilg ili o la ra k
d e im ez d en k lem i u a n d a d a h a n l o la n "S ch r d in g e r d en k lem i"n i
(21.3'te a k la n d zere)6 b ile o rta y a k o y m a d an nce ilk o la ra k Schr-
d in g e r'in k e n d is in in ile ri s rd g r lm e sin e ra m e n , "K lein-G ordon
den k lem i" o la ra k an lr.
7 Bu iki gereklilik birbiriyle, 25.4'te greceim iz CPT teorem ine ilikin k a n tla rn tem el b ile
en leri b iim inde birleir.
G erekte d e im e li o lm a y an "spin" n ic e lik le rin i b u lu rk e n D irac
1 1 .5 'te k a r la t m z C lifford c e b irin i (bir rneini) y en id e n k e fe tti. Ne
VVilliam K ingdon C liffo rd 'u n ilk a l m a la rn d a n n e de C liffo rd 'u n (1877)
ve h a t ta o n d a n nce H a m ilto n 'u n b u ce b ire a it e le m a n la rn , [ ] d a lg a i
le m cisi b o y u tu n 4 ve im z a n n H----------o ld u u g en e lle n m i L ap lace i le m
c isin in b e lirli b ir t r olm ak ze re, L ap lace ile m c ile rin in "k a re k k n a l
m ak" i in k u lla n la b ild ik le rin i o k ta n fa rk e ttik le rin d e n h a b e r d a r g r
n r. A sln d a C liffo rd 'u n k e n d is in in de b ild i i g ib i VVilliam Rovvan H am il-
to n 1840 d o la y la rn d a o la a n 3 -b o y u tlu b ir L ap lace ile m c isin e a it k are -
k k n , d rd e y le rin k u lla n lm a sy la elde e d ile b ild i in i g s te rm i ti (bkz.
11.1):8
y l = . r = -1 .Y = .yf = -
ifa d e le rin i sa la y a n "L orentzci" Yo>--->Y3 C lifford c e b iri e le m a n la rn k u l
la n rz . S ta n d a rt b ir (+ + ... + im zal) C liffo rd ce b irin d e b u k a re le rin h e r b i
ri -1 o lu r. B u ra d a i a re tle rle ilg ili o la ra k , u z a m sa l y 'la r n k e n d isi y o lu y la
o rijin a l n e g a tif C lifford k a re le rin i e lin d e b u lu n d u rd u u , s ta n d a r t fiz ik i
n in u z la s o la ra k g r n e n ey i iz liy o ru m .10 B u n u n la b irlik te z a m a n s a l y 0
p o z itif b ir k are y e s a h ip tir. D ira c 'n C liffo rd c e b irin in "L orentzci" o lm a s
= Yod/dt y V)2
o la ra k y a d a h l d a h a k sa c a ,
3 = y 0d /d t y V
= y ad /d x a
= a2
o la ra k y a z a b iliriz . Bu k u lla n l "eik izgi" n o ta s y o n u R ic h a rd F ey n m a n
ta r a f n d a n ile ri s r ld . D ah a g enel o la ra k b ir Aa v e k t r
A = yaAa
+ M :2 = 2 + M2
= ( + i M ) ( 8 - i M ) .
dip = iMp
fdp = ipp
b i im in d e y a z lr. stte k i a r p a n la ra a y rm a d a n a k tr ki b u d en k lem g e
e rli o ld u u n d a ( [] + M2)j/i = 0 d a lg a den k lem i de g e erlid ir. (Ayrca b u
( - iM)/> = 0 "k a r-D ira c denklem i" i in de f a k a t n e g a tif - h M k tle li b ir
p a r a c k la ilg ili s ta n d a r t u z la y la , g eerlidir.) Bu n e d e n le s tte k i D irac
d e n k lem in i sa la y a n d a lg a fo n k siy o n la r a y rc a hM d u ra a n k tle li g re li
liki p a r a c k la ra h k m e d en "d a lg a den k lem i"n i de sa la m a k z o ru n d a d r.
D irac d en k lem i d a lg a d en k lem i z e rin d e n d /d t b a k m n d a n b irin c i d e
re c e li o lm a y a ilik in b ir a v a n ta ja s a h ip tir. A sln d a D irac d en k lem i b ir
S c h r d in g e r den k lem i b i im in d e , ifty0y V + y0n b ir H a m ilto n ile m c isi ro l
o y n am ak zere,
dip
ift = (i h y0y V + y 0/j.)p
1,0011596521188...
a rp m s a l k a ts a y s k a d a r fa rk ld r. sttek i is a b e te ilik in b u k k f a r k
llk b ile a rtk , D irac d en k lem in i te m el b ir b ile e n o la ra k k u lla n a n k u a n
tu m e le k tro d in a m i in d e n g elen d ze ltm e e tk ile ri y o lu y la a k la n r. Di-
r a c 'm in c elik li k k dp = Mfi d en k lem in d e D oayla a a k an u y u m
a s ln d a o la a n st d r!
13 Eklenen terim , A = g abAayb ve Aa elektrom anyetik potansiyel olmak zere, tek'dr. Bu, d i
lem cisini d fA'yla deitirm eye k arlk gelir.
24.8 Dirac'n pozitrona giden yolu
H en z h i b ir e k ild e b u h ik y e n in so n u n a gelm edik; d a h a y a ln z c a on a
ili k in en y a ln g irii a k la d m . yleyse D irac d en k lem in in ele k tro n sp i-
n iy le ilg ili m a te m a ti in d e b u lu n a n g r n te k i b ir b o zu k lu k la devam e d e
lim . Bu b e lirg in b o z u k lu k D irac /> s p in r n d e b u lu n m a s g erek en b elli s a
y d a b a m sz b ile e n le ilg ilid ir. sp in li b ir p a r a c k y a ln z c a b a m sz
iki s p in d u ru m u n a sa h ip o ld u u n d a n y ze y se l b i im d e iki b ek ley e b ile cek
k en (bkz. 22.8) D irac t//s in in b a m sz d r t b ile e n e sa h ip o ld u u a a
k ar. Bu s o ru n u b ira z d a h a a y rn tl o la ra k a n la m a y a a lalm .
D ira c 'n k e n d i d en k lem in i y a y m la m a s n d a n {1928'de) y ld a n d a h a
az za m a n nce G eorge U hlenbeck ve S am u el G o u d sm it e le k tro n u n tem el
iki s p in d u ru m u n d a n o lu m u o la n k u a n tu m m e k an ik sel b ir sp in e sa h ip
o lm a s g ere k ti i so n u c u n a u la m la rd . W olfgang P au li 1927'de, d n d r
m e e tk isi a ltn d a k i b u s p in le re ilik in d n m le rin im d ile rd e "P auli
m a tris le ri" o la ra k a d la n d rd m z ey k u lla n la ra k n a s l te m sil ed ild i in i
g ste rd i {bkz. 22.8 ve a y rc a ekil 2 2 .6 'd a a k la n m o la n ^ -s p in li d u
r u m la rla ilg ili R iem a n n k re si ta b lo su ). P a u li m a tr is le ri d e (tem elde b ir i
k a ts a y l d rdeyler), 3 -b o y u tlu d n d rm e g ru b u y la ilg ili C liffo rd ce b ir
e le m a n la rd r.12481
G erekte e le k tro n a ilik in iki s p in d u ru m u y la ilg ili b y k b ir fizik i g e
re k sin im m e v c u ttu r. A sln d a k im y a n n a s l k o n u su , b ild i im iz k a d a ry la ,
b u n a b a ld r. B ir a to m d a , e k ird e i ev reley en e le k tro n la r, ek ird ek e t r a
fn d a "o rb ita lle r" o la ra k b ilin e n b e lirli d u ru m la rd a d nm ey e z o rla n r (bkz.
22.13). P a u li d a rla m a ilk esin ce, h i b ir e le k tro n o rb ita li b ir e le k tro n d a n
fa z la s ta ra fn d a n d o ld u ru la m a z g r n r f a k a t yine de o rb ita lle rd e n h e r
b irin d e ik inci b ir e le k tro n a izin v e rild i in i g r r z . O n larn iftle ri b ir
a r a d a b u lu n a b ilir ve h l d a rla m a ilk e sin i s a la r n k d u ru m la r z
de d e ild ir f a k a t te rs s p in le re s a h ip tir. B u n u n la b irlik te h e rh a n g i b ir or-
b ita ld e ik id e n fa z la elek tro n o lam az n k e le k tro n a ilik in o la ra k y a ln z
ca iki a d e t b a m sz sp in d u ru m u m e v c u tttu r. "K ovalent ba" k im y a sa l
k a v ra m ay n o lguya b a ld r; p a y la lm ik i ele k tro n ay n d u ru m i in d e
b ir a r a d a b u lu n u r g r n r n k s p in le ri te rs tir , bkz. 24.2.
P a u li'n in e le k tro n ta n m , P au li m a tr is le rin in 2 x 2 o lm a s g ere iy le il
gili o la ra k iki b ile e n li b ir ipA = (xp0, xpt ) d en k lem id ir. B u n u n la b irlik te Di-
r a c 'n (Yo>Y>Y2'V 3) C liffo rd e le m a n la rn n C lifford a rp m y a s a la rn
[24.8] Bu yorum u d rdeyler ve 11.5'te aklanan Clifford elem anlar arasn d ak i balantyla
ilikili o larak aklayn.
e k il 2 4 .2 E le k tr o n u n ~
spininin kant, (a) Bir atomda
ayn orbitali iki elektron, daha
fazla deil, doldurabilir. Bu, spin
durumlarnn ters olmasyla ger
ekleir, bylece Pauli darlama
ilkesi inenmemi olur, (b)
Kimyann kovalent ba, iki
ayr atomun orbitallerini payla
(a) (b) an ters spinli bir ift elektron
ierir.
[24.9] 2x2 m atrislerin niin tm k o u lla n salam adn gsterin; b u n u y apan 4x 4 m a trisle
rin in b ir km esini bulun.
14 Greliliki denklem lerle ilgili zm lerin saylm as en kolay biim de 2 -sp in rlerin an alizin
deki tam km eler" yntem iyle gerekletirilir. Bkz. Penrose ve R indler, 1984, s.
(a) 0>)
e k il 24.3 D ira c 'n n e g a tif e n e ji e le k tro n d u r u m u "d en izi"n d e k i "delikler" o la ra k p o zit-
r o n la r. D irac e le k tro n u n n e g a tif e n e rji d u r u m la rn n n e re d e y s e t m n n , P a u li ilk esi b ir
e le k tro n u b u t r b i r d u ru m a d m e k te n k o ru y a ra k , d o lu o ld u u n u ile ri s rd . Ara s ra
d o lu o lm a y a n b u t r d u ru m , b u n e g a tif e n erji d e n iz in d e k i b ir "delik", b y lece p o z itif
en erjiy e sa h ip o la n b i r k a r - e le k tro n (pozitron) o la ra k g r n r, (a) B ylesi b i r deli e d
e n b i r e le k tro n , e le k tro n v e p o z itr o n u n - e le k tro n ve p o z itr o n d a n g elen p o z itif k a tk la r n
to p la m o la n e n e rjin in a a k m a s y la - yok o lm a s b i im in d e y o ru m la n r, (b) T e rs te n ,
D irac d e n iz in e y e te rli e n e ji s a la n m a s b i r e le k tro n p o z itro n ifti r e te b ilir . (R esim ler
y a ln z c a e m a tik tir; g s te rile n k a fe s y a p s D irac d e n iz iy le h e rh a n g i g erek b ir ilik iy e
sa h ip d e ild ir.)
= ( * & ,)
B ylece D irac denklem i, h e r b iri d i e ri iin , ik isi a r a s n d a k i e tk ile im in
k u v v e tin i ta n m la y a n b ir 2~1/2M "b a la m sa b iti" y le b irlik te , b ir "kaynak"
e k lin d e d a v ra n a n b u iki 2 - s p in r e le tire n b ir d en k lem b i im in d e y a z
la b ilir:
V$,aA = 2 -^ 2 Mfig,, = 2~V 2MaAl.
2 24.7'de ak lan an Dirac denklem inin b u ra d a verilm i olan 2 -sp in r biim ine n asl u y a rla n
dyla ilgili ay rn tla ra girm edim . lgili okura Zee, 2003, Ek nerilir. Weyl 2 -sp in rleri
Weyl, 1929'da sundu. Bkz. v an d e r VVaerden, 1929; Infeld ve v an der VVaerden, 1933; P enrose
ve R indler, 1984, s. 221-223 ve Zee, 2003.
5 B unlar 11.5'te deinilm i olan in d irg e n m i spinrlerdir (ya da y a n spinrler).
t r fizik i y o ru m eld e etm ek o la n a k ld r. H er b iri k tle siz o lu p 12511 b ir is i aA
ve d i e ri /?fi,'y le ta n m la n a n ve h e r b ir i k e n d isin i s re k li b i im d e d i e rin e
e v iren iki p a r a c n o ld u u b ir ta b lo o lu tu ru ru z . B u n la r "zik" p a r a c
ve "zak" p a r a c o la ra k , aA z ik 'i ve pB, z a k ' ta n m la m a k zere, a d la n
d ra lm . K tlesiz o la ra k b u n la rn h e r b iri k h z y la y o lc u lu k e tm e lid ir
fa k a t o n la r d a h a ok, zik ile ri h a r e k e tin in s re k li b i im d e zak g eri h a r e
k e tin e ve k a rlk l o la ra k ta m te rs in e , e v rile re k ile ri g e ri "h afife s a lla
n r" b i im d e d n e b iliriz . A sln d a b u , k e n d isi u y a rn c a e le k tro n u n an lk
h a re k e tin in , o rta la m a to p la m h a re k e ti k h z n d a n az o ls a b ile e le k tro
n u n h a fif e s a lla n m a h a re k e ti n ed e n iy le , h e r z a m a n k h z n a e it o la ra k
l ld "zitterbevvegung (titrem e hareketi)" o la ra k a d la n d r la n o lg u n u n
g er e k le m e sid ir.5 H er b ile e n , zik d u ru m u n d a sol ve zak d u ru m u n d a s a -
elli o lm ak zere, k e n d i h a re k e t y n n d e , - h b y k l n d e b ir s p in e s a
h ip tir. (Bu, zik 'in a / s n e g a tif s a rm a llk la b a la n tl o la ra k a p re s iz b ir in
d ise s a h ip k e n z a k 'n /?B,' n n p o z itif s a rm a ll b e lirte n a p re li b ir in d ise
s a h ip o lm a s gere iy le ilg ilid ir. T m b u n la r 3 3 .6 -8 'd ek i ta rt m a y la il
g ilid ir f a k a t im d ilik a y r n ts n a g irm ek u y g u n olm az.) H z s re k li te rs
e v rilir b ir h a ld e y se de s p in y n n n e le k tro n u n d u ra a n y a p s n d a s a b it
k a ld n b e lirte lim (ekil 25.1). B u y o ru m la m a d a , b a la m k u v v eti M t a
r a f n d a n b e lirle n m e k z e re , zik p a r a c za k p a r a c n n k a y n a o la ra k
ve za k p a r a c y sa zik p a r a c n n k a y n a o la ra k d a v ra n r.
ekil 2 5 .2 'd e b u ile m in , d a h a a y rn tl o la ra k so n ra k i b l m d e g elece
im iz
F e y n m a n g ra fik le ri6 e k lin d e , n a s l ta m "F eynm an y a y c s "n a (bkz.
26.7) k a rlk g elm esi g e re k ti in i d iy a g ra m b i im li b ir g ste rim le v erd im .
O lu tu ru c u h e r zik zak ile m i s o n lu u z u n lu k ta d r f a k a t b u n la rn to p la m ,
d a h a d a a r ta n u z u n lu k ta z ik z a k la r iererek , ekil 2 5 .2 'd e g s te rile n 2x2
m a tr is u y a rn c a e le k tro n u n t m y a y lm n a k a tk d a b u lu n u r. T ip ik o la ra k
b ir zik p a r a c b ir z a k h a lin e g e lir, so n ra za k y e n id e n zik o lu r ve b u
so n lu b ir g en ile m e s re s in c e b y le ce d ev a m ed er. T o p la m ilem d e , b u
n u n g e r e k le ti i o r ta la m a o ra n n M k tle b a la m p a ra m e tre s iy le (doru
f [25.11 25.3'te verilen Weyl n trin o denklem ine b av u rarak , aA ve 'n n h e r b irin in , birini
di erin e eviren b ir etkileim ce eletirilen ktlesiz p arack lar tanm lad gr kabul
etm en in n iin m akul o lduunu aklayn.
5 Bkz. Schrdinger, 1930; H uang, 1949 ya da ilgin b ir ada bak as iin H estenes, 1990.
6 H alih azrd a Feynm an grafikleriyle ta n k olan ok u rlar benim dey zam ansal dzenlem em i
kafa k artrc b u lab ilirler. QFT cam iasn d a a rta n zam an saa doru g id er biim de g ste r
m ek d a h a olaandr. A rtan zam an y ukar doru gsterm eye ilikin kendi tercihim , bu,
u zay zam an d iy ag ram larn n ouyla uyum lu olduundan greliliki cam iann ounun no-
tasy o n u y la uyum ludur; b k z. zellikle blm 17.
(a) (b)
7 A slnda b az fizikilerin h a y a tla r QED'deki 2 -sp in r form alizm inin kullanm yoluyla
nem li biim de b a s it h ale g etirilebilirdi! Bkz. Geroch, Chicago niversitesi yaym lanm am
ders n o tla n ve ay n c a 34.3.
8 B uradaki kendi u zlam , (1 ys)H> yerine baz baka y a z a rla r gibi (1 i5)/ yazm olm ak
tr, bkz. Penrose ve R indler, 1984, 1986, Ek. B urada kendim i fizik cam iasn d a s ta n d a rt g r
len eye uyduruyorum .
Ys = - Y 0Y1Y2Y3
a rp m d r ve C lifford c e b irin in h e r elem a n y la k a r -d e i m e zelli in e
s a h ip tir v e (y5) 2 = 1 o lu r.12521 B e n zer e k ild e /?B, y e rin e (1 ys)/ k u lla n r
la r (sa -e lli sa rm a llk ksm ). B u n u n y a ln z c a n o ta sy o n la ilg ili b ir k o n u o l
d u u ve a s ln d a 2 - s p in r ve 4 - s p in r fo rm a liz m le ri a r a s n d a ile ri g eri
ev rim y a p m a n n o la n a k l o ld u u s y le n eb ilir. B u ra d a s u n d u u m "zikzak"
ta b lo k e sin lik le h e r iki fo rm a liz m e ilik in o la ra k d a g eerli b ir ta n m la m a
d r fa k a t b u d u ru m 2 -s p in rle 4 -s p in rd e k in d e n d a h a d o la y sz b i im d e
n e rilir.
y le y se b u zik ve z a k 'la r gerek m id ir? K endi a d m a yle o ld u u n u
s y le y eb ilirim ; ev re n in en te m el b ile e n le rin d e n b irin e ilik in so n d ere ce
u y g u n b i im d e id e a liz e e d ilm i m a te m a tik se l b ir ta n m la m a o la ra k "D irac
e le k tro n u "n u n k e n d isin in gerek o ld u u k a d a r g e r e k tirle r. F a k a t b u g e r
ek "gereklik" m id ir? 1.3, 4 'te m a te m a tik se l ve fiziki g erek li e ve b u
ik isi a r a s n d a k i ilik iy le ilg ili b u g enel s o ru y a d e in d im . K ita b n so n u n d a ,
34.6d a, y in e b u so ru y la ilgileneceim .
d a k ik a d a b ir p ro to n , b ir e le k tro n ve b ir k a r - n tr o n a b o z u n a c a ra d y o
a k tif b o z u n u m d a n so ru m lu d u r; b kz. ekil 25.5. Bu ile m le r, ele k tro n b u
b a la m d a b ir "/? p a r a c " o la ra k a n lm a k ze re, (ta rih i n ed e n lerle) "/? b o
z u n u m u o la ra k a n lr.
Y lla rd a n b e ri z a y f e tk ile im le r, se k in ta ly a n fizik i E n rico F erm i t a
r a f n d a n ile ri s r lm o la n 1933'e dek u z a n a n b ir d z e n u y a rn c a te k il
n o k ta ile m le ri b i im in d e , ekil 25.5te te k il n o k ta b o z u n u m u b i im in d e
g s te rild i i zere, ele a ln a g e ld i. B u n u n la b irlik te d a h a s o n ra b u , so n u
o la ra k VVeinberg, S alam , W a rd ve G lashovv'un, 2 5 .5 'te b ir k sm n a gz
a ta c a m z , e le k tro z a y f k u r a m la r n d a z len k u ra m s a l z o rlu k la rla k a r
k a r y a gelm eye b a la d . Bu y en i fik irle rin b ir k sm o la ra k , n o k ta b e n z e ri
F erm i e tk ile im i y erin e , ekil 25.5in p -b o z u n u m u k e n d is i u y a rn c a a r tk
ekil 2 5 .6 'd a g ste rild i i g ib i y o ru m la n a n , z a y f e tk ile im ile m in e a r a c
lk e d e n b ir a ra , h e n z W y a d a Z p a r a c k la r o la ra k d e in ilm i o lan ,
" a y a r b o zo nu" n u n v a r o ld u u f a r k ed ild i. Peki z ik /z a k 'n a n la m a s im e tri
m id ir? 1956 y ln d a T su n g D ao Lee ve C hen N ing Y ang [3-bozunum uyla, ve
g en el o la ra k z a y f etk ile im le rle , ilg ili o la ra k o n la rn y a n s m a d e im ez
o lm a m a la r g ere k ti in e ili k in h a y r e t v eric i n e rm e le rin i9 o rta y a k o y d u k
la rn d a fiz ik ile r b y k b ir ok y a a d la r. Bu n erm e k s a s r e so n ra O cak
1957'de C h ien -S h iu n g W u ve a r k a d a la r ta r a f n d a n d e n e y se l o la ra k d a
Bu, M artin Block ta ra fn d a n yaplm olan ve R ichard F eynm an'm ak tard b ir nerm e ta-
rafn d an ksm en etkilenm i olabilir; M artin G ardner'n The N e w Am bidextrous U niverse'd e
ki (ki E lini de K ullanabilen Yeni Evren) etkileyici aklam asna bakn, W. H. Freem an, 1990,
blm 22.
e k il 25.4 te taraftan z a y f etkileim ler d u
rum unda z a y f biim de etkileen b ir p a r
acn yalnzca z ik 'i W y a d a Z bozonuyla e t
kileir. (Bununla birlik te "kar-parack"ola
rak snflandrlan e y iin z a y f b iim de etk i
leen za k olur.)
p ro to n la s o n u la n d n d a s y le n e b ilir. B ir n tro n ve b ir p ro to n ay rc a,
m a k u l d ere c e d e b ir y a k la k lk ta h m in iy le , zikzak ta n m n n h e r b ir i iin
u y g u n h a le geld i i y erd e n , D irac d en k lem in ce de ta n m la n a b ilir. Yine, z a
y f b o z u n u m ile m in d e tu tu la n n tro n ve p ro to n u n y a ln z c a zik k sm d r
ve b u ekil 2 5 .8 a 'd a g ste rilir. ada ta b lo y la u y u m lu o la ra k d a h a u y g u
n u n tro n ve p ro to n u , h e r b iri k u a r k ta n o lu m a k zere, b irle ik p a r a
c k la r o la ra k d e e rle n d irm e k tir. K u a rk la rn k e n d ile rin in b ire y s e l o la ra k
D irac d en k lem in ce ta n m la n d k a b u l e d ilir, by lece zik zak ta b lo s u b u n
la rn d a h e r b ir i iin u y g u n h a le gelir. ekil 2 5 .8 b 'd e n tr o n u n (3-bozunu-
m u b u te rim le rle g ste rilir.
N trin o d a a y rc a b u a n la m d a zel b ir ilg i eker. E n a z n d a n o ld u k a
iyi b ir y a k la k lk ta h m in i b i im in d e k tle s iz b ir p a r a c k o la ra k ele a ln a
b ilir. (Her d u ru m d a k tle s i b ir e le k tro n k tle s in e o ra n la so n d erece k
k t r ve k e sin lik le e le k tro n k tle s in in 6 x l 0 -6 k a tn d a n b y k deildir.)
ek il 25.8 ekil 2 5 .5 'in p -b o z u n u m i le m in in z ik z a k la r b i im in d e ifa d e e d ilm i h ali, (a)
B ir n tro n ve b i r p ro to n , m a k u l d e re c e d e b i r y a k la k lk ta h m in iy le b i r D irac p a r a c
o la ra k ta n m la n a b ilir, b y lece z ik z a k la r u y g u n s u z olm az. ekil 2 5 .4 'tek i g ib i, n tro n ve
p r o to n u n y a ln z c a zik k sm , so l s tte k k b ir zik v a rl ta r a f n d a n o la n a k s a la n a n
k k b ir k tle o la n k a r - n tr in o d a b u za k (solelli) o lsa d a , z a y f b o z u n u m s re c in e
b a la n r, (b) B u n u n la b irlik te n tro n ve p ro to n , h e r b iri 3 k u a r k ta n o lu m a k z e re ve bu
k u a r k la n n k e n d ile ri b ire y se l o la ra k D irac p a r a c k a b u l ed ilm ek zere, b irle ik o la ra k
d e e rle n d irilir, b y lece zik zak ta b lo s u o n la r a u y g u n d u r. (Yk o k la r ve k u a r k la n b a la
y a n g lu o n la r g ste rilm iy o r.)
D irac d e n k le m in in 2 - s p in r v e rs iy o n u n d a M = 0 o la ra k k a b u l ed e rsek
d en k lem ler
V$,aA = 0 ,V A
B'pB, = 0
11 1 sp in li k tleli p arack lar bileene sa h ip olarak tanm lanabilir; diyelim ki solelli 1 sar-
m allktaki zik, sa -elli -1 sarm allk tak i zak ve spin yapm ayan 0 sarm allktaki "zog". Zik 2 -
sp in r ve zak 2 -sp in r srasy la iki apresiz ve iki apreli indise sahipken zog 2 -sp in r
h e r b irin d en b ir adede sah ip tir. Zayf etkileim lere araclk edenin yalnzca zog parac ol
du u n a ilik in b ak benim seyebiliriz.
y f e tk ile im le re ilik in s ta n d a r t m o d eld e a y r a y r k o ru n a n fa rk l t r
le p to n sa y s m e v c u ttu r. B ir F e y n m a n g ra fi in d e b u d r t k o ru n u m y a s a s
n k o n tro l etm ek ze re t m g ere k sin im im iz , izg iler z e rin d e k i d rt t r
o k u n h e r b irin in d iy a g ra m s re k li ve tu ta r l b i im d e d z e n li b ir y o ld a n
iz le m e sin i g a ra n ti etm ek tir.
YY
e k il 25.12 A yar g ru b u n u n A belci olm a
yan doas nedeniyle kuram sal olarak or
taya kabilen 3-parack ayar bozon k
eleri. (Foton izgileri dalgal; Z izgileri
o k su z ift; W izgileri beyaz oklu ift.)
m z d r, y leyse g enel o la ra k p a r a c k k tle sin i b e lirle y e n e y in n e o ld u u
n u b ilm ey e gerek d u y a rz . B u ra d a U(2) a ltn d a ta m s im e tri bekleyem eyiz;
d i e r b ir d ey ile k tle b ir t r s im e tr i k n lm i erir. Bu, s ta n d a r t m o d eld e
n a s l y a p lr? F ik ir, en a z n d a n n o rm a l b i im d e su n u ld u u n d a , p a r a c k
etk ile im le rin d e b u g n g er ek te g zlem led i im iz a s im e trin in , ev re n in
b a la n g a a m a la r n d a g e r e k le ti i k a b u l e d ile n k e n d ili in d e n b ir s i
m e tri k rlm n n so n u c u o ld u u d u r. O d n em d en nce k o u lla r b u g n g e
e rli o la n la rd a n o ld u k a fark ly d . S ta n d a rt e le k tro z a y f k u ra m U(2) s im e t
r is in in b a la n g e v re n in d e k i so n d erece y k sek s c a k lk la rd a , W +,W _,Z
ve y 'n n b u p a r a c k la ra ili k in k u a n tu m s t s te b in m e le rin in pek ok d i
e r k m e siy le t m y le e d e e r o la ca ve y fo to n u n u n b u b i im d e o rta y a
k ab ilec ek d i e r t m b irle im e itle riy le e it k o n u m d a o la ca ek ild e,
ta m o la ra k s a la n d n ile ri s re r. B u n u n la b irlik te fik ir ile rle d i in d e ,
ev re n d ek i sc ak lk d n c e (Byk P a tla m a d a n y a k la k 10-12 sa n iy e s o n
ra y a k la k 1016K 'nn a ltn a ; b kz. 28.1-3) bugn g zlem led i im iz
W +,W~, Z ve y b u k e n d ili in d e n sim e tri k n lm ilem i y o lu y la "d lan "d .
B ylece b u ilem d e d rt gerek p a r a c k , b a la n g o la s lk la rn a ilik in
t m y le s im e trik b i im li m a n ifo ld d a n a y r trlr. Y aln zca k tle e d i
n ir ve W 'la r ve Z o la ra k a n lr; d i e ri k tle siz k a lr ve fo to n o la ra k a d la n
d rlr. K u ram n b a la n g ta k i k rlm a m " s a f ' v e rsiy o n u n d a , ta m U(2) s i
m e tris i m e v c u t o ld u u n d a W 'le r, Z ve y 'n n t m etk in b i im d e k tle siz
o lm ak z o ru n d a d r. Bu s im e tri k n lm n e rm e sin in te m el b ir g r n m
o la ra k , H iggs (parac) o la ra k b ilin e n d i e r b ir p a r a c k /a la n d ev rey e
g irm ey e g erek d u y ar. H iggs (alan) t m b u p a r a c k la ra (Higgs p a r a c
n n k e n d isi de dahil) ve ev re n d ek i d i e r p a r a c k la r o lu tu ra n k u a rk la ra
k tle a ta m a s o ru m lu lu u n a sa h ip o la ra k d e e rle n d irilir.
B u n u n a s l y a p a r? Bu d ik k a te d e e r ve y a ra tc f ik irle r b t n n n a y
r n tla r y az k ki b u k ita b n k a p s a m d n d a k a ly o r f a k a t o n a ilik in b az
b ile e n le ri d a h a so n ra 26.11 ve 28.1'd e v e riy o r olaca m . u a n iin,
H iggs a la n n n ro l n en iyi ekilde, D irac e le k tro n u n u n ekil 2 5 .2 'd e g s
te rild i i h a liy le "zikzak" a k la m a s n a b a v u ra ra k (olduka ek sik b iim de)
a k la y ab ilec e im i d n y o ru m . E le k tro n u n , h e r b iri k e n d in e a it k tle y e
sa h ip s o l-e lli b ir zik (a^,) ve s a -e lli b ir zak (/?s ,) a r a s n d a k i s re k li b ir s a
ln m b i im in d e g r ld n a n m sa y n . D irac sp in r n n aA ve /?B, p a r
a la r a r a s n d a k i "evrim " o ra n n a h k m e d en b ir 2_1/ ZM "b a la m s a b i
t i n i n b u lu n d u u k a b u l e d ilm i ti. A sln d a "H iggs" b a k a s 2_1^zM 'yi,
d a h a n ce 2~1/2M b a la m s a b itin e sa h ip o ld u u m u z y e rd e b ir etk ile im
o la ra k d ev rey e g ire n b ir a la n b i im in d e d e e rle n d irm e k tir. (Bkz. ekil
25.13.) ok erk en ev re n d ek i k e n d ili in d e n s im e tri k n lm d a v r a n n n e t
k ile rin d e n b iri, H iggs a la n n n h e r y e rd e s a b it b ir d e e re sa h ip o lm ak
e k il 25.13 B ir D irac p a r a c n a ili k in z i k
z a k ta b lo d a k e le r (sabit) H iggs a la n y la e tk i
le im le r b i im in d e g r le b ilir.
A++ A+ A A~
*+ Z* E*-
,o ~ . -
n-.
u h a ld e b u y a ln z c a k u a rk n sim e trik b ir d u ru m d a o lm a s n e d e n iy le
ile r. rn e in u u d , u d u 'd a n a y rt edilm ez. D ah a s, rn e in u u u ve u u d g ib i
a y n t rd e k i iki k u a rk d u ru m u b e n z e r b i im d e yok olm az; P a u li ilk e sin in
g eerli o ld u u te r s sim e trik d u ru m d a y s a yok olur. S p in in - o lm a s g ere i
k u a rk sp in in in de (her b iri ^ d e e rli olm ak zere) s ra y a d iz ilm i o lm a s
a n la m n a g elir, b ylece d u ru m a ilik in s p in g r n m y le ilg ili o la ra k ta m
s im e tri sz k o n u su d u r. K u a rk la r fe rm iy o n la r b i im in d e d a v ra n s a y d b u
d u ru m d a k u a rk la rn d e iim iy le sim e tri deil, b u ta b lo y la u y u m su z b i
im d e te r s sim e tri elde e d e rd ik .12551
B en zer (fak at d a h a kark ) b ir y o ru m , s r a d a n p ro to n (N+) ve n tro n u n
(N) sa h ip o ld u u 8 a d e t (oktet) - - s p in li p a r a c k la ilg ili o la ra k o rta y a -
N N
+
I+ a
CO -
k a n d a h a k a r k b ir d u ru m i in de g e e rlid ir:17
16 K uram la ilgili olarak bkz. G ell-M ann ve Ne'em an, 2000; 'n in gzlem lenm esiyle ilgili, oriji
nal o larak 1964'te yaym lanm V. E. B am es tezi ayn alm ada yer alr; s. 88-92.
[25.4) lk tab lo d a b elirtilen yk deerlerinin doru biim de ortaya ktn kontrol edin.
[25.5] Bunu, k uark spin leriy le ilgili 2 -sp in r indis aklam asn, 22.8'de akland gibi
ku llan arak ve 3 deer, u, d, s, alan yeni b ir 3-b o y u tlu "SU(3) indisi"ni ku llan arak d ah a tam
biim de aklayn.
17 M odern p arack fizii term inolojisinde "N+" ve "N" srasy la p roton ve ntronu gsterm ek
zere "p" ve "n"nin y erini alm grnm ektedir. Bu, SU(3) sn flan d rm a dzeninde
B u ra d a Z ve A' te m e l o la ra k , a ltg e n b ir d iz ilim in m e re z in d e k i "ayn
y u v a"y d o ld u ru r b i im d e d n m e k z o ru n d a y z . Bu d z e n sp in i a rtk i
o la ra k ele a ld m z d a o rta y a k ar, b ylece k u a rk s p in le rin d e n ik is in i p a
ra le l ve b irin i de te rs p a ra le l o la ra k d n e b iliriz . B unu , m e rk e zd e g s te
rile n (X ve A iftin e k a r lk gelen) u d s k u a rk b ile im i i in d ze n le m en in
d o ru sa l o la ra k b a m sz y a ln z c a iki y o lu o ld u u o r ta y a k ar; u u u , d d d
ve s s s i in hi y o k tu r ki b u g e n y erin e a ltg e n b ir d iz ilim i a k la r ve g eri
k a la n la rn h e r b iri i in y a ln z c a b ir a d e t m e v c u ttu r.12561
(N*, N)'m (H, 2 ), vb gibi bir e oluturduu dier paracklarla ilgili notasyonla uyumlu
dur ve bize bir n k leo n a kendine zg bir ekilde "N" olarak bavurm a olana salar.
[25.6] Tm bunlan uygun ayrntlarla aklayabilir misiniz grn. 2-spinr spin indislerini
kullanmak isterseniz onlara dikkat etmeniz gerekir. Onlarn bir iftindeki ters simetri o if
tin karlmasna olanak tanr (bir 0 spin durumunu, 23.4'teki gibi i-spinli bir parack if
ti biiminde gsterirken olduu gibi). Yine de hl (gizli) bir sim etri sz konusudur nk
her kuark iin yalnzca bamsz iki spin durumu mevcuttur.
15 Bkz. Han ve Nambu, 1965.
[25.71 Bu yorumu, altrm a [25.5]'in 3-boyutlu nitelik indisine ek olarak yeni bir 3-boyutlu
SU(3) ren k indisinin var olduu durumda indislerle aklayn.
[25.8] Aklayn.
b ilim se l b ir d a y a n a a sa h ip o lm a d n d a n b u n la r y e rin e "krm z" (R), " s a
r" (Y) ve "m avi"yi (B) k u lla n a c a m . Bu se im te rm in o lo jis i re n k le rim i d a
h a k o la y b i im d e "k a rtr"a b ilm e m a v a n ta jn s a la r ve "tu ru n c u ", "yeil"
ve "m or"un (b u n la r b a la n g ta k i R, Y ve B 'n in k u a n tu m s t s te b in m e le
ri o la ra k d e e rle n d irilm e k zere) ta m o la ra k b a la n g k m e si g ib i o ld u
u n u g r r z . B u ra d a a s ln d a , re n k le ri te k b a n a d e i to k u e tm ek ten
teye g een b ir s im e tri m e v c u ttu r. R enk sim e tris in e ilik in , i e ris in d e R, Y
ve B 'n in , SU(3) m a tr is le rin in z e rin e etk iy ec ek leri v e k t r u z a y y la ilg ili t a
b a n e le m a n la rn n y a ln z c a b ir k m e sin i s a la d k la r (b k z . 13.9), to p la m
8 -g e r e k -b o y u tlu b ir SU(3) o lm a ld r.
Bu a a m a d a , g r n e g re g zlem len em ey en b u "renk" s e rb e s tlik d e
re c e s in in su n u m u , (eitli k a r - p a r a c k la r ve k u a n tu m s t s te b in m e
le riy le b irlik te) h i b iri d o ru d a n gzlem len em ey en dokuz te m el k u a rk a ,
sa h ip o lm am z n e d e n iy le o ld u k a y a p a y g r n r. A sln d a s ta n d a r t m o d e l
deki d u ru m b u n u n "iki k a t k a d a r k t " d r n k (eit b i im d e y a r a tc
lk ta n uzak) "tlsm " (c), "alt" (b) ve "st" (t) o la ra k a d la n d r la n k u a rk
n ite li i d a h a su n u lm a k z o ru n d a d r, b y lece to p la m d a h i b iri d o ru d a n
g zlem len em ey en on sekiz b a m sz k u a rk o la ca k ekilde,
20 Temel fikir daha nce II. Dnya Savan izleyen yllarda VVolfgang Pauli ve 1955'te Ronald
Shaw tarafndan kefedilmi ve ayar paracklarnn ktlesiz olmak zorunda olular nede
niyle reddedilmi olsa da bu kuram 1954'te C.N. Yang ve R. L. Mills buldu; P hys. R ev. 96,
191-195. Bu konulara ilikin, kendisinin Nobel dersinde sunulmu olan etraflca b ir tarihle
ilgili bkz. Abdus Salam, 1980. "Ktlesizlik" sorununu alt etmek zere artk kullanlan hile,
25.5'te yle bir deinilip 26.1 l'd e daha ayrntl tartlacak olan simetri krc "Higgs
m ekanizm asdr.
21 Teknik ayrntlarla ilgili olarak bkz. Aitchison ve Hey, 2004, cilt 2 ya da Zee, 2003. Ayar ku
ram kavram larna genel bir bak iin b kz. Chan ve Tsou, 1993.
(a)
Y (b)
ekil 25.14 G luonlar CD'nin "ayar bozonlar"dr. (a) K uarklar arasndaki (burada zikzak
l izilmi) gluon deiim i nkleer kuvvetleri ve kuark h a p sin i tem eller, (b) Ayar kuram
Abelci olm am ak zere, gluon izgilerinin kendileri "renk yk"ne sa h ip tir, bylece -a-
tall gluon Feynm an grafikleri (ekil 25.12'deki gibi) ortaya kabilir.
22 Bkz. not 25.12. Standart Model'e ilikin bir genel bak herhangi bir iyi ders kitabnda bulu-
nabilir; rnein Zee, 2003.
z e n in d e h e r (Abelci olm ayan) p a r a c k sim e tri g ru b u , o rijin a l o la n la ay n
so y u t g ru p o la n f a k a t te rs b i im li b ir ro l o y n ay a n ilg ili b ir ikili g ru b a s a
h ip tir. F M axw ell te n s r n n 19 .2 'd e s u n u lm u o la n F ik ili in i a n m s a
yn. F y e rin e k e n d isin e a it *F d e m e t e rili in e {bkz. 15.8) sa h ip o la n "iki
li" b ir U(l) a y a r b a la n ts h a y a l ed e b iliriz . F ik ir, s ta n d a r t m o d e lin g eri
k a la n SU(2) ve SU(3) sim e tri g r u p la ry la ilg ili o la ra k b e n z e r b ir ey y a p
m a k tr. B u n u n la b irlik te b u g r u p la r A belci o lm a d k la rn d a n ilg ili ikili e
rilik le rin i y in e b a s it b i im d e d o la y sz c a d em et e rilik le ri o la ra k d e e rle n
d irm e k o la s d e ild ir12591 ve ("yol b a m l" n ic e lik le rin ele a ln m a s g e re
ken) d a h a k a p s a m l b ir ey g ere k lid ir.
Bu d zen e ilik in e tk ile y ici g r n m le rd e n b iri, g ru p ve ik ili g ru b u n ,
ik is in d e n b ir i CD 'nin SU(3)' (ya d a e le k tro m a n y e tiz m a n n U (l)'i) g ib i
ta m ve d i e riy se e le k tro z a y f k u ra m n SU(2)'si g ib i k rk o lm ak zere ve
ta m g ru p la ilg ili o la ra k ("rengi d e itirilm i" k u a rk la rn SU(3) d u ru m u n d a
g en i d n y a y a k a m a sn en g elley en ey olan) "h ap sed ilm e" b ek len m ek
zere, n ite lik o la ra k fa rk l ro lle r o y n a m a sd r. (Bu zellik t'H o o ft ve W ein-
b e rg 'in ilk a l m a la ry la ilg ilid ir.)23 C h a n -T so u d z e n in d e , "2 -ren k li" lep -
to n b ile e n le rin e sn rla n m k u a rk la rn b e n z e rle riy le ilg ili im d iy e dek
k efe d ilm e m i b ir sim e triy e b a v u ra n (halen e le k tro z a y f k u ra m d a ro l o y
n a y a n k rk o la n a ikili) y en i b ir ta m SU(2) v a r o lu r. (Bu p a r a c k la r, h en z
a lg la n m a d k la rn d a n ve le p to n la rn g n m z e n e rjile rin d e n o k ta p a r a
c k la r o la ra k g r n m e le rin d e n k ay n a k l, o ld u k a a r o la b ilirle r.) B u ra d a n
h a re k e tle a y rc a k rk b ir SU(3) m e v c u t olm ak z o ru n d a d r ve b u b a s it e ,
k u a rk ve le p to n la rn k u a n n , s ta n d a r t m o d eld e g elen e k sel b i im d e
a n la ld i in o ld u k a k afa k a r tr c g r n en "SU(3)' o la ra k k a b u l e d i
lir. C h a n -T so u d ze n i a y rc a s ta n d a r t m o d ele ilik in 17 (ya d a o civ ard a)
s e rb e s t p a ra m e tre y le ilg ili o la ra k , b u n la rd a n 1 4 ' n n a y a r la n a b ilir 3 p a
ra m e tre y o lu y la h e s a p la y a ra k , b e lirg in ta h m in le re s a h ip tir. Bu b en i, d z e
n in ta h m in le rin in d e ste k le n m e si k o u lu y la ile ri d o ru a tlm k esin b ir
ad m o la ra k etk iliy o r. u h a liy le g r n m o ld u k a u m u t v e ric id ir.
S ta n d a rt m o d ele g elen e k sel y a k la m d a SU(2) g ru b u n u n , b y le sin e c id
d i b i im d e k rlm k e n , g er ek te b ir a y a r g ru b u o la ra k n a s l k a b u l e d ile
b ild i i b en im i in pek de ak deil. B a zlar b u SU(2)'yi g er ek te n ta m
o la n ve "p o ta n siy e l o larak " y a ln z c a b ir a y a r g ru b u b i im in d e d a v ra n a n
b ir t r "gizli sim etri"y i y a n s tr b i im d e k a b u l e d e b ilir ve e le k tro z a y f k u
ra m a ili k in SU(2) b u n u n b ir t r d s a l g ste rg e sid ir. (Belki de b u , C h a n -
fl [25.9] Zorluun ne olduunu grebiliyor musunuz? pucu-, Ayar erilii, Bianchi zdelikleri,
vb zerinde aln.
23 Chan-Tsou fikri Chan ve Tsou, 2002'de gzler nne serilir; o t'Hooft, 1978de gelitirilmi
olan bir zellie dayanr.
T so u fik rin d e n o k a d a r a k o lm a sa d a pek u za k d eildir.) E le k tro z a y f k u
ra m n SU(2)siy le ilg ili g elen e k sel b a k a s, o n u n g e r e k te n ta m o ld u u
(ya d a d a h a n ce d en ta m olduu) ve erk en ev re n d e g er ek le en u s re
le rd e k rlm h a le g eld i i b i im in d e g r n r. B u n a ili k in h o o lm a y an
b a z a n la tm la ra 28. b l m d e b ak a c a z . Bu a r a d a so n ra k i b l m n b ir
ta r t m a k o n u su o la ra k ilg in o la n f a k a t sim e tri k n lm m m s ta n d a r t m o
d eld e h a lih a z rd a k i ele a ln b i im in in a r d n d a y a ta n te m e l m a te m a tik s e l
fik irle re ili k in b ir ey i greceiz.
KUANTUM ALAN KURAMI (QFT)
d a lg a fo n k siy o n la ry la b irlik te a r t a rd a s u n u lm a s n d a n k a y n a k la n a n d u
ru m o lu r.
B elirli h e rh a n g i b ir t r p a r a c k y a b ir ferm iy o n y a d a b o zo n o la ca
i in b u g er e in h e s a b a k a tlm a s g ere k ir. zellikle, ik i fe rm iy o n u ay n
d u ru m a b ir b ir i a r d n d a n su n m a m z en g elley en P a u li ilk e si d ev rey e so k u l
m a k z o ru n d a d r. Bu fo rm a liz m d e P au li ilk esi, h e rh a n g i b ir p ferm iy o n
d a lg a fo n k siy o n u y la ilg ili bize, b u b e lirli ferm iy o n d a lg a fo n k siy o n u n u
d u ru m a ik i kez su n m a y d e n e rse k iz in v e rile n b ir d u ru m v e k t r o lm a y an
s fr eld e edeceim izi syleyen, V 2 = 0 (dier b ir d ey ile W = 0) ze lli
in ce ifa d e ed ilir. Bu "P auli ilkesi" k u ra l y aln zc a, V ve <t> ay n t r fe rm i
y o n u ta n m la y a n y a r a tm a ile m c ile ri olm ak zere,
W = -<t>V
es = se
d e im e zelli in e s a h ip o lu ru z .12611 B ylece y a r a tm a ile m c ile rin in
1 1 .6 'd a a k la n d g ib i, fe rm iy o n y a r a tm a ile m c ile rin in te k d ere celi ve
b o zo n y a ra tm a ile m c ile rin in ift d ere celi sa y ld (dereceli) b ir G rass-
m a n n c e b irin in k u r a lla r n s a la d n g r r z.
2 4 .3 'tek i ta r t m a u y a rn c a b ir p a r a c k y a ra tm a y la ilg ili o la ra k b ir
d u ru m a s u n u la n d a lg a fo n k siy o n la r p o z itif fre k a n s l o lm a k z o ru n d a d r.
N e g a tif fre k a n sl n ic e lik le r de fo rm a liz m d e a y rc a b ir ro l o y n ar; y o k etm e
ilem c ile ri. P o z itif fre k a n s l p d a lg a fo n k siy o n u n u n k a rm a k ele n i i p
n e g a tif fre k a n s l b ir n ic e lik tir. O, V y a ra tm a ile m c isin in (bkz. 13.9) H e r
m its e l e le n i i3 o la n V" yok etm e ilem c isiy le ilg ilid ir. V, *'m y o ru m u o n u n ,
b ir p a r a c n to p la m d u ru m d a n , o to p la m d u ru m n cek i g ib i ifa d e d e
W n sa n d a y e r a la n ey ta r a f n d a n ta n m la n a n d u ru m o lm a k ze re,
k a rlm a s n g ste rm e sid ir. E n sa d a y e r a la n b e lirs iz |0) v a k u m d u ru m u
m u z h i b ir p a r a c k i e rm e d i in d e n h e rh a n g i b ir yok etm e ile m c is in in
o n u n z e rin d e k i d o la y sz eylem i s f r verm ek z o ru n d a d r:
? [26.1] Bunun niin, bozonlar ve fermiyonlarla ilgili 23.8'de akland zere doru sim etri
li durum lar verdiini aklayn.
3 En standart yaznda bir yok etme ilemcisi iin, a +, a'nn Hermitsel elenii, ilgili yaratma
ilemcisi yerine kullanlmak zere, a sembol kullanlr ve normalde bir momentum uzay
tanm benimsenir; bkz. Shankar, 1994 ve Zee, 2003.
V*|0> = 0.
= ifc<p\tp)I
Yaratma V '
1 v A/ vJ r vvr ww\ / | r L 1 4 t
d ) - V (D --- (D-- V
t ia re t) ve (0, 1, 2, 3, ...) ta m s a y l s p in le r i in d e im e (b o z o n la rd a n k ay
n a k l eksi) k u r a lla r n a sa h ip o lm a m z ta le p e tti i b e lirtilm e lid ir. B u n u n la
ilg ili n e d e n le r b u a k la m a n n k a p s a m d n d a d r .6 B u n u n la b irlik te te
m el k o n u la r ilgili s p in r in d is le rin e ilik in b irle im se l ze llik lerle b irlik te
en e rji p o z itifli i (fe rm iy o n lar d u ru m u n d a ) ve p a r a c k -s a y p o zitifli iy le
(b o zo n la r d u ru m u n d a ) ilg ilid ir.7
! Olduka kafa tu ta n teknik b ir kaynak iin bkz. L andsm an, 1998; ayrca A shtekar ve M agnon,
1980.
ilik in T u z a y so n su z b o y u tlu b ir gerel v e k t r u z a y d r.126-41 9 .5 'te ak-
la n a n la rla ilik ili i le m le ri k u lla n a ra k M axw ell d e n k le m le rin e ili k in h e r
F z m n 9 p o z itif fre k a n s l F + z m y le n e g a tif f re k a n s l F~ z m
n n b ir to p la m o la ra k ifa d e ed e b iliriz :
F = F+ + F~.
" H alih azrd a fizikte son derece "heyecanl" b ir alan olan n trin o lar zerine baz yeni bilgiler
iin bkz. Shrock, 2003.
D ira c 'n (24.8'de a k la n m olan) o rijin a l "denizi"yle, D irac d u r u m u n
d a t m ile m c ile rin en s a n d a k i "b elirsiz" d u ru m u o la a n |0) v a k u m d u
ru m u n d a n , |0 )'n p a r a c k y a d a k a r - p a r a c k la r d a n t m y le y o k su n b i
im d e g r lm e si g erekm ek ze re, fa rk l b i im d e d n e re k b a la n t k u r
m a y a a l a lm . B u n u n y e r in e |I ) 'y la g ste rile n b u y en i "vakum " d u ru m u
n u , b a k a b ir eyle d e il b t n y le n e g a tif e n e rjili e le k tro n d u ru m la rn n
t m y le d o lm a s g erek en D irac "d en izi"n in k e n d isi o la ra k k a b u l edelim .
im di, D ira c 'n o rijin a l ta b lo s u n d a , n e g a tif e n e jili e le k tro n d u r u m la rn
d ak i te k il b ir "delik" ta r a f n d a n ta n m la n a n te k il b ir p o z itro n d u ru m u n u
ele a lalm . N e g a tif f re k a n s l b ir 0 'y le v e rile n b u b e lirli k ay p o la n d n d a
ki n e g a tif en e rji d u ru m la rn n t m d o ld u ru lm a k d u ru m u n d a d r. Bu |I )
v a k u m u n u k u lla n a n k u a n tu m a la n k u ra m s a l ta n m , |I ) z e rin e etk iy en <t>*
yok etm e ile m c isin in s o n u c u d u r n k b u ilem c i 0 n e g a tif e n e ji d u r u
m u n u , 0*|Z> to p la m d u ru m u n u v e re re k b u v a k u m d a n a y rr.126-61
D ah a g en el |0) v a k u m u n u ie k o a n ta n m la m a y k u lla n s a y d k n e g a tif
e n e rjili $ e le k tro n d u ru m u n u a y rm a k y e rin e 4> d a lg a fo n k siy o n lu p o z itro n
d u ru m u n u y e rle tird i im iz i d n rd k . Bu, 4> y a ra tm a i le m c isin in |0)
z e rin e 0|O ) to p la m d u ru m u n u v ere cek e k ild e u y g u la n m a s y la g e r e k le
tir ilir. Bu, d a h a nce "D irac d en izi"n d e sa h ip o ld u u m u z 4>*|I)'yla ay n g
r n m e z fa k a t >\0) ve d u r u m la rn n te m eld e e d e e r o ld u u b e lirli
b ir a n la m m e v c u ttu r. 0 ve 4>* ik isi de to p la m d u ru m a ay n c e b irse l n ic e li
i, d i e r b ir d ey ile 1 -p a ra c k l d a lg a fo n k siy o n u n a ili k in H ilb e rt u z a y n
d ak i <p n ic eli in ce ta n m la n a n o b e lirli v e k t r , su n m a y i e rir. G erek <P
ve 4>* ile m c ile ri a r a s n d a k i fa rk y a ln z c a , b u H ilb e rt u z a y v e k t r n n
to p la m d u ru m z e rin e e tk ir v a rs a y ld c e b irs e l126-71 b i im d e d ir. K a r-d e -
im e k u ra lla rn y a d a 0 * ' en sa a g t rm e k z e re h e r z a m a n k u lla n a
b ild i im iz d e n 0 'n in to p la m d u ru m z e rin e e tk ir v a rs a y ld b iim , en
s a d a k i se ili v ak u m d u ru m u |0) y a d a d u ru m a g re |I ) z e rin d e k i k en d i
ey lem in e in d irg e n ir. Bu b ilg i, b u v ak u m d u ru m u n u n g e r e k te n n e a n la m a
g eld i iy le ilg ili ta n m la m a n n p a r a s o la ra k ele a ln a b ilir.
[26.61 Belirli b ir durum u, b ir yok etm e ilem cisinin gerekte ne y ap t n a ilik in d ah a nceki
nitelem elerim e k arn , b u biim de n asl ayrabildiim izi aklayn. pucu: Bkz. altrm a
[26.21.
; [26.71 A ltrm a [26.2] ve ekil 12.18'e b a v u ra ra k soyut indis ya da diyagram notasyonunda-
ki b u cebirsel farkll gsterin.
n a tif v a k u m la r" k o n u su n u n m o d e m FT'de k a y d a d e er b ir n em e sa h ip
o ld u u n u greceiz. Y a ra tm a ve yok etm e ile m c ile ri b i im in d e k i c e b irse l
ifa d e le rd e n ya d a y a k n sa k s l se ri ifa d e le rin d e n o lu tu ru la b ile n t m A
ile m c ile rin d e n o lu a n <A c e b irin i ele alalm . B ir "vakum d u ru m u "y la ilg ili
iki n erm e, |0) ve |E) diyelim , c/'ya a it |0) ya d a |I ) 'y a u y g u la n a b ile n h i
b ir elem a n o lm a m a s zelli in e sa h ip o la b ilir. B ylesi d u ru m la rd a , |0> ve
|Z> fa rk l H ilb e rt u z a y la rn a a it o la ra k ele aln m a k z o ru n d a d r ve bylece,
A, b iz e so n su z y a n t verecek ya d a a n la m l h i b ir y a n t v erm ey ecek e k ild e
A 'y a a it o lm a k zere,
<E|4|0) ya d a (0|4|I>
12 P aracn kendi k ar-p arac olduu b a s it b ir bozon alan durum uyla ilgili Fock uzay,
dolaysz top lam a ilem i ile gsterilm ek ve O sem bol sim e triklen m i ten s r arpm n
gsterm ek zere, C W {K O W} {W O W O W} {Jf O O O Jf} biim inde
yazlabilir.
ki p a r a c k sa y s, rn e in k u a n tu m a la n d u ru m la rn n , iyi ta n m l b e lirli
b ir a n la m d a ,13 en "klasik b i im li"si o la n u y u m lu d u r u m la r d a k i g ib i s n r
sz o la b ilir. B u n lar, S, (sonlu b ir n o rm u n v a rl n g a r a n ti etm ek zere
so n su z d a k i u y g u n d m e ze llik leriy le b irlik te gerek b ir s e rb e s t M axw ell
a la n o la ra k k a b u l etm em ize o la n a k sa lay an ) b e lirli F a la n d ze n iy le ilg i
li a la n ilem cisi olm ak zere,
es|0>
13 Pek ok biim de, ferm iyonik, spin, vb, ortaya kabilen uyum lu d u ru m la ra ilikin b ir ta rt-
m a iin bkz. H an n ab u ss, 1997; Shankar, 1994.
14 Bkz. W ald, 1994; B irrell ve Davies, 1984.
15 Bkz. Feynm an, 1948, 1949. Feynm an ve H ibbs, 1965 fikre ilikin m kem m el b ir gzden geir
m edir. K uantum elektrodinam iine Schvvinger rekabeti yaklam pek ok biim de daha
h a s sa s t fak at ou aratrm ac bugn yol in teg ralle ri ve F eynm an grafiklerine ilikin sezgi
sel tab lo y u k ullanr.
16 Bkz, Dirac, 1933; Schvvinger, 1958.
e k il 2 6 .2 K u a n tu m k u r a m n a ve O F T'ye
ili k in yo l in te g ra li y a k la m n d a a lte rn a
t i f k la s ik g e m i le rin , b ir g e m i d z e n
le m e u za y n d a k i b ir yo l o lu p b u ra d a a ve
o t kuantum d s a b it n o k ta la n a ra s n d a a ln m o lm a k
gem iine zere, k u a n tu m a k m a la rn ele a ln z .
ilikin to p la m / B u t r b ir y o la a ta n a n g e n lik , S e y le m i
genlik L a g ra n g e d e n k le m in in y o l ze rin d e k i,
2 0 .1 'd e k i g ib i in te g ra li o lm a k zere,
e ls/h'd ir (arp b ir sa b it), a 'd a n b 'y e va r
m a k ze re to p la m g e n lik b u n la r n to p
la m d r.
e k il 26.3 (a) T ek il b i r y a p z p a r a c k i in k la s ik b i r g em i, u z a y z a m a n d a k i (b u ra d a M
M inkovvski uzay ) s a b it a ve b o la y la r a r a s n d a a lm a n b ir e rid ir, (b) E rin in , h e r z a m a n
g elecek z a m a n s a l ta n ja n ta s a h ip , k la s ik b i im d e iz in v e rile n p r z s z b ir d n y a izg isi
o lm a s gerek m ez; h a t t a o z a m a n d a ile riy e y a d a g eriy e d o ru g e z in eb ilir.
d a n b a la y p d i e r b ir b u z a y z a m a n n o k ta s n d a s o n la n a n e itli g e m ile
r in t m n ele alrz. Bu g e m ile r a 'd a n b 'ye o la n y o lla rn s re k li u z a y
z a m a n y o lla r b i im in d e d o la n a n g e m ile r o la ra k k a b u l ed ilir. zel g re
lilik k u r a lla r u y a rn c a n e y o lu n "yasal" o lm a sn a (dier b ir d ey ile k la sik
g re lili in g e re k tird i i ze re k k o n ile ri i in d e b u lu n m a k la sn rla n m
o lm a sn a ; b kz. 17.8) n e de t m y le gelecee ile rle m e sin e g erek d u y arz.
s te rs e "gem i" z a m a n d a y u k a r a a k p rd a y a b ilir (ekil 26.3b)!12681
K uvvet a la n n e d e n iy le p a r a c n p o ta n siy e l e n e rjisin in k in e tik e n e rjisin
d en k a rlm h a lin i (20.1 'le u y u m lu biim de) a k la y a n b ir L ag ran g e
d en k lem in i d n e lim . H er b ir g em ie ili k in b ir S eylem i, L ag ran g e
d en k le m in in yol z e rin d e k i in te g ra li olm ak ze re (ekil 2 0 .3 ' an m say n ),
o la c a k tr. K lasik m e k an ik te d o stu m u z J o s e p h L. L ag ran g e b iz e k e n d isi
i in eylem in te g ra lin in d u ra a n o la ca (H am ilton ilkesi; bkz. 20.1), b u
v e rili k u v v e t a ltn d a k i k la sik h a re k e tle u y u m lu gerek p a r a c k h a re k e ti
o lm a k ze re, b e lirli b ir g e m ii a r a trm a m z s y le m iti. K u an tu m m e k a
n i in e y n elik yol in te g ra li y a k la m n d a fa rk l b ir b a k b en im se m em iz
g ere k ir. T m g e m ile rin k u a n tu m s t s te b in m e sin d e "b ir a r a d a b u lu n -
m a "s g e re k ir ve h e r g em ie b ir el5/,ft gen li i a ta n r. L a g ra n g e 'n , k e n d isiy
le ilg ili ey lem in a s ln d a d u ra a n o ld u u seilip a y rlm b e lirli b ir g e m i
in b u lu n m a s g ere k ti in e ili k in g ere k lili iy le n a s l b a la n t k u rm aly z?
F ik ir, s t s te b in m e m iz i in d e b ir " d u ra a n eylem " g e m i in d e n epey
u z a k o la n o g e m ilerin , te m eld e k o m u g e m i le rin k a tk la ry la ip ta l e d i
le n k a tk la ra sa h ip o la c a d r (ekil 26.4a). Bu, gem i d e i tirild i in d e S'-
d e o rta y a k an d e iik lik le rin s a a tin h e r ta ra fn d a d e ien e's^h faz a la
r re te c e k o lm a s n e d e n iy le d ir ve o rta la m a d a ip ta l o la c a k tr. (Bu, zellik
le ekil 2 6 .3 b 'n in n e d e n se l o lm a y a n h r n g e m i le rin d e n g elen "fiziki o l
m a y an " k a tk la ra u y g u la n r.) G em i y aln zc a, ey lem in k e n d is i i in b y k
ve d u ra a n o ld u u b irin e ok y a k n o lu rs a (arg m an b y lece g e erli olur),
k a tk s k o m u la rn m k ile rc e ip ta l ed ilm ek y e rin e d estek len m e y e b a la y a
c a k tr (ekil 26.4b) n k b u d u ru m d a ay n y n d ek i faz a la rn n b y k
b ir k m e len m esi m e v c u t o la c a k tr.12691
A sln d a b u o ld u k a g zel b ir fik ird ir. "Yol in te g ra li" fe lse fe siy le u y u m
lu o la ra k , to p la m gen li e ve bylece to p la m o la sl a, b a a t b ir y a rd m c
o la ra k y a ln z c a k la sik g em ii deil ay n z a m a n d a b u k la s ik d a v ra n a
i [26.8) ekil 26.3b'deki gem ie ilikin parack y aratm a ve yok etm e biim inde "fiziki b ir yo-
n m "da bulunun.
[26.9] Bu ifadeleri, yoldaki birin ci derece deiikliklere, "O" sem bollerini kullanarak
(14.5'teki gibi) ve b u n u 20.1de "duraan eylem"in anlam yla ilgili verilm i olan ta r t
m ayla ilikilendirerek b av u rm ak yoluyla d a h a kesin hale getirm eyi deneyin. S 'nin ft cin sin
deki b irim lerd e byk o lduunu varsayn.
e k il 2 6 .4 K ta n tu m " H a m ilto n ilk e
si". (a) S 'n in d u ra a n o lm a d (ve
h 'y le k a r la tr ld n d a b y k o l
d uu) b ir g e m i. Y a k la a n g e m i
lerle ilg ili e ls/h d e erleri b ir im e m
b e r e tr a fn d a b y k o ra n d a d e im e
e ilim in d e d ir ve b u n e d e n le to p la m
d a d a h a f a z l a ip ta l s z k o n u s u olur.
(b) S 'n in d u ra a n (ve b y k ) o ld u u
b ir g e m i. Y a k n g e m i le r iin
d e erleri p e k d e d e i m e z, b y le c e
d a h a a z ip ta l s z k o n u s u olur.
(a) (b)
l + 22 + 24 + 26 + 28 + = j
17 Feynm an tara fn d a n b elirtild i i zere, bu isa b et derecesi Los Angeles ve New York a ra sn
daki uzakl b ir in san n sa teli kalnlndan d aha az b ir h atay la belirler.
I! rnei "klitiletirm e" o larak ad lan d rla n fikir gibi dier baz kayda deer fikirler
28.9'da tartlacak .
19 Bu, b ir deirm encinin olu olup kendi kendini eitm i olduka dikkat ekici ngiliz m atem a
tiki George M iller an sn a Green fo n k s iy o n u olarak ad lan d rla n eyin b ir rneidir. Feyn
m an yaycs [propagatr], k u antum k uram na ilikin 24.3'te an lan p o zitif frekans gerekli
liklerince tan m lan an b elirli b ir K (p,q) Green fonksiyonudur.
d n e b iliriz ve b u to p la m n , v a rs a , h a n g i t r ("E ulerci/P latonik) re sm i
c e b irse l ve t re v se l zellik lere sa h ip o lm a s g ere k ti in i s o ra rz . Bu ze l
lik le r K(p, q) b i im in i esiz b i im d e (setiim iz rn e k te m a k u l b i im d e
a n sly sa k ) s a b itle r ve b u b iz e a ra d m z F ey n m an y a y c s n v erir. A sln
d a b u e y le ri ko n u m u za y y e rin e m o m e n tu m u z a y n d a ta n m la m a k , m o-
m e n tu m u z a y ta n m la r b e lirg in b i im d e d a h a b a s it g r n m ek zere,
(h ib ir b i im d e g erekli o lm a sa da)20 d a h a o la a n d r.
D irac p a r a c d u ru m u n d a (rnein b ir elektron) m o m e n tu m u za y y a
y c sn n , Pa niceli i ele a ln a n se ili yola ilik in p a r a c n sa h ip o ld u u
4m o m e n tu m o la ca k e k ild e Pts = y aPa olm ak zere (bkz. 24.6, 7),
i(Pts M + e)-1 b i im in i ald a a kar, e " niceli i, F ey n m a n y a y c s
n n p o z itif/n e g a tif fre k a n s g e re k lilik le rin i g a r a n ti a ltn a alm ak ze re
a y a rla n a n ok k k p o z itif b ir gerel sa y o la ra k k a b u l ed ilir, s -> 0 lim i
tin d e , p a r a c n seili y o la ilik in o la ra k sa h ip o ld u u (PaPay ^ "d u ra a n
k tle "si p a r a c n gerek d u ra a n k tle si o la n M d e e rin i a ld n d a y a y
c d a b ir te k illik , so n su z b ir deer, elde etti im iz a a k a r.126111 K lasik b ir
p a r a c k la ilg ili o la ra k " d u ra a n k tle "n in b u d eeri, d i e r b ir d ey ile
PaPa = M2, a lm a s n a gerek d u y a rz fa k a t g e m ile r z e rin e k u a n tu m m e-
k a n ik se l to p la m d a p a r a c n , k en d ileriy le ilg ili d u ra a n k tle n in "yanl"
o ld u u o rta y a k an m o m e n tu m d e e rle rin i ren m e sin e iz in v erm ek zo
ru n d a y z . B u n u n la b irlik te az nce a n la n te k illik n ed e n iy le g en li in , PaPa
M2 d e e rin e ok y a k n la t n d a ok b y k h a le g eld i in i g r r z , b ylece
k tle y le ilg ili k la sik d e e r b a s k n k a tk s n v erir. Bu b ir D irac p a r a c n a
zg o lm a y an b ir z e llik tir ve o ld u k a genel b i im d e g e erlid ir.
20 Bu, h afif biim de "eski moda" gibi grlebilir; rnein bkz. klasik Bjorken ve Drell, 1965.
126.11] Bu tekilliin n asl o rtaya ktn, ilk olarak (P M + ie)1'i p ay d as PaPa M 2 e 2
olan b ir p ay biim inde yazarak aklayn.
21 Bir Feynm an kesinde gelen p arack lara ilikin toplam sistem in d u ra an enerjisine fonk
siyonel bam lla sah ip "koan balam sabitleri" olarak anlan nicelikler m evcuttur.
Bunlar, parack fiziiyle ilgili pek ok m odem kuram da nem lidir.
le ri e le tirm e k z e re elde etm ek "te g ere k li ya gibi b ir te rim b elk i ve to p
la m g en li e s f r o lm a y an k a tk la rn y a ln z c a 4 -m o m e n tu m a ilik in k o ru
n u m h e r k ed e v a r o ld u u n d a o rta y a k t n g a r a n ti etm ek ze re b ir
"d e lta fo n k siy o n u " te rim i (9.7) i e re n b a s it a r p a n la rd r.22 G rafik tek i
fa rk l t rd e k i iz g ile rd e n (izginin te m sil e tti i p a r a c a ili k in s p in ve
d u ra a n k tle d e e rle rin e b a l olarak) k a y n a k la n a n b ir o k e it te rim sz
k o n u su o la c a k tr, ifa d e d e k i (norm al o la ra k 4m o m e n tu m k o ru n u m u n u g a
r a n ti e d e n k s tla m a la r s a la r b i im d e d e e rle n d irile n d e lta fo n k siy o n u
te rim le rin in k ile rd e n a y r olarak) so n su zla r, Pa m o m e n tu m la r k la sik y o lla
ra ilik in b e lirli d e e rle ri e d in d i in d e (tem elde PaPa = M 2) o rta y a k ar. Bu
a n la m ld r n k yol in te g ra lin e egem en o la c a k k la sik d a v ra n b ek leriz.
Bu te k illik le rin (delta fo n k siy o n u n d a k ile rd e n a y r o la n so n su z la r) v arl
b y lece, k a b a b ir a n la m d a , k la s ik d a v ra n n k u a n tu m m e k a n ik s e l genlie
sa la d b a lc a k a tk y a ilik in g ere k lilik le y a k n d a n ilg ilid ir. Y ine de b u
te k illik le rd e , b ir a z d a n g receim iz zere, g iz len e n b ir te h lik e m e v c u ttu r.
Y aln zca, b u te k il ifa d e le ri v u rg u la m a k g e re k ti in d e n PaPa = M 2 k o u
lu n u , rn e in iki e le k tro n u n "b ir fo to n u d e itik le ri" (foton 2 5 .3 -5 'tek i
g ib i d a lg a l b ir izgiyle b e lirtilm e k zere) ekil 2 6 .5 'te k i g ib i te m e l ile m
le rin v a rl n e d e n iy le (kelerdeki m o m e n tu m k o ru n u m u gibi) b ir k s tla
m a o la ra k d e e rlen d ire m ey e ce im iz i b e lirtm e liy im . Bu, n e g a tif y k l iki
p a r a c k a r a s n d a k i e le k tr o s ta tik (Coulomb) itm ey e (M oller salm ) ili
k in te m e l k u a n tu m m e k a n ik se l g ste rg e d ir. G elen iki izgi (g rafi in a ltn
da) b a la n g d u ru m u n d a k i iki e le k tro n u ve g id e n ik i izgi (g rafi in s t n
de)23 e le k tro n la r so n d u r u m la rn d a g ste rir. B u n lar, d s a l m o m e n tu m la r
Bylece b ir kedeki gelen m o m entum lar Pa(1\ P^2\ ... ve giden m om entum lar Q<
a1\ ise
bu d u ru m d a 6(Pa(1) + + ------- ) terim im de dahil edin.
Bkz. n o t 25.5.
ek il 26.6 M o m e n tu m u z a y n d a k i k tle k a b u u . (Kr. e k ille r 18.7, 18.17.) M d u r a a n k t
leli g erek (serb est) p a r a c k la r i in p 4 -m o m e n tu m u k tle k a b u u z e rin d e b u lu n u r
(yleyse p g elecek z a m a n s a l y a d a p p = M2'y le b irlik te b o gelecektir) f a k a t b i r F e y n
m a n g ra fi in in i k sm n d a k i s a n a l p a r a c k la r "k a b u k -d " o la b ilir.
i [26.12] Niin olm asn? H er kedeki 4-m om entum korunum unun sa n al fotona ilikin 4-m o-
m entum u n a sl b elirlediini aklayn. p u c u : Tm elektronlar ayn duraan ktleye sa h ip
tir!
e k il 26.7 M o ller sa lm n a d z e ltm e le r v e re n y k se k d e re c e li ile m le r, (a) ve (b) iki
e le k tro n a r a s n d a k i 2 fo to n d e i to k u u n u g s te rirk e n (c) i ift y a r a tm a ve yo k e tm e le r
i e re n ok d a h a y k se k d e re c e li b i r i le m d ir. Bu t r h e r F e y n m a n g ra fi i b ir in te g r a li
g s te rir ve b u n la r n t m n d e n g e le n k a tk la r to p la n m a k z o ru n d a d r.
F ik ir, b u t r d u ru m la rd a (ve d a h a d a k a r k o la n ok b y k sa y d ak i-
lerd e; ekil 26.7c) i izg ilere a it iz in v e rile n m o m e n tu m la ra ilik in t m
o la s lk la r z e rin d e in te g ra l a lm am z ve a y rc a k e n d ile rin in v e rili m om en-
tu m la ry la v e rili d iz g ile rin u y u m lu o ld u u o la s fa rk l t m "F ey n m an
g ra fik to p o lo jile ri"n in fa rk l t m k a tk la rn to p la m a m z g ere k ti id ir. (Bir
"topoloji" b a s it o la ra k , b ir F ey n m a n g ra fi in in b irle tirile b ile c e i p ek ok
fa rk l y o ld a n b iris in e , g ra fik te k i izg ilere a ta n m o la n b e lirli 4 -m o m e n -
tu m d e e rle riy le ilg isiz b i im d e , a ittir.)
Bu ile m in bize, "verili" o la ra k b e lirtilm i o la n b e lirli "i" ve "d" m o-
m e n tu m la r k m e siy le ilg ili to p la m g en li i v e rm e si gerek ir. O las e itli i
d u r u m la r ve d d u ru m la rla ilg ili g en lik le r b t n , "s ra la r" ve s tu n la r''
s r a s y la (sonsuz b o y u tlu o lsa da) d ve i d u ru m la ra ili k in b ir ta b a n a
k a r lk g elen b ir t r m a tris o lu tu ru r. Bu, sa lm m a tr is i y a d a d a h a g e
n e l o la ra k S - m a tr is o la ra k a n lr. S -m a tris in h e s a p la n m a s O F T 'n in te m el
g re v le rin d e n b iri o la ra k d e e rle n d irilir.24
stte k i ilem , h e s a b a d a y a l te rim le rd e , o rijin a l "g em iler z e rin d e k i
to p la m " la ilg ili m u a zz am b ir g e lim e d ir n k a s ln d a g ra fik te k i a y r h e r
izgiye k a r lk gelen so n su z b o y u tlu (ve g r n e g re u m u ts u z b i im d e
rak sa k ) yol in te g ra lle rin i z a te n e tk ili b i im d e g e r e k le tird ik . F ey n m an
g ra fi i to p o lo jisin e ilik in h e r se im (12.6d a ele a ln m o la n la r gibi)
so n lu b o y u tlu o la an b ir in te g r a li g s te rir ve b u b ir yol in te g r a lin in d o
r u d a n y o ru m u n u n b iz i i in e y n le n d ire c e i lg n b i im d e r a k s a k so n su z
b o y u tlu in te g ra lle rd e n h a tr s a y lr b ir ile rle m e d ir. D a h a s b u so n lu bo-
24 Son derece kendine zg Am erikal fiziki J. A. W heeler'a atfedilen nem li "S-m atris" kavra-
m F eynm an grafii kav ram n a bal deildir ve baka b ir yolla h esap lan ab ilir.
e k il 2 6 .8 B ir a a g ra fi i h i b ir d n g
ie rm e z. m o m e n tu m la r b u n e d e n le d
m o m e n tu m la r c a sa p ta n r , b y le c e h e r
h a n g i b ir in teg ra l a lm a d a s z k o n u s u
d e ild ir. A a g ra fik le r i k la s ik k u r a m
y e n id e n retir.
26 E lektron yk n eg atif o ld u undan b u rad ak i "indirgem e, "m odl daha kk hale getirme"
an lam n a gelir.
e k il 2 6 .1 0 V a k u m k u tu p la n m a s : y k
y e n id e n n o r m a lle tir m e s in in f i z i k i te
m eli. E e le k tr o n u v a k u m d a n a n lk o la
ra k y a r a tlm sa n a l e le k tr o n p o z itr o n
iftin d e h a f i f b ir y k a y r l n a s e b e p
olur. B u b ir e k ild e E 'n in e tk in y k n
E
p la k d e e rin d e n , n e y a z k k i d o ru d a n
h e s a p la m a u y a r n c a s o n s u z b ir a rp a n
y o lu y la a za ltr.
27 32.1'de ksaca ta rt la n deim eli olm ayan geom etriye ilik in fikirlerle ilgili "e rn"
kav ram n d an fay d alan an , b u yntem in sistem atik letirilm esin e ayarlanm , belirli zarif
m atem atiksel ilem ler m evcuttur; bkz. Connes ve Kreimer, 1998.
28 nemli b ir teknik b t n "yeniden norm alletirm e grubu" kavram m ca su n u lan d r. Bu fik ir
leri Peskin ve Schrder, 1995 yan sra Zee, 2003 ve Ryder, 1996 da ele alr; onlarn is ta tis
tiksel m ekanikle ilgilen ileri an siklopedik Z in n -Ju stin , 1996'da aklanr.
ca g e e n le r fizik i in k a b u l e d ile b ilir o la ra k d e e rle n d irilm e a n s n a sa h ip
o lu r.
Y ine d e fiz ik ile rin t m b u k o n u m u titiz lik le o n ay lam a z. S ta n d a rt
m o d e lin y e n id e n n o rm a lle e b ilirli in i g ste re n k ilit b ile e n i s u n a n N obel
d ll G erard t'H o o ft b ile y e n id e n n o rm a lle e b ilirli e k a t b a llk la ilg ili
b e lirli k o u lla r d ille n d ird i. (1971'd e U tre c h t n iv e rsite si'n d e h e n z b ir
y k sek lis a n s ren c isiy k e n t'H o o ft, "k e n d ili in d en krk" b ir sim e trin in
v a r o ld u u k u ra m la ra ilik in , e le k tro z a y f k u ra m n te m el b ir zelli i h a li
n e g elen, y e n id e n n o rm a lle e b ilirli i g ste re re k fizik c a m ia sn sa rsm t.)
B ir se fe rin d e b a n a b ir k u ra m a ili ik in y en id en n o rm a lle e b ilirli in n e m i
n in sz k o n u su e tk ile im d e k i b a la m s a b itin e b a l o ld u u y la ilg ili b a
k a sn a k ta rm t. zellikle p a r a c k fizi in e a it k u v v e tle rle k y a s la n
d n d a o la a n s t b i im d e z a y f olan, y ine de k e n d isin e a it k u a n tu m k u
ra m n n E in s te in 'n g enel g relilik le ilg ili d e n k le m in in k u a n tiz e o lm a sn a
y n elik s ta n d a r t y a k la m la r u y a rn c a y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm ad
o rta y a k a n k tle e k im e de in d i; bkz. 19.6 ve 31.1. (Bir h id ro je n a to
m u n d a k i e le k tro n ve p ro to n a r a s n d a k i k tle e k im se l e tk ile im e le k trik
k u v v e tte n , k e n d isin i r a d y o a k tif b o z u n u m a ilik in "zayf e tk ile im le r"d e n
n e re d e y se h a y a l etm e si o la n a k sz b i im d e d a h a z a y f h a le g e tire n y a k la k
10-40'lk b ir a rp a n k a d a r d a h a zay ftr.) U y a r la n Q FT'ye ilik in fa y d a c
b ir b a k o la ra k a d la n d rla b ile c e k ey i ifad e e tti. K sa s re i in d e a y rn t-
la n d ra c a m b ir k o n u o la n y e n id e n n o rm a lle e b ilir k u r a m la r d a h i s o n
s u z la r d a n b a m sz d e ild ir. D u rd u u n o k ta b ir k u ra m d a p o ta n siy e l o la
ra k v a r o la n s o n su z la rn , d e n e y in ok k k b ir derecey e k a d a r e ri e b ild i
i e n e rjile rd e fiziki o la ra k g e r e k te n nem li olu p o lm a d n so rg u la m a k t.
"K uantize o lm u b ir k tleek im " d u ru m u n d a b y le si en e rjile r, tu h a f b i
im d e g e r e k le tirile b ilir o la n n te s in d e d ir ve fizik i k u ra m d a k i p ek ok
d i e r b e lirs iz lik resm e , k tle e k im e ili k in y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a
y k en d i u y a rs n y a p m a y a b a la m a d a n ok nce d a h il o lu r.
T e ra z in in d i e r k e fe sin d e te k b a n a F e y n m a n g ra fik le ri b i im in d e k i
a k la m a n n t m y le k u lla n l o lm a sn n p h e li o la ca k a d a r b y k b ir
b a la m s a b itin e sa h ip y e in e tk ile im le re , a r ta n te rim li s e rile rin o ld u k
a h r n b i im d e ra k s a m a s n ed e n iy le , sa h ip o ld u u m u z u id d ia e tti. T ek
b a n a y en id e n n o rm a lle e b ilirlik k u a n tu m k ro m o d in a m i in in s o n lu y a
n tla r su n a b ilm e s in i g a r a n ti etm ek ze re y e te rsiz d ir. Bu d u ru m d a g l
k u v v e tle re ilik in a s im p to tik se rb e stlik o la ra k a d la n d r la n ey k u lla n lr.
K u an tu m k u ra m n d a o ld u k a k k u z a k lk la ra k a r lk g elen ok b y k
m o m e n tu m la r i in g l k u v v et, d ik k a t ekici etk in b i im d e k ay b o lm a
zelli in e s a h ip tir. Bu, te rs k a re y a s a s n n bize u z a k lk k ld k e k u v v e
tin b y y ec e in i s y led i i p a r a c k la r a r a s n d a k i ta n d k e le k trik y a d a
k tle e k im se l k u v v etle t m y le z ttr. G l k u v v et d a h a ok, k u v v et d a
y a n k ll n n g erilim u z a k l y la o ra n tl b i im d e a r tp u za k lk s f r o ld u
u n d a s fra d t e la s tik b ir b a n d a b e n z e r.29 Bu k u v v e t y a s a s k u a rk la -
r n b ire y se l o la ra k b ir h a d r o n d n a ek ilem em esi g e r e in d e n so ru m lu
tu tu lu r; b u gerek h a p s e d ilm e o la ra k a d la n d r lr (bkz. 25.7, 8). S ra d a n
b ir e la s tik b a n d n ak sin e, y e te ri k a d a r id d e tli b i im d e ek sen iz ve p a r a
ck h z la n d rc la rd a o rta y a k a b ile n "jetler"de m e y d a n a g elen t r d e b ir
e y o la ra k k a r - k u a r k la r y a d a k u a rk iftle ri g ib i d i e r k a v ra m la rn v a
k u m d a n ekilip k a rla b ilm e si o la n a k l o lsa da, g l k u v v e t "krl"am az.
A sim p to tik se rb e stli e ilik in b u k ay d a d e e r zellik, y e n id e n n o rm a lle e
b ilir o lm a y n a k a r n y e in e tk ile im le r k u ra m n h e s a b a d a y a l a n la m
d a fa y d a sz o lm a k ta n k u r ta r a n e y d ir. K ayt a ltn d a o ls u n diye, in c e - y a p
sa b iti o la ra k a d la n d rlp y a k la k 1/137 o la n e le k tro m a n y e tik b a la m
sa b itiy le k a r la trla b ile c e k ye in b a la m s a b iti y a k la k 1 0 'd u r ve s a
y s a l o la ra k d o ru d a n k y a s la n a b ilir olm a sa d a z a y f k u v v e t ok d a h a za-
y fr (ay rca bkz. 31.1)
M K tleekim le ilgili kuvvetler, te rs kare y a sa s uyarnca uzaklkla azalm asna karn, g alak si
le r bo y u tu tesinde bile h l fark edilebilirdir. te ta ra fta n okur gl kuvvetin, gerekte
uzaklkla artsa bile nkleer uzak lk lard an byk uzaklklarda niin glkle fark edilebilir
olduunu m erak edebilir. B unun nedeni, ktleekim h e r zam an ekici biim de birikirken,
gl kuvvetin ayr ekirdekler arasn d a, tekil ekirdek zorunlu biim de "renk tekli"si olmak
zere, b irb irin i zorunlu biim de tm yle ip ta l eden ekici ve itici bileenlerin b ir birleim i
olm asdr.
b e n z e ri n o rm a ld e b ir b a la m s a b itid ir. rnein QED d u ru m u n d a b u p a
ra m e tre e e lek trik y k o lu r. B ir F ey n m a n g ra fi in d e k i h e r k e iin b ir e
a rp a n sz k o n u su o lu r ve b y lece se rin in te rim le ri a r ta n sa y d a k eye
sa h ip g ra fik le r olur; n k e li g ra fik le r b irlik te e" k a ts a y s n su n a r. B ir
b a la m s a b itin d e n f a z la s n a sa h ip k u ra m la rla ilg ili o la ra k b ird e n fa z la
d e ik en li d a h a k a r k b ir s l se ri elde ederiz. B una b ir rn ek , s ta n d a r t
y a k la m n e le k tro n iz g ile rin in y e rle rin in e k ille r 25.2 ve 25.3b u y a rn c a
z ik z a k la r ta ra fn d a n a ln d b ir QED v e rsiy o n u d u r. Bylece iki "b a lam
sa b iti" e le k tro n a a it e le k trik y k ve M k tle si olur.
Y eniden n o rm a lle e b ilir k u ra m la rn z o ru n lu b i im d e s o n lu o lm a s g e
re k m e d i in i b e lirtm itim . A rketip b i im li y en id en n o rm a lle e b ilir QED
k u ra m d a h i, y e n id e n n o rm a lle tirild ik te n so n ra b ile a s ln d a so n lu b ir k u
ra m d e ild ir. Bu n a s l o la b ilir? Y eniden n o rm a lle tirm e F ey n m a n g ra fik le
r in in so n lu to p la m la rn d a n so n s u z la rn k a rlm a s a n la m n a gelir. O b i
ze, s o n u ta k i b u so n lu n ic e lik le rin t m n n to p la m n n g er ek te y a k n sa k
o ld u u n u sylem ez. ED 'in bize v erd i i ey, fa, f\, f 2, fa, k a ts a y la rn n
h e r b iri F ey n m a n g ra fik in te g ra lle rin i a rd k h e r 0, 1, 2, 3, ... d e re c e sin d e
zm eye ilik in k a b u l ed ilm i "y en id en n o rm a lle tirm e " ile m le rin d e n e l
d e ed ilm ek zere, fa + fae + fa e 2 + fa e 3 -\ b i im in d e k i b ir s l s e rid ir.
(A slnda h e rh a n g i b e lirli b ir d u ru m d a y a ln z c a ift ya d a y a ln z c a te k s
le r g r n r.)126151 Y eniden n o rm a lle e b ilirlik bize t m s e rin in to p la m n n
s o n lu o ld u u n u sylem ez. A sln d a o so n lu d e ild ir fa k a t ED'le ilg ili, n o r
m a ld e n em li o ld u u d e e rle n d irile n e y in o ld u k a te sin d e o lan 137. y a
d a o c iv a rd a k i d ere ced e n b ir te rim e u la a n a k a d a r k en d in i g ste rm ey e
b a la m a y a n b ir "lo g aritm ik ra k sa k l a " (x = l'd e k i - l o g ( l x )'le ilg ili
1 1 1
1 + - + - + - + -- se ris i gibi) s a h ip tir.
G enel b ir k u a n tu m a la n k u ra m y la ilg ili o la ra k h e r d ere ced e ta m o la
ra k h a n g i g ra fik le rin o lu tu u n u zm lem ek zere, o rijin a l yol in te g ra li
ifa d e sin e , b u ifad e o nu d o la y sz b i im d e to p la m a y a a l t m z d a o ld u k
a k t b i im d e ra k sa k o la n b ir e y i g ste rs e bile, b a v u rm a m z g erek ir.
Y ntem y ol in te g ra lin i t m y le, k e n d isin e b i im se l fo n k siy o n el t re v i
le m le rin in k e s tirm e b i im d e u y g u la n d b i im sel b ir n ic elik o la ra k ele a l
m a k tr (20.5). A rt a rd a d a h a ok k eye sa h ip F ey n m a n g ra fik le ri g it g id e
d a h a y k se k d ereceli fo n k siy o n el t re v le r g e r e k le tirild i in d e elde ed ilir.
B u ra d a b u ko n u y a, F ey n m a n g ra fik le rin in re tim in in b u b i im se l ilem
u y a rn c a a p a k 30 o ld u u n u sylem ek d n d a d a h a a y rn tl b i im d e g ir
[27.1] Niin? Ayrca uzam sal m om entum un niin bu yer deiikliiyle uyum lu biim de ele
alndn aklayn.
1 Bu, dinam ii b t n y le klasik kabul etm ektir. Teknik olarak "kaotik sistem ", balang d u
rum undaki kk b ir deiikliin zam anla kendisini izleyen, diyelim ki, d orusal biim ye
rin e ste l biim de byd d a v ran sal b ir deiiklie yol aabildii klasik b ir sistem dir.
E lbette b u "tahm in edilem ezlik", belirlenim cilikle ilgili olarak kendisine atfedildii ilke ko
n u su deil, b ir derece k onusudur.
e k i l 2 7 .1 K a o tik h a r e k e t. S a b it b i r m k n a t s l a r
b t n n n h e m e n z e r i n d e s a lla n a n m a n y e ti k
b i r s a r k a ta n o l u a n " u y g u la m a l b i r o y u n c a k " .
S a r k a t a r a fn d a n k a t e d ile n g e r e k y o l s o n d e
r e c e h a s s a s b i im d e k e n d i b a la n g k o n u m v e
h z n a b a ld r .
2 Bu, z slarn, normaldeki durum olarak, pozitif olduunu varsayar. Yine de kara deliklerde
bu varsaym doru deildir; b k z. 31.15.
3 Bununla birlikte, olaan yaamda ilerin normalde baka trl olduuna ilikin ilgin "pa-
b ir g r n m o la ra k ik in ci y a s a n n fizi in n g r g c n e, g em ie yn elik
ta h m in le ilg ili h e n z k a r la t m z o s o r u n la r o rta d a n k a ld ra ra k , tem el
b ir b ile e n o ld u u d e e rle n d irilir.
Y ine d e pek ok fiziki b u y a s a n n , d iy elim ki, e n e rjin in k o ru n u m u y a
sa s, k u a n tu m m e k an i in d ek i d o ru sa l s t s te b in m e y a s a s ve b elk i p a r
a ck fiz i in in s ta n d a r t m o d e lin in tem el o lm a s a n la m n d a "tem el" o lm a
d n a ilik in b a k k a b u l eder. k in ci y a s a n n h a s s a s h e r fiziki k u ra m a
ilik in n e re d e y se "apak" g ere k li b ir b ile e n o ld u u n u ile ri s re rle r. ou
o n u n b e lirs iz ve k esin o lm a y a n ve te m el fizi i k o n tro l e d e n d in a m ik y a s a
la rd a b u ld u u m u z o la a n s t k esin lik le h i b ir b i im d e k y a s la n a m a y a
cak b ir e y o ld u u y la ilg ili b a k k a b u l eder. B en o ld u k a fa rk l b ir ey
ile ri s rm e k ve gen ellik le b a s it o la ra k "ikinci y asa" e k lin d e a n d m z g
r n te b e lirs iz is ta tis tik i ilk e n in a r d n d a b u lu n a n n e re d e y se "akl k a r
ta n " k e sin li i g ste rm e k istiy o ru m .
27.3 E n tro p i
k in ci y a s a n n g e r e k te n n e ifa d e e tti in i b ir b i im d e d a h a ta m o la ra k
in celey elim . B ir n k o u l o la ra k o k u ru te rm o d in a m i in b irin c i y a s a s y la
ilg ili b ilg ile n d irm e liy im . B irin ci y a s a b a s it o la ra k h e rh a n g i y a ltk b ir s is
te m d ek i to p la m e n e rjin in k o ru n d u u n u n ifa d e sid ir. O kur b u n u n h i d e y e
n i b ir ey o lm a d n d a n y a k n a b ilir (18.6, 20.4, 21.4). B u n u n la b irlik te
b u y a s a ile ri s r ld z a m a n (kendisi ta ra fn d a n y a y m la n m a sa d a
1 8 2 0 'lerin b a la r n d a ilk o la ra k S adi C a m o t ta ra fn d a n )4, d a h a n ced en ,
n e s n n b ir enerji b i im i o ld u u n e de o la a n m a k ro sk o p ik en erji k a v r a
m n n k e n d isi t m y le a k t. l k y a s a , d iy elim ki b ir cisim h a v a d ire n c i
n e d e n iy le y a v a la y p k in e tik e n e rjisin i (18.6) k a y b e tti in d e to p la m e n e r
jin in k ay b o lm a d n ak h a le g e tirir. nk b u en erji b a s it e h a v a y ve
cism i s tm a k ze re a ln r. Bu s e n e rjisi (ncelikle) h a v a m o le k lle rin in
h a re k e tle ri ve cism i o lu tu ra n p a r a c k la rn titre im le rin d e k i k in e tik
en erji o la ra k a n la lr. D ah a s sc a k lk b a s it b i im d e s e rb e s tlik d ere cesi
b a n a d e n e n e rjin in b ir l s d r b ylece te rm o d in a m ik s ve sc ak lk
k a v ra m la r tem el o la ra k d a h a nce a n la lm d in a m ik k a v ra m la rla a y n
e k i l 2 7 .2 B o l t z m a n n e n tr o p i s i. B u , T
f a z u z a y n n a lt b lg e le r e (" k u tu la r" )
b l n m e s in i , T ' y e i l i k i n b i r k a ln
ta n e le m e " o la r a k a d la n d r lr , v e r ili
b ir k u tu n u n n o k ta la n m a k ro s k o p ik
o la r a k a y r t e d i l e m e z f i z i k i d u r u m -
l a n g s t e r m e k z e r e , i e r ir . V h a c im
li b i r V k u t u s u n d a k i x d u r u m u n u n
e n t r o p i s i y l e ilg ili B o l t z m a n n ta n m ,
k B o l t z m a n n s a b i t i o lm a k z e r e ,
S = k lo g V 'd ir .
V faz uzay, kaln tanelenmi
m a k ro sk o p ik o la ra k a y rt e d ile b ilir v a rs a y lm a s d r. P 'y e a it b ir x n o k ta -
sn c a (bu d o a l b ir lo g a ritm a olm ak zere; bkz. 5.3) g s te rile n s is te m d u
ru m u y la S B o ltzm an n e n tro p isi, V, x ' i e re n V k u tu s u n u n h a c m i ve k (J jo -
u le s ve K-1 "b ir b l kelvin" a n la m n a gelm ek zere),
k = 1,38x10-23J K_1
S = klogV
ifa d e sid ir.
B o ltzm an n ta n m la m a s n n e n tro p i k a v ra m n ak h a le g e tird i in i
s y led im . B u n u n la b irlik te s tte k i d en k lem in 5 'y le ilg ili o la ra k fizik i a n
la m d a k e sin b ir e y i g ste rm e si iin , k a ln ta n e le m e y le ilg ili "k u tu lar" a i
lem iz in g ste rm e k d u ru m u n d a o ld u u b e lirg in b ir re ete y e sa h ip o lm ak
g ere k ir. S eileb ilm i o lan , b e lirli k u tu la r a a y rm a d a k u k u su z "rasgele"
b ir ey sz k o n u su d u r. T an m , b ir sis te m in n e k a d a r y a k n d a n in celen m ek
z e re se ild i in e b a l g r n r. B ir d eneyci i in "m ak ro sk o p ik o la ra k
a y rt edilem ez" o la n iki d u ru m b ir d i e ri i in a y rt e d ile b ilir o la b ilir. D a
h a s iki k u tu a r a s n d a k i s n rn ta m o la ra k n ere y e izilecei de, fiile n z
d e o lm a la rn a k a r n , s n rn iki ta ra fn d a k a la n P 'y e a it iki n o k ta y a ok
fa rk l e n tro p ile r a ta n m o la b ile c e in d e n y ine o ld u k a ra sg e le d ir. 5 'n in b u
ta n m la m a s y la ilgili, ok d a h a s n rl u y g u la n a b ilirlik te k i b a la n g k a v
ra m la r z e rin e b e lirg in b ir ile rle m e ve b ir s is te m d e y a ln z c a "rasg eleli-
in" b ir l s olm a fik rin e ili k in k u k u g t rm e z b ir g elim e o lm a sn a
k a r n , h l znel b ir ey sz k o n u su d u r.
E n tro p in in fiziki k o n u m u y la ilg ili b en im k o n u m u m , k e sin lik le ok k u l
la n l o lm a sn a ra m e n o n u g n m z fiziki k u ra m n d a "m u tlak " b ir k a v
ra m o la ra k g rm em em d ir. B u n u n la b irlik te g elecekte ok d a h a te m el b ir
k o n u m e d in eb ilm e o la sl sz k o n u su d u r. B u n u n i in k u a n tu m fiz i in in
k e sin o la ra k d e e rle n d irilm e y e a ln m a s g erekir. A yrca, h e r d u ru m d a , b i
rim le r h = 1 o la ca k e k ild e (Planck b irim le rin d e k i gibi, b kz. 27.10)127-21 s e
ilm ek zere, T 'd e i e rilm i b e lirli h e rh a n g i b ir V faz u z a y b lg e sin e
m u tla k b ir l sa la y a n ey k u a n tu m m e k an i id ir. yle o lsa b ile , ra sg e -
le li in te rm o d in a m ik h e s a p la m a la r n d a b u d erece az etk iy e sa h ip o lm a s
27.4 E n tro p i k a v ra m n n s a la m l
e k i l 2 7 .3 B i r p a r a s , h a c m i t m k a b n k i n i n o n d a b i
r i o la n a m p u l b i im li 31 b lg e s i o la n k a p a l b i r k a p .
B a la n g ta ta m a m K 'd e b u lu n a n b i r g a z n t m
h a c m e d a lm a s n a i z i n v e r ild i in d e e n tr o p i n e k a d a r
a r ta r ?
fclog(101-10000000000000000000000') = 2 ,3 x l0 22fc
= 0,32J K -1
1022k'dan 2,29xl02Zfcya, ierilmi olan matematiksel nicelikler iin eitli kaba tahm inler
yaparak grebilir misiniz bakn. Dilerseniz ti! ~ ( j/e ) n(2nn) 1/2 Stirling denklemidenklemini
kullann.
e
e k i l 2 7 .4 I s l d e n g e y i g s te r e n
Isl denge
b e lir li E k u t u s u n o r m a l d e t m f a z
z a y P 'n i n h a c m in e p r a t i k o la r a k
e i t o la n b i r E h a c m in e s a h ip tir .
B y le c e d i e r t m k u t u l a r n b ir
a r a d a k i h a c m in i f a z l a s y l a a a r.
e k i l 2 7 .5 D e n g e d e k i b ir
g a z l a ilg ili M a x w e l l h z la r
d a lm , A v e p , p g a z
s c a k l y la ilg ili, s a b itle r , v
p a r a c k h z o lm a k z e r e ,
A e ~ fv2 b i i m i n e s a h ip tir .
E r in in n o k ta l k s m b u n u ,
i s t a t i s t i i n t a n d k G a u s-
s i a n d a lm " a n e r is i"
b i i m i n i a a k a r a r a k
v ' n i n n e g a t i f k s m l a r n a
d o r u g e n i le r .
27.5 k in ci yasann t re tim i; yoksa d e il m i?
im di ik in ci y a s a n n a rd n d a n ey in b u lu n d u u n u a n la m a y a a lalm .
U ygun b i im d e k i k a ln ta n e li b ir T faz u z a y n d a k i b ir x n o k ta s n c a g s te
rile n fizik i b ir siste m e sa h ip o ld u u m u z u d n n . x 'in M D V h a c im li
k k b ir k a im ta n e li V k u tu s u n d a b a la d n v a rs a y n (ekil 27.6a). x
n o k ta s, ele a ln a n fiziki d u ru m a u y g u n d in a m ik d e n k le m le r u y a rn c a b ir
b i im d e P e tra fn d a h a re k e t ed e ce k tir. F a rk l k a ln ta n e li k u tu la r n b o y u t
la rn d a k i d e v a sa u y u m a z l a k ld a tu ta r a k ve k u tu k o n u m la ry la ilik ili
x 'in d in a m ik h a re k e tiy le ilg ili o la ra k b e lirli h e rh a n g i b ir eilim u m u t e t
m e k siz in , ezici o u n lu k ta k i d u ru m d a x g it gide d a h a b y k h a c m e sa h ip
k u tu la r d a g ez in e ce k tir. D ier b ir deyile, z a m a n ile rle d ik e a s ln d a s is te
m in e n tro p is i g it g id e d a h a d a b y y e c e k tir. x, b e lirli b ir e n tro p i l s n e
sa h ip b ir k u tu y a g id e n y o lu b ir kez b u ld u u n d a , k e n d isin i, h is s e d ilir b ir
z a m a n z a rfn d a , b e lirg in b i im d e d a h a k k b ir e n tro p iy e sa h ip b ir k u
tu d a b u la b ilm e s i so n d erece o la n a k d h a le gelir. B e lirg in b i im d e d a h a
k k b ir en tro p iy e u la m a k sa m a b i im d e d a h a k k b ir h a c im b u l
m a k a n la m n a g e lir ve o la s lk la r b u n a son d erece te rs tir . H enz ele alm
o ld u u m u z rn e i ve B o ltzm an n d en k lem in d ek i lo g a ritm a ve B o ltzm an n
s a b itin in k k b o y u tu n e d e n iy le e n tro p id e k i o ld u k a m te v a z i b ir azal-
ekil 27.6 Eylem halindeki ikinci yasa. Fiziki b ir sistem in evrim i faz uzayndaki b ir eri
ta ra fn d a n gsterilir, (a) MDi an n d a sistem im izin olduka kk V hacim li b ir V k u tu
sundaki b ir x noktasyla gsterildiini bilirsek gelecekteki olas d a v ran n n ne o la
can grm eye alrsak k utu hacim lerindeki devasa u yum azlklar nedeniyle, hareke
tindeki herhangi b ir byk eilim yokluunda ikinci yasa uyarnca neredeyse kesin o la
rak git gide d a h a byk k u tu la ra girecei sonucuna ularz, (b) Bu argm an, ilk olarak
erinin V y e olan yolunu b u lm a sn n en olas biim ini a ray a rak g e m i e uyguladm z
dnn. Ayn argm an bizi, ar'in V'ye giden yolu basite, gem ie doru ilerledike de
receli biim de byyen k u tu la rd a n bu lm asn n en olas biim olduuna ilikin ayn
aka sam a sonuca, ikinci yasay la besbelli b ir eliki iinde y n eltir grnyor.
m a y a elik ed en faz u za y h a c m in d e k i k e sin lik le m th i a z a lm a y d
n n . Gaz Jl d n a g id e n y o lu b ir kez b u ld u u n d a , y e n id e n l'ye g id e n y olu
b u lm a s a n la m s z b i im d e o la slk d d r (en a z n d a n "d p e d z s a m a b i
im d e u zu n" o lm a y an b ir z a m a n z a rf iinde).127-91
Bu a rg m a n ik in ci y a s a n n g eerli o lm a sn bek lem ek le ilg ili te m e l s e
b e b i i e rir. A rg m an n , x n o k ta s n n k a s tl b i im d e d a h a k k k u tu la r
a ra m a s e tk isin e sa h ip h e rh a n g i b ir e ilim e gerek d u y m a m am z d n d a ,
d in a m i in a y r n tla r n a pek de b a l g r n m e d i in i b e lirte lim . k in ci y a
sa y la ilg ili h e r ey g e r e k te n b u m u? H er ey o ld u k a kolay g r n m e k te d ir
ve b elk i de p ek ok fiz ik in in ik in ci y a s a y la ilg ili te m eld e k afa k a r tr c
h i b ir ey o lm a d n a ilik in b a k k a b u l e tm e le rin in ve ak la y a tk n h e r
fizik i k u ra m n b u n u sa la m a k z o ru n d a o lm a sn n se b e b i b y le si b ir a r g
m a n n b e lirg in e v re n se l d o a s d r. B u ra d a se k in a s tro fiz ik i S ir A rth u r
E d d in g to n 'd a n h a rik a b ir a ln t u y g u n olur:
B iri size ev ren le ilg ili evcil h a y v a n k u ra m n z n M axw ell d e n k le m le riy
le u y u m su z o ld u u n u b e lir tir s e b u d u ru m M axw ell d en k lem leri i in k t
h a b e r. G zlem le e liti i g r l rs e , ey, b u d en e y c ile rin b a z e n b e c e rik siz
ce e y le r y a p tk la r o luyor. F a k a t k u ra m n z n te rm o d in a m i in ik in ci y a
s a s n a k a r o ld u u o rta y a k a rs a size h e rh a n g i b ir u m u t v a a t edem em ;
en d e rin u ta n la km ekten b a k a y a p a c a b ir ey y o k tu r.7
B u n u n la b irlik te k s a b ir s re li in e d n m e b iz e h e n z su n d u u m a r
g m a n n so n u c u y la ilg ili tu h a f b ir ey o ld u u n u ya d a b elk i de b u tem el
d e e rle n d irm e le rin n em li b i im d e eksik b ra k t b ir ey o ld u u n u s y
ler. T em elde y a ta n fizi in z a m a n d a s im e tr ik o ld u u k a b u l e d ild i in d e -
k a r s a r g r n d m z ey b ir a s im e tr ik za m a n y a s a s d r. Bu n a s l g er ek
le ti? Ayn a rg m a n g e m i z a m a n y n n d e u y g u la m a y a a l m a y d
n e b iliriz (ekil 27.6b). x faz u z a y n o k ta m z d a h a nce seti im iz ay n k
k k u tu y a MD a n n d a y e rle tirip M D 'ye n gelen g em i y n l e v ri
m i in c ele d i im izd e , x 'in b u k u tu y a g em ie d o ru g id e re k d a h a fa z la ile r
le d ik e g it g ide d a h a b y k h a le g elen k u tu la r d a n g irm i o lm a sn n so n
d erece o la s o lm a s so n u c u n u k arrz. D ier ta r a f ta n b u b iz e g em ite,
b u a rg m a n te m e lin d e ik in ci y a s a n n ta n d k v e rsiy o n u n u n a s ln d a g ele
cee d o ru g eerli o lm a s g e re k ti in e ilik in b e k le n tile rim iz e k a r n , g e
m i y n d e a r ta n e n tro p iy e sa h ip ik in ci y a s a n n te rs in in g eerli o ld u u n u
s y ler. Bu v arg , g e m ite e v re n im iz in g e r e k te n d a v ra n d b iim e ilik in
g zlem lerle fe n a e k ild e fa rk llk g ste rir. B kz. ekil 27.7.
[27.9) Bunun, hem t m gazn 3i'ye dnd hem de %99,9'unun dnd durum iin ne ka-
dar sreceini tahm in etmeye aln. Gaz molekllerinin ne hzla hareket ettiini bilmeye
gerekten gerek duyuyor musunuz?
Y anl g id e n n e d ir? B u n u a n la m a k ze re b u a rg m a n la r, t m y le 32'de
b u lu n a n g a z la ve x Vs 'd e b u lu n a c a k e k ild e (t0 an n d a) b a la d m z y e r
de, k a b i in d ek i g az m zn d a v r a n la rn a u y g u la y alm . V ana a ld k ta n
s o n ra g azn a s ln d a 32'den t m k a b a ta t , e n tro p in in , x k e n d in i h z lc a
d o sd o ru b lg e si i in d e b u ld u u n d a sl d en g ey i g ste re re k ok b e lirg in
b i im d e y k se ld i i y e rd e g a z a ilik in d o ru g elecek d a v r a n m elde e d e r
g r n r z . Peki ya gem i d a v ra n ? t 0 a n n d a n h e m e n n ce n e o ld u u
s o ru s u n u so rm a k z o ru n d a y z . G azn 32'ye g id e n y o lu g e r e k te n b u lm a s
i in en o la s yol a s ln d a h a n g is id ir? V an a n n t0'd a n h em en nce ak o ld u
u n u d n rs e k by lece elde e d e r g r n d m z "en o la s evrim ", g az n
k ap b o y u n ca y a y lm a y a b a la y p s o n u ta t0'd a n b ir z a m a n d a h a nce sl
d en g ey e u la m a s ve d a h a so n ra k e n d isin i, t0 a n n d a t m y le 32 b lg e s in
d e b u lu n a c a k e k ild e k e n d ili in d e n b i im d e g it g id e d a h a ok y o u n la tr
m a s d r.
S am a g r n se de a s ln d a b u , d a rd a n h e rh a n g i b ir m d a h a le o lm a k
sz n , b u b e lirli b i im d e so ru lm u so ru y a v e rile n d o ru y a n ttr. P ra tik te
g az h i b ir z a m a n t m y le 32'de b u lm a y z . A rg m an b iz e y aln zc a, ra sg e le
b i im d e h a re k e t ed en b ir g az n , o nu k e n d ili in d e n t m y le 32'de b u la c a k
o lsa y d k , k i h i b ir za m a n b u lm a y z , n a s l d a v ra n m a k z o ru n d a o ld u u n u
s y ler. B u ra d a h i b ir p a ra d o k s b u lu n m a z . D ier ta r a f ta n b u , o k u ru n ele
a lm a s n iste d i im , p r a tik te g az n t m y le 32'de o lm a s g ib i b ir d u ru m u n
n a s l o rta y a k a b ild i iy le ilg ili s o ru n d a n k a a r. B u n u n (Vs b lg e sin e ili
k in , g azm b in d e b ir in in 32 d n d a o lm a sn a iz in v e re n r a h a t ta n m b e
n im sed i im iz) gerek ev re n im iz d e m e y d a n a g e lm e sin d e b ir so ru n y o k tu r.
D eney y a p a n b ir in in b a la n g ta k a b n t m n e g erek li o la n gaz m ik ta r
n n o n k a tn p o m p a la y p v a n a y k a p a d n ve so n o la ra k k a b n a n a k s
m n a g az m t m % 9 0 'n p r a tik o la ra k b o a ltm a k z e re b ir v ak u m p o m p a s
u y g u la d n d n e b iliriz . T m b u ilem b o y u n c a ik ici y a s a u y a rn c a
e k i l 2 7 .7 e k il 2 7 .6 'm n
v a r g la r n n , S e n tr o p is ir n t
z a m a n k a r s n d a k i b i r g r a f i
i y l e if a d e e d ilm i h a li. G e re k
e l e n d ir m e b i z i d o r u b i im d e
M D , g e le c e im iz e y n e lik
d a v r a n la ilg ili b i r ik in c i y a s a
b e k le m e y e y n e ltir f a k a t b u b i -
z e , g e r e k d e n e y im le t o p ta n e
li k i l i o la r a k , ik in c i y a s a n n
t e r s in i n g e m i t e g e e r li o ld u
u n a ili k in s a m a g r n m l
y a n t v e r ir .
e n tro p i h e r z a m a n y k se lm itir. E lb e tte b u n u faz u z a y b i im in d e t a r t
m a k zere, den ey y a p a n k i in in de b irle tirild i i, o la slk la ev re n in b y k
b ir k sm b o y u n ca , b elk i de g n e e y a d a d a h a te sin e k a d a r g en ile y en
d a h a b y k b ir faz u z a y n a gerek d u y arz . D eneycinin v c u d u n d a , yem ek
y em e ve n efe s alm a y o lu y la e d in ile n e n tro p i so n d erece k k tu tu lu r. B a
s it o lm a s i in p o m p a n n elle a l t n v a rsa y a lm , a k si h a ld e (u an k i
a m a la rm z la ilg isiz k o n u la r o rta y a k a ra c a k olan) y a k t k a y n a n d a k i
d k e n tro p in in kkeniyle ilg ili k ay g lan m am z g ere k ird i. D en ey cin in d
k e n tro p is in in b ir k sm , i in d ek i g a z la b irlik te k a b a a k ta r lr ve g az
R 'ye g e tirm e k ze re ie k o u lu r. D eneycinin y iy ecek leri ve h a v a d a k i d k
e n tro p i so n u o la ra k g n e te n gelir. G n ein b u b e lirli ro l n e k s a s re
i in d e dneceim .
Bylece, k a p ta k i t m g a z n fiile n 31 b lg e sin d e o ld u u g ere k li d u ru m u ,
fizik i o la ra k u y g u n "e n tro p i z a m a n la a rta r" b i im in e sa h ip ik in ci y a s a y
i n em e k siz in elde ed e b ild ik . G em ie y nelik d a v r a n la ilg ili z a m a n te rs
e v rilm i b ir ik in ci y a s a y la b e lirg in v a rg y a ilik in g l m ze n e oldu?
z m len di m i? K esinlikle h ay r! D eneycinin v c u d u , g n e v e g e n i le til
m i faz u z a y m zc a ta n m la n a n h e r ey g ibi, gerek ik in c i y a s a u y a rn c a
d a v ra n m a k z o ru n d a d r (ve a s ln d a yle d av ra n r). B u n u n la b irlik te faz
u za y a rg m a n m z a r tk b u g e n ile tilm i faz u z a y n a u y g u la rs a k b u d u
ru m d a h l , e n tro p in in t m sis te m im iz i in c ele d i im iz h e rh a n g i b ir z a
m a n d a n nceki g em ie d o ru a rtm a z o ru n lu lu u n a ilik in fizik i s a m a l
eld e e d e r g r n r z .
9 B kz. Gold, 1962; bu fikirlerin bir m iktar hayali bir sonuca kavuturulm u hali iin bkz. Tip
ler, 1997.
10 Bkz. Penrose, 1979a.
k in ci y a s a y g ste rm ek z e re s tte v e rilm i o la n a rg m a n a g eri d n e
lim . T m ev re n e u y g u n T u faz u z a y n k u lla n a c a z , b y lece ev re n in b ir
b t n o la ra k evrim i, 3 \j'd a k i b ir f e risi b o y u n c a h a re k e t ed e n x n o k ta s
ta r a f n d a n a k la n r, f e risi t z a m a n k o o rd in a t ta ra fn d a n p a ra m e triz e
e d ilir v e ik in c i y a s a d a n t a r ttk a f 'n i n g it gide ok d a h a b y k k a im t a
n e li k u tu y a g irm e sin i b ek ley e b iliriz . J V y a "m akul" b ir k a ln ta n e le m e n in
u y g u la n m o ld u u n u v a r s a y a rz f a k a t x 'in k a r la t e n tro p ile rle ilg ili
so n lu d e e rle r elde etm ek is te rs e k b u k u tu la r n h a c im le rin in s o n lu o lm a
s n is te riz . F izik i o la ra k u y g u n b ir k a ln ta n ele m e y le ilg ili o la ra k b u n u n
g er ek le m e si i in ev ren , k e n d isin e u y g u n en erji z e rin d e k i s o n lu b ir s
n r la b irlik te so n lu o la ra k k a b u l ed ilm ek z o ru n d a d r. A sln d a, k sa s re
i in d e g rece im iz ze re s ta n d a r t kozm olojik m o d e ld en b ir i b u d o a
d a d r, b y lece a rg m a n n b u t r b ir d u ru m d a u y g u la n d n h a y a l e d e b i
liriz. E lb e tte , h e rh a n g i b ir z a m a n d a , e n tro p iy le ilg ili gerek b ir so n su z s a
y s a l d e e ri n em sem ezsek b u n u n la ilg ili b e lirli b ir g ere k lilik sz k o n u su
olm az. (Baz k u tu la r n d i e rle rin e o r a n la "son d erece by k " o lm a la ry la
ilg ili m a te m a tik s e l k av ra m , k e n d ile rin d e n b a z la rm n m g er ek h a c im le ri
ve b y le ce e n tro p ile ri so n su z o lsa bile, h l o lu tu ra b iliriz .)
11 H u b b le'd an birka yl nce 1917'de A m erikal astronom Vesto Slipher evrenin genilediine
ilikin b az b elirtiler b u lm u tu bile. Bkz. Slipher, 1917. Bu gzlem leri nedeniyle olduka az
b ir saygnlk edindiyse de P luto'yu kefetm i olma ayrcal da kendisine aittir.
[27.10] v hzyla u zak laan b ir kaynakla ilgili zel greliliki D oppler frekans kaym asn (a)
n dalga tab lo su n u ku llan arak, (b) 4 -vektrlere ilikin sk a ler arp m lar ve E = hv ifade
sin i k u llan arak t retin .
12 Bu nm k u ram sal o larak ilk kez 1946'da Georg Gamovv ta ra fn d a n Byk P atlam a tem elin
c a k l n a sa h ip n m g e iren u z a y n e v re n se l v a rl d r. B ylesi id d e tli
b ir o la y la ilg ili o la ra k b u , o la a n d b i im d e d k b ir sc a k lk g ib i g
r n s e de, b u n m n B yk P a tla m a n n k e n d isin e a it, e v re n in d e v a sa
p a tla m a s n e d e n iy le so n d erece s e y re ltilip ("krm zya kaym ") s o u tu l
m u b ir "p a rlam a " o ld u u n a in a n lr. 2,7K n m m o d e m k o zm o lo jid e so n
d ere ce n em li b ir ro l o y n ar. G enellikle "(kozmik) m ik ro d a lg a a rd a la n " ya
d a b a z e n " a rd a la n k a ra cisim " n m y a da "kozm ik k a ln t" n m o la
r a k a d la n d rlr. E rken e v re n in k e n d is in in B yk P a tla m a d a n h em en s o n
ra k i a r d ere ced e d z e n lili in i ve 27.11'd e ele a lac a m z kozm olojik
m o d e lle rle o ld u k a iyi a k la n d n b e lir tir b i im d e so n d erece d z e n lid ir
(10s 'te b ir b e n z e ri b ir ey).
im di, S 'n in b y le si k k b ir h a c m e sa h ip o lm a sn s n rla y a n B yk
P a tla m a y la ilg ili a r d ere ced e k i d k e n tro p i k s la m a s n n d o a s y la
ilg ili b a z fizik i k a v ra y la r ed in m ey e a l a lm .13 B yk P a tla m a y la ilg ili
o la a n d b i im d e zel o lan e y in g erek te, az nce d e in ild i i zere
o n u n m k em m el d z e n lili i o ld u u n u b u la c a z . B u n u n n i in ok d k
e n tro p iy e k a r lk g eld i in i ve o n u n bize, b iz im i in d n y a d a n em li o la n
b ild i im iz ta n d k b i im d e b ir ik in c i y a s a y n a s l s a la d n a n la m a y a
a l m a k zo ru n d a y z.
ncelikle y in e b ir d k en erji k a y n a o la ra k g n e in ro l n ele aln .
Y aa m m zn b a l o ld u u e y in g n e in sa la d e n e rji o ld u u n a ilik in
g en el b ir y a n l a n la y m e v c u ttu r. Bu y a n ltc d r. O e n e rjin in b iz im k u l
la n m m z d a o lm a s iin , o n u n d k e n tro p ili b ir b i im d e o lm a s s a la n
m a k z o ru n d a d r. T m g k yz rn e in , g n e te n ya d a b a k a b ir ey d en
k a y n a k la n a n , d z e n li b ir sc a k lk la d z e n li b i im d e a y d n la tls a y d b u
d u ru m d a b u en erjiy i k u lla n m a n n (b u n u n la b a a k m ak z e re ev rim le-
m i n e t r d e b ir y a r a tk d n e b ilirs e k d n elim ) h i b ir y o lu olm azd .
I s l d en g e d e o la n b ir en erji su n u m u y a r a rs z d r . B u n u n la b irlik te g n e
d i e r t r l b ir s o u k a r d a la n d a k b ir k z g n n o k ta o ld u u i in a n sly z .
G n b o y u n c a en erji g n e te n d n y a y a u la r f a k a t g n ve gece e s n a s n d a
t m y in e geri, u z a y a g id er. N et en erji d en g e si b a s it o la ra k (o rtalam ad a)
ald m z t m en erjiy i g e ri g n d erm e m iz e k lin d e d ir.14
kaynaklanp ve kendisi yoluyla dnyann gne enerjisinin ncekine gre b iraz d ah a fazla
sn h ap setti i kresel snm ay) gz ard edersek dnyann i ksm nn rad y o ak tif bozunm a
yoluyla sn m as, bu eneji atm o sfer yoluyla ok azar azar uzaya kam ak zere, sz ko n u su
dur. Bkz. 34.8.
ek il 27.9 D n y a g n e te n a ld n a e it m ik ta rd a en e jiy i g eri v e r ir f a k a t g n e te n a ld
ey, g n e in s a n n n d n y a d a n d n e n k z la ltn n k in d e n d a h a y k se k f re k a n s a sa h ip
o lm a s g ere i n e d e n iy le ok d a h a d k b i r e n tro p i b i im in d e d ir. B u n a g re P la n c k 'n
E = ftv 's u y a rn c a g n e in fo to n la r fo to n b a n a , d n y a d a n d n e n le rd e n d a h a fa z la
e n erji ta r , b y lece g n e te n g elen e n e rji d n y a d a n d n e n d e n d a h a az fo to n ta r a f n d a n
ta n r . D ah a az fo to n d a h a az s e rb e s tlik d e re c e s i ve b y lece d a h a k k b i r fa z u zay
b lg e si ve u z a y a d n e n fo to n la n n k in d e n d a h a d k e n tro p i a n la m n a g elir. B itk iler, b u
d k e n tro p ili en erjiy i f o to s e n te z d e k u lla n a r a k k e n d i e n tr o p ile rin i d r r ve k e n d i
e n tro p im iz i d rm e k z e re b iz o n la r d a n , o n la r y iy erek y a d a o n la r y iy e n b i r ey i y iy e
re k y a d a o n la r n s e rb e s t b r a k t o k sijen i so lu y a ra k y a r a r la n r z . S onu o la ra k b u , g k
tek i, g n e i r e te n k tle e k im se l k m e le n m e d e n so n u c u n d a k i sc a k lk d e n g e s iz li in d e n
k a y n a k la n r.
S (a)
u
Entropi artar
Zaman
20 "Kapana kslm yzey" o larak bilinen eyin m eydana gelm esi bylesi b ir "geri dn yok
no k tas"nn faydal b ir n itelem esidir. K apana kslm b ir yzey, S'ye olan sfr no rm alleri
nin h e r iki ailesin in de gelecee ra k sa m a s zelliine sahip uzaysal tkz b ir S 2-yzeyidir.
(Daha "gnlk" terim lerle b u f S 'de b ir k p arlam as m eydana geldiinde parlam an n giden
ve gelen ksm larn n klm eye b alay acak olm as anlam na gelir.) Bir k ara deliin X ufku
iinde k ap an a kslm yzeyler bulm ay bekleriz. K apana kslm yzey k rite rin in st n l
h erh an g i b ir sim etri v arsay m na dayan m am asn d an ve kk geom etrik k ark lk lar al
tn d a "kararl" olm asn d an kaynaklanr. K apana kslm yzey b ir kez olutu u n d a (Einste
in k u ram n d a nedensellik ve enerji pozitifliiyle ilgili belirli ok zayf ve m akul koullar
varsayarak) tekillikler kanlm azdr. B enzer so n u lar kozmolojik Byk P atlam a tekillikle
rin d e de geerlidir. Bkz. Penrose, 1965b; Havvking ve Penrose, 1970.
21 Bkz. Penrose, 1965b; Havvking ve Penrose, 1970. W ald, 1984, bu teorem leri pedagojik b ir d
zen iinde yineler.
r a fn d a n n len em ey ece in i ve "gelgit k u v v e tle r in in (d i er b ir d ey ile
W eyl k u v v etleri; bkz. 19.7), g en el d u ru m d a y k se k o la slk la lg n b i im
de s zd e sa lm m l b ir ta rz d a so n s u z a ra k s a y a c a n s y le m e sid ir.22 G er- !
ekte, k la s ik k u ra m n b u b e k le n tile rin in k e n d isi u y a rn c a d e im e k z o r u n
d a o la ca k u a n t u m k tle e k im (ya d a u y g u n te rim h e r neyse) d iy a rn a g i
rilm e si k a n lm az g r n r. D oru "k u a n tu m k tle e k im se l" k u ra m n ne
o ld u u n u h en z b ilm iy o ru z fa k a t b u k a ra d elik d e e rle n d irm e le ri bize
n em li b ir g ird i s a la r ve b u g ird i b iz i d o ru "k u a n tu m k tleek im "le ilg ili
a ra y m z d a u y g u n y n le re y n le n d irm e lid ir. Bu k o n u la r b iz im i in so n
ra k i b l m le rd e , zellikle 30, 31 ve 32. b l m le rd e n em li o lacak.
G enellikle k tleek im le ilg ili km eye ilik in u z a y z a m a n te k illik le rin in
z o ru n lu b i im d e h e r z a m a n b ir o la y u fk u i in d e b u lu n a c a n a in a n lr,
b y lece b u t r b ir te k illik te k i o la a n d fizik i e tk ile r n e o lu rs a o lsu n b u n
la r h e rh a n g i d s a l b ir g zlem c in in b a k n d a n g iz len e ce k tir. B u n u n la b ir
lik te b u, genel g relilik le ilg ili m a te m a tik se l b i im d e o lu tu ru lm u b ir
zellik d e ild ir. T ek illik le rin h e r z a m a n b y le sin e gizli o la c a n a ilik in
v a rsa y m k o z m ik s a n s r o la ra k a d la n d r lr.23 Bu d u ru m 2 8 .8 'd e d a h a a y
rn tl b i im d e ta rt la c a k .
te ta ra fta n , k tle e k im le ilg ili km eden k a y n a k la n a n o la a n d e t
k ile r b u lm a k ze re te k illik k a d a r u z a a g itm ek z o ru n d a d e iliz. E v ren d e
g r le b ilir b a z a r id d e tli s re le r m e v c u ttu r. rnein, fe v k a la d e p a r
la k k u a s a r la n n g a la k si m e rk e z le rin d e k i k a r a d elik le rin d n m e le ri y o lu y la
g le n d irild i in e in a n lr. D a r (a k tr ki d nm e ek sen i b o y u n ca) a tla n
g erek m alzem e d eli in d n d a n g elm esin e ra m e n (30.7) b u r a d a k i e le k t
rik s a n tra li, k a ra d eli in d n m e sid ir. K k b ir b lg e d e n g else de (y ak la
k G ne S istem i b o y u tu n d a ), b a z k u a s a r la r ta ra fn d a n y a y la n en erji
t m g a la k siy i O2 ya d a O3 y a d a d a h a fa z la lk b ir a rp a n k a d a r glgede
b ra k a b ilir! M uazzam u z a k lk la rd a n g r le b ilirle r ve kozm oloji i in n e m
li gzlem a ra la rd r. A yrca k a r a d e lik le r de, b elk i de a r p a n k a ra d elik
iftle ri i e rd i in e in a n la n g l y n k a y n a k la r m e v c u ttu r.24
G c = h = k = 1.
g ra m = 4 ,7 x l0 4,
m e tre = 6 ,3 x l0 34,
sa n iy e = l , 9 x l 0 43,
d erece K elvin = 4 x l 0 -33.
e = 0,0854245...
30 E lbette b u "e"yi doal logaritm a ta b a n olan e = 2,7182818285... ile k artrm am ak iin dik-
k atli olunm ald r, bkz 5.3.
P lan c k k tle s i = 2 , l x l 0 _5g,
P lan c k u z u n lu u = l,6 x lO _3Sm,
P lan c k z a m a n = 5 ,3 x l0 _44s,
P lan c k sc ak l = 2 ,5 x l0 32K,
P lan c k y k = 11,7 p ro to n yk.
$b h =^
o lu r. K err zm d u ru m u n d a a k o la ra k (genel b irim lerle)
8nG 2 -------
A = m (m -t- Vtti2 e r )
2nGk i;-------
SBH = m (m + \ l m l a z)
ch
27.11 Kozmoloji
E v re n im izc e p o ta n siy e l o la ra k e r i ile b ilir o la n k e sin lik le m u a zz am
e n tro p i sa y s y la ilg ili, e v re n im iz in u a n a s ln d a n e k a d a r "zel" o ld u u
ve "zellikle" B yk P a tla m a z a m a n n d a ne k a d a r "zel" o lm u o lm a s g e
re k ti iy le ilg ili b ir h is s iy a t eld e ed eb ilece im iz e k ild e, b ir ta h m in d e b u
lu n m a y a a l m a d a n nce kozm oloji h a k k n d a b ir ey b ilm em iz gerekecek.
B yk P a tla m a y te m sil ed en B k u tu s u faz u z a y n n b o y u tu n u ta h m in e t
m ek z e re kozm olojik k a n t k u lla n m a y a a l a c a z ve b u n u t m faz
u z a y n n b o y u tu ve a y rc a ev re n i im d ik i h a liy le te m sil ed en k a ln ta n e li
K k u tu s u n u n faz u za y h ac m iy le k a r la tra c a z .
K e n d isin d en (esasen) a d e t b u lu n a n , kozm o lo jin in s ta n d a r t m o d e lle
ri o la ra k a d la n d rla n e y leri k sa c a a k la y a ra k b a la y a y m . 2 7 .7 'd en
a n m sa y a c a m z ze re ta rt m a , E in s te in d e n k le m in in u y g u n z m le ri
n i, g a la k s ile rin t m y le d z e n li b y k lekli (bazen "b a sn sz b ir a k
kan " y a d a "toz" o la ra k a d la n d rla n ) b ir d a lm n a y a k la k lk ta h m in i
y a p m a k ta k u lla n la b ile c e k b ir m a lze m e k a y n a y la b irlik te ilk o la ra k
1922'de b u la n R u s A la x a n d r F rie d m a n n 'a dek g id er. F rie d m a n n 'n a l t
g en el s n f kozm olojik m o d e lle ri a rtk , k e n d ile rin in so n ra k i k a tk , a k
la m a ve g en e lle m e leri n e d e n iy le g en el o la ra k F rie d m a n n -L e m a tre -R o -
bertson-V V alker (FLRW) m o d e lle ri o la ra k an lr.
T em eld e b ir FLRW m o d eli, k e n d is in in t m y le u z a m s a l o la ra k t r d e
ve iz o tr o p ik o lm a s g ere in ce k a ra k te riz e olur. K ab aca s y le rse k "izotro-
pik", e v re n in t m y n le rd e ay n g r n m e si a n la m n a gelir, b y lece o d n el
b ir 0(3) s im e tri g ru b u n a s a h ip tir . A yrca "u z am sal o la ra k t rd e " , ev ren in ,
u z a y n h e r n o k ta s n d a , h e r b ir a n d a a y n g r n m e si a n la m n a gelir; b u r a
d a n h a re k e tle b ir u z a y sa l 3 -y z e y a ile s in in , b u n la r (to p la m d a 6 -b o y u tlu
b ir s im e tri g ru b u v eren )127151 "uzay"n s a b it t "z am an "n d ak i Tt 3 -y z e y le ri
o lm a k zere, h e r elem a n z e rin d e g e ik e n (18.2) o la n sim e tri g ru b u b u
lu n u r. Bu b ir ift v a rsa y m ok b y k lekteki m a d d e d a lm n a ili k in
g zlem ler ve m ik ro d a lg a a r d a la n n m d o a sy la iy i b ir u y u m g ste rir.
U za m sa l iz o tro p in in d o la y sz b i im d e so n d erece iyi b ir y a k la k lk ta h m i
n i o ld u u (ok u z a k k a y n a k la rn g zlem len m e si ve n ce lik li o la ra k 2,7K
e k il 27.13 U za m sa l o la ra k t r d e ve iz o tro p ik F rie d m a n n -L e m a tre -R o b e rts o n -V V a lk e r
(FLRW) k o zm o lo jik m o d e lle ri. Z am an y u k a r d o ru g s te rilir ve h e r m o d e l b ir B yk P at-
la m a 'y la b a la r. H er b ir i t z a m a n n d a k i "uzay" v e re n , k e s im e y e n u z a y s a l t r d e 1 -
p a r a m e tre li b i r T , 3 -y z e y le r a ile s iy le d o ld u r u lm u tu r. F rie d m a n n m o d e lle rin d e m a d d e
b a s m s z b ir a k k a n ("toz") o la r a k ele a ln r. d u ru m g ste riliy o r: (a) T t S 3 (d iy a g ra m
la r d a b i r S 1 ev rel e m b e ri o la r a k b e lirtile n ) 3 -k re Ie ri o lm ak z e re m o d e lin so n u o la
ra k b i r B y k ke ile rle d i i K > 0 d u ru m u ; ya d a (b) te p e d e k i 2 -d z le m o la ra k g s te
rilm i k lit i E3 3 -u z a y la r o la ra k T,; y a d a (c) (tep ed ek i k o n fo rm a l b i r g s te rim le b e li r ti
len) h ip e rb o lik 3 -u z a y la r o la r a k T ,, (d), (e) ve (f)'de s r a s y la (a), (b) ve (c)'ye n ih a i s te l
g e n ile m e y le b irlik te p o z itif b i r k ozm olojik A s a b iti e lik ed er, (d)de /l'n n , km e fa z m
n lem ek z e re y e te ri k a d a r b y k o ld u u v a rs a y lr.
n m n d a n ) g r l r. D ah a s ev re n t r d e o lm a s a y d y a ln z c a ok b e lirli
y e rle rd e n iz o tro p ik o la ra k g r n e b ilird i,127161 bylece ev re n in b ize, ay n z a
m a n d a h o m ojen o lm a d k a, iz o tro p ik b i im d e g r n m e s i i in o ld u k a a y
rc a lk l b ir k o n u m d a b u lu n m a k z o ru n d a o lu ru z. E lb e tte te k il g a la k sile ri,
g a la k s i k m e le rin i ve s p e r g a la k s ile ri y a ln z c a b e lirli y n le rd e g rd
m z i in gzlem e d a y a l iz o tro p i m u tla k d e ild ir. rnein, y a ln z c a b izim
g a la k sim iz i deil fa k a t k o m u b irk a g a la k si k m e sin i de e k er g r n e n ,
"B yk ekici" o la ra k a n la n g ib i k a fa k a r tr c lde, h e r z a m a n g r
n r o lm a y a n e its iz m a lze m e d a lm sz k o n u s u d u r. B u n u n la b irlik te
b u , n e k a d a r u z a a b a k a r s a k b e lirg in u z a m sa l d z e n lilik te n s a p m a n n
[27.161 B irleik b ir 3 -u zay n iki ayrk n okta dolaynda t rd e olm akszn niin izotropik o la
m ayacan gsterm ek zere genel b ir argm an verin.
o ra n tl b i im d e o k a d a r k lm e si d u ru m u g ib i g r n r. E v re n in b izim
i in e r i ile b ilir o la n en u za k b lg e leriy le ilg ili sa h ip o ld u u m u z en iyi b il
gi 2,7K k a ra cisim a rd a la n n m n d a n gelir. COBE, BOOMERANG ve
WMAP v e risi vb bize, o lek te ok k k sa p m a la r, 105'te b irk a p a r a
k a d a r, iz o tro p in in iyi d e ste k le n d i in i s y le r.31
A sln d a t r d e ve iz o tro p ik kozm olojiler, FLRW m o d e lle ri, g er ek e v re
n in y a p sn a , en a z n d a n O11 c iv a rn d a g a la k si i e rip y a k la k O80 d o la
y n d a b a ry o n b a r n d ra n g e n ilik te k i g z le m le n e b ilir ev re n in s n rla r d
n a , y a p la n m k em m el y a k la k lk ta h m in le ri o la ra k g r n r. (Bu "gz
le m le n e b ilir evren" k a v ra m n n ne a n la m a g eld i in i b ira z d a n greceiz.)
U za m sa l iz o tro p i ve t rd e lik , 3 -b o y u tlu " s a b it zam an " Tt u z a m sa l k e s itle
rin in , h e r Tt 3 -g e o m e trisi M 'ye a it t rd e lik /iz o tro p i s im e tri g ru b u n u p a y
la m a k zere, t m M u z a y z a m a n n (b irb irle rin i kesm eden) d o ld u rd u u n u
im a ed e r;32 bkz. ekil 27.13. 3 -g e o m e triy le ilgili (esasen) fa rk l o la slk
(sabit) u z a m sa l e rili in p o z itif (K > 0), s f r (K = 0) y a d a n e g a tif (K < 0)
o lm a sn a b a ld r. Kozm oloji lite r a t r n d e , e rilik y a r a p la r n K > 0 ve
K < 0 o la ra k a n la n K = 0 d u r u m la rn d a b a s it o la ra k s ra s y la K = 1 ve
K = 1 b i im in d e n o rm a lle tirm e k o la a n d r. B u n u n la b irlik te b u n u b u r a
d a y a p m a y a c a m ve so n ra k i ta r t m a la r d a ak lk i in ilg ili K > 0 ve
K < 0 a k la m a la rn te rc ih edeceim .
ekil 27.13a, b, c'd e u z a m sa l e rili e ili k in fa rk l a lte r n a tif seim lerle
ilg ili, F rie d m a n n 'n E in ste in d en k lem in e ilik in o rijin a l a n a liz i u y a rn c a
e v re n in za m a n ev rim in i g ste rm ey e a ltm . H er d u ru m d a ev ren , u z a y z a
m a n e rilik le rin in so n su z h a le g eld i i, B yk P a tla m a d en en , b ir te k illik
te n b a la y p a n id e n d a d o ru g e n ile r. S o n u tak i d a v ra n k ritik b i im
de /T n in d e e rin e b a ld r. K > O'sa (ekil 27.13a) g en ile m e so n u o la ra k
te r s d n e r ve ev ren , b t n l k l F rie d m a n n m o d e lin d e k i b a la n g B yk
P a tla m a s n n k esin b ir za m a n te r s i olu p sk lk la B y k k o la ra k a n
la n b ir te k illi e g eri dner. K = O'sa (ekil 27.13b) g en ile m e an c a k o ld u u
h a liy le k a lm a y a y e te r ve b ir km e faz m e y d a n a gelm ez. K < O'sa (ekil
27.13c) g en ile m e so n u o la ra k s a b it b ir o ra n a u la t n d a n h e rh a n g i b ir
km e g r n m sz k o n u su d e ild ir. (B urada, 27.8'de ta rt lm o lan
y e rd e n y u k a r d o ru f rla tla n ta la b ir b e n z e rlik m e v c u ttu r. T a n b a
la n g h z k a m a h z n d a n k k se so n u o la ra k o, F rie d m a n n 'n K > 0
i in o la n ev re n in d ek i g ibi y ere g e ri d e r; k am a h z n a e itse , K = O'daki
g ib i, g eri d m e y i becerem ez; k a m a h z n d a n b y k se d ev am e d e r ve
K < O 'daki gibi, y a v a la m a y a n b ir s n r h z a y ak lar.)
COBE k an t iin bkz. Smoot vd., 1991; WMAP kant iin bkz. Spergel vd., 2003.
32 Liddle, 1999, kozm olojiye m kem m el b ir g iritir. W ald, 1984, konuyu daha gelikin b ir d
zeyde kapsar.
O rijin al F rie d m a n n a l m a s kozm olojik b ir A s a b iti ierm ez fa k a t
k o zm o lo jin in d a h a so n ra k i s is te m a tik ta r t m a la r n n n e re d e y se t m n
d e,33 E in s te in 'n 1917'de ile ri s rd kozm olojik b ir te rim o la n A gab'ye,
k e n d is in in A = 0 o la ra k k a b u l etm ek le ilg ili se im in e k a r n (1 9 2 9 'd an
so n ra , bkz. 19.7), iz in v erild i. B u n u n h a y rl o ld u u a a k t n k g z
lem e d a y a l fa rk l t rd e k i p ek ok g n ce l k a n t, e v re n im iz in d a v ra n n d a
a s ln d a p o z itif kozm olojik b ir s a b it (A > 0) b u lu n d u u n u a k o la ra k b e
lirtm e y e b a la d . Bu k o n u la r 2 8 .1 0 'd a ta rt m a y a dev am ed ece im fa k a t
im d ilik o k u ru i le rin d e F rie d m a n n d e n k le m le rin e (yeteri k a d a r byk)
p o z itif b ir /l'n n elik e tti i ekil 27.13a, b, c 'n in b e n z e rle rin i s u n a n ekil
27.13d, e, f'y e y n le n d irm e k iste rim . K ozm ologlar a r a s n d a k i g n m z
gzlem ve fik ir d en g e si u y a rn c a b u m o d e lle rd e n b ir is i gerek e v re n im iz in
g e m iin e ilik in , en a z n d a n ev re n y a ln z c a , k a b a c a l , 5 x l 0 10 o la n im d ik i
y a n n y a k la k elli b in d e b iri o la n ~ 3 x l 0 5 y a n d a o ld u u z a m a n k i a y
r tr m a z a m a n n d a n itib a r e n , a y r tr m a m ik ro d a lg a a rd a la n m g zlem
le d i im izd e etk in b i im d e "geriye b ak t m z" z a m a n olm ak zere, d o ru
b ir a k la m a g ib i g r n r.
A y r trm a d a n nce ev ren , te m e l o la ra k "n m b a sk n " ve a y r trm a
s o n ra s "m ad d e b ask n " o lm u o lm a ld r. F rie d m a n n 'n "toz" m o d e lin in
n m b a s k n fa z d a u y g u n o lm a sn beklem eyiz; d a h a u y g u n o lan Tol-
m a n 'n (1934) n m d o lu m o d eli o la b ilir. Bu, re sim le rim iz d e b y k b ir
fa rk llk y a ra tm a z . E v re n in m r n B yk P a tla m a d a n a y r trm a y a , e
k il 2 7 .1 4 'te b e lirtti im z e re "F ried m a n n " n g r s 127171 o lm u o la n ey d en
y a k la k j'l k b ir k a ts a y k a d a r k s a ltr. im e kozm o lo jisi y a n lla r, ev
rim d e ok d a h a b y k b ir d e iim , d i e r b ir d ey ile e v re n in l s n b e l
ki de O60 g ib i b ir a r p a n la a r tt r a n s te l b ir g en ile m e n e rirle r. Y ine de
b u , ev re n h e n z O-32 sa n iy e lik k e n b ir n ih a y e te erm ek d u ru m u n d a d r, b u
n e d e n le ekil 27.13 ya d a 2 7 .1 4 ' n g r n m n d e h e rh a n g i b ir fa rk llk y a
ra tm a z ! Y ine de d i e r b a k m la rd a k i im a la r, im e b i im li ta b lo d o ru y sa
m u a z z a m o la b ilir. im e k o zm o lo jisin i 28.4, 5 'te ele a lac a m . N e o lu rsa
o lsu n , "ko zm olojinin s ta n d a r t m odeli" o la ra k a d la n d rlm a s g erek en eye
im e y i d a h il etm em en in m a n tk l o ld u u n u d n y o ru m ve b u r a d a yle
y a p m a y a c a m .34
35 Olduka zgn b ir o laslk eski Y unanlarn hakl olup, 1.1, evrenin gerekte b ir on iki yz
l, ya d a d ah a ok b u n u n y ap trlm b ir versiyonu, olm asdr. Bkz. Lum inet, 2003.
36 H iper y z e y terim i b ir n -m an ifo ld u n (n l)-b o y u tlu b ir a lt m anifolduyla ilgilidir; b u rad a
b ir Tc.
(a) (b) (c) (d)
ek il 27.15 F rie d m a n n m o d e lle rin e ilik in , n celik le A = O'la b irlik te , R = R (t) g ra fik le ri:
(a) K > O, (b) K = O, (c) K < O v e s o n ra (d) A > O'la b irlik te , ((d) d u ru m u K = 0 iin iz ilir
fa k a t d i e r d u ru m la r, u z a m s a l e rilik le ili k ili o la ra k J m n y e te rin c e b y k o lm a s k o u
lu y la , o ld u k a b e n zerd ir.)
T m M 4uzay, g rd m z z e re z a m a n la d e ien b t n l k l b ir
l n n b u lu n d u u , u z a m s a l 3 -g e o m e triy le ilg ili b ir z a m a n ev rim i b i i
m in d e a k la n r. S ta n d a rt ta b lo d a ev re n b a la n g ta b ir B y k P a tla m a
d a n ok h z l b i im d e u z a k la a ra k g e n ile r fa k a t p a tla m a n n m e y d a n a g e l
d i i ve h e r e y in k e n d isin d e n u z a k la t b ir "m erkezi n o k ta '' b i im in d e
d n le n b u ta b lo d o ru d e ild ir. U za m sa l ik i b o y u t d u ru m u n d a k i d a h a
u y g u n b ir g r n t b ir b a lo n u n p a tla tld a n d a k i y ze y id ir. Z am an ile r le
d ik e y zey d ek i h e r n o k ta , h e r d i e r b ir n o k ta d a n a z a r a z a r u z a k la r ve
ev re n m o d e lin d e h e rh a n g i b ir "m erkezi n o k ta '' y o k tu r. Bu b e n z e tm e d e y
zey e v re n in t m n te m sil e tm e lid ir. B ylece ne b a lo n u n m erk ezi n e de
y zey d e y e r a lm a y a n h e rh a n g i b a k a b ir n o k ta g e n ile y en e v re n in p a r a s
o la ra k sa y lr.
Bu g e o m e trid e n b irin e ili k in m e trik b i im i g ste rm e k z e re dS2 no-
ta s y o n u n u , K = 0 d u r u m la rn d a m e tri i a r tk b irim 3 -k re n in y a d a b irim
h ip e rb o lik u z a y m k i o la ca k e k ild e n o rm a lle tirm e k z e re (d i er b ir d e y i
le s r a s y la K = 1 ya d a K = - 1 k a b u l ederiz), k u lla n a lm .127181 T m u za y za -
m a n a ili k in 4m e trik b ylece, t, s a b it d e e rle ri te k il Xt 'y i b e lirle y e n b ir
"kozm ik zam an " p a ra m e tre s i o lm a k ve
R = R (t)
d s 2 = d t 2 /?2 d 2
[27.18] Bir b irim 3 -k ren in m etriini dX2 = dr2 + sin2<p(d<p2 + sin2d02)'n in tanm ladn
g stereb ilir m isiniz b akn ve 18.1'deki yntem leri k u llan arak dZ2 = d r2 + sinh2^(d^f2 +
sin20dfl2) n in b irim hiperbolik uzay tanm ladn karsayn. tpucu: lk olarak rasgele y an -
apl b ir 3 -k re iin olan m etrii yazn.
b i im in d e ifad e e d ile b ilir. Bylece h e r b ir Tt i in m e trik fl2dS2'y le v e rilir.
ekil 27.15a, b, c 'd e R = i? (t)'n in s r a s y la K = 1 ,0 ,1 i in g ra fi in i, A =
O'la b irlik te F rie d m a n n 'n o rijin a l "toz" (b asm sz ak k an )127191 d u r u m u n
da izd im ve ekil 27 .1 5 d 'd e h e r K d e e rin e ilik in e rile r (K > 0 d u r u
m u n d a , a s ln d a g zlem lerin i a r e t e tti i zere) A so n ra k i km eyle b a a
k ab ilecek k a d a r b y k o lm ak k o u lu y la) ok b e n z e r olm ak ze re p o z itif
b ir /l'y la n e o la c a n g ste rd im . Bylece n ih a i g en ile m e h z ste ld ir.
[27.20] ekil 27.16an m Minkovvski 4 -uzayn, t m Minkovvski 2-uzaynn (r > O'la birlikte
d s2 = d t2 - d r 2 m etrii) sa y a n s n alp bu biim de dey eksen etrafn d a evirm ek yoluyla
elde ed eb ilir m isiniz grn. 4 -u zay m etriini t, r ve kresel k u tu p sa l ve $ alarn a ilikin
uygun fonksiyonlar k u llan arak ifade edin {bkz. altrm a [27.18]). G rselletirm e niyetiyle
ilgili olarak, dn d rm en in a rtk d aha tan d k b ir t rd e olduu Minkovvski 3-uzayn elde e t
m eyi deneyin.
[27.21] ekiller 27.11 ve 27.16b'deki d iyagram larn n asl eletiini grebilecek m isiniz b a
kn. ekiller 27.16 ve 27.17'nin h er b ir rneiyle ilgili m etrikleri arp arak uygun konform al
a rp a n la r bulun.
te rilm i o la n b ir k a ra delie k re se l o la ra k sim e trik km ede, k a ra d eli in
u fk u n u n 45'yle d u rd u u n a d ik k a t edin. H e rh a n g i m a d d i b ir p a r a c n
d n y a izg isi d e y e 45'den fa z la eilem ez, by lece b ir kez o n u g e ti in
de u fk u n a rd n d a k i i b lg e d en k a am az . D ah as, b ir kez o b lg e n in i in d e
o lu n c a te k illi e z o rla n r (ekil 27.18a). T ekillik, ekil 2 7 .1 1 'in d a h a g e le
n e k se l b a k a s n d a n b ir b i im d e m a n t a a y k r b ir gerek o la ra k , u zay -
z a m a n n i k sm n a u z a y sa l b ir gelecek s n r o la ra k g r n r. B yk P a t
la m a ta r a f n d a n g ste rilm i o la n d u ru m b u n u n , u z a y z a m a n a u z a y sa l b ir
gem i s n n b i im in d e d a v ra n a ra k , z a m a n s a l te rs in e b en z ey e n b ir ro l o y
n a r (ekil 27.18b). B yk P a tla m a y (tekil) b ir n o k ta o la ra k d n m e e ili
m in d e o ld u u m u z d a n b u da y in e b ir b i im d e m a n t a a y k rd r.40
S im etri
ekseni
S
so n s u z u
T ekillik
N okta
O S2 k re si
(a) (b) (c)
40 Byk P atlam an n gerekte konform al, dier b ir deyile nedensel olarak -"12 noktas" olarak
a n la n - b ir n okta olduu b elirli k u rg u sal m odeller baz ku ram clard a beeni bulm aktadr;
bkz. T ippler, 1997. Bununla b irlik te bylesi m odelleri fiziki olarak m akul hale getiren, 27.
blm arg m an lary la uyum lu herhangi b ir ta rt m a n n fark n d a deilim.
Bu b a la n g s n rn n u z a y sa l d o a s bizi, B yk P a tla m a n n n em li
b ir g r n m o la n p a r a c k u fk u k a v ra m n a y n e ltir. B ir g zlem c in in B
y k P a tla m a y a y ak n b ir p n o k ta s n d a b u lu n d u u ekil 2 7 .1 8 b 'y i gz n
n e aln . G zlem ciye b ilg i a k ta ra b ile c e k ev ren b lg e si p 'n in g em i k k o
n is i z e rin d e y a da i in d e k i o b lg e d ir ve b u n u n y a ln z c a B yk P a tla m a
b a la n g h ip e r y ze y in in b ir P p a r a c n k e s ti in i b e lir tir iz .41 B yk P a t
la m a d a P d n d a k i b lg e d e y a r a tla n p a r a c k la r p 'd e k i g zlem ci i in e r i
ile b ilir d e ild ir. Bu b lg e le r p 'n in p a r a c k u fk u n u n te s in d e d ir. B u n la
rn p 'n in g zle m le n e b ilir e v r e n in in d n d a , ev re n in b u g zlem len e b ilir
k sm p 'n in gem i k k o n isi z e rin d e ya d a i in d e b u lu n a n o lm ak zere,
y e r a ld n s y le riz.127-221
/ 1=0
I
I
(a)
K> 0
A> 0
(e)
e k il 27.17 ekil 2 7 .1 3 ' n ilg ili F rie d m a n n m o d e lle riy le ilg ili k a t k o n fo rm a l d iy a g ra m
la r: (a) K > 0, = 0;
A (b) K A 0, = 0; (c) 0,
K < A = (d) K 0; >0, 0
A > (ve y e te ri k a d a r b
y k jl'y la); (e) K = 0, A > 0; (f) K < 0, A > 0.
41 "H iper yzey" terim i iin bkz. n o t 27.36. Bu durum da Byk P atlam ann, konform al g ste ri
m inde 3 -b o yu tlu olduunu grrz. Buna belirli b ak a gsterim lerle k ar kabiliriz, bkz.
R indler, 2001.
f [27.22] B urada verilm i konform al diy ag ram lara b av u rarak A = 0 olm ak zere, K 0 ya da
K < 0 iin p 'd e konum lanan b ir paracn gzlem lenebilir evreninin, tm evreni kapsam ak
zere parac n zam an gelecek sn rn d a a rta rk e n b u n u n K > 0 durum u iin ya da A > O'sa
{bir "kozmolojik du ru m ufku" ortaya kar) herhangi b ir K iin (ekil 27.17'de gsterilen du
rum lar) doru olm adn gsterin.
Tekillik ya da Jr+
(a) (b)
e k il 27.18 U fu k lar, (a) O lay u fu k la r, b ir g elecek s n r - y a b i r te k illik y a d a s o n s u z - e
m a tik k o n fo rm a l b ir d iy a g ra m d a u z a y s a l o ld u u n d a o r ta y a k a r. B ir p g z le m c isi s n r a
y a k la rk e n h e r z a m a n p 'n in g re m e d i i (sn r b ir d u ru m u fk u b i im in d e ta n m la n m )
b ir u z a y z a m a n p a r a s , k e s in o la r a k h a n g i p a r a o ld u u p n in n a s l h a r e k e t e tti in e b a l
o lsa d a , k a lr. ( rnein p so l d e il de sa ta r a f ta k i r o ta y se e rs e so n u o la r a k q g r l r.)
B ir k a r a d elik d u ru m u n d a d a h a m u tla k b ir d o a d a k i d a h a ta n d k " d u ru m u fku" (ekilde
n o k ta l) t m d g z le m c ile r iin o r ta k tr , (b) P a r a c k u fu k la r, g em i te k illi in u z a y s a l
o lm a s n d a n k a y n a k la n a ra k , t m s t a n d a r t k o zm o lo jilerd e o r ta y a k a r, p 'd e k i gzlem ci
B y k P a tla m a 'n n (ve b u r a d a r e tilm i p a r a c k la rn ) y a ln z c a s n r l b ir P p a r a s n , b u
p a r a z a m a n la b y m e s in e ra m e n , g r r.
E = e10' 23 * O10 3.
ifa d e s in i b u lu ru z . B u ra d a n , B ve Af'nin h e r b ir in in to p la m E h a c m in in y a l
n z ca
10ll)123'te b iri
o ld u u so n u c u izler. D ah a s B h a c m i b u g n k ev re n in N faz u za y h a c m i
n in y a ln z c a
101()lol'd e b irid ir.
-C* [27.231 Bu s a y la r -"123" say syla ifade edilen kesinlik d a h ilin d e - fiilen niin ayndr? Bnin
gerek deeri alttak i k arm larda niin grnm ez?
y a k la k O80 b a ry o n i e r ir b i im d e k a b u l ed e rek s tte k i d e e rle n d irm e le
r in c id d i b i im d e etk ile n e c e in i g rm ek zo rd u r. te ta r a f ta n a rg m a n la r
ev re n e (FLRW 'yi h l iyi b ir y a k la k lk ta h m in i b i im in d e k a b u l ederek)
b ir b t n o la ra k u y g u la rs a k te k b a n a sa m a b i im d e k i b y k k esin lik
y e rin e b a s it b i im d e Y a ra tc le h in e s o n s u z b ir k e sin lik g ere k lili i elde
ed eriz. B u nun, B yk P a tla m a d a i k in o la a n s t b i im d e k i k esin " a y a r
lam a", ik in c i y a s a n n te m e l b ir ilin tis i, ta ra fn d a n s u n u la n m u a m m a y
h e rh a n g i b ir b i im d e n a s l z m le d i in i g rm y o ru m .
Bu d e e rle n d irm e le rle h a n g i m e saj ta m a k ta y z ? Y aln zca, ev ren e
ili k in B yk P a tla m a te m e lin in o la a n s t b i im d e zel o ld u u n u deil
fa k a t ay n z a m a n d a b u zg ll e a it d o ay la ilg ili de n em li b ir ey
re n d ik . M a d d e (ele k tro m an y e tiz m a d a dahil) ele a ln d s rec e, g e n ile
yen b ir ev re n b a la m n d a k i "sl denge" a k la m a s so n d erece u y g u n g ib i
g r n d . Bu, k o zm olojinin s ta n d a r t m o d e lin in n em li b ir b ile e n i o la n b a
a rl "Scak B yk P a tla m a " ta b lo s u d u r. 10-11s so n ra ev re n 1015K d o la
y n d a b ir sc a k l a sa h ip g r n y o rk e n , b ir 102s k a d a r so n ra sc ak lk
109K 'ya d t . S ca k lk ta k i b u d T o lm a n -F rie d m a n n g en ile m e h z y
la u y u m lu y d u ve gzlem e d a y a l p ek ok a y rn t (rne in h id ro je n /d te r-
y u m /h e ly u m o ran la r), o so n ra k i sc a k lk la rd a g er ek le en n k le e r s r e
le rle u y u m i in d ed ir.
Y ine de k tle e k im le ilg ili o la ra k ile r, k tle e k im le ilg ili se rb e s tlik
d e re c e s in in pek de "te rm a liz e ed ilm em i" o lm a s a n la m n d a t m y le f a r k
ly d . B a la n g u z a y z a m a n g e o m e trisin in d z e n lili i (d i er b ir d ey ile
FLRW doas) B yk P a tla m a y la ilg ili zel o la n eydi. E v re n le ilg ili b ir t e
k il b a la n g d u ru m u n u n "byle o lm a s g erekm edi i" g ere i e kil
2 7 .2 0 b 'd e ya d a ekil 2 7 .2 0 a 'n n fizik i o la ra k u y g u n B y k k n te rs
z a m a n ls n d a g ste rilir. K tleekim h e rh a n g i b a k a b ir a la n d a n fa rk l o la
ra k ok zel b ir k o n u m a sa h ip g r n m e k te d ir. E rk e n ev re n d ek i d i e r t m
a la n la ra u y g u la n a n te rm a liz a s y o n a k a tlm a k y e rin e k tle e k im b u n a , s e r
b e s tlik d e re c e sin i, ik in ci y a s a n n b u s e rb e s tlik d e re c e s in in k a b u l ed ilir
h a le gelm eye b a la rk e n o y u n a girece i e k ild e b ek lem ey e a la ra k ilg isiz
k ald . Bu b iz e y a ln z c a b ir ik in c i y a s a deil ay n z a m a n d a D oada g zlem
le d i im iz b e lirg in b i im d e k i b irin c iy i de v erir. K tleekim fa rk l g ib i g
r n r!
P eki a m a n i in fark l? Bu t r s o ru la r y a n tla m a y a a l t m z d a ok
d a h a k u rg u s a l a la n la ra gireceiz. 28. b l m d e fiz ik ile rin b u b ilm ece ve
e v re n in b a la n g c y la ilg ili o la n la u z la m a y d en e d ik le ri y o lla r greceiz.
B an a g re, b u g iri im le rin h i b ir is i nceki p a r a g r a f ta i a re tle n e n b ilm e c e
n in b a a k m a n n y a k n n d a n b ile gem iyor. K endi in a n la rm la u y u m lu
o la ra k , k u a n tu m m e k a n i in in te m e lle rin in b ir in c e le m e sin e g eri dnm ey e
gerek d u y a c a z n k g l b i im d e in a n y o ru m ki b u k o n u la r d e rin d e n
b a la n tld r. B unu 29. b l m d e y a p a c a z . S o n ra 30. b l m d e b u tem el
so r u la r la ilg ili k en d i b a k a m a ilik in iyi b ir l su n m a y a a la c a m .
ERKEN EVRENLE LGL KURGUSAL KURAMLAR
1 rnein bkz. VVeinberg, 1992, s. 195. O b u ra d a ayrca, uzm anlarn gzde aklam alarnda
neredeyse evrensel olduu grlen, ferrom anyetizm ann rneini de kullanm tr. Yine de
bu n u n , kuvvetlerin ay rn tl etkilerinin ok k ark olabildii gerek b ir dem ir gvdesiyle il
gili olarak nem li b ir id ealletirm e olduunu aklm zda tu tm ak zorundayz. Dem ir iindeki
yeterince kk b ir blge iin bu m knatslanm a eilim i iyi b ir yaklaklk tahm ini o lab ilir
ken bylesi m k n atslan m blgeler p ratik te , dem irin b ir b t n olarak etkin b ir m knats
su n m ay a eilim gsterm eyecei ekilde rasgele biim de ynlenm i hale gelir. D ahas dem i
rin belirg in biim de m k n atslanm hale gelm esi iin Curie no k tas yoluyla soutm ann son
derece yava olm as gerekir. deal d urum u gerekletirm ek hi de kolay deildir. Var olan
ku ram sal ta rtm a y la ilgili olarak bu t r kark lk lar gz ard etm em iz ve aklanm olan
idealletirm ey i k abul etm em iz uygun olacaktr.
e k il 28.1 Y k sek lik en erjiy i lm ek z e re , s is te m e ili k in izin v e r ile b ilir d u r u m la rla ilg i
li b i r "M ek sik a a p k a s" p o ta n s iy e lin e s a h ip k e n d ili in d e n s im e tri k n lm . S istem d u r u
m u a p k a y z e y in e t u ttu r u lm u b ir m is k e tle te m s il e d ilir. evre sc a k l y e te rin c e y k
sek o ld u u n d a (C urie n o k ta s) s is te m in d en g e d u ru m u te p e d e d u r a n m is k e tle te m s il e d i
l ir ve ta m d n e l sim e triy e (bu b a s itle tir ilm i re sim d e SO(2)) s a h ip tir . B u n u n la b ir lik te
sc a k lk d t n d e m isk e t y u v a r la n p ta m d n el sim e triy i k r a ra k s o n u ta a p k a k e
n a r n d a k i ra s g e le b ir d en g e n o k ta s n a u la r.
e k il 2 8 .2 d e a l o la r a k , b i r f e r -
r o m k n a ts k e n d i C u r ie n o k ta s n d a n
y a v a a s o u d u u n d a t m a to m
la r n n m k n a ts la n m a y n le r i a y n
(ra sg e le ) y n e y e r le ir . B u n u n la b i r
l ik te p r a t i k t e (y a d a o k a n i s o u t
m a y la j b y le s i m k n a ts la n m a y n le
r iy le ilg ili b ir "yam a i i" e ld e e d e r iz .
5 Bkz. n o t 28.1.
S [28.31 Bunu 19. b lm n in teg ral ifadelerine b av u rarak gsterin.
e k il 28.3 M a n y e tik b i r te k k u tu p , k re m e rk e z in d e k i fa z la "g n ey k u tb u " n u "m an y etik
b ir tel" b o y u n c a b ir e k ild e n a k le d e rs e k o r ta y a k a b ilir. B ylesi b ir k u tu p , M axw ell k u
r a m n d a iz in v e rile n k a y n a k la rla m erk e z e y e r le tir ile b ilir ve (Dirac) "tel" y a ln z c a , A p o
ta n s iy e lin d e k i b i r k u s u r o la r a k o r ta y a k m a y a g e re k d u y a r. Bu k u s u r u y g u n "dem et"
b a k a s y la o r ta d a n k a ld r la b ilir (bylesi te k k u tu p la r a y rc a A belci o lm a y a n u y g u n
a y a r k u r a m la rn d a d a o r ta y a kar).
e k il 2 8 .4 K o z m ik b ir s ic im in k t
le e k im a la n M in k o w s k i 4 -u z a y n a
u y g u la n a n b ir "kes y a p t r ile
m iy le o lu tu r u la b ilir . 3 -u z a y d a , s i
c im b o y u n c a b i r a a s y la b u l u
m u ik i y a n d z le m le s n r l b ir
s e k t r ka rlr. D a h a so n r a y a n
d z le m y z e y le r i " y a p tm lr " .
10 Bu b a lan t b alan g ta M zerindeki d aha kk B dem eti zerinde b u lunan, lifleri her
n o k tad ak i lep to n larn U(2) sim etrik C uzaylar olan V ay a r b a lan ts olarak kabul edilir. Bu
n u n la birlik te, 14.3'teki olaan ten s r analizinde V'nm vektrler zerine n a sl etkidiinin
b ilin m esin in genel ten s rler zerine n asl etkiyeceini sa p tam asn d ak i ayn biim de V'nn
S zerindeki eylem inin b ilinm esi onun 'd e n tan m lan an "tensrler" zerindeki eylem ini
tm yle b elirler. S 'yi -C X olarak kabul edebiliriz; b ir "indis" aa b irisi yukar.
11 z "krm zya kaym as", 1 + z'nin, dalga boyunun kendisi yoluyla a rttrld arp an lecei
ekilde tan m lan r. Liddle, 1999, en kolay u la la b ilir m etindir; Dodelson, 2003, d aha geli
m i b ir uygulam adr.
e k il 28.5 E rk en e v re n d e n e d e n s e l b a m ll (ya d a b a m szlk ) g s te re n e m a b i im li
k o n fo rm a l d iy a g ra m la r, (a) p 'd e k i g zlem ci te r s y n le rd e , q ve r 'd e k u a s a r la r g r r. K en
d isi z e rin d e k i (y fo to n u n u W ve Z fo to n u y la ilik ile n d ire n ) n c l ta m U(2) e le k tro z a y f
s im e tris i k rk k a b u l e d ile n n o k ta l izgi 10~n 'lik b ir z a m a n d a E 3 -y z e y in i g s te rirs e ,
b u d u ru m d a tjd a k i "d o n m u " b e lirli y se im i, q v e r 'n i n JT'yla o la n g e m i le ri a y rk o l
m ak zere, n e re d e y s e k esin o la ra k r 'd e k in d e n f a rk llk g ste rir; y in e de ilg ili y se im le ri
k e n d i a y n lk /fa rk llk la rn p' y e u la la n a d ek h a b e rle e m e z le r. B e n zer b i im d e im d i X,
1 0 13s a n n d a a y r trm a y te m sil e d e rse u ve v d ek i sc a k lk la r, t m g e m i le ri a y rk o l
d u u n d a n te rm a liz e etm e y o lu y la e itle n e m e z , (b) S o n ra k i "ufuk so ru n u " n a ili k in o la ra k
i m e n in "zm " B yk P a tla m a 'y , q v e r g e m i le rin in a r tk B yk P a tla m a 3 -
y z e y in e u la a c a e k ild e g e ri itm e k tir. B u n u n la b irlik te n cek i s o ru n , g e m i le rin in ke-
si im le ri 10~n s'd e k i "d o n m a"d an n ce g e r e k le ti in d e n z m s z k alr.
12 q ve r arasn d ak i b ir k u d o la m k lk b a lan tsy la, bkz. 23.10, ilgili olas b ir rol tasarlan ab i-
lir. Bu kesinlikle ele alm aya deer fak at h alih azrd ak i "kendiliinden sim etri knlm " fik ir
lerin in tesine geer. Bu k o n u lar hakkm daki d n m Georg S parling ve B ikash Sinha
arasn d ak i k o n u m alard an etkilenm itir.
te r a t r d e ta rt ld n g rm em i o lsa m da, b a n a b u r a d a gzlem le cid d i
b i im d e u y u m su z olm a te h lik e si v a rm g ib i g r n y o r.
Y ine de b a z o k u rla r p h e siz , e le k tro z a y f k u ra m la ilg ili gzlem e d a
y al so n d erece etk iley ici d e s te in t m n gz a rd e d e r g r n m em e (belki
de fs ld a y a ra k ) h o m u rd a n a c a k la r. E lb e tte t m b u n la rd a n y a ln z c a , k o z
m o lo jik u z a k lk la rd a n y a y la n o lg u la rla ilg ili b a z k a fa k a r k lk la rn a s a
h ip o lm am n e d e n iy le vazg eecek deilim ! G erekten de yle. H i b ir b i im
de e le k tro z a y f k u ra m a ilik in e s a s g ze l k a v r a y la rd a n v azg em em iz g e
re k ti in i ile ri s rm y o ru m fa k a t g en e llik le k e n d isi z e rin d e n o rta y a k o n
d u u U(2 ) s im e tris in in k n lm n a h a f if b i im d e fa rk l b ir y a k la m te rc ih
ed iy o ru m . G rdm k a d a ry la D oann p a r a c k fizi in e ili k in gerek
d z e n i h e n z g n y z n e k m ad . B ylesi b ir d ze n m a te m a tik s e l o la ra k
u y u m lu d u r ve g n m z F T 'lerin in sa h ip o ld u u , m a k u l b i im d e ifad e
e d ilm i p ek ok fiziki so ru y a "o" y a n tn y a p tr m a k t a lk a n l n a
sa h ip o lm a y a c a k tr. Bu (h l bilin m ey en ) "doru" k u ra m n n i in so n lu y a
n tl a r v e rd i i b u g n b iz im i in g r le b ilir d e ild ir. Bu n ed e n le , ta rih i
a n s ve o la a n s t in s a n b e c e ris in in b ir b irle im i y o lu y la k a r m z a k
m o lu p gzlem le e le e n so n lu y a n tla r retm em iz e o la n a k sa la y a n e
itli "h ileler"e b a v u ru ru z . V ar o la n k a v ra y d ze y im izle k e s in lik le y e n i
d en n o rm a lle e b ilir o la n z a y f ve e le k tro m a n y e tik e tk ile im le re ilik in b ir
k u ra m is te riz ve A belci o lm a y a n k rlm a y a r s im e tris i fik ri y aln zc a, b u
t r y e n id e n n o rm a lle e b ilir b ir k u ra m a y n elik b ir ro ta su n m a d a y rc a
b y le y a p m a k ta k i k s tllk la r b iz i b u e tk ile im le rin d a h a g en i b ir ta b lo
n u n p a r a s o la ra k b ir b ir in e u y d u u b i im e ili k in d e rin g e r e k le r a ile s i
n in y a k n m a y n le n d ird i. B u n u n la b irlik te p a r a c k fiz i in d e k e n d ili in
d en k rlm s im e trin in n i in D o an n d o ru yo lu o lm a s g e re k ti in i b ilm i
y o ru m . A sln d a y e n id e n n o rm a lle e b ilirli in ta le p le rin in n i in elek tro za -
y f k u ra m n p a ra m e tre le ri a r a s n d a k i g ere k li ilik ile ri s a la d n g rm e
n in b a k a c a y o lla r d a b u lu n u r .13
Bu, (34.8'de dneceim ) n em li b ir k o n u y u g n d em e g e tirir: D o an n
g iz e m le rin i a r a tr m a k la ilg ili ou fik ird e h k m s re n s im e tr i k av ra m
sk lk la s a h ip o ld u u v a r s a y la n te m e l ro le g e r e k te n sa h ip m id ir? Bu g e
re in n i in h e r za m a n b y le o ld u u n u b ilm iy o ru m . P a r a c k fiz i in i b
y k b ir s im e tri g ru b u n d a te m e lle n d irm e n in (GUT fe lse fe s in in b ir p a r a s),
te m e l fizik i b ir k u ra m sz k o n u su o ld u u s rec e, g e r e k te n "b a sit" b ir ta b
lo o lu u b e n i z o ru n lu b i im d e s a rsm a z . B ana gre k k e y le r y e rin e b
y k s im e tri g r u p la r d a h a k a r k tr. D urum , D oann y a s a la rn a ik in te
m el a s im e trile r b u lu n m a s ve g rd m z s im e trile rin ou kez y a ln z c a ,
ta m o la ra k en d e rin d ze y le re dek s r a r etm ey e n y a k la k ze llik ler o lm a s
d a o la b ilir. Bu k o n u y a d a h a s o n ra (34.8'de) g eri geleceim .
S! [28.4] A rdalan 5-uzaym daki de S itter ve k a r-d e S itter 4 -u zay lary la ilgili denklem leri, e-
k iller 28.8 ve 28.9'da b elirtilen t,w ,x ,y ,z k o ordinatlarn ku llan arak ak biim de yazn, de
S itter uzay n n "yar"s iinde, ona ikin m etriin bu blm de d aha sonra verilecek olan "ka
ra rl durum " biim ini alaca ekilde k o o rd in atla r bulun.
e k il 2 8 .6 i m e n in te m e lin d e y a ta n y n
le n d ir ic ile r d e n b iri, b e lk i d e 1 0 so7ifc b ir
ste l g e n i le m e n in (d iy e lim ki 10~3Ss ve
10 32s a n la n a rasnda) k e n d in e z g b ir
b a la n g d u r u m u n u n so r u n la rn , esa
s e n d ze n li, u za m sa l o la ra k d z, i m e
so n r a s b ir e v r e n sa la y a c a k e k ild e "gi
d e r m e y e h iz m e t e d e b ile c e k o lm a sd r.
e k il 2 8 .7 (tki u za m sa l b o y u tu n b a s k la n d
b ir h ip e r b o lo id b i im in d e re sm e d ilm i ) de
S i tt e r u z a y z a m a n (m e tr i i ds2 = d t2 dvv2
d r 2 dy2 dz2 olan) M s M in k o w s k i 5 -
u za y n d a k i (isel H---------- m e tr ik im z a s n v e
re n sa n a l y a n a p l) b ir L o r e n tz c i 4 -k re d ir .
K a ra rl d u r u m m o d e lin i e ld e e tm e k ze re h i
p e r b o lo id i t = iv b o y u n c a ik iy e "kes "eriz. S a
b it z a m a n t - w p o z i t i f s a b itiy le verilir.
(a) (c)
d s 2 = d r 2 e A r ( d x 2 + d y 2 + d z 2)
b i im in d e y e n id e n ifa d e e d ile b ilir .128-51 (Bu m e trik , 1 950 'ler ve 1 9 6 0 'lard a
H e rm a n n B ondi, T h o m a s G old ve F re d H oyle o n u n gerek ev re n e ilik in
b ir m o d el, n em li b ir e s te tik ekicilie sa h ip "k a ra rl d u ru m " m o d e li, o l
d u u n u id d e tle id d ia e ttik le rin d e , zel nem e sa h ip ti. M odel, 1 9 6 0 'lard a
g zlem lerle, zellikle m ik ro d a lg a a r d a la n l m le ri ve u za k g a la k sile rin
sa y m y la , e lik i i in d e o ld u u a k h a le g eld i in d e g zd en d t .)
(K ar-)de S itte r u za y y la ilg ili Rab R icci te n s r g ab m e tri iy le o ra n t-
Zdr .12861 (Bu te n s r n ta n m ve a y rc a E in s te in a la n d en k lem i vb i in bkz.
19.6.) M a d d e en e rji m o m e n tu m te n s r n n , izi e v rilm i R icci te n s r -
n n ( 87rG) _1 k a t o ld u u n u ile ri s re n o rijin a l Rab 1 /2 R g ab = 8nGTab
E in s te in a la n d en k lem in i a n m sa y n . Bylece de S itte r ve k a r - d e S itte r
m o d e lle riy le ilg ili o la ra k , Tab "m ad d e te n s r " n n k e n d is i m e trik te n s rle
o ra n tl o lm ak z o ru n d a d r. A sln d a s r a d a n h i b ir m a d d e b u zelli e sa h ip
o lam az (nk rn e in ona a it en erji m o m e n tu m , h i b ir d u ra a n erev e
ta n m la m a z). N o rm al b a k a s k a r - d e S itte r u z a y la rn , E in s te in d e n k
le m in in b ir A k o z m o lo jik sa b itin in d a h il e d ild i i b i im d e k a b u l ed ilm ek
z o ru n d a o ld u u k tle siz v a k u m la r te m sil e d e r b i im d e d e e rle n d irm e k
tir, b y lece a rtk a la n d en k lem leri bize
Rab ~ A gab
[28.5) d s2 = d t2 (R(t))2d 2 FLRW biim inin de S itter ve k a r-d e S itter uzaylaryla ilgili
m etrik form unu bulun. B uradaki d 2, altrm a [27.18)'deki ikinci ifade uyarnca hiperbolik
3-m etri i verir. Bu tam (kar-)de S itter uzaynn hangi ksm n kapsar?
e k il 28.10 ien b i r ev ren m o d e li o lu tu r m a tak m , (a) de S itte r u z a y k a r a r l d u ru m
m o d e lin i v e rm ek z e re k e s ilir, (b) K a ra rl d u ru m m o d e lin in ik i s a b it z a m a n izg isi
a r a s n d a b y k o r a n d a i e n p a r a s se ilir, (c) K = O FLRW m o d e lin d e n k k s a b it
z a m a n a ra l k a rlr, (d) ien e v re n m o d e lin i eld e e tm e k z e re b 'd e n g e le n p a r a c'ye
y e r le tir ilir . Bu, B y k P a tla m a y ekil 2 8 .5 b d ek i g ib i g eri h a r e k e t e ttirir .
G eleneksel MD
Tolman
genilem esi (E lektrozayf
'sim etri
kn lm
k
te. ^
ime (?)
15 B kz. Guth, 1997. Dodelson, 2003 ya da Liddle ve Lyth, 2000 teknik kaynaklardr. T itiz ve
nem li b ir incelem e iin B m er, 2003, byk lde nerilebilir geliyor.
16 B kz. Barbour, 2001a, 2001b; Sciam a, 1959; Smolin, 2002. Tm yle "Machc" b ir fiziki yakla
m a ilik in b ir rnek 32.6'da ksaca aklanacak olan sp in alarna olan yaklam dr.
17 B kz. O zsvath ve Schcking, 1962, 1969.
18 B ununla birlik te b u k o n u larla ilgili E in stein 'm kuram nn sonuta belki de "Machc" oldu
una destek olarak yorum lanabilecek d ah a yeni bak a la n sz konusudur. Bkz. Barbour,
2004; B arb o u r vd., 2000; Raine, 1975.
ak y a d a k a p a l b i im d e ilin tili oluyor. Bu d u ru m y a p m a c k d e ild ir n
k a s ln d a k o n u i in d e y a a d m z d n y a n n t m n n y a ra tl d r.
2 7 .1 3 'te v u rg u la n d ze re ik in ci y a s a n ed e n iy le , e v re n in B yk P a tla
m a d a b a la d b i im d e o la a n s t b ir k e sin lik d ere ces i sz k o n u s u d u r
ve b u p h e siz o la ra k d e rin b ir b u lm a c a s u n a r. unu so ra rz : g n m z b i
lim se l k a v ra y m z n te sin d e b ile o lsa B yk P a tla m a n n k e sin li in e
ili k in b u b u lm a c a n n zm , b ir b ilim se l gelecek k u ra m n c a y a n tla n a
b ilecek n ite lik te b ir ey m id ir? (E sasen b u b en im iy im se r k o n u m u d u r; bkz.
30.10-13.) Ya d a o n d an , b ir t r " ta n r eylem i" o lm a s n e d e n iy le vaz m
g em em iz gerek ir? im e y a n lla rn n b a k , b u b ilm e c e n in k e n d i k u ra m
la rn c a e s a se n "zlm " o lm a s a n la m n d a fa r k ld r ve b u in a n im e
k o n u m u n a g l b ir itilim k u v v eti sa ly o r. B u n u n la b irlik te ik in ci y a s a
ta ra fn d a n o rta y a k o n m u o lan d e rin b u lm a c a n n im e y a n lla rn c a cid d i
b i im d e g n d em e g e tirild i in e a s la a h it olm adm !
im e y a n lla rn c a b u n u n y e rin e kozm o lo jin in s ta n d a r t m o d e lin d e b e
lirli so ru n , b u n la rn t m a s ln d a erk e n ev re n d ek i b a la n g k e s in li
iyle ilg ili k o n u la r olm ak zere, se ilip b e lirle n ir. B u n la ra zel o la ra k
2 8 .4 'te, u fu k so ru n u , p r z s z l k s o ru n u ve d zl k s o ru n u b i im in d e
d e in ild i. S ta n d a rt m o d eld e b u k o n u la r b a la n g B yk P a tla m a d u r u
m u n a y n elik b ir "ince a y a r"la id a re e d ilir ve bu, im e y a n lla rn c a "ir
kin" o la ra k d e e rle n d irilir, td d ia , b a la n g d u ru m u n a ilik in b y le si b ir
in ce a y a r g e re in in im e ta b lo s u n d a o rta d a n k a lk t d r ve b u , e s te tik
o la ra k ok d a h a m e m n u n iy e t v erici fiziki b ir ta b lo b i im in d e d e e rle n d iri
lir. E ste tik b a k a sy la , im e y o lu y la o rta y a k an to p la m u z a m sa l d z
l k le ilg ili so n u d a a y rc a p o z itif b ir zellik o la ra k d e e rle n d irilir.19
B an a yle g eliy o r ki, b u t r e s te tik te m elli a rg m a n la rla ilg ili o la ra k
b y k d ik k a te sa h ip o lu n m a s gerek ir. im e ta b lo s u n a te m el o lu tu ru p
e s te tik k o n u m la r b ir b i im d e s o rg u la n a b ilir o lan , rn e in fizik te b ilin e n
d i e r a la n la rla ilik isiz ve y a ln z c a i m e y i i le r k lm ak i in ta s a r la n m
ok b e lirli ze llik lere sa h ip s k a le r b ir a la n (ya d a b elk i de, b ird e n fa z la
im e s re c i h a y a l e d ilirse b a m sz b ir o k s k a le r alan) su n u m u g ib i b a z
e le m a n la r k e sin lik le sz k o n u su d u r. A yrca K = 0 'a ilik in e s te tik n celik
o ld u k a ta rt m a ld r . H ip erb o lik d u ru m u (K < 0) b e lirg in b i im d e d a h a
g zel b u la n (kendim de dahil) pek ok m a te m a tik i ta n y o ru m ! Y ine de d i
e rle ri u z a m sa l b ir so n lu (K > 0) e v re n in "ra h a tl "n te rc ih ed iy o r. G zel
liin, te m el k u ra m s a l fizik te b ir k la v u z o la ra k ro l g en el k o n u su b u k i
ta p ta , zellikle im e y le (34.4) ve b ilim se l m o d a n n ro l y le ( 34.3) ilg ili
Bu estetik boluk zellikle M ario Livion u n gzde aklam asnda savunulur. Bkz. Livio,
2000 .
d i e r k o n u la r g ib i d a h a s o n r a ta rt la c a k [bkz. 34.9). im e g n m z
k o zm o lo g la r a r a s n d a k e sin lik le so n d ere ce m o d a d r. M o d ay a u y g u n b u
k o n u m u n ne k a d a r h ak l o ld u u n u g rm ek ve s n a m a k n em lid ir.
stte b e lirtild i i ze re kozm ik im e fik rin e ilik in te m el itira z la rm
e s a se n o n u n a r d n d a y a ta n y n le n d iric ile rle ilg ilid ir. lk o la ra k u fu k s o r u
n u n u ve b u n u n la , rn e in , fa rk l y n le rd e k i n e re d e y se e it a r d a la n sc a k
lk la rn n te r m a liz a s y o n so n u c u o la ra k a lg la n d im e k o zm o lo jisin d e
n a s l b a a k ld n ele a lalm . im e, ak si d u ru m d a b u te rm a liz a s y o n u
n ley ecek o la n p a r a c k u fu k la rn o r ta d a n k a ld rm a k ze re d ev rey e so k u
lu r.
B u n u n la b irlik te , erk e n e v re n in b ir te rm a liz a s y o n ile m in in so n u c u
o la ra k o rta y a k an d z e n lili i (28.4) a k la m a y a a l m a k la ilg ili, b u n u n
gen el o la ra k a r d a la n sc ak l , m a d d e y o u n lu u y a d a u z a y z a m a n g e
o m e tris in d e k i b ir d z e n lilik olu p o lm a m a sn a ilik in , te m e l o la ra k y a n l
a n la lm o la n b ir ey sz k o n u su d u r. A sln d a ev re n in n i in , b ir te rm a li
z a sy o n ile m in e b a v u ra n h e r h a n g i b e lirli b ir a n la m d a zel o ld u u n u
a k la m a y a a lm a k te m e l b ir y a n l a n la m a d r. nk te rm a liz a s y o n
g e r e k te n b ir ey y a p y o rs a (rnein fa rk l b lg e lerd ek i s c a k lk la r d a h a
nce o ld u k la rn d a n d a h a e it y a p m a k gibi), b u d u ru m d a b u e n tro p id e k i
b e lirli b ir a r t g s te rir (27.2). Bu n e d e n le h a t ta evren, te rm a liz a s y o n d a n
nce, s o n r a s n d a n d a h a zel o lm u o lm a ld r. Bu y a ln z c a , e v re n in b a la n
g ta k i o la a n s t zel d o a s n (27.13) k a b u llen m ey e a l rk e n d a h a
nce s a h ip o lm u o lab ile ce im iz g l k le ri a r ttrm a y a y a ra r. E rk en e v re
n in a llm d n d a k i s n rl d o a s y la ilg ili d e rin b ilm e c e le r k esin lik le
sz k o n u su d u r. Y ine de b u s n rllk la r 27. b l m d e b e lirtild i i ze re, te r
m o d in a m i in ikinci y a s a s n n v a rl i in te m e ld ir. Bu s n rllk la r b a s it
o la ra k ik in c i y a s a n n b elirtm e lerin e (te rm a liz a sy o n b ir rn ek o lm ak zere)
b a v u ra ra k a k la y a b ilm e y i bekleyem eyiz!
Bu n o k ta y a y rm tla n d rm a k zere, ev re n d ek i b e lirli a v a n ta jl k o n u m u
m u z d a n , fa rk l y n le rd e o ld u k la r g r len s c a k lk la rn e itli i k o n u s u n u
ele aln . E rk e n b ir kozm ik t x a n n d a b irb irin e u za k iki b lg e d ek i sc a k l n
a s ln d a e it o ld u u n u n g r ld n ve b u "zgll" k a fa k a r tr c
b u ld u u m u z u d n n . ki o la sl ele alalm , (a) S c a k lk la rn d a h a d a
n cek i b ir ta r ih te a s ln d a e it o lm ay p t0 ve tt a n la r a r a s n d a g er ek le en
b ir te rm a liz a s y o n ile m in d e n h em en s o n ra e it h a le g e ld i in i d n e b ili
riz. (b) A lte rn a tif o la ra k d a h a nceki t 0 a n n d a iki sc a k l n a s ln d a b ir b i
rin e e it o ld u u n u ve h i b ir te rm a liz a s y o n u n g e r ek le m e d i in i d n e b i
liriz . (a) d u ru m u n d a t 0 ve t x a r a s n d a b ir e n tro p i a r t o ld u u n u ve b y le
ce t0 a n n d a tj'd e k in d e n b ile d a h a b y k b ir zg ll k d ere c e si b u lu n d u u
n u g r r z . Bu d u ru m d a , ev re n in tQ a n n d a k i zel d o a s ta ra fn d a n ,
t / d e k i zg ll k te k in d e n b ile d a h a fa z la k a fa k a r k l n a u ra tlm o l
m am z g ere k ir. S oru n d a h a d a k t le ti! te ta r a f ta n (b) d u ru m u n d a t0'd a -
ki zg ll k s o ru n u en a z n d a n ti'd e k in d e n d a h a k t d e ild ir. H er iki d u
ru m d a d a, u veya b u a n la m d a , e v r e n in n i in zel o ld u u n a ilik in b ilm e
ceyi a k la m a d k f a k a t b u k o n u y a y n elm ek ze re te rm a liz a s y o n d a n a rg
m a n la r d e v irm e n in fa y d a sz o lm a k ta n d a k t o ld u u n u g ryoruz!
E v re n in d z e n lili in d e n (ve d zl) ne h a b e r yleyse? B u ra d a tem el
im e a rg m a n fa rk ld r. d d ia , ev re n i b y le sin e d z e n li (u za m sal o la ra k
dz) y a p m a y a y a ra y a n e y in im e fa z n n s te l g e n ile m e si o ld u u d u r.
F ik rin , "k en d in e zg" b ir b a la n g d u ru m u y la b a la d m z d a i e n f a
zn s te l g e n ile m e sin e ilik in "germ e e tk isi" n in o b a la n g d u ru m u n a
ilik in d z e n siz lik le ri g id e rm ey e h iz m e t ed e ce id ir. E lb e tte b y le si i le m
le rin a n s olu p o lm a d n b ilm ek ze re "kendine zg" b ir b a la n g g e
o m e tris in in neye b en z ey e b ile ce i z e rin e b ir fik re sa h ip o lm a y a g erek d u
y arz . nem li b ir v a rsa y m , b u t r b ir d u ru m u n , k k b ir lek te, p r z
s z o lm ak z o ru n d a o lu u n a ili k in o la n v a rsa y m d r. B u n u n la b irlik te r
n e in fra k ta l k m eler, ne k a d a r g e rilirs e g e rilsin , a s la k en d i s o ru n la rn
g id erm ez. P a r a la r ekil 1.2'de g ste rilm i o la n M a n d e lb ro t k m e sin i
an m sa y n . M a n d e lb ro t'u n d a h a az p r z s z h a le g e lir g r n d h e r
h a n g i b ir ey o lu rsa , o, d a h a fa z la b y t l r.
O k u y u cu n u n m rld a n d n d u y u y o ru m : b u k esin lik le k a a m a k b ir y a
n ttr . P ek l, b elk i g erm e n in e y leri p r z s z le tirm e d i i b a z p ato lo jik
d u r u m la r m e v c u t o la b ilir f a k a t genel g ereki d u ru m d a b y le si e y le ri k e
sin lik le b ek leyem eyiz. Ne y azk ki b u h i b ir b i im d e b y le sin e ak d e il
d ir; k e n d in e zg b ir b a la n g d u ru m u n d a fra k ta l - y a d a o n d a n d a k t -
o la n b ir ey, n e re d e y se k e sin lik le h a z rlk l olm am z g erek en b ir e y d ir.
K u k u su z b u k e n d in e zg te k il d u ru m h e r n ey se onu, i e n s re le re izin
v ere n b ir fizik n e d e n iy le k o la y ca g id e rilec ek b ir e y o la ra k bekleyem eyiz.
Peki n iin ? N e d e n le r a y rn tl te k n ik ze llik lerle ilg ili d e ild ir ve b a s it o la
ra k , g erek e v re n im iz in , ikinci y a s a n e d e n iy le y a p a m a m o la ca , b kz.
27.7, k e n d in e zg b ir d u ru m d a b a la m o la b ile ce in i v a rs a y m a y a a
l m a k la ilg ili y a n l a n la m a n n d o a s n a i k in d ir.20 B ylesi b ir "k en d in e
zg" d u ru m u n n ey e b e n z ed i iy le ilg ili b ir fik ir ed in m ek is te rs e k ken
k a p a l b ir ev re n in , e m a tik o la ra k ekil 27.20a, b 'd e ve s o n ra z a m a n a k
21 Bu kendine zg tekillikteki olaslkla kaotik yapyla ilgili en iyi nerm e 1970 ylndaki Be-
linskii vd., 1970, alm asn d an gelir.
22 Bkz. ilgili k ay n ak lan su n a n n ot 27.21.
28.6 Antropik ilke
Bu a r g m a n la ra g elm ed e n nce i m e b a k a s n n b ir p a r a s o la ra k
sk lk la a n la n b ir d i e r k o n u y a y n elm em g erekiyor. Bu, a n tr o p ik ilkedir.
Bu ilke, e v re n in n i in o nu b u ld u u m u z g ib i o ld u u n u a k la y a n p ek ok
b a k a c a a rg m a n d a d a k u lla n lr. K ab aca s y le rsek , a n tro p ik a rg m a n
k e n d i b a la n g n o k ta s o la ra k , e tra fm z d a a lg la d m z ev re n in , k e n d i
sin i a n la y a b ile c e k v a rlk la r re tip b a rn d ra c a k t r d e b ir d o ay a s a h ip o l
m a k z o ru n d a o ld u u g er e in i k a b u l eder. Bu a rg m a n , z e rin d e y a a d
m z g ezeg en in n i in u y g u n a ra lk ta k i sc ak l a, a tm o sfe re , su b o llu u n a ,
vb sa h ip o ld u u n u a k la m a k z e re k u lla n a b iliriz . Bu g ezeg en d ek i k o u l
la r b y le sin e u y g u n o lm a sa y d b u r a d a deil f a k a t b a k a b ir y e rd e o lu r
du k !23
A n tro p ik a rg m a n n en e tk ile y ici k u lla n m la rn d a n b iri, R o b e rt Dicke
(1957) ve B ran d o n C a rte r (1973)24 ta ra fn d a n , P lan c k b irim le riy le ifad e
e d ild i i h a liy le e v re n in y a y la e le k tro m a n y e tiz m a ve k tle e k im k u v v e t
le ri a r a s n d a k i o ra n a r a s n d a g r n te r a s tla n ts a l b ir b a n ty la ilg ili,
D irac (1937) ta ra fn d a n b e lirtile n b ir bilm ecey i z d k le rin d e ile ri s r l
m o la n d r.25 Bu r a s tla n t D oann p a ra m e tre le ri a r a s n d a k i te m el b ir
ilik iy i y a n s ta c a k o lsa y d b u d u ru m d a o nun, ev re n ta rih i b o y u n c a s a b it
o la ra k k a lm a s g ere k ird i. B u n u n la b irlik te ev re n in y a z a m a n la a r ta n b ir
ey o ld u u n d a n (kesinlikle!), b ylece b u r a d a n h a re k e tle k tle e k im k u v
v e tle rin in id d e ti, e le k trik k u v v e tle rin in k in e o ra n la a z a lm a ld r. A sln d a
b u n erm ey i D irac g er ek te n y a p t fa k a t im d ik i k a n t, k tle e k im s a b i
tin d e k i b y le si b ir d e iik li in g er ek le rle u y u m a d y n n d e d ir.26 D ic
ke ve C a rte r'n g ste rd i i ey D irac r a s tla n ts y la ilg ili b a k a b ir a k la
m a n n m e v c u t o ld u u y d u . D oa s a b itle rin in , s r a d a n b ir y ld z n - b ild i i
m iz k a d a ry la y a a m a u y g u n b ir y ld z - m r n b e lirle m e k te o y n a d k la r
b t n l k l ro l in c ele rk e n b u za m a n l e in in D irac r a s tla n ts n n , b y
le si b ir y ld z e tra fn d a d o la n a n b ir gezegende ev rilm i (ve y aay a n ) v a r
lk la rla ilg ili o la ra k epey z o ru n lu b i im d e g eerli o ld u u b ir d ze n d e b u
lu n d u u n u g ste re b ild ile r. B ylece D irac r a s tla n ts a n tro p ik b ir a k la
23 Sanrm bu "zay f' an tro p ik ilke fikrini ilk olarak 1950'lerde Fred H oyle'un BBC rad y o su n
d an verilen radyo so h b etlerin d e duydum . Tem el fiziki sa b itle rin "antropik rol konusuna
ynelen an tro p ik ilkenin d a h a g l biim iyle, Hoyle'un, b irazd an aklanacak olan, k a r
bon d a zel b ir n k leer enerji seviyesine gerek duyan, yldzlardaki ar elem entler y apsna
deinen "Religion as a Science" (Bir Bilim olarak Din) adl C am bridge derslerinde tantm .
24 Bkz. Dicke, 1961ve C arter, 1974.
25 Bkz. Dirac, 1937.
26 Bkz. Dirac, 1938; Buckley ve Peat, 1996; G uenther vd., 1998. Yeni b ir "deien sabit" fikri
M agueijoda, 2003, elenceli b ir aklam ayla veriliyor.
m a y a s a h ip tir. Bu d u ru m , b ilin li y a a m re tim in d e i e rile n p a r a m e tr e le
rin , b u t r b ilin li b ir y a a m n d d n y a d a g er ek te n g rec e i t rd e k i o
p a r a m e tre le rle ilik ili o lm a s n e d e n iy le o rta y a kar!
A n tro p ik ilk e d en g elen a rg m a n la rn , gerek a n la m la rd a n y o k su n o lsa
da, b e lirs iz lik le rle d o lu o lm a s o k u y u cu i in a k o lm al. rnein, b ilin li
b ir y a a m re tim i i in g e r e k te n g ere k li k o u lla rn n e o ld u u y la ilg ili p ek
fa z la fik re sa h ip deiliz. Y ine de d u ru m , fizik y a s a la rn n ve e v re n in to p
la m u z a y z a m a n y a p s n n v e rili o ld u u n u k a b u l etti im iz, y u k a rd a v e ril
m i o la n g ib i rn ek le rle k u lla n ld n d a o k a d a r da k t d e ild ir. Y aln zca
ev re n d ek i k o u lla rn b ilin li y a a m a n e d e n o la ca k e k ild e , n e z a m a n y a d a
n e re d e u v e u e k ild e o la ca t r n d e s o r u la r so ra rz . A n tro p ik ilk e n in
b u t r v e rsiy o n u C a rte r ta r a f n d a n z a y f a n tro p ik ilke o la ra k a d la n d r lr
(ekil 28.13a).
K en d isi u y a rn c a a n tro p ik a rg m a n ev re n in (rnein e le k tro n k tle s i
n in p ro to n u n k in e o ra n y a d a in c e y a p s a b itin in de eri g ib i, 26.9, 31.1)
g erek s a b itle rin i b e lirle m e k ze re g e n ile tm e y e a l t m z g l a n tr o
p ik ilke ok d a h a s o ru n lu b ir v e rsiy o n d u r. B az in s a n la r g l a n tro p ik il
keyi, b iz i "lah i A m a"taki, k e n d isi y o lu y la ev re n in Y a ra tc 's m n , te m el f i
ziki s a b itle re b ilin li y a a m n o la n a k l o lm a sn sa la y a n b e lirli d e e rlere
sa h ip o la c a k la r e k ild e n d en p a p a z lk r tb e s i v e rild i in d e n em in o ld u u
b ir in a n a y n e ltir b i im d e d e e rle n d ire b ilm e k te d ir. te ta r a f ta n g l
ilkeyi, "nerede" ve "ne zam an " so ru la rm z y a ln z c a te k il b ir u z a y z a m a n a
d e il f a k a t ay n z a m a n d a o la s u z a y z a m a n la r to p lu lu u n u n t m n e u y g u
la n a c a k la r e k ild e g e n ile tm e k z e re (ekil 28.13b), z a y f o la n n b ir g e n i
le tilm e si o la ra k d n e b iliriz .27 T o p lu lu u n fa rk l y e le rin in , te m el fizik i
s a b itle re ilik in fa rk l d e e rlere sa h ip o lm a la r b e k le n e b ilir. N e re d e /n e z a
m a n s o ru s u a rtk a y rc a to p lu lu k i in d e b ir ev re n se im in i de i e rir, b y
lece k e n d im iz i yine b ilin c in o rta y a k m a s n a iz in v ere n b ir ev re n d e b u l
m ak z o ru n d a olu ru z.
H a b e rd a r o ld u u m k a d a ry la b u t r b ir e y in ilk rn e i F re d H oyle t a
ra fn d a n , k a rb o n u n , y ld z la rla ilg ili e k ird ek se n te z i ile m in d e y ld z la rn
k a rb o n d a n d a h a a r e le m e n tle rd e n o lu m a s n n o la n a k l o la b ile ce i e
k ild e, b u g n e dek g zlem len m em i b ir n k le e r en erji se v iy e sin in v a r o l
m a k z o ru n d a o lu u so n u c u n u k a rd n d a b e lirtilm i ti. Bu, k e n d isi a r a c
l y la d a h a a r e le m e n tle rin (y ld zlard a; ve s o n u ta s p e m o v a p a tla m a
la rn d a g ezegen o lu u m la ry la ilg ili m a d d e le ri sa la m a k ze re d a r p s
k rt ld ; b k z 27.8) re tild i i ve k en d i v c u tla rm z n b a l o ld u u ilem -
27 B uradaki "gl an tro p ik ilke" terim i kullanm m C arter', 1974, izler. Barrovv ve Tipler,
1988, b u n u birok farkl kategoriye ayrr.
e k il 28.13 A n tro p ik ilke, (a) Z ayf biim : b ilin li v a r lk la r k e n d ile rin i e v re n d e , b ilin li
y a a m a u y g u n k o u lla rn b u lu n d u u , u z a m z a m a n s a l b ir k o n u m d a b u lm a k z o ru n d a d r,
(b) G l b iim : y a ln z c a b i r e v re n y e rin e k a fa m z d a , a r a la r n d a D o an n te m e l s a b itle r i
n in d e ie b ile c e i, b i r o la s e v re n le r to p lu lu u c a n la n d rrz . B ilin li v a r lk la r k e n d ile ri
n i (u zam z a m a n s a l k o n u m a ek o larak ) D o an n s a b itle r in in u y g u n o ld u u b i r e v re n d e
y e rle m i o la ra k b u lm a k z o ru n d a d r.
33 Byk P atlam an n o la an st biim deki zel doasn sa p tay an "kuantum ktleekim "den
fark l b ir eyin sz konusu olabileceine ilikin bak as b an a Abhay A stekhar tara fn d a n
kuvvetle b elirtild i. Belki de yledir fak at Byk P atlam ada zel olann ktleekim ve ak
biim de y alnzca ktleekim olduu gereince arp lm ak tan kaam yorum .
17.8b'yle, d i e r b ir d ey ile R icci te n s r y le k a r la trlm a ld r . B u n u n la
b irlik te W eyl ve R icci e rilik le rin in z a m a n s a l je o d e z ile r (se rb e st e h a r e
k e t ed en k tle li p a r a c k la r) z e rin d e k i e tk ile rin i ele a ld m z d a , h ac im
a z a ltc e tk is in in y an s r a R icci te n s r b a z e n b i im b o zu c u b ir etk iy e de
s a h ip o la b ild i in d e n , k a fa k a r tr c b a z k o n u la r sz k o n u su olur.
Bu k afa k a r tr c k o n u la r b y le si e rilik le rin bo je o d e z ile r (k n
la n ) z e rin d e k i eylem ini d n r s e k g id e rilm i o lu r. D a h a s b ylece, k o z
m o lo jik b ir A sa b itin i, A gab b i im in d e k i b ir te rim k n la n n o d a k la m a
d i in 128101 greve g eri a ra b iliriz . ekil 17.9 'd ak i je o d e z ile ri b ir k
k o n isin e a it k n la r o la ra k (ekil 1 7.16'daki gibi) d n e b iliriz . A sln
d a o n la r b ir g zlem c in in gem i k k o n isin e a it b i im d e d n rs e k b i
im b o zu c u e tk ile r o ld u k a e k ils e l o la ra k , b ir k k a y n a y la gzlem ci
a r a s n a y e rle tirilm i m e rc e k le r b i im in d e a n la la b ilir. B ir m a d d e d a l
m n d a n k a y n a k la n a n R icci te n s r e tk isi,34 p o z itif b i im li o d a k la y a n b ir
m e rc e in k i g ibiyken s e rb e s t k tle e k im a la n n d a n k a y n a k la n a n W eyl ten -
s r n n k i, b ir d zlem d e dikey b ir d zlem d e k i n e g a tif o d a k la m a k a d a r p o
z itif o d a k la m a y a sa h ip o lan , s a f a s tig m a t b ir m e rc e in e tk isi g ib id ir (ekil
28.15). V ak um un k rc in d is in e s a h ip b y k b ir e ffaf, k a t, k tle li, k re
sel b ir c ism in i in d e n b a s it e b a k m a y h a y a l e d e rse k b u iki fa rk l t rd e k i
e rili in (en d k dereceli) e tk ile rin e ilik in o ld u k a iyi b ir izlen im elde
e d e b iliriz . (Belki de g n e in i in d e n , o n u n y a ln z c a k tle e k im a la n n a ilg i
g ste re re k d o ru ca i in d e n geen, k tle s iz p a r a c k la r o la ra k k a b u l ed ilen
e k il 2 8 .1 5 (z se rb e s t) R ic c i ten s -
r n n (bir m a d d e d a lm n d a n k a y
n a kla n a n ) o d a k la m a e tk is i p o z i t i f b ir
m e r c e in k i g ib iy k e n , (se r b e st k tle
e k im a la n n d a n k a y n a k la n a n ) W eyl
te n s r n n k i, b ir d z le m d e d ik e y
b ir d z le m d e k i n e g a tif o d a k la m a
ka d a r p o z i t i f o d a k la m a y a sa h ip
olan, s a f a s tig m a t b ir m e rc e in e tk i
s i g ib id ir.
J S [28.10] Niin?
54 A slnda b u ra d a Ricci ten s r n n yalnzca iz se rb e st ksm , Rab ^ Rgb nem lidir ve koz
molojik sa b itin herhangi b ir ro l yoktur.
e k il 28.16 Y dz a la n n a (k tle siz n tr in o la r d a k i gibi) k rc o lm a y a n e ff a f b i r g n e te n
"b ak arak ", b u ik i fa rk l t r d e k i e rili in (en d k dereceli) e tk ile rin e ili k in iyi b ir iz le
n im eld e ed eriz. M ak u l b i r ta h m in le , G n e i in d e n geen n la r y a ln z c a b i r b y tm e y le
s o n u la n a c a k e k ild e R icci e rili in c e o d a k la n rk e n G n e k e n a rn n d n d a k i yld z
a la n n d a k k b i r e m b e rse l r n t n n e lip tik o la ra k g r n e c e i s a f a s tig m a t W eyl
a rp k lk la r eld e ed eriz.
M [28.11] A lanlarn, uzaklk arttk a ters biim de deien d a doru sonsuz kk b ir yer de
itirm esiyle ilgili olarak k o ru nduunu gsterin.
W eyl e rili in in (b u ra d a n h a re k e tle m o d e lle r k o n fo rm a l o la ra k d z o lm ak
zere; bkz. 19.7) t m y le g zd en k a y b o lm a s d r. FLRVV'ye y a k n d a n b e n
z e r b i im d e b a la y a n b ir ev re n le ilg ili o la ra k , R icci e rili iy le k y a s la n d
n d a W eyl e rili in in , g er ek te ilk i B yk P a tla m a d a ra k s a m a k zere,
so n d ere ce k k o lm a sn b ek leriz.
Bu ta b lo , son d ere ce d k e n tro p ili b a la n g B yk P a tla m a tek illi i
ve ok y k se k e n tro p ili k e n d in e zg k a ra d elik te k illik le ri a r a s n d a k i g e
o m e trik fa rk n n e o ld u u n u g l b i im d e b e lirtir. W eyl e rili b a la n g
te k illi in d e gzden k a y b o lu r (ya d a en a z n d a n n e o lm u o la b ile ce iy le k
y a s la n r s a ok ok k k, rn e in s r f sonlu) ve so n u te k illik le rin d e s e r
b e s t b ra k lr; p h e siz id d e tli b i im d e so n s u z a ra k s a r. ekil 2 7 .2 0 a'y la
ekil 2 7 .2 0 d 'y i a y rt e d e r g r n e n ey, rn e in ay rm k o n fo rm a l d iy a g
r a m la r b i im in d e fa rk etm ek z o r o la b ilse de, b u g eo m etrik n ite le m e d ir.
Bu gzlem , u z a y z a m a n te k illik le rin e ilik in , k o z m ik s a n s r o la ra k a n
la n d i e r b ir v a rs a y m s a l zellikle b a i in d e k a b u l e d ilm e lid ir. K abaca
s y le rse k b u , k tle k im le ilg ili d u rd u ru la m a y a n k te so n u c u n , p la k
te k illik o la ra k b ilin e n d a h a k t b ir ey y e rin e b ir k a ra d elik o la c a n a
ili k in (henz k a n tla n m a m ) b ir sa v d r. plak te k illik , d g zlem ciler
i in g r le b ilir o la n k tle e k im le ilg ili b ir k te n k a y n a k la n a n b ir
u z a y z a m a n te k illi id ir, b u d u ru m d a o, b ir o lay u fk u ta r a f n d a n "giydi-
r " m e m i tir. " plak tek illik " te rim iy le k a s te d ile n i b e lirtm e n in h a f if e k il
de fa rk l p ek ok te k n ik b i im i m e v c u ttu r f a k a t b u n la rn a y rm la rn a b u
r a d a g irm ey e n iy e tim yok.35 plak te k illi in , ekil 2 8 .1 7 a 'd a g ste rild i i
z e re sin y a lle rin te k illi e h em g irip h em de k a b ilm e si a n la m n d a "za-
m a n sa l" o ld u u n u sy lem ek a m a la rm z i in y e te rlid ir. K ozm ik s a n s r
(o laslk la, gerek b ir k tle e k im k n d e o rta y a k m ay a ca k b e lirli so n
d ere ce u y d u rm a y a d a "zel" d u r u m la r d n d a ) b y le si e y le ri y a s a k la r.
K ozm ik s a n s r te m e l o la ra k E in s te in d e n k le m in in g en el z m leriy le
ilg ili, im d iy e dek ne k a n tla n m ne de re d d e d ilm i o la n , m a te m a tik se l
b ir v a rsa y m d r. Bu v a rs a y m k a b u l e d e rse k b u d u ru m d a fizik i u z a y z a
m a n te k illik le ri a s la "z am an sa l" deil f a k a t "uzay sal" (ya d a b elk i "sfr")
o lm a k z o ru n d a d r. Z a m a n sa l e rile rin te k illik te n gelecee d o ru k a a b il
m e si y a d a o n a g e m i te n g ire b ilm e s in e b a l o la ra k , b kz. ekil 28.17b, c,
"b a la n g " ve "son" o lm a k z e re iki t r d e u z a y sa l te k illik (ya d a sfr)
m e v c u ttu r. W eyl e rilik h ip o te z i o la ra k a d la n d rd m fizik i v a rsa y m ,
W eyl e rili in in gerek fizik i ev re n d ek i b a la n g te k illik le rin d e s f r (ya
d a en a z n d a n ok kk) o lm a y a z o rla n d n (uygun b ir a n lam d a ) ile ri
0)
'T^ \(> (b) (c)
e k il 28.17 (a) N e d e n se l s in y a lle r b i r "p lak te k illi e '' y a g ir e r y a d a o n d a n k a rla r. B u n
la r, K ozm ik S a n s r ta r a f n d a n , d la n r s a te m e l o la ra k n e d e n s e l s in y a lle r in g ire b ild i i
f a k a t k a m a d (b) "gelecek te k illik le ri" ve n e d e n s e l s in y a lle rin k a b ild i i f a k a t g ir e
m e d i i (c) "g em i te k illik le ri"y le b a b a a k a lrz . W eyl e rilik h ip o te z i W eyl e rili in in
g erek fizik i e v re n d e k i (c) b a la n g te k illik le rin d e s f r (ya d a ok kk) o lm a y a z o r
la n d n (u y g u n b i r a n la m d a ) ile ri s re r.
36 Bkz. Newm an, 1993; Claudel ve Nevvman, 1998; Tod ve Anguine, 1999a, 1999b; Anguine,
1999. Weyl erilii h ipotezinin zel olarak ilgi ekici b ir versiyonu, K. P. Tod ta ra fn d a n ile
ri s r lm olup b a s it o larak herhangi b ir balang tekilliinde sn ra sahip dzenli b ir
konform al geom etri b u lu n d u unu ileri sren versiyondur.
y d r. V ar o lan b a z gzde ta s la k la r a 31 ve 32. b l m le rd e y n elece im
f a k a t b u n la r a r a s n d a b ile B yk P a tla m a n n b e lirli d o a s n k a b u l ed e
cek cid d i ok az g iriim m e v c u ttu r. B u n u n la b irlik te 198 3 'te J a m e s H a rtle
ve S tep h e n Havvking ta r a f n d a n k a y d a d e e r b ir is tis n a o rta y a k o n d u . y
ley se o n la rn te m el fik irle riy le b a la n tl b a z y o ru m la rd a b u lu n m a m u y
g u n o lu r.
H artle-H av v k in g n e rm e sin in b ile e n le rin d e n b iri, g en e llik le " kliti-
le tirm e " o la ra k a n la n e y d ir. T em eld ek i fik ir, k e n d isi y o lu y la t za m a n
k o o rd in a tn n t = it'y e "d n d r l" d M inkovvski u z a y n a u y g u la n a n b ir
W ick d n d r m e s in in k iy le y a k n d a n ilik ilid ir. Bylece d /2 (uzam sal) u z a y
z a m a n m e tri i d i2 = d r 2 + d * 2 + d y 2 + dz2 b i im in i a lr (bkz. 18.1). B a
la n g ta k i (Gian C arlo W ick) fik ir37 (zel) g relilik i b ir k u a n tu m a la n k u
ra m n n , ilk o la ra k onu, k u ra m n a r tk E4 kliti s im e tri g ru b u a ltn d a d e
im ez o la ra k k a b u l ed ild i i, M inkovvski u z a y z a m a n n m y e ri kliti E4 4 -
u z a y y la d e i tirilm i b i im d e fo rm le etm ek y o lu y la o lu tu ru la b ile c e iy
di. K u ra m n k lit i v e rs iy o n u n d a elde e d ile n n ite lik le rin a n a litik k o o rd i-
n a tl o ld u u n u v a rs a y a ra k , b y le ce a r tk M inkovvski 4u z a y n n P o in c a re -
g ru b u a ltn d a de im ez o la n ilg ili b ir k u ra m elde ed ece im iz e k ild e,
r 'n u n s re k li b i im d e t ye g eri d n d r ld W ick d n d rm e s i u y g u la n a
b ilir. Bu ilem nem li iki a v a n ta ja sa h ip tir. lk o la ra k M inkovvski u z a y n
d a ra k s a k olm a e ilim in d ek i n ic e lik le rin k u ra m n k liti v e rsiy o n u n d a
y a k n s a k o ld u k la r o rta y a k a b ilir. (N eden, kliti d n d rm e g ru b u 0(4)
tk z ve b y lelik le so n lu h a c im liy k e n g relilik i 0(3,1) L o re n tz g ru b u n u n
tk z o lm ay p so n su z h a c im li o lm a sn a dek gider.) zellikle, y ol in te g ra lle -
ri (bkz. 26.6) M inkovvskici v e rsiy o n d a n ziy ad e kliti v e rs iy o n d a m a te
m a tik s e l o la ra k a n la m l b ir ta n m a sa h ip o lm a k z e re d a h a fa z la a n s a
s a h ip tir. D ier a v a n ta js a , p o z itif fre k a n s g e re k lilik le rin in (bkz. 9.3, 5,
24.3), W ick d n d rm e s in in d ik k a tlic e d o ru b i im d e u y g u la n m a s y o lu y
la sa la n a b ile c e id ir.
H artle-H avvking d z e n in d e , H avvking'in W ick fik riy le ilg ili, b ir yol in -
te g ra lin d e "d n d rm e "n in , genel fik ir o la ra k , y o lu n a r d a la n o la n b ir u z a
y a d e il de k e n d ile ri yol in te g ra lin in h e r b ir y o lu n u o lu tu ra n b ire y se l
u z a y z a m a n la ra u y g u la n d y a r a tc d e iik li in i k u lla n m a k g e re k ir.38 B u
r a d a n h a re k e tle b u "u z a y z a m a n la r''n , n o rm a l b ir u z a y z a m a n a u y g u la n a n
L o ren tzci m e trik le r y e rin e p o z itif b e lirli R iem a n n c m e trik le re sa h ip o l
m a s n a iz in v e rilir. (Bu R iem a n n c m e trik le r k a fa k a r tr c b i im d e s k
37 nemli ve sk grlen b ir etkiye sahip olarak Z in n -Ju stin 'd e, 1996, ie koulm u olan bu
tekniin ilk kullanm iin bkz. Wick, 1956.
38 Bkz. H artle ve Havvking, 1983.
lk la, o ism in dz b ir E" kliti u z a y la ilg ili s ta n d a r t k u lla n m n a k a r n ,
" kliti" b i im in d e an lr!) B u n u n la b irlik te " k litiletirm e"y e ilik in
H avvking v e rs iy o n u n d a W ick 'in o rijin a l fik rin d e n ok d a h a ile ri g id e n b ir
"h a y al g c s ra m a s" n n b u lu n d u u v u rg u la n m a ld r. B u n u n g en el g re
lilik ve k u a n tu m m e k a n i in in d o ru b irli in e g id e n v erim li b ir r o ta su n u p
su n m a y a c a d a h a so n ra g r lm e k z e re im d ilik k a lr.39
H a rtle ve H avvking'in a rp c n erm e si, H avvking'in b u yol in te g ra li
y a k la m n n B yk P a tla m a n n k e n d isin e ilik in ilg ili k u a n tu m k u ra m n
a k la y a b ile c e i ve gerek b ir te k il u z a y z a m a n y erin e , L o ren tzci y e rin e Ri-
e m a n n c m e tri e sa h ip b ir "u z ay z am a n la r" k u a n tu m s t s te b in m e sin in
(dier b ir d ey ile "yol in te g ra li''n in ) m e v cu t o ld u u y d u . F ik irle rin e "s n r
yok" n e rm e si a d n v e rd ile r n k B yk P a tla m a n n te m sil e tti i k la sik
u z a y z a m a n d a k i tek il s n ra sa h ip olm ak y erin e , a lt u cu ekil 2 8 .1 8 'd e g s
te rild i i g ib i b a s it e "k a p a t"a n R iem a n n c u z a y la rn b a s k n o ld u u b ir t e
kil o lm a y a n s t s te b in m i u z a y la r a ile s i sz k o n u su d u r, b y lece te k il s
n r t m y le yok o lu r. B yk P a tla m a d a n b ir a n "sonra" R iem a n n c g e
o m e trin in b a s k n l n n L o ren tzci g eo m etriy e g e ti i b ir g ei sz k o n u su
o lm ak z o ru n d a d r. (B unun, u y g u n k a r m a k m e trik k a tlm y la g e r e k le
ti in i d n e b iliriz .) L o ren tzci b lg e d e b ile h l (b az lar R iem a n n c olan)
b ir "u z a y z a m a n la r" s t s te b in m e si sz k o n u su d u r. B u n u n la b irlik te B-
(a) (b)
39 R enate L oll'n yeni alm as, H aw king nerm esinde olduu gibi, yol integralinde Rie-
m annc m etri in kullanm yla ok d ah a dolaysz biim de uygun olan L orentzci m etrik a ra
sn d a derin fa rk la r olabileceini ileri srer. Bkz. Am bjom vd., 1999.
y k P a tla m a b lg e sin in k e n d isin d e R iem a n n c "s n r yok" m e trik le rin in
b a s k n o ld u u k a b u l e d ilirk e n B yk P a tla m a d a n u z a k la tk a k la s ik Lo
re n tz c i u z a y z a m a n la rm b a s k n h a le geldii k a b u l ed ilir. Bu d ze n y a ln z
ca, g r n te k i in a t b ir s o ru n u b e lirsiz b ir e k ild e id a re e d ile b ilir g r
n e n b ir s o ru n a e v iren , gerek b ir z a ra fe te deil ay n z a m a n d a W eyl e ri
lik h ip o te z iy le u y u m lu o la b ile ce k " p r z s z b ir erk e n evren"e, d o la y sz b ir
d e s te k v e re n b ir g r n m e de sa h ip tir.
B u ray a k a d a r h e r ey y o lu n d a . Y ine d e b u n erm ey le ilg ili n em li b az
so ru n la rm v ar. lk o la ra k , " k litiletirm e" fik ri b u r a d a a n la m k a z a n a n
t rd e k i b a la m la ra ilik in p ek ok b a k m d a n so ru n lu d u r. N o rm ald e b ir
d z u za y b a la m n d a b ile b ir yol in te g ra lin i ta m o la ra k h e s a p la m a s o la
n a k s z d r; p ek ok y a k la k lk ta h m in i y a p lm a s gerek ir, tn te g r a le h k m e
d e r b i im d e d e e rle n d irile b ile c e k b e lirli zel te rim le rin se ilip k a rlm a s
ve g eri k a la n n o ld u u g ib i b ra k lm a s o la a n olur. B u n u n " kliti" yol
in te g ra lin e m a k u l b ir y a k la k lk ta h m in i v e rm e si b e k le n e b ilir f a k a t b y
lece u y g u n fiziki y a n tn eld e e d ilm e si i in b ir a n a litik s rd rm e ile m in in
u y g u la n m a s gerek ece in i a n m sa y n . Bu so n d erece g v en ilm ez b ir i le m
d ir n k b ir b lgede h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n a y a k la a n b ir ey d i e r b ir
b lg e d e lg n c a u z a k la r. G l n z n a n la m a k z e re g erel x d e e r
le ri i in f a k a t y a ln z c a y a k la k o la ra k , b ild i im iz gerel b ir a n a litik f ( x )
fo n k siy o n u n a sa h ip o ld u u m u z u ve y a ln z c a s a n a l x 'le rle ilg ili so n u d e
e rle rin i b u lm a k iste d i im iz i d n n . f ( x ) 'e , e ve A g erel o lup e ok k
k ve A b y k olm ak ze re, Cos(i4x) b i im in d e b ir fo n k siy o n ek lersek b u
d u ru m d a f ( x ) , x g er el e k sen i b o y u n c a p ek de deim ez; y in e de s a n a l ek
se n z e rin d e k i d a v ra n , k e n d isi y o lu y la a n a litik s rd rm e ile m in in a r
k a ra rs z l n g ste re re k 128121 t m y le d e iec ek tir. G reb ild i im k a d a ry la
" k litiletirm e h ile si" is a b e tli QFT m o d eli re tm e k te o ld u k a k u lla n l
o la b ilir f a k a t b u ra d a k i g ib i y a k la k lk ta h m in le riy le b a la n tl o la ra k
k u lla n ld n d a o n u n la ilg ili a r s o r u n la r a sa h ip oluy o ru m . (B ununla b ir
lik te H a rtle -H a w k in g n e rm e sin in b u a n a litik s rd rm e b a s a m a n a n e
k a d a r g l b i im d e b a l o ld u u b en im i in p ek de a k deil.)
k lit ile tirm e n in g en e lli iy le ilg ili de b a z te k n ik s o r u n la r a sa h ib im .
G reb ild i im k a d a ry la b u , tu ta r l F T 'ler re tm e k (ve p o z itif fre k a n s l
b ir k o u l sa lam ak ) z e re zekice b ir h ile d ir f a k a t ilg ili h e rh a n g i b e lirli b ir
F T 'n in b u y o lla elde e d ile b ile c e in i b eklem ek a n iy im se rlik o lu r. klit
ile tirm e y o lu y la elde e d ile n k u r a m la r a s ln d a k e n d ile riy le b irle ik "y an
l im zal" s im e tri g r u b u n d a n k a y n a k la n a n gizli y a p la ra s a h ip tir; bkz.
9.3, 5, 13.8 ve 18.2. "D oru" b ir k u ra m n n i in b u zel n ite li e sa h ip
o lm a s g e re k ti in i an la m y o ru m .
28.10 Kozmolojik parametreler: gzleme dayal konum?
A yrca gzlem le u y u m s o ru n u d a sz k o n u su d u r. H artle-H av v k in g s n r
yok n e rm e si en a z n d a n o rijin a l b i im in d e , k a p a l b ir ev re n e (asln d a
K > 0) i a r e t e d e r ve Havvking y lla rc a b u t r m o d e lle re d e s te k su n d u . B u
n u n la b irlik te , h ip e rb o lik (K < 0) d u ru m u k a y rr g r n e n a r tm a k ta o lan
kozm olojik k a n t k a r s n d a H avvking d a h a so n ra , T u ro k 'la i b irli i iin d e,
a rg m a n la rn , o n la rn a y rc a h ip e rb o lik d u ru m la d a b a d a m a s n a o la
n a k sa la y a c a k b i im d e g e li tird i.40 Y lla rd a n b e ri, g zlem len m i ev re n in
u z a m s a l o la ra k dz (K = 0) o ld u u n u n o rta y a k m ak z o ru n d a o lu u n a
ilik in k a r a rl b ir im a y a sa h ip o ld u u ile ri s r le n im e k o zm o lo jisin in
b e k le n tile riy le ilg in b ir p a ra le llik sz k o n u su d u r. B ir m ik ta r i m e y a n l
s d a a y rc a s o n ra d a n , K < 0 o la s l n a 41 iz in v ere n ve etk ile y icili i g id e
rek b u k ozm olojik v eri k a r s n d a a rg m a n la rn d e itird ile r.
u an k i gzlem e d a y a l k o n u m n e d ir? le r, v a r o ld u u g r le n b e lirg in
b ir A p o z i t i f k o z m o lo jik s a b itin e ilik in (ve b ird e n fa z la k a y n a k ta n gelen)
a r tc k a n tla b irlik te , y in e o ld u k a nem li b ir e k ild e d e iti. Bu, s o
n u o la ra k K = 0 'a sa h ip o lab ile ce im iz im a s ta r . G zlem e d a y a l k a n t
K = 0 o lm a sn a iz in v e rirs e b u d u ru m d a o, k k b ir p o z itif u z a m sa l e ri
lii (Havvking'in te rc ih e tti i K > 0) y a d a k k b ir n e g a tif u z a m s a l e rili
i (benim te rc ih e tti im K < 0) d la y a m a z ; yine t m b a h is le r k a p a n m tr!
Bu A > 0 b u lu u n u n K d e e riy le ilik isi n ed ir? tik o la ra k , kozm olojik
k a n tn K 'ye ilik in n e g a tif b ir d e e ri k ay rd y la ilg ili d a h a n cek i in a n
n a rd n d a k i n e d e n le re d einm eliyim . T em el k o n u ev re n in to p la m k tle
e n e rji i eri id ir ve b u ok k k se by lece o, ev re n i p o z itif e rilik le k a p a
ta m a y a c a k y a d a (F ried m an n m o d ellerin d e) b a la n g g e n ile m e si so n ra s
b ir km e faz re tm e k ze re (bkz. ekil 27.15a, b, c) y en id en g e ri ekem e-
y ec ek tir. G ala k silerd ek i g r le b ilir s r a d a n "baryonik" m a lz e m e n in y o u n
lu u n u n b u n u n i in y e te rsiz o lu u u z u n z a m a n d r b ilin m e k te y d i. Bu y o
u n lu k p o z itif ve n e g a tif K d e e rle ri a r a s n d a k i b l m te m sil ed en k r itik
d e e rin , k ritik y o u n lu k bize K = O' v e re n y o u n lu k olm ak ze re, y a k la k
y a ln z c a o tu z d a b irid ir. Db g en e llik le k ritik k tle en erji y o u n lu u n u n
n o rm a l b a ry o n ik m a d d e ta r a f n d a n g e r e k le tirile n o k e s irin i g ste rm ek
ze re k u lla n lr. Bu n e d e n le b = 1 o lu rs a b a ry o n ik m a d d e e s a s e n k ritik
y o u n lu u s a la r ve b e lirg in h e rh a n g i b ir ek (pozitif) k tle en erji b ir K > 0
ev re n e yol a a r. B u n u n la b irlik te s tte d e in ild i i ze re, d a h a ok, g l
b ir K < 0 b e lir tis i sa la m o la n b = 0,03 g ib i b ir eye sa h ip g r n m e k te
yiz.
42 M ordehai Milgrom, 1994, k ara m eddenin olm ad, b u n u n yerine Nevvtonc ktleekim d in a
m iinin, ktleekim etkisini ok d k ivm eler iin belirli zel b ir biim de arttrlm ak ze
re, E in stein 'n k in d en farkl b ir biim de deitirilm eye gerek duyduuna ilikin ilgi ekici
fik rin i ileri srd. Bu fik ir gereklerle dik k at ekici biim de u y u u r grnse de, b u n a ilikin
ku ram sal o larak toplam da b ir anlam ifade eden tu ta rl b ir kuram henz m evcut deildir.
Bana gre bylesi allm ad k fik irler byle hem en terk edilm em elidir. Bu tasla n d ah a ge
ni b ir uyum lu b ak asn n b ir p a r a s olup olam ayacan grm ek zere h arcan acak a
bay a deebilir. Kendim de b u n u n asl yapm ak gerektiini bilemedim!
43 Kara m adde ve ayrca "kara eneji"ye, d ier b ir deyile olaslkla deien A, ilikin kolay e ri
ileb ilir b ir ta rtm a iin bkz. K rauss, 2001.
d en y a k la k O120 k a t (ya d a fa rk l v a rs a y m la rd a b u lu n u ld u y s a en a z n
d a n O60) k a d a r b y k b ir e tk in kozm olojik s a b it b u lu n m a s g ere k ti in e
ilik in , s a m a b ir y a n t o rta y a k o y m a s gere iy d i. Bu "kozm olojik sa b it
so ru n u " o la ra k b ilin ir h a le geldi. B ilinm eyen b a z s a d e le tirm e le r y a d a
g en el ilk e le rin b u v ak u m e n e jisiy le ilg ili 0 d e e rin i v e re b ilm e si ak la y a t
k n o lm u o la b ilird i f a k a t b u a d a kozm olojiyle ilg isi o la b ile ce k m in icik
b ir k a ln t b u lm a k h i b ir b i im d e b e k len m iy o rd u . (Bu "vakum e n e r jis in in
g ab m e tri iy le , y erel L orentz d e im e zli i y o lu y la o ra n tl o lm a s g erek ti i
b e lirtilm e lid ir, bylece s a b it b ir /l'y la ilg ili o la ra k , A gab fo rm u n u n , E in ste-
in 'n 1917'de k esin b i im d e n g rd ze re E in s te in d en k lem in e k a tl
m a s b ek len ir. Tek so ru n A d e e rin in o rta y a b s b t n y a n l o la ra k k
m asd r!)
Y ine d e 1998'de, ok u za k s p e m o v a la r gzlem leyen , b iri K a lifo rn iy a '
d a S aul P e rlm u tte r ta ra fn d a n , d i e ri A v u stra ly a 'd a B ria n S ch m id t ve Do
u ABD'de R o b e rt K irsch n e r ta r a f n d a n y n e tile n iki ekip (bkz. 27.8), p o
z itif b ir kozm olojik s a b itin a y rt ed ici zellii o la n ekil 2 7 .1 5 d 'd e k i y u k a
r d n le u y u m lu o la ra k , ev re n in g e n ile m e sin in iv m elen m ey e b a la d
n a ilik in d ik k a t ekici s o n u c a u la t. G zlem lenm i g r n e n b u A n e k a
d a r b y k t r? B u n u n la ilg ili h l b a z b e lirs iz lik le r m e v c u ttu r (ve b a z
k u ra m c la r p o z itif b ir /l'y a ilik in d u ru m u n h l ik n a ed ici b i im d e o rta y a
k o n m a m o ld u u n u id d ia e ttile r)44 f a k a t d ik k a t ekici so n u o d u r ki,
/l'n n sa la d etk in A k tle en erji y o u n lu u , b ir k ritik y o u n lu k k e s iri
b i im in d e , flA = 0,7'yle y a k la k o la ra k v erilir; by lece to p la m etk in y o
u n lu k la ilg ili o la ra k k ritik
n ~ nd + nA * 0,3 + 0,7 = 1
k e s irin e sa h ip g r n m ek tey iz . D ier b ir d ey ile a r tk g zlem ler K = O'la
u y u m lu g r n r.
im e y a n lla r (en a z n d a n z e m in le rin i d e itirm e y ec ek k a d a r zg v e
n e sa h ip o lan lar) e lb e tte ok s e v in lid ir ve b u k e sin lik le k u r a m la r n a ili
k in , g r n te k a r ta ra fn le h in d e k i g l k a n tla r k a r s n d a K = 0 t a h
m in in in k a z a n m g r n d b ir n g r l l k b a a r s o la ra k sa y la b ilir.
B u n u n la b irlik te b e lirsiz lik le r, b u so n u c u n in a n la ta n m a s i in h l ok
b y k t r ve b a k a tip g n ce l g zlem in de b u s o ru n la g l b ir ilik iy e s a
h ip o ld u u a k tr. 2 8 .5 'te d e in ild i i zere, m ik ro d a lg a a r d a la n m d a k i
sc a k lk d e iim le rin e ilik in , 1 9 89'da f rla tla n COBE u y d u s u n d a n b a la
y a ra k ve (yazm an n d ak i) en g n ce l in celem e WMAP u za y k ifi ta r a f n
44 Bkz. B lanchard vd., 2003. Daha "ana akm" yorum lam a iin bkz. P erlm u tter vd., 1998; Bah-
cali vd., 1999.
d a n y a p lm o la n olm ak zere, b ir o k a y rn tl lm sz k o n u s u o lm u
tu r.
N o rm a ld e b u sc a k lk d e iim leri, 2 2.11'de ta rt lm o la n y n te m le r
u y a rn c a gkyz d iz ilim in i k re se l h a rm o n ik le re a y r tr m a k y o lu y la
z m len ir. F ark l k re se l h a rm o n ik le rin , /'d e n /'y e k a d a r o la n a r a lk ta p o
z itif b ir / ta m s a y s ve b ir m ta m s a y s y la i a re tle n d i in i a n m sa rz . (Ku
a n tu m m e k an ik sel d u ru m d a , l n o rm a ld e j o la ra k a n lr ve h em j h em de m
y a r - te k ta m s a y o la b ilir.) m n ic e li i d a h a az n e m lid ir n k o g k y z n
de ra sg e le b i im d e se ilm i b ir y n e b a ld r, yleyse /'n in h e r d e e ri i in
g en el id d e t en ok ilg ile n ile n n ic elik o la ra k d e e rle n d irilir. ekil 2 8 .1 9 'd a
b u a n a liz in s o n u la rn g ste rd im . E ri l = 200 d o la y la rn d a k en d i m a k s i
m u m u n a u la tk ta n s o n ra s a lm m a b a la d n a ili k in i a re te d ik k a t ed in .
Bu y e re l m a k sim u m la r, e v re n in erk e n b ir a a m a s n d a m a d d e n in y ere l de-
ri im in in ieriye d o ru d e re k b a la y p so n ra y a g eri se k ti i y a d a (kara
d e lik le r i in b ek len e b ile cek e y olan) k en d in e d n d n e , b u d u ru m se sle
ilg ili b ir t r sa ln m o lm a k zere, ilik in a k b ir k u ra m s a l ta h m in i y a n s t
tk la r n d a n "a k u stik te p e le r" o la ra k a n lrla r. Bu sa lm m n m e y d a n a g e ld i
i tip ik lek a y r trm a d a k i u fu k b o y u tu n c a y n e tilir (ekil 2 8 .5 a'y a b a
k n v e u ile v n o k ta la r n n a y r trm a yzey i z e rin d e g e m i le ri b irb irin e
a n c a k te m a s ed en e k a d a r h a re k e t e ttirild i in i d n n ; b u , u fu k b o y u tu
d u r).45 A na te p e n in o lu tu u lek i te b u d u r.
B u n u n la b irlik te g k y z n d e k i h a n g i a s a l a ra l n , y e n id e n b irle m e
a n n d a k i ev re n d e h a n g i y ere l u z a k lk a ra l n a k a r lk g eld i i s o ru s u o rta
y e rd e d ir. E v re n in u z a m s a l e rili in in , a k u s tik te p e le r l'd e, K 'n in d e e rin e
b a l o la ra k u y a d a b u e k ild e (p o zitif K i in d a h a k e, n e g a tif K iin
d a h a bye) d e itirilm i o lm a k zere, n em li b ir ro l o y n ad y e r b u r a
s d r. Y ine de k o n u b u k a d a r ak d e ild ir n k ev re n in g en ile m e h z
b u r a d a h e r za m a n b ir ro l o y n ar, yleyse a y rn tl h e s a p la m a g ere k ece k tir.
S onu, kozm ik m ik ro d a lg a a r d a la n a ilik in b u t r z m le m e n in , genel
o la ra k , K = O'la u y u m lu o ld u u d u r fa k a t gzlem le ilg ili o la ra k n em li o la n
p o z itif y a d a n e g a tif b ir K d e e rin e h l y e r v a rd r.
/'n in y k se k d e e rle riy le ilg ili s o n u la r bylece i m e n in b e k le n tile riy
le u y u m lu g r n r (ve a y rc a b a z i m e m o d e lle rin in b u lu n d u k la r n g
r le r o la ra k g zlem len m i, sc a k lk d a lg a la n m a la rn d a k i b ir lek d e i
m ezli i de sz k o n u su d u r). P eki y a /'n in k k d e erleri? Y aln zca to p la m
id d e ti a k la d n d a n l = 0 p e k a y d n la tc d e ild ir. yleyse i = l 'e ne
d em eli ("ift k u tu p m om enti")? Bu b iz e u z a k e v re n le ilg ili h i b ir ey s y
lem ez n k d n y a n n m ik ro d a lg a a r d a la n y o lu y la h a re k e ti, h a r e k e t y-
e
e k il 28.19 K ozm ik m ik ro d a lg a a r d a la n a (koyu izgi) ili k in h a rm o n ik z m lem ed e b e k
le n e n "a k u s tik te p e le r" ve g z le m le n m i v e ri n o k ta la n (h a ta u b u k la n y la b irlik te
a rp la r). D rt k u tu p lu d a k i U = 2), d e y e k se n ta r a f n d a n n e re d e y s e g iz le n m i (kazara?)
o ld u k a b e lirg in u y u m a z l fa rk e tti in iz d e n e m in olun.
B ir k u r a m n g e r e k lik te k a r l o lm a s n t a l e p e tm e m n k b u n u n n e o l
d u u n u b ilm iy o ru m . G e r e k lik t u r n u s o l k a d y la t e s t e d e b ile c e in iz b i r n i
te l i k d e ild ir . B u n d a ilg ile n d i im t e k e y k u r a m n , l m n s o n u l a r m n
g r m e s i g e r e k ti id ir .
te ta r a f t a n ben im k o n u m u m o n to lo ji k o n u su n u n , g n m z d e z lm e k
te n o ld u k a u z a k baz k o n u la ra n e d e n o lsa da, k u a n tu m m e k an i i i in y a
a m s a l o ld u u d u r.
7 (d) form alizm i ayrca, "balang durum u"nun b ir younluk m a trisi olabilm esine de izin ve-
rir, Bkz. 29.3.
Bu i le m le rin m a te m a tik se l d o a s n a n la m a k ze re ilk o la ra k k u a n
tu m m e k a n ik se l b ir l m n , ((d)'ye ili k in o la ra k b u ile m le ri l m le r
b i im in d e d n m e se k bile) m a te m a tik s e l o la ra k H e rm itse l (ya d a no rm al)
b ir Q ile m c isin in eylem i b i im in d e n a s l ta n m la n d n 22.5, 6 'd a n
a n m sa m a k zo ru n d a y z. S iste m in d u ru m u h em en l m d en n ce |/)'yse
b u d u ru m d a o n u n , l m n h em en a rd n d a n l m n s a la d Q z d e
e rin e k a r lk gelen Q z d u ru m u n a "sra"d k a b u l ed ilir. B u n u n la b ir
lik te o n u n |p) z e rin d e k i e tk isiy le ilg ile n ild i i s re c e 'y u (H H ilb e rt u z a
y m z u y g u n lu k b a k m n d a n s o n lu b o y u tlu k a b u l etm ek z e re 'n u n y a l
n z c a r a d e t a y rk z de eri o ld u u n u n v a rsa y a ra k ) "t m b ir o rto g o n al
p ro je k t rle r k m esi"yle de, E1, E2lE3, . . . , E r , d e itire b iliriz . Bylece lm
qj z d e e ri so n u c u n u v e rirs e |/)'nin Ej |/>)'yle o ra n tl b ir d u ru m a s ra d
n g r r r z (izd m nerm esi).
B u n a b ira z d a h a a y rn tl b a k a lm . B ir p ro je k t r n , 22.6 'd a n , k en d i
k a re s i ve H e rm itse lin e e it o la n b ir E ilem c isi, d i e r b ir d ey ile
E2 = E = E'
E^ E2 E% Er /.
[29.1] fy|/>n in n iin |t/>)ye uygulanan Q = q1E1 + q2E2 + q3E3 H----- 1- qr r 'yle verilen b ir l-
m n, no rm alletirm en in gz ard edildii, sonucu olduunu, qj z deer ve ql t q2,q 3,...,q r n i
celikleri a y n k gerel sa y la r olm ak zere, aklayn. Genel sonlu boyutlu H erm itsel ilem ci
sin in bu biim e sah ip olduunu k an tlay ab ilir m isiniz? Sonlu boyutlu herhangi b ir Q H er
m itsel m a trisin in n iter d nm yoluyla b ir kegen m atrisin e d n t r ld n v a rsa
yab ilirsin iz. f 'l e r Q'ya a it tem el den kg l ler olarak ad lan d rlr. Q norm al ilem cisi iin
hangi deiiklikler gerekir?
bP\Ei W
8 Bu bazen b a s it biim de "gemi" olarak a d la n d rlr fak at bu, o terim in 26.6'daki Feynm an
"gem iler toplam "ndaki k ullanm yla b ir karkla neden olabilir.
9 Bu, u tip te b ir k ouldur. Verili, ard k projektr km elerine sa h ip olduum uzu d n n ve
im dilik H = 0 olarak v arsayn; bu d u rum da, |p0) balan g durum u olm ak ve "son durum "
b ir D younluk m a tris i biim inde kabul edilebilm ek zere, bkz. 29.3,
X = (4)0\EnFa. ..KoLoD^LK. ,.FE\xp0) ifadesini o lu tu ru ru z. (E,E'),(F,F'),...,(K,K'),(L,L") a r
dk projektr iftleri srasy la verili projektr km eleri dizisine a ittir. T utarllk koulu,
Jf'in gerel ksm nn, (, E'), (F, F'),.... (K, K"), ( i, L') iftlerinden herhangi b irin in eit olm ad
h e r zam an yok o lm asn talep eder. Bu tam olarak evrim in yalnzca S chrdinger ksm gz
tu ta r l b ir k m e si, tu ta r ll yok e tm e k siz in (d ah il e d ilm i o la n la rn h i
b iris iy le d en k olm ayan) d i e r b ir p ro je k t r k m e si y e rle tirile m iy o rs a
a z a m i l d e a r tlm o la ra k a d la n d r lr. A zam i l d e a rtlm b ir k
m ed ek i b ir gem i b a n a , (d) b a k a s u y a rn c a o n to lo jik b i im d e "g er
ek" o la ra k d e e rle n d irile n e y in g l b ir a d a y n sa ly o rm u g ib i g
r n m e k te d ir.
Y ine de h en z b u b a k a s n n ak b i im d e o rta y a k o n d u u n u g r
m e d im ve a z am i l d e a rtlm b ir k m e d ek i g e m ile r b t n l n e d a
h a ok b en z ey e n b ir ey, ifa d e e d ild i in i d u y d u u m " tu ta r l g em iler"le
ilg ili o n to lo jik b a k a s n a d a h a y a k n g ib i g r n y o r.10 Belki d e b u , (b)
o klu d n y a la r b a k a s n d a g rd m z eyle b ir lik te d a h a d z e n lid ir
fa k a t p ro je k t r k m e le rin e ili k in o la s a lte r n a tif p ek ok tu ta r l to p la m n
v a rl b ize a lte r n a tif "d n y a la r"a ilik in d a h a d a g en i to p lu lu k s a la r
g r n m e k te d ir. B u n u n la b irlik te a y rc a (b) oklu d n y a la r ta b lo s u n d a d a
o n to lo jik k a rk lk b i im in d e b ir e y in o rta y a k a b ild i in i a n m sa rz .
O ntolojik b i im d e k i (|/}'yle ak la n an ) "gerek" o m n iy u m ok sa y d a fa rk l
d n y a n n b ir s t s te b in m e s id ir ve (y aln zca k e n d ile rin e a it b e lirli \xp)
s t s te b in m e si yerine) b u b ire y se l d n y a la rn t m n n d e r le m e si "g er
ek" o la ra k k a b u l ed ilm e m elid ir. Bu t r k a r k l a k a r o la n k m e, (d) t u
ta r l g e m i le r b a k a sn d a , d o ru k u a n tu m o la s lk la rn n k u ra m t a r a
f n d a n s a la n m a s a n la m n d a a v a n ta jd r; (b)'yle ilg ili o la ra k d u ru m byle
g r n m ez.
(e) "B ohm cu" (p ilot dalga) d u ru m u n d a o n to lo jik k o n u m , b u r a d a n em l
b a z in c e lik le r b u lu n s a b ile n k b ir a n la m d a g erek li e ili k in o la ra k
b iri d i e rin d e n d a h a k a t o la n ik i seviye sz k o n u su d u r, fe ra h la tc b i im
de d n y a y a d a h a ok y n e lik tir. D u ru m u ilk o la ra k y a ln z c a te k il b ir sp in -
siz p a r a c k ta n o lu a n b ir sis te m e ilik in o la ra k o rta y a k o y m ak en b a s iti
d ir. Bylece gerek li e ilik in b u k a t d zey p a r a c n g erek k o n u m u t a
r a f n d a n v e rilir. P a r a c n k o n u m u iki y a rk d en e y in d e (21.4, ekil 21.4)
o n to lo jik o la ra k gerek o ld u u n d a n a s ln d a o, y a b ir y a r k ta n y a d a d i e
rin d e n g id e r f a k a t h a re k e ti e s a se n ip ta r a f n d a n "y n len d irilir"; b ylece
ard edildiindeki d u ru m d u r fak at nem siz olm ayan Schrdinger evrim i, bu evrim i projek
t rle rin uyg u lam alar ara sn a uygun biim de sunm ak yoluyla yeniden greve getirilebilir.
Kaln tan eli gem ilerle ilgili bu "tu tarllk koulu" ky aslan an gem iler arasn d ak i "giri-
im sizlik" koulu o larak yorum lanabilir.
10 Aslnda, tu ta rl gem iler yaznna gerekten ta sa rla n m herhangi bir "(d) o n to lo jisiy le il
gili ak b ir ifade y erletirm edim . B urada sunduum ey yalnzca, bu konuya hkim olm akla
ilgili, Jim H artle'la y aplm geniletilm i b ir ta rt m a ve d ah a zel olarak Fay D ow ker'la
gereklem i baz fay d al y azm alara d ay an an kendi giriim im dir. ab alan m a k a rn "(d)"
cem iyetinin tem elde y a ta n niyet edilm i b ir ontolojisini h l uygun biim de sunam am ol
m am olasdr.
b u , /'ye ik in c il f a k a t y in e de o n to lo jik o la ra k h l "gerek" b ir k o n u m s a
la r. Bu k u ra m d a /'nin m o d l ve a r g m a n y la ilg ili (5.1), "k u a n tu m p o
ta n s iy e li" o la ra k a n la n b ir n ic e lik ilk in d e n o lu tu ru lm a k v e s o n ra k i "p ilo t
d alg a" d e n ile n ey i ta n m la m a k ta k u lla n lm a k zere, b ir b i im d e fa rk l t u
tu m ta k n m a k o ld u k a g e n e ld ir. B u n u n la b irlik te b y le si b ir a y rm g erek li
d e ild ir ve n em i d a h a k a r k sis te m le rd e d a h a az b e lirg in b ir h a l a lr
g r n r.
<//yi g en e llik le C d ze n le m e u z a y z e rin d e ta n m la n m k a rm a k b ir
fo n k siy o n o la ra k d n e b iliriz . 0 , C z e rin d e k i b ir P n o k ta s n n d a v r a n
n "y n len d irm e" ilev iy le h iz m e t ed er. S iste m in g er ek li in e ili k in k a t
p a r a e s a s e n P ta r a f n d a n ta n m la n a n k la sik d ze n le m e o la ra k k a b u l e d i
lir f a k a t p k a rm a k fo n k siy o n u n a a y rc a , P 'n in d a v ra n n y n le n d irm e
ro l n n s t n l ta r a f n d a n b ir t r (d ah a zayf) g erek lik de a ta n r. So
n u o la ra k t m l m le rin , b u r a d a sis te m in d z e n le n iin e ili k in l m
le r a n la m n a g elen "konum " l m le rin e in d irg e n e b ile c e i d n l r. C
z e rin d e k i b ir Q n o k ta s n d a k i \t/i\2 m o d l k a re si sis te m i 'y la ta n m la n a n
d z e n i in d e b u lm a y a ili k in o la slk y o u n lu u n u ta n m la r f a k a t C z e
rin d e k i P 'n in k o n u m u s is te m in g e r e k d z e n le m e si o la ra k d n le n eyi
b e lirle r.
im di, t m b u n la r "epey kolay" g ib i g r n r f a k a t in c e lik le r sz k o n u
su d u r. E n b e lirg in o la ra k , ta b lo , p'nin (21.7'de v u rg u la n m o la n d alg a
fo n k s iy o n la rn n h o lis tik d o a sy la u y u m sa la m a k z e re o lm a s g ere k ti i
gibi) so n d erece "h o listik " o ld u u , epeyce y erel o lm a y a n b ir ta b lo d u r. te
ta r a f ta n b u , k u a n tu m m e k a n i in d e k a n lm a z g r n y o r. D ah a d a cid d i
o la n b ir ey, |i/j0> b a la n g d u ru m u y la ilg ili o la slk d a lm n a , \p \2 k u
a n tu m o la slk k u ra ln n d o ru k a la c a ve a rd k l m le r s o n ra s n d a
d o ru k a lm a y s rd re c e i b i im d e y k le n m e si g erek en n em li k o u lla r
m e v c u ttu r. T m l m le rin so n u o la ra k h e r z a m a n k o n u m l m le rin e
in d irg e n e b ile c e i v a rs a y m n n d o ru lu u n u n ve s p in b e n z e ri k la sik o l
m a y a n p a r a m e tr e le r ele a ln d n d a d ze n le m e u za y ta b lo s u n u n u y g u n
b i im d e b e lirg in olu p o lm a d n n so rg u la n a b ile c e i b ir ek n o k ta d a h a sz
k o n u s u d u r. Y ine de (e) o n to lo jik k o n u m u n u n ak l (b u ra d a y zlem em iz
gere k en b a k a c a k o n u la r b u lu n d u u n u 29 .9 'd a grecek o lsa k da) b y k
o ra n d a k en d i sa y g n l n a k a z a n d rr .11
Son o la ra k (f)'ye u y g u n b i im d e fa rk l pek ok n erm e m e v c u ttu r. B u n
la r b u r a d a t m a y rn tla r y la a n la tm a m u y g u n olm az fa k a t o n la rla ilg ili
b a z g en el y o ru m la rd a b u lu n a b ilirim . Bu n e rm e le rin o ld u k a b y k b ir
" Bkz. Bohm ve Hiley, 1995; V alentini, 2002. Antony V alentini ayrca, atlyede, de Broglie-
Bohm ku ram y la ilgili, y aknda b aslacan um duum uz b ir kitab a da sah ip tir.
k sm e v rim le e n b ir \p) d u ru m v ek t r y le ilg ili o n to lo jik o la ra k g erek
b ir k o n u m u (en a z n d a n geici b ir tu tu m olarak) k a b u l ed e ce k tir. B ylesi
b ir k u ra m d a k i \p) z a m a n ev rim i U 'n u n R 'yle d e iim li o lu u n a y a k n d a n
b en zey en , s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in in b iz e p r a tik te b en im se m em izi
s y led i i b ir e y d ir; bkz. ekil 22.1. (f) b a k a sy la p a ra le l k u r a m la r k u
a n tu m m e k a n ik se l d n e ili k in o la ra k "an a ak m d" b i im in d e ele
a ln m a s n a k a r n , (f)'nin gerek te, U ve R k u a n tu m m e k a n ik se l ev rim i
le m le rin in ik is in in de, ontolojik o la ra k c id d i b i im d e g erek li e ili k in ev
rim i a k la d k a b u l e d ild i in d e n , b u g n u y g u la m a d a k u lla n ld h a liy le
k u a n tu m m e k a n i in e ilik in fo rm a liz m in g er ek li in i en ok k a b u l e d e n
b a k a s o ld u u ok m a k u l b i im d e s y le n eb ilir! B u n u n la b irlik te so
ru n , (f)'nin s r a d a n n ite r ev rim d e d e iik lik le r o lm a s g e re k ti in e ilik in
ta le b i n e d e n iy le ve (f)'yi a n a a k m d a n a y ra n ey b u d u r, U ve R 'n in b irb ir-
le riy le m a te m a tik s e l o la ra k tu ta r s z o lm a la rd r.
R n i in m a te m a tik s e l o la ra k U 'yla tu ta r s z d r? B elki de en b e lirg in n e
d en R, d u ru m v e k t r n d e (lm den nceki d u ru m u n g er ek te l m i
le m cisin e a it b ir z d u ru m o ld u u is tis n a i h a l d n d a) s re k siz b ir d e ii
m i te m s il ed e rk en U 'n u n h e r z a m a n l s re k li b i im d e d a v ra n m a s d r. B u
n u n la b irlik te R ta r a f n d a n h a re k e te g e irile n "s ra m a "n n m u tla k b i im
de k e n d ili in d e n o lm a d n b ile d n se k , R 'deki b e lirle n im c ilik y o k s u n
lu u n e d e n iy le n ite rlik te s o ru n sz k o n u su olur. U 'da a s la m e y d a n a g el
m eyecek b ir ey olm ak zere, ay n g ird id e n fa rk l a lte r n a tif s o n u la r o r ta
y a k a b ilir. D ah a s, R 'yi gerek b ir ile m h a lin e g e tire n b ir k u ra m , (nem
siz olm ay an) b ir k u a n tu m s ra m a s , R 'yle u y u m lu o la ra k , g e r e k te n o r ta
y a k t n d a a s la n ite r olam az. B u n a k a r n , U 'n u n b iz e o la slk R'yi
sa la m a s n se k tey e u r a ta n "m odl k a re s i k u ral", b iz e R 'yle ilg ili o la s l
a ili k in b ir k o ru n u m y a s a s (tem el o la ra k k u a n tu m o la s lk la rn n k e n d i
le ri y o lu y la h e s a p la n d (<pUl>) s k a le r a rp m la rn n n ite r za m a n ev rim i
a ltn d a k o ru n m a s gerei, 22.4, 5) v erm e k ze re U 'n u n n ite rli in i ie
k o tu u n d a n U ve R ile m le ri a r a s n d a k a y d a d e e r b ir t r u y u m m e v c u t
tu r. Bu, k u a n tu m m e k an i in e ilik in m u c iz e le rin ta m a m la y c b ir p a r a s
d r v e in s a n la rn o k u ra m n ilk e le riy le ne e k ild e o lu rs a o lsu n o y n am ay a
g n ls z o lm a la rn a ilik in , (f)'nin g n m z k u a n tu m fiz ik ile ri a r a s n d a
n i in zel o la ra k gzde o lm a d n k sm e n a k la y a n iyi b ir n e d e n su n a r.
Y ine de b ir d e iik lik b ek lem ek i in g l n e d e n le r b u lu n d u u n a in a
n y o ru m . B ylesi b ir d e iik lik b a n a gre te m e l b ir d e v rim i te m sil e d e r ve
b u y a ln z c a k u a n tu m m e k an i i z e rin d e "ta m ira t" y a p m a k la b a a rla m a z .
B u n a ra m e n , gerek li d e iik lik le rin k e n d ile ri g n m z fiz i in in k a lb in d e
b u lu n a n m e rk e zi ilk e le re t m y le sa y g l olm ak z o ru n d a d r. nceki p a r a g
r a f ta b e lirtild i i z e re k u a n tu m fo rm a liz m in in m u tla k k a tl b u g e re k li
lik le rin ik is in in de se b e b id ir. B ir k y a sla m a o la ra k Nevvton fiz i in in k a tl
n a n m sa y a lm . G relilik ve k u a n tu m m e k an i i o n u n z e rin d e ta m ir y a
p a r a k d e il f a k a t Nevvton k u ra m n n so n d ere ce d z e n li L a g ran g e denkle-
m i/H a m ilto n /sim p le k tik g e o m e trik y a p s n a g ere k li sa y g y y in e de g s te r
m i o la n d ev rim ci b a k a s d e iik li i y o lu y la elde ed ild i. u a n a k a d a r
e itli in s a n la r ta r a f n d a n k u a n tu m k u ra m n a ili k in o la ra k ile ri s r l
m d e iik lik le r12 b y le si sa y g n b ir d ev rim ci k a ra k te rd e m id ir y o k sa
y a ln z c a ta m ir a tla m u ra m a k ta d r? Bu fik irle rin o u n lu k la ta m ir a t b i
im in d e d e e rle n d irilm e k z o ru n d a o ld u u s y len m elid ir; y in e de b u f ik ir
le rd e n b a z la r g elim i b ir k u a n tu m k u ra m n a g id e n d o ru y o la ilik in
i a re t ile ri sa la y a b ilir.
12 Bkz. Krolyhzy, 1974; Frenkel, 2000; G hirardi vd., 1986; G hirardi vd., 1990; Komar, 1964;
Pearle, 1985; P earle ve Squires, 1995; Kibble, 1981; VVeinberg, 1989; Diosi, 1984, 1989; Perci-
val, 1994, 1995; Gisin, 1989, 1990; Penrose, 1986a, 1989, 1996a, 2000a, Leggett, 2002. B unlar
b elirli b ir d zende sralan m am tr.
\p), \<p),..., Ix)'n in h e r b irin in n o rm a lle tir ild i in i v a rsa y a rz :
te ta r a f t a n b u , k u a n tu m m e k a n i in d e n o rm a ld e y a p la n b ir ey d e il
dir; b u n u n y e rin e y o u n lu k m a tr is i k u lla n lr.14 P eki n ed e n ? N eden, k u a n
tu m m e k a n i in d e b ir k u a n tu m sis te m in e s o ru la n so ru b i im in e sa h ip - il-
giyi b ir EVET/HAYIR so ru s u y la s n rla y a lm - b ir l m n (n o rm a lle tiril
m i) 10 d u ru m v e k t r n e u y g u la n a n b ir E p ro je k t r n n ey lem i b i im in d e
ifa d e e d ilir. Bylece EVET y a n t o la sl
EVET o la sl = ( |E |0
EVET o la sl = <ED>
y a n tn eld e ederiz.
B u n u n nem i, k u a n tu m m e k a n i in d e k i s ta n d a r t b ir EVET/HAYIR s o r u
s u y la (ya d a a s ln d a h e rh a n g i b ir d i e r k u a n tu m m e k a n ik se l g zlem len e
b ilire ilik in b e k le n ti deeriyle) ilg ili o la s lk la r h e s a p la y a b ilm e k z e
re ,12941 a lte r n a tif ..., \x) d u ru m la ry la ilg ili o la slk d a lm n a ilik in
t m b ilg iy i b ilm e m iz in g ere k m em e sid ir. G erekli t m b ilg i y o u n lu k m a tr i
s in d e d e p o la n r; k s a s re i in d e g rece im iz z e re v e rili b ir y o u n lu k
m a tris i, d u ru m la rla ilg ili p ek ok fa r k l o la slk d a lm n d a n o lu a b ilir.
Bu d ik k a t ekici m a te m a tik s e l k a v ra m (sekin M a c a r/A m e rik a l m a te m a
tik i J o h n v on N eu m a n n ta r a f n d a n 1932'de ile ri s r lm t r), h a tr s a
y lr b ir tu tu m lu lu k ve z a r a f e t b u lu n u r. Bu, o la slk la ilg ili o ld u k a a y rk
g r n e n iki k a v ra m te k b ir ifa d e d e b ir le tir ir . B ir ta r a f t a n a lte r n a tif
\jj), |0 ), ..., \x) d u ru m la ry la ilg ili s r a d a n k la sik o la s lk la r o la n p , q ,. .. ,s
s a y la rn a d i e r ta r a f ta n 2 1 .9 'u n m o d l k a re s i k u ra ln d a n eld e ed ilen ku-
14 Bkz. Brody ve H ughston, 1998b. N ielsen ve Chuang, 2000, eylem halindeki younluk m atrisi-
ne ilikin iyi b ir kav ram sal kapsam sunar.
[29.31 N edenini aklayn ve ay rca a ltta k i (ED) ifadesini t retin .
[29.4) B unun niin byle o lm as gerektiini grebiliyor m usunuz?
a n tu m o la s lk la rn a sa h ib iz . Y ounluk m a tr is i ik isin i b ir le tir ir ve b ir e
id i d i e rin d e n d o la y sz b i im d e ay rm az.
= ^|T><T| +||i><4.|,
[29.5] Bunu, lm ynne likin genel b ir 0 as iin, olaslkla ilgili 22.9'daki (l+cos0)
ifad esin i k u llan arak zn.
[29.6] Bunu, 22.8, 9 ve altrm a (22.25]in so n u larn k u llanarak ak biim de gsterin.
a y n o ld u u n d a n ilg ili o la s lk la r da, g rd m z zere, ay n o la ra k o r ta
y a k m ak z o ru n d a d r.
P eki d u ru m la ra ilik in b u o la slk k a r m la rn n o n to lo jisin i n a s l d e
erle n d irm eliy iz? K u an tu m d u ru m u n u n b ir t r fiziki gerek li e sa h ip o l
d u u n u k a b u l e d e rse k by lece b u d u ru m o n to lo jik o la ra k k e sin lik le a y
r o lu r. D u ru m u n (fiziki o la ra k gerek) |), |i) a lte r n a tif le r in d e n b ir i y a d a
d i e ri o lm a s n a ilik in e it b ir o la slk b u lu n d u u n u sy lem ek o n u n ( \ | y a
d a | \ ) o lm a s n a ilik in e it o la slk b u lu n d u u n u s y le m e k ten o ld u k a
fa rk ld r. B u n u n la b irlik te b u o n to lo jik k o n u ou k u a n tu m m e k a n ik se l
y a z n d a ep eyce k a r tr la n b ir k o n u d u r. ou kez, k u a n tu m fiz ik ile ri de,
y o u n lu k m a tr is in in k e n d is in in b ire y se l d u ru m la rd a n d a h a iy i b ir g e r e k
lik a k la m a s s u n d u u n u d e e rle n d ire re k s tte a k la n a n d a n o ld u k a
fa rk l b ir o n to lo jik k o n u m u k a b u l e d e r g r n rle r. D 'yle ilg ili s tte k i g
r n e g re ay r o n to lo jin in (dier b ir d ey ile a lte r n a tif k u a n tu m d u
r u m la rn a ilik in o la slk a rlk l fa rk l top lam ) fizik i o la ra k a y rt e d i
lem ez o ld u u n a ilik in b a k k a b u l e d e b ilirle r. B u ra d a n h a re k e tle b y le si
fizik ile r, ou kez (c) e v rese l evre u y u m su z lu k b a k a s y a n lla r, b u
a lte r n a tif le r a r a s n d a a y rm y a p m a n n b ir a n la m o lm a d n a ilik in p ozi-
tiv is t y a d a p ra g m a tik k o n u m u b e n im se y e b ilir. Bu in s a n la r k u a n tu m g e r
e k li in i en iy i a k la y a n n y o u n lu k m a tr is i o ld u u y la ilg ili g r b e
n im s e y e b ilir.
A sln d a "durum " s z c pek ok b a la m d a , b u n o k ta y a k a d a r "k u a n
tu m d u ru m u ", d i e r b ir d ey ile rn e in |p) g ib i b ir k etle a k la n a b ilir b ir
n icelik , o la ra k a d la n d rd m d a h a ilk el k a v ra m y e rin e sk lk la y o u n lu k
m a tr is in e a tfe d ilir b i im d e k a b u l ed ilir. "D urum " s z c b ir y o u n lu k
m a tr is i a n la m n d a k u lla n lrs a b ylece " s a f d u ru m " te rim i \p){p\ zel b i i
m in e ili k in y o u n lu k m a tr is i ve "k a rk d u ru m " b u b i im d e g ste rile m e
y ecek ok d a h a genel b ir y o u n lu k m a tris iy le ilg ili o la ra k k u lla n lr. Bu
a n la m d a " s a f d u ru m la r" b a s it o la ra k b ir "durum " b i im in d e a d la n d r d
m eye k a rlk gelir. K iisel o la ra k (saf y a d a d i e r t rl ) b ir y o u n lu k
m a tr is in e b ir "durum " e k lin e a tf ta b u lu n m a y o ld u k a k a fa k a r tr c
b u lu y o ru m . B u rad a b u te rm in o lo jiy i k u lla n m a k ta n k a n a ca m . B ir "ku
a n tu m d u ru m u " b a n a g re b ir y o u n lu k m a tr is i deil etk in b i im d e b ir |/z)
d u ru m v e k t r d r. Y ine d e b a z la r "k u a n tu m d u ru m u " ve "k u a n tu m d u
ru m v ek t r " te rim le rin i, so n u n c u s u \p) k e t ve nceki |/>)'nin s f r o lm a
y a n k a rm a k k a tla r n n e d e e rlik sn f, d i e r b ir d ey ile H 'ye a it |p) e le
m a n n a k a r lk gelen PH i z d m s e l H ilb e rt u z a y n n e le m a n {bkz. 15.6)
o la ra k g ste rilm e k ze re, a y rt etm ey i see b ilir. I/^'yi (p\p) = 1 y o lu y la
n o rm a lle tirm e y i se e rse k b u d u ru m d a (PH 'de v e rili b ir n o k ta iin) |t/')'de
k a la n te k s e rb e s tlik (gerel 0'l) \p) > el6|\p) faz se rb e s tli i o lu r; bkz. ekil
e k il 29.2 S af b i r k u a n tu m d u ru m u n u n a s l g ste ririz ? (a) {p\rp) = 1 ta r a f n d a n n o r m a l
le tir ilm i \p) k e tle r u zay , (b) \rp){p\ y o u n lu k m a tr is i |/) * el0|/) fa z u z a y n a k a d a r
IV)'ye ve |/<)'yle o r a n tl o la n s f r o lm a y a n k e tle r a ile s in e (k a rm a k o ra n tllk a r p a n
lar) "d en k "tir. Y ine d e e s a s k u a n tu m d o ru sa ll , y o u n lu k m a tr is i a k la m a s n d a g iz le
n ir.
[29.7] R asgele b ir |p) ve \<p) sa b it durum iftinyle ilgili olarak w\p) + z\<p) izgisel b irleim le
rine k arlk gelen "saf durum " younluk m atrisleri ailesini betim leyebilecek m isiniz bakn.
m in o lo jisiy le 3 - to p y a d a 3-disk). Bu, ^ sp in iy le (h erh an g i b a k a b ir 2 -d u -
ru m lu sistem le) ilg ili y o u n lu k m a tr is in i te m sil eder; bkz. 22.9. z b ir im i
ne ili k in g enel 2 x2 H e rm itse l m a tr is in i, a, b ve c g er el s a y la r o lm ak
zere,
1 /1 + a b + ic'
2 ^b ic 1 a '
b i im in d e y a z a b iliriz . B ir y o u n lu k m a tr is i o la b ilm e k i in b u ,
a2 + b 2 + c 2 < 1
- S [29.8] B unu gsterin. pucu: z deerlerin a, b ve c biim inde arpm nedir? Bu arpm n
n eg atif olm ay ne an lam a gelir?
15 n > 2 olan n -d u ru m lu b ir sistem le ilgili olarak tablo d ah a da k ark tr. Younluk m a trisle
rin e ilik in (n2 - l)-b o y u tlu uzaya ait sn rn yalnzca b ir ksm , bu ksm (n l)-u z a y l
karm ak b ir izdm sel CPn_1 olm ak zere, sa f durum uzaydr. Bkz. 21.9 ve 22.9.
n o k ta la r ik i s a f d u ru m u g s te rir ve L y o u n lu k m a tr is i b y lece b u ik isin e
ilik in b ir o la slk k a r m b i im in d e y o r u m la n a b ilir.12991 B loch k re s in in
D o rijin in e zel o la n te k ey, D b i im in d e g ste rile b ile n t m b u s a f d u ru m
iftle rin in o rto g o n a l iftle r o lm a sd r. B u n u n la b irlik te o la sl n k a r lk
l o la ra k o rto g o n a l o la n d u r u m la r a r a s n d a o lm a sn a gerek d u y a n y o u n
lu k m a tr is in in ta n m n a ilik in h i b ir ey sz k o n u su d e ild ir. 2 9 .5 'te o r
to g o n a l o lm a y a n k a r m la rn ta m o la ra k n a s l o rta y a k t n greceiz.
= ||T>|T> + ||i>|4.)
y o u n lu k m a tr is in i k u lla n r.
B u n u n la b irlik te d u ru m , b ir so n d a k ik a de iik li iy le, m e s le k ta m n
T ita n 'a u la a n p a r a c n s p in in i b ir y u k a r/a a deil f a k a t s o l/s a b i i
m in d e lm eye k a r a r v erm i o lm a s o la b ilir. M e sle k ta m |<~) y a n tn elde
e d e rse b u d u ru m d a d n y a y a u la a n p a r a c m la ilg ili b e n |->) so n u c u n u
b u lm a k z o ru n d a y m ; m e sle k ta m |->) elde e d e rse b e n |-> b u lm a k z o ru n d a
[29.9] K arm daki iki olasln, i 'n in k irii bld iki uzunluk gibi ayn orana sahip o ld u
unu g stererek b u n u n ned en ini aklayn.
o lu ru m . M e sle k ta m n iki a lte rn a tifiy le ilg ili o la slk h e r d u ru m d a y in e ^
o lm a k ta d r; b ylece m e s le k ta m n b u s o n u la rd a n h a n g is in i eld e e tti in i
b ilm em em e ra m e n p a r a c m n h e r d u ru m d a - o la sl n a sa h ip |->) y a
d a |~) o la b ile ce in i k a rs a m a k z o ru n d a y m . Bu n e d e n le p a r a c m a
<- | >) = 0 ve (> | -) = 1 = (<| <) olm ak zere)
i = ^l<-XH+|><l
o lu r. Y u k a r/a a ta b a n erev e si b i im in d e b u m a tr is (|<-> = ( |) -
\i ) ) / 4 2 o ld u u n u k a b u l ederek)
g ib i g r n r. K en d isin e a it z d e e rle r g er ek te \ ve o lm ak
ze re b u , k esin lik le e it z d e e rle re sa h ip d e ild ir.129121 Bu y o u n lu k m a t
risiy le ilg ili b e lirli o la sl n a sa h ip |<-> ve ^ o la sl n a sa h ip |T>" o n to
lo jisi y in e de b e n z e rsiz lik te n u z a k tr. rnein <- ve / a r a s n d a k i s im e tr i
d en , |<-/> b a la n g d u ru m u n d a , m e sle k ta m (-'un yn) s o l/s a y e rin e /
y n n d e lm eyi se e rse , D y o u n lu k m a trisiy le ilg ili k e n d i o n to lo jim in ,
|/> v e b u n a d ik o la n b a k a b ir d u ru m u d a i e re re k ok b y k o ra n d a d e i
ece i a k tr. A sln d a T ita n 'd a k i m e s le k ta m n see b ilec e i o la s h e r l
m y n y le ilg ili fa rk l b ir o n to lo ji elde e d ilir.129131
B e lirli h e rh a n g i b ir y o u n lu k m a tr is i v e rild i in d e o la s lk k a r m n n
y a d a d a h a fa z la d u ru m i e rm e sin e iz in v e rirse k ok s a y d a d a h a k a r
m a k o n to lo ji elde e d ile b ilir. B ylesi b ir d u ru m , m e s le k ta m n s p in l
m h e r b ir i k e n d i o la s l n a sa h ip n fa rk l s o n u c a (22.10), b a la n g d u
ru m u , n > 2 iin , d n y a y a y n elen sp in li b ir p a r a c k la T ita n 'a y n elen
1 1 1
- n sp in li b ir p a r a c a b o z u n a n - n sp in e sa h ip o lm a s h a lin d e , iz in
S [29.12] V ye ilik in b u m atris form unu t re tin , b u n larn onun z deerleri olduunu d orula
yn ve z vektrleri bulu n . ekil 29.3'n Bloch kresindeki L noktas b u n u n la uyum lu olm ak
zere seilir. Bu n okta m erkezden ne k a d a r uzaktadr?
129.13] nden atan m h erh angi b ir 2x2 m atrisin , balan g d u rum unun EPR iftiyle ilgili
o larak 1 sp in in e sahip olduu sttek i ilem le elde edilebileceini gsterin. Younluk m a tri
sin in z v ektr sp in ynleri b alang d u ru m u n a ilikin M ajorana tan m lam asy la n asl ili-
kilenir?
SpinCj-1 Titan
Spini >
Spinf
n ic e li i o lu r. B una b a l o la ra k m e s le k ta m n y o u n lu k m a tr is i V>ap/>aff
o lu r.129141 B u n u n d iy a g ra m b i im li v e rsiy o n u y la ilg ili o la ra k ekil 29.5'e
b ak n .
.0 o Vn.
[29.14] B unun niin iled i in i gsterin. pucu: b u ra d a ve orada iin ayr b ir o rto n o n n al ta-
b a n sein ve iki yerdeki lm lerin olas eitli sonularyla ilgili b irleik olaslklar b ii
m inde aln. stte ele alnm j\p) = \< -/) durum uyla ilgili olarak - ve - olaslklarn do
rulayn.
(29.151 A slnda h e r younluk m a trisi b ir ta b a n d a kegen halindedir! H ibir z deerin eit
olm ad b u belirli d u ru m d a b u nun nedenini grebiliyor m usunuz?
Bylece b u k eg en te rim le rin e k a r lk gelen o b e lirli ta b a n d u ru m la rn a
ilik in
D = p1|l><l| + p212)(2| + pn \n)(n\
o la slk k a r m b i im in d e y o ru m la n r. Bu o la slk k a r m n n R d u ru m
in d irg e n m e si ile m in d e m e y d a n a gelen a lte rn a tifle ri, h e r b ir s o n u la ilg ili
o la slk s r a s y la p ,p 2, . .. ,p n s a y la n olm ak zere, y a n s tt k a b u l ed ilir.
Y ine de s tte g rd m z zere, h e rh a n g i b ir y o u n lu k m a tr is i ok s a
y d a o n to lo jik y o ru m a s a h ip tir. Bu y o ru m la rn h e rh a n g i b ir in in b iz e "g er
ek" ili k ile r d u ru m u n u s u n u p su n m a d n , te k b a n a b u t r b ir a r g
m a n d a n a s la renem eyiz. A yrca, d u ru m u n ilg ili p ,p 2,...,p o la s lk la r
n a sa h ip |1), |2 ),... ya d a |n}'den h e rh a n g i b iri o ld u u so n u c u n u b ile k ar-
sa y am a y z.
D ah a s n o rm a l a r tla r a ltn d a y o u n lu k m a tr is i t m k u a n tu m g er e i
n e y n elik b ir t r y a k la k lk t a h m i n i o la ra k d e e rle n d irilm e k z o ru n d a d r.
nk ev red en a y rn tl b ilg i k a rm a k ze re m u tla k b ir k a lp s u n a n h e r
h a n g i b ir g enel k u ra l m e v cu t d e ild ir. Belki gelecek te k n o lo jisi, g n m z
te k n o lo jis in in b a s it e k ild e "vazgetii" k o u lla r a ltn d a , k u a n tu m faz ili
k ile rin in k e n d ile ri y o lu y la g zlen eb ilece i a r a la r su n a b ilir. yle g r n
y o r ki b ir y o u n lu k m a tr is i ta n m la m a s n a b a v u rm a k te k n o lo ji b a m l
b ir re ete d ir! D ah a iyi tek n o lo jiy le d u ru m -v e k t r ta n m la m a s d a h a u z u n
s re k o ru n a b ilir ve y o u n lu k m a tr is in e b a v u ru , i le r g e r e k te n u m u t s u z
b i i m d e k em ek e h a le gelene k a d a r e rte len ir! B unu "g erek ten " b ir y o
u n lu k m a tris in c e ta n m la n r b i im d e d e e rle n d irm e k fizik i g erek li e
ilik in tu h a f b ir b a k g ib i g r n r. B u n d a n d o la y b y le si ta n m la m a la r
b a z e n , (nl B ell e itsiz lik le ri k ifi; bkz. 23.3) J o h n Bell ta r a f n d a n " p ra
tik t m a m a la r iin"* y e rin e k u lla n la n b ir k s a ltm a o la ra k ile ri s r lm
o la n FAPP b i im in d e a d la n d rlr. Bylece y o u n lu k m a tr is i ta n m la m a s
p ra g m a tik b ir ey o la ra k d e e rle n d irile b ilir: te m el fizik i g erek li e ilik in
"doru" b ir ta b lo su n m a k y e rin e FAPP b ir ey.
B u n u n la b irlik te b a z a r b a s a n k u r a lla r n ed e n iy le , a y rn tl faz ili k i
le rin in a s ln d a g e r e k te n k ay b o ld u u b ir d zey sz k o n u su o la b ilir. Bu
y ne d o ru y n elen f ik irle r sk lk la, b iz i o la slk la b y le si b ir k u r a la y
n e lte n k t le e k im e b a v u ru r. B azen, k e n d isi u y a rn c a u z a y z a m a n y a p s
n n 10-3Sm 'lik b ir "P lanck lei"ndeki p r z s z b ir m a n ifo ld a (ekil 29.6)
b en z em ek y e rin e "kpk b en zeri" b ir h a le geld i i "k tleek im a la n n d a k i
k u a n tu m d a lg a la n m a la r" fik rin e b a v u ru la b ilir.18 (Bylesi fik irle re 31.1
S
ek il 29.7 S c h r d in g e r'in k e d isi (o rijin a lin in d e iik hali). B ir S fo to n k a y n a , fo to n d u
r u m u n u n k e n d is in d e n s o n ra 2 p a r a l b i r a k m a y a a y n la c a b i r h u z m e a y rc y a y n e
le n te k il fo to n la r y a y a r. B u n la rn b ir in d e fo to n , k ed iy i ld re n l m c l b ir s ila h a te le
y e n b ir a lg la y c y la k a r la r; d i e rin d e y se k a a r ve k ed i y a a r. U ev rim i b i r l ve b ir
de c a n l k ed i s t s te b in m e so n u c u n u v e rir.
20 Sonu o larak, yaam boyunca evrim lem i olabilecek bu bak asnn VVignerin kuantum
m ekaniiyle ilgili gerek k onum unu tem sil edip etm ediinden em in deilim . K onum um un,
b u ra d a an lan , d u ru m u indirgeyen eyin bilin olduunu ileri s ren konum a benzer o lan lar
dan tem el o larak fark l o lduunu da belirtm eliyim . Bu bakm dan grm dier yorum cular
ta ra fn d a n zam an zam an y an l su nuldu. B kz. 30.9-12.
p a s ite s in e sa h ip b ir so n d a a lg la y c la rn b u gezegen z e rin e d o ru lta b i-
lirs e b u d u ru m d a g ezegendeki h a v a d u ru m u a n id e n , sa n k i h e r z a m a n ta m
o la ra k y leym i g ib i s r a d a n b ir h a v a d u ru m u h a lin e gelir! B u rad a , d e n e
y im le h e rh a n g i gerek b ir elik i b u lu n m a z fa k a t b u "W igner gereklii"
gerek b ir fizik i ev re n in d a v ra n n a ilik in g v e n ilir b ir ta b lo m u d u r? Be
n im i in d eil fa k a t o n a d a h a fa z la g ven d u y a n d i e rle rin i (neredeyse)
an la y a b iliy o ru m .
t + zx ' , : **
o - z w 0 ^
|/) = vx |c a n l k e d i)|c a n l k e d in in e v r e s i) |a lg la n a n c a n l k e d i) +
z x | l k e d i)[ l k e d in in e v r e s i) |a lg la n a n l k ed i)
21 H2x H 2'ye a it genel b ir i/j kark duru m u n a ilikin Schm idt -y a da k u tu p s a l- ay rtrm a s
bunu, ilk H2'ye a it |a) ve p) ortogonal -younluk m atrisin in n o rm alletirilm i z d u ru m la
r - ve |/3) ve |ff) b enzer biim de ikinci H2ye tekabl etm ek zere, esas olarak esiz biim de,
| \j) = ^|a)|/?) + ji\p )\o ) olarak ifade eder. XX ve fin younluk m a trisi z deerleridir. Benzer
b ir ifade |/)'deki to p lam n terim e sa h ip olm ak zere Hnx H "'d e de geerlidir. Bkz. N ielsen ve
Chuang, 2000.
22 Sonu o larak kuan tu m bilgi ku ram yla ilgili olan N ielsen ve C huanga, 2000, bakn.
23 Bu k o n u larla ilgili ta rt m a iin bkz. Page, 1995.
k a re s i k u ra ln n a s ln d a n i in k u a n tu m m e k a n i in d e k i o la s lk la rla ilg ili
d o ru y a n tla r v e rd i in i de a k la m a k tr! B unu y a p a b ile n b ir alg k u ra m
n n k e n d isi k u a n tu m k u ra m k a d a r k e sin o lm a y a gerek d u y a r, (b) y a n lla r
b u t r b ir ta s la k n e rm e n in y a k n n a b ile y a k la m a d la r.24
im d i kedi p a r a d o k s u n u n (c) e v rese l evre u y u m su z lu k y o lu y la z
m n d e k i g iriim le re dn elim . F o to n u n b a la n g y a y n m n o n to lo jik o la
ra k g er ek k a b u l edelim . (K aynak b u o lay m a k ro sk o p ik b ir b i im d e k a y
d e tm e k zere a y a rla n a b ilir.) B ylece h u zm e a y rc y la k a r la ld k ta n
so n ra , iki hu zm e i in d e, fo to n a a it o n to lo jik o la ra k g er ek b ir s t s te b in
m ey e sa h ip o lu ru z. F o to n d u ru m u n u n a k ta r la n p a r a s k en d i e v resiy le
b ir lik te l b ir ked iy e ve y a n s y a n p a r a s fa rk l b ir ev rey le b irlik te ca n l
b ir k ed iy e ev rilir. im dilik o n to lo ji h l b u ik is in in s t s te b in m e sid ir.
D ah a s o n ra e v resel a lte r n a tif le r "gzlem lenem ezler" o la ra k , b iz i 2 x 2 'lik
b ir y o u n lu k m a tris iy le b a b a a b r a k a ra k to p la n r. O ntolojik k o n u m a r
tk s in s i b i im d e k a y a r ve "gereklik" y o u n lu k m a tr is in in k e n d isiy le a k
la n r h a le gelir. evresel evre u y u m su z lu k a rg m a n a r tk b u m a tr is in t a
b a n d a (|canl kedi), |l kedi so n d ere ce y a k n b i im d e a p ra z o ld u u s o
n u c u n u ile ri s re r, b y lece o n to lo jid e b a k a b ir k a a m a k k ay m a d a h a sz
k o n u s u o lu r ve d u ru m |canl kedi) ve |l k ed i)'n in b ir o la slk k a r m h a li
n e gelir. Bu,
3 Bununla ilgili k u ram sal ya da teknik h ib ir engel, en azn d an %100 isa b e t talep etm ediim iz
srece, yoktur, rn e in so n u taki fotonun h e r zam an, diyelim ki p aram etrik aa dnm
yoluyla retilm i olan iftin, bkz. 23.10, b ir yesi olm as, dier yenin kaydedici aygt te-
tiklem esiyle b irlik te ay arlan ab ilir.
^ X \\\\\\N \\\\\\\\\\\\\\\\
Tc
( = > O
S : D
4 n sa n la rn bu arg m an la ilgili olarak sklkla ok fazla so ru n a sahip olm alarn dikkat eki-
ci buluyorum . Konu belki b u deneyin uzayzam an boyunca eitli konum larda gerekleecek
saysz yinelenm esine niy etlen irsek ay dnlatlabilir. Ele alnm as gereken a lte rn a tif d rt fo
to n ro tas m evcuttur; SBD, SBC, FBD ve FBC. eitli olaslklarn n eler olduunu grm ek
zere, S, ileri ynl zam an durum u, verili olm ak zere SBD orann ya da D, geri ynl z a
m an d urum u, verili olm ak zere SBD oran n ararz. M odl karesi kural gerek yant, %50,
ilk d u ru m d a doru biim de v erirken fa k a t ikinci durum da gerek y ant, yaklak %100, ver
mez.
5 B ununla birlikte, olm as gerektii gibi balang d urum una ba ld rlar, alglaycda da b ir
ey ierebilecek olan k a n k b ir durum un, 23.3, b ir p arasn a deil. Tm yle y anl y a n t
la r veren ters evrili zam an m odl karesi kuralndan, bylesi karklklara ilikin zam an
te rs evrilm esinin so rum lu olup olm ad so ru su n u sorabiliriz. B ununla b irlik te bu izgi
d o ru ltu su n d a m antkl h erh angi b ir aklam ann n asl o lu tu ru laca n anlam aya gcm
yetm iyor. Belki baz g iriken o k u rlar d ah a iyisini yapabilir.
m e m 2
R (a)
z d u ru m t
Zaman
B kz. A haronov ve Vaidm an, 2001; C ram er, 1988; Costa de Beauregard, 1995; ve VVerbos ve
D olm atova, 2000.
s b e lirli m erk ezi b a k m la rd a n ta rt m a ld r . Bu ta r t m a n n b ile e n le ri b u
b l m n ve (bir a ra sz g ib i d e e rle n d irile b ile c e k o la n 30.5, 6 'y d ta
tu ta ra k ) 3 0.9'a k a d a rk i b l m le rin k o n u su o lacak. G enel g re lili in te m el
ilk e le ri ve k u a n tu m m e k an i i a r a s n d a k i te m el b ir g e rilim d e n o rta y a k an
ik in ci a rg m a n ok d a h a a k tr ve b a z b e lirg in n ic elik le ilg ili n g r le re
yol a ar. Bu g ere k e le n d irm e d iz isi 3 0 .1 0 -1 3 'te verilecek . B u n u n la b i r
lik te, k a ra d elik e n tro p isin e ili k in b e lirli a n la tm la rla ilg ili, ilk a rg m a n
b iz im i in n em li b a k a c a b a z k u ra m s a l k o n u la r, b u n la r m e v c u t k u r a m
s a l ta r t m a la r d a sk a d e in ilm i olm ak zere, g n d em e g e tir ir ve b u n la
r a ilik in b ir k a v ra y elde etm ek fa y d a l o la c a k tr.
2 7 .1 0 'd a n o lay u fk u A y zey a la n n a sa h ip b ir k a ra d eli in $BH e n tro -
p is iy le ilg ili (k = c = g = h olm ak ze re do al b irim lerd ek i) SBH = ^A Be-
k en stein -H av v k in g ifa d e sin i a n m sa rz . K endi ta r t m a s n n b ir p a r a s
o la ra k H avvking (1973), b ir k a ra d eli in ay rc a, d elie a it "yzey k tleek i-
m i" o la ra k a d la n d rla n eyle o ra n tl o ld u u a a k an b ir sc akla s a
h ip o lm ak z o ru n d a o ld u u n u g ste rd i. D u ra an b i im d e d n en b ir d elik le
ilg ili o la ra k (Kerr g e o m e trisi, bkz. 27.10), 2 7 .1 0 'd a o ld u u g ib i m k a ra
d eli in k tle si ve am o n a a it a sa l m o m e n tu m olm ak zere,
1
T'b h j~
47rm[l + (1 a 2/ m 2) z]
ifa d e s in i b u lu ru z . Bu sc a k lk te rm o d in a m i e ilik in s ta n d a r t b ir fo rm l
d en eld e ed ileb ilir:
TdS = d E.
[30.3] 27.10'da verilm i olan b ir Kerr delii ufkunun alanyla ilgili ifadeyi gz nne alarak
Tbh yle ilgili bu denklem i elde edin.
Ja c o b B ek en stein (1972) k a r a d elik e n tro p is i ifa d e s in i (term o d in a m i in
ik in c i y a s a s n n k u a n tu m p a r a c k la rn n y a v a y a v a deli e d o ru alal-
tld d u ru m la ra u y g u la n m a s n a d ay a n an ) fizik i b ir a rg m a n k u lla n a ra k
b irk a y l nce b u lm u fa k a t ne im d i ifa d e d e g r n e n "-"le ilg ili a k b ir
d e e r n e d e b ir k a r a d elik sc a k l eld e e tm iti. E n tro p i d en k lem in d ek i
ve sc ak l , eik b ir u z a y z a m a n a r d a la n m d a QFT te k n ik le rin i ie k o m a k
y o lu y la ilk o la ra k S te p h e n H avvking s u n d u . B u ra d a a rd a la n , u z a k g e m i
te k i b ir m a lze m e n in (b ir y ld z diyelim ) km esiyle o rta y a k m b ir k a ra
d eli i ta n m la r. D u ru m ekil 2 7 .1 6 b 'd e k i k o n fo rm a l d iy a g ra m y o lu y la (bu,
km e k re se l o la ra k s im e trik se sk o lm a k zere) a k la n r.
B a n a g re H avvking'in b ir k a ra d eli in e n tro p i ve s c a k l n a ilik in
d ik k a t ek ici h e s a p la m a s (b a la n tl "U nruh etk isi"y le b irlik te )9 b u g n e
k a d a rk i h e rh a n g i b ir k u a n tu m -k tle e k im k u ra m n d a n eld e ed ilm i o lan
m a k u l b i im d e g v e n ilir te k k a rm d r. H avvking'in k a rm la r d a h i ta m
o la ra k k u a n tu m k tle e k im d e n d e il f a k a t d a h a ok eik b ir a r d a la n u zay -
z a m a n n d a k i QFT d e e rle n d irm e le rin d e n elde e d ilm i tir. G en eld e k u a n
tu m k u ra m eik b ir a r d a la n d a h ilin d e fo rm le ed ilm ey e a l ld n d a
a r s o r u n la r n o rta y a k m a s sz k o n u su o lu r ve H avvking'in y in e de b az
sa la m s o n u la ra u la a m a m o lm a s a rp c d r.
E n y ak c s o r u n la r d a n b ir i eik b ir a rd a la n d a u y g u n b ir "p o z itif f r e
k a n s k a v ra m b u lm a k tr. 24.3 ve 26 .2 'd e g rd m z ze re b u k a v ra m
k u a n tu m p a r a c k la r ve FT 'yle ilg ili s ta n d a r t b a k n k ilit b ile e n le rin
d en b irid ir. Bu k o n u y u g en el b ir eik u z a y z a m a n d a fo rm le etm e s o ru n u ,
"p o z itif fre k a n s" k a v ra m n n k e n d isi b i im in d e fo rm le ed ileb ilec e i d o
al e k ild e ta n m la n m b ir "zam an p a r a m e tr e s in in y o k lu u n d a b u lu n
m a k ta d r.
D ik k atli o k u r e lb e tte , d z M inkovvski u z a y n d a d a d o al b i im d e t a
n m la n m h i b ir z a m a n p a r a m e tr e s i b u lu n m a d n b e lirte b ilir! B u n u n la
b irlik te a rp c b ir g er ek b u r a d a bize, (b l m ler 19, 2 4 -2 6 'd a a llm
o la n la r gibi) g relilik i d a lg a d e n k le m le rin in z m le riy le ilg ili o la ra k t
M inkovvski za m a n p a ra m e tre s in e ilik in b ir seim d ek i p o z itif fre k a n sn ,
z a m a n s a l y n e lim in k e n d isiy le ilg ili o la ra k te rs ev rilm e d i i b y le si h e r
h a n g i d i e r b ir p a ra m e tre d e k i seim e d en k o ld u u n u sy lem ek ze re y a r
d m m z a gelir. K tlesiz a la n la rla ilg ili o la ra k , d a h a d a ile ri g id ile b ilir ve
s ta n d a r t M inkovvski z a m a n p a ra m e tre s in d e n , (burga k u ra m n d a nem li
o la n , bkz. 33.3, 10) z a m a n y n elim in i k o ru y u c u b ir k o n fo rm a l d n m
y o lu y la eld e ed ilen b ir "zam an p a ra m e tre s i" k u lla n la ra k ay n p o z itif f r e
k a n s k o u lu elde e d ile b ilir.10
G enel b ir u z a y z a m a n d a b u t r b ir p a ra m e tre n in do al h i b ir b e n z e ri
m e v c u t d e ild ir ve genellikle, p o z itif fre k a n s k a v ra m , z a m a n p a r a m e tr e
sin e ilik in fa rk l se im lerle ilg ili o la ra k k esin lik le fa rk l b i im le rd e o r ta
y a k ar. Havvking sc ak l d u ru m u n d a n a y r o la ra k en ak la y a tk n s o n u
la r, k e n d ile riy le ilg ili o la ra k u z a y z a m a n g e o m e trisin i k o ru y a n s re k li b ir
z a m a n y e r d e iik li i a ile s in in b u lu n d u u , d u r a a n u z a y z a m a n la ra ili
k in d e e rle n d irm e le rd e n g e lir (bkz. ekil 30.3). B ylesi u z a y z a m a n h a r e
k e tle ri b ir k z a m a n s a l K illing v e k t r (bkz. 14.7 ve 30.6) y o lu y la r e ti
lir. k v e k t r n n z e rle rin d e u v e rd i i e rile r (c'nn in te g ra l erileri),
z e rle rin d e m a n tk l b ir do al t "zam an p a r a m e tr e s in in , k a la n x , y , z
k o o rd in a t e rile r b o y u n ca s a b it k a b u l ed ilm ek zere,
d
K=
dt
o la ca k e k ild e b elirtile b ile c e i e rile rd ir. Bylece a r tk "p o z itif fre k an s"
k a v ra m b u p a ra m e tre y e g re ta n m la n a b ilir.
B ird en fa z la z a m a n sa l K illing v e k t r sz k o n u su o ld u u n d a tu h a f b ir
d u ru m o rta y a k a b ilir n k b u d u ru m d a b ird e n fa z la "p o z itif fre k an s"
k a v ra m o rta y a k ab ilir. Bu z a m a n s a l K illing v e k t rle rin e ilik in o kluk
e lb e tte M M inkovvski u z a y y la b irlik te o rta y a k a r f a k a t s tte s y le n m i
o la n eye gre, M inkovvskici b ir ey lem sizlik e r e v e sin d e n b ir d i e rin e
g e ti im iz d e p o z itif fre k a n s k a v ra m la r b irb iriy le u y u m g ste rir. B u n u n la
b irlik te ey lem siz b ir e rev e d en iv m e le n en b ir ereveye g e ti im iz d e d u
ru m b u d e ild ir. Bu d u ru m d a a y rk b ir "p o z itif fre k a n s" k a v ra m eld e e d e
riz ve so n u ta k i FT 'nin, iv m e le n en b ir g zlem cin in k e n d isi u y a rn c a ,
h e rh a n g i m a k u l b ir ivm e i in kom ik b i im d e d k o lsa d a, s f r o lm a y an
b ir sc ak l d en e y im led i i sl v a k u m o la ra k a d la n d r la n e y in i in d e o l
d u u a a kar.
Bu, a rtc b ir etki o lm a sn a ra m e n , b u "ivm e scak l " s r a d a n (ger
i id e a lle tirilm i) b ir te rm o m e tre ta r a f n d a n l lece i ze re y a ln z c a
o la a n t r d e b ir sc a k lk tr. Bu d u ru m d a te rm o m e tre d z e n li iv m elen m ey e
m a ru z k a lr ve iv m elen m ey en b ir te rm o m e tre ta r a f n d a n s f r sc a k l n a
sa h ip b i im d e l len b ir v a k u m o rta m n d a b u lu n d u u k a b u l ed ilir. (Bu
"sl v ak u m " k a v ra m 26.5, 11'd e k i " a lte rn a tif v a k u m la r" v e 28.1, 4 'te -
ki "y a n l vakum " QFT k a v ra m la ry la b a la n ty a s a h ip tir.) Bu, "U n ru h e t
kisi" o la ra k a d la n d r lr ve b ir k a ra delie ili k in H avvking s l d u ru m u y la
u y u m lu d u r. ok b y k b ir k a r a d elik y a k n n d a d u ra a n k o n u m d a tu tu la n
b ir g zlem ci, e d e e rlik ilk e si u y a rn c a (17.4) e tk in b ir ivm eye m a ru z k a
lr v e b u ivm eye ilik in U n ru h sc a k l Havvking sc a k l y la , k e n d i ile m
le rin c e eld e e tti i ze re, u y u m g ste rir.
G enelde do al b ir "p o z itif fre k a n s" ta n m y o k su n lu u y la se rg ile n e n
g l k , b a z y a k la m la rd a "p arack " k a v ra m n d a n v az g e ilip k u a n tu m
m e k a n ik se l ile m c ile r c e b irin e y o u n la la ra k a lt e d ilir .11 lk b a k ta b u
o ld u k a b y k b ir zv eri g ib i g r n e b ilir ve a s ln d a b y le si b ir y a k la m
d ak i ilg ili p e k ok s o ru n u n fo rm la s y o n u n d a b ir m ik ta r u s ta lk g erek ir.
Y azm e s n a s n d a , b e n de, b u ilg i ekici ve u m u t v a a t e d e r g r n e n t rd e k i
k u ra m n h a k k n ta m o la ra k v e re b ilm i deilim . B u n u n la b irlik te o n u n ,
b e lirli z a m a n s a l v e k t r a la n la rn a d a y a n a n y a k la m la rd a n s t n o ld u
u n d a n k u k u la n y o ru m . N e o lu rs a o lsu n y in e de, s a b it b ir a rd a la n d a k i
FTn in n i in z o ru n lu b i im d e b t n l k l b ir fizik i a n la m ifa d e etm esi
g ere k ti in i b e n de an la m y o ru m . Bu y a ln z c a , k tle e k im a la n n d a k i, d i e r
b ir d ey ile u z a y z a m a n m k e n d is in in g e o m e trisin d e , s e rb e s tlik d e re c e s in in
de k u a n tu m fizi in d e y e r a lm a k z o ru n d a o ld u u ok d a h a ta m b ir d ze n e
y n elik b ir y ak la k lk ta h m in id ir.
B ir k a ra delie ili k in sc ak lk ve e n tro p i h e s a p la m a s n d a Havvking,
y a ln z c a so n su z d a b l n e n b ir p o z itif/n e g a tif fre k a n s k a v ra m n a g erek
d u y m a k y o lu y la b u k o n u la rn o u n d a n k a n m a y b a a r r . B ylesi b ir
k a v ra m J - 'd e (gem i b o sonsuz) ve b ir d i e ri de J +'d a m e v c u ttu r (bkz.
Tekillik
e k il 30.4 H a w k in g 'in b ir m a d d e n in u z a k g e m i te b ir
k a r a d e li e k m e sin i ieren k a ra d e lik sc a k l y la ilg i
li h e s a p la m a s (sta n d a rt) p o z it if /n e g a t if fr e k a n s k a v
ra m n n y a ln z c a 3* v e 3~ z e rin d e b l n m e s in i g e r e k ti
rir. K ara d e li in v a k u m u b ir sl d u r u m (y o u n lu k m a t
risi) h a lin e g e lir n k 3* z e r in d e k i b a la n g b ilg is i
3 + d a k i v e s o n u te k illi in d e k i a ra sn d a , s o n u n c u s u
k a y b o lm a k zere, b l n r.
27.12). Bu fa rk , k a ra d elik ta r a f n d a n H avvking'in, k e n d is in e a it H a w k i n g
n m o la ra k a d la n d rla n eyle s o n u la n a n "sl d u ru m " u n u n re tim in e
yol a a r. Bu etk in in , v a rl n J~ 'd e ta n m la n a n b ilg in in b ir k sm n n te k il
lik te k a y b o lm a s ve J +'y a d ek o rta y a k m a m a s g ere in e b o r lu o lm a s
d ik k a te d e e rd ir (bkz. ekil 30.4). Bu g er e in n e m in i 3 0 .8 'd e greceiz.
T = 0
(a) (b)
ek il 30.5 CM2 = CE2y e k a r m a k la tr lm , M2 M inkovvski 2 -u z a y y la g s te rile n s a n a l
z a m a n d a k i p e riy o d ik lik , (a) k liti E2 d z le m i CM2 k a rm a k u z a y n n g erel b ir k e s itid ir.
d/dO K illin g v e k t r , k u tu p s a l (r, 0) k o o r d in a tla rn ald m z lE2'd e d n d rm e le r r e tir.
E2 z e rin d e k i te k d e e rli h e r h a n g i b i r fo n k siy o n 27i p e riy o d u n a s a h ip b i im d e 'd a p e r i
y o d ik o lm a k z o ru n d a d r, (b) CM2'y e ili k in M2 L o re n tz c i g e r e l k e s itin d e " R in d le r (d
ze n li iv m elen en ) z a m a n k o o rd in a t t = i 'd r (bir k a r a d e lik i in d o a l o la n Schvvarzsc-
h ild z a m a n n n b ir b en zeri) ve O o rijin in d e a n a litik o la n b i r fo n k siy o n 27ri p e riy o d u n a
sa h ip o la r a k r 'd a s a n a l b i r p e riy o d a s a h ip o lm ak z o ru n d a d r, (k = d / d r = - i d / d d K illing
vekt r .)
g er eld ir. r k o o rd in a t a r tk o rijin e o la n L o re n tz ci u z a m sa l u za k l ler
ve t " y a ta y la o la n h ip e rb o lik a " d r.130-41
t k o o rd in a tn (b ir r0 s a b itiy le a rp lm olan), m e rk e zd e n d a d o ru
"d zg n b i im d e ivm elen"en ve d n y a izg isi r = r0'la v e rile n (bu 2 - b o y u t
lu d z u z a y z a m a n g eo m etrisin d ek i) b ir gzlem ci iin , o la a n u z a y z a m a n
a n la m n d a k i "zam an" l er b i im d e y o ru m la y aca z . ("R indler k o o r d in a t
lar".)12 U z a y za m an n k e n d isi, g zlem cin in "z am an "n n y a ln z c a MR'y e u y
g u la n m a s gere in e k a r n , t m M2 o la ra k k a b u l ed ilir. Bu t r n ic e lik le r
u z a y z a m a n n k a r m a k la tr lm a s n a y nelik h o lo m o rfik b ir g en ilem ey e
sa h ip o la c a k tr (bkz, 7.4 ve 12.9) f a k a t b u y a ln z c a , b u d u ru m d a Lo
re n tz c i k e s it a n la m n a gelen "gerel k esit"in y a k n b ir k o m u lu u i in g a
r a n ti e d ile b ilir. B u n u n la b irlik te b u t r b ir n ic elik gerek te, b u k e s ite a it 0
o rijin in d e a n a litik s e kliti k e s itin o rijin in d e de (her iki d u ru m d a d a b u
ta m o la ra k ay n 0 n o k ta s o ld u u n d a n ) a n a litik olm ak z o ru n d a d r. te t a
r a f ta n k lit i o rijin d e d z e n li o la n b ir nicelik, 0 'y (kk b ir r = s d e e
rinde) 2n k a d a r a r tr r s a k k e sin o la ra k b a la d m z ay n n o k ta y a v a rm a k
ze re b a s it b i im d e o rijin e tra fn d a b ir kez d o la n a c a m z d a n , 2n p e riy o
d u n a sa h ip o la ra k 0 'd a p e riy o d ik olm ak z o ru n d a d r. Bu n e d e n le o rijin a l
L o re n tz ci u z a y z a m a n k o o rd in a tla ry la ilg ili r n ic eli i, r 'd a (k a rm a k la t
rlm ) 27ri'lik b ir s a n a l p e r iy o d a sa h ip olur.
Bu, k e n d isin i im d i b a s itle tir ilm i 2 -b o y u tlu M2 u za y m z y e rin e b
t n l k l b ir 4u za y l k a ra d elik g e o m e trisin e u y g u la d m z G ib b o n s-
P e rry a rg m a n n n te m e lid ir. lg ili g eo m etri a r tk (spin y a p m a y a n k re se l
o la ra k s im e trik d u ru m la ilgili) S c w a rz s c h ild 'in k id ir (dnen b ir d elik le ilg i
li o la ra k K err g e o m e trisin i de k u lla n a b iliriz ). A rg m an n ile m e si i in
M2'd ek i 0 o rijin in in b ir b e n z e rin e gerek d u y arz . B unu, "azam i b i im d e g e
n i le tilm i" X S c h w a rz sc h ild u z a y z a m a n o la ra k a d la n d r la n ey le ilg ili
k a t b ir k o n fo rm a l d iy a g ra m su n d u u m ekil 3 0 .6 a 'd a g r r z .13 X u zay -
z a m a n b a z e n "lm sz k a ra delik" o la ra k d a a d la n d r lr n k o k tle e -
kim le ilg ili km eden y a r a tlm a d f a k a t "hep o rad a "y d . D iy ag ra m n m e r
k ez in d e k i 0 n o k ta s k a t k o n fo rm a l d iy a g ra m la ra ilik in u z la la r u y a r n
ca b ir 2 - k r e yi te m sil ed er. X , M2'n in b e n z e rid ir fa k a t kliti E2 u za y
i in de b ir b e n z e re gerek d u y arz . Z am an z a m a n " k litilem i" Q
S chvvarzschild u za y o la ra k a d la n d r la n (beni a r tc b i im d e fe n a h a ld e
etkileyecek ek ild e sk lk la " kliti uzay" d a denir!), 0 n iceli i 'de, S evre-
[30.4] Bu (r, t) k o o rd in atlarn L orentzci Kartezyen (x ,t) k o o rd in atla r biim inde yazn; 'n n
gerel ksm n n M2 zerinde esasen niin yok olduuna bakn.
12 Bkz. W ald, 1984.
e k il 30.6 S a n a l z a m a n p e riy o d ik li i z e rin d e n H avvking sc a k l (G ib b o n s-P e rry a r g
m an ). (a) " l m s z b i r k a r a d elik"le ilg ili, t S c h w a rz sc h ild z a m a n ve k - d / d r K illing
v e k t r y le b ir lik te "aza m i b i im d e g e n i le tilm i " X S chvvarzschild u z a y z a m a n o la n k a t
b i r k o n fo rm a l d iy a g ra m . M erk ez O n o k ta s b ir 2 -k re y i te m s il e d e r, (b) O y a k n n d a k i
" k litilem i" Q S ch v v arzsch ild u z a y g e r e l b i r 0 a s a l k o o r d in a tn a s a h ip tir , b y lece t
"zam an ", p g e r e l s a b it sa y s d e li in "yzey k tleek im i" o lm ak z e re , t m y le s a n a l
t = ip o d e e rle rin i a lr. B u ra d a O e v re s in d e b ir kez d o la n d m z d a 6 , 2 n k a d a r a r ta r,
b y lece X z e rin d e O 'd a a n a litik o la n (bu y o lla fi'y e gen iley en ) h e r h a n g i b i r fo n k siy o n
0 'd a 2 n p e riy o d u n a , d i e r b i r d e y i le p k a r a d e li in Havvking sc a k l o la ra k y o r u m la n
m a k z e re (O y a k n n d a k i) r 'd a 2 n ip p e r iy o d u n a , s a h ip tir .
s in d e p o z itif b ir y n d e d o la n la n h e r d e fa s n d a 2n k a d a r a r tr la n a sa l
b ir k o o rd in a t (ekil 30.6b) ve /? "yzey k tleek im i" d e n ile n (sa b it r 'd e s a
bit) g er el b ir sa y o lm a k ze re, JC'deki S chvvarzschild t "z a m a m "n m 14
'de t m y le s a n a l t = i/?0 d e e rle ri ald , b y le si b ir u z a y m e v c u t tur.
3C'deki O 'd a d ze n li (dier b ir d e y ile a n a litik ; bkz. 7.4) o la n h e rh a n g i
b ir n ic elik a y rc a 'deki O 'd a d a (bu, k a rm a k la trlm Schvvarzschild
u z a y n d a g erel ik i K ve Q k e s itle rin in h e r b iri i in ta m o la ra k ay n "O" k o
n u m u o ld u u n d a n ) d z e n li o lm a k z o ru n d a d r. Bu t r b ir n ic elik (J'deki
O 'd a d z e n li olm ak la, r 'd a 2m p p e riy o tlu o la ra k p e riy o d ik o lm ak z o r u n d a
d r n k 6, 2n (= 360) k a d a r a r trld n d a b iz i b a s it b i im d e u zay(za-
m a n )d a b a la d m z a y n k o n u m a g e tire n s r a d a n b ir a s a l k o o rd in a ttr.
Bu s a n a l p e r iy o d i k lik is ta tis tik s e l te rm o d in a m i in ilk e le ri u y a rn c a " /? s
c a k l n a ilik in s l d u ru m "u n b ir k a ra k te ris ti id ir.
B u ra d a k i am ac m b u te rm o d in a m ik ilk e le ri ta r t m a k d eil. Bu b iz i y o
lu m u z d a n epeyce s a p tr r d . B u ra d a ilg ile n ile n te k n o k ta k a rm a k p e riy o
d ik lik le ilg ili b u a rg m a n a g v en ip g v en em ey ece im izd ir. Bu, O b lg e s i
n i cid d i b i im d e ele a lm a y a b a ld r. P eki d o ru la n m m d r? H i b ir b i
im d e a k deil. G erek b ir fizik i k a r a d elik le ilg ili o la ra k b u l m s z"
ta b lo n u n t m k e sin lik le u y g u n su z d u r. F iziki b ir delik, B yk P a tla m a n n
k e n d is iy le ilg ili b ir a n la m d a "b a la n g ta v a r olan" b ir y a r a tm o lm a d k a
k tle e k im le ilg ili b ir km e (diyelim ki g a la k tik b ir m e rk e zd e k i s p e r
14 B urada ele alm an S chw arzschild d u ru m u n d a gerek zam an biim inde yorum lanan V 'yken,
b u n u n ekil 30.5a, b 'n in dz (Rindler) du ru m u n d a ivm elenen gzlem cinin zam ann len
rr olm as ara sn d a hafife k afa k a rtra n b ir uyum azlk sz konusudur.
k tle li b ir y ld z ya da m a lze m e km esi) y o lu y la y a ra tlm o lm ak z o ru n
d a d r. B a la n g ta v a r o la n b ir delik, k e n d isin e ilik in z a m a n d a te rs ev
rilm i b i im li b ir b e y a z d e lik y e rin e k a r a delik, b ile y in e de b ir a n la m d a
b ir "km e"yi te m sil e d e r ve k a ra y a d a b eyaz, ekil 3 0 .6 a 'd a k i b t n l k l
m o d el ta ra fn d a n iyi b ir b i im d e ta n m la n m a z . B u n u n la b irlik te b u m o d e
lin b e lirli b ir d k sm , d i e r b ir d e y ile ekil 3 0 .6 an n s t k s m n d a ve
km eye b o y u n een gerek m a lzem ey e ilik in b e lirtilm i o la n s n r izg i
s in in sa ta r a f n d a k a la n k sm , b ir k a ra d eli in k m esiy le ilg ili a k la m a
i in u y g u n d u r. A ltta ve b u s n rn so l ta ra fn d a u z a y z a m a n m e tri i m a d
d e n in m e tri i o lu r ve l m s z k a ra d e li in k in d e n fa rk ld r. T o p la m k
m e, ekil 2 7 .1 6 c'n in b e lli b e lirs iz b ir y e n id e n izim in e k a r lk g elen ekil
3 0 .7 'd e iz ilm itir. u h a ld e O 'n u n h e r zam an , (gen iletilm i) S ch w arzsc -
h ild m e tri in in g eerli o ld u u b lg e d n d a k a ld n b e lirte lim . U zayza-
m a n d a ta n m l fiziki n ic e lik le rin O 'da b ir d ze n lili e sa h ip o ld u k la rn
v a rsa y m a k i in h i b ir fiziki g e re k elen d irm e o lm a d g r l r ve a rg m a
n n , m a te m a tik se l z a ra fe tin e k a r n , n i in Havvking sc a k l y la ilg ili b ir
g ere k e le n d irm e su n d u u n u a n la m a k g t r. (Kara d elik le ilg ili fizik i o la
ra k h e rh a n g i b ir gereki m odel b t n l k l S chvvarzschild, y a d a K err,
m e tri in d e n s a p m a la ra sa h ip o lu r ve b u s a p m a la rn g it g id e d a h a b y k
h a le g elerek so n u ta "0"ya d o ru d a h a da y ak n b i im d e g e n ile d i im iz
l d e so n s u z a ra k s a m a s , m a k u l b ir b i im d e b e k le n e b ilir.)13051
Y ine de ta m d u ra a n k a ra d elik m o d e li g ereki b ir km eye ilik in ,
z a m a n ile rled ik e t m d z e n siz lik le rin s o r u n la rn g id e rd ik le ri k a b u l e d i
le n n ih a i s n n te m sil eder. Bu d ze n lili e ve b y lece gerek li k a rm a k pe-
riy o d ik li e ve b u n e d e n le de gerek li sc a k l a sa h ip o la n ey s n rla y c
e k il 3 0 .7 e k il 3 0 .6 a 'n n a za m i X
S c h w a r z s c h ild u z a y z a m a n b i im in d e
g s te r ilm i o la n k tle e k im le ilg ili
k r e se l b ir k m e y e ili k in g e m i;
e k il 2 7 .1 6 c 'n in b e lli b e lir s iz b ir y e n i
d e n iz im i. E ik iz g ile r le ta ra n m
b lg e s ilin m e lid ir ve n o k ta la rla g lg e
le n m i m e tr ik m a d d e va rl n e d e n iy le
K 'n in k in d e n f a r k l l k g ste rir. O 'n u n
h e r za m a n K m e tr i in in g e e r li o ld u
u b lg e n in d n d a b u lu n d u u n a
d ik k a t ed in .
m 2 > a2 + e2
16 Bu d n erm k n atslk oran, elektronun, kendisine ynelik m kem m el b ir yaklaklk tahm ini
olduu b ir "saf Dirac parac"yla ilgilidir. B ununla b irlik te gerek b ir elektron kuantum
alan k u ram n d an gelen n m la ilgili dzeltm elere baldr, 24.7'nin so n u n a bakn. P roton
ya da n tro n b ir Dirac p arac olm aktan d a h a da u zak tr fak at bu kavram onlara ilikin
o lu tu ru cu k u ark lard a d ah a y akndan geerlidir.
e k il 30 .8 X u z a y z a m a n e v re n se l o la ra k , a s im p to tik o la ra k iki d z b lg ey i b ir le tire n
b ir " s o lu c a n d eli i"n i te m s il e d e n , " z a m a n d a e v rim le en " b ir 3 -u z a y b i im in d e g r l r.
S o lu c a n d eli i h em g elece e h e m d e g e m ie te k b i r y n d e d a r a lr. B ir b lg e d e n d i e rin e
so lu c a n d eli i i in d e n y o lc u lu k e tm ey i n e re n h e rh a n g i b i r u z a y y o lc u s u , k o n fo rm a l d i
y a g r a m d a n d a ak o lm a k z e re , d elik " d a r a lp k a p a n m a d a n nce d i e r t a r a f a geem ez
n k b u , y o lc u n u n d n y a iz g is in in (n o k tal g s te rilm i olan) u z a y s a l (k te s i hzd a)
b ir p a r a y a sa h ip o lm a sn ta le p eder.
e k il 3 0 .9 k K iilin g v e k t r ik i d
ve ' b lg e s in d e za m a n s a ld r f a k a t H
v e S ' i b lg e le rin d e u za y sa ld r.
E 'd e k i v e "rd eki Kl a n k y a s la y a ra k
o n u n z a m a n y n e lim in i, T^bKb k o r u
n a n enerji y o u n lu u k a v r a m n n
k e n d i ia r e tin i te r s evirece i e k ild e
te rs e v ir d i in i g r r z.
vvarp-drive -yn.
17 Bkz. Novikov, 2001; Thom e, 1995; Davies, 2003.
. 0 [30.6] zel grelilik retileriyle uyum lu olarak, uzaysal biim de ayrlm p ve q olaylar
arasn d ak i yolculuk olanann niin p 'd en p 'n in dolaysz gem iindeki b ir olaya, p 'd en ge
en zam an sal b ir dnya izgisi zerinde yaplacak yolculuk olanan gerektirdiini akla-
ym.
n e g a tif en erji y o u n lu k la r k la sik k u ra m d a n o rm a ld e y a s a k l o la ra k d e e r
le n d ir ilir fa k a t u y g u n k u a n tu m a la n k u ra m n d a k i zel k o u lla r e rev e
s in d e iz in li sa y la b ilir.
B az g relilik fiz ik ile ri b y le si h a y a l r n d e e rle n d irm e le rin bizi,
e v re n in u z a k b ir k sm n a b u t r QFT d e s te k li b ir so lu c a n d eli i y o lu y la
y o lc u lu k etm e n in g e r e k le tirile b ile c e i b ir "b k m e-m o to ru " k a v ra m n a
y n le n d ire b ile c e in i g e r e k te n u m a rla r m ? S an rm , ok a z .18 Bu d e e r
le n d irm e le rin , b ir in in k u a n tu m k tle e k im h a k k m d a k i fik irle riy le ilg ili
b ir "test" s a la y a b ilm e si d a h a cid d i b ir k o n u g ib i g r n r. Bu QFT fik irle
ri g e r e k te n b u t r b ir "ak k alm a"y a o la n a k s a la r s a b y le ce b u , k u a n
tu m k tle e k im le ilg ili o b e lirli fik irle r iin b ir k t i a r e t o la ra k d e e r
le n d irile b ilir; b u d u ru m d a y e n id e n d n m e k g ere k ir. Bu y o lla, ele a ln a n
b e lirli k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n a k la y a tk n l y la ilg ili fa y d a l b ir
k la v u z eld e e d ile b ilir. (En a z n d a n b u t r n e rm e le ri k e n d i o k u m am by-
le d ir. B u n u n la ilg ili o ld u k a "cm ert" d a v ra n y o r o la b ilirim . H ay al e tti
im d e n d a h a fa z la k u ra m c b u t r b ir "b k m e-m o to ru "n u n g er ek te n c id
d iy e a ln m a s g ere k ti in i d nm ekte!)
<9 <s a
(a) (b)
rri,> ^
j'V . s 1' e k il 3 0 .13 B ir k u a s a r n d e v a s a en erji k ts n n ,
' g a la k s i m e r k e z in d e k i m u a z z a m b ir ka ra d e li in
' ' d n m e e n e r jis in d e n k a y n a k la n d g r l r . B u, e-
\ k il 3 0 .1 2 d e a k la n m g e n e l d o a y a sa h ip b ir i-
^ v, s *.:j le m y o lu y la f a k a t e s a s e n o la s lk la k a ra d e li in
y f p a r a c k la r y e r in e n e g a tif e n e rjili e le k tr o m a n y e tik
A ' a la n la r y u tm a s y o lu y la g e r e k le ir g r n r.
k tle li b ir k a ra d elikle b a la d m z d n e lim . Y ak lak 1064 y l b o y u n c a
d ere ce d erece k tle k ay b e d ec ek b i im d e o ld u k a d k b ir h z la m a y a
d ev a m ed er. S caklk b a la n g ta y a v a a , d a h a s o n ra s re k li iv m elen en
b ir b i im d e 109 K ya d a O10 K 'ya u la a n a dek a r ta r (belirsizlik , d e v a sa b i
im d e y k se k e n e rjie rd e p a r a c k fizi in e ilik in b ilg i ek sik li im izd e n
k a y n a k la n r). Bu n o k ta d a b ir k a ra rs z lk s z n ts sz k o n u su o lu r ve n e r e
d ey se a n s z n , d elik i in d e k a la n k tle e n e rjin in t m y le n m a e v rild i
i b ir p a tla m a m e y d a n a gelir! Bkz. ekil 30.14.
E n a z n d a n b u , b a la n g ta H aw k in g ta ra fn d a n o rta y a k o n d u u h a liy
le en b a s it ve en doal g r n m l v a rsa y m o la ra k g r n y o r. (Havvking
b a la n g ta b u d o ad a k i p a tla m a la rn , B yk P a tla m a b iz i n em li sa y d a
"m in ik delik"le, d iy elim ki b ir d a k tle s in e sa h ip b ir p ro to n y a r a p n d a
ki d elik le rle , d o n a ta c a k k a d a r k ib a rs a b u g n b ile a lg la n a b ilir o la b ile c e i
n i ile ri s rm t . B u n u n la b irlik te g n m z b a k a s n d a n b u o la n a k sz
g r n r ve h e n z b y le si p a tla m a la r sa p ta n m a m tr.) D ier fiz ik ile r,22
b u t r b ir so n p a tla m a g e r e k le m i o lm a sn a ra m e n d eli in t m y le
k ay b o lm ay p b ir "kaln t" y a d a "kle" b ra k m o ld u u n u ile ri s rd le r.
B u n u te rc ih e tm e le rin in se b eb i, k a ra d elik ta ra fn d a n y u tu lu p sis te m iin
k ay p o la n "bilgi"den r a h a ts z o lm a la rd r, b ylece o n u n b u a r ta k a la n
k l ed e "d e p o la n m " o lm a sn te rc ih e d e rle r.23 S orun, b a la n g ta sl (ve
b y le lik le "bilgisiz") n m , d elik k tle s in in n e re d e y se t m n g t rm e
d en n ce b elk i de y ld z b o y u tlu ve h a tta g a la k tik b ir k a ra d elik o lm u o la
b ile ce k d eli e ken m a d d e n in a y r n tla ry la ilg ili b ilg in in t m n n b u
t r b ir k a ln td a n a s l d e p o la n a b ile c e im g rm en in z o rlu u d u r. B ir a lte r
n a t if o la ra k b a z a ra tr m a c la r, so n p a tla m a d a t m b ilg in in "so n d a k ik a
da" y in e d a ry a k t n a ilik in b a k b e n im se rle r.
Bu a lte r n a tif u n la rd r:
e k il 30.15 B ir k a r a d e lik u fk u n u n k e s in k o n u m u ,
so n u o la ra k d e lik i in d e n e k a d a r m a lz e m e d
t n e b a l o ld u u n d a n , "te le o lo jik o la ra k " b e lir
lenir.
26 Havvking n ite r evrim e ilikin, olaan QFT'ye ilikin, 26.8, S -m a trisi aklam asnn, onun,
s p ersim etriy le b a lan ts olm ayan, bkz. 26.8, b ir "sper salm " ilem cisi olarak a d la n d
rp "$" sem bolyle g sterdii e y e genellendii b ir genellem e sundu. Bu, S -m a trisin ce ele
aln an sa f d u ru m la r ara sn d a ilem ek yerine younluk m atrisleri ara sn d a iler. Bkz.
Havvking, 1976b.
. [30.81 Bunu gerekletirecek trdeki dnm belirtm ek zere indis notasyonunu (rn. 'ip)
iin /; ) kullann. pucu: ekil 29.5e b ir gz atn.
21 Stephen Havvking ile benim aram daki tem el anlam azlk, yaklak 20 yldr, bu zam ansal
asim etri soru n u zerinde odaklanyor. Bu ta rt m a la r s resin ce o, k ararl biim de sim etrik
zam anl b ir fizie ve ya U kuantum m ekaniine ilikin deim ezlik ya da stte deinilm i
olan, n o t 30.26, lm l genellem eye tu tu n d u . Aklayacam zere bu konularla ilgili kendi
konum um olduka farkldr.
e k il 30.16 B e y a z d elikler: za m a n d a ters
e v r ili k a ra d elikler. B u n la r W eyl e r ilik
h ip o te z in i iner, (a) e k ille r 27.11 ve
2 7 .1 6 'd a k i g ib i, ka ra d e lik o lu u m u n u n z a
m a n d a ters e v r ili h a li b i im in d e k i kon-
fo r m a l d iya g ra m , (b) e k il 3 0 .1 4 'te k i g ib i,
k a r a d e lik o lu u m u n u n z a m a n d a te r s e v
rilm i h a li v e H avvking n m y o lu y la d a h a
so n r a k i y o k o lu u n a ili k in k o n fo r m a l d i
ya g ra m .
(b)
s a h ip , g a la k tik b o y u tla rd a n d a h a b y k en g in b ir k u tu c a n la n d rm a y d e
ney elim ; bkz. ekil 30.18. E lb e tte b u p r a tik te s a m a lk tr f a k a t o k u y u cu y u
s is te m im iz in gerek deil, y a ln z c a b ir "d n c e d en e y i"n d en o lu tu u n a
in a n d rm a k i in acele ed iy o ru m . Bu, faz u za y g e re k e le n d irm e s in in y a l
n zca, Havvking n m ile m in d e (belirgin) s e rb e s tlik d ere cesi k a y b i e
re n b ir sis te m e u y g u la n m a s n sa la m a k ze re ta s a r la n m a k ta d r .30 E le a l
n a n P fa z u za y , v e rili t m enerjiyle b irlik te , k u rg u s a l k u tu m u z i in d ek i
o la s t m fizik i d u r u m la r a k la r. ekil 3 0 .1 9 'd a k i d in a m ik ev rim T z e
rin d e k i b ir ok a ile si ta ra fn d a n ekil 2 0 .5 'te k i g ib i a k la n r.
Z am an ile rle d ik e b u d u ru m d a ("dnce"), k a r a d elik te k illik le ri iin e
s o u r u ld u k la rn d a n s e rb e s tlik d e re c e le ri yok o lu r. Bu s e rb e s tlik d e re c e le
ri, W eyl e rilik h ip o te z in c e (beyaz d e lik t r n d e k i) b a la n g te k illik le
r in d e y e n id e n b e lirm e k te n a lk o y u lu r fa k a t b e n im id d ia m o n la rn R ile m i
e k il 30.19 (ekil 3 0 .1 8 'd e i e rile n ile m le re ilik in ) e v rim i (H am ilton) a k la y a n o k la rla
b irlik te Havvking k u tu s u n a ili k in faz u z a y a k la m a s . <A,H,C b lg e le ri s r a s y la ek il
3 0 .1 8 'd ek i (a), (b), (c)'ye k a r lk g elir. B u ra d a n h a re k e tle C b lg esi i in d e il am a B b l
g esi i in b i r k a ra d elik m e v c u ttu r. B ir k a r a d elik v a rl , KAYIP u y a rn c a k a r a d elik (gele
cek) te k illi in d e k i b ilg in in y ok e d ilm e si n e d e n iy le , b i r a r a d a a k m a k ta o la n a k izg ileri
so n u c u n u (faz u z a y h a c m i in d irg e n m e si) v e rir. (N esnel o la ra k g erek v a rsa y la n ) R i le
m in e ili k in z a m a n a s im e tr is in d e i e rilm i a k iz g ile rin in d en g eley ici b i r y a r a tm (faz
u z a y h a c m in d e a rt) s z k o n u s u d u r, n e r i, i le m le ri i n ey en b u iki L io u v ille te o re m i
a r a s n d a , a k ta n ih a i fa z u z a y h a c m i k o ru n u m u n u v e re n , to p la m b ir d en g e o lm a s g e re k
ti id ir.
J1 B urada belki de, eik b ir faz uzaynn baz zelliklerini de alabilecek olan genellenm i bir
H ilb ert uzay kav ram n a gerek d uyulm aktadr, rn. Mielnik, 1974; Kibble, 1979; C hem off ve
M arsden, 1974; Page, 1987; ve Brody ve H ughston, 2001.
t
rr -V
in d e d u ru m , h e r bek k o n u m u n u n a y r a y r d u a n b ir d u ru m u te m sil e t
ti in i ve h e r d u ru m d a k i e n e rjin in ay n o ld u u n u (yeri d e i tirilm i b e in
b u lu n d u u y e r b a la n g k o n u m u y la b a la n tl o la ra k n e y k s e ltilm i ne
d e a l a ltlm tr) d n rs e k k e sin lik le b u d u r. Bu y a ln z c a , 21. b l m d e
ren d i im iz k u r a lla r n (ayrca bkz. 24.3) te m e l b ir u y g u la m a s d r. B a
la n g b ek k o n u m u n u \x) ve y e r d e i tirilm i o la n |<p)'yle g ste re re k iki
bek k o n u m u n u n h e r b irin e ilik in d u ra a n l a k la y p h e r b ir i b iz e E
en erji z d e eriy le b irlik te b ir en erji z d u ru m u v ere n iki S ch r d in g er
d en k lem in e,
.d\x) . . d\<P) . ,
l h -w = E\X) , h =E\<p).
sa h ip o lu ru z. st s te b in m e
d\V ) , ,
fl~dt~ =
[30.10] Buna ilikin b ir aklam ay, 30.6'da akland zere b ir k Killing vektrnce sa
lan an korunum y asasn k u llan arak ve k0k norm unun ktleekim etkisi gsteren b ir cisim
d u ru m la rn n h e r b irin e ilik in d u ra a n l ta n m la y a n b ire y se l S ch r d in -
g e r d en k lem lerim iz
ihc\x) = E\x) ve hc\(p) = E\q>)
ifa d e s in e sa h ip o ld u u m u z s o n u c u n u k a rrz . Bu n ed e n le , b ir a r d a la n
o la ra k d u ra a n b ir k tle e k im a la n n n v a rl , \x) ve \<p) d u ra a n d u ru m
la rn a ilik in h e rh a n g i b ir k u a n tu m s t s te b in m e sin in k e n d is in in d u r a
an o lm a s g er e in i d e itirm e z .
im di bein k e n d i k tle e k im a la n n h e s a b a k a tt m z d a n e o ld u u
n a b a k a lm . |^) ve \<p) d u r u m la rn n h e r b ir in i b ire y se l o la ra k ele a lrs a k
gerek h e rh a n g i b ir so ru n u m u z o lm a d g r l r. E lb e tte h em \x) h em de
|<p) b ir e r k u a n tu m d u ru m u d u r ve k a b u l e d ilm i o la n b ir k u a n tu m k tle e
kim k u ra m y o k lu u n d a o n a ili k in k tle e k im a la n n n n a s l ele a ln a c a
n b ile m e y eb iliriz. Y ine de b u n u a y rn tl b i im d e b ilm em e m iz a s ln d a
p ek n em li d e ild ir. G eleneksel b a k a s, d o ru k u a n tu m k tle e k im k u
ra m n n , E in s te in 'n k la sik g en el g re lili in in ilk e le ri u y a rn c a p ek k esin
o lm a sa d a, o ld u k a ta m b i im d e a k la n m o la n k tle e k im a la n la ry la
k la sik m alzem e b ek lerin e b e n z e r g r n e n e y leri b irb iriy le b a d a tra b i-
lece in i ile ri s re r. (B ana g re b u "geleneksel b a k a s"n n g e erlili i de
s o r g u la n a b ilir f a k a t - k u a n tu m fo rm a liz m in in h e rh a n g i b ir d e iik li e g e
rek d u y m a d ve k la sik g en el g re lili in m a k ro sk o p ik c isim le r i in de g e
e rli o ld u u y la ilg ili- s ta n d a r t ik iz v a rs a y m n a in a n a c a k o lu rs a k b u d u
ru m d a o n u k a b u l etm ek z o ru n d a k alrz. S o n u ta v a r o la n a rg m a n n d o
a s b u ik i v a rs a y m n u y u m lu lu k s n rla r n a r a tr m a k d u ru m u n d a d r.)
B u ra d a n h a re k e tle , d n y a z e rin d e k i y a ta y p la tfo rm z e rin d e , h e r b ir
bek o la y n a k e n d isin e a it n e re d e y se k la sik E in ste in c k tle e k im a la n
ta r a f n d a n elik e d ild i i iki a y r k o n u m d a b u lu n u p m a lze m e b e in i o l
d u k a ta m b i im d e a k la y a n b ir \x) k u a n tu m d u ru m u ve b ir \<p) k u a n tu m
d u ru m u o lm ak z o ru n d a d r.32 Bu iki bek k o n u m u d u r u m la rn n h e r b iri
k e n d isin e elik ed en u z a y z a m a n d a d u ra a n k a b u l e d ild i in d e n h e r b iri
k e n d isin e a it ilg ili b irle ik K illing v e k t r n e sa h ip o la ca k ,33 k x ve k v , ve
k e n d isin e ilik in E z d e e rin e sa h ip u y g u n S c h r d in g e r d en k lem in i s a
la y a c a k tr:
etrafn d a, cisim den ok u zak ta birim e n o rm alletirilse bile ond an farkllk gsterebilecei
gereini n o t ederek verebilecek m isiniz bakn. Bu, zam ann lm n n asl etkiler?
32 B unlar 26.6'da deinildii zere u y u m lu d u ru m la r olabilir.
33 k x ve K^'deki in d islerin yaln zca ia re t olup 12.8'dekik anlam da "tensr indisleri" olm ad
[30.11] Bunu d o ru lay ab ilir m isiniz bakn. Kant, 24.3'teki altrm a [24.31'e ilikin ayn
h a tta n elde edilir. <P Nevvtonc (skaler) ktleekim potansiyeli olm ak zere, V2<Z> = Anp Po-
isso n denklem inden fay d alan n z. B uradaki h a ta hesaplam am z V ^ V<P2I2 uzay integrali-
dir.
r a k d n le b ilir [bkz. ekil 30.23). (B unun b iz e s fr so n u c u v e rm e m e si
n in se b e b i en e rjin in , h e r b ir k tle d a lm n a ilik in k tle e k im a la n n n
d i e ri z e rin d e k i e tk isiy le ilg ilid ir.)
B u n u s r a d a n te rim le rle d e e rlen d irm e k , zellikle de d a h il o la n n e g a tif
k tle d a lm la r n e d e n iy le b ira z g t r. E n g en el b i im d e ele a ln a n , d i
e r b ir d ey ile \<p) d u ru m u n u n lx> d u ru m u n a ilik in o la ra k y a ln z c a k a t
b ir y e r d e itirm e o ld u u , d u ru m d a EG n ic e li in in d i e r e k ild e d a h a d o
la y sz o la ra k y o ru m la n a b ilm e si b ir a n s tr . E n erjin in , b e im ize a it, b a
la n g ta \x) k o n u m u n d a olu p \<p) k o n u m u n a h a re k e t e ttirile n b ir rn e in ,
\x) k o n u m u n d a s a b itle n m i o la ra k d e e rle n d irile n d i e rin in k tleek im
a la n n d a n u za k o la ra k , y e r d e itirm e sin e m a l o la c a n d n r z . Bu
e n e rjin in d a h a nceki, k a t b ir y e r d e iik li i d u ru m u n d a k i E 'jle a y n 130121
f a k a t h e r za m a n b a k a c a k o u lla rd a o lm a y an en erji o ld u u a a k ar.
A sln d a b u ik in ci en e rji l s n (dier b ir d ey ile k tle e k im le ilg ili
e tk ile im enerjisi) c 'y e ilik in a lte r n a tif b ir ta n m la m a b i im in d e b e n im
sem ek d n le b ilir. K tleekim z e n e rjisi b i im in d e k i ilk nerm e, g re
b ild i im k a d a ry la , d a h a iy i te m e lle n m i g r n r f a k a t m e v c u t k a v ra y
d z e y in d e d i e r o la s lk la r y a d s n m a m a ld r. D isi (1989) s tte k i n e rm e
le rin ik is in i de, v e rm e k ze re o ld u u m a b e n z e r b ir a m a c a ek ley erek fa k a t
a y rc a b u r a d a d e in m ed i im (stokastik) b ir d in a m ik n e re re k ele alm t.
Bu fa rk l n e rile r (ve b a z d i erleri), k s a s re i in d e g eleceim t rd e k i
d e n e y le rd e , den ey sel o la ra k a y rt e d ile b ilir olm ak z o ru n d a d r. B u n u n la
[30.121 B unun, b u b elirli d u ru m da niin Ec 'yle ilgili nceki ayn y a n t vediini grebiliyor
m usunuz? Yer d e itirilen bein son konum u ilk konum una gre h a fif biim de y k se ltilir
se ne olur? S k trlrsa n e olur?
b irlik te b u n e rm e le rin en iyi te m e lle n m i o la n b ile b ir b i im d e ek sik g
d le n m i tir v e e lik id en t m y le b a m sz d e ild ir.36
yleyse te m e l Ec "enerji b elirsizli i"m izle n e y ap m aly z? S o n rak i ad m
H eis e n b e rg b e lirsiz lik ilk e sin in (za m an /e n erji b e lirsiz lik b a n ts; bkz.
21.11) b ir b i im in i y a rd m a a rm a k tr. K a ra rsz p a r a c k la r y a d a (r
n e in u ra n y u m U238 gibi) k a r a rs z e k ird e k le r a l m a s n d a , ik in b ir z a
m a n b e lirsiz li in e sa h ip T o rta la m a m r n n , h /2 T 'y \e v e rile n b ir en erji
b e lirsiz li iy le te rs o ra n tl b i im d e ilik ili o lu u b ilin d ik b ir g er ek tir. r
n e in , 21.11'd e b e lirtild i i zere, b ir U238 e k ird e in in m r y a k la k 109
y ld r, b y lece h e r b ir e k ird ek te E in s te in 'n E = m c2's i y o lu y la k en d i k t
le sin in y a k la k 10-44' k a d a rlk b ir k tle b e lirsiz li in e e v rilen y a k la k
10-51 jo u le s k a d a r tem el b ir en erji b e lirsiz li i sz k o n u su d u r. u h a ld e s t
s te b in m i V7) = w \x) + z\<p) d u ru m u m u z u , k e n d isi de, s tte ta r t la n Ec
te m el en erji b e lirsiz li iy le H e ise n b e rg den k lem i y o lu y la b a la n tla n d r-
la n b ir Tc m r y le b irlik te k a r a rs z olm ak zere, b u n u n b e n z e ri o la ra k d
n ece iz. Bu ta b lo u y a rn c a 37 IV7) b e n z e ri h e rh a n g i b ir s t s te b in m e \x)
y a d a \<p) d u ru m la rn d a n b iri y a d a d i e rin e o rta la m a b ir
TG h /E G
za m a n le in d e b o zu n u r.
36 Nesnel durum indirgenmesi kuramlarnn pak ou iin bkz. not 29.12. Disi, Percival, Kibb-
le, Pearle, Squires ve benimki geni bir biimde ktleekim iermektedir.
37 Olduka yakn bir zamanda, ktleekimle ilgili OR'ye ilikin bu t r bir nermenin daha titiz
bir gerekelendirilmesiyle ilgili bir fikir ortaya kt. Altrma I21.6)'dan, kuantum kuram
n edeerlik ilkesiyle daha tutarl hale getirmek zere, serbest dme halindeki bir ereve
den bir ktleekim alannda bulunan sabit birine geerken, t zamannda kpl bir terim ie
ren bir faz arpanna gerek duyulduunu anmsarz. Buna gre, iki ereve kesin biimde
farkl vakumlar tanm lar, bkz. 26.5; bu durum 30.4'te belirtilen, Galileci snrlarda yaa
maya devam eden Unruh etkisinin kalntsdr. Bylece edeerlik ilkesine tmyle sayg
gsterilecekse iki ktleekim alannn akmas, farkl vakum lann akmasn ierecektir;
bylece Galileci snrda bile kararsz olmaldr. Bu argmann ayrntlar daha sonra yaym
lanacak.
n u r b i im d e d e e rle n d irm e k , zellikle de, v e rili b ir |p) i in |a )'y , b u a lte r
n a tifle rd e k i k tle d a lm n n , b o z u n u m u n n e re d e y se a n id e n o lm a k z o ru n
d a k a lm a y a yetecek b i im d e fa rk llk g ste re c e i e k ild e se ersek , p ek de
a n la m ifa d e etm ez!
Bu d o ad a k i b ir sa m a lk , IfP) = w \x) + z\<p) s t s te b in m e m iz i y a ln z
ca te k il b ir e le k tro n ierec ek b i im d e ele a lm am z g e re k se b ile s tte k i t a r
t m a n n so n u c u o la ra k d e e rle n d irile b ilir. nk e le k tro n u (neredeyse)
k e s in b ir k o n u m d a g ste rm e k ze re \x) = |a ) o ld u u n u k a b u l ed e b iliriz .
K tle d a lm , c 'y le ilg ili, l1^ ) d u ru m u n u n \x) y a d a |<p>'den b ir i y a d a d i
e rin e n e re d e y se a n i b ir in d irg e n m e sin i im a e d e r g r n e n , e s a s e n so n su z
b ir d e e re yol a a n n e re d e y se b ir d e lta fo n k s iy o n u d u r (21.10). A yns
n o k ta b e n z e ri p a r a c k la r d a n (rn. k u a rk la r) o lu a n b ir s is te m i in de ge-
e rlid ir. A ktr ki b u b ir a n la m ifad e etm ez; b y le si d a v ra n d o ru o ls a y
d h i b ir k u a n tu m m e k an i i sz k o n u su olm azd.
Y ap m am z g erek en ey \x) ve |<p)'mizin ne g ib i d u r u m la r o lm a s n a izin
v e rilm e si g ere k ti i h a k k n d a ok d a h a d ik k a tli o lm a k tr. stte k i a rg m a n
d a I*) ve |<p)'yi d u ra a n d u r u m la r o la ra k ele ald m z an m sa y n . (N ere
deyse) s a b it k o n u m d a k i b ir e le k tro n k e sin lik le d u ra a n d e ild ir. H eisen-
b e rg k o n u m /m o m e n tu m b e lirs iz lik ilk e si (21.11) y o lu y la o, ok b y k m o-
m e n tu m la r ierecek ve a n s z n d a la c a k tr. te ta r a f ta n , h em \x) h em de
|<p)'yle ilg ili ta m d u ra a n l a gerek d u y d u u m u z d a a rg m a n te k il p a r a
c k la ra u y g u la m a k ta b ir s o r u n a sa h ip o ld u u m u z g r lm e k te d ir. nk
u z a m s a l s o n su z a d o ru a z a la n s e rb e s t b ir (p o zitif k tleli) te k il p a r a c k la
ilg ili o la ra k s r a d a n S ch r d in g e r d en k lem in e ilik in h i b ir d u ra a n zm
sz k o n u su d e ild ir.130131 Y a n tla ilg ili m u a m m a , p a r a c a ili k in S ch r
d in g e r d en k lem in i y a z a rk e n o n a a it k tle e k im a la n n h e s a b a k a tm a y a
g erek d u y m a m z g er e in d e y a ta r. Bu a k la m a d a k tle e k im a la n n n
k e n d is in in k u a n tiz e o lm a sn d e il f a k a t y a ln z c a e tk ile rin in , k a y n a d a l
g a fo n k siy o n u n d a k i k tle d a lm n a ilik in "b e k le n ti de eri" o la ra k a d
la n d r la n ey o lm a s g erek en Nevvtonc k tle e k im le ilg ili b ir <> p o ta n s i
yel fo n k siy o n u n d a k a p s a n m a s n ta le p ediy o ru m . B u ra d a i e rile n ey in
b t n l k l a k la m a sn su n m a m b elk i de b u k ita p i in u y g u n o lm az.38
B u n u n la b irlik te b u re e te n in m a k u l y a n tla r v e rd i i g r l y o r. B u n a ili
k in a y r n tla r e tk e n a r a tr m a k o n u su d u r, so n su z a d o ru u y g u n b i im d e
a z a la n te k il b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k b u d e itirilm i S ch r d in g e r d e n k
le m in in - b u d en k lem e (Nevvtonc b ir k tle e k im a la n n a elik e tm e si n e d e
niyle) S c h r d in g e r -N e w to n d en k lem i o la ra k a tf ta b u lu n u y o ru m - a s ln d a
4
u zak tk ayn alar
Ul
D [ p /
* V \ D z
a yn alar
( D ir se k te k i
k j k ayn a
ekil 30.24 FELIX (Lazer interferom etri X -n larn m se rb est yrnge deneyi). em atik
b ir dzenek gsteriliyor. L X -m lazerince retilen b ir foton B huzm e ayrcsna yn
lendirilir. Fotona ilikin sonu duru m u n u n a k ta rla n p a ra s kabaca 10 m ikron kplk
kk b ir aynaya ynlendirilir ve fotonun y an stld arpm a annda aynaya b ir mo-
m entum a k tarlr. Bu M'yi, diyelim ki b ir saniye iin tu tu lm as gereken b ir kuantum st
ste binm esine (Schrdinger'in kedisi) koyar. Bu a ra d a fotonun dalga fonksiyonuna ili
kin iki p ara bu s re geip tm ilem ters evrilene dek uyum lu biim de korunm ak zo
ru n d a d r (burada iki uzay p latform u arasn d a k i yansm a yoluyla). M kemmel b ir dze
nek (eit yol uzunluundaki) ve geleneksel kuantum m ekanii alglaycnn zam ann
% 0'nda tepki verm esini talep eder. Ktleekim le ilgili OR % 50'lik b ir beklenti yaratr.
le n m i o la n iki h u z m e n in s t s te b in m e sin e k o n m u te k il b ir X -n n n
a rp m a s ta ra fn d a n k en d i s t s te b in m e sin e y e rle tirild i in i d n e lim .
O las b ir d eney d ze n e i ekil 3 0 .2 4 'te g ste rilm e k te d ir. F o to n b ir X -
n la z e ri ta ra fn d a n r e tilir ve b ir B h u zm e a y rc y a y n le n d irilir. F o to
n u n (diyelim ki) a k ta r la n k sm n n so n u d u ru m u M 'yi h e d e fle r ve a r p
m a s, k e n d isin d e n y a n s d n d a b u u fa k a y n a y a b ir m o m e n tu m k a tk s y a
p a c a k t rd e d ir. A yna y k se k k a lite d e olm ak z o ru n d a d r, b u d u ru m d a fo to
n u n a rp m a s n a i titre im le r y a da y e rin d e n k a n a to m la r o lm a k sz n
b ir b t n o la ra k y a n t verecek "kat" b ir d o a d a o lm a ld r. A yna, d iyelim
ki s a n iy e n in o n d a b iri k a d a rlk b ir z a m a n d a b a la n g k o n u m u n a g eri d
n ecek b ir b i im d e a s lm tr. Bu a r a d a fo to n a ilik in d a lg a fo n k siy o n u n u n
iki p a r a s b u s re geene k a d a r z a m a n ia re tle y e re k b ir e k ild e tu ta r l
b i im d e k o ru n u r ve b u n d a n s o n ra t m ilem , faz u y u m u n u n , a s ln d a k u
a n tu m s t s te b in m e li k k a y n a a n id e n b ir k o n u m a y a d a d i e rin e in
d irg e n d i in d e o rta y a k ac ak d u ru m o la ra k , k a y b o lm u o lu p o lm a d n n
a n la lm a s i in te rs ev rilm ek d u ru m u n d a d r.
B u n u n la b irlik te b ir X -n fo to n u n u s a n iy e n in o n d a b irin d e u y u m lu
tu tm a k o r ta la m a b ir i d e ild ir. (X -m e n e rjile ri n e y azk ki, k k a y n a
d a u y g u n b ir h a re k e tin o rta y a k ac a b i im d e y e te rli m o m e n tu m u n a k
ta rla b ilm e s i i in gereklidir.) Bu z a m a n z a rfn d a u y u m lu lu u b a a rm a k
i in b ir n eri, t m deneyi, fo to n u y u m lu lu u b elk i de b irb ir in d e n d n y a
n n a p k a d a r a y r iki u z a y p la tfo rm u n d a k i b y k a y n a la r a r a s n d a k i
y a n s m a ta ra fn d a n k o ru n m a k ze re, u z a y d a g e r e k le tirm e k tir. Bu u z a k
l b ir kez g id ip gelm ek b ir fo to n i in s a n iy e n in o n d a b ir i k a d a rlk b ir z a
m a n alr. F o to n a ili k in d a lg a fo n k siy o n u n u n M 'd en y a n s tlm o la n k s
m b y lece M 'ye g eri d n e rk e n B h u zm e a y rc d a n y a n s tla n p a r a d a B'-
ye g e ri d n er. Z am an la m a t m fizik i ile m in k e sin b i im d e te r s ev rilece i
e k ild e o lm a ld r. Bu d u ru m d a M 'n in h a re k e tin e n e d e n o la n fo to n a ilik in
d a lg a fo n k siy o n u p a r a s M 'yle, M b a la n g k o n u m u n a d n e r d n m ez y e
n id e n k a r la r, bylece fo to n d a h a nce k a y b e tti i m o m e n tu m u g eri k a
z a n r v e M 'y i h a re k e ts iz d u ru m a in d irg e r; d a h a s fo to n d a lg a fo n k siy o n u
n u n iki p a r a s B h u zm e a y rc s n d a y e n id e n b irle m e y e z a m a n la n r. Bu
e tk in lik s re sin c e faz u y u m lu lu u n d a h e rh a n g i b ir k a y b n o lm a m a s ve
yol u z u n lu k la rn n u y g u n b i im d e se ilm esi k o u lu y la fo to n u n d a lg a
fo n k siy o n u L la z e rin e y n elen te k il b ir h u zm e o la ra k b irle e c e k tir. Bu n e
d en le, fo to n u n B h u zm e a y rc s n d a n k t n d a u la m o la b ile ce i "a l
t e r n a tif ' D k o n u m u n a y e rle tirile n b ir a lg la y c h i b ir e y alg la m a y a c a k -
t r (b k z . ekil 30.24). Bu, FELIX n e rm e si o la ra k a d la n d r lm tr (Lazer in -
te rfe ro m e tri X - n la rn n s e rb e s t y r n g e deneyi).'
S a n iy e n in o n d a b iri k a d a rlk b ir s re d e M 'n in d u ru m u n u n y e r d e i ti
rilm i o lm ak ve o lm a m a k la ilg ili b ir s t s te b in m e o la c a n a , e s a se n b u
s tte a k la n p ekil 30.2 0 'd e g ste rile n m alzem e b e in d ek i d u ru m u n a y
n s o lm a k zere, d ik k a t edelim . K tleekim le ilg ili OR d ze n i u y a rn c a ,
M 'n in d u ru m u sa n iy e n in o n d a b iri k a d a rlk b ir z a m a n le in d e a n id e n
y e r d e itirm i olm a y a d a o lm a m a y a in d irg e n m e lid ir. F o to n d u ru m u M '-
n in k iy le k a r r, bylece, M 'n in d u ru m u in d irg e n ir in d irg e n m e z fo to n d u
ru m u d a o n u n la b irlik te in d irg e n ir. B ylece fo to n , so n u ta B h u zm e a y r
c sn a d n d n d e D a lg la y c sn h a re k e te geirm ek y a d a L la z e rin e
d n m ek le ilg ili e it o la s lk la ra sa h ip o la ca k e k ild e y a b ir h u z m e d e d ir
ekil 30.25 nemli b ir etm en aynadaki ekirdeklere ilikin ktle dalm ndaki "yaylm"
m iktardr. Verili b ir toplam ktleyle ilgili olarak, d a h a sk biim de yerellem i b ir ktle
dalm d aha ksa indirgenm e s releri verir.
44 rnein hem Krolhzy'nin, 1974, orijinal ktleekimle ilgili OR dzeni hem de Percival'in,
1974, daha yeni olan bu t r nermesi burada ortaya konanlardan olduka farkl ngrlerde
bulunur.
d ir. stte n e rm i o ld u u m a b e n z e r b ir k tle e k im le ilg ili OR d z e n i b e k
lem em e y ol a a n e y le r b u n la rd r. B ylesi ta r t m a la r n so n u c u n e o lu rs a
o lsu n ok g l ve ilg i ekici p ek ok y e n i k u a n tu m m e k a n ik se l k o n u n u n
o rta y a k o n m a sn ve 21. y zy l i in d e y a n tla n m a s n bek liy o ru m !
ffl [30.14] Bu sim etrinin korunmasnn niin, U evrimiyle ilgili olduka zayr genel bir varsa-
ymla birlikte yalnzca U evrimine ilikin belirlenimci e s iz lik te n geldiini grebiliyor m u
sunuz?
o m e trile rin sa h ip o lm a d b i r sim e triy e sa h ip o la b ilir. B ir d z e n siz g e
o m e tri k a tk d a b u lu n u r s a b u d u ru m d a h e r FLRW u y g u la m a s y o lu y la o n
d a n eld e ed ilen t m d i e rle ri de k a tk d a b u lu n u r .45
yleyse d z e n siz g e o m e trile re a it b u ok b y k FLRW sim e trik s t s
te b in m e sin in , y a ln z c a , gzlem le u y u m lu o la n o ld u k a n em siz b ir b i im
de r a h a ts z e d ile n b e lirli b ir "n e re d ey se FLRW sim e trik " ev ren e b en zey en
b ir e y i o rta y a k a rd n a s l d n l r? B u n u n t m y le s ta n d a r t k u an -
tu m m e k an i in e ili k in U e v rim i i in d e g e r e k le e b ilm e sin in , s im e tri b u
r a d a ta m o la ra k k o ru n m a k z o ru n d a o ld u u n d a n , h i b ir y o lu n u n b u lu n m a
d o k u y u cu i in a k o lm a ld r. G eo m etrilere ili k in b u ok b y k s t s
te b in m e y i te k il b ir g e o m e tri h a lin e y a d a b u n u n y e rin e g e o m e trile rin te k il
b ir g o m e triy e d a h a ok b en z e y e n d a h a k k b ir s t s te b in m e h a lin e g e
tir e n R ile m i d o a s n d a b ir e y o rta y a k m ak z o ru n d a d r. A n a h ta r, "ku-
a n tu m d a lg a la n m a la r n d a n k a y n a k la n a n d ze n siz lik le rin , k e n d isi y o lu y
la, te k il b a la n g k u a n tu m d u ru m u n u n k e n d isin i b ir b i im d e fa rk l d u
r u m la ra ilik in b ir o la slk k a r m n a d n t re c e i R b e n z e ri b ir eylem
o lm a k sz n m e y d a n a k a m a m a sd r. Bu b iz i y en id en , R'ye ili k in "g erek
lie" y n elik fa rk l tu tu m la r n ta rt ld 29. b l m d e k i k o n u la ra y n le n
d irir.
B u rad a , sc a k l n b elk i de 1032 K d e e rin i b u lm u o la b ile ce i ok e r
k en ev re n le ilg ile n d i im iz i a k lm z d a tu tm a ly z . O z a m a n la r e tr a f ta "l
m ler" g e r e k le tire n d en e y ciler y oktu, b u d u ru m d a s ta n d a r t "K openhag"
p e rs p e k tifin in (29.1'd ek i (a)) n a s l u y g u la n a b ile c e in i g rm ek g t r. P e
k i y a o klu d n y a la r b a k (29.1'd ek i (b))? O ta b lo d a g erek h i b ir R sz
k o n u su d e ild ir ve ev re n in FLRW sim e trik d u ru m u , b u d u ru m o lu tu ru c u
u z a y z a m a n g e o m e trile rin d e n p ek o u n a ilik in te m e l b ir s t s te b in m e
b i im in d e te m sil ed e b ilm e k ze re, g n m z e k a d a r k o ru n u r. Bu b a k a
g re a lte r n a tif u z a y z a m a n g e o m e trile ri h a lin e d n m e n in a n c a k b ilin li
g zlem c ile r d n y a y a n la m l k lm a y a a l tk la rn d a u y g u n o ld u u v a r s a
y lr; a r tk h e r b iri te k il b ir "dnya" a lg la y a n b ilin li g zlem cilere ilik in
b ir s t s te b in m e sz k o n u s u d u r.46 "FAPP" b a k n d a (29.1'deki (c)) (ye
terli) e v rese l evre u y u m su z lu k v arl , k e n d isi y o lu y la , fa rk l g e o m e trile
re ili k in k u a n tu m s t s te b in m e m iz in fa rk l g e o m e trile re ilik in b ir ola-
\ e k il 3 0 .2 7 O R y o lu y la s im e tr i k n l m . 0 - s p ir i (k re se l
o la r a k s im e tr ik ) b i r e k ir d e k , b e lir li b i r i f t te r s y o lu i g a l
e tti i g z le m le n e n ik i p a r a y a b l n r . B a la n g d u r u m u
n u n U e v r im i k r e s e l s i m e tr iy i k o r u r f a k a t b u te r s y n le r
d e k i (d o la n k ) b i r k u a n tu m s t s te b in m e if tin d e n o lu u r
(M o tt). R b u n la r d a n y a ln z c a b ir in in a lg la n m a s s o n u c u n u
v e r ir . B u r n e k b a la n g ta s o n d e r e c e s im e tr ik o la n b i r e r
X
k e n e v r e n k u a n tu m d u r u m u n d a k i y o u n lu k d a lg a la n m a la r
n n y a r a t lm a s n d a n e o lm u o la b ile c e in e ili k in a k la y c
b i r m o d e l o la r a k k a b u l e d ilir .
47 Bu, Neville Mott'a, 1929, ait olan, ct-parack yaynmndaki sis odasna ilikin tartm ayla
bir benzerlik tar.
48 Bu, kendisi yoluyla ykl bir paracn geiinin kk bir kabarck sicimi olarak belirtil
dii standart bir dzenektir; bkz. not 30.47, bkz. Femow, 1989.
Az n ce a k la n a n d u ru m e s a s e n erk en ev re n d e k in d e n fa rk l d e ild ir.
S im etrik k u a n tu m s t s te b in m e s in in y e rin in d a h a az s im e trik a lte r n a tif
le re a it b ir o la slk k a r m ta r a f n d a n a ln a b ilm e si i in B 'nin b ir v e rsiy o
n u g e re k lid ir. yle g r n y o r ki k u ra m c la r p ra tik te , ko zm olojik u fu k b o
y u tu n u n k u a n tu m d o la n k lk la rn a y nelik b ir t r "kesm e" sa la m a k ze re
ra s g e le (ve m a n tk sz) b i im d e a ln d FAPP y o ru m u n u n (29.1'd ek i (c))
b ir fo rm u n u b e n im se m e e ilim in d e d ir. K u an tu m s t s te b in m e si bylece,
b u g er ek k o n u m h em en h em en h i b e lirg in o lm a m a sn a ra m e n b ir o la s
lk k a r m b i im in d e d e e rle n d irilir. rn e in se k in im e y a n ls koz-
m o lo g la r Kolb ve T u m e r (1994) m e zu n dzey i d e rs k ita p la r T he E a rly Uni-
v e rse ' n (Erken Evren) 286. s a y fa s n d a u n u ile ri s rm ek tele r:
eitli insanlarn, bylesi "nedensel olmayan" EPR tr ilikilerin erken evren dalgalanm a
larnda mevcut olmu olabileceini bu tr nedenlerden dolay ileri srdkleri grlr, rne
in bu doadaki bir neri bana birka yl nce Bikash Sinha tarafndan sunulmutu.
SPERSMETR, BOYUTLULUK TES VE SCMLER
a -1 = 137,0359...
G= c = h =k = l
o ld u u a a k a r ve te m e l k u a rk y k (aa k u a rk y k n n ek si i a r e t
lisi; b kz. 25.6) b u d e e rin te b irin e s a h ip tir. M u tlak b irim le r g en ellik le
P la n c k b irim le ri (ya d a b a z e n P la n c k -W h e e le r b irim leri) o la ra k a d la n d r
lr n k (k u an tu m m e k a n ik h re ti; bkz. 21.4) M ax P lan c k 1 9 0 6 'd a y a
y m la n a n b ir te z d e b u d o a d a b ir g r o rta y a k o y m u tu r. Bu te zd e e y le
ri s a b itle m e k z e re iro n ik b i im d e k e n d i "P lanck s a b iti" y e rin e e lek trik
y k n te m el b irim o la ra k k u lla n m tr. Bu d ze n d e b a s it e e = l 'e s a
h ip o lu ru z. (Yk gizem i e lb e tte o rta d a n k ay b o lm az n k k e n d i d z e n in d e
t = 137,036'dr.) Bu fik irle rin n em in i d a h a s o n ra d a n p ek ok y a z s n d a
(P la n ck 'n e le k trik y k seim i y e rin e ft'yi k u lla n a ra k ) v u rg u la y a n k ii
J o h n VVheeler'd (rn., 1975).
T m b u o lsa , b y lece P lan c k b irim le ri d a h a u y g u n b i im d e S to n e y b i
rim le ri o la ra k a d la n d r lrd n k (elektron y k n ilk o la ra k len) r
la n d a lI fizik i G eorge J o h n s to n e S toney, P la n c k 'n 1 9 06'd a o rta y a k o y d u
u fik irle rin a y n sn ep ey n ce d en 1881'd e o rta y a k o y m u tu . B u n u n la b ir
lik te P lan c k ta ra fn d a n 1 899'da y a y m la n a n , "P lanck sa b iti" n in m u tla k b i
rim le ri ta n m la m a k z e re k u lla n ld ve e s a s e n k u a n tu m k u ra m n a n c
l k ed e n 1900 ta r ih li n l te z in d e n nce, b a k a b ir tez m e v c u ttu . B u ra d a n
m e = 0,000000000000000000000043
567 E tkileim kuvvetleri -k a b a c a ilgili kavram a sabitleriyle nitelenen yein, elektrom anyetik,
zay f ve zellikle ktleekim iyle ilgili; 1 , ^ , ~10-6,~10~39- arasn d ak i uyum azlk bazen
"h iyerari sorunu" b iim inde ad lan d rlr. Goergia Devlet niversitesi bu b a lam lar k a r
latrm ak la ilgili h a s sa s n o k ta la n aklayan sevimli b ir m inik sayfaya sah itir; bkz. see
http ://h y p e rp h y sics.p h y -astr.g su .e d u /h b ase/fo rc es/co u p le.h tm l.
y a d a in te g r a lle r y a k n sa k b ir e y le y e r d e i tirile b ilirs e m e y d a n a g e le b i
lir. Ira k s a m a la r ("m ortesi" ra k s a m a la r; bkz. 26.9) n o rm a ld e , g it g id e d a
h a d a b y y e n m o m e n tu m la rn s n r o lm a k sz n ek len m e sin i, b u n la r s n r
o lm a k sz n g it g id e d a h a k k h a le g elen u z a k lk la rla ilg ili o lm a k zere,
i e rm e le ri n e d e n iy le o rta y a k ar. B u n a gre, ra k s a k in te g ra lle re (ya d a
to p la m la ra ) y n elik (ktleekim le ilgili) 10-35m 'lik P lan c k l e in d e568 b ir
k esm e sz k o n u su o lsa y d s o n s u z la r o r ta d a n k a ld rla b ilird i. A sln d a b u
t r b ir fik ir 1935 y l c iv a rn d a O sk ar K lein ta r a f n d a n o rta y a k o n d u . T m
b u n la r, k tle e k im QFT h e s a p la m a la r i in e u y g u n b i im d e d a h il e d ild i
in d e so n u c u n , y a ln z c a y e n id e n n o rm a lle e b ilir b ir k u ra m y e rin e so n lu
b ir k u ra m o la b ile ce in i ve b u t r b ir so n lu k u ra m i e ris in d e , a k la n m a
m b u s a y la rn a n la lm a s i in b ir a la n b u lu n a b ile c e in i ile ri s re r.
B ylesi u m u tla r n e re d e y se y a rm y z y ld a n fa z la b ir z a m a n n ce sin d e
sz k o n u su y k e n im d i, k tle e k im i ta b lo y a d o la y sz o la ra k k a tm a k la ilg ili
s o r u n la r im d iy e k a d a r i le ri y o lu n a sok m ak y e rin e d a h a d a k t le tird i.
E in s te in k u ra m n a k u a n tiz a s y o n la ilg ili s ta n d a r t te k n ik le r u y g u la n d n d a
so n u s o n lu b ir k u ra m y e rin e y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a y a n b ir k u ra m
o ld u . Bu, p ek ok a ra trm a c y , k tle e k im le ilg ili b ir k u a n tu m k u ra m
a r a y la rn d a s ta n d a r t o lm a y a n b ir ey iin u ra m a y a y n e ltti. K u an tu m
(alan) k u ra m y la genel g re lilik a r a s n d a s ta n d a r t o lm a y a n b ir b irlik le il
g ili o la ra k a s ln d a a ra m a m z g erek en ey e lb e tte b u k ita b n d a h a nceki
b l m le rin d e (zellikle b l m le r 2 7 -3 0 'd a ) b u lu n a n b ir m e sajd . B u n u n la
b irlik te , e y le rin k u a n tu m y n y le ilg ili b ir d e iik lik o lm a s g ere k ti in e
ilik in id d ia m c id d iy e a ln m o la n b ir id d ia d e ild ir. E in s te in k u ra m ,
F T 'n in s ta n d a r t ile m le rin e su n u ld u u n d a so n u a s ln d a y e n id e n n o r
m a lle e b ilir o lm a y a n y e te rsiz b ir k u a n tu m k tle e k im o lu r.569 Pek o k lar
E in s te in k u ra m n d a b ir d e iik li i sa v u n u rk e n O FT 'deki b ir d e iik li i
sa v u n m a m tr.
568 Ykle ilgili grece "lml" y eniden norm alletirm e k atsay s elektrodinam ik rak sam an n lo-
garitm ik do asn d an kay n ak lanabilir. Algs yksek okur elbette parack ktlelerine ilkin
kk deerlerle ilgili b u lm acann o rtad an kaybolm ayp yalnzca sam a biim de kk b ir
uzaklk leinde yeniden ifade edildiini fark edecektir.
569 B ununla b irlik te t'H o o ftu n 26.9da deinilm i olan u y arsn anm sayn.
b kz. 14.4 ve n o t 19.10) b ir le tir ild i. S p e rsim e tri n e d ir? S p e rs im e tri fi
k irle ri n i in ok fa z la sa y d a fizik i ta r a f n d a n te m el m o d e rn k u r a m la r d a
ki, en n em li o la ra k sic im k u ra m n d a k i ok sa y d a g e lim e n in te m e lin d e
y a tm a s d e re c e sin e dek, "iyi b ir ey" o la ra k d e e rle n d irilm e k te d ir? A sln
d a s p e rs im e tri ilk e le rin e , b u fik irle r d z e n in e a it n g r le rin D o an n
k e n d is in e a it e y le r d z e n in d e im d iy e dek g zlem len m i e y le rle az y a d a
h i b ir b e n z e rlik ta m a z g r n m e si g er e in e k a r n , d ik k a t ek ici b ir
n em a tfe d ilm i tir .570
Bu n o k ta d a , eilim im i y en id e n a k la m a k ve o k u y u cu y a g ere k li y a s a l
u y a ry y a p m a k zo ru n d a y m . K endim i, s p e rs im e tri d z e n in in fizik i a n la
m y la ilg ili, en a z n d a n g n m z p a r a c k fizi in d e ve o n u te m e lle y e n k u
r a m la r d a ie k o u la n b i im le ilg ili, h i b ir b i im d e ik n a o lm a m o la ra k
b u ld u m . u an itib a riy le g zlem ler s p e rs im e tri id d ia la ry la ilg ili o la ra k
k e sin lik le fa z la c a - o la s lk la h i - d e s te k su n m a m a k ta d r. F ik irle rin e tk ile
y icili i, ok d a h a vgye d e e r b ir m a te m a tik se l z a ra fe tte n ve s p e rs i-
m e trin in , k en d i e m siy e si a ltn a g ire n o QFT m o d e lle rin d e k i b y k so n su z
y n la rn s a d e le tirm e siy le ilg ili p h e d u y u lm a z d e e rin d e n k a y n a k la
n r. K o n tro l edilem ez s o n s u z la rd a n b a m sz o lm a s g erek en b ir QFT o lu
tu rm a k la u r a a n b ir fiziki o ld u u n u z u d n n . Bu d u ru m d a k u ra m n
zn s p e rs im e trik o ld u u n u k a b u l e d e rse n iz g rev in iz ok d a h a k o lay h ale
gelecek tir!
S p e rs im e trin in a rd n d a k i te m el fik ir o nun, fe rm iy o n la r ve b o z o n la rn ,
k e n d is i y o lu y la b ir t r s im e tri ili k is i u y a rn c a "e le tirile b ile ce i" b ir
a ra sa la m a s d r. 2 5 .5 -8 'd e g rd m z zere, p a r a c k fizi in e ilik in
n o rm a l s im e tri g ru p la r, y a ln z c a b o zo n k m e le rin i k e n d i e tra fn d a ve y a l
n z c a ferm iy o n k m e le rin i k e n d i e tra fn d a "d n d r" r. B o zo n lar ferm i-
y o n la ra y a d a fe rm iy o n la r b o z o n la ra "dndr"m ez. te ta r a f ta n s p e rs i-
m e triy s e y a ln z c a b u n u y a p a r. 2 6 .2 'd en , b o z o n la r d e im e k u ra lla rn
sa la rk e n fe rm iy o n la rn k a r -d e i m e k u ra lla rn s a la d n a n m sa y n .
B irin i d i e rin e g n d e re n ile m c in in k e n d isi k a r -d e i m e k u r a lla r n s a
la m a k z o ru n d a d r. B u n u n la b irlik te o la a n b ir s re k li g r u p ta n g elen i
le m c ile r g ru b u n , b ir Lie c e b iri o lu tu ra n so n su z k k re te le rid ir; bkz.
13.6. O la an Lie ce b iri e le m a n la r k a r -d e i m e k u r a lla r n d e il d e i
m e k u r a lla r n sa la r. Bu, gerek li ile m c ile rin , o la a n b ir s re k li g ru b u n
d e il f a k a t Lie c e b iri k u r a lla r n n b a z re te le rin a s ln d a d e im e k u r a l
la rn n y a n n d a k a r -d e i m e k u r a lla r n da sa la y a c a e k ild e g en ile-
570 T arih, kiilik ler ve sp ersim etriyi tem elleyen esas fikirlere ilikin aklam alarda b ulunan
olduka kullan l b ir derlem e iin bkz. Kane, 2001. Biraz d aha teknik b ir ey iin bkz. Kane,
1999.
tild i i, s p e r g r u p o la ra k a d la n d r la n d a h a g en i b ir k a v ra m n so n su z
k k re te le ri o ld u u a n la m n a gelir.
2 6 .2 ,3'te, FT'ye ilik in y a ra tm a , yok etm e ve a la n ile m c ile rin c e
sa la n a n
ab ba = c
571 4 -m an ifo ld larla ilgili D onaldson kuram nda byk sadeletirm elere yol aan spersim etrik
Y ang-M ills k uram yla ilgili bkz. VVitten, 1982; Seiberg ve VVitten, 1994; bkz. D onaldson ve
Kronheim er, 1990. Jo h n Baez'e gre, Seiberg-VVitten kuram , D onaldson k uram ndaki baz
k an tlar kendi orijinal u zu n lu k larn n binde birine k a d a r ksaltr.
572 P o zitif enejiyle ilgili s p e rsim etrin in ku llan lan k a n tla r iin bkz. VVitten, 1981; D eer ve
T eitelboim , 1977. lgin k ara delik eitsizlikleriyle ilgili bkz. Gibbons, 1997.
p a r a c k fizi i ya d a O FT'yle h e rh a n g i d o la y sz te m e l b ir ilik iy e sa h ip s
p e r g ru p la r la ilg ili ok b y k b ir y k ta y o rm u g ib i g r n m y o r.
S p e rs im e trin in p a r a c k fiz i in d e o y n ay a ca k gerek b ir ro le sa h ip o l
d u u n a ili k in ne g ib i k a n tla r sz k o n u su d u r? 25. b l m d e a k la n a n
s ta n d a r t m o d eli an m sa y n . O na ilik in y e n id e n n o rm a lle e b ilirlik , b y k
o ra n d a k e n d isin e a it p a r a m e tr e le r in b ir "ince a y a r"m a b a ld r. Bu b a n
tl a r b y k o ra n d a k e n d isin in , SU(3)xSU (2)xU (l)/Z6 s im e tris in e (25.7) g e
rek d u y m a s b i im in d e a n la la b ilir. Y ine de b a z id d ia la ra g re,573 s ta n
d a r t m o d el b u ilik ile re ek o la ra k b a z ok k e sin ince a y a r la m a la ra g erek
d u y a r. B u nu d zen lem ek ze re ek s im e trile r y a rd m a a rla b ilir. S per-
s im e tri b u t r ince a y a n g e r e k le tirm e n in b ir a ra c o la ra k n e rilm itir.
B u ra d a n h a re k e tle b y le si f ik irle r b irle ik b y k k u ra m la rd a (25.8) s k
lk la k u lla n lm tr. Y ine de b y le si G U T 'lara in a n m a k z e re b ir se b eb im iz
v a r m ? im diye dek b u n u n la ilg ili gzlem e d a y a l h i b ir k a n t y o k tu r.
S p e rsim e triy le ilg ili ekici ze llik ler a s ln d a , o n u n , b o z o n la rla ferm i-
y o n la rn ilik ile n m e sin e y n elik b ir yol su n m a s ve s p e rs im e trik O FT 'leri
so n lu y a n tla r s a la r h a le g e tirm e n in s p e rs im e trik o lm a y a n O F T 'lere g
re ok d a h a kolay o lm a s g ib i g r n r. B o z o n la rn fe rm iy o n la rla s p e r s i
m e trik b ir elem esiy le, b ir k m e d ek i s o n s u z la r d i e r k m e d ek i s o n s u z la
r ip ta l e d e r h a le g e tirile b ilir. Bu, QFT o lu tu ra n k iin in iin i s p e rs im e t
r in in o lm a d d u ru m d a k in d e n ok d a h a kolay h a le g e tirir. B u n u n la b ir
lik te b u b ize, D oann da b y le y a p t n sylem ez. E lb ise k o lu n d a o ld u k
a fa rk l h ile le re de sa h ip o la b ilir.
u h a ld e , (bugn k u lla n la n biim iyle) s p e rs im e triy le ilg ili te m el z o r
lu k o n u n , D oadaki te m el h e r p a r a c n , o rijin a l p a r a c n s p in in d e n ^ h
k a d a r b ir fa rk llk g s te re n s p in e sa h ip " s p e r e" d e n e n eye sa h ip o lm a
s n ta le p e tm e s id ir. E le k tro n a e o la ra k 0 - s p in li b ir "selek tro n ", h e r k u a rk
t r n e elik edecek 0 - s p in li b ir "skuark", fo to n a e o la ca k i - s p in li b ir "fo-
tin o ", W v e Z b o z o n la rn n ilg ili e le ri o la ra k ^ -s p in li b ir e r "w ino" ve "zi-
no", v b, v b 'y e gerek sz k o n u su d u r. S oru n im d iy e dek b y le si h i b ir "s
p e rs im e trik e" b u lu n m a m o lm a sd r. B u n a ili k in re sm i a k la m a , d o a
s h i b ir z a m a n u y g u n b i im d e ta n m la n m a m o la n b ir " s p e rs im e tri k
n lm " m e k a n iz m a s n ed e n iy le , b u v a rsa y lm s p e rs im e tri e le rin d e n
h e r b irin in , k e n d isin e e o ld u u p a r a c k ta n ok d a h a fa z la k tle li o lm ak
z o ru n d a o lu u d u r. G zlem lenm em i b u p a r a c k la rn sa h ip o ld u u a rtk
k a b u l e d ile n k tle t r p r o to n y a k la k b ir b in k a t y a d a d a h a fa z la s d r.
B u n u n b ir m ik ta r y a p m a c k g r n d n e in a n m a k ta y a ln z o lm a k ta n ok
u z a k o ld u u m u b e lirtm e liy im .
k i "e"ten (^/i k ad ar) d a h a k k s p in e sa h ip o la n n n , (iftin h e r iki
y e s in in d e k tle siz o lm a s d u ru m u d n d a ) iftin a n d e re d e d e d a h a
k tle li o la n b i im in d e v a rs a y lm a s te le p e d ilir g r n m e k te d ir. O laslk la,
y a ln z c a "tem el" o la ra k k a b u l e d ile n p a r a c k la r (g r n e g re b u n la r fo
to n , g ra v ito n , W ve Z b o z o n la r, g lu o n la r, le p to n la r ve k u a r k la r o lm a k z e
re) s p e r ele re sa h ip o lu r. A ksi h a ld e p io n la r g ib i 0 - s p in li p a r a c k la rla
so ru n u m u z sz k o n u s u o lu r. 0 -s p in li, rn e in h l k efe d ilm e m i H iggs
b o z n u g ib i, te m el p a r a c k la r m e v c u ts a b u d u ru m d a b u n la r, (n e g a tif sp in
d ta b ra k ld n d a n ) b u b e lirli h e s a p la m a y a gre, s p e r e le rin d e n d a h a
k tle li sa y lm a k z o ru n d a o lu r. Bu d o ru y sa n i in H iggs b o z o n u n u n s p e r
e i b u lu n m a d ? Y ine, h em s p e rs im e tri h em de im e k o zm o lo jisi y a n lla
r, so n o lg u n u n s k a le r <p p a r a c n n ( 28.4) "s p e r e" ta b lo s u n a n a s l
u y u m sa la d n a k la m a k z o ru n d a la r.
im d ile rd e s p e rs im e triy le ilg ili b ir d e s te k s u n a r b i im d e sk a a ln t
la n a n p a r a c k " p o z itif' k a n t, p a r a c k fizi in d ek i k u v v e tin (yein, z a
y f, elek tro m a n y etik ), B yk P a tla m a d a n b ir 10-39 sa n iy e (y aln zca y a k la
k 10000 P lan c k an) s o n ra ev re n in sc ak l m th i b ir d e ere s a h ip o l
d u u n d a (yaklak 1028K) so n d ere ce sim e trik b ir b ile ik d z e n d e b ir a r a
y a g eld ik le ri id d ia e d ile n b i im le re ilik in b e lirli fik irle rle ili k ilid ir.574 F i
k ir, b y le si b irle m e n in , o sc a k lk ta k i e tk ile im k u v v e tle rin in t m n n
a y n o lm a s g e re k lili id ir. O la an k o u lla rd a ye in ve z a y f e tk ile im k u v
v e tle ri a r a s n d a (ikisi e s a s e n d o la y sz b i im d e k a r la tn la m a m a s n a
ra m en ) 1013'l k b ir a r p a n b u lu n d u u b e lirtilm e lid ir. A rg m an , y en id en
n o rm a lle tirm e e tk ile ri d ik k a te a ln d n d a (26.9'dan , b ir p a r a c a
a + eb
b i im in e s a h ip tir. Bu t r ik i sa y n n to p la m ve a rp m n n
EEj EjEi ve b u r a d a n e 2 = 0.
(a) (b)
e k il 31.2 S p e rsim e tri r e te le r in in g e o m e trik a k la m a s , (a) T ekil b ir re te c iy le ilg ili
o la ra k , e, M ' i in d e A f'd e ta n m l b i r 1 -b i im li o lm ak z e re (ve e ekil 12.7 ve 1 2 .3 'tek i
g ib i -M 'ye ta n ja n t o la n n - d z le m in i ta n m la r), M n - m a n ifo ld u m u z u M ' (n + 1 ) -
m a n ifo ld u n d a k i b i r h ip e r y zey o la ra k d e e rle n d irin . A f''y le y a ln z c a JVf'deki "b irin c e
d erece"y e k a d a r ilg ile n iriz f a k a t M ", JVfd e n d a ry a d o ru i a r e t ed e n ek b i r b o y u t s a
la r. (b) N a d e t s p e rs im e tri re te c iy le , M n - m a n ifo ld u a r tk b ir M ' ( n + N ) -
m a n ifo ld u o la ra k d e e rle n d irilir, JVf"yle y in e y a ln z c a M 'den d a ry a d o ru b irin c i d e
recey e k a d a r ilg ile n iriz . N a d e t b a m sz 1 -b i im li, e 1, . . . , e n , M 'd e n d a ry a M "n e d o ru
i a r e t ed e n N a d e t ek y n se zm ey e a l r.
N a d e t s p e rs im e tri re te c in e , gerek d u y d u u m u z d a d a d u
ru m e s a s e n fa rk l d e ild ir, n -m a n ifo ld u m u z M 'y i a r tk b ir M ' (n + N ) - m a-
n ifo ld u n a g m l o la ra k d n r z . M " y \e y in e y a ln z c a o n u n en y ak n
(birinci) M k o m u lu u n d a ilg ile n iriz . > f'd e n d a ry a d o ru > f" n i a re t
ed en N a d e t ek y n 575 d en e m e k z e re a rtk N fa rk l 1 -b iim liy e , e l t . . . , E N ,
g ere k d u y arz . B a n a g re (32. b l m d e g l b i im d e b ir ro l o y n ay a n Ab-
h a y A sh te k a r d a d a h il o lm a k z e re p ek ok k iiy e ait)576 b u ta b lo , s p e r s i
m e tri ve s p e r m a n ifo ld la ra ili k in te m el fik irle ri n o rm a ld e b e n im se n m i
o la n re s m i (ve o ld u k a gizem li g rnen) i le m le rd e n ok d a h a ak h a le
g e tirir. "Gvde" y a ln z c a , t m y le M 'y e ik in n ic e lik le rle ilg iliy k en
"ru h "u n M 'd e n kp M " n e "d o ru i a r e t eden" b ir b ile e n e s a h ip n ic e lik
le rle ilg ili o ld u u n a d ik k a t edin; b kz. ekil 31.2b.
Bu ak g eo m etrik y o ru m la m a y la b irlik te d a h i, " s p e r c e b ir"in g e n e l
likle ie k o u ld u u b i im d e , g e o m e trik ta b lo y la u y u m s a la n m a s g e re k ti
in d e, tu h a flk la r sz k o n u su d u r, p b ir te k sa y olm ak ze re, M 'd e k i o la
an b ir a p -b i im lisi, b ir e s p e rs im e tri rete ciy le, e 'la a a r a s n d a k i a r
p m b ir k a m a a rp m o la ra k k a b u l ed e rsek , k a r -d e i m e li h a le gelir.
B u n u n la b irlik te b u , n o rm a ld e e 'n in a 'y la d e im e li o ld u u k a b u l ed ilen ,
s p e r c e b ire yn elik s ta n d a r t y a k la m la rd a k i n o rm a l u z la d e ild ir. Bu
te m el o la ra k n o ta s y o n la ilg ili b ir k o n u d u r ve s p e rs im e tri re te le rin in
b i im le rle a rp m n ele a la c a k s a k b u n u re sm i o la ra k b ir k a m a a rp m n
d a n ok s im e trik b ir a rp m b i im in d e k a b u l ed e b iliriz . Bu, (resm i) b ir
m a te m a tik s e l a n la m ifa d e e tm e s in e ra m e n , b u r a d a d e s te k le d i im "tem iz"
g e o m e trik ta b lo y u b ir b i im d e b u la n k la tr r .
E sa se n , "olaan" p a r a c k fizi i k u ra m la rn d a k i s p e rs im e tri u y g u la
m a la r n d a gen ellik le en b a s it d u ru m o la n N = 1 d u ru m u b e n im se n ir. Se
b ep , b y k JV'ler i in s p e r e le rin o a lm a sn n , te m e l h e r p a r a c k "e-
ler"e ili k in b ir 2w-liy e a it olm ak ze re, ok d a h a fa z la o lu u d u r. G zlem e
d a y a l s o ru n b u o lm a d a n d a y e te rin c e k t d r! H er d u ru m d a ilg ili s p e r -
g ru p la r, B 'n in k e n d is in d e n N kez d a h a b y k b o y u tlu b ir B ' u za y i in d ek i
y ak n k o m u lu u n a g e n ile m e siy le ilg ili "d n d rm e ler"le b irlik te , "i s i
m e trile r" i e re n d n m le r b i im in d e d n le b ilir.
i,! JV'de 2'nin, bu bir spinrdeki bileen says olmak zere, b kz. 11.5, 33.4, bir ss olma ei
limi sz konusudur. Bu, spersimetri cebirindeki elemanlara ilikin 2N saysyla kartrl
mamaldr. Spersimetriyle ilgili bir tartma iin yaratclardan biri olarak b k z. Wess ve
Bagger, 1992.
1 9 7 0 'lerin s o n u n d a b u fik ri k u a ta n o rijin a l coku, s ta n d a r t E in s te in g e
n el g re lili in in a k s in e s p e r k tle e k im in in y e n id e n n o rm a lle e b ilir o l
m a s n n a a k a b ilm e siy le ilg ili u m u tta n k ay n a k la n d . E in s te in v ak u m
k u ra m n d a y en id en n o rm a lle e b ilir o lm a y an r a k s a m a la r "2 -d n g d z e
y in d e" g r n m t ; d n g le r" F ey n m a n d iy a g ra m g en ile m ele riy le, "d n
g sa y s" F ey n m a n g ra fi in i b ir a a g ra fi in e in d irg e m e k z e re g ere k e
cek k esik s a y sy la ilg ilid ir (b k z . 26.8, zellikle so n p a r a g ra f ve ekil 26.8
ve a y rc a 26.9, 10). B u n u n la b irlik te m a d d e v a rl n d a b y le si r a k s a m a
la r h a lih a z rd a , gerek b ir fe la k e t o la ra k d e e rle n d irile b ile c e k 1 -d n g
d z e y in d e g r n r. S p e r k tle e k im in d e b u 1 -d n g ra k s a m a la r, k u r a
m n iz in v e rd i i m a d d e b i im le riy le ilg ili o la ra k s ih irli b i im d e o rta d a n
k ay b o lu r. Pek ok in s a n b u n u n t m dn g d e re c e le rin d e s re c e in e ilik in
b y k u m u d a sa h ip ti. N e y azk ki d u ru m b y le o lm a d ve y e n id e n n o rm a l
le e b ilir r a k s a m a la r y in e s p e r k tle e k im in d ek i 2 -d n g d z e y in d e b u
lu n d u .577 D ah a s o n ra d a n , u z a y z a m a n b o y u tlu lu u s ta n d a r t o la n d rtte n
on b ire y k se ltilm e si g erek ece k se b u d u ru m d a k o n u la rn ok d a h a fa z la
u m u t v eric i g r n ece i fa rk ed ild i. B una k a r n , s p e r k tle e k im in in b
t n l k l b ir y en id en n o rm a lle e b ilir v e rsiy o n u h l elde ed ilem ed i ve ok
d a h a g n ce l a l m a la r b u b i im d e elde ed ilem ey ece in i g s te rd i.578
F izik ile rin , u z a y z a m a n b o y u tlu lu u n u n d o ru d a n d en e y im led i im iz
d rtte n (bir za m a n ve uzay) fa rk l o la b ilm e si o la sl n cid d iy e a la b il
m e le ri n a s l m m k n d r? M a te m a tik se l a l trm a la ra g re b y le si y k sek
b o y u tlu e y le r s o ru n su z g r n r f a k a t b u n u n , "u z ay z am a n "m g er ek te n
g erek u z a y la z a m a n n b irle im i a n la m n a g eld i i fiziki b ir k u ra m o lm a s
g erek iy o r. A sln d a 31 .7 'd e g receim iz z e re sic im k u ra m u z a y z a m a n n
g e r e k te n d rtte n fa z la b o y u ta sa h ip olm a z o ru n lu lu u n a g erek d u y a r. E r
k en k u ra m d a b o y u t 26 o la ra k k a b u l e d ilm i ti fa k a t (s p e rsim e tri fik ir le r i
n i de ieren; bkz. 31.2) so n ra k i y en ilik le r b u u z a y z a m a n b o y u tlu lu u n u n
10'a d m e sin e yol at.
T am b ir h a y a l o la n b u fik ri g rev d e n a lm a d a n nce, 1 5 .1 'd en , 1919'da
(o z a m a n iin) az b ilin e n P olonyalI m a te m a tik i T h eo d o r K aluza ta r a f n
d a n o rta y a k o n m u olu p b u b l m n b a la r n d a k a r la t m z ay n s
v eli m a te m a tik s e l fizik i O sk ar K lein ta r a f n d a n d a h a d a ile ri g t r l
m o la n zekice d ze n i a n m sa m a k z o ru n d a y z. Ek b o y u tla rn (4 'ten f a z la
s) u y g u n b ir b i im d e k k b o y u tla r o la ra k k a b u l e d ilm e si s a la n d n d a
o n la rn d o ru d a n fa rk n a v a rm a y a b iliriz . Bu b a la m d a "kk" n e a n la m a
577 Tm bunlara ilikin ayrntl bir tartma iin Bern, 2002, inceleme makalesine bakn. Ayr-
ca b kz. Deer, 1999, 2000.
578 Sper ktleekimin yeniden normalleebilirlii iin bir "son umut" olarak b k z. Deer, 1999,
2000. Ayrca b k z. Deer ve Zumino, 1976.
g elir? ekil 15.1'd ek i "h o rtu m " b e n z e tm e sin i a n m sa y n . B yk b ir u z a k
lk ta n b a k ld n d a h o rtu m 1 -b o y u tlu o la ra k g r n r fa k a t o n u d a h a y a
k n d a n in c e le rse k 2 -b o y u tlu b ir yzey b u lu ru z . F ik ir, h o rtu m ev re n in d e
ik a m e t etm ek te o la n b ir v a rl n h o rtu m e tra fn d a d o la n a n ek b o y u tu n
g e r e k te n "o rad a" o ld u u n u , b u v a rl n fizik i b o y u tu h o rtu m e v re sin d e n
ok d a h a b y k o lm a k k o u lu y la , "bilm eyecei"dir. B enzer y o ru m la r, y k
sek b o y u tlu , 4 + d, b ir "h o rtu m ev re n i"n d e de, b o y u tla r d a n d a d e d i "k
k" o lm ak ve b u e v re n d e y a a y p y a ln z c a 4 "byk" b o y u t a lg la y a n d a
h a b y k b ir v a rlk ta r a f n d a n d o ru d a n a lg la n m a m a k zere, g eerli
o lu r; bkz. ekil 31.3.
K alu za-K lein m o d e lin d e y a d a b u fik rin m o d e rn y k se k b o y u tlu v e r s i
y o n la rn d a h a n g i "kklk" d e re c e si b ek len m e lid ir? K lein 'n k e n d isi k
k ek b o y u ta ("hortum evresi") ili k in "lein" 10-35m 'lik P lan ck u z a k l
m e rte b e s in d e o lm a s g e re k ti i so n u c u n a v a rd . A yrca b u n u n , y k sek
b o y u tlu s p e r k tle e k im i ve sic im k u ra m g ib i d a h a m o d e m d z e n le rd e
b e n im se n m i en tu tu la n t rd e k i lek (ya d a b u n d a n y a ln z c a b ira z b y k
olan) o ld u u g r l r. B izim g ib i v a r lk la r i in b u n u n a s ln d a "kk" s a
y ld a k tr ve b u n u n k a d a r k k ek u z a y z a m a n b o y u tla ry la h e rh a n g i
d o la y sz b ir den ey im e sa h ip o lm a y ac a m z b e k len e b ilir.
A sln d a ek b o y u tla rn (bu k ad a r) k k k a b u l e d ilm e y ip h a t ta ap b o
y u tu o la ra k b ir m ilim e tre k a d a r "byk" (belki de b u k a d a r b ile k a p a n m a
m ) b ir ey le ilg ili b a z y en i g e lim e le r (sicim k u ram n d a) sz k o n u su d u r.
B ir fik ir, b y le si b ir d ze n in , k e n d isin i b u t r u z a k lk la rd a k tle e k im e t
k ile im in e ilik in te rs k a re y a s a s n b ir d e iim i b i im in d e g ste re n g z
lem e d a y a l s o n u la rn n sz k o n u su o la b ile ce id ir. E sa s e n y ak n z a m a n
d a, Nevvton k u ra m n d a n b y le si s a p m a la rn a lg la n a b ilir o lu p o lm ay aca-
ekil 31.3 K aluza-K lein tr yksek boyutlu b ir uzayzamana {bkz. ekil 15.1) ilikin h or
tum modeli; hortum uzunluu zerindeki boyut normal 4-uzayzam an ve hortum et
rafndaki boyut "kk" (belki Planck leinde) ek boyutlar tem sil eder. Bu dnyada
ikam et eden b ir v a rl bu "kk" ek boyutlara oturur biim de hayal ederiz; bylece ge r
ekte onlarn farknda deildir.
n ren m ek ze re o ld u k a h a s s a s b a z d e n e y le r g e r e k le tirild i.579 im
d iy e dek y a rm m ilim e tre y e k a d a rlk b y le si h e rh a n g i b ir sa p m a b u lu n
m ad .
Bu y en i fik irle rin k o n u m u n e o lu rs a o lsu n , u z a y z a m a n a ili k in b ir y k
sek b o y u tlu lu k n e risi, ta rt m a la r m z n b u a a m a s n d a , b ir z a m a n la r
K alu za-K lein n e risin in k e sin lik le o ld u u g ib i " irin b ir fik rin " sa h ip o l
d u u n d a n d a h a ilg i ekici b ir k o n u m a sa h ip d e ild ir. Bu fik rin m a te m a
tik s e l ek icilii ne o lu rs a o lsu n , b y le si b ir d ze n e in a n m a k la ilg ili s a
la m fizik i k a n tla r olu p o lm a d s o ru s u n u y n eltm e k z o ru n d a y z . O rijin al
K alu za-K lein m o d eli d u ru m u n d a b u y k se k b o y u tlu b a k a sn b e n im
se m e n in n e d e n i e le k tro m a n y e tiz m a y "g eo m e trik letirm ek "ti. 25.1'd e n
a n m sa y a c a m z ze re 20. y z y ln b a la r n d a b ilin e n (ve k a v ra n a n ) D oa
k u v v e tle ri y a ln z c a k tle e k im k u v v etiy le ele k tro m a n y e tik k u v v etti. E in s-
te in y a ln z c a , k tle e k im a la n n n 4 - b o y u tlu u z a y z a m a n e rili iy le n a s l
b irle tirile c e in i g ste rm iti. A sln d a e le k tro m a n y e tiz m a y d a b y le si b ir
g eo m etrik ereve i in e g e tirm e y e a l m a k o ld u k a etk iley ici ve d o al g
r n m l b ir fik ird i. D ah a s, ay n "E in stein v ak u m d en k lem leri"n in , d i e r
b ir d ey ile R icci te n s r n n (Rab = 0; bkz. 19.6) yok o lm a s, 5 -b o y u tlu
K alu za-K lein k u ra m n d a tp k 4 - b o y u tlu s ta n d a r t g enel g re lilik te o ld u u
g ib i g eerli olm a b i im in d e o ld u k a m ucizevi b ir ey sz k o n u su y d u . 4r-
b o y u tlu k u ra m d a b u d en k lem v a k u m d u ru m u y la , d i e r b ir d ey ile k tle -
ek im i d n d a k i t m fizik i a la n la rn y o k lu u y la ilg ilid ir. 5 -b o y u tlu k u
ra m d a y a ln z c a k tle e k im ve e le k tro m a n y e tiz m a n n ile d i i ve b u y o lla
z a m a n a ilik in o la ra k b ilin e n fizik i a la n la r k a p s a d n e r e d e y se d u ru m la
ilg ilid ir.
B u n u n la b irlik te "neredeyse", d u ru m u b ir e k ild e o ld u k a g l b i im
de ifa d e ed er. nk en n em lisi, K aluza-K lein m o d eliy le ilg ili o la ra k "k
k" b o y u tta , so n d erece fa z la s e rb e s tlik d e re c e si b u lu n m a y a c a k e k ild e
b ir s im e tr i b u lu n m a s a r ttr . A ksi d u ru m d a b u ek s e rb e s tlik d e re c e le ri
n in , n i in o rta y a k t n g relim . 1 6.7'den, v e rili b ir u z a y z e rin d e k i
so n su z b o y u tlu u za y a la n la rn n "e b at"y la ilg ili ta rt m a y an m sa y n . q -
b o y u tlu b ir b a la n g v e ri y ze y i z e rin d e s e rb e st e se ilm i k a d e t b a
m sz b ile e n ta ra fn d a n b e lirle n e b ile n b ir a la n la ilg ili se rb e s tlik
ookoo,'d u r. E in ste in genel g relili iy le ilg ili o la ra k (bir b i im d e k a r k n e
d e n le rd e n dolay)580 k = 4 ve q = 3 'e sa h ib iz , by lece b u n ic elik o o 4c 3 o la
ra k o rta y a k a r ve M ax w ell k u ra m y la ilg ili o la ra k d a ta m o la ra k ay n
se rb e s tli i elde ederiz. B irle ik E in ste in -M a x w e ll k u ra m y la ilg ili o la ra k ,
b a la n g v e ri y ze y in d e k i n o k ta b a n a d e n etk in b ile e n sa y s a y r
a y r h e r a la n la ilg ili d e e rle rin to p la m d r, by lece b a la n g 3 -u z a y m d a -
ki n o k ta b a n a etk in b i im d e b a m sz 4 + 4 = 8 b ile e n e sa h ip o lu ru z ve
ta m se rb e s tlik le ilg ili d o ru d e er
oo83
581 Geleneksel bir demet aklamasnda, bir M taban uzay zerindeki metrik, istenirse onun
zerinden, bir 3 demetine, genellikle yalnzca 3 zerinde "bozuk" bir kanonik metrik sala
mak fakat belki de lifler zerindeki bir metrik yapsndan yararlanlrsa bozuk olmayan bir
metrik salamak zere geri "kaldnl"abilir. Bununla birlikte bu, bir demet yapsnn temel
bir grnm deildir.
582 Bunlar, Maxwell enerji momentum tensrne kaynak olarak sahip olan, eik uzayzaman ar-
dalanndaki serbest Maxwell denklemleriyle birlikteki Einstein denklemleridir.
r a m la r n i in D oaya ilik in d a h a d e rin b ir k u ra m a y n elik m o d e m u r a
la r d a b u d erece p o p le rd ir? T em el se b e p le r, b u g n iz len e n g en i k a p s a m l
t m v e rs iy o n la rn d a hem s p e rs im e tri hem de y k se k b o y u tla r te m el b i
im le rd e ie k o a n sicim k u ra m n d a n g e lm e k te d ir.583
583 Bununla birlikte, normal 4-boyutlu uzayzaman kullanan sicim kuramyla burga kuramn
birletiren fikirlerin baz yeni uygulamalar sz konusudur. B k z. 31.6, 18, 33.14 ve not
31.76.
ek il 31.4 k i A, B paracn n C, D iftin e evrild ii hadronik b ir salm a ilikin Feyn-
man grafikleri, (a) Bu tr ilem lerin b ir ailesinde A ve B, neredeyse aniden C ve D'ye bo-
zunan, olas pek ok X, X ', X , ..., ara bulucusu sz konusu olmak zere, b ir parack (re
zonans) oluturmak zere b irleir ve hepsi toplam a katkda bulunur, (b) A ltern a tif b ir i
lem ailesinde b ir Y p arac (ya da Y ' ya da Y " ya da ...), A 'y i Cye ve By i D'ye, her ara
bulucu katkda bulunmak zere, evirerek "dei toku edil"ir. (c) H er ara bulucu katkda
bulunmak zere, Z'yi ieren (ya da Z' ya da Z " ya da ...) benzer b ir "dei toku". Artk A,
D'ye ve B, C'ye evrilir. En dk dzende (a), (b) ve (c) alternatiflerin in , b irbirlerin e ek
lenmek yerine, denk olduklar ortaya kar, (d) Bu deiim i gerekletirm enin d ier y o l
la r kapal dngler ierir.
B u n lar, b ir nceki d n m d e n , o lu a n C ve D p a r a c k la rn n d i e r b i
im d e a ln m a s a n la m n d a fa rk llk g s te rir ve b u n la ra ilik in F ey n m a n
g ra fik le ri ekil 3 1 .4 c'd e g ste rilm e k te d ir. D n m n g e r e k le ti in i d
n e b ile ce im iz , k a p a l d n g le ri (ekil 31.4d) i e re n b a k a c a d a h a k a r
k y o lla r d a m e v c u ttu r fa k a t b u "yksek dereceli" i le m le r im d ilik n em
siz o la ra k d e e rle n d irile c e k tir.
(A, B) iftin in k e n d is i y o lu y la (C, D) iftin e e v rilm i h a le g eld i i ile m
le ilg ili to p la m g en li i elde etm ek ze re b u fa rk l k a tk la rn t m n to p la
m a m z g erekir; fa k a t b u lu n a n ey b u o la s lk ta n h e r b ir in in o ld u k a a
rtc b i im d e ay n y a n t v e rir g r n m e sid ir. Bu te k y a n t te m e ld e d o ru
y a n t o la ra k g r n m e k te d ir. y a n tn t m n to p la m a m z g e re k irse b u
d u ru m d a o ld u k a b y k b ir ey elde ederiz. S ra sy la ekil 31.4a, b, c'd e
v e rilm i o la n F e y n m a n g ra fi i d e rle m e s in d e n h e r b ir i b ire y se l e k ild e
to p la n d n d a fizik i o la ra k ay n eyi te m s il eder! S ta n d a rt F ey n m a n g ra fi
i b a k a sy la b u "ikilik"584 a n la lm a z g r n r. B u n u n la b irlik te 1970'te
Ja p o n /A m e rik a l fizik i Y oichiro N am b u ,585 gen ta ly a n G ab riele V enezi-
an o ta r a f n d a n 1968'de b u lu n a n d ik k a t ekici b ir d en k lem le ilg ili k en d i
d e e rle n d irm e le rin e d a y a n a ra k ,586 t m b u n la rn , k e n d isi y o lu y la b ire y se l
h a d ro n ik p a r a c k la rn n o k ta s a l p a r a c k la r y erin e sicim lerle m o d e lle n d i i
fa rk l b ir b ak a sy la a n la m l k ln ab ilec e i so n u c u n a u la t. B ir sicim
g em ii 2 -b o y u tlu b ir y ze y d ir, bylece s ra s y la ekil 31.4a, b, c, d 'd ek i
e k i l 3 1 .6 A r ta n s p in li p a r a c k r e z o n a s la r n a ili k in
d z "R egge y r n g e le r i" n in k tl e k a r e s i k a r s n d a k i
g r a fi i. E la s t ik s ic i m ta b lo s u b i r a k la m a s a la r .
587 Regge kutuplarm aklayacak modeli ilk tasarlayan Venezianodur, 1968. Genel olarak Reg
ge kuramyla ilgili Penrose vd., 1978 yan sra b kz. Collins, 1977.
D a h a s sicim k u ra m , b u ta b lo y la b irlik te h a d ro n ik fizik le ilg ili so n lu
b ir k u ra m n elde e d ile b ilir o la b ile c e in e ilik in n em li ve a n la m l b ir
u m u t o lu tu rd u . A kas, g elen e k sel F e y n m a n y a k la m n d a k i (26.8)
(m ortesi) ra k s a m a la r "dzeltm e"ye h iz m e t e tti. Bu r a k s a m a la r, n o k ta
sa l p a r a c k la r b ir b ir le r in e s n r o lm a k sz n g it gide d a h a y a k n h a le g el
dik e o rta y a k an k k u z a k lk e tk ile rin d e n k a y n a k la n r b i im d e d
n le b ilir. S icim ler n o k ta s a l c isim le r d e ild ir, b y le lik le b u , s o ru n u g id e r
m ek z e re b ir a la n a a r. G erekte s ta n d a r t F e y n m a n g ra fik ta b lo s u n d a
ra k s a m a s o r u n la r n a n e d e n o la n ey k a p a l d n g le rd ir. Sicim ta b lo s u n
d a k a p a l d n g le r b a s it o la ra k . ekil 3 1 .4 d 'n in b ir sic im v e rsiy o n u o la n
ekil 3 1 .5 d 'd e g ste rild i i ze re, y k se k to p o lo jili y z e y le r ta ra fn d a n
d e v ra ln r. B unun, F e y n m a n g ra fik le rin d e n ra k s a k in te g r a lle r y e rin e s o n
lu b ir ey sa la m a s g ere k ir. D ah a s, te k b ir sic im g e m ii ta b lo s u , b ire y
sel o la ra k ra k sa y a b ile c e k fizik i o lm a y an p a r a la r y erin e , b u r a k s a m a la
r n b ir b ir le r in i s a d e le tirm e s i g ere k ti i v a rs a y lm a k zere, s o n lu o lm a s
g ere k en b ir p ro b le m e y n elik to p la m fizik i y a n t te m s il etm ek z e re d a h a
iyi b ir o la n a k s a la y a ra k fa rk l p e k ok F e y n m a n d iy a g ra m n k a p s a y a b i
lir. A y rca fa rk l p a r a c k e itle ri b a s it b i im d e sic im lere ili k in fa rk l
titre im m o d la r o la ra k b irle tirile b ilir. Son o la ra k 2 -b o y u tlu u z a y z a m a n
sicim g e m ileri, 8. b l m d e n a n m sa y a c a m z z e re o la a n s t zen g in
g e o m e trik ve a n a litik zellik lere sa h ip R ie m a n n y z e y le r i o la ra k (esasen
V e n e z ia n o 'n u n k a y d a d e e r d e n k lem in i te m elley e n gerek) k a b u l e d ile b il
m eye ili k in d ik k a t ekici ek zellie s a h ip tir. A sln d a D o ann, g e r e k li
in k u a n tu m se v iy e sin d e k i ta s a r m n n p a r a s o la ra k g r n e n k a rm a k
s ih irle ilg ili a la n b u r a d a d r.
Bu, p h e g t rm e z b i im d e , o la a n p a r a c k la ra ili k in o la n d a n d a h a
d e rin b ir fizik i a k la m a d z e y in d e ne o la b ile ce iy le ilg ili en z a r if m a te
m a tik s e l ta b lo d u r. Bu ta b lo y u ilk d u y d u u m d a , b u fik ir le r d e rle m e sin in
g ze li i v e p o ta n siy e l g c b e n i a r d ere ced e etk ile d i. B an a b u r a d a , h em
m a te m a tik s e l o la ra k h e y e c a n v eric i h em de a n la la n , p a r a c k fiz i in in
n em li b ir a la n y la d o la y sz ilik iy e sa h ip y en i b ir ey v a rm g ib i g r n
d. O z a m a n la r n ce lik li ilg i a la n m (33. b l m d e geleceim iz) b u rg a k u
ra m y d ve y a p t m ey le k u la a o ld u k a u m u t v e ric i g elen b u y en i fik ir
le r a r a s n d a k e sin lik le b ir b a la n t k u rm a m g ere k ti in i d n d m . B u r
g a k u ra m k a rm a k (holom orfik) y a p la r d a n ok n em li b i im d e f a y d a la
n r ve te m e l sicim k u ra m n d a , b u t r y a p la rn , - e s a s e n k a rm a k e rile r
o la n - R iem a n n y z e y le rin in te m e l k u lla n m y o lu y la fizik i d a v ra n k o n t
ro l e tti in i g r r z .588
588 Burga fikirleriyle sicim kuramnnkileri bir araya getirmekte daha sonra baz snrl baa-
VVitten'in (2003) o ld u k a y en i b a z a l m a la r d ik k a t ekici b i im d e b u
ilk a r z u la r a r tk g e r e k le tire b ilm e k te d ir. Y ksek b o y u tlu u z a y z a m a n ie
k o m a y a n b u o ld u k a p o z itif y en i g elim e lere 3 1.18'de d n eceim . Y ine
de b u n la r h e n z g eni k a p s a m l y en i b ir sicim k u ra m n te m s il etm ez ve
a r a b l m le rd e k i a k la m a la rm b u n u n y e rin e "a n a akm " sic im k u ra m
d en ileb ilec ek eyle ilg ilid ir.
Sicim k u ra m y la k a r la t n z ve fizik te so n y z y ld a n fa z la b ir
z a m a n d r g r len te m e l g e lim e le rin n e re d e y se t m n n b y lesi
b a s it b ir b a la n g n o k ta s n d a n o rta y a k t n - v e b y le si b ir z a
rlar elde edildi fakat bunlar temel olarak matematiksel doaya sahiplerdi ve birleik bir f i
ziki bak as salamyorlard; b k z. Shaw ve Hughston, 1990, not 31.76.
589 Brian Greene tarafndan Michael Green'le 10 Aralk 1997'de yaplm bir rportajdan alnt
land; Greene, 1999.
ra fe tle o rta y a k t n - fa rk e tti in iz d e , b u s r a d b i im d e h e y e
c a n v e ric i k u ra m n k e n d in e zg b ir s n f o ld u u n u a n ly o rsu n u z .
5W B k z. VVitten, 1996.
5,1 B k z. Greene, 1999. Daha ayrntl ve teknik olarak yetkin almalar iin b kz. Green vd.,
1987; Polchinski, 1998; ve Green, 2000.
z a te n y ere l dil de p ek ta n d k deil. T u ris t en a z n d a n a ra d b in a n n m
k em m el g ze llik te b ir b a h e y e sa h ip g rk em li b ir z a ra fe tte o ld u u n u b ili
yor. S o n u ta o nu a ra m a s n n te m e l s e b e p le rin d e n b iri de b u . S etii s o
k a k la rd a n b a z la r, d a h a e tk ile y ici m im a risi ve - b a z e n y a k n d a n in c e le n
d ik le rin d e p la s tik o ld u k la r o rta y a k a b ile c e k - m u h te e m iek ve a llk
la rla b ez en m i gzel a v lu la ry la d i e rle rin d e n ok d a h a b e lirg in b ir e s te
tik ek icilie sa h ip . zlen ecek r o ta d a p ek ok seim b u lu n m a k ta ve t u r i s
tin h e r seim le ilg ili te k k la v u z u a la n d a k i e s te tik ek icilik le b irlik te e h re
ilik in b ir ta rz y a d a h a y a l e d ile n b ir t r te m e l d ze n le ilg ili b t n l k l
b ir g en el tu ta rllk .
B elki d a h a iy i b ir b e n z e tm e i in s iz in tu r is t o ld u u n u z u d n e lim . E t
k iley ici b ir zekaya, b ilg i b irik im in e ve d u y a rll a sa h ip b ir t u r re h b e rin c e
y n le n d irile n b ir g r u p ta y e r a ly o rsu n u z f a k a t b u d u ru m d a k i te k so ru n
re h b e rin e h irle ilg ili h e rh a n g i b ir n b ilg iy e sa h ip o lm ay p y ere l d ille d a
h a n ce d en h e rh a n g i b ir ta n k l b u lu n m a m a s. R e h b e rin siz d e n d a h a
iyi b ir e s te tik k a v ra y a sa h ip o ld u u n a ve b y le e y lere ilik in k esin lik le
siz d e n d a h a h z l b ir y a rg y a v a ra c a n a in a n y o r d a o la b ilirsin iz . Z am an
z a m a n re h b e rin gizli d z e n le rle ilg ili d u y a rll z a ra fe tin in b e lirli b ir
k a p s a m o lan b ir b in a b u lu r. A sln d a k r ite rle r siz in k u lla n m a y se e b ile
ce k le rin izd e n te m e l o la ra k fa rk l t r d e d e ild ir. G rubu ta k ip e d e rse n iz en
a z n d a n d i e rle rin in a rk a d a l n a sa h ip o lacak, o n la rla ev red ek i m im a ri
z e rin e s o h b e t ed e b ile ce k ve o rta k a m a c n z a y n elik h ey e ca n p a y la a b i
lecek sin iz. O a m ac a u la m a y b ek lem e sen iz b ile a r a y n k ey fin i k a r a
ca k sn z. Yine de te ta r a f ta n , a m a c a n a s l u la la c a y la ilg ili o la ra k tu r
re h b e rin in siz d e n d a h a fa z la ey b ilm ed i i h a k k n d a g id e re k d a h a d a k u
k u lu h a le gelm eniz n e d e n iy le b elk i de yola k e n d i b a n z a d ev am etm ey i
seecek sin iz. A rt a r d a gelen h e r d n seim i b ir k u m a r o la ca k ve ou
d u ru m d a , re h b e rin e s a se n o k ta n y a p m o ld u u se im d e n fa rk l b irin in
d a h a fa z la u m u t ta d n h isse d e b ile c e k sin iz .
E lb e tte nceki b l m le rd e , b y k fiz ik ile rin zel k a v ra y la rn n , b u
k a v r a y la r ou kez b e lirg in b i im d e m a te m a tik se l b ir k a ra k te re sa h ip
o lm ak zere, g c n g ste rd ik le ri e itli rn e k le re ta n k lk ettik . B u n la rn
en e tk ile y ic ile rin d e n b iri, 24 .7 'd e a k la n d zere, k e sin lik le D ira c 'm
e le k tro n la ilg ili d en k lem i b u lm a s o lm a ld r. Y ine de e s te tik a tlm e s a se n
y a ln z c a , k u a n tu m m e k a n i in in den ey e d a y a l b u lg u la r n d a n k a y n a k la n a n
m a te m a tik se l k a v ra y n sa la m g v d e sin d e n b ilin m e y e n e d o ru a tla n
te k b ir ad m d . D ira c 'm , e le k tro n u n k a r - p a r a c n a ilik in ta h m in i b u
t r b a k a b ir a tlm i e rir. Y ine de bu, n em li b ir d ik k a tle y a p ld ve a r
d n d a n gzlem le d o ru la n d . E in s te in 'n g en el g relili i de a y rc a k sm en
m a te m a tik se l e s te tik d n c e le rle y n le n d irild i ve g enel g relilik , k u v v e
tin i b y k l d e k e n d is in in d e rin li in e gzel m a te m a tik s e l y a p s n d a n
eld e e tti. E in s te in k u ra m ilk kez fo rm le e tti in d e , o n a ili k in o la ra k g z
lem a la n n d a h e rh a n g i b e lirg in b ir ta le p sz k o n u su d e ild i. Y ine de, E in s-
te in 'm b a s it o la ra k m a te m a tik s e l e s te tik d n c e le rle y n le n d irild i i g
l k le s y le n eb ilir. Yol g ste ric ili in i n celik li o la ra k fiz ik te n ve ed e e rlik
ilk e s in in (17.4) k tle e k im k a v ra y n n m e rk e zin d e o lm a z o ru n lu lu u n a
in a n m a s n d a n elde etti.
B u n u n a k s in e sic im k u ra m n e re d e y se t m y le m a te m a tik s e l o la ra k
g d le n m itir. ncelikle b u n u n k e n d i i in d e, z o ru n lu o la ra k k t b ir ey
o lm a d n ak la m a ly m . B a a rl fizik i k u r a m la r n t m sa la m m a te
m a tik se l d e ste k le y ic ile re s a h ip tir . A sln d a m a te m a tik s e l tu ta r llk fizik i
b ir k u ra m iin , o k u ra m b t n l k l b ir a n la m ifa d e etm ek is tiy o rs a y a
a m s a l b ir z e llik tir. B elirli b ir m a te m a tik s e l ereve b ir kez o lu tu r u ld u
u n d a b u ereve i in d e k i h a s s a s m a te m a tik s e l g e lim e le r fizik i d n y a y la
ilg ili g l a n la m la r a sa h ip o la b ilir. (20. b l m d e a k la n m o la n k la sik
fiz ik te k i L ag ran g e d en k lem i ve H a m ilto n g e lim e le ri b u n u n etk iley ici b ir
rn e in i su n a r.) B u n u n la b irlik te b ir tu ta r s z l g id e rm ek z e re d a h a n
ce in a n la n b ir k u ra m d e itirilm e k z o ru n d a o ld u u n d a s o r u n la r o rta y a
k ar. B ir k u ra m n d e i tirile b ild i i b e lirli yol k u ra m c n n zg n m a te m a
tik s e l b ilg isin e ve e s te tik te rc ih le rin e g re d e ie b ilir. ok sk lk la d e i
ik lik y aln zc a, y e rin i a ld k u ra m n b a a r s z lk la r n d a n b elk i de fa rk l
o lm a sn a ra m e n o la slk la h l m a te m a tik s e l tu ta r s z lk b a a r s z lk la r
n a sa h ip b ir fik ir - h a t t a b elk i de " p a rla k b ir f ik ir" - o la c a k tr. D ah a s o n ra
y en i d e iik lik le r g e re k ir ve b y lece dev am ed er. B u n la rd a n ok fa z la s
sz k o n u su y sa d o ru y u sem e o la sl h e r se fe rin d e so n d erece azalr.
S9 Kuantum eviricilerinde anomali biiminde ortaya kan ilgili say 24 udr. a, uzay boyut-
lan says e ksi zaman boyutlar saysdr.
594 Spersimetriyle birlikte, a nceki dipnottaki gibi olmak zere, 8 - a sfr olarak ayarland-
Bu, s tte d e in ile n "tak y o n ik so ru n u " o rta d a n k a ld rd . D ah a s, sic im g eri-
lim in in d o as ve l e in d ek i r a d ik a l b ir d e iik lik le sic im k u ra m artk ,
y e in e tk ile im le re ili k in b ir k u ra m olm ak y e rin e n celik le b ir k u a n tu m
k tle e k im k u ra m o la ra k d e e rle n d irilir. S icim lere ili k in titre im m o-
d u n d a n k a y n a k la n a n 2 - s p in li b ir k tle siz p a r a c k /a la n o lm a s g ere k ti i
z a te n fa rk ed ilm iti. Bu d o ay a sa h ip h i b ir h a d ro n ik p a r a c k b u lu n m a
d n d a n b u , sic im k u ra m n n o rijin a l "h a d ro n ik " v e rsiy o n u y la ilg ili b ir
u ta n k a y n a y d . Y ine de y en i s ic im le r ve o n la ra ili k in ok d a h a b y k
sic im g e rilim le rin e ilg ili o la ra k b u k tle siz a la n k tle e k im le b e lirle m e k
a s ln d a u y g u n o lu r. T ip ik b ir sic im d n g b y k l , n ce k in d e n y a k la k
20 b y k l k m e rte b e s i k a d a r k k ve k e sin lik le h a d ro n ik lek te n o k ta
b e n z e ri o la ra k , genel, m in ik (ktleekim le ilgili) P lan c k u z u n lu u m e rte b e
s in d e b ir eydir.
Y eni "k tleekim lekli" sic im le rle s u n u la n sic im g e rilim in in d o a s n
d ak i (n o rm ald e p o p le r a k la m a la rd a v u rg u la n m a y a n ) b ir te k n ik fa rk ll
d a h a b elirtm e liy im . O rijin al h a d ro n ik sic im le r d a h a ok, sic im g erild i i
l d e g erilim in g erm e m ik ta ry la o ra n tl o la ra k a r tm a s a n la m n d a , la s
tik e ritle r g ib iy d i.595 B u n a ra m e n , y en i k tle e k im lek li s p e rs ic im le r,
g erilim m ik ta rn d a n b a m sz e k ild e , sa b it b ir h c /a ' g erilim i u y g u la r, a',
sic im sa b iti o la ra k a n la n ok k k b ir s a y d r (bir a la n ls). Bu b a
k m d a n , o rijin a l h a d ro n ik sicim , k e n d isin e ili k in k la sik b ir v e rsiy o n u n f i
ziki b ir a n la m ifa d e edecei o la a n fizik tek i ta n d k b ir v a rlk t r n e ok
d a h a fa z la b en z iy o rd u . (Sabit g erilim e sa h ip y en i s p e rs ic im in k la sik b ir
v e rsiy o n u n e re d e y se b ir a n d a s f r b y k l n d e k i te k illi e b z r!)
K u ra m n s o n ra d a n e d in d i i g c n o u n u sa la y a n n , ilk z a m a n la rd a k i
so n lu lu k id d ia la rn n id d e ti o lm a s n d a n k u k u la n y o ru m (b u n a ra m e n
b kz. 31.13). E sa s e n "k u a n tu m k tleek im " -2 0 . y zy l fiz i in in iki b y k
d e v rim i a r a s n d a k i k ay p b ir lik - a r a y n a ilik in id d ia e d ile n b u k e fin
h a k k g e r e k te n k o ru n m u o lsa y d b u , sic im k u ra m n y a ln z c a o y zy ln
te m e l e n te le k t e l b a a r la r n d a n b ir i o la ra k deil f a k a t a y rc a te m el f iz i
in g elecek tek i ile rle m e siy le ilg ili d ev rim ci b ir e s a s erev e o la ra k d a
o lu tu ru rd u .
B u g n n sicim, k u ra m c la rn n b ile p ek o u n u n , k u a n tu m k tle e k im
s o ru n u n u n 1 980'lerde sic im k u ra m ta ra fn d a n b t n y le " z ld n e"
ilik in id d ia la r a b a r tl o la ra k d e e rle n d ire b ild ik le rin i sa n y o ru m . Bu in
s a n la r a r tk b u d a h a l l k o n u m u b en im se m e k le n ce k in d e n d a h a m u t
lu o la b ilirle r n k g n m z sic im k u ra m ile rle d i ve 1 9 8 4 'tek i h a lin d e n
d ik k a te d e e r b i im d e f a r k lla t. Y ine de o n la r, 1984 sic im k u ra m n n en
a z n d a n b u k u a n tu m k tle e k im a m a c n a y n elik en etk ile y ici a d m a tm
o ld u u y la ilg ili b a k b e n im se m ey e y a tk n d rla r.
Bu id d ia la rla ilg ili b en im te p k im n e d ir? Y akn m e s le k ta la rm n o u
n u n te p k is i g ib i k o rk a rm ki o ld u k a olu m su z. Bu o lu m su z te p k in in s e b e
b in in b y k k sm n n , b a k a s, rn e in b e n ve m e s le k ta la rm g ib i,
E in s te in 'n g enel g relili in e y n elik b y k ilg id e k k le n m i o la n la rla g
d le ri o u n lu k la QFT ta r a f n d a n g elen d i e rle ri a r a s n d a k i k lt re l a l t
y a p d a k i f a rk llk la ra b a la n a b ilir. B ak a s n d a k i b u fa rk ll n a n a e t
k isi, b ir k u a n tu m k tle e k im b irli in d e zlecek te m e l s o r u n la r la ilg ili
o ld u k a fa rk l g r le re sa h ip olm am zd . QFT ta r a f n d a n g e le n le r y e n i
d en n o rm a lle e b ilirli i - y a d a d a h a d o ru su s o n lu lu k - b u b irli in n c e lik
5,7 Abhay Ashtekar tarafndan, bir dersinde aktarlr; NSF-ITP Kuantum Ktleekim Atlyesi,
Kaliforniya niversitesi, Santa Barbara, 1986.
li a m a c o la ra k k a b u l etm ey e y a tk n d r. te ta r a f ta n , g relilik c e p h e s in
d en g elen b iz le r k u a n tu m m e k a n i in in ilk e le riy le g en el g relili in k iler
a r a s n d a k i z lm e si g ere k en d e rin k a v ra m s a l e li k ile ri m erk ezi n em
d ek i k o n u la r o la ra k k a b u l e d e riz ve b u n la rn z m n d e n g elece in y en i
b ir fizi in e d o ru ile rlem e y i b ek leriz. Sicim k u ra m c la rn n ile ri s re g e l
d ik le ri g l id d ia la ra y n elik o lu m su z te p k im iz b u kez y a ln z c a a y r n t
d a k i k o n u la rd a n y a d a g en el g v e n s iz lik te n deil (geri b u n la r d a nem li)
f a k a t b izim , k u a n tu m /k tle e k im k o n u s u n u n t m n n m erk e zin d e o ld u
u n u d n d m z s o r u n la r n sicim k u ra m c la r ta r a f n d a n v a r o ld u k
la rn n b ile ta n n m a z g r n m e si g er e in d e n k a y n a k la n d !
Bu k o n u la rn b a z la rn a 3 0.11'de d e in ild i (ve b ir d i e rin e 33.2'de
deinilecek). B u n u n la b irlik te o b l m le rd e o rta y a k o n a n k o n u la rn , genel
k o v a ry a n s ilk e sin in G FT 'yle (19.6) b a n tl o la ra k g e re k tird i i d e rin e
li k ile rin y ze y in i h e m e n h e m e n h i k a z m a d b e lirtilm e lid ir.598 Bu a r a
d a a y rc a b ir " k u a n tu m u z a y z a m a n g e o m e tr is in in g er ek te n ey e b en z em e
s i g e re k ti i te m el k o n u su d a m e v c u ttu r. Sicim k u ra m b a s it o la ra k , v a r o l
m a y a n b a s it sic im in k e n d is in in h i e n e ji ta m a y p bylece a r d a la n uzay-
z a m a n n d o la y sz b i im d e "em em esi" n ed e n iy le , b ir sicim v a rl n d a n
d o la y sz b i im d e b ile etk ile n m ey e n p r z s z b ir "klasik" a r d a la n u zay za-
m a n y la a l r. G relilik c a m ia sn d a k i ou in s a n d o ru "k u a n tu m g e
o m e tr is in in a y rk l a a it b a z e le m a n la r b a r n d rm a s g ere k ti i y a d a en
a z n d a n k la sik p r z s z m a n ifo ld ta b lo s u n d a n fa rk llk g s te rm e si g ere k
ti i b e k le n tisin e s a h ip tir.
Bu d e rin k o n u la ra , k e n d ile rin e ilik in z m lem elere y n elik b e lirli
y a k la m la rd a d a o la ca g ibi, so n ra k i iki b l m d e d a h a ak b i im d e y
nelece iz. zellikle b ir so n ra k i b l m d e (32.4) k a rla a c a m z "d n g
ler", ok y ze y se l o la ra k b e n z e r s ic im le r o ls a la r da, b u n la rd a n sa y sz b a
k m d a n fa rk ld r. U za y za m an g e o m e trisi b u d n g le rin v a rl n d a n ,
u z a m s a l m e trik t m y le o n la r z e rin d e y o u n la p h e rh a n g i b a k a b ir
y e rd e y o k o lm ak z e re , d e rin b i im d e e tk ile n ir; a s ln d a e s a s e n y a ra tlr.
D ier ta r a f ta n sicim k u ra m n d a p r z s z b ir u z a y z a m a n , sic im lerle ilg ili
b ir a r d a la n o la ra k h a lih a z r d a m e v c u t o la ra k k a b u l e d ilir ve k e n d is in e a it
m e trik g e o m e trisi z e rin d e k i s n rla m a la r y a ln z c a , sic im lerle ilg ili d o la y
l e tk ile rd e n k s a s re i in d e g eleceim iz (31.9) b ir b i im d e o rta y a kar.
im d ilik g e r e k te n n em li k u a n tu m k tle e k im k o n u la rn n sizim k u ra m
ta r a f n d a n u y g u n b i im d e ele a ln p a ln m a d n a ilik in b u so ru n u b ir
598 Kuantum/ktleekim birlii araynn OFTnin kurallarnda bir deiim ierme zorunlulu
uyla ilgili olarak grelilik camiasnn tm sonuna kadar benim yanmda olmasa da, cami
adan bu bak asna ilikin olarak srekli biimde destek grdm. OFT camiasndan gelen
tepki ok daha az sevimli olma eilimindeydil
k e n a ra b ra k a lm . B u n u n y erin e , sicim k u ra m c la rn n , k tle e k im le ilg ili
so n lu b ir k u a n tu m k u ra m n a sa h ip o ld u k la rn a ili k in id d ia la rn ele a la
lm . S a h ip le r m i? Bu b l m n g eri k a la n ve so n ra k i b e b l m d e b u s o r u
y a y neleceim .
nem li b ir n o k ta b elk i de ifa d e ta rz n d a b u lu n m a k ta d r. S icim k u r a m
c la rn n id d ia s , g enel g relilik y a d a E in ste in k u ra m n a d e il b ir "k tle
ekim k u a n tu m k u ra m "n a sa h ip o ld u k la rd r. E in s te in 'n m u h te e m b i
im d e d o ru la n m g enel g relili i d e ilse "ktleekim "le n ey i k a s te d iy o r
la r? lk o la ra k sicim k u ra m c s n n u z a y z a m a n n n a r tk 1 0 -b o y u tlu o ld u
u n u a n m sa y a lm (ya d a b ir a z d a n (31.14) ren ece im iz z e re ka b a c a
1 0 -b o y u tlu ; fa k a t im d ilik b u n u n siz i e n d ie le n d irm e sin e iz in v erm em ey e
aln!). 10 b o y u tta k tle e k im n e d ir? T e n s r a n a liz i 10 b o y u tta tp k 4 'te
o ld u u g ib i iy i i le r (bkz. 14.4, 8), b ylece h l Rab R icci te n s r n , t p
k n ce d en o ld u u gibi, o lu tu ra b iliriz . 1 9 .6 'd a g rd m z zere, o la
a n E in ste in c k tle e k im d e k i b ir v a k u m la ilg ili k o u lu R icci d z l d r,
b y lece sicim k u ra m c sn n k tle e k im le ilg ili "vakum d en k lem i"n in , a rtk
10 b o y u tta olm am z d n d a , ay n , d i e r b ir dey ile
R ab = 0-
m "Dilaton" terimi, "genileme"yle (dilation, -n.) ilgili bir yazm hatas deildir fakat o kavra
mn, metrikteki lek deiiminde bulunan uygun serbestlik derecelerinden kaynaklanan bir
k u a n tu m versiyonuyla ilgilidir. 26. blmden, OFT kurallar uyarnca, kuantize serbestlik
derecelerinin kendilerini bir t r parack biiminde ortaya koyduunu anmsayn.
m e v c u ttu r. (Bu s k a le rin K illing v e k t r n n o rm a lle tirm e k y o lu y la o r ta
d a n k a ld rld n a n m sa y a lm ; 3 1 .4 ' n so n d a n b ir n cek i p a r a g ra fn a
b ak n .) D ila to n u n so n ra k i ta r t m a la r la b ir ilik isi olacak; bkz. 31.15. Si
cim s a b itin in ok k k o ld u u n u a n m sa y n . A rtk o, P lan c k u z u n lu u
n u n k a re s in d e n ok h a f if b i im d e b y k o la ra k k a b u l e d ilir (a ' k k b ir
a la n o lm ak zere):
a' * 10-68m2.
VVitten d a h a so n ra u y o ru m d a b u lu n u r :600
Edvvard VVitten'le Brian Greene tarafndan 11 Mays 1998de yaplan bir rportaj, Greene,
1999, s. 210'da aktarlr.
d a h a fa z la fo n k siy o n ya d a a la n n b u lu n d u u n u a n m s a y n (ve s tte
3 1 .4 'tek i ta rt m a y la a ltta k i 31.10-12, 1 5 -1 7 'd e k ile re b ak n ). Bu d u
ru m , fo n k siy o n u n (alann) h e r b ir n o k ta d a sa h ip o la b ile ce i b a m sz b ile
e n s a y s n d a n , b u b ile e n le rin sa y s s o n lu o lm a k zere, b a m sz d r. D a
h a s , h e rh a n g i o la an b ir "sicim u y a rm " k a v ra m y la ilg ili o la ra k , n o k ta
b a n a d e n b u b ile e n s a y s a s ln d a s o n lu d u r (nk d n y a y a p ra n n
h e r n o k ta s y a ln z c a , o rta m u z a y n d a k i so n lu sa y d a b a m sz y n d e y er
d e itirile b ilir). Bu b e lirli "sicim felsefesi", e y lere b a k m a n n o ld u k a y a
n ltc b ir y o lu g ib i g r n r. B u n a p ek ok sicim k u ra m c s ta r a f n d a n g e r
e k te n sk b i im d e b a l k a ln d n d n m e m e m e ra m e n b a z la rn n
b u t r b ir b a k a sn a rla m a y a h a z rla n m o lm a la r g er e i b elk i de
pek ok sic im k u ra m c s n n u z a y z a m a n b o y u tlu lu u y la ilg ili, g r n e
g re g z pek b ir tu tu m ta k n m a la r n n i a re t is id ir. G zle m le n m i u zay -
z a m a n m z n , b elk i b ir "d k en erji etk isi" o la ra k d n le n 4b o y u tlu
lu u , g rece d a h a az nem e sa h ip b ir k o n u o la ra k k a b u l e d ilir g r n m e k
ted ir!
H er n e o lu r s a o lsu n , 10 b o y u tta b ile , sic im k u ra m n a ili k in "E in stein
v a k u m d en klem i" y aln zc a, sic im in 2 -b o y u tlu d n y a y a p ra n a ili k in t u
ta rll n b ir so n u c u o la ra k d e e rle n d irilir. A yrca R icci d zl , sicim
d n y a y a p ra n n k e n d is in in b ile y e rin in b e lirle n m e d i i o k o n u m la rd a g e
e rli o lm a y a d ev a m etm ek z o ru n d a o la ra k k a b u l ed ilir! K u an tu m k u ra m
g e r e k te n
h a re k e t ed e n sic im i i e re n a r d a la n 9 -u z a y
601 70 says, Ricci dzlne sahip n-uzaydaki bir balang (n l)-yzeyindeki nokta bana
bamsz bileen saysyla ilgili olarak, n(n - 3) denkleminden gelir; bkz. Wald, 1984; Lich-
nerovvicz, 1994; Choquet-Bruhat ve DeVVitt-Morette, 2000.
602 Bkz. Penrose, 2003; Bryant vd., 1991; Gibbons ve Hartnoll, 2002.
lk o la ra k , hem A m - u z a y h em de B n -u z a y m n h e r b iri (szde) Rie-
m a n n c m a n ifo ld la r o la ra k k a b u l ed ilm ek zere, A x B " arp m m a n ifo l-
d u "n u n n e o ld u u y la ilg ili d a h a a k b ir ta b lo y a gerek d u y a rz . 1 5 .2 'd en ,
A x B 'n in n o k ta la rn n , a A 'y a ve b B 'ye a it olm ak zere, (a, b) iftle ri b i i
m in d e ta n m la n d n a n m sa y n , bylece c/ZxB'nin b o y u tu m + n o lu r
(bkz. a l trm a [15.1]). A x B z e rin d e k i (szde) R iem a n n c m e tri i n a s l t a
n m lam a ly z? o4xB 'yle ilg ili o la ra k , (x 1, . . . , x m) ve (y 1, . . . , y n) s r a s y la A
ve B 'y le ilg ili y erel k o o r d in a tla r olm ak zere, ( x 1, . . . , x m, y 1, . . . , y n) y erel
k o o rd in a tla rn k u lla n a b iliriz . Bylece A x B 'y e ilik in g i;- m e trik b ile e n le
ri, s r a s y la A ve B 'y le ilg ili m e trik b ile e n le rin d o la y s z to p la m n a k la
y a n (m a tris le re ilik in b t n y le in d irg e n e b ilir b ir g ste rim iin 13.7'de
g ste rilm i o la n a benzer) "blok k eg en b iim i"n e sa h ip o lu r: A x B 'd e k i
m e trik u z a k lk k a re si te k il o la ra k A ve B d e k ile rin to p la m d r (ekil 31.7).
D ah a so n ra k i a n la m a ilik in k ilit b ir g er ek {bkz. 31.14), A ve B m e t
r ik le rin in h e r ik isi de (Ricci te n s r n yok eden; b kz. 19.6) R icci d z l
n e s a h ip s e b u d u ru m d a A x B 'y e ili k in d o la y sz to p la m m e tri in in de R ic
ci d z l n e sa h ip o la c a d r.131-31 M x y a rp m m z d a k i y u za y e s a se n
R icci d z l n e sa h ip o la ra k k a b u l e d ilir ve M 'nin k e n d isi, d z o la ra k , k e
sin lik le R icci d z l n e s a h ip tir . A yrca g ere k li o la ca z e re M x y a r p
m d a R icci d zl n e s a h ip tir.
y tk z u za y m , g en el P lan ck lei d ze y in d e k i b ir to p la m u z a m sa l
b y k l e , ya d a b ira z d a h a fa z la s n a , sa h ip o la ra k k a b u l etm ek d u r u
m u n d a y z. (T kzln 12.6 ve e kil 12.14'te a k la n m o la n a n la m n
a n m sa y n .) Mlx,y 'd e n u z a k te d irg e m e le r n a s l a k la n m a ld r? B u n lar,
M XI/ m e tri in d e so n su z k k b ir d e iik lik su n a n , 3 1 .9 'd a k i hab'ye b e n
zeyen, x 1 / z e rin d e k i (tensr) a la n la rn c a v erilir.
M x,y z e rin d e k i a la n la r a l m a k ze re b ir b a la n g d e e ri p ro b le m i
b i im in d e d n m e k fa y d a l olur; b ylece, kliti E1 1 -u z a y b ir t za m a n
k o o rd in a ty la ve k liti E3 3 -u z a y y sa u z a y la ilg ili o lm a k zere, M 'yi
M = E xx E 3 b i im in d e g ste ririz . D ah a so n ra b u a la n la r E 3x y z e rin d e k i
n o rm a l m o d la r b i im in d e z m le y eb iliriz. B kz. ekil 31.8. ("N orm al m od"
k a v ra m n 2 0 .3 'te ve 22.11, 13'teki k u a n tu m b a la m n d a k la sik o la ra k
a k la n d b i im d e a n m sa y n .) Bu n o rm a l m o d la r neye b en z er? E3x /'n in
"arp m " y a p s n e d e n iy le b u m o d la rn h e r b ir in i b a s it o la ra k E 3 z e rin d e
ki b ir m o d la y z e rin d e k i b ir m o d u n o la an a rp m b i im in d e g s te re b i
liriz . E 3 'e ilik in m o d la r y a ln z c a m o m e n tu m d u r u m la rd r (21.11) ve s
re k li b ir a ile o lu tu ru r la r, y'nin n o rm a l m o d la ry la ilg ili o la ra k tk zlk
o n la rn , h e r b iri so n lu b ir z d e e r k m e si ta r a f n d a n n ite le n e n a y r k
e k il 3 1 .7 (S zd e ) R ie m a n n c o la n ik i
M v e - B u z a y n n -A x B a rp m , m a n i-
f o ld u n u n k e n d is i d e (s zd e ) R ie -
m a n n c d r (b k z. e k il 1 5 .3 a , 15 .2 ). J l
v e B 'n in ik is i d e R ic c i d z l n e s a
h ip s e b u d u r u m d a M x 'B 'd e s a h ip tir .
2_ d 2 d2 d2 1 d2
^ dx2 dy2 d z2 p2 dd2
1 3 n2
p 2 302 p 2'
(+)*=
"K lein-G ordon" d alg a d e n k le m id ir (bkz. 24.5). B unu (QFT'ye y n elik b ir S-
m a tr is i y a k la m n d a u y g u n o la ca zere, bkz. 26.8) "gelen s e rb e s t b ir
p ar ack " o la ra k d n e b iliriz . B u n u n la b irlik te M xS 1 5 -u z a y n d a , [ ] d a l
ga ile m c isin d e ek b ir p~2d 2/ d 2 te rim in e sa h ip o lu ru z. Bu 5 -u z a y p a r
a c n n , S ^ le ilg ili b ir n -m o d lu z d u ru m d a b u lu n d u u n u k a b u l e d e rsek
b u te rim s tte k i g ibi n 2/ p 2 te rim iy le d e itirilir. B u ra d a n h a re k e tle , o la
a n M inkovvski 4 -u z a y b a k a s n d a n , n -m o d lu 5 -u z a y K lein -G o rd o n
p a r a c m z
4 -u z a y d en k lem in i sa la r. Bu y in e ta m o la ra k K lein -G o rd o n d e n k le m id ir
f a k a t a r tk p 2/ h 2 y e rin e p 2/ h 2 + n 2/ p 2 g e lm itir. B ylece y en i b ir p a r a c k
la ilg ili 4 -u z a y K lein -G o rd o n d en k lem in e, k tle n in p 'd e n
7 (.P2 + h 2n 2/ p 2) 'ye a r trlm h a liy le sa h ip olu ru z.
u h a ld e , D oaya a it g zlem len m i h e rh a n g i b ir p a r a c k (seti im iz p
d e eri iin) k a b a c a h /p o la n P lan c k d e e rin d e n so n d erece d a h a k k b ir
ix k tle s in e (bkz. 31.1) s a h ip o lu r. Bu y en i p a r a c k n = 0 o ld u u n u v a r s a
y a ra k en a z n d a n P lan c k m e rte b e s in d e b ir k tle y e (hn /p , //d e n ok d a h a
b y k o lm ak zere) sa h ip o lu r, by lece o, h a lih a z r d a k u lla n la n p a r a c k
h z la n d rc la rn n m e n z ilin d e n epeyce u z a k ta b u lu n u r. B u ra d a n h a re k e tle
sic im k u ra m c la rn c a , m e v c u t kozm olojik a d a u y g u la n a b ilir o la n h e r
h a n g i b ir p a r a c k fizi i ile m in d e h i b ir n = 0 m o d u n a u la la m a y a c a
so n u c u k arlr!
E s a s e n ay n a rg m a n t m y le P lan ck b o y u tu n d a k i tk z y u z a y n d a d a
g e erli o lu r. K endim izi b u g n i in d e b u ld u u m u z o ld u k a d k en erji
d u ru m u n d a n * 0 i in y ' y e a it u y a rm m o d la r b iz im i in d en ey e d ay a l
o la ra k e riilm e z d ir, yleyse sic im k u ra m c la r h a k ld r. Bu n ed e n le , ek
u z a m s a l b o y u tla r h ip o te z iy le gzlem e d a y a l g n m z fizi i a r a s n d a h e r
h a n g i b ir elik i b u lu n m a d ile ri s r l r.
605 Bir OFT erevesi iinde kalmak tercih edilip klasik bir aklama yerine uyumlu b ir durum,
26.6, kullanlabilir. Bununla birlikte bu, burada ortaya konan konulan savuturmaz.
6 Pek ok sicim kuramcsnn R'yi dinamik bir ileme dahil etmeye heveslendiinden kuku-
lansam da dikkat ekici baz istisnalar da sz konusudur; bkz. Ellis vd., 1997a, 1997b.
ifa d e ed ece in i b ilm e lid ir. 2 2 .1 0 'd a ta rt lm o la n o la a n a sa l m o-
m e n tu m d u ru m u n u a n m sa y n . ok b y k b ir a s a l m o m e n tu m a sa h ip
b ir cisim en iyi e k ild e k la sik b ir s is te m o la ra k ele a ln m a e ilim in d ed ir,
b y lece ok iyi ta n m l b ir d n d rm e ekseni eld e ederiz. B u n a y a ln z c a ok
b y k b ir j d e e rin e sa h ip b ir k u a n tu m s is te m i o la ra k d a v ra n d m z d a ,
g en ellik le e tra fta k i h e r y n i a r e t ed en p ek ok s p in y n n e sa h ip b ir
M a jo ra n a a k la m a s eld e ed eriz. P ra tik te k la sik a k la m a ok b y k a
sa l m o m e n tu m la rla iin k u lla n la n a k la m a d r ve b u fizik i g erek li e ili
k in iy i b ir ta b lo s u n a r. D ah a genel o la ra k , k la sik a k la m a la r, k u a n tu m s a
y la r a r e k ild e b y k h a le g eld i in d e fiziki o la ra k u y g u n k a b u l ed ilm e
e ilim in d e d ir. A sal m o m e n tu m d u ru m u n d a ilg ili k u a n tu m s a y s, d i e r
b ir d ey ile j , h 'ye ili k in b irim le r b i im in d e l l r, b u d u ru m d a k u a n tu m
m e rte b e s in d e n n e z a m a n u z a k la t m z sy ley en m a k u l g r n m l b ir
k s ta s d n e b iliriz : h b irim le rin d e y 'n in d e e ri o ld u k a b y k t r. Bir
h o rtu m d a , p u z a k l n n k k l n n bize b ir "k u a n tu m " a k la m a s n n
k la sik o la n b ir a k la m a d a n d a h a e lv e rili o ld u u n u sy lem ek zere, k e n
d ili in d e n u y g u n b ir l o lm a d n g r r z . S a b it b ir p iin, y ere l h o r
tu m titre im le rin e ilik in a k la m a n n , R 'yi n e k a d a r b y k a lrs a k o k a
d a r "klasik" h a le geld i i g r l r n k g id e re k a r ta n sa y d a , g it g id e d a h a
ok titre im s e l k u a n tu m sa y s i e re n ek sito n u d a h il etm ey e g erek d u y a rz
[y m o d la r).607
"Kk" o la n la r (b an a gre gre k u a n tu m m e k a n i in in y a p s n d a
30.9-12 h a ttn d a b ir d e iim in g erek li olduu) k u a n tu m k u r a lla r n a u y
g u n o la ra k d a v ra n rk e n ne k a d a r "byk" sis te m le rin k la sik b i im d e a k
la n r h a le gelece in i sy ley en b ir k u ra m n y o k lu u n d a , y 'n in u y a r m la r
n a ili k in ile ri s r le n e riile m e z lik le ilg ili h e rh a n g i k e sin b ir so n u c a v a
ra m a y a c a m z g r l r. (30. b l m d e k i d e e rle n d irm e le r b iz e h e n z h e r
h a n g i k e s in b ir y a n t ve k e sin lik le ta rt m a s z o lm a y an b ir y a n t d a s u n a r
g r n m em ek te d ir.) Y ine de, "J/'ye ilik in gerek te d irg e m e le rin b izi, tek il
h e r b ir k u a n tu m u n y g e o m e trisin i h em en h em en hi etk ile m ed i i ok b
y k sa y d a k u a n ta y a ve b y k k u a n tu m s a y la rn a sa h ip b ir k u a n tu m t a b
lo s u n a y n e ltm e si gere i b a k y la , "kk" y 'y e sa h ip b ir M x y ev re n in e
ilik in te d irg e m e le rin , b u n la r k u a n tu m m e k a n ik se l b i im y e rin e k la sik
o la ra k a l rs a k , n a s l d a v ra n a c a y la ilg ili d a h a fa z la k a v ra y elde e d e
b ilece im iz g r l r. im di g elin b u n u ele alalm .
607 Eksitonlar hortum titreim lerine ilikin bir kuantum alan kuramsal aklamasnda bozonlar
gibi davranr, 22.13, 23.8, 26.2, bylece herhangi belirli bir y modunda pek ok kuanta
sz konusu olabilir. Bylesi bir kuantum aklamasnn uygun olabilecei gerek bir fiziki
sistem uzun ve dar optik dalga klavuzu, dier bir deyile optik bir lif, olur.
31.12 Ek boyutlara ilikin klasik kararszlk
1 0 -u za y m o d e lin i a s ln d a t m y le k la sik b ir m o d el o la ra k a lrs a k n e
s y le n eb ilir? Bu en a z n d a n b iz e ta m k u a n tu m m o d e lin in e s a s e n n a s l
d a v ra n a c a y la ilg ili b ir y n le n d irm e sa la r. 3 1 .1 0 'u n b a n d a , k la sik b ir
(1 9 )-u z a y z a m a n d a (dier b ir d ey ile b ir z a m a n ve d o kuz u z a m b o y u
tu n d a ) k a b u l ed ilem ez b ir s e rb e s tlik d e re c e si fa z la s b o llu u (ooMoo'!
oo<vco3) s gz k o n u su d u r. Bu y e te rin c e c id d id ir f a k a t b a n a g re e y le r e s a se n
b u n d a n ok d a h a k t d r. K lasik b ir - R ic c i d z l n e b a l- M x y e v re n i
n in k k te d irg e m e le re k a r so n d ere ce k a r a rs z o ld u u n u b u la c a z , y
tk z s a ve P lan ck b y k l n d e y se b u d u ru m d a u z a y z a m a n te k illik le rin in
( 27.9) b ir s a n iy e n in k k b ir k e s ri i in d e s o n u la n m a s b ek len ir.
ilk o la ra k y a ln z c a y g e o m e trisin i r a h a ts z e d ip b u r a d a n h a re k e tle
u z a m s a l E3'e "szm ay an " M x y te d irg e m e le rin i ele a lalm . D em ek o lu y o r ki,
t m (1 + 9 )-u z a y z a m a n Z x E3 o lm a k zere, "kendine zg" b ir R icci d z l
n e s a h ip Z (1 + 6 )-u z a y z a m a n n ('/'ye ilik in h u z u rs u z evrim i) in c e le
yeceiz. Z ' n in y ' y e "yakn" o la n b ir 6 -u z a y n z a m a n ev rim i o ld u u n u d
n r z b ylece Z, d a h a so n ra k i z a m a n la rd a E 1x y ' d e n n em li l d e s a
p a b ile c e k o lm a sn a ra m e n , y ' ye ilik in E1x y (deim eyen) "zam an e v ri
m i n e y a k n b i im d e b a la r (ekil 31.9). B u ra d a M 'yi 3 1 .1 0 'd a o ld u u g ib i
(E1 z a m a n b o y u tu n u ve E3 u z a y b o y u tla rn a k la m a k zere) M = E1x E 3
b i im in d e ifad e e d iy o ru m bylece M x y u z a y z a m a n n (y'ye ili k in za m a n
ev rim in i a rp m d a ne alarak ) (E1x '/)x E 3 o la ra k d n r z ; b kz. ekil
31.9a.
1 9 6 0 'larn s o n u n d a S te p h e n Havvking ve b en , Z te k il o lm a sn b e k le
m ek z o ru n d a o ld u u m u z u g ste re n b ir te k illik te o re m in i k a n tla d k .608
A ka b e lirtti im iz z e re b u te o re m (1 + 6 )-u z a y z a m a n d a d a (ve (1 + 9 )-
u za y za m a n d a) tp k o rijin a l o la ra k ele ald m z g elen e k sel (1 -I- 3 )-u z a y -
z a m a n d a o ld u u g ib i g e e rlid ir. Bu te o re m in s o n u la rn d a n b irin e g re
u z a y s a l tk z b ir h ip e r yzey i e rip b e lirli b ir zel a n la m d a "k e n d in e zg"
o la n 609 (ve z a m a n s a l k a p a l e rile rd e n b a m sz , bkz. 17.9 ve ekil 17.18)
R icci d z l n e sa h ip h e rh a n g i b ir u z a y z a m a n e s a s e n te k il o lm ak z o ru n
dad r!
d ad r! O rijin al E1x ,y te k il o lm a k ta n k u r tu lu r n k b u d u ru m d a k en d in e
zg l k k o u lu b a a r s z o lu r. B u n u n la b irlik te k e n d in e zg b i im d e h u
z u rsu z o la n Z te k il olm ak z o ru n d a d r.
B ylesi "tek illik te o e re m le ri"n d e e rin in so n su z b ir d e ere r a k s a m a s
n n d o la y sz b i im d e sa p ta n a m a y a c a f a k a t y aln zc a, z a m a n s a l y a d a s
f r je o d e z ile rin u z a y z a m a n i e risin d e so n su z u z u n lu a (ya d a s f r je o d e z i
le ri d u ru m u n d a so n su z a fin u z u n lu u n a ; bkz. 14.5) g e n i le tile b ilir o lm a s
n n d e b ir engel sz k o n u su o ld u u n u n s a p ta n a b ile c e i b e lirtilm e lid ir.
N o rm al b e k le n ti b u en g elin e s a se n ra k s a m a e ris in in v a rl n d a n k a y
n a k la n m a s d r f a k a t te o re m b u n u d o la y sz b i im d e g sterm ez. B u n u n la
b irlik te b u te o re m bize Z 'n in u y d a b u b i im d e te k il h a le g elece in i s y
ler. "y'den u z a k la a n te d irg e m e l/'n in k e n d isi g ib i ay n g en el lee (dier
b ir d ey ile P lan c k leine) s a h ip s e b u d u ru m d a Z 'd e k i te k illik le rin k a r
la tr la b ilir b ir za m a n le in d e (~1043s) o rta y a k m a sn b ek lem em iz
g e re k ir fa k a t b u za m a n lei, te d irg e m e le r y'nin k e n d isin d e n o ra n tl b i
im d e d a h a k k b ir b y k l k te y se b ir b i im d e d a h a u z u n d u r.
y'yi k en d in e zg b i im d e , t m M x'y (1 + 9 )-u z a y n a ilik in te k il o l
m a y a n b ir te d irg e m e elde edeceim iz e k ild e ra h a ts z etm e o la sl n a s a
h ip o lm ak is te rs e k b u d u ru m d a u z a y z a m a n m M k sm n a d a b e lirg in b i
im d e ta a n r a h a ts z lk la r d n m e k z o ru n d a o lm am z so n u c u n a v arrz .
B u n u n la b irlik te b y le si r a h a ts z lk la r b e lirli b a k m la rd a n "olaan" u z a y
z a m a n ta b lo m u z a yn elik o la ra k te k b a n a T/'yi etk ile y e n le rd e n b ile d a h a
te h lik e li o la b ilir n k y'de v a r o lm a s o la s P lan ck lek li b y k e rilik
le r610 g zlem le to p ta n e lik ili o la ra k o la a n u z a y a ta a c a k ve ok k s a b ir
s re d e u z a y z a m a n te k illik le riy le s o n u la n a c a k tr.611
E lb e tte k la sik k u ra m d a k i k a b u l edilem ez te k illik le r b iz e b y le si k u s u r
la rn o k u ra m a ilik in u y g u n k u a n tu m v e rsiy o n u n d a z o ru n lu b i im d e d e
v am ed e ce in i sylem ez. 2 2 .1 3 'te g rd m z zere, k u a n tu m m e k an i i
o la a n k la s ik a to m la rn fe la k e te yol a a n k a ra rs z lk la rn , e le k tro n la rn
e k ird ek i in e e le k tro m a n y e tik n m y ay m y o lu y la s a rm a l y a p m a sn
s a la y a ra k iy ile tirir. B u n u n la b irlik te te k b a n a "k u a n tiz a sy o n ilem le-
ri''n in s u n u m u k la sik te k illik le rin z o ru n lu b i im d e o r ta d a n k a ld rlm a s n
sa la m a z . K u an tiza sy o n s o n ra s te k illik le rin d ev a m e tti i (k u an tu m k tle -
ek im e ilik in o y u n cak m o d e lle rin in o u n d a k i gibi)612 p ek ok rn ek sz
k o n u su d u r.
A yrca, (1 + 9 )-b o y u tlu R icci d z l n n sic im k u ra m n n k e sin b i im
de ta le p e tti i g ere k lilik o lm a d g er e in i de -b k z . 3 1 .8 - n o t etm eliyiz.
R icci d z l n n y a ln z c a , b u g ere k lili e yn elik , a' sicim s a b itin d e k i en
d k d ere celi te rim d e n d a h a y k se k d ere celi o la n la r gz a rd e d ild i in d e
o rta y a k a n m k em m el b ir y a k la k lk ta h m in i o la ra k d e e rle n d irild i in i
a n m sa y a lm . Belki, a' sic im s a b itin d e k i t m d ere celeri i e re n "tam " g e
re k lilik s tte k i te k illik te o re m in d e n sa k n a b ilir. B u n u n la b irlik te b u g e
rek lilik b iz e R icci te n s r z e rin d e a l ld k y ere l en erji p o z itifli i ta le p le
r in in s a la n d b ir k o u l s u n a r s a (zellikle bkz. n o t 27.9 ve 28.5) b u d u
ru m d a te k illik te o re m i h l g e erli o lu r. te ta r a f ta n b y le si y ere l en erji
k o u lla rn n i n en m e si Q FT 'de k e sin lik le o rta y a k a b ilir (24.3), yleyse
b u k o n u la r k e s in le m i o lm a k ta n u z a k tr.
610 Bir S1xS1xS1xS1xS1xS1 "hiper simit" topolojisine sahip y sfr eriliine ilikin olaanst
durum lar sz konusudur. Bununla birlikte bunlar gnmz sicim kuramclarnca beenilen
y modelleri deildir; 31.14. Dahas hiper simide ilikin ou tedirgeme dz olmaz.
6,1 Bu sonu daha nce deinilip M uzayzamanmn tmnde dolaysz biimde geerli olan te
killik teoreminin dier bir uygulam asndan ortaya kar. Bu uygulamada tkz bir uzaysal
hiper yzeyin mevcut olmas koulu, C gelecek k konisi tm ynlerde "kvnlp kendisiyle
bulu"an bir p noktasnn varl kouluyla yer deitirir. C geometrik yeri, p gemi biti
noktasna sahip ve gelecee doru belirsiz biimde genileyen k n lan ailesi, dier bir
deyile bo konileri, bkz. 28.8, tarafndan taranandr. Teknik olarak gerekli koul bu t r
her f'nin, kendisiyle ilgili olarak p'den q' ya, kat biimde gelecee doru uzanan zamansal
bir erinin bulunduu bir q noktas iermesidir. Henz aklanm olan tam Mx y modelle
rinde koul baarsz olur (bir zorunluluk sonucu nk M x y tekil olmayabilir) fakat ok
a z bir farkla. Esasen gerekleen, 8-boyutlu i k nlar ailesi arasnda, uzayzamanm "y
ksm"na doru gidip geri gelerek C'nin iine doru kvrlmakta baarsz olan yalnzca 2-
boyutlu bir alt aile sz konusudur. C tarafndan karlalan kendine zg fakat kk bir
tedirgemeyle, bu kurtarc zelliin yok olaca ve stte deinilmi olan tekillik teoreminin
esasen geerli olaca gsterilebilir. Bu argmana ilikin ayrntlar baka b ir yerde sunula
caktr.
B an a g re d a h a cid d i o la n e s a se n , a' sicim s a b itin d e k i t m d e re celeri
i eren , sn rla n m a m d ife ra n s iy e l d ere ced e k i d ife ra n s iy e l d en k lem lere
ili k in so n su z b ir s is te m g er e id ir. B u n a gre, b ir b a la n g 9 -y ze y i
z e rin d e k i t m veri, (ola an a la n k u ra m la rn d a g ere k li o la n y a ln z c a b i
rin c i y a d a ik in c i d ere c e d e n t r e v le r yerine) a la n n ic e lik le ri b i im in d e k i
t m t re v d e re c e le rin i i erir. B ylece 9 -y ze y z e rin d e k i n o k ta b a n a g e
re k li p a ra m e tre sa y s so n s u z d u r, by lece h e rh a n g i p o z itif b ir M ta m s a y
s i in coMoo,'d a n d a h a b y k b ir fo n k siy o n el s e rb e s tlik eld e ed eriz. Bu,
fo n k siy o n el s e rb e s tlik fa z la s s o ru n u n u n ce k in d e n de k t h a le g etirir!
Bu ta m g ere k lilik le ilg ili m a te m a tik s e l b i im li h e rh a n g i cid d i b ir t a r t
m a d a n h a b e r d a r de ilim ve b u n u n la ilg ili ne t r b a la n g v e ris in in u y
g u n o la b ile c e in i b ilm iy o ru m .
616 Bu u y a n , ksa s re iinde greceim iz, tem el sicim erevesinin kendileriyle ilgili olarak ha-
lih azrd a aynal olduu h etero tik sicim lerde geerli deildir.
617 En yakn kaynak Gross vd., 2003 olarak grnyor. Smolin, 2003 sicim kuram ndaki bu ma-
n ifo ld lara ilikin b ak aca k ay n ak lar s u n a r ve b u n la n P olchinski def 1998, ta rt r.
[31.61 B unlarn sonu o larak n iin sim plektik m anifoldlar olm ak zorunda olduunu grebili
y o r m usunuz? pucu: gab m etrii ve / karm ak y ap sn d a n Sa6'yi o lu tu ru n ve sonra dS = 0
olduunu dorulayn; Sa'n in tekil olm adn varsayn.
Bu s im e trin in , C a la b i-Y a u u z a y la rn n k e n d isin e , b ir lif d e m e tin d e k i T
lifin e 15. b l m d e k i ta r t m a d a a k la n d ze re u y g u la n a n b ir sim e tri
b i im in d e , d o la y sz o la ra k u y g u la n a m a y a c a b e lirtilm e lid ir. A sln d a C a
la b i-Y a u u z a y la r (srekli) h i b ir sim e triy e sa h ip d e ild ir ve 1 0 -u zay m -
z, o la a n 4 -u z a y z a m a n z e rin d e k i C ala b i-Y a u 6 - u z a y la rn a ilik in
(nem siz olm ayan) b ir lif d em eti b i im in d e d e e rlen d ire m ey iz . P a r a c k
(i) s im e trile ri b u n u n y e rin e o n la r z e rin d e k i s a b it s p in r a la n la rn a ili
k in "d n d rm e ler"le ilg ilid ir. G erek C ala b i-Y a u u z a y la r s im e trin in ey le
m i ta ra fn d a n etk ilen m ez.618
Bu n e d e n le sicim k u ra m ok zel f a k a t a llm a d k tip te b ir GUT k u r a
m n a [bkz. 25.8 ve 28.1-3) yol a a r. P ara ck fiz i in in t m n n u y g u n
sicim k u ra m s a l ta s la k ta b u lu n m a s am a la n r. Bu b i im d e o rta y a k an
sim e tri g r u p la r s ta n d a r t m o d e ld e k ile rd e n (25.5-7) ok d a h a b y k t r
fa k a t d i e r GUT k u ra m la rn d a o ld u u zere (25.8), g r u p la r s ta n d a r t m o
d elle d a h a d o la y sz b ir ilik iy e sa h ip o la n la ra in d irg e m ek le ilg ili o la ra k ,
b u p ro g ra m h e n z b a a r l b i im d e g e r e k le tirilm e m i o lsa d a, sim e tri
k rlm n n b ir t r n n so ru m lu o ld u u k a b u l ed ilir.
B en ze rsizlik k o n u s u n d a n ne h a b e r? Ne y azk ki C ala b i-Y a u u z a y la ry la
ilg ili n ite lik b a k m n d a n fa rk l o la s on b in le rc e a lte r n a tif s n f sz k o n u
s u d u r, b ylece ta s la k , a k la n d zere, b e n z e rsiz o lm a k ta n u z a k tr. A s
ln d a b e lirli b ir C ala b i-Y a u u za y sn f i e risin d e , tp k b ir R iem a n n y
zey iy le ilg ili o la ra k o ld u u g ib i (8.4, ekil 8.11) k e n d isin e ilik in b iim i
ta n m la y p (ekil 31.11) m o d lle r (bkz. 31.11) o la ra k a d la n d r la n b e lirli
p a r a m e tr e d e e rle rin c e a y rt e d ile n so n d erece fa rk l o la n la r m e v c u ttu r.
Bu m o d lle rin v a rl iyi b ir ey o la ra k d e e rle n d irilir n k o n la r d e i
tirm e k , fizik i o la ra k g e r e k le tirile b ilir k a b u l e d ile n ve p a r a c k fizi i ve
sic im k u ra m n n gzlem e d a y a l s o n u la rn a ilik in gerek li ro ta y s a la
y a n y u z a y n n sa ln m y la ilg ili (31.11'd e an lan ) s fr en e rji m o d la rn
sa la r. B u n u n la b irlik te 31.11'd e b e lirtild i i z e re b u n la r k a ra rs z lk la ra
yol a a b ilir.
e k il 31.11 B i r y C a la b i-Y a u u z a y n n
"biim "i b ir m ik ta r m o d l ta ra fn d a n
a k la n r ( ekiller 8 .1 0 v e 8 .11'i
ka r la tr n ). B u m o d lle r d e k i dei-
i m l e r y 'n i n titr e im in d e k i s f r enerji
m o d la rn salar.
618 B ununla ilgili b elirli b ir so runum v a r nk spinr alan lar esasen geom etrik b ir yorum a
sah ip tir. Bu, o rtam u zaynn kendisinde uygulanm akszn "evril"emezler, bylece ak ko
num ak gerekirse "ayarlan"am azlar, 15.2, 7; bkz. Penrose ve R indler, 1984.
B u n u n la b irlik te , C a la b i-Y a u b e n z e rsiz o lm a y n d a n b ile d a h a cid d i
o lm a iz le n im i v ere n b a k a b e n z e rsiz o lm a y t r le r i de sz k o n u su d u r. S-
p e rs im e trin in , i e risin d e , sicim e ilik in "bozonik" ve "ferm iyonik" titre im
m o d la ry la b a la n t k u rd u u a y rn tl b i im e ilik in o la ra k o ld u k a ay r
o la s b e a d e t b t n l k l ta s la k b u lu n d u u o rta y a k ar, b u n e d e n le b e
fa rk l sic im k u ra m sz k o n u su d u r. B u n la r T ip I, Tip IIA, T ip IIB, H etero -
tik 0(32) v e H e te ro tik E8xE 8 o la ra k a d la n d rlr. 0(32) ve E8xE 8 g r u p la r b u
b l m n nceki p a r a g ra fn d a ze tle n en b i im d e o rta y a k a n la rd r. (Oku
y u cu b u g r u p la r a ili k in n o ta sy o n u , Es o la a n s t Lie g r u p la r n n en b
y o lm ak zere, 1 3 .2 'd en a n m sa y a b ilir.) T ip I k u ra m la r k a p a l d n g
le rin y a n s r a ak u lu sic im le ri ie k o a r, t m d i e rle ri y a ln z c a k a p a l
o la n la rla ile r. R a h a ts z lk la r t m b u m o d e lle rd e s a -e lli y a d a s o l-e lli b i
im d e y o lc u lu k e d e b ilir.619 T ip IIA ve IIB b u sa ve s o l-e lli r a h a ts z lk la rn
b irb iriy le n a s l ilik ile n e c e k le ri n o k ta s n d a fa rk llk g ste rir. H e te ro tik s i
cim ler, so l ve s a -h a re k e tli r a h a ts z lk la rn fa rk l b o y u tlu lu k la rd a k i (sra
sy la 26 v e 10) iki u z a y z a m a n a a it o lm a s a n la m n d a zellik le tu h a ftr. Bu,
g eo m etrik o la ra k h e m e n h em en h i b ir a n la m ifa d e etm ez - b a n a k esin lik le
etm ez (!)- f a k a t b i im se l o la ra k u y g u n a n la m o lu tu rd u u g r l r. B ak,
1 0 -b o y u tlu ta b lo n u n g eo m etrik o la ra k u y g u n o ld u u g ib i g r n r fa k a t
s o l-h a r e k e tli ra h a ts z lk la r, 2 6 -b o y u tlu b ir o rta m u z a y n d a b u lu n m a s g e
rek e n 3 1 .5 'in (s p e rsim e trik olm ayan) esk i "bozonik sic im le r''in in k ile rle
ay n b i im d e d a v ra n r. D ah a nce g rd m z z e re sic im k u ra m c la r
u z a y z a m a n b o y u tu n d a k i b e lirg in tu ta r s z lk la rla , b u b o y u tlu lu u g e n e l
lik le "enerji ba m l" b ir etk i b i im in d e d e e rle n d ire re k (31.10), fa z la c a
s o ru n lu g r n m ez ler. K sa s re i in d e ve 31.15, 16 'd a b u n a ili k in o la
ra k d a h a ok ey greceiz.
F a rk l sicim m o d e lle rin in o a lm a s, p e k ok k u ra m c n n d a h a fa z la
ile rlem e y e y n elik u m u tla r n b ir s re i in y itirm e s in e n e d e n o ld u . B u
n u n la b irlik te , ak b i im d e o ld u k a fa rk l o la n b u m o d e lle r a r a s n d a b e
lirli o la s i ilik ile ri b e lir te n d ik k a te d e e r b a z g e lim e le r o rta y a k m a
y a b a la d . D aha s o n r a 1955'te Edvvard W itte n , "ikinci s p e rsic im d e v ri
m i" o la ra k b ilin ir h a le g elm i o la n ey i b a la ta n n l b ir d e rs v e rd i.620 Bu
d e r s te W itte n sicim k u ra m n n g e liim in e ilik in o la ra k , k o n u n u n ele a ln
d b i im i t m y le d n t r e n b ir p ro g ra m zeti s u n d u . Y eni te m e l zel
lik, b e lirli t r d e gizem li ("y e in -zay f ikilii" y a d a "a y n a sim e trisi" 621 ve
619 Bir R iem ann yzeyi elde etm ek zere "Wick dndrm esi" uygulandnda ayrm , 31.13'te
b elirtild i i zere, holom orfik ve kar-holom orfik arasn d ad r.
620 Greene, 1999; Smolin, 2003 bilinen ikiliklerin tm n, konum larn ve k aynaklarn sralar.
621 Bu "ayna sim etrisi" k avram 25.4'te ta rtlp , P'yle gsterilen uzay yansm a sim etrisinden,
parity , tm yle farkldr.
b a z e n S ik ilik le ri ya da S-, T - ve U -ik ilik leri o la ra k a d la n d rla n ) "sim etri
ilem leri"n i y a rd m a a rm ak y o lu y la b u fa rk l sicim k u ra m la rn n b irb ir-
le riy le ilgili, e sa se n ak o la ra k ed e e r sicim k u ra m la r o la ra k k a b u l e d ile
b ilecek leri, ok d e rin ilik ile re sa h ip o ld u k la rn n a a k a rlm a s d r. Bu
k u ra m la rd a n b a z la rn n k k lekli s n rla r d i e rle rin in b y k lekli
s n rla ry la (uygun b ir an lam d a ) zde o la ra k g r n r ve o la an ele k tro
m a n y etik k u ra m d a k i e le k trik ve m a n y etizm a a ra s n d a k i ik ilik le b en ze
o lan b ir Y ang-M ills k u ra m (25.7) ik ili in d e n k a y n a k la n a n b u genel t r d e
ki sim e tri ilik ile rin in b a k a t r le ri de sz k o n u su d u r. (Ayrca 25.8'de k
sa c a a k la n m o lan C h a n -T so u k u ra m n d a n k a y n a k la n a n ik ilik le de k a r
la trn .) D ah as fa rk l C ala b i-Y a u u z a y la rn n b irb irle riy le e itli b i im
le rd e ikili o ld u k la r da a a kar. K onuyla ilgili bilg im o ld u u k a d a ry la
im d iy e dek b u ilik ile rin t m m a te m a tik se l so n u la r o lacak b i im d e k a
n tla n m a m tr.622 K o u lla ra b a l b a z etkiley ici k a n tla rla b irlik te sicim
k u ra m n d a n gelen b a la n g v a rsa y m la r, C alab i-Y au m a n ifo ld la r ve o n
la r a ra s n d a k i ilik ile rin d a h a d e rin b ir k a v ra n n a yol a a n t m y le m a
te m a tik se l o la n ok nem li b ir incelem eyi h a re k e te g e ird i.623
Bu "k o u lla ra b a l k a n t"a ilik in zellikle a rp c b ir rn e i a n la tm a
ya deer. Bu rnek, s r f m a te m a tik i (ceb irsel g eom etrici) o la n b e lirli b a z
la rn n ilg ilen m i o ld u k la r t m y le m a te m a tik se l zel b ir s o ru n la ilg ili
dir. S o ru n u n fizikle b e lirg in h i b ir ilik isi y o k tu , o d a h a ok, b e lirli k a r
m a k 3 -m a n ifo ld la rd a k i ra sy o n e l e rile ri sa y m a k la ilg iliy d i.624 R a sy o n el
b ir e ri s fr cin se sa h ip k a rm a k b ir e rid ir (dier b ir d ey ile b ir R i
e m an n yzeyi; bkz. 8. blm ); dem ek o lu y o r ki b ir S2 k re to p o lo jisin e s a
h ip tir. Bu k a rm a k 3 -m a n ifo ld la ra ilik in , -"ik in c i s p e rsic im d ev ri-
m i"n in n erm e leri u y a r n c a - sic im k u ra m iste m le rin in , a y n a s im e tris i y o
lu y la , b e lirli d i e r C ala b i-Y a u u z a y la ry la ilik ili o lm a sn n g ere k ti i Ca-
la b i-Y a u u z a y la r o ld u u a a k ar. A yna sim e tris i, b e lirli b ir a n la m d a ,
k a rm a k y ap y sim p le k tik y a p y la y e r d e tirir; b u n a g re ra sy o n e l (ho
lom orfik) e rile ri (teknik o la ra k o ld u k a zo r b ir s o ru n olan) sa y m a so ru n u
"ayna" C ala b i-Y a u u z a y n d a ok d a h a b a s it ve fa rk l g r n e n b ir sa y m a
so ru n u n a ev rilir. N orveli iki m a te m a tik i, G eir E llin g s tru d ve S tein A ril-
de S tro m m e, ken d i u z a y la rn d a k i (1, 2, 3, ... a rd k d ze n in d e k i)625 ra s y o
622 Bylesi fik irlre ilikin m kem m el b ir k apsam iin bkz. Cox ve Katz, 1999.
623 rn e in bkz. Kontsevich, 1994; Strom inger vd., 1996; d ah a yeni gelim elerin b azlar iin
bkz. Yui ve Lewis, 2003.
624 Bu zel m an ifo ld lar , "5'inci dereceden" olduklarn ifade eden "quinticler" olarak a d la n d r
lan k arm ak 3-yzeylerdir. CPm'deki karm ak b ir n-yzeyinin derecesi CPm'deki genel b ir
karm ak (m n)-dzlem iyle b u lu a n nokta saysdr.
62s K arm ak b ir erinin "dzen"iyle ilgili olarak bkz. nceki not, 31.59. B urada n = l'd ir.
n el e ri sa y s n sa y m a n n d o la y sz y n te m le rin i g e li tird ile r, tik d u
ru m la ilg ili o la ra k a rk a a rk a y a
sa y la rn a u la m a y b a a r d la r. Z am an n d a a y n a s im e tris i y a ln z c a k a n t
la n m a m b ir "fiziki v a rsa y m " o ld u u n d a n ilk iki d u ru m d a k i u y u m u n
r a s tla n ts a l o ld u u ve C a n d elas ve a rk a d a la rn n u la t 317206375 s a
y s n k a b u l etm ekle ilg ili h e rh a n g i b ir se b ep b u lu n m a d v a rsa y ld . B u
n u n la b irlik te N o rv eli m a te m a tik ile rin s a y s n n b ir b ilg is a y a r y az lm
h a ta s n e d e n iy le y a n l o ld u u o rta y a k t ve a s ln d a d o ru d e e r ta m
o la ra k a y n a sim e tri a rg m a n y la elde e d ilm i o la n deerd i! D ah a s o n ra b u
a y n a s im e tris i k u lla n la ra k s o n r a g elen p e k ok sa y h e s a p la n d . rnein
s tte k i y k sek d ere celi (4, 5, 6 ,..., 10) ra sy o n e l e rile ri sa y m a d iz is in e ili
k in g en ile m e gibi:
242 467 530 000
229 305 888 887 625
248 249 742 118 022 000
295 091 050 570 845 659 250
375 632 160 937 476 603 550 000
503 840 510 416 985 243 645 106 250
704 288 164 978 454 686 113 488 249 750
11-boyutlu s p er ktleekim
627 Bkz. Smolin, 2003, zellikle kaynak 171; W itten, 1995; popler b ir aklam a iin, Greene,
1999, s. 203.
621 Bkz. Vafa, 1996; y a d a B ars, 2000.
629 Bkz. B ryant vd., 1991; n o t 31.37.
e itle m ez .630 Bu, "delik tek i kayp" s e rb e s tlik d e re c e le rin in d o la y sz b ir s a
y m a n la m n a gelir; sa y m u y g u n k u a n tu m k tle e k im k u ra m u y a rn c a
g e r e k le tirilir. D ah a so n ra 19 6 6 'd a A n d rew S tro m in g e r ve C u m ru n V afa,
sic im le r ve m e m b r a n la n k u lla n a ra k , B ekenstein-H avvkin g e n tro p i d e n k le
m in e ilik in b ir y o ru m u b u y o lla " s e rb e stlik d e re c e le rin in say m " b i i
m in d e d e ste k le y e n b ir h e s a p la m a s u n d u la r.631 Bu, sic im k u ra m c la rn c a u
ifa d e le rle a lk la n d : " eyrek y z y llk esk i b ir b ilm ec e z ld ."632
B ylesi sic im k u ra m s a l b ild irg e le rd e a lld k g r ld zere, b u s o
n u ok b y k l d e a b a r tlm tr . rnein, o rijin a l S tro m in g e r-V a fa h e
s a p la m a s y a ln z c a 5 -b o y u tlu b ir u z a y z a m a n d a k i k a ra d elik le re ilik in d ir.
D ah a so n ra k i s o n u la r o la a n 4 -u z a y z a m a n d a d a g e e rlid ir f a k a t s tte k i
b ild irg e g ib ile rin e yol a a n b a la n g u y a rm o rijin a l 5 -b o y u tlu h e s a p la
m a ta r a f n d a n a a k a rlm g ib i g r n r. D ah a s, b u sic im k u ra m s a l
so n u la rn t m y a ln z c a , H avvking sc a k l n n (30.4) s f r o ld u u ve d e
li in , b ilin e n fizik te a k b ir g e re k e le n d irm e si b u lu n m a y a n ek s p e rsi-
m e trik Y an g -M ills tip i a la n la r i e rd i i so n d erece zel b ir s n rla y c " a
r u ta k i delik" d u ru m u y la (ya d a b u n u n u z a n d a k i ted irg em e lerle ) ilg ili
d ir. Ek o la ra k , gerek h e s a p la m a la r h i b ir gerek o la y u fk u n u n b u lu n m a
d d z u z a y d a g e r e k le tirild i. B u n la rn a y rc a b e lirg in b i im d e eik b ir
k a ra d elik m e tri in d e de g e erli o lm a s g e re k ti in i id d ia etm ek b ir k esti-
rim k o n u su d u r.
B irk a cm ley le a k la m a y a a lay m . U za y za m an n 4b o y u tlu o ld u u
v a k u m la ilg ili o la an genel g relilik k u ra m n d a d u ra a n y a ltk b ir k a ra
d eli in , m k tle ve a x m a s a l m o m e n tu m olm ak z e re (doal b irim lerd e),
y a ln z c a (n eg a tif olm ayan) ik i g erel m ve a p a r a m e tr e d e e riy le n ite le n e n
K err m e tri iy le a k la n d n g rm t k (27.10). plak b ir te k illik (28.8)
y e rin e b ir k a r a delii g e r e k te n a k la y a c a k b ir K err g e o m e trisi iin , m > a
o lm a sn a gerek d u y arz . ( rnein b u e itsiz li in 2 7 .1 0 'd ak i b ir K err d elik
1
u fk u n u n A a la n y la ilg ili A = 87rm[m + (m 2 - a 2)z]G2/ c 4 d en k lem i i in g e
re k li o ld u u n a d ik k a t edin.) O laan b ir k a ra delie ilik in a n u d u r u
m u , o n u y a ln z c a b ir "k a ra delik" o la ra k n ite le y e n m = a sz k o n u su o ld u
u n d a o rta y a kar. Bu g er ek te n , k e n d isin e a it H avvking sc a k l s fr
o la n o la a n b ir k a ra d elikle ilg ili (a stro fiz ik se l o la ra k eld e edilem ez) s n r
la y c b ir d u ru m d u r.
Bu, k e n d isi de H avvking s c a k l n n yok o lm a s a n la m n d a " a r u"
o lu p sicim k u ra m c s ta r a f n d a n ele a lm a n ak "k a ra delik"le m e y d a n a
630 B ununla b irlik te fik ir verici b ir argm an iin bkz. T hom e, 1986.
631 Bkz. Strom inger ve Vafa, 1996.
632 Bkz. Greene, 1999, s. 340.
g elen ey le k a r la trla b ilir . B u n u n la b irlik te b u sic im h e s a p la m a la rn n
n e re d e y se t m b t n y le fa rk l b ir t r y a r a tk la ilg ilid ir! D n d rm e y e
rin e - a K err p a r a m e tr e s in in v a rl n c a o la n a k ta n n d z e r e - ek fizik i
a la n la r su n u lu r. Sicim k u ra m c s n n "delii" b u n u n y erin e , E in s te in d e n k
le m in in , K err z m n n ak sin e, k re se l o la ra k s im e trik o la n R e is s n e r-
N o rd s tre m zm z e rin d e m o d e lle n ir. K e rr'in a 's y e rin e d e li in to p la m
e le k trik y k n len b ir e p a r a m e tr e s i sz k o n u s u d u r. R e is s n e r-
N o rd s tro m m e tri i E in ste in -M a x w e ll d e n k le m le rin in ( 31.4), d i e r b ir d e
y ile en erji m o m e n tu m te n s r k a y n a k s e rb e s t b ir M ax w ell a la n n m k i
o la n E in s te in d e n k le m le rin in , b ir z m d r.633 U fuk a la n a r tk o k b e n
ze r g r n m l
A = 8n[m + (m 2 e 2)2]2G2/ c 4
63 Okuyucu, kaynak se rb e st b ir M axw ell alan n n sfr olm ayan b ir yke n a sl yol aabildiiyle
ilgili m erak lan ab ilir. B u rad a h ib ir eliki yoktur nk k ara delik, yk kay n ak larn n tm
delik iin d e kaybolm ak zere, ykl b ir m alzem e k tlesin in km esinden ortay a km o la
bilir.
S icim a rg m a n n n a s l g e liti iy le ilg ili k a b a c a b ir fik ir ed in m ey e a l
a lm .634 B a la n g o la ra k , fizik i s e rb e s tlik d e re c e le rin in sa y sn , diy elim
ki s a b it b ir y a r a p a sa h ip k re se l b ir h a c im i e risin d e k i P lan c k lekli
b ir k afe s z e rin d e l u z u n lu u n d a k i o la s fa rk l sic im d n g le rin in , b u s i
c im le r b e lirli b ir M to p la m k tle e n e rjisin e k a tk d a b u lu n m a k zere, s a y
s n sa y m a k y o lu y la h e s a p la n d n d n n . Nevvton k tle e k im s a b iti
G 'nin g erek d e e rin in k u lla n m m z a h a z r o ld u u n u v a rsa y m a k d u r u
m u n d a y z. Y eterin ce k k G i in h i b ir k a ra d elik sz k o n u su o lm a y ac ak
ve G 'nin s fra g itti i lim itte u z a y z a m a n e s a s e n d z h a le g elecek tir. B u
n u n la b irlik te k a fa m z d a G'yi d erece d erece ("Nevvton s a b itin i h a re k e te g e
irerek") a rtrd m z c a n la n d rrs a k , genel g relilik u y a rn c a , so n u o la
ra k i e ris in d e b ir k a ra d eli in o lu tu u d u ru m a u la rz ("Nevvtonc b ir
k a ra d eli in" y a r a p y la ilg ili 2M G /c2 M ichell ifa d e s in i a n m sa y n ; bkz.
27.8). Sicim k u ra m n d a G, sic im b a la m sa b iti o la ra k a d la n d r la n b ir
g s p a ra m e tre s in e b a ld r ve g s b y t ld k e G 'nin de d a h a b y k h a le
g eld i i o rta y a k a r (G~gs2). K k G s n rn d a (kk g s), sic im se rb e s tlik
d e re c e le rin in (27.3) sa y m , o r ta d a h i b ir k a ra d elik o lm a sa b ile b ir k a ra
d elik le ilg ili B ekenstein-H avvking d e e rin in a y n s o la n b ir e n tro p i v erir.
Bu b a n tn n G a rttk a , k a ra d elik a a m a s n a g e lin d i in d e gerek Be
k en stein -H av v k in g d en k lem i elde ed ilecek e k ild e ay n k a ld n g s te r
m ek z e re leklem e a rg m a n la r su n u lu r.
Bu, sic im s e rb e s tlik d e re c e le ri sa y m y la SBH = j A x k c 3/G h B e k e n ste in -
H avvking den k lem i a ra s n d a , sicim e n tro p isiy le A k a ra d elik y zey a la n
a r a s n d a k i k a b a c a b ir o ra n tll d o ru la y a ra k y a ln z c a n ite l b ir u y g u n
lu k sa la r. F o rm ld ek i ^ n n k e sin d e e rin i elde etm ek z e re S tro m in g er
ve V afa, s p e rs im e tri g e re k lilik le rin in k tle n in (s p e rsim e trik Y an g -M ills
a la n la ry la ilgili) e itli "yk" d e e rle ri b i im in d e sa b itle n m e s in e o la n ak
ta n d ve "say m a"m n sicim d z e n le m e le rin i n u m a ra la n d rm a k y e rin e a r
tk to p la m a k a tk s u n a n fa rk l t m BPS d u r u m la rn 635 (verili y k k m e sin
d ek i t m BPS d u ru m la rn ) n u m a ra la n d rd , b ir BPS d u ru m la r d e e rle n
d irm e sin e b a v u rd u la r. Bu y e te rin c e ak b i im d e y a p la b ilir ve b u s a y
n n lo g a ritm a s |/ l 'n m d e e rin i (ar u d u ru m u n d a ), d ik k a te d e e r b ir b i
im d e, k e sin o la ra k v erir. Y aln zca b u r a d a deil fa k a t (so n rak i a l m a la
rn g ste rd i i zere) a r u lu lu k ta n (dier b ir d ey ile s f r n so n su z k
k b i im d e z e rin d e k i H avvking sc a k lk la rn d a ) u za k te d irg e m e le rd e de
e n tro p i, H avvking n m n n t m y le "k a ra cisim " d o a s n a y n elik b e lirli
h a f if d z e ltm e le rd e o ld u u gibi, y in e d o ru o la ra k o rta y a k ar. D ah a s
634 Bu k o n u larla ilgili gzelce okunabilen b ir incelem e iin bkz. Horovvitz, 1998.
635 Saym, 31.17'de ele alacam z "D -zarlar olarak ad lan d rla n y ap lar ierir.
ay n e y in d n d rm e v a rl n d a ve 4 - b o y u tlu u z a y z a m a n d a d a g e erli o l
d u u a a kar.
D ik k atli o k u y u cu n u n , sic im k u ra m n d a , h e r e y in L a g ran g e d e n k le m in
d e g r le n gerek te k p a r a m e tr e o la n a ' sic im s a b iti (31.8, 9) ta ra fn d a n
s a b itle n m i o lm a s g e re k irk e n n i in "d i er b ir sa b it" g s'n in v a r o ld u u y la
ilg ili k a fa s k a r a b ilir. B u n u n y a n t e y le rin g e r e k te n s a b itle n m e m i o l
m a s g er e in d e y a ta r n k d ila to n a la n y la ( 31.8) ilg ili o la ra k b ir d e
ere k a r a r v erm ek g ere k ir. g s d e e ri b u d ila to n a la n n a ili k in s a b it o ld u
u v a r s a y la n b e k le n ti d e e riy le 636 v erilir. G enelde d ila to n a la n n n s a b it
o lm a s g erekm ez f a k a t u y g u n lu k g ere i ( stte k i ta r t m a d a o ld u u zere)
sk lk la yle d a v ra n lr. O na ilik in deer, P lan c k l s n d e k i y u z a y n n
b e lirli se im i ve sicim k u ra m t r (Tip I, IIA, IIB, H e te ro tik 0(32) y a d a
H e te ro tik E8xE 8; bkz. 31.14) d i e r b ir d ey ile seim i g ib i e itli ey lere
b a ld r. E sa s e n b u b a m llk , b ir k u ra m a ilik in g s, "ikili" k u ra m a ilik in
,gs'n in te r s i olm ak ze re 3 1 .1 4 'tek i y e in /z a y f ik ili in i v u rg u la r.
O kuyucu, s tte k i a rg m a n la r, b a z d ik k a t ekici u z la la r a k a r n ,
Sgtf'nin g erek b ir sicim k u ra m s a l t re tim in d e n o ld u k a u z a k b u lm a m a l
g la y a c a k tr. A yrca b a k a c a g enel g re lilik ile rin de, zellik le b ir k a ra d e
lie ilik in te m el u f u k ze lli in in , k a ra d eli in ok b y k e n tro p is in i b e
lirle m e d e p ek de gerek b ir ro l o y n am az g r n m e si g er e in e ilik in o la
ra k h a tr s a y lr b i im d e h u z u rs u z h is s e ttik le r in i b iliy o ru m . (Bu, 3 2 .6 'd a
k s a c a g rece im iz k a ra d elik e n tro p is in e ilik in d n g d e ik en i t a r t
m a sy la t m y le e lik ilid ir.) A sln d a, sic im k u ra m ta b lo s u n d a , b ir k a ra
d elik o lu u m u a n n d a e n tro p i, (27.10'da a k la n m olan) a lld k o la n
d a n t m y le t m y le fa rk l b ir b a k a s v ere cek b i im d e , n e re d e y se h i
a rtm a z .
Ek o la ra k , sicim a rg m a n n n v e rili h a lin e ili k in o la ra k zel b ir te k n ik
g l b e lirtm e liy im .637 Bu, n o rm a l k a ra d elik le re ilik in , k k a sa l
m o m e n tu m i in o n la rn n e g a t i f zg l sy a sa h ip o lm a s te rm o d in a m ik
zelli iy le ilg ilid ir (not 27.2'ye bakn). B ir c ism in zgl s s , k e n d isin e k
k m ik ta rd a b ir s e n e rjisi s u n u ld u u n d a s c a k l n n n e k a d a r a r tt n a
b a k la r a k l l r. S ra d a n b ir cisim i in b u p o z i t i f b ir d e e rd ir; n o rm a l
d en e y im im iz d en de b ild i im iz ze re b ir cism e s v e rild i in d e sc a k l a r
ta r. B u n u n la b irlik te b ir k a r a d elik te , o n u n sc a k l n n d t n b u lm a
e ilim in d ey iz . Is e n e rjisi d eli e (E = m c 2 yoluyla) k tle s u n a r, b y lece d e
lik d a h a iri k tle li h a le g e lir ve b ir S c h w a rz sc h ild d eli in e (30.4) ili k in
o la ra k H avvking'in TBH - 8 n /m 's i z e rin d e n d eli in sc ak l d e r, b u d u
ru m d a zg l s e s a s e n n e g a tiftir. B ir k a ra d eli in zgl s s n n b u tu h a f
639 Bu, olduka zor b ir fik irler km esidir. Gerek b ir m eydan okuyu iin bkz. M aldacena, 1997
ve W itten, 1998.
e d ile n p o z i t i f fr e k a n s k o u lu n u n k la sik a la n la rla ilg ili "coMqn" s e rb e s tli i
n i d e itirm e d i i b e lirtilm e lid ir. Bu b a s it o la ra k , b ir QFT ta n m la m a s n a
g e ti im iz d e b u k la sik a la n la rn k a rm a k la trlm a g ere k lili i g ere in i
d en g eler; b kz. 26.3.
ADS/CFT v a rsa y m n i in b u k a d a r cid d iy e a ln r? B u n u n la ilg ili d e s te
in , M a ld a c e n a ta ra fn d a n fa rk e d ilm i o la n iki ta r a f ta k i BPS d u ru m la r
a r a s n d a k i u y u m lu lu k ta n ve b ir m ik ta r d i e r u y u m lu lu k ta n g eld i i g r
l r. S o n ra k ile rin pek ou, t m y le , iki ta r a f ta k i a la n k u r a m la rn a ilik in
s im e tri g r u p la r (SO(2, 4) x SO(6)) a r a s n d a k i u y u m lu lu k ta n a n la la b ilir
fa k a t a y rc a a k la m a g ere i o ld u u g r le n ek b a z " r a s tla n tla r" d a sz
k o n u su d u r. A D S/C FT'nin d o ru o lm a sn u m m a y a ili k in b ir se b ep , o n u n ,
o la a n te d irg e y ic i y n te m le re b a v u rm a k s z n b u t r y n te m le rin sa h ip
o ld u u t m id d e tli s n rllk la ra ra m e n , b ir sicim k u ra m n n neye b en-
zey eb ilece in e ilik in b ir tu ta m a k n o k ta s sa la m a sd r.
ta r a f z e rin d e k i h e s a p la m a la r, u z a y n n k o n fo rm a l o la ra k d z (ve
b a z e n , k e n d isin e y a ln z c a k o n fo rm a l m e trik -I----------im z a s d n d a a t a n
m g erek h e rh a n g i b ir m e tri e sa h ip o lm a m a sn a ra m e n "dz" o la ra k
an lr) o lm a s gere iy le kolay h a le g e tirilir. Bu, 33.3'te g eleceim iz " t
k z la trlm M inkovvski u z a y a n n 640 S3xlE1 to p o lo jisin e sa h ip ev re n sel
rte n u z a y d r. S3x E 1 m e tr ik u z a y b a z e n , 1917-1929 y lla r a r a s n d a , a la n
d e n k lem in e kozm olojik b ir s a b it ek lem led i in d e (19.7) E in s te in ta r a f n
d a n d e ste k le n m i kozm olojik m o d e l o lm a k ze re, "E in stein s ilin d iri" y a d a
"E in ste in evreni" o la ra k a d la n d r lr.641
ADS/CFT v a rsa y m , B e k enstein-H avvking k a ra d elik e n tro p i d e n k le m i
n in (31.15) sic im "t re tim "in e fa rk l b ir b i im d e b a k a ra k o rta y a kt. B u
n u n i in b ir "k a ra delik", z e rin d e k i b ir "sl d u ru m " o la ra k g ste rilir. E n
iyi d u ru m d a b u , y a ln z c a kozm olojik b y k l k te k i k a ra d elik le rle ilg ilid ir
ve B ek en stein-H avvking ifa d e s in in gerek b ir t r e tim i y erin e , fa rk l b i im
le rd e y a p lm "e n tro p i h e s a p la m a la r" a r a s n d a k i k a y d a d e e r u y u m a d a
y a n a n b ir "v arsay m " su n a r.
640 G arry Gibbons, burga k u ram yla bile b a lan tl grnen bu ilgi ekici geom etriyle ilgili b ir
tab lo y a ia re t etti. Bu y apyla ilgili eitli konular P enrose'da, 1968, aranm aldr.
641 Bkz. N air, 1988; VVitten, 2003; Cachazo v d.f 2004.
M )-b o y u tlu b ir u z a y z a m a n la ilg ili ooPcM) b u ek se rb e s tli i d o n d u rm a n n
b irta k m a ra la rn n d n lm e s i g ere k ir. ekil 15.1 ve ekil 3 1 .3 a 'd a g s
te rilm i o la n h o rtu m b e n z e tm e sin i a n m sa y n . B ir "u z ay z am a n n o k ta s"
o la ra k alg la d m z ey, b u r a d a g en e llik le y k sek b o y u tlu lu k ta k i b ir em
b e r o la ra k a k la n a n , t m y le d in a m ik b ir k a v ra m d r v e b iz e d e v a s a ek
se rb e s tli i sa la y a n ey b u d u r. K aluza ve K lein'n b u s e rb e stli i, b iz i
"h o rtu m " e tra fn a g t re n b ir K illing v e k t r n n v a rl n ile ri s rerek ,
e s a se n u z a y z a m a n 4b o y u ta in d irg e y e re k em irle yok etm e y o lu n a g ittik
le rin i a n m sa y a lm . M a te m a tik se l o la ra k b u m kem m el d ere ced e sa y g n
b ir i le m d ir f a k a t sicim k u ra m n d a h i b ir za m a n c id d i b i im d e ile ri s r l
d g r lm ez. B u n u n y erin e , 3 1 .1 0 'd a o ld u u g ib i, sic im k u ra m c la rn n
n o rm a ld e , b u ek b o y u tla rd a k i s a ln m la r u y a rm a s g erek en e n e rjin in b
y k l n e d a y a n d k la r g r l r. 31.11, 12'de g rd m z z e re b u a r
g m a n h a ttn d a n k u k u d u y m a k i in h e r t r l n e d e n e sa h ib iz .
Y ine de sic im k u ra m ey lem in e ili k in doa, 31.11, 12, 1 6 'd a b e lir til
m i o la n la r g ib i b e lirli a rg m a n la r y o lu y la a ta k g e li tirm e n in z o r o la ca
b ir d u ru m d a d r, k o n u h e r z a m a n b a k a b ir b i im e b a k a la m a y a elv erili
o ld u u iin, b y le si a ta k la rn h a n g i n o k ta la rd a v a rs a y ld n n b ir nem i
y o k tu r.642 A sln d a, y k sek b o y u tla r a b a k m a n n b a z y en i b i im le ri u y a r n
ca t m felsefe, a n la y a b ild i im k a d a ry la h e rh a n g i cid d i b ir d e iik lik o l
d u u n a ilik in k am u y a y n elik b ir a k la m a o lm a k sz n , a lt s t o la b ilir.
Z o ru n lu b i im d e "ana akm " sic im k u ra m c la rn n b e rra k b a k a s (bu
n e o lu rs a olsun) o lm a sa da, b e lirli b ir "D -za r felse fesi" su n u m u n u n b u ka-
ra k te rd e o ld u u g r l r.
e k il 31.16 A k b ir s ic im in ik i ucu, b ir D - z a r
y a d a D - q -z a r o la ra k a d la n d rla n u za y za -
m a n n za m a n s a l b ir (q + l ) - b o y u t l u b ir a lt
u z a y n d a y e r a lr b i im d e d n l r . B ir D -za r
e s a se n , 1 1 - b o y u tlu s p e r k tle e k im k u
r a m n n (bir t r "BPS d u ru m u ") b ir z m n
te m s il e d e n (s p e r sim e tr i z e llik le r in e sa h ip
o lsa da) k la s ik b ir n esn e d ir.
643 Bir "arpan uzay" b ir dem ete ilikin ta b a n uzayna benzer; bkz. 15.1, 2.
644 Bkz. R andall ve Sundrum , 1999a; bu konularla ilgili daha genel d n celer iin bkz. Randall
ve Sundrum , 1999b. Joh n so n , 2003, D -zar teknolojisiyle ilgili s ta n d a rt kaynaktr. Bu tekno
lojinin en h arik a uy g u lam alarndan biri, evrenin b alangcna ilikin S tein h ard t ve Turok,
2002, ta ra fn d a n o rtay a konan. Byk P atlam ann evrenin d aha nceki b ir faznda iki D-za-
n n arp m as sonucu o rtaya ktnn ileri sr ld "ekpyrotic" m odel olm utur. Bylesi
u z a y z a m a n ta b lo s u n u n , 11. b o y u tu n ak b ir k e s it b i im in e sa h ip o ld u u
M -k u ra m g ibi, 11 -b o y u tlu k u r a m la r i in d n le n b ir g e o m e tri t r o l
d u u , h e r s n r g e o m e trisi d a h a nce ele ald m z 1 0 -u za y to p o lo jik b i i
m in e (d i er b ir d ey ile M x y ) sa h ip olm ak ze re, b e lirtilm e lid ir. D ier m o
d e lle rd e 11. b o y u t to p o lo jik o la ra k S ^ d ir.
Bu ik ilik le rd e n b a z la rn n ne k a d a r d e rin o ld u u n u n e k a d a r v u r-
g u la s a m az; bizi y en i n g r le rle s re k li b i im d e a r ty o r la r . D a
h a nce o la n a k l o ld u u a s la d n le m e y e c e k y a p la r g s te riy o r
la r. M a te m a tik ile r p ek ok kez b u e y le rin o la n a k l o lm a d n
k e n d ile rin d e n em in b i im d e ta h m in e ttile r f a k a t C a n d elas, de la Os-
sa , v d g ib i in s a n la r b u n u n y a n l o ld u u n u g ste rd i. M a te m a tik s e l
o la ra k u y g u n b i im d e y o ru m la n a ra k y a p lm o la n h e r ta h m in in
d o ru o ld u u a a k t. Ve im d iy e dek h e rh a n g i b ir k a v r a m s a l
m a te m a tik g ere k e le n d irm e o lm a k sz n ; b u n la rn n i in d o ru o l
d u k la rn a ilik in h i b ir fik rim iz yok, y a ln z c a h e r iki ta r a f d a b a
m sz o la ra k h e s a p ly o ru z ve e s a s e n h e r iki ta r a f ta ay n y ap , s i
m e tri ve y a n tla r eld e ed iy o ru z . B ir m a te m a tik i i in b u n la r r a s t-
ilgin elem an lar yard m a a rm alarn a k arn bu m odelin y azarlar. Byk P atlam ann
su n d u u tem el bulm acay, d i er b ir deyile ona a it 27.13'te aklanm olan ola an st z
gll, aklam aya ynelik h ib ir giriim de bulunm azlar.
la n t o lam az, d a h a y k se k b ir n e d e n d e n k a y n a k la n m a k z o ru n d a la r.
Ve b u n e d e n b u b y k m a te m a tik s e l k u r a m n d o a y a k la d
v a r sa y m d r...
32.1 K an on ik k u an tu m k tle ek im
3 K stlam a k av ran lan ve H am ilton form lasyonuyla ilgili olarak bkz. Dirac, 1964; A shtekar,
1991; W ald, 1984.
4 rnein bkz. Dirac, 1950, 1964; P irani ve Schild, 1950; B ergm ann, 1956; Amovvitt, 1962. Te
m elde kuan tu m ktleekim in tkz 3-geom etri zerindeki S chrdinger denklem i olan Whee-
ler-d eW itt denklem iyle ilgili o larak bkz. deVVitt, 1967.
5 Bkz. Isham , 1975; Kuchar, 1981.
ile ri s r lm fik irle rle k sm e n ilik ili biim d e),6 d en k le m le rin y a p s n
a rp c b i im d e s a d e le tirm e y i b a a r d ve H a m ilto n d a k i tu h a f p a y d a la r
o r ta d a n k a ld rla ra k n is p e te n b a s it b ir p o lin o m y a p s n a o rta y a kt.
^a b ~ 2 ^ ab p q ^ ^ ^ a b c d ~~ ~ ^ ^ a b p q ^ ^ c d
in d is n o ta s y o n u n c a ta n m la n p ikili te n s r o la ra k a d la n d r la n eye s a h ip
tir. ik ili *F M axw ell te n s r n 19 .2 'd e g rm t k . *C ik ili W eyl te n s r
b e n z e b ir n ic elik o la ra k g r l r. B u n u n y e rin e a y rc a W eyl te n s r n n
so n d a k i c d in d is iftin i "e letirm e"y i de ta s a rla y a b iliriz . B u n u n la b irlik te
b u n u n ab z e rin d e k i e le tirm e y le ay n o ld u u o rta y a k a r.13211
*( ~F) = i ~F ve ( - C) = i ~C
1 1
o la ca k e k ild e, F = - ( F + i F) ve C = - ( C + i C) k a r - z ik ili n ic e lik le ri
ta ra fn d a n ta n m la n r. O rijin al A sh te k a r e rev e sin d e W eyl e rili in e ili
k in z ik ili ve k a r - z ik ili k s m la r fa rk l ro lle r o ynar.
30 [32.2] z ikili b ir / 'y i aklayan iki f ab in d isin in her ikisi de k ar- z ikili b ir Weyl (ya da
Maxwell) te n s r n n herh an g i b ir in d is iftiyle d a ra ltlrsa bu durum da sonucun sfr ola
can gsterin.
8 D o ru sallatrlm ktleekim e ilikin orijinal b ir ta rt m a iin bkz. Fierz ve Pauli, 1939;
d o ru sallatrlm ktleekim le ilgili d ah a fazla bilgi iin bkz. Sachs ve B ergm ann, 1958.
D orusal olm ayan g rav ito n la ilgili bkz. Penrose, 1976a ve 1976b.
F izik i b a k a sy la b u , tu h a f g r n e b ilir n k k tle e k im a la n n d a
s o l/s a a s im e tris in e ilik in h e rh a n g i b ir k a n t sz k o n u s u d e ild ir ve
s ta n d a r t E in s te in genel g relilik k u ra m n d a d a k e sin lik le y o k tu r. G re b il
d i im k a d a ry la b u s o ru n a y n elik ik i fa rk l tu tu m ta k n a b iliriz . B ir ta r a f
ta n , H a m ilto m sa d e le tirm e k te fa y d a l o ld u u o rta y a k a n a s im e triy i b e
lirli m a te m a ti e ilik in n em siz b ir zellik o la ra k d e e rle n d ire b iliriz . Di
er ta r a f ta n , D oayla ilg ili d e rin b i im d e s o l/s a a s im e trik o la n b ir ey in
sz k o n u su o ld u u n a ve a s im e trik fo rm a liz m in b u n u b ir b i im d e a r a t r
d n a ili k in k o n u m u k a b u l e d e b iliriz . A sln d a D oann s o l/s a a s im e trik
o /d u u n u , z a y f etk ile im le rd e ak b i im d e o rta y a k o n d u u z e re (25.3),
b iliy o ru z . B elirli b ir a n la m d a e le k tro m a n y e tiz m a b u a s im e trin in k a ln tla
r n i e rir f a k a t b u y a ln z c a , o n u n e le k tr o z a y f k u ra m d a k i z a y f e tk ile im
le rle b irle im i z e rin d e n d o la y l b i im d e g r le b ilir. K tleek im le ilg ili
(bilinen) b e n z e r b ir b irle im y o k lu u n d a k tle e k im in b u t r a s im e trik
zellik lere d o la y l y a d a d o la y sz o la ra k sa h ip o lm a s g e re k ti in i b ek lem ek
iin h i b ir n e d e n y o k tu r. Y ine de sic im k u ra m c la rn n k en d i k u ra m la rn a
ilik in b a k a la ry la ilg ili o la ra k , b ir k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n
s r f k tle e k im d e n d a h a fa z la s o la n b ir e y i a m a la d n a ili k in b a k
k a b u l ed e b iliriz ; o, k la sik b ir u z a y z a m a n la ilg ili h a lih a z rd a k i erev en in
d a h a te m el b ir eye y n elik b ir u y g u n lu k y a d a y a k la k lk ta h m in i o la ra k
g r lm e si g erekm ek zere, fizi in t m y le ilg ili te m el b ir erev ey i o rta y a
se rm e k te d ir. O "b ir ey" (A shtekar ve b u rg a e rev e le ri y a n s r a sicim
k u ra m n n h e te ro tik g r n m le rin d e o ld u u gibi; b kz. 31.14) k en d i i in d e
b ir a y n a ll a s a h ip s e b u d u ru m d a z a y f etk ile im le rd e b t n l k l a y n a l
a s im e trile r b u lu n m a s g erei ok d a h a k o la y b i im d e a lg la n r.
ve b u iki s a rm a ll te m el b ir d ze y d e a y rt ed e b ilm e y e te n e in e s a h ip b ir
erev ey i o rta y a serer.
A sln d a b u y a ln z c a , o rijin a l A sh te k a r (ve b u rg a ) fo rm a liz m le rin d e
m e y d a n a g elen e y d ir. A sh te k a r y a k la m n d a , u z a y sa l b ir S 3 -y ze y in e
g re se ilm i o la n k a n o n ik d e ik e n le r te m e l o la ra k S 'ye isel o la n (ters) v
3 -m e tri in in ve S z e rin d e a ln m o la n (apresiz) T sp in b a la n ts n m b i
le e n le rid ir. B iraz d a h a k e s in o lm a k ze re, b u n la r y e re l b ir s p in r ta b a
n y la ilg ili te rs m e trik b ile e n le rid ir ve 2 -b i im lile r o la ra k g s te rilirle r.
D ah a s r s p in b a la n ts y a ln z c a S 'ye i se l o la n sp in rle r" in e ili k in d e
il t m 4u z a y d a ta n m l a A s p in rle rin e ilik in p a r a le l ta m a y la d a ilg i
lid ir.9 B ylece r bize a p re s iz b ir a A 4 -u z a y s p in r n n (2 -sp in r), S 3 -
u z a y i e ris in d e b u lu n a n b ir e ri z e rin d e k i 4u z a y m e trik b a la n ts n a
(14.2, 8) gre, k en d in e p a r a le l b i im d e n a s l ta n a c a n s y le r.10 y 3 -
9 Bkz. A shtekar, 1986 ve 1987; ayrca b ir yinelem e iin bkz. A shtekar ve L ew andow ski, 2004 ve
d ers k itab iin bkz. Rovelli, 2003.
10 "ndisler"in n asl ilediini an lam ak istey en ler ncelikle ters 3-m etri in ykseltilm i 3-bo-
yu tlu in d islere sa h ip b ir yrs nicelii olduuna dikkat etm elidirler. S ierisindeki s zerinde
ikili o lu tu ra ra k t ve u 'd a k a r-sim e trik olan Yr tu'yu (bir younluk) elde ederiz. Bu a lt in
d isleri 4 -u zay d ak i 2 -biim li in d isle r olarak okuyabiliriz ve bize a lt sim etrik sp in r in d isle
m e trik (younluk) n ic e lik le rin e ili k in a la n m o m e n tu m d e ik e n le ri k
m e si r o l n ve r b a la n t n ic e lik le ri a la n ilg ili ele n ik k o n u m la r a ilik in
ro l o y n ar; bkz. ekil 32.1. K u an tu m k u ra m n d a , pa m o m e n tu m u n u n x a
g ste rim in d e (21.2) ih d /d x a'yla y e r d e itirm e b i im in e b a l o la ra k r
g ste rim in d e y a la n la rn ("S/ST" 2 0 .5 'te a n lm o la n fo n k s iy o n e l t r e v
k a v ra m y la ilg ili olm ak zere) iM / 5 r 'y la y e r d e itirm i b i im d e k a b u l
e d e b iliriz . B enzer b i im d e y g ste rim in d e r , ift5 /5 y 'y la g s te rilir, r b a
la n ts ta m o la ra k S 'n in isel e rili iy le ilg ili b ir I \ k sm n a d s a l e rilik le
(d i er b ir d ey ile 5 'n in M u z a y z a m a n i in d e n a s l "bk ld y le") ilg ili
b ir r2 k s m n a s a h ip tir; bkz. ekil 32.2. T m r niceli i
r = Tj + ir2
^ = r + rr2
b a la n ts k u lla n lm tr. Bu, t m y le te k n ik b ir zellik o lan , g ru b u n a rtk
tk z SU(2) b i im in d e o lm a s a v a n ta jn a s a h ip tir ve o n a ilik in (in d irg e n e
mez) g ste rim le rin t m so n lu b o y u tlu ve n ite rd ir. H er b ir ta ra fn d a n
rin in b ir iftini sa lay an k ar- z ikili ksm n alm ak bize P ve 'da iz se rb est olan b irY r P<?
niceliini ya da edeer biim de yrpQ niceliini verir. T'yla ilgili olarak bu, zorunlu biim de
iz se rb est olan (nk b u b ir SL(2,<C) balantsdr) spin uzayndaki 1-biim li b ir m atris ol
duundan, b ir rr p niceliidir. T'yla ilgili indis y apsnn kanonik deikenler iin, y'nn, ol
m as gerektii zere, te rsi olduuna dikkat edin. Daha fazla a y n n t iin bkz. A shtekar, 1986,
1987; A shtekar ve L ew andow ski, 2004; Rovelli, 2003.
11 Sen'in 1981'de su n d u u ey, genel greliliin k stllk larn polinom biim ine indirgeyen bu
b a lan td r. VVitten'in, genel grelilikteki toplam enerji pozitifliiyle ilgili kan tlam a ile
m inde, bam sz olarak, ayn balanty (yine 1981'de) kullanm olm as nem lidir; bkz.
19.8 ve VVitten, 1981. Bildiim kad ary la b u b a lan tn n ilk kullanm , burga kuram nn
A shtekar deikenleriyle en yakn biim de ilikili p aras olan S'ye ilikin h ip er yzey b u r
ga uzay n n o lu tu ru lm as srasn d ad r; Penrose ve M acCallum, 1972; Penrose, 1975.
ta n m la n a n k la s ik k u ra m r 'y l a ta n m la n a n d a n y a ln z c a "k an o n ik d n
m " o la ra k a d la n d r la n ey k a d a r fa rk llk g s te rir ve b u k la sik k u r a m
la rn faz u z a y (20 .2 ) z e rin d e k i fa rk l, "gen ellen m i k o o rd in a tla r" t a r a
fn d a n a k la n s a da e d e e r o lm a la r (ayn sim p le k tik y a p y a sa h ip o lm a
la r; b kz. 14.8, 20.4) a n la m n a gelir. B u n u n la b irlik te s o n u ta k i k u a n tu m
k u ra m la r n n e d e e r o lm a s gerekm ez. Bu, 21.2'de o rta y a k o n m u o lan
k o n u d u r: k u a n tiz a sy o n ile m i n o rm a ld e , g en e lle n m i k o o rd in a tla r n d e i
im i a ltn d a d e im ez d e ild ir. P n m T^'yla y e r d e iik li in in n e k a d a r
"z arar" g e r e k le tire b ile c e i z m len m em i b ir k o n u o la ra k g r n r. H er
k o u ld a , ilk o la ra k "d a h a kolay" d u ru m u a l la ra k d a h a fa z la ey
re n ile b ilir. S o n u ta k i k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n , k u a n tu m k tleek i-
m e y n elik n iy e tle n ile n y a k la m y e rin e y a ln z c a ( i ya d a 0 d n d a k i 77
d e e rle rin in g eo m etrik g e re k e le n d irm e d e n y o k su n g r n d ) b ir "o y u n
ca k m o d eli" o ld u u k o n u s u n d a e n d ie le n ile b ils e de s a p m a n n E in s te in k u
ra m n n ta s a r la n a n k u a n tiz e v e rs iy o n u n d a n b y k o lm a d v a rs a y lr.
r , d u ru m u n d a h a y a t o ld u k a b a s it h a le g e lir n k SU(2)'ye ili k in g e
rek li in d irg e n e m e z fa rk l g ste rim le r, (greliliki olm ayan) o la an k u a n
tu m m e k a n i in d e k i (ktleli b ir p a r a c n ) fa rk l s p in d u ru m la ry la m a te
m a tik se l o la ra k e d e e rd ir. Bu fa rk l s p in le rin , s p in d e e ri o lm ak z e
re, n = 0, 1 ,2,3,4,5,..., d o al s a y la ry la i a re tle n d i in i 22 .8 'd e n a n m sa rz .
(22 . 8 'd e a y rc a h e r b ir n 'y e ili k in g ste rim u z a y n n n in d is li P a b ...d s i
m e trik s p in te n s rle rin d e n o lu tu u n u d a g rm t k .) Bu fa rk l "sp in d e
e r le r i n in n a s l k u lla n lm a s g e re k ti in i k sa s re i in d e greceiz.
32.4 D ng d e i k e n le ri
eyleri, g enel k o v a ry a n s, S b a la n g 3 -u z a y m d a , d a h a b e lirg in h a le
g e tire n b ir e k ild e n a s l a k la rz? Bu, g en el k u a n tu m d u ru m u m u z u , te m e l
k u a n tu m k tle e k im d u r u m la rn a ilik in te m el o la ra k fa rk l e k ild e a k
la n a b ile n ve S i e risin d e k i k e n d isin e ilik in g enel k o v a ry a n sla ok b a s it
e k ild e ilg ile n ile n zellikle b a s it b ir a ile b i im in d e a k la y a n y a r a tc b ir
a le t y o lu y la y a p lr. (Bu te m e l d u ru m la ra b ira z d a n geleceiz.) B ylece g e
n el d u ru m d o ru sa l s t s te b in m e y o lu y la b u g enel d u r u m la r b i im in d e
ifa d e ed ilir. Ne g ere k ti i a n la m a k i in S i e risin d e k i k a p a l d n g y ele
aln . Z ih n im izd e, r b a la n tm z , b iz e "k e n d isin e p a ra le l" o la n a p re s iz b ir
a A sp in r n b y le si b ir d n g e tra fn d a k i t m yol b o y u n c a ta m a o la
n a n sa la m a k zere k u lla n m a n n e tk isin i c a n la n d ra lm . B a la d m z
y ere g eri d n d m z d e S s p in u z a y n a ilik in izg isel b ir d n m n e t
k ile n m i o ld u u n u g r r z . Bu, b ile e n b i im in d e , k a rm a k b ir 2 x 2 T AB
m a tris iy le (bkz. 13.3), b u m a tr is in e le m a n la r S z e rin d e k i b ir ta b a n s e i
m in e b a l o lm a k zere, ta n m la n r. B u n u la b irlik te b u m a tr is e ilik in T AA
izi ta b a n b a m l k a rm a k b ir s a y d r ,132-31 yleyse b u b a s it o la ra k , r sp in
b a la n ts n n , d n g se im iy le ilik ili o la n b ir ze lli id ir. (Bu, b u fik ri
a y a r k u ra m la rn d a ilk o la ra k k u lla n a n K en n eth VVilson'n a r d n d a n , Wil-
so n d n g s o la ra k a d la n d r la n d a h a g enel b ir k a v ra m a ili k in b ir r
n e k tir .)12 C arlo R ovelli, Lee S m olin ve T ed J a c o b s o n b u fik ri 1988'de, b u
d n g b a m l iz le ri genel g relilik le ilg ili d n g d e ik e n le r i o la ra k a d
la n d ra ra k , g enel g re lilik te g e li tird ile r. Bu d n g d e ik e n le rin i k u a n
tu m ile m c ile ri b i im in d e k a b u l e tti im iz d e , b u p a r a g ra fn b a n d a d e i
n ilm i o la n "tem el d u ru m la r" e s a s e n ta m o la ra k o n la rn z d u r u m la r
o lu r.
Bu te m el k u a n tu m k tle e k im d u ru m la rn n g e o m e trik n ite li i n ed ir?
T a n d k o ld u u m u z o la a n t rd e k i m e trik g e o m e trisi b a k a sy la epey
o la a n d o ld u k la r ve k la sik g en el g re lili in " p r z s z g eo m etrile r"in -
d en ok u z a k o ld u k la r a a kyor. A sln d a b u te m el d u ru m la rn g e
o m e trik o la ra k , 9.7 ve 2 1 .1 0 'd a d e e rle n d ird i im iz (Dirac) d e lta fo n k s i
y o n la rn a b e n z e r b i im d e , o ld u k a "tekil" o ld u k la rm greceiz, ilk o la ra k
S 'y i n ite lik s iz b ir m a n ifo ld b i im in d e d n n .13 D ah a so n ra 5 'd e k i b ir
BnGrfh^] j(j + 1 )
e k i l 3 2 .5 Y a k la k b i r u z a y z a m a n a il i
k i n d n g d e i k e n i a k la m a s , r g -
le r " in n e r e d e y s e d z e n l i b i r y a y lm n a
i l i k i n b ir a k m a b i i m i n d e s u n u la b ilir .
32.5 Dm ve b a la rn m a te m a ti i
K u an tu m k tle e k im in e ili k in d n g d e ik en i ta b lo s u b iz i d m le r
ve b a la rn to p o lo jisiy le ilg ile n e n m a te m a tik a la n n a y n e ltir. Bu, k en d i
b ile e n le rin in , te m eld e sic im in z m le n en p a r a la r, s r a d a n d o a s n ele
a la n a r tc b i im d e ok y n l b ir k o n u d u r. K ap al b ir "sicim d n g
s n n g e r e k te n d m l olu p o lm a d n a k a r a r v erm e k z e re e lv e rili
m a te m a tik s e l k r ite rle ri k u lla n m a m z g e re k ir ("dm l", o la a n kliti
b ir 3 -u z a y i in d e p r z s z h a re k e tle rle d n g y o la a n b ir e m b e r h a lin e
(a) (b) (c) (d) (e)
14 Dm k u ram n a olduka nazik b ir balang iin bkz. Adams, 2000. D aah teknik b ir al
m a iin bkz. Rolfsen, 2004 ve K auffm ann, 2001.
ek il 32.7 ekiller 12.17, 12.18 ve 13.6-9, vb'deki trde diyagram b iim li ten s r cebiri
d m ler ve balara ilik in b ir ceb ir retm ek zere gen ellen eb ilir. Ek bir zellik , b ir "in
d is izgisi"nin b y lesi dier b ir izg iy le k esiti in d e stten ya da a lttan g em esin in artk
bir fark olu tu racak olm asdr.
ek il 32.8 K auffm ann ceb iriyle ilg ili olarak, sp in a kuram n tem elleyen "binor" cebiri-
n in ^ -d eform eli v ersiyon un u veren en b a sit ceb irsel zd elik , q A 2 = e tn/r olm ak zere,
gsterilm ek tedir. (A = - l ' d i r v e ekil 3 2 .7 deki k esim e durum lar ortaya kmaz.)
15 Bir gzden geirm e m akalesi olarak bkz. L ab astid a ve Lozano, 1997; orijinal "TOFT" iin
bkz. VVitten, 1988.
ek il 32.9 2+1 b oyu ttak i "genel grelilik" herh an gi bir k aynan b u lu n m ad her yerde
(nk orada R icci ten sr yok olu r ve 3 b oyu tta W eyl ten sir her zam an yok olur) dz
u zayzam an talep eder. B ununla b irlik te kaynak dnya izg isi dz uzayzam an da, u zam sal
3 -g eo m e trisi ek il 28.4'te v e 28.2'de g sterilm i olan, "kozmik sicim i" andran b ir "ak
saklk" (koni b iim li tekillik) sunar. Kaynak d n ya izgileri, k lasik b iim d e, her zam an
dzdr fak at bu durum , bu kuram n -to p o lo jik kuantum alan k uram nn b ir rnei o la n -
kuantum v ersiyon u n d a esnetilir.
16 Bununla birlikte topolojik OFT'ler, hrn biim li raksamalar nedeniyle, dolaysz olarak
h assas m atematiksel teoremler sonucunu vermez.
17 B k z. Penrose, 1988.
32.6 Spin a la r
18 Mach ilkesine olan ilgim gl biimde meslektam , arkadam ve danmanm Dennis Sci
ama sayesinde uyarld.
ek il 32.10 Spin a la n . Bir n d oal sa y sy la ia retlen m i h er doru p aras - x h toplam
sp in le ilg ili, n -b irim olarak ad lan d rlan bir parack ya da alt siste m i gsterir. Bu ol
duka b a sit rnekte, her biri 0 -b ir im durum undan b a layan ik i EPR-Bohm 1-birim ifti
n e, (A, B) v e (C, D), sa h ib iz (ekil 23.2deki gibi). B ve C tek bir birim olu tu rm ak zere bir
araya g elirse iki o la slk s z konusu olur: o ya b ir 0-b irim ya da 2-b irim d ir ve olaslk
deerleri sr a sy la 1 /4 ve 3 / 4 tr. A ltern atif olarak A v e D 'yi b ir araya getirirsek ayn
o la slk la r ortaya kar. B ununla b irlik te bu olaslk lar, bir durum da 0 -b ir im e ve d i e
rinde 2 -b irim e sah ip o lam ayacam z iin b a m sz deildir.
la rn m d i e r p a r a la ra g re y n le n d irild i i b i im in a y r n ts n a b a l o la
r a k deil, s a f o la slk la r b i im in d e g ste rile b ilir.
Bu n a s l iler? ^ n h to p la m s p in n ic e li in e b ir n -b ir im d iy elim . Ak o l
m a s i in b u "birim "i b ir p a r a c k o la ra k d n e b iliriz fa k a t te m e l b ir
p a r a c k o lm a s gerekm ez. rnein b ir h id ro je n ato m u b t n m k em m el
e k ild e iy i i g r r. Y alnzca to p la m sp in iy le ilg ili (bir h id ro je n ato m u d u
ru m u n d a , s r a s y la o r to - ve p a r a - h id ro je n d u ru m la rn d a n = 0 y a d a 2 'yle
v e rile n )19 iyi ta n m l b ir de ere sa h ip o lm a s gerek ir. S af b ir o la sl n a s l
eld e ed eriz? rnein, h e r b ir i 0 -b irim li d u ru m d a n b a la y a n b ir ift (A, B)
ve (C, D) E P R -B ohm 1 -b irim li iftle rin i ala b iliriz . (Bu y a ln z c a , h e r b iri
2 3 .4 'tek i ekil 23.3'e b en z ey e n b ir d zen lem e iftid ir; bkz. ekil 32.10.) u
h a ld e B ve C'yi b ir a ra y a g e tir ir ve te k b ir b irim d e b irle m e le rin e o la n ak
ta n r s a k , 0- b ir im li ya d a 2-b irim li b ir so n u elde e d e b iliriz ve b u n a ili
k in o la s lk la r s r a s y la ^ ve ^ o lu r .13251 A lte rn a tif o la ra k A v e D 'yi b ir a ra y a
g e tirirs e k o la s so n u la r ve o la s lk la r t m y le ay n o lu r. B u n u n la b irlik te
b u iki o la slk , b ir d u ru m d a 0- b ir im a lr s a k d i e r d u ru m d a 2- b ir im elde
edem ey eceim iz, y a da ta m te r s i o la m ay a ca iin , b ir b ir in d e n b a m sz
o lm a k ta n u z a k tr.
S af o la s lk la ra ilik in elde e tti im fik ir t r b u y d u ve b y le si h e r h a n
gi b ir o la s l n ra sy o n e l b ir sa y o la ra k o rta y a k m a s g e re k ti i (nk
b u D o an n so n lu b ir sa y d a k i a y rk o la s lk la r a r a s n d a b ir t r ra sg e le
seim y a p m a s a n la m n a gelir) fik rin i o lu tu rm u tu m . stte ele a ln m
e k i l 3 2 .1 1 B a la n g ta t a s a r la n m h a liy le
b i r s p i n a r n e i. G e r e k h i b ir a r d a la n
u z a y z a m a n m a n i f o l d u n d e n v a r-
s a y l m a m t r . U z a m s a l t m k a v r a m la r
s p i n l e r i n a n d a n v e (ik i b i r i m b i r n c -
y o l u t u r m a k z e r e b i r a r a y a g e ld i i z a
m a n k i) o la s l k d e e r le r i n d e n k a y n a k la n r .
H e r k e d e , b a la n ty e s i z b i im d e b e lir
t e c e k e k i l d e t a m o la r a k iz g i b ir le ir .
684 Orijinal kaynak iin bkz. Regge, 1962. Im m irzi, 1997, resm i olm ayan (ve aklayc) b ir gz
den geirm e kalem e ald.
68s Jo z sa b u fikirleri doktora tezinde gelitirdi. Bkz. Jozsa, 1981.
686 B kz. Ish am ve B utterfield, 2000.
im le n d irilm e sin d e n k a y n a k la n k m e k u ra m n n 687 b ir t r d r. Bu d z e n
le rin h i b irin i b u r a d a ta rt m a y a c a m , ilg ile n e n o k u r y a z m a b a v u ra b i
lir.
B ir g n fizik i k u ra m d a o y n ay a ca k n em li b ir ro l b u la c a k o la n b ir d i e r
fik ir k a te g o ri k u ra m ve o n u n n -k a te g o ri k u ra m n a g en e lle n m e sid ir.
19 4 5 'te S am uel E ile n b erg ve S a u n d e rs M acL ane 688 ta r a f n d a n o rta y a k o
n a n k a te g o rile r k u ra m o ld u k a ilk el (fak at k a fa k a rtrc ) s o y u t k a v ra m
la ra d a y a n a n ve b a la n g o la ra k c e b irse l to p o lo ji fik irle riy le h a re k e te g e
irilm i o la n so n d erece g en el c e b irse l b ir fo rm a liz m d ir (ya d a ereve).
(Y ntem leri k o n u m a d ilin d e sk lk la "so y u t sam alk " o la ra k an lr.) T e
m el b ile e n le rin in , b u n la r y a ln z c a "n e sn eler''i b ir le tir e n "oklar" olm ak
zere, ok b a s it n ite lik le riy le o rta y a k o n a n b y k g c y a n ltc d r ve b u
b l m d e a n lm d i e r f ik irle r g ib i o ld u k a "tm leik" b ir g r n m e s a
h ip tir. K ate g o riler k u ra m n n n -k a te g o ri k u ra m n a g e n ile m e si "hom oto-
p i"n in , 7 .2 'd e k sa c a ta rt lm olan, "hom oloji" k a v ra m n sa d e le tirm e
b i im in i y a n s tr. K ategori k u ra m b u rg a k u ra m n a (33.9'la b a la n tl
olarak ) h a lih a z r d a b ir g ird i s u n m u tu r ve n -k a te g o ri k u ra m d n g le r,
b a la r, s p in k p k le ri (32.7) ve (/-d e fo rm e li y a p la r la (32.5) ilik iy e s a
h ip ti r .689 Bu k a v ra m la rn , 21. y zy l fizi in d ek i g elen e k sel u z a y z a m a n k a v
r a m la r n n y e rin i a lm a d a n em li b ir ro l o y n a d k la rn g rm ek b en i b t n
b t n a rtm a z .
D ah a ok g n m z a n a akm fik irle riy le b e n z e rlik g s te re n b ir k a v ra m
zellik le F ie ld s m a d a ly a l m a te m a tik i A lain C onnes ta r a f n d a n g e li tir i
le n d e im e li o lm a y a n g e o m e tr i k a v ra m d r. "D eim eli o lm a y a n g e o m e t
ri" n e d ir? F ik ri d e e rle n d irm e k ze re ilk o la ra k o la a n b ir p r z s z g erel
M m a n ifo ld u n u d n n . D ah a so n ra (C "-p r zs z o la ra k k a b u l e d e b ile
ceim iz, b kz. 6.3) M z e rin d e k i p r z s z gerel d e e rli (skaler) fo n k s i
y o n la r ele aln . B ylesi fo n k s iy o n la r b irb irle riy le to p la n p a r p la b ilir ve
a y rc a s r a d a n (sabit) g erel s a y la rla da a rp la b ilirle r. A sln d a IR gerel-
leri z e r in d e d e im e li ceb ir o la ra k a d la n d r la n b ir J l c e b ir s is te m in i
o lu tu ru r la r. (12.2 ve n o t 12.5'le k a r la trn .) u h a ld e 4'y, n e re d e n
g eld i iy le ilg ili h i b ir b ilg i b u lu n m a y a n b ir c e b ir o la ra k b ilirs e k b u d u
ru m d a y in e de M m a n ifo ld u n u b a s it o la ra k c/l c e b irin d e n y e n id e n o lu tu
ra b ile c e im iz a a k a r .690 B ylece M ve c/Tnn b ir b ir le r in d e n o lu tu r u
la b ile c e in i g r r z ve b u r a d a n iki b u m a te m a tik s e l y a p n n ak b ir a n
la m d a b irb irle rin e d en k o ld u k la r s o n u c u n a u la lr.
6.1 D eim eli olm ayan geom etrinin ayrca hem s a f m atem atikte hem de fizie uygulanan h a lin
de, pek ok bak aca kullanm sz konusudur. Bkz. Connes, 1990, 1998. kincisine b ir rnek
olarak, yeniden n o rm alletirm en in geni kapsam l b ir ele alnyla ilgili olarak deim eli
olm ayan geom etri yardm yla zarif b ir form alizm gelitirildi; bkz. 26.9 ve Kreimer, 2000.
6.2 Bkz. Connes ve B erberian, 1995.
ey y k lem ek y erin e , u z a y z a m a n n o k ta la r fiziki k u ra m d a k i n celik li g
re v le rin d e n a r n d rlr. U za y zam an , d a h a ilk el b u rg a k a v ra m la r z e rin
d en (ikincil) b ir o lu u m o la ra k k a b u l ed ilir. B u rg a k u ra m , s p in a k u r a
m ve A sh te k a r d e ik en leriy le , a y rc a o la slk la d e im e li o lm a y an g e
o m e triy le fa k a t b u d o la y sz b i im d e h e rh a n g i b ir "ayrk u za y za m a n " k a v
ra m n a yol am az, b a z ilik ile re s a h ip tir . B u n u n y e rin e g er el s a y s r e k
lili in d e n a y rlm a s te rs y n d e g e r e k le ir n k o, k a r m a k s a y sih rin i
fizi in b irin c il y n le n d iric i ilk e si o la ra k ta le p eder. B u rg a k u ra m u y a
rn c a , k a rm a k s a y la rla ilg ili o la ra k , b u ay n s a y la rn k u a n tu m m e k a n i
in d e k i iy i b e lirle n m i te m e l ro lle rin e ek o la ra k , u z a y z a m a n y a p s n t a
n m la m a y a ilik in a ltta y a ta n te m e l b ir ro l m e v c u ttu r. Bu y o lla b y n
fizi iy le k n fizii a r a s n d a k i n em li b ir b a la n t h a lk a s a lg la n m
o lu r.
6,3 Kesin isa b et iin, PN 'n in tan m n tam am lam ak zere b ir krenin (Riemann) "sonsuzdaki
k n lar"n m deerini d ah il etm em iz gerekir; bkz. 33.3.
a r a s n d a k i ili k in in a s ln d a n o k ta d a n n o k ta y a b ir d n m y e rin e y erel
o lm a y a n b ir u y u m lu lu k o ld u u n u g r r z . B u n u n la b irlik te PN u z a y b ize
y a ln z c a , b y le si b ir d n m n b a la n g c m sa la r. B u rg a k u ra m n n ,
so n d ere ce d ik k a t ekici o ld u u a a k a n t m z e n g in li i y a ln z c a , u z a y
z a m a n k a v ra m la ry la b u rg a u za y g e o m e trisi a r a s n d a k i u y g u n lu k d a h a
a y rn tl b i im d e g e litirild ik e d erece d ere ce g zler n n e se rilir.
PN i e risin d e k i b u R g e o m e trik y e ri fl'd e k i b ir g zlem c in in "gkkre-
si"sin i (to p lam g r alan), R'ye ili k in g k k resi R 'd e n geen k n la r
a ile s i o la ra k d e e rle n d irilm e k zere, ta n m la r. Y u k ard a b e lirtild i i zere,
b u k re d o al o la ra k , k a r m a k 1- b o y u tlu u z a y (k arm ak b ir eri; bkz.
b l m 8) o la n b ir R ie m a n r k re sid ir. Bu n e d e n le u z a y z a m a n n o k ta la rn ,
b u rg a k u ra m n n te m e lin d e y a ta n k a rm a k sa y fe lse fe siy le u y u m lu b i
im d e, PN b u rg a u z a y n d a k i h o io m o r fik n e s n e le r o la ra k d n r z .
33.5, 6 'd a b u "ho io m o rfik fe lse fe ''n in d a h a ta m b ir T b u rg a u z a y g e
o m e trisin e n a s l g e n ile tile b ild i in i ve 3 3 .8 -1 2 'd e, d o ru sa l ve d o ru sa l
o lm a y an k tle siz a la n la rd a k i b ilg iy i, d ik k a t ekici b ir b i im d e , ifre le m e
ye n a s l o la n a k sa la d n ak o la ra k greceiz.
B u n u n la b irlik te k n la r n a ilik in PN u za y h em en k e n d ili in d e n
"h o io m o rfik felsefe"ye u y u m sa la m a z n k o k a rm a k b ir u z a y d e ild ir.
PN k a rm a k b ir m a n ifo ld o la m az n k o, h e rh a n g i k a rm a k b ir n -m a n i-
fo ld ift sa y l, 2n, g erel b o y u ta sa h ip olm ak zo ru n d a y k e n (bkz. 12.9) be
g erel b o y u ta s a h ip tir 13311 ve b e te k b ir sa y d r. K sa s re i in d e
(33.6'da), "k n la r" m z o n la ra hem sp in (a sln d a sa rm a llk ; bkz.
22.7) h em de en erji a ta y a ra k fiziki o la ra k b ira z d a h a k tle siz p a r a c k la
r a b e n z e r h a le g e tire b ilirs e k b u d u ru m d a e s a se n b o y u tu k a rm a k o lan
k a rm a k b ir u z a y b i im in d e yorum lanabiZecefc aZ t-b o y u tlu b ir P T u zay
eld e ed ece im izi greceiz. PFs) u za y P T i in d e, o nu iki k a rm a k m a n ifo ld
p a r a s n a , P T + ve PT~, blecek b i im d e b u lu n u r. P T + p o z itif s a rm a llk ta -
ki k tle s iz p a r a c k la r ve P T - n e g a tif sa rm a llk ta k i k tle s iz p a r a c k la r
te m sil e d e r b i im d e d n le b ilir; bkz. ekil 33.6. B u n u n la b irlik te b u r
g a la r k tle siz p a r a c k la r o la ra k d n m e k d o ru olm az. B u rg a la r d a
h a ok, k tle s iz p a r a c k la rn , k e n d ile ri b i im in d e ifa d e ed ileb ilec e i d e
ik e n le ri sa la r. (Bu, b ir x k o n u m 3 -v e k t r n n u z a y d a k i b ir n o k ta y i a
re tle m e k te k i o la a n k u lla n m y la k y a s la n a b ilir. B ir p a r a c k , x ta ra fn d a n
i a re tle n m i b ir n o k ta y i g a l e d e b ilse de p a r a c x v e k t r y le ta n m la
m a k d o ru olm az.)
B u rg a b a k a s b iz i sk a o rta y a k o n a n d a n o ld u k a fa rk l b ir "u z ay
z a m a n k u a n tiz a sy o n u n a " y n e ltir. K u an tu m (alan) k u ra m ile m le rin in g ab
e k il 33.6 G erel PN 5 -m a n ifo ld u P T b u rg a iz d m u z a y n iki k a r m a k 3 -m a n ifo ld
p a r a s n d a , P T + v e P T ", b le r. B u n la r s r a s y la k tle s iz p a r a c k la r n p o z itif ve n e g a tif
s a rm a llk la r n te m sil ed er.
6,4 Bu, P oincare gru b u y la ilgili olarak ynsel olm ayan uygun (skaler) niceliklere, d ier b ir de
yile C asim ir o p erat rlerin e, bkz. 22.12, gerek duyar. B unlar toplam spin ve d u ra an (kare-
1 9 5 0 'lerin so n u ve 6 0 'la rn b a n d a , b u e y le r z e rin e etk in b i im d e
d n d m sra d a , d n g d e ik e n le ri k u ra m h en z g e li tirilm e m i ti
ve a s ln d a P o in c a re g ru b u n u n d o la y sz b ir ro l o y n ad s p in a la rn a ili
k in b ir g en ellem e ta s a r la m tm . B u n u n la b irlik te , k e n d isin e ilik in g s te
rim le ilg ili o la ra k h o o lm a y a n a n la tm la ra sa h ip P o in c a re g r u b u n u n t u
h a f b ir g r n m y le , o n u n y a r b a s it o lm a d y la (bkz. 13.7) ilg ili e n d i e
liy d im . O z a m a n P o in ca re g ru b u n u n , (yar b a s it olan) k o n fo r m a l g ru p o la
ra k b ilin e n eye g e n ile m e sin in s p in a k u ra m n n ilg ili b e n z e rin i m a te
m a tik se l o la ra k d a h a ta tm in ed ici b ir h a le g e tire b ile c e i g r n e s a h ip
tim . K o n fo rm al g ru p P o in c a re g ru b u n u y a ln z c a , M inkovvski u za y m e tri i
y e rin e k k o n ile rin in k o ru n m a s n ta le p ed e rek g e n ile tir. A sln d a, k o n
fo rm a l g ru b u n , o a y rc a ay n z a m a n d a (id ea lle tirilm i) k n la r n a ili
k in PN u z a y n a a it s im e tri g ru b u d a o ld u u n d a n , b u rg a k u ra m n d a
n em li b ir y ere sa h ip o ld u u o rta y a kar. (K onform al g ru b u n y a n s m a l
o lm a y an k sm d a a y rc a , s tte , k tle siz p a r a c k la r s a rm a llk ve e n e rjiy
le a k la r b i im d e d e in ile n , P T + ve PTT- u z a y la rn n h e r b ir in e ili k in s i
m e tri g ru b u d u r. Bu g ru b u n ro l n n ne o ld u u n u so n ra k i iki b l m d e d a
h a ak b i im d e greceiz.
li) ktled ir. B ununla b irlik te d u ra an ktle herhangi b ir eyin in teg ral k at olarak in a ed il
m i biim de bilinm ez, b u d u ru m da bylesi b ir dzenin tm leik grnm leri pek ak deil
dir. Yine de b u yaklam , Jo h n M oussouris ta ra fn d a n doktora tezi olarak 1983'te g elitiril
m itir; bkz. M oussouris, 1983. Bu, ktle ve sp in in yan sra a izgilerine eklenm i ek bir
ia re te gerek duyar.
ga k u ra m n d a d ik k a t ekici b ir zl a k la m a y a sa h ip o ld u k la rn ve b u
g er e in o k u ra m a ili k in te m e l k e ta la r n d a n b irin i o lu tu rd u u n u g
rece iz (33.8).
K o n fo rm al g ru p ta m o la ra k n ed ir? Ak k o n u m a k g ere k irse, b u g ru p M
M inkovvski u za y z e rin d e deil fa k a t M 'nin, tk z la tr lm M# M inkovvs
ki u z a y o la ra k b ilin e n h a fif e g e n ile tilm i h a li z e rin d e etk ir. M# u zay ,
pek ok b a k m d a n M inkovvski u z a y n n k e n d isin d e n d a h a z a r if b ir g e
o m e triy e sa h ip h o a b ir sim e trik k a p a l m a n ifo ld d u r. B u n u n la b irlik te
o n u "gerek u za y za m a n " o la ra k d e il f a k a t m a te m a tik se l b ir u y g u n lu k b i
im in d e d n m e k z o ru n d a y z . O, b u rg a g e o m e trisi ve o n u n fizik i u z a y
z a m a n g e o m e trisiy le ili k is in i a n la m a k ta k u lla n l b ir a ra c d r.
Z ih n im izd e tu tm a m z g ereken iyi b ir ta b lo R iem a n n k re s i ve o n u n
k a rm a k d zlem le o la n ilik isid ir. 8 .3 'te n , R iem a n n k re s in in k a rm a k
d z lem d e n k e n d isin e b ir "so n su z elem an", d i e r b ir d ey ile oo'la i a r e tle n
m i n o k ta y , eklem ek y o lu y la elde e d ild i in i ve byle y a p t m z d a d a b a
la d m z d z le m d e n b ile d a h a b y k sim e triy e sa h ip b ir g eo m etrik y ap
elde etti im iz i a n m sa y n . B enzer b ir b i im d e tk z la trlm M# M in
kovvski u za y da, o la a n M M inkovvski u z a y n a , b u kez, b t n b ir s o n s u z
d a k i k k o n isi o ld u u o rta y a k an b ir "so n su z elem an" eklem ek y o lu y la
elde ed ilir. S o n u ta k i u za y M inkovvski u z a y n n k e n d isin d e n de d a h a b
yk b ir sim e triy e (dier b ir d ey ile k o n fo rm a l gru b a) sa h ip tir.
B u n u n n a s l ile d i in i grelim . u z a y n n , L o ren tzci b ir k o n fo rm a l
m e tri e sa h ip g erel b ir 4b o y u tlu tk z m a n ifo ld o ld u u o rta y a k ar.
27.1 2 'd en , L o re n tz ci b ir k o n fo rm a l m e tri in a s ln d a y aln zc a, u za y z e
rin d e b e lirtilm i o la n b o k o n ile ri a ile s i o ld u u n u an m sa y n . Bu y a p d a
h a ok, h e r y e rd e p o z itif o la n p r z s z b ir s k a le r a la n y la ilg ili o la ra k
g ' = 2g o lu rs a g m e tri i g ' m e tri in e d en k sa y lm a k zere, m e trik le re
ilik in b ir e d e e rlik sn f b i im in d e ifa d e ed ilir. Bu y e n id e n l ek le n d ir-
m e e s a s e n b o k o n ile rin i k o ru r (ekil 33.8). u h a ld e (konform al b ir m a n i
fo ld o la ra k d e e rlen d irilen ) M 'd en tk z k o n fo rm a l m a n ifo ld u n a g e
m ek zere, s tte "so n su z d a k i k kon isi" o la ra k d e in ile n 3 3 -y z e y in i
b ir le tiririz . 27.1 2 'd en , M inkovvski u z a y n a ili k in gem i ve g elecek b o
s o n s u z la rn te m sil e d e n (sra sy la "sc ri-e k si" ve "seri art" o la ra k a d la n d
rlan ) 3~ ve 3+ 3 -y z e y le rin i a n m sa y n (bkz. ekil 27.16b). M#'yi, 3~'yi e
k il 3 3 .9 'd a b e lirtile n b i im d e J +'y la ta n m la m a k y o lu y la o lu tu ra b iliriz .
J ~ 'n in b ir n o k ta s, J +'d ak i, u z a m s a l o la ra k (d iy ag ram d ak i ou n o k ta n n
g ste rd i i 2 -k re zerin d e) k e n d isin e a n tip o d a l o la n ilg ili n o k ta y la ay n
n o k ta o la ra k d e e rle n d irilir. 3~ z e rin d e k i b ir a~ n o k ta s n a ilik in k k o
n is in in 3+'y a ilik in a + n o k ta s n d a y in e b ir o d ak h a lin e g e lir ve a~ ve a +
n o k ta la r ta n m la n m a ld r. Ek o la ra k z a m a n s a l ve u z a m s a l s o n s u z la r
e k il 33.8 L orentzci bir M m anifoldu-
nu n bo koni y a p s ona a it konform al
yapya denktir. M 'y e ilik in konform al
b ir y eniden leklendirm e nedensellik
zelliklerini deil fa k a t m etriini etk i
ler. (Bir g m etrii, O skaler alan her
yerde p o z itif olm ak zere, g = 2g
olursa konform al olarak g " n e yeniden
leklendirilir.) E lverili koullarda
bylesi y en id en leklendirm eler, te
killikleri ve so n s u z blgeleri gre
g e tirm ek zere kullanl olabilir.
te m sil ed en n o k ta n n , i~, i, i +, t m de te k il i n o k ta s o la ra k ta n m la
n r .133-21 K o nform al M# m a n ifo ld u a s ln d a , y a ln z c a 1 0 -b o y u tlu P o in c a re -
g ru b u y e rin e 1 5 -b o y u tlu s im e tri g ru b u n a , k o n fo r m a l g r u p , s a h ip o la ra k
M inkovvski u z a y n d a n d a h a fa z la sim e triy e s a h ip tir.
M# u z a y n ve k e n d isin e a it d n m le r g ru b u n u a k la m a n n z a r if b ir
y o lu m e v c u ttu r. + -l-------------im z a s n a sa h ip s zd e kliti b ir E2,4 6 -u z a -
y n d a k i 0 o rijin in e ilik in X "k k o n isi"n i ele aln . E2 4 i in s ta n d a r t k o
o r d in a tla r , 3C'nin
w2 + t2 - x 2 - y 2 - z2 - v2 = 0
[33.2] M " n in geom etrisini ay rn tl olarak alay ab ilir m isiniz bakn. Bir J~ n o k tasn n k
konisine ilikin o laan uzayzam an tan m lam as nedir? M#,nin topolojisinin niin S1xS3 ol
du unu grebiliyor m usunuz? Bir tek sayl uzayzam an boyutuyla ilgili ortay a kacak
nem li b ir fark llk d n eb iliyor m usunuz?
ds2 - dw2 + d t2 d x 2 dy 2 Az2 d v 2
i / t+ z x + iy
y/2 U - iy t- z _
Z = (n , t),
s a h ip tir , b y lece b u rg a n o rm u
&> = \r n
b ile e n le rin e sa h ip olm ak ze re, w'4 = \ r AA'n A, ifa d e s in in y e rin e k u lla n lr.
7r s p in r k tle siz p a r a c n m o m e n tu m u y la , n n d a r p a n n n k e n
d isin e ili k in 4 -m o m e n tu m u a k la m a s a n la m n d a (eliki y o k tu r; bkz.
14.3), ilg ilid ir. o> s p in r p a r a c n a sa l m o m e n tu m u y la , co'nn ir'y le
sim e trik le n m i a rp m n n p a r a c n 6 - a s a l m o m e n tu m u n a (18.7,
19.2, 22.12, 32.2) ili k in k a r - z ik ili p a r a y ta n m la m a s ve D'nm
Tr'yle sim e trik le n m i a rp m n n k e n d isin e a it z ik ili p a r a y ta n m la m a s
a n la m n d a , ilg ilid ir.698 M o m e n tu m d u ru m u n u a k sin e a sa l m o m e n tu m b ir
O u z a y z a m a n o rijin i se im in e b a ld r ve a s a l m o m e n tu m u za m a n z a
m a n O d o la y n d a k i a s a l m o m e n tu m o la ra k a d la n d rrz . Bu o rijin b a
m llk /b a m sz l , b ir Z b u rg a c n a a it n ve <o sp in r p a r a la r n a a it
telem e b i im li d a v r a n ta y a n s tlr. O o rijin in in , O 'ya g re q k o n u m v ek
t r n e sa h ip y en i b ir Q u z a y z a m a n n o k ta s y la y e r d e i tirm e s i a ltn d a
s p in r p a r a la rn n
n *>7rve<<)'> q n
kin 4-m om entum yn sz konusudur. Bu iki bo yn, "baat bo ynler"dir, dier b ir d eyi
le b u p arac n sahip olduu x dolaynda alnm asal m om entum a (ait z ikili ya da kar-
- z ikili paraya) ilik in M ajorana gsterim iyle (bkz. 22.10) tan m lan an ynler. Bkz.
W ald, 1984; H uggett ve Tod, 1985.
[33.18] Merkezi b ulun (33.5 koordinatlaryla) ve genel b ir L orentz hz dnm altn d a n a
sl d eitiini gsterin.
B u rg a k u ra m n n en te m el fik rin e dnelim . O, t m u z a y z a m a n k a v
r a m la r n T b u rg a u z a y n n k ile re y a rd m c o la ra k d e e rle n d irm e k d u r u
m u n d a d r. B t n y le k a rm a k b ir u z a y o la ra k T, k a rm a k sa y s ih rin d e n
y a r a rla n m a p o ta n s iy e lin i k e n d ile rin i h a lih a z rd a s ta n d a r t u z a y z a m a n e r
e v esin d e g ste rm ey e n b i im le rd e s u n a r. B u ra d a n h a re k e tle g er el u z a y
z a m a n k o o rd in a tla r b i im in d e ta n m la m a la r k u lla n m a k y e rin e d a h a ok,
Z k a rm a k b u rg a d e ik e n le ri k u lla n lr. B u rg a d e ik e n le ri a rtk k o
n u m ve m o m e n tu m d e ik e n le rin in k a r m d r ve u n u so rm a m z gerekir:
s ta n d a r t k u a n tiz a sy o n k u ra ln n (21.2),
A yr a y r k o n u m ve m o m e n tu m a b e n z e r b i im d e b u r a d a Z a ve Za k en d i
a r a la r n d a d e iir: Z aZ& Z ^ Z a = 0 ve ZaZp ZaZp = O.133191
B ir ta r a f ta n da, Za ve Z 'y a ilik in b u k u a n t u m d e im e li o lm a y n n ,
b ir k u a n tu m b u rg a u z a y y la ilg ili te m el " k o o rd in a tla r" m b u t r d e im eli
o lm a y an v a r lk la r o ld u u g er e in i d a h a cid d i b i im d e k a b u l e tti im iz d e
o rta y a k ab ilec ek t rd e k i "geom etri"yle ilg ili b a z ilg i ekici s o r u la r a n e
d en o ld u u b e lirtile b ilir. K lasik o la ra k , TT b u rg a u z a y n a ilik in g erel 8 -
m a n ifo ld y a p s n ele a ld m z d a Z ve Za 'yi d e im e li b a m sz d e i
k e n le r (bkz. 10.1) o la ra k k u lla n a b iliriz . Bu t r b ir "k u a n tu m " iftin i, Z a ve
Za , b a m sz k o o r d in a tla r o la ra k k u lla n m a y a g irim e k bizi, d a h a nce s t
te, 33.1'de, k sa c a ta rt lm o la n d e im e li o lm a y a n g eo m etri a la n n a
y n e ltir. Bu h a tt d a h a ile riy e d o ru izlem ek de ilg in o la b ilir; im d iy e
d ek h e rh a n g i b ir in in b u n a g iri ti in i d u y m ad m .
im di, b ir p a r a c a ilik in o la a n b ir p(x) k o n u m u z a y d a lg a f o n k s i
y o n u n d a p m o m e n tu m d e ik e n le rin in y e r a lm a y p b u n u n y e rin e m om en-
tu m u n ( stte k i gibi) d / d x a ile m c isi b i im in d e g s te rild i in i a n m sa y a lm .
B u n u n b u rg a b e n z e ri n ed ir? / ( Z ) "b u rg a d a lg a f o n k s iy o n u m u z u n
"Za 'd a n b a m sz " o lm a sn a ve Za 'n m d a h a ok d /d Z a ile m c isi b i im in d e
g ste rilm e s in e gerek d u y d u u m u z g r l y o r. E sa s e n b u d o ru d u r fa k a t
[33.19] H ilb ert uzayna ilikin genel deerlendirm elerden, burga eviricisinde h ib ir "i"nin
olm am as gerekliliinin n iin uygun olduunu grebiliyor m usunuz?
"Z 'd an b a m sz " o la n f g er ek te n e a n la m ifa d e eder? B iim sel o la ra k b u
"b a m szlk", (10.5'ten a n m sa y a c a m z zere) b a s it o la ra k / ( Z a ) 'n in
Z 'y a ili k in h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n o ld u u n u ile ri s re n C u ach y -R i-
e m a n n d e n k le m le ri o la n d f / d Z a = 0 b i im in d e ifa d e ed ilir.
Bu o ld u k a a rp c ve b ir h a y li d ik k a t ekici b ir g er ek tir. B u rg a d a l
g a fo n k siy o n la r e s a se n h o lo m o rfik tir;,b y lec e s ih irli k a rm a k sa y d n
y a s y la u y g u n b a la n t k u ra b ilir. Za k a rm a k e le n ik d e ik e n le rin in k u
a n tu m ro l e s a se n , h o lo m o rfik li in k u a n tu m d ze y in d e k i ta n m la m a d a
k o ru n a c a e k ild e h o lo m o rfik b ir ile m c i o lan
s = (Z Za + ZaZ a) 1 A(2 + Z
h a lin e g elm esi zellikle d ik k a t e k ic id ir.702 133-201
d
Y = Z a -----
dZa
ile m c is i E u le r t r d e lik ile m c isi o la ra k a d la n d rlr. (Eski d o stu m u z Le-
o n h a rd E u le r'i zellikle 5, 6, 7 ve 9. b l m le rd e n an m sy o ru z.) E u le r'in
g ste rd i i zere, Y, k e n d isin e a it z fo n k siy o n la rn t r d e o lm a s, t r d e
lik d e re c e si z d e e r olm ak ze re, d ik k a t ekici zelli in e s a h ip tir . Bu, u
b ir sa y o lm ak zere,
Yf = uf
d e n k le m in in
/(A Z ) = Xuf ( Z a)
706 Bu, PN'deki 3Z izgisini gsteren <C2'dir (ekil 33.11). ou burga kuramcsna, bu kontr in-
tegralin tmyle izdmsel bir versiyonu, kendisiyle ilgili olarak 2-biimli t = dn 0 A dn^
yerine kullanlan 1-biimli n 0 d n l - d n a ifadesidir. Kontr integrali artk I-boyutlu-
dur ve burada verilmi olan 2-boyutlu reeteyle ilikisi, (bir S1 emberiyle verilen) bu kon
tr boyutlarnn burada verilmi izdmsel olmayan versiyonlar daha tandk izdmsel
versiyonlara indirgemesidir. Var olan versiyonun bir avantaj onun, kark sarmallk du
rumlarnn aklanmasna olanak salamasdr.
707 B kz. Huggett ve Tod, 2001; Hughston, 1979; Penrose ve Rindler, 1986.
Bu t r b ir ifa d e n in v a rl b e n i b y le y ici b ir b i im d e etk ile r. K tlesiz
a la n d en k lem lerin in , e s a s e n " s a f holo m o rfik li e" e v rilere k b u h a r la t
g r l r. Bu ifad e y i d a h a d ik k a tli b i im d e in c ele d i im izd e b ir b u rg a
fo n k siy o n u n u n n a s l y o ru m la n m a s g ere k ti iy le ilg ili n em li b ir in celik
b u lu n d u u n u g r r z ve b u a rp c b i im d e k tle siz a la n la ra ilik in p o z i
tif /n e g a tif fre k a n s a a y rm a y la (33.10) ilg ilid ir. Bu in c elik a y rc a , b u rg a
fo n k siy o n la rn n k e n d ile rin i a k tif o la ra k o rta y a koym a b i im le riy le de il
g ilid ir ve b iz e eri b u rg a u z a y la rn sa la r. Bu in c elik n e d ir? B urga
fo n k siy o n la rn n g er ek te n o la a n a n la m d a k i "fo n k siy o n lar" o la ra k deil
f a k a t h o io m o rfik d e s te ko h o m o lo jisi o la ra k a d la n d r la n ey b i im in d e g
r lm e si g e re k lili id ir.708
708 Burga kuram, bu gerekletirmeye ilikin erken bir nemli girdiyle ilgili olarak, Sir Micha-
el Atiyah'a derinden borludur.
Ebenzeti -yn.
e k il 33.17 B ir m a n i/o ld u n birka koor
d inat y am asndan nasl o lu tu ru ld u u
nu a n m sa yn (ekil 12.5a). (Bir yam a
ifti arasndaki her b ir akm a zerin
de tanm lanan e y yam alarn "yapt-
r m a sn salayan bir "gei fo n k s iy o
n u d u r .) Burada, gei fo n ksiy o n la rn
zd e likte n yalnzca so n s u z k k bir
fa rk llk gsterecei biim de ve bylece
bize, her yam ann, kaplad dierleri
ne gre nasl "yn deitir"m esi gerek
tiini syleyen, U , ve V.t yam alarnn
her bir akm as zerindeki bie Fti
vektr alanrca verilir biim de ele al
rz. ('Yam alar" d z koordinat uzay
zerindeki 11^U 2,U 3,... ak km eleri
dir.
Fij + Fjk =
Fj = H t - Hj
221 [33.251 Fj/deki kar-simetrinin l akma durumuna ilikin bir tutarllk gereklilii ol
duunu gsterin.
709 Bu, C ech kohomolojisi olarak anlan eydir. Kohomoloji kavramna ulamann aynca pek
ok dier yolu da mevcuttur. B k z. Penrose ve Rindler, 1986; Huggettve Tod, 2001.
ekil 33.18 F(/ vektr alanlar baz gerekliliklere baldr, (a) Ul ile U , kesiim inde
F/ = - F , / ifadesin e sahip oluruz. Bu, i t , 'in V.2 zerine, 11, zerindeki F t2 vektrnce gs
te rild ii biim de, hareketi olarak rneklenir. Bununla birlikte ilg ili ayn hareket 1/2 ze
rinde, bunun n egatifi tarafndan gerekletirilir, (b) -I- Flk = F lk l akma durumu
gsterilm ektedir. 1,,'U2 ve i 3 l kesim esi zerinde 1 ,'in 112 zerindeki F l2 hareketi,
1/,'in U 3 zerindeki F t l hareketiyle 1 l3'in U 2 zerindeki F32 hareketinin toplam na eittir,
(c) Yam alarn tm kendi bireysel btnlkleri iinde yn deitirirse bunun (her yam a
daki koordinat deiim i dnda) h ib ir etkisi olmaz. Bu, toplam yn deiiliinin,
Fi) = H , - H j h ib ir anlamnn olm ad ve "arpanlarna ayrlm as" gerektiin i gsterir.
f- 9 = h -h 2
710 Bkz. P enrose ve R indler, 1986. G unning ve Rossi, 1965, d ah a kapsam l b ir ta rt m a sunar.
711 Bkz. G unning ve Rossi, 1965; P enrose ve R indler, 1986.
712 P enrose ve Rindler, 1986.
e k il 3 3 .1 9 K e n d is iy le ilg ili k a p la m a n n ik id e n f a z l a
k m e d e n o lu tu u b u rg a fo n k s iy o n la r n n u z a y z a
m a n d e e r le n d irm e s in e u y g u la n a b ilir o la n (R iem a n n
k r e s i ze rin d e k i) " d a lla n m b ir ko n t r".
1 J - - 4 1 tJ
i i * >
- frekansl ilk kohom oloji
(b)
e k il 3 3.22 S2 (= CP1) R ie m a n n k re siy le P T (= CP3) iz d m s e l b u rg a u z a y a r a s n d a k i
b ir b e n z e rlik , (a) S2'n in g e r e l R e k sen i z e rin d e ta n m l k a rm a k b ir fo n k siy o n h o lo m o r-
fik o la r a k b u r a d a S" k u zey y a n k re o la ra k g s te rile n ey e g e n i le y e re k k e n d is in e a it p o
z itif fre k a n s l p a r a y a ve S+ g n e y y a r k re y e g e n ile y e re k n e g a tif fre k a n s l p a r a y a b
l n r. (R iem an n k re s i b u r a d a R e k v a to r o la c a k f a k a t - i k u zey k u tb u n d a ve i g n e y k u t
b u n d a o la c a k b i im d e izilir; e k ille r 8.7 ve 9.10 ve 9 .5 'le k a r la tr n .) (b) PN z e rin d e
ta n m l (ve k tle s iz b ir a la n g ste re n ) b ir ilk k o hom oloji e le m a n h o lo m o rfik o la ra k iz d
m s e l b u rg a u z a y n n P T + s t y a r s n a g e n i le y e re k k e n d is in e a it p o z itif fre k a n s l p a r
a y a ve PTT- a lt y a n s n a g e n i le y e re k n e g a tif fre k a n s l p a r a y a b l n r.
-5? [33.27] R a stlan t denklem inden, CM'ye ilikin b ir R noktasyla ilgili karm ak b ir r konum
v ektrnn, r ancak ve an cak gem ii ia re t eden ve zam an sal o lu rsa PT +daki izdm sel
b ir izgi ta ra fn d a n g sterilebileceini gsterin.
e k il 33.23 R ie m a n n k re s in in k u lp la r n y a n s r a so n lu b y k l k te "delikler"e de sa h ip
o la b ild i i y k se k c in s te n R ie m a n n y z e y le rin e g e n e lle n m e sin e d a y a n a n (d elik le r d b ilg i
b e s le m e s in in y a p ld y eleri g ste rir; bkz. ekil 31.5) k o n fo rm a l a la n k u ra m (sicim k u r a
m t r b i r m odel), (b) R ie m a n n y z e y le rin e k a r lk g elen b ir b i im d e "k u lp la r" ve a y rc a
s n r l a n P N 'n in k o p y a la n o la n "delikler" (tu z lu k ra k e r b u rg a u z a y la n ") e d in e n PT g e
n e lle m e s in i i e k o a n b i r b u rg a v e rsiy o n u .
!,f f
w,i;*.. U2
!*.*
iSi J.
1 * * t t
jr - u z a y Simplektik
e k il 33.25 ekil 3 3 .2 4 'tek i fik ri (iki y a m a y a sa h ip ) k a r - z ik ili k tle e k im e ili k in b u r
g a ta n m la m a s d u ru m u n d a u y g u la y n . V ek t r a la n , / 2 t r d e lik d e re c e s in d e o lm ak
z e re , ( df/d<i)d/h>1 - ( d f /d o il )d/bi o lu r. E ik b ir T b u rg a u z a y (p ar as) elde ed eriz.
T 'n in , ir u z a y n a e v re n se l b i r y a n s tm a s m e v c u ttu r. Bu y a n s tm a y a ili k in h e r lif, n u z a
y n n k e n d is in d e k i g ib i k a r m a k b ir s im p le k tik 2 -u z a y d r.
* [33.28] Sfr derecesi b u nun niin PT 'deki b ir blge zerinde b ir vektr alan vereceini im a
eder? pucu-, F 'n in Y'a ilik in eviricisi nedir?
722 O luum daki tm ilem ler holom orfik olm asna ram en b u nun holomorfik b ir lif dem eti ol
m adna ilik in teknik b ir incelik sz k o n u su d u r nk o, yerel olarak n uzaynda, kat b i
im de holom orfik b ir arp an uzay deildir. T, b ir holomorfik lifleme olarak adlandrlr.
Bkz. Penrose, 1976a, 1976b.
bi, h o lo m o rfik a r a k e s itle re ilik in k a rm a k 4 ^ p a ra m e tre li b ir a ile n in
m e v c u t o ld u u n u g r r z .723 (PT iz d m u z a y n d a b u , CP1 izg ilerin e
ilik in k a rm a k 4 r-p a ra m etre li b ir ailedir.) Bylece b u ailey i te m sil etm ek
ze re, 4 - b o y u tlu k a rm a k b ir M m a n ifo ld u n a sa h ip o lu ru z. 4 - b o y u tlu lu k
J a p o n m a te m a tik i K unihiko K o d a ira 'n m te o re m le rin in so n u c u o la n d ik
k a t ekici b ir g e r e k tir;724 k a rm a k y k se k b o y u tla r a ili k in k a rm a k s ih
rin b ir rn e i. (Tek b a n a gerel m a n ifo ld la ra ili k in d en ey im b u t r e y
le re ilik in s o n s u z -p a ra m e tre li b ir aile b u lu n d u u b e k le n tisin e y n le n d ir
m i o la b ilir; f a k a t 1 5 .5 'te h o lo m o rfik a r a k e s itle rin so n d erece s n r la n
m o ld u u n u b e lirtm itik .)
ekil 3 3 .2 6 'd a b u ile m (izd m ta n m la m a s n d a ) g ra fik b i im li o la
ra k g ste rilm e k te d ir. K a rm a k CM M in k o w sk i u z a y z a m a n n n u y g u n b ir
31 b lg e siy le b a la y n . B a sit o lm a s i in 32'yi y a ln z c a , CM 'deki b ir R n o k
ta s n n u y g u n b ir (ak) k o m u lu u n d a o la ra k k a b u l edelim . P T iz d m
u z a y n n ilg ili Q b lg e si, h e r b iri R 'n in b ir n o k ta s n te m s il e d e n izgi aile-
sin c e ta r a n a n b lg e d ir. Bu, P T 'd e k i R iz g is in in R 'y i (ekil 33.26a) te m sil
ed e n (t p b i im li k o m u lu u o la ra k a d la n d rla n ) b ir k o m u lu u o la c a k tr,
'n u n to p o lo jisin i S2x R 4 o la ra k k a b u l ed e b iliriz . S2, R iz g is in in - y a d a
e d e e r o la ra k iz d m se l it u z a y n n - to p o lo jisin d e n g e lir v e K4, R 'n in
h e r n o k ta s n n y a k n k o m u lu u n d a k i a p ra z p a r a y a k la r. S2'y i a rtk ,
a k m a y a ilik in b ir "y ak a"n m m e v c u t o la ca e k ild e h a f if b i im d e g e
n i le tilm i iki y a rk re a y rlm o la ra k d n r z ve d a h a so n ra Q'yu, b u
h a fif e g e n ile tilm i y a r k re le rin h e r b ir i z e rin d e b u lu n a n rte n (ak
km e) ve U 2 p a r a la rn d a n o lu m u o la ra k d e e rle n d iririz (ekil
32.26b). D eform e e d ilm i iz d m se l P T b u rg a u za y b lg em izi eld e e t
m ek zere, s tte k i v e k t r a la n u y a rn c a l ^ 'n i n U x'e g re "y n n d e i
t i r i r i z (ekil 33.26c).
n u z a y n a ynelik, d e m e t y a p s n v e re n e v re n se l b ir y a n s tm a h l sz
k o n u s u d u r (ekil 33.26d). B u n u n la b irlik te , 'Uj ve l ^ 'd e k i o rijin a l "dz iz
giler" a rtk k rk tr ve b u n e d e n le a r a k e s it v erm ez fa k a t K o d aira te o re m ii
bize, P T 'd e y e n i b ir 4 - p a r a m e tr e li h o lo m o rfik eri a ile si, b u n la r d e m e t
y a p s n n gerek h o lo m o rfik a r a k e s itle ri olm ak zere, b u lu n d u u n u s y
ler. G erekli M u za y , k e n d isin e a it h e r b ir n o k ta n n b u a r a k e s itle rd e n b i
rin e k a r lk gelecei e k ild e o lu tu ru lu r (ekil 33.26e). M 'y e b ir g m e tr i
in in d o al b ir y o ld a n a ta n a b ile c e i ve o n a a it W eyl e rili in in k a r - z
ik ili o lu p k e n d is in in d z R icci o ld u u o rta y a k ar, g 'ye ili k in b o ko n ile-
723 N orm al k o u llar altnda; bkz. Penrose, 1976b; Penrose ve W ard, 1980; P enrose ve R indler,
1986.
724 Bkz. K odaira, 1962.
(C)
(d)
(e)
A R*
r ~y<P\ (0
1 Sp * '
i I
n space.
726 Bu nedenle, 32.5'te b elirtilen topolojik (FT kavram yla nem li b ir iliki sz konusu gibi g
rn r.
- S [33.30] Niin? pucu: U zam sal b ir y an stm a b u rg alar niin ikili b u rg alara evirir?
727 Bu so ru n lara ynelik, ift-b u rg alar olarak b ilin en eyleri k u llan an y ansm a sim etrik b ir
yaklam sz k o n u su d u r ve bu, bu ynde nem li baz ksm i b a a rla ra sahip olm utur; bkz.
Penrose, 1975; LeBrun, 1985, 1990; Isenberg vd., 1978; VVitten vd., 1978. Ayrca bkz. Penrose
ve R indler, 1986. Dz uzayl b ir ift-b u rg a tem elde, Wa,Z a = 0 olm ak zere, b ir (Wa,Z ) if
tid ir ve k arm ak b ir k n n tan m lar. B ununla birlikte bu, s tte benim sendii zere,
"burga fo nksiyonlar dalga fonksiyonlardr" eklindeki felsefeyle pek uyum lu deildir n
- 6 t rd e lik te k i f ( Z a) b u rg a fo n k siy o n la rn n , izg isel o lm a y a n s a
e lli b ir g ra v ito n elde etm ek z e re b ir b i im d e " s le rin i alm a" s o ru n u (kt-
leek im le ilgili) a ld a tc s o ru n o la ra k a d la n d r lm tr. ("A ldatc" s zc ,
n o rm a ld e s o l-e lli sp in b ild ire n b ir h a re k e tle y u v a r la n r g r n se de, h a r e
k e t y n n d e s a -e lli b i im d e s p in h a lin d e k i to p u ta n m la y a n b ir k rik e t te
rim id ir.) M a n tk l b ir zm b u lm a k y a k la k 25 y l a ld f a k a t so n g e li
m e le r b u n u n la ilg ili u y g u n b ir o lu u m s a la r g r n y o r.728 Y ine de i le m
ler, y az m s ra s n d a , b a z n em li b a k m la rd a n h l v a rs a y m o la ra k k a l
m a k ta d r. Bu g e lim e le ri b u r a d a a k la m a y a g irim e y ec ek ve y a ln z c a , te
m el y en i ze lli in T eik b u rg a u z a y m z n iz d m s e l P T u z a y n a y a n s
tlm a s y la ilg ili lifle rin - 6 t r d e lik d e re c e sin d e k i b ir b u rg a fo n k siy o -
n u n c a ta n m la n r b ir b i im d e "bkl" h a le g e ld i in i s yleyeceim . ("B
km ", C u y g u n b ir s a b it ve /_ 6 - 6 t r d e lik d ere celi b ir b u rg a fo n k siy o n u
o lm ak zere, y a n ltc b ir e k ild e b a s it Cf_6Z ad /d Z a b i im li a k a n b ir
y a m a ifti z e rin d e k i b ir v e k t r a la n n n s s n a lm a k y o lu y la g e r e k le
tirilir.) Bu, g ra v ito n u n h em s a -e lli h em de s o l-e lli p a r a la rn n b ir a r a d a
b irle tir ilm e s in e o la n a k ta n r.
U ygun e k ild e a s im p to tik b i im d e dz M u z a y z a m a n d u ru m u n d a en
a z n d a n , T ' ye ili k in o la ra k M d o la y sz b ir a k o lu u m m e v c u ttu r. D a h a
s, v e rili b ir T 'd e n M elde etm ekle, d i e r b ir d ey ile b t n y le b u rg a y a
p l T 'd e n u z a y z a m a n n o k ta la n o lu tu rm a k la ilgili, gerek li R icci d z l
n (E in ste in 'n v ak u m denklem i) d o ru b i im d e d a h il etm ey i sa la y a c a
v a rs a y la n d en e m e n ite li in d e b ir n erm e sz k o n u su d u r. nerm e, b e lir
g in b i im le rd e , E z ra T. N evvman ve m e s le k ta la rn a a it, u z a y z a m a n n o k ta
la rn "k k o n isi k esik le ri" o la ra k a d la n d r la n e y le r b i im in d e , b u n la r
> f'd e k i k k o n ile riy le J + gelecek b o so n su z u n k e s iim le ri o lm a k zere,
y o ru m la m a k la ilg ili u z u n erim li b ir a r a tr m a p ro jesiy le ilg ilid ir.729 B u
n u n la b irlik te g r n te u m u t v eric i o lsa d a b u b u rg a o lu u m u n a ili k in
b a z n em li g r n m le r, y a z m e s n a s n d a , z lm em i d u ru m d a d r.730
G elim eyi i a r e t eden, d o ru s a l o lm a y a n s o l-e lli o rijin a l g ra v ito n o lu
u m u y la (1975/76) ilg ili d i e r y n d i e r a y a r a la n la rn d a n k tle e k im k u
ra m n a y n elik g en e lle m e lerd ey d i. O lduka erk e n b ir a a m a d a , 1976-
1977'de R ic h a rd W a rd genel k a r - z ik ili a y a r a la n la rn n , k tle e k im le
k ift-b u rg a aklam as d ah a ok, ierisinde b ir dalga fonksiyonu iin uygun olan ekilde
y a b iri ya da dieri yerine hem b ir deiken hem de ona a it elenik deikenin -b u ra d a Za
ve Wa- o rtay a kt k lasik aklam aya benzer. ift-burga yaklam ayrca, dorusal ol
m ay an alan lara ilikin ak lam asnda da m atem atiksel baz tu h aflk larla k arlar.
728 Bkz. Penrose, 2001.
729 Bkz. rnein F rittelli vd., 1997; Bram son, 1975.
730 Bkz. Penrose, 1992.
ilg ili o la n a b ir b i im d e b en z ey e n b ir b u rg a o lu u m u k u lla n la ra k n a s l
eld e e d ileb ilec e in i g ste rd i. A sln d a , W a rd ve d i e rle rin e a it W a rd o lu u
m u , zellikle in te g ra li a ln a b ilir s is te m le r (uygun b ir a n la m d a , g en el d u
ru m d a z le b ile n d o ru sa l o lm a y a n denklem ler) a la n n d a , h a tr s a y lr
l d e m a te m a tik se l k a z a n m ve g elim ey e yol at. B u ra d a b u rg a k u r a
m , b ir b t n o la ra k k o n u y la ilg ili g l b ir g enel g r n m s u n d u .731 Kt-
leek im le ilg ili k a rk s a rm a llk s o ru n u n a ilik in b t n l k l b ir zm e
y n elik s tte b e lirtile n g elim e ler, (k ark sa rm a llk ta k i) g en el a y a r a la n
la rn n d a a y rc a b u rg a fo rm a liz m i i in d e ele a ln m a s g e re k ti in e i a re t
e d e r g ib i g r n y o r.
733 Bkz. Bailey ve B aston, 1990; B aston ve Eastvvood, 1989; b u rg alarn m atem atikteki k u llan
m iin M ason ve VVoodhouse, 1996.
734 Bkz. M erkulov ve Schvvachhfer, 1998.
735 Bkz. G indikin, 1986, 1990; Lebrun ve M ason, 2002.
r a k d a eld e e d e b ile ce im iz i ve b u b e n z e rli in , s o n u ta k i k u ra m d a , k tle -
ek im d e h i b ir s o l-s a a s im e tris in in o rta y a k a m a y a c a d e n li ta m o ld u
u n u ile ri s re r. te ta r a f t a n fo rm a liz m D oay y a n s ta c a k s a , b u d u ru m
d a, k u ra m z a y f e tk ile im le ri (25.3) a k la m a y la yz y ze g eld i in d e b ir
s o l- s a a s im e tris in e gerek d u y ac a z. B u n u n la b irlik te b u rg a k u ra m n n
v a r o la n g rece ilkel h a lin d e b u fa rk a ili k in h e rh a n g i ak b ir se b ep sz
k o n u s u d e ild ir.
im d ilik b u rg a k u ra m n a y n e ltile b ile c e k te m e l e le tiri, o n u n gerek
b ir fi z i k i k u ra m o lm a d d r. O k e sin lik le a k h i b ir fizik i n g r d e b u
lu n m a z. K endi (an ) iy im se r b a k am , b u rg a k u ra m n k la s ik fizi in
H a m ilto n fo rm a liz m iy le b e lli b e lirs iz b i im d e k y a s la n a b ilir o la ra k d e e r
le n d irm e k tir. H a m ilto n k u ra m fiziki d e iim le r sa la m a d fa k a t k la sik f i
zie ilik in , d a h a s o n r a d a n S c h r d in g e r'in b l m le r 2 1 -2 3 'te d e in ile n
a k la m a la ry la ilg ili y en i k u a n tu m k u ra m n d a ta m o la ra k g ere k li o la n ey
o ld u u k a n tla n a n fa rk l b ir g r n m su n d u . B enzer b i im d e b u rg a k u r a
m d a y a ln z c a , fizik i d e iik lik le r o rta y a k o y m a s g erek m ey en b ir y en id en
fo rm la sy o n d u r. y im se r b e k le n ti o n u n e r e v e sin in de, g elecek tek i n e m
li b a z fizik i g elim e lere ilik in b ir s ra m a n o k ta s s u n a b ilm e sid ir.
K u k u c u la r i in e lb e tte , b u t r g e lim e le rin g er ek le ec e in e in a n m a k
y n n d e h i b ir b a s k sz k o n u su d e ild ir ve a s ln d a b u rg a k u ra m n n b i
rin c il d u ru m u , sicim k u ra m (ya d a M -k u ra m ) g ib i o n u n e s te tik y a d a m a
te m a tik s e l e k ic ili in in k u v v e tin d e y a ta r . B u n u n la b irlik te iki k u ra m h a li
h a z rd a k i d u ru m la rn d a , m a te m a tik s e l o la ra k u y u m a z n k fa rk l s a y
d a u z a y z a m a n b o y u tla ry la ile rle r. H akl (fakat b elk i de fa z la c a sert) o la
ra k , sic im k u ra m n n a m a la rn n y a n l o ld u u n a ilik in n g r n n b u r
g a k u ra m n a a it o ld u u y a d a te r s te n b u rg a k u ra m n n a m a la rn n y a n
l o ld u u n a ilik in n g r n n sicim k u ra m n a a it o ld u u s y le n eb ilir! Bu
u y u m a z lk , ek b o y u tla rn u z a y z a m a n b o y u tla r deil f a k a t b ir t r "i" b o
y u tla r o la ra k d e e rle n d irild i i sic im (ya d a M) k u ra m n n b a k a c a b i im
le rin e y a d a y e n id e n y o ru m la m a la rn a g en ilem ez. B ylesi b ir y e n id e n y o
ru m la m a tu ta r l b ir b a k a s s a la r g r n se de, n o rm a l o la ra k b e n im
se n d i i ze re o, sic im k u ra m n n a rd n d a k i itic i k u v v etle b ir b i im d e
u y u m a z lk i in d e d ir.
O k u y u cuya b u b a la m d a , ilk o la ra k E dvvard W itte n ta r a f n d a n g e r e k
le tirile n , 31 .8 'd e d e in ilm i o lan , o ld u k a y en i b ir b e lirli a l m a y h a
trla tm a ly m .736 Bu, Y an g -M ills sa lm g en li iy le ilg ili y en i b ir g r n m e
ilik in etk ile y ici b a z o la s lk la ra i a r e t eder. B urga k u ra m n d a k i fik irle ri
sic im k u ra m n d a k ile rd e n b a z la ry la f a k a t b u kez 4b o y u tlu b ir b a la m d a
b irle tirir!
Ne o lu rs a o lsu n b u rg a k u ra m y en i b a z g ird ile re g erek d u y m a k ta d r.
B a a rl d i e r fiziki k u ra m la rn en n em li b ile e n le ri a r a s n d a , a la n d e n k
le m le riy le ilg ilen m ek ze re e lv e rili QFT b i im in i s u n a n L ag ran g e d e n k
le m le ri ve F ey n m a n yol in te g ra lle ri b u lu n m a k ta d r (bkz. 26.6). B u n u n la
b irlik te b u rg a k u ra m , a la n d e n k le m le rin in o rta d a n k a y b o lm a s y la v
n r (33.8, 11), b u n e d e n le b t n l k l b ir b u rg a F T 'sin in g e lim e si
i in b a z y en i fik irle re gerek d u y u ld u u g r l r.737
B u rg a k u ra m h e rh a n g i b e lirg in " ngrler"e sa h ip m id ir? B ir n g r
ye en y a k n o ld u u n u d n e b ild i im ey, k u ra m n te m e lin d e k i g d le rin
ev re n in n e g a tif u z a m sa l erilie, d i e r b ir d ey ile K < O'a, s a h ip o lm a s
g e re k ti in i a n la tr g r n m e sid ir. Bu b e k le n tiy le ilg ili s e b e b i g rm ek i in
ilk o la ra k 27 ve 28. b l m d e n (zellikle 27.13), B yk P a tla m a n n , FLRW
m o d e lle rin d e n b irin e o ld u k a y a k n b ir b e n z e rlik i in d e, o la a n s t d
zen li b ir d o ay a sa h ip g r n d n a n m sa y a lm . Bu m o d e lle r k o n fo rm a l
o la ra k d z d r (yok o lan W eyl erilii) ve dz b ir b u rg a u z a y (CP3) t a r a
f n d a n o ld u k a b a s it b i im d e a k la n a b ilir.738 K > 0, K = 0, K < 0 d u ru m
la rn n h e r b irin d e , ta m b ir s im e tri g ru b u sz k o n u s u d u r f a k a t b u y a ln z
ca K < 0 d u ru m u n d a h o lo m o rfik b ir g ru p tu r. A sln d a b u d u ru m d a g ru p
k esin lik le, b iz i b u rg a k u ra m n a ilik in "k a rm ak sih ir''le b a la ta n g ru p ,
d i e r b ir d ey ile (y a n sm a la r gz a r d ederek) R iem a n n k re s in e ilik in
h o lo m o rfik d n m le r g ru b u o la n 0(1,3) L orentz g ru b u d u r. Bu R iem an n
k re si n e re d e d ir? O, 18.4'teki h ip e rb o lik 3 -u z a y a ilik in b ir s n r o la ra k ,
1 8 .5 'tek i g k k resiy e b e n z e r h ip e rb o lik 3 -u z a y n - ek il 2 .1 1 'd e y en id en
re tilm i E sc h e r ta b lo s u n d a k i sn rla y c e m b e r g ib i- "so n su z"u d u r; bkz.
ekil 18.10.
K < O'n p ek de b u rg a k u ra m n a deil f a k a t te m elin d ek i h o lo m o rfik
737 Lagrange denklem leri burga kuram nda, fiziki etkileim leri anlam ak zere evresel b ir rol
oynam o lsa la r da, kendilerine o kuram ierisin d e henz uygun b ir genel form lasyon b u
lu n m am tr. Burga kuram nn, fiziki alan lar, onlara a it alan denklem lerini (serbest bir
k tlesiz alan du ru m u n d a t rd e bu rg a fonksiyonlar araclyla) ak biim de zerek
gsterm esi sonucu elde ettii b aa rn n kendisine ait Lagrange denklem i form lasyonunda
b ir gle yol am asnda belki de b ir ironi sz konusudur. Alan denklem leri geleneksel ku
an tu m fo rm lasyonunda b ir "gem iler to p la m a n d a n (26.6) ortaya kar. B uradaki form -
lasyonda, b u fikrin anlam ifade etm esi iin alan denklem lerini ihlal etm ek ak biim de ola
s olm ak zo ru n d ad r ve bylece klasik k uram a ilikin kuantum dzeltm eleri bu yol integrali-
n in d ah a ay rn tl biim de incelenm esi sonucu ortay a kar. F orm lasyon alan denklem leri
n in ihlal edilm esine izin verm ezse b u n larn t m n kaybederiz! B ana yle geliyor ki, burga
ku ram n d a ve asln d a genel olarak fiziki k uram da Lagrange denklem lerine ilikin gerek
"z"n ne olm as gerektiiyle ilgili b ir yeniden deerlendirm e gerekm ektedir. Belki de bu,
26.6'nm so n u n d a ifade ettiim kayglar ve yol integralleriyle b irlik te ortay a kan, esasen
h er yerde b u lu n an rak sam a so ru n u ta ra fn d a n su n u lan gerek anlam da derin konularla il
gilidir; bkz. 26.6.
738 P enrose ve R indler, 1986, 9.5.
felse fey e a it b ir n g r o ld u u n u grm ek tey iz. D ah a ile ri g id ip A k o zm o
lojik s a b itiy le ilg ili h e rh a n g i b ir ey s y le y e b ilir m iyiz? H a lih a z rd a n e
rilm i o la n b u rg a o lu u m la r, E in s te in v ak u m d en k lem in e d o al b ir b i
im d e y a ln z c a A = 0 d u ru m u n d a u y u m s a la y a b ilir g r n r ve v a r o la n
ile m in A = 0 d u ru m u n d a , u y u m sa la n m a k z e re n a s l d e i tirile b ile c e
in i g rm ek g t r. Bu b iz e A = O'n b u rg a k u ra m n a ili k in b ir n g r
o ld u u n u m u syler? yle o lm a sa (A = O'la ilg ili ncek i te rc ih im e ram en)
d a h a iyi! nk gzlem e d a y a l yeni, etk iley ici v e ri {bkz. 28.10) g l b i
im d e A > O' i a r e t eder. Bu, b u rg a k u ra m n a y n elik y en i m e y d a n o k u
y u la r su n a r. A ktr ki b u rg a k u ra m n n , sa y g d u y u la n fizik i b ir k u ra m
h a lin e g elecekse, b u n d a n ok d a h a iy is in i y a p m a s gerekecek!
K u an tu m k u ra m n n k u r a lla r n d a n ne h a b e r? B urga k u ra m d e iim le
ilg ili, 30. b l m n a m a la ry la u y u m lu b i im d e h e rh a n g i b e lirli b ir y ne
i a r e t e d e r m i? 33.11'd e k i "d o ru sa l o lm a y an g rav ito n ", b u rg a y a k la
m n n so n u o la ra k k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n d a (d o ru sa l olm ayan)
b ir d e iim g e re k tire c e in i b e lirtm e y e b a la r. B u n u n la b irlik te b u rg a
fo rm a liz m in d e h en z , 30.2, 3, 9 'd a k i ta r t m a la r u y a rn c a g ere k li o ld u
u zere, b u d e iim le rd e te m e l b ir z a m a n a s im e tris in in v a rl n b e lirte n
p ek fa z la ey y o k tu r. Y ine de b u , o n la rn za m a n a s im e trik b ir a k la m a y a
b a l g r n m em esiy le ilg ili, 3 3.12'de k s a c a ta rt lm o la n b e lirli " a ld a
tc" g e lim e le rin a n la m l b ir zellii o la b ilir. Bu o la sl n k u v v eti, g ele
cek tek i g elim e leri b ek lem ek z o ru n d a k a la c a k tr ve n cek i p a r a g ra fta k i
y o ru m la r a k ld a tu tu lm a ld r. Bu n e d e n le b u rg a k u ra m , k u ra m a rd n d a k i
b a la n g g d le rin in n em li b ir k sm n b u olgu su n m u o lm a s n a k a r
n , k u a n tu m d u ru m in d irg e n m e sin e ilik in u a n a dek k u lla n l h i b ir
ey s y le m e m itir.
Son o la ra k gelin, b u rg a k u ra m n n a rd n d a k i te m el g d le rd e n b ir in i
o lu tu ra n h o lo m o rfik fe lse fe n in te m e l k o n u m u k o n u su n u ele alalm . Bu
fe lse fe n in e s a s e n g e e rlili in i k o ru d u u n u ve - b a z b a k m la rd a n (rnein
k tle siz a la n la ra ilik in h em izg isel (33.8, 10) h em de izg isel o lm a y an
(33.11, 12) b u rg a g ste rim le rin d e k i gibi) b e k le n tile ri a a c a k b i im d e -
g l b ir itic i k u v v et sa la d n sylem ek u y g u n o lu r. Y ine d e k u ra m b ir
n o k ta d a , fiz i in gerel sa y g r n m le ri ve h o lo m o rfik o lm a y a n d a v r a n
la ilg ili, rn e in a n a litik o lm a y a n (tek b a n a h o lo m o rfik o lm a y a n b i im d e
b ra k la n ) d a v r a n a b a d a trm a y u m d u u m u z (holo m o rfik o lm a y an
z h |z |2 m o d l k are k u ra ly la u y u m lu biim de) o la slk d e e rle rin in ve
gerel u z a y z a m a n n o k ta la r n n o rta y a k m as g ibi, b ir e y le r sylem ek
z o ru n d a k a la c a k tr. A n a litik o lm a m a k o n u su y la ilg ili o la ra k , 9. b l m n
s o n u n d a (bkz. 9.7) s u n u lm u olu p k e n d isi u y a rn c a a n a litik o lm a y a n d a v
ra n n h o lo m o rfik ile m le r b a la m i in d e o ld u k a z a r if b i im d e s u n u la
b ile ce i d ik k a t ekici h ip e r fo n k s iy o n la r k u ra m n d a n b ir m ik ta r d e s te k
sa la n m a ld r. G elecekteki b ir b u rg a k u ra m n n b u t r k o n u la ra ele a la
c a k a p s a m gelecee ili k in b ir k o n u d u r.
GEREE GDEN YOL NEREDEDR?
742 Bkz. A m elino-Cam elia vd., 1998; Gam bini ve Pullin, 1999; A m elino-Cam elia ve P iran, 2001;
S arkar, 2002; ya da olas b ir "k yolu" iin bkz. M agueijo ve Smolin, 2002.
34.2 M atematiksel olarak ynlendirilen tem el fizik
M a te m a tik s e l fik irle r ve fizik i d a v ra n a r a s n d a k i etk ile im b u k ita b n
s a b it b ir te m a s olag eld i. F izik b ilim in in ta rih i b o y u n c a ile rle m e b ir ta r a f
ta m a te m a tik s e l k u ra m a ili k in e le tiri, a y a rtm a ve if a la r la te ta r a f t a f i
ziki d n y a n n ey le m le rin in g en e llik le d ik k a tli b i im d e k o n tro l e d ile n d e
n e y le r y o lu y la k esin gzlem i a r a s n d a k i d o ru d en g ey i y a k a la m a k y o lu y la
g er ek le ti. G ncel ou a r a tr m a d a o ld u u ze re d en e y se l y n le n d iric i
lik y o k lu u n d a b u denge k u lla n m d kald. M a te m a tik se l u y u m lu lu k 743
b iz e "d o ru yol ze rin d e" o lu p o lm a d m z sylem eye y e te rli b ir l t o l
m a k ta n u z a k tr (ve ou d u ru m d a b e lirg in b i im d e gerek li o la n b u iste m
b ile r z g ra sa v ru lu r). E s te tik m a te m a tik se l d e e rle rin d a h a nce sa h ip
o ld u k la rn d a n d a h a b y k ro lle r stle n m e y e b a la d k la r n g r r z . A ra
tr m a c la r sk lk la , o rta y a k o y u la n zel k u ra m s a l fik irle rd e k i e s te tik e k i
cilik y o lu y la n em li b ir derecey e k a d a r y n le n d irilm i o lm a la rn d a , D irac,
S ch r d in g er, E in ste in , F ey n m a n ve d i e rle rin in b a a r la r n a i a r e t e d e r
ler. B a n a gre, b y le si e s te tik d e e rle n d irm e le rin d e e rin e ve te m e l fizie
ili k in y en i k u ra m la rla ilg ili m a n tk l n e rm e le rin se im in d e te m el o la ra k
n em li b ir ro l o y n a m a sn a ilik in h e rh a n g i b ir y a d s m a sz k o n u su d e il
dir.
Bu t r e s te tik y a rg la rd a n b a z la r z a m a n z a m a n y a ln z c a , m a te m a tik
sel o la ra k tu ta r l b ir d zen e d u y u la n ak b ir g ere k lili i ifa d e e d e r n k
a s ln d a m a te m a tik se l g ze llik ve tu ta r llk y a k n d a n ili k ilid ir. nerilen
h e rh a n g i b ir fiziki m o d e ld ek i b u t r b ir tu ta r llk g e re k sin im i b a n a t a r t
lm a z g r n y o r. D ah as, ou e s te tik l te k a r lk m a te m a tik s e l t u t a r
llk , k e n d is in in y e te rin c e a k b i im d e n e s n e l b ir ey o lm a s a v a n ta jn a
s a h ip tir . E s te tik y a rg la rla ilg ili g l k gen eld e o n la rn so n d ere ce znel
o lm a e ilim in d e o lu u d u r.
Y ine de m a te m a tik se l tu ta r ll n k e n d ili in d e n d e e rle n d irilm e si g e
rekm ez. M a te m a tik se l b ir fik ir d e rle m e s i z e rin d e y e te rin c e u z u n ve sk
a l m o la n la r, b e lirli b ir d z e n i e ris in d e b u lu n a b ile c e k in c e lik li ve o
u n lu k la b ek len m e d ik b irli i d e e rle n d irm e k k o n u s u n d a d a h a iy i b ir k o
n u m d a o la b ilirle r. D ier ta r a f ta n b y le si b ir d z e n in y a b a n c s o la n la r
o n u d a h a ok, a k n lk la iz le y e b ilir ve u v ey a b u ze lli in n i in h e rh a n g i
b e lirli b ir d e e re sa h ip o lm a s g ere k ti in i y a d a k u ra m d a k i b a z e y le rin
n i in d i e rle rin d e n d a h a a r tc - v e b elk i de b y lece d a h a g z e l- o la ra k
,4) Uyum luluk" szcn b u ra d a tu ta rllkta n b ir m ik tar d aha gl b ir eyi aktarm ak zere
k ullandm . Szck b t n y le u y u m lu m atem atiksel b ir yapda, kendisine a it form alizm in
fark l g rnm leri b ir ara d a m kem m el uyum la alm ak zere, tu tarll n yan sra belirli
b ir tu tu m lu lu u d a nerm ektedir.
k a b u l ed ilm e si g e re k ti in i d e e rle n d irm e y i g b u la b ilir. Y ine de d a h a iyi
n e s n e l y a r g la r d a b u lu n a b ile c e k o la n la rn b u y a b a n c la r o ld u u k o u lla r
sz k o n u su o la b ilir; n k b elk i de, b e lirli b a z y a k la m la r i e risin d e o r
ta y a k an m a te m a tik s e l s o r u n la r d e rle m e sin e z o rlu k la o d a k la n a ra k g e i
rile n y lla r a rp k y a r g la r d a b u lu n m a so n u c u n u v erir!
B u n u n la b irlik te fizik i b ir k u ra m n m a te m a ti in d e k i tu ta r llk ve z a r a
fet, p h e g t rm e z d e e rle rin e k a r m , y e te rli o lm a k ta n ak b i im d e
ep eyce u z a k tr. F iziki d e e rle n d irm e le r gen ellik le ok d a h a fa z la nem e
s a h ip tir. te ta r a f ta n den ey e d a y a l y n le n d iric ili in b u lu n m a d d u ru m
la r d a m a te m a tik se l n ite lik le re d a h a b y k nem y k le n ir. K esinlikle b u
k o n u la rla ilg ili b a s it y a n tla r o ld u u n u ile ri s r y o r d e ilim . B irey sel
a r a tr m a c la rn k e n d i e s te tik itk ile rin i izlem ek te h a k l o ld u k la rn a in a n
y o ru m . B u n u n la b irlik te b a z m e s le k ta la rn , b u itk ile rin y n elteb ilec e i
so n u la ra ilik in id d ia e d ile n g rk em k a r s n d a t m y le h a re k e tsiz o l
d u k la rn g r rle rs e a rm a ld rla r. B ylesi e s te tik g d le ri, k u ra m s a l
b ilim d e k i n em li h e r t r y en i fik rin g e liim in in te m e l b ir p a r a s o la ra k
d e e rle n d iriy o ru m . B u n u n la b irlik te d eney ve g zlem in k stla y c l o l
m a k sz n b y le si g d le r k u ra m sk lk la fizik i o la ra k d o ru la n a c a k e y in
ok te sin e ta r.
T a rih b o y u n ca , h a r ik a b ir m a te m a tik se l d z e n in b a la n g ta D oann
g iz em lerin i o rta y a k a rm a k ta y en i b ir d ev rim ci yol s u n a r g r n p b u
b a la n g u m u tla rn n y in e de, en a z n d a n b a la n g ta b ek len d i i b i im d e
g e r ek le m e d i i p ek ok rn ek g re b iliriz . B ir b lm e c e b iri o lu tu rm a y a
ili k in h a r ik a b ir zellie sa h ip d rd e y le r siste m i, iy i b ir rn ek o lm a ld r.
1 1 .2 'd e g rd m z g ib i 1843'te H a m ilto n ta ra fn d a n b u lu n a n b u sis te m
on u , m r n n k a la n 22 y ln , D oa k u r a lla r n b t n y le b u ereve i in
de g ste rm e g iriim in e a d a y a c a b i im d e b a ta n k ard . B u n u n la b ir lik
te b u "s a f drd ey " a l m a s (blm e c e b iri zelliine sa h ip b a la n g ta k i
g er ek d rd e y le rin i k a ste d iy o ru m ) te m e l fizik i b ilim in in g e liim in d e g re
ce k k b ir d o la y sz etk iy e sa h ip oldu. H a m ilto n 'u n fizik i k u ra m z e rin
d ek i d i e r e tk ile ri k e sin lik le d e v a sa ve so n d erece d o la y sz d . nk u an
"H a m ilto n lar", "H a m ilto n ilkesi" ve " H a m ilto n -Ja c o b i den k lem i" vb o la ra k
a d la n d rd m z - b u n la r Nevvton p a r a c k la ry la d a lg a la r a ra s n d a k i b e n
ze rli e ilik in a r a tr m a n n p a r a s n o lu tu r u r - , k u a n tu m m e k an i i ve
O FT'ye ili k in 200. y zy l g e lim e le rin d e s ra m a n o k ta s o lu tu ra n e y ler
o n u n erk e n a r a tr m a la r y d (bkz. 20.2 ve 21.1, 2). te ta r a f ta n d rd ey -
le rin fizik z e rin d e , b lm e c e b iri z e lli in in b ir k e n a ra b ra k lm a k z o ru n
d a o ld u u g en e lle m e ler y o lu y la y a ln z c a u z a k ta n e tk isi m e v c u ttu r.
19. y zy l o r ta la r n d a d rd e y le rin , o n la rla b lm e y a p la b ilm e sin e ili
k in h a r ik a m a te m a tik s e l zelli i (11.1) ta ra fn d a n b y le n m e k so n d erece
k o la y o lm u olm al. D rd e y le rin ve b ir d ereceye k a d a r b irk a c e b irin s a
h ip o ld u u b u m kem m el zellik s a f m a te m a tik z e rin d e b e lirg in b ir e tk i
ye sa h ip k e n a n a akm fizi in d e d o la y sz b ir e tk isi s z k o n u su d e ild i. F i
ziki k u ra m d a d e v a sa g e lim e le rin o la n a k l h a le g e le b ilm e sin e n ih a y e t izin
v e re n ey, i e risin d e u z a y z a m a n la ilg ili L oren tzci im z a n n b en im se n d i i
P a u li ve zellik le D ira c 'n so n ra k i fik irle riy le b irlik te C liffo rd 'u n d rd ey -
le ri y k se k b o y u tla ra g en e lle m e siy d i (11.5, 24.6, 7). H a m ilto n 'u n h a r i
k a b lm e zellii, fizik i in so n d erece nem li o la n b u so n ra k i g e lim e le r
de z o ru n lu b i im d e te rk edildi!
F izik le ilg ili o la ra k b a a r l o lan , m a te m a tik te k i gzelli e ili k in b u b i
ra z g izem li k o n u y a 3 4 .9 'd a dneceim . B u n u n la b irlik te b u k o n u la r
n em li ve b y le y ici, ta m a m la y c m a te m a tik se l "yan r n " k o n u s u n a d e
in m e k te d ir. A ntik Y unan z a m a n la rn d a n b e r id ir d n y a d a v ra n n a y ak n
b i im d e o lu tu ru la n k u r a m la r h a r ik a m a te m a ti in en g in a ra z is in d e y a v
ru la d , b a la n g ta y a ln z c a k en d i h a tr n a a l t f a k a t ou kez k a y n a k
la n d d e e rle n d irm e le rd e n o ld u k a u za k u y g u la m a la r b u ld u . B azen b u
u y g u la m a la rn g e r e k le tirilm e si (gezegen h a re k e tle rin e ilik in 16 ve 17.
y z y lla rd a K epler ve Nevvton ta ra fn d a n s u n u la n k a v ra y ta n em li b ir
ro l o y n ay a n A p o llo n io s'u n y a k la k I 2 0 0'deki a l m a s y a d a 20. y zy l
s o n la rn d a k rip to g ra fid e n em li u y g u la m a a la n la r b u la n F e rm a t'n n
1 6 4 0 'tak i "kk teo rem i" d u ru m u n d a k i gibi) y z y lla r ald . M a tem atik ,
zel o la ra k iyi m a te m a tik , u y g u la m a la rn ok b a m b a k a a la n la rd a b u lm a
a l k a n l m d a d r ki b u k u v v et ve sa la m l n a ilik in n e d e n le rd e n b irid ir.
D o an n i le y ii sk lk la b u t r m kem m el m a te m a tik se l fik ir k a y n a k la r
s u n m u tu r. D oann m a te m a tik se l k u ra lla r la ta m o la ra k u y u m lu b i im d e
ile d i in i k a b u l e d e rse k D oa ta ra fn d a n te v ik ed ilen b y le si fik irle rd e
k e s in lik ve g v e n ilirlik o lm a s g ere k lili i a r tc olm az. D ah a d ik k a t e
k ici o la n e y , D oa y a s a la rn d a i e rilm i g r n e n m a te m a ti e a it in c elik
ve b u t r m a te m a ti in sa h ip g r n d , o rijin a l a m a c n d a n o ld u k a u zak
a la n la rd a (zellikle N ew ton ve L eibniz a n a liz in d e k i d u ru m gibi; b kz. b
l m 14) u y g u la m a la r b u lm a a lk a n l d r.
B u n u n la b irlik te d i e r ta r a f ta n , g en i b i im d e y ay lm m a te m a tik se l
a la n la rd a k i ok d a h a re tk e n a r a tr m a n n te tik le d i i v a rs a y m s a l b ir f i
ziki k u ra m n , b u n d a n d o la y fiziki in a n d rc lk k a z a n a c a n ile ri s r e b i
lir m iyiz? K onu zellikle, 31, 32 ve 33. b l m le rd e k i fizik i d z e n le re ilik in
b ir a n la m a s a h ip tir. S an y o ru m ki b u h e rh a n g i b a s it b ir b i im d e y a n tla -
n am az ; f a k a t k e sin lik le son d erece d ik k a tli o lu n m a s n erilir.
zellikle sicim k u ra m m a te m a tik s e l o la ra k h a rik a a r a tr m a la r te tik -
lem i ve b u m a te m a tik se l ekicilik se b eb iy le nem li b ir g eld e e tm itir.
(Ayn ey b u rg a k u ra m ve A sh te k a r ile Havvking y a k la m la rn n ou
i in d e s y len eb ilir.) te ta r a f ta n b u n u n , fizik i gerek lik le h e rh a n g i tem el
b ir u y u m u n n e derecey e k a d a r b e lirte c i o ld u u b e lirs iz d ir. Y ine de s a f m a
te m a tik ile rin sk lk la , b u lm u o la b ile c e k le ri b ir so n u c u n fiz ik te u y g u la
m a la ra s a h ip o lm a sn n , o n u n y a ln z c a sic im k u ra m y la m a te m a tik s e l b ir
ilik iy e s a h ip o lm a s n d a n k a y n a k la n d y la ilg ili h o n u tlu k ifa d e e ttik le
rin e a h it oldum ! ou s a f m a te m a tik i a ra s n d a k i, k e n d ile rin e a it gzel
k o n u la ra ilik in g r n m le rin fizik i d n y a n n ile y iin e y n elik n em li
b ir u y g u la m a b u la c a y la ilg ili a rz u y u e lb e tte a n la y a b iliy o ru m . B u n u n la
b irlik te sic im k u ra m n n fizik oZduuna in a n m a y a ilik in , k e sin lik le g l
fizik i a m a la r ta ra fn d a n g d le n se de (im diye dek) gzlem e d a y a l h i
b ir g ereke o lm a d b e lirtilm e lid ir. A yrca sicim k u ra m b ir o k iyi fiziki
ta ra fn d a n a l la n b ir k o n u d u r f a k a t b u o n u fizik y a p a r m ? Bu, te m el f i
ziki a r a tr m a y a ilik in m o d a k o n u su n u g n d em e g e tir ir ve im d i b u k o
n u y u ele a lm a k iste rim .
S icim k u ram : 69
D ng k u a n tu m ktleek im : 25
E ik u z a y la rd a k i QFT: 8
K afes y a k la m la r: 7
kliti k u a n tu m ktleek im : 3
D e im eli o lm a y an g eom etri: 3
K u an tu m kozm olojisi: 1
B u rg a la r: 1
D ierleri: 6
745 Baz m eslek talarm b an a a rtk durum un gerekten bu olduuna in an d k larn sylediler!
~,fl 15.4'ten S7'n in , S3 zerindeki Clifford p aralellerin e b enzer biim de, S3'ler ta ra fn d a n liflen
diini anm sayn. A slnda S7, ta n ja n t vektrlerine ilikin 7-erevein kendisine a it tm
n o k talara srekli biim de atan abilecei anlam na gelmek zere, "paralelleebilir olarak a d
lan d rlan eydir. S7'n in "bastrlm as" bylesi "paralel" ynler zerinde sistem atik biim de
gerekletirilir. Bkz. Jensen, 1973.
747 Regge yrngeleri iin bkz. Collins, 1977; S m atrisiyle ilgili olarak bkz. Chew, 1962.
te m e tte k i b ilim se l m a k a le le rd e (ou kez a tf ta b u lu n u lm a d a n ) a k ta rla -
b ild i i m o d e m d n y a d a , b ilim se l m o d a y a ilik in o la ra k d a n i in b y le o l
d u u n u g rm ek g d e ild ir. Bu ile ti im k o la y l n n n e d e n o ld u u ou
d u ru m d a z v a n a d a n k m rek a b e t ilik , a r a tr m a c la rn , d a h il o lm a d k
la r d u ru m d a k a rm a k ta n e n d ie le n d ik le ri "s r p sik o lo jisi" e tk isin e yol
a ar. M o d a n n , s re k li b i im d e b ilim se l incelem ey e m a ru z k a la n k u ra m s a l
fik irle rle ilg ili o la ra k b u d en li k o n u o lm a s gerekm ez. B u n u n la b irlik te , b i
lim sel d o ru la m a y a d a r tm e o la sl n d a n k u a n tu m k tle e k im d e k ile r
k a d a r u z a k o lan fik irle rle ilg ili o la ra k b ir y a k la m n g zd e o lm a sn o n a
ilik in g e e rlili in b ir b e lir tis i o la ra k k a b u l etm ek te zel o la ra k d ik k a tli
o lm ak z o ru n d a y z.
M oda a y rc a n o ta s y o n y a d a zel m a te m a tik s e l fo rm a liz m g ib i d i e r
a la n la rd a d a o y n a y a c a k b ir ro le s a h ip tir. Belki de b u s tte ta r t la n la r
d a n d a h a az nem li b ir k o n u d u r fa k a t a r a tr m a n n g e lim e si i in y in e de
a n la m ld r. B elirli b ir rn e i, d i e r b ir d ey ile v an d e r W a e rd e n 'in d a h a
so n ra k i 2 -b ile e n li s p in r fo rm a liz m i y e rin e D ira c 'm so n d erece y ay g n
b i im d e k u lla n la n 4 - b ile e n li s p in r fo rm a liz m in i a k la y ay m (bkz.
22.8, 24.7, 25.2). G receim iz z e re b u , b e lirli iro n ik g r n m le re s a
h ip tir. A sln d a k u a n tu m elek tro d in a m i in d e , R o b e rt G eroch ta ra fn d a n
g ste rild i i ze re,748 ( 22 .8 'd e k s a c a a k la n an ) 2 -s p in r le r i k u lla n m a k
g e r e k te n ok d a h a b a s itk e n 4s p in r fo rm a liz m i k u lla n lr. D irac 1928'de
k e n d i d en k lem in i b u ld u u n d a 4 r-sp in rleri k u lla n m t. D irac d en k lem i
s p in rle rin n em in e ili k in d a h a fa z la ilgiyi te tik le d i ve b ir y l s o n ra se
k in H o lla n d a lI m a te m a tik i B a rte l L. v a n d e r W a e rd e n g l 2 - s p in r
a n a liz in i fo rm le e tti.749 B u n u n la b irlik te o z a m a n a k a d a r, D ira c 'n e le k t
ro n d en k lem in i k e fe d i in in n e d e n o ld u u co k u ou fiz ik in in , p ek ou
v a n d e r W a e rd e n 'in d a h a e sn ek ve g s te ri li fo rm a liz m in d e n h a b e r d a r b i
le o lm a m a k zere, D ira c 'm o rijin a l y a k la m n iz led i i a n la m n a g eldi. Yi
n e de s o n u ta D ira c 'n k e n d isi de v a n d e r V V aerden'in y a p m o ld u u e
y in g c n ta k tir e tm i g r n d . A sln d a, 1 9 5 0 'lerin b a la r n d a D irac 'n ,
2- s p in r a n a liz in e ili k in g zel b ir s u n u m y a p t , t m k o n u y u b en im
iin , d a h a nce g rd m a k la m a la rd a n e re d e y se t m y le a rtc y k e n
ak h a le g e tire n b ir d e rsin e k a tlm tm .
E sa s e n D ira c 'm k e n d isi de 1936'da, 2 - s p in r y a k la m n ele k tro n
d en k lem iy le ilg ili o la ra k , y k se k sp in li p a r a c k la ra y n elik g en e lle m e ler
b u lm a k ta k u lla n m t.750 te ta r a f ta n 2 - s p in r fo rm a liz m in i b ilm ey e n b a
754 BOOMERanG'n gerekten b ylesi do ru lam alar sunm u olduuyla ilgili gncel id d ialara
karn . rnein, b u id d ia la rla ilgili (snrl) b ir eletiri iin bkz. Bouchet vd., 2002.
D u ru m u n a k o ld u u ve i m e n in e s a s e n P o p p erci o ld u u d n le b i
lir. On y k d a n f a z la d r K = O'n im e fik rin e ilik in b ir a n la tm o ld u u s
re k li o la ra k ile ri s r lm t 755 ve im e y a n lla rn c a v erilen , b y le si ta h
m in le rin y a p ld sa y sz d e rse k a tld m a n m sy o ru m .756 Bu n e d e n le
g zlem ler b iz e ik n a ed id ci b i im d e K = 0 o ld u u n u s y le rse i m e o la n a k
sz olur! Bu, P o p p e r ilk e sin e , a ra n la b ile c e k l d e ak b ir b a llk o la ra k
g r n r. D ah a s, m ik ro d a lg a a r d a la n y la ilg ili i m e d e n g elen a y rn tl
b a z n g r le r sz k o n u s u d u r ve b u n la r, g enel b ir b i im d e , ou im ec i
b e k le n tiy le u y u m i in d e zellik le d a lg a la n m a la ra ilik in s re k li g zlem le
n e n lek d e im e zli iy le ilg ili o la ra k gzlem e d a y a l d ik k a t ek ici b az
d e s te k le rd e n f a y d a la n r g r n r. B u n u n la b irlik te 1 9 9 0 'la rn o r ta la r n d a
ev re n in fl d o r ta la m a m a d d e y o u n lu u n u n (baryonik a r t k ara), to p la m
u z a m s a l d z l k i in gerek li o la n e y d en d a h a k k o ld u u n a , o d e e rin
k a b a c a en fa z la te b iri o ld u u n a ilik in e itli t rd e k i b a m sz g zlem
d en g elen k a n tla r a rtm a y a b a ly o rd u . (I2d ve HA y o u n lu k n ic e lik le ri k r i
tik y o u n lu a ilik in , b u E in s te in k u ra m n d a kozm olojik te rim o lm a k sz n
K = 0 v erm i o la n y o u n lu k o lm a k ze re, b ir k e s ir o la ra k k a b u l ed ilir; bkz.
28.10) zel o la ra k d y a k la k 0 ,3 't r. G zlem lerdeki b u e ilim le u y u m lu
b i im d e i m e k u ra m c la r, e s a se n K < 0 olm ak ze re a r tk K ^ O'a iz in v e
r ile n im e m o d e lle ri s a la m a y a b a la d la r .757 Ek o la ra k , (H artle-H avvking
" s n r yok" n erm e siy le b a la n tl o la ra k ; 28.9) K > O'n k e sin b ir n g r
o la ra k k a b u l e d ild i i H avvking ek o l n n de K < O'n k e n d i d z e n le rin e d a
h il e d ileb ilec e i b i im le ri fa rk etm ey e b a la d n b e lirte b iliriz .758
Bu d u ru m , u z a k s p e rn o v a la ra (28.10) ilik in g zlem lerin b iz e E in s te
in d en k lem in e p o z itif b ir kozm olojik s a b it, d i e r b ir d ey ile A > 0, e k le n
m e si g ere k ti in i s y le r g r n d 1998'e k a d a r s rd . Bu, Jld m a d d e y o
u n lu u y la b irlik te a ln d n d a fa rk e d ile n d + A = 1 k ritik to p la m n
(ya d a b u n u n y e rin e o rijin a l H artle-H av v k in g n erm e si i in g erek li o lan
nd + nA> i)
755 Bondi, Gold ve Hoyle tara fn d a n 1950lerin b a la rn d a ortay a konduu zere, bkz. Hoyle
1948; Bondi ve Gold 1948, k ararl durum daki evren Bondi tara fn d a n ak biim de b elirtild i
i gibi kesin o larak P o p p erci'd ir ve K * 0a ilikin kurulum da ayrca rtm e y o lla n a r a
sn d a y er alm tr. B ununla b irlikte bu, gzlem le dier, en nem lisi Byk P atlam ann fiilen
dolaysz b ir k an t olan 2,7 K a rd a la n nm yla olan, elikiler nedeniyle ykld; bkz.
27.9, 10, 12 ve 28.4.
756 rnein bkz. Linde, 1993.
757 B kz. B ucher vd., 1995 ve Linde, 1995.
75 Bkz. Havvking ve Turok, 1998.
rilik le o ld u u gibi) u y u m lu o lu r. B u n a k a r n ou im e y a n ls , im e
k o zm o lo jisin in b ir n g r s o la ra k K = O'a g e ri d n m g r n r. Pop-
p e r 'in t m b u n la rla ilg ili sy lem ek z o ru n d a k a lm o la ca e y d en em in
d e ilim .
A sln d a a rtk , i e risin d e "z" o la ra k a d la n d rlp n e g a tif b a s n c a ilik in
d in a m ik b ir "k a ra enerji" y o lu y la e tk in b ir kozm olojik s a b it sa la y a n y en i
b ir b ile e n in (yeni b ir alan) s u n u ld u u ilgi ekici b ir i m e n e rm e si sz
k o n u s u d u r. B kz. S te in h a rd t vd ., 1999. B u n u n b iz e d o ru g elen y en i b ir i
m e fa z n a i a r e t e d iy o r o la b ile ce i ile ri s r lm e k te d ir (bkz. 28.10)! B ir
m ik ta r o la a n s t g r n e n b u t r n e rile rin a s ln d a gzlem e d a y a l o la
ra k ik n a ed ici b i im d e y e rle ik le m e n in se ri y o lla rn b u la c a , u y g u la m a
d a k o n u la r n a d ire n b u k a d a r ak se ik g r n se de, u m u t ed ilm e k ted ir.
B an a g re b u t r id d ia la rla ilg ili, g r n te y k se k n ite lik li d en ey sel
s o n u la rla d e s te k le n se bile, so n d erece d ik k a tli olm ak zo ru n d a y z. B u n lar
sk lk la b a z gzde k u ra m la ra ilik in b a k a sy la a n a liz e d ilir. rnein
m ik ro d a lg a a r d a la n n a ili k in m u h te e m BOOM ERanG759 g zlem leri b a
la n g ta o k lu k la im e b a k a s n d a n y o ru m la n d ve a s ln d a g zlem le
r in K = 0 (bu n e d e n le A > 0) o ld u u n u g ste rd i in e ilik in g l id d ia la r
d a b u lu n u ld u . D ah a s g en i v e ri m ik ta r n a ve fa rk l a n a liz le rle ilg ili d a h a
fa z la k a p s a m a sa h ip b a z d e n e y le rd e (BO O M ERanG 'da o ld u u gibi), ilg ili
in s a n la r n (ok h a k l olarak) "ncelikle g idecekleri" h am v e ri g en el o la ra k
b irk a y llk s re te o rta y a k m a y a b ilir. A ra s re te v e rin in fa rk l b ir b a
k a s n d a n a n a liz e d ilm e si i in k k b ir a la n sz k o n u s u d u r. A sln d a
BOOM ERanG d u ru m u n d a V ahe G u rz a d y a n ek ib in d ek i b a z y e le rle b ir lik
te v eriy e g e r e k te n de u la m a y b a a r d ve o n a e lip tik lik a n a liz in i (28.10)
u y g u la y a ra k K < 0 o ld u u n a ilik in (d ah a so n ra k e n d isin e a it ilg ili WMAP
v e ri a n a liz iy le d estek len en ) d o la y sz b ir sa la m i a re te u la t. "D zensiz"
t 2 (ekil 2 8 .1 9 'd ak i d e y ek sen ce tu h a f b i im d e gizlenen) WMAP l
m g ib i b u , im e k o n u m u y la p ek de sa m im i d e ild ir. T m b u n la rla ilg ili
a k b ir s o n u c a u la m a d a n nce o rta l n s a k in le m e s in i b ek lem em iz g e
rekecek!
B ilim sel m o d a k o n u la rn n , b ilim in s a n la rn d a n k o n u la rn n n e s n e lli
in e ili k in y k se len g elen e k sel p r o te s to la r a k a r n , k u ra m s a l b ilim se l
a r a tr m a n n y n n n a s l g l b i im d e e tk ile d i in i g rm ek tey iz. Yine
d e b e lirg in n e s n e llik y o k s u n lu u n u n D o an n k e n d i h a ta s o lm a d n
m u tla k b i im d e v u rg u la m a ly m . D a rd a n e s n e l b ir fizik i d n y a m e v c u t
t u r v e fiz ik ile r o n u n d o a s m k e fe tm e k ve d a v ra n n a n la m a y d o ru
b i im d e k e n d i g rev le ri o la ra k d e e rle n d irir. M o d ay a ilik in s tte a n lm
o la n g l e tk ile rd e g rd m z b e lirg in znellik, so sy a l b a s k , k ay n a k
b u lm a b a s k s ve in s a n z a y flk la ry la s n rllk la r h a lih a z r d a k a r k a r
y a o ld u u m u z b ir m ik ta r k a o tik ve sk lk la k a rlk l o la ra k tu ta r s z ta b
lo la rd a n em li ro lle r o y n am ak ze re, b a s it o la ra k b u a n la y a y n elik el
y o rd a m y la a ra y la rm z d a b u lu n a n b ir zellik tir.
s a la d m b en im se m em iz g e re k ti id ir (ve b u d u ru m u 1 .3 'te g l b i im
d e sav u n d u m ) f a k a t e s a s e n fizik i g erek li i P la to n 'u n d n y a s n n s o y u t
g erek li i i in d e ta n m la m a y a g irim e y e ay a k d ire y e b iliriz . Bu so ru y a
ili k in k o n u m u m u en iy i b i im d e , d n y a n n -P la to n c u m a te m a tik se l,
fizik i ve z ih in s e l- h e r b ir in in k e n d in e zg gerek li e sa h ip o ld u u ve h e r
b ir in in (d erin d en ve gizem li biim de) k e n d in d e n nce g elen d e (d n y a la r
d n g se l b i im d e k a b u l ed ilm e k zere) k u ru ld u u ekil 34. l 'i n ifad e e t ti
in i sa n y o ru m . P la to n ik d n y a n n , b ir a n la m d a , a r a s n d a k i en ilkel
o la n o ld u u n u d n m e k is tiy o ru m n k m a te m a tik k e n d in e y a ln z c a
m a n tk y o lu y la fiilen v a rlk k a z a n d ra n b ir t r g e re k lilik tir. Byle b ile o l
sa , b ir de b u d n y a la ra ilik in d n g se l g r n m le ilg ili, k e n d isi n c e li
n in y a ln z c a k k b ir p a r a s n a b a l g r n rk e n h e r b ir in in k e n d in d e n
so n ra g elen i k e n d i b t n l i in d e k a p s a y a b ilir g r n d , g izem y a d a
p a ra d o k s d a m e v c u ttu r.
34.7 Zihinselliin fiziki kuramdaki rolleri
H e r "d n y a"n n , d i e r ik is in in k in d e n fa rk l, k en d in e zg t r d e b ir
v a rl a s a h ip o ld u u n u zih n im iz d e tu tm a k zo ru n d a y z. Y ine de so n u o la
ra k b u d n y a la rd a n h e rh a n g i b irin i d i e rle rin d e n y a ltk o la ra k u y g u n b i
im d e d e e rle n d ire b ile c e im iz i d n m y o ru m . Bu d n y a la r d a n b ir i z i
h in se llik o ld u u n d a n bu, fizik i k u ra m d a z ih n in ro l ve de a y rc a z ih in s e l
li in ilg ili o ld u u (rnein en a z n d a n y a a m , u y k u su z lu k , sa lk l in s a n
b e y n i gibi) fizik i y a p la r d a n a s l o rta y a k t k o n u su n u g n d em e g e tirir.
Bu k ita p ta b ilin li z ih n iy e t s o ru n u n u , so n u o la ra k b u k o n u n u n fizik i g e r
eklik k a v ra y n a ilik in a ra y m z d a k i n em li b ir k o n u o lm a z o ru n lu lu
u g er e in e k a r n , d e rin le m e sin e ele a lm a k ta n k a s tl b i im d e k a n d m .
(Bu t r k o n u la r a y rn tl o la ra k b a k a b ir y e rd e ta rt tm ; o rta y a k acak
ta r t m a l p ek ok k o n u y la ilg ili k a fa k a rk l y a a r h a le g elm ek is te m i
yo ru m .)762 Y ine de z ih in se llik k o n u s u n d a n t m y le k a n m a y a a lm a k
b a n a g re u y g u n su z o lu r. ekil 34.1 u y a rn c a d i e r iki d n y a y la b irlik te
ele a ln m o la n z ih in se llik d n y a s n d a n a y r o la ra k b u k ita p ta b ilin k o
n u s u n u n fizik i o la ra k ak y a d a rt k a n la m l b ir ro le z a te n sa h ip o ld u u
e itli y e rle r b u lu n m a k ta d r.
B u n la rd a n b iri, 27.13'te d e in ilip 28.6, 7 'd e b ir m ik ta r a y rn tl b i
im d e ta rt lm o la n a n tro p ik ilkeyle b a la n tld r. "G zlem lenm i" h e r
h a n g i b ir evren, m a n tk s a l b ir g ere k lilik o la ra k , b ilin li zih in se lli i des-
te k le y e b ilm e lid ir n k b ilin k e sin b i im d e "gzlem ci"nin n ih a i ro l n
o y n a y a n e y d ir. Bu te m e l g erek lilik b ilin li z ih in se lli in v a r o la b ilm e si (ve
olaca) i in ev re n in fiziki y a s a la r y a d a fizik i p a ra m e tre le riy le ilg ili k
s tla m a la r d a sa la y a b ilir. Bu n e d e n le a n tro p ik ilke, b ilin li g zlem ciler
o la ra k g e r e k te n g zlem lediim iz ev re n in b u k s tllk la rla tu ta r l y a s a la r
ve u y g u n p a r a m e tr e d e e rleriy le ilem e k z o ru n d a o ld u u n u ile ri s re r.
B ylesi k s tllk la r k e n d ile rin i D oann te m e l (boyutsuz) s a b itle riy le ilg ili,
31.1'te ta rt lm olan, b e lirli d e e rle rd e a a v u ru r. A sln d a, g er ek te n
b u ld u u m u z d e e rle ri a n tro p ik ilkeye ilik in b ir t r u y g u la m a n n so n u c u
o la ra k d e e rle n d irm e k o ld u k a s r a d a n la m tr.
Ne y az k ki b u s a b itle rin d e e rleri -d iy e lim ki m a te m a tik se l d e e rle n
d irm e le r y e r in e - a n tro p ik ilke ta r a f n d a n b ile b e lirle n se , ilke n e re d e y se
k u lla n s z d r n k b ilin c in v a r o lm a s ve e s a s e n o rta y a k m a s i in g e
rek li k o u lla r h a k k n d a ok az ey b iliy o ru z . O, u z a m sa l o la ra k so n su z ve
e s a s e n d z e n li (K < 0) b ir ev re n d e n e re d e y se t m y le k u lla n s z d r n k
b y le si b ir ev re n d e a n s e se ri o rta y a k ab ilec ek m a d d i h e rh a n g i b ir d
zenlem e, ilke ta r a f n d a n b ilin li y a a m la ilg ili so n d erece e lv e risiz k o u l
la r a b ile o la n a k ta n n a c a k e k ild e, b ir y e rle rd e o rta y a k ac ak tr; bkz.
28.6. ok d a h a iy im se r b ir o la slk b a n a gre, b u te m el s a b itle rin e s a s e n
m a te m a tik s e l o la ra k b e lirle n e b ilir s a y la r o lm a sd r. U za m sa l o la ra k s o n
su z b ir ev re n d e b u n u n a n tro p ik ilkeyle n em li s o r u n la r o rta y a k a rm a s
gerekm ez.
29. b l m d e (zellikle 29.7, 8) ta rt ld z e re k u a n tu m m e k a n i i
n in R p a r a s n a ilik in ou y o ru m d a b ilin ta r a f n d a n o y n a n a n o ld u k a
ay r, n em li b ir ro l sz k o n u su d u r. A sln d a k u a n tu m m e k a n i in e ilik in
"geleneksel" y o ru m la rn n e re d e y se t m so n u o la ra k b ir "a lg la y a n v a r l
n" v a r o lm a sn a b a ld r ve b y lelik le a lg la y a n b ir v a rl n g er ek te ne
o ld u u n u b ilm em izi g e re k tirir g r n r! K openhag y o ru m u n u n (29.1'deki
(a) b a k as) d a lg a fo n k siy o n u n u n e s n e l o la ra k gerek b ir o la ra k k a b u l
etm ey ip a s ln d a v a rl "g zlem cin in zih n in d e" o lan b ir ey o la ra k k a b u l
e tti in i a n m sa y a lm . D a h a s b u y o ru m , en a z n d a n b e lirtile rin d e n b irin d e
b ir l m n , ta h m in e n so n u o la ra k b ilin li b ir v a rlk ta r a f n d a n g zlem
le n e n b ir ey a n la m n a gelm ek ze re, lm d a h a p r a tik b ir u y g u la n a b ilir
lik d ze y in d e "klasik" lm a le tle rin c e g e r e k le tirile c e k b ir e y o lm a s
n a ra m e n , b ir "gzlem " o lm a sn g e re k tirir. B u n u n la b irlik te k la sik a le tle
re o la n b u b a llk , h e rh a n g i gerek b ir a le t p a r a s h l k u a n tu m b ile e n
le rin d e n y a p ld n d a n ve s ta n d a r t U k u a n tu m ev rim in e b a l k a ld y sa
g er ek te - y a k la k o la ra k b ile - k la sik b i im d e d a v ra n m a y a c a n d a n , y a l
n z c a geici b ir n le m d ir. (Bu b a s it o la ra k S c h r d in g e r'in k e d isi d u ru m u
d u r; bkz. 7, 9 ve 30.10-13.) evresel evre u y u m su z lu k k o n u su
(29.1'd ek i (c) b a k as) d a b iz e a y rc a y a ln z c a geici b ir n le m k o n u m u
s u n a r n k "evrede k a y b o lm u olan" b ilg iy e eriilem ez lik o n u n , n e s n e l
b ir a n la m d a , g e r e k te n k ay b o ld u u a n la m n a gelm ez. te ta r a f t a n k a y b n
znel o lm a s i in b iz i b ilin li gzlem ci so ru n u n a g e ri d n d re n "znel b i
im d e alg la n m a; p ek i kim ta ra fn d a n ? " k o n u s u n a y e n id e n ek iliriz.
H er d u ru m d a , h a tta e v rese l evre u y u m su z lu k la bile, ev re n e ilik in
"doru" k u a n tu m a k la m a sa y la ilg ili U ev rim in e h a s s a s b i im d e b a l
k a lm a y s r d r r s e k bylece g eree ilik in oklu d n y a la r a k la m a sn a
( 2 9.1'd e k i (b) b a k as) itiliriz . oklu d n y a la r b a k a s b e lirg in b i
im d e b ir "b ilin li gzlem ci"yi o lu tu ra n eye ilik in u y g u n b ir a n la y a
sa h ip o lm a y a b a ld r n k a lg la n a n h e r "gereklik" b ir "gzlem ci d u r u
m u m la ilg ilid ir, bylece h a n g i gzlem ci d u ru m la rn n o la n a k l o ld u u n u
b ile n e d ek h a n g i g ereklik d u r u m la rn n (dier b ir d ey ile "d n y alar") o la
n a k l o ld u u n u bilm eyiz. B ak a t r l o rta y a k o n d u u h aliy le , g e r ek te n
a lg la n a n g r n te k i n e s n e l d n y a n n d a v ra n b ir in in b ilin c in in y o lu
n u , s a y sz k u a n tu m s t s te b in m i a lte r n a tif le r a r a s n d a n n a s l g e ird i
ine b a ld r. B ilinli g zlem cilerle ilg ili u y g u n b ir k u ra m y o k lu u n d a
oklu d n y a la r y o ru m u z o ru n lu b i im d e te m e l o la ra k eksik k a lm a k z o ru n
d a d r (bkz. 29.8).763
T u ta rl g e m i le r y a k la m (29.2'deki b a k as) d a a y rc a a k b i
im de b ir "gzlem ci"nin o la b ile ce i ey e ili k in b ir k a v ra m a (k av ram G ell-
M a n n -H a rtle d z e n in d e k i b ir IGUS o la ra k a n lr)764 b a ld r. W ig n er t a r a
fn d a n n e rile n b ilin c in (ya d a g en el o la ra k y a a y a n siste m le rin ) U e v rim i
ni ip n ey e b ile ce in e ilik in b a k a s (29.2'deki (fl'n in b ir v ersiy o n u )
a y rc a k u a n tu m m e k a n i in in y o ru m la n n d a zih n in (ya d a "gzlem ci"yi
o lu tu ra n h e r n ey se onun) ro l n e ak b ir g n d erm e d e b u lu n a n b a k a
sd r. A n lay a b ild i im k a d a ry la b ir "b ilin li gzlem ci" b a k a s n a zo
ru n lu b i im d e b a l o lm a y a n te k y o ru m d e -B ro g lie -B o h m 'u n k iy le
(29.2'deki (e) b a k a s)765 k e n d ile ri u y a rn c a , U ve R 'n in h e r ik is in in de
n e sn e l o la ra k gerek b ir t r fiziki ev rim e y n elik y a k la k lk ta h m in le ri
o la ra k k a b u l ed ild i i k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n d a te m el b ir d e iik lik
g e re k tire n le rin ( 29.2 'd ek i (f) b a k alar) o u d u r.
Bu k ita b n p ek ok y e rin d e (zellikle 30. blm de) ifa d e e tti im zere,
k tle e k im o lg u su y la b irlik te U 'n u n y e rin i R 'n in (dier b ir d ey ile OR'nin)
ald b u so n b a k a s n n ta ra fta r y m . K tleikim le ilg ili b u OR k e n d i
li in d e n b i im d e g e r e k le ir ve h e rh a n g i b ilin li b ir g zlem cin in ile m in
b ir p a r a s o lm a sn g ere k tirm ez . O laan k o u lla rd a O R 'nin h e r z a m a n
m e y d a n a g elen sk b e lirtile ri sz k o n u su o lu r ve b u n la r, m k em m el b ir
y ak la k lk ta h m in i o la ra k , b y k lek te o rta y a k an k la sik b ir d n y a y a
yol a a r. B u ra d a n h a re k e tle , b ir lm g er e k le ti in d e (R) k u a n tu m d u r u
m u n u n in d irg e n m e sin i g e r e k le tirm e k z e re h e rh a n g i b ilin li b ir g zlem
ciyi a rm a y a gerek y o k tu r.
te ta r a f ta n -" d a rd a k i" fiziki d n y a d a o rta y a k an g e r e k b ir fizik i
ilem o la ra k k a b u l e tti im - b ilin o lg u su n u n e s a s o la ra k g erek OR i le
m in d e n y a ra rla n a c a m d n y o ru m . Bu n e d e n le k e n d i k o n u m u m te m el
o la ra k , R i le m in in u y a d a b u y o lla b ilin te n so ru m lu o ld u u d n le n
s tte ifa d e ed ilm i o la n la rn te rs id ir . B enim b a k a m d a , b ilin te n (ks
m en) so ru m lu o la n ey fiziki o la ra k g er ek b ir R ile m id ir!766
Bu ek im e d e n e y se l o la ra k s n a n a b ilir m id ir? yle o ld u u n u s a n y o
ru m . lk o la ra k , b ey in d ek i y a p la n m a la rla ilg ili d o la y sz b i im d e a n la m l
767 Bkz. H am eroff ve W att, 1982; Ham eroff, 1987, 1998; H am eroff ve Penrose, 1996.
768 Bkz. Korua vd., 1993.
765 Bkz. rnein A nderson, 1997.
770 K iisel iletiim . Bildiim k ad aryla D uggins'in a ra trm a la r hem z tam am lanm ad ve henz
herh an g i b ir yayn sz k onusu deil.
n em i o lm a d id d ia ed ilir. S ta n d a rt b ir konum , k e n d isi u y a rn c a b ilin li
z ih in se lli i o rta y a k a ra n e y in y a ln z c a (uygun fa k a t h e n z s a p ta n m a
m b ir d o a y a sah ip ) h e s a b a d a y a l e tk in lik o ld u u h e s a p la m a l ilevsel
lik k o n u m u d u r. Bu g r e (ksm en T u rin g h e s a p la n a b ilirlik k a v ra m y la
G del k u ra m n a d a y a n a n g e re k elen d irm e y i k u lla n a ra k ; b kz. 16.6) k u v
v e tle k a r k tm ve a s ln d a b ilin li o lm a h a lin in g e r e k te n k ay p (k tle
ek im le ilgili) OR k u ra m n a b a l o ld u u n u b e lirttim .771 d d ia la rm b u k a
y p k u ra m n h e s a p la m a l o lm a y a n (dier b ir d ey ile ey lem leri T u rin g m a
k in e si s im la sy o n u n u n k a p s a m d n d a b u lu n a n ; 16.6) b ir k u ra m olm a
z o ru n lu lu u n u ta le p e tm e k te d ir. Bu t r d e b ir OR m o d e li re tm e k le ilg ili
k u ra m s a l fik irle r im d ilik so n d erece b a la n g a a m a s n d a d r f a k a t b u
r a d a b a z ip u la r b u lu n m a s o la sd r.
773 Bu felsefe, S m a trisin in holom orfik zelliklerin ok nem li olduunu d nen Geoffrey
Chew 'inkine yakn grnm ektedir. Bkz. Chew, 1962.
G erel s a y la rn ro l n e lb e tte a y rc a i e risin e k u a n tu m k u ra m fo rm a
liz m in in y e rle tirild i i a r d a la n u z a y z a m a n d a d a g r r z . K teleek im le
ilg ili O R 'nin k u a n tu m d u ru m in d irg e n m e sin e ili k in d o ru te m e l o ld u u
o rta y a k a rs a b u d u ru m d a gerek u z a y z a m a n n z > z z ilem iy le ilg ili
(h o lo m o rfik olm ayan) g erel sa y y a p s n b u la c a z . B u ra d a b e lk i de b u r
ga k u ra m c la r i in k u ra m n h o lo m o rfik ile m le re zg g v e n in in e ilik in
b ir d e rs sz k o n u su d u r. Belki de te ta r a f ta n ay rk t m le ik ilk e le rle ilg ili
b ir b i im d e k a rm a k s ih ird e n o rta y a k an b ir ro l a ra m a ly z ki b y lece
"u zay zam an " (3.3,5, 32.6 ve 33 .1 'd e ta rt ld zere) g erel sa y t a
b a n l b ir y a p y e rin e te m eld e y a ta n a y rk b ir y a p y a sa h ip o lsu n . Ne o lu r
sa o lsu n b u r a d a fiziki g erek li e ilik in m a te m a tik se l ta b a n la ilg ili o la ra k
d e rin d e n nem li k o n u la r b u lu n d u u n a in a n y o ru m .
im di s im e tr in in m o d e rn fizik i k u ra m d a k i te m e l ro l n e d n elim . Bu
k a v ra m n fa y d a s y la ilg ili h i b ir p h e sz k o n u su d e ild ir. H em (Lorentz
g ru b u y la b a la n tl olarak) g re lilik h em de k u a n tu m k u ra m o n d a n so n
d erece n em li b i im d e y a r a rla n r . te ta r a f ta n s im e triy i D o an n y o lla r
n a te m el o la ra k m y o k sa r a s tla n ts a l ya d a y a k la k b ir zellik o la ra k m
d e e rlen d irm e liy iz ?
S im etriy i e s a s te m el k a b u l etm ek ve s im e trid e n h a lih a z r d a g r n e n
s a p m a la r erk e n ev re n d ek i s im e tri k rlm n m b ir zelli i o la ra k d e e rle n
d irm e k p a r a c k fizi in e y n elik pek ok m o d e m y a k la m n b ir ilk e si o la
ra k g r l r. A sln d a 13.1 ve 15.2, 4 'te b e lirtild i i z e re b t n l k l s i
m e tri d e m e t b a la n t fik rin in g ere k li b ir ze lli id ir. D a h a s 25.5, 8 'd e n
e le k tro z a y f k u ra m a ilik in s ta n d a r t ta v rn U(2) sim e tris in i, o n u n e sa se n
e le k tro z a y f k u v v e tle re (15.1, 8) ilik in a y a r k u ra m b i im in d e fa k a t n o r
m a ld e s im e trin in k e n d ili in d e n (Byk P a tla m a d a n y a k la k 10~12s sonra)
k rld d n le n , b ir ro l o y n ay a b ile ce i e k ild e te m e l o la ra k b t n l k
l b i im d e d e e rle n d irm e k o ld u u n u a n m sa y n . 2 8 .3 'te n erk e n ev ren i
g erek li s im e tri k rlm n sa la m a k z e re a rm a n n b e lirli g l k le rin in
b u lu n d u u n u a n m sa y a lm . Bu, e le k tro z a y f k u ra m d a k i U(2) sim e tris in e ve
d e a y rc a GUT k u ra m la rn d a ie k o u la n ok d a h a b y k sim e trile re u y
g u la n r.
G ut k u r a m la r n a ilik in b y k s im e tri g r u p la n p a r a c k fizi i ta b lo
m u z u g e r e k te n b a s itle tir ir m i? Ya d a b u b e lirg in s im e trile rin o u tem el
o la ra k b a la n g ta n itib a r e n k rk o lsa y d d a h a m iy i o lu rd u ? Bu ik in c i a l
te r n a tif b a k a s n d a n te m e l k u ra m la rm z d a a lg la d m z s im e trile rin
ou g e r e k te n y a ln z c a te m e l d ze y d ek i y a k la k lk la rd r; b y le ce b u b e
lirg in s im e trile rin n e re d e n g e ld i in i a n la m a k z e re d a h a d e rin b ir a r a tr
m a y a p m a k z o ru n d a y z.
O la an k u a n tu m k u ra m n d a h e r iki t r k rk sim e tri rn e k le rin e s a h i
b iz. K en d ili in d e n s im e tri k rlm m n ak b i im d e m e y d a n a g eld i i, rn e
in s p e r ile tk e n lik (U(l) k n lm ) ve d i e r o lg u la r gibi, iy i a n la lm d u
r u m la r sz k o n u su d u r. te ta r a f ta n s im e tri fik irle rin in b ir o lg u y a ilik in
m k em m el b ir k a v ra y sa la m a k z e re k u lla n la b ild i i f a k a t s im e trin in
y a ln z c a , d a h a ta m fa k a t d a h a az sim e trik olup te m eld e y a ta n , a to m a ili
k in s p e k tru m u n s n fla n d rlm a s n d a o ld u u g ib i d a h a d e rin b ir k u ra m
d a n k a y n a k la n a n b ir y a k la k lk ta h m in i o ld u u rn e k le r de sz k o n u s u
d u r.774 Bu iki d u ru m d a n h a n g is in in p a r a c k fizi in e ilik in d a h a d e rin b ir
gelecek k u ra m n d a d a h a b y k b ir nem e sa h ip o la ca n za m a n g s te re
cek.775
lg ili b ir k o n u o la ra k , b ir ta m sim e tri g ru b u n u n , b a la n g o la ra k h e r
h a n g i b ir s im e trin in y k le n m ed i i y a p la rla b ile o rta y a k ab ilec e i d u
r u m la r sz k o n u su d u r. B unu, h e rh a n g i b ir s im e trid e n y o k su n b i im d e
k a rm a k d zlem y a m a la rn d a n b ir a ra y a g e tirilm i o la ra k d n e b ile c e
im iz R iem a n n k re s in in k e n d isin d e g r r z . B u n u n la b irlik te , so n u ta k i
k a rm a k m a n ifo ld u n to p o lo jisi S2 olm ak k o u lu y la b u n u n , (R ie m an n 'a a it
b ir te o re m v a s ta sy la ) k a rm a k b ir m a n ifo ld o la ra k R iem a n n k re sin e e
d e e r o ld u u n u g r r z , by lece o n a ilik in s im e tri g ru b u n e k a d a r d
ze n siz b i im d e b ir a ra y a g e tirilm i o lu rs a o lsu n ta m o la ra k SL(2, C), d i e r
b ir d ey ile y a n s m a l o lm a y an L o re n tz g ru b u (18.5), o lu r.776
D o an n gizem li s a f sa y sa b itle riy le (31.1) ilg ili o la ra k b ir so ru sz
k o n u s u d u r. Bu sa y la r, s im e tri k n lm fik rin e b e n z e r b i im d e , (28.6'da
a n la n W h e eler/S m o lin t r n erm e d e o ld u u gibi) so n d erece erk en ev
re n d e m i s a p ta n m tr? A sln d a C ab ib b o ve W ein b e rg a la rn a (25.7)
b e n z e r b u s a b itle rin b a z la r n o rm a ld e y a ln z c a b u t r b ir y o lla o rta y a
k m k a b u l ed ilir. Ya d a b u s a y la r g er ek te n m a te m a tik s e l o la ra k , te
m eld e y a ta n d a h a d e rin b ir k u ra m ta ra fn d a n s a p ta n m o la b ilir m i? So
n u n c u b a k a s k en d i k iise l te rc ih im d ir f a k a t b u t r g v e n ilir b ir k u r a
m a sa h ip o lm a k ta n u z a k g r n m e k te y iz .777
B u n u n la ilg ili o la n ilg in b ir so ru , z a y f e tk ile im le rin (25.3) a y n a l
a s im e tris id ir. S ta n d a rt m o d e le y n elik n o rm a l y a k la m d a a y n a l a s im e tri
k u ra m n e rev esi i e risin d e in a ed ilir. te ta r a f ta n a r tk n trin o la rn
(en a z n d a n ounun) k tle li p a r a c k la r (dier b ir d ey ile s f r o lm a y an
d u ra a n ktle) o ld u u g z le m le n m itir ve b u gerek z a te n o rijin a l s ta n
774 D yson'daki, 1966, F reem an Dyson ta ra fn d a n su n u lan tan tc yorum lara bakn.
115 Bkz. Penrose, 1988.
776 Bu gerek genel grelilikteki asim p to tik olarak dz u zayzam anlarn asim ptotik sim etrileri
ne ilik in alm ayla ilgili olarak nem lidir; bkz. Sachs, 1962; Penrose ve R indler, 1986.
777 Kr. E ddington, 1946.
d a r t e le k tro z a y f m o d e ld en b ir s a p m a y a i a r e t ed er. S o l-e lli b ir n trin o
b a s it e k ilde, z a y f e tk ile im le re ili k in t m a y n a l a s im e tri iin "su-
la n "am az. K tleli b ir n trin o t m y le so l-e lli b ir "zik" p a r a c d e ild ir
n k k tle y le b irlik te o a y rc a s a -e lli b ir "zak" p a r a s n a d a sa h ip o lu r
(bkz. 25.2). S ta n d a rt m o d e lin (k tleli n tr in o la rn d a h il ed ileb ilec e i b i
im d e h a fif e g en ile tilm i) b a z b i im le rin d e d a h a ncek i s o l/s a s im e t
rik m o d e lin d e n gelen k e n d ili in d e n b ir s im e tri k n lm m n s z k o n u su o l
d u u d n le b ilir. B u n u n la b irlik te b u rn e k te a s im e trin in , erk e n e v re n
deki k e n d ili in d e n b ir s im e tri k n lm y o lu y la o rta y a k m a s y erin e , b a
ta n itib a r e n o ra d a b u lu n m a s "geleneksel" b a k a sd r.
A yrca z a m a n a s im e tris in in de (27 ve 28. b l m le rd e ta le p e d ild i i z e
re) b u b a k a sy la ele a ln m a s g ere k en b ir k o n u olu p o lm a d n d
n e b iliriz . B u n u n la b irlik te o k e sin lik le g elen ek sel b ir "erk en ev re n d ek i
k e n d ili in d e n s im e tri k n lm " y o lu y la o rta y a k am az. G eleneksel ta b lo
te rm o d in a m i in ik in ci y a s a s n d a n fa y d a la n r , on u t re tm e k z e re k u lla
n la m a z.
R iem ann hip o tezin in fizikle olan b a lan tsn a ilikin b ir tartm ay la ilgili bkz. du Sautoy,
2004; ay rca bkz. B erry ve Keating, 1999. LANLarXiv'in hzl b ir ta ra m a s (Euler) (-fo n k siy o
n u n u n dzenli hale getirilm esinin nem ini gsterir; son saym da 136 tklama!!!
n el g relilik k u ra m n a a it FT'ye y n elik te d irg e y ic i y a k la m ik in c i d e re
c e d en n o rm a lle e b ilir o lm a y a n r a k s a m a la r a yol a a rk e n s p e rs im e tri
d ev rey e so k u ld u u n d a ra k s a k te rim le rin m ucizevi b i im d e sa d e le tik le ri
s p e r k tle e k im k u ra m m d a y d (31.2).779 Bu sa d e le m e ok s a y d a te rim i
i e riy o rd u ve b ir s re li in e p e k ok s p e r k tleek im a r a tr m a c s t a r a
f n d a n b u a p a k sa d e le m e "m u cize"sin in , k u ra m n , y en id e n n o rm a lle e -
b ilirli in b u y o lla t m d e re c e le rd e b ek len e b ile ce i -v e b u r a d a n h a re k e tle
d o ru k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n y a k n d a o rta y a k a c a !- ek ild e
d o ru y o ld a o ld u u n a ilik in b ir i a r e t o ld u u d n ld . Ne y a z k ki s
p e r k tle e k im a r a tr m a c la r n c d erece h e s a p la m a y g e r e k le tire
b ild ik le rin d e y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a y a n ra k s a m a la r g eri d n d . Bu
y k sek b o y u tlu d e e rle n d irm e le re yol a t f a k a t i le r b ir s re li in e d u r
g u n la t. D aha s o n ra 1 9 9 0 'larn so n u n d a , 31.4, 1 4'te a k la n d zere,
s p e r k tle e k im M -k u ra m n a g t re n y o lu n b ir p a r a s o la ra k y en id en
c a n la n d rld .
Sicim k u ra m ve M -k u ra m n n k e n d ile rin in b y le si p ek ok m u c ize t a
r a f n d a n y n le n d irild i in d e n em inim . E n n e m lile rin d e n b iri k esin lik le,
k e n d is i y o lu y la ak b i im d e ok fa rk l o la n sic im k u ra m la rn a ili k in k afa
k a r tr c b ir d e rle m e n in , 3 1 .14'te a k la n d zere, "M -k u ram " ad v e
rile n te k b ir b y k d ze n d e b irle tirile b ile c e in e ilik in g l b e lirtile r
eld e e tti i, a y n a s im e trile rin in k efiy d i. Bu ay n a s im e trile ri s ih irliy m i g i
b i h a re k e t e tti ve d a h a nce b irb iriy le ilg isiz m i g ib i g r n e n s a y la rn ,
3 1 .14'te a k la n a n C a n d elas ve m e s le k ta la r ta ra fn d a n g e r e k le tirile n
h e s a p la m a la r a ilik in d u ru m d a k i g ib i, ay n o ld u k la r g r ld . Bu k e s in
lik le, s z c b u r a d a k u lla n d m a n la m d a b ir "m ucize" o la ra k n ite le n d i
rilir. C a n d e la s'm ay n a s im e tris i k u lla n d h e s a p la m a s n d a eld e ed ilen
317206375 sa y s so n u ta c e b ir g e o m e tric ile ri ta ra fn d a n d o ru la n d n d a
b u n u n , y en i s ic im /M -k u ra m m m d o ru y o ld a olm ak z o ru n d a o ld u u n a
ilik in ik n a ed ici k a n t s u n a n b ir m u cize o la ra k s e la m la n d n d a n e m i
nim ! D u ru m byle o lsa d a o lm a sa d a b u "m ucize" k esin lik le, a y n a s im e tr i
si fik rin e ili k in m a te m a tik se l g r n m le rle ilg ili m kem m el b ir d estek
s u n m a k ta d r. A sln d a s o n ra d a n b u k o n u y a ilik in ok d a h a s a f b ir m a te
m a tik s e l ilg i u y a rld ve a r tk i e rile n e y in o u n a ilik in iyi b ir s a f m a
te m a tik s e l k a v ra y elde e d ild i.780
B ylesi ak m u c iz e le r g e r e k te n fizik i b ir k u ra m a y n elik y a k la m n
d o ru lu u n a ili k in iyi k la v u z la r m d r? Bu d e rin ve z o r b ir s o ru d u r. B a
zen yle o ld u k la rn d n e b ilirim f a k a t b u t r e y lerle ilg ili so n d erece
782 Bu, sz k onusu Riem ann yzeylerinin, uzayzam an noktalarn gsteren burga uzaylarnn
izgileri olm alarn kendiliinden kstlam az, bkz. 33.5 fak at "yksek dereceli" eriler ola
bilirler. Temel olarak "cins 0 koulu" bize, ierilen herhangi b ir "kapal dng"nn sz ko
n u su olm ad Y ang-M ills ilem ler aacyla ( 26.8) ilgilenildiini syler.
78 Shaw ve H ughston, 1990; Hodges, 1985, 1990a, 1990b.
B u n u n la b irlik te g e r e k te n n e le r o lm a k ta o ld u u h l b y k o ra n d a b ir
gizem g ib i g r n r.
k o n u m d u ru m la r, 549 d n g d e ik e n le rin in
K o p en h ag o n to lo jisiy le d u ru m u s ak s, 1004
S c h r d in g e r'in k e d isi, 847 g r a v ito n la rn a y n a ll , 985
k u a n tu m d u ru m sic im k u ra m , 939
in d irg e m e sin d e za m a n k u a n t u m n o k ta la r, 612
a s im e tris i, 861 k u a n t u m sa y la r, to p la m sa l, 94
k u a n tu m s ra m a s, 544 k u a rk la r, 94, 127, 626, 651, 674,
k u a n tu m u n iki gizem i, 623 681, 683, 717, 899, 921
k re se l h a rm o n ik le r, 596 h a p s e d ilm e , 717
M a jo ra n a ta n m , 591 n ite lik le r, 681
m o m e n tu m u z a y ta n m , 551 re n k le n d irilm i, 683
p ro je k t rle r, 572 k u a r k lk , 127
s a rm a llk , 577 k u a s a rla r, 752, 783, 880
S ch r d in g e r d a lg a denklem i, en e rji k ay n a , 882
526 k u tu p s a l k o o rd in a tla r, 113
s p in v e sp in rle r, 580 k re se l, 593
U v e R ile m le ri, 555 k u v v e t y a s a s, 416, 717, 722
U 'n u n izg iselli i ve R i in k m e ler, 31, 92, 250, 384, 391,
a n la m la n , 559 392, 393, 394, 396, 399, 400,
n ite r evrim , 565 401, 403, 657, 796, 1043
y o u n lu k m a tr is le ri, 825 k re le r
y o u n lu k m a tr is le ri, EPR b ir elip so id e d o ru sa l
d u ru m la r, 840 d n m , 284
y o u n lu k m a tr is le ri, s p in 1/2, d n el s im e tri, 278
836 k rese l h a rm o n ik le r, 593, 594,
y k se k s p in d u ru m la r, 590 595, 596, 597, 605, 817
k u a n t u m g iriim i, 480 k re se l k u tu p s a l k o o rd in a tla r,
k u a n t u m n la m a , 631, 636, 748
822, 1013 k tle , 95, 418
k u a n t u m k r o m o d in a m i i, 680, g relilik le ilg ili fo rm la sy o n ,
685, 716, 719 461
k u a n tu m k tle e k im , 267, 752, k o ru n u m u , 460
802, 806, 858, 859, 865, 879, k tle e k im , 23, 34, 90, 245, 420,
893, 905, 917, 939, 940, 941, 483, 484, 485, 495, 507, 519,
968, 972, 983, 985, 988, 990, 737, 738, 743, 754, 771, 896,
991, 992, 1001, 1004, 1006, 897, 905, 940, 985, 1071,
1007, 1010, 1025, 1058, 1065, a y r c a bkz. k u a n t u m
1067, 1071, 1072, 1081, 1098, k tle e k im
1104, a y r c a bkz. k tle e k im E in s te in fo rm la sy o n u , 418,
A sh te k ta r'n k an o n ik 486
d e ik en leri, 990 en e rji y o u n lu u , 481
G a lile i'n in E ik P izza K ulesi L a p la ce ilem cisi, 224, 524, 593,
d en ey i, 418 594, 652, 949, 950
g e lg it e tk isi, 424 L aplace, P ie rre Sim on, 745
ilg ili a la n d a lg a la r, 493, 495 L a u re n t se ris i, 184, 185, 187,
ilg ili a la n en e rjisi, 492 196, 199
k a m a h z la r, 745 k a re -d a lg a fo n k siy o n u , 198
n e s n e l in d irg e n m e OR, 900, y a k n sa k lk h a lk a s, 186
904, 906 Lavvrence, R ic h a rd , 23
n e s n e l in d irg e n m e , FELIX ve L a z e r-In te rfe ro m e tri X -
ilg ili n e rm e le r, 903, 904 n la ry la s e rb e s t y r n g e
Nevvton y a s a s , 416 den ey i (FELIX), 901, 903, 904,
z een erji, 896 906, 1066, 1081
s e rb e s tlik d e re celeri, 767 L eggett, T ony, 625
te rc ih ed ilm i S ch r d in g er- L eibniz y a s a s , 142, 327, 328,
Nevvton d u ru m la r, 899 522
k tle s iz p a r a c k la r, 455, 531, L eibniz, G o ttfrie d W ilh elm , 259
807, 1016, 1019, 1056 L en a rd , P h ilip p , 529
s p in h a lin d e k i k tle siz le p to n la r, 674, 680, 921
p a r a c k la r o la ra k L evi-C iv ita, T ullio , 347
b u rg a la r, 1029 Lie ce b iri, 294, 296, 297, 298,
k tle s iz se rb est a la n d e n k le m i, 303, 318, 340, 444, 560, 580,
1037 581, 582, 599, 918, 919
Lie g ru b u , 298, 304, 339
L a g ra n g e d e n k le m i fo r m a liz m i, Lie p a ra n te z i, 297, 338, 339, 342,
27, 498, 499, 500, 504, 505, 344, 350
506, 507, 509, 510, 513, 514, Lie t re v i, 338, 342, 343, 351,
515, 517, 518, 519, 520, 522, 487, 511
523, 691, 701, 702, 719, 721, Lie, S ophus, 296
833, 937, 943, 1060, 1095 L if d em etleri, 352, 380
a la n la r, 514 a r a k e sit, 360
H a m ilto n ilk e si (d u ra an b a la n tla r d a k i n em siz
eylem ilkesi), 501 o lm ay , 373
k u ru lu m , d ze n le m e uzay, b k l , 356
498
C lifford d em eti, 361
m o d e m k u ra m la r, 516
erilik, 377
L ag ran g e te o re m i, 83, 405
G alileici G u z a y z a m a n , 413
L ag ran g e , J o s e p h L., 705
iz d m se l u z a y la r, 369
L am b ert, J o h a n n H ein ric h , 61,
k a rm a k v e k t r d e m e tle ri,
70
366
L ap lace d en k lem i, 224, 225, 226,
k o ta n ja n t d e m e tle ri, 369
229
m a te m a tik s e l fik ir, 355
ta n ja n t d e m e tle ri, 368 u z la s , 267
L io u v ille te o re m i, 889 p r z s z m a n ifo ld , 209, 322,
L o b aev sk i, N ik o lay v an o v i, 941
71, 1091 R iem a n n c, 346, 350, 908
lo g a ritm a la r sim p lek tik , 349
do al lo g a ritm a (e ta b a m ), 63, t re v le m e , 211
118, 119 y k se k b o y u tlu , 245, 273
k a y d rm a k u ra l lekleri, 116 m a n y e tik m o m e n t, 591, 655, 707,
ta b a n , 118 875
L o re n tz g ru b u , 308, 318, 443, m a n y e tik te k k u tu p la r , 475, 661
477, 483, 811, 1023, 1024, a y a r te k k u tu p la r, 781
1060, 1093, 1094 D irac m a n y e tik te k
L o ren tz, H e n d ric k A ntoon, 428 k u tu p lu la r , 778
L d ers n o k ta s, 579 M a rsh a ll, W illiam , 22, 901, 904
M a telsk i, J. P., 44
M a ch ilkesi, 793, 998 m a te m a tik ve d o r u lu k , 35
M acL ane, S a u n d e rs, 1011 e lik i y o lu y la k a n tla m a , 69
M a c la u rin serisi, 139, 155 g erel s a y la r ve fizik i d n y a,
M a h a v ira , 91 86
M a jo ra n a s p in r a la n , 698 k a v ra m la r, 42
M a jo ra n a ta n m la m a s , 591, 592, m a te m a tik s e l k a n t, 36
596, 597 m a te m a tik s e l m o d e lle r, 38
M a jo ra n a , E tto re , 591 n e sn e llik , 41
M a ld a c e n a , J u a n , 972 m a tris le r, 283, 287, 293, 295,
M a n d e lb ro t k m e si, 43, 44, 46 302, 306, 308, 318
o lu tu rm a , 109 d e te rm in a n tla r, 289
M a n d e lb ro t, B enoit, 43 d ev rik , 300
m a rifo ld la r, 173, 209, 250, 272, e le n ik dev rik , 313
345, 406, 467, 499, 951, 961, H e rm itse l m a tr is le r, 313
964 izler, 290
b a s it b a la n tl, 247 o rto g o n a l, 308
o klu b a la n tl, 247 z d e e rle r ve z v e k t rle r,
k a rm a k , 366, 1016 291
n - m a n ifo ld la r z e rin d e k i M a x w e ll d a lm , 731, 732
k o o rd in a t y a m a la r, 210 M axw ell e le k tro m a n y e tik
n - m a n ifo ld la r z e rin d e k i k u ra m (denklem ler), 467, 468,
s k a le rle r, v e k t rle r ve 472, 475, 611, 660, 734
k o v ek t rler, 251 a y a r e rili i o la ra k M axw ell
n - m a n ifo ld la r n h a c im a la n la r, 88, 179, 353, 381,
e le m a n la r, 266 427, 428, 429, 466, 467,
n -m a n ifo ld la rn to p la m a 4 6 8 ,4 6 9 ,4 7 0 , 4 7 1 ,4 7 2 ,
474, 475, 476, 477, 478, s a a t (ikiz) p a ra d o k s u , 447
4 7 9 ,4 8 2 ,4 8 3 ,4 9 1 ,5 1 4 , s im e tri g ru p la r, 442
518, 519, 521, 529, 531, M in ko vvskici u z a y z a m a n , 434
539, 606, 607, 611, 660, M -k u ra m , 20, 240, 960, 966,
676, 688, 696, 697, 702, 979, 980, 1025, 1059, 1098
731, 732, 734, 778, 823,
D -z a rla r, 977
857, 928, 929, 969, 986,
m o m e n tu m
987, 1019, 1038, 1063,
g relilik le ilg ili fo rm la sy o n ,
1091, 1096, 1129
461
k o ru n u m ve ak y a s a la r, 473
H a m ilto n fo rm a liz m , 504
M ax w ell, J a m e s C lark, 427, 467,
k la sik p a r a c k la rn , 249
731
k u a n tu m m e k an ik sel
n d a lg a d o as, 429
p a r a c k la rn , 193
m e m b ra n la r (p -z a rla r, zarlar),
Nevvton fo rm la sy o n u , 459
966, 968
m o m e n tu m u zay , 552, 708, 720
D -z a rla r, 913
m ozaiklem e, 52
M erk u lo v , S ergei A., 1058
M b iu s (ifte-d o ru sal)
M e rk r, y r n g e a n o m a lisi, 494
d n m , 169, 170
M e trik le r, 241, 349, 478, 811,
M b iu s d em eti, 358, 359, 361,
876, 947
374
L o re n tz ci, 811
M b iu s e rid i, 264, 357
m e z o n la r, 127, 626, 651, 680
m u tla k fo n k siy o n , 335
M ichell, J o h n , 745
M ie k u r a m , 517, 518
N am b u , Y oichiro, 931
M iletli T h a le s, 36
N e'em an , Y uval, 681
M illik an , R o b e rt, 529
n e d e n se llik ih la li, 912
M in d in g , F e rd in a n d , 73
n e g a tif s a y la r, 90
M in k o w sk i u zay , 436, 439, 483,
N ev v la n d er-N ire n b erg te o re m i,
746, 859, 975, 1020
274
M inkovvski, H e rm a n n , 433
Nevvman, E zra T., 875, 1055
M inkovvskici G eom etri, 652
Nevvton, Isa a c , 72
b ir R ie m a n n k re s i o la ra k
N e w to n 'm ik in c i y a s a s, 416,
g k k resi, 455
419
g relilik le ilg ili en erji ve
N e w to n 'n n c y a sa s, 416,
a s a l m o m e n tu m , 461
419, 518
h ip e rb o lik g eo m etri, 449
N evvtonc d in a m ik , 414
L o re n tz ci o rto g o n a llik , 445
k tle e k im le ilg ili y a s a n n ,
Nevvton en erji ve a sa l
416
m o m e n tu m u , 458
te sin d e k i evrim , 466
kliti ve M inkovvskici 4-
Nevvtonc u z a y z a m a n , 421
u zay , 439
en erji ve a s a l m o m e n tu m ,
459 n erm e ler, 54
n -m a n ifo ld la r, 209, 226, 245 k lit ile tirm e , 707, 811, 812,
N o e th e r te o re m i, 465, 484, 516, 813, 820
517, 522 n t p , 1039, 1047
n o rm a l a lt g r u p la r, 280 n erm e ler, 37, 55, 901, 1010
n trin o la r, 577, 583, 626, 670, te le m e (g eo m etrik ilem ), 52,
686, 698 53, 175, 236, 393, 444, 516,
n tro n y ld z la r, 746, 749, 1065 523, 527, 580, 603, 1031
PSR 1913 + 16 ift s is te m i z fo n k s iy o n la r (z d u ru m la r),
ta r a f n d a n y a y la n 534
k tle e k im le ilgili z d e lik (birim ) e le m a n , 287,
d a lg a la r, 493 2 9 8 ,3 1 8 , 340, 488, 1023
n tro n la r, 127, 233, 540, 583,
626, 628, 651 p a lin d ro m ik (nkseden) d iziler,
83
0(3) g ru b u , 279, 280, 281, 284, P ap p o s, 369, 386
295, 307, 444, 580 p a ra le l ta m a , 324, 325, 326,
o kto n yo rla r, 230 331, 333, 335, 336, 340, 347,
o m n iy u m , 824, 825, 829, 830 352, 989
o n to lo jile r p a r a le lk e n a r y a s a s , 111, 236,
d i e r g elen ek sel, 850 340
g elen ek sel olm ayan, 853 p a ra le llik n erm e si, k lit'in , 55
O p p en h eim er, J . R o b e rt, 659, p a r a c k fizii, 19, 22, 27, 88,
750 444, 475, 642, 661, 682, 914,
o rto g o n a l, 60, 61, 62, 65, 73, 279, 920, 925, 948, 951, 952, 962,
284, 304, 307, 308, 310, 315, 1012, 1014, 1057, 1063, 1067,
317, 318, 319, 320, 432, 445, 1075, 1077, 1093
446, 452, 470, 491, 509, 529, b u rg a k u ra m , 1056
569, 570, 572, 573, 574, 586, e le k tro n u n zik zak ta b lo s u ,
587, 590, 592, 601, 602, 621, 662
633, 694, 696, 828, 836, 840, e le k tro z a y f e tk ile im le r, 666
842, 851, 852, 854, 1023 e le k tro z a y f s im e tri g ru b u ,
o rto g o n a l g r u p la r, 317 675
o rto g o n a l t m le y e n , 432, 445, re n k le n d irilm i k u a rk la r, 683
446, 470 s ta n d a r t m o d e lin k k en i, 660
o rto g o n a llik , 432, 445, 569, 592, s ta n d a r t m o d e lin te sin d e ,
596, 6 2 1 ,6 9 6 ,8 5 1 , 1092 687
y e in e tk ile e n p a r a c k la r,
klit g e o m e trisi, 37, 66, 74 680
fizik i u z a y la ilik i, 73 y k elem esi, 672
k a re le r ve d ik a la r, 53 P auli d a r la m a ilkesi, 628, 629,
656 P o in ca re , H en ri, 428, 444
P a u li m a trisle ri, 581, 656 P oisson p a r a n te z i, 350, 511
P au li, VVolfgang, 656, 685 P o isso n , Sim eon D eni, 350
P a u li-L u b a rski spir v e k t r , P o lch in sk i, Jo s e p h , 940
601 P o p p e r k rite ri, 1076, 1077
p e r iy o t, 181 p o ta n siy e l enerji, 459, 492, 497,
b ir fo n k siy o n u n , 183 501, 502, 508, 524, 705, 745
P erjes, Z oltan, 1056 P ow ell, C. F., 680
P e rlm u tte r, Saul, 816 p o z i t i f belirli, 303, 306, 307, 308,
P h ilip o n o s, Io a n n e s, 418 315, 345, 346, 347, 437, 441,
p i 7t s a y s, 58 488, 502, 508, 509, 510, 562,
p io n la r, 661 564, 604, 646, 648, 651, 763,
P isa g o r te o rem i, 36, 51, 58 811, 958, 1012, 1053
b a a rs z l , 346 p r a tik t m a m a la r i in e v resel
b e n z e r a la n la r k a n t, 57 evre u y u m su z lu k (FAPP), 846
h ip e rb o lik g eo m etrid e p ro je k t rle r, 572, 828
u y g u la n a b ilirlik , 76 p ro to n la r, 127, 233, 583, 626,
ik in in k arek k , 77 628, 660, 680
m o zaik lem e k a n t, 52 p r z s z fo n k s iy o n la r
GVENEN BEYN
Nrobilim Ahlak Hakknda
Bize Ne Anlatr? BLM SEL GEREKLK ve
P atric ia S. C h u rch land ZHNN ESNEKL
P au l M. C h u rc h la n d /
ev. Yelda T redi
ev. E k re m B erkay E rs z
BEYN
Beynin Yaps, Grevi ve
Bozukluklar zerine Resimli CEVZ KABUUNDAK
Bir Rehber EVREN
R ita C arter / S te p h e n Havvking
ev. Gne Kayac ev. K em al m leki
HAYATIN KKLER
FEYNM AN'IN KAYIP DERS
tik Canllar Nasl Olutu?
D avid L. G o o d s te in /
M ahlon B. H o agland
J u d ith R. G o o d ste in
ev. en Gven ev. Z ekeriya Aydn
BAKALARININ NE
DNDNDEN SANA
UCUNC EMPANZE NC EMPANZE NE
nsan Trnn Evrimi R ic h a rd F ey n m an
J a re d D iam ond ev. L ale A ykent T u n m an -
S ev. aatay T arh an T una A ykent T u n m an
BAY TOMPKNS'N
SERVENLER
Kuantum un artc
Dnyas ZAMANIN RESM L KISA TARH
George Gamow Stephen Havvking /
ev. Tuncay n cesu ev. B a r G n le n
E m in im EM NM AKA YAPIYORSUNUZ
SAKA
AVblAOHZnMfK
BAY FEYNMAN
Merakl Bir ahsiyetin
Maceralar ZAMANIN KISA TARH
BAH S tephen Havvking /
FEYNMAN R ich a rd P. Feynm an /
ev. Tuncay ncesi ev. B a r G n le n
lO H N G R BBN
RAKS M
KKEN AACI
D E R N Primat Davran nsann
B A STLK DERN BASTLK K k e n A a c
ERW N SCHRDNGER VE
HAYVANLAR NE STER?
KUANTUM DEVRM
Hayvan Bilinci, Hayvan
Jo h n G ribbin /
Refah ve nsann Esenlii
ev. P rof. Dr. B a h a ttin
M a rian S tam p Davvkins /
M e h m et B ay sal
ev. a a ta y T a rh a n
KLTR
nde Gelen Bilim nsanlar
Toplum, Sanat, ktidar ve
ALTI KOLAY PARA
Teknolojiyi Tartyor
Jo h n B rockm an /
R ich a rd P. Feynm an /
ev. F e r h a t y id o a n
ev. Z ek eriy a A ydn
DNYA DII YAAMLA LK
..LK TEMAS TEM AS ZIHIN
Astrobiyoloji hakknda ZIHIN
merak ettiiniz her ey
M arc K aufm an / E ditr: Jo h n B rockm an /
ev. A ybey E p e r ev. Z eynel G l-B eyza B ilal
i C m * * BLM TARH
E iW s r * M8
TANRI BEYN B -a*.? a a
Beyin Neden nan retir? R o b e rt VVinston /
ev. M u r a t M e te h a n
Lionel T iger/M ichael M cGuire A I T rk o lu -S im in Y ldz-
ev. S ed a Toksoy AAMJ.A&,z S e rh a t A tay
ZH N N SHRBAZLII
Zihnim iz Bizi Nasl Aldatr? E V R M EVRM
S tep h en L. M acknik, Bir Fikrin Zaferi
S u sa n a M artin ez-C o n d e / C ari Z im m er /
ev. G l in V a rd a r ev. H a a n E ro l E ro lu
BE MLYAR YILLIK
YALNIZLIK KAOS
Yldzlar Arasnda Yaam Yeni Bir Bilim Ortaya
Aray karken
Lee B illings / Ja m e s Gleick /
ev. O zan K a ra k a ev. lk ay A lp tek in D em ir
MANTIKSAL ATOMCULUK
FELSEFES
TA NRI VE YEN FZK B e rtra n d A rth u r VVilliam
R u ssell / ev. D ilek A rl il,
P au l D avies / K u rtu l G len, n d e r K ulak,
ev. B a r G n le n C enk z d a
YKC BEYN
FARKLI BR YKC Bir Nroloun Bizi nsan
BEYNE
EVREN FARKLI BR EVREN Klann Ne Olduuna Dair
Fizii En Batan Icet Etmek Aray
R o b e rt B. L au g h lin / V.S. R a m a c h a n d ra n /
ev. U la Apak M , ev. Aye C ankz evik
OLASILIK VE TMEVARIM
YILDIZLARARASI
M ANTIINA GR B LM YILDIZLARARASI BLM
l a n H ack in g / Kip T h o m e /
ev. rfa n zd ab ak ev. B ar G nlen
H IK
KITIR
NC KLTR KANT VE KESN BLM LER
Bilimsel Devrimin tesi
Jo h n B rockm an / M ichael F rie d m a n /
ev. Yelda T red i ev. Sibel an get
Bu kitabn a m a c o k u y u cu y a insanln 4 0 0 0 yldr giritii en
nem li u e h e y e c a n uerici y o lc u lu k la rn d a n biri h ak k n d ak i son
bilgileri a k ta rm a k tr . Amacn te m e l o la ra k m a te m a tik u e fizik
a r a s n d a k i iliki ile e u r e n h a k k n d a d a h a iyi bir k u ra m iin
araylarm zn te m ellerin i g d le y en iki gl etki a r a s n d a k i
etkileim in nasl ekillendiiyle ilgili o ld u u sylenebilir. Penrose,
m a te m a tik s e l d en k lem le rin oku y u cu sa y sn d a ciddi d lere
yol a a c a n a ilikin u y a rla ra r a m e n k ita b n d a b u n d a n
k an m am . Ancak o ku y u cu y a denklem leri a n la m a d yerde
a tla m a s n neriyor. klit te o re m le rin d e n g e n e l grelilie kadar,
k u a n tu m u e sicim k u ra m la r d a dahil, fiziin te m e lin d e yer a la n
m a te m a tik k a u ra m la rn k a p s a y a n bu kitap, g e r e e g id e n yolu
aydnlatyor.
ALFA
www.alfakitap.com
f /alfakitap
yp/alfakitap