Cagdas Felsefe-1 PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2446

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1418
ADAfi FELSEFE-I
Yazar
Yrd.Do.Dr. Ahmet Ayhan TL (nite 1-8)
Editr
Prof.Dr. Semiha AKINCI
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. Atilla Tekin
Dil Yazm Danflman

Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi

Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
adafl Felsefe-I
ISBN
978-975-06-1115-8
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Nisan 2012
www.evrenselpdf.com
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve 1. NTE

Dewey ....................................................................................... 2
DARWINN MRASI ...................................................................................... 3
CHARLES SANDERS PEIRCE (1839-1914).................................................... 4
nancn Sabitlenmesi ..................................................................................... 5
nan ve fiphe ............................................................................................. 7
Doruluk ve Gereklik ................................................................................. 8
Anlam ............................................................................................................ 10
flaretler .......................................................................................................... 13
JOHN DEWEY (1859-1952) .......................................................................... 14
Darwinin Etkisi ............................................................................................. 14
Bilgibilimin Doallafltrlmas ........................................................................ 15
Doa ve Doa Bilimi .................................................................................... 16
Deerlerin Doallafltrlmas.......................................................................... 17
zet................................................................................................................ 19
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 21
Okuma Paras .............................................................................................. 22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 23
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 24
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 25
Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege ............... 26 2. NTE

TARHSEL ARKA PLAN ................................................................................. 27
SENTETK A PROR TARTIfiMASI ............................................................... 28
Kantn Yarglar Snflandrmas ................................................................... 28
Euklidesi Olmayan Geometriler ................................................................. 29
Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti ......................................................... 31
Aritmetiin Manta ndirgenmesi ................................................................ 33
FRIEDRICH LUDWIG GOTTLOB FREGE (1848 - 1925)............................. 34
Mantk ve Aritmetiin Temelleri................................................................... 34
Russell Paradoksu ......................................................................................... 37
Fregenin Projesinin nemi .......................................................................... 38
Fregenin Dil Felsefesine Katklar ............................................................... 39
Anlam ve Gnderim...................................................................................... 39
SONU........................................................................................................... 40
zet................................................................................................................ 41
Okuma Paras .............................................................................................. 44
www.evrenselpdf.com
iv indekiler
3. NTE Analitik Felsefenin Bafllangc: Russell ve Moore.................. 48

Dilsel Felsefeye Sapfl.................................................................................... 49
MODERN MANTIK ....................................................................................... 50
MOORE (1873 - 1958)................................................................................... 50
Saduyuya Dayal Felsefe ............................................................................. 51
Dfl Dnyann Varl Sorunu ....................................................................... 52
Ahlk Felsefesi............................................................................................... 52
Moore Paradoksu ......................................................................................... 54
RUSSELL (1872 - 1970).................................................................................. 54
Russelln Felsef Grfllerinin Etkisi ............................................................ 57
dealizmin Reddiyesi ..................................................................................... 57
Matematiin Manta ndirgenmesi .............................................................. 58
Belirli Betimleyiciler Kuram ....................................................................... 59
Mantksal Atomculuk ................................................................................... 60
Bilgibilim Anlayfl ......................................................................................... 61
Bilim Felsefesi................................................................................................ 61
Ahlk Felsefesi............................................................................................... 62
zet................................................................................................................ 63
Okuma Paras .............................................................................................. 66
4. NTE Dile Dayal Yeni Bir A Priori Anlayfl: Erken Dnem

Wittgenstein ............................................................................ 70
WITTGENSTEIN (1889-1951)........................................................................ 71
Yaflam, Felsefe ve Konuflma......................................................................... 72
Mantk ve Dil................................................................................................. 73
Dnya, Dil ve Resmetme.............................................................................. 73
Dflnce ve Dil.............................................................................................. 74
Mantksal Doruluk....................................................................................... 76
Syleme ve Gsterme ................................................................................... 77
Dflncenin Snrlanmas ............................................................................. 78
Ahlk Felsefesi............................................................................................... 79
zet ............................................................................................................... 82
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 84
Okuma Paras ........................................................................................... .. 86
www.evrenselpdf.com
indekiler v
Mantksal Pozitivizm ve Bilim Felsefesi: Schlick, 5. NTE

Ayer ve Carnap........................................................................ 88
POZTVZM .................................................................................................. 89
VYANA EVRES.......................................................................................... 89
MORITZ SCHLICK (1882-1936) .................................................................... 90
Bir Anlam Kuram Olarak Dorulanabilirlik .............................................. 91
Dorulanabilirliin Snrlar........................................................................... 93
Felsefenin Mahiyeti ....................................................................................... 93
A. J. AYER VE DUYGUSALCI AHLK KURAMI.......................................... 94
Dorulanabilirlik lkesinin Mantksal Stats .............................................. 95
CARNAP (1891-1970) .................................................................................... 95
Mantksal Dizimbilim .................................................................................... 96
TARSKINN DORULUK TANIMI ............................................................... 97
BLM FELSEFES TARTIfiMALARI ................................................................ 98
zet................................................................................................................ 99
Okuma Paras .............................................................................................. 102
Dil Oyunlar: Ge Dnem Wittgenstein ............................... 106 6. NTE

WITTGENSTEIN (1889-1951)........................................................................ 107
Felsef Yanlsama........................................................................................... 108
Dil Oyunlar................................................................................................... 110
rnekleyerek Tanmlama ............................................................................. 111
Nesneler ve Adlar.......................................................................................... 112
Ailevi Benzerlikler ......................................................................................... 113
Kural zleme ve Kesinlik .............................................................................. 113
zet................................................................................................................ 115
Okuma Paras .............................................................................................. 119
Gndelik Dile Dnfl: Ryle ve Austin ...................... ............. 122 7. NTE

DEAL DLDEN GNDELK DLE ................................................................ 123
RYLE (1900-1976) .......................................................................................... 123
Felsefenin Konusu ....................................................................................... 124
Sistemli Mulaklk ........................................................................................ 125
Kavramlar, nermeler ve Anlam ................................................................. 125
Gndelik Dil .................................................................................................. 126
Zihin-Beden Ayrm ve Kategori Hatas....................................................... 127
AUSTIN (1911-1960)...................................................................................... 128
www.evrenselpdf.com
vi indekiler
Austinin Yntemi.......................................................................................... 129

Edimsel Szler ............................................................................................... 130
Duyum ve Duyulurlar ................................................................................... 131
A Priori Kavramlar ve Szcklerin Anlamlar.............................................. 131
zet ............................................................................................................... 133
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 135
Okuma Paras ........................................................................................... .. 136
8. NTE Btnclk (Holizm) ve Doal Gerekilik: Quine ............. 140

BTNC VE BTNLEfiK BAKIfi AISI ................................................. 141
QUINE (1908 - 2000) .................................................................................... 142
Deneyciliin ki Dogmas ............................................................................. 142
Btnclk .................................................................................................... 143
Anlamn Belirsizlii ....................................................................................... 145
Varlkbilimsel Balanma ............................................................................... 147
zet................................................................................................................ 149
Okuma Paras .............................................................................................. 152
www.evrenselpdf.com
nsz vii
nsz
Bu kitap 19. Yzyl felsefesine damgasn vuran, katkda bulunan, felsefi grfl
ve elefltirileri ve bunlarn felsefi dflnceye etkilerini ele alarak yer vermifltir. Baz
felsefi grfl ve elefltirilerin ne gibi yeni felsefelerin ortaya kmasna veya var
olan felsefi grflte nasl deiflikliklere neden olduu tarihsel sre iinde ve
baflka felsefi grfllere katklaryla ele alnmfltr. Bu ele alfl biimi sizlerin felse-
fenin genifl dflnce yelpazesi iinde kaybolmanzn nne geip, elefltirilerin
baflka felsefe grfllere nasl katkda bulunduunu ak bir biimde grmenizi
salayacaktr.
Birinci blm Darwinin evrim kuramnn bat felsefesinde nasl bir etki yaratt
ile bafllayp Darwinden Pragmatizme geifli ele almaktadr. kinci blmde sen-
tetik a-priori yarglarn olanakl lna ynelik elefltirilerin analitik felsefenin ortaya
kfl bakmndan tafld nemi, Fregenin anlam ve gnderim ayrm ile dil felse-
fesinin geliflimine katks izleyecek. Daha sonra 19. Yzyla hkim olan Kant
metafizik anlayflnn elefltirisi ile Analitik felsefenin ortaya kflnn olanakl oluflu
ele alnacak. dealizmin reddiyesi ile analitik felsefenin geliflimi arasndaki iliflki
aklanacak. Ayrca Dilin analitik felsefenin geliflmesiyle felsefenin odana otur-
mas, dil-dnya iliflkisi, mantksal doruluk, Mantksal Pozitivizmin temel nitelik-
leri, Tarskinin anlam bilimsel doruluk kuramnn tarihsel nemi, Wittgensteinn
erken ve ge dnemdeki felsefe anlayfl, kategori hatasnn ne olduu, Austinn
kuflkuculuu hangi yntemle elefltirdii, gndelik dile dnfl, Quinenn elefltirdii
deneyciliin iki dogmasnn ne olduu, btnclk ve doal gerekilik bu kitap-
ta zerinde durulan konular arasndadr.
Bu kitap sadece felsefe rencileri iin deil ayn zamanda felsefeye ilgi duyan-
larn da faydalanaca bir kaynaktr. Severek, ilgiyle okuyacanz dflndmz
bu kitabn sizlere yol gsterici ve aydnlatc olmas dileiyle baflarlar dileriz.
Editr
Prof.Dr. Semiha AKINCI
www.evrenselpdf.com
1
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Darwinin evrim kuramnn bat felsefesinde nasl bir etki yarattn aklaya-
N
bilecek,
Peircen inancn sabitlenmesi iin hangi yntemi geerli kabul ettiini ak-
N
layabilecek,
Pragmatizmin bakfl asndan doruluk ve gerekliin ne olduunu aklaya-
N
bilecek,
N
Peircen anlam kuramnn temel kavramlarn ifade edebilecek,
Bilgibilimin ve deerlerin doallafltrlmas srecini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Doal seilim kuram Yorumlayan
Pragmatizm Nesne
nancn sabitlenmesi ndeks / Balamsal gsterge
natlk yntemi kon / Grntsel gsterge
Otorite yntemi Sembol / Simgesel gsterge
A priori yntem Duygusal yorumlayanlar
Bilim yntemi Enerjik yorumlayanlar
Anlambilim (Semantik) Mantksal yorumlayanlar
Dizimbilim (Sentaks) Bilginin doallafltrlmas
Kullanmbilim (Pragmatik) Deerlerin doallafltrlmas
flaret Arasalclk
indekiler
DARWINN MRASI
Darwinin Evrim CHARLES SANDERS PEIRCE
adafl Felsefe-I Kuramndan Pragmatizme:
Peirce ve Dewey (1839-1914)
JOHN DEWEY (1859-1952)
www.evrenselpdf.com
Darwinin Evrim
Kuramndan Pragmatizme:
Peirce ve Dewey
DARWINN MRASI
19. yzyl, insanlk tarihinde hzl deiflimlerin yafland bir zaman dilimi olarak
karflmza kmaktadr. Tren yollarndan, gazetelere; retimin fabrikalarda yaplma-
ya bafllamasndan sosyalist fikirlerin ortaya kmasna; Euklidesi olmayan geomet-
rilerin keflfinden modern mantn kurulufluna; enerjinin korunum yasalarnn ifa-
de edilmesinden elektromanyetizma kuramnn gelifltirilmesine; smrgeciliin ya-
ylmasndan tm Amerikan ktasnn beyaz adam tarafndan iflgal edilmesine ka-
dar saysz olay, bu yzylda vuku bulmufltur. Bilimin ilerlemesi hissedilir hale gel-
mifl, bu ilerlemelerin insanln nnde yeni ufuklar amas, felsefecileri de derin-
den etkilemifltir.
19. yzylda yaflanan bilimsel geliflmeler arasnda Bat Felsefesini derinden
etkileyen en nemli kuramlardan birisi, hi flphesiz Darwinin gelifltirdii ev-
rim kuramdr. Bazlar, Darwinin bu kuramn Newtonun mekanik kuram ile
karfllafltrmakta ve Newtonun madde ve kuvvetler hakknda gelifltirdii fikirle-
SIRA SZDE aklad-
re benzer biimde, Darwinin canllarn deiflimini ve eflitlenmesini SIRA SZDE
n iddia etmektedirler.
Darwinin gelifltirdii kurama gre genlerde meydana gelen rastlantsal dei-
D fi N E L M D fi N E L M
flimler, bireylere evreye uyum srelerinde farkl avantajlar salamakta, bunun
sonucunda da doal bir seilim srecinde evreye en iyi uyum gsteren hayatta fllevselcilik Darwinin evrim
S O R U S O R U
kuramnn etkisinde
kalmaktadr. Bu suretle, bireyler sahip olduklar genetik zellikleri sonraki nesille-
geliflmifl bir psikoloji
re aktarmaktadrlar. Bu aktarm sreci de uzun bir zaman dilimi ierisinde trlerin kuramdr. Zihinsel sreleri
deiflimini ve eflitlenmesini temin etmektedir. DKKAT ve davranfllar D K K A T
organizmann evresiyle
Bu kuramn hem felsef hem de bilimsel tartflmalar bakmndan farkl ve uyum sreci ierisinde ele
kktenci sonular olmufltur. rnein, ngiliz dflnr Herbert Spencer (1820- almay n plana karr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
1903), bu dflnce biimini tarihe ve toplumlara uygulamfl ve toplumsal Dar- Uzun vadede kalc bir
psikoloji yaklaflm olamasa
wincilik ad verilen bir grfl gelifltirmifltir. Psikoloji alannda Amerikal psiko- da davranflln
log ve felsefeci William James (1842-1910), ifllevselcilik olarak adlandrlan ye-
AMALARIMIZ geliflmesindeAMALARIMIZ
belirleyici
etkisi olmufltur.
ni bir kuram gelifltirmifltir.
K iliflkin
Darwinin kuramnn psikoloji zerindeki etkilerini ve ifllevselcilie T A Payrntlar flu K T A P
kaynaktan okuyabilirsiniz: Duane P. Schultz, Sydney Ellen Schultz. (2007) Modern Psiko-
loji Tarihi. eviren : Yasemin Aslay, ikinci basm, Kakns Yaynlar, Ankara.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
4 adafl Felsefe-I
20. yzylda gelifltirilen felsef grfllere etkisi bakmndan bizim bu blmde

zerinde duracamz grfller ise pragmatizm bafll altnda toplanabilir. Bu b-
lmde, Darwinci yaklaflmlarla iliflkilerini de kurarak pragmatizmin geliflimine
nemli katkda bulunan iki dflnrn, Charles Sanders Peirce ve John Deweyin
grfllerini sunmaya alflyoruz.
CHARLES SANDERS PEIRCE (1839-1914)

Peirce, Harvardl bir matematikinin oludur. Gen yafllarndan itibaren bilimsel
ve teknik konularda eitim almfltr. Kendisinin sk sk bir laboratuvarda bytl-
dn syledii anlatlr. Uzun yllar boyunca yeryznn lmlenmesine ilifl-
kin mhendislik uygulamalar konusunda alflan United States Coast and Geodetic
Surveyde alflmfltr. Genel olarak, hassas lmleme konusu ile ilgilenmifl, sar-
kalar kuramna baz katklarda bulunmufltur. 1886da mantksal ifllemlerin elektrik
devreleri tarafndan gereklefltirilebileceini iddia etmifl ve bu itibarla modern bil-
gisayarlarn iflleyiflini ngrmfltr.
Peirce, erken yafllardan itibaren felsefeye ilgi duyar. Kant ve Hegelin metinleri
zerinde alflr. lgisi zellikle mantk ve olaslk kuram zerinde younlaflr. 19.
yzyla gelene kadar genel olarak Aristotelesin mantk kuram geerliliini koru-
mufltur. Aristoteles mantnn afllmas ve mantn gnmzdeki biimiyle geliflti-
rilmesi 19. yzyln ikinci yarsnda yaplan alflmalar sayesinde mmkn olabil-
Gnmzde niceleme mifltir. (Bir sonraki blmde ele alacamz gibi, bu konuda en byk katk Alman
mantnn kurucusu Gottlob
Frege olarak kabul
matematiki ve felsefeci Gottlob Fregeye aittir.) te yandan, bu konuda Peircein
edilmektedir. te yandan, gelifltirdii orijinal grfllerin etkisi de tartflma gtrmez. Frege, zellikle tmden-
Fregenin alflmalarndan gelimsel mantn bugn ayrlmaz bir paras olan niceleme mantn gelifltir-
bamsz olarak Peircen
niceleme kuramn mifltir. Tmdengelimsel mantk zerinde, Peircen da alflmalar bulunmaktadr.
gelifltirdii ve birinci ve te yandan, Peircen ilgi alan bununla snrl kalmamfl, bilimlerin geliflimi asn-
ikinci dzey niceleyiciler
arasnda bir ayrma gittii dan son derece nemi olan tmevarm mant konusunda da zgn alflmalar
bilinmektedir. yapmfltr. Bunlarn yan sra, olgulardan bafllayan ve bu olgulardan hareketle, sz
konusu olgular en iyi biimde aklayan varsaym ortaya koymaya alflan, ab-
dktif karm konusu ile de zellikle ilgilenmifltir. Gnmzde bu karm biimi,
akl yrtme ile en iyi aklamaya ulaflma (ng. inference to the best explanation)
olarak da anlmaktadr.
Bilime ve manta olan bu ilgisinin yan sra Peirce, metafiziksel bir dizge gelifl-
tirme abasndan da uzak durmamfltr. Darwinci evrim kuramnn baz yaklaflm-
larn Hegelin dflnce sistemine benzer, mutlak bir idealizm ile birlefltirmeye a-
lflmfltr. Peirce, gerekliin z itibariyle zihinsel bir ierii olduunu ve akl bir
amaca doru devindiini savunmufltur. Ancak Peirce gnmzde de tartflmaya
deer klan bu metafiziksel yaklaflmlar deildir; kendisinin pragmatizm olarak ad-
landrd bir dflnce biimidir. Pragma amel ya da fiil (edim) anlamlarna gelen
Yunanca bir szcktr. Peirce, bu szc dflnsel olanla (kavramlar, kanlar,
kuramlar vb.) klgsal / pratik olan (edimler, eylemler vb.) arasndaki sk balar
n plana karmak zere kullanmaktadr. Peirce, paragmatizim yerine bazen pra-
tikilik (ng. practicalism) ya da elefltirel saduyuculuk (ng. critical common sen-
sism) terimlerini de kullanmfltr. Bir sonraki alt blmde John Deweyin grflleri-
ni incelerken, Deweyn kulland arasalclk (ng. instrumentalism) teriminin
pragmatizm ile ok yakn balar olduunu greceiz. Dewey, kullandmz kav-
ramlarn arasal bir iflleve sahip olduklarn vurgulamak zere bu terimi kullan-
maktadr. Bu itibarla Dewey de tpk Peirce gibi edimsel olanla dflnsel olan ara-
sndaki balar n plana karmaktadr.
www.evrenselpdf.com
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
1. nite - Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve Dewey 5
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Zaman ierisinde pragmatizm, Peircen kastettiinden ok farkl anlamlarda
kullanlmaya bafllanmfltr. Bunun zerine Peirce, kendi grfllerini adlandrmak
zere pragmatisizm szcn ortaya atmfl ve almay dflnenlerden
AMALARIMIZ emin ola- AMALARIMIZ
cak kadar irkin bir szck olduunu sylemifltir.
Trkede Peircen ve Deweyin eserlerinin ok sayda evirisi bulunmamaktadr.

K T A P lgile- K T A P
nenler flu kitaptan yararlanabilirler: elik, Sara (ev.). (2008) Peirce -James - Dewey :
Pragmatizm Pratik Bir Felsefe. ev. Sara elik, Doruk Yaynlar, Adana. Biz, bu blmn
yazlmasnda Pericen kendi eserlerinin yan sra flu ngilizce kaynaktan
T E L E Vyararlandk:
ZYON Nor- TELEVZYON
man Melchert. (2006). The Great Conversation: A Historical Introduction to Philosophy
Volume II: Descartes through Derrida and Quine. Oxford University Press, s.565-592.
NTERNET NTERNET
nancn Sabitlenmesi
1870lerin sonlarnda Peirce, Popular Science Monthly dergisinde bir dizi makale
yaymlamfl ve bu makalelerinde bir konudaki kanlarn ya da inanlarn mulak-
lklarn ya da flphelerin ortadan kaldrlarak sabitlenmesi konusunda drt ayr
yntemden sz etmifltir. Bu yntemler, bir bakma, dflncemizi flphelerden arn-
drmak ve doru dflndmze karar vermek zere kullandmz yntemlerdir.
Bu yntemlerden ilki, inatlk yntemidir. Eer mevzu, bir konudaki kanaati-
mizi sabitlemek ise kendimize, kendi tercih ettiimiz bir kanaati niye benimseme-
yelim diye sorar, daha sonra da bu kanaatte srar edebiliriz. Bu fikrimize karfl -
kabilecek her fleyi ve herkesi reddeder ve aklc bir tartflmaya girmekten kanrz.
Peircea gre, aklclktan ne kadar uzak olursa olsun bu yntemin kendine zg
bir avantaj bulunmaktadr: Bir kanya iliflkin sarslmaz ve deifltirilemez bir inan
beraberinde zihinsel bir rahatlk / huzur getirir. Ancak, elbette ki bu yntem, ka-
nlarn sabitlenmesi iin arzu edilir bir yntem olmaktan uzaktr. Akla ilk gelebile-
cek itiraz, bu yntemle bir kiflinin sarlaca grfln yanlfl olabilecei ve aklc bir
tartflmadan kand iin kiflinin sz konusu yanlfl inanca veya kanlara sahip ol-
maya devam edecei ynndedir. Peircen itiraz bu ynde deildir. Peircen bu
yntemi reddederken ne srd akl yrtme hayli ilgintir ve kendi pragmatiz-
mini anlamamz iin bize bir ipucu vermektedir. Peirce, bu yntemi benimseyen
kiflinin, baflka kiflilerin kendisinden farkl grflleri savunduunu gzlemleyecei-
ni, soukkanl bir biimde dflnebildii bir anda, sz konusu bu farkl grfllerin
de en az kendisininki kadar iyi olduunu fark edeceini ve sonu olarak kendi ka-
nsna ya da inancna olan gveninin sarslacan ne srer. Dolaysyla, Peircea
gre bir kanda ya da inanta inat etme yntemine yaplacak en doru itiraz, bu
yntemin amacna hizmet etmeyecei, yani flpheyi ortadan kaldrmayacadr. Bu
yntemde itiraz eden bir kiflinin kendisinden flphe duymasna neden olan temel
etken nedir? Peircea gre bu toplumsal bir drtdr. Peircea gre bu drt, hi
kimsenin niha olarak yok sayamayaca kadar gldr. Bizler, dier bireylerin
grfllerinden etkilenen varlklarz. Dolaysyla, inanlarn ya da kanlarn sabitlen-
mesi iin aranan yntemin, sadece bireyler iin deil, iinde bulunduumuz top-
lum ya da cemaat dzeyinde de ifle yaramas gerekir.
Bu tartflma bizi, Peircen ele ald ikinci ynteme, otorite yntemine getirmekte-
dir. Bu kez, bir toplum ya da cemaat ierisinde, belli kan ve inanlar yayan, bu
inanlardan flphe duyulmasna engel olmaya alflan, karfl ya da farkl grfllerin or-
taya kmas ihtimali belirirse bunun zerinde giden ve bastran bir kurumun ihdas
edildiini dflnelim. Peirce, bu yntemin kanlarn ve inanlarn sabitlenmesi konu-
sunda ilkine gre daha etkili olacan dflnmektedir. Ancak Peircea gre sorulacak
www.evrenselpdf.com
6 adafl Felsefe-I
soru, bu yntemin istikrarl olup olmayacadr. Peircen bu konudaki yant da olum-

suzdur. Peircea gre, her toplumda bir grup insan, farkl toplumlarda ya da farkl za-
manlarda, farkl otoriteler altnda farkl yaklaflmlarn ve grfllerin savunulduunu
grecektir. Kendilerine, kendi inanlarnn dierlerinden neden daha stn olmas
gerektiini soracaklar ve bu da yine flphelerin domasna yol aacaktr. yleyse, bu
ikinci yntem de arzu edilen amaca hizmet etmeyecektir.
Peirce, nc yntemi iki farkl biimde adlandrr: doal tercihler yntemi ve-
ya a priori yntem. Bu yntemde esas olan, farkl biimlerde ifade edilse de aflikr
olan kabul etmektir. Sz konusu aflikr olan, akla uygun - makul, ak ve se-
ik gibi ifadelerle anlatlabilir. lk iki yntemdekinin tersine, burada dflnme, tar-
tflma ve bu suretle reddedilemez olana ulaflma abas n plana kmaktadr. Peir-
ce, bu alanda rnek olarak Bat felsefe tarihinden Platondan Hegele kadar uza-
nan metafiziksel dizgeleri rnek olarak vermektedir. Ancak bu yntem de sorun-
suz deildir. Tarih gstermifltir ki bir kifliye apak gelen bir fley bir baflkas iin hi
de yle olmayabilir. Bu yntemde n plana karlan dflnme ve tartflma, tpk
beeni kavramnda olduu gibi bir dflnsel geliflimi var saymakta, bir bakma,
herkesin belli bir beeni dzeyine ulaflacan ve ortak bir noktada buluflacan
ummaktadr. Oysa dflnce tarihi, bunun gerekleflmediini bize gstermektedir.
Peircen kendi ifadesiyle, sarka daha maddeci ve daha zihinci felsefeler arasn-
da ileri geri salnmaya devam etmektedir.
Tm bu yntemler ifle yaramadna gre ne yapmalyz? Peircea gre aradmz,
inanlarmzn ve kanlarmzn insan olmayan, dflsal olarak kalc bir fley tarafndan
sabitlenmesidir. Bu dflsal fley, herkesi farkl biimde etkileyebilecek olsa da, herkes bu
etkilenmenin sonucunda bir ve ayn sonuca ulaflmaldr. Peircea gre bu yntem, bi-
lim yntemidir. Peirce, bu yntemin ana varsaymn flu flekilde ifade etmektedir:
zellikleri bizim onlar hakkndaki kanaatlerimizden tamamen bamsz Gerek fley-

ler vardr; bu Gerekler bizim duyumlarmz dzenli yasalara gre etkilerler ve du-
yumlamalarmz, nesnelerde bantlarmz kadar farkl olsalar da alg yasalarn-
dan yararlanarak, akl yrtme vastasyla fleylerin gerekte ve hakikaten nasl ol-
duklarn tespit edebiliriz ve herhangi bir insan, yeterince deneyime sahipse ve bu de-
neyim hakknda yeterince akl yrtrse, yegne doru sonuca ulaflacaktr (The Fi-
xation of Belief, s.243).
Grld gibi bu drdnc yntem, bilim yntemi, ilk nde olmayan baz
avantajlara sahiptir. ncelikle, bu yntem znel dflncelerimizin tesinde, bizden
bamsz bir fleye gnderme yapmaktadr. Dahas, yntem kamusal olarak gelifltiri-
lebilecek ve kullanlabilecek bir yntemdir. lk yntemi aflndran ve amacndan
saptran toplumsal drt, burada tam tersine bir avantaja dnflmektedir.
te yandan, bu drdnc yntem temel bir varsayma, bamsz bir gerekli-
in bulunduu varsaymna dayanmaktadr ve sz konusu bu varsaymn nasl te-
mellendirilebilecei ayr bir tartflma konusudur. Felsefe tarihinden bildiimiz gibi,
modern epistemolojinin belki de en temel sorunu, bizim znel kanaatlerimizden
bamsz bir gerekliin bulunup bulunmad sorusudur. Peirce, bu konuyu nasl
ele almaktadr?
ncelikle, Peircea gre, mevcut bilim pratii bu varsaym sorgulamamza yol
amamaktadr. Bir baflka deyiflle bu yntem, kanaatin bir karara balanmasnda
en harika zaferleri kazanmaktadr (The Fixation of Belief, s.249). Bu noktada
Peircen yant, yine pragmatik yaklaflmn rneklemektedir. Ancak Peircen bu
www.evrenselpdf.com
konudaki yaklaflmn daha iyi anlayabilmek iin, daha derinlikli bir soru sormal-
yz: Bir fleye inanmak ya da ondan flphe etmek ne anlama gelmektedir? Bu konu-
da Peircen dflncelerini anladmzda, pragmatizmin neyi ierdiini daha ince-
likli bir biimde kavramfl olacaz.
nanlarn ya da da kanaatlerin sabitlenmesinde bilim yntemini dier yntemlerden

SIRA SZDE fark- SIRA SZDE
l ve stn klan vasflar nelerdir? 1
nan ve fiphe
nanmak ne demektir? fiphe etmek ne demektir? liflkili de olsalar inanmak ve
flphe etmek edimleri arasnda farklar bulunduu ortadadr. Bu S O farklar
R U nelerdir? S O R U
Peirce bu konu zerinde durmufl ve flu farkllklar tespit etmifltir. ncelikle, inan-
makla flphe etmek esnasnda yaflanlan duygu farkldr. kinci olarak, genellikle
DKKAT DKKAT
flphe etmekten kanmamza ya da flpheden kurtulmaya alflmamza ramen bir
inanca sahip olmaktan dolay bir rahatszlk duymayz; ta ki bu inancmz sarsan
N N
bir fleyle karfllaflncaya dek. ncs ve belki de en nemlisi, SIRA SZDE
inanmak ya da SIRA SZDE
inan oluflturmak bir alflkanlk iken flphe etmek byle bir alflkanln olmamas
ya da kesintiye uramas durumuna karfllk gelir. AMALARIMIZ AMALARIMIZ
fiimdi bir inan rnei alalm ve bu rnek zerinden tartflmamz srdrelim.
rnein, dnyann gneflin etrafnda dnen bir gezegen olduuna inandnz
varsayalm. Bu inanca uzun bir zaman nce varmfl olabilirsiniz. K Bu T Akonuda
P eliniz- K T A P
de kolaylkla ortaya koyabileceiniz deliller de olmayabilir ki biraz dflnrseniz
bunu inanmayan birine kantlamann o kadar da kolay olmadn grrsnz.
Byle bir inanca sahip olmak neleri gerektirir? Peircea greT bu, E L E Vgeici
Z Y O N bir bilin TELEVZYON
durumu deildir (What Pragmatism Is, s.279). Byle bir inanca sahip olmak, sizi
belli baz flartlar altnda, belli baz davranfllar sergilemeye hazr ya da yatkn hale
getirir. rnein, birisi size yi ki evrenin merkezinde dnya var, her fley bizim et-
rafmzda dnyor? derse, buna karfl kar ve kendi fikrinizin N T Efarkl
R N E T olduunu NTERNET
sylersiniz. Kardefliniz, yeeniniz, ocuunuz, bir okul projesinde gnefli merkez-
de, gezegenleri onun etrafnda gsteren bir maket yapsa, bu maketin ok gzel ol-
duunu ve kendisinin astronomi bilgisinin artmakta olduunu grmekten mem-
nun olduunuzu sylersiniz. Dolaysyla, dnyann gneflin etrafnda dndne
inanmak, belli davranfllar sergilemeye eilimli olmak demektir. Bu, tm dier
inanlar iin de geerlidir. Suyun altnda atefl yaknca suyun kaynayacana, n-
k s ile suyun kaynamas arasnda bir neden - etki bants olduuna inanrsnz.
Belli bir sre kaynayan suyun tamamen buharlaflacana inanrsnz. Su biterse ve
atefl yanmaya devam ederse aydanln zarar greceine inanrsnz. Tm bu
inanlarnz, sizi belli baz eylemlere eilimli klar. Kaynayan suyun zerine elinizi
uzatmazsnz. aydanlktaki su bitmek zereyse aydanla su ilave eder ya da ate-
fli sndrrsnz. Bu anlamda, inanmak, bir alflkanla sahip olmak demektir. Bu
alflkanlklar, yaptnz belli eylemlerin belli amalara hizmet edeceini bekleye-
rek bu dnyada gvenle hareket etmenizi salar.
Buna karfllk flphe etmek, bir belirsizlik durumuna iflaret eder. Belirsizlik, bel-
li bir durumda hangi davranfl sergileyeceinizi tam olarak bilememeniz anlamna
gelir. Bu nedenle, flpheden kurtulmaya alflrz. Peirce flpheden kurtulma ve
inancn o tatmin edici rahatlna ulaflma srecini soruflturma (ng. inquiry) olarak
adlandrr. Daha nce de vurguladmz gibi, bizi flpheden arndrp inanlarm-
z sabit klmak konusunda uzun vadede gvenebileceimiz tek yntem, bilimsel
soruflturma yntemidir.
www.evrenselpdf.com
8 adafl Felsefe-I
Peirce soruflturmann zsel zelliinden sz eder: bir uyaran; bir ama ya da

sonu; bir de yntem. fiu ana kadar sylediklerimizden hareketle, Peircen bu
unsurdan neyi anladn karmak zor deildir. Soruflturmann uyaran flphe;
amac kanaatlerin bir karara balanmas; yntem ise bilimin ta kendisidir.
ncelikle, Peircen uyaran olarak flphe hakkndaki dflncelerini anlamaya
alflalm. Peirce, Descartesn sergiledii gibi kktenci bir biimde her fleyden flp-
he etme yntemine karfldr. Peircea gre bu tarz bir flphe, felsefecilerin flphe-
leniyormufl gibi yapmalarndan ibarettir. Bilimsel sorgulama sz konusu olduun-
da ise karflmzda gerein ve yaflanann iinden kan bir flphe sz konusudur.
Peircen Descartes bir flphe anlayflna neden karfl olduunu anlamak son de-
rece kolaydr. Peircen inanmak ile neyi kastettiini hatrlayalm. nanmak belli ba-
z alflkanlklara sahip olmaktr. Birisinin (bir felsefeci)nin Ben sorgulamalarma
her fleyden flphe ederek bafllyorum demesi ne lde samimi olabilir? nk bu
kifli hlihazrda yenilebilir olduuna inand fleyleri yemekten, karfl tarafn anla-
yacana inand trde cmleler kurmaktan, bir kt zerine belli bir flekilde bas-
trldnda anlafllr izler brakacana inand biimde bir kalemi tutmaktan vaz-
gemekte midir? Peircea gre byle bir durum sz konusu olamaz. yleyse, her
fleyden flphe ederek bir soruflturmaya bafllamak diye bir fley sz konusu olamaz.
te yandan, bizim gerek flphelerimiz olabilir. Sz konusu gerek flpheler,
bir belirsizlik durumu yaratan ve nasl davranmamz gerektiini bilemememize yol
aan flphelerdir. Descartes gibi felsefecilerin flphe yntemini uygulayarak baflar-
maya alfltklar, bilimsel arafltrmalara tam bir kesinlikle bafllamaktr. Oysa Peir-
cea gre, bylesi bir tam kesinlie zaten ihtiyacmz bulunmamaktadr. Yapmamz
gereken, sahip olduumuz inanlarla ifle bafllamak ve gerek flpheleri gidermek
zere yola koyulmaktr. Zaman ierisinde inanlarmz iyilefltirmek ve gerek flp-
helerden arndrmaya alflmaktr. nanlarmz bizim iin ifl grdkleri srece on-
lar sorgulamak iin de bir sebebimiz yok demektir. Bu nokta, Peircen dflnsel
konumunun neden pratik sfatn tafldn gstermek bakmndan nemlidir.
Ancak, burada durup bir noktay daha ayrntl dflnmeliyiz. Peircen yaklafl-
mna gre sorgulamann amac kanaatleri bir karara balamak ve sabitlefltirmektir.
Dorulua ulaflmak deil. Bu itibarla pekl yanlfl bir inanta da karar klabiliriz.
Bu Peirce iin bir sorun deil midir? fiimdi bunu anlamaya alflalm.
Doruluk ve Gereklik
Peirce, bir flphe ortaya kmad srece tm inanlarmzn doru olduunu d-
flnme eiliminde olduumuzu belirtir. Eer flphe ortaya karsa, bir sorgulama
bafllar ve inancmz yeniden bir kesinlik / sabitlik kazandnda da sona erer. Bu an-
dan itibaren inancmzn gerekte doru olup olmad ile ilgilenmeyiz. Bu balam-
da Peirce doru ile neyi kastettiimizi tartflmaya giriflir. Doru ve yanlfl inan ve
Guillelmus de Ockham 14.
yzylda yaflamfl nde gelen flphe terimlerine dayal olarak Peircen yapt gibi tanmlayabiliriz. Doruyu, mut-
bir felsefeci ve mantkdr. lak bir sabitlie gitgide yaklaflan bir inan olarak dflnlebiliriz. Peirce, eer doru-
Aklama yntemlerine
iliflkin olarak onun luu bundan farkl bir biimde tanmlamak istersek varlklar hakknda hibir fley bil-
gelifltirdii bir ilke, daha mediimiz fleyler hakknda konuflmaya baflladmz ifade eder. Burada Peircen
sonra Ockhamn usturas
olarak anlmfltr. Bu yntem
neyi kastettiini flyle anlayabiliriz. Varsayalm ki tm pratik yntemlerle doruluu-
ilkesine gre, ayn yetkinlie na karar verdiimiz bir inancmz olsun. Hla iimizdeki bir flphe, bu inancn ger-
sahip aklamalar arasnda eklie uygun olmayabileceini syleyebilir. nancmzla gereklik arasnda bir fark
daima daha yaln olan
tercih etmek ve varolanlarn olduu halde, bizim elimizde bunu tespit edecek bir yntem yoksa, Ockhamn us-
saysn gereksiz yere turasna baflvururuz. Peirce hakknda bir bilgi sahibi olamayacamz fleyleri varsa-
artrmamak gerekir.
yarak dflnmenin bofl yere varl oaltmak olduunu ne srer.
www.evrenselpdf.com
Bir baflka biimde ifade edersek, Peircea gre inanlarmzn doruluuna, onla-
r olgularla karfllafltrarak karar vermeyiz. Bunu zaten asla yapamayz. Sahip olduu-
muz inanlardan ve kavramlardan bamsz olarak bir olguyu kendimize sunamayz.
Dolaysyla ancak, mevcut baz inanlarmzla dier baz inanlarmz karfllafltrabi-
liriz. Tm inanlarmz ve kavramlarmz, dierlerine bir lde bamldr. Bir bak-
ma, inanlardan bamsz saf ve dolaysz bir olgu yoktur. Bu durumda yapabilecei-
miz en iyi fley, kanaatlerimizin olabildiince sabit ve kararl bir hale gelmesidir.
Ancak burada, bir baflka soru karflmza kmaktadr. Peircen savunduu bilimsel
yntemin temel varsaym, bizim inanlarmzdan bamsz, dflmzda ve kalc bir
gerekliin olmasdr. Az nce ifade edilen grfller, bu varsaymla elifliyor gzk-
mektedir. Peirce, bu sorunun farkndadr. Bir baflka eserinde flyle sylemektedir:
(...) bize gre mevcut olan her fley kendimizin grngsel bir dflavurumu (olmasna
ramen), bu o fleyin biz olmakszn var olan bir fleyin fenomeni olmasna engel de-
ildir, tpk bir gkkuflann, hem gneflin hem de yamurun birlikte bir dflavuru-
mu olmas gibi (Some Consequences of Four Incapacities, s.169).
Peircen yaklaflm, daha nceki yntemleri tartflrken grdmz gibi, dier

inanlarmzdan etkilenmeyen, saf ve dolaysz bir bilgi tr, saf, duyusal olanla ka-
rflmamfl bir gr ortaya koymak deildir. Peirce bylesi bir kesinliin olamayaca-
n dflnmektedir. Onun arad, inanlarn kesinliinden ok inanlarn iyileflti-
rilmesi ile ilgilidir.
Ancak, byle bir yaklaflm ierisinde doruluk, tam olarak ne anlama gelmek-
tedir. Doruluun ne olduuna bafltan karar verip inan ve flpheyi dorulua g-
re tanmlayamadmza gre, doruluu nasl tanmlayabiliriz?
Peircen verdii birka tanm burada analm:
Tm arafltranlar tarafndan niha olarak zerinde anlafllma kaderini haiz olan ka-
naat bizim dorulukla kastettiimiz fleydir. (How to Make Our Ideas Clear, s.268)
[Doru] ... flphe tarafndan sarslamaz bir inan halidir. (What Pragmatism Is,
s.279)
Grld gibi Peircen yaklaflmnda doruluk, inan ve flphe cinsinden ta-

nmlanmaktadr. Doru bir inan, sabitlik kazanmfl bir inantr. Ancak buradaki
sabitlik, geici bir sabitlik deildir. fiphe tarafndan sarslamayacak mutlak bir sa-
bitliktir. Herhangi bir konuda arafltrma yapanlarn, azimli bir biimde bilimsel
yntemi izlerlerse, niha olarak zerinde anlaflacaklar inantr.
Tm bu sylenenler itibariyle, doruluun bir tr ideal olduu ortaya kmak-
tadr. nk arafltrmaclar, flu an iin hangi konuda uzlaflmfl olurlarsa olsunlar,
bunun deifliklie urama olasl bulunmaktadr. te yandan, sahip olduumuz
baz inanlarn doru olmas da olanakldr. Hangi inancn bu statye sahip oldu-
u ise kesin deildir.
Doruluun bir baflka zellii ise kamusal, yani paylafllabilir olmasdr. Doru-
luu tek tek bireyler deil, sorgulama ya da arafltrmay yapan topluluun (bilim
cemaatinin) abas belirlemektedir.
Peircen bu yaklaflm, pragmatizmin ruhuyla son derece uyumludur. Doruluk
inanlar cinsinden tanmlanmakta; inanlar ise belli davranfl eilimlerini gerektirmek-
tedir. Bu durumda doru inancn, inantan hareketle sergilediimiz davranfln, bu
davranfln sonunda arzu ettiimiz fleye ulaflmamz salayan inan olmas gerekir. Pe-
ircen dflncesi tam olarak bu yndedir. nmdeki bardakta duran svnn su oldu-
www.evrenselpdf.com
10 adafl Felsefe-I
una inanyorsam, onu itiimde belli bir tat hissedeceimi ve susuzluumu gidere-
ceimi beklerim. Barda azma gtrp svy itiimde o tad alyorsam ve susuz-
luum geiyorsa, arzum tatmin olmufl demektir. Sonu olarak, arzularm tatmin et-
memi salayan bu inan, doru bir inantr. te yandan, genel olarak doruluktan
bahsettiimizde, Peirce doruluun, arafltrmac ve sorgulayc cemaatin beklentileri-
ni karfllayan ve uzun vadede flphe duyulmayan inan olduunu syleyecektir.
Doruluun anlamn bu biimde belirlemek, gerekliin ne olduuna dair bir
grfl belirtmek zere nmz amaktadr. Peircea gre gereklik, herhangi bi-
rinin, onlarn ne olduklarn dflnmesinden bamsz olarak fleylerin sahip olduk-
lar zelliklerdir.
Bu tanm doru grnmektedir. te yandan, bize neyin gerek olup olmad
konusunda bir lt vermemektedir. Peirce, az nce ifade ettiimiz doruluk anla-
yflndan hareketle, gereklie iliflkin bir baflka tanm daha vermektedir. Bu yaklafl-
ma gre gereklik, doru kanaatin yle olduunu syledii fleydir. Doru kanaat
ise, daha sonra yaplan bilimsel arafltrmalarca deifliklie uratlmayan kanaattir.
Hal byle ise, birisi kp, gerekliin kanaatler cinsinden tanmlandn, bu du-
rumda ise gerekliin, Peircen olduunu iddia ettiinin aksine bize baml hale
geldiini ne srebilir. Peirce, bu elefltiriye flu biimde yant vermeye alflr. Peir-
cea gre gereklik, sonlu sayda bireyin sorgulamalarndan bamszdr. te yan-
dan, sorgulama bilimsel olduu ve yeterince uzun sre azimle srdrld sre-
ce sorgulama ierisinde kendisini aar. Peircea gre bilim, gerekliin ltdr.
Ancak burada, bilimsel etkinlie bafllamadan nce belirlenmifl bir ltten sz edil-
memektedir ki byle bir belirleme, Peircea gre olanakl deildir. Peirce, sadece
sz konusu lte doru ilerlemenin yolunu bildiimizi sylemektedir. Ampirik
sorgulama, bizi ideal bir doruluk ve bilgi noktasna doru gtren yoldur.
Burada sorulmas gereken sorulardan birisi, Kantn da kastettii biimiyle bi-
zim bilgimizin dflnda kalan bir kendinde fleyin Peirce iin bulunup bulunmad-
dr. Peirce, bu konuda Kanttan farkl dflnmektedir. fieyler, olduklar haliyle ken-
dilerini sorgulamaya sunarlar. Bu varlk anlayflna efllik eden bilgibilim anlayfl ise
flu ilke ile ifade edilebilir: Eer bir hatay keflfetmek imknsz ise, hatann olduu-
nu sylemek de imknszdr. Bu son ilkeyi anlamlandrmak ise Peircen anlam ku-
ramna girmemizi gerektirmektedir.
SIRA SZDE Peircen doruluun

SIRA SZDEuygunluk kuram (ng. correspondance theory of truth) hakknda-
2 ki grflleri ne ynde olabilir? Tartflnz.
Anlam
Peirce, daha ncede ifade ettiimiz gibi, metafizik konusunda grflleri olan bir
S O R U dflnrdr.SAncak
O R U kendisi, pragmatizmi bir tr metafizik olarak grmemektedir:
(...) pragmatizm, kendi baflna, bir metafizik doktrini, fleylerin hakikatini belirleme
DKKAT D K K A Sadece,
abas deildir. T zor szcklerin ve soyut kavramlarn anlamn akla ka-
vuflturma yntemidir (Survey of Pragmatism, 317).
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Peircen bu yntemi doruluk, inan, flphe gibi kavramlar karfllkl bant-
lar ierisinde ele alrken nasl kullandn yukarda grdk. te yandan, Peircen
AMALARIMIZ bu yntemiAMALARIMIZ
tm zihinsel ierikler iin kulland sylenemez. Peircen amac, ken-
di deyifliyle, dflnsel (ng. intellectual) kavramlar akla kavuflturmaktr. D-
flnsel kavramlar, nesnel olgulara iliflkin kantlamalara zemin salar (Survey of
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
Pragmatism, 318). Peirce, bu tanmla neyi kastetmektedir? Bunu anlamak iin bir
yol, nesnel olgulara iliflkin kantlamalara zemin salamayan zihinsel ieriklerin
neler olduunu anlamaktan geer. Peirce, dflnsel kavramlara karflt olarak yal-
nzca, znel duygulanmlar koyar.
Dflnsel kavramlar ile yalnzca znel duygulanmlar arasndaki fark ortaya
koyabilmek zere Peirce, renk tayfndaki renklerin, sabit bir noktaya gre bak-
flml (simetrik) olarak yer deifltirdii bir dflnce deneyinden sz eder. Renk tay-
f, bir izgi zerinde renklerin frekanslarna gre dizilmeleri ile oluflur Bu tayfn or-
ta noktasna eflit mesafede (eflit frekans byklnde farkllaflan) renkler, birbir-
lerine gre simetrik renklerdir. fiimdi varsayalm ki benim, fizyolojik/zihinsel ya-
pm ile bir baflkasnnki yle bir biimde farkllaflmfl olsun ki benim belli bir renk-
te bir nesneyle karfllafltmda deneyimlediim renk ile dier kiflinin deneyimledi-
i renk birbirlerine gre simetrik olsun. Bir bakma dier kifli, benim sahip oldu-
um renk tayfnn ters evrilmifline sahip olsun. te yandan, her ikimize de renk-
ler, sistemli olarak farkl grnse de nesnelerin rengi bize sorulduunda ikimiz de
ayn szc kullanmay renmiflizdir. Bir baflka deyiflle, renk tayfnn bu suretle
tersine evrilmifl olmas, her ikimizin sergilediimiz davranfllarda (konuflmamz-
dan, bilimsel arafltrmalar yapmamza) hibir farklla yol amaz. Byle bir farkl-
ln olduunu tespit edecek davranflsal bir ltmz yoktur. Peirce, bu biimde
davranflsal hibir farklla yol amayan bir tersine evirmeye olanak verdii iin
renkleri yalnzca znel duygulanmlar olarak adlandrmaktadr. Oysa durum, d-
flnsel kavramlar iin byle deildir.
rnein, bir nesnenin uzunluundan, sertliinden, kaplad hacimden bahset-
tiimizde ya da bir dflnceye inandmz, savunduumuzu sylediimizde kul-
landmz uzunluk, sertlik, hacim, inanmak, savunmak gibi kavramlar bi-
zim davranfllarmz, kullandmz dili, akl yrtmelerimizi dorudan etkiler. r-
nein, uzunluk kavramn anlayp anlamamamz davranfllarmz belirler. Birisi,
bizden birka ubuktan en uzun olan istediinde hangisini nasl seeceimiz kav-
ram anlamamza baldr. Uzunluk kavramnn ierdii unsurlar, uzun bir nesne-
nin salayaca belli zellikleri belirler. Uzun bir nesneyle yaplabilecek ama ksa
bir nesneyle yaplamayacak baz iflleri birbirinden ayrt edebiliriz. Bir bakma bu
unsurlar, sz konusu nesnenin yatknlklarn belirler.
Bu dflnce izgisini takip ederek flimdi, dflnsel bir kavramn anlamn nasl
belirleyebileceimize bakalm. Bir baflka deyiflle, dflnsel bir kavram nasl akl-
a kavuflturabileceimizi soralm.
Peirce, fikirlerin akla kavuflturulmas sz konusu olduunda, dzeyi bir-
birinden ayrt eder. lk dzeyde bir fikirle aflina oluruz. Bu dzeyde, sz konusu
fikirle karfllafltmz sradan durumlarda sz konusu fikri (ya da bu fikrin bir nes-
nede zellenmesini (ng. instantiation) tanrz. kinci dzey, sz konusu fikrin ta-
nmn ifade edebildiimiz dzeydir. nc dzey ise fikri kavramamzn pratik
alanda sonularnn/etkilerinin farknda olmamz ierir. Peircea gre bu etkilerin
toplam, bize akla kavuflturmaya alfltmz fikri verir. nc dzeyde bir
aklk elde etmek, sz konusu fikrin belirledii nesne ile ilgili bir ifllem gereklefl-
tirmemizi ve bunun sonularn gzlememizi ierir. Bu yntemle elde ettiimiz ta-
nm genellikle ifllemsel tanm olarak adlandrlr.
Bu dzeyi bir rnekle ele alalm. Akla kavuflturmaya alfltmz fikir
parlaklk olsun. lk akla kavuflturma dzey, parlak nesneleri dier nesneler
arasnda ayrt ettiimiz dzeydir. Birisi Gidip parlak tafllar toplayn dediinde ya
da bir bijuteri dkknnda kendimize parlak tafltan yaplma bir kolye semeye a-
www.evrenselpdf.com
12 adafl Felsefe-I
lflrken, iyi bir sonu alabilmemiz, parlaklk konusunda birinci dzeyde akla
sahip olmamz gerektirir. kinci dzey akla kavuflturma ise parlakla iliflkin bir
tr szlk tanm verebilmemizi ierir. rnein parlak, gz alacak veya dikkati
ekecek biimde flk saan veya yanstan olarak tanmlanabilir. nc dzey
aklk ise parlak nesnelerle ilgili baz ifllemler dflnp sonularn gzlememizi
gerektirir. rnein, parlak bir cisme el feneri tutarsak, fln yansmas gzmz
alr ya da parlak bir cismin zerinde dier cisimlerin yansmas grlebilir vb. Yu-
karda da ifade ettiimiz gibi, Peircea gre, akla kavuflturmaya alfltmz
parlaklk fikri, tm bu gzlenen etkilerin ve sonularn toplamdr.
Bir baflka deyiflle, Peircen pragmatizminin tm amacnn, kendi ifadesiyle, zor
szckler ve soyut kavramlar hakknda bu biimde bir nc dzey akla ulafl-
mak olduunu syleyebiliriz. Bir fleye inanmak, bir fleyden flphe etmek, bir fleyin
doru ya da gerek olmas hep ayn ifllemi, sonu yntemini uygulamamz gerek-
tirir. Sz konusu ifllemler, bir toplulua mensup tm bireyler tarafndan gereklefl-
tirilebilir ve sonular, kamusal olarak gzlemlenebilir fleylerdir. Bu, akla ka-
vuflturulmaya alfllan terimlerle ilgili znel duygulanmlara hi yer olmad anla-
mna gelmez. te yandan bu znel duygulanmlar, akla kavuflturmaya alflt-
mz terimlerin anlamlarnn bir paras deildir. Bu nokta bizi Peircen dil anla-
yflna getirmektedir. Peircea gre dil, ocukken rendiimiz ve baflkalarna -
rettiimiz toplumsal bir uzlaflmdan ibarettir. Eer anlam, kamusal ve paylafllabilir
bir fleye dayanmasayd, dilin renilmesi ve retilmesi olanakl olmazd. Bu ba-
kfl asna gre, terimlerin anlamlarnn belirlenmifl ya da sabitlenmifl olduu
da sylenemez. Anlamlar ne yaptmza, neyi hangi yntemle ve ne lde ak-
la kavuflturduumuza bal olarak deiflebilir. Bu deiflim olgusu, Peirce tarafn-
dan kabul edilir. Peircen dil anlayfl ile Darwinin evrim kuram arasndaki ba da
tam bu noktada berrak hale gelir. Dil, Peircea gre, evrime tbdir.
Eer gzlemlenebilir ve paylafllabilir olan etkiler ve sonular anlam iin esas
ise flyle bir soru da akla gelebilir: Birbirinden farkl biimde ifade edilen ama
etkileri veya sonular bakmndan ayrt edilemeyen iki inancn farkl olduu
sylenebilir mi? Peircen grfllerini tutarl bir biimde takip edersek bu soruya
vermemiz beklenen cevap hayr olmak durumundadr. Pragmatizmin anlam
kuramnn bu yann William James, bir slogan haline getirmifltir: Her farkllk
bir fark yaratmaldr.
Bu anlam kuramnn, Bat metafizii asndan ykc sonular bulunmaktadr.
nk sz konusu metafiziksel ifadeler birbirleri cinsinden tanmlanan ve anlafll-
malar, bilinen bir fark yaratmayan ifadelerdir. Peircea gre byle ifadeler, anlam-
sz ve sama olarak kabul edilmelidirler.
Elbette, bu elefltirinin sonucunda felsefe adna yaplabilecek neyin kald da
sorulabilir. Anlaml dflnsel etkinlikler, ampirik bilimlerle ve bu bilimlere zemin
salayan anlambilim alflmalar ile snrlanmfl grnmektedir. 20. yzylda bu so-
nucu ak biimde karan ve ifade eden (mantksal pozitivizm gibi) felsef hare-
ketleri, bu kitap ierisinde ele alacaz.
Bu noktada, Peircen anlam kuramn daha iyi anlayabilmek iin anlam fikri-
nin kendisi ile ilgili Peircen ne dflnd zerinde biraz daha duralm. Peir-
cea gre anlam, sabit bir olgu deildir. Dflnsel bir kavramn anlam nedir?
diye sorduumuzda, Bu kavram flu anlama gelir. deriz. Ancak, burada ifade et-
tiimiz anlamn kendisi de bir baflka anlama gnderme yapmaktadr. Bu itibarla
anlam, bir iflaret etme bants yoluyla anlafllabilir. Daha dorusu, anlam olan
fleyler iflaretlerdir.
www.evrenselpdf.com
flaretler
Peircea gre iflaretler, canllar dnyasndaki en ilkel iletiflimden en karmaflk dille-
re kadar her alanda karflmza kar. flaretlerin ayrt edici zellii, l bir yapy ha-
iz olmalardr. Bir iflaret, bir yorumlayana gre bir nesnenin yerine geer. Bir iflaret
olmak, bu unsuru ierir. Bir iflaret bir nesneye iflaret eder. demek, yeterli de-
ildir. Bir iflaret bir yorumlayana gre bir nesneye iflaret eder. demek daha do-
rudur. Bu l yapy kullanarak, dil felsefesinin farkl alt dallarn belirlememiz
mmkndr. Burada Peirce, yorumlayan terimi ile insanlar, bilin sahibi yorum-
layanlar kastetmemektedir. rnein bir kuflun, bir sr ierisinde belli bir dzen-
de uarken, sr baflnn gagasndan kan bir sese tepki vererek belli bir baflka d-
zene gemek zere yer deifltirmesi, sz konusu sesin (iflaretin) yorumlayandr.
flaretlerin birbirleriyle olan bantlar, dizilimleri, hangi dizilimlerin bir dil
oluflturduu vb. konular dizimbilimin (sentaks); iflaretlerin neyin yerine getikleri,
neyi temsil ettikleri ve neye iflaret ettikleri anlambilimin (semantik); iflaretlerin o
iflaretleri kullanan ve yorumlayanlar iin sonular ve etkileri ise kullanmbilimin
(pragmatik) konusunu oluflturur.
Ksaca, Peircen iflaretlerin anlambilimi hakkndaki baz snflandrmalarn ele
alalm. Peirce bir iflaret ile iflaret edilen nesne arasnda farkl tr bant bulun-
duunu ifade eder. Peirce ilk olarak indekslerden (veya balamsal gstergelerden)
sz eder. Bu durumda, iflaret ile iflaret edilen arasnda nedensel bir bant mev-
cuttur. Dumann atefle, bir yanaktaki krmz befl parmak izinin atlmfl bir tokata
iflaret etmesi gibi. kinci olarak ikonlardan (veya grntsel gstergelerden) sz
eder. Bu durumda, iflaret ile iflaret edilen nesne arasnda bir benzerlik bants bu-
lunmaktadr. Son olarak sembolleri (veya simgesel gstergeleri) ayrt eder. Bu du-
rumda ise iflaret eden ile iflaret edilen arasndaki bant, uzlaflmsal ya da rastlan-
tsaldr. rnein, kitap szcnde okumakta olduunuz kitaba iflaret etmesini
gerektirecek hibir bant yoktur.
Peirce, yorumlayan olmakszn bir iflaretin bir nesneye iflaret etmeyeceini d-
flnmektedir. Bu noktada da yorumlayanlarn farkl trn ayrt eder. lk ola-
rak, duygusal yorumlayanlar, iflaretlerle karfllafltklarnda youn baz duygular
hissederler. rnein, futbol takmnn renklerini taflyan bir nesne grnce oflku
hisseden bir taraftar. Burada, sz konusu duygunun kendisi de bir iflarettir. Sz ko-
nusu oflku ya da gurur duygusu, tutulan takma iflaret etmektedir. kinci olarak,
enerjik yorumlayanlar, bir iflaretle karfllafltklarnda belli bir fiziksel eylemi ger-
eklefltirirler. Peirce, bunlara bir avuflun emriyle belli hareketleri yapan askerleri
verir. nc olarak, mantksal yorumlayanlar gelir. Peircen zellikle zerinde
durduu yorumlayanlar bunlardr. ncelikle, mantksal yorumlayanlar da iflaretler-
dir. rnein, bir szcn szlkteki karfll, szcn (iflaretin) mantksal yo-
rumlayandr ve kendisi de bir iflarettir. Ancak, iflaret etme sreci bu noktada son-
lanmaz. Bir baflka deyiflle, szcn szlkteki karfll niha veya son yorumlaya-
n olamaz. Kendisi bir iflaret olmas itibariyle, baflka yorumlayanlara gnderme ya-
par. Bu iflaret etme srecinin bir sonu var mdr? Baflka bir deyiflle, niha-
bir yorumlayan var mdr?
Peircea gre niha yorumlayan, bir alflkanlk veya bir yatknlktr. Burada, d-
flnsel kavramlarn akla kavuflturulmas srecinde karfllafltmz durumla tu-
tarl bir cevapla karfllaflmfl oluyoruz. Bir iflaretin anlamn kuflatmak istediimizde
varacamz niha yorumlayan, tpk bir inanca sahip olmann belli bir alflkanla
ya da yatknla sahip olmamz anlamna gelmesi gibi, bir alflkanlk ya da yatkn-
www.evrenselpdf.com
AMALARIMIZ
N N AMALARIMIZ
K T A P K T A P
14 adafl Felsefe-I
lktr. Bir dflnsel kavramn anlamn kuflatmak, anlamna hkim olmak, mantk-
TELEVZYON TELEVZYON
sal yorumlayanlar bilmek ve en sonunda belli bir davranflsal alflkanlk gelifltir-
mekten ibarettir.
NTERNET Peircen iflaretlere

N T E R N Eiliflkin
T ok sayda farkl ve i ie gemifl snflandrmalar bulunmakta-
dr. Bu konuya girifl mahiyetinde bir kaynak kolarak flu internet kaynan inceleyebilirsi-
niz: Semiotic elements and classes of signs (http://en.wikipedia.org/wiki/Semiotic_ele-
ments_and_classes_of_signs_(Peirce))
Tm bu tartflmann nemli bir sonucu, iflaretlerin bir iflaretler dizgesi ierisin-

de bir anlam haiz olduklardr. Dierlerinden yaltlmfl olarak bir iflaretin anlamn-
dan sz edilemez. Bir dier nemli sonu ise, dflnsel etkinliimizin eylemlerle
iliflkili olarak tanmlanmas ve dflnsel yaflantmzn amacnn ihtiyalarmza ce-
vap veren alflkanlk ve davranfl biimlerini gelifltirmekten ibaret olmasdr. Dar-
winin evrim kuramnn esasnda yer alan evreyle uyum kavram, Peircen savun-
duu biimiyle pragmatizme de ana rengini vermektedir.
SIRA SZDE Peircea greSIRA

dil SZDE
ne anlamda evrime tbdir?
3
JOHN DEWEY (1859-1952)
D fi N E L M D fi N E L M Amerikan Savaflnn bafllamasndan hemen nce dnyaya
Dewey, Vermontta
gelmifltir. Doduu yl, Charles Darwinin baflyapt Trlerin Kkenini yaymla-
S O R U d yldr. lgin
S O R Ubir biimde evrim kuram, Deweyin felsef dflncesine rengi-
ni vermifltir. Dewey, tm yaptlarnda evrim kuramnn sonularn ortaya koy-
maya alflmfltr.
DKKAT DKKAT
Darwinin Etkisi
N N
SIRA SZDE 1909 ylndaSIRA SZDE The Influence of Darwinisim on Philosophy bafllkl bir ders
Dewey,
verir. Bu derste, Darwinin Trlerin Kkeni adl eserinin doa bilimleri zerindeki
AMALARIMIZ
etkilerindense felsefe zerindeki etkilerini n plana karr. Tr ve kken te-
AMALARIMIZ
rimlerinin eserin adnda bir araya getirilmesinin bafll baflna dflnsel bir devrim
olduunu ne srer.
K T A P Bu devrimin
K T mahiyetini
A P anlayabilmek iin, Antik Yunan dflncesinde ortaya
Antik Yunan felsefesinin konulan varlk anlayfl hakknda birka sz sylememiz gerekir. Antik Yunan d-
varlk anlayfln belirleyen
bir dflnr olan flncesine rengini veren ve Bat Felsefesinin iki nemli figr, Platon ve Aristoteles
Parmenidese gre varlk,
TELEVZYON zerinde derin
T E L E V etkisi
Z Y O N olan Parmenides, varl zamann flartlarna tb olmayanla,
(Yun. on) bir ve duraandr.
Bu varlk anlayfl, Platon ve
bu itibarla da kalc olanla zdefllefltirmifltir. Varlk, z itibariyle dflnseldir ve du-
Aristoteles zerinde de etkili yusal olann geiciliine ve deiflkenliine karflt olarak kalcdr. Bu dflnfl tarz,
olmufltur. Deweye gre belli farkllklarla Platonun idea ve Aristotelesin form (Yun. eidos) anlayfllarnda
evrim kuram yzyllar boyu
N T E eden
devam R N Ebu
T etkinin N T E R N EForm,
etkisini srdrr. T bir fleyi kendisi klan, o fleye birliini veren ilke olarak ta-
krlmasna yol amfltr. nmlanr. Ortaada skolastik dflnce, Aristotelesin eidos terimini tr (ng. speci-
es) szc ile karfllar. Doada karflmza kan tm fleyler, bireyselleflmelerini ait
olduklar tre borludurlar ve sz konusu bu trler, Antik Yunan dflncesini takip
eden bir biimde sabittirler. Varln kalc, sabit ve dflnsel olanla zdefllefltirilme-
si, gerek epistemoloji gerekse etik alannda felsefenin mahiyetini belirler. Bilmek,
en nihayetinde sabit ve deiflmez formlar bilmek demektir. ahlk ise kalc ve de-
iflmez olana katlmak ya da ona benzemek zerinden bir anlam ifade eder. Pla-
tonda en yksek form, iyi formudur. Bilgiyi ve ahlk bu form olanakl klar. Aris-
totelesin evrenindeki Tanr kendi kendini dflnen dflnce olarak tanmlanr ve
www.evrenselpdf.com
tm deiflimden azadedir. Tm dier varlklar, onun bulunduu eksiksizlik duru-

muna yknerek hareket halinde kalrlar. Kendisi deiflmeyen ve tamamen fiil
olan Tanr, tm doal tzlerin kendisi hareket etmeyen hareket ettiricisidir.
Bu tarihsel arka plan dikkate alan Dewey, Darwinin eserinin bu ereveyi
kkten biimde deifltirdiini ne srer. Bu durumda felsefenin mahiyeti de kk-
ten biimde deiflmelidir. Yeni felsefe, mutlak kkenler ya da mutlak gayeler pe-
flinde koflmamaldr. Bu dnyada karflmza kan somut sorunlara iliflkin somut
zmleri olanakl klan bir ynteme ynelmelidir. Dewey, bu yntem deiflikli-
inin bir anda olmayacan dflnmektedir. nk tpk Peirce gibi Dewey de
sahip olduumuz kavramlarn, soyut mantksal formlar ya da kategorilerle snrl
kalmayp birtakm alflknlklar, yatknlklar ve tavrlar ierdiini dflnr (The
Influence of Darwinisim on Philosophy,s.14). Ancak, eski yaklaflmlarn deifl-
mesi de kanlmazdr. Deweyin bu deiflim sreci hakkndaki yaklaflm, evrim
kuramn dflnsel deiflim alanna uygulamas bakmndan olduka ilgintir. Es-
ki yaklaflmlar bir anda deiflmezler. nk onlar belli alflkanlklara ve yatknlk-
lara dayanrlar. Ancak hayatiyetlerini yitirirler, ilgi alanlar deiflir ve zamanla tp-
k buharlaflr gibi ortadan kalkarlar. Yeni sorular ve sorunlara bal yeni yaklaflm-
lar onlarn yerini alr.
Deweyin bu yaklaflm, 20. yzyldaki bilimsel kuramlarn deiflim sreci hak-
knda yrtlen tartflmalar ncelemektedir. Bu tartflmann bir taraf, bilimsel ku-
ramlarn deifliminin ve gelifliminin mantksal bir aklamas olduunu, bunun teo-
rik bir dzlemde ortaya konulabileceini savunurken; dier taraf, sz konusu de-
iflimin ihtiyalara ve bilim cemaatinin deerlerine bal olarak gereklefltiini sa-
vunmaktadr. Grld gibi Dewey ,bu tartflmada ikinci tarafn yannda yer alan
bir grfl ne srmektedir.
Deweyin felsefenin mahiyetine iliflkin bu grflleri bir yandan epistemolojinin
bir yandan da deerler kuramnn doallafltrlmasn iermektedir. Doallafltrma
ile burada, doann ve doann ierisinde bulunduu evrimsel deiflimin bir par-
as haline getirmek kastedilmektedir. fiimdi, doallafltrmann mahiyetine daha
yakndan bakalm.
Bilgibilimin Doallafltrlmas
Dewey, her trl dflnsel soruflturmann, eninde sonunda bir tr problem zme
etkinliine dayandn dflnmektedir. Dflnme sreci karmaflk, flpheli, mu-
lak veya sorunlu bir noktadan kurtulmamz ierir. Sonuta daha basit, kesin, ak
ve sorunsuz bir noktaya kendimizi taflrz.
Bu yaklaflmn arka plannda baz varsaymlar yer almaktadr, ncelikle De-
weye gre biz insanlar dnyann edilgin izleyicileri deilizdir. Kendimizi dnyaya
katlan, onun bir paras olan ve srekli dnyayla etkileflen varlklar olarak dfln-
memiz daha dorudur. Klasik felsefe anlayfllar, bilen ile bilinen arasnda keskin
bir ayrm yapmakta ve bunun sonucunda iinden klmaz bilgibilimsel sorunlar
yaratmaktadr. Dewey, temsile dayal bilgibilimsel anlayfllara fliddetle karfl k-
maktadr. Bu anlayfla gre, biz sadece zihnimizde dorudan karfl karflya olduu-
muz ierikleri bilebiliriz ve nesnel olanla dorudan karfl karflya gelme olanamz
bulunmamaktadr. Deweye gre ise bilen - bilinen ayrm, en bafltan doru bir ay-
rm olmadndan, byle bir varsayma dayal bir bilgi anlayfl kabul edilemez. Sa-
dece zihinsel olarak bize temsil olunan bilebileceimize dair bilgibilimsel anlay-
fln yaratt bir baflka sorun daha bulunmaktadr. Bu anlayfl savunanlar, bize ve-
rilenin tesinde varsaymlar ne srmekten kanmamz, savlarmz ve dflnfl
www.evrenselpdf.com
16 adafl Felsefe-I
biimlerimizi dorudan temas ettiimiz zihinsel ieriklerle snrlamamz salk ver-

mektedirler. Dewey, bu tavsiyeye de karfl kmaktadr. Deweye gre biz insanlar,
doa ile etkileflimimiz ierisinde srekli varsaymlar oluflturmakta, bunlar sna-
makta ve bu varsaymlar arzu edilir sonular rettii lde onlar kullanmaya de-
vam etmekteyizdir. Bu noktada aflr kuflkucu bir yaklaflmla varsaymlar retmek-
ten kanmak, dnyadaki varolufl biimimizle ters dflmektedir. Mesele, ne sr-
dmz bir varsaymn mevcut zihinsel ieriklerle uyumlu olup olmamas deil;
bizim gelecekteki amalarmz ulafltrmak zere ifle yarayp yaramamas, gelecek-
te karfllafltmz yeni durumlardaki testlerden geip geememesidir. yi bir varsa-
ym, zamann testlerine dayanan ve bu itibarla da ifle yarayan bir varsaymdr.
Dflnme etkinliini bu biimde ele almak, geleneksel bilgi anlayfl ile bir kar-
fltlk oluflturmaktadr. Herhangi bir anda, bilgimizin mutlak anlamda kesin olmas-
n istemek anlamszdr. Belli bir anda en kesinmifl gibi grnen inanlarmz bile,
gelecekte bu kesinliklerini yitirebilir. Kesinlie farkl ve karflt yaklaflmlar ile bir-
birlerinden ayrlan ampirisist (deneyci) ve rasyonalist (aklc) felsefe anlayfllarnn
her ikisi de bu itibarla, Deweye gre sorunludur.
Doa ve Doa Bilimi

Deweyin bilgi anlayfl, klasik felsefeninkinden farkl bir doa bilimi ve doa an-
layfln da beraberinde getirmektedir. nsanlar doann edilgin izleyicileri olarak
almak, beraberinde, zihinsel olarak temas ettiimiz ieriklerin tesinde kendi bafl-
na bir nesnellik olduunu arfltrmaktadr. yleyse, asl olan, bu nesnellie dair
bilgi sahibi olmaktr. flte bu nedenle, fiziin bir bilim olarak ncelii bulunmakta-
dr. Fizik, doann zn (ki modern felsefeye gre Descartestan beri bu z,
uzamsallkla iliflkilendirilmektedir) bize sunduu lde temel bilim daldr.
Dewey, bu sonuca ve bu sonucu reten dflnfl bilimine karfldr. Deweya g-
re fizik dhil hi bir bilim dal ncelikli deildir. Yukarda ifade edilen bilim ve do-
a anlayfl, bilen ile bilinenin ayrlmasna dayal yanlfl bir bilgibilimsel bakfl asna
dayanmaktadr. Oysa, doa ile etkileflim halinde bulunan biz insanlar iin esas olan,
karfllafltmz problemleri zmektir. Sz konusu problemleri zmek zere ne ka-
dar farkl ifllem tr varsa, o kadar farkl bilgi anlayfl mevcuttur. Farkl bilim dalla-
rnda kullanlan farkl fikirler, kavramlar ve yntemler, kendi amalarmza ulaflmak,
karfllafltmz sorunlar zmek zere kullandmz aralardan ibarettir. zmeye
alfltmz problemlere gre bu aralar, eflitlilik gstermektedir. Deweyin bilgiye
ve bilime ynelik bu yaklaflm, arasalclk olarak adlandrlmaktadr.
Fiziin (ya da kimyann), doann zn bize sunduunu dflnmek bu itibar-
la yanlfltr. Doa bilimlerinin kavramlar da en nihayetinde, belli amalara hizmet
eden aralardan ibarettir. Fiziin ya da kimyann kavramlarn ve kuramlarn di-
erlerine gre ncelikli ve ayrcalkl klacak bir durum yoktur. Fiziin veya kim-
yann kavramlar ve kuramlar ile tasvir edilen doay birincil olarak almak ve di-
er fleyleri ikincil kabul etmek doru deildir:
Ancak eski bilgi ve metafizik kuram korunursa bilim, bize doann gerekte ses,
renk veya kullanm ve tatminle iliflkili dier herhangi bir nitelikten yoksun, hareket
halindeki ktlelerin bir oyunundan ibaret olduunu syleyecektir. Gerekte bilimin
yapt ise ilgilendiimiz herhangi bir doal nesnenin, oluflunun kendisine dayand-
bantlar cinsinden ya da bir olay olarak ele alnabileceini gstermektir. Bu su-
retle ele almakla, dorudan deneyim yoluyla bize verilen nesnenin dolayszca mev-
cut zelliklerinin tesine geip, sz konusu nesnenin ortaya kmas iin bizim kon-
www.evrenselpdf.com
trolmz dflndaki baz flartlarn oluflmasn beklemektense kendimiz meydana gel-

mesini dzenleyebilelim. Deneyimlenen nesnelerin nitel zellikler kadar ntr ban-
tlara indirgenmesi, deiflimin gidiflatn dzenleyebilmek iin bir n flarttr ki bu sa-
yede, arzu edilen niteliklerde bir nesnenin ortaya kmas ile sz konusu deiflim ni-
hayetlenebilsin (The Quest for Certainty, 104-105).
Deweye gre fizik, doay kendinde olduu haliyle tasvir eden bir temel bilim olarak ka-
SIRA SZDE SIRA SZDE
bul edilebilir mi? Neden? 4
Deerlerin Doallafltrlmas D fi N E L M D fi N E L M
Deerin mahiyeti ve kayna, nemli bir felsef sorun oluflturmaktadr. Olgulardan
Modern fiziin belki de en
farkl olarak deerlerin bulunup bulunmad, deerlerin olgulara S Oindirgenip
R U indir- S O R U
temel ilkesi, eylemsizlik
genemeyecei, deerlerin aflkn (doann dflnda ya da tesinde) olup olmad ilkesidir. Bu ilkeye gre
vb. bir grup soru, dflnrlerin zihinlerini hemen her zaman meflgul etmifltir. madde, kendi hareket
DKKAT ilkesini kendisinde
DKKAT
te yandan deer sorunu, Deweya gre modern felsefeyle birlikte farkl bir bi- barndrmaz. Sadece dflsal
im almfltr. Doa anlayflmzdan amalarn (ereksel veya gay nedenlerin) dfllan- kuvvetlerin etkisinde hareket
N N
eder. Bu itibarla, doay
mas ve doann etker (fail) nedenlere dayal olarak iflleyen SIRA mekanikSZDE bir dzen SIRA
oluflturan unsurlarn
SZDE
ierisinde alglanmas, deerlerin mahiyeti ve mekn konusunda byk bir sorun hareketini belirleyen ereksel
veya gay nedenlerden sz
yaratmfltr. Kendisi herhangi bir ama ya da deer iermeyen bir doann paras edilemez. Bu AMALARIMIZ
itibarla,
AMALARIMIZ
olan insan, yaflamn dzenlemeye alflt deerlere nasl yer aabilecektir? Bu de- doann kendisinde
Aristotelesi anlamyla
erlerin kayna ne olacaktr? formlarn ya da
Sz konusu sorunun zmnde Deweye gre, iki farklK yol T izlenmifltir.
A P Bir organizmalaraKbirliini
T A P
grup dflnr, deerleri doann tesinde veya zerinde bir kaynakla (Tanr, saf veren ruhlarn varlndan
sz edilemez. Deweye gre
akl vb.) zdefllefltirmeye alflrken; bir ikinci grup, znel bir zemin (arzularn tat- doa ve fizik anlayflmzdaki
min edilmesi, hazlar vb.) arayflna giriflmifltir. Dewey, her ikiT yaklaflmn da tesi- bu deiflim doadan
ELEVZYON amalarn veTsonuta
E L E V ZdaY O N
ne gemeye alflmaktadr. Kendi bakfl asyla uyumlu olarak, deerleri doal bir deerlerin giderilmesine yol
biimde aklamaya alflmakta ve fakat bireysel znel tercihlere terk etmek iste- amfltr.
memektedir. Deweyin bu konudaki yaklaflm, bilimsel varsaymlara iliflkin yakla-
flmna benzemektedir: Herhangi bir anda, mutlak bir kesinlie N Tyer
E R Nvermemek
ET ve NTERNET
buna ramen ilerlemeyi olanakl klmak. Deerler sz konusu olduunda bu nasl
baflarlabilir? Dewey, bu noktada kfl yolunu, akla dayal davranfllarla konuyu
iliflkilendirmekte bulmaktadr.
Konuyu flu flekilde zetleyebiliriz: Herhangi bir fleyi deneyimleyip onu tatmin
edici bulmamz, bir znellik ierir. Bir fley, bize belli bir haz vermektedir. Sz ko-
nusu bu znellii aflp o fleyin tatmin edici olduunu sylemek, bir yarg edimini
gerektirir. Bir yargda bulunduumuzda artk, yafladmz znel bir deneyimden
deil, bir nesnenin kendi baflna flyle ya da byle olduundan bahsetmifl oluruz.
Bu yargy verebilmemiz ise, sz konusu deneyimlediimiz fleyi elde edebilmek
iin dediimiz bedeli, sz konusu hazz yafladktan sonra oluflan sonular, ayn
deneyimi gelecekte yaflayp yaflayamayacamz, tm bu unsurlar birlikte deer-
lendirmemizi ierir. Tm bu deerlendirmelerden sonra, belli bir eylemin iyi bir
sonu vereceini sylemek, belli bir ndeyide bulunmak demektir. Grld gi-
bi, deerler sz konusu olduunda aklmz kullanarak gerekli deerlendirmeleri
yapmak, bilimsel etkinlikte bulunmaktan farkl deildir. Bu itibarla bilimin ve de-
erlerin alan, birbirleriyle i iedir. En nihayetinde, belli bir yntemle bir fleyin tat-
min edici olup olmadn deerlendirip gelecee ynelik bir ndeyide bulunmak-
tayzdr. Bir fleyin deerli olduunu sylemek, mevcut nedenler ve sonular ba-
lamnda hofllanlabilir, tatmin edici olduunu ve byle olmaya devam edeceini
sylemektir. Bu itibarla deer yarglar, doru ya da yanlfl olabilecei gibi, olufltu-
www.evrenselpdf.com
18 adafl Felsefe-I
rulmalar da tpk bilimsel kavramlarda ve kuramlarda olduu gibi, akln belli bir
yntem dhilinde kullanlmasn iermektedir.
Bu noktada, Deweyin yaklaflmna flyle bir itiraz gelebilir: Bu yaklaflm, insan-
larn neye deer verdiklerini aklayabilir ama kendisi gerekten deerli ya da ken-
dinde deerli bir fleyin olup olmadn syleyemez. Deweyn bu itiraza cevab ne
olabilir?
Deweya gre, mutlak anlamda deerli olan bir fleyden, akla dayal bir sorgula-
madan bamsz olarak sz etmek mmkn deildir. Bu konudaki yaklaflmn, Pe-
ircen yaklaflm ile iliflkilendirebiliriz. Kendinde iyi olana en yakn dflen fley, bi-
lim topluluunun arzu edilir ve iyi olduu konusunda uzlaflt fleydir.
Bu itibarla, insanlarn etkinlikleri ile dflnceleri ya da sahip olduklar deer-
ler arasnda, karfllkl bir etkileflim ve bamllk sz konusudur. Bu etkileflimler-
den bamsz kesinlikler ve deerler aramak, pragmatizmin ruhuna tamamen ters
dflmektedir.
www.evrenselpdf.com
zet
N
AM A
Darwinin evrim kuramnn bat felsefesinde na- NAM A
Peircen, inancn sabitlenmesi iin hangi ynte-
1 sl bir etki yarattn aklamak. 2 mi geerli kabul ettiini aklamak.
19. yzylda yaflanan bilimsel geliflmeler arasn- Peircea gre, inanlarn sabitlenmesi srecinde
da, Bat Felsefesini derinden etkileyen en nem- aradmz yntem, inan ve kanlarmzn insani
li kuramlardan birisi, hi flphesiz, Darwinin ge- olmayan dflsal olarak kalc bir fley tarafndan sa-
lifltirdii evrim kuramdr. Bazlar, Darwinin bu bitlenmelidir. Bu dflsal fley, herkesi farkl biim-
kuramn Newtonun mekanik kuram ile karfllafl- de etkileyebilecek olsa da herkes, bu etkilenme-
trmakta ve Newtonun madde ve kuvvetler hak- nin sonucunda bir ve ayn sonuca ulaflmaldr.
knda gelifltirdii fikirlere benzer biimde, Dar- Peircea gre bu yntem, bilim yntemidir. Bilim
winin canllarn deiflimi ve eflitlenmesini ak- yntemi, ilk nde olmayan baz avantajlara sa-
ladn iddia etmektedirler. Darwinin gelifltirdii hiptir. ncelikle, bu yntem znel dflnceleri-
kurama gre, genlerde meydana gelen rastlant- mizin tesinde, bizden bamsz bir fleye gn-
sal deiflimler, bireylere evreye uyum srele- derme yapmaktadr. Yntem, kamusal olarak ge-
rinde farkl avantajlar salamakta, bunun sonu- lifltirilebilecek ve kullanlabilecek bir yntemdir.
cunda da doal bir seilim srecinde evreye en Dahas, ilk yntemi aflndran ve amacndan
iyi uyum gsteren hayatta kalmaktadr. Bu suret- saptran toplumsal drt, burada tam tersine
le, bireyler sahip olduklar genetik zellikleri son- bir avantaja dnflmektedir.
raki nesillere aktarmaktadrlar. Bu aktarm sreci
de uzun bir zaman dilimi ierisinde trlerin dei- NAM A
Pragmatizmin bakfl asndan doruluk ve ger-
flimini ve eflitlenmesini temin etmektedir. 3 ekliin ne olduunu aklamak.
Evrim kuramnn beraberinde getirdii deiflim Peircen yaklaflmnda doruluk, inan ve flphe
olgusunu Peirce, dile uygulamfltr. nsan, hayat- cinsinden tanmlanmaktadr. Doru bir inan, sa-
ta kalma srecinde evresiyle srekli etkileflim bitlik kazanmfl bir inantr. Ancak, buradaki sa-
halindedir. Bu sre ierisinde anlamlar, ne yap- bitlik, geici bir sabitlik deildir. fiphe tarafn-
tmza, neyi hangi yntemle ve ne lde ak- dan sarslamayacak, mutlak bir sabitliktir. Her-
la kavuflturduumuza bal olarak deiflebilir. hangi bir konuda arafltrma yapanlarn, azimli bir
Bu deiflim olgusu, Peirce tarafndan kabul edi- biimde bilimsel yntemi izlerlerse niha olarak
lir. Peircen dil anlayfl ile Darwinin evrim kura- zerinde anlaflacaklar inantr.
m arasndaki ba da tam bu noktada berrak ha- Bu itibarla, doruluun bir tr ideal olduu orta-
le gelir. Dil, Peircea gre, evrime tbdir. ya kmaktadr. nk arafltrmaclar, flu an iin
Deweye gre ise Darwinin eserinin bafllnda hangi konuda uzlaflmfl olurlarsa olsunlar, bunun
ki tr ve kken terimlerinin, eserin adnda deifliklie urama olasl bulunmaktadr. te
bir araya getirilmesi bile, bafll baflna dflnsel yandan, sahip olduumuz baz inanlarn doru
bir devrimdir. Dewey, Darwinin eserinin, Antik olmas da olanakldr. Hangi inancn bu statye
Yunandan beri Bat dflncesine hkim olan er- sahip olduu ise kesin deildir. Peirce, bu do-
eveyi kkten biimde deifltirdiini ne srer. ruluk anlayflndan hareketle, gereklie iliflkin
Yeni felsefe mutlak kkenler ya da mutlak gaye- bir baflka tanm daha vermektedir. Bu yaklaflma
ler peflinde koflmamaldr. Bu dnyada karflmza gre gereklik, doru kanaatin yle olduunu
kan somut sorunlara iliflkin somut zmleri syledii fleydir. Doru kanaat ise, daha sonra
olanakl klan bir ynteme ynelmelidir. Dewey, yaplan bilimsel arafltrmalarca deifliklie ura-
bu yntem deiflikliinin bir anda olmayacan tlmayan kanaattir.
dflnmektedir. nk, tpk Peirce gibi Dewey
de sahip olduumuz kavramlarn soyut mantk-
sal formlarla ya da kategorilerle snrl kalmayp
birtakm alflknlklar, yatknlklar ve tavrlar
ierdiini dflnr.
www.evrenselpdf.com
20 adafl Felsefe-I
NA M A
Peircen anlam kuramnn temel kavramlarn flna giriflmifltir. Dewey, her iki yaklaflmn da te-
4 ifade etmek. sine gemeye alflmaktadr. Kendi bakfl asyla
Peircea gre dil, ocukken rendiimiz ve bafl- uyumlu olarak, deerleri doal bir biimde ak-
kalarna rettiimiz toplumsal bir uzlaflmdan lamaya alflmakta bununla birlikte bireysel ya da
ibarettir. Eer anlam, kamusal ve paylafllabilir znel tercihlere terk etmek istememektedir. De-
bir fleye dayanmasayd, dilin renilmesi ve - weyin bu konudaki yaklaflm, bilimsel varsaym-
retilmesi olanakl olmazd. Bu bakfl asna gre, lara iliflkin yaklaflmna benzemektedir. Herhangi
terimlerin anlamlarnn belirlenmifl ya da sa- bir anda mutlak bir kesinlie yer vermemek buna
bitlenmifl olduu da sylenemez. Anlamlar ne ramen ilerlemeyi olanakl klmak. Deweya g-
yaptmza, neyi hangi yntemle ve ne lde re, mutlak anlamda deerli olan bir fleyden, akla
akla kavuflturduumuza bal olarak deifle- dayal bir sorgulamadan bamsz olarak sz et-
bilir. te yandan, gzlemlenebilir ve paylafllabi- mek mmkn deildir. Bu konudaki yaklaflmn,
lir olan etkiler ve sonular, anlam iin esastr. Peircen yaklaflm ile iliflkilendirebiliriz. Kendin-
Birbirinden farkl biimde ifade edilen ama etki- de iyi olana en yakn dflen fley, bilim topluluu-
leri veya sonular bakmndan ayrt edilemeyen nun arzu edilir ve iyi olduu konusunda uzlaflt
iki inancn farkl olduu sylenemez. Bu anlam fleydir. Bu itibarla, insanlarn etkinlikleri ile d-
kuramnn, Bat metafizii asndan ykc so- flnceleri ya da sahip olduklar deerler arasnda,
nular bulunmaktadr. nk, sz konusu me- karfllkl bir etkileflim ve bamllk sz konusu-
tafiziksel ifadeler, birbirleri cinsinden tanmlanan dur. Bu etkileflimlerden bamsz kesinlikler ve
ve anlafllmalar, bilinen bir fark yaratmayan ifa- deerler aramak, pragmatizmin ruhuna tamamen
delerdir. Peircea gre byle ifadeler, anlamsz ters dflmektedir.
ve sama olarak kabul edilmelidir.
NAM A
Bilgibilimin ve deerlerin doallafltrlmas sre-
5 cini aklamak.
Deweyin felsefenin mahiyetine iliflkin grflleri
bir yandan epistemolojinin bir yandan da deer-
ler kuramnn doallafltrlmasn iermektedir.
Doallafltrma ile burada, doann ve doann
ierisinde bulunduu evrimsel deiflimin bir par-
as haline getirmek kastedilmektedir.
Doa ile etkileflim halinde bulunan biz insanlar
iin esas olan, karfllafltmz problemleri z-
mektir. Sz konusu problemleri zmek zere
ne kadar farkl ifllem tr varsa, o kadar farkl
bilgi anlayfl mevcuttur. Farkl bilim dallarnda
kullanlan farkl fikirler, kavramlar ve yntemler,
kendi amalarmza ulaflmak, karfllafltmz so-
runlar zmek zere kullandmz aralardan
ibarettir. zmeye alfltmz problemlere gre
bu aralar eflitlilik gstermektedir. Deweyin bil-
giye ve bilime ynelik bu yaklaflm, arasalclk
olarak adlandrlmaktadr.
Deerler sorunu sz konusu olduunda ise De-
weye gre, gemiflte iki farkl yol izlenmifltir. Bir
grup dflnr, deerleri doann tesinde veya
zerinde bir kaynakla (Tanr, saf akl v.b.) zdefl-
lefltirmeye alflrken, bir ikinci grup, znel bir ze-
min (arzularn tatmin edilmesi, hazlar vb.) aray-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki kuramlardan hangisi, pragmatizmin geli- 5. Bir kifli, yaflad bir deneyimin manyetik alan kav-
fliminde belirleyici rol oynamfltr? ramyla iliflkili olduunu bilmesine ramen, bu kavra-
a. Cantorun kmeler kuram mn kuramsal olarak ne anlama geldiini bilmemekte-
b. Fregenin niceleme kuram dir. Peircen bir fikrin akla kavuflturulmasnn d-
c. Darwinin evrim kuram zeyleri hakkndaki grflleri dikkate alndnda, bu ki-
d. Maxwellin elektromanyetizma kuram fli hakknda afladakilerden hangisi sylenebilir?
e. Marxn iktisat kuram a. Birinci dzeydedir ve fikirle bir aflinal bulun-
maktadr.
2. Afladakilerden hangisi, Peircea gre inanlarn sa- b. nc dzeydedir ve fikrin pratik alandaki so-
bitlenmesi iin kullanlan yntemlerden biri deildir? nularnn ksmen farkndadr.
a. Bilim yntemi c. nc dzeydedir ve fikrin pratik alandaki so-
b. Otorite yntemi nularnn tamamen farkndadr.
c. Arasalc yntem d. kinci dzeydedir ve fikrin tanmn verebilmek-
d. natlk yntemi tedir.
e. Doal tercihler yntemi e. kinci dzeydedir ve fikrin pratik alandaki so-
nularnn ksmen farkndadr.
3. Afladakilerden hangisi, Peircen inan ve flphe
arasnda karfllafltrma yaparken vurgulad noktalar- 6. Bir iflaret olarak alndnda, bir kiflinin fotoraf hak-
dan biri deildir? knda afladakilerden hangisi dorudur?
a. nanca ve flpheye sahip olduumuz durumlar- a. Sadece bir indekstir.
da yafladmz duygular farkllaflr. b. Sadece bir ikondur.
b. Bir inanca sahip olmak, belli bir alflkanlk ka- c. Sadece bir semboldr.
zanmak anlamna gelir. d. Hem bir indeks hem de bir ikon olarak alnabilir.
c. fiphe, bir alflkanln olmamas veya kesintiye e. Hem bir indeks hem de bir sembol olarak al-
uramas durumu ile iliflkilendirilebilir. nabilir.
d. fiphe duyduumuzda, bu durumdan kurtulmak
iin bir aba gsteririz. 7. Eski bir dostundan kalan bir eflyay gren bir kiflinin
e. fiphe duymak, bir konuya iliflkin yeni bir alfl- gzlerinin yaflarmas, sz konusu eflyann, o eski dosta
kanlk kazandmz gsterir. ya da yaflanan anlara iflaret etmesi olarak yorumlanabi-
lir. Gzlerin yaflarmas bu balamda afladaki hangi tr
4. Peirce, Descartes bir flphe yntemini geerli ka- yorumlayana bir rnek olabilir?
bul etmemektedir. Peircen bu yaklaflmnn gerekesi a. Duygusal yorumlayan
afladakilerden hangisidir? b. Enerjik yorumlayan
a. Descartes flphe yntemi, bizi kesin bir bilgi- c. Mantksal yorumlayan
ye ulafltramamaktadr. d. Hem duygusal hem de enerjik yorumlayan
b. nanlarmz, alflkanlklarmz belirler ve tm e. Hem enerjik hem de mantksal yorumlayan
alflkanlklarmzdan, kkten bir biimde vaz ge-
mek olanakl deildir. 8. Deweye gre, Darwinin evrim kuramnn felsefe tari-
c. Descartes flphe yntemi, doa ile etkileflimi hi bakmndan nemini afladakilerden hangisi ifade eder?
olmayan bir zne anlayfl ile neticelenmektedir a. Trlerin mutlak kkeninin bulunabilmesi iin
ve bu kabul edilemez. bir yntem nermifl olmas
d. Descartes flphe yntemi, temsile dayal bir b. evreye uyum srelerinin, trlerin gelifliminde-
bilgibilim anlayflna dayanmaktadr. ki belirleyici roln ortaya koymas
e. Sadece inanlarmz sarsacak olaylarla karfllafl- c. Biyolojinin bir bilim haline gelmesine katk sa-
tmzda flphe duymaya bafllarz. lamas
d. nsan, bir canl tr olarak ele almas
e. Tr ve kken kavramlarn iliflkilendirerek, trlerin
ve formlarn mutlaklna iliflkin inanc sarsmas
www.evrenselpdf.com
22 adafl Felsefe-I
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi, Deweye gre, temsile daya- Eitimle Bantl Olarak Matematiin Mant
l bilgibilimsel anlayfln sakncalarndan biri deildir? 1 Genelde matematik zerine
a. Bilen ve bilinen arasnda keskin bir ayrm yap- [1] Saynn ne olduunu anlamak iin ncelikle, saynn
mas iinde kullanld matematik iflinin doasyla ilgili bir
b. Sadece dorudan ulaflmmz olan zihinsel ie- tanflkla sahip olmak zorunludur.
rikleri bilebileceimizi ne srmesi (...)
c. Kendi baflna olan ve bizim dorudan ulaflama- [6] (19. yzyln) sonlarndaki onyllarda felsefeci mate-
yacamz bir gereklik anlayflna yol amas matikiler, kendi ifllerinin doasna dair, olduka adil
d. Zihinsel ierikler yoluyla verilenin tesinde bir kavrayfla sahip olmufllardr. Benjamin Peirce, 1870te
varsaymlar ne srmekten kanmamz salk matematiin zorunlu sonular karma bilimi olduu-
vermesi nu iddia etmifl ve matematiin nesnel olarak deil,
e. Bilgibilimin doallafltrlmasnn nn amas znel olarak tanmlanmas gerektiini eklemifltir. Bu
grflle uyum halinde olan, ama gereksiz derecede kar-
10. Deweye gre, bilimin ve deerlerin alanlarnn i maflk bir makale de Encyclopedia Britannicada orta-
ie olmasnn temel nedeni afladakilerden hangisidir? ya konulmufltur.
a. Deerler doada mevcuttur ve bilimsel arafltr- Yazar, Prof. George Chrystal, matematiin znn saf
mann konusunu olufltururlar. varsaymlar yapmakta ve yapt varsaymlarn karakte-
b. Bir fleyin deerli olduunu sylemek, mevcut rinde yattn savunmufltur. Matematikilerin varsa-
nedenler ve sonular balamnda hofllanlabilir, ymlarla kastettikleri fleylerin, ideal haliyle ilgili sk bir
tatmin edici olduunu ve byle olmaya devam biimde doru olduu hayal edilen bir nermedir. Bu
edeceini sylemektir; bu da akln, bilimlere anlamda, sadece varsaymlarla iliflkili olarak zorunlu
benzer biimde kullanmn gerektirir. akl yrtmenin bir uygulamas olabilir; nk gerek
c. Deerler, olgulara indirgenebilirler. dnyayla iliflkili olarak, herhangi bir verili makul ner-
d. Deerler, arzularn tatmin edilmesi ve haz elde menin mutlak sklkta doru olduunu farz etmeye
edilmesiyle iliflkili olarak kurulabilir. hakkmz yoktur. te yandan, olasla dayal akl y-
e. Deerlerin kayna aflkndr ve bilimlerin niha rtme, deneyimin sradan akfl ile ilgilidir; flimdi, ideal
amac da aflkn bir gerekliin bilgisine ulaflabil- varsaymlar iin deneyimin sradan akfl gibi bir fley
mektir. sz konusu olamaz. Dolaysyla, matematiin zorunlu
sonular karmakla meflgul olduunu sylemek ve ma-
tematiin varsaymlarla meflgul olduunu sylemek
mantknn ayn fleye karfllk geldiini dflnd iki
ifadedir.
[7] Matematikinin ifline iliflkin doru bir kavrayfla ulafl-
mann en kolay yolu, herhangi bir bilimsel veya dier
soruflturmada hangi hizmeti sunmak zere davet edildi-
ini dikkate almaktan geer. Matematik, daima afla-
befl yukar bir ticaret olmufltur. Bir mhendis, veya ti-
cari bir flirket (mesela, bir sigorta flirketi) veya bir satn
almac (mesela, arazi satn alan birisi) veya bir fiziki,
olanakl baz olgularn zorunlu sonularnn ne olduu-
nu netlefltirmenin kendi amacna uygun olduunu d-
flnr; ancak olgular o kadar karflktr ki onlarla olaan
yntemlerle bafla kamaz. Bir matematikiyi arr ve
ona bir soru sorar. fiimdi matematiki, ifade edilen ol-
gular dorulamann kendi iflinin bir paras olduunu
dflnmez. Onlar sorgulamakszn mutlak surette ka-
bul eder. Onlarn doru ve yanlfl olmalarn hi mi hi
www.evrenselpdf.com
dikkate almaz. Ancak, hemen hemen her durumda ifa- varlnn flartlarn tamamen bildiimiz, kendi yaratm-
de edilenin uygunsuz bir yan olduunu ve pek ok mz olan bir diyagram olmas yatar.
durumda bir ikinci yan daha olduunu belirler. lk uy- [9] Ancak Kant, kendi zamannda biimsel mantk ok
gunsuzluk, ifade ilk bakflta ok karmaflk grnmese az miktarda geliflmifl bulunduu iin, mantn tamam-
de, hassas bir biimde zmlendiinde fleylerin yle na flk tutan bantlar mant hakkndaki mutlak bilgi-
anlafllmas g bir durumunu ierebilir ki bu durumun sizlii nedeniyle, matematiin ve felsefenin zorunlu akl
sonucunun ne olacan kesin olarak sylemek mate- yrtmelerinin bunlardan ilkinin inflaya dayanmas ne-
matikinin gcn aflar. Ayn zamanda, sk sk flyle bir deniyle farkl olduunu dflnmfltr. Bu doru deil-
durumla da karfllafllr: fade edilen olgular, ortaya ko- dir. Tm zorunlu akl yrtmeler her ne olurlarsa ol-
nulan soruyu cevaplamak iin yetersizdir. Dolaysyla, sunlar inflaya dayal olarak yrrler. Matematiin ve fel-
matematikinin ilk ifli, ki bu sklkla ok zor bir ifltir, - sefenin zorunlu karmlar arasndaki tek fark bunlarn
zm kendi gcnn snrlar ierisinde olan (belki farz ikincisi aflr derecede basit olduu iin sz konusu in-
edilen bir unsurla desteklenmifl) daha basit fakat haya- fla dikkati ekmez ve gzden kaverir. nfla en basit k-
li bir problem oluflturmaktr ki bu problem cevap ver- yas biimi olan Barbarada bile mevcuttur. (...)
mesi beklenen probleme, iyi veya kt, yerine gemek
zere yeterince benzemelidir. kame edilen bu prob- Kaynak: Charles Sanders Peirce (1898) The Logic of
lem matematikinin nne koyulan problemden bir Mathematics in Relation to Education, Educational Re-
baflka andan da farkldr: yani,bu yeni problem ol- view (William Ewald, From Kant to Hilbert: A Source
duka soyuttur. Problemin ncllerle sonu arasndaki Book in the Foundations of Mathematics, vol.1, Oxford
bantlara bir etkisi olmayan tm cihetleri giderilir ve University Press, Oxford, 1996. s. 632-7).
ortadan kaldrlr. Problemin iskeletinin karlmas ve-
ya diyagramnn izilmesi, birden fazla amaca hizmet
eder; ancak onun birincil amac, nemli bantlarn r-
tlerini kaldrmak ve aa karmaktr. Sadece bir tr
somut rtnn kalmasna izin verilir yani, alflkanlktan Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
ya da zihnin kuruluflundan dolay aflina olduumuz ve 1. c Yantnz yanlfl ise Darwinin Miras bafllkl
varsaymn sonularn izlemek konusunda ciddi an- ksm tekrar okuyunuz.
lamda bize yardmc olan rtnn [yani, sz konusu in- 2. c Yantnz yanlfl ise nancn Sabitlenmesi bafl-
fla edilen diyagramn veya iskeletin (evirenin notu)]. lkl ksm tekrar okuyunuz.
Bylece, matematiki iki farkl fley yapmfl olur. lk ola- 3. e Yantnz yanlfl ise nan ve fiphe bafllkl
rak, saf bir hipotezden sonular karmasyla iliflkili ol- ksm tekrar okuyunuz.
mayan tm cihetleri soyarak saf bir varsaym ortaya ko- 4. b Yantnz yanlfl ise nan ve fiphe bafllkl
yar ve bunu sz konusu varsaym olgularn kendileriy- ksm tekrar okuyunuz.
le uyumlu olup olmadn soruflturmakszn ve dikkate 5. a Yantnz yanlfl ise Anlam bafllkl ksm tekrar
almakszn yapar; ve, ikinci olarak, bu varsaymdan zo- okuyunuz.
runlu sonular karmak zere ilerler. 6. d Yantnz yanlfl ise flaretler bafllkl ksm tek-
[8] Kant, bu sonularn karlmasnda matematikinin, rar okuyunuz.
geometri de infla veya genel olarak diyagram veya ka- 7. a Yantnz yanlfl ise flaretler bafllkl ksm tek-
rakterlerin ve satrlarn grsel dizisi olarak adlandrlan- rar okuyunuz.
lar kullandn sylerken hakldr. Byle bir infla var- 8. e Yantnz yanlfl ise Darwinin Etkisi bafllkl
saymn belirledii bir ynergeye gre biimlendirilir. ksm tekrar okuyunuz.
Bu suretle biimlendirilen infla, gzlemin incelemesine 9. e Yantnz yanlfl ise Bilgibilimin Doallafltrl-
sunulur ve paralar arasnda, inflann kendisine gre mas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
yapld ynergede belirtilmeyen yeni bantlar keflfe- 10. b Yantnz yanlfl ise Deerlerin Doallafltrlma-
dilir ve kk bir zihinsel deneyle, bu bantlarn bu s bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
tr bir inflada daima mevcut olaca tespit edilir. Byle-
ce, matematiin zorunlu akl yrtmesi, gzlem ve de-
neyle gereklefltirilmifl olur ve onun zorunlu karakteri-
nin kaynanda, gzlem ve deneyin nesnesi olan fleyin,
www.evrenselpdf.com
24 adafl Felsefe-I
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 bilir bir fleye dayanmasayd, dilin renilmesi ve re-
Bilim yntemi, znel dflncelerimizin tesinde, biz- tilmesi olanakl olmazd. Bu bakfl asna gre, terimle-
den bamsz bir fleye gnderme yapmaktadr. Dahas rin anlamlarnn belirlenmifl ya da sabitlenmifl oldu-
yntem, kamusal olarak gelifltirilebilecek ve kullanla- u da sylenemez. Anlamlar ne yaptmza, neyi han-
bilecek bir yntemdir. lk yntemi aflndran ve ama- gi yntemle ve ne lde akla kavuflturduumuza
cnda saptran toplumsal drt, burada tam tersine bir bal olarak deiflebilir. Bu deiflim olgusu, Peirce tara-
avantaja dnflmektedir. te yandan bu drdnc yn- fndan kabul edilir. Peircen dil anlayfl bu itibarla ev-
tem, temel bir varsayma, bamsz bir gerekliin bu- rime tbdir.
lunduu varsaymna dayanmaktadr ve sz konusu bu
varsaymn nasl temellendirilebilecei, ayr bir tartflma Sra Sizde 4
konusu teflkil etmektedir. Alfllagelmifl felsefe anlayfllar, temsile dayal bir bilgi
anlayflna sahip olduklarndan, zihinsel olarak temas
Sra Sizde 2 ettiimiz ieriklerin tesinde kendi baflna bir nesnellik
Peircen, doruluun uygunluk kuramn kabul etmesi- olduunu varsaymaktadr. Bu anlayfllara gre asl olan,
ni bekleyemeyiz. Peircen yaklaflmna gre sorgulama- bu nesnellie dair bilgi sahibi olmaktr. flte bu neden-
nn amac, kanaatleri bir karara balamak ve sabitlefltir- le, fiziin bir bilim olarak ncelii olduu dflnlmek-
mektir. Dorulua ulaflmak deildir. Doruyu ve yanl- tedir. Fizik, doann zn (ki modern felsefeye gre
fl, inan ve flphe terimlerine dayal olarak Peircen Descartestan beri bu z uzamsallkla iliflkilendirilmek-
yapt gibi tanmlayabiliriz. Doruyu, mutlak bir sabit- tedir) bize sunduu lde temel bilim daldr. Oysa
lie gitgide yaklaflan bir inan olarak dflnlebiliriz. Dewey, insanlar doann edilgin izleyicileri olarak gr-
Peircea gre inanlarmzn doruluuna, onlar olgu- mez. Deweya gre fizik dhil hibir bilim dal ncelik-
larla karfllafltrarak karar vermeyiz. nk Peircea g- li deildir. Yukarda ifade edilen bilim ve doa anlay-
re sahip olduumuz inanlardan ve kavramlardan bafl, bilen ile bilinenin ayrlmasna dayal yanlfl bir bilgi-
msz olarak bir olguyu kendimize sunamayz. Dolay- bilimsel bakfl asna dayanmaktadr. Oysa, doa ile et-
syla, ancak mevcut baz inanlarmzla dier baz inan- kileflim halinde bulunan biz insanlar iin esas olan kar-
larmz karfllafltrabiliriz. Tm inanlarmz ve kavram- fllafltmz problemleri zmektir. Sz konusu prob-
larmz dierlerine bir lde bamldr. Bir bakma, lemleri zmek zere ne kadar farkl ifllem tr varsa,
inanlardan bamsz saf ve dolaysz bir olgu yoktur. o kadar farkl bilgi anlayfl mevcuttur. Farkl bilim dal-
Bu durumda yapabileceimiz en iyi fley, kanaatlerimi- larnda kullanlan farkl fikirler, kavramlar ve yntem-
zin olabildiince sabit ve kararl bir hale gelmesidir. ler, kendi amalarmza ulaflmak, karfllafltmz sorun-
lar zmek zere kullandmz aralardan ibarettir. Fi-
Sra Sizde 3 ziin (ya da kimyann) doann zn bize sunduunu
Peirce, pragmatizmin tm amacnn, zor szckler ve dflnmek, bu itibarla yanlfltr. Doa bilimlerinin kav-
soyut kavramlar hakknda akla ulaflmak olduunu ramlar da en nihayetinde, belli amalara hizmet eden
ifade eder. Bir fleye inanmak, bir fleyden flphe etmek, aralardan ibarettir. Fiziin ya da kimyann kavramlar-
bir fleyin doru ya da gerek olmas hep ayn ifllemi so- n ve kuramlarn dierlerine gre ncelikli ve ayrcalk-
nu yntemini uygulamamz gerektirir. Sz konusu ifl- l klacak bir durum yoktur. Fiziin veya kimyann kav-
lemler, bir toplulua mensup tm bireyler tarafndan ramlar ve kuramlar ile tasvir edilen doay birincil ola-
gereklefltirilebilir ve sonular kamusal olarak gzlem- rak almak ve dier fleyleri ikincil kabul etmek doru
lenebilir fleylerdir. Bu, akla kavuflturulmaya alfllan deildir.
terimlerle ilgili znel duygulanmlara hi yer olmad
anlamna gelmez. te yandan, bu znel duygulanmlar,
akla kavuflturmaya alfltmz terimlerin anlamlar-
nn bir paras deildir. Bu nokta bizi, Peircen dil an-
layflna getirmektedir. Peircea gre dil, ocukken -
rendiimiz ve baflkalarna rettiimiz toplumsal bir
uzlaflmdan ibarettir. Eer anlam, kamusal ve paylaflla-
www.evrenselpdf.com
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Dewey, John. (1929). Experience and Nature. W.W.
Norton. New York.
Dewey, John. (1933). How We Think. D.C.Heath. Bos-
ton.
Dewey, John. (1939). Theory of Valuation. University
of Chicago Press, Chicago.
Dewey, John. From Absolutism to Experimentalism.
On Experience, Nature, and Freedom (1960) ie-
risinde.
Dewey, John. The Need for a Recovery of Philosophy.
On Experience, Nature, and Freedom (1960) ie-
risinde.
Dewey, John. (1960). The Quest for Certainty: A
Study of the Relation of Knowledge and Action.
(G.P.Putnams Sons, New York, 1929). Capricorn
Books.
Dewey, John. (1960). On Experience, Nature, and
Freedom. Ed. Richard Bernstein, Bobbs-Merrill. In-
dianapolis.
Dewey, John. The Influence of Darwinism on Philo-
sophy. John Dewey: The Middle Works (1899-
1924) (1977) ierisinde.
Dewey, John. (1977). John Dewey: The Middle Works
(1899-1924). 4. cilt, Ed. Jo Ann Boydston. Southern
Illinois University Press. Carbondale.
Peirce, Charles Sanders. (1934). Collected Papers of
Charles Sanders Peirce. Cilt 5. Ed.Charles Hart-
shorbe ve Paul Weiss. Harvard College. Cambridge,
MA.
Peirce, Charles Sanders. The Fixation of Belief. Col-
lected Papers of Charles Sanders Peirce (1934)
ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. How to make our ideas clear.
Collected Papers of Charles Sanders Peirce
(1934) ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. Some Consequences of Four
Incapacities. Collected Papers of Charles San-
ders Peirce (1934) ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. Survey of Pragmatism. Col-
lected Papers of Charles Sanders Peirce (1934)
ierisinde.
Peirce, Charles Sanders. What Pragmatism is. Collec-
ted Papers of Charles Sanders Peirce (1934) ie-
risinde.
www.evrenselpdf.com
2
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
Sentetik a priori yarglarn olanakllna ynelik elefltirilerin, analitik felsefe-
N
nin ortaya kfl bakmndan tafld nemi aklayabilecek,
Analitik felsefenin ortaya kfl srecinde, Euklidesi olmayan geometrilerin
N
keflfinin oynad rol ayrtedebilecek,
N
Aritmetiin manta indirgenmesi ile neyin kastedildiini aklayabilecek,
Fregenin anlam ve gnderim ayrm ile dil felsefesinin geliflimine katksn
N
aklayabilecek,
Russell Paradoksunu ve nemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sentetik a priori Russell Paradoksu
Analitik a priori Anlambilim
Euklidesfli olmayan geometriler Anlam
Aritmetiin manta indirgenmesi Gnderim
Niceleme
indekiler
TARHSEL ARKA PLAN
Matematiin SENTETK A PROR TARTIfiMASI
adafl Felsefe-I Temellerinden FREDCH LUDWG GOTTLOB
Anlambilime: Frege FREGE (1848-1925)
SONU
www.evrenselpdf.com
Matematiin
Temellerinden
Anlambilime: Frege
TARHSEL ARKA PLAN

Analitik felsefenin ortaya kfl, her fleyden nce 19. yzylda hkim olan Kant nl Alman felsefecisi Kant
1781 ylnda yaymlad
metafizik anlayflnn elefltirisi ile olanakl olmufltur. Bilindii gibi Kant kendi tran- Kritik der reinen Vernunft
sandantal felsefesinde metafiziin olanan sorgulamfl ve speklatif metafizii k- adl eserinde, metafiziin
yasya elefltirmiflti. Kantn elefltirisinin sonrasnda ruhun lmsz bir tz olup ol- olanakl olup olmadn
sorgulamfl ve akln kendi
mad, Tanrnn bir ispatnn verilip verilemeyecei ya da evrenin genel vasflar snrlar ierisinde neyi bilip
hakkndaki akl yrtmelerin bir tr yanlsama ierdii genel olarak kabul grmfl- bilemeyecei sorusuna bir
yant aramfltr. Kritik
t. te yandan Kant, akln snrlar ierisinde bir tr metafiziin olanakl olduunu terimi, Antik Yunancada
dflnyordu. Kant metafiziin merkezinde ise Kantn sentetik a priori olarak snr izmek kknden
tremifl bir szcktr. Bir
adlandrd yarglar yer alyordu. Kanta gre matematiin yarglar (3 ile 5in top- anlamda Kant akla, akln
lam 8dir. veya Bir genin i alarnn toplam 180 derecedir. gibi), ve kuram- iinden bir snr izmeye
alflmfltr.
sal fiziin temelinde yer alan yarglar (Tm olaylar bir nedene gre gerekleflir.
gibi) evrensel zorunlulua ve nesnel geerlilie sahip sentetik a priori yarglard.
Kant metafiziin elefltirisi zerinden dilin ve dilin mantnn felsefenin odana
yerleflmesi sreci, analitik felsefenin doduu sre olarak kabul edilebilir.
Bir bakma, Kantn elefltirileri zerinden bir tr metafiziin elenmesinin ardn-
dan Kantn savunduu biimiyle metafiziin elenmesi, analitik felsefenin geliflimi
asndan belirleyici olmufltur. Metafiziin bu ikinci versiyonunun elenmesi sreci
nasl gerekleflmifltir? Bunu anlayabilmek iin, 19. yzylda ve 20. yzyln baflla-
rnda, matematik ve bilim alanlarnda yaflanan arpc geliflmelere gz atmamz uy-
gun olacaktr. Anmak istediimiz geliflmelerden ilki, Euklidesi olmayan geometri-
lerin keflfedilmesidir. Sz konusu keflif, o dnemde etkili olan Kant matematik
anlayfln derinden etkilemifltir. Bu tartflmalar asndan son derece nemli bir
baflka geliflme ise Einsteinn zel ve genel grelik kuramn ortaya koymasdr. Bu
geliflmeler, geometrinin yarglarnn sentetik ve a priori olduuna iliflkin dflnce-
yi temelinden sarsmfltr. Bu geliflmelere paralel bir baflka geliflme ise matematik-
sel mantk alannda gerekleflmifltir. Matematiin manta indirgenebilecei ve bu
itibarla da matematiin nermelerinin analitik olduunun gsterilmesi, zellikle
Gottlob Fregenin alflmalar ile ivme kazanmfltr.
Bu blmde, tm bu geliflmelerin felsefe zerindeki etkilerini anlamaya
alflyoruz.
www.evrenselpdf.com
28 adafl Felsefe-I
SENTETK A PROR TARTIfiMASI
Kantn Yarglar Snflandrmas

ncelikle belirtmemiz gereken nokta, Kantn kendi dizgesi ierisinde nermelerin
deil, yarglarn snflandrlmasndan sz ettiidir. Kanta gre yarg, dflnme ye-
tisinin bir edimidir. Dil felsefesinin geliflim sreci ierisinde Kantn yarglara iliflkin
snflandrmas, nermelere uygulanmfltr. Bazlar, nerme ile haber tmcelerini
kast ederken; bazlar, farkl biimlerde ya da farkl dillerde ifade edilen nesnel ie-
riin kendisine, nerme adn vermifltir. Bu dzey farkllklar, yaplan tartflmalar
okurken gzden karlmamaldr.
Hatrlanaca zere Hume, bilgimizin snflandrlmasndan sz ederken fikirle-
rin bantlarna dayal dorular (ng. relations of ideas) ile olgular ifade eden
dorular (ng. matters of fact) arasnda bir ayrm yapmfltr. Tm anlaml nerme-
leri ya da yarglar, bu ikili snflandrmann kuflattn, bunun dflnda kalan her-
hangi bir ifadenin ise anlamsz olduunu ne srmfltr. Kant, kendi snflandr-
masn iki farkl boyutta gereklefltirmifltir. Birinci boyut, bilgibilimle; ikinci boyut
ise anlambilimle ilgili olarak grlebilir. Birinci boyuta gre, bir yargnn dorulu-
una karar verebilmek iin ampirik deneyime ihtiya yoksa bu yarg, a priori; eer
ihtiya varsa, a posteriori olarak adlandrlr. kinci boyuta gre ise yargda, zne
konumunda olan kavram ierisinde yklem konumunda olan kavram ieriliyorsa
sz konusu yarg, analitik; ierilmiyorsa, sentetik olarak adlandrlr. Kant, bu ikili
snflandrmadan hareketle drt farkl yarg tr belirlemifltir. te yandan, analitik
ve a posteriori yarglar bulunmamaktadr. Geriye analitik a priori, sentetik a poste-
riori ve sentetik a priori yarglar kalmaktadr. Humeun fikirlerin bantlarna da-
yal dorular, Kanta gre analitik a priori yarglarca karfllanmaktadr. Bunlar, ge-
nel mantksal yarglardr. Humeun olgular ifade eden dorular ise sentetik a pos-
teriori yarglara karfllk gelmektedir. Ampirik ierii olan tm yarglar ise sentetik
a posteriori yarglardr.
Kantn analitik a priori yarglara Tm cisimler uzamldr yargsn rnek ver-
mektedir. Cisim kavramn dflndmzde, ksm bir kavram olarak uzamll
da dflnrz. Bu nedenle, cisim kavram ierisinde dflnlen uzamllk kav-
ram, bu yargda cisime atfedilmektedir. Bu itibarla da bu yarg, analitiktir. Ana-
litik olan bir yargnn dorulanmas iin, deneyime baflvurmamza ihtiya yoktur.
Dolaysyla, bilgibilimsel adan bu yarg, a prioridir. Burada dikkat edilmesi ge-
reken nokta, Kanta gre herhangi bir yargnn analitik ve a priori olabilmesi, ad
stnde bir yarg olabilmesine, yani bir yarg edimi ile kavranlmasna baldr. An-
lambilimi esas alan bir felsefe anlayflnn geliflmesi, Kantn anlambiliminin dayan-
d bu edimlerin elefltirilmesini gerektirmifltir.
Analitik felsefenin merkeznde yer ald biimiyle anlambilim, psikolojist yak-
laflmlarn bir elefltirisine dayanmaktadr. Psikolojist yaklaflmlar, znel psikolojik
edimlerden bamsz nesnel ieriklerin bulunmadn savunur. Ancak burada psi-
kolojik olan gnmzdeki adafl psikoloji bilimi ile ilgili olarak deil, metafizik-
sel bir balamda ele almak daha doru olacaktr. Psikolojik edimlerden burada ka-
st, Kantn da kendi felsefesinde ska gnderme yapt biimiyle, deneyimi ku-
ran ruha ait (dflnme, duyumlama, imgelem gibi) yetilerin edimleridir. Bu anla-
myla psikolojik yarg edimlerinin eleflitirildii sreci, aflada bir Okuma Paras
ile sunmaya alflyoruz. Bu blmde ise zellikle, Kantn sentetik a priori yarg
anlayflnn elefltirisine odaklanacaz.
www.evrenselpdf.com
2. nite - Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege 29
Kantn transandantal felsefesi dhilinde ilgin ve yeni olan, sentetik ve a prio-

ri yarglardr. Kanta gre analitik yarglar, sahip olduumuz bir kavramda ierilen
bilgiyi aklayc bir zelliktedir. Sentetik yarglar ise bilgimizi geniflletir. Sentetik a
priori yarglar, hem bilgimizi geniflletmekte hem de duyu deneyimine ihtiya gs-
termeksizin doru olabilmektedir. SIRA SZDE SIRA SZDE
Kanta gre, ncelikle matematiin yarglar sentetik ve a prioridir. Sentetik a
posteriori yarglarn doru olabilmesi iin, zne ve yklem konumundaki kavram-
lar birbirine balayan nc bir fleye, deneyimde mevcut bir nesneye ihtiya var-
dr. Sentetik a priori yarglar sz konusu olduunda ise bu nc fley, uzay ve za-
mann saf grsne dayanarak infla edilen a priori nesnelerdir. Sz S O Rkonusu
U infla, a S O R U
priori bir zemine dayand iin, matematiin sentetik yarglar, a priori olarak
dorudur. Kanta gre, geometrinin (o dnemde sadece Euklides D K geometrisi
KAT kefl- DKKAT
fedilmifl bulunduu iin Euklides geometrisinin) aksiyomlar, bu itibarla sentetik
ve a prioridir. Sentetik ve a priori olmalar itibariyle de evrensel zorunlulua ve
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nesnel geerlilie sahiptir.
Kantn bu kuramnn genel kabul grd 19. yzyln ilk yarsnda, bu kuram
sarsacak bir geliflme yaflanr. Euklidesi olmayan geometrilerAMALARIMIZ
keflfedilir. fiimdi bu AMALARIMIZ
kefliflerin mahiyetini ve Kant metafizik zerindeki etkilerini anlamaya alflalm.
Analitik - sentetik yarg / nerme ayrmna iliflkin tartflmalarn seyriK iin,

T flu
A Pkitab okuya- K T A P
bilirsiniz: Dursun, Y. (2004) Felsefe ve Matematikte Analitik - Sentetik Ayrm. Elips Kitap.
Euklidesi Olmayan Geometriler TELEVZYON TELEVZYON

Euklides, Unsurlar (ng. Elements) adl eserini, M.. 300 yllarnda yazd. nsanlk Aksiyom ile postla
arasnda bir fark
tarihinin en nl ve belki de en ok okunan kitaplarndan birisi olan bu kitap, befl bulunmaktadr. Euklides,
aksiyoma dayanarak pek ok geometri teoreminin ispat edilmesini ieriyordu. baz ifllemlerin
NTERNET N dair
yaplabileceine TERNET
1. Bir noktadan bir baflka noktaya doru bir izgi izilebilir (veya iki noktadan kabuller olarak
bir doru geer). postlalardan sz etmifltir.
Biz burada, genel bir
2. Bir doru izgi zerinde sonlu ve srekli bir doru paras izilebilir (veya teaml izleyerek aksiyom
iki nokta arasndaki srekli doru sonludur). terimini kullanacaz.
3. Belli bir noktay merkez ve herhangi bir uzunluu yarap olarak alarak bir
ember izilebilir (veya bir noktadan eflit uzaklktaki noktalarn geometrik
yeri, bir emberdir).
4. Tm dik alar birbirine eflittir.
5. ki doru bir doru ile kesildiinde, kesenin bir tarafnda oluflan iki i a-
nn toplam 180 dereceden kkse, bu iki doru bu 180 dereceden kk
alarn bulunduu tarafta kesiflir.
Bunlara ek olarak, Euklides ve onu izleyen geometriciler, doru izgilerin son-
suz olduunu ya da iki ynde de sonsuzca uzatlabileceini dflnyorlard. Bu-
nun beflinci aksiyom ile bir ilgisi olabileceini dflnmyorlard. Grld gibi,
ilk drt aksiyomun basitlii ve aklna karfln beflinci aksiyom daha karmaflk du-
ruyordu. Belki, Euklidesin kendisi de beflinci aksiyom ile ilgili belli kayglar tafl-
yordu. Verdii ilk 28 ispatta, bu beflinci aksiyomu kullanmad.
Proclus (410-485), Unsurlar zerine bir flerh kaleme ald ve beflinci aksiyomun
ilk drdnden tretilmesine iliflkin abalara yer verdi. Ptolemynin (Batlamyus) yan-
lfl bir ispat verdiini de belirtti. Kendisi de bir ispat vermeye alflt fakat bu ispat
da yanlflt. te yandan, beflinci aksiyoma efldeer bir baflka aksiyom ne srd:
Bir doru ve bu doru zerinde olmayan bir nokta verildiinde, bu noktadan
geen ve doruya paralel olan bir ve yalnz bir doru izilebilir.
www.evrenselpdf.com
30 adafl Felsefe-I
Proclusun bu postlas, 1795te John Playfairin yazd bir flerhten sonra, Play-
fairin aksiyomu olarak anlr oldu. Playfair, kendi flerhinde beflinci aksiyomun
kendi aksiyomu ile deifltirilmesini neriyordu.
Tarihsel bakmdan nem atfedilen bir ispat giriflimi, 1697 ylnda Girolomo
Saccheri tarafndan gereklefltirildi. Saccheriyi nemli klan, yaklaflmndaki farkl-
lkt. Saccheri, beflinci aksiyomun yanlfl olduunu varsayp buradan hareketle bir
eliflki tretmeye alflmflt. Paralel iki doruyu kesen dorunun 90 dereceden az
bir a yapt varsaym altnda, Euklidesi geometriye ait olmayan birok teoremi
ispatlad. Sonuta, bir eliflki bulduunu da iddia etti. Bir dzlem zerinde sonsuz
uzaklkta bir nokta bulunduu varsaym altnda; dar a varsaym bir eliflkiye yol
ayordu.
1766 ylnda Lambert, Saccheriye benzer bir yntem izledi. Ancak onun amac,
bir eliflki ortaya koymak deildi. Lambert, dar a varsaym altnda, bir genin
alan azaldka i alar toplamnn arttn gsterdi.
Legendre yaflamnn neredeyse 40 yln paralel aksiyomuna iliflkin arafltrmala-
ra vakfetti. Elments de Gomtrie adl kitabnn ekinde, Euklidesin beflinci aksiyo-
mun Bir genin i alar toplam iki dik asn toplamna eflittir. aksiyomuna efl-
deer olduunu gsteren bir ispat verdi. Legendrein ispat, tpk Saccherinin ispa-
t gibi, doru izgilerin sonsuz olduu varsaymna dayanyordu ancak bu yanlfll-
Legendre fark etmemiflti.
Tm bu sonusuz abalar karflsnda DAlembert, paralel aksiyomuna iliflkin so-
runlar temel geometrinin skandal olarak adlandrd. Belki de paralel aksiyomu-
nun ardnda yatan sorunu ilk anlayan matematiki, Gauss olmufltu. Gauss, 1792 y-
lndan itibaren paralel aksiyomu zerinde alflmaya bafllamflt. 1813 ylnda Para-
leller kuram konusunda flu anda bile Euklidesten ileride deiliz. Bu matematiin
utan verici bir ksmdr... demek zorunda kald.
1817ye gelene kadar Gauss, beflinci aksiyomun dier drdnden bamsz ol-
duuna kani olmufltu. Bir doruya kendi dflndaki bir noktadan birden fazla para-
lel izilmesine izin veren bir geometri fikrinin sonular zerinde alflmaya baflla-
d. Ancak, Gauss bu alflmalarn yaymlamad ve gizli tuttu. O yllarda Kantn
sentetik a priori anlayfl hkimdi ve Euklidesi geometrinin saf grnn bir zorun-
luluu olduu fikri yaygnd. Tarihilerin belirttiklerine gre ise Gauss, bu tr ko-
nularda atflmaya girmekten hofllanan bir akademisyen deildi.
Gauss, paralel aksiyomu zerinde meslektafl Farkas Bolyai ile grfl alflveriflin-
de bulunurdu. Farkas Bolyai de gemiflte, sonradan yanlfl olduu ortaya kan is-
patlar yapmflt. Konunun ne denli zor olduunu ve bunu taknt haline getirmenin
zararlarn biliyordu. Bolyai, matematiki olarak yetifltirdii olu Jnos Bolyaiye,
beflinci aksiyom problemi zerine bir saat bile harcamamasn salk veriyordu. An-
cak Jnos Bolyai babasn dinlemedi. Yapt alflmalarn sonucunu babasna bildir-
mek zere 1823te babasna yazd mektupta, Keflfettiim fleyler o kadar harika ki
flaflkna dndm.. Hilikten bafllayarak acayip yeni bir dnya yarattm. yazyordu.
Oul Bolyainin, bu acayip yeni dnyay anlatt alflmasn yazarak tamamlamas
iki yl daha ald ve alflmasn babasnn geometri kitabnn ekinde yaymlad.
Bolyainin gereklefltirdii srama, yeni bir geometrinin olanakl olmasyd.
Gauss bu alflmay okudu ve bir arkadaflna yazd bir mektupta Bolyaiyi bir da-
hi olarak and. te yandan, Bolyainin flevkini kracak biimde, kendisinin de bu-
nu daha nce keflfettiini ama yaynlamadn syledi.
Bu geliflmelere paralel olarak bir Rus matematiki Lobachevsky, Gaussun ve
Bolyainin alflmalarndan habersiz olarak 1829da, Euklidesi olmayan geometriler
www.evrenselpdf.com
zerine bir alflma yaymlad. alflma, Rusa yazld ve yerel bir niversitenin
dergisinde yaymland iin genifl bir okur kitlesine ulaflamad. Lobachevsky, daha
sonra 1837 ylnda, alflmasn Franszca olarak Crelles Journalda yaymlad. Daha
sonra da 1840 ylnda alflmasn ayrntl olarak anlatan bir kitapk kaleme ald ve
burada Euklidesin paralel aksiyomunu flu flekilde deifltirdi: Bir doru zerinde ol-
mayan bir noktadan o izgiye iki paralel izilebilir. Lobachevsky, bu aksiyomdan
hareketle, trigonometrik zdefllikler zerinde alflt ve genler kldke trigo-
nometrik zdeflliklerin Euklides geometrisinde olan biime yaknsadn gsterdi.
Gaussun doktora rencilerinde olan Riemann, 10 Haziran 1854 tarihinde ver-
dii alfl dersinde, yeni bir geometri anlayflndan sz etti. Riemann bu konuflma-
snda, bir doruya kendi dflndaki bir noktadan hibir paralelin izilemeyecei
kresel geometriyi anlatt.
Bolyai ve Lobachevskynin ortaya koyduu geometrilerin, tutarl olduuna da-
ir bir ispat verilmemiflti. Bir teoremin hem kendisinin hem de deillemesinin ispa-
tnn verilemeyecei henz gsterilememiflti. te yandan, Euklidesi geometri
hakknda da bu biimde verilmifl bir ispat yoktu. Yzyllardr yaplan ispatlarda bir
tutarszlk ortaya kmamflt. Daha sonra Riemann, Euklidesi olmayan geometri-
lerin greli olarak tutarl olduunu gsterdi: Euklidesi olmayan geometriler, an-
cak ve ancak Euklidesi geometri tutarl ise tutarldr.
Euklidesi olmayan geometrilerin bir modele sahip olabileceini ilk kez Euge-
nio Beltrami (1835 - 1900) ortaya koydu. 1868 ylnda yazd, Essay on the inter-
pretation of non-euclidean geometry adl eserinde Beltrami 3 boyutlu Euklides
geometrisi ierisinde, 2 boyutlu Euklidesi olmayan geometri iin bir model orta-
ya koydu. Bu model, sahte kre ad da verilen ve bir traktriksin asimptotu zerin-
de dndrlmesi ile elde edilen bir yzeydi.
Daha sonra Klein, 1871 ylnda Riemannn, Euklidesi olmayan geometrisi de
dhil olmak zere tm Euklidesi olmayan geometriler iin birer model ortaya
koydu. Klein, temel olarak farkl geometri olduunu gsterdi: Bolyai, Lobac-
hevsky geometrisinde doru izgiler iki sonsuz uzaklkta noktaya sahiptir. Rie-
mann geometrisinde byle sonsuz uzaklkta bir nokta bulunmamaktadr. Eukli-
des geometrisinde ise her bir izgi iin st ste akflan iki sonsuz uzaklkta nok-
ta vardr.
fiimdi, bu tarihsel arka plan dikkate alarak geometrinin aksiyomlarnn mahi-
yeti hakkndaki felsef tartflmalar ele alalm.
Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti

Bir nceki altblmde zetlediimiz srece, 19.yzyln ikinci yarsnda ve 20. yz-
yln bafllarnda, sentetik a priori yarglarn mahiyetine iliflkin felsef bir tartflma efl-
lik etmifltir. Euklidesi olmayan geometrilerin keflfedilmesi, beraberinde flu soruyu
getirmifltir: Sz konusu geometriler zellikle beflinci aksiyom dikkate alndnda
birbiriyle eliflik ifadeler iermektedir. Bir geometri, tek bir paralelden sz ederken
bir dieri, hibir paralelin izilemeyeceinden ya da birden fazla (hatta sonsuz sa-
yda) paralelin izilebilmesinden sz etmektedir. Dolaysyla bu geometriler birbir-
leriyle tutarl olmayan, ayn yorum altnda doru olamayacak, nermeler iermek-
tedir. Eer Kantn iddia ettii gibi, geometrinin aksiyomlar evrensel zorunlulua
ve nesnel gererlilie sahip ise bunlarn hepsinin ayn anda zorunlu ve nesnel ge-
erli olmas gerekir. Ancak, birbiriyle eliflik iki nerme bir ve ayn anda zorunlu
ve nesnel geerli olamaz. Bunun farknda olan Kant felsefeciler, Euklidesi olma-
yan geometrilerden haberdar olduklarnda iki tr tepki vermifllerdir: ncelikle bu
www.evrenselpdf.com
32 adafl Felsefe-I
geometrilerin dflnsel adan olanaklln kabul etmifl ancak, sadece Euklidesi

geometrinin grnn biimini belirlediini ve dolaysyla, nesnel geerlilie sahip
olduunu ne srmfllerdir. kinci olarak da Euklidesi olmayan geometrilerin tu-
tarl olmayabileceini yani, zaman ierisinde eliflkiler barndrdnn gsterilebi-
leceini savunmufllardr.
Ancak tarihsel geliflmeler, bu iki savn da geersizliini ortaya karmfltr. n-
celikle Riemannn verdii greli tutarllk ispat, Euklidesi geometrilerin Euklides
geometrisi kadar tutarl olduunu ortaya koyarak ikinci elefltiriyi ortadan kaldr-
mfltr. lk elefltirinin bertaraf edilmesi ise iki aflamada gereklemifltir. lk aflamada,
Euklidesi olmayan geometrilerin modelleri bulunmufl ve sz konusu geometrile-
rin de matematiksel alanda nesnel bir geerlilii olduu grlmfltr. Ancak, Kant-
dflncenin savunucular, yine de Euklidesi geometrinin uzayn geometrisi ol-
duunu ne srmfllerdir. kinci aflama ise Einsteinn genel grelilik kuramn or-
taya koymas ile gerekleflmifltir. Einstein, fizik yasalarnn betimlenmesinde Eukli-
desi olmayan bir geometrinin daha uygun olduunu ifade etmifltir.
Tm bu geliflmelerin sonucunda, geometrinin aksiyomlarnn, sentetik a priori
yarglar olduu dflncesi savunulamaz bir hale gelmifltir. yleyse, geometrinin
SIRA SZDE aksiyomlarnnSIRA SZDE
anlambilimsel ve bilgibilimsel stats hakknda ne sylenecektir?
Nasl bir felsef ereve ierisinde bu soru yantlanabilecektir?
Bu konuda yrtlen bir tartflma, geometrinin aksiyomlar ierinde ad geen
nokta, dz izgi gibi temel terimlerin mahiyeti ile ilgilidir. Bir yandan Frege ve
matematiki ve felsefeci David Hilbert (1854 - 1912), dier yandan da Russell ve
S O R U Fransz fizikiS Ove R Ufelsefeci Henry Poincar (1862 - 1943), bu konu etrafnda bir tar-
tflmaya giriflmifller ve mektuplaflmfllardr. Poincar, 1880lerden itibaren geometri-
DKKAT nin aksiyomlarnn
D K K A T ne olgusal bir ierie sahip olduunu ne mantksal bir zorun-
luluu ifade ettiini ne de sentetik a priori yarglara dayanmakta olduunu ve fa-
kat rtk tanmlar olduunu savunmufltur. Hilbertte benzer bir biimde, geomet-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rinin aksiyomlarnn tanmlar olduunu ifade etmifltir. lgintir ki matematiin man-
ta indirgenmesini savunan iki nemli ad, Russell ve Frege, bu yaklaflmlara karfl
AMALARIMIZ kmfllar ve uzun bir sre geometrinin aksiyomlarnn tanmsal olmayaca konu-
AMALARIMIZ
sunda, srasyla Poincar ve Russell ikna etmeye alflmfllardr.
K T A P Sz konusuKbu tartflmalar
T A P ve bu tartflmalarn anlambilimi merkeze alan bir felsefe gele-
neinin oluflmasna etkilerini Alberto Coffa ayrntl olarak ele almfltr: Coffa, A. (1991)
The Semantic Tradition from Kant to Carnap: to the Vienna Station. Cambridge Univer-
TELEVZYON sity Press. TCambridge.
E L E V Z Y O N Chapter 7: Logic in transition: s.113-140.
Bu tartflmalarda Hilbert ve Poincarnin savunduu grfl, sz konusu terimle-

rin aksiyomlar ierisinde tanmland ve bu tanmlarn dflnda bir anlamlar ve
NTERNET NTERNET
gnderimleri bulunmaddr. Poincar bu grfl, geometrinin aksiyomlarnn
nermesel bir ierii bulunmad ve fakat rtk tanmlar (ng. definitions in dis-
guse) olarak dflnlmeleri gerektii biiminde ifade etmifltir. Tanmsal olmalar
itibariyle de geometrinin aksiyomlar, analitik olmak durumundadr.
Geometrinin aksiyomlarnda sz, geen basit ve tanmsz kabul edilen terimle-
rin mahiyeti zerine yrtlen tartflmalar, genelde dilin ve mantn mahiyetinin
belli bir biimde anlafllmas iin anahtar rol oynamfltr. Bir bakma, analitik felse-
fe gelenei kendi mantk ve a priori anlayfln, bu tartflmalar ierisinde netlefltirmifl-
tir. Konunun geliflimini flu flekilde zetleyebiliriz: Kant, kendi dflncesi ierisinde
Platoncu idealarn ve sz konusu bu idealara iliflkin bilgi sahibi olmamzn arac ola-
www.evrenselpdf.com
rak entelektel grnn bir elefltirisini sunmufltur. Kantn metafiziin olanakll- Gr ile nesneler ile dolaysz
olarak (kavramlarn dolaym
na iliflkin elefltirisinin merkezinde, Platonculuun bir elefltirisi yer almaktadr. olmakszn) temas ettiimiz
te yandan Kant, matematiksel yarglar temellendirmeye alflrken, kavramsal bir mekn ya da ara yz kast
edilmektedir. Sz konusu
bilgiye karflt olarak yine grsel bilgiden yararlanmfl ve matematiin saf grye nesnelerin (Platoncu
dayandn savunmufltur. Netice olarak, sentetik a priori yarglar, saf grde infla nesneler ya da idealar gibi)
olunan nesnelerin dolaysz bilgisine dayanmaktadr. Ancak, yukarda da ifade etti- duyusal alanda mevcut
olmamalar durumunda sz
imiz gibi, geometrinin sentetik a priori yarglara dayand grfl, Euklidesi konusu gr entellektel
geometrilerin ortaya kflyla artk savunulamaz hale gelmifltir. Dolaysyla, zelde (akl) sfatn almaktadr.
aritmetiin, genelde de matematiin analitik olana (mantksal olana) indirgenme-
sine ynelik bir eilim ortaya kmfltr. Ancak burada sorulmas SIRAgereken
SZDE bir soru, SIRA SZDE
mantksal olann bilgisinin nereden kaynaklanddr. Mantksal biimler (mantk-
sal doru nermelerin ve geerli karmlarn biimleri), eer olgular olarak gr-
lrse kendileri hakknda kavramsal bir bilgiye sahip olduumuzdan D fi N Esz
L M edebiliriz. D fi N E L M
Lakin bu takdirde, mantksal olan a posteriori bir statye sahip olacaktr ki bu, ok
kolaylkla savunulabilir bir grfl deildir. Eer, mantksal olanS hakkndaki
O R U bilgi- S O R U
miz kavramsal deilse, geriye kalan bir seenek, sz konusu bilginin grsel oldu-
udur. Ancak bu suretle, Kantn elefltirdii ve afllmasna katkda bulunduu bir
DKKAT DKKAT
bilgi tr olarak, entelektel gr, tekrar devreye sokulmaktadr. Bu da eflit l-
de kabul edilemez bir durumdur. flte bu balamda, geometrinin aksiyomlarnn
N N
rtk tanmlar olduunun ortaya konulmas, iki bakmdan okSIRA nemlidir:
SZDE Bu yak- SIRA SZDE
laflm, bir yandan matematiin mantksal olana indirgenmesi bakmndan byk
nem taflmaktadr; te yandan da bu indirgeme esnasnda, grsel bir bilgiye
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
gnderme yaplmamfl olmaktadr. A priori olann temellendirilmesi sadece ve sa-
dece dilin snrlar ierisinde kuflatlabilmektedir.
Felsefenin dilin snrlar ierisine ekilmesi srecine son noktay ise Wittgenste-
K T A P K T A P
in Tractatus adl eserinde koyacaktr. Mantksal biimlerin, Platoncu bir tarzda an-
lafllmasna ynelik elefltirilerin genel tarz olumsuzlaycdr. Yani, onlarn ne olma-
dn ortaya koymaya yneliktir. Wittgenstein, onlarn ne olduklarn dilin snrla-
TELEVZYON TELEVZYON
r ierisinde ortaya koymay denemifltir. Wittgensteinn bu grfllerini nite 4te
ayrntl olarak ele alacaz.
Frege ve Hilbertin bu konudaki tartflmalar iin flu kayna okuyabilirsiniz:

N T E R N E T The Frege- NTERNET
Hilbert Controversy: (http://plato.stanford.edu/entries/frege-hilbert/).
SIRA SZDE
Sentetik a priori yarglarn olanakllnn elefltirilmesi ile dilin ve dilsel olann felsefenin SIRA SZDE
odana yerleflmesi arasndaki banty aklaynz. 1
Aritmetiin Manta ndirgenmesi

Matematiin sentetik a priori yarglara dayand dflncesinin Selefltirisinin
O R U bir di- S O R U
er ciheti ise aritmetiin nermelerinin analitik a priori olduunun gsterilmesini
iermektedir. Bu nemli admn atlmas ve bir bakma aritmetiin D K Kdilsel
A T - mantk- DKKAT
sal olana indirgenmesi srecinde en nemli katk hi flphesiz Gottlob Fregeden
gelmifltir. Aflada, Fregenin alflmalarn sunduumuzda, kendisinin bazlarnca
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
neden analitik felsefenin bykbabas olarak anld daha iyi anlafllacaktr.
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.comT E L E V Z Y O N TELEVZYON
34 adafl Felsefe-I
FRIEDRICH LUDWIG GOTTLOB FREGE (1848 - 1925)

Frege, alflmalarnn odan, manta ve bununla balantl olarak felsefeye kay-
drmfl bir matematikidir. Bazlar, kendisini analitik felsefenin kurucusu olarak
kabul eder. Yaflad sre ierisinde yapt alflmalar, dar bir evre dflnda tann-
mamfltr. Matematiin temelleri ve mantk zerine yapt alflmalar, Giuseppe
Peano (1858-1932) ve Bertrand Russell (1872-1970) tarafndan gelecek nesillere
aktarlmfltr. Wittgenstein, Tractatusta Fregenin alflmalarndan vgyle sz et-
mifltir. te yandan, Fregenin en nemli alflmalarndan biri olan Grundlagen der
Arithmetik, ancak 1950de ngilizceye evrilmifltir. Fregenin alflmalarna olan il-
gi 1960larda artmfl, 1970lerden sonra ise Fregenin baz alflmalar, analitik felse-
fe alflan bir rencinin standart okuma metinleri arasna girmifltir.
Frege, 1848 ylnda Mecklenburg-Schwerinde (bugn Almanyaya bal Meck-
lenburg-Vorpommern Federe Devletinde) yer alan Wismarda dodu. Babas, bir
kz lisesinin kurucusu ve yneticisiydi. Babasnn lmnden sonra annesi ayn ifli
srdrd. ocukluktan itibaren dille ve mantkla ilgili konularla karfllaflma frsat
buldu. Bunun nemli nedenlerinden birisi, babasnn 9 - 13 yafl arasndaki ocuk-
lar iin Alman dili zerine yazd bir ders kitabyd. Bu kitabn girifl blm, dilin
mant ile ilgiliydi.
Frege 1869da Jena niversitesinde renime bafllad. lk drt dnemde, zel-
likle fizik ve matematikle ilgili yaklaflk 20 kadar derse devam etti. Ald dersler
arasnda felsefe dersleri de vard. 1871den itibaren Frege, alflmalarna Gttin-
gende devam etme karar ald. 1873 ylnda Ernst Scheringin yannda doktora a-
lflmasn tamamlad. Doktora tezi ber eine geometrische Darstellung der ima-
SIRA SZDE SIRA SZDE
ginren Gebilde in der Ebene (Dzlemde majiner Biimlerin Geometrik Temsili)
baflln taflyordu. Bu alflmasnda Frege, projektif geometrideki bir problemi
zmeye alflyordu. Problem, sonsuz mesafedeki noktalarn temsil edilebilmesi
ile ilgiliydi. Frege, doktora derecesini aldktan sonra matematik dersleri vermeye
bafllad. Matematik alannda 1879da doent ve 1896da profesr oldu. Frege 1887
S O R U S O R UKatharina Sophia Anna Lieseberg ile evlendi. Akademik alflma-
ylnda Margarete
larn 1918e dein srdrd. 1925te Bad Kleinende ld.
DKKAT Frege, 1874ten
D K K A T 1918e kadar sren akademik alflmalarnn byk bir blm-
n tek bir amaca hasretmifltir. Aritmetii manta indirgeyerek salam bir temele
oturtmak. 1879 ylnda yaymlad Begriffsschrift (Kavram Yazs) adl eserinden
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
1906 ylnda Russelln kendisine gnderdii ve kurduu sistemin bir paradoks
ierdiini gsteren mektuba kadar, neredeyse tamamen bu ama iin aba sarf et-
AMALARIMIZ mifltir. fiimdi Fregenin neyi amaladn ve bunun nasl olup da kendisini analitik
AMALARIMIZ
felsefenin kurucusu haline getirdiini anlamaya alflalm.
K T A P Fregenin Trkeye
K T A evrilen
P kitap ve makalalerine iliflkin bilgileri, bu blmn sonunda-
ki Yararlanlan Kaynaklar ksmnda bulabilirsiniz.
TELEVZYON MantkT Eve

L E VAritmetiin
ZYON Temelleri
Fregenin, aritmetii mantksal olana indirgeme projesi, hem saylarn tek tek ta-
nmlanmasn hem de saylarn srasnn yakalanmasn iermektedir. Frege, 1884
tarihli aritmetiin temelleri zerine yazd eserinde (Die Grundlagen der Arithme-
NTERNET NTERNET
tik, eine logisch-matematische Untersuchung ber den Begriff der Zahl) ve 1893 y-
lnda ilk ve tek cildini yaymlad aritmetiin temel yasalar hakknda yazd ese-
rinde de (Die Grundgeseztze der Arithmetik) tek tek (sayal; ng. cardinal) sayla-
rn, saf mantktan nasl tretilebileceini ortaya koymaya alflmfltr.
www.evrenselpdf.com
Ancak, saylarn tek tek tanmlanmas abasna ncelikli bir biimde 1879 tarih-
li eserinde (Begriffsschrift) bir dizideki sra kavramnn mantksal sonu kavramna
indirgenebileceini gstermeye alflmfltr. Fregenin bu eseriyle gelifltirmeye bafl-
lad ideografi fikri, biimsel mantn gelifliminde de bir dnm noktas olmufl-
tur. Begriffsschrift, fonksiyonlar ve deiflkenlerin biimsel bir dil ierisinde temsil
edilebilmesini salyordu. Frege, matematiin manta dayandn ve mantn
ierisinden gelifltiini gstermeye alflyordu. Bunun gsterilebilmesi iin mantn
o gnk halinden ok ileriye grtlmesi icap ediyordu. Ne Aristotelesin kyas
kuram ne Stoac nermeler mant nermelerin ve karmlarn temsil edilebilme-
si iin yeterliydi. rnein, Euklides geometrisinin karmlar, klasik mantk ieri-
sinde ele alnamyordu.
Klasik mantk, mantk deiflmezleri ile ilgili bir ilerleme salamfl olsa da zel- 20. yzylda, mantk
alannda salanan
likle tm ve baz gibi ifadeleri ieren nermelerin ele alnfl, yeterince ayrntl ilerlemelerin tamam,
deildi. Fregenin gelifltirdii niceleme mant, tm bu sorunlar kknden hallet- Fregenin niceleme
mantna dayanr. Bertrand
mifl ve modern mantn gelifliminde yeni bir bafllang olmufltur. Fregenin gelifl- Russell (1872-1970) ve
tirdii mantk ierisinde en karmaflk matematiksel ifadeler temsil edilebilmifl, is- Alfred North Whiteheadn
patlar kendi ifade ettii anlamda grsel herhangi bir unsurun szmasna izin ver- (1861-1947) mantksal
kavramlar ele aldklar ve
meyen bir biimde mantksal aralarla ele alnabilmifltir. biimsellefltirdikleri nl
Frege, Begriffsschrift adl eserindeki amacn, nszde flu flekilde ifade etmifltir: yaptlar Principia
Mathematica (1910-1913),
Bertrand Russelln belirli
...dorulanmay gerektiren tm dorular sadece mantk vastasyla bir ispat verile- betimleyiciler kuram,
bilenler ve deneyimin olgular ile desteklenmek durumunda olanlar olmak zere iki- matematiksel mantn ve
ye ayryoruz. Ancak, bir nermenin ilk trde olabilmesi, flphesiz ki sz konusu hesap kuramnn
gelifliminde bir dnm
nermenin duyularn efllii olmakszn insan zihninde beliremeyecei gerei ile noktas olan Kurt Gdelin
uyumludur. Dolaysyla, psikolojik kaynan ne olduundan ziyade en iyi ispat yn- (1906-1978)
tamamlanamazlk teoremleri
temi, bu snflandrmann temelinde yer almaktadr. fiimdi ben, aritmetiin yargla- ve Alfred Tarskinin (1901-
rnn bu trlerin hangisine ait olduu sorusunu ele almak istersem, ncelikle, arit- 1983) nesne dili ile st dilin
metikte yalnzca, tm tikelleri aflan dflnce yasalarnn desteiyle, yani yalnzca - birbirinden ayrlmasna
dayanan doruluk kuram
karmlar yoluyla ne kadar ilerleyebileceimi kesinlefltirmek durumundaym demek- Fregenin gelifltirdii
tir. Benim ilk admm, bir dizideki sra kavramn mantksal sonu kavramna indir- manta dayanmaktadr.
geme ve buradan da say kavramna ulaflma abas olacaktr. Grsel olan herhan-
gi bir fleyin gzden kaarak buraya szmasn nlemek iin, karm zincirlerinin
boflluksuz olmas iin her trl gayreti gstermek durumundaydm. Bu gereksinime
mmkn olan en sk biimde uyma abasn gsterirken dilin yetersizliini bir en-
gel olarak karflmda buldum... Dile ait sz konusu eksiklik beni bu ideografi fikrine
itti (Begriffsschrift, s.1).
Bu alntdan anlaflld zere Frege, karmlarn temsil edilmesinde tamamen man-

tksal bir dizge oluflturmay hedeflemektedir. Bu dizge iine grsel olan hibir unsu-
run szmasna izin vermeyecektir. Fregenin daha genifl balamdaki amac ise aritmeti-
in mantn bir alt dal olduunu gstermektir. Aritmetiin doru nermeleri, birer
mantk teoremi olarak ve mantksal bir dizgenin olanaklar ierisinde ispatlanabilir.
Fregenin baflard deiflimi anlayabilmek iin kendisinin kavram, nesne ve ni-
celeyiciler ile ilgili gelifltirdii bakfl asnn ayrntlarna girmemiz gerekmektedir.
ncelikle say ifade eden bir nermeyi dikkate alalm. Fregenin bu tr nermeler-
le ilgili yapt ilk tespit, bu nermelerin kavramlarla ilgili bir fley sylediidir. Bir
nesnenin herhangi bir sayal say kadar olduunu sylemek, esasen belli bir kavra-
mn altna dflen belli bir sayda nesne olduunu sylemektir. Bir baflka deyiflle,
bu tr nermeleri n tane F vardr biimindedir. Dolaysyla, saysal nermelerin
zmlenmesi, kavramlarn mantk ierisinde nasl ele alnabileceini aklamam-
www.evrenselpdf.com
36 adafl Felsefe-I
z gerektirir. Frege bu noktada, fonksiyonlardan yararlanr. Bir rnek olmak zere,

toplama fonksiyonunu ele alalm. Toplama fonksiyonu sral llerden oluflur. S-
ral lnn ilk iki srasndaki saylar, fonksiyonun tanm kmesini, nc srada-
ki say ise deer kmesini teflkil eder. rnein 1, 3, 4 sral ls, toplama fonk-
siyonunun bir zellemesidir. nk 1 + 3 = 4 nermesi doru bir nermedir.
fiimdi toplama fonksiyonu ile oluflturduumuz basit bir denklemi ele alalm: x + 3
= 4. Bu denklem, bir nerme ifade etmez. Belli bir doruluk deeri yoktur. Gn-
mzde mantkta bu tr ifadelere, nermelerden farklarn belirtmek iin ak ner-
me adn veriyoruz. Sz konusu ak nerme, bir deiflken (x) iermektedir. Bu
deiflken, doal saylar kmesinden deerler alyor olsun. rnein 1 says bu
denklemi salar. 1in sz konusu denklemi salamas demek, x yerine 1 koydu-
umuzda doru bir nerme elde ederiz demektir. Byle bir ak nermeye gerek-
lenebilir bir nerme diyoruz.
Frege, kavramlar tpk yukarda ifade ettiimiz denklemdeki gibi ak nerme-
ler cinsinden ele almakta ve onlara tamamlanmamfl simgeler adn vermektedir.
Bir bakma kavramlar, kendilerini salayan nesneler tarafndan doldurulacak bofl-
luk veya (ya da ikili ve daha oklu bantlar sz konusu olduunda) boflluklar ie-
rirler. rnein dnyann uydusu kavramn x dnyann uydusudur biiminde
bir ak nermeyle ifade edebiliriz. Sz konusu ak nermeyi, dnyann uydusu
olduu iin ay salamaktadr.
Ak nermeleri kapal hale getirmenin bir yolu, grld gibi, bir nesneyi
(daha dorusu nesneye iflaret eden bir terimi), sz konusu deiflkenin yerine koy-
maktr. Ancak tek yol bu deildir. Fregenin devrim niteliindeki buluflu flu flekil-
de ifade edilebilir: Niceleme, ak nermeleri kapal hale getirme, yani ak ner-
meleri doruluk deeri taflyan nermelere dnfltrme ifllemidir. Yine dnyann
uydusu kavramn ele alalm. Fx: x dnyann uydusudur olarak tanmlansn.
(I) Tm xler iin Fxtir.
(II) Baz xler iin Fxtir.
Yukardaki nerme biimlerinden (I), tmel bir nerme biimi olup tmel bir
niceleyici (tm) iermektedir. (II) nermesi ise tikel bir nerme biimi olup tikel
bir niceleyici (baz) iermektedir. Her iki nerme de sz konusu deiflken xin
deer ald alana bal olarak belli bir doruluk deeri taflmaktadr. rnein, tm
fleyleri deer alan olarak belirlersek (I) yanlfl, (II) ise doru olacaktr.
Ayn nerme Gxy: x, ynin uydusudur yklemini kullanarak ve dnya yerine
bir sabit terim koyarak da ifade edilebilir. a sabit bir terim olarak dnyann yeri-
ne gesin:
(III) Tm xler iin Gxadr.
(IV) Baz xler iin Gxadr.
Grld gibi, niceleyici ieren tm nermeler ierdikleri birli, ikili, nli ba-
ntlar uygun nerme eklemlerini de tanmlayarak biimsel mantk ierisinde tem-
sil edilebilir hale gelmifltir. Niceleyicilerin bu flekilde ele alnmasnn bir dier
avantaj da klasik mantkta mmkn olmayan bir biimde saysal ifadelerin temsil
edilebilmesidir. rnein, Dnyann bir ve yalnz bir uydusu vardr. ifadesini,
mantmza zdefllik simgesini (=) katarak kolayca ifade edebiliriz: En az bir x
vardr ki Gxadr ve eer herhangi bir y iin Gya ise x=ydir.
Benzer biimde tm dier saysal ifadeler, tam olarak iki, en az iki, en faz-
la bir, en az iki vb. herhangi bir mulakla yol amakszn Fregenin gelifltirdi-
i mantk ierisinde temsil edilebilir.
www.evrenselpdf.com
Frege, gelifltirdii niceleme mant ierisinde karmaflk matematiksel nerme-

leri ve bu nermeleri ieren mantksal karmlar temsil edebilme olanana sahip
olmufltur. Dolaysyla sra, tek tek saylarn tanmlanmasna gelmifltir. Projesinin bu
ksmna girifl olarak Frege, 1884 ylnda Die Grundlagen der Aritmetiki (Aritmeti-
in Temelleri) yaymlar. Bu kitap, ilki gibi teknik notasyonlar iermez. Birok fel-
sefe tarihisine gre Grundlagen yazlfl biimi, kantlamalarn sunuluflu vb. itiba-
riyle felsefe tarihinde yazlmfl en baflarl analitik metinlerden birisidir. Frege, n-
celikle aritmetiksel nermelerin stats ve sayal saynn mahiyetine iliflkin mevcut
kuramlar elefltirel bir biimde ele alr. Bunlarn her birinin neden kabul edilemez
olduunu ayrntl kantlamalar vererek gsterir. Ta ki kendi nerdiinin haricinde
aritmetiin ve sayal saynn aklanmasnda geerli baflka bir kuram kalmayncaya
kadar. Daha sonra bir sre, ilk iki kitabnda ne srd kavram ve nesne anlay-
fln netlefltirmek zere alflr. Bu alflmalarnn sonularn 1891 ylnda verdii
Funktion und Begriff (Fonksiyon ve Kavram) bafllkl derste sunar. Aritmetiin te-
mellerine iliflkin yaklaflmnn artk olgunlafltna ikna olduundan, sz konusu te-
mellerin biimsel bir sunumunu yapmaya karar verir ve Grundgesetze der Aritme-
tikin (Aritmetiin Temel Yasalar) ilk cildini 1893 ylnda yaymlar. Grundgesetze
biimsel ve teknik bir metindir. Felsef tartflmalar ve temellendirmeler yoktur. Bi-
rinci ksmda, sadece kulland biimsel dilin anlambilimine iliflkin bir sunum bu-
lunmaktadr. kinci ksm ise ayrntl tretimleri ierir. Sonlu sayal saylar olarak
doal saylarn inflas gereklefltirilir. Grundgesetzenin ikinci cildi, on yl sonra
1903te yaymlanr. kinci ksmn sonu, ikinci ciltte sunulur. nc ksmda gerel
saylarn inflasna iliflkin tartflmalar bafllar. Bu tartflmalar, Grundlagende sayal sa-
ylara iliflkin tartflmann bir benzeridir. Bu kez gerel saylara iliflkin farkl kuram-
lar elefltiriye tb tutulur. Fakat ikinci cildin sonunda tamamlanmaz. Bir nc cilt
ise hibir zaman yaymlanmamfltr.
Sonuta Frege, sayal sayy nasl ele almakta ve nasl tanmlamaktadr? Bunu an-
layabilmek iin ncelikle birinci dzey ve ikinci dzey biimsel mantk arasndaki
ayrma dikkat etmemiz gerekir. Birinci dzey niceleme mantnda, niceleyiciler
deiflkenleri nicelerler. Bir baflka deyiflle, tm xler iin ya da baz xler iin bi-
imindeki ifadelerden baflka niceleyiciler birinci dzey mantkta yer almaz. kinci
dzey niceleme mantnda ise yklemlerin de nicelenebildiini grrz. Bir bak-
ma ikinci dzey mantk, sadece yklemlerin kaplamlarndaki nesneler hakknda
deil bizatihi yklemlerin kendileri hakknda konuflabildiimiz bir mantktr.
Frege sayal saylar ikinci dzey yklemler mantnda tanmlamaktadr. Biraz n-
ce Belli bir yklemi salayan bir ve yalnz bir nesne vardr. nermesinin biimini ifa-
de etmifltik. fiimdi bu nerme biimini salayan yklemleri dikkate alalm. Bu yk-
lemlerin kaplamlarnda sadece bir birey bulunmaktadr. Fregeye gre Bir says, ikin-
ci derece yklemler mantnda, birinci derece yklemler mantndaki sz konusu
ifadeyi salayan tm yklemlerin kavramdr. Bir bakma Bir saysnn kendisi kapla-
mnda bir birey bulunan yklemlerin kmesidir. Sfr says kaplamnda hibir birey
bulunmayan (bu itibarla da eliflik olan) yklemlerin kavramdr. Benzer biimde, di-
er tm saylar da ikinci derece yklemler mantnda artk tanmlanabilmektedir.
Russell Paradoksu
Fregenin projesinin son aflamas, Fregenin mantksal olarak kabul ettii aksiyom-
lardan aritmetiin yasalarnn tretilmesini iermektedir. Frege sz konusu bu t-
retimleri yaparken, kendisinin Temel Yasa V olarak adlandrd bir yasaya mra-
caat etmifltir. Bu yasay flu flekilde ifade edebiliriz:
www.evrenselpdf.com
38 adafl Felsefe-I
Bir f(x) fonksiyonunun ve bir dier g(x) fonksiyonunun deer-alanlar bir ve

ayndr ancak ve ancak tm xler iin f(x) = g(x) ise.
Temel Yasa Vin zel bir durumu yklemlere ve yklemlerin kaplamlarna uy-
gulanabilir. Eer {x|Fx} kmesi F ykleminin kaplamn belirtiyor olsun, yani F
yklemini salayan tm fleyleri ieriyor olsun. Bu durumda Temel Yasa V flu flekil-
de yeniden ifade edilebilir: F ve G yklemleri ayn kaplama sahiptirler ancak ve
ancak tm xler iin Fx Gx ise (Burada simgesi karfllkl koflulu gster-
mektedir). Bir baflka deyiflle, Flerin kmesi ve Glerin kmesi ile bir ve ayndr
ancak ve ancak her F, G ise ve her G, F ise.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Frege, bu yasay mantksal ve aflikr kabul etmifl ve bu yasadan Humeun eflsa-
yllk ilkesinin ve Peanonun aritmetiksel aksiyomlarnn tretilebileceini gster-
D fi N E L M meye alflmfltr.
D fi N E L Temel
M Yasa Vten aritmetiin aksiyomlarnn tretilmesi bugn
Fregenin Teoremi olarak anlmaktadr.
Frege, Grundgesetzenin ikinci cildini yaymlamaya hazrlanrken Russell, ken-
S O R U S O R U
disine bir mektup yazar ve Temel Yasa Vten bir paradoksun tretilebildiini ifade
eder. Russell, kendi kendisinin eleman olmayan kmelerin kmesinin Fregenin
DKKAT dizgesi ierisinde
D K K A Ttanmlanabileceini, ancak byle bir kmenin kendisinin hem
eleman olacann hem de eleman olamayacann gsterilebildiini, dolaysyla
bir eliflkinin ortaya ktn gsterir. Bu durumda Fregenin dizgesi bir eliflkiye
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
yer vermekte ve tutarsz olmaktadr. Frege sorunu kabul eder ve bir zm olmak
zere bir Ek blm kaleme alr. zm Temel Yasa Vte bir deifliklik nermekte-
AMALARIMIZ dir. Frege AMALARIMIZ
sz konusu ek blmne flu satrlarla bafllar: Bilim zerine yazan biri-
sinin baflna, alflmasnn tamamlanmasndan sonra eserinin temellerinden birisi-
nin sarslmasndan daha talihsiz bir olay zor gelir. Bu cildin basm tamamlanmak
K T A P zereyken KBay T Bertrand
A P Russelln bir mektubu ile benim iine dfltm durum
iflte budur. (Russelln mektubu ve Fregenin cevab Heijenoort (1967) ierisinde
yaymlanmfltr.) Fregenin nerdii zmn yeterli olmad daha sonra anlafllr.
TELEVZYON Fregenin
T E L Emantk
V Z Y O N zerine alflmalar Bertrand Russell (1872 - 1970), Rudolf Car-
nap (1891-1970) ve Ludwig Wittgensteinn (1889-1951) yaptlarndaki gnderme-
lerle zaman ierisinde tannr.
NTERNET Gnmzde NFregenin

T E R N E T Grundgesetzede baflarmaya alflt tretimlerin byk ksmnn,
Russell Paradoksuna yol amakszn kurtarlabilecei dflnlmektedir. Bu konudaki a-
lflmalara iliflkin bilgiler iin ltfen flu balanty inceleyiniz: Freges Logic, Theorem, and
Foundations for Arithmetic (http://plato.stanford.edu/entries/frege-logic/)
Fregenin Projesinin nemi

Neden Frege analitik felsefenin kurucusu kabul edilir? Aritmetiin manta indir-
genmesi projesinin analitik felsefenin geliflim seyri bakmndan nemi nedir? n-
celikle, analitik felsefenin temel vasflarn hatrlayalm: Dili ve dilin mantn mer-
keze almak; metafizii elemek; felsef sylemi mulaklklardan ve karflklklardan
arndrmak. Frege, gelifltirdii kavram yazs ve niceleme kuramyla modern man-
tn kurucusudur. Bu itibarla, analitik felsefe zerindeki etkisi tartflma gtrmez.
Kendisi, yazd metinlerde son derece kantlamac bir slup kullanmfl ve analitik
felsefe metinlerinin ilk rneklerini vermifltir. Bu bakmdan da etkisi son derece
nemlidir. Analitik felsefe, felsef adan nemli konularn dilin ve dilin mantnn
snrlar ierisinde zmlenebileceini; bu sayede anlafllr klnacan ve zle-
bileceini dflnmek demektir. Bu, ayn zamanda dili aflan, dilin ve dilin mant-
nn dflnda kalan metafiziksel bir ieriin de reddedilmesi anlamna gelmektedir.
Bu itibarla Fregenin sayal saylarn mahiyeti konusunda yapt alflma analitik
felsefe bakmndan yaflamsal nemdedir.
www.evrenselpdf.com
Analitik felsefenin zellikle sentetik a priori yarglarn ve bu yarglar olanakl

klan saf grnn elefltirisi zerinden flekillendiini bir kez daha ifade edelim. Ne-
den? Gr, ister Platoncu ve Plotinosu biimiyle idealarla karfl karflya kaldmz
ve onlara temas ettiimiz bir arayz olarak, ister Kant biimiyle matematiksel
nesneleri infla ettiimiz mekn olarak anlafllsn, dilsel ve mantksal olann dflnda
kalan, dilsel - mantksal olana ncelii olan bir nesnellik alanna gnderme yap-
maktadr. Bir bakma, gr ve grye dayal felsefe hkim olduu srece gnl ra-
hatlyla felsefenin merkezine dili ve dilin mantn yerlefltirmek sz konusu ola-
maz. te yandan, felsefenin odana metafiziksel olan yerlefltirmek isteyen he-
men her dflnrn kantlamalarnn bir yerinde, matematiksel olann mahiyetine
gnderme yaptn da hatrlamalyz. Platon, idealarn bilgisinden sz etmek iste-
diinde ncelikle, rneklerini matematiksel bilgiden ve bu bilgiyi olanakl klan
matematiksel nesnelerden semektedir. Keza Kant, her ne kadar Platoncu bir me-
tafizie karfl ksa da, kendi transandantal metafiziinin odana matematiksel
nesneleri ve onlarn infla mekn olan saf gry yerlefltirmektedir. Oysa Fregenin
projesinin temel mesaj, saynn bu anlamlarda bir nesne olmayp, ikinci derece
yklemler mantnda tanmlanabilen bir kavram olduudur. Sayya, metafizie de
kap aacak bir biimde nesnellik atfetmek, dilin mantn yanlfl anlamfl olmak-
tan kaynaklanmaktadr. Aritmetik, manta dayanmaktadr ve aritmetiksel nerme-
ler, analitik nermelerdir. Bu adan bakldnda, analitik felsefenin kfl noktas-
n Fregenin projesinin oluflturmas anlafllr olmaktadr. Fregenin alflmalarn bi-
len ve onu yakndan tanyan dflnrler, artk kendilerine flu soruyu sormaya bafl-
lamfllardr: Acaba Fregenin saylar ve aritmetik sz konusu olduunda baflard-
na benzer bir proje dier felsef konular iin de sz konusu olabilir mi? Belki de
dili ve dilin mantn doru anlamadmz iin uraflp durduumuz ve iinden -
kamadmz felsef sorunlar mevcuttur. flte bu sorular ve bu sorulara aranan ce-
vaplar, bizim bugn sonularn grdmz analitik felsefe geleneinin kfl
noktasn oluflturmaktadr.
te yandan Frege, aritmetie iliflkin projesini gereklefltirme srecinde sadece
modern mantn kuruluflunu gereklefltirmemifltir. Gnmz dil felsefesinin temel
kavramlarn da yapt yan alflmalarda oluflturmay baflarmfltr. fiimdi; Fregenin
bu katklarndan da ksaca sz edelim.
Frege, neden analitik felsefenin kurucusu olarak kabul edilmektedir? Aklaynz.

SIRA SZDE SIRA SZDE
2
Fregenin Dil Felsefesine Katklar
Daha nce de ifade ettiimiz gibi Fregenin amac, kapsaml bir anlam kuram ge-
lifltirmek deildir. Dil felsefesine iliflkin konulara, ana projesinin ilgilendirdii l-
de girmifl ancak bu alanlarda yapt alflmalar, dil felsefesininS geliflimi
O R U bakmn- S O R U
dan son derece nemli olmufltur.
Fregenin kavramlar, fonksiyonlara benzer biimde ele alflndan daha nce sz et-
DKKAT DKKAT
mifltik. Nesne ile kavram arasnda Fregenin yapt ayrm, zellikle niceleme mant-
nn kuruluflunda esas teflkil etmifltir. Ancak, Fregenin dil felsefesinin geliflimi bakmn-
N N
dan belki de en nemli etkisi, Sinn (anlam) ve Bedeutung (gnderim;SIRA SZDEgnderge SIRA SZDE
ya da ynletim biiminde evirileri de mevcuttur) arasnda yapt ayrm olmufltur.
Anlam ve Gnderim AMALARIMIZ AMALARIMIZ

Fregenin konuyla ilgilenmesinin temel nedeni, cebirsel zdeflliklerin ifade edili-
flindeki sorunlar ele almaktr. a=a gibi bir zdefllik ifadesinde bir sorun yoktur.
Ancak, a=b biiminde yazlan bir zdeflliin nasl olup da doruK T kabul
A P edilebile- K T A P
cei bir sorun teflkil etmektedir.
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
40 adafl Felsefe-I
1892 ylnda yazd ber Sinn und Bedeutung bafllkl makalesinde Frege,
anlam ve gnderimi, bir ifadenin iflaret etme biiminde belirleyici olan iki farkl ci-
het olarak sunmufltur. Frege, ilk aflamada zel adlarn gnderiminden sz etmifltir.
Sz konusu ad taflyan nesnenin kendisi, adn gnderimini oluflturur. Ancak daha
sonra , gnderimi ad dflndaki ifadeler iin de kullanmfltr. rnein, Fregeye g-
re bir nermenin (haber tmcesinin) gnderimi, sz konusu nermenin doruluk
deeridir. nermenin anlam ise sz konusu nermenin aklad dflncedir. Bir
ifadenin anlam ise gnderim yaplan nesnenin sunum biimi olmaktadr.
Fregenin de tartflt bir rnei ele alalm: Sabah Yldz, Akflam Yldzdr. Bu-
rada sabah ve akflam saatlerinde gn belli bir blgesinde gzlemlenen gk cis-
minin srasyla Sabah Yldz ve Akflam Yldz olarak adlandrlmas ve daha sonra
astronomlarn bu cismin bir ve ayn cisim olan Vens gezegeni olduunu keflfet-
melerine gnderme yaplmaktadr. Sabah Yldz ve Akflam Yldz farkl ifadeler ol-
malar itibariyle farkl anlamlara sahiptir. Oysa her ikisinin de gnderimi bir ve ay-
ndr. Sabah Yldz, Akflam Yldzdr. nermesi, farkl anlamlara sahip iki ifade-
nin gnderimleri ayn olduu iin doru olmaktadr. Burada da tartfllan Sabah
Yldz ve Akflam Yldz ifadeleri belirli betimleyiciler olarak da anlmaktadr.
Belirli betimleyicilerin, zel adlara benzer flekilde gnderimlerinin bulunup bu-
lunmad; gnderimin anlama dayal olmasnn gerekip gerekmedii; bir baflka
deyiflle, adlarn ve ifadelerin dorudan gnderim yapp yapmad; dilden bam-
sz anlamlarn bulunup bulunmad; Fregenin ele ald trde zdeflliklerin zo-
runlu olup olmad vb. konular Russelldan Wittgensteina, Quinedan Kripkeye
pek ok analitik felsefeci tarafndan tartfllmfltr. Bu tartflmalarn bir ksmn tarih-
sel seyri ierisinde kitabn ilerleyen blmlerinde sunmaya alflacaz.
SIRA SZDE Blmn sonunda yer alan Okuma Parasn okuyunuz. Kantn anlambilim anlayflna
SIRA SZDE
3 iliflkin ifade edilen sorunlar belirleyiniz.
SONU
lk iki blmde, bir yandan Peirce ve Deweyin; dier yandan da Fregenin grfl-
S O R U lerini n plana S O Rkarmamz
U sebepsiz deildir. Metafiziin elendii, bilimin mahiye-
ti, yntemi ve snrlar konusundaki tartflmalarn odakta yer ald ve hepsinden
DKKAT
nemlisi, dilin ve anlamn, felsefenin merkezine yerlefltii analitik gelenek ierisin-
DKKAT
de bu felsefecilerin yaklaflmlarnca rneklenen bir gerilim, en baflndan beri var
olmufltur. Fregenin gereklik anlayflnn merkezinde, bizim inanlarmzdan ve
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kanaatlerimizden bamsz dflnceler yer almaktadr. Sz konusu bu dflceler,
dilde nermelerle ifade edilir. Sz konusu bu nermelerin mantksal bir biimi bu-
AMALARIMIZ lunmaktadr ve bu biim, nesnel bir biimde unsurlarna ayrlabilir, yani zmle-
AMALARIMIZ
nebilir. Buna karfllk Peirce, bizden bamsz bir gereklie vurgu yapmakla bera-
ber, bu gereklii inanlarmza ve kanaatlerimize greli bir ideal olarak ortaya
K T A P koymaktadr. K Mantk
T A P ya da matematiin esas itibariyle dier bilimlerden bir fark
yoktur. Mantksal ve nesnel bakmdan niha bir zmlemeden ancak bir ideal ola-
rak ve bir bilimsel cemaatin deerlerine ve abasna greli olarak sz edebiliriz.
TELEVZYON Doal olarak,
T E L E Vbu Z Yiki
O N yaklaflm arasndaki farkllk, kendisini tm felsef tartflmalar-
da gstermektedir
Analitik felsefenin tarihi seyrini incelediimiz bu alflmamzda ilk olarak, ana-
litik felsefenin kurucular ya da bafllatclar olarak grlen Moore ve Russelln g-
NTERNET N ana
rfllerini, flu T E R Nkadar
ET sunmaya alfltmz bu arka planda ele almaya alflacaz.
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Sentetik a priori yarglarn olanakllna yne- rum altnda doru olamayacak nermeler ier-
1 lik elefltirilerin, analitik felsefenin ortaya kfl mektedir. Eer Kantn iddia ettii gibi, geometri-
bakmndan tafld nemi aklamak. nin aksiyomlar evrensel zorunlulua ve nesnel
Analitik felsefe, zellikle sentetik a priori yargla- geerlilie sahip ise bunlarn hepsinin ayn anda
rn ve bu yarglar olanakl klan saf grnn elefl- zorunlu ve nesnel geerli olmas gerekir. Ancak,
tirisi zerinden flekillenmifltir. Gr, ister Platon- birbiriyle eliflik iki nerme bir ve ayn anda zo-
cu ve Plotinosu biimiyle idealarla karfl karflya runlu ve nesnel geerli olamaz. Bunun farknda
kaldmz ve onlara temas ettiimiz bir ara yz olan Kant felsefeciler, Euklidesi olmayan geo-
olarak, ister Kant biimiyle matematiksel nesne- metrilerden haberdar olduklarnda iki tr tepki
leri infla ettiimiz mekn olarak anlafllsn, dilsel - vermifllerdir: lk olarak, bu geometrilerin dfln-
mantksal olann dflnda kalan, dilsel - mantksal sel olarak olanakl olduunu ve ancak sadece
olana ncelii olan bir nesnellik alanna gnder- Euklidesi geometrinin grnn biimini belirle-
me yapmaktadr. Bir bakma, gr ve grye da- diini ve dolaysyla, nesnel geerlilie sahip ol-
yal felsefe kaim olduu srece, gnl rahatly- duunu ne srmfllerdir. kinci olarak da Eukli-
la felsefenin merkezine dili ve dilin mantn yer- desi olmayan geometrilerin tutarl olmayabile-
lefltirmek sz konusu olamaz. te yandan, felse- ceini, yani zaman ierisinde eliflkiler barndr-
fenin odana metafiziksel olan yerlefltirmek is- dnn gsterilebileceini savunmufllardr.
teyen hemen her dflnrn kantlamalarnn bir Ancak, tarihsel geliflmeler bu iki savn da geer-
yerinde, matematiksel olann mahiyetine gnder- sizliini ortaya karmfltr. ncelikle Riemannn
me yaptn da hatrlamalyz. Platon, idealarn verdii greli tutarllk ispat, Euklidesi geomet-
bilgisinden sz etmek istediinde ncelikle r- rilerin Euklides geometrisi kadar tutarl olduu-
neklerini matematiksel bilgiden ve bu bilgiyi ola- nu ortaya koyarak ikinci elefltiriyi ortadan kaldr-
nakl klan matematiksel nesnelerden semekte- mfltr. lk elefltirinin bertaraf edilmesi ise iki afla-
dir. Keza Kant, her ne kadar Platoncu bir metafi- mada gereklemifltir. lk aflamada, Euklidesi ol-
zie karfl ksa da kendi transandantal metafizi- mayan geometrilerin modelleri bulunmufl ve sz
inin odana, matematiksel nesneleri ve onlarn konusu geometrilerin de matematiksel alanda
infla mekn olan saf gry yerlefltirmektedir. nesnel bir geerlilii olduu grlmfltr. Ancak,
Kant dflncenin savunucular yine de Eukli-
N
A M A
Analitik felsefenin ortaya kfl srecinde, Eukli- desi geometrinin uzayn geometrisi olduunu
2 desi olmayan geometrilerin keflfinin oynad ne srmfllerdir. kinci aflama ise Einsteinn ge-
rol ayrtetmek. nel grelilik kuramn ortaya koymas ile gerek-
19. yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln baflla- leflmifltir. Einstein, fizik yasalarnn betimlenme-
rnda, sentetik a priori yarglarn mahiyetine ilifl- sinde Euklidesi olmayan bir geometrinin daha
kin felsef bir tartflma efllik etmifltir. Euklidesi uygun olduunu ifade etmifltir.
olmayan geometrilerin keflfedilmesi, beraberin- Tm bu geliflmelerin sonucunda, geometrinin
de flu soruyu getirmifltir: Sz konusu geometri- aksiyomlarnn sentetik a priori yarglar olduu
ler, zellikle beflinci aksiyom dikkate alndn- dflncesi savunulamaz bir hale gelmifltir. Bu du-
da, birbiriyle eliflik ifadeler iermektedir. Bir rumda, geometrinin aksiyomlarnn anlambilim-
geometri, tek bir paralelden sz ederken bir di- sel ve bilgibilimsel stats hakknda bir tartflma
eri, hi bir paralelin izilemeyeceinden ya da bafllamfltr.
birden fazla (hatta sonsuz sayda) paralelin izi-
lebilmesinden sz etmektedir. Dolaysyla, bu
geometriler, birbirleriyle tutarl olmayan, ayn yo-
www.evrenselpdf.com
42 adafl Felsefe-I
NAM A
Aritmetiin manta indirgenmesi ile neyin kas- medii; bir baflka deyiflle, adlarn ve ifadelerin
3 tedildiini aklamak. dorudan gnderim yapp yapmad; dilden ba-
Frege, 1874ten 1918e kadar sren akademik a- msz anlamlarn bulunup bulunmad; Fre-
lflmalarnn byk bir blmn tek bir amaca genin ele ald trde zdeflliklerin zorunlu olup
hasretmifltir: Aritmetii manta indirgeyerek sa- olmad vb. konular Russelldan Wittgensteina,
lam bir temele oturtmak. Fregenin aritmetii Quinedan Kripkeye pek ok analitik felsefeci
mantksal olana indirgeme projesi, hem saylarn tarafndan tartfllmfltr.
N
tek tek tanmlanmasn hem de saylarn srasnn
yakalanmasn iermektedir. Frege, 1884 tarihli AM A Russell Paradoksunu ve nemini aklamak.
5
aritmetiin temelleri zerine yazd eserinde, Frege, Grundgesetzenin ikinci cildini yaymla-
(Die Grundlagen der Arithmetik, eine logisch- maya hazrlanrken Russell, kendisine bir mek-
matematische Untersuchung ber den Begriff der tup yazar ve Temel Yasa Vten bir paradoksun
Zahl ) ve 1893 ylnda ilk ve tek cildini yaymla- tretilebildiini ifade eder. Russell kendi kendi-
d aritmetiin temel yasalar hakknda yazd sinin eleman olmayan kmelerin kmesinin
eserinde de (Die Grundgeseztze der Arithmetik) Fregenin dizgesi ierisinde tanmlanabileceini,
tek tek (sayal; ng. cardinal) saylarn saf man- ancak byle bir kmenin kendisinin hem elema-
tktan nasl tretilebileceini ortaya koymaya a- n olacann hem de eleman olamayacann
lflmfltr. Frege, bu alflmalarnn sonucunda arit- gsterilebildiini, dolaysyla bir eliflkinin ortaya
metie iliflkin tm doru nermeleri biimsel bir ktn gsterir. Bu durumda Fregenin dizgesi
dizge ierisinde temsil etmeye alflmfltr. bir eliflkiye yer vermekte ve tutarsz olmaktadr.
N
Frege, sorunu kabul eder ve bir zm olmak
Fregenin anlam ve gnderim ayrm ile dil felse- zere bir Ek blm kaleme alr. Fregenin ner-
A M A
4 fesinin geliflimine katksn aklamak. dii zmn yeterli olmad daha sonra anlafl-
Fregenin dil felsefesinin geliflimi bakmndan bel- lr. Daha sonra, baflta olmak zere pek ok ma-
ki de en nemli etkisi Sinn (anlam) ve Bedeu- tematiki ve felsefeci Russell Paradoksuna bir
tung (gnderim; gnderge ya da ynletim zm getirmeye yahut sz konusu paradoksun
biiminde evirileri de mevcuttur) arasnda yapt- ortaya kmayaca aksiyomatik kme kuramlar
ayrm olmufltur. 1892 ylnda yazd ber Sinn gelifltirmeye ynelirler. Sz konusu bu aba, mo-
und Bedeutung bafllkl makalesinde Frege, an- dern matematik felsefesinin ana tartflma konula-
lam ve gnderimi bir ifadenin iflaret etme bii- rndan birisini oluflturur.
minde belirleyici olan iki farkl cihet olarak sun-
mufltur. Frege, ilk aflamada zel adlarn gnderi-
minden sz etmifltir. Sz konusu ad taflyan nes-
nenin kendisi, adn gnderimini oluflturur. Ancak
daha sonra, gnderimi ad dflndaki ifadeler iin
de kullanmfltr. rnein, Fregeye gre bir ner-
menin (haber tmcesinin) gnderimi, sz konu-
su nermenin doruluk deeridir. nermenin an-
lam ise sz konusu nermenin aklad dfln-
cedir. Bir ifadenin anlam ise gnderim yaplan
nesnenin sunum biimi olmaktadr.
Belirli betimleyicilerin, zel adlara benzer flekil-
de gnderimlerinin bulunup bulunmad; gn-
derimin anlama dayal olmasnn gerekip gerek-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Matematiin yarglarnn sentetik a priori olduunu 5. Fregenin sayal saylara iliflkin grfl afladakiler-
savunan felsefeci afladakilerden hangisidir? den hangisidir?
a. Kant a. Sayal saylar, Platoncu nesneler olarak mevcuttur.
b. Frege b. Sayal saylar, ikinci derece niceleme mantnda
c. Hilbert kaplamlarnda birinci derece kavramlar barnd-
d. Hume ran kavramlardr.
e. Russell c. Sayal saylar, saf grde infla edilir.
d. Sayal saylar, birinci derece niceleme mantn-
2. Sentetik a priori yarglar bilgimizi geniflleten yarglar da yer alan kavramlardr.
olduundan, zne ile yklemi birbirine balayan n- e. Sayal saylar, grde mevcut nesne topluluklar
c bir nesneye gereksinim duyar. Bu nesne, Kanta g- yardmyla tanmlanabilir.
re afladakilerden hangisidir?
a. Ampirik deneyimde verili nesneler 6. Afladakilerden hangisi, Fregenin eserlerinden biri
b. Saf grde infla edilen nesneler deildir?
c. Platoncu matematiksel nesneler a. Begriffsschrift
d. Duyusal nesnelerden soyutlama yoluyla elde b. Die Grundlagen der Aritmetik
edilen nesneler c. Grundgesetze der Aritmetik
e. Fikirler aras bantlar d. ber Sinn und Bedeutung
e. Die Grundlagen der Geometrie
3. Euklidesin beflinci aksiyomunun, dierlerinden ba-
msz olmas gerektiini dflnerek bu ynde ilk alfl- 7. Fregenin Begriffsschrift adl eseri yazmasndaki te-
malar yapan matematiki afladakilerden hangisidir? mel ama afladakilerden hangisidir?
a. DAlembert a. Aristoteles mantn elefltirmek
b. Gauss b. Sayal saylar tanmlamak
c. Jnos Bolyai c. Saylarn srasn mantksal sonuca indirgemek
d. Lobachevsky zere, grsel olan herhangi bir unsuru ierme-
e. Riemann yen bir ideografi gelifltirmek
d. Dzlemde imajiner biimleri geometrik olarak
4. Geometrinin aksiyomlarnn nermesel bir ierie temsil etmek
sahip olmayp rtk tanmlar olduunu ifade eden e. Anlam ve gnderim arasndaki banty aklamak
dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Frege 8. Fregenin Teoremi, afladakilerden hangisine karfl-
b. Hilbert lk gelemektedir?
c. Russell a. Fregenin Temel Yasa Vten aritmetiin aksiyom-
d. Riemann larn tretmesi
e. Poincar b. Fregenin Temel Yasa V Humeun eflsayllk il-
kesini tretmesi
c. Fregenin sayal saylar ikinci derece niceleme
mant ierisinde tanmlamas
d. Fregenin dzlemde imajiner biimlerin geomet-
rik olarak nasl temsil edileceini gstermesi
e. Fregenin srey varsaymn bir ispatn vermesi
www.evrenselpdf.com
44 adafl Felsefe-I
Okuma Paras
9. Russell Paradoksunun Fregenin projesine etkisini Blm 1: Kant, zmleme ve Saf Gr
en iyi aklayan ifade afladakilerden hangisidir? (...)
a. Fregenin gelifltirdii mantksal dizgenin bir e- Kantn saf gr doktrinin birden fazla kayna vardr.
Biz bunlarn iki tanesini belirlemifl bulunuyoruz: Sente-
liflki ierdiini gstermifltir.
tik yarglarn ilkesi ve sentetik a priori bilgi. Akl yrt-
b. Saylarn kmeler yoluyla tanmlanamayacan
me flu biimde ifllemektedir: En baflnda, aktr ki -
gstermifltir. zmlemenin nominal anlamnda ok az kiflinin a pos-
c. Temel Yasa Vten aritmetiin aksiyomlarnn t- teriori olarak kabul edebilecei pek ok sentetik yarg
retilemeyeceini gstermifltir. bulunmaktadr. Kant izleyerek aritmetiin ve geomet-
d. Temel Yasa Vten Humeun eflsayllk ilkesinin rinin yarglar bunlar arasnda saylabilir ama daha sra-
tretilemeyeceini gstermifltir. dan rnekler de mevcuttur, rnein Bu krmz ise ma-
e. Kme kuramnn genel anlamda tutarsz oldu- vi deildir, Eer bu bir metre uzunluundaysa, iki
metre uzunluunda deildir ve Eer a bden uzunsa
unu gstermifltir.
ve b cden uzunsa a cden uzundur gibi. Bu yarglarn
hi birisinde zne yklemi (yklemleri) iermemekte-
10. Afladakilerden hangisi, Fregenin analitik felsefedir. Ancak bunlar, flphesiz zorunludurlar ve dolaysy-
nin kurucusu olarak kabul edilmesinin nedenlerinden la, Kanta gre, a prioridirler. stelik, Kantn ltne
biri deildir? gre, basit bir kavram ieren her yarg sentetiktir ve
a. Mulakla yer vermeyen, kantlamalara dayal flphesiz bu yarglarn bazlar zorunludur. Bylece, s-
bir yazm tarzna sahip olmas. zel tanm kullanrsak, Kant sentetik a priori yarglar
b. Aritmetii manta indirgeyerek, matematiin tespit etmekte bir glk yaflamamaktadr. Esasen,
Kantn yazlarnda sentetik a priori yarglarn varlna
mantksal - dilsel olanda temellendirilebilecei-
iliflkin kantlamaya benzer yegne mlahazalar Kantn
ni gstermeye alflmas. yapt ayrmn nominal versiyonuna gnderme yap-
c. Saysal ifadelerin mantksal bir dizge ierisinde maktadr - bu ya da flu yklem kavram aka grl-
temsil edilebilmesini salayarak modern mant d gibi flu ya da bu zne kavramnn bir bilefleni de-
kurmas. ildir veya sz konusu zne kavramnn iinde dfl-
d. Dil felsefesinin temel kavramlarna iliflkin nc nlmemektedir.
alflmalar yapmfl olmas. Bu noktaya kadar, Kanta istedii her fleyi kendisine
bahfledebiliriz. Ancak kendi akl yrtmesindeki ikinci
e. Akademik olarak ncelikle matematik alflmfl
adm, szel anlamda sentetik yarglara saf anlamda kav-
olmas.
ramsal bir zemin tayin edilemeyeceini varsayarak, no-
minal anlamda sentetii bilgimizi geniflletici anlamda
sentetikle karfltrmaktadr. Bu hatann sebepleri daha
sonra zmlenecektir, ancak Kantn treninin nasl bir
yol izlediini flimdi ifade edebiliriz: Sentetik yarglar
bir fleye dayanmaldrlar ve bu fley kavramlar olamaz;
dolaysyla, bu fley, Humeun da hofluna gidecek bir bi-
imde ampirik grlere benzer grler olmaldr. An-
cak biz flu anda keflfetmifl bulunuyoruz ki baz sentetik
yarglar a prioridir ve dolaysyla ampirik bir grye
dayanarak temellendirilemezler. Dolaysyla, ok zel
ve ampirik olmayan bir tr gr olmaldr - iflte bu g-
ry saf gr olarak adlandralm.
Daha nce Kantn saf grye baflvurmasnn kkenin-
de kt bir anlambilim yattn ifade etmifltik. Anali-
tikin iki farkl anlamn birbirine karfltrmasnn arka-
sndaki gdleri inceledikten sonra flimdi problemi da-
ha net biimde, anlambilimin psikolojik bir kavranfln-
dan kaynaklandn teflhis etmemiz olanakldr. rnek
olarak, Tm bekrlar evlidir yargsnn zeminini anla-
yabilmek iin bekr kavramn anlamamzn gerekip ge-
rekmedii sorusunu dikkate alalm. Kantn dflnfl
www.evrenselpdf.com
izgisinin flu hatt izlediini hayal edebiliriz: Bekr kav- flmz ne lde sz konusu cmlenin temellendirilme-
ramn anlamak bir zmlemeye (analize) giriflmemiz sinde bir rol oynamaktadr? Veya soruyu baflak bir bi-
iin flphesiz zorunludur; ancak analitik yarglar sz imde sorarsak, ilgili kavramlarn tmn kavramaks-
konusu zmlemenin sonucundan baflka bir fley de- zn (*) cmlesinin ieriini - yani, (**)nin ieriini - te-
ildirler. Dolaysyla, - ve mantksal kuruluflunu ve ya- mellendirebilir miyiz? (**) cmlesine baktmzda cevap
psal cihetlerini deil de - kavram anlamak analitik yar- aktr: Elbette! (**) cmlesine bir zemin salayabilmek
glarn temellendirilebilmesi iin lzumlu olmaldr ve- zere gerekten anlamamz gereken tmel evetleme ve
ya Kant flunu (da) ne srebilir: Bir kavram bilmek ve- yklemlemenin anlamlardr. Sonu olarak, (*) cmlesi-
ya anlamak onun tanmn bilmek veya anlamaktr; do- nin, seik olmayan znel bir yarg itibariyle, kavramsal
laysyla, kavramsal bilgi tanmlar vastasyla bilgidir. zmleme yoluyla temellendirilmesi ierilen tm kav-
Analitik bilgi, tam olarak (ksmi) tanmlar yoluyla bilgi ramlar kavryor olmamz gerektirirken, (*) cmlesinin
olduuna gre, tm saf olarak kavramsal bilgi analitik ne sylediinin temellendirilmesi bunu gerektirmez.
olmaldr. fiimdi, Kantn anlambilimin psikolojik olmayan boyu-
Bu ekici fakat mantksal bir yanlfllk ieren akl yrt- tunu ihmal etmesinin kendisini analitik ve saf olarak
meler edim - ierik farkn dikkate aldmzda tm e- kavramsal olan karfltrmasna nasl yol atn grebi-
kiciliklerini kaybeder. Yeniden bakalm: liyoruz; Kant (psikolojik anlamda) zmlemenin tm
(*) Tm bekrlar evlenmemifl olanlardr. kavramlarn kavranlmasnda zsel olduunu ve anali-
Bir nceki alt blmde yaptmz bir ayrma gre, kk- tik yarglarn zmlemenin bir sonucu olduunu d-
ten bir biimde birbirinden farkl iki yarg edimi bu flnmekte hakl olabilirdi. Psikolojiden anlambilime kay-
cmleye karfllk gelmektedir; (*) cmlesi ile bunlardan mak kendi akl yrtmesi iin lmcl olmufltur. Bir
birini ya da tekini iliflkilendirip iliflkilendirmeyecei- kavramn zmlenmesi elbette ki onun kavranlmasn
miz bekr (erkek) (ng. bachelor; evirenin notu: ngi- gerektirir; ancak ierii itibariyle analitik bir yargnn te-
lizcede bachelor sadece erkekler iin kullanlmakta- mellendirilmesi daha ncede ifade ettiimiz gibi sadece
dr) iliflkin temsilimizin ne kadar seik (ng. distinct) ol- yapsnn kavranlmasn gerektirir.
duuna baldr. Eer temsilimiz tamamen seikse (ve Kantn sorununu ifade etmenin bir baflka yolu da kav-
eer evlenmemifl ve erkek ve yetiflkin, bekrn tam bir ramsal bilgi ile tanmsal bilgiyi karfltrmfl olmasdr.
zmlemesi ise) (*) ile ifade ettiimiz znel yarg - da- Yani kavramlara dayal olarak temellendirilebilir olanla
ha da ak bir surette - flu biimde de iletilebilir: daha kk bir bek olan tanmlar yoluyla temellendi-
(**) Tm evlenmemifl erkek yetiflkinler evlenmemifllerdir. rilebilir olan karfltrmasdr. Kantn grd biimiyle
Ancak eer, bekr temsil etmemiz seik deilse, (*) analitik bilgi sadece kavramsal karmaflkln mevcudi-
cmlesi ile ifade ettiimiz yarg, genel olarak, (**) cm- yeti ile olanakldr; ancak grden yardm almakszn
lesi ile ifade ettiimizden olduka farkl olacaktr. Sonu basit kavramlarn, daha karmaflk eflleri gibi a priori bil-
olarak eer bekra iliflkin kavrayflmz seik deilse, (*) ginin temelinde yer almak iin uygun olduklar artk
cmlesi ile ifade edilen zihinsel durumlar farkl olacak- ak olmaldr. (...)
tr ve zmlemenin bir amac (*) cmlesi ile ilgili zihin- Neredeyse 19. yzyln tamamna yaylan, karmaflk ve
sel hallerden (**) cmlesi ile ilgili zihinsel hallere bizi zahmetli bir srecin sonucunda Kant karflklklar be-
ynlendirmek olacaktr. Ancak flu da ayn oranda ak- lirlemifl ve zararsz hale getirilebilmifltir. Kitabn birinci
tr ki psikoloji bir yana braklrsa, (*) cmlesi ile (**)cm- ksmnda bu srecin merkezi aflamalarna gz atacaz.
lesinin ierikleri, Kantn kendi koyduu ltlerle, z- Bu sre en basit biimiyle saf grnn inifle gemesi
defltir, nk aksi takdirde, Kantn yapt gibi, zm- ve gzden dflmesi sreci olarak adlandrlabilir. nce-
leme sreci srasnda, kavram kullandmzda onu sy- lememize konu olan Kantlk karflt gelenein nde
leyerek neyi kastettiimiz deil, sadece kavram kavra- gelen mensuplar zgl baz konularda anlaflamamakla
yflmzn deifltiinde srar etmek anlamsz olacaktr. beraber Kantn dizgesinin anlambilimsel bir bataklk
fiimdi (*)deki zne kavramnn unsurlar hakkndaki zerinde kurulu olduu kanaatini paylaflyorlard. Ben-
kavramsal bilgimizin yargnn analitik olarak temellen- zer bir kaderden saknmak iin anlam kuramn, yani
dirilmesinde ne lde belirleyici olduunu incelemeye kavramlar, yarglar ve nermeler hakkndaki kuram
hazrz. (*) cmlesi bekr seik olmayan bir biimde felsef kayglarn ieren listenin en tepesine yerlefltir-
anladmzda retilen yargnn bir ifadesi olduu za- mek konusunda da anlaflyorlard. Anlambilim, Kantn
man, sz konusu kavram anlayflmzn iyilefltirilmesi- a priori kuramndan saknma abasnn sonucunda do-
nin, bekrn anlamn kavramamzn (*) cmlesinin te- mufltur. (...)
mellendirilmesi iin, (*) cmlesinin doru olduu kan-
sna ulaflabilmemiz iin zsel olduunu sylemek ma- Kaynak: J.Alberto Koffa (1991) The Semantic Traditi-
kul karfllanabilir. Ancak flimdi (*) cmlesinin bekra y- on from Kant to Carnap: To the Vienna Station. Cam-
nelik seik haldeki bir yargmz ifade ettiini veya (*) bridge University Press. s.18-21.
cmlesinin ieriini dikkate alalm. Kavramlar kavray-
www.evrenselpdf.com
46 adafl Felsefe-I
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanlfl ise Kantn Yarglar Snflan- te yandan, aritmetiin nermelerinin sentetik ve a priori
drmas bafllkl ksm tekrar okuyunuz. olmayp analitik olduuna dair bir elefltiri de Fregeden
2. b Yantnz yanlfl ise Kantn Yarglar Snflan- gelmifltir. Fregenin projesinin temel mesaj da saynn
drmas bafllkl ksm tekrar okuyunuz. bir tr gr zerinden temas ettiimiz bir nesne olma-
3. b Yantnz yanlfl ise Euklidesi Olmayan Geo- yp, ikinci derece yklemler mantnda tanmlanabilen
metriler bafllkl ksm tekrar okuyunuz. bir kavram olduudur. Sayya, metafizie de kap aa-
4. e Yantnz yanlfl ise Geometrinin Aksiyomlar- cak bir biimde nesnellik atfetmek, dilin mantn yan-
nn Mahiyeti bafllkl ksm tekrar okuyunuz. lfl anlamfl olmaktan kaynaklanmaktadr. Aritmetik,
5. b Yantnz yanlfl ise Mantk ve Aritmetiin Te- manta dayanmaktadr ve aritmetiksel nermeler ana-
melleri bafllkl ksm tekrar okuyunuz. litik nermelerdir. Fregenin alflmalarn bilen ve onu
6. e Yantnz yanlfl ise Friedrich Ludwig Gottlob yakndan tanyan dflnrler artk kendilerine flu so-
Frege (1848 - 1925) bafllkl ksm tekrar oku- ruyu sormaya bafllamfllardr: Acaba Fregenin saylar
yunuz. ve aritmetik sz konusu olduunda baflardna ben-
7. c Yantnz yanlfl ise Mantk ve Aritmetiin Te- zer bir proje dier felsef konular iin de sz konusu
melleri bafllkl ksm tekrar okuyunuz. olabilir mi? Belki de dili ve dilin mantn doru anla-
8. a Yantnz yanlfl ise Russell Paradoksu bafllkl madmz iim uraflp durduumuz ve iinden ka-
ksm tekrar okuyunuz. madmz felsef sorunlar mevcuttur. flte bu sorular
9. a Yantnz yanlfl ise Russell Paradoksu bafllkl ve bu sorulara aranan cevaplar bizim bugn sonula-
ksm tekrar okuyunuz. rn grdmz analitik felsefe geleneinin kfl nok-
10. e Yantnz yanlfl ise Fregenin Projesinin ne- tasn oluflturmaktadr.
mi ve Fregenin Dil Felsefesine Katklar bafl-
lkl ksmlar tekrar okuyunuz. Sra Sizde 2
Analitik felsefenin temel nitelikleri arasnda, dilin ve di-
lin mantnn merkeze alnmas; metafiziin olanakll-
Sra Sizde Yant Anahtar nn ortadan kaldrlmas; felsef sylemin mulaklk-
Sra Sizde 1 lardan ve karflklklardan arndrlmas yer almaktadr.
Sentetik a priori yarglarn olnakllna iliflkin sorgula- Fregenin alflmalar tm bu alardan nc bir ifllev
malar ncelikle, geometri ve aritmetik alanlarnda ger- grmfltr. Frege gelifltirdii kavram yazs ve niceleme
ekleflmifltir. Euklidesi omayan geometrilerin keflfedil- kuramyla modern mantn kurucusudur. Bu itibarla,
mesi ile geometrinin aksiyomlarnn sentetik a priori analitik felsefe zerindeki etkisi tartflma gtrmez. Ken-
yarglar olduu dflncesi savunulamaz bir hale gelmifl- disi, yazd metinlerde son derece kantlamac bir s-
tir. Bu durumda, geometrinin aksiyomlarnn anlambi- lup kullanmfl ve analitik felsefe metinlerinin ilk rnek-
limsel ve bilgibilimsel stats hakknda bir tartflma bafl- lerini vermifltir. Bu bakmdan da etkisi son derece nem-
lamfltr. Geometrinin aksiyomlarnda sz geen basit lidir. Analitik felsefe, felsef adan nemli konularn di-
ve tanmsz kabul edilen terimlerin mahiyeti zerine lin ve dilin mantnn snrlar ierisinde zmlenebi-
yrtlen tartflmalar genelde dilin ve mantn mahiye- leceini; bu sayede anlafllr klnacaklarn ve zlebi-
tinin belli bir biimde anlafllmas iin anahtar rol oy- leceklerini dflnmek demektir. Bu, ayn zamanda dili
namfltr. Bu konuda yrtlen bir tartflma geometrinin aflan, dilin ve dilin mantnn dflnda kalan metafizik-
aksiyomlar ierinde ad geen nokta, dz izgi gibi sel bir ieriin de reddedilmesi anlamna gelmektedir.
temel terimlerin mahiyeti ile ilgilidir. Geometrinin aksi- Bu itibarla, Fregenin sayal saylarn mahiyetleri konu-
yomlarnda sz geen basit ve tanmsz kabul edilen te- sunda yapt alflma analitik felsefe bakmndan ya-
rimlerin mahiyeti zerine yrtlen tartflmalar genelde flamsal nemdedir. Fregenin projesinin temel mesaj
dilin ve mantn mahiyetinin belli bir biimde anlafll- saynn metafiziksel gnderimleri olan bir nesne olma-
mas iin anahtar rol oynamfltr. Bir bakma analitik yp, ikinci derece yklemler mantnda tanmlanabilen
felsefe gelenei kendi mantk ve a priori anlayfln bu bir kavram olduudur. Sayya, metafizie de kap aa-
tartflmalar ierisinde netlefltirmifltir. cak bir biimde nesnellik atfetmek, dilin mantn yan-
lfl anlamfl olmaktan kaynaklanmaktadr. Aritmetik man-
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
ta dayanmaktadr ve aritmetiksel nermeler analitik Frege, G. (1879) Begriffsschrift, eine der arithme-
nermelerdir. Bu adan bakldnda, analitik felsefe- tischen nachgebildete Formelsprache des rei-
nin kfl noktasn Fregenin projesinin oluflturmas an- nen Denkens. Halle a. S.: Louis Nebert. ngilizceye
lafllr olmaktadr. Fregenin alflmalarn bilen ve onu evirisi: Concept Script, a formal language of
yakndan tanyan dflnrler artk kendilerine flu soru- pure thought modelled upon that of arithme-
yu sormaya bafllamfllardr: Acaba, Fregenin saylar ve tic. ev. S. Bauer-Mengelberg, Van Heijenoort, ed.,
aritmetik sz konusu olduunda baflardna benzer bir (1967) ierisinde yaymlanmfltr.
proje dier felsef konular iin de sz konusu olabilir Frege, G. (1884) Die Grundlagen der Arithmetik: ei-
mi? Belki de dili ve dilin mantn doru anlamad- ne logisch-mathematische Untersuchung ber
mz iim uraflp durduumuz ve iinden kamad- den Begriff der Zahl. Breslau: W. Koebner. ngi-
mz felsef sorunlar mevcuttur. flte bu sorular ve bu so- lizceye evirisi: The Foundations of Arithmetic:
rulara aranan cevaplar bizim, bugn sonularn grd- A logico-mathematical enquiry into the con-
mz analitik felsefe geleneinin kfl noktasn olufl- cept of number. (1974). ev. J. L. Austin, 2. bask,
turmaktadr. Blackwell. Trkeye evirisi: Gzkn, B. (2007) Arit-
metiin Temelleri. Yap Kredi Yaynlar. stanbul.
Sra Sizde 3 Frege, G. (1892) ber Sinn und Bedeutung, Zeitsc-
Kantn anlambilim anlayflnn en nemli sorunu, an- hrift fr Philosophie und Philosophische Kritik, yeni
lambilimin psikolojik olmayan boyutunu ihmal etmesi- seri - 100. s.25-50. evirisi: Elktip, fi.(1989) Anlam
dir. Kant, analitik ve saf olarak kavramsal olan birbiri- ve Ynletim stne. Felsefe Tartflmalar. 5.Kitap.
ne karfltrmaktadr. Psikolojik anlamda zmlemenin stanbul. s.7-23.
tm kavramlarn kavranlmasnda zsel olduunu ve Frege, G. (1893) Grundgesetze der Arithmetik, Band
analitik yarglarn zmlemenin bir sonucu olduunu I. Jena: Verlag Hermann Pohle. Band II, 1903. ngi-
dflnmektedir. Ancak, bir kavramn zmlenmesi el- lizceye ksmen evirisi: Furth, M (1964) The Basic
bette ki onun kavranlmasn gerektirir; ancak ierii iti- Laws of Arithmetic. Univ. of California Press.
bariyle analitik bir yargnn temellendirilmesi sadece Frege, G. (1918-23) Logische Untersuchungen.
yapsnn kavranlmasn gerektirir. ksm hlinde, Beitrge zur Philosophie des deuts-
Kantn anlambilim anlayflndaki sorun, bir baflka ifa- chen Idealismus I. s.58-72, s.143-57; III (1923-26),
deyle, kavramsal bilgi ile tanmsal bilgi arasndaki ay- s.36-51; ngilizceye evirisi: Geach, P. (1975) Logi-
rm gz ard etmesidir. Kant, kavramlara dayal olarak cal Investigations. Blackwell.
temellendirilebilir olanla (daha kk bir bek olan) Van Heijenoort, J. (ed.) (1967) From Frege to Gdel:
tanmlar yoluyla temellendirilebilir olan bir ve ayn A Source Book in Mathematical Logic, 1879-
kabul etmektedir. Kantn grd biimiyle analitik 1931. Harvard University Press.
bilgi sadece kavramsal karmaflkla dayanmaktadr.
Oysa basit kavramlar da a priori bilginin temelinde
yer alabilir.
www.evrenselpdf.com
3
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
dealizmin reddiyesi ile analitik felsefenin geliflimi arasndaki iliflkiyi akla-
N
yabilecek,
N
Saduyuya dayal felsefe anlayfln tanmlayabilecek,
N
Mooreun ahlk felsefesinin ana hatlarn sralayabilecek,
Russelln belirli betimleme kuramnn kt tarihsel balam ortaya koyabi-
N
lecek ve analitik felsefenin geliflimi bakmndan nemini aklayabilecek,
Russelln kendisinden sonraki matematik ve bilim felsefesi tartflmalar bak-
mndan nemli katklarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dilsel felsefeye sapfl Belirli betimleyici
dealizm Tanflklk yoluyla bilgi
Gerekilik Betimleme yoluyla bilgi
Saduyuya dayal felsefe Mantksal atomculuk
Doalc yanlsama Matematiin manta indirgen-
Ak soru kantlamas mesi
Doal olmayan zellikler Duyu verileri
sel bantlar doktrini
indekiler
Analitik Felsefenin MODERN MANTIK

adafl Felsefe-I Bafllangc: Russell MOORE (1873-1958)
ve Moore RUSSELL (1872-1970)
www.evrenselpdf.com
Analitik Felsefenin
Bafllangc: Russell ve Moore
Dilsel Felsefeye Sapfl

Bir nceki blmde dilin, felsefenin odana nasl yerlefltiine iliflkin ipularn Richard Rortynin dilsel
sunmaya alfltk. Dilin, felsefenin odana yerlefltii bu sre, zellikle Kanttan dnfl baflln taflyan
bafllayarak ayn zamanda dilin ne kadar yanltc olabileceini de rendiimiz s- antolojisi, bu terimi popler
hale getirmifltir: Richard
retir. Kant, zellikle birinci elefltirisinin diyalektik blmnde, yzyllardr felse- Rorty (ed.) (1967) The
fecilerin zerinde sz sylemekten ekinmedikleri pek ok konunun nasl olup da Linguistic Turn: Recent
Essays in Philosophical
akln snrlarn afltn, bir baflka deyiflle metafizik yaparken kullandmz dilin ne Method. The University of
kadar yanlsamal olabileceini gstermifltir. Fregenin alflmalar, saylarla ilgili Chicago Press. Chicago ve
Londra. Terimin ilk kullanm
kullandmz dilin, saylar dil dfl bir varlkmfl gibi ele almamza yol atn, oy- Avusturyal felsefeci Gustav
sa dilin mantn yeterince zmlediimizde saylara iliflkin doru nermelerin Bergmanna (1906 - 1987)
atfedilmektedir.
nasl olup da dil ierisinde ele alnabileceini retmifltir. Ayrca, Russell Paradok-
su, szel ifadelerle kmelerin tanmlanmasnn eliflkilere yol aabileceini, dola-
ysyla, dilin kullanmnda baz snrlamalarn getirilmesinin gerekli olduunu orta-
ya koymufltur. Ksacas, dil bizi yanltabilir. Dolaysyla felsefenin birincil ilgi alan
dilin iflleyiflinin anlafllmas, hata ve yanlsamalardan kendimizi koruyacak biimde
kullanmnn snrlandrlmasdr. Neyin var olduu ya da olmad, neyi bilip neyi
bilmeyeceimiz gibi sorulardan nce, neyi ne lde ifade edebileceimiz sorusu
felsefenin asl konusu haline gelmifltir. Felsefedeki bu odak kaymas dilsel felse-
feye sapfl (ng. turn to lingusitic philosophy veya lingusitic turn) olarak da
adlandrlmaktadr.
20. yzyl, sz konusu dil felsefesinin iki ayr safhasna, iki ayr yaplfl biimi-
ne arka arkaya tanklk etmifltir. Bu safhalardan ilkinde dilin, Frege sonrasnda ge-
liflmeye bafllayan manta dayal olarak zmlenmesi, anlaml olan ve olmayan
arasndaki ayrmn bu zmlemelere dayanarak yaplmas n plana kmfltr Bu
ilk safhada da birisi mantksal atomculuk bir dieri ise mantksal pozitivizm olarak
adlandrlabilecek iki yaklaflm birbirinden ayrt etmemiz gerekmektedir. kinci
safha ise felsefeciler, ideal - biimsel bir dil olarak mant esas almaktansa gnde-
lik yaflamda kullandmz biimiyle dilin kendisine ynelmifllerdir. Mantksal
atomculuk sz konusu olduunda, Moore ve Russelln; mantksal pozitivizm sz
konusu olduunda Schlick, Carnap ve Ayern; gndelik dilin felsefesi sz konusu
olduunda ise Ryle ve Austinin gfllerini bu alflmamzda tantmaya alflacaz.
te yandan her iki safhada da kendi grflleriyle ne kan ve tm bu felsefeciler
zerinde byk etkisi bulunan bir felsefeci olarak, Wittgensteinn grfllerine zel
bir yer ayracaz. Dilin manta dayal zmlenmesi zerinde etkili olan eserleri
www.evrenselpdf.com
50 adafl Felsefe-I
bakmndan erken dnem Wittgensteindan, nite 4te; gndelik dilin felsefeye ko-
nu edilmesi zerinde etkili olan eserleri bakmndan ge dnem Wittgensteindan,
nite 6da sz edeceiz.
MODERN MANTIK
Modern mantk gerek
Analitik felsefenin, zellikle de yukarda ifade ettiimiz ilk safhasnn mahiyetini
nermeleri ve nerme hakkyla anlayabilmemiz, modern mantn geliflimi ve gc hakknda bir fikir sa-
eklemlerini, gerekse hibi olmamz gerektirir. Modern mantkta nermeler, biimsel bir dil ierisinde
nermelerin iyaplarn,
olduka net bir biimde temsil edilir. Biimsel dil, sadece iflaret dizilerinden oluflur. Biimsel bir dizge, sz
simgelefltirebilmemizi ve bu konusu bu biimsel dile iflaret dizileri arasndaki dnfltrme kurallarnn eklen-
sayede, nermeler
arasndaki anlambilimsel mesi ile elde edilir. Sz konusu iflaretlerin ve iflaret dizilerinin, neye iflaret ettikle-
iliflkileri sorunsuz bir surette ri ya da ne anlama geldikleri dikkate alnmaz. Bu itibarla gndelik dilden kaynak-
zmleyebilmemizi salar.
Bir bakma, modern lanan mulaklklar, vurgu ya da tonlamaya bal belirsizlikler, hemen tamamen
mantkta oluflturulan afllmfl olur.
biimsel dizgeler, Gottfried
Leibnizin (1646 - 1716) bir
Analitik felsefenin kuruluflunda ve gelifliminde byk katks bulunan Bertrand
zamanlar hayalini kurduu Russell, Alfred North Whitehead ile birlikte 1910 - 1913 yllar arasnda kaleme al-
evrensel dilin, d Principia Mathematica adl eserinde, modern mantn o ana kadar ulaflt
characteristica
universalisin birer sonular baflaryla ifade etmifltir.
rneidir. Bu lde geliflmifl ve temsil gc yksek bir mantn felsefenin nnde yeni
ufuklar amfl olmas da gayet beklenebilir bir sonutur. Burada sunulan yaklaflm
ierisinde, gndelik dilin barndrd mulaklklar ve belirsizlikler elefltirilmekte-
dir. Bu sorunlardan arnmfl mantksal bakmdan mkemmel bir dilin pefline dfll-
melidir. Ancak konu, sadece bylesi mkemmel bir dilin kurulmas deildir. Belki
de gndelik dil, barndrd sorunlar nedeniyle biz farknda olmadan karflmza
birtakm felsef sorunlar karmaktadr. Dilin kendisinden bu sorunlar ayklad-
mzda, belki de bu felsef sorunlardan kurtulmamz da mmkn olacaktr.
MOORE (1873 - 1958)

George Edward Moore, 1873 ylnda bir doktorun olu olarak Londrann banliy-
snde dodu. Dullwich Collegeda ve 1892den itibaren Cambridgede Trinity Col-
legeda renim grd. 1898de Tirinity Collegeda akademi yesi (ng.fellow) n-
van ald. Cambridgedeki ilk ylnn sonunda, kendisinden iki snf ileride bulunan
Bertrand Russell ile tanflt. Russell, kendisini felsefe okumas iin teflvik etti. Moo-
re, 1925 - 1939 yllar arasnda, Cambridge niversitesinde zihin felsefesi ve man-
tk profesr olarak akademik alflmalarn srdrd. Moore, saduyuya dayal
felsefe anlayflnn nde gelen savunucusudur. Ahlk felsefesi alannda doalclk
karflt anlayfl savunmufltur. Kendi adyla anlan bir paradoksu ortaya koymufltur.
Yaflad dnemde, felsefe camiasnda olduka etkili olmufltur. Mind dergisinin
editrln stlenmifltir. 1918 ve 1919 yllarnda Aristotelian Societynin baflkan-
ln stlenmifltir. 1958 ylnda hayata veda etmifltir.
Gottlob Frege, Bertrand Russell ve Ludwig Wittgenstein ile birlikte, ad analitik
felsefe geleneinin kurucular arasnda yer alr. ngiliz felsefesinde idealist yakla-
flmlarn etkisinin ortadan kaldrlmas srecinde, son derece etkili ve belirleyici ol-
mufltur. ok ak ve konular kuflatan bir yaz dili gelifltirmifltir. Genel olarak felse-
fenin, bilimlerle karfllafltrldnda yeterince ilerlemeci olmadndan yaknmfltr.
Ahlk felsefesi zerine grfllerini ifade ettii Principia Ethica bafllkl kitab ile
The Refutation of Idealism, A Defence of Common Sense ve A Proof of the
External World bafllkl makaleleri en etkili eserleri saylmaktadr.
www.evrenselpdf.com
3. nite - Analitik Felsefenin Bafllangc: Russell ve Moore 51
Saduyuya Dayal Felsefe

Moore, saduyuya dayal nermeler olarak adlandrd bir grup nermeyi
ayrt eder. Bunlar iki grupta ele alr. lk grupta yer alan nermelere rnek ola-
rak flunlar verebiliriz:
Moore, bir insan bedenine sahiptir. Bedeni belli bir zaman nce domufl ve o
zamandan bu zamana kesintisiz olarak yerkrenin zerinde varln srdrmfl-
tr. Zaman ierisinde deiflimlere uramfltr. Dier birtakm boyutlu, hacme ve
biime sahip nesnelerle farkl zamanlarda, belli mesafelerde birlikte var olmufltur.
Bu nermeler, yaflayan baflka insan bedenleri iin de sylenebilir. Dnya, benim
bedenimim var olmasndan ok uzun zaman ncesinden beri vardr. zerinde,
pek ok insan bedeni yaflamfl ve lmfltr. Bedenim farkl trlerde deneyimlere
(evremdeki nesneler ve dier bedenlerle ilgili alglara) sahip olmufltur. Farkl be-
denlere sahip insanlar da bu tr deneyimlere sahip olmufltur.
Moore, ayrca bu nermelere flu ikinci nermeyi (ya da nerme grubunu da ek-
ler): Dier insanlar da Mooreun kendisi ve evresi ile ilgili bildii nermeleri, ken-
di deneyimleri dahilinde bilirler. flte bu iki grupta yer alan nermeler bir araya ge-
tirildiinde saduyuya dayal dnya grfln oluflturur (A Defense of Common
Sense, s.32-45).
Moore bu nermeleri (burada szck szck evirmediimiz biimde) ayrntl
olarak ifade eder. Bunlarn arasna Tanryla, evrenin oluflumuyla ilgili birtakm
nermeleri, ne kadar ok insan bunlara inanyorsa inansn, katmaz. Moorea gre
ben bu nermelere sadece inanmakla kalmam, belli bir kesinlikle doru oldukla-
rn da bilirim. Sz konusu nermeleri reddetmek, bir eliflki iermez. Bu itibarla
da bu nermeler, bir zorunluluk iermez. Ancak Moorea gre, bu tr saduyuya
dayal nermeler, felsefeye bafllamak iin varsaylan nermelerdir. Bunun anlam,
hibir felsefecinin bunlar inkr etmedii deildir. Nitekim felsefe tarihinde, bu
nermeleri reddeden felsefeciler de olmufltur. Ancak Moorea gre, bu nermele-
ri reddetmeleri o felsefecilerin kendi grfllerini kabul edilmez klar. rnein, sz
konusu bu nermeler hakknda kuflkucu bir yaklaflm sergileyen, bu konuda kitap-
lar veya makaleler yazan bir felsefeci, bu sylediklerini dier insanlarn okumas
ve elefltirmesi iin sylemektedir. Baflkalarnn doru kabul ettii baz nermelerin
olduunu ancak, bunlardan flphe duyduklarn ifade etmektedirler. Bu durumda,
aslnda, kuflkucu yaklaflmlarnn redettii baz dflnceleri, bafltan kabul etmeksi-
zin bu yaptklarn yapamazlar.
Kuflkucu yaklaflm savunan bir felsefeci, bizim felsefe ncesi birtakm bilgileri-
mizi sorgulamakta ve eer kendisine yeterli delili sunamazsak, bu bildiimizi iddia
ettiklerimizi aslnda bilmediimiz bize sylemek iin hazr beklemektedir. Moo-
reun bu noktadaki bakfl as, bir seimle karfl karflya olduumuzdur. Felsefe n-
cesi saduyuya dayal kannatlerimizle felsef kuflkuculuun bir ilkesi arasnda,
hangisine daha fazla gven duyacamz konusunda bir seimdir bu. Mooreun bu
konudaki tavr ise aktr. Saguyuya dayal kanaatlerimize gvenimiz, asla bir fel-
sef ilkeye olan gvenimizle kyaslanamaz. nk felsefecilerin saduyuya dayal
bilgilerimize ncelii olan ve daha gvenilir bir bilgi trne sahip olduklarn d-
flnmek iin geerli bir sebebimiz yoktur.
Moore, neden bu nokta zerinde bu kadar durmaktadr? Mooreun mcadele
ettii ve karfl kt felsefe gelenei, sz konusu saduyuya dayal nermeleri sor-
gulayan bir tr idealist felsefedir. Mooreun, Cambridgete renim grd d-
nemde hakm olan felsefe anlayfl budur. En azndan Mooreun bu felsefe gelene-
www.evrenselpdf.com
52 adafl Felsefe-I
ini anlayfl biimi byledir. Felsefe, bu tr nermeleri sorgulayarak ifle bafllama-

maldr. Felsefe, sz konusu nermeleri nasl olup da bildiimizi aklamaldr. Bu-
nu yapabilmenin ilk aflamas ise bu tr nermeleri bildiimizi iddia ettiimizde, bil-
diimizin aslnda ne olduunu ortaya koymaktr.
Moore, bu noktadan hareketle felsef zmleme yntemini iki konuya, etie
(ahlk felsefesine) ve dfl dnyann bilinmesine ynlendirmifltir.
Dfl Dnyann Varl Sorunu

Mooreun ve Russelln 20.yzyln bafllarnda, kendilerini iinde bulduklar ve kar-
fl ktklar felesefi yaklaflmlar, genel olarak, idealizm olarak adlandrlabilir. 19.
yzyln sonlarnda ve 20. yzyln bafllarnda, zellikle ngilterede, F.H.Bradley
veya John Mc Taggart gibi Leibniz ve Hegelden etkilenmifl idealist metafizikilerin
grflleri hkimdir. Gerek Moore gerekse Russell, bu tr bir idealizmi reddederek
bugn, analitik felsefe gelenei olarak adlandrlan felsefe geleneinin kurucusu
olmufllardr. Mooreun savunduu pozisyon, genel olarak saduyuya dayal ger-
ekilik olarak adlandrlr.
Mooreun zmeye alflt sorun flu biimde ifade edilebilir: Dfl dnyayla ilgi-
li bilgimiz, duyumlara ve duyumsal deneyimlere dayanr. Ancak duyusal deneyim-
ler, alglayann bilincinde ortaya kan zel olaylardr. Buna karfllk bizim dfl dn-
yayla ilgili bilgimiz, kamusal olarak dier alglayanlar iin de mevcut olan nesne-
lere iliflkin bir bilgidir. Dolaysyla, duyusal deneyimin zellii (deneyimleyene z-
gl) ile bu zel kanta dayal olarak sahip olduumuz bilginin kamusall (de-
neyimleyenden bamszl) arasnda bir boflluk (bir uurum) bulunmaktadr. Bu
boflluk nasl afllacaktr?
Moore, 1925 tarihinde yaymlanan A Defence of Common Sense bafllkl ma-
kalesinde, duyusal deneyimin zel oluflundan hareketle gelifltirilen kuflkucu yakla-
flmlar elefltirir. Bu makalesinde Mooreun genel stratejisi, dfl dnyann varl ko-
nusunda kuflkucu yaklaflmlar ve idealist grflleri savunan felsefecilerin sunduu
sebeplerin veya gerekelerin, saduyuya dayal bir gerekiliin sunduklaryla k-
yaslandnda daha az gvenilir ve inanlr olduu ynndedir.
Wittgenstein Mooreun Moore daha sonra, 1939 ylnda Proof of an External World bafllkl makale-
sunduu el kantlamasndan sinde, saduyuya dayal bu tavrn srdrr. Bu makalesinde sunduu bir kant-
etkilenmifl ve bu
kantlamaya iliflkin farkl bir lama, zellikle ilgintir. Moore, sa elini kaldrarak flte bir el. ve sol elini kald-
yaklaflm gelifltirmeye rarak Ve iflte bir baflka el. diyebileceini ve buradan hareketle de dnya da en
alflmfltr. Wittgensteinn
lmnden sonra azndan iki tane benim dflmda var olan nesne bulunduu sonucuna varabilece-
yaymlanan On Certainty ini syler. Dolaysyla dfl dnya vardr. Kuflkucular byle bir kantlamay ok ik-
adl alflmasnda bu konuya
iliflkin ilgin grfller
na edici bulmasalar da Moore, kuflkucularn felsef varsaymlarn desteklemek
bulunmaktadr. zere sunduklar kantlamalarn, kendi kantlamasna gre daha zayf temellere
dayandn ifade eder.
Ahlk Felsefesi
Moore, Principa Ethica adl eserinde, ahlk felsefesinde doalc yaklaflmlara kar-
fl kar ve kendisinden sonra gelen meta-etik tartflmalarnda belirleyici olur.
Moore, felsef kantlamalarn, kendisinin doalc yanlsama olarak adlandrd
bir sorunla malul olduunu ifade eder. Bu sorunun kaynanda, bir terimin belli
bir kantlama dhilindeki kullanmnn, sz konusu terimin tanm ile karfltrlmas
yatar. Ahlk felsefesi tartflmalarnda bu sorunla, zellikle iyi teriminin tanmlanma-
snda karfllafllr. Ahlki kantlamalar genellikle flu flekilde ifade edilir. Bir fley bel-
li baz zellikleri haiz ise iyi olduu kabul edilmelidir. Farkl ahlk anlayfllar sa-
www.evrenselpdf.com
vunan dflnrlere gre bu zellikler farkllk gsterebilir. rnein, hazc yaklafl-

mn savunucularna gre hofl, haz veren fleyler iyidir. Moore, bu kantlamalarn bir
geerlilii olsa dahi bize, iyinin tanmn vermediklerini ne srer. Bir zellik ola-
rak iyi, Moorea gre tanmlanamaz. Sadece ne olduu gsterilebilir ve bu gs-
terme zerinden kavranlabilir. A iyidir eer B zelliine sahipse biimindeki ifa-
deler, B zelliinin neden iyi kabul edildiini aklayamad iin sadece iyinin
tanmlanmasn ertelemifl olur.
Mooreun iyinin tanmlanamaz olduuna dair kantlamas, genellikle ak so-
ru kantlamas olarak anlr. Moore, bu kantlamasn Principia Ethicann on
nc blmnde sunar. Moore Haz veren bir fley ayn zamanda iyidir. bii-
mindeki bir ifadeyi ele alr. Eer bu ifade iyinin tanmn ieriyorsa Bir fleyin haz
verici olmas iyi midir? sorusu ile Bir fleyin haz verici olmas haz verici omas m-
dr? sorusunun ayn anlama gelmesi ve anlamca efldeer olmas gerekir. Oysa,
Moorea gre ilk soru gayet anlamldr, bir ierii vardr; te yandan ikinci soruya
kolayca evet cevab verilebilir. lk biimdeki sorular ak sorulardr. Haz veren
yerine hangi zellik konulursa konulsun bu durum deiflmez. Moore bu kantla-
masnn sonucunda, deer kavramnn zmlenmesine ynelik tm giriflimlerin
baflarszla mahkm olduunu ifade eder. Eer, deer kavramnn zmlemesi
olanakl olacaksa, yukarda sz geen soru ve ifadelerin aflikr olmas beklenir ki
byle bir durum, sz konusu deildir. Bir baflka biimde ifade edersek, eer iyi
kavram baflka baz kavramlara zmlenebiliyor olsa, iyi kavramn ieren anali-
tik ifadelerin bulunmas gerekir ki Moore, tam olarak byle analitik ifadelerin bu-
lunmadn iddia etmektedir:
yi olan fleylerin ayn zamanda baflka bir fley de olduu doru olabilir, tpk sar olan
tm fleylerin fln belli bir tr titreflim retmesinde olduu gibi. Ahlk Felsefesinin,
iyi tm fleylere ait olan dier zellikleri keflfetmeyi amalad da bir olgudur. Ancak
pek ok filozof, bu dier zellikleri adlandrrken aslnda iyiyi tanmladklarn d-
flndler. Bu zellikler, aslnda basit olarak ifade edilirse, dier zellikler deil,
mutlak olarak ve tamamyla iyilikle aynydlar (Principia Ethica, 10).
Sonu olarak iyiyi dier szckleri kullanarak tanmlayamayz. Sadece bir ey-
leme veya bir fleye iflaret ederek flte bu iyidir. diyebiliriz. Bu durum, grme
zrl bir kifliye sar rengini betimleyemememize benzemektedir. Biz, ancak gre-
bilen bir kifliye sar bir nesne gsterip flte bu sardr. diyebiliriz.
Mooreun bu kantlamas, sadece deer kavramyla snrl tutulmayabilir. Baz
dflnrler, Mooreun burada altn izdii sorunun baflka zmlemeler iin de
geerli olacan sylemektedirler. Dolaysyla tartflma, ahlk felsefesi alanyla s-
nrl olmayp zmlemenin olanana dair bir tartflmaya dnflmektedir.
Eer Moore hakl ise ve iyi kavram dier baz zellikler cinsinden aklanam-
yorsa iyi hakknda ne syleyebiliriz? Moorea gre iyi, doal olmayan bir zellik-
tir. Bunun anlam, iyinin ampirik veya bilimsel olarak test edilemeyecei veya do-
rulanamayacadr. yi kavram, doa bilimlerinin snrlarnn dflnda kalmaktadr.
Hal byle ise iyi ile ilgili bilgimizin kayna, bir sorun olarak karflmza kmakta-
dr. yi, duyusal deneyimin snrlar ierisinde alglayp kavrayabileceimiz bir
zellik deil ise bir fleyin iyi olup olmadn iddia ederken neye dayanmaktayz?
Moore, bu noktada dolaysz bir bilgi edinme biimi olarak ahlk bir grden sz
eder. Ahlki bilgiler, kendiliinden aflikr nermelerdir ki ispatlar ya da deille-
melerinin ispatlar sz konusu deildir.
www.evrenselpdf.com
54 adafl Felsefe-I
te yandan Moore, kendi yaklaflmnn ahlk grselcilik olarak grlmesine de

karfl kmaktadr. Ahlki grselci yaklaflmlar, bir eylemin sonularndan bam-
sz olarak iyi olup olmadnn grsel olarak bilinebileceini savunmaktadr. Moo-
re ise, sadece baz amalarn kendi baflna iyi olup olmadn ahlk gr vastasy-
la bilebildiimizi, te yandan eylemler sz konusu olduunda, eylemlerin iyi olup ol-
mad iin eylemlerin sonularn dikkate almamz gerektiini savunur. Bu itibar-
la Mooreun ahlk felsefesi devbilimsel (ng. deontological) deil, sonucudur (ng.
consequentialist) ve eylemleri sonularna gre yarglar (Principia Ethica, 89-90).
Moorea gre deer, ahlki bir senaryo ierisinde ortaya kar. Belli bir deeri
deneyimleyen bir bilinten sz etmeksizin, deerin ortaya kmasndan sz edile-
mez. Moore bu konuda, gzel bir nesnenin gzelliini fark eden bir bilinci verir.
Burada deer, ne tek baflna bilincin ne de gzel olduu sylenen nesnenin varl-
ile aklanabilir. Deer, gzelliin farkna varan bilinte ortaya kar. Bu ne-
denle Moore, bir btnn deerinin onu oluflturan paralarn toplamndan fazla
olduunu savunur (Principia Ethica, 18). Mooreun deerlere ynelik bu grfl,
organik btn yaklaflm olarak anlr.
Moore Paradoksu
Mooreun grflleri arasnda, Wittgensteinn zellikle etkilendii bir baflkas ise
bugn, Moore Paradoksu olarak anlmaktadr. Wittgenstein, bu paradoksun Moo-
reun ifade ettii en etkileyici felsef grfl olduunu sylemifltir. Hatta rivayete g-
re Wittgenstein, Mooreun bu paradoksu bir dersinde ifade ettiini duymufl ve
Mooreun evine giderek kendisini yataktan kaldrarak Mooreun verdii dersi ken-
disine tekrar etmesini sylemifltir.
Paradoks, Yamur yayor ama ben yamur yadna inanmyorum. biimin-
deki bir ifadenin barndrd eliflki ile ilgilidir. Sorun, herhangi bir kiflinin tutarl
bir biimde byle bir ifadede bulunmasnn beklenmemesine ramen, nermenin
kendisinin mantksal bir eliflki olmamasdr.
SIRA SZDE Saduyuya dayal nermelerin, Mooreun felsef yntemi asndan tafld nemi akla-
SIRA SZDE
1 ynz.
D fi N E L M RUSSELL
D fi (1872
NELM - 1970)
Bertrand Russell, 1872 ylnda Gallerde Ravenscroftta, aristokrat bir ailenin mensu-
S O R U bu olarak dnyaya
S O R U geldi. Russell ailesi, birka yzyl boyunca ngilterenin siyas ya-
flamnda etkili olmufltu. Bykbabas, Kralie Viktorya dneminde 1840lar ile 1860lar
arasnda baflbakanlk grevinde bulunmufltu. Bertrand Russelln annesi, Cambrid-
DKKAT DKKAT
geteki Girton Collegen kurucular arasndayd. Russelln ailesi, o zamanlar iin ra-
dikal kabul edilebilecek siyas grflleri savunuyorlard. Russelln babas John Rus-
N N
SIRA SZDE sell, ateistti SIRA SZDEannesi hem de babas, doum kontrolnn savunucusuydular.
ve hem
John Russell, felsefeci John Stuart Millden Bertrand Russelln sekler vaftiz babas
olmasn istemiflti. Mill, Russelln doumundan bir yl kadar sonra ld. Ancak Millin
Russell zerindeki etkisi, yaptlarn daha sonra okumasyla yaflam boyu devam etti.
Russelln bir abisi ve bir ablas vard. Russell iki yaflndayken annesini ve daha
K T A P
sonra da ablasn kaybetti. Drt yaflndayken de babas bronflitten vefat etti. Rus-
K T A P
selln ve abisinin bakmn, baflbakanlk yapmfl olan bykbabas ve efli stlendi.
Russell, alt yaflndayken de bykbabasn kaybetti. ocukluu ve genlii boyun-
ca Russelln yaflamndaki merkez figr, bykannesi Kontes Russell oldu. Rus-
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
selln bykannesi, dinsel adan bir muhafazakr olmakla beraber Darwinciliki

benimseyen ve toplumsal adalete nem veren ilerici grfllere de sahipti. Bu g-
rfller, Russelln yetiflmesinde belirleyici oldu.
Russelln genlik yllar, yalnz ve skntl geti. Otobiyografisinde intihar etme-
yi dflndn ancak, daha fazla matematik renme isteinin kendisini intihar
etmekten vazgeirdiini yazmfltr.
Genelde, evde zel dersler alarak renim grmfltr. Abisi Frank, kendisini
Euklidesin geometrisi ile tanfltrmfltr ve geometri alflmalar, Russelln ilgi alan-
larn belirlemifltir. Russell, 15 yaflndan itibaren Hristiyan inancna ait dogmalar
sorguladn ve 18 yaflnda ise bu dogmalar tamamen terk ettiini ifade etmifltir.
Russell, Cambridge Trinity Collegeda matematik okumak zere burs kazanr ve
buradaki renimine 1890 ylnda bafllar. Burada, kendisinden bir yafl gen Moore
ile tanflr. Alfred North Whiteheadden zellikle etkilenir. Russell, matematik ve
felsefe alanlarnda ok baflarl olur ve 1893 ylnda mezun olur. 1895 ylnda, aka-
demik ye nvann alr.
1893 ylnda ilk evliliini yapar. Evlilii, 1901 ylndan itibaren dalr. Ancak
boflanmas 1921 yln bulur.
1896 ylnda German Social Democracy bafllkl eserini yaymlar. Bu konuda,
London School of Economicste bir ders verir. Politika ile ilgisi bu tarihten itibaren
etkin olarak hep devam eder. Bu yllarda, matematiin temellerine iliflkin konula-
ra ilgi duymaya bafllar.
Gottlob Fregenin alflmalarn incelerken, kendi adyla anlan Russell Paradok-
sunu bulur ve bunu bir mektupla Fregeye bildirir. 1903 ylnda, matematiksel
mantk alanndaki ilk nemli eseri olan The Principles of Mathematicsi yaymlar.
Bu alflmasndaki amac, az sayda temel ilkeden hareketle, matematiin yaplabi-
leceini gstererek mantk yaklaflma destek olmaktr. 1905 ylnda Mind dergi-
sinde yaymlad On Denoting adl makale, analitik felsefenin kuruluflu bak-
mndan ok nemlidir. Bu alflmasnda Russell, belirli betimleyicilerin tekil adlar
gibi bir bireye gnderim yapmasnn gerekmediini, bu dflncenin dilin mant-
nn yanlfl anlafllmasndan kaynaklandn gsterir. 1910 ylnda Alfred North
Whitehead ile birlikte hazrladklar Principia Mathematicann ilk cildi yaymlanr.
Ayn yl Cambridge niversitesinde ders vermeye bafllar. Ludwig Wittgenstein, bu-
rada kendisi ile tanflr ve Russelln doktora rencisi olur. Russell, Wittgensteinn
psikolojik sorunlar ile ilgilenir ve bu konular, onun ciddi anlamda zamann ve
enerjisini alr. Fakat Wittgensteinn yeteneklerini takdir eder ve kendisini akade-
mik bir kariyer yapmas iin teflvik etmekten geri durmaz. 1922 ylnda, Tracta-
tusun yaymlanmasna yardmc olur ve bir nsz kaleme alr. (Wittgenstein dana
sonra bu nszde yer alan grfllerin kendi fikirlerine uygun olmadn dflne-
rek Almanca basksnda yer vermez.) Russell, 1918 ylnda, Birinci Dnya Savafl
sona ermeden, mantksal atomculua iliflkin fikirlerini anlatt bir ders verir.
Birinci Dnya Savafl srasnda Russell, pasifist bir grfl benimser. 1916 ylnda
Trinity Collegedan uzaklafltrlr ve 100 ngiliz Sterlini cezaya arptrlr. Russell, bu ce-
zay demez ve hapse gnderilmeyi tercih eder. Ancak kitaplar ak artrma yoluyla
satlarak bu para tahsil edilir. Kitaplar, Russelln arkadafllar tarafndan satn alnr.
ABDnin ngilterenin yannda savafla girmek zere davet edilmesine karfl yapt bir
konuflma nedeniyle, alt ay hapis cezas alr ve 1918 ylnda, bu cezasn eker.
1920 ylnda, devrimin etkilerini incelemek zere hkmetin grevlendirdii
bir heyetle birlikte, Rusyaya gider. Leninle tanflma ve konuflma frsat bulur. Ge-
nel olarak, Rusyadaki rejimle ilgili olumsuz izlenimlerle Rusyadan ayrlr ve bu iz-
www.evrenselpdf.com
56 adafl Felsefe-I
lenimleri zerine bir kitap yazar. Daha sonra, bir yl sreyle Pekinde felsefe ders-
leri verir. 1921 ylnda ngiltereye dner. O sradaki sevgilisi hamile olduu iin
efliyle hzl bir srete boflanr ve ikinci evliliini yapar. Bu evlilikten ocuu
olur. Russell bu dnemde geimini fizik, ahlk felsefesi vb. konularda yazd po-
pler kitaplarla salar.
1927 ylnda, ikinci efliyle birlikte, Becaon Hill School adl deneysel bir renim
yntemi benimseyen bir okul aar. 1931 ylnda aabeyi Franki kaybeder. 1932de
bu okuldaki alflmalarn sonlandrr ve sonrasnda ikinci eflinden de boflanr. Efli
okulla ilgili alflmalarn 1943e kadar srdrr. 1936 ylnda nc evliliini ya-
par. Bu evliliinden de bir olu olur.
kinci Dnya Savafl srasnda nce Nazi Almanyaya karfl silahlanmaya karfl
ksa da Nazi iflgalini uzun vadede demokrasinin aleyhine bir tehdit olarak grr
ve pasifist grfllerini ksmen yumuflatr. Savafln fler olduunu, ama baz daha b-
yk tehlikeler karflsnda ehveni fler olabileceini syler. kinci Dnya Savaflnn
ncesinde Russell, Chicago niversitesinde ve daha sonra Los Angelestaki Kali-
forniya niversitesinde dersler verir. 1940ta City College of New Yorkta felsefe
profesr olarak atanr. Ancak zelikle Marriage and Morals bafllkl kitabnda sa-
vunduu baz ak fikirli grfller nedeniyle, kolejde eitim vermesine iliflkin tep-
kiler alr ve bu atamas, bir mahkeme kararyla iptal edilir. John Dewey baflta ol-
mak zere bir grup aydn, bu muameleyi protesto ederler. Albert Einstein, Russell
desteklemek zere kamuya ak bir mektup yazar.
Russell daha sonra Barnes Foundationa katlr ve felsefe tarihi zerine konufl-
malar yapar. Russelln bu konuflmalar, daha sonra A History of Western Philo-
sophy bafllyla yaymlanr ve 1945ten itibaren ok satan bir eser olarak Russella
dzenli bir gelir salar.
Russell, 1944te Trinity Collegea geri dner. 1940lara ve 1950lere gelindiinde
Russell, artk akademi dflnda da tannan bir kifliliktir. BBCnin pek ok program-
na katlr. Bu programlarda yapt konuflmalar ve verdii dersler kamuoyunda tar-
tflmalara yol aar.
Russell, Erns Gellnerin ge dnem Wittgensteinn grfllerini sert bir biimde
elefltiren kitab Words and Thingse bir nsz yazar. Gilbert Ryle bu kitaba iliflkin
bir tantm metninin, editrln yapt Mind dergisinde yaymlanmasna izin
vermez. Bunun zerine Russell the Timesda bir yaz yazar. Bu yaz, yaklaflk bir ay
sreyle the Timesda gndelik dile dayal felsefe anlayflna iliflkin bir mnazaraya
yol aar. Tartflma, the Timesn editoryal bir yaz ile her iki taraf da elefltirmesi ile
sona erer. te yandan editoryal yaz, gndelik dile dayal felsefeyi elefltirenlerden
yana karak son bulur.
1950 ylnda Russell, insancl idealleri ve dflnce zgrln savunan yazla-
r dolaysyla Nobel Edebiyat dln layk grlr. 1952 ylnda nc eflinden
boflanr ve ayn yl drdnc evliliini yapar. Russelln en byk olu ve efli psi-
kiyatrik rahatszlklar nedeniyle kendi kzlarna bakamadklar iin Russell ve dr-
dnc efli, bu kzn yasal koruyucusu olurlar. Bu torunun ikisine de daha
sonra flizofreni teflhisi konur.
Russell, 1950li ve 1960l yllarda nkleer silahszlanmadan, Vietnam Savafl kar-
fltlna kadar pek ok politik mcadele ierisinde yer alr. 1967, 1968 ve 1969da
otobiyografisini cilt halinde yaymlar. 31 Ocak 1970te srailin Ortadoudaki
saldrgan politikalarn elefltiren bir bildiri yazar. 2 fiubat 1970te hayata gzlerini
yumar. Yazd son bildiri, Kahirede toplanan Uluslararas Parlamenterler Konfe-
ransnda okunur. 1980 ylnda, Londradaki bir meydana Russelln bst dikilir.
www.evrenselpdf.com
Russelln Felsef Grfllerinin Etkisi

Bertrand Russell, Gottlob Frege, G.E. Moore ve Ludwig Wittgenstein ile birlikte ana-
litik felsefenin kurucusu olarak kabul edilir. Russell felsef zmlemeyi, akademik
felsefenin temel yntemi haline getirmifltir. Analitik felsefe alannda alflmalar ya-
pan hemen her felsefecinin, Russelldan bir lde etkilendii sylenebilir.
Russell, akademik yaflam boyunca mantktan matematik felsefesine, metafizik-
ten ahlk felsefesine, bilgibilimden felsefe tarihine hemen her alanda alflmalar
yapmfltr. Bu alflmalar ierisinde farkl felsef pozisyonlar savunduu, zaman
ierisinde ilk baflta savunduu grflleri deifltirdii de olmufltur. Russelln en
nemli zelliklerinden birisi, yapt alflmalarn yeni tartflma alanlar oluflturma-
sdr. Russelln hemen her zgn alflmas, baflka felsefecilerin ilgi gsterdii ve
genellikle Russell elefltirerek de olsa yeni tartflmalar bafllatt konular iermekte-
dir. 20. yzyln en nemli filozoflarndan birisi kabul edilen Ludwig Wittgenstein,
1911-1914 yllar arasnda Cambrigde niversitesinde Russelln rencisi olmufl-
tur. Alfred J. Ayerdan Rudolf Carnapa; Alonzo Churchten Kurt Gdele; David
Kaplandan Saul Kripkeye; Karl Popperdan W. V. Quinea pek ok mantk ve
felsefeci, Russelln alflmalarndan yararlanmfl ve kendisinden etkilenmifllerdir.
Bu itibarla, Russelln zellikle 20. yzyl felsefe tarihinin en etkili simalarndan bi-
risi olduu sylenebilir.
Russelln, Fregenin matematii manta indirgeme projesinde kendi adyla an-
lan paradoksu keflfetmesi, matematik felsefesinde yeni bir dnemi bafllatmfltr. Bu
paradoksu ve kme kuramnda yer alan dier baz paradokslar zmek zere Al-
fred North Whiteheadle, Principia Mathematicada gelifltirdii tipler kuram, daha
sonraki matematik felsefesinin geliflim seyri zerinde belirleyici olmufltur.
dealizmin Reddiyesi
Russell, felsefe alannda eitim grd dnemde, Leibnizin ve Hegelin metafizik-
sel grfllerinden etkilenen bir idealizm anlayfl ngiliz akademisinde hakm konum-
dayd. Russell, A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz bafllkl doktora te-
zinde Leibnizin mantk ve dil felsefesinin benimsenmesi, metaiziinin ise reddedil-
mesi gerektiini savunmufltu. 1900 ylnda yaymlanan tezinde, Leibnizin characte-
ristica universalis olarak adlandrlan projesinden sz etmifl, felsef sorunlarn Leib-
nizin hayalini kurduu bu ideal dil ierisinde zmlenebileceini dflnmflt.
Russell, elefltirdii idealist anlayfl isel bantlar doktrini olarak adlandryor-
du. En u noktasnda alndnda bu yaklaflma gre gereklik, tek bir birleflik nes-
ne olarak tasarlanyordu. Tm nesneler birbirlerine doalar ve varolufllar itibariy-
le balyd. Eer herhangi bir nesne, tek bir zelliine bile hlihazrda sahip oldu-
u gibi sahip olmasa, bu tm evrenin varln ortadan kaldrrd. Her fley zorunlu-
lukla ve bir btn olarak mevcuttu.
Bu yaklaflma ncelikle Moore karfl kt. Refutation of Idealism ve External
and Internal Relations bafllkl makalelerinde, bu doktrine ynelik elefltirilerini
sundu. Bu yaklaflmla ilgili olarak Russell da benzer bir sorun gryordu. Sorun,
bir nesnenin bilinebilmesinin nesnenin sahip olduu tm bantlarn bilinmesini
gerektirmesiydi. Russella gre bu durumda uzay, zaman, say ve genel olarak bi-
limin konusunu teflkil eden nesneler, tam olarak bilinemez hale geliyorlard.
Bu doktrinin yerine Russell ve Moore, farkl biimleriyle de olsa gerekilii
koyuyorlard. Dfl dnyann, bizden bamsz varln savunmakszn, bilimden ve
bilimsel ilerlemeden sz edilemeyeceini dflnyorlard. Russell, felsefenin man-
www.evrenselpdf.com
58 adafl Felsefe-I
t ve bilimi kullanarak karmaflk felsef sorunlar basit bileflenlerine ayrmas ge-

rektiini savunuyordu. Genel olarak, metafiziksel nermeler bilgimize yeni bir fley
katmamaktadr. yleyse, Ockhamn usturasn kullanarak metafiziksel olan kesip
atlmalyd.
Erken dnem gereki yaklaflmlarnda gerek Moore, gerekse Russell, gndelik
yaflamda karflmza kan nesnelerin varlna inanmamz gerektiini dflnyor-
lard. Bunun yan sra, soyut nesneler olarak adlandrabileceimiz saylar, kmeler,
bantlar da var kabul edilmeliydi. Son olarak da, dflncemize konu ettiimiz
herhangi bir nesnenin bir tr varl olmas gerektiini dflnyorlard. Bu tr nes-
neler arasnda Pegasus, Fransann gnmzdeki kral gibi, gerekte mevcut olma-
yan nesneler de vard.
Russell ilk dnemlerde savunduu bu oku ve aflr gereki yaklaflm, zaman
ierisinde terk etmifltir. Gndelik yaflamda karflmza kan nesnelerin kurucu un-
surlarna iliflkin grfllerini, mantksal atomculuk olarak adlandrlan bir kuram da-
hilinde ele almfltr. Matematiin manta indirgenmesi projesinde, Peanonun ve
Fregenin alflmalarn ilerletmifltir. Mevcut olmayan nesnelere bir tr varlk atfet-
me zorunluluunun, dilin mantnn doru bir biimde konulamamasndan kay-
naklandn dflnmfl ve kendisinden sonraki analitik gelenek zerinde, olduk-
a etkili olan belirli betimleyiciler kuramn gelifltirmifltir. Bu blmde, Russelln
bu grfllerini matematikle ilgili alflmalarndan bafllayarak sunmaya alflacaz.
SIRA SZDE Russell, genlik yllarnda aflr gereki bir konuma iten nedenleri aklaynz.
SIRA SZDE
2
Matematiin Manta ndirgenmesi
Russelln matematik felsefesi zerine ilk alflmas, 1897 tarihli An Essay on the Fo-
undations of Geometry olmufltur. Bu eseri, genelde Kant bir izgide yazlmfltr.
S O R U Russell, dahaS Osonra R U bu yaklaflmnn Albert Einsteinn uzay-zaman anlayfl ile ters
dfltn dflnmfl ve burada savunduu grflleri tamamen terk etmifltir.
DKKAT RussellnD ilgi
K K alan,
AT izleyen dnemde saynn tanmna kaymfl ve bu alanda Ge-
orge Boole, Georg Cantor ve Augustus De Morgan gibi matematiki ve felsefecile-
rin grfllerini incelemifltir. Ayn dnemde Charles Sanders Peircen ve Ernst Shr-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
derin alflmalar hakknda fikir sahibi olduu da tarihilerin arafltrmalar ile belir-
lenmifltir. 1900 ylnda Pariste katld bir kongrede, talyan matematiki Giusep-
AMALARIMIZ pe Peano (1858
AMALARIMIZ - 1932) ile tanflr. Peano, o sralarda aritmetii aksiyomatik bir diz-
ge ierisinde ele almak zere alflmalarn srdrmektedir. Sfr, say ve ard-
flklk bants terimlerini ve ngilizcedeki the belirtecini basit (tanmsz) olarak
K T A P kabul edipKsaylara
T A P iliflkin tm aksiyomlar ve bunlara da dayanarak aritmetiin
teoremlerini, bir dizge ierisinde ele almay hedefliyordu. Russell, bu temel terim-
lerin de mantksal olarak tanmlanp tanmlanamayacan merak ediyordu ve a-
TELEVZYON lflmalarnT Ebu
L E Vkonuda
Z Y O N younlafltrd. 1903 ylna kadar, bu konulardaki alflmala-
rn srdrd. 1897den 1903e kadar ayr alflmasn yaymlad: On the Notion
of Order, Sur la logique des relations avec les applications la thorie des sries ve
On Cardinal Numbers.
NTERNET Russell, Nmatematiin
TERNET temellerinin gnmzde yksek dzey (birinci dzeyden
daha yksek) mantk olarak adlandrlan bir mantksal dizge ierisinde ele alnabi-
leceini dflnyordu. Russell, bu dnemde Fregenin alflmalar ile karfllaflt ve
kendininkilere benzer kayglarla Fregenin sayy tanmlamaya alfltn grd.
Daha nce de ifade ettiimiz gibi Fregenin dizgesinde bir paradoks keflfetti ve bu-
nu bir mektupla Fregeye bildirdi. te yandan, o srada kendi srdrd alflma-
www.evrenselpdf.com
sn, The Principles of Mathematicsin ekinde bu paradoksu sundu ve bir zm

nerisi kaleme ald. Ayn dnemde Russell, Georg Cantorun bir baflka ispat ze-
rinde de alflyordu. Cantor, en byk sayal saynn bulunmadna dair bir ispat
vermiflti ve bu teorem, Cantor Paradoksu olarak anlr olmufltu. lk baflta Russell,
bu ispatn hatal olduunu dflnyordu. Daha sonra bu paradoksun, Russell Pa-
radoksunun zel bir durumu olduu anlaflld. Bunun zerine Russell, kmeler ve Gnmzde matematiksel
bekler (ng. class) zerine alflmalarn younlafltrd. Sz konusu ek blmnde mantn ve hesap
kuramnn kendisine
Russelln nerdii zm, Russelln bekler konusundaki grfllerine dayanyor- dayand nl Gdel
du. Russell daha sonra bu fikirlerini gelifltirerek bugn, tipler kuram olarak adlan- Tamamlanamazlk
drlan kuramn gelifltirdi. Bu kuramn asl amac, kme kuramn sz konusu pa- Teoremleri (1931), Principia
Mathematicada sunulan
radokslarn kmasna engel olacak biimde aksiyomatiklefltirmekti. biimsel dizgeyi
Russell tipler kuramnda elde ettii sonular da kullanarak, Alfred North Whi- varsaymaktadr. Gdel, bu
teoremlerin ilki aritmetiksel
tehead ile birlikte, nl Principia Mathematica adl eseri kaleme ald. lk cildi nermeleri temsil edebilecek
1910 ylnda yaymlanan bu eser, drt ciltten oluflmak ve drdnc cildinde geo- kadar gl bir biimsel
dizge ierisinde ne
metrinin temellerini de iermek zere tasarlanmflt ancak, drdnc cilt hibir za- kendisinin ne de deilinin
man yaymlanmad. ispat verilemeyecek doru
nermeler bulunduunu, bu
Russelln matematik felsefesi alanndaki son nemli alflmas, Birinci Dnya itibarla da biimsel
Savafl srasnda sergiledii savafl karflt tutum nedeniyle arptrld hapis cezas- dizgelerin aritmetiin doru
n ekerken yazd, Introduction to Mathematical Philosophy bafllkl kitabdr. Bu nermelerini temsil etmek
konusundan bir eksiklik
alflmasnda Russell, o ana kadar bu alanda yapt alflmalar ve felsef sonula- barndrdn gstermifltir.
rn sunmufltur. kinci teorem ise
aritmetiksel nermeleri
temsil edebilecek kadar
Belirli Betimleyiciler Kuram gl bir biimsel dizgenin
tutarllnn dizge ierisinde
Russell, dili nasl kullandmza dair tartflmalar, felsef tartflmalarn odana yer- verilemeyeceini ifade
lefltirmifltir. Russelln gelifltirdii baz yntemler, kendisinden sonraki felsefeciler etmifltir.
tarafndan kullanlmfltr. Russelln etkili olan zmlemelerinin baflnda, belirli be-
timleyiciler kuram gelir. Russell 1905 ylnda yazd On Denoting bafllkl ma-
kalesiyle bir bakma, analitik felsefenin ifl yapfl biimini belirlemifltir.
Russell bu alflmasnda, belirli betimleyicileri ieren nermelerin, nasl doru-
luk deeri alabilecei zerinde durmufltur. Belirli betimleyiciler tek bir nesneyi be-
timleyen szck gruplar olarak tanmlanabilir. Grelilik kuramn gelifltiren fizik-
i, Trkiyenin sekizinci cumhurbaflkan vb. ifadeler belirli betimleyicilerdir. Bu
tr ifadelerin felsef bir sorun teflkil etmesinin nedeni, belli bir gnderimlerinin bu-
lunmad durumlarda ortaya kar. Grnflte anlaml bir szck grubuna, dnya-
da karfllk gelen bir birey olmadnda sz konusu szck grubunu ieren ner-
menin doru veya yanlfl olup olmadna nasl karar verilecektir?
Russelln kendi verdii bir rnei inceleyelim Fransann gnmzdeki kral
keldir. nermesi grnflte Fransann gnmzdeki kral betimleyicisinin gn-
derim yapt kifli hakknda bir hkm iermektedir. Oysa byle bir birey mevcut
deildir. Bu durumda, nermenin nasl olup da bir doruluk deeri alaca tartfl-
maldr. Frege, kendi alflmalarnda bu soruna eilmifl ve sz konusu nermeleri
anlaml fakat ne doru ne de yanlfl olarak kabul etmifltir.
Russell, Fregenin bu zmn kabul etmez. Russelln kendi yaklaflm, gn-
delik dilde grnflte belirli betimleyicilerin bir bireye gnderim yaptklarn, oysa
sz konusu ifadelerin mant zmlendiinde, bu sorunun ortadan kaldrlabile-
cei ynndedir. Russell sz konusu nerme biimini Fregenin gelifltirdii nicele-
me mantnn aralarn kullanarak flu fleklide zmler: Bir x vardr yle ki x
Fransann gnmzdeki kraldr ve xten baflkas Fransann gnmzdeki kral
www.evrenselpdf.com
60 adafl Felsefe-I
deildir ve x keldir. Grld gibi bu ifade, bir tikel niceleyicinin etki alannda
bulunan tmel evetlemeli bir nerme biimidir. nermenin ilk blm, Bir x var-
dr yle ki x Fransann gnmzdeki kraldr ve xten baflkas Fransann gn-
mzdeki kral deildir. bir varlk ve biriciklik flartn iermektedir. Sz konusu var-
lk flartnn salanp salanmamasna bal olarak artk, bu nermenin doru olup
olmadna karar verilebilir. Nitekim Russell, bu nerme biiminin anlaml fakat
yanlfl olduuna karar vermifltir.
Russelln belirli
betimleyiciler kuram Russelln bu zmlemesi, Platonun dikkat ektii var olmayandan bahseder-
zellikle Frederick Strawson ken, var olmayann var olduuna gnderme yapmann zorunluluundan kaynak-
(1919 - 2006) tarafndan
elefltirilmifltir. Strawsonun lanan paradoksa da bir zm getirmektedir. leride, Quinen bu zmden yarar-
elefltirisinin ana noktas lanarak kendi varlkbilimsel grelilik kuramn nasl gelifltirdiini ele alyoruz.
belirli betimleyicilerin
gnderimlerine varlk Russell, bu zmlemesinin tekil adlar iin de geerli olduunu ne srer. Tekil
atfetmedii ve fakat onlar adlar da esasen belirli betimleyiciler yerine kullanlan ksaltmalar olarak dflnle-
varsayd ynndedir. Sz
konusu varsaylan birey eer
bilir. rnein, Albert Einstein ad grelilik kuramn gelifltiren fiziki gibi belirli
mevcut deilse nerme betimlemeler yerine kullanlan bir ksaltma gibidir. Dolaysyla, adlarn gnderimle-
biimi ne doru ne de yanlfl rinin bulunmad durumlarda da nermelerin doruluk deeri almalar ile ilgili bir
olarak yorumlanmaldr. Bu
elefltiri beraberinde sorun olmayacaktr. Russell bireylere meflru olarak gnderim yapan yegne szck-
deerli bir mantn lerin iflaret zamirleri (bu, flu, o v.b.) ve balamsal ifadeler (flimdi, burada, ben vb.)
gelifltirilmesi projesini
getirmifltir. olduunu ne srer. Bu ifadelerin gnderimde bulunduu nesneler, bizatihi mev-
cut olmak durumunda olduundan iinde bulunduklar nermelerin doruluk de-
eri alp almamas bakmndan bir sorun yaratmazlar. Russelln belirli betimleyi-
cilerle ilgili zmlemesi, genel olarak kabul grse de adlarn belirli betimleyiciler
olarak yorumlanmas, tartflmalara yol amfltr.
SIRA SZDE Russelln belirli betimleyicilere iliflkin kuramnn, analitik felsefenin geliflimi bakmn-
SIRA SZDE
3 dan nemini tartflnz.
D fi N E L M Mantksal
D fi Atomculuk
NELM
Mantksal atomculuk, deneycilikle mantkl mezceden bir yaklaflm olarak, Rus-
S O R U selln felsefeS anlayflnn
O R U temelinde yer alr. Russell bu yaklaflm 1918 ylnda ver-
dii, The Philosophy of Logical Atomism bafllkl derste sunar. Russell bu dersin-
de, dnyay bir ayna gibi yanstan (temsil eden) ideal ve dnyayla eflbiimli bir dil-
DKKAT DKKAT
den sz eder. Bu itibarla bilgimiz, temel atomsal nermeler ve bu nermelerin
doruluk fonksiyonlarnn bir araya getirilmesiyle oluflan bileflik nermelerden
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ibarettir. Russella gre her anlaml nerme, duyu deneyiminde dorudan bir kar-
fll (gnderimi) bulunan terimlerden oluflmaldr. Kendi bilgi anlayflnda yer alan
bir ayrma dayanarak Russell, terimlerin gnderimlerini ya tanflklk yoluyla bilme-
miz ya da bildiimiz terimlerden mantksal olarak tretebilmemiz gerektiini sy-
ler. Bu biimiyle mantksal atomculuk u noktada deneyci bir felsef konumdur.
K T A P Russelln
K ideal
T A Pdili ierisinde tm, baz, dr gibi yardmc terimler yer al-
maz. Russelln dnyas, birbirinden bamsz olgularn okluundan oluflur. Bu
dnya hakkndaki bilgimiz ise dnyadaki olgularla duyu deneyimi yoluyla doru-
TELEVZYON
dan karfl karflya
TELEVZYON
gelmemize baldr.
Russell, yaflamnn ilerleyen yllarnda mantksal atomculuun baz ynlerine
iliflkin gvensizliini ifade etmifltir. zellikle, sz konusu dilin eflbiimliliini sor-
gulamfltr. Atomsal olgulara ulaflmak zere, zmleme ynteminin izlenmesi ge-
NTERNET NTERNET
rektii dflncesinden vazgemese de sz konusu atomsal olgulara niha olarak
ulafllp ulafllamayaca konusunda flphelerini ifade etmifltir.
www.evrenselpdf.com
Bilgibilim Anlayfl
Russell, akademik kariyeri boyunca farkl bilgibilim anlayfllarn savunmufltur.
Genken, bir dnem Hegelin grfllerinden etkilenmifl olsa da bu grfllerden vaz
getii andan itibaren, gereki bir yaklaflm savunmufltur. Bu yaklaflmnn bir
baflka unsuru ise bilgimizin kaynann dorudan, duyu deneyimi olmasdr.
Russell nesnelere iliflkin bilgi edinme kaynaklarmz ile ilgili ikili bir ayrm ya-
par: Tanflklk yoluyla bilgi ve betimleme yoluyla bilgi.
Russell, bir sre tanflklk yoluyla edindiimiz bilginin duyu verileri ile snrl
olduunu, kalan tm bilgilerimizin, fiziksel nesneler hakkndaki bilgilerimiz dhil,
dolayl yoldan karmlara ihtiya duyduunu, bu nedenle de betimleme yoluyla
bilgi snfna girdiini dflnd. Russelln bu ayrm olduka etkili oldu ve yaygn
bir kabul grd. Ancak Russell, daha sonra tanflklk yoluyla edindiimiz bilginin
arac olarak duyusal veriye ihtiya duymadn iddia etti.
Daha sonraki yllarda Russell, madd ve zihinsel alanlar arasndaki ikinci grfl-
lerinden vazgeti ve hem madd hem de zihinsel olann yansz (ng. neutral) bir
zellie indirgenebileceini, dolaysyla yaplan ayrmn rastlantsal olduunu iddi-
a etti. Bu konumu, yansz bircilik olarak adlandrld. Russelln bu grflleri Willi-
am Jamesin saf deneyim kavramn andryordu. Ancak Russell, algmzn birincil
hallerinin nesneler ya da zellikler olarak ele alnamayacan fakat olaylar
olduunu savundu.
Bilim Felsefesi
Russell, kendi felsefe yapma biiminden emin olduu kadar, elde ettii sonular-
dan emin olmadn syler. Kendi zmleme ynteminin asl bir bilefleni de bi-
limin kendisidir. Bu itibarla Russell, bilimin bulduu yantlarn geici olduunu
(mutlak olmadn), bilimin kk ilerlemeler kaydettiini, her fleyi iine alan or-
ganik bir kavrayfla ulaflamayacan dflnr.
Bir bakma bilim ve felsefe, yntemleri ve ilerleme biimleri bakmndan birbir-
lerine benzemektedirler. Her ikisinin de gereklii anlamakla ilgili bir amalar var-
dr. Dolaysyla, bilimin de yegne amac ndeyilerde bulunmak deildir. Rus-
selln 1914 ylnda yaymlad ve bilimin yntemi zerine grfllerini ifade ettii
kitab, Our Knowledge of the External World as a Field for Scientific Method in Phi-
losophy, mantksal pozitivistler ve daha sonra geliflen bilim felsefesi gelenei ze-
rinde etkili olmufltur.
Russella gre, fiziksel dnyann sadece soyut yaps hakknda bilgi sahibi ola-
biliriz. sel karakteri hakknda bilgi sahibi olamayz. Bunun belki tek istisnas, ifl-
leyifline dorudan temas edebildiimiz beynimizdir. Algsal olanla (ng.percepts)
algsal olmayan arasnda bir st ste akflma (ng. copunctuality) olduunu var-
sayarz. Sz konusu algsal olanlar da dfl dnyann bir parasdr fakat bunlarn i-
kin (ng. intrinsic) karakteri konusunda dorudan bilgi sahibi oluruz. Bu itibarla
da salt yapsal bilginin tesine bu noktada geebiliriz. Russelln bu grflleri, da-
ha sonra yapsal gerekilik olarak adlandrlmfl ve adafl bilim felsefesi tartflma-
larnn bir paras olmufltur.
Russell bu alflmalarnn yan sra The ABC of Atoms (1923) ve The ABC of Re-
lativity (1925) gibi kitaplarn da bulunduu popler bilim kitaplar da yazmfltr.
www.evrenselpdf.com
62 adafl Felsefe-I
Ahlk Felsefesi
Russell, ahlk felsefesi zerine yazmakla beraber, ahlka iliflkin konularn kendi
anlad anlamda bizatihi felsefenin alanna girdiini dflnmyordu. Russell, ilk
bafllarda Mooreun Principia Ethica adl eserinden etkilenmiflti. Ahlki olgularn
nesnel olduklarn ve bir tr gr yoluyla bilinebildiklerini dflnyordu. Tpk
Moore gibi, ahlki terimlerin (iyinin) doal zelliklere indirgenemeyeceini, byle
yapmaya alflmann bir yanlsama ierdiini savunuyordu.
Zamanla, bu konudaki fikirleri deiflti. Humeun bu konudaki grfllerine hak
vermeye bafllad. Ahlk terimlerin znel deerlerle ilgili olduunu ve bu nedenle,
olgulara iliflkin dorular gibi dorulanamayacaklarn dflnmeye bafllad. Rus-
selln bu konudaki grflleri, mantksal pozitivistlerin bazlarnn ahlk felsefesine
iliflkin grfllerini etkiledi. zellikle Ayern duygusalc ve biliflselci karflt grfller
gelifltirmesinde belirleyici oldu. (Ayern bu grfllerini nite 5te ele alyoruz.) te
yandan, Russelln kendi grflleri, mantk pozitivistlerden biraz daha farkl bir
seyir izledi. Russell, ahlk mlahazalarn anlaml olduunu ve Ayern dflnd-
nn aksine kamusal anlamda tartflmaya ak olduunu dflnd. Humea benzer
bir biimde, akln ahlk deerlendirmelere tb olmas gerektiini savundu.
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
dealizmin reddiyesi ile analitik felsefenin gelifli- nermler bir zorunluluk iermez. Ancak Moorea
1 mi arasndaki iliflkiyi aklamak. gre, bu tr saduyuya dayal nermeler felsefe-
Analitik felsefenin kurucular olarak kabul edilen ye bafllamak iin varsaylan nermelerdir. Bunun
Russell ve Moore, felsef grfllerini idealizmin anlam, hibir felsefecinin bunlar inkr etmedii
reddiyesi ekseninde gelifltirmifllerdir. Russell ve deildir. Nitekim felsefe tarihinde bu nermeleri
Mooreun felsefe alannda eitim grd d- reddeden felsefeciler de olmufltur. Ancak Moo-
nemde, Leibnizin ve Hegelin metafiziksel grfl- rea gre bu nermeleri reddetmeleri o felsefeci-
lerinden etkilenmifl bir idealizm anlayfl ngiliz lerin kendi grfllerini kabul edilmez klar. r-
akademisinde hkim konumdayd. Gerek Russell nein, sz konusu bu nermeler hakknda kufl-
gerekse Moore, bu yaklaflm sorunlu gryorlar- kucu bir yaklaflm sergileyen, bu konuda kitaplar
d. Sorun, bir nesnenin bilinebilmesinin nesnenin veya makaleler yazan bir felsefeci, bu syledik-
sahip olduu tm bantlarn bilinmesini gerek- lerini dier insanlarn okumas ve elefltirmesi iin
tirmesiydi. Russella gre bu durumda uzay, za- sylemektedir. Baflkalarnn doru kabul ettii
man, say ve genel olarak bilimin konusunu tefl- baz nermelerin olduunu ve ancak bunlardan
kil eden nesneler tam olarak bilinemez hale geli- flphe duyduklarn ifade etmektedirler. Bu du-
yorlard. Bu durumda, bilimlerin metafiziksel bir rumda, aslnda kendi kuflkucu yaklaflmlarnn
zeminden bamszlk kazanmalar mmkn ola- reddettii baz dflnceleri, bafltan kabul etmek-
mazd. Moore ve Russell, genlik dnemlerinde sizin bu yaptklarn yapamazlar.
N
bu idealist yaklaflma karfl aflr gereki bir ko-
numu savunmufllardr. Daha sonraki yllarda ise A M A
Mooreun ahlk felsefesinin ana hatlarn srala-
Moore, saduyuya dayal bir gerekilii savun- 3 mak.
maya bafllad. Russell ise ilk dnemlerde savun- Moore, Principa Ethica adl eserinde ahlk felse-
duu bu aflr gereki yaklaflm zaman ierisin- fesinde doalc yaklaflmlara karfl kar ve kendi-
de terk etti. Gndelik yaflamda karflmza kan sinden sonra gelen meta-etik tartflmalarnda be-
nesnelerin kurucu unsurlarna iliflkin grfllerini lirleyici olur. Moore felsef kantlamalarn, kendi-
mantksal atomculuk olarak adlandrlan bir ku- sinin doalc yanlsama olarak adlandrd bir
ram dahilinde ele ald. Matematiin manta in- sorunla malul olduunu ifade eder. Bu sorunun
dirgenmesi projesinde Peanonun ve Fregenin kaynanda bir terimin belli bir kantlama dhi-
alflmalarn ilerletti. Mevcut olmayan nesnelere lindeki kullanmnn, sz konusu terimin tanm
bir tr varlk atfetme zorunluluunun, dilin man- ile karfltrlmas yatar. Ahlk felsefesi tartflmala-
tnn doru bir biimde anlafllamamasndan rnda bu sorunla, zellikle iyi teriminin tanmlan-
kaynaklandn dflnd ve kendisinden sonraki masnda karfllafllr. Mooreun iyinin tanmlana-
analitik gelenek zerinde olduka etkili olan be- maz olduuna dair kantlamas, genellikle ak
lirli betimleyiciler kuramn gelifltirdi. Mooreun soru kantlamas olarak anlr. Moore bu kantla-
ve Russelln dflnce izgilerindeki bu deiflim, masn, Principia Ethicann on nc blmn-
daha sonra geliflen analitik felsefe geleneinin de sunar. Moore Haz veren bir fley ayn zaman-
ana tartflma konularn oluflturdu. da iyidir. biimindeki bir ifadeyi ele alr. Eer bu
N
ifade iyinin tanmn ieriyorsa Bir fleyin haz
A M A Saduyuya dayal felsefe anlayfln tanmlamak. verici olmas iyi midir? sorusu ile Bir fleyin haz
2
Saduyuya dayal felsefe anlayfln gelifltiren fel- verici olmas haz verici olmas mdr? sorusunun
sefeci Moore, ncelikle saduyuya dayal ner- ayn anlama gelmesi ve anlamca efldeer olmas
meler olarak adlandrd bir grup nermeyi ayrt gerekir. Oysa, Moorea gre ilk soru gayet an-
eder. Moorea gre, ben bu nermelere sadece lamldr, bir ierii vardr, te yandan ikinci soru-
inanmakla kalmam belli bir kesinlikle doru ol- ya kolayca evet cevab verilebilir. lk biimdeki
duklarn da bilirim. Sz konusu nermeleri red- sorular ak sorulardr. Haz veren yerine hangi
detmek bir eliflki iermez. Bu itibarla da bu zellik konulursa konulsun bu durum deiflmez.
www.evrenselpdf.com
64 adafl Felsefe-I
Moore bu kantlamasnn sonucunda, deer kav- N

AM A
Russelln kendisinden sonraki matematik ve bi-
ramnn zmlenmesine ynelik tm giriflimle- 5 lim felsefesi tartflmalar bakmndan nemli kat-
rin baflarszla mahkm olduunu ifade eder. klarn aklamak.
Eer deer kavramnn zmlemesi olanakl ola- Russelln Fregeye yazd bir mektupla bugn,
caksa, yukarda sz geen soru ve ifadelerin afli- Russell Paradoksu olarak anlan eliflkiyi ifade
kr olmas beklenir ki byle bir durum sz konu- etmesi, matematik felsefesi tartflmalar bakmn-
su deildir. Bir baflka biimde ifade edersek, eer dan bir dnm noktasdr. Sonraki yllarda, k-
iyi kavram baflka baz kavramlara zmlenebi- me kuramn paradokslar dflarda brakacak bir
liyor olsa, iyi kavramn ieren analitik ifadelerin biimde gelifltirmek matematik felsefesi alann-
bulunmas gerekir ki Mooreda tam olarak byle da alflan matematiki ve felsefecilerin temel
analitik ifadelerin bulunmadn iddia etmekte- arafltrma konularndan birisi olmufltur. Bu tartfl-
dir. Sonu olarak iyiyi dier szckleri kullana- malar ierisinde, Russelln gelifltirdii tipler ku-
rak tanmlayamayz. Sadece bir eyleme veya bir ramnn da zel bir yeri vardr. te yandan, Rus-
fleye iflaret ederek flte bu iyidir. diyebiliriz. Moo- selln Alfred North Whitehead ile birlikte kale-
re gre iyi, doal olmayan bir zelliktir. Bunun me ald Principia Mathematica, biimsel man-
anlam, iyinin ampirik veya bilimsel olarak test tn geliflimi asndan bir kilometre tafldr. Bu
edilemeyecei veya dorulanamayacadr. yi eserde, o ana kadar modern mantkta elde edi-
kavram, doa bilimlerinin snrlarnn dflnda kal- len geliflmeler kapsaml bir dizge ierisinde su-
maktadr. Hal byle ise iyi ile ilgili bilgimizin kay- nulmufltur. Kurt Gdel, nl matematiin ta-
na, bir sorun olarak karflmza kmaktadr. yi, mamlanamazl teoremlerini, Principiada ge-
duyusal deneyimin snrlar ierisinde alglayp lifltirilen biimsel dizge ierisinde ispatlamfltr.
kavrayabileceimiz bir zellik deil ise bir fleyin Russelln 1914 ylnda yaymlad ve bilimin
iyi olup olmadn iddia ederken neye dayan- yntemi zerine grfllerini ifade ettii kitab,
maktayz? Moore bu noktada dolaysz bir bilgi Our Knowledge of the External World as a Field
edinme biimi olarak ahlk bir grden sz eder. for Scientific Method in Philosophy, mantksal
Ahlki bilgiler kendiliinden aflikr nermelerdir pozitivistler ve daha sonra geliflen bilim felsefe-
ki ispatlar ya da deillemelerinin ispatlar sz ko- si gelenei zerinde etkili olmufltur.
nusu deildir.
N
A M A
Russelln belirli betimleme kuramnn kt ta-
4 rihsel balam ortaya koymak ve analitik felsefe-
nin geliflimi bakmndan nemini aklamak.
Russell genlik yllarnda, aflr gereki bir ko-
numu savunuyordu. Bunun nedeni ise o dnem-
de geerli olan idealist felsefe anlayfllarna karfl
kmasyd. Daha sonra, mevcut olmayan nesne-
lere bir tr varlk atfetme zorunluluunun, dilin
mantnn doru bir biimde anlafllamamasn-
dan kaynaklandn dflnd ve kendisinden
sonraki analitik gelenek zerinde olduka etkili
olan belirli betimleyiciler kuramn gelifltirdi.
1905 ylnda yazd On Denoting bafllkl ma-
kalesiyle bir bakma, analitik felsefenin ifl yapfl
biimini belirledi.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Dilsel felsefeye sapfl tabirini ilk kulland dfl- 6. Russelln kme kuramn, paradokslarn kmasna
nlen felsefeci afladakilerden hangisidir? engel olacak biimde aksiyomatiklefltirmek zere gelifl-
a. Russell tirdii kuram, afladakilerden hangisidir?
b. Moore a. Belirli betimleyiciler kuram
c. Frege b. Mantksal atomculuk kuram
d. Rorty c. Yansz bircilik kuram
e. Bergman d. sel bantlar kuram
e. Tipler kuram
2. Felsef sorunlar, kendi ierisinde rahata zme
kavuflturabileceimiz ideal bir biimsel dil fikrini, cha- 7. Afladakilerden hangisi, Russelln savunduu bii-
racteristica universalis adyla ilk olarak ortaya atan fel- miyle mantksal atomculuun savlarndan biri deildir?
sefeci afladakilerden hangisidir? a. Mantksal atomculuk, mantksal bir inflay n
a. Descartes plana karmas nedeniyle aklc (rasyonalist) bir
b. Malebranche felsefe anlayfldr.
c. Hume b. Mantksal atomculua gre her anlaml nerme,
d. Leibniz duyu deneyiminde dorudan bir karfll (gn-
e. Frege derimi) bulunan terimlerden oluflmaldr.
c. Mantksal atomculua gre bilgimiz, temel atom-
3. Afladakilerden hangisi Moorenin eserlerinden biri sal nermeler ve bu nermelerin doruluk fonk-
deildir? siyonlar ile bir araya getirilmesiyle oluflan bile-
a. Our Knowledge of the External World flik nermelerden ibarettir.
b. Principia Ethica d. Mantksal atomculuk, dnyay bir ayna gibi yan-
c. The Refutation of Idealism stan (temsil eden) ideal ve dnyayla eflbiimli
d. A Defence of Common Sense bir dil fikrine dayanr.
e. A Proof of the External World e. Mantksal atomculuk, deneycilikle mantkl
mezceden bir yaklaflmdr.
4. Mooreun bir terimin belli bir kantlama dhilindeki
kullanmnn, sz konusu terimin tanm ile karfltrlma- 8. Russelln, Principia Mathematicay birlikte kaleme
s sonucu ortaya ktn iddia ettii sorun, afladaki- ald felsefeci afladakilerden hangisidir?
lerden hangisidir? a. Frege
a. Saduyuya dayal gerekilik b. Moore
b. Kuflkuculuk c. Whitehead
c. Doalc yanlsama d. Bradley
d. Moore Paradoksu e. Peano
e. Ak soru
9. I. Adlar
5. Afladakilerden hangisi, Russellin eserlerinden biri II. flaret zamirleri
deildir? III. Balamsal ifadeler
a. Principia Mathematica IV. Belirli betimleyiciler
b. A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz Russelln, belirli betimleyicilere iliflkin grflleri dikka-
c. An Essay on the Foundations of Geometry te alndnda yukardakilerden hangilerinin bir gnde-
d. External and Internal Relations rimi bulunmaktadr?
e. The Philosophy of Logical Atomism a. Yalnz II
b. II ve III
c. I, II ve III
d. II, III ve IV
e. I, II, III ve IV
www.evrenselpdf.com
66 adafl Felsefe-I
Okuma Paras
10. Afladakilerden hangisi, gerek Russell gerekse Moo- Tmeller Sorunu
reun karfl olduklar isel bantlar doktrinin temel (...)
savlarndan biri deildir? Esasen, eer birisi tmellerin gibi fleylerin var olduu-
a. Gereklik, tek bir birleflik nesne olarak tasarla- nu tamamen inkr etmek iin abalyorsa, flunu kabul
nabilir. etmeliyiz ki nitelikler gibi fleylerin, yani, sfatlar ve ma-
b. Herhangi bir olgunun var olmas ya da olmama- hiyetlerle temsil edilen tmellerin var olduunu sk bir
s, bir dierinin varln etkilemez. biimde ispatlayamayacamz, ancak bantlarn, ya-
c. Tm nesneler, birbirlerine doalar ve varoluflla- ni genel olarak fiiller ve edatlar tarafndan temsil edilen
r itibariyle baldr. tmel trnn var olduunu ispatlayabileceimizi ka-
d. Herhangi bir nesne, tek bir zelliine bile hali- bul etmemiz gerekir. Bir rnek olarak beyazlk tmeli-
hazrda sahip olduu gibi sahip olmasa bu tm ni ele alalm. Eer byle bir tmelin var olduuna ina-
evrenin varln ortadan kaldrr. nyorsak, fleylerin beyaz niteliine sahip olduklar iin
e. Her fley zorunlulukla ve bir btn olarak mev- beyaz olduklarn syleriz. te yandan, bu grfl Ber-
cuttur. keley ve Hume tarafndan byk bir gayretle reddedil-
mifltir ve daha sonraki deneyciler kendilerini bu redde-
difllerinde takip etmifllerdir. Onlarn reddiyelerinin ald-
biim soyut fikirler gibi fleylerin var olduunu red-
detmektir. Onlara gre, beyazl dflnmek istedii-
mizde tikel beyaz bir fleye iliflkin bir imge olufltururuz
ve bu tikel hakknda akl yrtrz. Baflka bir beyaz
fley iin eflit lde doru olduunu grmediimiz hi-
bir fleyi bu imgeden karm yoluyla elde etmemeye
zen gsteririz. Zihinsel srelerimizin gerekte nasl
iflledii konusunda bu, flphesiz, byk lde doru-
dur. Geometride, rnein, tm genlerle ilgili bir fley
ispat etmek istediimizde, tikel bir gen izeriz ve
onunla ilgili akl yrtrz ve dier genlerle bu -
genin paylaflmad zellii kullanmamaya zen gste-
ririz. Bu tr bir ifle yeni giriflen biri, bir hata yapmaktan
saknmak iin, akl yrtmesinin tm genlere eflit
oranda uygulanabileceinden emin olmak zere birbi-
rine mmkn olduunca benzemeyen birka gen i-
zer. Ancak kendimize, bir fleyin nasl olup da beyaz ve-
ya gen olduunu sorduumuzda, bir glkle karfl-
laflrz. Eer tmellere baflvurmaktan saknmak istiyor-
sak, tikel bir beyaz yzey paras veya tikel bir gen
alp, herhangi bir fley bizim setiimiz tikel belli bir
benzerlie sahipse beyaz veya gendir deriz. Ancak o
zaman ihtiya duyulan benzerliin bir tmel olmas ge-
rekecektir. nk ok sayda beyaz fley vardr, benzer-
lik ok sayda tikel beyaz fley ifti arasnda geerli ol-
maldr ve bu da bir tmel olmann zelliidir. Her bir
ift iin farkl bir benzerliin olduunu sylemek bir ifle
yaramayacaktr, nk o zaman da bu benzerliklerin
birbirine benzediini sylemek durumunda kalrz ve
sonunda, benzerliin bir tmel olduunu kabul etmeye
zorlanmfl oluruz. Benzerlik bants, dolaysyla, ger-
www.evrenselpdf.com

ek bir tmel olmaldr ve bu tmeli kabul etmeye zor- 1. e Yantnz yanlfl ise Dilsel Felsefeye Sapfl bafl-
lanmfl olduumuzdan, beyazlk veya genliin tmel lkl ksm tekrar okuyunuz.
olduklarn kabul etmekten saknmak zere farkl ve 2. d Yantnz yanlfl ise Modern Mantk bafllkl ks-
zorlama kuramlar icat etmek iin uraflmaya demeye- m tekrar okuyunuz.
ceini fark ederiz. 3. a Yantnz yanlfl ise Moore (1873 - 1958) bafl-
Berkeley ve Hume soyut fikirleri reddiyelerinin [bura- lkl ksm tekrar okuyunuz.
da sunulduu biimiyle] reddedilmesini fark edeme- 4. c Yantnz yanlfl ise Ahlk Felsefesi bafllkl ks-
mifllerdir. nk tpk kendilerini izleyenler gibi, sade- m tekrar okuyunuz.
ce nitelikleri dflnmfller, tmeller olarak bantlar 5. d Yantnz yanlfl ise Russell (1872 - 1970) bafl-
tamamen ihmal etmifllerdir. (...) lkl ksm tekrar okuyunuz.
fiimdi tmeller gibi fleyler olduunu grdmze g- 6. e Yantnz yanlfl ise Matematiin Manta ndir-
re, ispat edilecek bir sonraki nokta onlarn sadece zi- genmesi bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
hinsel olmadklarn gstermektir. Bununla kastedilen 7. a Yantnz yanlfl ise Mantksal Atomculuk bafl-
her nasl bir varlklar var ise bunun onlarn dflnl- lkl ksm tekrar okuyunuz.
mfl olmasndan veya bir biimde zihinler tarafndan 8. c Yantnz yanlfl ise Russell (1872 - 1970) bafl-
kavranlmfl olmalarndan bamsz olduudur. (...) lkl ksm tekrar okuyunuz.
Edinburgh Londrann kuzeyindedir. gibi bir nerme- 9. d Yantnz yanlfl ise Belirli Betimleyiciler Kura-
yi dikkate alalm. Burada biz, iki yer arasndaki bir ba- m bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
ntya sahibiz ve aka grnmektedir ki bu bant, 10. b Yantnz yanlfl ise dealizmin Reddiyesi bafl-
bizim onun hakkndaki bilgimizden bamsz olarak lkl ksm tekrar okuyunuz.
mevcuttur. Bizim Edinburghun Londrann kuzeyinde
olduunu bilmemiz sz konusu olursa, bizim sadece
Edinburghla ve Londrayla ilgili olan bir fleyi bilmemiz Sra Sizde Yant Anahtar
sz konusu olur. Biz sz konusu nermeyi bilmekle bu Sra Sizde 1
nermenin doru olmasna neden olmayz. Tam tersi- Mooreun mcadele ettii ve karfl kt felsefe gelene-
ne, bizim onu bilmemizden nce orada olan bir olguyu i, sz konusu saduyuya dayal nermeleri sorgulayan
kavramfl oluruz. bir tr idealist felsefedir. Mooreun Cambridgede re-
Dnya yzeyinin Edinburghun bulunduu paras, ku- nim grd dnemde hkim olan felsefe anlayfl bu-
zey ve gneyin ne olduunu bilen hibir insan olmasa dur. En azndan Mooreun bu felsefe geleneini anlayfl
da ve hatta evrende hibir zihin olmasa da, Londrann biimi byledir. Felsefe, bu tr nermeleri sorgulayarak
bulunduu parasnn kuzeyinde yer alr. Bu dflnce, ifle bafllamamaldr. Felsefe, sz konusu nermeleri na-
flphesiz, Berkeleyin veya Kantn sunduu gerekeler sl olup da bildiimizi aklamaldr. Bunu yapabilmenin
nedeniyle pek ok felsefeci tarafndan inkr edilir. An- ilk aflamas ise bu tr nermeleri bildiimizi iddia ettii-
cak biz bu sebepleri daha nce ele aldk ve yetersiz ol- mizde bildiimizin aslnda ne olduunu ortaya koymak-
duklarna karar verdik. Dolaysyla flimdi, Edinburghun tr. Moore, bu noktadan hareketle felsef zmleme
Londrann kuzeyinde yer ald olgusunda zihinsel hi- yntemini iki konuya, etie (ahlk felsefesine) ve dfl
bir fleyin varsaylmadn varsayyoruz. (...) Sonu ola- dnyann bilinmesine ynlendirmifltir.
rak bant, bantlandrd terimler gibi, dflnceye
baml deildir, fakat dflncenin var klmad ve sa- Sra Sizde 2
dece kavrad bamsz dnyaya aittir. Russell, felsefe alannda eitim grd dnemde Le-
ibnizin ve Hegelin metafiziksel grfllerinden etki-
Kaynak: Bertrand Russell (1912) The Problem of Uni- lenmifl bir idealizm anlayfl ngiliz akademisinde ha-
versals. Clarendon Press. s.91-100. km konumdayd.
Russell, elefltirdii idealist anlayfl, isel bantlar dok-
trini olarak adlandryordu. En u noktasnda alndn-
da bu yaklaflma gre gereklik, tek bir birleflik nesne
olarak tasarlanyordu. Tm nesneler birbirlerine doa-
www.evrenselpdf.com
68 adafl Felsefe-I
Kaynaklar
lar ve varolufllar itibariyle balyd. Eer herhangi bir Mooreun afladaki eseleri internet ortamnda mevcut-
nesne, tek bir zelliine bile halihazrda sahip olduu tur: http://fair-use.org/.
gibi sahip olmasa, bu tm evrenin varln ortadan Moore, G. E. (1903) Principia Ethica.
kaldrrd. Her fley zorunlulukla ve bir btn olarak Moore, G. E. (1903) The Refutation of Idealism
mevcuttu. Moore, G. E. (1918) Some Judgments of Perception.
Bu doktrinin yerine Russell ve Moore, farkl biimleriy- Moore, G. E. (1925) A Defence of Common Sense.
le de olsa gerekilii koyuyorlard. Erken dnem ger- Moore, G. E. (1939) Proof of an External World.
eki yaklaflmlarnda gerek Moore, gerekse Russell, Moore, G. E. (1925) A Defence of Common Sense.
gndelik yaflamda karflmza kan nesnelerin varlna Moore G. E. (1962) Philosophical Papers. Collier Bo-
inanmamz gerektiini dflnyorlard. Bunun yan sra oks. Londra. ierisinde s.32-59.
soyut nesneler olarak adlandrabileceimiz saylar, k- Moore, G. E. (2002) On Defining Good. Analytic
meler, bantlar da var kabul edilmeliydi. Son olarak Philosophy: Classic Readings ierisinde Stam-
da, dflncemize konu ettiimiz herhangi bir nesnenin ford, CT: Wadsworth, pp. 1-10.
bir tr varl olmas gerektiini dflnyorlard. Bu tr Russell, B. (1896) German Social Democracy. Lon-
nesneler arasnda Pegasus, Fransann gnmzdeki don: Longmans, Green.
kral gibi, gerekte mevcut olmayan nesneler de vard. Russell, B. (1897) An Essay on the Foundations of
Geometry. Cambridge: Cambridge University Press.
Sra Sizde 3 Russell, B. (1900) A Critical Exposition of the Philo-
Russell, belirli betimleyicilere iliflkin zmlemesinin sophy of Leibniz. Cambridge: Cambridge Univer-
tekil adlar iin de geerli olduunu ne srer. Tekil ad- sity Press.
lar da esasen belirli betimleyiciler yerine kullanlan k- Russell, B. (1903) The Principles of Mathematics.
saltmalar olarak dflnlebilir. Dolaysyla, adlarn gn- Cambridge University Press.
derimlerinin bulunmad durumlarda da nermelerin Russell, B. (1905) On Denoting. Mind, vol. 14. ISSN:
doruluk deeri almalar ile ilgili bir sorun olmayacak- 00264425. Basil Blackwell.
tr. Russell bireylere meflru olarak gnderim yapan ye- Russell, B. (1910) Philosophical Essays. London:
gne szcklerin iflaret zamirleri (bu, flu, o vb.) ve ba- Longmans, Green.
lamsal ifadeler (flimdi, burada, ben vb.) olduunu ne Russell, B. ve A.N.Whitehead (1910-1913) http://qu-
srer. Bu ifadelerin gnderimde bulunduu nesneler, od.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=umhist-
bizatihi mevcut olmak durumunda olduundan iinde math;cc=umhistmath;view=toc;id-
bulunduklar nermelerin doruluk deeri alp alma- no=AAT3201.0001.001 Principia Mathematica. 3
mas bakmndan bir sorun yaratmazlar. Russelln belir- vols. Cambridge: Cambridge University Press.
li betimleyicilerle ilgili zmlemesi, genel olarak ka- Russell, B. (1912) http://www.ditext.com/russell/rus-
bul grse de adlarn belirli betimleyiciler olarak yorum- sell.html The Problems of Philosophy. London:
lanmas tartflmalara ve farkl kuramlarn gelifltirilmesine Williams and Norgate.
yol amfltr. Russell, B. (1914) Our Knowledge of the External
te yandan, Russelln belirli betimleyiciler kuram, Pla- World as a Field for Scientific Method in Philo-
tonun dikkat ektii var olmayandan bahsederken var sophy. Chicago and London: Open CPublishing.
olmayann var olduuna gnderme yapmann zorunlu- Russell, B. (1919) Introduction to Mathematical Phi-
luundan kaynaklanan paradoksa da bir zm getir- losophy. London: George Allen & Unwin.
mektedir. Daha sonra Quine, bu zmden yararlana- Russell, B. (1920) The Practice and Theory of Bols-
rak kendi varlkbilimsel grelilik kuramn gelifltirmifltir. hevism. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1921) The Analysis of Mind. London: Ge-
orge Allen & Unwin.
Russell, B. (1922) The Problem of China. London:
George Allen & Unwin.
www.evrenselpdf.com
Russell, B. (1923) The ABC of Atoms. London: Kegan Russell, B. (1961) Has Man a Future? London: George
Paul. Trench, Trubner. Allen & Unwin.
Russell, B. (1924) Icarus; or, The Future of Science. Russell, B. (1965) On the Philosophy of Science. Edi-
London: Kegan Paul, Trench, Trubner. ted by Charles A. Fritz, Jr. Indianapolis: The Bobbs-
Russell, B. (1925) The ABC of Relativity. London: Ke- Merrill Company.
gan Paul, Trench, Trubner. Russell, B. (1951-1969). The Autobiography of Bertrand
Russell, B. (1925) What I Believe. London: Kegan Pa- Russell. 3 vols.. London: George Allen & Unwin.
ul, Trench, Trubner.
Russell, B. (1927) The Analysis of Matter. London:
Kegan Paul, Trench, Trubner.
Russell, B. (1927) An Outline of Philosophy. London:
Russell, B. (1927) http://www.positiveathe-
ism.org/hist/russell0.htm Why I Am Not a Christi-
an. London: Watts.
Russell, B. (1927) Selected Papers of Bertrand Rus-
sell. New York: Modern Library.
Russell, B. (1928) Sceptical Essays. London: George
Allen & Unwin.
Russell, B. (1929) Marriage and Morals. London: Ge-
orge Allen & Unwin.
Russell, B. (1931) The Scientific Outlook. London:
Russell, B. (1940) An Inquiry into Meaning and
Truth. New York: W. W. Norton & Company.
Russell, B. (1945) http://www.archive.org/details/wes-
ternphilosoph035502mbp A History of Western
Philosophy and Its Connection with Political
and Social Circumstances from the Earliest Ti-
mes to the Present Day. New York: Simon and
Schuster.
Russell, B. (1948) Human Knowledge: Its Scope and
Limits. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1956) Portraits from Memory and Other
Essays. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1956) Logic and Knowledge: Essays 1901-
1950. Edited by Robert C. Marsh. London: George
Allen & Unwin.
Russell, B. (1957) Why I Am Not A Christian and Ot-
her Essays on Religion and Related Subjects.
Edited by Paul Edwards. London: George Allen &
Unwin.
Russell, B. (1959) http://www.archive.org/deta-
ils/myphilosophicald001521mbp My Philosophi-
cal Development. London: George Allen & Unwin.
Russell, B. (1961) The Basic Writings of Bertrand
Russell. Edited by R.E. Egner and L.E. Denonn.
London: George Allen & Unwin.
www.evrenselpdf.com
4
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
Wittgensteinn dil - dnya iliflkisini nasl kurduunu aklayabilecek,
N
Mantksal doruluu tanmlayabilecek,
N
Syleme ile gsterme arasndaki farkll ayrtedebilecek,
Wittgensteinn dflnceye ne anlamda ve nasl snr getirdiini aklayabi-
N
lecek,
Wittgensteinn ahlk felsefesine bakfl asn ana hatlaryla aklayabilecek.
Anahtar Kavramlar
Dil Mantksal doruluk
Resmetme Syleme
Olgu durumu Gsterme
Mantksal uzay Dflncenin snrlanmas
indekiler
Dile Dayal Yeni

Bir A Priori Anlayfl: WITTGENSTEIN
adafl Felsefe-I Erken Dnem
Wittgenstein
www.evrenselpdf.com
Dile Dayal Yeni Bir A Priori
Anlayfl: Erken Dnem
Wittgenstein
WITTGENSTEIN (1889-1951)
Ludwig Wittgenstein, 1889 ylnda Viyanada zengin bir ailenin ocuu olarak dn-
yaya geldi. O dnem Viyanas, kltrel adan son derece canlyd ve dnemin ya-
zarlar ve sanatlar, Ludwigin byd evin ziyaretileri arasndayd. Ludwigin
babas, mhendis ve sanayiciydi. Annesi mzie ok meraklyd. Ludwigde mzik
dhil pek ok alanda sahip olduu yeteneklerini gelifltirme frsat buldu. te yan-
dan, ailenin gemiflinde psikolojik sorunlar olan ve bu nedenle intihar eden kifli-
ler de vard. Ludwigin kendisi de yaflam boyunca birtakm psikolojik sorunlarla
bouflmak durumunda kald.
niversite ana gelince Wittgenstein, mhendislik okumak zere nce Ber-
line, daha sonra da Manchestera gitti. Bir sre uurtmalar ve uak pervanesi tasa-
rm zerine alflt. lgisi zamanla matematie ve daha sonra matematiin temelle-
rine iliflkin sorunlara kayd.
Frege ile bir grflme yapt ve Frege kendisine Cambridgee gidip Russell ile a-
lflmasn nerdi. Wittgenstein, Fregenin bu tavsiyesini tuttu ve 1911de Cambrid-
gee gitti. Russell, Wittgensteinn Cambridgede geirdii ilk dnemin sonunda,
kendisini ziyaret ediflini ve felsefeye devam edip etmemek konusunda fikrini sor-
masn flyle anlatr:
Cambridgedeki birinci dneminin sonunda bana geldi ve konufltu: Ltfen ba-
na tam bir aptal olup olmadm syler misiniz? Ben de cevap verdim: Sevgili
dostum, bilmiyorum. Niin bana soruyorsun? Dedi ki nk tam bir aptalsam gi-
dip pilot olacam, eer deilsem bir filozof olacam. Ona tatilde felsef bir ko-
nu zerine bir fley yazmasn ve o zaman kendisine tam bir aptal olup olmadn
syleyebileceimi syledim. kinci dnemin baflnda bana nerdii fleyi tamamla-
mfl olarak getirdi. Sadece bir cmleyi okuduktan sonra ona dedim ki: Hayr, sen
bir pilot olmamalsn. (Philosophers and Idiots, s.26-27)
Birinci Dnya Savafl baflladnda Wittgenstein Tractatus Logic-Philosophicus
zerinde alflyordu. Wittgenstein, Avusturya ordusuna yazld. Savafl srasnda,
yaklaflk bir yln savafl esiri olarak bir talyan esir kampnda geirdi. Bu esirlik d-
neminde, Tractatusu tamamlad. Bu eserinde, dil, mantk, mutluluk vb. pek ok
konuyu ele ald ve eseri tamamladnda, ele ald konular niha olarak zd-
ne ikna olarak felsefeyi brakt ve Avusturya kylerinde retmenlik yapmaya bafl-
lad. Bu dnemde bir manastrda bahvanlk yapmaktan, bir kz kardefli iin bir ev
tasarlayp infla etmeye kadar muhtelif ifllerle uraflt.
www.evrenselpdf.com
72 adafl Felsefe-I
Daha sonra Moris Schlickin ve Friedrich Waismannn davetiyle Viyana evre-

si olarak anlan bir grup bilim adam ve felsefeci ile 1924 - 1932 yllar arasnda tar-
tflmalarda bulundu. (Viyana evresinin alflmalarnn tarihsel seyrini ve nemini
bir sonraki blmde ele alyoruz.)
Dostlaryla bu dnemde girifltii tartflmalar sonucunda, felsefe alannda yapla-
cak bir fley kalmadna dair fikrini deifltirdi. 1929 ylnda Cambridgeden ald
davet zerine, daha nce yaymlanmfl olan Tractatusu doktora tezi olarak sundu
ve akademik hayata geri dnd.
kinci Dnya Savafl srasndaki bir dnem hari, hayatnn geri kalann Cam-
bridgede geirdi. Bu dnemde hibir yayn yapmad. Baz alflmalar, gayr resmi
olarak felsefe evrelerinde okundu. Tractatustan sonra ikinci byk eseri olan
Philosophical Investigations lmnden sonra1953te yaymland.
Yaflam, Felsefe ve Konuflma

Wittgensteinn felsefe alflmalar boyunca etkili olan temel kaygsnn Nasl yafla-
malyz? sorusuna bir cevap bulmak olduu sylenebilir. Wittgensten, imparator-
luklarn tasfiye olduu, eski dzenlerin ykld ancak yenisinin kurulamad,
sahte, ikiyzl, yapay vb. yaklaflmlarn kltrel ve politik yaflamda etkili olduu
bir dnemde yaflad dflnlrse, kendisinin bu kaygs daha iyi anlafllabilir.
Wittgenstein, yaflam boyunca yalnlk ve u noktada bir drstlk deerlerini ser-
gilemifl, belki de bu deerler sayesinde an karmaflasndan kendisini koruyabil-
mifltir. Wittgensteinn nasl yaflamamz gerektii konusunda ortaya koyduu bir
doktrin ya da sistem olduu sylenemez. Bu konuda ne kadar konuflabileceimiz
de tartflmaldr. Wittgensteinn konuya yaklaflmnn daha ok neyin syleneme-
yeceini aa karmak olduu sylenebilir. Sylenebilir olan sylenemez olan-
dan ayrmak, Wittgensteinn felsef projesine ana rengini vermektedir, diyebiliriz.
Wittgensteinn bu yaklaflm, Kantn metafizik elefltirisini hatrlatmaktadr. Kant,
Antik Yunancada kritikos Kritik der reinen Vernunft adl eserinde akln kendi snrlar iersinde neyi bile-
snr izmek anlamna gelir
ve Kantn Kritik der reinen bileceini ortaya koyarak, bilinemez ve zerinde sz sylenilemez olan aa -
Vernunft
SIRA SZDE adl eserinin karmaya alflmfltr.
SIRA SZDE Kanta gre bizim bilgimiz, grngsel olanla snrldr; kendi
bafllndaki kritik bu
anlamda bir snr izme
baflna olan dflnebilmekle beraber onun hakknda bir bilgi sahibi olmamz ola-
ifllemin ifade eder. nakszdr. Ayrca Tanr, ruh ya da evrenin tamam gibi, grmzde temsil edeme-
D fi N E L M yeceimiz Didealar
fi N E L hakknda
M akl yrtmemiz ve doru bir takm sonulara ulaflma-
mz da olanakszdr. Wittgenstein da benzer bir izgide ilerlemektedir. Ancak, bel-
S O R U ki de onun projesi
S O R U daha da kktencidir. Wittgenstein, neyin dflnlemez olduu-
nu dilin snrlar ierisinde belirlemeye alflmaktadr.
Ancak burada, bir sorun mevcuttur. Snr izmek, akla ncelikle coraf bir res-
DKKAT DKKAT
mi getirmektedir. Bu balamda izilen bir snr, belli bir blgeyi snrn ii ve dfl
olarak ikiye ayrr. Dolaysyla, snrn ii kadar dflna da bir varlk atfedilmifl olur.
N N
SIRA SZDE Nasl olur daSIRA SZDEdflndaki blgeye varlk atfetmeksizin bir snr izilebilir? Witt-
snrn
genstein bu ifli dilin ierisinden ve yine dil vastasyla baflarmaya alflmaktadr.
fiimdi, Wittgensteinn Tractatusta bu amaca ulaflmak zere izledii yolu anlama-
ya alflalm.
K T A P
TractatusunK Trke evirisi mevcuttur: Wittgenstein, L. (2011) Tractatus Logico-Philo-
T A P
sophicus. ev. Oru Aroba. Metis Yaynlar. 6. Basm. stanbul.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
4. nite - Dile Dayal Yeni Bir A Priori Anlayfl: Erken Dnem Wittgenstein 73
Mantk ve Dil
Wittgenstein, iinde yaflad an ve gemifl alardan o gne aktarlan felsef so-
runlarn zm iin anahtar mantkta grmektedir. Felsefenin sorunlarnn orta-
ya konulmasnn kendisi felsef bir sorundur ve bu sorunlarn ortaya kmasnn
nedeni, dilin mantnn yanlfl anlafllmasdr (Tractatus, nsz, 3). Tractatusun
yazlfl amac da bu balamda ortaya konulur:
Kitabn tm anlam flu szcklerle ifade edilebilir: Sylenilebilecek her fley aka
sylenilmelidir, konuflamayacamz hakknda ise sessizliimizi korumalyz (Trac-
tatus, nsz, 3).
Eer dilin mantn akla kavuflturabilirsek, dilin snrlarn da grmfl olu-

ruz. Felsefecilerin ne zaman bu snrlar getiklerini ve felsef olarak addettikleri
sorunlar ortaya koyduklarn da grmfl oluruz.
Dnya, Dil ve Resmetme

Tractatus ksa, numaralandrlmfl aforizmalardan oluflur. Yedi temel aforizma
1den 7ye kadar numaralarla sunulur. Her bir aforizmann altndaki aklama ve
yorumlar 1.1, 3.1 biiminde, sz konusu aklamaya dair grfller 1.11, 3.11 bii-
minde numaralandrlmfltr.
fiimdi Tractatusun alfl cmlelerini grelim:
1. Dnya olduu gibi olandr.

1.1 Dnya fleylerin deil olgularn bir toplamdr.
Dnya hakknda fikirlerini bu biimde ifade eden Wittgenstein, daha sonra dilin ne-
liine ynelir. Bir olgu durumunu resmeden bir izim dflnelim. Olgu, gerekte
olup biten fleyin kendisidir. izim ise olanakl bir olgu durumunu resmeder.
2.1 Biz olgular kendimize resmederiz.

2.12 Bir resim gerekliin bir modelidir.
2.131 Bir resimde resmin unsurlar nesnelerin temsilcileridir.
2.14 Bir resmi oluflturan fley, unsurlarnn bir dieriyle belirli bir bant ierisinde
olmalardr.
2.141 Bir resim bir olgudur.
izim rneini ele alrsak izimdeki unsurlar (izgiler, flekiller, belki renkler),
gerekte mevcutturlar. Her bir resmin belirli bir yaps vardr. Yap ile kastedilen,
resmi oluflturan unsurlarn birbirleriyle belirli bantlar ierisinde olmalardr. ki
farkl resim, benzer bir yapya sahip olabilir. ki resim benzer yaplar haiz olmala-
rnn tesinde, ortak bir resimsel biime sahiptirler. Burada resimsel biimle kaste-
dilen ne resimlerdeki unsurlardan birisi ne de resimlerin yapsdr. Resimsel biim,
bir olanakllk olarak dflnlmelidir. Birtakm unsurlarn byle bir yap ierisinde
dzenlenebilme olanakll bize, resimsel biimi verir. Resimsel biim varln bir
olguya ya da o olguyu temsil eden bir resme bal deildir. Sz konusu olanakl-
lk, bir resimde fiil hale gelebilecei gibi ok farkl resimlerde de fiil hale gelebi-
lir. Tm bu resimlerin, ayn resimsel biime sahip olduunu syleriz.
Resimler ve resmedilenler arasndaki resmetme bantsndan sz edilebilmesi,
resim ile resmedilen arasnda ortak bir fleyin olmasna baldr. Resim, ister resmet-
tii gereklii doru biimde resmetsin, ister etmesin, resimle gereklik arasndaki
bu ortak fley, resimsel biimdir.
www.evrenselpdf.com
74 adafl Felsefe-I
Wittgenstein, resim terimini ok genifl bir anlamda kullanmaktadr. Resim, sa-

dece iki boyutlu bir izim olmak durumunda deildir. Nerede olgularn, olgularn
ierisinde yer alan nesnelerin temsil edilmesi sz konusu ise bir resmetme ban-
tsndan sz edilebilir. Wittgensteina gre, her bir resim mantksal bir resimdir.
Mantksal resimler, dnyay doru ya da yanlfl resmedebilir.
Wittgenstein tm olanakl olgularn ya da olanakl tm nesnelerin, olanakl tm
bantlarnn mevcut olduu bir mekndan sz eder ve bu mekna mantksal uzay
adn verir. Mantksal uzay sadece fiil olgu durumlarn deil, tm olanakl olgu
durumlarn da kapsar. Mantksal uzay bu flekilde ortaya koyan Wittgenstein, re-
simlerin neliini flu flekilde ortaya koyar:
2.202 Bir resim mantksal uzayda olanakl bir durumu temsil eder.
Bu grfllerden hareket ederek bir resmin doru ya da yanlfl olmasndan nasl sz
edilebilir?
2.22 Bir resim temsil ettiini doruluundan veya yanlfllndan bamsz olarak,
resimsel biimi vastasyla temsil eder.
2.223 Bir resmin doru veya yanlfl olduunu syleyebilmek iin onu gereklikle kar-
fllafltrmalyz.
2.224 Sadece resme bakarak resmin doru veya yanlfl olup olmadn sylememiz
mmkn deildir.
2.225 A priori olarak doru olan resimler yoktur.
Bir resmin doru olmas, resmettii olgunun fiil olmasn gerektirir. Bunu anla-
yabilmek iin ise resmin olgu ile karfllafltrlmas zorunludur. Eer Wittgenstein
hakl ise bu, aklc tm epistemoloji anlayfllarnn yanlfl yolda olduunu gsterir.
Herhangi bir resim ne kadar ak ve seik olursa olsun, olgulardan bamsz ola-
rak doru ya da yanlfl olamaz.
SIRA SZDE Wittgenstein Tractatusu

SIRA SZDE yazmaya iten felsef kayglar hakknda neler sylenebilir?
1
Dflnce ve Dil
Wittgenstein mantksal resimlerin bir eflidi zerinde zellikle durur ki bunlar, d-
flncelerdir.
S O R U S O R U
3. Olgularn mantksal resmi bir dflncedir.
3.001 Bir olgu durumu dflnlebilirdir: Bunun anlam onu kendimize resmede-
DKKAT DKKAT
bilmemizdir.
3.01 Doru dflncelerin toplam dnyann bir resmidir.
N N
SIRA SZDE 3.02 BirSIRA
dflnce
SZDEhakknda olduu durumun olanan ierir.
Grld gibi dflncelerimiz de Wittgensteina gre resimlerdir. Bu itibarla

AMALARIMIZ resimlerin AMALARIMIZ
sahip olduu tm zellikleri haizdirler: Belli bir dzenlemeye sahip un-
surlar ierirler; dolaysyla belli bir yaplar ve resimsel bir biimler vardr ve ola-
nakl olgu durumlarn resmederler.
K T A P Bu durumda
K T sorulacak
A P bir soru fludur: Dflnceler nasl iletilebilir? Wittgenste-
in bunun cevabn flu flekilde vermektedir:
3.1 Bir nermede bir dflnce duyular tarafndan alglanacak surette dflavurulur.
TELEVZYON TELEVZYON
3.11 Biz bir nermenin (szl veya yazl vb.) alglanabilir iflaretini olanakl bir du-
rumun izdflm olarak kullanrz.
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
Dolaysyla, dflnceler ifadelerini alglanabilir iflaretlerde, dilde, bulur. Bu

noktada, Wittgensteinn dilin snrlarn izerek dflnceye nasl snr ekebilecei
anlafllr hale gelir.
nermesel bir iflaret yani, bir cmle, belli nesnelerin bir dzenleniflinden ibaret-
tir. Ancak dilin yaps, olduka karmaflktr. Dilin dflnceleri nasl temsil ettii ko-
layca gzden kaabilir. Wittgenstein, dille karfllafltmzda, dilin mantn kolayca
zemeyebileceimizi ve bu nedenle dilin dflnceyi gizlediini ne srer (4.002).
Dilin z, bu itibarla sakl olabilir ama bu onun alp, aflikr hale getirilemeye-
cei ve teflhir edilemeyecei anlamna gelmez. Dilin sakl zn aa karan,
mantktan baflka bir fley deildir. Wittgensten, hocas Russell izleyerek dilin y-
zeysel grameri ile dilin mantn birbirinden ayrr. Frege, Russell, Whitehead gibi
mantklarn alflmalar ile geliflmekte olan modern mantn, dilin isel yapsn
yanstmakta yetkin olduunu savunur. Bunun anlam, gndelik dillerin dfllanmas
ya da ideal - mantksal bir dile doru evrilmelerinin talep edilmesi deildir. Witt-
gensteina gre gndelik diller dil olmalar itibariyle, her ne kadar mulaklklar,
karflklklar ve belirsizlikler ierseler de dilin zn haizdirler. Yaplmas gereken
onlardan kurtulmak deil, onlar anlamaktr.
Dilin saklad dflnceyi aa karmak, bir zmlemeyi gerektirir. Dil, bir
resim olduuna gre, belli unsurlar ve bu unsurlarn belli bir dzenleniflini ier-
melidir. Bir nermeyi dikkate aldmzda, nermeyi oluflturan unsurlar nelerdir?
Wittgenstein, sz konusu bu temel unsurlarn adlar olduunu syler. Gndelik dil-
de karflmza kan dier szckler, nermenin asl unsurlar deildirler. nerme-
ler, adlardan ve onlarn belli bantlar ierisinde yer almalarndan ibarettir. simle-
rin kendileri daha basit unsurlara indirgenemez. Kendileri basit iflaretlerdir. sim-
ler, nesnelere iflaret ederler. Bir baflka ifadeyle, adlarn anlamlar nesnelerdir.
nermelerin yapsnn bu biimde ortaya konulmas Tractatusun giriflindeki afo-
rizmalar anlafllr klmaktadr.
Cmleler (baz felsefeciler, nermelerle haber cmlelerini zdefllefltirirken; ba-
zlar, nermeleri birden fazla cmlenin ortak ierii olabilen daha soyut bir fley
olarak tanmlar. Burada iki terimi eflanlaml olarak kullanyoruz.) olanakl olgu du-
rumlarn resmederler. Doru cmleler olgular temsil eder. Cmleler, belli bir ba-
nt ierisindeki adlardan oluflur. Bu cmlelerdeki adlar, nesnelere karfllk gelir.
Ancak cmleler adlarn bir yn deildir. simler, belli bir yap ierisinde yer alr
ve olgular temsil eder. Bu durumda dnya, doru cmlelerin btn tarafndan
temsil edildiine gre, nesnelerin bir yn olamaz. Dnya, nesnelerin deil, olgu-
larn bir toplamdr. Mantksal uzaydaki olgular, dnyay oluflturur ve bu itibarla,
dnya olduu gibi olanlarn tmdr.
fiimdi karmaflk ya da bileflik nermeleri, yani birden fazla basit nermeyi ie-
ren nermeleri dikkate alalm. Wittgenstein, bu tr nermelerin zmlenmesi so-
nucu atomsal ya da temel nermelere varacamz syler. Temel nermeler, adla-
rn dolayszca iliflkilendirildii basit nermelerdir. Temel nermelerin nemli bir
zellii ise doruluk deerlerinin bir baflka nermeden tretilememesidir. Bir bafl-
ka deyiflle, temel nermelerin doruluk deerleri birbirlerinden bamszdr (2.061).
Temel nermeler olgu durumlarn temsil ettiklerine gre olgu durumlar, birbirle-
rinden bamszdr. Bir olgu durumundan bir dieri tretilemeyeceine gre, bir
olgu durumunun varl ya da yokluundan bir baflka olgu durumunun varl ya
da yokluu tretilemez (2.062).
Bu aklamalar Tractatusun giriflindeki baz nermeleri anlamamza yardmc
olmaktadr:
www.evrenselpdf.com
76 adafl Felsefe-I
1.2 Dnya olgulara blnmfltr.

1.3 Herhangi bir fley dier her fley ayn kalmak zere olabilir de olmayabilir de.
flte bu nermeler, mantksal atomculukun tam bir tarifini ierir. Atomsal olgu-
lar arasnda, mantksal - zorunlu balar bulunmamaktadr. te yandan bileflik
nermeler arasnda mantksal - zorunlu balar olabilir. Bileflik nermeler arasnda-
ki mantksal balar gstermek zere Wittgenstein, bugn, nermeler mantnda
sklkla kullanlan doruluk tablolarn infla etmifltir.
Bileflik nermelerin doruluk deerlerinin, temel nermelerin doruluk deer-
lerine dayanarak belirlenebilmesi, nerme eklemlerinin doruluk fonksiyonlar
olarak ele alnmalar sayesinde olmaktadr.
Mantksal Doruluk
Bir nceki blmde altn izdiimiz gibi, Wittgensteina gre hibir resim, a prio-
ri olarak doru olamaz. Bu itibarla temel nermelerin her biri olumsaldr; yani
doru da yanlfl da olabilirler. Bir baflka deyiflle, resimler neyi resmederlerse etsin-
ler, olgularn bu resmedilenden farkl olabilecei dflnlebilir. Basit (temel) ner-
meler sz konusu olduunda, iki ayr olanakllk vardr: nerme doru olabilir ve-
ya nerme yanlfl olabilir.
Bileflik nermeler sz konusu olduunda, basit nermelerin aldklar farkl
doruluk deerleri, bir doruluk tablosunun farkl satrlarn oluflturur. Bu flekilde
oluflturulan her bir satr, bize olanakl bir dnya verir. Tablo 4.1de p ve q iki fark-
l temel nermeye karfllk gelsin. Tablonun ilk satrnda p nermesi doru, q ner-
mesi de doru deerini almfltr ve bu, olanakl bir dnyaya karfllk gelir. Bu du-
rum dier satr iin de geerlidir. fiimdi, dier stunda verilen bileflik ner-
meleri inceleyelim. Burada V simgesi tikel evetleme eklemine simgesi ise t-
mel evetleme eklemine karfllk gelmektedir. Bileflik nermelerin kuruluflunda kul-
lanlan nerme eklemleri, nermelerin ieriine ait deildir; nermelerin yaplar-
nn bir parasdr.
Tablo 4.1 p q p V ~p p ~p pVq
D D D Y D
D Y D Y D
Y D D Y D
Y Y D Y Y
Tablo 4.1de ayr bileflik nermenin bileflenlerinin ald farkl doruluk de-
erlerine gre doruluk deerleri belirlenmifltir. Birinci bileflik nerme, tm ola-
nakl dnyalarda dorudur. Bir baflka deyiflle bu nerme biimi, zorunlu olarak
dorudur ve mantksal bir dorudur. Byle bir nermeye (nerme biimine) Witt-
genstein, totoloji adn verir. kinci bileflik nerme ise tm olanakl dnyalarda
yanlfl deerini almfltr. Bir baflka deyiflle bu nerme biimi, zorunlu olarak yanlfl-
tr ve mantksal bir yanlfllktr. Bu nerme biimine, eliflki ad verilir. Sonuncu bi-
leflik nerme ise en az bir olanakl dnyada doru, en az bir olanakl dnyada yan-
lfl deerini almfltr. Bu bileflik nerme biimi ise olumsal olarak adlandrlr.
Bu deerlendirmelerden kacak bir sonu fludur: Mantksal doru ve mantk-
sal yanlfl nermeler, bileflik nermeler olmak durumundadr. Basit (temel) ner-
meler, olgular resmettikleri iin olumsaldr ve mantksal olarak doru ya da yan-
lfl olamaz.
www.evrenselpdf.com
Totolojiler ve eliflkiler, bir olguyu resmetmez. Temel nermeler, bir olgu du-
rumunun olup olmadn syledii iin ierii olan bir fley sylemekte, bu itibar-
la da bir olguyu resmetmektedir. Oysa totolojiler ve eliflkiler iin byle bir durum
sz konusu deildir. P yerine neyi seersek seelim, tm olanakl dnyalarda
doru veya yanlfl olan birer nerme biimi elde ederiz ki bu durumda resmedilen
bir olgu bulunmamaktadr (4.461 ve 4.462).
nerme eklemleri, doruluk fonksiyonlar olarak ele alndnda ka

SIRAtane farkl birli ve
SZDE SIRA SZDE
ikili nerme ekleminden sz edilebilir? 2
Syleme ve Gsterme
Wittgensteina gre nermeler bir fley syler ve gsterir.
S O R U S O R U
4.022 Bir nerme anlamn (ng. sense) gsterir.
Bir nerme, eer doru ise fleylerin nasl olduunu gsterir ve fleylerin yle olduunu
syler. DKKAT DKKAT
Tm kuular beyazdr. nermesi kendi anlamn gsterir. nermenin ne an-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lama geldiini grmek istersek, nermeyi anlamamz iin neyin gerekli olduunu
sorarz. nermeyi anlamak, onun anlamn kavramaktr. nermenin anlamn kav-
ramak ise eer nerme doru ise fleylerin nasl olmas gerektiini anlamaktr. Bu
nermeyi anladmzda, rastlayacamz her bir kuunun beyaz olacan bilmek
demektir. (nermeyi anlamamzn onun doru olmasn gerektirmediine dikkat
ediniz.) Tekrarlarsak, bir nerme kendi anlamn bu itibarla gsterir.
K T A P K T A P
te yandan, ayn nerme tm kuularn beyaz olduunu da syler. Bu itibarla
doru ya da yanlfl olabilir. Bu bakmdan, tm nermelerin genel bir nerme bii-
mi bulunmaktadr: TELEVZYON TELEVZYON
4.5 flte fleyler byledir.
Totolojilerde ve eliflkilerde ise bir snr durumu sz konusudur:

N T E R N ETotolojiler
T ve NTERNET
eliflkiler, hibir fley sylemediini gsterir. Eer bir fley sylemediklerini gsteri-
yorlarsa totolojilerin ve eliflkilerin herhangi bir nemi var mdr? Onlar, mantksal
uzayn yapsn aa karrlar. Neyin olanakl neyin olanaksz olduunu ortaya
koyarlar. Ayn zamanda totolojiler, mantksal (zorunlu) nermelerdir. Tractatusa
gre, tm mantksal karm kurallar, bir totoloji biiminde ifade edilebilir.
Bu, flphesiz, nermeler mant iin dorudur ancak, yklemler mantnda
durum farkldr. te yandan daha sonraki yllarda Wittgenstein niceleyici ieren t-
mel ya da tikel nermelerin de basit nermelere zmlenebileceini savunmufl-
tur. rnein x Fx (Tm xler iin x Ftir) biimindeki bir nerme (Fa ve Fb ve
Fc ve...) bileflik nermesine, ]x Fx (Baz xler iin x Ftir) biimindeki bir ner-
me ise (Fa veya Fb veya Fc veya...) bileflik nermesine zmlenebilir. Ancak,
nermeler mantnda bir karmn geerli olup olmadn kontrol etmek iin
doruluk tablosu gibi mekanik karar verme yntemleri varken, yklemler mant-
nda deiflkenlerin deer aldklar tanm kmeleri sonsuz olduunda, byle bir
karar verme yntemi bulunmamaktadr.
Mantksal nermelerin doruluuna, sadece iflaretlerin dizilimine (sentaksa)
bakarak karar verilebilir. Bu itibarla da mantksal nermeler a priori nermelerdir.
Doruluklarna karar vermek iin, gereklikle bir karfllafltrma yapmak gereksiz-
dir. Bu itibarla mantksal uzayn yaps, mantksal doruluk zerinden tam olarak
www.evrenselpdf.com
78 adafl Felsefe-I
bilinebilirdir. Wittgenstein bunu, Mantkta asla srprizlere yer yoktur. szleriyle

ifade eder (6.1251).
Dflncenin Snrlanmas
Elimizde, tm temel nermelerin bulunduunu varsayalm. Olanakl tm birli ve
ikili doruluk fonksiyonlar da tanmlanmfl olsun. (Sra sizde 2 numaral sorunun
cevabnda belirtildii gibi 4 adet birli 16 adet ikili doruluk fonksiyonu bulunmak-
tadr.) Bu durumda, olanakl tm nermeleri ieren bir kme oluflturabiliriz. Bu
kmenin bir ksm elemanlar, totolojiler ve eliflkiler olacaktr. Geriye kalan ner-
meler ise olanakl tm olgular temsil edebileceklerdir. Bir baflka deyiflle, mantk-
sal uzayn tamamn temsil edebileceklerdir. Bu olanakl nermelerin dflnda ka-
lan, sadece anlamsz olandr. Dolaysyla, dflnlebilir olann snr dilin ierisin-
den izilmifl olmaktadr. Sylenemez bir fleyi sylemeye kalktmzda bu snr,
kendini gsterecektir.
6.5 Cevap szcklere dklemediinde, soru da szcklere dklemez.

Bilmece yoktur.
Eer bir soru ifade edilebiliyorsa, cevap verilmesi de mmkndr.
rnein, Dnya gerekten var m?, Dnya niin var?, Tanr var m? gibi so-
rular aslnda birer soru deildir. Bunlara cevap olarak verilebilecek ve bir olguyu
temsil eden bir nerme bulunmamaktadr.
te yandan:
6.522 Esasen szcklere dklemeyecek fleyler vardr. Bunlar kendilerini aflikr k-

larlar. Bunlar mistik olanlardr.
Totolojiler ve eliflkiler bir yana braklrsa sylenilebilir olan, olgular resme-

dendir. Bu durumda, olgular resmeden doru nermelerin toplam bize, bilim de-
diimiz etkinliin alann verir. Bu durumda, felsefe hakknda ne syleyebiliriz?
4.111 Felsefe doa bilimlerinden birisi deildir.

(Felsefe szc doa bilimlerinin stnde ya da altnda bir yerde bulunan bir fle-
ye karfllk gelir ama, bilimlerin yannda yer almaz.)
Felsefe, dflncelerin mantksal olarak akla kavuflturulmasn amalar.
Felsefe, bir doktrin deil, bir etkinliktir.
Felsef, bir alflma, tariflerden/aklamalardan oluflur.
Felsefe, felsef nermelerle deil, nermelerin akla kavuflturulmas ile nihayet
bulur.
Felsefe olmakszn dflnceler kapal ve mulaktr. Felsefenin grevi, onlar akla
kavuflturmak ve onlara keskin snrlar kazandrmaktr.
4.003 Felsef alflmalarda bulunan sorularn ve nermelerin ou yanlfl deil, fakat

anlamszdr.
Sonu olarak, biz bu eflit sorulara cevap veremeyiz, sadece anlamszlklarn ortaya
koyarz.
Felsefecilerin sorularnn ve nermelerinin ou, dilimizin mantn anlamakta
baflarsz olmamzdan kaynaklanr.
(Bu sorular ve nermeler, iyiye gzele gre daha az m daha ok mu zdefllie sahip-
tir gibi sorularla ayn bee aittirler.)
En derin sorunlarn aslnda hi sorun olmamalar hi de flaflrtc deildir.
www.evrenselpdf.com
6.53 Felsefede doru yntem gerekten de flu olmaldr: sylenilebilir olandan (yani,
doa bilimlerinin nermelerinden yani, felsefe ile hibir ilgisi olmayan fleylerden)
gayr bir fley sylememek ve sonra, eer birisi metafiziksel bir fley sylemek isterse, ona
nermelerindeki baz iflaretlere bir anlam vermekte baflarsz olduunu gstermek...
Eer Wittgensteinn bu grflleri doruysa, felsefe tarihi sahte baz sorulara ve-
rilmifl sahte baz cevaplarla dolu olacaktr. Wittgensteinn bu grfllerini, Tracta-
tustaki nermelere uygularsak nasl bir sonu elde edebileceimizi de sorabiliriz.
Mantk, dil, felsefe, bilimler, hayat, mistisizm vb. hakknda Wittgensteinn tm
syledikleri, kendi ortaya koyduu testi geebilmekte midir? Wittgensteinn bu so-
ruya verdii bir yant mevcuttur:
6.54 Benim nermelerim flu anlamda tarifler olarak ifl grrler: Beni anlayan kifli -
onlar basamaklar olarak kullandnda ve onlarn tesine trmandnda - sonun-
da onlarn anlamszln fark eder. (O, lafn gelifli, tepesine trmandktan sonra
merdiveni atmaldr.) O bu nermeleri aflmaldr ve o zaman, dnyay dosdoru g-
recektir.
Buradan anlafllan, Wittgensteinn yapt felsefenin tesinde, felsef arayfllar-

mz bakmndan daha nemli bir alan var gibi grnmektedir. Bu alanla ilgili ne
syleyebiliriz?
Ahlk Felsefesi
Wittgensteinn genliinden itibaren etie (ahlk felsefesine) iliflkin konularla ilgi-
lendii bilinmektedir. te yandan, Tractatusun byk ounluu dille ve dilin
mant ile ilgili tartflmalar iermektedir. Wittgensteinn asl kayglarna iliflkin ne-
ler syleyebiliriz? Wittgenstein, Tractatusu yaymlatma aflamasnda bir yayncya
yazd mektupta, bu konuda ne yazp ne yazmadn flu flekilde aklar:
Kitabn temel noktas, etikle ilgilidir. Bir ara nsze, flimdi orada olmayan bir
cmle katmak istemifltim, ama flimdi burada sizin iin yazyorum, nk bu cmle,
sizin alflmay anlamanz iin bir anahtar olacaktr. O zaman yazmaya niyetlendi-
im fley fluydu: alflmam iki ksmdan olufluyor: Burada sunulan tm yazmadkla-
rm ve (iflte bu ikinci ksm asl nemli olandr). Benim kitabm ahlk felsefesi ile
ilgili olana kendi iinden bir snr ekmektedir ve fluna kaniyim ki bu sz konusu
snrlar izmenin karflklk ve mulaklk iermeyen (ng. rigorous) yegne yolu-
dur. Ksacas, inanyorum ki gnmzde dierleri sadece gaz karmaktadr. Ben
kitabmda onun (etiin) hakknda sessiz kalarak her fleyi tam olarak yerli yerine
yerlefltirmeyi baflardm (Letters from Ludwig Wittgenstein, s.143-4).
Wittgenstein bu yazdklar ile neyi anlatmak istemektedir? Yazmad ve daha
nemli bu ksm hakknda ne sylenebilir? Wittgenstein zerinde alflan baz ta-
rihiler yazlmayan bu ksm hakkndaki ipularnn, yazlan ksmda mevcut oldu-
unu dflnmektedirler.
ncelikle, dnyann olduu gibi olanlardan olufltuunu, resim kuram itibariyle
doru nermelerin toplamnn dnya hakknda doa bilimlerinin syleyebilecei-
nin tamamn ierdiini hatrlayalm. Bu nermeler toplam ierisinde, ahlk ner-
melere (ki bunlara nerme bile diyemeyiz) yer yoktur. Neyi yapmamzn iyi, neyi
yapmamzn kt olduunu ya da hayatn anlamnn ne olduunu ifade eden ner-
meler, bu toplam ierisinde yer almamaktadr. Peki, sz konusu etik ile ilgili ola-
nn bu resim ierisindeki yeri neresidir:
www.evrenselpdf.com
80 adafl Felsefe-I
6.4 Tm nermeler eflit deerdedir.

6.41 Dnyann anlam dnyann dflnda yer almaldr. Dnyada her fley olduu gi-
bidir ve her fley, meydana gelmekte olduu gibi meydana gelir: Onun iinde hibir de-
er yoktur ve eer var olsayd, hibir deeri olmazd. Eer deeri olan herhangi bir de-
er varsa, o olann ve meydana gelenin alannn dflnda yer almaldr.
6.42. Ve yleyse etiin nermelerinin var olmas olanakszdr.
nermeler, daha yksek olan hibir fleyi ifade edemezler.
6.421 Aktr ki etik szcklere dklemez.
Etik aflknsaldr.
Etiin aflknsal ve daha yksek olmasn nasl anlamalyz? Etiin kendisi iin
balayc olmas beklenen kendimiz hakknda Wittgensteinn ne sylediine bak-
mamz yararl olabilir.
5.632 zne dnyaya ait deildir; dorusu, o dnyann bir snrdr.

5.641 Felsef benlik (kendilik) insan deildir, insan bedeni veya psikolojinin ilgilen-
dii insan ruhu deildir, fakat metafiziksel bir znedir, dnyann snrdr, onun bir
paras deildir.
Etik bu dnyaya ait deildir; kendimiz de bu dnyaya ait deiliz. yi ve kt bu

dnyada olmadna gre, iyi ve kt ile benliimiz / kendimiz hakknda ne sy-
leyebiliriz? Bu konuda bir ipucu, Wittgensteinn irade hakkndaki grfllerinde bu-
lunabilir:
6.373 Dnya irademden bamszdr.

6.374 Arzuladmz her fley meydana da gelse, yine de bu, szn gelifli, sadece tali-
hin bize bahflettii bir ltuf olabilir.
Benim herhangi bir fleyi isteyip yapabilmem, pek ok fleyin, benim elimde ol-
mayan pek ok fleyin gerekleflmesine baldr: Nronlarn uyarmlar iletmesine,
kaslarn kaslmasna, bir sr dflsal flartn yerine gelmesine vb. Bunlarn hepsinin
olmas ve benim dnyada bir fleyi yapmam, irademi aflan bir durumdur. Bu du-
rumda, bana ait olan tek eylemim, benim bir fleyi istememdir. Benim istemem, be-
nim eylemimdir. Sz konusu bu eylemin iyi ya da kt olmasndan veya bu eyle-
min sonucunda mutlu olup olmamamdan sz edilebilir:
6.422 ... yapacaksn biiminde bir etik yasa ortaya konulduunda, akla gelen ilk
dflnce Eer bunu yapmazsam ne olur? sorusudur. Ancak aktr ki etik szck-
lerin genel geer anlamnda ceza ve dlle ilgili deildir. Dolaysyla, eylemin sonu-
lar hakkndaki sorumuz nemsizdir. Ortaya koyduumuz soruyla ilgili doru olan
bir fley olmaldr. Etik bir tr dl ve ceza gerekten olmaldr, ancak bunlar eylemin
kendi iinde bulunmaldrlar. (Aktr ki dl, hofl olan bir fley; ceza ise hofl olmayan
bir fley olmaldr.)
Sz konusu dller ve cezalar eyleme dflsal olan, bu dnyaya eklenen fleyler

deilse nasl fleylerdir? Wittgenstein bunu flu flekilde aklar:
6.43 Eer iradenin iyi ya da kt kullanm dnyay deifltirirse, o sadece dnyann

snrlarn deifltirir, olgular deil dil tarafndan aklanabilen fleyleri deil.
www.evrenselpdf.com
Sonuta ortaya kan etki, bambaflka bir dnya olmaldr. Szn gelifli, bir b-
tn olarak dnyay geniflletmeli ya da soldurmaldr.
Mutlu insann dnyas, mutlu olmayan insann dnyasndan farkldr.
Buradan anlayabildiimiz kadaryla iradenin iyi kullanm, etik adan iyi dav-
ranfllar, beraberinde zneye farkl bir dnyada bulunma ve bu dnyada mutlu
olma olana verir. Sz konusu mutluluk, mutlak anlamda deerli bir fleye sahip
olmaktr. Bu anlamda deerli olan ne olabilir? Wittgenstein, 1929 veya 1930 yln-
da verdii ve 1965 ylnda yaymlanan Lectures on Ethics adl dersinde, bu tr iki
deneyimden sz eder: Dnyann varlna karfl hayrete dflmek ve mutlak ola-
rak gvende hissetmek (Lectures on Ethics, s.8). Eer bu ifadeler, Wittgenste-
inn Tractatusta gelifltirdii ltlere vurulursa, anlaml olmayan ifadelerdir. Bu tr
ifadeler, Wittgensteinn mistikten ne anlad ile iliflkilidir:
6.44 Dnyada fleylerin nasl olduu deil, onun var olmas mistiktir.
6.45 Dnyay sub specie aeternie [sonsuzluun bakfl asndan] grmek, onu bir
btn olarak grmektir - sonlu bir btn olarak grmektir. Dnyay snrl bir btn
olarak hissetmek - iflte bu mistik olandr.
Mutluluk, dnyay olduu gibi, bir btn olarak grmek, korku ve umutlardan
azade bir biimde dnya ile karfl karflya kalmaktr. Mistik olann deneyimi anlat-
labilir mi? Tam bu noktada Tractatusun son nermesini hatrlamak yararl olabilir:
7. Konuflamadmz hakknda sessizliimizi korumalyz.
Wittgensteinn bir ahlk felsefesinin olduu sylenebilir mi? Tartflnz.

SIRA SZDE SIRA SZDE
3
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
82 adafl Felsefe-I
zet
N
A M A
Wittgensteinn dil - dnya iliflkisini nasl kurdu- yalarda doru olan bir nerme biimi, mantksal
1 unu aklamak. bir dorudur. Byle bir nermeye (nerme bii-
Tractatusun bafllang nermeleri flunlardr: mine) Wittgenstein, totoloji adn verir. Tm ola-
Dnya olduu gibi olandr. ve Dnya fleylerin nakl dnyalarda yanlfl deerini alan bir nerme
deil olgularn bir toplamdr. Dil ile dnya ara- biimi ise mantksal bir yanlfllktr. Bu nerme
sndaki bant ise bir resmetme bants olarak biimine eliflki ad verilir. Grld gibi, man-
dflnlmektedir. Resimler ve resmedilenler ara- tksal doru ve mantksal yanlfl nermeler, bile-
sndaki resmetme bantsndan sz edilebilmesi, flik nermeler, olmak durumundadr. Basit (te-
resim ile resmedilen arasnda ortak bir fleyin ol- mel) nermeler olgular resmettikleri iin olum-
masna baldr. Resim, ister gereklii doru bi- saldrlar ve mantksal olarak doru ya da yanlfl
imde resmetsin, ister etmesin, resimle gereklik olamazlar. Totolojiler ve eliflkiler, bir olguyu
arasndaki bu ortak fley, resimsel biimdir. Witt- resmetmezler.
N
genstein, resim terimini ok genifl bir anlamda
kullanmaktadr. Resim, sadece iki boyutlu bir i- Syleme ile gsterme arasndaki farkll ayr-
A M A
zim olmak durumunda deildir. Nerede olgula- 3 tetmek.

rn, olgularn ierisinde yer alan nesnelerin tem- Wittgensteina gre nermeler bir fley syler ve
sil edilmesi sz konusu ise bir resmetme bant- gsterir. Tm kuular beyazdr. nermesi, ken-
sndan sz edilebilir. Wittgensteina gre her bir di anlamn gsterir. nermenin ne anlama gel-
resim mantksal bir resimdir. Mantksal resimler, diini grmek istersek, nermeyi anlamamz iin
dnyay doru ya da yanlfl resmedebilir. Witt- neyin gerekli olduunu sorarz. nermeyi anla-
genstein tm olanakl olgularn, ya da olanakl mak onun anlamn kavramaktr. nermenin an-
tm nesnelerin olanakl tm bantlarnn mev- lamn kavramak ise eer nerme doru ise fley-
cut olduu bir mekndan sz eder ve bu mek- lerin nasl olmas gerektiini anlamaktr. Bu ner-
na mantksal uzay adn verir. Mantksal uzay, meyi anladmzda, rastlayacamz her bir ku-
sadece fiil olgu durumlarn deil, tm olanakl unun beyaz olacan bilmek demektir. (ner-
olgu durumlarn da kapsar. Bir resim de mantk- meyi anlamamzn onun doru olmasn gerektir-
sal uzayda olanakl bir durumu temsil eder. Witt- mediine dikkat ediniz.) Tekrarlarsak, bir ner-
genstein mantksal resimlerin bir eflidi zerinde me kendi anlamn bu itibarla gsterir. te yan-
zellikle durur ki bunlar, dflncelerdir. Dfln- dan, ayn nerme tm kuularn beyaz olduu-
celer ifadelerini alglanabilir iflaretlerde dilde, bunu da syler. Bu itibarla, doru ya da yanlfl ola-
lurlar. bilir. Totolojilerde ve eliflkilerde ise bir snr du-
N
rumu sz konusudur: Totolojiler ve eliflkiler,
AM A
Mantksal doruluu tanmlamak. hibir fley sylemediklerini gsterirler. Eer bir
2 Wittgensteina gre hibir resim, a priori olarak fley sylemediklerini gsteriyorlarsa totolojilerin
doru olamaz. Bu itibarla temel nermelerin her ve eliflkilerin herhangi bir nemi var mdr? On-
biri olumsaldr yani, doru da yanlfl da olabilir- lar, mantksal uzayn yapsn aa karrlar. Ne-
ler. Bir baflka deyiflle resimler, neyi resmederler- yin olanakl neyin olanaksz olduunu ortaya ko-
se etsinler, olgularn bu resmedilenden farkl ola- yarlar. Ayn zamanda totolojiler, mantksal (zo-
bilecei dflnlebilir. Basit (temel) nermeler runlu) nermelerdir. Tractatusa gre tm man-
sz konusu olduunda, iki ayr olanakllk var- tksal karm kurallar, bir totoloji biiminde ifa-
dr: nerme doru olabilir veya nerme yanlfl de edilebilir.
olabilir. Bileflik nermeler sz konusu olduun-
da, basit nermelerin aldklar farkl doruluk
deerleri bir doruluk tablosunun farkl satrlar-
n oluflturur. Bu flekilde oluflturulan her bir satr,
bize olanakl bir dnya verir. Tm olanakl dn-
www.evrenselpdf.com
N
AM A
Wittgensteinn dflnceye ne anlamda ve nasl N
AM A
Wittgensteinn ahlk felsefesine bakfl asn
4 snr getirdiini aklamak. 5 ana hatlaryla aklamak.
Elimizde tm temel nermelerin bulunduunu Wittgensteinn genliinden itibaren, tinsel ve
varsayalm. Olanakl tm birli ve ikili doruluk etie (ahlk felsefesine) iliflkin konularla ilgilen-
fonksiyonlar da tanmlanmfl olsun. Bu durum- dii bilinmektedir. te yandan, Tractatusun b-
da, olanakl tm nermeleri ieren bir kme olufl- yk ounluu dille ve dilin mant ile ilgili tar-
turabiliriz. Bu kmenin bir ksm elemanlar, to- tflmalar iermektedir. ncelikle, dnyann ol-
tolojiler ve eliflkiler olacaktr. Geriye kalan ner- duu gibi olanlardan olufltuunu, resim kuram
meler ise olanakl tm olgular temsil edebile- doru nermelerin toplamnn dnya hakknda
ceklerdir. Bir baflka deyiflle, mantksal uzayn ta- doa bilimlerinin syleyebileceinin tamamn
mamn temsil edebileceklerdir. Bu olanakl ner- ierdiini hatrlayalm. Bu nermeler toplam ie-
melerin dflnda kalan, sadece anlamsz olandr. risinde ahlk nermelere (ki bunlara nerme bi-
Dolaysyla dflnlebilir olann snr, dilin ieri- le diyemeyiz) yer yoktur. Neyi yapmamzn iyi,
sinden izilmifl olmaktadr. Sylenemez bir fleyi neyi yapmamzn kt olduunu ya da hayatn
sylemeye kalktmzda, bu snr kendini gste- anlamnn ne olduunu ifade eden nermeler,
recektir. Totolojiler ve eliflkiler bir yana brak- bu toplam ierisinde yer almamaktadr. Etik, bu
lrsa sylenilebilir olan olgular resmedendir. Bu dnyaya ait deiliz; kendimiz de bu dnyaya ait
durumda olgular resmeden doru nermelerin deildir. yi ve kt, bu dnyada olmadna g-
toplam bize, bilim dediimiz etkinliin alann re, iyi ve kt ile benliimiz / kendimiz hakkn-
verir. Wittgenstein buradan hareketle, felsefeye da ne syleyebiliriz? Bundan sonra syleyebil-
de bir snr getirmektedir. Ona gre felsefe tarihi, diklerimiz, Wittgensteinn farkl alflmalarnda
sahte baz sorulara verilmifl sahte baz cevaplarla yazdklarndan hareketle bizim kardmz baz
doludur. sonulardr. Benim, herhangi bir fleyi isteyip ya-
pabilmem, pek ok fleyin, benim elimde olma-
yan pek ok fleyin gerekleflmesine baldr: N-
ronlarn uyarmlar iletmesine, kaslarn kaslma-
sna, bir sr dflsal flartn yerine gelmesine vb.
Bunlarn hepsinin olmas ve benim dnyada bir
fleyi yapmam, irademi aflan bir durumdur. Bu du-
rumda bana ait olan tek eylemim, benim bir fle-
yi istememdir. Benim istemem, benim eylemim-
dir. Sz konusu bu eylemin iyi ya da kt olma-
sndan veya bu eylemin sonucunda mutlu olup
olmamamdan sz edilebilir. radenin iyi kullan-
m, etik adan iyi davranfllar, beraberinde zne-
ye farkl bir dnyada bulunma ve bu dnyada
mutlu olma olana verir. Sz konusu mutluluk,
mutlak anlamda deerli bir fleye sahip olmaktr.
Bu anlamda deerli olan ne olabilir? Wittgenste-
in, 1929 veya 1930 ylnda verdii ve 1965 yln-
da yaymlanan Lectures on Ethics adl dersin-
de, bu tr iki deneyimden sz eder: Dnyann
varlna karfl hayrete dflmek ve mutlak ola-
rak gvende hissetmek. Eer bu ifadeler, Witt-
gensteinn Tractatusta gelifltirdii ltlere vu-
rulursa anlaml olmayan ifadelerdir. Bu tr ifade-
ler, Wittgensteinn mistikten ne anlad ile ilifl-
kilidir.
www.evrenselpdf.com
84 adafl Felsefe-I
Kendimizi Snayalm
1. Wittgensteinin doum yeri afladakilerder hangi- 5. I. Temel nermelerin doruluk deerleri birbirlerin-
sidir? den bamszdr.
a. Berlin II. Temel nermeler adlarn dolayszca iliflkilendirildii
b. Londra basit nermelerdir.
c. Zrih III. Temel nermelerin doruluk deerleri, bir baflka
d. Viyana nermeden tretilemez.
e. Salzburg Wittgensteinn Tractatusta sunduu grfller dikkate
alndnda yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
2. Wittgensteinn Cambridge niversitesinde birlikte a. Yalnz I
alflt ve kendisini felsefe alflmalarn srdrmesi b. I ve II
konusunda destekleyen ngiliz felsefecisi afladakiler- c. I ve III
den hangisidir? d. II ve III
a. Moore e. I, II ve III
b. Russell
c. Schlick 6. I. Felsefenin yntemi doa bilimlerine benzer.
d. Ryle II. Felsefe, dflncelerin mantksal olarak akla ka-
e. Austin vuflturulmasn amalar.
III. Felsefe, genel geer doktrinler retir.
3. Wittgenstein felsefe yapmaya iten temel saiki, afla- Wittgensteinn felsefe hakkndaki grflleri dikkate
dakilerden hangisi en doru biimde ifade etmektedir? alndnda, yukardaki ifadelerden hangileri dorudur?
a. Modern mantn gelifltirdii aralar, felsef so- a. Yalnz I
runlara uygulamak. b. Yalnz II
b. Dilin iflleyifli hakknda, yetkin bir kuram gelifltir- c. Yalnz III
mek. d. I ve II
c. Dilin syleme ve gsterme ifllevleri arasndaki e. II ve III
ayrm berraklafltrmak.
d. Mantksal atomculuu savunmak. 7. I. rade, dil tarafndan aklanabilen fleyleri deiflti-
e. Nasl yaflayabiliriz? sorusuna bir yant ararken rebilir.
neyin tartflma konusu edilemeyeceini belirle- II. Dnya, irademizden bamszdr.
yerek felsefeye bir snr izmek. III. zne, dnyann asl bir unsurudur.
Wittgensteinn Tractatusta zne ve irade hakknda ne
4. Wittgenstein, tm olanakl olgularn ya da olanakl srd grfller dikkate alndnda yukardaki ifade-
tm nesnelerin olanakl tm bantlarnn mevcut ol- lerden hangileri dorudur?
duu mekna ne ad vermektedir? a. Yalnz I
a. Dil b. Yalnz II
b. Yap c. Yalnz III
c. Olgu durumu d. I ve II
d. Mantksal uzay e. II ve III
e. Resimsel biim
www.evrenselpdf.com
8. Wittgenstein, mistik olann mahiyetini nasl ifade et-

mifltir?
a. Mistik olan, dnyada fleylerin nasl olduu ile il-
gilidir.
b. Mistik olan, szcklere dklebilir.
c. Mistik olan, irademizin dnyay deifltirebildii
balamlarda ortaya kar.
d. Mistik olan, dnyamzn snrlarn geniflletir.
e. Mistik olan, dnyay snrl bir btn olarak g-
rebilmektir.
9. Wittgensteina gre, totoloji ve eliflkiler hakknda

afladakilerden hangisi sylenebilir?
a. Totolojiler ve eliflkiler, hibir fley sylemedikle-
rini gsterirler.
b. Totolojiler ve eliflkiler, olgular hakknda en ge-
nel bilgiyi bize sunarlar.
c. Totolojiler ve eliflkiler, olumsaldrlar.
d. Totolojiler ve eliflkiler, basit nermeler de ola-
bilirler.
e. Totolojiler ve eliflkiler, olmakszn da neyin ola-
nakl neyin olanaksz olduunu dflnebiliriz.
10. Afladakilerden hangisi dflnceler ve resimler ara-

snda Wittgensteinn kurduu benzerliklerden biri de-
ildir?
a. Dflncelerimiz de resimler olarak ele alnabilir-
ler.
b. Dflnceler de resimler de belli bir dzenleme-
ye sahip unsurlar ierirler.
c. Dflncelerin de resimlerin de belli birer yapla-
r vardr.
d. Dflnceler de resimler de a priori olarak doru
olabilirler.
e. Dflnceler de resimler de olgu durumlarn res-
mederler.
www.evrenselpdf.com
86 adafl Felsefe-I
Okuma paras
Russell, Wittgenstein ve Mantksal Pozitivizm
Mantksal pozitivizmin Russelldaki ve Wittgensteindaki kkleri arasndaki banty, Ayern konumunun temel ba-
z dayanaklar ile bu iki nemli dflnrn doktrinlerini karfllafltrarak daha iyi hissedebiliriz.
Erkenden orta dneme kadar Russell Ayern mantksal pozitivizmi

1. Matematiin dorular, dier tm zorunlu ve a priori do-
1. Matematik, manta indirgenebilir.
rular gibi analitiktir.
2. Fiziksel nesneler, duyusal verilere uygulanan mantksal in- 2. Fiziksel nesneler, dier zihinler ve kendilik duyusal verile-
flalardr. re uygulanan mantksal inflalardr.
3. Betimlemeler kuram, felsef zmlemenin paradigmas-
3. Felsefenin tm, dilsel zmlemedir.
dr.
Erken dnem Wittgenstein Ayern mantksal pozitivizmi
1. Dil, atomsal olan ve olmayan cmlelere ayrlr. 1. Dil, gzlemsel olan ve olmayan cmlelere ayrlr.
2. Tm anlaml cmleler totolojik, eliflik veya olumsal - am- 2. Tm anlaml cmleler analitik, eliflik veya olumsal ampi-
prik olanlardr. rik olanlardr.
3. Anlaml ampirik nermeler, atomsal nermelerin doru- 3. Anlaml ampirik nermeler, (olanakl) gzlem tarafndan
luk fonksiyonlardr. dorulanabilir.
4. Atomsal bir ifade, ancak ve ancak, atomsal bir olguya kar- 4. Bir gzlem ifadesi, ancak ve ancak, gzleme dayanarak ku-
fllk geliyorsa dorudur. rulabiliyorsa dorudur.
5. Gzleme dayal olmayan ifadelerin doruluk deerleri,
5. Atomsal olmayan ifadelerin doruluk deerleri, atomsal
gzlem ifadelerine uygunluklar ve uygunsuzluklar ile test
ifadelerin doruluk deerlerince belirlenir.
edilirler.
6. Etie ait ifadeler, biliflsel olarak anlamszdr. Onlar, tutum-
lar ve duygular betimlemezler ama dflavururlar. felsef ifa-
6. Etie ait ve dier felsef ifadeler anlamszdr. Onlar, sade-
deler doru iseler, analitiktirler ve dolaysyla, dnya hakkn-
ce gsterilebilir olan ifade etmeye alflrlar.
da bilgi vermezler. Buna karflt olarak, metafiziksel ifadeler
anlamszdr.
Kaynak: Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in the Twentieth Century, 2 Cilt, Princeton: Princeton Univer-
sity Press. Cilt 1. s.258-9.
www.evrenselpdf.com

1. d Yantnz yanlfl ise, Wittgenstein (1889 - 1951) Sra Sizde 3
bafllkl ksm tekrar okuyunuz. Wittgensteinn felsefe alflmalar boyunca etkili olan
2. b Yantnz yanlfl ise, Wittgenstein (1889 - 1951) temel kaygsnn Nasl yaflamalyz? sorusuna bir ce-
bafllkl ksm tekrar okuyunuz. vap bulmak olduu sylenebilir. Wittgenstein, yaflam
3. e Yantnz yanlfl ise, Yaflam, Felsefe ve Konufl- boyunca yalnlk ve u noktada drstlk deerlerini
ma bafllkl ksm tekrar okuyunuz. sergilemifl, belki de bu deerler sayesinde an karma-
4. d Yantnz yanlfl ise, Dnya, Dil ve Resmetme flasndan kendisini koruyabilmifltir. te yandan, Witt-
bafllkl ksm tekrar okuyunuz. gensteinn nasl yaflamamz gerektii konusunda orta-
5. e Yantnz yanlfl ise, Dflnce ve Dil bafllkl ya koyduu bir doktrin ya da sistem olduu sylene-
ksm tekrar okuyunuz. mez. Bu konuda ne kadar konuflabileceimiz de tartfl-
6. b Yantnz yanlfl ise, Dflncenin Snrlanmas maldr. Wittgensteinn konuya yaklaflm, daha ok ne-
bafllkl ksm tekrar okuyunuz. yin sylenemeyeceini aa karmak olduu sylene-
7. b Yantnz yanlfl ise, Ahlk Felsefesi bafllkl bilir. Sylenebilir olan sylenemez olandan ayrmak
ksm tekrar okuyunuz. Wittgensteinn felsef projesine ana rengini vermekte-
8. e Yantnz yanlfl ise, Ahlk Felsefesi bafllkl dir, diyebiliriz.
ksm tekrar okuyunuz.
9. a Yantnz yanlfl ise, Mantksal Doruluk bafl- Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
lkl ksm tekrar okuyunuz. Kaynaklar
10. d Yantnz yanlfl ise, Dnya, Dil ve Resmetme Englemann, P. (1967) Letters from Ludwig Wittgens-
bafllkl ksm tekrar okuyunuz. tein with a Memoir. Basil Blackwell. Oxford.
Russell, B. (1955) Philosophers and Idiots. Listener 52.
No. 1354 (10 fiubat 1955): 247. Russell, B. (1956)
Sra Sizde Yant Anahtar ierisinde yeniden bafllmfltr.
Sra Sizde 1 Russell, B. (1956) Portraits from Memory. Allen and
Wittgenstein, iinde yaflad an ve gemifl alardan Unwin. Londra. s.26-7.
o gne aktarlan felsef sorunlarn zm iin anahta- Wittgenstein, L. (1961) Tractatus Logico-Philosophi-
r, mantkta grmektedir. Felsefenin sorunlarnn ortaya cus. ngilizceye ev. D.F.Pears ve B.F.McGuinness.
konulmasnn kendisi, felsef bir sorundur ve bu sorun- Routlege and Kegan Paul. Londra.
larn ortaya kmasnn nedeni, dilin mantnn yanlfl
anlafllmasdr. Bir bakma Wittgenstein, Tractatusta ne-
yin dflnlemez olduunu dilin snrlar ierisinde be-
lirlemeye alflmaktadr. Eer dilin mantn akla
kavuflturabilirsek, snrlarn da grmfl oluruz. Felsefe-
cilerin ne zaman bu snrlar getiklerini ve felsef ola-
rak addettikleri sorunlar ortaya koyduklarn da gr-
mfl oluruz.
Sra Sizde 2
Birli doruluk fonksiyonlar doru ve yanlfl doruluk
deerlerini (doru, doru), (doru, yanlfl), (yanlfl, do-
ru) ve (yanlfl, yanlfl) sral ikililerine eflleyebilecei iin
drt farkl nerme ekleminden sz edebiliriz. kili do-
ruluk fonksiyonlar sz konusu olduunda ise benzer
bir dflnflle bu say, on alt olmaktadr. Dolaysyla,
toplam yirmi farkl nerme eklemi bulunmaktadr.
www.evrenselpdf.com
5
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
Mantksal pozitivizmin temel niteliklerini sralayabilecek,
Dorulanabilirlie dayal anlam anlayfln tanmlayabilecek ve snrlarn
N
aklayabilecek,
N
Pozitivistlerin, ahlki nermeleri nasl ele aldklarn aklayabilecek,
Carnapn manta ve bilim felsefesine iliflkin olarak yrtt projeleri
N
sralayabilecek,
Tarskinin anlambilimsel doruluk kuramn ve tarihsel nemini aklayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pozitivizm Duygusalc ahlk kuram
Metafiziin elenmesi Mantksal dizimbilim
Dorulanabilirlik Nesne dili
Dolayl dorulama st dil
Zayf ve gl dorulama Anlambilimsel doruluk kuram
lkesel dorulanabilirlik
indekiler
POZTVZM
VYANA EVRES
MORITZ SCHLICK (1882-1936)
Mantksal Pozitivizm ve
Bilim Felsefesi: Schlick, J. AYER VE DUYGUSALCI AHLK
adafl Felsefe-I
Ayer ve Carnap KURAMI
CARNAP (1891-1970)
TARSKINN DORULUK TANIMI
BLM FELSEFES TARTIfiMALARI
www.evrenselpdf.com
Mantksal Pozitivizm ve
Bilim Felsefesi: Schlick,
Ayer ve Carnap
POZTVZM
Pozitivizm (ispatlk veya olguculuk), felsefeye bir terim olarak Auguste Comte
(1798-1857) tarafndan kazandrlmfltr. nsanlk tarihinin veya toplumlarn getii
aflamann sonuncusunu adlandrr. Comtea gre, insanlk geliflimi srecinde
aflamadan (safhadan) geer: Teolojik, metafiziksel ve pozitivist. Olgucu veya pozi-
titivist aflamada insan akl, grnglerin (ng. phenomena) nedenleri konusundaki
arayfln brakr ve fenomenleri belirleyen yasalarn belirlenmesi ile yetinir. Mutlak
olana dair arayfl, yerini greli kavramlara brakr. Bilim, gereklie yaklaflan/ya-
knsayan bir etkinlik olarak dflnlr.
VYANA EVRES
Mantk pozitivizm, Viyanada bir araya gelen bir grup felsefeci ve bilim adamnn
dflnsel arayfllar neticesinde flekil almfl bir felsef yaklaflm olarak belirlenebilir.
Viyana evresi olarak anlan bu topluluun faaliyetleri, 1920lerin baflndan
1930larn ortalarna kadar yaylr. Topluluk, fiziki ve felsefeci Moritz Schlickin Viyana evresinin
alflmalar ve tartflmalar
nderliinde 1924ten 1936ya kadar, dzenli olarak haftalk toplantlar yapmfllar- 19. yzyln sonundan 20.
dr. evrenin bir dier nemli ad Rudolf Carnap, gruba 1926 ylnda katlmfltr. Vi- yzyln bafllarna yaylan
dnemde zelikle mantk,
yana evresinin nde gelen adlar arasnda, matematiki Hans Hahn, fiziki Phi- matematik ve fizik alannda
lipp Frank, toplum bilimci Otto Neurath ve efli matematiki Olga Hahn Neurath, gerekleflen ilerlemelerin
flnda deneycilii ve bilimi
felsefeci Viktor Kraft, matematiki Theodor Radacovic ve Gustav Bergmann sayla- yeniden flekillendirmek
bilir. Daha sonra bu kiflilere Schlickin rencileri Friedrich Waismann, Herbert Fe- zerine kurulmufltur.
igl ve Marcel Natkin; Hahnn rencileri Karl Menger ve Kurt Gdel de katlmfl-
tr. Ancak bu kiflilerin bazlar, resm olarak grubun yesi iken bazlar, kendilerini
sadece sempatizan olarak tanmlanmay tercih etmifllerdir. rnein Hahnn ren-
cileri arasnda yer alan Karl Popper baz toplantlara katlp tartflmalarda taraf olsa
da kendisini hibir zaman grubun bir mensubu olarak grmemifltir. Grubun ye-
leri ve sempatizanlar, bu saylanlarla snrl deildir. Deiflik zamanlarda toplant-
lara katlan ve ayrlan baflka adlar da olmufltur.
Bu bakfl asnn temel nitelikleri flu flekilde zetlenebilir:
Metafizik karfltl: Bu bakfl asna sahip dflnrlere gre felsefe, metafizik-
sel dflnfl biimlerinden ve metafiziksel nermelerden arndrlmaldr. Aflada
ayrntl bir biimde ele alacamz gibi, metafiziksel ifadeler, yanlfl olmaktan ok
anlamszdr.
www.evrenselpdf.com
90 adafl Felsefe-I
Sentetik a priori yarglarn olanakllnn reddedilmesi: Birinci blmde orta-

ya koymaya alfltmz gibi, matematikte ve fizikte yaflanan baz geliflmeler, Kant-
matematik ve bilim anlayflna etkili darbeler indirmifltir. Grup yelerinin, fizikle
ve matematikle yakn iliflkileri, bu konuda nemli bir farkndalk yaratmfltr. Mate-
matiin ve bilimin sentetik a priori yarglara dayal bir zemini yoksa, matematiin
ve bilimin temelleri neye dayandrlacaktr? evrenin tartflmalarnn, belki de en
nde gelen temas budur.
Matematiin mantk bir biimde temellendirilmesi: Grup Frege, Russell ve
Whitehead gibi mantklarn alflmalarndan haberdardr ve matematiin nerme-
lerinin mantksal, yani analitik ve a priori olduunu dflnmektedirler. evrenin
toplantlarna bir sre katlan Wittgensteinn Tractatusta ortaya koyduu mantk
anlayfl, bu konudaki eilimleri glendirmifltir.
Dorulamac anlam anlayfl: Mantk pozitivizm denince, belki de ilk akla
gelen terim, dorulamaclktr. Bu anlayfla gre, bir nermenin anlam, onun do-
rulanma yntemidir. (Bu ifadenin neyi ierdiini, aflada, Moritz Schlickin sundu-
u biimiyle anlamaya alflacaz.)
Yakn zamanda yaplan tarihsel alflmalar grup yelerinin ayn ya da benzer g-

rfllerden ok, farkl grfllere ve bakfl alarna sahip olduklarn gstermektedir.
Viyana evresinin destekilerinden bilim felsefesicisi Carl Hempel, 1991 ylnda
yapt bir yorumda, Viyana evresinin, birisi zellikle Schlick ve Carnapn, dieri
ise Otto Neurathn alflmalar ekseninde geliflen iki ayr izgisi olduunu ne sr-
mfltr. Schlick ve Carnapn izgisi, dilin mantnn zmlenmesine dayal iken
Neurathn bakfl as ok daha pragmatiktir (Wolters 2003, s.117).
Biz bu blmde, zellikle Schlick ve Carnapn grflleri ekseninde, mantksal

pozitivizmi sunmaya alflyoruz.
MORITZ SCHLICK (1882-1936)

Friedrich Albert Moritz Schlick, 1882 ylnda Berlinde varlkl bir ailenin yesi ola-
rak dnyaya geldi. Heidelbergde ve Lozanda fizik okudu. Berlin niversitesinde
nl fiziki Max Planckn rencisi oldu ve doktora tezini onun danflmanl al-
tnda yazd. Doktora tezi bafll ber die Reflexion des Lichts in einer inhomoge-
nen Schicht (Trdefl Olmayan Bir Ortamda Ifln Yansmas) idi.
Schlickin ilgi alan fizik ve doa bilimleri ile snrl deildi. 1908 ylnda Lebens-
weisheit (Yaflam Bilgelii) adn taflyan kk hacimli bir kitap yaymlad. Bu ese-
rinde mutluluu pefline dfllmeye deer en yksek ama olduunu savundu. Do-
entlik tezi Das Wesen der Wahrheit nach der modernen Logik (Modern Manta
Gre Doruluun Doas) 1910 ylnda yaymland.
Schlick, fizik alannda o dnemde olup bitenlerden haberdardr ve hatta 1915
ylnda Einsteinn zel grelilik kuram hakknda bir makale kaleme alr. Newton
sonras fizie iliflkin bir alflmasn da Raum und Zeit in der gegenwrtigen Physik
(adafl Fizikte Uzay ve Zaman) bafll ile yaymlar.
1922 ylnda Viyana niversitesinde Tmevarma Dayal Bilimlerin Felsefesi
alannda profesr olarak atand. 1922 yl, ayn zamanda Tractatusun yaymland-
yldr ve bu itibarla mantksal pozitivizmin tarihi asndan son derece nemli
geliflmelere sahne olmufltur.
Rudolf Carnap, Herbert Feigl, Kurt Gdel, Hans Hahn, Otto Neurath ve Friedrich
Waisman gibi adlarn da aralarnda bulunduu bir grup bilim adam ve felsefeci
www.evrenselpdf.com
5. nite - Mantksal Pozitivizm ve Bilim Felsefesi: Schlick, Ayer ve Carnap 91
Schlicke dzenli toplantlarda bir araya gelmeyi nerdiler. lk baflta kendilerini Ernst
Mach Topluluu olarak adlandrsalar da daha sonra Viyana evresi olarak anldlar.
Schlick ve Waismann, Wittgenstein Tractatustaki grfllerini tartflmak zere
Viyana evresinin toplantlarna katlmaya ikna ettiler. Wittgenstein 1924-1932 yl-
lar arasnda Viyana evresi ile temas etti ve felsefe alflmalarna Schlickin abas
ile geri dnmfl oldu.
Schlick, 1918-1925 yllar arasnda Allgemeine Erkenntnislehre (Genel Bilgi Ku-
ram) bafllkl eseri zerinde alflt. Schlick, bu alflmasnda sentetik a priori do-
rulara iliflkin kapsaml bir elefltiri sundu.
1926-1930 yllar arasnda Fragen der Ethik (Ahlk Felsefesinin Sorular) adl a-
lflmas zerine younlaflt. Schlickin, etii felsefenin nemli bir paras olarak ele
almas Viyana evresinin baz mensuplar tarafndan elefltirildi. 1932-1933 tarihle-
rinde kaleme ald Pozitivizm ve Gerekilik bafllkl makalesi, tm mantk po-
zitivistlerin zerinde uzlaflt biimiyle pozitivizmin temel tezlerini ortaya koydu.
Ayn dnemde evrenin mensuplar Bilimsel Dnya Grfl: Viyana evresi adl
kitab yaymladlar.
Almanya ve Avusturyada Nazizimin ykselifle gemesi nedeniyle Viyana ev-
resinin baz yeleri ABDye ve ngiltereye gitmek zere Viyanadan ayrldlar.
Schlick 1936 ylnda eski bir rencisi tarafndan niversitenin merdivenlerinde bir
tabanca ile vurularak ldrld. Schlicki katleden rencinin gerekesi konusun-
da, farkl grfller ortaya atld. Bazlar, Schlick Yahudi kkenli olmamasna ra-
men cinayeti, o srada ykselen Yahudi karfltlna balad. Sz konusu renci-
nin ald on yllk cezann iki yln doldurduktan sonra salverilmesinin ardndan
Avusturya Nasyonal Sosyalist Partisine katld.
Schlick bilime dayal bir felsefe anlayflnn gelifltirilmesine yapt katk nede-
niyle mantksal pozitivizmin nde gelen bir temsilcisi olarak anld.
Bir Anlam Kuram Olarak Dorulanabilirlik

Yukarda Schlickin, mantksal pozitivizmin bir tr bildirisi olarak kabul edilen Po-
zitivizm and Gerekilik adl alflmasndan sz etmifltik. Bu alflmasna Schlick,
pozitivizmin iinde bulunduu krizi zmleyerek bafllar. Sz konusu krizi aflabil-
mek iin pozitivizmi neyin temel olarak nitelendirdiini tartflr. ncelikle, poziti-
vizm metafizik karfltl ile belirlenmektedir. Ancak bu yeterince iyi bir belirlenim
deildir. nk pozitivizmi karfltyla tanmlamaktadr. Bazlar pozitivizmi metafi-
ziksel gerekilikten ayrt etmektedir. Bunun gerekesi olarak da pozitivizmin de-
neyimde verili olan esas almasn gstermektedirler. Schlick, bu yaklaflm da be-
nimsemez. nk bu yaklaflmn kendisi de esas itibariyle metafizikseldir. Bu yak-
laflm, pozitivizmi bir tr idealizme yaklafltrmaktadr. yleyse nasl bir kfl yolu
bulunmaldr? Schlick bu noktada daha kktenci bir adm atar ve gereklik kav-
ramn tartflmaya aar. Acaba gereklik terimini kullanrken bununla neyi kastedi-
yoruz? Neyle ilgili konufltuumuzu anlayabiliyor muyuz? Bir baflka deyiflle, gerek-
likle ilgili tartflmalarn daha en baflnda anlaml olduunu syleyebilir miyiz?
Grld gibi Schlick tartflmay metafiziksel konumlar aras bir tartflmadan,
bir anlam tartflmasna ekmektedir ki belki de bu yaklaflm mantk pozitivizmin
felsef sorunlara karfl tavrnn esasn ortaya koyar. Schlick tartfllan konunun an-
laml olup olmadn neyin belirlediini sorar:
Genel olarak ne zaman, bir sorunun anlamnn bizim iin ak olduundan
emin oluruz? Aflikrdr ki, ancak ve ancak soruyu olumlu olarak cevaplamamz
salayacak veya duruma bal olarak, soruyu olumsuz olarak cevaplamamz sa-
www.evrenselpdf.com
92 adafl Felsefe-I
layacak flartlar tam olarak ifade edebildiimiz zaman. Bu flartlar ifade ettiimizde
ve yalnz bununla, bir sorunun anlam tanmlanabilir.
Bir nermenin anlam, akas, sadece flundan, belli olgu durumlarn (ng. state of
affairs) ortaya koymasndan ibarettir. fiphesiz, nermenin kendisi de hlihazrda bu
olgu durumlarn ortaya koyabilir. Bu dorudur, ancak nerme sz konusu olgu du-
rumlarn sadece nermeyi anlayan kifliye ifade eder. Ancak ben ne zaman bir ner-
meyi anlarm? Ne zaman o nermede mevcut kelimelerin anlamlarn anlarm? Bun-
lar tanmlama ile aklanabilir. Ama tanmlarda, anlamlar nermeler vastasyla be-
timlenemeyecek yeni szckler ortaya kar ki bunlar dorudan ortaya konulmaldr:
Bir szcn anlam en nihayetinde gsterilmelidir, verilmelidir. Bu bir ortaya koyma,
iflaret etme edimiyle yaplr ve iflaret edilen verili olmaldr, aksi takdirde ona gnderme
yapamam (Positivism and Realism, s.86 - 87).
Schlicke gre szcklerin anlamlarnn belirlenmesinde bu yntem geerlidir.

Schlicke gre bu o kadar aflikrdr ki bir kuram olarak bile adlandrlamaz. te
yandan bu anlam anlayfl kabul edilirse bunun kktenci sonular olacaktr. Bir
nermenin anlaml olabilmesi, ilkesel olarak dorulanabilme flartlarnn belirlene-
bilmesini gerektirir. Eer bir nermenin dorulanabilme flartlarn veremiyorsak ne
olacaktr? Bu durumda sz konusu nermenin anlamsz olduunu kabul etmek
durumunda kalrz.
Schlick farkl rneklerle bu anlam anlayflnn sonularn tartflr. rneklerden bi-
risi, bir atomalt paracnn (bir elektronun) merkezinde etkili olan fakat parac-
n dflnda gzlemlenemeyen bir kuvvetin bulunduu iddiasdr. Byle bir iddiann
doru ya da yanlfl olduu flartlar ifade edilemez. Birisi byle bir nerme srdn-
de anlamsz bir fley sylemifl olur. Schlick grelilik kuramndan hareketle bir baflka
rnek seer. Bilindii gibi grelilie dayal fizik anlayfl mutlak bir uzay anlayfln
reddetmektedir. Birisinin kalkp mutlak uzayn varlndan sz ettiini dflnelim.
Bu nermesinin dorulanabilecei flartlar ifade edebilir miyiz? Hayr, edemeyiz. Bu
durumda kalkp, sz konusu nermenin anlaml olduunu da syleyemeyiz.
Schlickin ele ald bir baflka rnek, Peircen da daha nce tartflt, renk tay-
fnn sistemli olarak tersine evrilmesi vakasdr. Byle bir durum, gzlemlenebilir
davranfllarda herhangi bir fark yaratmamaktadr. Bu durumda da iki farkl kiflinin,
iki farkl ve simetrik olarak yer deifltirmifl birer renk tayfna sahip olduunu ne
srmek anlaml olmayacaktr.
Schlick, tartflmasn felsefeden rneklerle srdrr. Descartesn Ben varm.
ya da Zihinsel ierikler vardr. nermelerini ele alr ve byle bir nermenin do-
ru olmad flartlarn dflnlemeyeceini ne srer. Doruluk flartlar verilemeyen
bu nermeler de dolaysyla anlamsz kabul edilmek durumundadr. Schlick son
olarak, varlk terimi zerine bir tartflmaya girer ve Deneyimimizin tesinde bir
gereklik vardr. tr bir nermenin anlaml olup olmadn tartflr. Ayn dfln-
ce izgisini izleyerek byle bir nermenin ne dorulanabileceini ne de yanlflla-
nabileceini syler. Dolaysyla gereklie iliflkin metafiziksel savlar ieren ner-
meler de anlamszdr. Anlamsz olmasna ramen bu nermeleri ifade etmeyi fel-
sefeciler neden srdrmektedir? Birisinin kalkp bu nermeler anlaml ancak do-
rulanamyorlar demesi Schlicke gre kabul edilemez. Schlick bunun ancak psiko-
lojik bir ihtiyala aklanabileceini savunur.
Sonu olarak, mantksal pozitivizmin metafizik karfltlnn nedeni metafiziksel
tezlerin yanlfl olmalar deildir; anlamsz olmalardr.
www.evrenselpdf.com
Dorulanabilirliin Snrlar
Schlickin bu sunumunda, Wittgensteinn Tractatustaki grfllerinin etkisi aka
grlmektedir. Basit nermeleri oluflturan szckler, anlamlarn gnderme yap-
tklar nesneler zerinden kazanmaktadr. Schlick szcklerin nesneleri gstermek
yerine nesnelerin verilmesinden sz etmektedir. Tractatusta szcklerin (adlarn)
temsil ettii nesneler, ak biimde belirlenmemifltir. Oysa mantk pozitivistler
iin nermelerin doruluk flartlar duyusal deneyimde, algda verili olmaldr. Do-
laysyla, bu anlam anlayflna gre eer bir nerme duyusal deneyim itibariyle bir
farka yol amyorsa, anlaml olarak kabul edilemez. Bu itibarla mantksal pozitiviz-
min amprisizm/deneycilikle yakn balar bulunmaktadr.
Mantksal pozitivistlerin anlamsz olana karfl hibir hoflgrs yoktur. Anlam-
sz olan, felsef sylemin ierisinden tamamen sklp atlmaldr. Anlaml olarak
geriye kalan bilimsel olandan baflkas deildir. Bu itibarla sadece Platonun ideala-
r, Aristotelesin entelekyas, Plotinos ve Yeni-Platoncularn Tanrs, Descartesn
bir tz olarak zihni, Kantn saf akl ya da numeni, Hegelin tini deil, Wittgenste-
inn mistik olan da elenmifl olmaktadr. Duyu deneyiminin olanaklar iersinde
dorulanamayan hibir nerme anlaml kabul edilemez. Mantksal pozitivistlerin
tm bunlar reddederkenki stratejileri bu metafiziksel unsurlarn olmadn iddia
etmek deildir. Bu unsurlarn olup olmad hakknda anlaml bir konuflma yapa-
bilmek olanakszdr.
Elbette ki her bir nermenin bizatihi duyu deneyimi ile dorulanmas beklen-
memektedir. Sz konusu dorulama, duyu organlarmz kullanarak dorudan ya-
plmak durumunda deildir. Duyu organlarmza bir takm deney tehizat da d-
hil edilebilir. Ayrca baz varsaymlarn kendileri dorudan deneyimle karfllafltrla-
mayabilir. Bu durumda sz konusu varsaymn baz sonularnn test edilmesi ye-
terli olacaktr. Dolaysyla baz nermeler dolaysz olarak dorulanabilirken baz
nermeler ancak dolayl olarak dorulanabilir.
Ayrca, elimizde bulunan teknolojik imknlar bir dorulamann yaplabilmesi
iin yeterli olmayabilir. Sz konusu teknolojinin olduu varsaym altnda, bir ner-
menin ilkesel olarak dorulanabiliyor olmas, anlaml olabilmesi iin yeterli kabul
edilmek durumundadr. Tm bunlardan kan sonu fludur: Bir nermenin anlaml
olmas iin dorudan, dolayl veya ilkesel olarak dorulanabilmesi yeterlidir.
te yandan bir nermenin mutlak anlamda dorulanp dorulanamamas ayr
bir tartflma konusudur. Mantksal pozitivistler, gl ve zayf dorulanabilme ara-
snda bir fark olduunu dflnmfllerdir. Gl dorulanmada eldeki veri, sz ko-
nusu nermenin dorulanabilmesi iin kesin bir sonu vermektedir. Zayf doru-
lanmada ise bir olaslktan sz edilmektedir. Eldeki veri ve deliller nermenin ke-
sin bir biimde dorulanmas iin yeterli deildir. Bu durumda ancak bir olaslk-
tan sz edilebilmektedir. Bu konu daha sonraki bilim felsefesi tartflmalarnn oda-
nda yer almfltr. (Aflada bu tartflmalarn seyrini ksaca ele alyoruz.)
Felsefenin Mahiyeti
Mantksal pozitivistler, tpk Wittgenstein gibi, felsefenin iflini aflkn olana dair bil-
gi vermek olmadn dflnmektedirler. Yine Wittgensteinla paralel bir biimde
felsefenin ifadeleri akla kavuflturma grevi olduunu dflnmektedirler. Ancak
felsefenin ieriine bakfllar Wittgensteindan daha olumlaycdr. Felsefe, bilimin
dili zerine konuflmakta ve bilimin mantn ortaya koymaya alflmaktadr. Man-
tksal pozitivistlerin genel alflma konular bu itibarla bilimle ve bilim felsefesi ile
www.evrenselpdf.com
94 adafl Felsefe-I
ilgilidir. Kuram, varsaym, delil, dorulama, gerekleme vb. temalar mantksal po-
zitivistlerin alflmalaryla karfllkl iliflkileri ierisinde akla kavuflturulmufltur.
Bugn, felsefe alflmalarnn nemli bir paras olarak bilim felsefesinden bir alt
dal olarak sz ediliyorsa, bunda mantksal pozitivistlerin yaptklar alflmalarn b-
yk katks olduu inkr edilemez.
SIRA SZDE Schlickin sunduu biimiyle dorulamac (dorulanabilirlie dayal) anlam anlayflnn
SIRA SZDE
1 genel olarak felsefe iin sonular nelerdir? Tartflnz.
D fi N E L M A. J. AYER
D fi NVE
E L M DUYGUSALCI AHLK KURAMI
Dorulanabilirlik anlaml olmann belirleyici flart ise ahlki nermeler hakknda
S O R U ne syleyebiliriz?
S O R UYap ve yapmalar ieren, neyin olmas gerektiini salk veren ah-
lki nermeleri dorulayacak ya da yanlfllayacak olgularn bulunmad ortadadr.
Bu durumda karlacak ilk sonu ahlki nermelerin anlamsz olduudur.
DKKAT DKKAT
ngiliz felsefecisi Ayer bu konuya 1936 ylnda yaymlanan Language, Truth,
and Logic adl kitabnda eilir. Ayera gre ahlki kavramlar sadece sahte-kavram-
N N
SIRA SZDE
SIRA SZDE lardr. BelliSIRA SZDE
birSZDE
SIRA eylemi yapmann yanlfl olduunu sylediimizi dflnelim. al-
mak ahlken yanlfltr., nsanlar ldrmek ahlken yanlfltr. vb. Ayera gre ol-
gusal olarak sz konusu eylemi ifade etmekten fazla bir fley sylemifl olmayz.
AMALARIMIZ
D fi N E L M AMALARIMIZ
D fi N E L Mifadesi sadece sz konusu nermeye iliflkin bizim tavrmz be-
Ahlken yanlfltr.
lirtir. Bu itibarla ahlken yanlfltr ya da ahlken dorudur gibi ifadeler nlem
S O R U bildiren ifadelerden
S O R U ya da tonlamalardan farkl deildir. Bu itibarla ortada ifade
K T A P K T A P
edilen olgusal bir ierik yoktur. Bu tr ifadeler sadece baz duygularn (onaylama-
onaylamama gibi) dflavurumundan ibarettir. Ben Bu eylem yanlfltr. diyebilirim
DKKAT DKKAT
ve bir baflkas Bu eylem yanlfl deildir diyerek kendi duygularn ifade edebilir.
TELEVZYON TELEVZYON
Ama bunu yaparken benim sylediim bir ifadeyle eliflen bir ifade ortaya koymufl
N N
SIRA SZDE olmaz. nk SIRA herSZDEiki durumda da birbiriyle eliflmesi beklenen olgusal ierikler
sz konusu deildir. Dolaysyla ahlki yarglar, nermesel bir ierie sahip olma-
NTERNET dklarndan Ndolay
T E R N E Tdoru ya da yanlfl olamazlar. Ayn nedenden tr dorulan-
malarndan ya da yanlfllanmalarndan sz edilemez.
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P Language, Truth,
K T Aand
P Logic Trkeye evrilmifltir: Ayer, A.J. (1998) Dil, Doruluk ve
Mantk. ev. Vehbi Hackadirolu. 2. Basm. Metis Yaynlar. stanbul.
TELEVZYON Ayern
T E bu
L E V yaklaflm
ZYON duygusalc ahlk kuram olarak adlandrlr. Ayern g-
S O R U rfl kabul edilirse
S O R U ahlki konularda zerinde tartfllacak nesnel bir ierik de sz
konusu deildir. Felsefe tarihi boyunca felsefecilerin gelifltirmeye alfltklar ah-
lk felsefeleri de bu felsefecilerin hissettiklerinin ifade edilmesinden baflka bir
DKKAT DKKAT
NTERNET NTERNET
fley deildir.
Ayer ile ayn dnemde yaflayan ve gerek Ayern gerekse Mooreun grfllerini
N N
SIRA SZDE elefltiren birSIRA SZDE olan David Rossun adn da bu alt blm bitirmeden nce
felsefeci
anmak istiyoruz. Burada ifade edilen grfllerin tersine David Ross, ahlki nerme-
lerin doru veya yanlfl olabileceini savunmufl, hem duygusalc hem de sonucu
yaklaflmlar elefltirmifltir.
K T A P Rossun bu grflleri
K T A Piin flu kitaplara bakabilirsiniz: Ross, W.D. (1930) The Right and the
Good. Clarendon Press. Londra ve Ross, W.D. (1939) Foundations of Ethics. Clarendon
Press. Londra.
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
Dorulamac anlam anlayflna gre ahlk felsefesine iliflkin konularn

SIRAnesnel
SZDEbir zeminde SIRA SZDE
tartfllabilmesi olanakl mdr? Tartflnz. 2
Dorulanabilirlik lkesinin Mantksal StatsD fi N E L M D fi N E L M
Dorulanabilirlik ilkesi hakknda bir baflka tartflma konusu ise sz konusu ilkenin
mantksal statsdr. Dorulanabilirlik ilkesi ya analitik bir nerme
S O R ya
U da sentetik S O R U
(olgusal) bir nerme olmak durumundadr. Eer olgusal ise kendisinin dorulana-
bilirlik flartlarnn ifade edilebilmesi gerekir. Ancak hangi deneyim bu genellikte
bir ilkeyi dorulayabilir? Dolaysyla, olgusal bir nerme olarak Ddflnlemez.
KKAT An- DKKAT
cak analitik bir nerme olduunu sylemek de mmkn grnememektedir. Bir
N N
neri olarak anlamlln tanmnn bu ilke olduunu syleyebiliriz. Ancak hibir
SIRA SZDE SIRA SZDE
biimde dorulayamacamz halde anladmz/anlamlandrdmz dflnd-
mz nermeler vardr. Geriye kalan bir seenek ise dorulanabilirlik ilkesinin bi-
ze ne yapmamzn doru olduunu telkin eden ahlki bir nerme AMALARIMIZ
olmasdr. An- AMALARIMIZ
cak bu durumda nermenin deeri uyandrd duygularla llebilir. Bir kifli,
uyandrd olumlu duygulardan tr bu ilkeyi kabul etmemiz gerektiini savu-
K T dorulanabilir-
nurken; bir baflkas, byle hissetmediini syleyebilir. Bu durumda A P K T A P
lik ilkesinden beklenen yarar ortadan kalkmfl olur.
CARNAP (1891-1970) TELEVZYON TELEVZYON

Rudolf Carnap, Bat Almanyada 1891 ylnda dodu. Barmen Gymnasiumunda or-
ta renimini tamalad ve 1910-1914 yllar arasnda Jena niversitesinde fizik
okudu. Bu dnemde Kantn Kritik der Reinen Vernunft adl baflyaptn okuduu
NTERNET NTERNET
bir ders ald. Ayrca Gottlob Fregenin baz derslerine devam etti. Birinci Dnya Sa-
vaflnda yl askerlik yapt ve 1917-1918 yllarnda Berlin niversitesinde fizik
okumak zere ordudan izin ald. O srada Albert Einstein da ayn blme profesr
olarak yeni atanmflt. Carnap daha sonra Jena niversitesine geti ve uzay ve za-
mana iliflkin aksiyomatik bir dizgeyi savunduu bir tez yazd. Tezi fizik blm
fazla felsef, felsefe blm de fizikle ilgili bulunca felsefe blmnden Bruno Ba-
uchun gzetiminde Kant grfllere daha yakn yeni bir tez yazd. Bu tez 1922 y-
lnda Kant Studienin bir ek saysnda Der Raum (Uzay) bafll ile yaymland. Bu
alflmasnda Carnap biimsel, fiziksel ve algsal veya grsel uzaylar arasndaki ay-
rmlar netlefltirmeye alflt.
Carnap 1921 ylnda Russell ile Principia Mathematica ile ilgili olarak mektup-
laflt. 1924 ve 1925 yllarnda Edmund Husserlin baz seminerlerine devam etti.
1923te bir konferansta Hans Reichenbachla tanflt. Reichenbach Carnapn Schlick
ile temas etmesini salad ve Schlick, Carnapa Viyana niversitesinde akademik
bir ifl teklif etti. Carnap bu teklifi kabul etti ve 1926 ylndan itibaren Viyana ni-
versitesinde akademik alflmalarna bafllad. Bir yandan da Viyana evresi ile te-
mas etti ve dzenli toplantlara katld.
Carnap 1929 ylnda Otto Hahn ve Otto Neurath ile birlikte Viyana evresinin
Bildirisini kaleme ald. Ayn yl Hans Reicehenbachla birlikte Erkenntnis dergisi-
ni karmaya bafllad.
1928 ylnda Carnap iki kitap yaymlad: Der logische Aufbau der Welt (Dnya-
nn Mantksal Yaps) ve Scheinprobleme in der Philosophie (Felsefenin Szde So-
runlar). Carnap Dnyann Mantksal Yapsnda bilimsel terimleri grngsel te-
rimler cinsinden tanmlayaca biimsel bir dizge gelifltirmeye alflt. Sz konusu
biimsel dizge, ikili bir yklem olan benzerlike dayanyordu. Eer iki birey bir-
birine benzer ise sz konusu ikili yklem salanmfl oluyordu. alflma, ayrca
www.evrenselpdf.com
96 adafl Felsefe-I
Principia Mathematicada gelifltirilen mantktan da azam lde yararlanyordu.

Ancak Carnap elde ettii sonutan kendisi de tatmin olmad ve projeyi ileriki yl-
larda gelifltirmeye alflmad. (Hatta 1967 ylna kadar ngilizceye evrilmesine da-
hi izin vermedi.) Felsefenin Szde Sorunlarnda ise pek ok felsef sorunun asln-
da anlamsz olduunu, nk dilin yanlfl kullanmndan kaynaklandn savundu.
Bu kitapta Carnapn savunduu grfllerin dorudan bir sonucu ise metafiziin
felsef sylemden tamamen elenmesiydi.
1930 ylnn flubat aynda Polonyal mantk ve matematiki Alfred Tarski Viya-
nada dersler verdi. zleyen kasm aynda Carnap, Tarskiyi Varflovada ziyaret etti
ve kendisinin anlambilime iliflkin olarak gelifltirdii kuramsal yaklaflm hakknda
bilgi edindi. (Tarskinin doruluk kuramn aflada ayr bir alt blmde ele alyo-
ruz.) Carnap, Tarskinin alflmalarndan etkilendi ve Tarskinin doruluun tanm-
lanmasna iliflkin yaklaflmn kendi felsef projesine eklemlemeye alflt.
Carnap 1931 ylnda renim dili Almanca olan Prag niversitesinde profesr ola-
rak greve bafllad. Kendisinin en tannmfl eseri olan Logische Syntax der Spracheyi
(Dilin Mantksal Dizimbilimi) burada kaleme ald ve 1934 ylnda yaymlad. Bu ese-
rinde hoflgr ilkesini de ortaya att. Bu ilkeye gre doru olarak adlandrlabile-
cek bir dil veya mantk sz konusu olamaz. Herkes amalarna uygun olan dilsel bir
biimi benimsemekte zgrdr.
Tarihsel adan ilgin karfllaflmalardan birisi de Carnap ile Quinen Pragda bir
araya gelmeleridir. Bir bursla Avrupada bulunan Quine, Pragda Carnap ile tanfl-
mfl ve Carnapn alflmalar hakknda kendisi ile konuflma olana bulmufltur. Fel-
sef yaklaflmlar birbirlerinden kkten bir biimde farkllaflsa da bu iki felsefeci ara-
snda Pragda kurulan karfllkl saygya dayal iliflki yaflamlar boyu devam etmifltir.
Carnap, Nazizimin ykselifle gemesi zerine kendi sosyalist ve pasifist grfl-
leri nedeniyle kendisini tehdit altnda hissetti ve 1935 ylnda ABDye g etti.
1941den itibaren de bu lkenin vatandafl oldu. 1936-1952 yllar arasnda Chica-
go niversitesinde felsefe profesr olarak grev yapt. Quinen daveti ve arac-
lyla 1939-1941 yllar arasnda Harvard niversitesinde bulundu. Ayn yllarda
orada bulunan Alfred Tarski ile yeniden temas etme olana buldu.
fiikagoda bulunduu yllarda Carnap anlambilim, kiplikler mant, olaslk ve
tmevarm mant zerine kitaplar yazd. Kiplikler mant zerine alflmalar ola-
nakl dnyalara gnderme yapmakta ve Kripkenin 1959 ylndan itibaren n pla-
na kard alflmalarna paralellik arz etmekteydi.
1954 ylndan itibaren UCLAde (Los Angelesteki Kaliforniya niversitesi) gre-
ve bafllad. Burada alflmalarnn odanda bilim felsefesi, dorulanma vb. konu-
lar yer ald.
Carnap iki kez evlenmifl ve ilk evliliinden drt ocuk sahibi olmufltur. On drt
yaflndayken kendi abasyla Esperanto renmifl, 1908de ve 1922de iki kez Dn-
ya Esperanto Kongresine katlmfltr. 1970 ylnda hayata veda eden Carnapn ter-
modinamik, tmevarm mant ve olaslk ile ilgili eseri lmnden sonra ya-
ymlanmfltr.
Mantksal Dizimbilim
Carnapn Dilin Mantksal Dizimbilimi adl ederi Wittgensteinn Tractatusuna bir
cevap olarak ele alnabilir. Carnap bu alflmasnda Wittgensteinn Tractatusta
nerdii mantksal dizimbilim kavramn ele alr ve gelifltirir. Bilindii gibi Wittgens-
tein, Tractatusta dilin yzeysel yapsnn bizi yanlglara dflrmesinden saknmak
iin farkl simgeler iin ayn iflaretlerin kullanlmad ve farkl iflaret etme kiplerine
www.evrenselpdf.com
sahip iflaretler iin farkl iflaretlerin kullanld mantksal bir dizimbilim gelifltirilme-
si gerektiini ifade etmifltir (Tractatus, 3.325). te yandan Wittgenstein, nermele-
rin mantksal formu temsil etmek konusunda tam olarak yeterli olmadklarn da
ne srmfltr. nermeler mantksal formu sadece gsterebilirler (Tractatus, 4.121).
Carnap tpk Aufbau projesinde olduu gibi herkesin yaplmas gerektiini sy-
leyip yapmad ifle soyunan kifli olur. Sz konusu dizimbilimi gelifltirme ifline gi-
riflir. Ayrca Wittgensteinn nermelerin temsil gc hakkndaki ekincelerini de
kendisi ile paylaflmaz.
Carnap mantksal dizimbilimi flu flekilde tanmlar:
Bir dilin mantksal dizimbilimi ile o dilin dilsel biimlerinin biimsel bir kuramn
dili yneten biimsel kurallarn sistemli ifadesini ve bu kurallar izleyen sonularn
gelifltirilmesini kastediyoruz. Bir kuram, bir kural, bir tanm veya bunun gibileri ya
simgelerin (rnein, szcklerin) anlamna ya da (cmleler gibi) ifadelerin anlam-
na hibir gnderim yaplmadnda, ancak ifadelerin kendilerinden hareketle infla
edildii simgelerin sadece ve basite trlerine ve sralarna gnderimde bulunuldu-
unda biimsel olarak adlandrlr (Logical Syntax of Language, s.1).
Mantksal dizimbilimin amac, iflaretlerden oluflan bir dizge oluflturarak mantk-

sal zmlemenin sonularn bir mulakla yol amakszn tam olarak ifade ede-
bilmektir.
Carnapa gre bu baflarlabilirse felsefe, bilimin cmlelerinin ve kavramlarnn
mantksal olarak zmlenmesine dnflebilecektir. Felsefe bilimin mant olacak-
tr. Bu, Leibnizin kurduu characteristica universalis ryasnn gerekleflmifl halidir.
Carnap mantksal dizimbilim sayesinde metafiziin cmlelerinin mantksal
zmleme ile bofl veya anlamsz olduunu gsterebileceini, bu itibarla da meta- Carnap mantksal
dizimbilimin nermelerin
fiziin cmlelerinin dizimbilimin kurallarn ihlal eden sahte cmleler olduunun yapsn ve nermeler aras
iddia edilebileceini dflnmektedir. Geriye kalan anlaml felsef sorunlar, bilimin bantlar gzler nne
sererek nermelerin
mant ile ilgili sorunlar olacaktr. Grld gibi Carnapn amac; metafizii or- dorulanma yntemini
tadan kaldrarak bir tr felsefeye yer amaktr. Felsefeyi tamamen ortadan kaldr- belirlememizi salayacan
mak deildir. dflnmektedir.
Carnap dizimbilim ile ilgili alflmalarn yrtrken, dizimbilimin snrlar ieri-

sinde doruluu tanmlamay denemifl ancak dilin snrlar ierisinde doruluk
ykleminin kullanmn bir trl akla kavuflturamamfltr. Carnap bu alm
Tarskiden renir. Carnapn rencilerine Tarskinin kendisine doruluk hakkn-
daki grfllerini ilk kez anlatt grflmelerini flu flekilde anlatt rivayet edilir. Bir
kafede oturmaktadrlar ve Carnap Bu masa siyahtr gibi duyusal ierii olan
(mantksal-matematiksel olmayan) bir nermenin doruluu hakknda ne syleye-
bileceini Tarskiye sorar. Tarski Bu masa siyahtr ancak ve ancak bu masa si-
yahtr ise fleklinde cevap verir. Bu cevap Carnapn uzun zamandr arayp da bu-
lamad bir kuram iermektedir. Carnapn o anda yaflad hislerini gzmdeki
perde nihayet kalkverdi (ng. the scales fell from my eyes) diyerek ifade ettii
sylenir (The Semantic Tradition from Kant to Carnap, s.304). fiimdi ksaca Tars-
kinin bu kuramn ele alalm.
TARSKINN DORULUK TANIMI

Alfred Tarski (1901-1983) Polonyal bir mantk ve matematikidir. renimini
Varflova niversitesinde grmfl, 1939 ylndan itibaren ABDye g etmifltir.
1942den lmne kadar Berkeleydeki Kaliforniya niversitesinde akademik a-
www.evrenselpdf.com
98 adafl Felsefe-I
lflmalarn srdrmfltr. Bazlarna gre Tarski, Aristoteles, Gottlob Frege ve Kurt

Gdel ile birlikte gelmifl gemifl en byk drt mantkdan birisi olarak kabul
edilmektedir.
1933 ylnda Tarski 100 sayfadan uzun Lehe bir makale yaymlar ve bu maka-
lesinde biimsel diller iin doruluun matematiksel bir tanmn sunar. Makale
The Concept of Truth in Formalized Languages adyla 1956 ylnda ngilizceye
evrilir.
Doruluk yklemi bir dilin ierisinde dier yklemler gibi kullanlabildiinde
yalanc paradoksu gibi birtakm paradokslara yol amaktadr. rnein, Bu cmle
doru deildir. cmlesi eer doru ise kendinsin doru olmadn, yanlfl ise ken-
disinin doru olduunu ifade etmektedir. Bu tr sorunlar ortadan kaldracak bi-
imde Tarski nesne dili (ng. object language) ile st dil (ng. metalanguage) ara-
snda bir ayrm yapar ve doruluk yklemini st dilde tanmlar. Doruluk kuram-
nn teoremleri P nesne dilinde bir nerme olmak zere st dilde flu nerme bii-
mini salar: P dorudur ancak ve ancak P. Bir rnek vermek gerekirse Kar
beyazdr ancak ve ancak kar beyazdr ise.
Tarskinin anlambilimsel doruluk kuram olarak anlan bu kuramn dorulu-
un uygunluk kuramn tekrar m ettii yoksa doruluk terimini gereksiz klan bir
kymetten dflrme kuram m olduu tartflma konusu olmufltur. lk bakflta karfl-
lkl koflulun art bilefleninin nermeyi tekrar etmesi, sz konusu nermenin gerek-
lii temsil ettii oranda doru olaca izlenimini dourmaktadr. te yandan doru-
luun bu flekilde tanmlanmas, sz konusu nermenin doruluk koflullar ile ilgili
hibir fley sylememektedir. Bu nedenle, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda geli-
flen gerekilik karflt pek ok kuram Tarskinin kuramndan yararlanmfltr.
BLM FELSEFES TARTIfiMALARI

Mantksal pozitivistlerin alflmalarnn bilimin bilim olmayandan ayrlmas, bilimin
dorulanabilen nermeler ile zdefllefltirilmesi gibi savlarn gelifltirilmesini salad-
n grdk. Carnap daha ileriki alflmalarnda nermeler aras olaslksal iliflkileri
inceleyerek bir tmevarm mant gelifltirmeyi de hedeflemifltir. Mantksal poziti-
vistlerin dilin mantn (tmdengelimsel ya da tmevarmsal olsun) zmleyerek
bilimi salam bir felsef temele oturtma projesi genel olarak bilim felsefesi olarak
anlan bir felsefe geleneinin domasna yol amfltr. Bir nermenin mutlak ola-
rak dorulanmasnn olanakl olmamasndan hareketle Karl Popper bilimsel olan-
la olmayann ayrt edilmesinde yeni bir neri olarak yanlfllamacl ortaya atmfl-
tr. Bilimsel geliflimin mantksal pozitivistlerin ya da Poppern dflnd gibi
mantksal bir biimi olmadn ve bilim cemaatinin deerlerinin belirleyiciliini n
plana karan Thomas Kuhn The Structure of Scientific Revolutions adl eserinde
devrimler yoluyla deiflen bir bilim anlayfln savunmufltur. Carnapn nesnel ola-
slklara dayal olarak tmevarm mantn gelifltirme abasnn snrllndan ha-
reketle, nermelere znel olaslklar atanmasna ve Bayes Teoremine dayal farkl
bir bilimsel geliflim mant oluflturulmaya alfllmfltr. Tm bu konular Bilim Fel-
sefesi derslerinin ieriinde tartfllmaktadr. Burada vurgulamak istediimiz nokta,
tm bu tartflmalarn kkeninde mantksal pozitivistlerin bilimi merkeze alan yak-
laflmlarnn ve emeklerinin bulunduunun gzden karlmamasdr.
SIRA SZDE Mantksal pozitivizmin

SIRA SZDE bilim felsefesinin geliflimi bakmndan etkilerini tartflnz.
3
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
zet
N
AM A
Mantksal pozitivizmin temel niteliklerini srala- deneyimi ile dorulanmas beklenmemektedir.
1 mak. Sz konusu dorulama duyu organlarmz kulla-
Mantksal pozitivizmin temel nitelikleri flu flekil- narak dorudan yaplmak durumunda deildir.
de sralanabilir: Duyu organlarmza bir takm deney tehizat da
Metafizik karfltl: Bu bakfl asna sahip dfl- dhil edilebilir. Ayrca baz varsaymlarn kendi-
nrlere gre felsefe, metafiziksel dflnfl biimleri dorudan deneyimle karfllafltrlamayabilir.
lerinden ve metafiziksel nermelerden arndrl- Bu durumda sz konusu varsaymn baz sonu-
maldr. Aflada zet bir biimde ele alacamz larnn test edilmesi yeterli olacaktr. Dolaysyla
gibi metafiziksel ifadeler yanlfl olmaktan ok an- baz nermeler dolaysz olarak dorulanabilir-
lamszdrlar. ken baz nermeler ancak dolayl olarak doru-
Sentetik a priori yarglarn olanakllnn red- lanabilir.
dedilmesi: Birinci blmde ortaya koymaya a- Ayrca elimizde bulunan teknolojik imknlar bir
lfltmz gibi matematikte ve fizikte yaflanan ba- dorulamann yaplabilmesi iin yeterli olmaya-
z geliflmeler Kant matematik ve bilim anlayfl- bilir. Sz konusu teknolojinin olduu varsaym
na etkili darbeler indirmifltir. Grup yelerinin fi- altnda, bir nermenin ilkesel olarak dorulana-
zikle ve matematikle yakn iliflkileri bu konuda biliyor olmas anlaml olabilmesi iin yeterli ka-
nemli bir farkndalk yaratmfltr. Matematiin bul edilmek durumundadr. Tm bunlardan -
ve bilimin sentetik a priori yarglara dayal bir kan sonu fludur: Bir nermenin anlaml olmas
zemini yoksa matematiin ve bilimin temelleri iin dorudan, dolayl veya ilkesel olarak doru-
neye dayandrlacaktr? evrenin tartflmalarnn lanabilmesi yeterlidir.
belki de en nde gelen temas budur. te yandan bir nermenin mutlak anlamda do-
Matematiin mantk bir biimde temellendiril- rulanp dorulanamamas ayr bir tartflma konu-
mesi: Grup Frege, Russell ve Whitehead gibi man- sudur. Mantksal pozitivistler, gl ve zayf do-
tklarn alflmalarndan haberdardr ve mate- rulanabilme arasnda bir fark olduunu dfln-
matiin nermelerinin mantksal, yani analitik ve mfllerdir. Gl dorulanmada eldeki veri sz
a priori olduunu dflnmektedirler. evrenin konusu nermenin dorulanabilmesi iin kesin
toplantlarna bir sre katlan Wittgensteinn bir sonu vermektedir. Zayf dorulanmada ise
Tractatusta ortaya koyduu mantk anlayfl bu bir olaslktan sz edilmektedir. Eldeki veri ve
konudaki eilimleri glendirmifltir. deliller, nermenin kesin bir biimde dorulan-
Dorulamac anlam anlayfl: Mantk poziti- mas iin yeterli deildir. Bu durumda ancak bir
vizm denince belki de ilk akla gelen terim do- olaslktan sz edilebilmektedir. Bu konu daha
rulamaclktr. Bu anlayfla gre bir nermenin sonraki bilim felsefesi tartflmalarnn odanda
anlam onun dorulanma yntemidir. yer almfltr.
N
A M A
Dorulanabilirlie dayal anlam anlayfln ta- N
A M A
Pozitivistlerin ahlki nermeleri nasl ele aldk-
2 nmlamak ve snrlarn aklamak. 3 larn aklamak.
Schlickin ortaya koyduu biimiyle bir szc- Yap ve yapmalar ieren, neyin olmas gerektii-
n anlam en nihayetinde gsterilmelidir, veril- ni salk veren ahlki nermeleri dorulayacak ya
melidir. Bu bir ortaya koyma, iflaret etme edimiy- da yanlfllayacak olgularn bulunmad ortada-
le yaplr ve iflaret edilen verili olmaldr. Bir ner- dr. Bu durumda karlacak ilk sonu ahlki
menin anlaml olabilmesi, ilkesel olarak dorula- nermelerin anlamsz olduudur. ngiliz felsefe-
nabilme flartlarnn belirlenebilmesini gerektirir. cisi Ayer bu konuya 1936 ylnda yaymlanan
Eer bir nermenin dorulanabilme flartlarn ve- Language, Truth, and Logic adl kitabnda eilir.
remiyorsak, bu durumda, sz konusu nermenin Ayera gre ahlki kavramlar sadece sahte kav-
anlamsz olduunu kabul etmek durumunda ka- ramlardr. Ahlken yanlfltr. ifadesi sadece sz
lrz. Elbette ki her bir nermenin bizatihi duyu konusu nermeye iliflkin bizim tavrmz belirtir.
www.evrenselpdf.com
100 adafl Felsefe-I
Bu itibarla ahlken yanlfltr ya da ahlken do- N

A M A
Tarskinin anlambilimsel doruluk kuramn ve
rudur gibi ifadeler nlem bildiren ifadelerden 5 tarihsel nemini aklamak.
ya da tonlamalardan farkl deildir. Bu itibarla Anlambilimsel doruluk kuram olarak anlan
ortada ifade edilen olgusal bir ierik yoktur. Bu bu kurama gre Tarski, nesne dili (ng. object
tr ifadeler sadece baz duygularn (onaylama- language) ile st dil (ng. metalanguage) arasn-
onaylamama gibi) dflavurumundan ibarettir. da bir ayrm yapar ve doruluk yklemini st
N
dilde tanmlar. Doruluk kuramnn teoremleri P
Carnapn manta ve bilim felsefesine iliflkin ola- nesne dilinde bir nerme olmak zere st dilde
A M A
4 rak yrtt projeleri sralamak. flu nerme biimini salar: P dorudur ancak
Carnap Der logische Aufbau der Welt (Dnyann ve ancak P. Bir rnek vermek gerekirse Kar
Mantksal Yaps) adl eserinde bilimsel terimleri beyazdr ancak ve ancak kar beyazdr ise.
grngsel terimler cinsinden tanmlayaca bi- Bu kuramn doruluun uygunluk kuramn tek-
imsel bir dizge gelifltirmeye alflt. Sz konusu rar m ettii yoksa doruluk terimini gereksiz k-
biimsel dizge ikili bir yklem olan benzerlike lan bir kymetten dflrme kuram m olduu tar-
dayanyordu. Eer iki birey birbirine benzer ise tflma konusu olmufltur. lk bakflta karfllkl ko-
sz konusu ikili yklem salanmfl oluyordu. a- flulun art bilefleninin nermeyi tekrar etmesi, sz
lflma ayrca Principia Mathematicada gelifltiri- konusu nermenin gereklii temsil ettii oran-
len mantktan da azam lde yararlanyordu. da doru olaca izlenimini dourmaktadr. te
Ancak Carnap, elde ettii sonutan kendisi de yandan doruluun bu flekilde tanmlanmas, sz
tatmin olmad ve projeyi ileriki yllarda gelifltir- konusu nermenin doruluk koflullar ile ilgili
meye alflmad. hibir fley sylememektedir. Bu nedenle, zellik-
Scheinprobleme in der Philosophie (Felsefenin le 20. yzyln ikinci yarsnda geliflen gerekilik
Szde Sorunlar) adl eserinde ise pek ok felsef karflt pek ok kuram, Tarskinin kuramndan
sorunun aslnda anlamsz olduunu, nk dilin yararlanmfltr.
yanlfl kullanmndan kaynaklandn savundu. Ayrca Davidson, doal dillere iliflkin olarak ge-
Bu kitapta Carnapn savunduu grfllerin do- lifltirdii anlam kuramnda Tarskinin biimsel
rudan bir sonucu ise metafiziin felsef sylem- diller iin gelifltirdii bu doruluk kuramn esas
den tamamen elenmesiydi. almfltr.
Logische Syntax der Sprache (Dilin Mantksal Di-
zimbilimi) adl eserinde Wittgensteinn Tracta-
tusta nerdii mantksal dizimbilim kavramn
ele ald ve gelifltirdi. Bu eserinde hoflgr ilke-
sini de ortaya att. Bu ilkeye gre doru ola-
rak adlandrlabilecek bir dil veya mantk sz ko-
nusu olamaz. Herkes amalarna uygun olan dil-
sel bir biimi benimsemekte zgrdr.
Carnapn termodinamik, tmevarm mant ve
olaslk ile ilgili eseri, lmnden sonra ya-
ymlanmfltr. zellikle, tmevarm mantna ilifl-
kin alflmasnda, nermeler aras nesnel olabilir-
liklerden hareketle bilimsel geliflimin aklc bir
zemine dayandn gstermeye alflt.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Pozitivizmi, toplumlarn geliflimlerinde vardklar ni- 5. Afladakilerden hangisi, Rudolf Carnapn eserlerin-
ha aflama olarak belirleyen ve bir terim olarak felsefeden biri deildir?
ye kazandran dflnr, afladakilerden hangisidir? a. Der Raum (Uzay)
a. Kant b. Der logische Aufbau der Welt (Dnyann Man-
b. Comte tksal Yaps)
c. Schlick c. Scheinprobleme in der Philosophie (Felsefenin
d. Carnap Szde Sorunlar)
e. Ayer d. Logische Syntax der Sprache (Dilin Mantksal
Dizimbilimi)
2. Afladakilerden hangisi mantksal pozitivizmin te- e. The Concept of Truth in Formalized Langua-
mel tezlerinden biri deildir? ges
a. Bir nermenin anlam, onun dorulanabilme
yntemidir. 6. Afladaki ifadelerden hangisi, Ayerin ahlki yarg-
b. Felsefe, metafiziksel dflnfl biimlerinden ve lara iliflkin grfllerini yanstmaktadr?
metafiziksel nermelerden arndrlmaldr. a. Ahlki yarglar, tpk olgulara iliflkin yarglar gi-
c. Matematiksel nermeler, analitik ve a piroridir. bi nesnel deerlendirmeye tbdirler.
d. Felsefenin ifllevi, dilin kullanmna iliflkin mu- b. Ahlki yarglar, mnatksal karmlarda ncl ola-
laklklar gidermektir. rak yer alabilirler.
e. Felsefe, bilimin dili zerine konuflmal ve bili- c. Ahlki yarglar, nermesel bir ierie sahip ol-
min mantn ortaya koymaya alflmaldr. madklarndan dolay doru ya da yanlfl ola-
mazlar.
3. Viyana evresinin toplantlarna katlsa da kendisi- d. Ahlki yarglarn ierikleri, dolaysz bir gr va-
ni grubun bir mensubu olarak kabul etmeyen dflnr stasyla edinilirler.
afladakilerden hangisidir? e. Ahlki yarglar, kiflilerin deer yarglarndan ba-
a. Moritz Schlick msz bir evrensellie sahip olabilirler.
b. Rudolf Carnap
c. Hans Hahn 7. Mantksal pozitivistlerin Ruhumuz lmsz bir tz-
d. Otto Neurath dr gibi bir ifadeye karfl olmalarnn nedeni afladaki-
e. Karl Popper lerden hangisidir?
a. Ruh, fizik biliminin konusu deildir.
4. Afladakilerden hangisi, Maurice Schlickin eserle- b. Ruh, iddia edilenin aksine lmldr.
rinden biri deildir? c. Ruhun etkinlikleri, ancak dolayl olarak gzlem-
a. Language, Truth, and Logic (Dil, Doruluk ve lenebilmektedir.
Mantk) d. Sz konusu iddia dorulanabilir olmadndan
b. Das Wesen der Wahrheit nach der modernen anlamszdr.
Logik (Modern Manta Gre Doruluun Do- e. Sz konusu ifadenin deillemesini destekleyen
as) kantlamalar mevcuttur.
c. Raum und Zeit in der gegenwrtigen Physik
(adafl Fizikte Uzay ve Zaman)
d. Allgemeine Erkenntnislehre (Genel Bilgi Kuram)
e. Fragen der Ethik (Ahlk Felsefesinin Sorular)
www.evrenselpdf.com
102 adafl Felsefe-I
Okuma Paras
8. Carnapn Der logische Aufbau der Welt (Dnya- Pozitivizm ve Gerekilik
nn Mantksal Yaps) adl eserindeki temel amac afla- (...)
dakilerden hangisidir? Tartflmamzn sonular afladaki gibi zetlenebilir:
a. Felsef baz sorunlarn dilin yanlfl kullanmn- 1. Her nermenin anlamnn verili olanda dorulanma-
dan kaynaklandn gstermek. syla eksiksiz belirlendii ilkesi pozitivist dflnce okul-
b. Bilimsel terimlerin grngsel terimler cinsin- larnn meflru ve rtlemez ekirdeini oluflturur.
den tanmlayaca biimsel bir dizge gelifltirmek. Ama bu okullarda, bu [ilke] nadiren aka aydnlanmfl-
c. flaretlerden oluflan bir dizge oluflturarak man- tr ve sklkla savunulamaz ilkelerle karfltrlmfltr ki
tksal zmlemenin sonularn bir mulakla mantksal bir temizlik flart olmufltur. Eer bu temizliin
yol amakszn tam olarak ifade edebilmek. sonucunu, tarihsel bir zeminde gereklenecei zere,
d. Nesnel olaslklara dayal olarak tmevarm man-
pozitivizm olarak adlandrrsak, belki de baflna ayrt
tn gelifltirmek.
edici bir sfat eklemeliyiz: mantksal veya mantksal
e. Biimsel, fiziksel ve algsal veya grsel uzaylar
pozitivizm terimi sklkla kullanlmaktadr. Dier trl,
arasndaki ayrmlar netlefltirmek.
tutarl deneycilik ifadesi bana uygun grnmektedir.
2. Bu ilke, sadece verili olann gerek olduu anlamna
9. Atom alt bir paracn gzlenememesi fakat bir
gelmedii gibi ondan da karlmamaktadr. Byle bir
fortoraf filmi zerinde brakt iz zerinden hakknda
iddia gerekte anlamszdr.
deneysel hesaplamalar yaplabilmesi, sz konusu par-
acn varlnn ortaya konulmas bakmndan hangi 3. Tutarl deneycilik, dolaysyla, bir dfl dnyann varl-
tr dorulamaya bir rnektir? n inkar da etmez. Sadece varlk iddiasnn ampirik
a. Mutlak dorulanma anlamna dikkat eker.
b. Dolayl dorulanma 4. Bu [tutarl deneycilik] bir sanki kuram deildir. r-
c. lkesel dorulanma nein, fiziksel olarak bamsz cisimler varmfl gibi dav-
d. Gl dorulanma randn sylemez; tam tersine, onun iin, felsefe yap-
e. Zayf dorulanma mayan bir bilim insannn gerek olduunu iddia ettii
her fley de gerektir. Fiziin konusu duyumlardan deil
10. Tarskinin anlambilimsel doruluk kuram hakkn- yasalardan oluflur. Baz pozitivistlerin kulland cisim-
da afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr? lerin duyumlardan oluflan karmaflk btnlerden ibaret
a. Doruluun uygunluk kuramnn yeni bir ifade- olduu ifadesi dolaysyla reddedilmelidir. Tek doru
sidir. grfl, cisimler hakkndaki nermelerin, duyumlarn
b. st dil ile nesne dili arasnda bir ayrma dayan- meydana gelmelerinin dzenlilii hakknda benzer an-
maktadr. lama gelen nermelere dnfltrlebileceidir.
c. Nesne dilindeki her bir tmce st dilde anlmak- 5. Mantksal pozitivizm ve gerekilik dolaysyla mu-
tadr. halif deildirler. Bizim ilkemizi tanyan herkes gerekte
d. Doruluun tanm st dilde verilmektedir. bir deneyci gerekidir.
e. Tarski bu kuram ncelikle biimsel diller iin 6. Sadece tutarl deneyci ile metafiziki arasnda bir mu-
gelifltirmifltir. halefet vardr ve bu muhalefet, idealiste olduu kadar
gerekiye de yneliktir (ki bu tr gerekilik bizim tar-
tflmamzda trnak ierisinde gereki olarak anlmfltr).
7. Aflkn bir dfl dnyann varlnn reddedilmesi, bu-
nun ifade edilmesi kadar metafiziksel bir nermedir.
Tutarl deneyci dolaysyla aflkn olan reddetmez, an-
cak reddedilmesinin de onaylanmasnn da eflit oranda
anlamdan yoksun olduunu ilan eder.
(...)
Kaynak: Moritz Schlick, Positivism and Realism.
Schlick (1979b) ierisinde. s.259-284.
www.evrenselpdf.com

1. b Yantnz yanlfl ise Pozitivizm bafllkl ksm Sra Sizde 2
tekrar okuyunuz. Ayern grflleri dikkate alndnda ahlki yarg belir-
2. d Yantnz yanlfl ise Viyana evresi bafllkl ks- ten ifadeler sadece baz duygularn (onaylama-onayla-
m tekrar okuyunuz. mama gibi) dflavurumundan ibarettir. Ben Bu eylem
3. e Yantnz yanlfl ise Viyana evresi bafllkl ks- yanlfltr. diyebilirim ve bir baflkas Bu eylem yanlfl
m tekrar okuyunuz. deildir. diyerek kendi duygularn ifade edebilir. Ama
4. a Yantnz yanlfl ise Moritz Schlick (1882 -1936) bunu yaparken benim sylediim bir ifadeyle eliflen
bafllkl ksm tekrar okuyunuz. bir ifade ortaya koymufl olmaz. nk her iki durumda
5. e Yantnz yanlfl ise Carnap (1891 - 1970) bafl- da birbiriyle eliflmesi beklenen olgusal ierikler sz
lkl ksm tekrar okuyunuz. konusu deildir. Dolaysyla ahlki yarglar, nermesel
6. c Yantnz yanlfl ise J. Ayer ve Duygusalc ahlk bir ierie sahip olmadklarndan dolay doru ya da
kuram bafllkl ksm tekrar okuyunuz. yanlfl olamazlar. Ayn nedenden tr dorulanmala-
7. d Yantnz yanlfl ise Bir Anlam Kuram Olarak rndan ya da yanlfllanmalarndan sz edilemez. Sonu
Dorulanabilirlik bafllkl ksm tekrar okuyunuz. olarak ahlk felsefesine iliflkin konularn nesnel bir ze-
8. b Yantnz yanlfl ise Carnap (1891 - 1970) bafl- minde tartfllabilmesi olanakl deildir.
lkl ksm tekrar okuyunuz.
9. b Yantnz yanlfl ise Dorulanabilirliin Snrla- Sra Sizde 3
r bafllkl ksm tekrar okuyunuz. Mantksal pozitivizm bilimin dili ve yntemi hakknda-
10. a Yantnz yanlfl ise Tarskinin Doruluk Tan- ki tartflmalar felsef tartflmalarn odana getirmifltir.
m bafllkl ksm tekrar okuyunuz. Mantksal pozitivistlerin alflmalar bilimin bilim olma-
yandan ayrlmas, bilimin dorulanabilen nermeler ile
zdefllefltirilmesi gibi savlarn gelifltirilmesini salamfl-
Sra Sizde Yant Anahtar tr. Carnap daha ileriki alflmalarnda nermeler aras
Sra Sizde 1 olaslksal iliflkileri inceleyerek, bir tmevarm mant
Dorulamac anlam anlayfl, metafiziin elenmesi sre- gelifltirmeyi de hedeflemifltir. Mantksal pozitivistlerin
cinde felsefecilerin eline bir lt vermifltir. Bu biimde dilin mantn (tmdengelimsel ya da tmevarmsal ol-
dorulanabilme olana olmayan metafiziksel nerme- sun) zmleyerek bilimi salam bir felsef temele oturt-
ler, anlamsz kabul edilmifltir. Mantksal pozitivistler, ma projesi genel olarak bilim felsefesi olarak anlan bir
tpk Wittgenstein gibi, felsefenin iflini aflkn olana dair felsefe geleneinin domasna yol amfltr. Bir ner-
bilgi vermek olmadn dflnmektedirler. Yine Witt- menin mutlak olarak dorulanmasnn olanakl olma-
gensteinla paralel bir biimde felsefenin ifadeleri ak- masndan hareketle Karl Popper, bilimsel olanla olma-
la kavuflturma grevi olduunu dflnmektedirler. yann ayrt edilmesinde yeni bir neri olarak yanlflla-
Ancak felsefenin ieriine bakfllar Wittgensteindan macl ortaya atmfltr. Bilimsel geliflimin mantksal po-
daha olumlaycdr. Felsefe bilimin dili zerine konufl- zitivistlerin ya da Poppern dflnd gibi mantksal
makta ve bilimin mantn ortaya koymaya alflmakta- bir biimi olmadn ve bilim cemaatinin deerlerinin
dr. Mantksal pozitivistlerin genel alflma konular bu belirleyiciliini n plana karan Thomas Kuhn The
itibarla bilimle ve bilim felsefesi ile ilgilidir. Kuram, var- Structure of Scientific Revolutions adl eserinde devrim-
saym, delil, dorulama, gerekleme vb. temalar man- ler yoluyla deiflen bir bilim anlayfln savunmufltur.
tksal pozitivistlerin alflmalar ierisinde karfllkl ilifl- Carnapn nesnel olaslklara dayal olarak tmevarm
kileri ierisinde akla kavuflturulmufltur. Bugn felse- mantn gelifltirme abasnn snrllndan hareketle
fe alflmalarnn nemli bir paras olarak bilim felsefe- nermelere znel olaslklar atanmasna ve Bayes Te-
sinden bir alt dal olarak sz ediliyorsa, bunda mantk- oremine dayal farkl bir bilimsel geliflim mant olufl-
sal pozitivistlerin yaptklar alflmalarn byk katks turulmaya alfllmfltr. Tm bu konular Bilim Felsefesi
olduu inkr edilemez. derslerinin ieriinde tartfllmaktadr. Tm bu tartflma-
larn kkeninde mantksal pozitivistlerin bilimi merke-
ze alan yaklaflmlarnn ve emeklerinin bulunduu gz-
den karlmamaldr.
www.evrenselpdf.com
104 adafl Felsefe-I
Kaynaklar
Ayer, A. J. (1936) Language, Truth and Logic. 2nd ed. Schlick, M. (1915) Die philosophische Bedeutung des
(1946). London: Gollancz. Trkesi: Relativittsprinzips. Zeitschrift fr Philosophie und
Ayer, A. J. (2010) Dil, Doruluk ve Mantk. ev. Veh- philosophische Kritik, 159: 129-175; ngilizceye evi-
bi Hackadirolu. nc bask. Metis Yaynlar. s- ren: Heath, P. (1979a) The Philosophical Signifi-
tanbul. cance of the Principle of Relativity. Schlick (1979a)
Ayer, A. J. (ed.). (1959a) Logical Positivism. New York: ierisinde. s. 153-189.
Free Press. Schlick, M. (1917) Raum und Zeit in der gegenwrti-
Ayer, A. J. (1959b) Editors Introduction. Ayer (1959a) gen Physik, Die Naturwissenschaften 5, nc
ierisinde, s. 3-28. geniflletilmifll bask (1920) Berlin: Springer. ngiliz-
Carnap, R. (1928a) Der logische Aufbau der Welt. ceye eviren: Brose, H.L. (1979a) Space and Time
Berlin: Bernary, transl. by R.A. George (1967) The in Contemporary Physics. Oxford: Oxford Uni-
Logical Structure of the World. Berkeley: Univer- versity Press. Schlick (1979a) ierisinde. s. 207-269.
sity of California Press. Schlick, M. (1918/25) Allgemeine Erkenntnislehre.
Carnap, R. (1928b) Scheinprobleme in der Philosop- Berlin: Springer, 1918, 2nd rev. ed. 1925. ngilizce-
hie. Berlin: Bernary, transl. by R.A. George (1967) ye eviren Feigl H. ve Blumberg (1974) A. General
Pseudoproblems in Philosophy. (Carnap, 1928a) Theory of Knowledge. Lasalle: Open Court.
ierisinde, s. 301-343. Schlick, M. (1932) Positivismus und Realismus. Er-
Carnap, R. (1934/37) Logische Syntax der Sprache kenntnis, 3. s.1-31. ngilizceye eviren Heath, P.
Wien: Springer, 1934, revised edition; ngilizceye Positivism and Realism. Schlick (1979b). s.259-
eviren: Smeaton, A. (1959) The Logical Syntax of 284.
Language. London: Kegan, Paul, Trench Teubner Schlick, M. (1979a) Philosophical Papers Vol.1 (1909-
& Cie. 1922), Henk L. Mulder and Barbara van de Velde-
Carnap, R. (1939) Foundations of Logic and Mathe- Schlick (eds.), Dordrecht: Reidel.
matics. Chicago: University of Chicago Press. Schlick, M. (1979b) Philosophical Papers Vol.2
Carnap, R. (1942) Introduction to Semantics. Cam- (1925-1936), Henk L. Mulder and Barbara van de
bridge, Mass.: Harvard University Press. Velde-Schlick (eds.), Dordrecht: Reidel.
Carnap, R. (1950a), Empiricism, Semantics and Onto- Tarski, A. (1933-35) Der Wahrheitsbegriff in den for-
logy, Revue International de Philosophie, 4: 20-40; malisierten Sprachen, Studia Philosophica, 1
repr. in Carnap 1956a, pp. 205-221. (1935): 261-405. Trav. Varsovie 34 (1933)deki Leh-
Carnap, R. (1950b) Logical Foundations of Probabi- e originalinden eviri; ngilizceye evirisi The Con-
lity. Chicago: University of Chicago Press. cept of Truth in Formalized Languages. Tarski
Carnap, R. (1956a) Meaning and Necessity. 2nd ed. (1956) ierisinde.
with supplementary essays, Chicago: University of Tarski, A. (1956) Logic, Sematics, Metamathemat-
Chicago Press. hics. J. H. Woodger (ed.). Oxford: Oxford Univer-
Carnap, R. (1966) Philosophical Foundations of Sci- sity Press. 2. bask. J. Corcoran (ed.) (1983). Indi-
ence. New York: Basic Books; repr. as An Intro- anapolis: Hackett.
duction to the Philosophy of Science, 1972, repr. New Wolters, Gereon, 2003, Carl Gustav Hempel: Pragma-
York: Dover, 1996. tic Empiricist. Parrini, P., Salmon W., Salmon,
Coffa, A. (1991) The Semantic Tradition from Kant M.(ed.) (2003) ierisinde. s.109-122.
to Carnap: to the Vienna Station. Cambridge Uni-
versity Press. Cambridge.
Parrini, P., Salmon W., Salmon, M.(ed.) (2003) Logical
Empiricism. Historical and Contemporary
Perspectives. Pittsburgh: University of Pittsburgh
Press.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
6
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
Wittgensteinn erken ve ge dnemdeki felsefe anlayfllarn karfllafltrabi-
N
lecek,
N
Dil oyunu ile Wittgensteinn neyi kastettiini aklayabilecek,
rneklemeli tanmlamalarn neden dil oyunlarna gereksinim duyduunu
N
aklayabilecek,
Wittgensteinn geleneksel kavramsal snflandrma anlayflna karflt olarak
N
savunduu ailevi benzerlikler anlayfln tanmlayabilecek,
Wittgensteinn inanlarmzn temelinde kesinlie sahip bir zemin bulunma-
dna ynelik grflnn gerekelerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dil oyunlar Kural izleme
rnekleyerek tanmlama Kesinlik
Ailevi benzerlikler zel dil
indekiler
Dil Oyunlar:
adafl Felsefe-I Ge Dnem WITTGENSTEIN (1889-1951)
Wittgenstein
www.evrenselpdf.com
Dil Oyunlar:
Ge Dnem Wittgenstein
WITTGENSTEIN (1889-1951)
Wittgensteinn yaflam yksnden bahsederken Tractatusu kaleme aldktan son-
ra, ele ald konulara niha bir zm getirdiinden ve Avusturya kylerinde -
retmenlik yapmaya baflladndan sz etmifltik. Ayrca, baz arkadafllaryla ve Viya-
na evresiyle girdii tartflmalarn sonucunda bu fikrinin deifltiini de sylemifl-
tik. Bunun anlam, rnein Viyana evresindeki dflnrlerin Wittgenstein g-
rfllerinin yanlfl olduu konusunda ikna etmeleri deildir. Tam tersine Viyana
evresi, Tractatusun temel tezlerini kendi felsef amalar iin uygun bulmufl ve
savunmaya devam etmifllerdir. Kendi eseriyle ilgili fikrini deifltiren ve yeni bir ara-
yfl ierisinde giren Wittgensteinn kendisi olmufltur.
lmnden sonra yaymlanan ikinci nemli eseri Philosophische Untersuchun-
gende (ngilizce ad: Philosophical Investigations; Trke ad: Felsef Soruflturma-
lar), Tractatusta savunduu baz grflleri kyasya elefltirdiini grrz.
Philosophische Untersuchungen Trkeye evrilmifltir: Wittgenstein, L. (2010) Felsef

Soruflturmalar. ev. Haluk Barflcan. 2. Basm. stanbul.
Tractatusun ierdii birtakm sorunlar olduuna geen blmde dikkat ek-

mifltir. rnein, Tractatusun nermeler mantn ve doruluk tablolarn kullanan
yntemi, sonsuz tanm kmelerinden deiflkenlerin yer ald yklemler mant
sz konusu olduunda, ifle yaramaz bir hale gelmektedir. Ayrca, eer resim kura-
mnn gereklilikleri Tractatusun nermelerine uygulanrsa, bu nermelerin pek
ou anlamsz duruma dflmektedir. Ancak Wittgensteinn Tractatustaki bakfl
asn terk etmesinin nedenleri daha derine inmektedir. Wittgenstein, resim kura-
mnn kendisinde ve buna bal olarak gelifltirdii ad ve nesne anlayflnda bir so-
run olduunu dflnmektedir. Norman Malcolmun naklettii ve Wittgenstein ile P.
Sraffa arasnda bir trende geen flu konuflma Wittgensteinn neden fikirlerinin de-
ifltii konusuna flk tutar niteliktedir:
Bir gn (sanrm bir trende seyahat ederken) Witgenstein bir nermenin ve nerme-
nin betimlediinin ayn mantksal forma, ayn mantksal oklua sahip olmas
gerektiinde srar ediyorken Sraffa, Neapolitanlara tandk gelen ve irenme veya
hofllanmama anlamna gelen bir jest yapar, bir elinin parmak ularn enesinin al-
www.evrenselpdf.com
108 adafl Felsefe-I
tn fralar gibi dflarya doru hareket ettirir. Daha sonra sorar: Bunun mantksal
formu nedir? (Malcolm, 69, s.622).
Sraffann rnei, Wittgensteinn bir nerme ile nermenin betimlediinin ayn

forma sahip olmas gerektiinde srar etmekte bir samalk bulunduu hissini
uyandrr. Bu olay, bir nermenin betimledii gerekliin bir resmi olmas gerekti-
ine dair kavrayfln terk etmesine yol aar (Ludwig Wittgenstein: A Memoir,
s.69).
letiflim srasnda kullanlagelen yle ifadeler, yle mimikler, yle jestler bulun-
maktadr ki bir anlam gayet gzel iletebilmektedir. Ancak bunlarda mantksal bir
form, basit adlar vb. aramak ok anlaml grnmemektedir. Bunlar bir ad iseler,
hangi olgu durumlarn temsil ettikleri tamamen belirsizdir. Resim kuram doa bi-
limlerinin uraflt olgularn temsil edilmesinde son derece etkili olabilecekken,
dilin baflka alanlardaki kullanmlarnda yetersiz kalabilmektedir. yleyse
Tractatustaki mantksal zmleme, dilin zn aa karmakta yetersiz kalmfl
grnmektedir.
Felsef Yanlsama
Fakat neden? Wittgenstein anda bir zek, bu kadar ayrntl bir alflma yapp,
dilin zn nasl bu kadar skalayabilir? Wittgenstein bunun basit bir hatadan ok
daha derine inen bir yanlsama olduunu dflnmektedir. zellikle felsefeciler bu
tr bir yanlsamaya tbdirler. Felsefeciler nasl olup da byle bir yanlsamaya dfl-
mektedirler?
Bunun bir aklamas, yanlfl anlafllmalarn giderilmesi srecinde ne yaptmzla

ilgilidir. Eer sylediimiz bir fleyi karflmzdaki anlamazsa ifademizi farkl biimler-
le, baflka kelime gruplar kullanarak, bir szck ya da szck grubunun yerine bir
baflkasn koyarak aklamaya alflrz. Bu yaptmza zmleme adn da veri-
riz (Philosophical Investigations, 90).
Tractatusta Wittgenstein benzer bir yol izliyor grnmektedir. Gndelik dil ya-
nltcdr ve dilin gerek mantn saklamaktadr. fadeler zmlenerek niha bir
biime ulafllmaya alfllmaktadr. Modern mantk, bu konuda bize yardmc ol-
maktadr.
flte bu yol, yanlsamaya giden yoldur. Biz, yzeysel olarak ortada olann altn-
da bir fleyi arama ve bir tr zmleme ile onu bulmaya alflyoruzdur.
z bizden saklanmaktadr. Sorunumuzun flimdi ald biim budur. Kendimize

sorarz: Dil nedir?, nerme nedir? Bu sorulara cevaplar bir kerede ve niha ola-
rak ve gelecekte yaflanabilecek herhangi bir deneyimden bamsz olarak verilmifl
olur (Philosophical Investigations, 92).
Burada izlenen yntemin, Platonun diyaloglarnda Sokratesin tartfllan konu

her ne ise o fleyin znn ne olduunu sorgulamasndan bir fark yoktur. Bu yn-
tem, Sokratesi izleyenleri nasl bafltan karmfl ve peflinden srklemiflse, Witt-
genstein da Tractatusu yazarken bu biimde peflinden srklemifltir.
Wittgenstein, dilin kristal saflnda bir mantknn olduunu, dilin bir tr kalkl
olduunu sanmamza yol aan bir resmin kendisini esir aldn ifade etmektedir
(Philosophical Investigations, 107).
www.evrenselpdf.com
6. nite - Dil Oyunlar: Ge Dnem Wittgenstein 109
Wittgensteinn ifadesiyle, burnumuzun stne takl bir gzlk gibi her fleye onun
iinden bakmfl ve onu karmay hi akl etmemiflizdir (Philosophical Investigati-
ons, 103).
Dilin bir mant olmas gerektii, nermelerin mantksal bir formunun olmas
gerektii, adlarn nesneleri temsil etmesi gerektii fikri bizi ele geirmifltir. Bu ne-
denle biz, dili betimlemeye (tasvr etmeye) alflmaktan ok, dilin ne olmas gerek-
tiini dile dayatmaya alflmflzdr. flte, Tractatusta yanlfl olan budur. Bu yanlsa-
madan kurtulmann yegne yolu, bu dayatmadan kurtulup betimlemeye (tasvr et-
meye) geri dnmektir.
(...) Tm aklamalar kaldrp atmalyz ve yalnzca tasvir etme onun (aklama-

nn), yerini almaldr. Bu tasvir fln, yani amacn felsef sorunlardan almaldr.
(...) Sorunlar yeni bilgiler vererek deil, fakat zaten daima bildiklerimizin dzenlen-
mesiyle zlr. Felsefe, zekmzn dil vastasyla bylenmesine karfl verilen bir sa-
vafltr (Philosophical Investigations, 109).
Burada ortya konulan proje Tractatustakinden ok farkl grnmemektedir. Ya-

plan ifl yeni bir bilgi vermekten ok, bir yeniden dzenlemedir. Ancak artk arad-
mz bir z, bizden saklanan bir mantk yoktur. Gndelik dile ve szcklerin bu
dil ierindeki kullanmna gvenilmektedir. Felsefecilerin, szckleri gndelik dilin
balamnda koparp anlamszlafltrmalarna karfl, dikkatli olmamz gerekmektedir.
Felsefeciler bir szc - bilgi, varlk, nesne, ben, nerme, ad - kul-
landnda ve fleyin zn kavramaya alfltnda, daima flu sorulmaldr: Bir sz-
ck, kendi kaynakland evi olan dil oyunu ierisinde hi gerekten bu anlamda
kullanlmfl mdr?
Bizim yaptmz, szckleri metafiziksel kullanmlarndan gndelik kullanmlar-

na geri getirmektir (Philosophical Investigations, 116).
Burada, Tractatusta nerilene bir bakma benzeyen bir bakma da benzeme-

yen bir neriyle karfllaflyoruz. Tractatusta da anlamsz ya da metafiziksel kulla-
nmlara karfl uyarlyorduk. Ancak orada davet edildiimiz alan, doa bilimlerinin
dili ile snrlyd. fiimdi ise geri dnmemiz salk verilen yer, gndelik dilin gvenli
blgesi olmaktadr. Bu durumda felsefenin ifllevi ne olacaktr?
Felsefe, dilin fiil kullanmna hibir surette karflmaz. En nihayetinde sadece onu
tasvir edebilir.
nk ona herhangi bir temel de temin edemez.
Her fleyi olduu gibi brakr (Philosophical Investigations, 124).
Felsefe, alflk olunduu zere, gereklik, Tanr, lmszlk, iyi ve kt gibi so-
runlarla uraflmak durumunda deildir. nk zaten bu konular ve sorunlar dilin
yanlfl kullanmndan domufllardr. Felsefeci ne ile nasl uraflmaldr?
Felsefecinin bir soruyu ele alfl, bir hastal tedavi etmek gibidir (Philosophical
Investigations, 255).
Elbette buradaki kendini hasta eden de felsefecinin kendisidir. Dili yanlfl kul-
lanarak paradokslar, karmaflalar ve mulaklklar retir. Yine felsefe, Wittgenste-
inn nerdii tarzda yaplrsa, bu hastal tedavi edebilir.
www.evrenselpdf.com
110 adafl Felsefe-I
Felsefede amacnz nedir? fiiflenin iindeki sinei dflar karmak ( Philosophical

SIRA SZDE Wittgensteinn

SIRATractatustaki
SZDE felsef zmleme yntemini terk etmesinin nedenlerini ifa-
1 de ediniz.
Dil Oyunlar
Bir dil oyunu, yazl ya da szl olarak ifade edilen szckleri ieren bir etkinlik-
S O R U tir. Szckler,S Obu
R Uetkinlik ierisinde bir yere sahiptir ve gnderme yaptklar iflaret
ettikleri, fleylere bu sayede iflaret eder. Dil oyunlarnn nasl bir iflleve sahip oldu-
DKKAT
unu grebilmekDKKAT
iin Wittgenstein karmaflk olanlardansa daha basit, daha ilksel
dil oyunlarna bakmamz salk verir:
N N
SIRA SZDE Dil bir inflac, A, ile bir yardmc, B, arasndaki iletiflime yardmc olma amacna
SIRA SZDE
hizmet etsin. A yap tafllar ile (bir fley) infla ediyor: Bloklar, direkler, levhalar ve ki-
rifller var. B yap tafllarn iletmeli ve bunu Ann ihtiya duyduu sraya gre yap-
AMALARIMIZ mal. BuAMALARIMIZ
amala blok, direk, levha, kirifl szcklerinden ibaret bir dil kulla-
nrlar. A onlar anar; - B flyle bir arda getirmeyi rendii yap tafln getirir. -
Bunu tam ilksel dil olarak kabul edin (Philosophical Investigations, 2).
K T A P K T A P
Bu dil oyunundaki szcklerin her biri, bir nesneye karfllk gelen bir ad olarak
kabul edilebilir. Bu haliyle ele alnan bir dil oyunu, Tractatustaki dil anlayflyla
TELEVZYON uyumlu grnmektedir.
TELEVZYON Ancak tm dil oyunlar byle deildir.
fiimdi bir baflka dil oyunu rnei alalm:
Birini alflverifle gnderiyorum. zerinde befl krmz elma yazl bir pusulay ona
NTERNET N T EO,
veriyorum. R Nbu
E T pusulay dkkn sahibine veriyor ve zerinde elmalar yazan
ekmeceyi ayor; sonra bir tabloda krmz szcne bakyor ve onun karflsnda
bulunan renk rneini buluyor; sonra sayal saylarn bir serisini ki onlar ezbere bil-
diini varsayyorum befle kadar sylyor ve her bir say iin renk rnei ile ayn
renkteki bir elmay ekmeceden alyor. flte bu ve benzeri yollarla szcklerle ifllem
yaparz (Philosophical Investigations, 1).
Bu rnekte elma szc, bir nceki rnee benzer bir biimde bir nesneye
karfllk gelen bir ad gibi durmaktadr. Krmz sz konusu olduunda bunu sy-
lemek o kadar da kolay deildir. Peki ya befl iin? Bu son ikisi de adlar ise han-
gi nesnelerin adlardrlar?
Ama befl szcnn anlam nedir? Burada byle bir soru tartflma konusu deil-
dir, sadece befl szcn nasl kullandmz sz konusudur (Philosophical
Investigations, 1).
Grld gibi burada Wittgenstein, bizi befl szcn bir ad olarak almak
ve elma szcndeki gibi bir nesneye efllemek konusunda uyarmaktadr. Sz-
c kullanrken ve elmalar sayarken sorunlu hibir fleyle karfllaflmayz. Ancak
sayy bir nesne olarak dflnmeye baflladmzda sorunlar kmaya bafllar. Bu
nesne nasl bir nesnedir? Nerededir? Ben onu nasl bilirim? Wittgensteinn bu uya-
rs biraz nce felsefe ile ilgili syledikleri ile uyum ierisindedir.
Wittgensteinn yapt szckleri metafiziksel kullanmlarndan gndelik kul-
lanmlarna geri getirmektir. Bu ifllem srasnda bir aklama yaplmamaktadr. Sa-
www.evrenselpdf.com
dece mevcut durum tasvir edilmektedir. Wittgenstein, hlihazrda bildiimizi sade-

ce dzenlemektedir.
Geri bu rnekte olduu gibi, iimizden bir ses Acaba gerekten say nedir?
diye sormaktadr ama Wittgensteina gre bu kflkrtc sese kulak vererek kazana-
bileceimiz bir fley yoktur. Genel bir anlam kuram peflinde koflmak, szcklerin
ifllevini anlamamaktan kaynaklanmaktadr. Wittgenstein, szckleri bir alet anta-
sndaki farkl aletlerle ya da bir lokomotifteki farkl kumanda kollaryla kyaslar
(Philosophical Investigations 10-13). Benzerliklerine ramen nasl aletlerin her biri
farkl ifllevlere sahipse szckler de yledir. Aslolan bu ifllevleridir. Genel akla-
malara, genel anlam kuramlarna ynelmek bizi yanlsamalara srkler. Dilin tr-
defl bir yapsnn olduunu ve dilin tamamn kuflatacak bir aklamann verilece-
ini dflnmek, bu tr yanlsamalarn nde gelen iki rneidir. Wittgensteinn
kendisi de Tractatusta bu yanlsamalar yaflamfltr; ancak, artk bizi bu yanlsama-
lara karfl uyarmaktadr.
Dil yaflayan, geliflen, deiflen bir fleydir. Saylamaz oklukta farkl cmle biim-
leri vardr ve kullanclar yaratc bir biimde bunlara yenilerini eklemektedirler.
Trdefl bir yapya sahip bir dil tahayyl etmek ve onun tamamn kuflatan bir ku-
ram gelifltirmeye alflmak dilin dinamizmini skalamaktadr. Dilin nasl olduunu
deil, nasl olmas gerektiini n plana almaktr ki bu yol, kmaz bir sokaktan bafl-
ka bir yere bizi gtremez.
rnekleyerek Tanmlama
Wittgensteinn tm bu uyarlarna ramen, iimizden bir ses adlarn dil iin temel
olduunu ve adlarn renilmesi srecinin aklamasn verebilirsek, dilin tamam-
n kuflatan bir kuram gelifltirebileceimizi dflnebilir. simler dil iin esastr ve biz
adlar belli bir yntemle renir ve dili renenlere retiriz. Bu yntem, rnekle-
yerek (gstererek) tanmlama yntemidir. Dili yeni renen bir ocua elma,
krmz ve hatta befl szcn retmek istiyorsak aklmza gelen ilk yntem
budur. Bir elmay elimize alr ya da ocuun nne koyar ve ona iflaret ederek el-
ma deriz. Onun bunu tekrarlamasn ya da hafzasna kaydetmesini umarz. Befl
tane elmay yan yana koyup befl diyerek befl saysn, bir krmz ve bir yeflil el-
may yan yana koyup krmz elma ve yeflil elma diyerek farkl renkleri ret-
meyi umabiliriz.
Wittgenstein bu yntemi kullanarak genel bir anlam kuram gelifltirilebilecei-
ni dflnmemektedir:
fiimdi birisi zel bir ad, bir rengin adn, bir malzemenin adn, bir rakam, bir pu-
sulann bir ynnn adn ve bunun gibilerini rnekleyerek tanmlayabilir. ki ka-
buklu yemifle iflaret ederek Bu iki olarak adlandrlr iki saysn tanmlamak ga-
yet kesindir. Ama iki nasl olur da bu biimde tanmlanabilir? Kendisine tanmn su-
nulduu kifli neyin iki olarak adlandrlacan bilmemektedir; bu kabuklu yemifl
grubuna verilen adn iki olduunu varsayacaktr. (...) rneklemeli bir tanmlama,
her bir durumda deiflik bir biimde yorumlanabilir (Philosophical Investigati-
ons, 28).
yleyse, rnekleyerek tanmlama nasl ifle yaramaktadr? Ben birisine elma

szcn retirken kalkp flte flu masann stnde duran meyve elma diye
adlandrlr diyebilirim. Bu durumda karflmdaki elma szcnn ne iin kulla-
nldn anlayacaktr. Tabii ki sylediim dier szckleri anlamak flartyla. Bu tam
www.evrenselpdf.com
112 adafl Felsefe-I
da Wittgensteinn vurgulamak istedii fleydir. Wittgenstein, sz konusu szcn

renilmesinin, szcn iinde kullanld dil oyununda stlendii roln anlafll-
masna bal olduunu, bu itibarla da rnekleyerek tanmlamann dil iin temel
olamayacan dflnmektedir.
rneklemeli bir tanmlama ancak bir dil oyunu ierisinde bir ifle yaramaktadr.
Wittgenstein buna satrantan bir rnek verir. Eer oyunun kurallarn bilmeyen bi-
risine flah gsterip, Bu flah olarak adlandrlr. derseniz o kifli sadece flahn flekli
ile flah szcn iliflkilendirir. Ancak oyunun kurallarn bilen birisi bir tafln
adn anlaml olarak sorabilir (Philosophical Investigations, 30-31).
Bu durumda dil oyunlarnn nasl bafllad sorulabilir? Eer dil oyunlarnn, r-

nekleyerek tanmlamaya ncelii var ise dil nasl renilebilmektedir? Wittgenste-
in dilin retilmesinin ncelikle dilin aklanmasn deil, bir tr talimi (eitimi)
ierdiini ifade eder. Bir ocua elma szc ile elmalar arasndaki iliflki, bir
eitim srecinde retilir. lk baflta ocuun szckten anlad, belki de sadece
basit bir komuttan ibarettir. Elma szcn duyunca, civardaki yuvarlak krm-
z bir fleyi tutmaya alflmaktadr. ocuk, zaman ierisinde elmalarla ve dillerle di-
er fleylerle ilgili eitimi arttka, daha fazla fley anlamaya bafllar. Dilin kaps bu
itibarla aklama deil, eitimdir.
Nesneler ve Adlar
Tractatusta Wittgentein, adlarn nesnelere iflaret ettiini sylemekteydi. Dahas,
sz konusu nesnelerin basit olduklar yani karmaflk olmadklar, daha basit un-
surlara zmlenemedikleri ne srlmekteydi. Eer adlar basit nesnelere karfllk
gelmezlerse, adlarn tanmlamasnn sonsuza kadar srecei ve belirli bir anlamn
ortaya kamayaca syleniyordu. Felsef Soruflturmalarda Wittgenstein, bu fikri-
ni tamamen deifltirmifl grnmektedir.
ncelikle Wittgenstein, bir adn anlam ile neyi kastettiimizi aklamaya al-
flr. Bir adn anlam ile o ad taflyan fley, bir ve ayn deildir. Wittgensteinn bu ay-
rm ortaya koymak iin verdii bir kantlama flu flekildedir: Bir ad taflyan bir kifli
ldnde adn anlam ortadan kalkmaz. Aksi takdirde o kiflinin ldn dahi
syleyemeyiz (Philosophical Investigations, 40). Eer adn anlam, ad taflyan de-
ilse nedir? Wittgensteinn grflne gre bir szcn anlam onun dildeki kul-
lanmdr (Philosophical Investigations, 43). Buradan anlafllan, adlarn (genelde de
szcklerin) anlam onlarn iflaret ettii basit nesneler deildir. Sz konusu anlam-
lar dil oyunlar ierisinde belirlenmektedir.
Wittgenstein bu noktadaki grfln daha da pekifltirmek zere basit szc-
zerinde de durur.
Fakat, gerekliin kendilerinden oluflturulduu basit bileflenler nelerdir? Bir sandal-

yenin basit kurucu paralar nelerdir? Kendisinin yapld odun paralar m veya
molekller mi veya atomlar m? Basitin anlam: Karmaflk olmayan. Burada esas
olan fludur: Hangi anlamda karmaflk? Mutlak anlamda bir sandalyenin basit
paralarndan sz etmek hibir surette bir anlam ifade etmez (Philosophical
Bizim, karmaflk olandan ne anladmz ya da karmaflk olan zmleme bi-

imlerimiz deiflkenlik gsterir. Dolaysyla, iinde bulunduumuz dil oyunundan
bamsz olarak mutlak anlamda basit paralarn bulunduundan sz etmek ola-
www.evrenselpdf.com
nakszdr. Yine iimizden bir ses, orada bir yerde, bizim kurmacalarmzdan ba-
msz basit unsurlarn olduunu sylese de Wittgenstein, bize bu sese kendimizi
kaptrmamamz salk vermektedir.
Wittgensteinn Felsef Soruflturmalardaki grflleri dikkate alndnda bir adn anlam

SIRA SZDE SIRA SZDE
ve gnderimi hakknda ne sylenebilir? 2
D fi N E L M
Ailevi Benzerlikler D fi N E L M
Wittgensteinn Felsef Soruflturmalarda kulland yntemi, en iyi zetleyecek

motto sanyoruz fludur: S O R U S O R U
Dflnmeyin, fakat bakn! (Philosophical Investigations, 66).

DKKAT DKKAT
Bu mottonun nemli nedenlerinden birisi, dflndke aklamalarn ve ku-
ramlarn pefline dflmemiz ve Wittgensteinn bizi uyard yanlsamalara kolayca
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kaplmamzdr. Olan deil, olmas gerekeni dflnp bununla nmzde olan k-
yaslama eilimine girmemizdir. Oysa davet edildiimiz gibi bakarsak, olan tasvir
etmeyi ve dolaysyla sz konusu yanlsamalardan kanmayAMALARIMIZ baflarabiliriz. AMALARIMIZ
Bu noktada birisi flu soruyu sorabilir: Wittgenstein tm tartflmalarda konuyu dil
oyunlarna getirip balamaktadr. Bu itibarla, her fley dil oyunlar cinsinden ak-
lanyor grnmektedir. Eer dil oyunu diye bir fley ve dil oyununu K T A dil P oyunu ya- K T A P
pan bir z varsa, Wittgenstein kanmamz syledii fleyi kendisi yaparak dili b-
tnyle ve trdefl bir biimde, tek bir kavram yoluyla aklamfl olmaktadr.
Wittgenstein byle bir sorunun gelebileceinin farkndadr T E ve
L E Vbu
Z Y soru
O N iin ha- TELEVZYON
zrlad bir cevap mevcuttur. Wittgenstein zc yaklaflmlar elefltiren ve aflan bir
benzerlik kavram gelifltirmifltir. Wittgensteinn burada ne srd ailevi ben-
zerlikler terimi son derece nemlidir. Belki Sokratese ve Platona kadar geri g-
NTERNET NTERNET
trebileceimiz ve Bat felsefesi tarihi boyunca sregelen zc yaklaflmlar, kav-
ramlarn snflandrlmas, ayrlmas, iliflkilendirilmesi konusunda net ve kesin snr-
larn peflinde olmufllardr. Witgensteinn bu yaklaflmnda ise bu snrlarn arayfl
anlamn yitirmektedir. Bizler pek ok kavramn zn belirlemekte, bir kavram
dierlerinden kesin snrlarla ayrmakta zorluk yaflayabiliriz. Fakat bu sz konusu
kavramlar kullanamayacamz ya da onlarn ifle yaramaz olduklar anlamna gel-
mez. Pek ok kavram iin durum byledir.
Sonu olarak dil ideal, kesin snrlar olan bir kalkl deildir. Dil, sonsuz eflit-
lilikte etkinlikler (yaflam formlar) ierisinde flekil alr, deiflir, geliflir ve ailevi ben-
zerlikler zerinden bize bir btn olarak grnr. Dili bu flekilde anlamamak bizi
birtakm fliflelerin ierisine birer sinek gibi tkfltrverir.
Kural zleme ve Kesinlik

Son olarak Wittgensteinn kesinlik kavram etrafnda dnen tartflmalarndan sz
etmek yararl olacaktr. Soru aslnda basittir: Bir yn tabelas ile karfllafltnzda ne
yaparsnz? Cevap olduka basit grnmektedir. Eer tabelada yazan yere gitmek
istiyorsanz okun gsterdi yne gidersiniz? Witgenstein burada Neden sorusunu
sorar. Buna farkl aklamalar getirebilirsiniz. Okun ucunun o yn gsterdiini
syleyebilirsiniz. Ancak neden okun ucunun gidilmesi istenen yn gsterdii so-
rulabilir. Yine baz aklamalar vermeye alflabilirsiniz. Ancak sonuta baz uzla-
flmlara ifl gelip dayanr. Siz belli uzlaflmlara uygun olarak hareket etmek konusun-
da bir talime tb tutulmuflsunuzdur. Ancak sz konusu uzlaflmlar birtakm tea-
www.evrenselpdf.com
114 adafl Felsefe-I
mllere, geleneklere, greneklere dayand iin bunlarn tek bafllarna bir kerecik
yaplamayaca grlr. Biz kendimizi bir topluluun ierisinde belli fleyleri do-
SIRA SZDE ru varsayar,SIRAbelli kurallar izler olarak buluruz. Kural izleme, bir topluluk ierisin-
SZDE
de renilen bir pratiktir. Dolaysyla dili kullanrken de kullandmz kurallar ve
dier kurallar izlediimizde de bunun nedenine iliflkin bir sorgulama, en nihaye-
tinde bir bilginin aa karlmas ile deil, bizim basite byle yafladmz
(Philosophical Investigations, s.217) gereine gelip dayanr. Sz konusu kuralla-
S O R U rn ve dierSpek O R Uok inancmzn arkasnda yaflam biimlerimiz bulunmaktadr.
Dil oyunlar sz konusu yaflam biimleri ierisinde oynanr.
DKKAT
Wittgenstein,
DKKAT
lmnden sonra yaymlanan On Certainty (Kesinlik stne)
bafllkl alflmasnda, bu izgide grfllerini gelifltirir. Kendimizi bu yaflam biimle-
rinin ierisinde buluyorsak ve baz fleyleri ister istemez varsayyorsak, bunlardan
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
flphe edemez miyiz? Wittgenstein, flphe edebilmek iin bile baz fleylere inan-
yor olmamz gerektiini syler. Dnyaya iliflkin sahip olduumuz grfller, bizim
AMALARIMIZ ampirik olarak test ettiimiz ve dolaysyla bildiimiz fleyler deillerdir. Biz, bir ba-
AMALARIMIZ
kma bize miras kalan bir btnle ifle bafllarz.
K T A P On CertaintyK Trkeye
T A P evrilmifltir: Wittgenstein, L. (2009) Kesinlik stne/Kltr ve
Deer. ev. Doan fiahiner. Metis Yaynlar. stanbul. Witgensteinn Trke evirileri ara-
snda flu kitaplar da sayabiliriz: Wittgenstein, L. (2007) Mavi Kitap Kahverengi Kitap.
TELEVZYON ev. DoanT fiahiner.
E L E V Z Y OflN Bankas Kltr Yaynlar. stanbul; Wittgenstein, L. (2004) Defter-
ler (1914-1916). ev. Ali Utku. Birey Yaynclk. stanbul.
Wittgenstein sz konusu bu miras oluflturan nermeleri test ederek, arafltra-

NTERNET N T E R N E T karar vererek edinmediimiz iin bir tr mitoloji olarak adlan-
rak, doruluklarna
drr. Farkl mitolojilere tb olan ok farkl dnya grflleri dolaysyla olanakldr.
Bu anlamda, farkl mitolojilere inanan iki kifli belli bir konuyu tartflabilirler. Bun-
lardan birisinin dierinin grfln kabul etmesi de olanakldr. te yandan, bu
kabul edifl nesnel olgulara dayal bir kantlamaya dayanmaz. Daha ok bir inan
sistemini, bir dini deifltirmek gibi olur.
Biz bir fleye inanmaya baflladmzda, inandmz fley tek bir nerme deildir,
nermelerin btn bir dizgesidir (Iflk derece derece btnn zerinde yaylr.) (On
Certainty, s.141).
Kanaatlerimin en dibine ulaflrm. Birisi bu durumu hemen hemen flu flekilde ifade
edebilir ki temel duvarlar tm ev tarafndan taflnmaktadr (On Certainty, s.248).
Artk bu noktada Wittgenstein, Tractatusta ulaflt noktann tam tersine bir ye-
re varmfltr. Atomculuk tamamen terk edilmifltir.
yi temellendirilmifl inanlarn temelinde iyi temellendirilmemifl inanlar yer alr

(On Certainty, s.253).
Bizim yaflam biimimizin dayand ve varlklarndan flphe duymadmz ke-

sin inanlarmz vardr ve fakat bu inanlar temelsizdir. Bir temel arama abas ise
beyhudedir.
SIRA SZDE Wittgensteinn

SIRATractatus
SZDE ve Kesinlik stne adl eserlerindeki felsef temellendirme an-
3 layfllarn kyaslaynz.
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
zet
N
A M A
Wittgensteinn erken ve ge dnemdeki felsefe pya sahip bir dil tahayyl etmek ve onun tama-
1 anlayfllarn karfllafltrmak. mn kuflatan bir kuram gelifltirmeye alflmak,
Wittgenstein ge dnem eserlerinde Tractatusta dilin dinamizmini skalamaktadr. Dilin nasl ol-
savunduu grflleri terk etmifl ve hatta, o grfl- duunu deil, nasl olmas gerektiini n plana
lerine ters dflen fikirleri savunmufltur. Kendisi almaktr ki bu yol kmak bir sokaktan baflka bir
bu durumun basit bir hatadan ok daha derine yere bizi gtremez.
N
inen bir yanlsama olduunu dflnmektedir.
zellikle felsefeciler bu tr bir yanlsamaya tb- rneklemeli tanmlamalarn neden dil oyunla-
A M A
dirler. Tractatustaki dil anlayflna gre gndelik 3 rna gereksinim duyduunu aklamak.
dil yanltcdr ve dilin gerek mantn sakla- Wittgenstein, sz konusu szcn renilmesi-
maktadr. fadeler zmlenerek niha bir biime nin, szcn iinde kullanld dil oyununda
ulafllmaya alfllmaktadr. Modern mantk bu ko- stlendii roln anlafllmasna bal olduunu,
nuda bize yardmc olmaktadr. Wittgensteina bu itibarla da rnekleyerek tanmlamann dil iin
gre iflte bu yol, yanlsamaya giden yoldur. Biz temel olamayacan dflnmektedir. rnekle-
yzeysel olarak ortada olann altnda bir fleyi ara- meli bir tanmlama ancak bir dil oyunu ierisin-
ma ve bir tr zmleme ile onu bulmaya alfl- de bir ifle yaramaktadr. Wittgenstein buna sat-
yoruzdur. Dilin bir mant olmas gerektii, ner- rantan bir rnek verir. Eer oyunun kurallarn
melerin mantksal bir formunun olmas gerektii, bilmeyen birisine flah gsterip, Bu flah olarak
adlarn nesneleri temsil etmesi gerektii fikri bizi adlandrlr. derseniz o kifli sadece flahn flekli ile
ele geirmifltir. Bu nedenle biz, dili betimlemeye flah szcn iliflkilendirir. Ancak oyunun ku-
(tasvir etmeye) alflmaktan ok, dilin ne olmas rallarn bilen birisi bir tafln adn anlaml olarak
gerektiini dile dayatmaya alflmflzdr. flte sorabilir.
N
Tractatusta yanlfl olan budur. Bu yanlsamadan
kurtulmann yegne yolu bu dayatmadan kurtu- Wittgensteinn geleneksel kavramsal snflandr-
A M A
lup betimlemeye (tasvir etmeye) geri dnmektir. 4 ma anlayflna karflt olarak savunduu ailevi
flte Wittgensteinn ge dnem eserlerinde izle- benzerlikler anlayfln tanmlamak.
dii yol budur. Tractatusta da Wittgenstein bizi Wittgenstein zc yaklaflmlar elefltiren ve aflan
anlamsz ya da metafiziksel kullanmlara karfl bir benzerlik kavram gelifltirmifltir. Wittgenste-
uyarmakta ve bizi doa bilimlerinin diline davet inn burada ne srd ailev benzerlikler te-
etmekteydi. Ge dnemde savunduu grfllere rimi son derece nemlidir. Belki Sokratese ve
gre ise geri dnmemiz salk verilen yer, gnde- Platona kadar geri gtrebileceimiz ve Bat fel-
lik dilin gvenli blgesi olmaktadr. Artk bir te- sefesi tarihi boyunca sregelen zc yaklaflmlar,
mellendirme, saf bir mantksal yap arama kayg- kavramlarn snflandrlmas, ayrlmas, iliflkilen-
s tamamen kalkmfltr. dirilmesi konusunda net ve kesin snrlarn pe-
flinde olmufllardr. Witgensteinn bu yaklaflmn-
N
A M A
Dil oyunu ile Wittgensteinn neyi kastettiini da ise bu snrlarn arayfl anlamn yitirmektedir.
2 aklamak. Bizler pek ok kavramn zn belirlemekte, bir
Bir dil oyunu, yazl ya da szl olarak ifade edi- kavram dierlerinden kesin snrlarla ayrmakta
len szckleri ieren bir etkinliktir. Szckler bu zorluk yaflayabiliriz. Fakat bu sz konusu kav-
etkinlik ierisinde bir yere sahiptirler ve gnder- ramlar kullanamayacamz ya da onlarn ifle ya-
me yaptklar (iflaret ettikleri) fleylere bu sayede ramaz olduklar anlamna gelmez.
iflaret ederler. Dil yaflayan, geliflen, deiflen bir
fleydir. Saylamaz oklukta farkl dil oyunu, bu
dil oyunlar ierisinde kullanlan farkl cmle bi-
imleri vardr ve kullanclar yaratc bir biimde
bunlara yenilerini eklemektedirler. Trdefl bir ya-
www.evrenselpdf.com
116 adafl Felsefe-I
N
AM A
Wittgensteinn inanlarmzn temelinde kesin-
5 lie sahip bir zemin bulunmadna ynelik g-
rflnn gerekelerini aklamak.
Belli kurallar izlememizin nedenlerini sorgula-
maya baflladmzda ifl, sonuta baz uzlaflmlara
gelip dayanr. Belli uzlaflmlara uygun olarak ha-
reket etmek konusunda bir talime tb tutulmu-
fluzdur. Ancak sz konusu uzlaflmlar birtakm
teamllere, geleneklere, greneklere dayand
iin bunlarn tek bafllarna bir kerecik yaplama-
yaca grlr. Biz kendimizi bir topluluun ie-
risinde belli fleyleri doru varsayar, belli kuralla-
r izler olarak buluruz. Kural izleme, bir topluluk
ierisinde renilen bir pratiktir. Dolaysyla, dili
kullanrken de kullandmz kurallar ve dier
kurallar izlediimizde de bunun nedenine ilifl-
kin bir sorgulama, en nihayetinde bir bilginin
aa karlmas ile deil bizim basite byle
yafladmz gereine gelip dayanr. Sz konu-
su kurallarn ve dier pek ok inancmzn arka-
snda yaflam biimlerimiz bulunmaktadr. Bi-
zim yaflam biimimizin dayand varlklarndan
flphe duymadmz kesin inanlarmz vardr
ve fakat bu inanlar temelsizdir. Wittgensteinn
kendi ifadesiyle iyi temellendirilmifl inanlarn
temelinde iyi temellendirilmemifl inanlar yer alr.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Wittgensteinn eserlerin- 5. Wittgensteina gre dil oyunlarnn rnekleyerek ta-
den biri deildir? nmlamaya nceliinin olmasnn temel nedeni afla-
a. Tracatus Logico Philosophicus dakilerden hangisidir?
b. Felsef Soruflturmalar a. Dilin ncelikle bir aklama arac olmas.
c. Mavi Kitap b. Dilin kuruluflu bakmndan adlarn ncelikli ve
d. Kesinlik stne temel olmas.
e. Hapishane Defterleri c. rneklemeli bir tanmlamann ancak bir dil oyu-
nu ierisinde bir ifle yaramas.
2. Afladakilerden hangisi, Wittgensteina gre Trac-
d. Kendisine rneklemeli tanmn sunulduu kifli-
tatusta dili betimlemeye (tasvir etmeye) alflmaktan
nin kendisine neyin tanmlandn her seferin-
ok dilin ne olmas gerektiini dile dayatmaya alflma-
de doru olarak anlayabilmesi.
snn arkasnda yatan dflncelerden biri deildir?
e. simlerin dilde nesneleri dorudan temsil etmesi.
a. Gndelik dil yanltcdr ve bir zmlemeye ih-
tiya duymaktadr.
6. Felsef Soruflturmalarda sunulduu biimiyle ad-
b. Dil, gerek mantn saklamaktadr.
c. simlerin nesneleri temsil ettii kabul edilemez. nesne bants hakknda afladakilerden hangisi syle-
d. fadeler zmlenerek niha bir biime ulafll- nebilir?
maya alfllmaldr. a. simler, nesnelere iflaret eder.
e. Modern mantk, ideal dili bize sunarak felsef b. simlerin iflaret ettii nesneler basittir.
zmlemede bize yardmc olmaktadr. c. Eer adlar basit nesnelere karfllk gelmezlerse,
adlarn tanmlamas sonsuza kadar srer.
3. Wittgensteinn Felsef Soruflturmalarda savunduu d. Bir adn anlam ile o ad taflyan fley, bir ve ay-
felsefe anlayfl haknda afladaki ifadelerden hangisi ndr.
yanlfltr? e. Bir szcn anlam, onun dildeki kullanmdr.
a. Felsefe, dilin fiil kullanmna hibir surette karfl-
maz, en nihayetinde sadece onu tasvir edebilir. 7. Wittgensteinn Felsef Soruflturmalardaki grflle-
b. Felsefe, dile bir temel temin edebilir. ri itibariyle gerekliin kendilerinden oluflturulduu
c. Felsefe, alflk olunduu zere, gereklik, Tanr, basit bileflenler hakknda afladakilerden hangisi sy-
lmszlk, iyi ve kt gibi sorunlarla urafl- lenebilir?
mak durumunda deildir. a. Gereklii oluflturan basit bileflenler, adlarn ifla-
d. Felsefecinin bir soruyu ele alfl bir hastal, dili
ret ettii basit nesnelerdir.
yanlfl kullanmaktan kaynaklanan bir hastal
b. Mantksal atomculuun ngrd biimiyle
tedavi etmek gibidir.
atomlardr.
e. Felsefede amacnz, fliflenin iindeki sinei dfla-
c. Gerekliin basit paralarndan sz etmek an-
r karmaya benzer.
laml deildir.
4. Dil oyunlar hakknda afladaki ifadelerden hangisi d. Karmaflk olandan ne anladmz ya da karma-
yanlfltr? flk olan zmleme biimlerimiz trdefl oldu-
a. Bir dil oyunu, yazl ya da szl olarak ifade edi- undan iinde bulunduumuz dil oyunundan
len szckleri ieren bir etkinliktir. bamsz olarak mutlak anlamda basit paralarn
b. Szckler, bir dil oyunu ierisinde bir yere sa- bulunduundan sz edebiliriz.
hiptirler ve gnderme yaptklar (iflaret ettikleri) e. Gereklik basit olgularn bir bileflimi olarak ta-
fleylere bu sayede iflaret ederler. nmlanabilir.
c. Szckler iin aslolan dil oyunu ierisinde sahip
olduklar ifllevlerdir.
d. Dil oyunlar, dilin iflleyifli hakknda genel bir an-
lam kuram gelifltirebilmemizin anahtardr.
e. Dil oyunlarnn eflitlilii gz nne alndnda,
dilin trdefl bir yapsnn olduu iddia edilemez.
www.evrenselpdf.com
118 adafl Felsefe-I
8. Afladakilerden hangisi, Wittgensteinn Dflnme-

yin, fakat bakn! ifadesiyle kastettii anlamlardan biri
olamaz?
a. Dflndke ideal bir dile ulaflmaya ve dilin
mevcut halini sorunlu grmeye bafllarz.
b. Dflndke aklamalar ve kuramlarn pefline
dfleriz ki bu doru bir felsefe yapma biimi de-
ildir.
c. Dflndke dilin tasvirinden teye geip birta-
km yanlsamalara kolayca kaplabiliriz.
d. Dflndke olan deil, olmas gerekeni dfl-
np bununla nmzde olan kyaslama eili-
mine gireriz.
e. Dflndke tasvir etmeyi ve dolaysyla sz ko-
nusu yanlsamalardan kanmay baflarabiliriz.
9.
I. Ailev benzerlikler kavram Bat dflncesinde sre-
gelen zc yaklaflmlara karfl olarak gelifltirilmifltir.
II. Ailev benzerlikler kavram, kavramlarn snfland-
rlmas, ayrlmas, iliflkilendirilmesi konusunda net
ve kesin snrlarn olmadn gsterir.
III. Bir kavram dierlerinden kesin snrlarla ayrama-
sak da sz konusu kavramlar kullanmaya devam
edebiliriz.
Yukardaki ifadelerden hangileri, Wittgensteinn ailev
benzerlikler kavramlafltrmasna uygun dflmektedir?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. Yalnz III
d. I ve II
e. I, II ve III
10.
I. Kural izleme bir topluluk ierisinde renilen bir
pratik olduundan sz konusu kurallarn arkasnda
yaflam biimlerimiz bulunmaktadr.
II. Yaflam biimlerimizden kkten bir biimde flphe
etmemiz olanakldr.
III. yi temellendirilmemifl inanlarn temelinde iyi te-
mellendirilmifl inanlar yer alr.
Yukardaki ifadelerden hangileri, Wittgensteinn kural
izleme ve kesinlik kavramlarna iliflkin dflnceleri-
yle ilgilidir?
a. Yalnz I
b. I ve II
c. I ve III
d. II ve III
e. I, II ve III
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
zel Dil Kantlamas: Temel fikir da konuflamaycamz anlamna gelir (Philosophical
fiimdi 243 ila 315inci blmlerde bulunan zel dil ka- Investigations, 258).
ntlamasna dnelim. Kantlamann arkasndaki temel (...)
fikir fludur: Benim, bana zel olan bir anlk bir duyuma zel dil kantlamasn anlamak iin onun tam olarak
yani, baflkalarnn sahip olmadklar ve gzlemlemedik- neyi olanaksz addettiini tam olarak belirlememiz
leri (belki de ayn trde benzer duyumlara onlarda sa- nemlidir. lgili bir blm altblm 243te mevcuttur.
hip olabilir) bir duyuma gnderimde bulunacak bir sz- Ama bir kiflinin kendi isel deneyimlerine duygularna,
ck ortaya atmaya alfltm varsayalm. Ayrca, gele- ruh hallerine ve dierlerine kendi zel kullanm iin
cekte, ayn szc ayn trde bana ait dier duyumla- szel bir dflavurumda bulunduu veya yazd bir dili
ra gnderim yapmak zere kullanmak istediimi de de hayal edebilir miyiz? Aslnda, gndelik dilde zaten
varsayalm. Byle bir durumda, ne ben ne de bir bafl- byle yapmyor muyuz? Ama benim kastettiim bu de-
kas szc doru olarak kullanp kullanmadm ko- il. Bu dilin bireysel szckler sadece konuflan kifli ta-
nusunda yani, benim flimdi szc kendileri hakknda rafndan bilinen bir fleye gnderimde bulunacaktr;
kullandm duyumlarn beni szc ortaya atarken onun dolaysz zel duyumlarna. Dolaysyla, baflka bir
uyaran duyum (veya duyumlar) ile ayn trde olduu- kifli dili anlamayacaktr (Philosophical Investigations,
na niha olarak karar veremez. Byle bir yetkinlik yok- 243).
sa, szc doru kullandm konusunda, ve dolay- Son iki cmleye dikkat ediniz. Wittgensteinn saldrma-
syla doru ve yanlfl kullanm arasndaki fark konusun- ya hazrland grfl dilin bireysel szcklerin sadece
da ne srlecek bir iddiann bir ierii de olamaz. Ne konuflan kifli tarafndan bilinen bir fleye - dolaysz zel
zaman bir terimle bir fleyi kastetsek, (doru ve yanlfl duyumlarna - gnderim yaptn savunmaktadr.
kullanm arasnda) daima byle bir fark vardr. Dolay- (...)
syla, Wittgenstein, kimsenin bir terimi zel bir biimde Szckler duyumlara nasl gnderimde bulunur? - Bu-
anlaml olarak kullanamayaca sonucuna varr. rada bir sorun yok gibi grnmektedir; duyumlar hak-
258inci alt blmde bu senaryonun ksa bir zetini su- knda her gn konuflmuyor ve onlara adlar vermiyor
nar: muyuz? Ama adla adlandrlan fley arasndaki balant
nasl kuruluyor? Bu soru flu soruyla ayndr: Bir insan
fiu vakay hayal edelim. Ben belli bir duyumun tekrar
duyumlarn adlarnn anlamn nasl renir? - rnein,
etmesi hakknda bir gnlk tutmak istiyorum. Bu ama-
ac szcnn. flte bir olanak: szckler duyumla-
la onu S iflareti ile iliflkilendiriyorum ve bu iflareti du-
rn ilksel, doal ifadeleriyle balantldr ve onlarn ye-
yuma sahip olduum her gn bir takvime yazyorum. -
rine kullanlr. Bir ocuk kendisini incitir ve alar; ve o
ncelikle iflaretin bir tanmnn formle edilemeyecei-
zaman yetiflkinler onunla konuflur ve ona nlemleri ve
ni belirtmek isterim. Nasl? Ben duyuma iflaret edebilir
daha sonra cmleleri retirler. Onlar ocua yeni ac -
miyim? Sradan anlamyla Hayr. Ancak ben iflareti
davranfln retirler.
syleyebilirim, veya yazabilirim, ve ayn zamanda dik-
yleyse siz ac szc gerekte alamak anlamna
katimi duyum zerinde younlafltrabilirim ve bylece,
gelir mi diyorsunuz? - Tam terinse: acnn dilsel ifadesi
bunu (duyuma iflaret etmeyi) ieriye doru yaparm. -
alamann yerini alr, ve onu betimlemez (Philosophical
Ama bu tren ne iindir? nk grnenin tamam bu
kadardr! Bir tanm flphesiz bir iflaretin anlamn ortaya
Wittgensteina gre ac szcnn kullanmlar ala-
koymak iin yaplr. Her neyse, bu [tanm] tam olarak
ma veya inleme gibi belli doal davranfllarla balantl-
benim dikkatimi younlafltrmamla yaplmaktadr; n-
dr. O [Wittgenstein] birisi szc kullanmay rendi-
k bu yolla ben iflaretle duyum arasndaki balanty
inde, o davranfllar ac szcnn veya ilgili sz-
kendime ifllemifl (ng. impress) olurum. Ama Bunu
cklerin iinde getii cmlelerin ifadeleriyle deifltir-
kendime iflledim sadece flu anlama gelebilir: bu sre
meyi renir demektedir. Wittgenstein bu noktay alt-
gelecekte banty doru hatrlamam salar. Ancak
blm 256da srdrr.
mevcut durumda dorulua iliflkin herhangi bir l-
fiimdi, sadece benim isel deneyimimi betimleyen ve
tm yoktur. Birisi flunu syleyebilir: bana doru (ng. sadece benim anlayabileceim dil ne olacak? Duyumla-
right)grnen fley dorudur. Ve bu da doru hakkn- rn yerine geecek szckleri nasl kullanacam? - Bi-
www.evrenselpdf.com
120 adafl Felsefe-I

zim gndelik olarak yaptmz gibi mi? O zaman be- 1. e Yantnz yanlfl ise Wittgenstein (1889-1951)
nim duyum szcklerim benim duyulmamamn doal bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
dflavurumlar ile bal m olacak? Bu durumda benim 2. c Yantnz yanlfl ise Felsef Yanlsama bafllkl
dilim zel bir dil olamaz. Bir baflkas da benim anla- ksm tekrar okuyunuz.
dm gibi onu anlayabilir. - Ama varsayn ki benim du- 3. b Yantnz yanlfl ise Felsef Yanlsama bafllkl
yulmamamn doal herhangi bir dflavurumu yoktu, ama ksm tekrar okuyunuz.
sadece duyumlamam vard? Ve flimdi basite adlarla du- 4. d Yantnz yanlfl ise Dil Oyunlar bafllkl ksm
yumlamalar iliflkilendiriyorum ve bu adlar betimleme- tekrar okuyunuz.
lerde kullanyorum (Philosophical Investigations, 256). 5. c Yantnz yanlfl ise rnekleyerek Tanmlama
Burada, Wittgenstein ac szcnn, anlam dolay- bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
syla, belli doal davranfllarla iliflkilendirildii dflnce- 6. e Yantnz yanlfl ise Nesneler ve Adlar bafllkl
si zerine kantlamasn kurmaktadr. Bu iliflki nedeniy- ksm tekrar okuyunuz.
le, ac szcn ieren bizim gndelik dilimiz zel 7. c Yantnz yanlfl ise Nesneler ve Adlar bafllkl
bir dil deildir. Bu da hakiki bir zel dil olmak iin, ve ksm tekrar okuyunuz.
zel dil kantlamas tarafndan olanaksz bulunarak sal- 8. e Yantnz yanlfl ise Ailevi Benzerlikler bafllkl
drlan trde bir fley olmak iin, dilin, kamusal olarak ksm tekrar okuyunuz.
gzlemlenebilen davranflla balant iermektense, ye- 9. e Yantnz yanlfl ise Ailevi Benzerlikler bafllkl
rine getii zel duyumlar tarafndan anlamlar eksiksiz ksm tekrar okuyunuz.
belirlenen szckler iermesi gerekmektedir. 10. a Yantnz yanlfl ise Kural zleme ve Kesinlik
bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
Kaynak: Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in
the Twentieth Century, 2 vols., Princeton: Princeton
University Press. Cilt 2: s.44-45. Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Wittgenstein Tractatusta gelifltirdii resim kuramnn
kendisinde ve buna bal olarak gelifltirdii ad ve nes-
ne anlayflnda bir sorun olduunu dflnmektedir. le-
tiflim srasnda kullanlagelen yle ifadeler, yle mimik-
ler, yle jestler bulunmaktadr ki bir anlam gayet gzel
iletebilmektedir. Ancak bunlarda mantksal bir form,
basit adlar vb. aramak ok anlaml grnmemektedir.
Bunlar bir ad iseler hangi olgu durumlarn temsil ettik-
leri tamamen belirsizdir. Resim kuram doa bilimleri-
nin uraflt olgularn temsil edilmesinde son derece
etkili olabilecekken, dilin baflka alanlardaki kullanmla-
rnda yetersiz kalabilmektedir. yleyse Tractatustaki
mantksal zmleme dilin zn aa karmakta ye-
tersiz kalmfl grnmektedir. Buradaki hatann ya da
eksikliin temel nedeni basit bir hatadan ok daha de-
rine inen ve zellikle felsefecilerin yaflad bir yanlsa-
madr. Wittgenstein dilin kristal saflnda bir man-
tknn olduunu, dilin bir tr kalkl olduunu sanma-
mza yol aan bir resmin kendisini esir aldn ifade et-
mektedir. Wittgensteinn ifadesiyle burnumuzun st-
ne takl bir gzlk gibi her fleye onun iinden bakmfl
ve onu karmay hi akl etmemiflizdir. Bu yaklaflm
terk edilmeksizin dilin mahiyetini anlayabilmenin ola-
na bulunmamaktadr.
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
Sra Sizde 2 Malcolm, N. (1958) Ludwig Wittgenstein: A Memoir.
Bir adn anlam ile o ad taflyan fley bir ve ayn deil- Oxford University Press. Oxford.
dir. Wittgensteinn grflne gre bir szcn anlam Wittgenstein, L. (1953) Philosophical Investigations.
onun dildeki kullanmdr. Buradan anlafllan, adlarn MacMillan. New York.
(genelde de szcklerin) anlam onlarn iflaret ettii ba- Wittgenstein, L. (1969) On Certainty. Basil Blackwell.
sit nesneler deildir. Sz konusu anlamlar dil oyunlar Oxford.
ierisinde belirlenmektedir.
Sra Sizde 3
Tractatusta mantksal atomcu bir yaklaflm hkimdir.
Dnya birbirinden bamsz olgulardan oluflur ve dil
ierisinde basit nermeler sz konusu olgular resme-
der. Mantksal uzay mantksal doruluun snrn izdi-
i biimiyle tm olanakl olgular temsil eder.
Wittgenstein lmnden sonra yaymlanan On Certa-
inty (Kesinlik stne) bafllkl alflmasnda Tractatusta-
ki grfllerini tamamen terk eder. Kendimizi belli ya-
flam biimlerinin ierisinde buluruz ve baz fleyleri ister
istemez varsayarz. Bunlardan kkten bir biimde flp-
he edemeyiz. Wittgenstein flphe edebilmek iin bile
baz fleylere inanyor olmamz gerektiini syler. Dn-
yaya iliflkin sahip olduumuz grfller bizim ampirik
olarak test ettiimiz ve dolaysyla bildiimiz fleyler de-
illerdir. Biz bir bakma bize miras kalan bir btnle ifle
bafllarz. Wittgenstein sz konusu bu miras oluflturan
nermeleri test ederek, arafltrarak, doruluklarna ka-
rar vererek edinmediimiz iin bir tr mitoloji olarak
adlandrr. Farkl mitolojilere tb olan ok farkl dnya
grflleri dolaysyla olanakldr. Bu anlamda farkl mi-
tolojilere inanan iki kifli belli bir konuyu tartflabilirler.
Bunlardan birisinin dierinin grfln kabul etmesi de
olanakldr. te yandan bu kabul edifl, nesnel olgulara
dayal bir kantlamaya dayanmaz. Daha ok bir inan
sistemini, bir dini deifltirmek gibi olur. Biz bir fleye
inanmaya baflladmzda, inandmz fley tek bir ner-
me deildir, nermelerin btn bir dizgesidir. (Iflk de-
rece derece btnn zerinde yaylr.) Kanaatlerimin
oluflturduu ev yledir ki Wittgensteinn ifadesine g-
re temel duvarlar tm ev tarafndan taflnmaktadr. Bu
itibarla Wittgenstein Tractatusta ulaflt noktann tam
tersine bir yere varmfltr. Atomculuk tamamen terk edil-
mifltir. yi temellendirilmifl inanlarn temelinde iyi te-
mellendirilmemifl inanlar yer almaktadr.
www.evrenselpdf.com
7
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
Rylen szcklerin anlamlar hakkndaki yaklaflmn aklayabilecek,
N
Rylen felsefenin konusuna iliflkin grfllerini aklayabilecek,
N
Kategori hatasnn ne olduunu tanmlayabilecek ve rnekleyebilecek,
N
Austinin sz edimleri kuramnn temel terimlerini tanmlayabilecek,
Austinin kuflkuculuu hangi yntemle elefltirdiini ayrtedebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gndelik dil Dzsz edimi
Sistemli mulaklk Etkisz edimi
Zihin - beden ayrm Sesil edim
Kategori hatas Sz edimi
Makinedeki hayalet dogmas Anlam oda
Edimsel sz Duyum
Sz edimi Duyulurlar
Edimsel eylem
indekiler
DEAL DLDEN GNDELK DLE

Gndelik Dile
adafl Felsefe-I Dnfl: Ryle ve RYLE (1990-1976)
Austin AUSTIN (1911-1960)
www.evrenselpdf.com
Gndelik Dile Dnfl: Ryle
ve Austin
DEAL DLDEN GNDELK DLE

Frege ve onu izleyenlerin katklaryla gelifltirilen yeni mant kullanarak dili zm-
lemeye alflmak, ister mantksal atomculuk ister mantksal pozitivizm tarafndan ya-
plsn, istenilen sonular tam olarak verdiini sylemek gtr. Sz konusu zm-
lemelerde ideal ve biimsel bir dil olarak mantn esasa alnmas belki de doru
bir yntem deildir. Belki de dilin gerekte nasl ifllediine daha fazla arlk verilme-
si gerekmektedir. Manta dayal yntemleri istenilen sonucu vermemesinin belki de
birincil nedeni, dilin kedisini yeterince iyi anlayamamfl olmamzdr. Belki de felsefe-
ciler dili ve kullanmn yanlfl yorumladklar iin bu sorunlar ortaya kmaktadr.
Herkes bu noktada ittifak etmese de gndelik dili n plana karan bir grup fel-
sefeci bu yolu izlemeyi tercih etmifllerdir. Bu adlarn baflnda ise, daha nceki a-
lflmalaryla gerek mantksal atomculara gerekse mantksal olguculara (destek ol-
masa da) ilham veren Wittgenstein yer almaktadr. Wittensteinn bu grfllerini bir
nceki blmde ele almfltk. fiimdi ise sorunun kaynana iliflkin teflhisleri iin
iki felsefecinin, Ryle ve Austinin grfllerine baflvuruyoruz.
Gndelik dili merkeze alan felsefeciler elbette Ryle ve Austinle snrl deildir.
Burada zellikle Peter Strawson (1909-2006), Norman Malcolm (1911-1990) ve
Paul Gricen (1913-1988) adlarn da anmak istiyoruz.
RYLE (1900-1976)
Gilbert Ryle ngilterede, Brighton, Sussexte 19 Austos 1900 ylnda dodu. On
kardeflten biriydi ve varlkl bir ailesi vard. Babas doktordu ancak felsefeyle ya-
kndan ilgiliydi. Brighton Kolejinde renimini tamamladktan sonra 1919dan iti-
baren Oxfordda Queens Collegea devam etti. lk baflta klasikler konusunda a-
lflmaya bafllasa da ilgisi felsefeye kayd. 1924 ylnda mezun oldu. Christ Church
Collegeda ders vermeye bafllad. 1968de emekli olana kadar Oxfordda akademik
alflmalarn srdrd. kinci Dnya Savafl srasnda gnll olarak orduya yazl-
d ve savafl sonrasnda G.E. Mooreun emekli olmasndan sonra Mind dergisinin
editr oldu. Bu grevini 1971 ylna kadar srdrd. rencilerinin geliflimini
salamak ve ynlendirmek konusunda teflvik edici ve yreklendirici bir yaklaflm
vard. te yandan felsef tartflmalarda olduka iddiac ve sert bir sluba sahipti.
Wittgensteinn arkadaflyd ve ona olan hayranln her zaman ifade etmekten e-
kinmemifltir. Yaflam boyunca hi evlenmemifl olan Ryle 1976 ylnda Yorkshireda
hayata veda etti.
www.evrenselpdf.com
124 adafl Felsefe-I
Ryle 1931 ylnda yaymlad ve felsefeyi felsef sorunlarn kaynanda yer alan
dilsel karflklklar ortaya karmak ve dzeltmekle zdefllefltirdii Systematically
Misleading Expressions adl makalesiyle tannmfltr. Dil felsefesinden felsefe tari-
hine, dflnme kavramndan Platona, pek ok konuda yayn yapmfl bulunan
Rylen en tannmfl eseri The Concept of Minddr. Bu eserinde Ryle, Kartezyen ki-
cilii ortadan kaldrmay ve yerine felsef (veya analitik) davranfll ikame etme-
yi amalamfltr. Zihin felsefesi ile ilgili grflleri gnmzde tam olarak kabul gr-
mese de zihinsel olann davranflsal uyaranlar ve tepkiler zerindeki belirleyici ro-
l zerinden anlafllmas gerektiine dair grflleri, gnmzn ifllevselci yakla-
flmlarna eklemlenmifltir.
Rylen Russell ve Moore izgisinde bir analitik felsefeci olup olmad tartflmal-
dr. Kendisi, felsef zmlemenin felsefenin biricik ve yegne ifllevi olduunu sa-
vunmufl, dilin bizi yanltan gramerinin altnda yatan mant zmlemeye alflmfl
ve saduyuya dayal gndelik dil anlayfln esasa almfl olmas itibariyle analitik bir
felsefeci olarak kabul edilebilir. te yandan Ryle anlamlarn, ifadelerin kullanmn
belirleyen kalc nesneler ya da kurallar olarak dflnlmesine tamamen karfldr. Bu
itibarla, Rylen grflleri ge dnem grflleri itibariyle Wittgensteina daha yakndr.
Felsefenin Konusu
20. yzyln bafllarnda, psikolojiye dayal felsefe anlayfllarnn dfllanmas ile felse-
fenin konusunu fiziksel olana karflt olarak zihinsel olann teflkil ettiine iliflkin ka-
n artk kabul grmez bir hale gelmiflti. Ryle bu dnemde felsefecilerin kendileri-
ne ne fiziksel ne de zihinsel olan baz nesneler aradn, Platoncu idealardan,
nermelere, mantksal biimlerden, duyu verilerine ve ynelimsel nesnelere pek
ok bu tr nesnenin, bu konu hakknda alflan felsefeciler iin konu teflkil ettii-
ni ne srmfltr. Rylea gre ise felsefeyi felsefe yapan fley, zel bir takm nesne-
lerle ilgili konufluyor olmas deildir. Felsefe baz sorunlar kendine zg bir tarz-
da konu edinmektedir. Rylea gre bir dili yetkin bir biimde konuflan kiflilerle fel-
sefeciler arasndaki iliflki, belli bir yreyi orada uzun yllar yaflad iin bilen ky-
llerle o yrenin haritasn karan bir haritac arasndaki iliflki gibidir. Sz konusu
yerli, yreyi kendi deneyimleri ve hafzas zerinden bilir. Nereden nereye nasl gi-
decei hakknda kiflisel fikirleri vardr. Oysa yrenin haritasn karmak isteyen
uzman, bu kiflisel bakfl alarn terk etmek ve daha genel bir bakfl asyla konu-
sunu ele almak durumundadr. lm birimlerini, cetvel, pergel gibi aralar kul-
lanmak durumundadr. Sz konusu yrenin yerlisine bir harita izmesi ya da mev-
cut bir haritay kullanarak bir tarifte bulunmas istense, o kiflinin haritacnn kullan-
d aralar ve birimlerle konuflmaya bafllamas beklenir.
Bizim gndelik dili renmemiz de o yerlinin yaflad blgeyi renmesine
benzer. Dili konuflmay renirken dili belirleyen kurallar ifade etmeyi renme-
miz gerekmez. te yandan, dili konuflmay renirken bir szck ya da szck
grubunu bir baflkas ile deifltirdiimizde, sz konusu ifadenin anlamnn ve ier-
dii sonularn farkllafltn reniriz. Bu durum, kendi yresinde bir yerden bir
yere giderken farkl yollar izleyen ve setii baz yollarla farkl noktalara varan yer-
linin durumuna benzerdir. O kifli de bu farkllklar bilir, te yandan kendi blge-
sinde hareket ederken bu farkllklar hakknda dflnme gerei hissetmez. Ancak
gndelik dilde farkl ifadeleri kullandmda, bu ifadelerin ierdiklerinin birbirle-
riyle zt baz anlamlara (zt ynlere) doru bizi ynlendirdiini de fark ederiz.
Ryle bu noktay aabilmek zere, yorgun bir denizcinin bir frtnadaki eylemi-
ni betimleyen szckler arasndaki gerilimleri rnek olarak verir. Denizci frtnada
www.evrenselpdf.com
7. nite - Gndelik Dile Dnfl: Ryle ve Austin 125
gnll olarak (ng. voluntarily) ama iinden gelmeksizin (ng. reluctantly) a-

balamaktadr (Abstractions, s.443). Burada kullanlan iki szck bir karflkla
yol amaktadr. Denizci bir zorlama nedeniyle deil gnll olarak ne yapyorsa
yapmaktadr. Ama her ne yapyorsa iinden gelmeden bunu yapmaktadr. Her
iki ifadenin iermelerinin beni tafld yerler (ng. implication threads) birbirine
terstir.
Burada karfllafltm karmaflk durumu zebilmek zere, ncelikle sz konu-
su atflmann sadece grnflte olduuna ikna olmam gerekir. Her iki ifadenin
ierdiklerinin bir araya gelebileceini zmek zere, kavramsal bir zmleme
yapmam yeterli olacaktr. Ancak bunu yapabilmem iin, artk sz konusu denizci-
ye veya iinde bulunduu duruma bir gnderimde bulunmama gerek yoktur. Ar-
tk eylem, gd, tercih, irade gibi daha genel kavramlardan genel bir slup ieri-
sinde sz etmeye bafllarm.
Ryle felsef sorunlarn tekrar tekrar karflmza kan bu tr atflmalardan kay-
naklandn dflnmektedir. Rylen verdii bir baflka rnei kullanrsak, biz, ayn
anda hem insanlarn zgr olduklarndan hem de davranfllarnn bir nedensellik
a ierisinde ngrlebilir ve aklanabilir olmasndan sz ederiz. nsan davran-
fln, kullandmz farkl ifadelerle, hem mekanikmifl hem de mekanik deilmifl gi-
bi ele alrz (Abstractions, s.444). flte bu durum, zgrlk ve gerekircilik arasn-
daki gerilimin ele alnd felsef bir sorunun ortaya kt atflmadr. Nasl olup
da bu iki farkl ifade biimini kullanageldiimiz sorusu, felsefenin alflma alanna
girmektedir. Artk, gndelik olarak rahata yryp dolafltmz bir alana iliflkin
bir kurama ihtiyacmz vardr.
Sistemli Mulaklk
Rylen felsefenin konusunu bu biimde belirlemesi, bir baflka adan genel felsef Rylea gre sistemli
mulaklk sadece szckler
kuramlarn oluflturulmasn da imknsz hale getirmektedir. Szckler ve daha kar- ve karmaflk ifadelerle
maflk ifadeler, farkl balamlarda farkl anlamlara ve gnderimlere sahip olmakta snrl deildir. Gramere
iliflkin inflalarda da bu
ve bu sadece, mulaklk ieren belli bir grupla snrlandrlamamaktadr. Farkl sz- mulaklk etkili
ck ve ifadelerin farkl balamlarda farkl iermelere sahip olmas, sistemli bir olabilmektedir.
mulaklk yaratmaktadr. Felsefe, anlamlarn bu farkllaflma ve sapmalarn dikka-
te almak ve izlemek durumundadr. te yandan, bu sistemli mulaklklarn fark-
na varmamak pek ok felsef sorunun kaynanda yer almaktadr. Baflka bir deyifl-
le sz konusu mulaklklar giderememekten dolay baz sahte sorunlar ortaya k-
maktadr.
Kavramlar, nermeler ve Anlam

Ryle dilin mulaklklarna iliflkin bu anlayfl anlam ve anlamna gelmek sz-
cklerinin kendisine de uygular. x, y ne anlama geliyorsa o anlama gelir. gibi bir
ifade bizi yanlfl ynlere sevk etmeyebilir. Ancak xin anlam ile ynin anlam ay-
ndr. veya xin anlam ak deildir. gibi ifadeler bizi anlam gibi ok farkl bir
fleyin var olduu dflncesine sevk edebilir. Rylea gre, kavramlar, idealar, terim-
ler, yarglar vb. fleyler hakknda gelifltirilen yanlfl doktrinlerin temelinde, x szc-
nn anlam gibi ifadelerin bir fleye gnderim yapmas gerektiini dflnmemi-
ze yol aan mantksal yanlfllk (ng. fallacy) bulunmaktadr.
Bir ifadenin anlam, o ifade tarafndan kast edilen bir fley deildir. Ryle bu ko-
nuda, Wittgensteina benzer bir grfl savunur: Anlamlar veya kavramlar dille
btnleflik olarak dflnlen veya sylenilen, iinde ayrt edilen fakat dilden ko-
parlp ayrlamayan fleyler olarak ele almak daha dorudur. Sz konusu anlamlar
www.evrenselpdf.com
126 adafl Felsefe-I
ve kavramlar, tam bir cmlenin birlie sahip anlam ierisinde farkna varlan fakat
o anlamdan bamsz olarak var olamayan fleylerdir. Onlar, katkda bulunduklar
anlamla iliflkileri ierisinde ele almaktan baflka bir yol yoktur. Kavramlar ve an-
lamlar kendi bafllarna, yaltlmfl fleyler olarak dflnmek, dilin baz kullanmlar-
nn bizi yanltmasnn bir sonucudur.
Dolaysyla, ifadeleri ancak baz fleylere karfllk geldikleri srece anlaml olduk-
larn sylemek kabul edilebilir bir grfl deildir. Baz ifadeler, elbette ki baz fley-
lere iflaret ettikleri iin anlamldr. te yandan, bir ifadenin anlamn renmek o
ifadeyi doru bir biimde kullanmay renmektir. Bu, tpk bir el aletini alfltr-
may renmeye benzer.
Ryle bu noktadan hareketle, Moore ve Russelln felsefe anlayfllarn elefltirir.
Ryle bu noktada Aristotelesin bir konuyu ele alrken, bu dnyada var olmayan bir
ze iliflkin bir deerlendirme yapmaktansa, sz konusu terim her ne ise onun dil
ierisindeki farkl kullanmlarn deerlendirmesini, felsefe iin doru bir bafllang
noktas olarak grr.
Gndelik Dil
Gndelik dile dayal felsefe Ryle felsefenin gndelik dile odaklanmas gerektiini savunur ve bu balamda
anlayfl sz konusu dili,
teknik terimlerin kendi
kendisi bir gndelik dil felsefecisidir. te yandan, felsefecilerin incelemesi bekle-
anlamlarndan ok genel nen ifadeler ilgilendikleri konuya bal olarak, son derece teknik veheler ieriyor
anlamda szcklerin olabilir. Matematik, hukuk veya biyoloji felsefesiyle bir felsefecinin ilgilendiini
kullanmna odaklanarak
yapar. Rylea gre dflndmzde bunlarn her birinde felsefeciyi bekleyen ayrntlar gzmzde
felsefeciler szcklerin nasl daha net bir biimde belirir. Eer gndelik dili teknik olmayan anlamnda kullanr-
ifllediklerine odaklanrlar.
sak, baz felsefecilerin gndelik dile dayal bir felsefe yaptn ama dier bir grup
felsefecinin, ise gndelik dile dayal olmayan bir biimde felsefe yapmas gerekti-
ini teslim etmek durumunda kalrz. te yandan felsefeciler, kendilerini zellefl-
mifl ve teknik bir dil ierisinde kaybetmeksizin, ilgilendikleri alan hakknda daha
genel ve uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir dil ierisinde konuflmay bafla-
rabilmelidirler. Teknik bir alandaki farkl kuramlar kyaslamak, iliflkilerini gster-
mek ve hatta bir alan dier teknik alanlarla iliflkilendirmek, byle bir dil kullan-
mn zorunlu klmaktadr.
Rylen gznde felsefeciler, ifadelerin kullanmlarnn biimsel olmayan an-
lamda mantna odaklanrlar. Principia Mathematica gibi biimsel dilleri olufltur-
maya alflan felsefeciler Rylea gre tartflmalarn, orijinal olarak ortaya kt
alandan, biimsellefltirilmifl bir dile taflnmas yoluyla zlebileceini dflnrler.
Oysa Rylea gre gndelik dildeki ifadeler de bilimlerin, kendi oluflturduklar dil-
lerdeki ifadeler de biimsel diller ierisinde dzgn tam deyimlerle yeterince tem-
sil edilemez. Dolaysyla, felsef sorunlara biimsel bir dil ierisinde zm bulu-
nabileceini dflnmek, biimsellefltirmecilerin ryasndan ibarettir.
Bu, biimsel notasyonlarn tamamen gereksiz olduu anlamna gelmez. Satran na-
sl generallere yardmc oluyorsa biimsel diller de felsefecilere yardmc olabilir. An-
cak, biimsel dil hibir zaman biimsel notasyon iermeyen sylemin yerini alamaz.
Gndelik dile dnelim! slogan biimselci ryalardan uyanmamz gerektiini ifa-
de eder (Ordinary Language, s.316).
SIRA SZDE Rylea gre dili

SIRAideal
SZDEbir biimsel dille kyaslayarak felsef sorunlara neden zm getiri-
1 lemez? Tartflnz.
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com
DKKAT DKKAT
Zihin-Beden Ayrm ve Kategori Hatas

Gndelik dilde kullanrken sorun yaflamadmz terimler (bilin, madde, anlama,
iflaret vb.), felsefeciler bunlar, ele almaya baflladklarnda sorunlar kmaktadr. Ne-
den? Ryle burada sorunun kaynan felsefecilerle uzmanlar karfllafltrarak teflhis
etmeye alflr. Herhangi bir konudaki uzmanlar kendi alanlarna giren malzeme ve
nesnelerle iliflki kurarak, onlarla uraflarak kendi uzmanlklarn gelifltirirler. Ryle
flunu sormaktadr: Bilifl, duyumlama, ikincil nitelikler ve zler gibi kavramlar sz
konusu olduunda, felsefeciler hangi zel iflleri yaparak uzmanlk/ustalk kazan-
maktadrlar (Ordinary Language, s.123-4). Ryle byle bir zel ifl ya da etkinlik ol-
madn ve nnde sonunda felsefecilerin kullandklar kavramlarn, srekli bofla
dnerek farkl ynleri gsteren bir pusula gibi hibir zaman kuzeyi gstermedii-
ni iddia etmektedir.
Ryle felsefenin yntemine iliflkin gelifltirdii tm dflnceleri, zihin kavram-
na iliflkin olarak tartflmaya koyar. Ryle, Descartesn kulland biimiyle zihin kav-
ramn ele alr. The Concept of Mind adl alflmasnda, Kartezyen kicilii (zihin ve
bedenin iki ayr tz olarak sunulmasn), Descartesn miti olarak adlandrr. Ryle,
Descart ikiciliin temel tezlerini sunduktan sonra grfllerini flyle ifade eder:
flte bu ana hatlaryla resmi kuramdr. Ben onun hakknda sk sk, kt bir sz kas-
ten kullanarak, Makinedeki Hayalet Dogmas diye konuflacam. Onun, sadece ay-
rntda deil ilkesel olarak, tamamen yanlfl olduunu gsterebilmeyi umuyorum. O
byk bir hatadr ve zel bir tr hatadr. O, adlandrmam gerekirse, bir kategori hata-
sdr. Zihinsel yaflamn olgularn, onlar gerekte baflka birine aitken, belli bir mantk-
sal tipe ya da kategoriye (veya tipler ve kategoriler silsilesine) aitmifl gibi temsil etmekte-
dir. Dolaysyla bu dogma bir felsefecinin mitidir (The Concept of Mind, s.15-6).
Ryle kategori hatasyla neyi kastettiini bir rnekle flu flekilde anlatr:
Oxfordu ya da Cambridgei ilk defa ziyaret eden bir yabancya birok kolej, ktp-
hane, oyun sahas, mze, bilimsel blmler ve idari ofisler gsterilir. O ziyareti so-
rasnda sorar: Ama niversite nerede? Kolejlerin yelerinin nerede yafladn, Kayt
flleri Yetkilisinin nerede alfltn, bilim insanlarnn nerede deney yaptn ve di-
erlerini grdm. Ancak niversitenizin yelerinin yaflad ve alflt niversiteyi
henz grmedim. O zaman kendisine niversitenin dierlerinin yannda bulunan
bir kurum, kendisinin grd ofislere, laboratuvarlara, kolejlere ek bir baflka fley ol-
mad sylenir. niversite tm bu grdklerinin belli bir dzenleniflidir. Onlar g-
rldklerinde, aralarndaki eflgdm anlaflldnda, niversite grlmfl olur
(The Concept of Mind, s.16).
Ryle benzer bir dflnflle zihnin, bedenin dflnda ve tesinde bir baflka fley Rylea gre zihin bafll
olmadn, bir insann zihninden bahsettiimizde onun davranfllarnn ve etkinlik- baflna bir nesne deil,
insann davranfllarnn ve
lerinin belli bir dzenleniflinden sz etmekte olduumuzu syler. etkinliklerinin belli bir
Ryle, kitabn adnda sadece zihin szc gemekle beraber, kendisinin zi- dzenleniflidir.
hinle ilgili ok farkl kavramlar bilmek, renmek, keflfetmek, hayal etmek, um-
mak, istemek, ac veya haz hissetmek, bunalmda hissetmek vb. kavramlar bu ki-
tabnda ele aldn ifade eder (Phenomenology versus The Concept of Mind,
s.188). Yukarda ifade ettiimiz haritac benzetimine uygun olarak tm bu kavram-
lar, karfllkl iliflkileri ve iermeleri ile birlikte ele alr.
Kitap, kartezyen felsefenin zihin anlayflndan etkilenmifl felsefecilerin, zihinsel
edimlere iliflkin szcklerden hareketle yapmaya yatkn olduklar tip yanlfllarn
veya kategori hatalarn teflhir etmeye alflr.
www.evrenselpdf.com
128 adafl Felsefe-I
Descartesn iki dnya (iki tz) anlayfl varlkbilimsel, bilgibilimsel ve anlambi-

limsel dzlemlerde farkl balanmalara yol aar ve bunlarn her biri, kendine zg
felsef bilmeceler retir.
Dflnrleri varlkbilimsel anlamda balayan grfl, iki farkl fleyin (tzn) ol-
duu ve bunlarn bir biimde etkilefltikleri grfldr. Bu iki fleyden birisi, uzay-
zamanda yer alr ve mekanik yasalarna gre devinir. Dieri ise uzay-zamanda yer
almaz ve zn dflnme oluflturur. Her naslsa bu iki tz, birbiriyle etkileflim ha-
lindedir. Bu grfle balanan bir zihin felsefecisinin amac, zihinsel ve fiziksel
zellikler arasndaki banty akla kavuflturmaktr. Bu sorun ksaca zihin-be-
den problemi olarak anlmaktadr ve gnmze kadar farkl kuramlar gelifltirilmifl
olsa da iinden klabilmifl deildir.
ki farkl fleyin (tzn) olduuna dair grfl, felsefecileri bilgibilimsel adan da
balamaktadr. Bu kez ortaya kan sorun (bilmece) baflkasnn zihni problemi
olarak anlmaktadr. Bedenle ilgili sreler fiziksel olduklar iin dflsal olarak gz-
lemlenebilmektedir. Oysa zihinsel sreler isel (yani dfl dnyada belirli bir ye-
ri bulunmayan) ve zel olduklar iin gzlemlenemez. Sz konusu isel haller, bu
hallere sahip olan zne tarafndan dolayszca bilinebilir. Dierleri ise bunlar an-
cak dolayl olarak ve karmlar zerinden bilebilirler. Ancak burada bir sorun bu-
lunmaktadr. Ben sadece kendi zihinsel ieriime ulaflabiliyorsam baflkalarnn zi-
hinsel deneyimlere sahip olduunu nasl gerekleyebilirim? Belki de onlar, sanki
zihinsel deneyimlere sahipmifl gibi davranan otomatlardan ibarettirler.
Bu sorunla ilintili olarak, dilin kullanmna iliflkin bir baflka sorun daha ortaya k-
maktadr. Biz baflkalarnn karakter zelliklerini ya da sergiledikleri performanslar,
kendileri hakknda hibir bilgi sahibi olamadmz zihinsel srelere bal olarak
ifade ederiz. Bu srelere iliflkin fiiller, sfatlar, szckler kullanrz. Bu durumda,
sz konusu zihin anlayfl dilin bu szckleri ieren ksmna iliflkin olarak son dere-
ce yetersiz kalmaktadr (Philosophical Arguments, s.17).
Biz bu szckleri doru bir biimde kullanmakta, yanlfl kullanmlaryla karfllafl-

tmzda hemen dzeltebilmekteyiz. te yandan kartezyen dflncenin telkin etti-
i kurama gre, bizim bu etkinlikte sz konusu szckleri hibir surette kullanama-
mamz gerekir. Rylen elefltirisi, sadece zihinsel-isel srelere gnderme yapan ku-
ramlarla snrl deildir. Sz konusu isel sreleri fiziksel olana indirgemeye al-
flanlar da bu elefltiriden paylarn almaktadr. nk baflkalarnn zihinsel etkinlii
ile ilgili kullandmz ifadelerin doruluk-flartlarn ister ulafllamaz (bir bakma sak-
l) bilin srelerine, isterse de nrolojik-hesap kuramsal srelere balasn bu tr
kuramlar sz konusu szckleri kullanmmz bir gizeme balamaktadr.
SIRA SZDE Rylea gre kartezyen

SIRA SZDEikicilik hangi alanlarda sorunlara yol amaktadr?
2
AUSTIN (1911-1960)
John Langshaw Austin 1911 ylnda ngilterede Lancasterda dodu. Babas bir mi-
mard. Ailesi 1922 ylnda skoyaya taflnd. Shrewsbury School ve Balliol Colle-
S O R U geda eitimSgrd.
O R U 1929da Oxford niversitesine klasikleri okumak zere geldi.
Bu dnemde felsefeye ve zellikle Aristotelese olan ilgisi artt. kinci Dnya Sava-
flnda MI6 iin alflt ve savafl sonrasnda Oxford niversitesinde ahlk felsefesi
DKKAT DKKAT
alannda ders vermeye bafllad. 1950li yllarn ortalarnda Austin, Harvard ve Ber-
keley niversitelerinde ziyareti retim yesi olarak bulundu. 1955te Harvardda
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
verdii dersleri How to Do Things With Words bafll ile yaymland. Bu dnemde
Noam Chomsky ile tanflt ve dostluk kurdu. 1956-1957 yllarnda Aristotelian Soci-
etynin baflkanln yrtt. 1960 ylnda 48 yaflndayken akcier kanseri nedeniy-
le yaflama veda etti.
Austin, konuflma edimleri kavramnn nde gelen savunucusu SIRA SZDE olarak bilinir. SIRA SZDE
Austin, konuflmann kendisini bir eylem tr olarak zmlemesiyle tannd. Dili
verili bir gereklii betimleyen edilgin bir pratik olarak deil, gereklikleri etkile-
mek ve ortaya karmak zere kullandmz bir pratik olarak dflnmemiz gerek-
tiini savundu. Sz edimleri kavram daha sonra baflka felsefeciler tarafndan da
S O konuflma
kullanld ve gelifltirildi. zellikle Amerikal felsefeci John Searle, R U edim- S O R U
lerine dayanan kapsaml bir kuram gelifltirdi. Szcklerin gndelik kullanmlarn
zmlemeye dayal anlambilim anlayfl nedeniyle ge dnem D KWittgenstein
KAT ve DKKAT
Gilbert Ryle ile birlikte gndelik dili esasa alan felsefe anlayflnn kurucular ara-
snda yer ald. te yandan Wittgesteinn grflleri ile kendi felsefesi arasnda ba
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kurmay reddetti ve kendi dflnce biimini G.W.Mooreun felsef grfllerinin et-
kisinde gelifltiini iddia etti. Austinin analitik felsefeye nemli bir katks da Gott-
lob Fregenin Grundlagen der Aritmetik adl eserini 1952 ylnda AMALARIMIZFoundations of AMALARIMIZ
Arithmetic bafll ile ngilizceye evirmesidir.
Austinin How To Do Things With Words adl eseri Trkeye evrilmifltir:

K T A P Austin, J.L. K T A P
(2009) Sylemek ve Yapmak (Harvard niversitesi 1955 William James Dersleri). ev.
R. Levent Aysever. Metis Yaynlar. stanbul.
TELEVZYON TELEVZYON
Austinin Yntemi
Rylen da aa kard gibi felsefede kategori hatalar ve benzeri hatalar yapmak
bu kadar kolay ise, bu sorunlardan saknmak nasl mmkn olabilir? Austinin bu
konudaki reetesi ne zaman ne sylememiz gerektiine azam Nzen TERNET
gstermemiz- NTERNET
dir. Austin felsef sylemde n plana kan szckleri inceler ve onlarn kullanm
kurallar zerinde durur. A Plea for Excuses bafllkl yazsnda nerdii ynteme
iliflkin grfllerini sunar. Yaznn genel olarak konusu sorumluluktur. Austin sorum-
luluk gibi byk bir konuyu dorudan ele almaktansa, bahane ve zrler zerinde
durur. Bunlarn hangi koflullarda ifade edildiini, eylemlerin meflrulafltrlmasndan
ne anlamda farkl olduklarn, nasl deerlendirildiklerini inceler. Bu incelemesi s-
rasnda Rylen ya da Wittgensteinn iflaret ettii hatalar yapmamaya zen gsterir.
Austinin bu makalesinde rnekleme yoluyla gstermeyi ierir. Ayn zamanda
gndelik dil felsefesinin yntemlerinin bir savunusudur. Dildeki mevcut ayrmlar
ve eflitlendirmeler Austine gre, insanlarn yapmaya deer ve gerekli bulduklar
ayrmlar ve eflitlendirmeleri ierir. Bunlar zamann (ve evrimin) testlerinden ge-
mifl ve bir ifle yaradklar iin oradadr. Austinin verdii bir rnek yanlfllkla ve
kazayla ifadeleri ile ilgilidir. Austin bu iki ifadenin hangi balamlarda farkllaflt-
n tartflr.
Austine gre szckler ve onlarn kullanmlar ile ilgili farkndalmz artrma-
mz, grngleri alglamamz keskinlefltirmemizi salayacaktr. te yandan Austin
bu yntemin tm felsef sorunlar niha olarak zeceini de sylememektedir. Bir
baflka deyiflle felsef tartflmalarda son sz bu yntem sylemeyecektir. Ama Aus-
tine gre ilk sz, bu ynteme dayanarak sylenmelidir.
Austin, bu zmlemeleri srasnda baz kelime oyunlarn da nerir. Bu yn-
temlerden birisi flyledir: Anahtar bir kavramn anlafllmasnda bu kavramla ilintili
bir kavram alnr ve szlkten anlamlarnn aklamasna baklr. Bu ifllem, seilen
www.evrenselpdf.com
130 adafl Felsefe-I
szckler iin de tekrarlanr. Bu ifllemler srasnda, ayn szckler tekrar etmeye

baflladnda ember kapanmfl ve amaca ulafllmfl olur.
Edimsel Szler
Austinin How to Do Things With Words bafllkl kitab, flphesiz en tannan ve en et-
kili olmufl eseridir. Austin bu eserinde, o sralarda felsefe evrelerinde yaygn ola-
rak kabul gren dil anlayfln elefltirmifltir. Bu dil anlayflna gre, cmlelerin temel
ifllevi olgular ifade etmektir. Cmleler eer bu olgular ifade etmekte baflarl iseler
doru, deil iseler yanlfl olurlar. Austin bu grflte deildir. Ona gre doruluk de-
eri taflyan cmleler szlerin (ng. utterance) ok kk bir blmn oluflturmak-
tadr. Austin bu kitabnda ne doru ne de yanlfl olabilen birka cmle rnei ver-
dikten sonra kendisinin edimsel sz olarak adlandrd cmleleri ele alr.
Bu tr cmleleri niteleyen iki temel vasf bulunmaktadr. Bunlardan birincisi,
bu cmlelerin bildirim cmlelerinin formuna sahip olmalarna ramen betimleyici
olmamalar ve bu nedenle, bir doruluk deeri almamalardr. kincisi ise belli uy-
gun flartlar altnda bu cmlelerden birini ifade etmek, sadece bir fley sylemek de-
il, bir eylemde bulunmaktr.
Edimsel bir sz (ng. performative utterance), arzu edilen sonucu retmediin-
de yanlfl olmaktansa sonusuz olur. Edimsel bir sz sarf edildiinde sergilenen ey-
lemi Austin sz-edimi (ng. speech-act) olarak adlandrr. Bu edim biimini, daha
sonra Austin syleme yoluyla sergilenen syleme dfl bir eylem olduu iin edim-
sel eylem (ng. illocutionary act) olarak adlandrmfltr. Sz-edimlerine flu rnekler
verilebilir: Bir nikh treninde Bu kifliyi eflim olarak kabul ediyorum. demek, bir
bebek doduunda Bu bebei Ali olarak adlandryorum. demek; bir vasiyetna-
mede Bu evi kardeflime brakyorum demek vb.
Bu ifadelerin her birinde Austine gre bir eylem sz konusudur ve bu ifade-
lerin hibiri doru ya da yanlfl bir doruluk deeri almaz. Sz konusu ifadeler,
bir fley yapmak (evlilii kabul etmek, adlandrmak veya vasiyette bulunmak) iin
kullanlmfllardr.
Austin daha sonra edimsel szleri daha ayrntl bir snflandrmaya tb tutmufl-
tur. Bir soru sorma edimini dikkate alalm. Ali, Ayfleye Cep telefonunun kab de-
riden mi? diye sorsun. Burada Ali, bir ses dizisi rettii bir eylemde bulunmufltur.
Bu itibarla sergilenen baflarm Austin, sesil edim (ng. phonetic act) olarak adlan-
drmaktadr. Edimin kendisi ise bir sessel-edimdir (ng. phone). Alinin sorduu so-
ru Trke gramerine uygun olduu ve Trke szckler ierdii iin Trke bir
cmledir. Bu nedenle sz konusu sesil edim, ayn zamanda szsel bir edimdir
(ng. phatic act). Austin bu tr edimleri szsel-edimler (ng. pheme) olarak da ad-
landrmaktadr. Ayrca Ali, belli bir nesneye (cep telefonuna ve onun yapld mal-
zemenin trne) gnderimde bulunan bir edimde bulunmufltur. Byle bir gnde-
rim ieren bir szsel-edim ayn zamanda anlam oda (ng. rheme) olarak adland-
rlmaktadr. Grld gibi bir anlam oda ieren edimi sergilemek iin szsel bir
edim ve dolaysyla sessel bir edim sergilemek zorunludur. Bu tr edim de bir
fley syleme edimleridir ve Austin tarafndan dzsz edimi (ng. locutionary act)
olarak adlandrlr. Ancak Ali sadece bir fley sylememifl ayn zamanda bir soru da
sormufltur. Byle bir edim, soru sorma edimi, syleme yoluyla sergilenen syleme
dfl bir edimdir.
Soru sormann dflnda sergilenebilecek farkl pek ok edim bulunmaktadr: Emir
vermek, sz vermek, vaatte bulunmak vb. syleme yoluyla sergilenen syleme dfl
bir edimde bulunmak bir syleme edimini belli bir etki (ng. force) ile birlikte kul-
lanmaktr. Bir fleyi syleme edimi deil bir fleyi sylemekle bir edim sergilemektir.
www.evrenselpdf.com
Alinin sorduu soruya Ayflenin bir cevap verdiini, mesela Evet, yle. dedi- Austinin sz-edimi
kuramndaki odak noktas,
ini dflnelim. Austin, bir baflkasnn cevap vermesini teflvik etmek zere sergile- syleme yoluyla sergilenen
nen edimi baflka bir edime yol at iin, bir etkisz edimi (ng. perlocutionary) syleme dfl edimlerdir.
Dier snflandrmalar bu
olarak adlandrmaktadr. Byle bir edim, bir fleyi syleyerek bir edimde bulunmay edimleri aklamak zere
ierir. Baflarl bir biimde byle bir edimde bulunan hem bir syleme edimi hem ortaya konulmufllardr.
de syleme yoluyla sergilenen syleme dfl bir edim gereklefltirmifl olur.
Duyum ve Duyulurlar
Austin lmnden sonra yaymlanan Sense and Sensibilia (Duyum ve Duyumla-
nabilirler) bafllkl kitabnda, baflta A.J.Ayern The Foundations of Empirical Know-
ledge kitabnda savunduu biimiyle, duyu verilerine dayal alg anlayfln elefltirir.
Elefltirisinin merkezinde yanlsamaya dayal kantlama yer alr. Bu kantlama, alg-
sal bir yanlsama yafladmz durumlarda alglanann kendisini doru biimde al-
glamadmza gre, farknda olduumuz fleyin zihinsel bir ierik olmas gerekti-
ini ne srmektedir. Austin yanlsama ve bununla iliflkili delzyon, halsi-
nasyon gibi szckler ile grnr, tezahr eder vb. fiilleri dikkate alr. Bu sz-
cklerin felsefeciler tarafndan icat edilmifl zel bir kullanm olduuna dikkat e-
ker. Austine gre bu szckleri biz sylediklerimizin doruluu ile ilgili ekince
ve kaytlarmz ifade etmek zere kullanrz. flin iine duyusal veri gibi bir fleyi
katmak, grdmzle ilgili konuflmalarmza herhangi bir fley eklememektedir.
Ayer, Austinin bu elefltirilerine Has Austin refuted the sense-data theory? bafllk-
l makalesi ile cevap vermifltir. (Austinin dier bir elefltirisini blmn sonunda
Okuma Parasnda bulabilirsiniz.)
A Priori Kavramlar ve Szcklerin Anlamlar

Austinin Are there A Priori Concepts? adl alflmas, genel anlamda idealizmin
bir elefltirisini ierir. Austinin buradaki stratejisi dorudan a priori kavramlar he-
def almaz. ncelikle kavram kavramn ele alr ve bu kavramn kendisine iliflkin
sorunlara dikkat eker.
Makale, tmellere iliflkin baz kantlamalar tartflmaya aar. Tmellerin varl-
n savunanlarn baflvurduu bir kantlama flyledir: Biz gri ya da embersel gi-
bi szckleri farkl grilerle ve farkl flekillerle karfllafltmzda kullandmza g-
re, sz konusu tek szcn iflaret ettii bir fley olmaldr. Ayrca gri ve ember-
sel gibi szckleri kullandmz farkl durumlarda farkl fleylerle karfllafltmza
gre, bu szcklerin gnderimde bulunduu tmellerin kendileri duyumlanmyor
olmaldr.
Austin, ilk olarak tmellerin tikellerle bantlar zerinden tanmlandklarn
ne srer. Daha sonra, sadece gri ve embersel szcklerini sanki bunlar bir
fleyleri adlandryormuflasna kullanyor olmamzn, adlandrlan bir fleyin var ol-
duunu gstermeye yetmediini ne srer. Szcklerin, esas itibariyle zel adlar
olarak ele alnmasn elefltirir. Kullanlan szcn tek ve zdefl olmasnn, gnde-
rimde bulunulan fleyin tek ve zdefl olmasn gerektirmediini ne srer.
alflmasnn ikinci ksmnda Austin, tmellere iliflkin gelifltirdii elefltirisini kav-
ramlar iine alacak biimde geniflletir. fiyle bir kavrama sahip miyiz? ya da fiu
kavrama nasl sahip oluruz? gibi sorularn anlamsz olduunu, nk kavramlarn
sahip olunan fleyler olmadn ifade eder.
alflmasn son blmnde ise Austin, tartflmay bantlar iine alacak suret-
te geniflletir. Bant gibi bir fley olduuna dair grflleri elefltirdii kantlamalar
ne srer.
www.evrenselpdf.com
132 adafl Felsefe-I
Austin The Meaning of a Word bafllkl makalesinde felsefeyi, szcklerin an-

lamn belirlemeye alflmakla zdefllefltiren yaklaflmlara karfl kar. X kelimesi-
nin anlam olarak bir szc belirlemenin basit ve kolay bir yordam bulunma-
maktadr. Austin kelimeleri gndelik kullanmlarndaki balamlarndan ekip -
karmann yol at yanlfllklara zellikle dikkat eker.
SIRA SZDE Austinin edimsel szlere iliflkin yaklaflmnn dil felsefesi tartflmalarna nasl bir katk
SIRA SZDE
3 saladn tartflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Rylen szcklerin anlamlar hakkndaki yakla- geldiimiz sorusu felsefenin alflma alanna gir-
1 flmn aklamak. mektedir. Artk, gndelik olarak rahata yryp
Rylea gre bir ifadenin anlam, o ifade tarafn- dolafltmz bir alana iliflkin bir kurama ihtiyac-
dan kast edilen bir fley deildir. Ryle bu konuda mz vardr. Felsefe, iflte tam bu noktada bafllar.
Wittgensteina benzer bir grfl savunur: An- Ryle, felsefenin gndelik dile odaklanmas ge-
lamlar veya kavramlar, dille btnleflik olarak rektiini savunur ve bu balamda kendisi bir
dflnlen veya sylenilen iinde ayrt edilen fa- gndelik dil felsefecisidir. Rylen gznde felse-
kat dilden koparlp ayrlamayan fleyler olarak feciler, ifadelerin kullanmlarnn biimsel olma-
ele almak daha dorudur. Sz konusu anlamlar yan anlamda mantna odaklanrlar.
ve kavramlar, tam bir cmlenin birlie sahip an-
lam ierisinde farkna varlan fakat o anlamdan
N
A M A
Kategori hatasnn ne olduunu tanmlamak ve
bamsz olarak var olamayan fleylerdir. Onlar 3 rneklemek.
katkda bulunduklar anlamla iliflkileri ierisinde Gndelik dilde kullanrken sorun yaflamadmz
ele almaktan baflak bir yol yoktur. Kavramlar ve terimler (bilin, madde, anlama, iflaret vb.), fel-
anlamlar kendi bafllarna, yaltlmfl fleyler olarak sefeciler bunlar, ele almaya baflladklarnda so-
dflnmek dilin baz kullanmlarnn bizi yanlt- runlar kmaktadr. Bu hatalardan birisi Rylea
masnn bir sonucudur. Dolaysyla, ifadeleri an- gre nemlidir. Felsefeciler baz olgular, onlar
cak baz fleylere karfllk geldikleri srece anlam- gerekte baflka bir mantksal tipe ya da kategori-
l olduklarn sylemek kabul edilebilir bir grfl ye aitken, belli bir mantksal tipe ya da kategori-
deildir. Baz ifadeler, elbette ki baz fleylere ifla- ye aitmifl gibi temsil etmektedirler. Bu hataya
ret ettikleri iin anlamldr. te yandan bir ifade- Ryle, kategori hatas demektedir. Sz konusu ha-
nin anlamn renmek, o ifadeyi doru bir bi- talar varlkbilimsel, bilgibilimsel ve anlambilim-
imde kullanmay renmektir. Bu, tpk bir el sel dzlemlerde iinden klmaz sorunlara yol
aletini alfltrmay renmeye benzer. amaktadr. Ryle bu konudaki yaklaflmn, zi-
hin kavramna iliflkin olarak uygulamaya koyar.
N
AM A
Rylen felsefenin konusuna iliflkin grfllerini Zihin, kartezyen ikiciliin iddia ettii gibi bede-
2 aklamak. nin dflnda ve tesinde bir baflka fley deildir.
Rylea gre felsefeyi felsefe yapan fley zel birta- Bir insann zihninden bahsettiimizde onun dav-
km nesnelerle ilgili konufluyor olmas deildir. ranfllarnn ve etkinliklerinin belli bir dzenleni-
Felsefe baz sorunlar kendine zg bir tarzda flinden sz etmekteyizdir.
konu edinmektedir. Rylea gre, gndelik dilde
farkl ifadeleri kullandmzda, bu ifadelerin ier-
N
A M A
Austinin sz edimleri kuramnn temel terimle-
diklerinin birbirleriyle zt baz anlamlara (zt yn- 4 rini tanmlamak.
lere) doru bizi ynlendirdiini de fark ederiz. Austine gre doruluk deeri taflyan cmleler,
Ryle felsef sorunlarn, tekrar tekrar karflmza - szlerin (ng. utterance) ok kk bir blm-
kan bu tr atflmalardan kaynaklandn dfln- n oluflturmaktadr. Austin olgular temsil eden
mektedir. Rylen verdii bir rnei kullanrsak, cmlelerdense edimsel sz olarak adlandrd
biz ayn anda hem insanlarn zgr olduklarn- cmleleri ele alr. Bu tr cmleleri niteleyen iki
dan hem de davranfllarnn bir nedensellik a temel vasf bulunmaktadr. Bunlardan birincisi,
ierisinde ngrlebilir ve aklanabilir olmasn- bu cmlelerin bildirim cmlelerinin formuna sa-
dan sz ederiz. nsan davranfln, kullandmz hip olmalarna ramen betimleyici olmamalar
farkl ifadelerle, hem mekanikmifl hem de meka- ve bu nedenle bir doruluk deeri almamalar-
nik deilmifl gibi ele alrz. flte bu durum, zgrdr. kincisi ise belli uygun flartlar altnda bu cm-
lk ve gerekircilik arasndaki gerilimin ele alnd- lelerden birini ifade etmek, sadece bir fley syle-
felsef bir sorunun ortaya kt atflmadr. mek deil bir eylemde bulunmaktr. Edimsel bir
Nasl olup da bu iki farkl ifade biimini kullana- sz (ng. performative utterance), arzu edilen so-
www.evrenselpdf.com
134 adafl Felsefe-I
nucu retmediinde yanlfl olmaktansa sonusuz N

AM A
Austinin kuflkuculuu, hangi yntemle elefltirdi-
olur. Edimsel bir sz sarf edildiinde sergilenen 5 ini ayrtetmek.
eylemi Austin, sz-edimi (ng. speech-act) olarak Austinin kuflkuculua karfl elefltirisinin merke-
adlandrr. Bu edim biimini daha sonra Austin zinde yanlsamaya dayal kantlama yer alr. Bu
syleme yoluyla sergilenen syleme dfl bir ey- kantlama, algsal bir yanlsama yafladmz du-
lem olduu iin edimsel eylem (ng. illocutio- rumlarda, alglanann kendisini doru biimde
nary act) olarak adlandrmfltr. Austin daha son- alglamadmza gre farknda olduumuz fleyin
ra edimsel szleri daha ayrntl bir snflandrma- zihinsel bir ierik olmas gerektiini ne srmek-
ya tb tutar. rnein, bir soru sorma ediminde tedir. Austin yanlsama ve bununla iliflkili de-
bir kifli bir ses dizisi rettii bir eylemde bulunur. lzyon, halsinasyon gibi szckler ile gr-
Bu itibarla sergilenen baflarm, Austin sesil edim nr, tezahr eder vb. fiilleri dikkate alr. Bu
(ng. phonetic act) olarak adlandrr. Edimin ken- szcklerin felsefeciler tarafndan icat edilmifl
disi ise bir sessel-edimdir (ng. phone). Sorulan zel bir kullanm olduuna dikkat eker. Aus-
soru bir dilin gramerine uygun olduu ve o dile tine gre bu szckleri biz sylediklerimizin
ait szckleri ierdii iin, sz konusu sesil edim doruluu ile ilgili ekince ve kaytlarmz ifade
ayn zamanda szsel bir edimdir (ng. phatic act). etmek zere kullanrz. flin iine duyusal veri gi-
Austin bu tr edimleri szsel-edimler (ng. phe- bi bir fleyi katmak, grdmzle ilgili konufl-
me) olarak da adlandrmaktadr. Ayrca soruyu malarmza herhangi bir fley eklememektedir.
soran belli bir nesneye gnderimde bulunan bir Okuma Parasnda da grld gibi Austinin
edimde bulunmuflsa, byle bir gnderim ieren niha hedefi kuflkuculuun badaflklnn altn
bir szsel-edim ayn zamanda anlam oda (ng. oymaktr. Austinin amac, kuflkucularn bafllan-
rheme) olarak adlandrlr. Bu tr edim de bir g noktalarn inkr ederek kuflkuculuun daha
fley syleme edimleridir ve Austin tarafndan dzen bafltan ayaa kalkmasna engel olmaktr.
sz edimi (ng. locutionary act) olarak adlandr- Ayern grnfl ifadelerinin (fenomenal ifadele-
lr. Soru sormann dflnda sergilenebilecek farkl rin) dflsal nesneler hakkndaki ifadelerimiz iin
pek ok edim bulunmaktadr: emir vermek, sz kant temin ettii hakkndaki iddiasn reddede-
vermek, vaatte bulunmak vb. syleme yoluyla rek yaplabileceine inanmaktadr.
sergilenen syleme dfl bir edimde bulunmak,
bir syleme edimini belli bir etki (ng. force) ile
birlikte kullanmaktr. Bir fleyi syleme edimi de-
il bir fleyi sylemekle bir edim sergilemektir.
Eer sorulan soruya bir baflkas bir cevap veri-
yorsa, Austin, bir baflkasnn cevap vermesini tefl-
vik etmek zere sergilenen edimi baflka bir edi-
me yol at iin bunu, bir etkisz edimi (ng.
perlocutionary) olarak adlandrr. Byle bir edim,
bir fleyi syleyerek bir edimde bulunmay ierir.
Baflarl bir biimde byle bir edimde bulunan,
hem bir syleme edimi hem de syleme yoluyla
sergilenen syleme dfl bir edim gereklefltirmifl
olur.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflnrlerden hangisi gndelik dili esas 5. Rylea gre, bir ifadenin anlam hakknda afladaki-
alan bir dil felsefesi gelifltirmemifltir? lerden hangisi yanlfltr?
a. Rudolf Carnap a. Anlamlar, dille btnleflik olarak dflnlmelidir.
b. Gilbert Ryke b. Anlamlar, sylenilen iinde ayrt edilen fakat dil-
c. Norman Malcolm den koparlp ayrlamayan fleylerdir.
d. Paul Grice c. Anlamlar, bir ifade tarafndan kast edilen fleylerdir.
e. J. L. Austin d. Anlamlar, tam bir cmlenin birlie sahip anlam
ierisinde farkna varlan fakat o anlamdan ba-
2. Afladakilerden hangisi, Rylen kaleme ald msz olarak var olamayan fleylerdir.
eserlerden biri deildir? e. Anlamlar kendi bafllarna, yaltlmfl fleyler ola-
a. The Concept of Mind rak dflnmek dilin baz kullanmlarnn bizi ya-
b. Abstractions nltmasnn bir sonucudur.
c. Ordinary Language
d. Phenomenology versus The Concept of Mind 6. Afladakilerden hangisi, Descartesn iki tz anlay-
e. Naming and Necessity flnn yol at sorunlardan biri deildir?
a. ki tzn (zihin ve beden) etkileflmesinin nasl
3. Afladakilerden hangisi, Austinin eserlerinden akla kavuflturulaca.
biridir? b. Bir baflkasnn zihinsel deneyimlere sahip oldu-
a. The Concept of Mind unun nasl gereklenebilecei.
b. How to Do Things With Words c. Bir znenin kendi zihnindeki isel halleri nasl
c. The Logical Syntax of Language bilebilecei.
d. Word and Object d. Bilgi sahibi olamadmz zihinsel srelere ilifl-
e. On Certainty kin szckleri nasl yetkin bir biimde kullana-
bileceimiz.
4. Rylen felsefe anlayflyla ilgili afladaki ifadelerden e. Zihin-beden arasndaki neden-etki bantlar-
hangisi yanlfltr? nn nasl zmlenebilecei.
a. Felsefeyi felsefe yapan fley, ne fiziksel ne de zi-
hinsel olan zel bir takm nesnelerle ilgili konu- 7. Austinin kulland felsef yntemle ilgili afladaki
fluyor olmasdr. ifadelerden hangisi yanlfltr?
b. Bir dili yetkin bir biimde konuflan kiflilerle fel- a. Hangi balamda neyin sylenip neyin sylene-
sefeciler arasndaki iliflki, belli bir yreyi orada meyeceine azam zen gsterilmelidir.
uzun yllar yaflad iin bilen kyllerle o yre- b. felsef sylemde n plana kan szcklerin kul-
nin haritasn karan bir haritac arasndaki ilifl- lanm kurallar ayrntl olarak incelenmelidir.
ki gibidir. c. Dildeki mevcut ayrmlar ve eflitlendirmeler za-
c. felsef sorunlar gndelik dilde tekrar tekrar karfl- mann (ve evrimin) testlerinden gemifl oldukla-
mza kan baz atflmalardan kaynaklanmaktadr. rndan dikkate alnmaldrlar.
d. Felsefe, gndelik dilde anlamlarn farkllafl- d. Szckler ve onlarn kullanmlar ile ilgili farkn-
malarn ve sapmalarn dikkate almak ve izle- dalmz artrmamz, grngleri alglamamz
mek durumundadr. keskinlefltirmemizi salar.
e. Pek ok felsef sorunun kaynanda, dildeki bir- e. Gndelik dilin esasa alnmas tm felsef sorun-
takm mulaklklar giderememek yatmaktadr. lar niha olarak zecektir.
www.evrenselpdf.com
136 adafl Felsefe-I
Okuma Paras
8. Edimsel szlere iligili, afladaki ifadelerden hangisi Austinin Duyum ve Duyumlanabilirleri
yanlfltr? (...)
a. Edimsel szlerin temel ifllevi, olgular ifade Austin kendisine birka hedef semekle beraber, elefl-
etmektir. tirisinin temel konusu, A.J.Ayern 1940 ylnda yaym-
b. Edimsel szler, bildirim cmlelerinin formuna lanan The Foundations of Knowledge adl kitabdr. Bu
sahip olabilirler. kitabnda Ayer, flu afladaki ana noktalar ierecek bi-
c. Edimsel szler, betimleyici deildir. imde zetlenebilecek bir grfl, ana hatlaryla ortaya
d. Edimsel szler, bir doruluk deeri almaz. koyar:
e. Edimsel szleri belli uygun flartlar altnda ifade 1. Bir grup grnfl nermesi vardr ki bunlar, belli bir
etmek bir eylemde bulunmaktr. zamanda duyusal deneyime dayanarak fleylerin bi-
rinde nasl grndn ya da tezahr ettiini ifa-
9. Afladakilerden hangisi, edimsel bir sz olarak ka- de eder. Bu grnfl nermeleri, kiflinin idealar,
bul edilemez? deneyimleri veya zihinsel durumlarnn ierikleri ve
a. Bir futbol ma srasnda bir oyuncunun Topu kiflinin kendisi hari herhangi bir fleyin varln be-
ileri vur! demesi. lirten iddialarn doruluuyla ilgili hibir fleyi kav-
b. Bir snavn baflnda bir retmenin Adnz k- ramsal olarak iermez. zellikle, deneyimleyen z-
da yazmay unutmaynz. demesi. neden ayrk dier kifliler ve madd nesneler hakkn-
c. Bir deney srasnda bir bilim adamnn bre 5 daki ifadelerin doruluunu kavramsal olarak ier-
derece sapt. demesi. mezler. Ancak, bu nermeler madd nesneler ve di-
d. Bir gencin sevgilisine Benimle evlenir misin? er kiflilerle ilgili ifadelerimiz iin sahip olduumuz
demesi. tm kantlar ierirler.
e. Bir otobs flofrnn yolculara Arkaya doru 2. Bu grnfl ifadeleri verili bir zamanda bir zne-
ilerleyelim demesi. nin alglad duyum verilerini raporlarlar. Duyum
verileri flu zelliklere sahiptirler: (a) Bizim doru-
10. Austinin kavramlar ve anlamlar hakkndaki grfl- dan grdmz, iflittiimiz, kokladmz, vb. fley-
leri dikkate alndnda, yukardakilerden hangilerinin lerdir. (b) Dier fleyleri onlar alglayarak alglarz.
doru olduu sylenebilir? (c) Birisinin alglad duyum verileri kendisine
I. Ayn genel szc farkl zellemelerle karfllaflt- zeldir; farkl kifliler ayn duyum verilerini algla-
mzda kullandmza gre, sz konusu genel sz- mazlar. (d) Grsel duyum verileri tam olarak sa-
ck tek bir fleye iflaret ediyor olmaldr. hip oluyor grndkleri renkleri, biimleri ve ha-
II. Kullanlan bir szck tek ve zdefl ise gnderimde cimleri haizdirler. (e) Duyum verileri hibir suret-
bulunulan fley de tek ve zdefl olmaldr. te fiziksel nesneler deildirler; birisinin bilimcinin
III. Szckleri gndelik kullanmlarndaki balamlarn- unsurlardrlar.
dan ekip kararak anlamlarn belirlemeye alfl- 3. madd nesne ifadeleri duyum verileri hakknda ka-
mak yanlfllklara yol aar. tegorik ve olgu karflt ifadelerin sonsuz kmelerine
a. Yalnz I efldeerdirler. Bir madd nesne ifadesi ortaya koy-
b. Yalnz II duunuzda, yapyor olduunuz fley belli flartlar sa-
c. Yalnz III landnda meydana gelebilecek duyum deneyim-
d. II ve III leri hakknda sonsuz ve ak ulu bir ndeyiler k-
e. I, II ve III mesi oluflturmufl olursunuz. Bunu, madd nesnele-
rin duyum verilerinin mantksal inflalar olduunu
syleyerek ifade edebiliriz.
(...)
Ayerin ana noktasndan, ilki en nemlisidir. Eer
dfl dnya hakkndaki ifadelerimiz iin sahip olduu-
muz tm kantlar, bir grnfl ifadeleri grubundan iba-
retse ve bu grnfl ifadeleri, bizimle ve bilincimizin
www.evrenselpdf.com
ierikleri hakknda iddialarda bulunuyorsa ve dflsal le olduunu artk grebilirim, sorunun cevab bulun-
nesneler hakkndaki ifadeleri kavramsal olarak iermi- mufltur. fiphesiz, farkl durumlarda, en bafltan bunu
yorsa, o zaman bu nesneler hakknda kuflkucu bir tavr grrm ve kant toplamay dert etmem gerekmez. Ay-
almak, gerek ve badaflk bir seenek olarak karflm- rca, bir adamn bir baflkasn vurduunu grrsem ben
za kar. Austinin niha hedefi, kuflkuculuun bada- grg tan olarak, bana gre daha elveriflsiz bir ko-
flklnn altn oymaktr. Onun amac, kuflkuculuun numda olanlara kant sunabilirim; ancak, vurmann ger-
dorulanmamfl ya da savunulamaz veya kabul edilme- eklefltiine dair kendi ifadem iin bir kanta sahip ol-
si iin iyi bir sebebe sahip olmadmz bir konum olmam, onun olduunu gerekten grmflmdr. (Sense
duunu gstermek deildir. Onun hedefi kuflkucularn and Sensibilia, s.115-6)
bafllang noktalarn inkar ederek, kuflkuculuun daha
en bafltan ayaa kalkmasna engel olmaktr. O bunun, Kaynak: Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in
Ayern grnfl ifadelerinin dflsal nesneler hakkndaki the Twentieth Century, 2 vols., Princeton: Princeton
ifadelerimiz iin kant temin ettii hakkndaki iddiasn University Press. Cilt 2, s.171-5.
reddederek yaplabileceine inanmaktadr. Austinin
bunu yapabilmek iin iki ana stratejisi bulunmaktadr.
lki, dnyadaki dier nesnelerle ilgili herhangi bir ier-
meye sahip olmakszn, sadece bizimle ve bilincimizin Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
ieriiyle ilgili iddialarda bulunabilen grnfl ifadeleri- 1. a Yantnz yanlfl ise deal Dilden Gndelik dile
nin bulunmadn gstermektir. teki ise, flimdi benim bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
masaya bakarak benim tarafmdan sylenen Bu bir 2. e Yantnz yanlfl ise Ryle (1900-1976) bafllkl
masadr. gibi cmlelerle ortaya konulan ifadelerin hak- ksm tekrar okuyunuz.
larnda bir kanta sahip olmakszn bildiimiz fleyler ol- 3. b Yantnz yanlfl ise Austin (1911-1960) bafllkl
duunu gstermeye alflmaktr. Bunlar, kant iin felsef ksm tekrar okuyunuz.
bir talepte bulunmann anlamsz olduu ifadelerdir. 4. a Yantnz yanlfl ise Felsefenin Konusu bafllkl
ksm tekrar okuyunuz.
Dnya hakkndaki bilginin daima kanta ihtiya 5. c Yantnz yanlfl ise Kavramlar, nermeler ve
duymadn gsteren kantlama Anlam bafllkl ksm tekrar
Biz ikinci stratejiye bakarak ifle bafllayacaz. Austine okuyunuz.
gre biz ancak, bir iddiann doru olduu hakknda 6. c Yantnz yanlfl ise Zihin-Beden Ayrm ve
flartlarn zel durumunun bir flpheye yol amas iin Kategori Hatas bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
bir sebep vars,a bir iddia ile ilgili kant bulunup bulun- 7. e Yantnz yanlfl ise Austinin Yntemi bafllkl
madndan bahsederiz. Eer flphe etmek iin hibir ksm tekrar okuyunuz.
sebep yoksa kimse kanta iliflkin bir soru ortaya atma. 8. a Yantnz yanlfl ise Edimsel Szler bafllkl
lk olarak, doktrinin ierdii fley fludur ki, bir madd ksm tekrar okuyunuz.
nesneye iliflkin bir ifadede bulunulduunda, konufl- 9. c Yantnz yanlfl ise Edimsel Szler bafllkl
macnn bir kant ne srmesi veya srmesinin gerekti- ksm tekrar okuyunuz.
i vaki deildir. Bu yaplabilirdir, ama kant nosyonu- 10. c Yantnz yanlfl ise A Priori Kavramlar ve
nun ciddi surette bir yanlfl kullanmndan ileri gelir. Bir Szcklerin Aanlamlar bafllkl ksm tekrar
hayvann domuz olduuna iliflkin bir ifadeye ynelik okuyunuz.
bir kanta sahip olmamdan uygun bir biimde bahsede-
bileceimiz bir durum, rnein hayvann ortalkta ol-
mad, ama ortalkta domuzun brakt pek ok iflaret
grdm bir durumdur. Eer birka kova domuz yiye-
cei bulursam, bu biraz daha fazla kant ierir ve sesler
ve koku daha da fazla kant sunar. Ama tam o anda
hayvan ortaya kar ve orada karflmda durursa, artk
kant toplamakla ilgili bir sorun kalmamfl demektir.
Hayvann benim grfl alanma girmesi onun domuz
olduu ile ilgili daha fazla kant temin etmez, onun y-
www.evrenselpdf.com
138 adafl Felsefe-I
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
Sra Sizde 1 Austin, J.L. (1964). Sense and Sensibilia. G. J. Warnock
Rylea gre biimsel dilleri oluflturmaya alflan felsefe- (ed.). Oxford: Oxford UP.
ciler tartflmalarn, orijinal olarak ortaya kt alandan, Austin, J.L. (1961 ve 1979). Philosophical Papers. J.
biimsellefltirilmifl bir dile taflnmas yoluyla zlebile- O. Urmson ve G. J. Warnock (ed). Oxford: Oxford
ceini dflnrler. Oysa Rylea gre gndelik dildeki UP.
ifadeler de, bilimlerin kendi oluflturduklar dillerdeki Austin, J.L. (1962). How to do Things with Words:
ifadeler de biimsel diller ierisinde dzgn tam deyim- The William James Lectures delivered at
lerle yeterince temsil edilemez. Dolaysyla felsef so- Harvard University in 1955. J. O. Urmson (ed.).
runlara biimsel bir dil ierisinde zm bulunabilece- Oxford: Clarendon.
ini dflnmek biimsellefltirmecilerin ryasndan iba- Austin, J.L. (1961.) Other Minds. Austin (1961 ve 1979)
rettir. Bu biimsel notasyonlarn tamamen gereksiz ol- ierisinde. (lk yaymlanma tarihi 1946).
duu anlamna gelmez. Satran nasl generallere yar- Austin, J.L. (1961). Performative Utterances. Austin
dmc oluyorsa biimsel diller de felsefecilere yardmc (1961 ve 1979) ierisinde.
olabilir. Ancak biimsel dil, hibir zaman biimsel no- Austin, J.L. (1961). A Plea for Excuses. Austin (1961 ve
tasyon iermeyen sylemin yerini alamaz. 1979) ierisinde.
Austin, J.L. (1971). Performative-Constative. Searle,
Sra Sizde 2 J.R. (ed.) The Philosophy of Language ierisinde.
Descartesn iki dnya (iki tz) anlayfl varlkbilimsel, Oxford: Oxford UP. S.13-22.
bilgibilimsel ve anlambilimsel dzlemlerde farkl ba- Ryle, G. (1945). Philosophical Arguments. Collected
lanmalara yol aar ve bunlarn her biri, kendine zg Papers. Cilt. 2 ierisinde s.194-211.
felsefi bilmeceler retir. Varlkbilimsel dzlemde iki t- Ryle, G. (1949a). The Concept of Mind. London:
zn (zihin ve beden) etkileflmesinin nasl akla ka- Hutchinson. Page references are to the 2000
vuflturulaca, bilgibilimsel dzlemde bir baflkasnn zi- republication, London: Penguin Books.
hinsel deneyimlere sahip olduunun nasl gereklene- Ryle, G. (1953). Ordinary Language. Philosophical
bilecei, anlambilimsel dzlemde ise bilgi sahibi ola- Review, LXII. Collected Papers. Cilt. 2 ierisinde.
madmz zihinsel srelere iliflkin szckleri nasl yet- s.301-318.
kin bir biimde kullanabileceimiz bir sorun olarak kar- Ryle, G. (1962a.) Abstractions, Dialogue (Canadian
flmza kmaktadr. Philosophical Review). Collected Papers. Cilt. 2
ierisinde s.435-445.
Sra Sizde 3 Ryle, G. (1962b). Phenomenology versus The Concept
Austin, edimsel szlere iliflkin kuramn gelifltirdiinde of Mind. La Philosophie Analytique, Cahiers de
felsefe evrelerinde yaygn olarak kabul gren dil anla- Royaumont Philosophiede Franszca
yfln elefltirmifltir. Bu dil anlayflna gre cmlelerin te- yaymlanmfltr. Collected Papers. Cilt 1. s.179-196.
mel ifllevi olgular ifade etmektir. Cmleler eer bu ol- Ryle, G. (1971a). Collected Papers. Cilt 1. London:
gular ifade etmekte baflarl iseler doru, deil iseler Hutchinson.
yanlfl olurlar. Austin bu grflte deildir. Ona gre do- Ryle, G. (1971b). Collected Papers. Cilt 1. London:
ruluk deeri taflyan cmleler, szlerin (ng. utterance) Hutchinson.
ok kk bir blmn oluflturmaktadrlar. Austinin
alflmalar sayesinde dizimbilimin ve anlambilimin ya-
n sra kullanmbilim nemli bir arafltrma alan haline
gelmifltir. Sz edimleri kavram daha sonra baflka felse-
feciler tarafndan da kullanlmfl ve gelifltirilmifltir. zel-
likle Amerikal felsefeci John Searle sz edimlerine da-
yanan kapsaml bir kuram gelifltirmifltir.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
8
ADAfi FELSEFE-I
Amalarmz
N
Quinen elefltirdii deneyciliin iki dogmasnn neler olduunu aklayabi-
N
lecek,
N
Deneyciliin iki dogmasnn birbirleriyle nasl iliflkili olduunu aklayabilecek,
Kuramlarn gzlemlerce dflk belirlenmesinin btncle nasl yol at-
N
n aklayabilecek,
Anlamn belirsizlii ve gnderimin netlefltirilememesi ile neyin kastedildiini
N
aklayabilecek,
Varlkbilimsel balanmann dil ile iliflkisini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Btnclk En az sakatlama dsturu
Anlamn belirsizlii Gzlem nermesi
Deneycilik Gnderimin netlefltirilememesi
Analitik nerme Varlkbilimsel balanma
Dflk belirlenim
indekiler
Btnclk BTNC VE BTNLEfiK BAKIfi

adafl Felsefe-I (Holizm) ve Doal AISI
Gerekilik: Quine QUINE (1908 - 2000)
www.evrenselpdf.com
Btnclk (Holizm) ve
Doal Gerekilik: Quine
BTNC VE BTNLEfiK BAKIfi AISI

20. yzyln baflndan itibaren felsefenin geliflimine baktmzda, felsefenin bilim-
lerden ayrldn ve konusunun dil ve dilin mant ile snrlandn grrz. ster
mantsal pozitivistler ve erken dnemdeki grflleriyle Wittgenstein, ister ge d-
nem grflleri ile Wittgenstein dikkate alalm, felsefenin metafiziksel olanla ilgili
savlarndan vazgemesi, beraberinde felsefenin ilgi alannda bir daralmaya yol a-
mfltr. Felsefe dil hakknda, zellikle bilimin dili hakknda konuflur. Amac bilgi
vermek, sentez yapmak vb. deil, ifadeleri akla kavuflturmaktr. Felsefenin ya-
pabilecei en iyi fley tutarl bir anlam kuram ortaya koyabilmektir. Hatta ge d-
nem grflleriyle Wittgenstein dikkate alrsak, tek ve btnlkl bir dil anlayfl
gelifltirmek bile olanakl deildir. Felsefe iflini bitirdiinde de dnyay zaten oldu-
u gibi brakr. Felsefe 20. yzyln ortasna gelindiinde byle bir izgide ilerle-
mektedir, ancak bu izgiden bir sapmann da sinyalleri belirmeye bafllamfltr.
Hatrlanaca zere, analitik felsefeyi hazrlayan ve etkileyen bir yaklaflm ola-
rak doalc ve pragmatist grflleri ilk blmde ele almfltk. Bu yaklaflmlar Peirce
ve Dewey gibi filozoflar tarafndan savunulmaktayd. nsan tpk dier trler gibi,
doann bir parasdr ve doayla etkileflim halindedir. nsanlk, elde ettii bilim-
sel bilgilerin herhangi bir aflamasnda, mutlak bir kesinlie ulaflamaz. Farkl ve ya-
ratc varsaymlar dener, sz konusu varsaymlar sonu verdii srece mevcut bil-
gi daarnn bir paras haline gelir. Bu bakfl asnn beraberinde getirdii bir bafl-
ka yaklaflm ise herhangi bir bilgi trnn ya da bilim dalnn dierlerine bir nce-
liinin olmamasdr. nsanlarn ihtiyalarna bal olarak arayfllar farkllaflr ve sa-
hip olduklar deerlere gre bilgi edinme yntemleri deifliklik gsterebilir. Bilen
ile bilinen arasnda ve deerlerle olgular arasnda kktenci ayrmlar yaplamaz.
Yukarda ksaca ifade ettiimiz bu doalc anlayfln felsefeye ykledii misyon,
dilin ve dilin mantnn zmlemesine dayal felsefe anlayflndan olduka fark-
ldr. Bu yaklaflma gre felsefe, dier bilim dallarnn yapamayaca kapsaml ve
btnlkl bir sentezi gereklefltirmekle mkelleftir. Ancak felsefenin bu biimde
yaplabilmesinin nn aabilmek, dile ve dilin mantna iliflkin zmlemeleri
esasa yerlefltiren felsefe anlayflnn kkten bir elefltirisini gerektirmektedir. Tarihin
bu noktasnda byle bir elefltiriye soyunan ve bu elefltiriden hareketle sz konusu
kapsaml ve btnc bir felsefe anlayfln ikame etmeye alflan felsefeci Willard
Van Orman Quine olmufltur.
www.evrenselpdf.com
142 adafl Felsefe-I
QUINE (1908 - 2000)

Willard Van Orman Quine 1908 ylnda Ohioda Akron flehrinde dodu. 1930 y-
lnda Ohioda bulunan Oberlin Collegedan matematik lisans diplomas ald. Bu
dnemde matematik felsefesi ile ilgilenmeye bafllad. 1932 ylnda Harvard niver-
sitesinde felsefe doktorasn tamamlad. Doktora tezini Whiteheadn ve Russelln
Principia Mathematicas zerine yazd. 1932-1933 yllarnda Avrupada bulundu.
Bu dnemde Carnapla tanflma frsat buldu. 1933 - 1936 yllar arasnda Har-
vardda mantk ve kme kuram zerine alflmalar yrtt.
1936dan 1978e kadar Harvardda retim yesi olarak akademik alflmalarn
srdrd. 1940 ylnda Mathematical Logic kitabn yaymlad. kinci Dnya Savafl
srasnda Amerikan Donanma stihbaratnda grev yapt. 1953 ylnda, iinde Two
Dogmas of Empiricism bafllkl makalesinin de yer ald From a Logical Point of
View bafllkl eserini yaymlad. 1995 ylna kadar ok sayda makale ve kitab ya-
ymland. 2000 ylnda Bostonda vefat etti.
Quine genel olarak mantk, matematik felsefesi ve kuramsal felsefe alanlarnda
alflmalarn yrtt. Mantksal pozitivizme ve deneycilie karfl elefltirileri ile ta-
nnd. Bu elefltiriler zerinden felsefe ile bilim dallar arasndaki snrn ortadan
kalkt btnc ve doalc bir felsefe anlayflnn ncs oldu.
Deneyciliin ki Dogmas
Quinen hkim felsefe tarzn elefltirisinde anahtar roln Two Dogmas of Empi-
ricism makalesi oynamfltr. Quine bu makalesinde gerek deneyciliin gerekse
belli ynleriyle deneyci felsefeye yakn dflen mantksal pozitivistlerin, birbiriyle
iliflkili iki dogmay savunduklarn iddia etmifltir. Bu dogmalardan ilki analitik ve
sentetik nermeler arasnda keskin bir ayrm olduu; ikincisi ise anlaml ifadelerin
dolaysz deneyimle bire bir karfllafltrlabilecek basit nermelere zmlenebilece-
i dogmasdr. Quine bu ikinci dogmay indirgemecilik dogmas olarak da adlan-
drmaktadr. nk en nihayetinde nesneler hakknda bir konuflma, duyu deneyi-
minde mevcut basit ieriklere indirgenmektedir.
Bu dogmalardan ilki, bilim adamlar ile felsefeciler arasnda bir iflblmn de
beraberinde getirmektedir. Bilim adamlar sentetik dorularn pefline dflerken,
felsefeciler mevcut terimleri analitik tanmlar yoluyla ak hale getirmekte, mantk-
sal karmlarn biimlerini ortaya koyarak doru dflnmenin aralarn ortaya
koymaktadrlar. kinci dogma, gerek Humeun deneyimin duyusal izlenimlerle
bafllad fikrine, gerekse mantksal pozitivistlerin dorulanabilirlik ilkesine dayan-
drlabilir. ki dogma birbiriyle ilintilidir nk analitik nermelerin bulunmas sen-
tetik nermeler iin bir snr durumunu ifade etmekte, ayrca analitik nermeler
karmaflk sentetik nermelerin unsurlarna zmlenerek duyu deneyimiyle karfl-
lafltrlabilir basit nermelerin elde edilebilmesine olanak salamaktadr.
Quinea gre bu iki dogma da ad stnde dogmadr ve savunucular bunlara
temelsiz bir inanla baldrlar. Quine her iki dogmann da neden savunulamaya-
can kantlarla ortaya koymaya alflr.
Sonu olarak her iki dogma da terk edilmelidir. Ancak bu dogmalarn terk edil-
mesi ok kkten sonulara yol amaktadr. Quinea gre bu dogmalar ortadan
kalktnda, felsefe ile bilim arasnda ve dolaysyla speklatif metafizik ile doa bi-
limleri arasnda izmeye alflk olduumuz snrlar keskinliini kaybedip bulankla-
flacaktr. te yandan saduyuya dayal genelgeer dflnme biimleri ile bilimsel
dflnme biimleri arasndaki yapsal farklardan da artk sz edilemeyecektir. Do-
laysyla, genel anlamda pragmatizme doru bir kayma olacaktr.
www.evrenselpdf.com
8. nite - Btnclk (Holizm) ve Doal Gerekilik: Quine 143
Btnclk
Humeun fikirler aras bantlara dayal dorular ile olgusal bir ierie dayal do-
rular arasnda yapt ayrm, deneyciler iin son derece belirleyici olmufltur. Daha
nce de vurguladmz gibi analitik dorular, fikirler (terimler) aras bantlara
dayanr. Dili anlyor olmamz analitik dorular anlyor olmamz iin yeterlidir. Gi-
dip deneyimimizde ne olup bittiine bakmamz gerekmez. te yandan olgusal bir
ierii olan dorular sz konusu olduunda sadece dili anlyor olmamz yeterli de-
ildir. Bu tr dorular sentetiktir. Duyusal deneyimimizde ne olup bittiine bak-
makszn sz konusu ifadelerin doru olup olmadna karar veremeyiz.
Analitik ve sentetik dorular arasnda yaplan bu ayrm, dorular karfllkl ola-
rak birbirini dfllayan iki gruba ayrr. Yani bir nerme hem analitik hem de sente-
tik olamaz. Ayrca bir doru ya analitik ya da sentetiktir. Eer bir nerme fikirler
aras bir banty ya da bir olguyu ifade etmiyorsa anlamszdr. Bu durumda her
iki gruba da sokulamayan tm nermeler, tm metafiziksel nermeleri de iine
alacak bir biimde, anlamsz olarak kabul edilmek durumundadr.
fiimdi Quinen szn ettii iki dogmay tekrar ele alalm ve karfllkl olarak
nasl ilintili olduunu daha yakndan grelim. Olgusal ierie sahip herhangi bir
nerme alalm ve bu nermeye P diyelim. Mantksal pozitivistlerin anlam anlay-
flndan hareket edersek sz konusu nermenin anlam, onun dorulanma yntemi
olacaktr. Bu dorulanma yntemine dair nermeleri bir bileflik nerme halinde E
ile ifade ettiimizi dflnelim. Quinen deneyciliin ikinci dogmas olarak and
dogma, bu durumda flu nermenin analitik ve tanmsal olarak doru olduunu
sylemektedir: P ancak ve ancak E. nk Pnin anlam Eye indirgenmifltir. fiimdi
Pnin ve onun anlamn ieren Enin duyu deneyimine dayanarak dorulanmas ya
da yanlfllanmas sz konusu olabilir. Ancak P ancak ve ancak E nermesinin
dorulanmas iin bir deneyime ihtiya yoktur. nk o analitiktir ve tanmsal ola-
rak dorudur. Acaba yle midir?
flte Quine bunu sorgulamaktadr. P nermesine baktmzda, sadece dili anl-
yor olmamz, sz konusu nermeyi analitik olarak E nermesine zmlememizi
salayabilir mi? Quinen bu soruya verdii yant olumsuzdur. Bir terimin hangi te-
rimlerle efl anlaml olduu, bir terimin tanmnn ne olduu olgulara baflvurmaks-
zn belirlenemez. Gndelik dili bir yana brakp biimsel bir dizge oluflturarak ana-
litiklii byle bir dilde tanmlamaya alflmak da sonusuz kalacaktr. nk han-
gi nerme biimlerinin analitik olduunu belirleyecek kural ya da kurallara, dfla-
rdan bizim karar vermemiz gerekecektir. Bu durumda, analitik olann ne olduu-
na biimsel dilden bamsz olarak karar verebiliyor olmamz gerekir. Bu da bizi
baflladmz noktaya geri getirecektir. Sonu olarak sadece anlambilimsel bir ze-
mine dayanarak belirlenebilen analitik nermeler olduu savunulamaz. Bu itibar-
la sentetik nermelerin dorudan deneyimle dorulanabilecek nermelere zm-
lenebilmesinden de sz edilemez. Her iki dogma da reddedilmelidir.
Quine bilgimizin duyu deneyimine dayandn dflnmektedir. Bu itibarla de-
neycilii reddediyor olmas, bilgi iin duyu deneyiminin esas teflkil etmedii anla-
mna gelmez. Quinen karfl kt fley, nermelerin anlamlarnn atomsal bir bi-
imde belirlenmesidir. Duyusal deneyimle karfllafltrmak zere, tek tek nermeler
kk bir birim olarak kalmaktadr. Quinea gre deneyimle ancak bilimin tama-
m karfl karflya getirilebilir. fiimdi bunun nedenini anlamaya alflalm.
Quinen yaklaflm bu noktada Fransz fiziki ve felsefeci Duhemn dflk belirle-
nim (ng. underdetermination) savlarndan (kuramlarn deneyim tarafndan eksik be-
lirlenmesine iliflkin savlardan) destek grmektedir. Sorunu bir rnekle ele alalm. Di-
www.evrenselpdf.com
144 adafl Felsefe-I
yelim ki bize bir miktar ieriinde ne olduunu bilmediimiz bir bileflik verilsin. Biz-
den baz deneyleri yaparak bu maddenin hangi elementleri ierdiini belirlememiz is-
tensin. Baz deneyler tasarlayabiliriz. rnein, bir baflka bizim ne olduunu bildii-
miz (bildiimizi varsaydmz) bir bileflikle tepkimeye girip girmediine bu tepkime-
de ne kadar s aa ktna, renk deiflimleri olup olmadna bakabiliriz. Diyebi-
liriz ki tepkimedeki scaklk flu kadar dereceye karsa ve karflmn rengi fluna dner-
se bu bileflik fludur. Fakat bu varsaym olufltururken mevcut fizik ve kimya kuramla-
rndan yararlanrz. Sadece bununla da kalmayz. Kullandmz deney aralarnn da-
yand kuramlar da varsayarz. rnein termometrenin iflleyifline iliflkin olarak gen-
leflme, termodinamik vb. pek ok kuramn savlarndan yararlanrz. Dolaysyla, Tes-
tin sonucunda eer flu sonular elde edilirse, ilgili bileflik fludur. dediimizde sadece
tek bir varsaym deil, ok farkl kuramlarn ve git gide tm bilimsel kuramlarn var-
saymlarn test ediyor oluruz. Testin sonucunda istediimiz scaklk ve renk deiflimi
olursa bafllangtaki varsaymmzn doru olduuna hkmederiz. Ama bunu yapar-
ken dier tm varsaymlarn da doru olduunu kabul ederiz. Eer istediimiz scak-
lk ve renk deiflimi olmazsa bafllangta varsaydmz tm kuramsal nermelerin
hangisi ya da hangilerinin aslnda yanlfllandna kolayca karar veremeyiz.
Mantksal bir yap ierisinde konuyu flyle sunabiliriz:
Y: Deneyimizi tasarlarken varsaydmz yasalarn tmel evetlemelerle bir ara-
ya getirildii bileflik nerme
V: Bizim test etmek istediimiz varsaym
: Deneyin yaplmas aflamasndaki zel flartlar (rnein iki bilefliin karfltr-
lp belli bir dereceye kadar stlmas)
G: Sonuta gzlemlenmesi beklenen durumu ifade eden nerme
olsun.
Y ve V ve
yleyse, G
Biiminde bir kantlama elde ederiz.
Eer Y ve V ve doru ise G de doru olacaktr. G nermesinin deney so-
nunda dorulandn varsaydmzda Y ve V ve nn dorulandn syleye-
meyiz. Sadece yanlfllanmadn syleyebiliriz. G nermesinin deney sonucunda
yanlfllanmas durumunda ise Y ve V ve bileflik nermesinin yanlfl olduu so-
nucuna varrz. Ancak tikel evetleme ile birlefltirilen nermelerin hangi blmn-
den bu yanlflln kaynaklandna karar veremeyiz.
Bu rnekten de anladmz gibi, bilimsel nermelerin duyu deneyimiyle karfl-
lafltrlmas atomsal bir varsaymn doruluuna karar vermekle snrlandrlamaz.
Quinea gre karfllafltrmann bir tarafnda duyu deneyimi yer alrken dier tarafn-
da ise bilimsel nermelerin tamam yer almaktadr. Quinen savunduu bu yakla-
flm btnclk (ng. holism) olarak adlandrlmaktadr.
Quine bu yaklaflmn bir baflka metaforla aktarmaya alflr: nsan bilifli bir
inanlar a gibidir. Tpk bir rmcek andaki her bir parann dierleriyle do-
rudan ya da dolayl bir ba ierisinde olmas gibi bizim inan ve kanaatlerimizin
hibiri de tek baflna deildir. Hemen tamam dnyayla (duyusal deneyimle) do-
layl bir ba ierisindedir. Bu itibarla herhangi bir inancmzda bir deifliklik olma-
s dierlerini flu ya da bu biimde etkilemektedir. Quine insanln sahip olduu
bilgiyi snr flartlarn deneyimin belirledii bir g alanna benzetmektedir. Bu
alanda baz bilgiler merkeze daha yakn ve bu itibarla duyu deneyimine daha
uzakken bazlar ise duyu deneyimine daha yakndr.
www.evrenselpdf.com
Bu resim ierisinde cevaplanmas gereken bir sorun ise her biri dieriyle iliflki-
li olan bilimsel kuramlarn, nasl olup da deifliklie urayacadr. Yukardaki r-
neimizi hatrlayarak sormamz gereken soru fludur: Bir grup kurama (ya da mev-
cut tm kuramlara) dayanarak oluflturduumuz bir varsaymmz bir gzlemle do-
rulanmazsa hangi kuram, ne lde revize etmemiz gerektiine nasl karar veri-
riz? Quinea gre bu sorunun yant fludur: Bilgisel dizgemizde en az sarsnty ya-
pacak surette deifliklie gitme eilimindeyizdir. Quine bunu bir dstur olarak ifa-
de eder ve en az sakatlama dsturu (ng. maxim of minimal mutilation) olarak
adlandrr. te yandan Quinea gre hibir kuram ya da yasa, deiflim srecinden
azade deildir. Bilimsel devrimler sz konusu olduunda bu tr radikal deiflimler
de gerekleflebilir. Quinea gre ndeyide bulunma gcmz artrd ve oklafl-
trd srece bilimsel deiflim kabul edilebilirdir.
Benzer ndeyilerde bulunan iki farkl kuram sz konusu olduunda ise Quinea
gre daha basit olan tercih etme eilimindeyizdir. Sz konusu bu basit olan tercih
etme kural sadece bilimsel kuramlar iin deil, saduyuya dayal gndelik dflnme
biimlerimiz iin de aynen geerlidir. Quinea gre, temel unsurlar duyumlar olan bir
varlkbilimdense, orta byklkte nesneler olan bir varlkbilimi kabul etmemizin ne-
deni de basitlik kuraldr. Bu varlkbilimle duyum deneyimindeki karmaflklktan ken-
dimizi kurtarp kendi dflmzdaki nesnelerden bahsedebiliriz. Bu adan bakldnda
kendi dflmzda birer nesne olarak bir sandalye ya da masadan bahsettiimizde, ken-
di baflna var olan fleylerden deil bizim kurduumuz, bu itibarla da kuramsal nesne-
lerden sz etmekteyizdir. Ancak bu yaklaflm bir sorun barndrmaktadr. Quinen bu-
radaki akl yrtmesi, znel deneyimimizin unsurlarndan sz edebileceimiz zel bir
dili olanakl grr gibidir. Quine daha ge dnem yazlarnda byle bir zel dildense
daha nesnel ve kamusal bir yaklaflm savunmay tercih etmifltir. Bir baflka deyiflle, du-
yu organlarmzn uyarlmas neticesinde dnyayla temas ediyor olsak da gzlem
nermelerimiz bu uyarmlarla deil kendi dflmzdaki nesnelerle ilgilidir. Gzlem
nermeleri bilgimizi ieren kuvvet alannn snrlarnda bulunmakta ve dier tm bil-
gilerimiz tarafndan etkilenmekte ve belirlenmektedir. te yandan, dnyayla temas-
mz salayan nermeler olarak bilimi nesnel klan da bu gzlem nermeleridir.
Quinea gre deneyciliin iki dogmas birbiriyle nasl iliflkilendirilebilir?

SIRA SZDE SIRA SZDE
1
Anlamn Belirsizlii
D fi dorularla
Quinen geleneksel biimiyle felsefeye ynelik elefltirisi analitik NELM snrl D fi N E L M
deildir. Quine doalc bakfl asn genel olarak dil anlayflna ve anlambilime ta-
flr. Ontological Relativity bafllkl makalesinin giriflinde DeweyS ve
O RWittgensteinn
U S O R U
zel bir dilin olanaklln reddedifllerinden bahseder. te yandan Wittgensteinn
Deweye benzer bir biimde zel dili reddetse de dile iliflkin kopya kuramn sa-
DKKAT DKKAT
vunmay srdrdn syleyerek kendisini elefltirir:
N N
Deiflik biimleriyle kopya kuram ana felsef gelenee ve gnmzdeki SIRA SZDEsaduyuya SIRA SZDE
dayal tavra yakn durmaktadr. Elefltirel olmayan anlambilim, sergilenenlerin an-
lamlar ve kelimelerin de etiketler olduu bir mze mitinden ibarettir. Dil deifltirmek
etiketleri deifltirmektir. fiimdi doalc yaklaflm savunanlarn bu AMALARIMIZ
grfle asl itiraz- AMALARIMIZ
lar anlamlarn zihinsel fleyler olmasna bir itiraz deildir ki bu da yeterince gl
bir elefltiri olurdu. Esas elefltiri, etiketlenmifl teflhir rnlerinin zihinsel fikirler deil
Platoncu fikirler ve hatta kendilerine gnderme yaplan somut nesneler K T A olsa
P da ay- K T A P
nen geerliliini korur. Bir kiflinin anlambiliminin, sergileyebilecei ak davranfl-
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
146 adafl Felsefe-I
larna ikin olann tesinde zihninde bir biimde belirlenmifl olduunu dflnd-
mz srece, anlambilim habis bir zihinsellikle bozulmufl demektir (Ontological
Relativity, s.569-570).
Quinen burada gzlemlenebilir davranfllara yapt vurgu son derece nemli-

dir. Quinea gre dil renme srecinde, bir kiflinin dierlerinin sergiledii davra-
nfllarn tesinde nfuz edebilecei baflka bir veri kayna mevcut deildir. Anla-
mn davranfl bir biimde ele alnmasnn ise derin sonular bulunmaktadr. Qui-
nea gre doalc bir dil anlayfln ve davranfla dayal bir anlam kuramn benim-
sediimizde, anlamn belirliliinden de vazgemifl oluruz. Bir baflka deyiflle, iki
farkl ifadenin anlamlarnn ayn olup olmadnn belirli bir cevab artk yoktur.
Quine bu belirsizlii gstermek iin hi bilmediimiz ve bizim dilimize uzak bir
dili bir dilbilimcinin renmeye alflt bir durumu rnek olarak seer. Elimizin
altnda szlkler, gramer kitaplar vb. bulunmamaktadr. Dili renmenin yolu
kktenci eviri yntemidir. Bu durumda sadece dili bilen muhataplarmzn sergi-
ledikleri davranfllarla karfl karflyayzdr. Aslnda bu durum, dil renen bir ocu-
un durumundan farkl deildir. Tek fark yeni dili renmeye alflan kiflinin, me-
sela bir dilbilimcinin elinde, kendi bildii dil bulunmaktadr.
Dilbilimcinin bu durumda yapmaya alflt fley, gzlemlenebilir davranfllara
dayanarak bir tr eviri elkitab oluflturmaktr. Quine bir rnek olarak, dilbilimci ile
renmeye alflt dili konuflan bir kiflinin yanndan bir tavflann getii bir duru-
mu anlatr. Yabanc dili konuflan kifli tavflana iflaret ederek Gavagai der. Dilbilim-
ci bu szcn tavflan szcne karfllk geleceine dair bir varsaym gelifltirir.
Farkl durumlarda bunun tekrarlanp tekrarlanmadna bakar. Tmevarmsal bir
karmla sonuta bu szcn tavflan anlamna geldiine karar verebilir. Qui-
nea gre ise burada yabanc dili konuflanlarn aslnda tek bir tavflan m, tavflann
bir parasn m, uzay - zamanda tavflann kaplad belli bir yeri mi kastettiinin
sergilenen davranfla bakarak belirlenemeyeceini ne srer. Zaman ierisinde dil-
bilimcinin baflka baz szckleri renip, Bununla flu ayn m? vb. sorularla bu
durumu netlefltirmeye alflabileceini, ancak ayn belirsizliin bu yeni renilen
szckler iin de aynen geerli olduunu belirtir. Sz konusu bu belirsizlik hem
szcklerin ilemleri hem de kaplamlar iin geerlidir.
Quine daha sonra tartflmasn anadil iin tekrarlar. Baflka bir dilin renilmesi
ile anadilin renilmesi arasnda esasen bir fark bulunmamaktadr. Dili yeni re-
nen bir ocuun elinde de gzlemledii davranfllarn tesinde bir veri bulunma-
maktadr. Ayn dili konuflan iki kifliden birinin bir szc kullandnda neye ifla-
ret ettii ya da neyi kastettii de ayn lde belirsizlie tabidir. Quinea gre so-
runun znde nesnelerin bireysellefltirilmesine dair bir belirsizlik yatmaktadr.
Nesnel olarak kendi bafllarna bireylerden ve bireyselleflmeden sz edemeyecei-
miz iin, dilin ierisinde ve dile gre bir blme ve bireysellefltirme yapmak duru-
mundayzdr. Ancak bunu yaparken de elimizde gzlemlenebilir davranfllardan
fazla bir ara bulunmamaktadr. Sonuta Quine bu sorunu gnderimin netlefltirile-
memesi (ng. inscrutability of reference) olarak adlandrmaktadr.
Ancak Quine hakl ise bu durumda belirsizlik sadece ayn dili konuflan kiflile-
rin birbirlerini tam olarak anlayamamalarnn da tesinde, her kiflinin kendi konufl-
tuu dilde bir belirsizliin olduunu kabul etmemizi gerektirmektedir. zel bir dil
olanakl olmadna gre, bir dili konuflurken sz konusu belirsizlii aflabilmemi-
zin bir olana bulunmamaktadr.
Quine ifli bu noktaya kadar vardrmak istememektedir ve sz konusu belirsiz-
lie bir snr ekmeye alflmaktadr:
www.evrenselpdf.com
Bu amaz zmek iin kendimizi evde, tm yklemleri ve yardmc aralar ile dili-
mizde dflnelim. Bu szck daar tavflan, tavflan paras, tavflan (olmann
bir) evresi, tamdeyim, say, kz, sr kelimelerini iermektedir; ayrca ayn-
lk ve farkllk gibi ikili yklemleri ve dier mantksal paracklar da iermektedir. Bu
terimlerle pek ok szckle bunun bir tamdeyim ve flunun bir say, bunun bir tavflan,
flunun bir tavflan paras, bu ve flunun ayn tavflan, bu ve flunun farkl paralar oldu-
unu syleyebiliriz. Tam da bu szcklerle. Bu terimlerin ve yklemlerin ve yar-
dmc aralarn oluflturduu flebeke, grelilik jargounu kullanrsak, bizim referans
erevemizdir, bizim koordinat sistemimizdir. Bu ereveye gre, tavflanlar ve para-
lar, tamdeyimler ve saylar hakknda anlaml ve ayrt edici bir surette konuflabiliriz
ve konufluruz. Ayrca, daha nceki paragraflarda yaptmz gibi, bize aflina terimle-
rin farkl gnderimleri hakknda tefekkr edebiliriz (...). Evet, gnderim samadr,
ama sadece bir koordinat sistemine greli olmad srece. Bu grelilik ilkesinde bi-
zim amazmzn zm yatmaktadr (Ontological Relativity, s.582-3).
Sz konusu btnclk ve belirsizliin iki farkl trde snrlanmas sz konusu-

dur. lki, her ne kadar inanlarmz ve bilgilerimiz birbirleri tarafndan belirlenen ba-
daflk bir dizgede olufltursalar deneyimle temas ettikleri bir nokta bulunmaktadr.
Gzlem nermeleri bu itibarla btncle ve badaflkla bir snr ekmektedir.
Quine bu itibarla bilginin badaflklk kuram ile bilginin duyusal bir temele dayand-
grfln bir araya getirdiini dflnmektedir. kinci snr ise her bir dilin anlaml
ve farkl gnderimleri ayrt edici bir referans erevesi oluflturmasyla izilmektedir.
Evet, farkl dilleri birbiriyle kyaslayacak dil dfl bir nirengi noktamz bulunmamakta-
dr ama bu dilin anlamsz ve tamamyla belirsiz olduu anlamna gelmemektedir.
Quinen anlam hakkndaki grflleri dikkate alndnda dil ierisinde

SIRA anlamn
SZDE tamamen SIRA SZDE
belirsiz olduu sylenebilir mi? 2
Varlkbilimsel Balanma D fi N E L M D fi N E L M
On What There is? adl makalesinde Quine, varlkbilimle ilgili tartflmasna var ol-
mayann bilmecesi adn verdii bir sorunla bafllar. ki felsefeci S(yaO Rda U iki kifli) bir- S O R U
birlerinden farkl ontolojilere sahip olabilirler. Birisine gre bir fley varken, dierine
gre o fley var olmayabilir. Ancak ikinci kifli var olmayan fley hakknda tartflmaya
DKKAT DKKAT
girmek isterse, kulland dil ister isteme o var olmayan fleye gnderme yapacaktr.
Bu durumda da var olmadn dflnd fleyin var olmadn sylerken, ncelik-
N N
le o fleyin var olduunu ifade etmek durumunda kalacaktr. Quinen bu konuda se-
SIRA SZDE SIRA SZDE
tii rnek Pegasustur. Pegasus yoktur. dediimde zne konumundaki Pegasus
teriminin iflaret ettii bir nesne olarak Pegasustan sz etmek durumundaymdr.
Quine bu sorunun zm iin Russelln belirli betimleyicilere iliflkin kuramn-
dan yararlanr. Russelln yntemini kullanrsak Pegasus vardr nermesi Bir x var-
dr ki o x Bellorophon tarafndan yakalananmfl kanatl bir attr ve Bellorophon tara-
K T A P K T A P
fndan yakalananmfl baflka bir kanatl at yoktur. nermesine zmlenebilir. lk
nermede tekil bir ad olarak Pegasus bir nesne olarak Pegasusa gnderme yapyor
gibi grnrken, ikinci nermede byle bir zorunululuk ortadan kalmaktadr. Artk
TELEVZYON TELEVZYON
Pegasus hakknda Pegasusun varln onaylamak zorunda olmakszn konuflabiliriz.
Bu dier tm tekil adlar iin geerlidir. Quine buradan flu sonucu karmaktadr:
Bir milyondan byk asal saylar vardr dediimizde kendimizi saylar ieren bir
NTERNET NTERNET
varlkbilime balamfl oluruz; sentorlar vardr dediimizde kendimizi sentorlar
ieren bir varlkbilime balamfl oluruz; Pegasus vardr dediimizde kendimizi Pe-
gasusu ieren bir varlkbilime balamfl oluruz. Ancak Pegasus veya Wawerley in
www.evrenselpdf.com
148 adafl Felsefe-I
yazar veya Berkeley Kolejinde yuvarlak kare bir kubbe yoktur dediimizde Pega-
susu, Wawerley in yazarn veya sz konusu kubbeyi ieren bir varlkbilime ba-
lamfl olmayz. Biz artk, tekil bir terimi ieren bir ifadenin anlaml olmas iin bu te-
rim tarafndan adlandrlan bir fley olmaldr gibi bir delzyonla bouflmak zorun-
da deiliz (On What There Is, s.47)
Quine bu noktadan hareketle tmeller sorununu ele alr ve benzer bir elefltiri-
yi genel terimler iin de yapar. Quinea gre genel terimlerin anlaml olmas tmel-
lerin varln gerektirmez. Quine bu dflnfl izgisini kendi anlam anlayfln sa-
vunmak zere srdrr ve szcklerin ve ifadelerin anlaml olabilmeleri iin ken-
di bafllarna anlamlarn bulunmas gerektii fikrini de elefltirir.
Tm bu tartflmalardan kan sonu, varlkbilimsel adan kendimizi baladmz

durumlarn ancak fiu ve flu zelliklere sahip flu fley (x) vardr. tr ifadeler yoluy-
la olduunu grrz. Quine bu durumu flu ifadeyle zetlemifltir: Bir fley olarak var
saylmak, saf ve basit biimde ifade edersek, bir deiflkenin deeri olarak kabul edil-
mektir (On What There Is, s.50).
Quinen verdii rnei kullanrsak Baz kpekler beyazdr. nermesi bizi be-
yaz kpeklerin varlnn kabul etmek durumunda brakr. Ama kpek olmak ya
da beyaz olmak gibi tmellerin var olup olmamas konusunda balamaz.
Bu adan ele alndnda tm kuramlar, bal deiflkenlerinin deer ald bir
varlk alann var sayarlar ve bu itibarla ontoloji ile ilgili tartflmalar bir lde dile
iliflkin tartflmalarca belirlenir.
Bizim bir varlkbilimi kabul etmemiz, bence, ilkesel olarak, bir bilimsel kuram, me-
sela bir fizik dizgesini kabul etmemize benzerdir: Biz, en azndan makul dflnd-
mz lde, ham deneyimin dzensiz paralarnn iine yerlefltirilip dzenlendi-
i en basit kavramsal flemay benimseriz. Bizim varlkbilimimiz en genel anlamda
bilimin yerini tutacak kapsaml bir kavramsal flemay sabit kldmzda belirlenmifl
olur. O kavramsal flemann, mesela biyolojik veya fiziksel bir parasnn akla uygun
bir biimde inflasn belirleyen mlahazalar, btnn akla uygun bir biimde infla-
sn belirleyen mlahazalardan tr bakmdan farkl deildir. Bilimsel bir dizgenin
benimsenmesi ne lde bir dil meselesi ise, ayns, fazlas deil, bir varlkbilimin be-
nimsenmesi iin aynen geerlidir (On What There Is, s.53).
Quinen burada altn izmek istedii nokta fludur: Varlkbilim hakkndaki so-
rular dile iliflkin sorulara tercme edilebilir ama bu, sorunun kendisinin dilsel ol-
duu anlamna gelmez. Quinen kendi verdii rnei dikkate alrsak, Napoliyi
grmek yklemi bir zneyle birlefltirilirse anlaml bir cmle elde edilir ancak Na-
poliyi grmenin kendisi dilsel bir fley deildir.
Tm bu tartflmalardan flu sonucu karabiliriz. Quine geleneksel dile ve dilin
mantn zmlemeye dayal felsefe anlayfln elefltirmekte, doalcla ve prag-
matizme doru felsefenin dnflmesini arzu etmektedir. te yandan, gelifltirdii
anlayfln bilime ve bilimsel ilerlemeye engel olmamasn da gzetmeye alflmak-
tadr. Bir bakma hem btnc ve badaflkla dayal bir doruluk anlayfln sa-
vunmakta hem de duyusal deneyimin bilginin geliflimindeki kontrol edici roln
korumaya alflmaktadr. Bu ikisini ayn anda baflarmaya alflmann yaratt geri-
lim Quinen felsefesine ana rengini vermektedir.
SIRA SZDE Quinea greSIRA

ontolojiye
SZDE iliflkin tartflmalar dile iliflkin tartflmalara indirgenebilir mi? Neden?
3
www.evrenselpdf.com
S O R U S O R U
zet
N
A M A
Quinen elefltirdii deneyciliin iki dogmasnn N
A M A
Kuramlarn gzlemlerce dflk belirlenmesinin
1 neler olduunu aklamak. 3 btncle nasl yol atn aklamak.
Bu dogmalardan ilki, analitik ve sentetik ner- Quine bilgimizin duyu deneyimine dayandn
meler arasnda keskin bir ayrm olduu; ikincisi dflnmektedir. Bu itibarla deneycilii reddedi-
ise anlaml ifadelerin dolaysz deneyimle bire bir yor olmas, bilgi iin duyu deneyimini esas teflkil
karfllafltrlabilecek basit nermelere zmlene- etmedii anlamna gelmez. Quinen karfl kt
bilecei dogmasdr. Quine bu ikinci dogmay fley nermelerin anlamlarnn atomsal bir biim-
indirgemecilik dogmas olarak da adlandrmak- de belirlenmesidir. Duyusal deneyimle karfllafl-
tadr. nk en nihayetinde nesneler hakknda trmak zere tek tek nermeler, kk bir birim
bir konuflma duyu deneyiminde mevcut basit ie- olarak kalmaktadr.
riklere indirgenmektedir. Bu dogmalardan ilki
Mantksal bir yap ierisinde konuyu flyle suna-
bilim adamlar ile felsefeciler arasnda bir iflbl-
biliriz:
mn de beraberinde getirmektedir. Bilim adam-
Y: Deneyimizi tasarlarken varsaydmz yasala-
lar sentetik dorularn pefline dflerken felsefe-
rn tmel evetlemelerle bir araya getirildii bi-
ciler mevcut terimleri analitik tanmlar yoluyla
leflik nerme
ak hale getirmekte, mantksal karmlarn bi-
V: Bizim test etmek istediimiz varsaym
imlerini ortaya koyarak doru dflnmenin ara-
: Deneyin yaplmas aflamasndaki zel flartlar
larn ortaya koymaktadrlar. kinci dogma, gerek
(rnein iki bilefliin karfltrlp belli bir dere-
Humeun deneyimin duyusal izlenimlerle baflla-
ceye kadar stlmas)
d fikrine gerekse mantksal pozitivistlerin do-
G: Sonuta gzlemlenmesi beklenen durumu ifa-
rulanabilirlik ilkesine dayandrlabilir.
de eden nerme olsun.
N
A M A
Deneyciliin iki dogmasnn birbirleriyle nasl Y ve V ve
2 iliflkili olduunu aklamak. yleyse, G
Deneyciliin iki dogmas, birbiriyle iliflkilidir n- Biiminde bir kantlama elde ederiz.
k analitik nermelerin bulunmas sentetik ner-
Eer Y ve V ve doru ise G de doru ola-
meler iin bir snr durumunu ifade etmekte, ay-
caktr. G nermesinin deney sonunda dorulan-
rca analitik nermeler karmaflk sentetik ner-
dn varsaydmzda Y ve V ve nn doru-
melerin unsurlarna zmlenerek duyu deneyi-
landn syleyemeyiz. Sadece yanlfllanmad-
miyle karfllafltrlabilir basit nermelerin elde edi-
n syleyebiliriz. G nermesinin deney sonucun-
lebilmesine olanak salamaktadr.
da yanlfllanmas durumunda ise Y ve V ve
bileflik nermesinin yanlfl olduu sonucuna va-
rrz. Ancak tikel evetleme ile birlefltirilen ner-
melerin hangi blmnden bu yanlflln kay-
naklandna karar veremeyiz. Sonu olarak, bi-
limsel nermelerin duyu deneyimiyle karfllaflt-
rlmas, atomsal bir varsaymn doruluuna ka-
rar vermekle snrlandrlamaz. Quinea gre, kar-
fllafltrmann bir tarafnda duyu deneyimi yer alr-
ken dier tarafnda ise bilimsel nermelerin ta-
mam yer almaktadr.
www.evrenselpdf.com
150 adafl Felsefe-I
NAM A
Anlamn belirsizlii ve gnderimin netlefltirile- N
AM A
Varlkbilimsel balanmann dil ile iliflkisini ak-
4 memesi ile neyin kastedildiini aklamak. 5 lamak.
Quinea gre elefltirel olmayan anlambilim, ser- Quine var olmayann bilmecesi adn verdii
gilenenlerin anlamlar ve kelimelerin de etiketler sorunun zm iin Russelln belirli betimleyi-
olduu bir mze mitinden ibarettir. Dil deifltir- cilere iliflkin kuramndan yararlanr. Quine bura-
mek etiketleri deifltirmektir. fiimdi doalc yak- dan hareketle, tekil bir terimi ieren bir ifadenin
laflm savunanlarn bu grfle asl itirazlar an- anlaml olmas iin bu terim tarafndan adlandr-
lamlarn zihinsel fleyler olmasna bir itiraz deil- lan bir fley olmaldr ifadesinin geerliliini yitir-
dir, ki bu da yeterince gl bir elefltiri olurdu. diini syler. Quine bu noktadan hareketle, t-
Esas elefltiri, etiketlenmifl teflhir rnlerinin zi- meller sorununu ele alr ve benzer bir elefltiriyi
hinsel fikirler deil, Platoncu fikirler ve hatta ken- genel terimler iin de yapar. Quinea gre genel
dilerine gnderme yaplan somut nesneler de ol- terimlerin anlaml olmas, tmellerin varln ge-
sa aynen geerliliini korur. Bir kiflinin anlambi- rektirmez. Tm bu tartflmalardan kan sonu,
liminin, sergileyebilecei ak davranfllarna i- varlkbilimsel adan kendimizi baladmz du-
kin olann tesinde zihninde bir biimde belir- rumlarn ancak fiu ve flu zelliklere sahip flu fley
lenmifl olduunu dflndmz srece, anlam- (x) vardr. tr ifadeler yoluyla olduunu gr-
bilim habis bir zihinsellikle bozulmufl demektir. rz. Quinen verdii rnei kullanrsak Baz k-
Quinen burada gzlemlenebilir davranfllara pekler beyazdr. nermesi bizi beyaz kpekle-
yapt vurgu son derece nemlidir. Quinea g- rin varlnn kabul etmek durumunda brakr.
re, dil renme srecinde bir kiflinin dierlerinin Ama kpek olmak ya da beyaz olmak gibi
sergiledii davranfllarn tesinde nfuz edebile- tmellerin var olup olmamas konusunda ba-
cei baflka bir veri kayna mevcut deildir. An- lamaz.
lamn davranfl bir biimde ele alnmasnn ise
derin sonular bulunmaktadr. Quinea gre, do-
alc bir dil anlayfln ve davranfla dayal bir an-
lam kuramn benimsediimizde, anlamn belirli-
liinden de vazgemifl oluruz. Bir baflka deyiflle,
iki farkl ifadenin anlamlarnn ayn olup olmad-
nn belirli bir cevab artk yoktur. Dili yeni -
renen bir ocuun elinde de gzlemledii davra-
nfllarn tesinde bir veri bulunmamaktadr. Ayn
dili konuflan iki kifliden birinin, bir szc kul-
landnda neye iflaret ettii ya da neyi kastettii
de ayn lde belirsizlie tabidir. Quinea gre,
sorunun znde nesnelerin bireysellefltirilmesi-
ne dair bir belirsizlik yatmaktadr. Nesnel olarak
kendi bafllarna bireylerden ve bireyselleflmeden
sz edemeyeceimiz iin, dilin ierisinde ve dile
gre bir blme ve bireysellefltirme yapmak duru-
mundayzdr. Ancak bunu yaparken de elimizde
gzlemlenebilir davranfllardan fazla bir ara bu-
lunmamaktadr. Sonuta Quine, bu sorunu gn-
derimin netlefltirilememesi (ng. inscrutability of
reference) olarak adlandrmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Quinen yazd eserler- 5. I. Bir nermeyi dorulanma yntemini ifade eden
den biri deildir? bir nermeyle tanmlama aflamasnda analitiklie
a. On What There Is ihtiya vardr.
b. Two Dogmas of Empiricism II. Bir terimin hangi terimlerle efl anlaml olduu,
c. Truth and Meaning bir terimin tanmnn ne olduu, olgulara baflvur-
d. Ontological Relativity makszn belirlenemez.
III. Biimsel bir dizge oluflturarak analitiklii byle
e. Word and Object
bir dilde tanmlamaya alflmak, hangi nerme
biimlerinin analitik olduunu belirleyecek kural
2. Quinen ifadesiyle, deneyciliin birinci dogmas
ya da kurallara dflardan karar verilmesi gereke-
hakknda afladakilerden hangisi sylenemez?
cei iin sonusuz kalacaktr.
a. Birinci dogma beraberinde bilim adamlar ile fel- Yukardaki ifadelerden hangileri, analitiklik dogmas ve
sefeciler arasnda bir iflblmn getirmektedir. onun indirgemecilik dogmas ile arasndaki bantsna
b. Birinci dogmaya dayanarak bilim adamlar sen- iliflkin Quinen ne srd grfllerden deildir?
tetik dorularn pefline dflerken; felsefeciler a. Yalnz I
mevcut terimleri analitik tanmlar yoluyla ak b. I ve II
hale getirmektedirler. c. I ve III
c. Analitik ve sentetik nermeler arasnda, keskin d. II ve III
bir ayrm bulunmaktadr. e. I, II ve III
d. Karmaflk nermelerin deneyimle karfllafltrla-
bilen basit nermelere indirgenmesi, analitik 6. Quinea gre, bilimsel deiflim sreci iin afladaki-
nermelerin varln gerektirmez. lerden hangisi sylenemez?
a. Hibir kuram ya da yasa, deiflim srecinden
e. Analitik nermelerin bulunmas, sentetik ner-
azade deildir.
meler iin bir snr durumunu ifade etmektedir.
b. Bir grup kurama dayanarak oluflturduumuz bir
varsaymmz, bir gzlemle dorulanmazsa b-
3. Quinen ifadesiyle, deneyciliin ikinci dogmas hak-
tnc bir yaklaflmla tm kuramlar reddederiz.
knda afladakilerden hangisi sylenemez? c. Bilgisel dizgemizde en az sarsnty yapacak su-
a. kinci dogmaya gre, anlaml ifadeler dolaysz rette deifliklie gideriz.
deneyimle bire bir karfllafltrlabilecek basit d. ndeyide bulunma gcmz artrd ve enok-
nermelere zmlenebilir. lafltrd srece bilimsel deiflimi kabul ederiz.
b. kinci dogma nermelerin duyu deneyimiyle e. Benzer ndeyilerde bulunan iki farkl kuram sz
karfllafltrlmasn ierdiinden doalc bir bilgi konusu olduunda daha basit olan tercih ederiz.
anlayfln desteklemektedir.
c. kinci dogma, indirgemecilik dogmas olarak da 7. Afladakilerden hangisi, Quinen savunduu do-
adlandrlr. alc dil anlayflnn unsurlarndan birisi deildir?
d. kinci dogmaya gre nesneler hakknda bir ko- a. Dil renme srecinde, bir kiflinin dierlerinin
nuflma duyu deneyiminde mevcut basit ierikle- sergiledii davranfllarn tesinde nfuz edebile-
cei baflka bir veri kayna mevcut deildir.
re indirgenebilir.
b. Doalc bir dil anlayfln ve davranfla dayal bir
e. kinci dogma, mantksal pozitivistlerin dorula-
anlam kuramn benimsediimizde, anlamn be-
nabilirlik ilkesine dayandrlabilir.
lirliliinden vazgeilmelidir.
c. Doalc dil anlayflna gre, iki farkl ifadenin
4. Kuramlarn gzlemlerce eksik (dflk) belirlendiini anlamlarnn ayn olup olmadnn belirli bir ce-
savunan ve bu grflleriyle Quine etkileyen dflnr vab yoktur.
afladakilerden hangisidir? d. Bir kiflinin anlambilimi, sergileyebilecei ak
a. Carnap davranfllarna ikin olann tesinde zihninde bir
b. Tarski biimde belirlenmifltir.
c. Mach e. Dil, dili bilen muhataplarmzn sergiledikleri
d. Duhem davranfllar zerinden renilebilir.
e. Ryle
www.evrenselpdf.com
152 adafl Felsefe-I
Okuma Paras
8. Quinea gre, nesnel olarak kendi bafllarna birey- Neyin Varolduu zerine
lerden ve bireyselleflmeden sz edemeyeceimiz iin, (...)
dilin ierisinde ve dile gre bir blme ve bireysellefltir- Burada iki farkl kavramsal flema ile grngsel ve fi-
me yapmak durumunda kalmamzdan kaynaklanan so- zikselci olanla karfl karflyayz. Hangisi stn gelmeli?
run afladakilerden hangisidir? Her birinin kendisine gre avantajlar var; her biri ken-
a. Dflk belirlenim di tarznda kendi zgl basitliine sahip. Her biri, be-
b. Var olmayann bilmecesi nim nerime gre, gelifltirilmeyi hak ediyor. Her biri-
c. ndirgemecilik dogmas nin, esasen, farkl anlamlarda olmakla beraber daha te-
d. Radikal eviri mel olduu sylenebilir: Biri bilgibilimsel adan, die-
e. Gnderimin netlefltirilememesi ri fiziksel adan daha temel.
Fiziksel kavramsal flema deneyime iliflkin ykmz
9. Quinen bir kiflinin var olmadn dflnd fleyin basitlefltiriyor nk saylamaz kadar ok, dank du-
var olmadn sylerken, ncelikle o fleyin var olduu- yusal olaylar tek tek nesnelerle iliflkilendiriliyor; stelik,
nu ifade etmek durumunda kalmasndan kaynaklanan ne kadar karmaflk ve dolambal bir yol izlenirse izlen-
soruna verdii ad, afladakilerden hangisidir? sin fiziksel nesnelerle ilgili bir cmlenin grngsel di-
a. Varlkbilimsel balanma le evrilmesi de olas gzkmyor. Fiziksel nesneler,
b. Dflk belirlenim oransal olmayan saylarn devreye sokulmas nasl arit-
c. Anlamn belirsizlii metiin yasalarn basitlefltiriyorsa, deneyimin akflyla
d. Varolmayann bilmecesi ilgili ykmz basitlefltiriyor ve yuvarlyor. Sadece
e. Btnclk dogmas oransal saylarn basit aritmetiinin kavramsal flemas-
nn bakfl asndan oransal olan ve olmayan saylarn
10. I. Tekil bir terimi ieren bir ifadenin anlaml olmas daha genifl aritmetii elveriflli bir mit statsne sahip
iin bu terim tarafndan adlandrlan bir fley olma- (oransal saylarn aritmetiine iliflkin): Geree gre da-
ldr. ha basit ama o gerei dank bir para olarak iinde
II. Genel terimlerin anlaml olmas, tmellerin varl- barndryor. Benzer flekilde, grngsel bir bakfl a-
n gerektirmez. sndan, fiziksel nesnelerin kavramsal flemas da elverifl-
III. Varlkbilim hakkndaki sorular, dile iliflkin soru- li bir mit: Gerekten olana gre daha basit ama o ger-
lara tercme edilebilir ama bu sorunun kendisi- ei dank bir para olarak iinde barndryor.
nin dilsel olduu anlamna gelmez.
Fiziksel nesnelerin snflar veya vasflar hakknda ne
Quinen varlkbilimsel balanma hakkndaki grflleri
diyebiliriz? Bu tr Platoncu bir ontoloji, kat fizikselci
dikkate alndnda, yukardakilerden hangileri syle-
bir kavramsal flemann bakfl asndan, fizikselci kav-
nebilir?
ramsal flemann grngsel bakfl asna gre bir mit
a. Yalnz I
olduu kadar bir mittir. Bu daha st dzey mit [Platon-
b. Yalnz II
cu mit] fizikle ilgili ykmz basitlefltirdii lde iyi
c. Yalnz III
ve yaraldr. Matematik bu yksek mitin btnleflik bir
d. I ve II
paras olduundan, bu mitin fizik bilimi iin yarar ye-
e. II ve III
terinde aktr. (...)
Matematik miti ile fizik miti arasndaki benzeflim, dier
baz ilave ve tesadfi alardan bakldnda olduka da
yakndr. rnein, yzyln bafllarnda, Russell paradok-
sunun ve kme kuramnn dier atflklarnn keflfi do-
laysyla, matematiin temelleri ile ilgili ortaya kan
krizi dikkate aln. Bu eliflkiler sezgilere uymayan, du-
rumu kurtarmaya ynelik baz aralarla ortadan kald-
rlmalyd; matematikle ilgili mit oluflturma etkinliimiz
herkesin gznde kast ve aflikr bir hale geldi. Peki ya
fizik? Ifln parack ve dalga kuramlar arasnda bir a-
www.evrenselpdf.com

tflk ortaya kt ve bu, Russell paradoksundaki kadar 1. c Yantnz yanlfl ise Quine (1908 - 2000) bafl-
btn btn bir eliflki deildi. Ben bunun nedediinin lkl ksm tekrar okuyunuz.
fiziin matematik kadar btnlkle olmamasndan kay- 2. d Yantnz yanlfl ise Deneyciliin ki Dogmas
naklandndan flpheleniyorum. Yeniden, matemati- bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
in temellerine iliflkin ikinci byk adafl kriz 1931de 3. b Yantnz yanlfl ise Deneyciliin ki Dogmas
Gdelin ispatlaryla ortaya kt: Aritmetikte saptanr bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
olmayan ifadeler olduu anlaflld. Bunun fizikteki kar- 4. d Yantnz yanlfl ise Btnclk bafllkl ksm
fll ise Heisenbergin belirsizlik ilkesiydi. tekrar okuyunuz.
Daha nceki sayfalarda, baz ontolojilerin lehine ne 5. e Yantnz yanlfl ise Btnclk bafllkl ksm
srlen baz genel geer kantlamalarn mantksal a- tekrar okuyunuz.
dan yanlfl olduunu gsterme ifline giriflmifltim. Ayrca, 6. b Yantnz yanlfl ise Btnclk bafllkl ksm
bir kuramn ontolojik balanmalarnn neler olduuna tekrar okuyunuz.
karar vermek iin ak bir lt ne srmfltm. Ancak 7. d Yantnz yanlfl ise Anlamn Belirsizlii bafllk-
hangi ontolojinin gerekte benimseneceine iliflkin so- l ksm tekrar okuyunuz.
ru halen aktr ve bu konuda aflikr olan tavsiye hofl- 8. e Yantnz yanlfl ise Anlamn Belirsizlii bafllk-
gr ve deneyci ruhtur. Tm yollar deneyerek fiziksel- l ksm tekrar okuyunuz.
ci kavramsal flemann grngsel flemaya ne lde in- 9. d Yantnz yanlfl ise Varlkbilimsel Balanma
dirgenebileceini grmeye alflalm; te yandan, fizik bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
de doal olarak btnyle indirgenmeksizin yoluna de- 10. e Yantnz yanlfl ise Varlkbilimsel Balanma
vam etmek isteyecektir. Doa biliminin Platoncu mate- bafllkl ksm tekrar okuyunuz.
matikten nasl ve ne lde bamsz olabileceine ba-
kalm; ancak, matematik yapmay ve Platoncu temelle-
rini derinlemesine taramay srdrelim.
(...)
Sra Sizde Yant Anahtar
Kaynak: W.V.Quine (1948) On What There Is. Revi- Sra Sizde 1
ew of Metaphysics, cilt.2. s.21-38. Olgusal ierie sahip herhangi bir nerme alalm ve bu
(W.V.Quine (1953) From a Logical Point of View, Harvard nermeye P diyelim. Mantksal olgucularn anlam an-
University Press ierisinde yeniden baslmfltr: s.1-19 ) layflndan hareket edersek sz konusu nermenin an-
lam, onun dorulanma yntemi olacaktr. Bu doru-
lanma yntemine dair nermeleri bir bileflik nerme
halinde E ile ifade ettiimizi dflnelim. Quinen de-
neyciliin ikinci dogmas olarak and dogma, bu du-
rumda flu nermenin analitik ve tanmsal olarak doru
olduunu sylemektedir: P ancak ve ancak E. nk
Pnin anlam Eye indirgenmifltir. fiimdi Pnin ve onun
anlamn ieren Enin duyu deneyimine dayanarak do-
rulanmas ya da yanlfllanmas sz konusu olabilir. An-
cak P ancak ve ancak E nermesinin dorulanmas
iin bir deneyime ihtiya yoktur. nk o analitiktir ve
tanmsal olarak dorudur. Tam bu noktada ikinci dog-
ma birinci dogmaya dayanmaktadr. te yandan, ana-
litik nermeler sentetik nermeler iin bir snr duru-
munu ifade etmekte, dorulanabilmeleri iin deneyime
ihtiya bulunmayan nermeler olarak tanmlanmakta-
drlar. Bu itibarla, iki dogma karfllkl olarak birbiriyle
iliflkilendirilmektedir.
www.evrenselpdf.com
154 adafl Felsefe-I
Kaynaklar
Sra Sizde 2 Quine, W. van O. (1951) Two Dogmas of Empiricism.
Quinen anlamn belirsizlii ve gnderimin netlefltirile- Philosophical Review. 60: 20-43; From a Lo-
memesi hakkndaki grflleri geerli kabul edilirse bu gical Point of View ierisinde s. 20-46.
durumda, belirsizlik sadece ayn dili konuflan kiflilerin Quine, W. van O. (1953) From a Logical Point of Vi-
birbirlerini tam olarak anlayamamalarnn da tesinde, ew. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
her bir kiflinin kendi konufltuu dilde bir belirsizliin Gzden geirilmifl bask (1980).
olduunu kabul etmemizi gerektirmektedir. zel bir dil Quine, W. van O. (1960) Word and Object. Cambrid-
olanakl olmadna gre, bir dili konuflurken sz ko- ge, Mass.: MIT Press.
nusu belirsizlii aflabilmemizin bir olana bulunma- Quine, W. van O. (1969) Epistemology Naturalized.
maktadr. Quine ifli bu noktaya kadar vardrmak iste- (Quine, 1969) ierisinde. s. 69-90.
memektedir ve sz konusu belirsizlie bir snr ekme- Quine, W. van O. (1969) Ontological Relativity and
ye alflmaktadr. Kendi yaklaflmn grelilik kuram ile Other Essays. New York: Columbia University
karfllafltrmaktadr. Belli bir dil ierisinde szcklerin Press.
gnderimi konusunda bir belirsizlik olduunu syleye- Quine, W. van O. (1990a) Pursuit of Truth. Cambrid-
meyiz. te yandan farkl referans erevelerini, farkl ge, MA: Harvard University Press. Dzeltilmifl
dilleri kyaslamamza olanak salayacak mutlak bir re- bask (1992).
ferans sistemi, mutlak bir dil bulunmamaktadr. Kendi Quine, W. van O. (1995) From Stimulus to Science.
ifadesini kullanrsak, Gnderim samadr, ama sadece Cambridge, MA: Harvard University Press.
bir koordinat sistemine greli olmad srece.
Sra Sizde 3
Quinen Bir fley olarak var saylmak, saf ve basit bi-
imde ifade edersek, bir deiflkenin deeri olarak ka-
bul edilmektir. biimindeki grfl dikkate alnrsa,
tm kuramlarn, bal deiflkenlerinin deer ald bir
varlk alann var saydklar ve bu itibarla ontoloji ile il-
gili tartflmalarn bir lde dile iliflkin tartflmalarca be-
lirlendii sylenebilir. Ancak Quinea gre, varlkbilim
hakkndaki sorularn dile iliflkin sorulara tercme edile-
bilecei doru olmasna ramen, sorunun kendisinin
dilsel olarak kabul edilemez. Kendi verdii rnei ha-
trlarsak: Napoliyi grmek yklemi bir zneyle birlefl-
tirilirse anlaml bir cmle elde edilir ancak Napoliyi
grmenin kendisi dilsel bir fley deildir.
www.evrenselpdf.com

Cagdas Felsefe-1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cagdas Felsefe-1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2446

Copyright 2012 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

lme Deerlendirme Sorumlusu

Dil Yazm Danflman

Kitap Koordinasyon Birimi

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.

Darwinin Evrim Kuramndan Pragmatizme: Peirce ve 1. NTE

Matematiin Temellerinden Anlambilime: Frege ............... 26 2. NTE

3. NTE Analitik Felsefenin Bafllangc: Russell ve Moore.................. 48

4. NTE Dile Dayal Yeni Bir A Priori Anlayfl: Erken Dnem

Mantksal Pozitivizm ve Bilim Felsefesi: Schlick, 5. NTE

Dil Oyunlar: Ge Dnem Wittgenstein ............................... 106 6. NTE

Gndelik Dile Dnfl: Ryle ve Austin ...................... ............. 122 7. NTE

Austinin Yntemi.......................................................................................... 129

8. NTE Btnclk (Holizm) ve Doal Gerekilik: Quine ............. 140

20. yzylda gelifltirilen felsef grfllere etkisi bakmndan bizim bu blmde

CHARLES SANDERS PEIRCE (1839-1914)

Trkede Peircen ve Deweyin eserlerinin ok sayda evirisi bulunmamaktadr.

soru, bu yntemin istikrarl olup olmayacadr. Peircen bu konudaki yant da olum-

zellikleri bizim onlar hakkndaki kanaatlerimizden tamamen bamsz Gerek fley-

nanlarn ya da da kanaatlerin sabitlenmesinde bilim yntemini dier yntemlerden

Peirce soruflturmann zsel zelliinden sz eder: bir uyaran; bir ama ya da

Peircen yaklaflm, daha nceki yntemleri tartflrken grdmz gibi, dier

Grld gibi Peircen yaklaflmnda doruluk, inan ve flphe cinsinden ta-

SIRA SZDE Peircen doruluun

NTERNET Peircen iflaretlere

Tm bu tartflmann nemli bir sonucu, iflaretlerin bir iflaretler dizgesi ierisin-

SIRA SZDE Peircea greSIRA

tm deiflimden azadedir. Tm dier varlklar, onun bulunduu eksiksizlik duru-

biimlerimizi dorudan temas ettiimiz zihinsel ieriklerle snrlamamz salk ver-

Doa ve Doa Bilimi

trolmz dflndaki baz flartlarn oluflmasn beklemektense kendimiz meydana gel-

Sra Sizde Yant Anahtar

TARHSEL ARKA PLAN

SENTETK A PROR TARTIfiMASI

Kantn Yarglar Snflandrmas

Kantn transandantal felsefesi dhilinde ilgin ve yeni olan, sentetik ve a prio-

Analitik - sentetik yarg / nerme ayrmna iliflkin tartflmalarn seyriK iin,

Euklidesi Olmayan Geometriler TELEVZYON TELEVZYON

Geometrinin Aksiyomlarnn Mahiyeti

geometrilerin dflnsel adan olanaklln kabul etmifl ancak, sadece Euklidesi

Bu tartflmalarda Hilbert ve Poincarnin savunduu grfl, sz konusu terimle-

Frege ve Hilbertin bu konudaki tartflmalar iin flu kayna okuyabilirsiniz:

Aritmetiin Manta ndirgenmesi

FRIEDRICH LUDWIG GOTTLOB FREGE (1848 - 1925)

TELEVZYON MantkT Eve

Bu alntdan anlaflld zere Frege, karmlarn temsil edilmesinde tamamen man-

z gerektirir. Frege bu noktada, fonksiyonlardan yararlanr. Bir rnek olmak zere,

Frege, gelifltirdii niceleme mant ierisinde karmaflk matematiksel nerme-

Bir f(x) fonksiyonunun ve bir dier g(x) fonksiyonunun deer-alanlar bir ve

NTERNET Gnmzde NFregenin

Fregenin Projesinin nemi

Analitik felsefenin zellikle sentetik a priori yarglarn ve bu yarglar olanakl

Frege, neden analitik felsefenin kurucusu olarak kabul edilmektedir? Aklaynz.

Anlam ve Gnderim AMALARIMIZ AMALARIMIZ

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Analitik Felsefenin MODERN MANTIK

Dilsel Felsefeye Sapfl

MOORE (1873 - 1958)