...........

BLNMEYEN METNLERN ZLMES KONUSUNDA

TEORK BR YAKLAIM VE ALTIN ELBSEL ADAM
YAZITI N YEN BR OKUMA DENEMES
A Theoretical Approach for Deciphering Unknown Texts and A New
Reading Proposal for The Man with Golden Dress Inscription

Ahmet B. ERCLASUN*1
Dil Aratrmalar, Bahar 2017/20: 7-14

z: Makalede, Kazakistann Esik kasabasnda, bir kurgandaki kap zerinde

bulunan, Altn Elbiseli Adam Yazt veya Esik Yazt olarak bilinen
iki satrlk yaz iin yeni bir okuma denemesi yaplmtr. nceki baz
denemeler ve eletirileri zerinde durulduktan sonra bilinmeyen metinlerin
zmlenmesi konusunda be maddelik bir teorik yaklam oluturulmutur.
Metnin transliterasyon ve transkripsiyonu ile anlamlandrlmas bu
yaklama uygun olarak tarafmdan yaplmtr. Makalenin sonunda, bu
okuma denemesindeki kelimeler, kaynaklar ve yaplar gsterilerek tek tek
aklanmtr.
Anahtar Kelimeler: Altn Elbiseli Adam / Esik Yazt, Oljas Sleymanov,
Altay Amanjolov, Jnos Harmatta, bilinmeyen metinlerin zm.
Abstract: This article bares a new attempt of reading the Esik Inscription
or Golden Man Inscription, a two-line inscription that had been found
at Esik village, Kazakhstan. Firstly, the former attempts are reviewed.
Secondly, a five-point theoretical approach is generated for reading an
unknown text. Thirdly, I propose a new reading and interpretation in the
light of this theoretical approach. Lastly, the sources and the structures of the
words are explained one by one.
Keywords: Golden Man / Esik Inscription, Oljas Sleymanov, Altay
Amanjolov, Jnos Harmatta, solving unknown texts.

1970 ylnda, Kazakistann Esik kasabasnda bir kurganda bulunan gm kap

stndeki yaz zerinde bugne kadar birok okuma denemesi yaplmtr. Bunlardan
birkan verdikten sonra kendi denemem zerinde duracam.
lk deneme 25 Eyll 1970te Kazak Edebiyetinde kmtr ve Oljas
Sleymanova aittir. Sleymanovun okuyuu, Hasan Oraltayn Altn Elbiseli
Adam balkl makalesiyle, Devlet gazetesinin Ekim 1970 saysnda Trkiyede
duyurulmutur. Onun okuyuu, zellikle Trkiyede ok popler olmutur; bugn
bile konuyla ilgili yaynlarda tekrarlanmaktadr. Sleymanovun okuyuu ve
manalandrmas yledir:

* Prof. Dr., Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Emekli retim yesi, Ankara/TRKYE, bercilasun@gmail.com.
Gnderim Tarihi: 08.03.2017 / Kabul Tarihi: 26.04.2017

7
Ahmet B. Ercilasun / Dil Aratrmalar, Bahar 2017/20: 7-14

Xan uya u utz cuk bult ut-g-si tozlt

Hann olu yirmi yanda yok oldu. Halkn erefi de yok oldu. (Atsz, Aralk
1970: 5; Sertkaya 2011: 257).
Nihl Atsz, bu iki satrlk yazda 26 harf bulunduunu, ancak 6snn kaln r,
ikisinin de a/e seslerini veren harfler olarak grndn, bylece, aslnda birbirinden
farkl 18 eit harf olduunu syledikten sonra Sleymanovun xan ve uya okuyuunu
tenkit eder:
Uyann hangi Trk lehesinde oul demek olduunu bilmiyoruz. Bugnk
Krgzcada bu kelime yuva demektir. Kagarl Mahmudda da ayn mnya gelir.
Yalnz Gk Trkede karde, hsm demek olduu Hseyin Namk Orkunun
eserinde kaytldr (Bak: Eski Trk Yaztlar, IV, 125). Bu sebeple bu ilk kelimeyi
Hann kardei diye evirmek de mmkndr. Bir de eski Trkede grtlaktan okunan
h, yani kh harfi yoktur. Onun iin khan uyann kan uya olmas icab eder. 720
yllarnda dikilmi olan Bilge Tonyukuk yaztnda han kelimesi kan eklinde geer.
(Atsz, Aralk 1970: 5-6).
Akiev ile Mahmudov da 1971 ylndaki Kazak Edebiyeti gazetesinde yazdklar
Kne zaman jazuwn sr adl makalede Sleymanovu hem mezar detleri
bakmndan, hem de epigrafik adan tenkit ederler:
Yaztn okunmasndaki Olcas Sleymanovun yaklamnn hibir mantki
doruluu yoktur. Olcas Sleymanovun dnd gibi bu yazt mezar ta yazt
deildir, zira mezar yaztlar dier insanlarn okuyabilecei tarzda mezarn zerine
veya yaknna ta stun veya aa zerine yapld bir gerektir. Eer byle bir
an yazt hkmdarn sevdii yemek taba zerine izildiini var saysak bile, bu
yazt l ile birlikte gmlmezdi, aksine hkmdar ikametghnda olmalyd. O.
Sleymanov ayrca yazttaki iaretleri eski Trk runik iaretleri iin geerli olan
transkripsiyona gre yapmamtr. aretleri eski Trk yaztlarnda sahip olduu
ses karlklarna gre vermemi, kendine gre karlklar bulmutur. stelik Olcas
Sleymanovun verdii yazt iaretlerinin kopyas da tam olarak doru deildir.
(Sertkaya 2011: 258).
Akiev ile Mahmudovun okuyular ise yledir:

Us ogan arpa ar aur klsa azuk kb arkur kg akkn azuku

Tabak kutsaldr, arpay namuslu yap sen, azn oalr, dv akmn az.
Bu okuyuta da ar ve kb kelimeleri problemlidir. Namus manasndaki ar, Trk
diline ok sonra Arapadan girmi bir kelimedir. Kb kelimesi ise Eski Trkede b
ile deil p ile ve ile deil o ile kop eklinde olmaldr. Ayrca ogan kelimesi (doru
biimi ugan olmaldr.)kutsal anlamnda deil, her eye gc yeten, kudretli
anlamndadr.
Prof. Gayneddin Aliolu Musabayn okuyuu, 24 Ocak 1973 tarihli Leninil
Jas dergisinde Irm Kenenbayulnn 25 asr burn jazlan xat makalesinde haber
verilir. Yine Nihl Atsz, Musabayn okuyu ve manalandrmasn Trkiyede tantr.
Musabayn okuyuu yledir:

8
 Bilinmeyen Metinlerin zlmesi Konusunda Teorik Bir Yaklam ve Altn Elbiseli Adam Yazt in Yeni Bir Okuma Denemesi

Taza as tuvn agannn. Eldi ege. Atn, eskerin saan ar eperedi. Casna cete
baktnd aasn. Sav bol.
Temiz ek tuunu aabeyinin. Salam sahip (ol). Atn, askerin sana an verir.
Yana yeterek (= byyerek) bahtn aasn. Sa ol. (Atsz, Haziran 1973: 8).
Bu okuyula ilgili Atszn tenkitleri yledir:
Bu okuyuta Kazak rkdamza katlmadmz noktalar var. Bunlarn biri
metinde asker ve baht anlamnda esker ve bakt kelimelerinin geiidir. Asker
Yunancadan Arapaya, oradan da bize gemi bir kelime olup milttan nceki 5.
asrda Trkler arasnda kullanlm olmas asla dnlemez. Farsa bir kelime olan
bahtn, bakt eklinde de olsa o zamanki Trkede kullanlmas mmkn deildir.
Bundan baka eski Trkedeki tu ve sa kelimelerinin ki, bunlar ancak 16. asrda
baz Trk azlarnda ve bu arada Kazakada tuv ve sav eklini almtr, milttan
nceki asrlarda da tuv ve sav diye kullanlmas kabul olunamaz. V harfi Trkede
sonradan teekkl etmitir. (Atsz, Haziran 1973: 8).
Son olarak Altay Amanjolovun 1971 ve 1984 yllarndaki okuyuunu aktaralm:

Aga, saa ouk! Bez, k! Bokun ire [r?] azuk! i

Aa, (ite) sana ocak! Yabanc, dizlerinin stne k! Halk iinde azk (olsun!)
(Amanjolov 2003: 219).
Altn Adam yaztndaki harfleri, Trk runik harfleriyle en doru ekilde eletiren
bence Altay Amanjolovtur. Ancak onun okuyu ve manalandrnda da problemler
vardr. Aga bence de doru bir okunutur, ancak verilen anlam doru deildir. nk
aa, byk karde anlamndaki aga kelimesi Eski Trkede ancak aka biiminde
olabilir (Nadelyayev vd. 1969: 48). Saa okunan kelimedeki s harfi runik yazda
ince sesler iin kullanlabilir; kaln sesler iin kullanlan s harfi farkldr. Yabanc,
dizlerinin stne k! cmlesinin de mezar iindeki bir kap zerinde yazlm olmas
anlamszdr; ayrca bu cmle, nceki ve sonraki cmlelerle de uyumsuzdur.
Macar bilgini Jnos Harmatta bu metnin Hotan
Sakacas olduunu ve Haroti yazsyla yazldn
ileri srmtr. Metni Trke okuyanlarn aksine
uzun satr ilk satr kabul eden ve kab ters eviren
(ona gre dz) Harmattann okuyuu yledir:
za()-ri-ko-la() mi()-va vava pa-za
pa-na de-ka mi()-ri-to
a-ka mi pa-za va v ava-za()na va
The Vessel should hold wine of grapes,
added cooked food, so much, to the mortal, then
added cooked fresh butter on.1 (Harmatta 1994:
421).

1 Kapta l iin zm arab, ok miktarda pimi yiyecek bulunmal ve stne de pimi taze tereya eklenmi
olmaldr.

9
Ahmet B. Ercilasun / Dil Aratrmalar, Bahar 2017/20: 7-14

Harmattann makalesi, History of Civilizations of Central Asia dizisinin ikinci

cildinde Languages and Literature in the Kushan Empire adyla yaymlanmtr. Bu
dizi UNESCO tarafndan yaymland iin bilim dnyasnda itibarl ve kabul edilebilir
saylmaktadr. Harmattann okuyu ve manalandrn nakleden Osman F. Sertkaya
da metni Trke okuyanlara u soruyu soruyor:
Burada metni Trke olarak okuyan kiilere zerinde 40 yldan beri 50yi
akn yayn yaplan Esik yazt velev ki Trkedir, Jnos Harmattann makalesinde
ayn alfabe ile yazlan on yazt var. Siz bu yazlardan sadece 9. srada olan Esik
yaztn seip Trke olarak okuyorsunuz. Niin dier dokuz yazt da Trke olarak
okumuyorsunuz? sorusunu sormak ve cevabn beklemek gerekiyor. (Sertkaya 2011:
268).
Harmattann metne verdii anlam, mezar iindeki bir kap yazt iin uygundur.
Ancak Altn Adam yaztndaki harflerin ok az (5 veya 6 tanesi), Haroti alfabesindeki
harflere benzemektedir. Yani Sertkayann dedii gibi, dier Kuan metinleriyle
ayn alfabe ile yazlm deildir. ki ayr Haroti alfabesi ve bu alfabeyle yazlm
Surh Kotal yaztnn kopyas aada gsterilmitir. Altn Adam yaztndaki harflerle
karlatrlabilir.

Kharosthi alphabet
Consonants

10
 Bilinmeyen Metinlerin zlmesi Konusunda Teorik Bir Yaklam ve Altn Elbiseli Adam Yazt in Yeni Bir Okuma Denemesi

Ayrca, dier dokuz (aslnda daha fazla) Kuan metni corafya olarak ok daha
gneydedir. Surh Kotal yazt Afganistanda, Kunduz ve Kbil arasnda; Det-i
Navur yazt Kbilin gneyinde; Ay Hanum yazt Afganistanda; Halayan ve
Karatepe yaztlar zbekistanda; Fayaztepe yazt zbekistann gneyinde, Tirmiz
yaknlarnda; Hatn-Rabat, Tekkuz-tepe, Kala-i Kfirnign-tepe yaztlar Gney
Tacikistanda; Eski Merv yazt Trkmenistanda bulunmutur (Tezcan 2011: 807-
808).
Ben kendi okuma denememe gemeden nce, bir dilin bilinen en eski metinlerinden
daha eski olduu ileri srlen veya yle olduu kabul edilen yeni bulunmu bir metni
nasl ve nelere dikkat ederek okumak gerektii hakknda teorik ve metodolojik bir
yaklam ortaya koymak istiyorum. Aada yazacam maddelere filologlar genellikle
uymakla birlikte bunlar topluca belirtilmedii iin, yukardaki denemelerde grld
gibi, bazen aykr yaklamlar da olabilmektedir. Bu sebeple byle bir teorik yaklam
uygun buldum.
1. Epigrafik bak. Yeni bulunan metindeki harfler veya karakterler, ilgili dilin en
eski yaztlarndaki harf veya karakterlerle ayn veya benzer olmaldr. Ayrca,
ayn harf ve karakterler, metnin her yerinde ayn ses, hece veya kavramlar
vermelidir.
2. Metnin bulunduu yer. Yeni bulunan yazttaki metin, iinde bulunduu ortama
ve zerine yazld nesneye uygun olmaldr. Sz gelii, bir mhr zerinde
mhrn sahibinin ad yazlabilir. Bir sikkede, para kimin adna baslmsa
onun ad, unvan olabilir; ayrca o kiiyi ycelten bir iki kelime bulunabilir.
Bir mezar tandaki metinde, lnn ad, unvan, babasnn ad, ya, lm
yl, sevdiklerinden ayrlmasyla ilgili duygular olabilir. Bir anttaki metinde,
adna ant dikilen kiinin ad, unvan, yaptklar yer alabilir. Mezar iinde
bulunan bir kap yazt ise kabn ilevi, lnn yeme ime ihtiyac ve deti ile
ilgili olmaldr.
3. Fonetik ve fonolojik grn. Yeni bulunan yazttaki metinde, dilin bilinen en
eski metinlerinden daha sonraki fonolojik gelimeler olamaz. Yeni bulunan

11
Ahmet B. Ercilasun / Dil Aratrmalar, Bahar 2017/20: 7-14

metnin fonetik yaps, en eski metinlerin fonetik yapsna uygun olmaldr.

Ancak, en eski metinlerden nce var olduu tasarlanan, rekonstrksiyon
yaplan fonetik yaplar sz konusu olabilir. Mesela Trk dili iin kelime ba
y- sesi, Trk Kaanl yaztlarnda grlen fonetik bir kuraldr. Onlardan
daha eski olduu dnlen bir metinde de y- olmaldr, c- olamaz; nk c-
daha sonra ortaya kmtr. Ancak miladn ilk asrlarndaki Grek metinlerinde
bulunan do cenaze treni ve Dayx Yayk nehri rneklerine dayanlarak
y-nin d- eklinde rekonstrksiyonu yaplabilir ve daha eski metinler d- ile
okunabilir.
4. Leksikolojik grn. Yeni bulunan yazttaki metinde, dile sonradan baka
dillerden girmi bulunan kelimeler olamaz. Mesela Trke iin Arapa ve
Farsa kelimeler, bilinen metinlerden daha eski metinlerde bulunamaz.
Bulunur iddiasnda olan kii, o kelimenin ok daha eskiden dile girmi
olduunu ayrca ispat etmek sorumluluundadr.
5. Semantik grn. Yeni bulunan yazttaki metnin, yazld ve bulunduu
yere uygun olmas gerektii gibi anlam bakmndan da mantkl bir btn
iinde olmaldr. Metnin cmleleri, anlaml bir btn tekil etmelidir.
Bu teorik yaklamdan sonra kendi okuma denememe geebilirim.
Transliterasyon:
(Birinci satr):2 GA SN E () RK
(kinci satr): BZ () K NR(U)K NRE Z(U)K [veya: N B/R
AZ(U)K]

2 Kap zerindeki harfler tarafmdan kmelenmitir. Her kme, benim okuyuumdaki bir kelimeyi gsterir.

12
 Bilinmeyen Metinlerin zlmesi Konusunda Teorik Bir Yaklam ve Altn Elbiseli Adam Yazt in Yeni Bir Okuma Denemesi

Transkripsiyon:
Aga, esen, e i arak abz ii. Eke anruk e inire azuk.
Ykselerek, esenlikle (afiyetle), en iten (yanan) mumlar ile (eliinde) iin.
Abla hazrlatm (tr) en kk kardeaza azk.
Eski Trkler, lnn ruhunun ykseldiine inanrlard. Bu sebeple Trk Kaanl
beng talarnda lmek iin u-, ua bar- uup gitmek fiilleri kullanlmtr. Bana
gre l- fiilinin ilk anlam da ykselmektir; nk ykselmek anlamndaki s-
(<z-), r-, n- fiilleriyle kktatr; yani bu fiillerin hepsi *- kknden kmtr
(Ercilasun 2007: 371-375). Metindeki aga ykselerek kelimesi de lnn ruhunun
ykseldiini anlatmaktadr.
Trkenin ok nemli bir zellii, isimlerin, sfat ve zarf olarak kullanlmak iin ayrca
bir eke ihtiya duymamalardr. Mesela Trkede iyi kelimesini, iyi adam dediimizde
sfat, iyi uyumak dediimizde zarf olarak kullanm oluruz. Altn Adam yaztnda da esen,
i arak, abz kelimeleri zarf olarak kullanlmtr. Bugnk Trkeye aktarrken zarf yapan
ekleri bu sebeple kullandm: esen(likle), i(ten), mumlar (ile -eliinde-).
lk ve ikinci satrda N, ikinci satrn banda B, ikinci satrn sonlarnda , R/B
okuduumuz harflerin dnda kalan 20 harfte bizce problem yoktur. Yani 25 harften
sadece bei problemlidir. Bir de ve (A)R harfi birbirine benzemektedir; bu iki harfi
birbirinden ayrmak zordur.
Kktrk yazsnda, bataki ve ilk hecedeki a, e, , i sesleri yazlmayabilir. Buna
gre ilk satrdaki ilk kelimeyi aga, ikinci kelimeyi esen, son kelimeyi arak; ikinci
satrdaki ilk kelimeyi abz, ikinci kelimeyi ii, nc kelimeyi ek, drdnc
kelimeyi anruk, beinci kelimeyi e, altnc kelimeyi inire, yedinci kelimeyi azuk
(veya altnc, yedinci, sekizinci kelimeleri ini eb/er, azuk) okumak, Kktrk yaz
kurallarna uygundur. kinci satrn nc kelimesini eke abla okumakta problem
vardr; nk sondaki e sesinin bir harfle gsterilmesi gerekir. Ancak, Trk Kaanl
beng talarndan 1200 yl nceki bir yaztta bu imla, kabul edilemez deildir.
Meslektam Leyl Karahan, ini kk erkek kardeik kelimesi yerine,
huzur anlamndaki in kelimesini teklif etti. Bunun zerine ikinci cmle iin ikinci
bir okuma denemesi yaptm:

Ek, anruk e ini eb (veya er) azuk.

Ek olarak, hazrlatmlar(dr) en huzurlu ev (veya er) az.
Kelimeler:
Ag- : Ykselmek (DLT, Ercilasun Akkoyunlu 2014: 89).
Esen: Her eyin selamette olan, selamet (DLT, Ercilasun Akkoyunlu 2014: 36).
Arak: -rAk ekinin eski biimi. Kr. Hakasa arax (Arkolu 2005: 47).
Abz: DLTde awus Bulgar lehesinde mum (Ercilasun Akkoyunlu 2014:
28). DLTde ve Bulgar lehesindeki awus kelimesi, daha eski Trkede abza gider.
Bilindii gibi, Kktrkedeki b sesi, Hakaniye dneminde wdir ve w yanndaki dz
nller de yuvarlaklamtr.

13
Ahmet B. Ercilasun / Dil Aratrmalar, Bahar 2017/20: 7-14

Eke: Abla, byk kz karde (DLT, Ercilasun Akkoyunlu 2014: 42, 44).
Anruk: Anruk < anu-r+uk. Anu- hazrlanmak (DLT, Ercilasun Akkoyunlu
2014: 459). -r- faktitif eki ile +uk fiilden isim yapma eki Eski Trkenin bilinen
eklerindendir. Bu bilinen eklerle anruk hazrlatm kelimesini ben tasarladm.
nire: nire < ini++re. ni kk erkek karde (DLT, Ercilasun Akkoyunlu
2014: 45, 351). + kltme ve sevgi eki ile +re yn gsterme eki Eski Trkede
bilinen eklerdir.
Ek: Vcutta ve yaplarda paralarn birbirine eklendii yer, mafsal (Tarama
Szl III - 1967: 1477-1478). Tarama Szl, Ouzcann eski kelimelerini gsterir.
Ek, bugnk Trkiye Trkesinde de ek, ilave anlamndadr.
ni: ini > in. n huzurlu ve sakin, rahat (DLT, Ercilasun Akkoyunlu
2014: 528). Eski Trkede in biiminde olan kelime, daha eski devirde ini olarak
tasarlanabilir.
Trke okuma denemesi yapan bilim adamlarnn hemen hepsi, en sondaki azuk
kelimesinde ayn grtedir. DLTte de azk, yiyecek anlamnda olan bu kelime,
mezar iindeki bir kap zerine yazlabilecek en uygun kelimedir. Sadece bu kelime
bile metnin Trke olduuna delil tekil edebilir.
Metni Trke okuyan btn bilim adamlarnn dedii gibi, milattan 4-5 yzyl
nceki bir yaztn Trk runik yazsyla, Trke olarak okunabilmesi, Trk dili asndan
da, Trk runik yazs asndan da ok nemlidir; nk Trk dilinin de, yazsnn da
tarihini 1200 yl eskiye gtrmektedir.

Kaynaka
AMANJOLOV, A. S. (2003). storiya i teoriya drevnetyurkskogo pisma, Almat, Mektep.
ARIKOLU, Ekrem (2005). rnekli Hakasa Trke Szlk, Ankara: Aka Yaynlar.
ATSIZ (1970). Kazakistanda Bulunan Mezar, tken, Aralk 1970, Ankara.
ATSIZ (1973). Altn Elbiseli Adam Hakknda Yeni Bilgiler, tken, Haziran 1973, Ankara.
ERCLASUN, Ahmet B. (2007). Makaleler Dil-Destan-Tarih-Edebiyat, Ankara: Aka Yaynlar.
ERCLASUN, Ahmet B. AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Kgarl Mahmud Dvnu Lugtit-Trk
Giri-Metin-eviri-Notlar-Dizin, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
HARMATTA, Jnos (1994). Languages and Literature in the Kushan Empire, History of
Civilizations of Central Asia, Vol. II, Paris, UNESCO Publishing.
NADELYAYEV, V. M. NASLOV, D. M. TENEV, E. R. ERBAK, A. M. (1969). Drevne
tyurkskiy slovar, Leningrad, Akademiya Nauk S S S R nstitut Yazkoznaniya.
ORALTAY, Hasan (1975). Altn Elbiseli Adamdan Haberler, tken, Mays 1975, stanbul.
SERTKAYA, Osman Fikri (2011). Bulunmasndan 40 Yl Sonra Altn Giyimli Adam ve Ksesi
zerindeki Yazt Hakknda, Tuncer Baykara Armaan, Ankara, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yayn.
Tarama Szl III (1967). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
TEZCAN, Mehmet (2011). Orhon Harflerinin Muhtemel En Eski ekilleri Olarak Kuzey Hindistan
Blgesinde Saka / Kuan Dnemi Yaztlar, Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra
Trklk Bilimi ve 21. Yzyl Konulu III. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu
26-29 Mays 2010 Bildiriler Kitab (Editr: lk elik avk), Ankara, Hacettepe niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Dil Kurumu Yayn.

14