Cagdas Felsefe-2 PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2247

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1419
ADAfi FELSEFE-II
Yazar
Prof.Dr. Zeynep DREK (nite 1-6)
Editr
Prof.Dr. Semiha AKINCI
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs

Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu

Glce Baraz
Dil Yazm Danflman

Okt. Sevgi alflr Zenci
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
adafl Felsefe-II
ISBN
978-975-06-1116-2
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Nisan 2012
www.evrenselpdf.com
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ v
Bergson ..................................................................................... 2 1. NTE

GRfi .............................................................................................................. 3
BERGSONUN HAYATI VE ESERLER.......................................................... 4
Henri Bergson (1859-1941)........................................................................... 4
BERGSONUN FELSEFESNN GZERGHI................................................ 4
fiUURUN DOLAYSIZ VERLER ZERNE DENEME ................................... 5
MADDE VE HAFIZA ..................................................................................... 6
YARATICI TEKML .................................................................................... 7
AHLKIN VE DNN K KAYNAI............................................................. 9
zet................................................................................................................ 12
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 14
Okuma Paras .............................................................................................. 15
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 16
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 16
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17
Husserl ...................................................................................... 18 2. NTE

GRfi .............................................................................................................. 19
HUSSERLN HAYATI VE ESERLER ............................................................ 19
Edmund Husserl (1859-1938) ....................................................................... 19
HUSSERLN FELSEFESNN GZERGHI ................................................... 20
MATEMATK SORUNSALDAN MANTIIN TEMELLENDRLMESNE ........ 20
FENOMENOLOJK YNTEMN KEfiF......................................................... 22
AfiKIN (TRANSANDANTAL) FENOMENOLOJ ........................................... 24
YAfiAM DNYASI ......................................................................................... 25
HUSSERLN ET ........................................................................................ 27
FENOMENOLOJ VE POST FENOMENOLOJLER ....................................... 29
zet................................................................................................................ 30
Heidegger.................................................................................. 36 3. NTE
GRfi .............................................................................................................. 37
HEIDEGGERN HAYATI VE ESERLER ....................................................... 37
Martin Heidegger (1889-1976) .................................................................... 37
HEIDEGGERN DfiNCESNN GZERGHI .......................................... 38
VARLIK VE ZAMAN ...................................................................................... 40
VARLIK TARH VE TEKNOLOJ SORUNU ................................................. 44
EREIGNIS ....................................................................................................... 45
HEIDEGGER VE ETK ................................................................................. 47
zet ............................................................................................................... 48
www.evrenselpdf.com
iv indekiler
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 50

Okuma Paras ........................................................................................... .. 51
4. NTE Sartre.................................................................................. ...... 56

GRfi .............................................................................................................. 57
SARTREIN HAYATI VE ESERLER ............................................................... 57
Jean-Paul Sartre (1905-1980)......................................................................... 57
SARTREIN FELSEFESNN GZERGHI ..................................................... 58
YNELMSELLK VE EGONUN AfiKINLII ................................................ 60
VARLIK VE HLK ....................................................................................... 61
DYALEKTK AKLIN ELEfiTRS .................................................................. 64
SARTRENN AHLKI .................................................................................... 67
zet ............................................................................................................... 68
5. NTE Levinas ...................................................................................... 72

GRfi .............................................................................................................. 73
LEVINASIN HAYATI VE ESERLER.............................................................. 73
Emmanuel Levinas (1906-1995).................................................................... 73
LEVNAS FELSEFESNN GZERGHI......................................................... 74
ZAMAN VE BAfiKA ....................................................................................... 75
BTNLK VE SONSUZ .............................................................................. 77
OLMAKTAN BAfiKA TRL VEYA ZN TESNDE .............................. 81
zet ............................................................................................................... 83
6. NTE Derrida...................................................................................... 88
GRfi .............................................................................................................. 89
DERRIDANIN HAYATI VE ESERLER.......................................................... 89
Jacques Derrida (1930-2004) ....................................................................... 89
DERRIDANIN FELSEFESNN GZERGHI................................................ 90
DEKONSTRKSYON ................................................................................... 92
DEKONSTRKSYON ETK VE SYASET .................................................... 95
zet................................................................................................................ 99
www.evrenselpdf.com
nsz v
nsz
Bu kitapta 19. Yzyl felsefesine damgasn vuran, katkda bulunan filozoflarn
dflncelerine yer verilmifltir. Bu filozoflarn elefltirileri ile bu elefltirilerin felsefi
dflnceye etkileri de ele alnmfltr. Baz felsefi grfl ve elefltirilerin ne gibi yeni
felsefelerin ortaya kmasna veya var olan felsefi grflte nasl deiflikliklere
neden olduu da tarihsel sre iinde ve baflka felsefi grfllere katklaryla ele
alnmfltr. Bu ele alfl biimi sizlerin felsefenin genifl dflnce yelpazesi iinde
kaybolmanzn nne geip, elefltirilerin baflka felsefe grfllere nasl katkda
bulunduunu ak bir biimde grmenizi salayacaktr.
Birinci blmde Bergson Felsefesinin gzergh, fiuurun dolaysz verileri zer-
ine deneme, Madde ve Hafza, Yaratc Tekaml ve Ahlak ve Dinin iki Kayna
konularn iermektedir. kinci blmde Husserln Felsefesinin Gzerghn
Matematik sorunsaldan Mantn Temellendirilmesi izleyecek. Ardndan,
Fenomenolojik Yntemin Keflfi, Aflkn(Transendental) Fenomenoloji, Yaflam
Dnyas, Husserln Etii ve Fenomenoloji ve Post Fenomenoloji konular yer ala-
cak. Daha sonra 19. Yzyln bir dier nemli filozofu Heideggerin hayat ve
eserlerini Heideggerde Varlk ve Zaman, Varlk Tarihi ve Teknoloji Sorunu,
Ereignis, Heidegger ve Etik konular yer alacak. Drdnc blmde Sartrenn
hayat ve eserleri, Sartrenn Felsefesinin Gzergh, Ynelimsellik ve Egonun
Aflknl, Varlk ve Hilik Diyalektik Aflkn Elefltirisi ve Sartrenn Ahlak konu-
larna yer verilecek. Beflinci blmde Levinas Felsefesinin Gzergh, Zaman ve
Baflka, Btnlk ve Sonsuz, Olmaktan Baflka Trl veya zn tesinde konular
yer alacak. Altnc blm amzn yine en nemli filozoflarnda Derrida, Hayat
ve Eserleri konusu yer alacak. Bunu Derridann Felsefesinin Gzergh,
Dekonstrksiyon, Dekonstrksiyon Etik ve Siyaset konular takip edecek. Bu
kitapta zerinde durulan konular gnmzde en ok tartfllan felsefe problemleri,
elefltirileri ve bunlarn baflka felsefi grfllere katklaryla ele alnp incelenmifltir.
Bu kitap sadece felsefe rencilerinin deil ayn zamanda felsefeye ilgi duyan-
larn, gnl verenlerin de faydalanaca bir kaynaktr. Severek, ilgiyle okuya-
canz dflndmz bu kitabn sizlere yol gsterici ve aydnlatc olmas
dileiyle baflarlar dileriz.
Editr
Prof.Dr. Semiha AKINCI
www.evrenselpdf.com
1
ADAfi FELSEFE-II
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Bilincin hareketi zekyla kavrayfl ile sezgiyle kavrayfl arasndaki fark ak-
N
layabilecek ve bu kavrayfllar, zaman ve srem kavramlaryla iliflkilendirebilecek,
Bergsonun bilgi teorisinde, madde ve bilin arasnda kurduu ba aklaya-
bilecek ve idealist ve realist bilgi teorilerinin maddeyi temsil ederek bilme
N
ile Bergsonun imgesel bilme etkinlii arasndaki farklar saptayabilecek,
Bergsona gre varlkta yaflam atlmn gereklefltirmek iin harekete ge-
en evrimin, evrimcilikle iliflkisini ve Neo-Darwinizm, Neo-Lamark gibi ev-
rim kuramlarndan farkn belirtebilecek ve evreni bilmenin neden sremle
N
mmkn olabileceini aklayabilecek,
Bergsonun kapal ahlk ile ak ahlk ve kapal din ile ak din kavramlar-
n tanmlayabilecek ve bunu Bergson felsefesindeki ikicil yap ve evrim fik-
riyle iliflkilendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilim Hafza
Felsefe Ben
Bilin Madde
Zek Evren
Sezgi Tekml (Evrim)
Zaman Yaflam atlm
Srem
indekiler
GRfi
BERGSONUN HAYATI VE ESERLER
BERGSON FELSEFESNN
GZERGHI
adafl Felsefe-II Bergson fiUURUN DOLAYSIZ VERLER
ZERNE DENEME
MADDE VE HAFIZA
YARATICI TEKML
AHLK VE DNN K KAYNAI
www.evrenselpdf.com
Bergson
GRfi
Bergsona gre felsefe bilimdir. Onu dier bilimlerden ne yntem bakmndan ne
de elde ettii kesinlikler bakmndan ayrt edebiliriz. Fizikinin aklamalar nasl
izlenimlerden, faraziyelerden ibaret deilse filozofun yntembilimsel bir biimde
ortaya koyduu sonular da fizikinin aklamalar kadar doru olabilir. Bergson
felsefeyi bilim olarak anlayflnda, Descartes takip eder. Descartes bilgiyi bir aa-
ca benzetmiflti: Bu aan kkleri metafizik, gvdesi fizik, dallar da dier bilim-
lerdi. Bergson da metafizik ile fizik arasnda bir devamllk kurmak ister. Bunun-
la beraber, Descartes bir bilim olarak felsefenin matematii rnek alarak akli g-
r (intuition) ile tmden gelimi (dduction) birlefltiren bir yntem kullanmasn
uygun grmflt. Baflka deyiflle, Descartesn felsefe bilimini kurmak iin kullan-
d bilim modelini matematik salyordu. Bergsonun kulland bilim modeli ise
matematik deildir, biyolojidir. Bu deiflikliin sebebi nedir? Biyoloji 19. yyda
kartezyen matematiin flemalar dflna karak byk geliflmeler gstermifltir.
Bergson, 19. yyda meydana gelen bilimsel geliflmeler sonucunda metafizik ile bi-
limin birbirinden kopmasn, metafiziin Descartestan Kanta dek matematik bir
modelle alflmfl olmasna balar. Biyoloji genifl anlamyla yaflam bilimi demek-
tir. Ancak terimin anlam yalnzca organik yaflamla snrl kalmayp, psiflik yaflam
ve toplumsal yaflam da kapsayacak bir biimde genifllemifltir. Bergsona gre me-
tafizii yaflam bilimleriyle uzlafltrabilmek iin metafizii evrensel bir matematik
gibi dflnmeyi bir yana brakmak gerekir. Zaten 19. yyda deneysel bilimler, tm
bilginin evrensel matematiin diliyle ifade edilebilecei fikrinin reddedilmesi sa-
yesinde ilerleme kaydedebilmifllerdir. Bylece Bergson metafizie yeni bir grev
verir: Yaflam bilimlerini takip etmek suretiyle olgular aramak, onlara uygun kav-
ramlar bimek ve deneyimi yeni kavranlrlk kstaslar yaratmak suretiyle yeniden
dflnmek. Bergson kendi felsefesinin Bat felsefesinin kartezyen an sona er-
dirdiini iln eder.
Bergsonun felsefesi, akln bilme gcne ok fazla gvenen aklcla ve bi-
limcilie bir baflkaldry iinde taflr. Bu adan 20. yzyl dflncesinde aklclk
elefltirisi olarak geliflen dflncelerle iliflkilendirilebilir. Bergsonun madde dnyas
ile yaflam dnyasn birbirinden ayran ikici bafllangc ve maddeyi bilmek ile yafla-
m bilmek arasnda epistemolojik bir fark olduu grfl materyalizmi reddeden
felsefi grfller iin bir ilham kayna olmufltur. Bergson bir yandan geliflen biyo-
loji biliminin evrim dflncesinden etkilenirken dier yandan da dflnmden
www.evrenselpdf.com
4 adafl Felsefe-II
(rflexion) ok aksiyona dayanan bir felsefi anlayfl ortaya koyar. Bu zellikleri do-
laysyla Bergson XX. yzyln dflnce dnyasn oluflturan dflnrlerden biri ola-
rak kabul edilir. Bu blmde onun yzylmz etkileyen dflncelerini eserlerini
temel alarak gstermeye alflacaz.
SIRA SZDE Felsefe bir SIRA

bilimdir.
SZDE sav felsefe ve bilim kavramlarnn ieriini nasl belirler? Des-
1 cartes ile Bergsonu karfllafltrnz.
D fi N E L M D fi N E L M
BERGSONUN HAYATI VE ESERLER
S O R U Henri Bergson
S O R U (1859-1941)
Evrimcilik, Charles Darwinin ngiltereden Fransaya g eden bir Yahudi ailesinin ocuudur. Lise yllarnda
(1809-1882), Trlerin Kkeni nce matematie,
adlD eserinde
K K A T (1859) tm D K K A Tsonra felsefeye ilgi duymufltur. cole Normale Suprieurede fel-
canllarn aslnda ortak bir sefe eitimini srdrrken Herbert Spencerin evrimciliinden etkilenmifltir.
atadan doduunu, trlerin Bir yandan Platonun felsefesini okurken dier yandan da doa bilimlerini,
N N
SIRA SZDE
bafllangta olduklar ya da SIRA SZDE
yaratldklar gibi zellikle de biyolojiyi arafltryordu. Bergson cole Normale Suprieurede ders ver-
kalmadklarn, dnyadaki meden nce eflitli liselerde felsefe retmenlii yapt. 1914te Fransz Akademi-
yeni flartlara uyum
AMALARIMIZ
salayarak srekli bir
sine ye seildi.
AMALARIMIZ Collge de Franceda grev yapt. 1924ten sonra salk sorunlar
deiflim iinde sebebiyle inzivaya ekilen Bergson, 1941 ylnda Pariste ld.
bulunduklarn savunan Bergsonun felsefesi bafllca drt eserinde bulunur:
grfltr. Darwin hangi
K T Avarolacaklarn
canllarn P 1. fiuurun
K TDolaysz
A P Verileri zerine Deneme (Essai sur les donnes immdia-
hangilerinin yokolacaklarn tes de la conscience (1889)).
belirleyen mekanizmaya
doal seilim adn verir. 2. Madde ve Hafza (Matire et mmoire (1896)).
TBiyolojinin
E L E V Z Y19.
O Nyyda bir 3. Yaratc
T E L E V Tekml
ZYON (Lvolution cratrice (1907)).
bilim olarak ortaya
kmasnda evrim 4. Ahlkn ve Dinin ki Kayna (Les deux sources de la morale et de la religi-
dflncesinin nemli bir pay on (1932))
vardr. Canllarn
snflandrlmas ve biyolojik
Bu drt eserden baflka filozofun Glme (Le Rire, (1900)), Srem ve Eflzamanl-
NTERNET
sistematik bu dflnce lk (Dure etNTERNET
simultanit (1922)) gibi iki kitab da vardr. Bu eserler Bergsonun
sayesinde kurulabilmifltir. genel retisini zel sorunlara uygulamaktadr. Bunlardan baflka, Zihin Kudreti
Charles Darwinin
teorilerinden etkilenen (Lnergie spirituelle (1919)) ve Dflnce ve Devingen (La Pense et le mouvant
Herbert Spencer, evrim (1919)) bafllkl kitaplar, Bergsonun kendisi tarafndan derlenmifl, yukarda sayd-
kavramn biyoloji alanndan
felsefe ve toplumbilim mz drt temel esere flk tutan makale ve konferans bildirilerini ierir. Bergson,
alanna taflmfl olan bir son hlini almamfl metinlerinin, ders notlarnn, mektuplarnn vefatndan sonra
dflnrdr.
yaynlanmamasn vasiyet etmifltir.
BERGSONUN FELSEFESNN GZERGHI

Bergson on yedinci yzyldan beri dflnceye hkim olan metafizie mesafe ala-
rak pozitif bilimlere ynelir. Herbert Spencern evrimciliinde adafl biyolojinin
geliflimine uygun bir doa felsefesi bulduuna inanr. Ancak Spencern felsefesin-
deki zaman fikri fizie ve mekanie uygundur. Bergson bu zaman anlayflnn za-
mann gerekliini aklayamad grflndedir. Bu grfl, onu zamann bilince
nasl verildiini arafltrmaya gtrr. Bergson bilimlerin zaman anlayfln yetersiz
bularak srem olarak zamana ynelir. Doa bilimlerinden gelerek psikolojiye
odaklanmfl ve bilincin verilerini arafltrma konusu haline getirmifltir.
Bergsonun fiuurun Dolaysz Verileri zerine Denemede bilinci (fluur), psiflik
hayat aklar ve bilinci, hafza olarak tanmlayp sremi varln bir ilkesi olarak
ele alr. Bylece, filozof Ben neyim? sorusuna bir yant vermeyi hedefler. kinci
eseri nemli eseri Madde ve Hafzada ben ile evren arasndaki iliflkinin ne oldu-
u sorusu ele alnr. Bu soruya yant verebilmek iin Bergsonun madde anlayfln
www.evrenselpdf.com
1. nite - Bergson 5
derinlefltirmesi gerekir. nc nemli soru kozmolojik bir sorudur: Evren nedir?

flte Yaratc Tekml bu soruyu yantlamak iin kaleme alnmfltr. Drdnc ese-
ri Ahlkn ve Dinin ki Kayna ise byle bir metafizikten nasl ahlki bir yaflam -
kabileceini bize gsterir.
fiUURUN DOLAYSIZ VERLER ZERNE DENEME

fiuurun Dolaysz Verileri zerine Denemede Bergson zaman ve mekn, tin ve
madde ikicilii infla eder. Bu koflut farkllklarn arasndaki farkllk bir derece fark-
ll deildir, bir doa farklldr. Varlk bylece zamansal olan tin ile meknsal
olan madde biiminde ikiye ayrlr. Deneme, zamann bilince veriliflini srem
kavramyla ele alr. Eserin baflnda Bergson bilin hallerinin miktarlar ve nicelikler
olmadn, nitelikler (qualits) ve younluklar (intensits) olduunu syler. Bilin
hayatnn doal hli bu yaflantlarn srekli bir deiflim iinde bulunmasdr. Ancak
bu deiflim derece derece olur, bir bilin hlinden bir dierine aniden gemek na-
dir bir olaydr. Bilin younluklardan ibaret birokluk olduu hlde, onda srekli
deiflim yznden paralanmaz bir birlik de vardr. Eski felsefe ve bilim zaman
homojen ve llebilir bir mekna indirgemifltir. Hlbuki hakiki zaman saatlerin
akrep ve yelkovann hareketiyle mekanik bir biimde meknda temsil ettikleri za-
man deil, her an farkl olufllarla beliren srekli bir deiflme, durmayan bir olufl-
tur. Hakiki zaman bilin hallerimizin eflsiz deifliminden baflka bir fley deildir. Bu
okluk llemeyip bilince his yoluyla verilir ve idrak edilebilir.
Bergson srem fikrini hafza ile iliflkilendirir. Bilin hafzadr, hatralarn ko-
runmas ve hatrlanmas tinin ifli, varln bir zelliidir. Srem bilinteki her ann
onun ardndan gelen anla btnsellefltii bir harekettir. Bergsona gre sremdeki
bir an yok olmaz, onu takip eden anda erir. Anlarn birbirini takip etmesi srekli
bir btnselleflmedir. yleyse, yafladm her flu anda, her flimdide gemiflim de
btnyle mevcuttur. Buna ramen, gemifl flimdide btnyle temsil edilmez,
gemifli tm ayrntlaryla eksiksiz hatrlayamayz, unuturuz. Bunun aklamas ne-
dir? Srem fikrinde yalnzca sreklilik, varlkta devam etme anlamlar bulun-
maz; sren ypranmaya, eskimeye, yafllanmaya, yok olmaya karfl direnirken deifl-
mekte, devinmektedir. Gemifl geip gitmez, varlkta baki kalr, bilinte bir kez var
olan yok edilemez fakat bu baki kalfl devingendir, flu an, flimdi, gemifl flimdilere
eklenir eklenmez anlarn hareketli btn de deiflir.
O hlde Bergsonda akflkanlk veya devinim varln srekliliinin kayb anla-
mna gelmez. Srem hem zdefl hem de deiflken varln addr. Bu bilin, me-
knsal olan maddeden farkl yeni bir tzdr. Bu bilin anlayfl ruhun yekpare ve-
ya paralardan oluflan fiziksel bir cevher olmadn ima eder. Srem fikrine daya-
narak Bergson, Eleal Parmenidesi takip ederek deiflimi reddeden gelenee de
itiraz eder. Ona gre bu gelenek, zaman uygun bir biimde dflnememektedir.
Bu gelenek de (Bat dflncesinde ounlukla olduu gibi) metafizii zkay kul-
lanarak dflnmfltr, bu yzden gerekliin btnn kavrayamama zaafna d-
fler. Oysa sezgi ile yakalanan gereklik hem varlk hem de deiflimdir. Grld-
gibi, Bergson deiflimi reddeden varlk felsefelerine de varl reddeden dei-
flim anlayfllarna da karfldr.
Bergsona gre, bir fabrikann paydos dd, makinesinin baflndaSIRA

sekizSZDE
saat alflan bir SIRA SZDE
iflinin zamann lmfl olur mu? Niin? 2
S O R U S O R U
www.evrenselpdf.com D K K A T DKKAT
6 adafl Felsefe-II
MADDE VE HAFIZA
Temsil terimi bilincimizin Madde ve Hafzann baflnda Bergson ikici bir bafllang noktasndan yola kt-
gereklie iliflkin n iln eder: Tinin de maddenin de kendi gereklii vardr. Fakat bunlarn iliflkisi
tasavvurlarn anlatmak iin
kullanlr. Belki de temsil, nasl kurulmaktadr? kiciliin sorunu tz ayrln kabul ettikten sonra bu tzler
biliflsel bilimin kuramsal bir arasndaki iliflkinin bir aklamasn yapmaktr. Bu noktada maddenin nasl kavran-
kurgusudur. Temsile
dayanan zihin kuramlarna d belirleyici olur. Madde idealist bir biimde kavrand zaman temsile indirge-
gre zihnimiz dflnceler, nir. Realist kavrayfla gre ise madde bizde temsillerin oluflmasnn sebebidir fakat
kavramlar, alglar,
duyumlar, kurallar, flemalar, kendisi temsil deildir.
imgeler ve fantezilerle Bergsona gre ne idealist ne de realist konum zihin ile maddi gereklik arasn-
doludur. Bunlarn hepsi
semantik olarak
daki iliflkinin ne olduu sorununu zebilir. Madde ve Hafzann nemli bir yn,
deerlendirilebilir zihinsel zihin beden iliflkisi sorununu, zihin maddi gereklik iliflkisi sorunsalnn zmn-
nesnelerdir. Bir temsilin de merkez bir yere koymasdr. Dolaysyla bu zel fakat merkez sorun, Berg-
semantik baz zellikleri
vardr. Bunlar, ierik, sonun maddenin ne olduuna iliflkin varsaymn ortaya koyduu ereveyi belir-
gnderim, doruluk ler. Bergson maddeyi kendinde varolan bir imge (une image qui existe en soi)
koflullar, doruluk deeridir.
olarak ele almay nerir. Bunun sebebi madde ile iliflkimizin alg tarafndan kuru-
luyor olmasdr. mgeleri alglarz, bunlar doa yasalar uyarnca birbirini etkisinde
kalan, birbirini etkileyen imgelerdir. Bedenimi ise yalnzca dflarda bir fleyi alglar
gibi alglamam, ieriden duygulanmlar yoluyla da tanrm. Evren bir imgeler bt-
ndr ama onda yeni olarak karflma kan ne varsa onunla bedenime dair baz
imgeler araclyla karfllaflrm. Bedenimin yaklaflmasna veya uzaklaflmasna ba-
l olarak dfltaki nesnelerin boyutlarnn, biimlerinin, renklerinin, seslerinin flidde-
tinin ve kokularnn younluunun deifltiini gzlemlerim. flte madde bu imge-
lerin tm ise maddenin algs da bu imgelerin bedenimin mmkn hareketleriy-
le iliflkisidir. Maddeyi temsile indirgeyen idealizm evrene bedenin durufl noktasn-
dan bakmaktadr, buna karfln realizm maddeye eriflmede bedenin oynad ayr-
calkl rol yok sayp maddeyi kendinde, bamsz olarak var olarak koyutlamak-
tadr. Bergson materyalizmi elefltirirken maddenin doasnn temsilden farkl olma-
dn belirtir. Realizm ve materyalizm kendinde varolan maddenin bizde temsil
oluflturabilme gcne sahip olduunu iddia eder. Bergson imge terimini realiz-
min bu yanlfl kansn ykmak iin kullanr. Bununla beraber, Bergson maddeyi
temsile indirgeyen idealizmi de elefltirir. Ona gre, imge temsil deildir. Berg-
sona gre imge fleyden daha az temsilden daha fazlasdr. mge ile temsil ara-
snda bir derece fark olduu hlde, imgenin doasyla temsilin doas arasnda bir
fark yoktur. Maddeyi imgeden soyutladmzda geriye ne kalr? Bergson Madde ve
Hafzada Beyin maddi dnyann bir parasdr, maddi dnya beynin bir paras
deildir. der. Bunu bir imge olarak algladmz bedenimiz iin de syleyebiliriz.
Beden hem dflardan hareket alabilir hem de dflarya hareket iletebilir. Beynimiz-
deki hareketler de maddi dnyadaki hareketlere ayrlmaz bir biimde baldr. Be-
denimiz bir merkezdir ama hareketi yalnzca yanstan matematiksel bir nokta de-
ildir bu, hareketle bouflan ve hareketi emen bir noktadr. Bilinten ve imgeler-
den muaf maddi dnya maddenin devaml titreflimlerinden ve devamllk iinde
iletilen hareketinden ibaretse neden maddeyi imgeler fleklinde alglyoruz veya ne-
den madde bize kendisini imgelerle veriyor? Bergson maddenin bylece blnme-
sinin bizim ihtiyalarmzdan dolay olduunu yazar. Alg, maddenin genel ktle-
sini insan eyleminin yararna ayr cisimlere bler ve bylece ortaya insann iinde
ihtiyalarn karfllad, eyledii bir dnya karr. Fakat sezgi, algdan ok farkl-
dr. Alg da zek gibi alflkanlklarla rgtlenmifl olarak ihtiyalara gre ynlenir.
Alg imgelerle, zek ise temsillerle ifller; oysa sezgi temsil etmez. Bergsona gre sez-
www.evrenselpdf.com
1. nite - Bergson 7
gi hafzadr. Biraz nce algnn imgelerini maddenin srekli titreflimine indirgedii-

mizde bunu maddeyi sezmemiz, maddeye iliflkin hafzamz sayesinde yapabildik.
Madde ve Hafzada madde ile bilin arasndaki iliflkiyi hafza kurmaktadr. An-
cak hafzann farkl eflitleri vardr: Alflkanlk hafzas bedenin algsna, hareketle-
rin tekrarna dayanr ve otomatik bir biimde davranabilmemizi salar. Onun saye-
sinde duyusal-motor mekanizmalarmz ediniriz. rnein, bisiklete alflkanlk ha-
fzamz sayesinde birtakm duyusal motor becerileri kazandmz iin binebiliriz.
Yzme ve dansetme de buna benzer. Dansetmeyi de yzmeyi de rendikten son-
ra, ok uzun bir zaman boyunca yapmasak bile unutmayz. te yandan, bir de ha-
kiki veya saf hafza vardr ki onda kiflisel anlarmz sakldr. Bergson Madde ve
Hafzada hafzay bir dzlemde sivri ucu aflada duran bir koniye benzetir. Dz-
lem benim evrenimi simgeler, koninin ucu alglayan ve eyleyen bedenimi, koninin
havada duran genifl zemini ise en eski anlarm. Onun altnda yeri flimdimden
uzaklna gre belirlenmifl eflitli gemifl blgeleri vardr. Koni bafl afla durduu
iin bu anlar kendiliinden flu andaki algma doru hareket etmekte, ona doru
ilerlemektedir. fiimdi bu koniyi hareket ettirelim. Dnyada bir imge alglanmfl, ona
ynelik bir eylem bafllamfl olsun. Anlar, daha dorusu bir btn olarak hafzann
hareketi bu eyleme ynelir, onu temafla eder bir bakma. Peki, saf hafza olan sez-
gi maddeyle nasl iliflki kurar? Sezginin kuramsal abayla ilgisini vurgulamak bu
soruyu yantlamak iin yeterli kaynak salamaz. Bergson bu soruya bir bireyle s-
nrl bir biimde beden zihin iliflkisi sorunu erevesinin dflna karak, kozmolo-
jik bir erevede yant aramfltr. Bu bizi Yaratc Tekmle gtrr.
Bir ocukluk annz yazn ve yazdnz any Bergsonun koni benzetmesini

SIRA SZDE dflnerek SIRA SZDE
yeniden okuyun. Sizce koninin ucunu ya da tabann gsteren cmleler hangileri? 3
YARATICI TEKML
Bergson, sremi anlarn btnselleflmesi hareketi olarak anlyor. Onun srem iin-
S O R U tespit ede-
deki anlarn iliflkisini neden-sonu bantsn kullanarak aklamadn S O R U
biliriz. Bergsona gre flimdi, gemiflin bir sonucu deildir. Zaman nedensellik ilifl-
kisine dayanarak anladmzda yeniye, imkna ve hayale bir yer brakmamfl olu-
DKKAT DKKAT
ruz. Aslnda flimdinin gemiflin bir sonucu olmad tezinin getirisi yalnzca psiko-
lojiyle snrl deildir. Kozmolojiye de uzanr. Bergsona gre evrim meydana ge-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
lenin radikal anlamda yeniliini ve ngrlemezliini ifade eder. Zaten bu yzden
Bergson ona yaratc sfatn layk grr. O hlde Bergsonun srem kavrayfl
onun yaratc tekml anlayfln derinden etkiler. Srem, AMALARIMIZ
Yaratc Tekmlde AMALARIMIZ
kozmolojinin temeli hline gelir. Denemede zek (intelligence) ile sezgi (intuiti-
on) arasnda yaplan ayrm, Yaratc Tekmlde yeni bir tn kazanr. Denemeye
gre zek gerekliin mekanik ve meknsal bir aklamasn yapt K T Aiin P bilinci an- K T A P
lamakta yetersiz kalyordu. Srem ancak sezgi ile kavranabilirdi. Yaratc Tek-
mlde ise zek ayn biimde ele alnd hlde, bilince verileni grmekle snrlan-
mamfl, speklatif ve yaflamsal terimlerle dflnme eilimiyle T E L iliflkilendirilmifltir.
EVZYON TELEVZYON
Bergsona gre felsefenin grevi insanlk durumunun tesini dflnmeyi ren-
mektir. Bunu Yaratc Tekmln Btnn tabiat benimkiyle ayndr. nerme-
siyle iliflkilendirebiliriz. Bu aynl insan kendisine odaklanarak ve kendisine ba-
kfln derinlefltirerek fark eder. Zeknn faaliyet alan meknsal N madde
T E R N E T alandr ve NTERNET
zek doada, belirlenimcilik usulyle alflarak belli snrlar iinde mutlak hakika-
te eriflebilir. Buna karfln, zek bize hayatn mutlak bilgisini salayamaz, btn var-
lklar ieren evreni aklayamaz. Bergsona gre evrende btn varlklar bir de-
www.evrenselpdf.com
8 adafl Felsefe-II
vamllktan (continuit) itibaren, srekli ve hr bir olufltan itibaren meydana gelir

ve kendilerini gsterirler. Evren statik bir btn olmad iin dinamik bir tarzda
ele alnmaldr. Grld gibi, Bergson Denemede ilkin oluflu bilinte dflnr,
Yaratc Tekmlde ise olufl dflncesini hayattan bafllayarak tm evrene ve hat-
ta zeknn alan olan maddeye de yayar.
Jean Baptiste Lamark Yaratc Tekmlde Bergson Neo-Darwinizmin mekanikilii ile Neo-Lamark-
(1744-1829). Canlda onu ln erekselcilii arasnda bir nc yol bulmaya alflr. Bu yolun belirgin zel-
basit formlardan daha
karmaflk formlara doru lii evrimin yeni biimlerin yaratlmas ve yaflamn icat eden karakteridir.
gtren bir g vardr. Yaratc tekml iinde organizmalar ve trler gibi yaflam biimlerinin biimle-
evrenin canlya uygulad
g ise, onu kaltmla rini yaratan bir olufl akfldr. Bu akfln sabit ve duraan her belirlenimi krp dfl-
devrald zellikleri na kma eilimi vardr. Neo-Lamarklk evrimin ereinin bireyin abasyla ger-
kullanarak veya
kullanmayarak evreye uyum eklefltii grflne baldr. Bergsonda ise yaflamn bireylerde yaltlmas hibir
salamaya zorlar. Lamark zaman tamamlanmaz, bireyliin snrlarn tam olarak belirlemek zordur. Bununla
ilk tutarl evrim kuramn
gelifltiren dflnrdr. Yeni-
birlikte Bergsona gre yaratc tekml belirli bir anlamda erekseldir. Eer yaflam-
Lamarklk, evrimi da ereksellik varsa bu erek bireylerin hayatlarnda deil, tek ve blnmez bir b-
epigenetik kaltma tnlk olarak ele alnan yaflamn kendisinde bulunur. Bergson evrimde vurguyu
balayarak tartflr: Canl
evrenin koyduu engellerle etkinlik zerine yapar, bu etkinliin meydana getirdii yaflam biimleri, bireyler
genlerini deifltirerek zerine deil. Bu vurgu onun kendi evrim anlayfln, homojen olandan heterojen
mcadele eder.
olana basit, dorudan bir geifl olarak ele alan evrim anlayfllarndan ayrt etmesi-
Mekanizm bir olayn neden ni salar. Evrim karmaflk yollardan geer, dz bir yol izlemez, mantn mkem-
meydana geldiini sebep
sonu iliflkilerine veya mellii ya da ilerleme fikrine dayanarak evrimi anlayamayz. Bu evrim anlayflna
kurucu srelere atfla gre daha karmaflk bir organizmann daha mkemmel olduunu syleyemeyiz.
aklar. liflkiler ve sreler
ayn fenomeni dzenli bir
nsann evrimin nihai erei olduu tezi de insan merkezci bir kandan ibarettir. Bir-
biimde retirler. Ereksellik ok okuru Bergsonun bunu yapt kanaatinde olduu hlde, Bergsonun evrim
ise doada insan anlayfl bundan daha karmaflktr. Evrime bir ama atfetmek bizi evrimin yaratc
eylemlerindekine benzer bir
ama, bir nihai erek srecini, nceden varolan bir plann gerekleflmesiymifl gibi anlamaya srkler.
olduunu savlar. Bu erek Bu anlamda evrimin bir amac yoktur. Evrimin yolu nceden verili deildir, bura-
doaya dflsal veya isel
olarak dflnlebilir. da yolu vareden fley, o yoldan geilmesi etkinliidir. Yaflamn zdefllii tm varo-
lanlarn ayn amaca ynelmesiyle salanmaz, bir itkiden kaynaklanr. Bergson bu-
na hayat hamlesi (lan vital) adn verir. Yaflamn bireylere ve trlere evrilmesinin
sebeplerinden biri, yaflamn iinde barndrd bu itki, bu patlayc gse dieri de
atl maddenin yaflama direncidir. Yaflam atl maddeye girer ve yavafl yavafl ondan
nasl yaflam biimlerini ve yaflamsal zellikleri tretebileceini renir. Yar srek-
siz organizmalardan daha karmaflk organizmalara geildiinde, bu organizmalar
yaflama yeni bileflenler, yeni alflkanlklar kazandrrlar. Bylece yaflam hamlesi,
olufl iinde ayr ynler alr doa atallanan farkl eilimleri barndrr. Bylece
Bergson Neo-Lamarkln yn belli evrim fikrini reddetmifl olur. Neo-Lamark-
lk evrimin bireyde piskolojik bir zellik olan bilinli abaya vardn ne srer.
Hlbuki Bergson, bu abann bireyin bir zellii olmadn ve zaten pek az du-
rumda kayda deer bir etkisinin bulunduunu ileri srer. aba trn bireylerinin
tzlerinde deil, bunlarn tohumlarnda, bizim deyiflimizle genlerindedir. Bu Dar-
wincilikle ne kadar uygundur? Eer Bergsonun yaflam hamlesi hakknda syledik-
lerini bir yana braksaydk Bergson Darwinci olabilirdi. Varolufl flartlar deifltiin-
de trlerin de yok olduunu belirtmifltir. Doal seilim fikrine yakndr o halde.
Bununla birlikte, Bergsona gre Darwincilik yaflam hamlesi, ilksel itki, yaratc et-
kinlik fikrinden yoksundur ve bu yzden evrimi mekanik bir biimde anlar. Yara-
tc evrim bir yaflam drts olmadan anlafllamaz. Evrim yalnzca canllarn dflsal
koflullarn dayatmasyla doal ortamlarna uyum salamas deildir yaflam uyum
salarken icat edilenle zenginleflir ve onun sayesinde daha karmaflk hle gelir. Bu-
www.evrenselpdf.com
1. nite - Bergson 9
nunla birlikte evrim her zaman ileri doru bir hareket deildir, bazen de bir sap-
ma veya bir gerileme de olabilir. Bergson Neo-Darwinciliin kaltmla bir bireyden
dier bireye aktarlann bir tohumda arzi bir biimde meydana gelen deifliklikler
olduunu ve doal seilimin hayatta kalmaya uygun olmayan igdleri eleyece-
ini kabul eder. Evrimin zaman ald fikrini de. Kabul etmedii fley yaflamsal g-
dlerin basit bir birikim sonucunda meydana geldiidir. O, her yeni genin bt-
n deifltirdiini vurgulad iin evrimin karmaflkl doal seilim gibi dflsal bir
mekanizma ile aklanamaz.
Yaratc evrim aslnda sreme benzemektedir. Bergsonun Darwincilie mey-
dan okumasnn tam da bu olduunu belirtebiliriz. Evrimin hareketini anlamak iin
sremin hareketini bilmek gerekir. yleyse, srem yalnzca psikolojik varl, bi-
linci aklamak iin kullanlan bir kavram deildir, evrimin rnleri olan organik
varlklar anlamak iin de yaflamn yaratc etkinliini srem olarak dflnmeye ih-
tiyacmz vardr. Yaratc evrimin srem olmas, yaflam hamlesinin kendi sonular-
nn bir taslan iinde taflyan basit bir edim, bir msebbip g olarak ele alnama-
yacan gsterir. O hlde evrimin bir hafzas vardr ve biz de bu hafzay paylafl-
tmz iin imgelerin ve temsillerin tesine geebilir ve saf, metafizik sezgiye sa-
hip olabiliriz. Baflka bir deyiflle, hafza madde ile iliflkisini sadece dflardan, alg
yoluyla kurmayz, yaflamn inorganik ve organik biimlerinden edindii hafza, bu
iliflkiyi bizde oktan kurmufltur zaten. Baflka bir deyiflle, Bergson kendi felsefesini,
bilindfl bir biimde hissedilen bir hakikatin bilinli bir ifadesi olarak grr. Var-
l belirlenimci bir tarzda ele aldmzda evrende zgrle bir yer kalmaz. Berg-
son iin evreni bir olufl olarak dflnmek, zgrl diriltmenin de bir yoludur.
Oluflun kendisi zgrdr ve srem de zgrlkten baflka bir fley deildir. Peki, bu
yaratc evrim felsefesinin etik bir ynelimi olabilir mi? Buna olumlu yant verebili-
riz nk Bergsonun son temel eseri ahlk ve din stnedir.
Resim 1.1
Belirlenimcilik zgrlk Bergson felsefesinde
Nicelik Nitelik ve younluk bulunan iki farkl
Statik bilme Dinamik bilme bilme yetisinin
varla ynelme ve
Sreksizlik (Fotoraf) Sreklilik (film) bilme tarzlar
Mekn Zaman (srem) flematik olarak
Madde Bilin-Hafza-Tin gsterilmifltir.
Zek Sezgi
Bilme yetilerimiz
Devingen Varlk
AHLKIN VE DNN K KAYNAI

Bergsonun Ahlkn ve Dinin ki Kayna bafllkl eseri Yaratc Tekmlde gelifl-
tirilen biyoloji modelli metafizie ait fikirlerle zellikle de evrim fikriyle devamllk
iinde bulunur. Bergsonun amac ahlkn ve dinin hangi kaynaklardan itibaren
www.evrenselpdf.com
10 adafl Felsefe-II
gnmze dek evrildiklerini akla kavuflturmaktr. Bergson toplumsal ahlk ile

ahlk arasnda aydnlanmac, hatta Kant diyebileceimiz bir ayrmla ifle bafllar.
Byle bir ayrm Eski Yunanda sz konusu deildir. Toplumsal ahlk bize kendi
toplumumuzun tarihsel ve kltrel birtakm deerlerini kazandrr ve bunlar haya-
ta geirmek iin davranfllarmza baz normlar dayatr. rnein bir kadnn yksek
sesle glmesi ayptr, namus deerini cari klan byle bir normdur. Burada bir
davranfln kstlanmas iin evrensel bir gereke sz konusu deildir. Ancak baz
toplumlarda bu tr davranfllar yznden insanlar ldrlebilir. Bergsona gre bu
toplumsal ahlkn gerek anlamda ahlkla bir ilgisi yoktur. Bergson bu ahlka
kapal ahlk demesinin sebebi statik olmas ve btn insanla ak olmamasdr.
Peki kapal ahlkn kayna nedir? Bergsona gre insan tr de rnein, arlar,
maymunlar ve filler gibi hayvan trlerine benzer bir biimde, bir topluluun des-
tei olmadan hayatta kalamayacak bireylerden oluflmufltur. Bu sz konusu trleri
ortaya karan yaratc evrimin bir sonucudur. Kapal ahlkn kayna, insann do-
ada tek baflna hayatta kalamayacak, bedensel ihtiyalarn karfllayamayacak ol-
masdr. Tam bu ihtiyalarn basks kapal ahlkn kurallar son derece skdr ve
bireylerden tam bir itaat talep eder. Kapal ahlk toplumun tm insanln deil,
belli bir zamanda ve meknda mevcut tikel bir toplumun, benim toplumumun var-
ln srdrmesini hedefler. Baflka toplumlar, kendi toplumuna ait olmayan birey-
lerin yaflam biimlerini dzenleyebilecei iddiasnda bulunmaz. Tre ahlk, kapa-
l ahlkn iyi bir rneidir. Tre yalnzca belli bir topluma ait insanlarn yaflamlar-
n dzenler. Kapal ahlkn kapal, yani dinamik ve btn insanlara ak olmayan
bir de dini vardr. Bergson kapal ahlkn baflka toplumlar dflladn, savafl bir
karaktere sahip olduunu, yasalarn ihll eden bireylere fliddet uygulamaktan e-
kinmediini syler. Buna karfln, kapal bir din de istemli bir biimde korkular,
sanrlar retir. rnein gklerde her hareketimizi izleyen ve bizi cezalandran tan-
rlar vardr. Bu korkular ve sanrlar da toplumsal balar sklafltrmaya yararlar.
Mistik szc genifl Ancak ahlk ve din kapal ahlk ve dinden ibaret deildir. Ak ahlk ve ak
anlamnda gizemli olan,
olaan bilme aralaryla,
belirli bir toplumun mal deildir, btn insanla ak, evrenseldir. Bu anlamda
sradan gzlemlerle Bergson ak ahlk ve ak dini evrimde ortaya kan bir ilerleme, bir yaratclk
bilinemez olan iflaret eder.
Mistik deneyim gerekliin
olarak grr. Evrensel dinler ve ahlklar savafl deildir, ak bir toplum yaratl-
dorudan doruya akln masyla gelecek bir barfl hedeflerler. Bergsona gre ak ahlk yaratc heyecan-
dflnda bir seziflle
kavranmasdr. Ortaya
lardan kaynaklanr. Yaratc heyacanlar, sradan heyecanlar deildirler. Sradan
koyduu bilgi de yaflant heyecanlar bir temsili varsayarlar. rnein bir hediye almak beni heyecanlandrr,
merkezli bir bilgi trdr.
Dinsel mistisizm, gizemli ve
hediyenin temsili heyecandan nce gelir. Hlbuki yaratc heyecan bir temsile da-
stn bir varla sevgi ve yanmaz. Onun temsile ncelii vardr, temsil heyecann iinde ve onun tarafndan
duygu yoluyla ulaflma,
onunla btnleflme ve
yaratlr. Sanatlar yaratc bir heyecanla sanat eserine iliflkin temsili retebilirler.
birleflme srecidir. Yaratc heyecan insan, ihtiyalar karfllamaya ynelen zeknn dflna karan zi-
Mevlnann yaflad mistik
deneyimi anlatan afladaki
hinsel olarak duraan olmayan bir srece sokar. flte sezgi sramalar bu sre
dizeleri bunun tipik bir iinde meydana gelir. Bergson ak ahlk sanat gibi yaratc heyecana ve sezgiye
rneidir.
balar ama bundan evrensel bir ahlkn nasl kacan anlamak kolay deildir.
Ak din sz konusu olduunda yaratc heyecan bizi mistik deneyime gtrr.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
1. nite - Bergson 11
BAK AfiKA
Bak aflka... S O R U S O R U
nasl karflr
aflk olanla DKKAT DKKAT
bak ruha
N N
nasl birleflir yeryzyle SIRA SZDE SIRA SZDE
ona yeni hayat verir
ev. Vehbi Taflar
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Mistisizm, dini yaflanty kat ve statik bir dizi retiye sadk kalarak hayatn
srdrmenin tesinde bir yaflant olarak grr. Fakat Bergsona gre mistik tecr-
K T A P K T A P
be tanrnn temafla edilmesinden ibaret deildir, yaratcdr; harekete, eyleme d-
nflr. Kayna doal ihtiyalar olan kapal ahlkn bireyde srekli bir biimde ita-
at etme alflkanl retmesine ve bireyi yaratc bir biimde, zgrce hareket ede-
TELEVZYON TELEVZYON
meyecek hle getirmesine ramen karfln ak ahlk eilmez kurallarn, kat dev
ve mecburiyetlerin tesinde mstesna tecrbelere dellet eder.
www.mevsimsiz.net/y-8185/BAK_ASKA._Mevlana_/ NTERNET NTERNET

www.anadoluaydinlanma.org/islem_kadim.asp?yazi=16
Trelerin ahlkla iliflkisini tartflnz. SIRA SZDE SIRA SZDE

4
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
12 adafl Felsefe-II
zet
N
A M A
Bilincin, hareketi zekyla kavrayfl ile sez- N
A M A
Bergsonun bilgi teorisinde, madde ile bilin ara-
1 giyle kavrayfl arasndaki fark aklamak ve 2 snda kurduu ba aklamak ve idealist ve rea-
bu kavrayfllar, zaman ve srem kavramlaryla list bilgi teorilerinin maddeyi temsil ederek bil-
iliflkilendirmek. me ile Bergsonun imgesel bilme etkinlii ara-
Bergsonun ikici (dalist) bir varlk anlayfl var- sndaki farklar saptamak.
dr. Varlk, meknsal olan madde ile zamansal Bergson, ikici bir bafllang noktasndan, tin ve
olan tinden meydana gelmifltir. Bu iki varlk tar- maddenin tzce, yapca farkllndan hareket
z arasndaki fark yapsal bir farktr. Dolaysyla etmektedir. O hlde birbirinden farkl olan bu iki
birbirinden farkl olan bu iki varla iliflkin bilme tz arasnda nasl bir iliflki kurulmaktadr? Madde
tarzlar da farkldr. Bilin hayatnda yaflantlar ve Hafzada bu sorunun yantn aranr. dealist
srekli bir deiflim iinde bulunurlar. Bilin yo- bakfl asndan madde zihinsel bir temsilden
unluklardan ibaret bir okluktur. Ancak, bu ok- (sz, kavram, tmel, simge) ibarettir. Realist ba-
luk ayn zamanda da paralanmaz bir birliktir. kfl asna gre ise madde zihindeki temsilleri
Zek maddeyi blnebilir ve paralanabilir nice- oluflturan fleydir. Bergsona gre bu iki bakfl a-
liklerden mteflekkil olarak kavrayabildii hlde s da hataldr. Bedenim ve beynim maddi evre-
yaflantlar ve bilin hlleri ancak sezgi ile biline- nin bir parasdr. Bu nedenle, madde ne bt-
bilirler. Eski felsefe ve bilim, bu deiflimi mek- nyle ben merkezli olarak ne de ben den ba-
na balamfl, harekete indirgemifl ve saat kadran- msz olarak kavranabilir. Evren bir imgeler b-
larnn da gsterdii bu harekete zaman demifl- tndr. Onu bedenimle dfltan deil, iten tanr
tir. Oysa gerek zaman sremdir. Bilin hlleri- ve bilirim. mge ne temsil ne de fleydir. mge
mizin deifliminde anlarn birbirini iermesidir. fleyden biraz az, temsilden biraz fazladr. Temsil
Srem hem deiflken hem de zdefltir. Sezgiyle ile imge arasnda yalnzca bir derece fark vardr.
yakalanan bu gereklik hem varlk hem de dei- Alg, imgelerle; zek ise temsillerle ifller. Sezgi
flimdir. Bergson deiflimi reddeden varlk felse- hafzadr. Alg, maddenin genel ktlesini insan
felerini de varl reddeden deiflim anlayfllarn eyleminin yararna ayr cisimlere bler. Fakat sez-
da elefltirir. gi, algdan ok farkldr. O da alflkanlklarla r-
gtlenmifl olarak ihtiyalara gre ynlenir. Sezgi
bir akli gr deil, bir igddr. Madde ile bi-
lin arasndaki iliflkiyi hafza kurmaktadr.
www.evrenselpdf.com
N
AM A
Bergsona gre varlkta yaflam atlmn ger- N
AM A
Bergsonun kapal ahlk ile ak ahlk ve kapal
3 eklefltirmek iin harekete geen evrimin, evrim- 4 din ile ak din kavramlarn tanmlamak ve bu-
cilikle iliflkisini ve Neo-Darwinizm, Neo-La- nu Bergson felsefesindeki ikicil yap ve evrim fik-
mark gibi evrim kuramlarndan farkn belirt- riyle iliflkilendirmek.
mek ve evreni bilmenin neden sremle mmkn Bergsonun ahlkve din hakkndaki grflleri
olabileceini aklamak. evrim fikrine baldr. Dinin ve ahlkn gnm-
Zaman ve srem kavramlar arasnda yapt ze kadar nasl evrildiklerini aklamaya alflr.
ayrm, Bergsonun varlk anlayflnda nemli bir Sistemindeki ikicil anlayfla paralel olarak top-
rol oynar. Evreni nedensellik iliflkisi iinde belir- lumsal ahlk ile gerek ahlk arasnda bir ay-
lenimci bir anlayflla ele aldmzda yenilie ve rm yapar. Toplumsal ahlk bize kendi toplumu-
evrime yer kalmaz. fiimdi, gemiflin zorunlu bir muzun tarihsel ve kltrel bir takm deerlerini
sonucu deildir ve gelecek flimdiden ngrle- kazandrr ve bunlar hayata geirmek iin davra-
mez, nk evrim ngrlemez olanla atlmn nfllarmza baz normlar koyar. Bu toplumsal ah-
gereklefltirir. Zek, gereklii mekna dayana- lkn gerek anlamda ahlkla bir ilgisi yoktur.
rak kavramaya alflt iin bilinci kavrayamaz. Bergson bu ahlka btn insanla ak olmad-
Evrim, srem ancak sezgi ile kavranabilir. Dene- iin kapal ahlk der. Tre ahlk, kapal ahl-
mede zek ile sezgi arasnda yaplan ayrm kn iyi bir rneidir. Bu ahlk dfllayc, baskc
Yaratc Tekmlde daha da belirginleflir. Zek- ve savafldr. Ayn biimde kapal din de sistem-
nn alan meknsal madde alandr. O, belirle- li bir biimde korkular, sanrlar retir; rnein
nimcilik ilkesiyle alflarak belli snrlar iinde gklerde her hareketimizi izleyen ve bizi korku-
statik bir dorulua eriflebilir, ama hayatn dina- tup cezalandran tanrlardan sz eder.
mik bilgisini salayamaz, evreni aklayamaz. Ev- Ancak ahlk ve din kapal ahlk ve dinden iba-
rende btn varlklar hrdr ve olufl hlindedir. ret deildir. Ak ahlk ve din ak belirli bir top-
Bergsonun evrimcilii, Darwinizm gibi belirle- lumun mal deildir, btn insanla ak, evren-
nimci deil, yaratcdr, dz bir yol izlemez. Bu seldir. Bu anlamda Bergson ak ahlk ve ak
evrimin kendine gre bir ereksellii vardr, ama dini evrimde ortaya kan bir ilerleme, bir yarat-
ilerleme fikrine bal deildir. Yaflamn erei, clk olarak grr. Evrensel dinler ve ahlklar sa-
yaflam atlmndan, yani evrenin iindeki dei- vafl deildir, ak bir toplum yaratlmasyla
flim gcnden baflka bir fley deildir. Gizemli bir gelecek bir barfl hedeflerler. Bergsona gre ak
kavramdr bu. Yaflam atlm ancak sremde sez- ahlk yaratc heyecanlardan kaynaklanr. Ya-
giyle kavranabilir. Bylece srem, yalnzca bilin- ratc heyacanlar, sradan heyecanlar deildirler.
ci aklamak iin deil, evrimi anlamak iin de Ak ahlk yaratc ve yenilikidir. Sezgiye daya-
baflvurmamz gereken bir kaynaktr. Yaratc ev- nr. Ak din sz konusu olduunda yaratc he-
rim, kendi hafzasn iinde taflr. yleyse hafza yecan bizi mistik deneyime gtrr. Mistisizm,
yaflamn inorganik biimlerinde de vardr. Mad- dini yaflanty, devin tesine geen dini dene-
de ile hafza arasndaki iliflki hem iten hem de yim ve bilinli katlma balar.
dfltan kurulmufltur.
www.evrenselpdf.com
14 adafl Felsefe-II
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki belirlemelerden hangisi Bergsonun fel- 6. Afladakilerden hangisi Bergsonun madde hakkn-
sefe anlayflna aykrdr? daki grfln ifade eder?
a. Felsefe bir bilimdir. a. Maddenin kendisi bir temsildir.
b. Felsefe biyoloji bilimini model almaldr. b. Madde kendinde varolan bir imgedir.
c. Felsefe, her trl metafizikten bamsz olmaldr. c. Madde imgeden soyutlanabilir.
d. Bilimler ile felsefe arasndaki fark bir yntem d. Zihnin maddeyle iliflkisi nedensellikle kurulur.
fark deildir. e. Madde temsillerin oluflmasnn sebebidir.
e. Felsefenin amac evrenin dinamizmini kavra-
maktr. 7. Afladakilerden hangisi Bergsona gre Neden
madde kendisini bize imgelerle veriyor? sorusunun
2. Afladakilerden hangisi Bergsonun savlarndan cevabdr?
biridir? a. Maddeye iliflkin sezgiyi, ancak maddeye iliflkin
a. Felsefenin aklamalar fiziin aklamalar ka- hafza kurabilir.
dar doru olamaz. b. Beynimizdeki hareketler de dfl dnyadaki hare-
b. Felsefi bilgi, tmevarm yntemini kullanmaldr. ketlerin ayrlmaz bir parasdr.
c. Metafizik, evrensel bir matematiktir. c. Maddi dnya bilinteki imgelerden muaftr.
d. Matematik btn bilimlerin ortak dilidir. d. Sezgi algdan fark imgelerle ifller.
e. Metafiziin grevi yaflama uygun yeni kavram- e. Sezgi de zek gibi ihtiyalara ynelir.
lar retmektir.
8. Afladakilerden hangisi yaflam atlm iin doru
3. Afladaki sorulardan hangisi Bergsonun kendisine bir belirlemedir?
sorduu sorulardan biri deildir? a. ngrlebilir.
a. Madde ve tin nasl var olmufltur? b. Zekyla kavranabilir.
b. Ben ile evren arasndaki iliflki nasldr? c. Nedensellie baldr.
c. Zaman bilince nasl verilmektedir? d. Varlk ve deiflimdir.
d. Evren nedir? e. Yalnzca bir olufltur.
e. Ben neyim?
9. Bergsona gre Yaratc Tekml iin afladaki be-
4. Afladaki savlardan hangisi Bergsonun grfllerin- lirlemelerden hangisi doru olamaz?
den biri deildir? a. nsann kendisine odaklanmasyla kavranabilir.
a. Madde meknsal, tin zamansal varlklardr. b. Srem temelli bir deiflimdir.
b. Zamann bilince verilifline srem denir. c. Varln btn iin geerlidir.
c. Bilin niceliklerle deil niteliklerle ilgilidir. d. Hr ve srekli bir olufltur.
d. Madde ve tin arasnda bir derece ayrm vardr. e. lerlemecidir.
e. Gemifl yok olmaz, varlkta devam eder.
10. Admz miskindir bizim
5. Bergson, Eleal Parmenidesin hangi grfln Dflmanmz kindir bizim
elefltirir? Biz kimseye kin tutmayz
a. Yalnzca olufl vardr. Kamu lem birdir bize
b. Bir fley yoktur. Yunus Emrenin bu dizeleri afladakilerden hangisine
c. Var olan birdir ve deiflmez. rnek olabilir?
d. Varlk bilinemez. a. Tre ahlkna
e. Varlk madde ve tinden oluflur. b. Ak ahlka
c. Toplumsal ahlka
d. Kapal ahlka
e. Bireysel ahlka
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
BERGSON Eer, bilin seim demekse, bilincin karar vermede bir
rol varsa kendiliinden hareket etmeyen ve kararlar
Bilin nedir? Bunca somut olan, her birimizin deneyin- alamayan organizmalarda bilinle karfllaflacamz flp-
de bunca direnerek hazr bulunan bir fleyi tarif edeme- helidir. Gerei sylemek gerekirse, canl varlklar ara-
yeceimi pekl aklnzdan geirmektesiniz. Fakat bi- snda bsbtn kendiliinden hareket etme kapasite-
lin hakknda bilinten daha az ak olacak bir tarif yap- sinden yoksun olan bir varlk yoktur. Topraa bal bit-
makszn ben bilinci en grnflteki zelliiyle vasflan- kiler dnyasnda bile hareket kabiliyeti yok olmaktan
drabilirim: bilin ilkin hafza anlamna gelir. Hafza ge- ok uykuda gibidir: faydal olabilecei vakit uyanr. y-
nifllikten yoksun olabilir; gemiflin ancak az bir ksmn le sanyorum ki tm bitkiler ve hayvanlar bu yetiye ilke
hatrnda tutabilir; ancak olup bitmifl bulunan fleyi ez- itibariyle, imkn olarak sahiptirler ama birok hayvan
berinde tutabilir; fakat hafza yerli yerindedir. Daha ondan olgusal dzlemde vazgeerler; hayvanlar arasn-
dorusu, hafza olmad takdirde bilin de yoktur. Ken- da zellikle parazit olarak yaflayanlarn yiyecek bulmak
di gemiflinden hibir fley barndramayacak, hi dur- iin yer deifltirmelerine gerek yoktur. Birok bitki top-
madan kendi kendini unutacak olan bir bilin her an ran asalaklar deil midirler? Bana yle geliyor ki, bi-
helk olacak ve yeni bafltan doacaktr. Buna bilinsiz- lin kkensel olarak btn canl varlklarda vardr; uyur,
likten baflka ne denir? (...) yleyse bilin btnyle kendiliinden hareket etmez ve yaflam zgr eylemi
bellektir; gemiflin flimdi ire barnmas ve bugne ta- gerektirdii zaman ykselmeye bafllar.
flnmasdr. Henri Bergson, fiuur ve Hayat, Zihin Kudreti, (1989)
Fakat her bilin gelecein peflin olufludur. Kendi zihni- eviren Mira Katrcolu, Milli Eitim Bakanl Yayn-
nizin dorultusunu gelifligzel, herhangi bir anda gz lar, stanbul (eviri deifltirilmifltir); ss. 13-21.
nnde tutunuz: Bu zihnin var olan fleyle urafltn,
fakat bilhassa, az sonra olmufl bulunacak fleyi gz nn-
de tutarak urafltn anlayacaksnz. Dikkat bir bekle-
yifltir ve bundan dolay da, yaflama karfl herhangi bir
dikkat yokken bilin diye bir fley de yoktur. Gelecek ifl-
te bundadr; gelecek bizi armakta yahut daha doru-
su bizi kendisine ekmektedir. Bizi zaman yolu zerin-
de ilerleten bu aralksz ekifl aralksz eylemde bulun-
mamzn da nedenidir.
Artk olmayan aklda tutmak, henz olmayan ngr-
mek iflte bilincin ilk ifllevi budur. Eer flimdi matematik
bir ana indirgenebilseydi, artk flimdi olmayacaktr. Bu
an gemiflle gelecei ayran salt teorik bir snrdan bafl-
ka bir fley deildir (...)
Eer dediimiz gibi bilin gemifli aklda tutuyor, gele-
cei ngryorsa bunun sebebi, hi kuflkusuz, onun
seim yapmakla grevli bulunmasdr: semek iin ne
yaplmas gerektiini dflnmek ve belleinde bu gibi
durumlarda daha nceden meydana gelmifl olaylardan
sonular kararak fayda ve zararlar ngrmek gere-
kir. ngrmek hatrlamay gerektirir. Dier yandan
vardmz sonucu tamamlamak gerekirse flu soruyu
da sormamz gerekir: Btn canl varlklar bilinli mi-
dir yoksa bilin yaflamn yalnzca bir blmnde mi
bulunmaktadr?
www.evrenselpdf.com
16 adafl Felsefe-II
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden Sra Sizde 2
gzden geiriniz. Paydos ddnn lt zaman madde dnyasna
2e Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden ait mekn ve hareketle llen zamandr. Saat kadran
gzden geiriniz. zerinde yelkovan ve akreple llen homojen blm-
3. a Yantnz yanlfl ise fiuurun Dolaysz Verileri lerden meydana gelen bir zamandr. Befl dakika dnya-
zerine Deneme blmn yeniden gzden nn her yannda befl dakikadr. Oysa makinesinin ba-
geiriniz. flnda sekiz saat alflan bir iflinin yaflad birbirini ta-
4. d Yantnz yanlfl ise fiuurun Dolaysz Verileri kip eden bilin hllerinden, oluflan srem heterojen bir
zerine Deneme blmn yeniden gzden zamandr. Paydos ddnn lt zaman mekanik
geiriniz. zamandr. flinin yaflad gerek zaman ise onun dert-
5. c Yantnz yanlfl ise fiuurun Dolaysz Verileri lerine, kayglarna hayallerine bal olarak deiflen ger-
zerine Deneme blmn yeniden gzden ek zaman yani sremdir. O llebilen bir zaman de-
geiriniz. il, yaflanan bir zamandr.
6. b Yantnz yanlfl ise Madde ve Hafza blm-
n yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3
7. b Yantnz yanlfl ise Madde ve Hafza blm-
n yeniden gzden geiriniz. Koninin Ucu Koninin Taban
8. d Yantnz yanlfl ise Yaratc Tekml blm-
n yeniden gzden geiriniz. Haremlikli, selamlkl o koca
Klmfl, yorgun, sarsak hayalet
9. e Yantnz yanlfl ise Yaratc Tekml blm- tekke
n yeniden gzden geiriniz. Grkemli dut aac, trmanlma-
10. b Yantnz yanlfl ise Ahlkn ve Dinin ki Kay- Etraf betonla evrilmifl ve s g olduu iin ve dut dflr-
na blmn yeniden gzden geiriniz. depo yaplmfl zavall bir aa. mek iin baflma attm tafln ba-
flm yard tafl.
Baheli byk ahflap yaplar,
irkin beton apartmanlar,
trbeler, papazn bahesi
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Felsefe bir bilimdir. nermesinin doruluu ya da Sra Sizde 4
yanlfll felsefeden ve bilimden ne anladmza bal- Treler kapal ve dar evreli toplumlarn deneyimlerin-
dr. rnein, eer felsefe deyince dnya grfl, yafla- den doan ve kuflaktan kuflaa aktarlan deerlere g-
ma zerinde dflnme, insanla ilgili problemler hakkn- re koyulmufl davranfl kurallar ierir. Baflka deyiflle, bu
da teolojik ya da metafizik aklamalar yapmay anl- deerleri koruma tarz ve biimleridir. Tre saylarak
yorsak bu anlamda felsefe bilim deildir. Eer bilim uygulanan pratikler felsefe bilgisiyle nesnel bir biimde
deyince matematiksel dorularn tafld kesinlii tafl- deerlendirilebilir. Bu adan tre ahlk ya da toplum-
yan bir bilgi sistemini kastediyorsak felsefe bu anlamda sal ahlk dediimiz sistem etik bir deerlendirmeden
bilim deildir. Ancak bilimi doa olaylar ve insan prob- geirilmeden onaylanabilecek bir ahlk deildir. Berg-
lemleri zerinde ampirik olarak snanabilir aklamalar sona gre ak ahlk, ahlki normlar byle bir deer-
yapan bir bilgi sistemi olarak da dflnrz. Felsefe lendirmeden geiren, kendini srekli yenileyebilen di-
byle bir bilimsel faaliyetle etkileflerek dflncelerimizi namik bir ahlktr.
berraklafltrmak, kavramlar zerinde dflnmek, yeni
kavramlar yaratmak abasdr. Felsefe doa ve insan
problemlerine kavramlar araclyla yaklaflr, hesab
verilebilir bir dflnme etkinlii olduu iin de bilim
olarak kabul edilebilir.
www.evrenselpdf.com
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Henri Bergson, Oeuvres Compltes. (1959). Presses Uni-
versitaires de France, Paris.
Henri Bergson, fiuur ve Hayat, Zihin Kudreti. (1989).
eviren Mira Katrcolu, Milli Eitim Bakanl Ya-
ynlar, stanbul.
Leonard Lawlor, The Challenge of Bergsonism: Pheno-
menology, Ontology, Ethics. (2003). Continuum,
London and New York.
Keith Ansell Pearson, Germinal Life: The difference and
repetition of Deleuze. (1999). Routledge, London
and New York.
Nurettin Topu, Bergson. (1998). Dergh Yaynlar, s-
tanbul.
Leonard Lawlor and Valentine Moulard, Bergson.
(2011). http://plato.stanford.edu/entries/bergson/
www.evrenselpdf.com
2
ADAfi FELSEFE-II
Amalarmz
N
Husserlin matematik felsefesiyle iliflkisi ve bilincin ynelimselliine dayana-
N
rak gelifltirdii doruluk ve gr (intuition) kuramlarn aklayabilecek,
Bilincin ynelimsellii sayesinde fleylerin kendisini bilmenin, zn kavra-
mann nasl mmkn olduunu aklayabilecek ve bunun ancak fenomeno-
lojik redksiyon yntemiyle, fenomenlerin bilinte nasl kurulduunun ay-
N
dnlatlmasyla mmkn olduunu ifade edebilecek,
Husserlin yaflayan beden kavram araclyla bilincin dnyayla nasl iliflki
N
kurduunu ve nesnel bilginin zneler-araslkla iliflkisini aklayabilecek,
Husserl etiinin deer kuramyla iliflkisini kurabilecek ve bu kuram gele-
N
neksel etik kuramlaryla iliflkilendirebilecek,
Post-fenomenoloji akm iindeki filozoflar tanyabilecek ve bu filozoflarn
felsefelerinin neden byle tanmlandn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilim Ynelimsellik
Felsefe Gr (Intuition)
Ontoloji Fenomenolojik redksiyon
Fenomenoloji Yaflayan beden
Bilin zneler-araslk
Varlk
indekiler
GRfi
HUSSERLN HAYATI VE ESERLER
HUSSERLN FELSEFESNN
GZERGHI
MATEMATK SORUNSALDAN
MANTIIN TEMELLENDRLMESNE
adafl Felsefe-II Husserl FENOMENOLOJK YNTEMN
KEfiF
AfiKIN FENOMENOLOJ
YAfiAM DNYASI
HUSSERLN ET
FENOMENOLOJ VE POST
FENOMENOLOJ
www.evrenselpdf.com
Husserl
GRfi
Husserl felsefenin bilim olduunu kabul eder. Bu adan Descartesn takipisi ol- Husserl temel bilim olarak
duunu belirtebiliriz. Pekin Bir Bilim Olarak Felsefe adl eseri Husserlin felsefeyi na- fenomenoloji ile blgesel
ontolojileri birbirinden ayrt
sl bir bilim olarak kavradn anlamak iin iyi bir kaynaktr. Doa bilimlerinde ke- eder. Ne kadar ok z
sinlik llebilirlikle iliflkilidir, felsefede ise byle bir kesinlik yoktur. Ama bu felse- itibariyle farkl varlk
fenin safsatadan ibaret olduunu ve bir bilim olamayacan gstermez. Aksine fel- olabilirse o kadar ok
blgesel ontoloji olabilir.
sefede daha byk bir kesinlik vardr, bunun llebilirlik olarak deil, pekinlik, ya- Psiflik varl inceleyen
ni sk temellendirme olarak anlamak gerekir. Husserle gre pozitif bilimlerin bu te- blgesel bir ontoloji
(psikoloji felsefesi), fiziksel
mellendirmeden yoksun kalmas nce bilimleri sonra da kltr krize srkler. varl inceleyen blgesel bir
Husserle gre felsefe bilimlerin bilimidir nk deneye dayanan veya dayan- ontoloji (fizik felsefesi),
matematiksel fleylerin
mayan tm bilimleri temellendirme grevi felsefenindir. Matematik de deneysel bi- varln inceleyen blgesel
limler de nesnelerinin ne olduunu ontolojik olarak aklamaya kalkflmakszn ifl- bir ontoloji (matematik
felsefesi) yaplabilir. Tm bu
lem yapmaya, problem zmeye devam ederler. Bir takm bantlar kurar, dzen- ontolojilerin temelinde bu
lilikleri takip eder, bunlar lmek ve hesaplamak suretiyle kesinlik ararlar. Felse- varlklarla iliflki kurmamz
fe her bilimin zgl nesnesinin blgesel bir ontoloji erevesinde inceleyip aydn- mmkn klan bilin
ontolojisi olmaldr. Bu,
latabilir. rnein, fiziin lt fenomenlerin z maddi fiziksel fleyin incelendi- transandal fenomenolojidir.
i bir blgesel ontolojide aklanacaktr.
Bylece bilimlerin pratii ontolojik olarak temellenir. Husserl, btn blgesel on-
tolojilerin de fenomenolojide temellenmesi gerektiini ne srer. Bunun sebebi fe-
nomenolojinin bilinci konu etmesidir. Bizim eflitli varlklarla iliflki kurmamz sala-
yan bilin olduuna gre, bu iliflkinin temellerini aydnlatacak bir bilgi elefltirisi ol-
maldr. Bu bilgi elefltirisi fenomenolojidir. Husserl bunun varl psikolojide temel-
lendirmek demek olmadn felsefi kariyeri boyunca eflitli yollarla anlatmay dener.
Felsefe bir bilimdir sav Descartes, Bergson ve Husserl tarafndanSIRA

paylafllmaktadr.
SZDE Bu SIRA SZDE
filozoflarn bilim anlayfllar da birbirine benziyor mu? Nasl? 1
HUSSERLN HAYATI VE ESERLER D fi N E L M D fi N E L M
Edmund Husserl (1859-1938) S O R U S O R U

Edmund Husserl 1859da bugn ekoslovakya Cumhuriyetinin iinde bulunan
Moraviada dodu. 1876-1878 yllar arasnda Leipzig niversitesinde matematik,
DKKAT DKKAT
fizik ve astronomi eitimi ald. Bu yllarda modern psikolojinin kurucularndan bi-
risi olan Wilhelm Wundtun verdii dersler onun felsefeye ilgi duymasna yol at.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
20 adafl Felsefe-II
Berlinde Leopold Kronecker ve nl matematiki Karl Weierstrass ile alflt s-

rada da ayn zamanda felsefe derslerini takip ediyordu. 1881de Viyena niversite-
sinde Weierstrassn eski bir rencisi olan Leo Knigsberger ile alflmaya baflla-
d. Beitrge zur Variationsrechnung (Kalkls Varyasyonlarna Katklar) bafllkl
doktorasn 1883te savundu.
Husserl Viyenada Franz Brentanonun verdii felsefe derslerini izledi. Brenta-
nonun tavsiyesiyle La Hallea gitti ve habilitasyon tezini say kavram stne Bren-
tanonun eski bir rencisi olan Carl Stupmfun ynetiminde yazd. 1887de savu-
nulan bu tezin komitesinde set teorinin mucidi Georg Cantor ve matematiki Her-
mann Grassman da bulunuyordu. Husserl nce 1887den sonra La Halle niversi-
tesinde, 1901den sonra da Gttingen niversitesinde dersler verdi. 1913te Ideen
bafllkl eserinin yaymlanmas, onu Yeni Kant Henrich Rickertin yerine Freiburg
niversitesinde profesr konumuna tafld. 1920lerden itibaren Husserl Alman-
yada felsefeye yn veren filozof olmufltur. 1923te Berlin niversitesine gemesi
iin davet alr ancak Freiburg niversitesini terk etmeyerek emekli olduu 1929 ta-
rihine kadar orada kalr.
Husserl 1933ten itibaren Almanyada Nazizmin ykselifli dolaysyla sorunlarla
karfllaflmaya bafllad. 1934te, Yahudi kimlii yznden emekli profesr olarak sa-
hip olduu niversite ktphanesini kullanma hakkn kaybetti. 1935te elyazma-
larnn Praga gitmesinin daha gvenli olduunu dflnd iin Prag Felsefe ev-
resiyle irtibata geti. 1937de Paristeki Uluslararas Felsefe Kongresine katlmak-
tan men edildi. 1938de Husserl hastalanp ldkten sonra el yazmalar gizlice Bel-
ikaya karld ve savafl bitene kadar da orada sakland. 1939da Praga giren Al-
man askerleri Deneyim ve Yargnn bir basksn tamamen yakmfllardr.
Husserlin nemli pek ok eseri vardr ve elyazmalarnn ve derslerinin yayna
hazrlanmas sreci hl Louvaindeki Husserl Enstits tarafndan srdrlmekte-
dir. Bununla birlikte, gnmzde Husserlin en nemli iki eserinin Mantksal Arafl-
trmalar ve Ideen olduu ynnde yaygn bir kabuln varlndan sz edilebilir.
HUSSERLN FELSEFESNN GZERGHI

Genellikle Husserlin felsefesi dneme ayrlarak dflnlr:
1. Matematik sorunsaldan fenomenolojik yntemin gelifltirilmesine giden s-
re (1887-1908)
2. Fenomenolojinin aflkn (transandantal) bir felsefe hline gelmesi sreci
(1908-1928)
3. Yaflam dnyas sorunsalnn ne kmas ve genetik fenomenolojiye arlk
verilmesi (1928-1938)
MATEMATK SORUNSALDAN MANTIIN

TEMELLENDRLMESNE
Husserlin felsefi yolculuu matematik felsefesiyle bafllar. 1887de savunduu dok-
tora tezi say kavram zerinedir. 1891de Aritmetik Felsefesini yaynlar. Husserl bu
kitapta mantksal zmlemenin temel baz nermelere dayandn, bu nerme-
lerde (rnein nicelik, younluk, zaman ve mekn gibi) basit, tanmlanamaz baz
kavramlarn, basit iliflkilerin ve iliflkisel kavramlarn (eflitlik, analoji, derecelenme,
btn, para, nicelik ve birlik gibi) ortaya ktn syler. Bu kavramlar mantksal
ve formel bir biimde tanmlanamadklarna gre onlar nasl aklayabiliriz? Hus-
serle gre bu kavramlar somut baz fenomenlerden soyutlanmfllardr. O hlde,
onlar aklamak, onlarn hangi fenomenlerden soyutlanmfl olduklarn gster-
www.evrenselpdf.com
2. nite - Husserl 21
mek anlamna gelir. Husserl bu temel kavramlarn kkenini znel etkinlikte, zihin- Mantk ve matematik de
duyumsanr fleylerle deil,
sel znel, psikolojik srelerde bulur. Bununla birlikte, Husserlin aritmetik felse- bu biimsel kategorilerle
fesi alanndaki abasnn hedefi aritmetiin temellerinin psikolojide bulunduunu ilgilenirler. Husserlin amac
matematiin temel
reddetmek ve matematie ve manta nesnel temeller kazandrmaktr. Fakat temel terimlerini akla
kavramlarn kkeninin znellikte bulunmas, bu kitab deerlendiren Fregenin kavuflturmaktr. Bylece
Husserlin psikolojist bir konuma dfltn ileri srmesine yol amfltr. Oysa matematiin formel yapsn
grde (deneyimde)
Husserlin konumu daha karmaflktr. Evet, aritmetik nesneler, dflnm yoluyla temellendirmek ister. Ona
eriflebileceimiz psikolojik srelerden bamsz deillerdir ama bu nesneleri ida- gre bir bilim olan felsefenin
yapmas gereken ifl bu tr
re eden yasalar da ampirik olumsallklardan ibaret deildir. Bunlar, zorunlu ve ev- temellendirmelerdir.
rensel bir bilginin nesneleridir. Husserl, kavramlarn iki biimde akla kavufltu- Husserlin bu kavramlarn
kkenini znellikte bulmas,
rulabileceini sylyor. Bir kavram mantksal ve formel olarak tanmlayarak ak- matematie nesnel temeller
layabiliriz. Fakat eer bir kavram byle aklayamyorsak onun somut fenomen- arayan filozoflarn tepkisini
ekmifltir.
lerden yaplan bir soyutlamayla ortaya ktn dflnmek gerekir. Ne var ki bu so-
yutlamada psikolojik zihinsel sre ile bilincin varlkla kurduu a priori iliflkiyi bir-
birinden ayrt etmek gerekir.
1901 ylnda yaynlanan Mantksal Arafltrmalarda Husserlin psikolojizme, ya-
ni matematiin ve mantn ampirik psikolojiden tretilebileceini savunan grfle
getirdii elefltiriler ok daha kapsamldr ve an felsefesi zerinde ciddi etkileri
olmufltur. Fakat burada da Husserl matematiin ve mantn nesneleri ile o nesne-
leri kavrayan psikolojik sreler arasnda bir ayrm yapar; bu nesneler bir yandan
psikolojik srelerde ortaya karlar, dier yandan da zorunlu yaplarnda katego-
rial grnn (intuition) nesnesi olarak o srelerden ayrlrlar.
Mantksal Arafltrmalar bilinci doaya veya doay bilince indirgeyen, farkl
ontolojik blgeleri ayrt etmeyi ihmal eden natralizmi, ideal SIRA SZDE psikolo-
nesneleri SIRA SZDE
jik srelere indirgeyen psikolojizmi ve bilinci bir doal nesne gibi aklamaya
alflan doalcl elefltirmifl, bilinci ynelimsel bir biimde kavramfl,
D fi N E L M buna ba- D fi N E L M
l olarak bir doruluk kuram, bir gr kuram gelifltirmifltir. Biz zellikle yne-
limsellik, doruluk ve gr kavramlarnn zerinde durarak bunlar akla-
S O R U S O R U
maya alflacaz.
Intuition kavramna Husserlin verdii anlam, Bergsonun verdiiDanlamdan

KKAT farkldr. DKKAT
Bu nedenle Husserl felsefesinde Intution kavramnn karfll olarak gr kavram
kullanlmfltr.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Mantksal Arafltrmalarda Husserl zihinsel varln znn ynelimsellik oldu-

unu syler. Her bilin bir fleyin bilincidir. Burada fley kavramn
AMALARIMIZ genel olarak AMALARIMIZ
anlamalyz, yani bir hayal, bir say, bir masa, bir an da bu fley olabilir. Bir zihin
yaflants ift kutupludur, onun bir zihinsel edimden bir de ynelinenden olufltuu-
K Tkurma
nu syleyebiliriz. O hlde bir hatrlama edimi bir anya, bir hayal A P edimi bir K T A P
hayale, bir arzulama edimi bir arzulanana, bir elefltiri edimi bir elefltirilene ynelir.
Ynelme anlam verme demektir, ynelinen ona verilen anlamn flnda belirir.
Bununla birlikte, bu iddia, bilin dnyaya nasl yneliyorsa dnyann
T E L E V Z Y Oda
N ona yle TELEVZYON
belireceini ileri srmek amacn gtmez. Zira ynelimimizin hakikati grden
kaynaklanr. Eer fleye anlam veren ynelimim, bir gr edimiyle doluyorsa fley
gerekten yneldiim gibidir. Eer byle bir gr sz konusu deilse o zaman y-
NTERNET NTERNET
nelimim yine anlaml olur fakat ii bofl kalr.
Bana doruluu veren gr nedir? Husserl iki eflit gr olduunu ne srer:
Duyusal gr ve duyusal olmayan a priori gr. Mantksal Arafltrmalarda Husserl
dilden yola karak anlam ile nesneyi ayrt eder. Dilde farkl trde adlar vardr. Ba-
www.evrenselpdf.com
22 adafl Felsefe-II
zen adlar tpk bir zellik gibi tek bir nesneyi tespit etmeye yararlar. Bir masal kah-
ramanna iflaret eden krmz bafllkl kz gibi. Bazen de farkl anlamlar olduu
halde tek bir nesneye iflaret ederler. Jena galibi ve Waterloo malubunun Napo-
leonu belirtmesi gibi. Zeynep, Pelin gibi szck olarak bir anlam olmayan ama
bir kifliyi iflaret eden isimler de vardr. rnein iek gibi cins isimler ise tmeldir
ve anlamlar bir kavram olup bir dizi nesneye gnderme yaparlar. fiimdi masaldaki
krmz bafllkl kz, bir zamanlar yaflamfl olduundan bahsedilen Napoleonu,
komflumuz Zeynep ve Pelini, masamn zerinde duran sar iekleri duyusal gr
yoluyla bilirim. Ama dilimizde ne var ki, ve, ok, az, iki,nnde, arka-
snda, burada, flurada, flimdi vb., gibi duyumsanr bir karfll olmayan ancak
merammz anlatmak iin ihtiyacmz olan biimsel szckler de vardr. Dahas,
bunlar kullanmak suretiyle yarglar ve nesneleri birbirine balayan ve Husserlin
biimsel kategoriler dedii szckler de vardr. rnein, bala (konjonksiyon)
ve ayrma (disjonksiyon ) eflitli oulluk biimleri vb., yarglar birbirine balarlar.
Set, say, para, btn, iliflki vs., ise nesneleri birarada dflnmeye yarar. flte Hus-
serle gre bu kategorileri duyusal gryle deil, akln kategoriyal gr yetisiyle
biliriz. Mantk ve matematik duyumsanr fleylerle deil, bu biimsel kategorilerle il-
gilenir. Psikolojizmin hatas bunlarn duyumsanr olandan soyutlama yoluyla reti-
lebileceini sanmasdr. Husserl biimsel kategorileri alflrken kategoriyal soyutla-
ma yoluyla duyumsanr olandan kurtulmamz gerektiini syler.
Burada bir geniflletme yapmak suretiyle Husserl zlerin, yani duyusal olmayan
varlklarn da ne iseler o olarak, ta kendileri olarak zihinde grlebileceklerini ne
srer. Dahas, bu zler duyusal grye bal olsalar bile, ona indirgenemezler. So-
nu olarak matematik bir hakikati a priori gr ile bilirim. znel sreler ynelim-
sellik yoluyla a priori bir biimde ideal varlklarla bal olduklar iin saf mantn
nesnel bilgisine sahip olabilirim. Bu iddiay genelleyebiliriz: eflitli varlk blgele-
rindeki varlklarn zlerinin ne olduunu da a priori bilirim. Fenomenolojik -
zmleme, ynelimsellii zmlemek yoluyla, beni bu zlerin bilgisine gtrmeyi
amalar.
SIRA SZDE Zenon paradoksu, kaplumbaaya ufak bir avans veren nl koflucu Achilleusun kuramsal
SIRA SZDE
2 olarak kaplumbaaya hibir zaman yetiflemeyecei hakkndayd. Bu paradoksla Husserlin
matematik kavramlar hakkndaki grflyle iliflkilendiriniz.
FENOMENOLOJK YNTEMN KEfiF

S O R U Mantksal Arafltrmalarn
S O R U 1901 ylnda yaymlanmas Husserli Gttingen niversi-
tesinde doentlik konumuna getirmifltir. Gttingen o yllarda matematik alflma-
lar iin bir Dmerkezdi.
KKAT
Ancak Gttingende Husserl matematik ve mantk zerine
DKKAT
alflmaktan ok znellikle ilgili sorunlara ilgi duymaya bafllar ve fenomenolojinin
nasl bir yntem olabileceini arafltrmaya giriflir.
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Bu yntem arafltrmas srecinin en byk keflfi fenomenolojik redksiyondur.
Fenomenolojik redksiyon gndelik hayatmzda iinde bulunduumuz doal tav-
AMALARIMIZ
rn afllmas, dflnmsel bir tavra geilmesi anlamna gelir. Fenomenolojik redk-
AMALARIMIZ
siyon epistemolojik baz normlar koyar. rnein, tikel bir bilime veya saduyuya
ait doal bilginin fenomenolojik zmlemelere girmemesi gerektii srarla vur-
K T A P gulanmfltr.K Baflka
T A Pdeyiflle, Husserl bu bilgi trlerini askya alan, devre dflnda b-
rakan bir usul olmadan fenomenoloji yapamayacamz syler. Bu usule de feno-
menolojik redksiyon veya epokhe der. Epokhe bize belli bir trde arafltrma ya-
TELEVZYON parken bazT E Lbilgi
E V Z Ytrlerini
ON kullanmamay retir. Yeterince temellendirilmemifl ol-
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
duklar hlde doru kabul edilen veya stnde uzlafllan aklamalarn yasaklan-
mas kendi gzlerimizle grmenin ve grdmz ifade etmenin yolunu aar.
Husserl bu kanaatleri devre dfl braktktan sonra bilin yaflantlarna geri dner ve
bu yaflantlarda bilince belirenin belirifline odaklanr. Bu beliriflte beliren ta kendi-
S O R U S O R U
si olarak verilir.
Epokhe, bilindii gibi, flphecilikte her trl yargdan kanma anlamna

D K Kgelir.
AT Husserlin DKKAT
kulland anlamda epokhe her trl yargdan kanma anlamn taflmaz. Epokhe nesneye
ynelirken anlayflmz arptacak olan ncel kabullerden kanmamz, doal tavrdan
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
kmamz salar.
Peki rnein alg yoluyla bilincimde beliren maddi ve fiziksel bir fleyin, rnein
flu gln bir serap olmas olasl yok mudur? Elbette vardr. Alg bir dizi beliriflin
birliidir. Algladm srece bu belirifller oalmaya devam eder. Aslnda onlar t-
ketemediim hlde birliklerini bir zdefllefltirme sentezi sayesinde
K Tkurabilirim
A P fakat K T A P
bu sentez, tam da belirifl tketilemez olduu iin uygun olmayacaktr (inadequate).
Sonraki bir beliriflin bu sentezin meydana getirdii nesneye aykr dflmesi imkn
vardr. Bu yzden Husserle gre algdan her zaman flphe edilebilir.
T E L E V Z Y OBuna
N karfln, TELEVZYON
bilincimdeki yaflantlarn varlndan flphe edemem. Bir korku duyduumdan flp-
he edemem nk bu korku bana dolaysz bir kesinlikle verilmifltir. A priori gr
yoluyla bilincime verilen hakikatler de apodiktik bir kesinlikle verilmifllerdir. Baflka
NTERNET NTERNET
bir deyiflle, nesnel olarak geerli ve zorunlu olarak dorudurlar.
Husserlin yapt fenomenolojik zmleme esasnda ynelimselliin zm-
lenmesidir. Bu zmleme ynelinen her neyse onun nasl kurulduunun, znn
ne olduunun ortaya karlmasn hedefler. Fenomenolojinin temel kavramlarn-
dan biri olan kurma (constitution) fleylerin bilince kendilerini gstermelerini ger-
eklefltiren srecin addr. Nesnenin kuruluflu nihai olarak zamann kuruluflu so-
runsalna geri dner.
Husserlin Zamann sel Bilinci zerine Dersleri 1905te asistan Martin Hei-
degger tarafndan yaynlanr. Husserl bu eserinde bilinten bamsz bir nesnel
zaman olduu tezini askya alr, devre dfl brakr. Bunun anlam, bundan sonra
yaplacak zmlemelerde nesnel zamana baflvurulmayacak olmasdr. Bylece
Husserl zamann bilince nasl belirdiini incelemeye giriflir, yani bilincin akflna
ikin olan zamana dner. Her yaflantnn (cogitatio) zne ait bir zaman vardr;
bu devre dfl braklmfl olan nesnel zaman deil, yaflantnn kendisine ait zaman-
dr. Husserlin yola kt fenomenolojik veri, iinde nesnel zamann da ortaya
kt zaman yaflantlar, bunlarn anlar, zgl ierikleridir. Yaflanan flimdi, ken-
dinde ele alndnda, nesnel zamann bir noktas deildir. Nesnel zaman fark
edebilmek iin deneyimlenen nesnelerin birbirini takip etmesi gerekir. rnein
saatte akrep ve yelkovann srekli farkl konumlar aldklarn grrz ya da diji-
tal saatte saylarn yerini baflka saylar alr veyahut gneflin doup gkyznde te-
peye ktktan sonra yavafl yavafl battn izlerim. Nesnel zamann bizim iin va-
rolabilmesinin flart, ncelikle fleylerin bize belirmesi, baflka bir deyiflle, yaflanan
ieriklerden kurulmasdr.
Herhangi bir fleyin bilince belirmesinin imkn, yalnzca bilincin o fleye birlik
veren bir sentez yapmas deildir, ayn zamanda da bilincin bir birlie sahip olma-
sdr. Bilincin birlii nasl kurulur? Husserlin bu soruya verdii niha-
i yant, bilincin birliinin zamansallaflmayla kurulduudur. O hlde bilin en derin
katmannda bir zamansallaflma hareketidir.
www.evrenselpdf.com
24 adafl Felsefe-II
sel zaman ynelimsellik sayesinde kurulur. Ynelme yalnzca bilincin yalnz-

ca flimdide kendisine verilene ynelmesi deildir, eer yle olsayd yalnzca flu an-
da, flimdide yaflyor olurduk ne bir gemifliz olurdu ne de bir geleceimizin olaca-
bilgisi. Zaman kuran iki ynelimsellik daha vardr: Geri ynelim (retention) ve
ileri ynelim (protention). Geri ynelimi hatrlamadan ayrt etmeliyiz, gemifl, geri
ynelim sayesinde gemifl olur ve eer geri ynelim yoksa gemifli tekrar flimdiye
aran, onu tekrar zihne mevcut klan hatrlama ynelimi de sz konusu olamaz.
Her flimdiki an yaflanr ve yerini baflka bir an alr ancak az nce yafladmz an ba-
site yok olup gitmez, bilin bir baflka flimdiyi yaflarken de ona geri ynelim kipin-
de ynelmeye devam eder. O ann da geri ynelim iinde yaflanmfl olduunu d-
flnrsek, flimdideki bilincin gemiflini dnflmfl bir tarzda koruduunu, hatta bir
kuyruklu yldz gibi arkasndan srklediini fark ederiz. Ayn biimde her flimdi-
nin bir ileri ynelimi de vardr, yani flu andan sonra bir baflka ann yaflanaca n-
grs mevcuttur bizde. flte bilincin en derin katman, bir nehir gibi akan zamann
bu hareketidir ve fleyler onun yatanda bilince verilir, bilin tarafndan kurulur, an-
laml bir biimde deneyimlenirler. Husserl bir andaki ilksel bir izlenimden yola k-
mfl, fakat dz bir izgi gibi aktn dflndmz zamann aslnda ne kadar kar-
maflk bir harekete sahip olduunu gstermifltir. Bu ilksel izlenim diyelim ki bir no-
tann kard bir ses olsun. Diyelim ki her anda farkl bir nota bir ses karyor.
Yalnzca bu farkl sesleri duysaydk ve geri ynelim ile ileri ynelim kabiliyetinden
yoksun olsaydk hibir zaman bir flark dinleyemezdik. Bilincin esasnda zaman ol-
duu, bir nesnenin zamansal olduu ve isel zaman bilincinde kurulduu fikirleri
ok yank uyandrmfltr. Aslnda Husserlin Bergsonla afla yukar ayn zamanlar-
da fiziin llebilir zamanndan farkl, daha temel orijinal bir zaman, bilincin za-
mann dflndn grmekteyiz. Bu dflnceler arasndaki birinci fark, Hus-
serlin zmlemesinin ynelimsellik fikrine dayanyor olmasdr.
Mantksal Arafltrmalarn yazlmasndan sonra gelen srete ynteme iliflkin
baz kararlar verilmifltir. rnein dfl dnyann varlna iliflkin tm varsaymlar as-
kya alnmadan zlerin bilgisine ulafllamayaca, bilincin yapsnn ancak bilin
edimleriyle ynelinen nesneler birbirinden ayrt edilmek suretiyle incelenebilece-
i gibi kararlardr bunlar. Bunlar Ideenin yolunu aarlar. Ideen bilincin ideal, z-
sel yaplaryla ilgilenir, bunlara transandantal bir stat verir. Husserl fiziksel ve
maddi bir gerekliin varolduunu ispatlamak veya gstermekle hi ilgilenmeme-
si onun Ideendeki konumunun aflkn idealizm olarak dflnlmesine yol amfl-
tr. Doal tavr dfl dnyann gerekten var olduu inancyla hareket eder, fenome-
noloji ise belirifllerin dnyasna odaklanr; fleylerin nasl deiflmez baz yaplaryla
alglandn amlar. Bunlar bilin tarafndan kurulduklarna gre gereklik de
bizim belirifllerin bir ksmyla kurduumuz iliflkinin bir karakteristii hline gelir.
AfiKIN (TRANSANDANTAL) FENOMENOLOJ

Gttingen niversitesinde fenomenolojik yntemin ne olduunu dflnrken
Husserl Kant ve Kant sonras Alman felsefesini okumaya bafllamfltr. Bu sre onu
fenomenolojiyi transandantal bir felsefe olarak kavramaya gtrecektir. 1913te ya-
ynlanan Ideen iflte byle bir kavrayfl ortaya koyar. Husserl kendisinin icad olan
transandantal fenomenolojinin Kantn transandantal felsefesinden nasl farkl ol-
duunu uzun uzun dflnmfltr. Bu farklara ksaca iflaret edelim: Husserl fieyle-
rin kendisine gidelim. der. Fenomenolojinin slogan budur. Bunun anlam Hus-
serlin Kantn yapt kendinde fley (Ding an sich) ile fenomen arasndaki ayr-
m reddettiidir. Fenomenlerin gerisinde kendisini bilincin tecrbesine vermeyen
www.evrenselpdf.com
kendinde fleyler yoktur yleyse duyusal gr ve akli gr yoluyla biz bizzat fley-
lerin kendisini bilebiliriz. Bu noktada Husserl Kantn aklmza izdii snrlar yine
ihll eder nk Kant akli gr yetisine sahip olmadmz syler. Husserlle Kant
arasndaki en nemli farklardan biri de Husserlin bilinci ynelimsellik olarak d-
flnmesidir. Husserlin ynelimsel sentezlerle yapt deneyime birlik verme iflini
Kant yarglarla yapar. Husserl Ideende transandantal bir indirgemeyle aflkn egoya
ulafllabileceini syler. Bilinteki tm yaflantlar bu aflkn egonun yaflantlar ola-
rak tannr. Bylece ego-cogito-cogitatum yaps ortaya koyulur. Bilince birliini
veren fleyin tm deneyimlerin bir aflkn egonun deneyimleri olduu grfl Kant-
bir grfltr. Fakat Kantta bu ego bir ilkedir, oysa Husserlde gr yoluyla, z-
nn ne olduu bilinemese bile, varl a priori olarak ve zorunlulukla bilinir. Bu
aflkn egonun ampirik ego olmadn vurgulayalm, ona ulaflmak iin kendi kiflisel
tarihi olan, psikolojik bir varlk olarak egonun da askya alnmas gerekir.
Ideen hem aflkn idealist bir konumdan yazlmas hem de getirdii yntemsel ye-
nilikler dolaysyla Mantksal Arafltrmalardan farkldr. Mantksal Arafltrmalarda
yaplan zmlemeye yorumcular noetik zmlemeye karfllk dfler, zira bilin
edimlerinin incelenmesine ncelik verilmifltir. Oysa Husserl daha sonra, Ideen Ide
noematik zmleme dedii yntemi keflfedecektir. Bu zmleme fleyi bana nasl
(im Wie) beliriyorsa yle betimlemeye dayanr. (Hua III/1, ss.217, 233, 303) rnein
arka bahemdeki aa baharda bembeyaz ieklerle donanmfl, dallarna kufllar yu-
va yapmfltr. Gvdesi le gneflinin altnda parlamakta, yapraklar rzgrda yavafl-
a salnmakta, zerinden bulutlar gemektedir. Bu betimlemede aa bir ufka yer-
lefltirilmifltir. Husserl deneyimize verilenin zamansal ve meknsal ufuklar olduun-
dan sz eder. Bu ufuklar keflfettiimizde yaflantlarn birbirine nasl eklendiini, bir
ayaklarnn nasl dier yaflantlarda olduunu fark ederiz. Bylece bir dnya gsterir
kendisini. Noematik analiz bizi yaflam dnyas kavramna gtrecektir.
Bilimsel kavramlara Husserlin fenomenolojisiyle baktnzda nelerSIRA

syleyebilirsiniz?
SZDE SIRA SZDE
3
YAfiAM DNYASI
Ideen IIde Husserl bir taraftan katmanl bir ontoloji sunarken dier taraftan byle
bir ontolojinin naifliini de ortaya koyar. fieylerin maddi ve kltrel katmanlar-
S O R U
n ayrmak yerine, kltrel fleyleri en doal gibi grnen zelliklerine kadar kl- S O R U
trel anlamlar tarafndan nfuz edilmifl olarak betimler (Hua IV, ss. 236-9). Bu d-
nemde yaflayan beden (Leib) ile nesne olarak beden (Krper)D arasndaKKAT bir ayrm DKKAT
yapar. Bu ayrmn Husserli takip eden Merleau-Ponty iin de ne kadar nemli ol-
duunu Merleau-Pontyi tartflrken greceiz. Beden Kartezyen gelenein dfln-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
d gibi nesneler arasnda bir nesne deildir yalnzca, dnyay ve kendi kendisi-
ni alglayan, hisseden bir varlktr. Beden yoluyla Husserl evreleyen dnyann bi-
lince nasl n-verili olduunu dflnmeye giriflir. Bu dnemde beden zerine bu
dflnme efl zamanl olarak zneler-araslk stne bir dflnm efllik eder. zne-
ler araslk (intersubjectivit) acaba ilkin bedenler-araslk (intercorporit) mdr?
zneler-arasln nasl temellendirilebilecei beflinci Descartes
K T A PMeditasyon- K T A P
larn konusunu oluflturur. Bu dnemde Husserl nesnelliin anlamnn zneler-ara-
sl varsaydn vurgulamaktadr. Bir fleyin nesnel bir biimde geerli olduunu
sylemek baflka zihinlerin de onun doruluunu tespit edebileceini
T E L E V Z Y One
N srmek- TELEVZYON
tir. Eer bu mmkn olmasayd iki kiflinin dili kullanarak ayn nesneden sz etme-
si ve bir doruluu beraberce saptamas da mmkn olamazd. Bunu yapamasay-
dk ne ortak bir yaflam, ne bilimler ne de kurumlar olurdu. Elbette, nesnel geer-
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
26 adafl Felsefe-II
lilik zneler-araslk ve dilden ibaret deildir. ki kiflinin bir nesne hakknda ayn
doruluu idrak etmesinin zemini nesnenin deiflmez yasalardr. Ne var ki byle
bir kolektif deneyimin olabilmesi iin baflka zihinlerin varl gerekir. Pekiyi, bafl-
ka zihinler olduunu nasl biliyorum? Baflkasnn bilinci hibir zaman bana kendi
bilimcim gibi dolayszca verilmez. Husserle gre yaflayan bedenim ile baflkasnn
alg alanmda bana verili olan bedeni arasnda bir eflleflme meydana gelir. Ali, ora-
da kapnn yannda duruyor, ben ise burada masann yanndaki sandalyede otur-
maktaym. Orada kapnn yannda duran ben olabilirdim, burada, bu sandalyede
oturan da o olabilirdi. Bu durumda kendimi baflkasnn yerine, baflkasn kendi ye-
rime koyabilmem yaflayan bedenimle yaptm bir fleydir. Bu eflleflme sayesinde
baflkasn yalnzca benimki gibi yaflayan, alglayan bir beden olarak deil, ayn za-
manda da bir alter ego olarak kendi bilincime sunarm. Buna Husserl eflsunum
(apprezentation) der. Bylece onu da bir ego, bir bilin olarak dflnrm. Hus-
Solipsizm (tekbencilik) serl bylece tekbencilii (solipsizm) afltn dflnmektedir. Onun bedeni feno-
yalnzca benim bilincimin ve menolojik bir tarzda yeniden dflnmeye giriflmesi ve salt bir nesne olarak beden
onun ieriklerinin mevcut
olduunu, baflka zihinlerin kavrayfln aflmas, zneler-arasl temellendirmesinde nemli bir rol oynamfltr.
var olduunun Beden ve zneler-araslk mefhumlaryla ilgili tartflmalar, Husserlin nc
kantlanamayacan ileri
srer. Baflka insanlarn dnem dflncesinin anahtar saylabilecek yaflam dnyas mefhumunu akla
bedenleri, jestleri, kavuflturmak iin de faydal izleklerdir.
syledikleri, onlarla
yafladm iliflkiler vs., Yaflam dnyamz bizim birinci tekil flahs olarak deneyimlediimiz fleylerin dn-
benim zihnimin yasdr. Bilim ise nesneleri nc tekil flahs perspektifinden aklamaya alflr. Bu
seraplarndan,
kurgularndan,
srada nesneler znellikle iliflkilerinden koparlar ve duraan yaplar olarak dfln-
hayallerinden ibaret olabilir. lrler. Oysa bilimin nesneler dnyasnn kkleri yaflam dnyasnda bulunur. Bura-
Husserl solipsizmi aflt da kk metaforunu kullanmamzn sebebi, bir oluflum srecini dflndrmek. Sta-
iddiasndadr.
tik olarak dflndmz nesnelliin temelinde bir oluflum vardr. Birincil olan ya-
flam dnyasysa, yaflam dnyasndan bilimin nesneler dnyas nasl oluflmufltur? Sz
gelimi Eski alarda insanlar dnyann dz olduuna ve evrenin merkezinde bu-
lunduuna inanyorlard. Kopernik ve Galile bu anlayfln bilimsel olarak yanlfl ol-
duunu kesin olarak ortaya koydular. Nesnel bilim asndan baktmzda dnya
evrendeki binlerce gezegenden herhangi biridir. Ancak Husserle gre, Eski ala-
rn bu insanc bilimsel adan yanlfl olsa bile deneyimimizle ilgili temel bir hakikat
barndryordu nk tecrbemiz asndan yafladmz dnya dz, sabit ve merke-
zidir. Bu astronomi bilimiyle ilgili bir iddia deil, yaflam dnyamzn kkenselliini
gsteren bir iddiadr. Yaflam dnyas ile bilimin dnyas arasnda nasl bir iliflki ol-
duu sorusuna Husserl genetik fenomenoloji yoluyla bir yant arar. Statik fenome-
noloji deneyimi nesneyi rehber edinerek yapsal bir biimde betimler. Buna karfln
genetik fenomenoloji bu yapsalln znel anlam verme sreleri iindeki oluflu-
munu inceler. Bir varln belli bir anlamla tecrbe edilmesi iin hangi anlamlarn
zaten nceden kurulmufl olmas gerekir? Bu soru hem Deneyim ve Yargy hem de
Avrupa Bilimlerinin Krizi ve Aflkn Fenomenolojinin akl yrtmelerini belirler.
Bylece Husserl tarih sorusunu da fenomenolojiye sokar. Fakat ilgilendii fley am-
pirik olaylarn bir tarihi deildir, transandantal anlamn tarihidir.
Deneyim ve Yarg Husserlin en bafltan beri uraflt mantk problemine yaflam
dnyas kavram temelinde ve genetik fenomenolojin sorgulama biimini kullana-
rak yeniden geri dnd eserdir. Husserle gre formel mantk yalnz baflna ele
alndnda sadece normatif bir disiplin, bir dflnce teknii gibi grnebilir. De-
neyim ve Yargda Husserlin amac mant deneyimimizle iliflkilendirmektir. For-
mel mantk zne ve yklemlerden oluflan nermeler ve bunlar arasnda karm
yapmamz salayan kurallarla ilgilenirler. Bu adan baktmzda formel mantn
www.evrenselpdf.com
deneyimimizle hibir ilgisi yokmufl gibi grnr. Husserl bu kurallarla deneyimi-

miz arasndaki sreklilii gstermek ister. Bu yzden flu soruyu sorar: Formel man-
tn merkezinde bulunan predikatif yargnn kkeni nedir? Bu soru mantn tari-
hiyle veya genetik psikolojiye ilgili bir soru deildir, genetik fenomenolojinin so-
rusudur. Onu yantlamak iin aflkn bir manta baflvurmak gerekir. Bu da bizi de-
neyim ile yargnn iliflkisini amlamaya gtrr; Husserlin tezi yargnn predikas-
yon (ykleme) ncesi deneyimde temellendii, bir yargy vermeyi mmkn klan
fleyin bir mantksal yapnn deneyimde nflekillenmesi olduudur. Baflka deyiflle
Husserle gre deneyimiz yargya varmadan nce baflka trden sentezler, yaplar
ierir. Yarg bunlar dile getirir.
Avrupa Bilimlerinin Krizi, Avrupa uygarlnn yaflad byk krizi ki Nazizm
ve faflizm de bu krizin bir sonucudur, felsefi olarak aklama giriflimidir. Hus-
serlin bu krizi deer felsefesi yoluyla deil de Bat felsefesinin ve bilimin tarihsel
olarak nasl gelifltiini ele almak suretiyle tartflmfl olmas dikkat ekicidir. Avru-
pa uygarlnn baflna geleni anlamak iin felsefenin nasl on dokuzuncu yzyl-
da gitgide daha deneyci (ampirisist) ve natralist bir yn kazandn, nasl yaflam
dnyasnn unutulduunu yeniden dflnmek gerekir. Husserl bu teflhisi koyduk-
tan sonra bu yn transandantal fenomenolojiyle deifltirmek ister. Avrupa Bilim-
lerinin Krizinde zihinsel ve tinsel olann fiziksel olana indirgenemeyen kendisi-
ne zg bir gereklii olduunu vurgulanr. Husserle gre tini tin olarak sistema-
tik bir biimde ilk kez inceleyen ve bylece bilimi btnsel bir biimde dnflt-
ren fenomenolojidir.
Baflka bir bedeniniz olsayd yine siz olur muydunuz? BedeninizinSIRA

sizeSZDE
ait olduunu ne- SIRA SZDE
reden biliyorsunuz? 4
HUSSERLN ET D fi N E L M D fi N E L M
Husserlin etik stne 1908-1914 yllar arasnda verdii dersler Etik ve Deer Ku-
ram zerine Dersler adyla (Husserliana XVIII) yaynlanmfltr.SGenellikle
O R U Husserl S O R U
felsefesi tantlrken Husserlin etiine nem verilmez, bunun sebebi Husserlin etik
zerine alflmalarnn 1990lara dek yaynlanmamfl olmasdr. Oysa 20. yyn eti-
DKKAT DKKAT
inde ok etkili olan deer kuramn Brentano ve Husserlin alflmalarna bor-
luyuz. Nicolai Hartmann, Max Scheler gibi Marburg Fenomenoloji Okulundan fel-
N N
sefeciler Husserlin fenomenolojik etik fikrini ve deer kuramn SIRAtakip
SZDE etmifllerdir. SIRA SZDE
Husserl aksiyoloji ile etik arasnda bir ayrm yapar. Aksiyoloji, deerler bilgisi an- Aksiyoloji deer bilgisidir.
Doru deerler ile yanlfl
lamna gelir. Husserlin etiinin aksiyolojisine dayandn syleyebiliriz. deerleri birbirinden ayrt
Husserle gre deer nedir? Husserl tm zihinsel fenomenleri e ayrr: doksik etmeye yarayan normatif bir
disiplindir
(biliflsel zihinsel fenomenler), duygulanmsal fenomenler (zihinde hissedilen heye-
canlar), konatif fenomenler (istekler). Buna koflut bir biimde, K kuramsal,
T A P normatif K T A P
ve pratik disiplinlerden bahsedebiliriz. Husserlin bafllca tezi duygular ve heyecan-
larn deerlendirmeleri ierdiidir. Aksiyoloji doru duygular ve heyecanlar ile
yanlfl heyecan ve duygular saptamamza el veren normatif bir alt disiplindir. Ak-
TELEVZYON TELEVZYON
siyolojinin Husserlin duygular kuramnn bir paras olduunu grmekteyiz. Etik
aksiyolojiden daha fazlasdr, zira etik yalnzca doru deerlendirmelerle ilgilen-
mez, temsilin doruluunu (doksik ge) ve istemi (eylem ynnde abalama) de
hesaba katmak zorundadr. Yani etii hem teorik bir boyutu vardr N T E Rhem
N E T de aksiyo- NTERNET
loji gibi normatif bir alt disipline dayanan pratik bir disiplindir. Byle bir etiin
ideali, ahlaki olarak doru eylem anlayfl nedir? Nesneyi deerlendirmenin bilgi-
den, ona ynelik eylemin ise deerlendirmeden kaynaklanmasdr elbette. Husserl
www.evrenselpdf.com
28 adafl Felsefe-II
ahlki eylemin bir istem edimiyle seildiini, bu tr istem edimlerinin de bir fleyin
bilince deerli olarak sunulmasyla harekete geirildiini ne srer. Bu grfl
uyarnca olumlu bir biimde deerlendirdiimiz fleyleri arzularz. Bununla birlikte
deerlendirme edimlerinin kuramsal edimlerden farkl bir temeli olduunu syle-
memiz gerekir. Deerlendirme, deeri hissetmedir; temsili ve nesnelefltirmeyi var-
sayd hlde, bir temsil veya nesnelefltirme deildir.
Bu etik anlayfln felsefe tarihi iinde konumlandrmak onu daha iyi anlamay
salayacaktr. Husserl etik tarihini deneyci gelenein duyguculuuyla rasyonalist
gelenein entelektalizmi arasnda sregiden bir tartflma olarak grr. Kendi etik
kuramnn bu geleneksel karfltl, iki karflt grflten de olumlu baz geleri bn-
yesine katmak ve onlarn zemedikleri sorunlar zmek suretiyle ortadan kald-
rabileceine inanr. Shaftesbury, Hutcheson ve Hume gibi ngiliz duygucular eti-
i duygularda temellendirmeye alflyorlar, ancak bunun bir sonucu olarak da
grececilie dflyorlard. Husserl fleylerin deer zelliini duygularda hissettii-
mizi syleyerek onlarn tarafna doru bir adm atmfl olur. Hume da eer bizde
duygular olmasayd dnyann plak olgulardan ibaret bir dnya olacan dfln-
mfltr nk doada deerler yoktur. nsanda duygu, arzu ve istem olmasayd
ahlki bir dnya ortaya kmazd. Hlbuki Kant ahlk temellendirirken duyarla
hibir rol vermez. Eyleme ahlki deerini veren fley onun, duygulardan, eilim-
lerden, arzulardan bamsz olarak yalnzca akl tarafndan belirlenmesidir. Kant
ahlakta nesnellie, yani ahlki kurallarn nesnel ve herkes iin geerli olmasna
ulaflmann tek yolunun devlerimizi kategorik buyruktan tretmek olduunu sa-
vunur. Fakat Husserl bu kategorik buyrua karfldr. Bunun sebebi Husserlin ah-
lk kurallarnn nesnel ve herkes iin geerli olduunu kabul etmemesi deildir.
Etik normlarn koflulsuz geerliliinin kaynann kategorik buyruk olduunu red-
deder o. Deerleri duygularda temellendirmek, eer duygular kifliden kifliye de-
ifliyorsa bizi rlativizme gtrr. Bununla beraber, Husserl bir fleyin deerli ol-
duunun hissedilmesinin o fleyin zne iliflkin yasalara dayandn ne srerek
nesnel kstaslara baflvuruda bulunur. Duygular bize bir fleyi deerli olarak sundu-
unda oktan o fleyin zyle bir iliflki kurulmufltur. Husserlin etiinin dnyay
deerlerle dolu bir dnya olarak amlamas, bir nesneyi deerli olarak yarglama-
mzla harekete geirilen eylemin sonularn da ihmal etmemeyi gerektirir. Sonu-
larn ngrlmesi nesnelerin deerlendirilmesinde bir rol oynayabilir. Husserlin
kategorik buyruu, bir durumda elimden gelenin en iyisini yapmam emreder.
Kant bir bakfl asndan byle bir etiin kendi sevgisine hizmet edecei syle-
nebilir. Ama Husserl buna itiraz eder, ona gre kendi deerler etii faydacln
herhangi bir eflidine indirgenemez.
20. yzylda Husserlin deer kuramn takip eden pek ok dflnr bu kura-
m Kantla ciddi bir alternatif olarak grmfllerdir. Ama bu kuram eflitli sebep-
lerle gzden dflrlmfltr: Pozitivistlerin etik nermelerin anlamsz olduu tezi,
Heideggerin deer kuramnn zne nesne karfltlna dayand gibi felsefi elefl-
tiriler yznden gzden dflt iddia edilebilir. Fakat siyasi bir adan bakt-
mzda da deerlere dayal ahlkn hiyerarflik bir dnya yaratt saptanabilir. Ta-
rihsel olarak incelendiinde ise deerlere dayal etikler muhafazakrla hizmet
etmifllerdir. Herhalkrda etiin 20. yyda Sartre ve Levinas ile birlikte bir sorum-
luluk etii olarak yeniden icadyla birlikte deerler kuramna dayal etik gzden
dflmfl grnr.
www.evrenselpdf.com
FENOMENOLOJ VE POST FENOMENOLOJLER

Husserl fenomenolojinin keflfedilmeyi bekleyen usuz bucaksz bir felsefi alan a- Husserle gre
konumlandrdmzda
tn ve tek bir filozofun mrnn bu alan betimlemeye yetmeyeceini syler. Bu Heideggerin dflncesinin
yzden fenomenoloji bir filozoflar cemaatinin ifli, bir iflbirlii akm olmaldr. An- de bir post-fenomenoloji
olduunu syleyebiliriz.
cak Husserl daha hayattayken takipisi olduunu dflnd en parlak asistan Ancak Heidegger
Martin Heideggerin onun fenomenolojisinin temel ynn deifltirerek baflka bir fenomenolojiyi bir bilin
yola girdiini grecektir. felsefesi olmaktan karr,
Varlk ve Zamanda
Sartre, Merleau-Ponty, Levinas, Derrida, Ricoeur, Michel Henry ve daha birok- fenomenoloji varoluflsal bir
lar hem Husserlle beraber hem de ona karfl dflnmeye giriflirler. Fenomenoloji zemine oturtulur. Bylece
fenomenolojiyi Kartezyen
birok post-fenomenoloji dourur. Bu filozoflarn her birinin Husserli farkl bir bi- varsaymlarndan
imde elefltirdiini ve bu elefltiri sayesinde kendi yollarn bulduklarn grrz. kurtardn ileri
srmektedir. Hlbuki
Husserlin bir cemaat biiminde felsefe yapma davetine icabet eden azdr ancak Husserle gre Heideggerin
onun 20. yzyl dflncesine pek ok verimli dflnce tohumu samfl byk bir yapt fley olsa olsa bir
felsefi antropoloji olabilir.
filozof olduu da tartflmaszdr.
www.evrenselpdf.com
30 adafl Felsefe-II
zet
N
AM A
Huserlin matematik felsefesiyle iliflkisi ve bilincin sak kendi gzlerimizle grmek mmkn olmaz.
1 ynelimselliine dayanarak gelifltirdii doruluk Fenomenolojik redksiyon, bilinci aflan nesne-
ve gr (intuition) kuramlarn aklamak. nin beliriflinin koflullarn ortaya karmak iin
Husserle gre aritmetik nesnelere (kavramlara) bu nesnenin varl savn parantez iine almak-
ulaflmak dflnme bal olduu iin psikolojik tr. Husserle gre aflkn olan her nesne bilincin
srelerden bamsz deildir ama bu nesneler ikinliinde kurulur.
yalnzca ampirik olumsallklardan da ibaret de- Fenomenolojinin temel kavramlarndan birisi
ildir. Bunlar bir yandan psikolojik sreler ta- olan kurma (constitution) fleylerin bilince ken-
rafndan meydana getirilirler, dier yandan da dilerini gstermeleri srecidir. Fenomenoloji be-
zorunlu yaplarnda grnn (intuition) nesnesi lirifllerin dnyasna odaklanr, fleylerin nasl de-
olarak zorunlu ve evrensel bir bilginin konusu iflmez baz yaplaryla alglandn amlar. Bun-
olabilirler. lar bilin tarafndan kurulduklarna gre gerek-
Husserlin ana sav bilincin ynelimselliidir: lik de bizim belirifllerin bir ksmyla kurduu-
Her bilin bir fleyin bilincidir. Yani bilincin dai- muz iliflkinin bir karakteristii hline gelir.
N
ma bir nesnesi vardr. Bu nesne bir hayal, bir sa-
y, bir masa, bir an olabilir. Zihin yaflants ift Husserlin yaflayan beden kavram araclyla
A M A
kutupludur, onun bir zihinsel edimden bir de 3 bilincin dnyayla nasl iliflki kurduunu ve nes-
nesnesinden olufltuunu syleyebiliriz. Nesne nel bilginin zneler-araslkla iliflkisini aklamak.
yaflantnn gerek (rel) bir paras deildir n- Husserle gre kendi bedenimiz olarak tecrbe
k yaflanty aflar ama ynelimsel olarak onda ettiimiz yaflayan beden nesne olarak be-
ierilmifltir, onun ynelimsel ieriidir. Ynelme denden ayrlr. Yaflayan beden dnyay ve
anlam verme demektir, ynelinen nesne ona ve- kendi kendisini alglayan, hisseden bir varlktr.
rilen anlamn flnda belirir. Ynelimimizin ha- Dnyann bilince verilifli yaflayan beden saye-
kikati grden kaynaklanr. Eer fleye anlam ve- sindedir. Husserlin bedene iliflkin bu dfln-
ren ynelimim, bir gr edimiyle doluyorsa, o m, zneler-araslk stne dflnmyle ba-
fley gerekten yneldiim gibidir. lantldr. Husserl, nesnelliin anlamn zneler-
N
araslkta bulur. Bir fleyin nesnel bir biimde ge-
Bilincin ynelimsellii sayesinde fleylerin kendi- erli olmas baflka zihinlerin onun doruluunu
AM A
2 sini bilmenin, zn kavramann nasl mm- onaylayabileceini varsayar. Kendi bilincimden

kn olduunu aklamak ve bunun ancak feno- farkl olarak baflkasnn bilinci bana dolayszca
menolojik redksiyon yntemiyle, fenomenlerin verilmez. Yaflayan bedenim ile baflkasnn bana
bilinte nasl kurulduunun aydnlatlmasyla verili olan bedeni arasnda eflleflmeye (paarung)
mmkn olduunu ifade etmek. dayanan bir iliflki kurulur. Bu eflleflme iliflkisinde
Husserl bilinci ynelimsellik olarak dflnr. baflkas bir alter ego olarak bilincime eflsunulur.
Fenomenoloji ynelinen nesnenin nasl kurul- Bana dorudan verilmeyen baflka egonun be-
duunu, znn ne olduunu ortaya karmay denlerin eflleflmesi sonucunda hsl olan bir ben-
hedefler. Husserle gre fleylerin kendisine ge- zerliin iinden nerilmesidir bu. Yaflam dnya-
ri gitmelidir. Fenomenlere duyusal gr ve akli s ile bilimin nesnel dnyas arasndaki iliflki de
gr yoluyla ynelerek bizzat fleylerin kendisi- zneler-araslk zerinden kurulur. Husserl de-
ni bilebiliriz. Ancak bunun iin ilkin fenome- neyim ile yarg iliflkisi zerinde de dflnr. Ona
nolojik redksiyon yapmak gerekir. Fenome- gre deneyim zerine bir yarg verilmesini mm-
nolojik redksiyon herhangi bir tikel bilime ve- kn klan, deneyimde nceden flekillenen man-
ya saduyuya ait doal bilgiyi askya alarak tk ncesi iliflkilerdir.
bu bilgilerin zihnimizi kilitlemesine izin verme-
mek, yani epoche yapmaktr. Yeterince temel-
lendirilmemifl aklamalar bir yana brakmaz-
www.evrenselpdf.com
N
AM A
Husserl etiinin deer kuramyla iliflkisini kur- N
A M A
Post- fenomenoloji akm iindeki filozoflar
4 mak ve bu kuram geleneksel etik kuramlaryla 5 tanmak ve bu filozoflarn felsefelerinin neden
iliflkilendirmek. byle tanmlandn aklamak.
Husserl etik tarihini deneyci gelenein duygucu- Husserl, kurucusu olduu fenomenolojinin genifl
luuyla rasyonalist gelenein entelektalizmi ara- bir felsefe alan atn dflnr. adafl filozof-
snda sregiden bir tartflma olarak grr. Etik lar ve rencilerini bu alanda birlikte alflmaya
kuramnn bu geleneksel karfltln, iki karflt davet eder. Ancak en parlak rencisi Heidegger
grflten de olumlu baz geleri bnyesine kat- baflka bir ynde ilerler. Husserl; Sartre, Merleau-
mak ve onlarn zemedikleri sorunlar zmek Ponty, Levinas, Derrida, Ricoeur, Michel Henry
suretiyle ortadan kaldrabileceine inanr. Hus- gibi birok dflnrn felsefesini etkilemifl, bu
serl aksiyoloji ile etik arasnda bir ayrm yapar. filozoflarn her biri Husserli farkl biimde elefl-
Husserlin etiinin axiolojiye (deer bilgisine) da- tirerek kendi yollarnda ilerlemifllerdir. Ayn kay-
yandn syleyebiliriz. Etik hem teorik hem de naktan beslenerek ve ayn kayna elefltirerek
normatif olana bal pratik bir disiplindir. Teorik geliflen bu felsefelerin btnne bu nedenle Post
ksmda sz konusu olan biliflsel edimler yoluyla fenomenoloji ad verilmifltir.
nesnenin bilgisini edinmektir. Normatif boyutta
bu nesne bilgisi zemininde doru deerlendirme
ile yanlfl deerlendirme birbirinden ayrt edilir.
stemin nesnesi olan eylem ise doru deerlen-
dirmede temellenir. Olumlu deerlendirdiimiz
fleyleri arzularz. Deerlendirme, deeri hisset-
medir. Bir fleyin deerli olduu hissedildiinde,
duygular o fleyin zyle iliflki kurmufl olur. Hus-
serlin fenomenolojik etik fikri ve deer kuram
yirminci yzyl etiini ok etkilemifltir.
www.evrenselpdf.com
32 adafl Felsefe-II
Kendimizi Snayalm
1. Husserle gre felsefe neden bilimlerin bilimidir? 6. Husserle gre afladaki zaman kavramyla ilgili
a. Bilimin dayand ilkeleri temellendirdii iin belirlemelerden hangisi yanlfltr?
b. Bilimlerde olduu gibi llebilir bir kesinlii a. Bilin yalnzca flimdiye ynelir.
olduu iin b. Zamansallk her yaflantnn znde vardr.
c. Bilimsel yntemleri kulland iin c. sel zaman ynelimsellik sayesinde kurulur.
d. Bilimlerin temeli olan kavramlar temellendirdi- d. Nesnel zaman yaflanan bilinte beliren ierikle-
i iin rin kurulmasdr.
e. Bilimlerin vard sonular btnlefltirdii iin e. Bilincin birlii zamansallaflmayla kurulur.
2. Husserle gre afladakilerden hangisi temel mantk- 7. Husserlin yaflam dnyas kavram bizi zneler aras-
sal kategorileri akla kavuflturmamza imkn veren lk mefhumuna nasl ulafltrr?
srelerden biri deildir? a. Nesnel bir beden kavram yoluyla
a. Zihinsel sreler b. Yaflayan beden kendisini evreleyen dnyay
b. Psikolojik sreler nceden bilince verir.
c. Mantksal zmleme sreleri c. Beden kendi kendisini hisseden bir varlktr.
d. Deneysel sreler d. Yaflam dnyasnda baflka benler bize dorudan
e. Gr edimi sreci verilir.
e. Yaflam dnyasndan baflkalarnn mevcudiyetini
3. Her bilin bir fleyin bilincidir. sz bilincin hangi karsarm.
en genel karakterini ya da ifllevini vurgulamaktadr?
a. Ynelimsellik 8. Husserle gre afladakilerden hangisi yaflam dn-
b. Dorulama yas ile bilimin nesnel dnyas arasndaki iliflkiyi anla-
c. Gr mak iin gereklidir?
d. Anlam verme a. Bilimlerin mantksal yapsn aklamak
e. Nesnelefltirme b. Mantksal yapnn deneyimde nflekillenmesini
aklamak
4. Husserle gre fenomenolojik redksiyon afladaki- c. Yarglarmzn psikolojik temellerini aklamak
lerden hangisini askya almaz? d. Zihinsel ve tinsel gereklii aklamak
a. Saduyuya ait bilgiler e. Deneyimin mantksal yapsn aklamak
b. Bilimlerin doru kabul ettii bilgiler
c. Doal tavra ait bilgiler 9. Afladakilerden hangisi Husserlin etik anlayflna
d. Bilincin yaflantsnda beliren dnya aykrdr?
e. Dnyann varolduu inanc a. Etik hem teorik hem normatif bir disiplindir.
b. Etik eylemlerin temeli deerlendirmelerdir.
5. Afladaki belirlemelerden hangisi yanlfltr? c. Deer bilgisi etiin temelidir.
a. Dfl algdaki belirifller nesnesine uygundur. d. Etik yalnzca doru deerlendirmelerle ilgilenir.
b. Dfl alg bir dizi beliriflin birliidir. e. Deerlendirmelerimize duygular ve heyecanlar
c. Dfl algdaki belirifller alglama sresince oalr. efllik eder.
d. Dfl algdaki belirifller bir zdefllefltirme senteziy-
le birlik kazanr. 10. Afladakilerden hangisi Husserlin Post Fenomeno-
e. Maddi fiziki fleyin algsndan her zaman flphe lojik akmlar domasna neden olan bir grfldr?
edilebilir. a. Deer kuram
b. Fenomenolojik yntemi
c. Duygucu ve rasyonalist geleneklerden yararlan-
mas
d. Filozoflar cemaati kurma dflncesi
e. Bilgi kuram
www.evrenselpdf.com

1. d Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden mmkn deildir. Bu durum matematik kavramlarn
gzden geiriniz. yalnzca deneye dayanan dflnmle elde edilmediini
2. c Yantnz yanlfl ise Matematik Sorunsaldan gsterir. Ayn zamanda grnn rndrler.
Mantn Temellendirilmesine blmn yeni-
den gzden geiriniz. Sra Sizde 3
3. a Yantnz yanlfl ise Matematik Sorunsaldan Doa bilimlerinin geliflimine de fenomenolojik bir elefl-
Mantn Temellendirilmesine blmn yeni- tiri gzyle yaklaflmak mmkndr. Sz gelimi fiziin
den gzden geiriniz. en temel kavramlarndan olan uzay, zaman ve hareket
4. d Yantnz yanlfl ise Fenomenolojik Yntemin gibi kavramlar ele alalm. Uzay, zaman ve hareketle il-
Keflfi blmn yeniden gzden geiriniz. gili bilimsel teorilerin, onlara iliflkin temel fenomenolo-
5. a Yantnz yanlfl ise Fenomenolojik Yntemin jik bir deneyimi varsaydn, bu tr bir deneyimden t-
Keflfi blmn yeniden gzden geiriniz. reyen flimdi ve burada gibi kavramlar doal veriler
6. a Yantnz yanlfl ise Fenomenolojik Yntemin olarak aldn, yaflayan bedenimin algsyla hareket al-
Keflfi blmn yeniden gzden geiriniz. gsnn hareket kavramnn dflnlmesinde kurucu bir
7. b Yantnz yanlfl ise Yaflam Dnyas blmn rol oynadn ne srebiliriz. Tarih boyunca uzay, za-
yeniden gzden geiriniz. man ve hareketin birer nesne olarak ne olduklar ko-
8. b Yantnz yanlfl ise Yaflam Dnyas blmn nusunda ok nemli ve birbirinden farkl bilimsel teori-
yeniden gzden geiriniz. ler ortaya kmfltr. Bu teorilerin her biri, bir dierini
9. d Yantnz yanlfl ise Husserlin Etii blmn yenilerken uzay, zaman ve hareketle ilgili daha nce
yeniden gzden geiriniz. doru olduu varsaylan dflnceleri paranteze almfltr.
10. b Yantnz yanlfl ise Fenomenoloji ve Post Feno- Ancak yaflanan zamann flimdisini, yaflayan bedenimi-
menoloji blmn yeniden gzden geiriniz. zin burada oluflunu ve kendi bedenimin hareketini al-
glayflm paranteze almam mmkn deildir. Bilimsel
teoriler fenomenolojik, pekin veriler saylmazlar ama
fenomenolojik veriler arasnda sayabileceimiz bir dizi
Sra Sizde Yant Anahtar deneyimi varsayarlar. Bilimlerin gelifliminde elefltirinin
Sra Sizde 1 iflleyiflini bir de byle dflnelim.
Descartes, Bergson ve Husserl, felsefenin bir bilim ol-
duu anlayflnda birleflmektedirler. Ancak bilimin yap- Sra Sizde 4
s hakkndaki grflleri birbirinden farkldr. Descar- Bu soruya verilecek yant Ben nedir? sorusuna verilen
tesn bilim modeli matematiktir. Felsefesinde de yn- yanta bal olarak deiflir. Ben zihin ve bedenden olu-
tem olarak tmdengelimi benimser. Bergsonun bilim flan bir organizasyonun ad ise bu btnn bir paras
modeli biyolojidir. Canllar leminde evrim ve deiflim deifltiinde, btnn de deiflecei aktr. Eer ben
grld iin, Bergson yntem olarak bu deiflime ve bilinten ibaretse ve beden de sahip olunan bir fleyse o
dinamizme katlan bir bilme yetisi olarak intuitionu be- zaman beden deifltiinde benin kendisi deil, sahip
nimser. Husserlin felsefeyi bir bilim olarak tanmlama- olduu bir fley deiflmifl olur. Yaflayan beden kavram
snn nedeni bilimlerin felsefe tarafndan temelendiril- bilincin bir bedene sahip olduunu deil, bedenin bir
mifl olmasdr. Bilimler felsefenin kendileri iin hazrla- bilinci olduunu, daha dorusu, yaflayan bedenin bafl-
d ontolojik temel zerinde ykselirler. Husserle g- tanbafla dnyayla iliflki kuran bilin olduu fikrini bera-
re bilim lmekten ok snanabilir, temellendirilebilir berinde getirir. Bedenimiz yaflam boyunca srekli de-
bilgiler ortaya koymaktr. Bu anlamda felsefe de bir te- ifltii hlde hep ayn kalan bir ben olduunu dfln-
mellendirme olduu iin bilim saylabilir. memizin sebebi nedir peki? Bunun sebebi deneyimleri-
mizin birliini kuran transandantal bir benin varldr.
Sra Sizde 2
Bilindii gibi matematikte art arda gelen iki tam say Zeynep Direk, Baflkalk Deneyimi. (2005). Yap Kre-
aras, rnein 0 ile1, sonsuza blnebilir. 1/ tketile- di, Istanbul.
meyeceine gre teorik olarak 0dan 1 e ulaflmak
www.evrenselpdf.com
34 adafl Felsefe-II
Kaynaklar
Husserl III/1: Ideen zu einer reinen Phnomenologie
und phnomenologischen Philosophie.
Edmund Husserl, Fenomenoloji zerine Befl Ders.
(2010). eviren Harun Tepe, Bilgesu Yaynlar, An-
kara.
Edmund Husserl, Kesin Bilim Olaral Felsefe. (1997).
eviren Abdullah Kayg, Trkiye Felsefe Kurumu
Yaynlar, Ankara.
Erstes Buch. (1976). Edited K. Schuhmann, The Hague:
Nijhoff.
Eugene Fink, The Phenomenological Philosophy of
Edmund Husserl and Contemporary Criticism, Hus-
serls Philosophy and Contemporary Criticism.
(1976). Quadrangle Books.
Husserl IV: Ideen zu einer reinen Phnomenologie und
phnomenologischen Philosophie. Zweites Buch.
(1952) Edited M. Biemel, The Hague: Nijhoff.
Husserl XXVIII: Lectures on Ethics and Value Theory,
1908-1914.
Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft. (1965)
Frankfurt a.M.: Klostermann.
Husserl, Die Krisis der europnischen Wissenschaften
und die transzendentale Phnomenologie: Eine Ein-
leitung in die phnomenologische Philosophie.
(2007). Meiner.
Henning Peucker, Husserls Critique of Kants Ethics,
Journal of the History of Philosophy, Volume 45,
Number 2, April 2007.
Jan Patoc{ka, Introduction la phnomnologie de Hus-
serl. (1992). Traduit par Erika Abrams, Jrme Mil-
lon.
Kasm Kkalp, Husserl. (2010). Say Yaynlar, stan-
bul.
Renaud Barbaras, Introduction la philosophie de Hus-
serl. (2004). Les ditions de la Transparence.
Natalie Depraz, Comprendre la phnomnologie: Une
pratique concrte. (2006). Armand Colin.
Natalie Depraz, Husserl. (1999). Armand Colin.
Nermi Uygur, Edmund husserlde Baflkasnn Beni So-
runu, (1998). Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Baykufl Felsefe Yazlar Dergisi No. 6 Husserlin Gr
Dedii. (2010) stanbul.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
3
ADAfi FELSEFE-II
Amalarmz
N
Heideggere gre varolana felsefenin yaklaflmyla bilimin yaklaflm arasn-
N
daki farklar saptayabilecek,
Heiddegerin varlk, varolan kavramlarna iliflkin belirlemelerinin Eski
Yunan felsefesi ve Husserlin fenomenoloji felsefesiyle iliflkilendirebilecek
N
ve onlardan farkn ayrt edebilecek,
Heideggere gre Daseinn bir varolan olarak dier varolanlardan farkn
saptayabilecek ve Daseinn bu dnyada bulunufluyla varl anlama edimi-
N
nin nasl temellendirildiini aklayabilecek,
Heideggere gre varln, Daseinden deil, varln kendisinden hareket
ederek varlk tarihi (varln zamansall iinde) anlafllmasnn gerekeleri-
N
ni aklayabilecek,
Heideggere gre ve varl anlamlandrmada dil ile dflnme arasndaki ilifl-
kiyi aklayabilecek ve varolanlar deneyimlemenin a priori koflullarn Ere-
N
ignis ile iliflkilendirebilecek,
Heidegger etiinin zelliklerini varlk felsefesiyle iliflkilendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Varlk Aletheia
Varolan Zamansallk
Zaman Dasein
Dflnce Arasallafltrma
Kategorik Gr Ereignis
indekiler
GRfi
HEIDEGGERN HAYATI VE
ESERLER
VARLIK VE ZAMAN
adafl Felsefe-II Heidegger VARLIK TARH VE TEKNOLOJ
SORUNU
EREIGNIS
HEDEGGER VE ETK
www.evrenselpdf.com
Heidegger
GRfi
Heideggere gre felsefe bilim deildir. 1930larda felsefeyi, destrksiyona tabi tu-
tularak afllmas gereken metafizik bir gelenek olarak tanmlayan Heidegger, d-
flncenin dnfltrc ve kurtarc gcne inanr. Bu anlamda dflnce, bilim-
sel faaliyetin arad kesinlie benzer bir kesinlik aramaz; onda bir zaaf olarak g-
rlemeyecek bir mulklk bulunur. Dflnce sorgular. Bilimin nihai ifli olgularla-
dr; dflnce ise varln anlam sorusuyla uraflr, varolanlarn beliriflinin zne-
nin bilincinde deil, varoluflta, tarihte, olayn kendisinde bulunan a priori koflul-
larn inceler. Dahas, Heideggere gre varl anlama duygulanmlarla i ie ge-
er. rnein Platonun varlk anlayfl erosla, Aristotelesin varlk anlayfl hayretle,
Spinozann varlk anlayfl sevinle, Kierkegaardnki kaygyla modern an var-
lk anlayfl ise sknt duygusuyla i ie gemifltir. Varlk insana bu duygulanmlar-
da alr.
HEIDEGGERN HAYATI VE ESERLER
Martin Heidegger (1889-1976)

Martin Heidegger, Almanyann Baden kenti snrlar iinde Mekirch adl bir ky-
de dodu. Babas, St. Martin Katolik kilisesinde hademeydi. Orta eitimini burslu
olarak Konstanzda bir yatl okulda tamamlad. Freiburg niversitesinde teoloji
eitimi grmeye bafllad fakat yavafl yavafl Katolik inancndan koptu. Heidegger bu
dnemden sz ederken ilhiyat Carl Braigin Varlk Hakknda Ontolojik Arafltr-
malar (1896) ve Franz Brentanonun Aristoteleste Varolann Birok Anlam Hak-
knda (1862) adl eserlerinden etkilendiini belirtir. Duns Scotusda Kategori ve
Anlam retisi bafllkl doktora tezini yeni-Kant dflnr Heinrich Rickertin y-
netiminde yazmfltr. 1916 ylnda Edmund Husserl Freiburg niversitesine geldi-
inde Heidegger onun asistan olur, aralarnda yakn bir iliflki kurulur. Heidegger
1923 ylnda Marburg niversitesi tarafndan kadrosuz profesr olarak ders verme-
ye davet edilir. 1927de Varlk ve Zamann yaynlanmasyla doentlie ykseltilir.
1929da Husserlin emekliye ayrlmasyla onun krssne profesr olarak atanr.
Nazizmin iktidara geldii 1933 ylnda Heidegger de Nasyonal Sosyalist Partiye
ye olur. Ksa bir sre sonra Freiburg niversitesi rektr seilir ve niversitenin
nazilefltirilmesi srecinde nemli bir rol oynar. Heidegger, nazizme felsefi ya da
entelektel bir yn verebileceini dflnmfl olsa gerektir. Rektrlk grevinden
www.evrenselpdf.com
38 adafl Felsefe-II
1934te istifa etmesi ve ardndan siyasete mesafe almas hayal krklna urad-
n gsterir. O nazizmi felsefi hedefleri iin kullanabileceini dflnrken, nazizm
onu siyasi amalar iin kullanmfltr. Buna ramen Heidegger partiden istifa etme-
mifl, partinin edilgin bir yesi olarak kalmfltr. 1945 ylnda, Freiburg, Fransz aske-
ri ynetimine getiinde Heidegger, Freiburg niversite Senatosu Arndrma Kuru-
lu tarafndan gemiflte nazi olduu iin yarglanr. Kurul Heideggeri dinledikten
sonra onun nazi olup olmad konusunda kesin bir karar veremez. En sonunda
Karl Jaspersten Heideggerin nazizme katks hakknda bir rapor yazmas istenir.
Bu rapor sonucunda Heideggerin retim yapma yetkileri elinden alnr. Bylece
Heideggerin rencilerle ba kesilmifl olur. Almanyada dflncesine gsterilen il-
gi tmyle kaybolur.
Heideggerin kinci Dnya Savafl sonrasnda bir filozof olarak yeniden nem
kazanmasnda eski rencisi Hannah Arendtin ve varolufluluk akmnn yaratc-
s Jean Paul Sartren nemli katks olmufltur. Heideggerin Fransadaki n, 1949un
Mays aynda Freiburg niversitesi senatosunu Heideggerin arnma davasn yeni-
den grflmeye itmifltir. flbirliki olduu konusunda verilen karar deiflmedii hl-
de, bu kez niversitede ders vermesine izin verilir. Heidegger 1976 ylnda lmfl
ve vasiyeti zerine doduu ky olan Mekirchte topraa verilmifltir.
Heidegger yaflamnn son yllarn eserlerini yayna hazrlayarak geirmifltir.
Toplad eserlere Patika Yollar (Wege) adn vermek istemiflti. Btn eserleri Ge-
samtausgabe iinde yaynlanmaktadr.
HEIDEGGERN DfiNCESNN GZERGHI

Heideggerin dflncesinin iki kkeni vardr: Aristotelesin felsefesi ve Husserlin
fenomenolojisi. Onun dflncesi, fenomenolojinin bir bilin felsefesi olmaktan -
karlmas srecinden olduu kadar, Eski Yunann fenomenolojik bir tarzda yo-
rumlanmas srecinden domufltur.
Fenomenolojiye yaklaflmn Platonun Sofist diyalogunda ve Aristotelesin Me-
tafizikinde bulduu varlk dflncesi ynetir. Heideggerin, Husserlin fenomeno-
lojisinin yine de bir takipisi olduu sylenebilir mi? Husserl fenomenolojiyi fiey-
lerin kendisine gidelim. arsyla tantmflt. Bu bir felsefe yapma biimine davet-
tir. Fenomenolojinin en nemli iddialarndan biri, fleyin kendisinin grnfln
ardnda kalan, bizim hibir zaman ulaflamayacamz bir varlk, bir z olmaddr.
Husserl fenomenolojisi varln kendisini kendisi olarak gsterdiine inanr ve fe-
nomenolojinin asl sorununu varl arptmadan onun bilince kendini nasl veri-
yorsa yle almlanmas olarak grr. Dolaysyla, esas meselesi, bilincin, ona ken-
disini veren varlkla iliflkisini nasl kurduudur. Heidegger, fenomenolojiyi yeni-
den dflnd yllarda, varln kendisini bize zaten verdiini, fenomenolojinin
esas sorununun varl grmenin doru yolunu, yntemini bulmak olduunu red-
deder. Heideggere gre bize belirenler varolanlardr, varolann varl, hatta varl-
n kendisi ise belirmez. Varolann nasl belirdiini arafltrmak iin varolann varl-
n kurucu elerine zmlememiz gerekir. Byle bir zmleme yaparak rne-
in bir sandalyenin ne olduunu, onu sandalye yapan fleyin ne olduunu anlaya-
biliriz ama sandalyenin bize sandalye olarak belirmesinin koflulunu tm felsefi de-
rinliiyle kavramfl olmayz. Bunun iin, varln kendisini nasl anladmz da
aklayabilmek gerekir. flte felsefenin asl sorunu da, btn byk filozoflarda her
daim budur. Platon Sofist diyalogunda Tanrlarla (idealarn dostlar) devlerin (var-
l grnfllere indirgeyen deneyciler) varlk (ousia) uruna yaptklar savafltan
sz eder. Gndelik yaflamda varln ne olduunu pek gzel anlarz. Dalar kar-
www.evrenselpdf.com
3. nite - Heidegger 39
ldr., Bahe ieklidir. nermelerini kurduumda dr, dir eklerini anlamak-

ta, normal flartlarda kimse zorluk ekmez. Varl anlarz ama aklamamz gerek-
tiinde flaflakalrz. Varlk ve Zaman iflte Platonun szn ettii ve felsefe tarihin-
deki en byk savafla yol aan bu flaflknlkla bafllar.
Heidegger, Marburg yllarnda verdii derslerde fenomenolojiyi Aristotelesin
felsefesinin flnda yeniden dflnr. Aristoteles Metafizikte varln drt eflit
anlam olduundan sz eder. Varlk: 1) kategoriler anlamnda, 2)dunamis-energei-
a (bilkuvve olan-bilfiil olan) anlamnda, 3)hakikat anlamnda, 4)z ve ilinek anla-
mnda anlafllabilir. Peki, Aristoteles iin varln baflat anlam nedir? Heidegger, Es-
ki Yunan dflnrlerinin hakikati bir gizlilikten aa kma (aletheia) olarak d-
flndklerini vurgulayarak varln hakikat anlamn ne karr.
Eski Yunann varl nasl anlad zerinde dflnrken Heidegger, fenome-
nolojinin asl sorununu yeniden yerlefltirir. Bu yeniden yerlefltirme, Husserlin yer-
lefltirmesinden nasl farkldr? Asl sorun bizim varl flu veya bu yzden greme-
memizden ibaret deildir, varln unutulufludur. Varlk ve Zaman takip eden,
varlk tarihini odaa koyan eserlerde Heideggerin bu fikri daha da radikalleflti-
rerek yeniden yorumladn grebiliriz. Varln unutuluflundan biz insanlarn za-
yf hafzas sorumlu tutulamaz, unutma varln kendisini geri ekifline, onda rt-
s alma ile rtlmenin efl derecede temel olmasna dayanr.
Bununla birlikte, Heideggerin dflncesinin Husserlin dflncesinden devral-
d bir miras yok mudur? Bu miras Heideggerin dflncesinde nerede bulabiliriz?
Husserle gre fenomen bize yalnzca grnflleri deil, z de a priori, kategorik
gr yoluyla verebilir. Husserlin Mantksal Arafltrmalarndan etkilendiini sy-
leyen Heidegger, deneyimin berisinde kalarak aflkn ve a priori olana doru gitme-
yi felsefi bir yntem olarak benimsemifltir. Bu adan Kantn ve Husserlin bir ta-
kipisi olduu sylenebilir. Bununla beraber, Husserl fenomenolojisinin zneyi
veya bilinci felsefenin temeli olarak gren modern aa iliflkin Kartezyen varsa-
ymlarndan kurtulmak istemektedir. Fenomenolojiyi bir bilin felsefesi olmaktan
karp daha kkensel, daha ilksel bir biimde yeniden ele almak gerektiine inan-
maktadr.
Peki Heidegger deneyimin berisindeki a priori geyi nasl yeniden yorumlaya-
caktr? Ona gre, Eski Yunan felsefesi, varl aklkta mevcudiyet (Anwesenheit)
olarak ele almfl ve bu mevcudiyeti flimdiden yola karak betimlenmifltir. Bu,
varln zamansal bir karakteri olduunu gstermektedir. Bundan yola karak,
Heidegger, varln zamann ufkunda bir anlam tafld sonucuna varr. flte belki
de Heideggerin dflncesinin en yeni, en r ac taraflarndan birisi budur: O,
fenomenolojinin a priori ve aflkn zlerini dnfltrmfl; yepyeni bir anlayfl geti-
rerek zleri zamansallk olarak yorumlamfltr. Buradaki iddia, bir fleyin varln
onun zamansal karakterini, yapsn zmlemek suretiyle anlayabileceimizdir.
Zamansallk zmlemesi, varolanlarn varln, Varlk ve Zamanda ncelikle
Daseinn varln yorumlamaya yaramaz yalnzca. Bizi varln kendisinin bir za-
mansall olup olmad sorusuna gtrr. Bu soru yarm kalmfl bir proje olan
Varlk ve Zamann elimizde bulunan ksmnda tartfllmamfltr fakat projenin b-
tnsel planna aittir.
Varlk ve Zaman varln anlam sorusunu yeniden sormann gerekliliini vur-
gulayarak bafllar. Fakat varlk szcn Heidegger nasl kullanmaktadr? Varlk
ve Zaman, Sein (olmak) ile seiende (olan, varolan) arasnda bir ayrm yapar. Sein
bir fiildir, oysa seiende bir addr. Heidegger varln (Sein) bir varolan (das Seien-
de) olmadn srarla vurgular. Trke varlk szcnde bir mulklk vardr,
www.evrenselpdf.com
40 adafl Felsefe-II
Felsefede bir kalemin tek bir varolandan bahsederken bu szc kullanabiliriz: Mesela flu kalem, bu
varlnn ne olduunu
sorduumuzda, onu o bardak, ilerdeki aatan varlk olarak sz ederiz. Heideggerin dilinde bu kullanm
yapan, yani onun zn varolana (das Seiende) karfllk gelir.
aramaktayzdr. Bu
anlamda, aacn varl, flu
Varlk szcn btn varolanlarn varl anlamnda kullanrz. flte Heideg-
tek aa deildir. Sz gerde varln anlam sorusu bu nc kullanmla iliflkilendirilebilir. Genel ola-
konusu varlk, tm aalarn rak, Heideggerin varln anlamn zaman olarak yorumladn ne srebiliriz.
neliini bize aklayan
tmeldir. Sokratesi Varln zaman olarak belirlenimi erevesinde Heideggerin dflncesini dne-
hatrlayalm. rnein me ayrmak mmkndr:
Menonda erdemin ne
olduunu sorduunda, 1. Dnem: Heidegger Varlk ve Zamanda varln anlamn, zaman, Daseinn
muhataplarndan tek tek varoluflunu yorumlamak suretiyle elde ederek aklayabileceini dflnr.
erdem rnekleri vermeyi
brakp erdemin kendisinin 2. Dnem: Genellikle kabul gren bir okuma geleneine gre, 1935le birlikte
zn dile getirmelerini Heideggerin dflncesinde bir dnflm, bir dnfl (Kehre) meydana gel-
istemektedir. Husserl de z
aradnda varolann
mifltir. Artk Heidegger varln anlamndan deil, varln eflitli alarda
varln aramaktadr. kendisini nasl aa vurduundan (varln hakikatinden) bahseder. Burada
varlk tarihinin yorumlanmas, varln zamansall sz konusu olur. Bu d-
nemde Heidegger, Dasein terimini kullanmak yerine, Menschentum te-
rimini kullanmakta, yani bizim kendisi olduumuz varl, bu kez varln
kendisini bir ada belli bir biimde aa vurmasyla bir durumda bulunan
bir topluluk, bir kolektif olarak ele almaktadr.
3. Dnem: Varln olay karakteri. Olayn (Ereignis) varln yeri olarak dfl-
nlmesi. Bu dnemde Heidegger, olayn ballafl olarak dflnmeyi
(Denken) kullanr. Fenomenolojinin znelciliine karfl ilk dnemde geliflti-
rilmifl olan Dasein terimi hl znelci, hmanizme karfl gelifltirilen Mens-
chentum terimi de hl hmanisttir. Bu dnemde Heideggerin dilin varl-
n yeniden dflndn ve flairlere dndn grmekteyiz.
Denebilir ki, Heidegger Husserlci anlamda aflkn fenomenolojiden admda
uzaklaflr: Bu uzaklaflmann ilk adm Varlk ve Zamandr. Burada Heidegger bir
bilin felsefesinden varoluflsal bir fenomenolojiye geer. Bu varoluflsal fenomeno-
loji veya Dasein analitii aflkn ve a priori gelerin bulunduu bir temel ontoloji
olarak nitelenir. kinci admda aflkn ve a priori ge tarihsel aletheiada bulunur.
nc admda ise olayn kendisinde dflnlr. Trke varlk szcnde bir
mulklk vardr, tek bir varolandan bahsederken bu szc kullanabiliriz: Mese-
la flu kalem, bu bardak, ilerdeki aatan varlk olarak sz ederiz. Heideggerin di-
linde bu kullanm varolana (das Seiende) karfllk gelir.
SIRA SZDE Bir cmledeSIRA var SZDE

deildir , yoktur gibi yklemler kullandmzda dr ekinin ifllevine
1 iliflkin flaflrtc fley nedir?
D fi N E L M
VARLIKD VE
fi N E LZAMAN
M
Varlk ve Zaman varln anlam sorusunu yeniden sormann gerekli olduunu sa-
S O R U vunarak bafllar.
S O RKitabn
U girifl blmnde Heidegger, bir zamanlar Eski Yunan Fel-
sefesi tarafndan sorulan bu sorunun stnn Aristotelesi yorumlayan ve Hegele
kadar gelen geleneksel ontoloji tarafndan rtldn syler. Bu gelenee gre
DKKAT DKKAT
varlk en ak, en bofl, tartfllmas en gereksiz mefhumdur. Varlk ve Zaman varl-
n anlamn sorgulamay bir yana brakan geleneksel ontolojinin destrksiyonunu
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE srar eder. Nedir dekonstrksiyon? Destrksiyon ilksel veya
yapmak gerektiinde
kkensel varlk deneyimlerini arptan tarihsel yorumlarn devre dfl braklarak
veya ayklanarak bizi ncel varlk anlayflnn, radikal farkll, baflkalyla karfl-
lafltrmay amalar. rnein Sokrates ncesi dflnrlerin varl phusis olarak na-
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON TELEVZYON
sl tecrbe ettiklerini anlayabilmemiz iin daha sonradan edindiimiz doa kavra- Heideggerin destrksiyon
adn verdii felsefi giriflim,
yfllarn ve onlar ayakta tutan ontolojik varsaymlar bir yana brakmamz gerekir. yirminci yzyln sonunda
Bu anlayfllarn tarihsel mirasn sorgulamak suretiyle askya alabildiimizde pre- dekonstrksiyon ad
verilecek olan akmn veya
sokratik dflnrler iin phusisin doal/yapay, doal/tarihsel, doal/kltrel ay- okuma stratejisinin de
rmlar yaplmakszn varolanlarn tm anlamna geldiini fark ederiz. Phusis va- atasdr. Burada
rolanlarn filizlenmeleri, grnrle kmalar; orada bir sre oyalandktan sonra destrksiyonu anlatrken
Trke yap-skm veya
da tekrar gizlilie ekilip kaybolmalardr. yap-bozum karfllklarn
Varlk ve Zamanda Dasein varl anlayan, varln anlam sorusunu soran bir kullanmadk. Bunun sebebi,
Heideggerin destrksiyon
varolan olarak dier varolanlardan ayrlr. Ancak anlamak nedir? Heidegger an- dedii fleyi, 1960 ve
lamay epistemolojik bir tarzda bilincin bir yetisi olarak tarif etmemifltir; anlama bil- 1970lerde etkisini gsteren
yapsalclk akmna bir
me kapasitesi olan bir znenin zihninde meydana gelen bir hl, bir olay, bir sen- itiraz olarak ele alnabilecek
tez deildir, Daseinn temel hali olan dnyada olmann (In-der-Welt-Sein), ora- olan dekonstrksiyon ile
karfltrmamaktr. Ancak
da olmann kurucu bir gesidir. Baflka deyiflle, anlama epistemolojik deil, onto- daha genifl bir bakfl
lojik bir biimde aklanabilir. Anlama dnyadaki varoluflumuzda, orada olmada asndan baktmzda,
meydana gelir. Anlamann ne olduunu, eski ontolojik varsaymlar bir yana bra- post-yapsalc akmlarn da,
felsefi dili tm arl ve
karak, varlmz ontolojik olarak yepyeni bir tarzda ele alrsak aklayabiliriz. Bu- gcyle dflnen
nun iin bir Dasein analitii yapmak, yani Daseinn varln zmlemek gerek- Heideggere dfllen
dipnotlar olduklar
lidir. saptanabilir.
Dasein Heideggerin bizim kendisi olduumuz varolana verdii addr. Da-
sein Almancada gndelik dilde herhangi bir varolann orada var olduunu anlat-
mak iin kullanlabilecek bir szcktr. Ancak Varlk ve Zamanda eflyalarn varl-
n veya kuramsal bir ynelimle iliflki kurduumuz varolanlarn varln Dasein
olarak nitelemeyiz. nsan kullanlabilecek bir ara, bir eflya olabilir ama insann
varln eflyann veya aracn varlna indirgeyerek anlayamayz. Ama insan ku-
ramsal bir tavr taknp ondaki fizyolojik veya psikolojik srelere odaklanp ince-
lediimizde de anlayamayz.
Dasein analitii dediimiz giriflimin bir baflka ad da Egzistansiyal Analitiktir.
Varlk ve Zamann birinci kitabnn ilk yarsnda Heidegger Daseinn varlnn
nasl kurulduunu arafltrr. Onun varlnn temel hali olarak niteledii dnyada
olmann a priori yaplarna egzistansiyal adn verecektir. Egzistansiyal imknlar
Daseinn varlna ait imknlardr, buna karfln egzistansiyel terimi flu veya bu
Daseina zg imknlar belirtir. rnein Martinin Elfriede ile evlenmesi onun eg-
zistansiyel bir imknnn gerekleflmesidir.
Daseinn varlnn temel hali dnyada olmadr. Varlk ve Zamann al su-
sam al denince alan kapsdr sanki bu. Heidegger, onun btnsel yapsn
veheden seyredebileceimizi syler. Birinci veheden baktmzda dnyann
fenomenolojik bir tarzda betimlenmesiyle karfllaflrz. kinci veheden baktmz-
da Daseinn kim olduu sorusunu tartflrz. nc veheden baktmzda ise
Daseinn oradasn kuran egzistansiyalleri (anlama, duygulanm, konuflma) am-
larz. Niyahetinde Heidegger, Daseinn varlnn birliini veren fleyin ilgi (cura)
olduunu syler. Daseinn dnya ire olanlarla ve baflka Daseinlarla iliflkisinin,
onlara yneliflinin ontolojik temeli ilgidir.
Heideggerin felsefesinin en takdire flayan yanlarndan birisi mesken tuttuu-
muz dnyay dflnemediimizi bize retmesidir. Dnyay bir sr nesneyi ta-
flyan bir byk nesne olarak tahayyl ederiz, oysa bu, bilimin dnyay temsil et-
me biimidir. Fenomenolojik olarak bakldnda dnya Daseinn ikmetghdr.
Dnyada karfllafltmz varolanlarn hepsine fley olarak bakmamz da bir varlk
yorumunun dflnme biimimiz zerinde ne kadar etkili olduunu gsteriyor. Oy-
saki bizi evreleyen dnya (Umwelt) kullandmz alet edevatn anlaml bir ilifl-
www.evrenselpdf.com
42 adafl Felsefe-II
kisellik btn oluflturduu bir ifllii andrr. Bu dnya Daseinn orada ne yapt-
na gre rgtlenmifltir. Bu btnlk iinde bulunan varolanlar, normal flartlarda,
yani Dasein yapmas gereken her neyse onu yapt srece o btnlkten ayrla-
rak ona fley olarak grnmezler. rnein, bir sinema salonunda koltuklarn, per-
denin, projeksiyon makinesinin kurduu bir iliflkisel, anlaml btnlk vardr. Kol-
tuk oturmak iindir ve Daseinn film seyretmesi iin yle yerleflmifltir. Koltua otu-
rup film seyrederiz, koltuk ifl grd srece ona bir nesne olarak bakmayz, onu
salt bir seyir nesnesi olarak grmeyiz. Tm bu tartflmann nemi, dnyada ikmet
eden Daseinn ncelikle kuramsal tavrda bir zne olmadn gstermesidir. By-
lece, modern felsefenin yapt ve bugn de sk tekrarladmz bir hatay iffla eder;
kendimizi ncelikle bilen zne olarak tasarlama hatamzdr bu.
Her Dasein kendini dnyaya atlmfl bulur, yani kendimizi baz imknlarn iin-
de buluruz. Anne babamz biz semeyiz, nerede doduumuza, ailemizin ekono-
mik koflullarnn nasl olacana, hangi millette, dinsel, etnik grupta doacamza
da biz karar veremeyiz. Bunlarn iine atlmflzdr, ama iine atldmz imknlar
anlamak gelecee iliflkin yeni imknlar tasarlamann da kofluludur. Gndelik ha-
yatmzda baflkalarnn fikirlerine, deerlendirmelerine verdiimiz nem, kimi za-
man da onlarn gznde baflarsz olma korkusu bizim kendimize ait imknlar ara-
ma, fark etme, bulma ve bilinli bir biimde seme yoluna girmemizi engelleyebi-
lir. Ailem benim iin baflka bir meslek uygun grd hlde, ben felsefe okumak
istediimi fark edebilirim. Bu, benim setiim, tasarladm bir imkn olabilir. Ge-
lecek tasarlar yapmak, gelecek imknlar tasarlamak, bunlar gereklefltirmenin
yollarn aramak Daseinn varlnn baflka bir egzistansiyal imkndr. Pek az m-
rmz kaldn bilsek dahi hep hakknda tasarlar yaptmz bir geriye kalan ge-
lecek zaman vardr. flte imknlarla iliflkinin bu ift veheli tarafn anlatmak iin
Heidegger Daseinn varln atlmfl tasar olarak betimlemifltir.
Dasein fenomenolojik zmlemeye kendisini ilkin ve ounlukla gndelik
hayatnda gsterir, o hlde gndeliklii iinde incelenmelidir. Heidegger Varlk
ve Zamanda insan terimini kullanmaktan kanr, bunun sebebi yapt Dasein
analitiinin bir felsefi antropoloji olmadn dflnmesi ve hmanist metafiziin
kavramlarn kullanmak istememesidir. Peki nedir Dasein? Varlk ve Zamanda
Heidegger soruyu bu flekilde sormaya itiraz eder. Dasein nedir? yerine Dasein
kimdir? diye sormak gerekir. Dasein bir varolandr. Ancak ne kuramsal tavrla
yaklaflp baktmz, seyrettiimiz bir varolann varl ne de kullandmz bir ale-
tin varl, onun varln anlamada bizim iin model oluflturabilir nk o, bizim
kendisi olduumuz varolandr. Onu dier varolanlardan ayran fley, varlk sorusu-
nu sorabilmesidir. Zaten bu soruyu sorabiliyor olmas, onun varl anladn gs-
terir. Ancak burada anlamak, Daseinn varoluflunda varlkla kurulan bir iliflkiden
baflka bir fley deildir. Anlama Daseinn varlna ait olduu iin bu iliflki de onun
varlna aittir. Heideggere gre bir fleyi anladmzn gstergesi, onu aklayabi-
liyor olmamz deildir. Anlama aklamann bir nkofluludur; ancak Dasein henz
aklayamadn da anlyor olabilir. Heidegger her yorumun bir anlamay amla-
dn vurgulamfltr. Anlama, Daseinn kendi imknlarn anlafllmas hedeflenen
her neyse ona frlatmasyla meydana gelir. Daarcmzdaki imkanlar, gemiflten
beri grp anladklarmz, dnyaya iliflkin deneyimlerimiz, zaten bizde varolan ka-
nlar, bilgiler vs., anlafllacak olanla iliflkiye girerler, onun ne olduuna iliflkin bir
tahmin oluflmasn salarlar fakat burada anlafllacak olann kendini gstermesiyle
bu daarcn sorguland ve daha nce anlamay belirleyen imknlarn geri eki-
lip yerine yenilerinin getii bir harekete de girilebilir. rnein bir insanla yeni ta-
www.evrenselpdf.com
nfltmzda ona bir takm imknlar yanstmaktan, onu flyle veya byle sanmak-
tan, kendimiz gibi dflnmekten baflka bir fley yapmyor olabiliriz. Byle olsa bile,
onun davranfllar ve szleri bizi, onu anlama biimimizi yenilemeye, ona yeni im-
knlarn kurduu tahminlerle yaklaflmaya srkler. Eer anlamak iin hangi im-
knlar kullandmz konusunda elefltirel bir akla sahip deilsek anladmz
fleyi aklayamayz. Aklamak, anlamann iflleyiflinin sarih hle getirilmesidir.
Heideggere gre duygulanm ile anlama i ie geer; bunlar aslnda ayn fley-
lerdir. Sevin, hzn, sknt, endifle gibi duygulanmlarn iinde bize dnyann
kendisi ve bu dnyada nasl olduumuz, dnyadaki hlimiz bize verilir. ounluk-
la bu hali aklkla ifade edemeyebiliriz. rnein ekonomik bir kriz yaflayan, iflsiz-
liin ok fazla olduu bir lkeye gittiinizde sokaklarda umutsuzluu hissedersi-
niz. Bu duygulanm dier insanlardan ayr bir kifli olarak sizde deil, flimdi sizin de
ksmen ait olduunuz oradaki dnyada olmadadr. Duygulanmn insanlarn iliflki-
lerine, eflyalarn oluflturduu anlam btnlne, mekna nasl sindiini edebiyat
anlatr. Her duygulanmn bir anlamas, her anlamann da bir duygulanm vardr.
Duygulanmn ilgin yan, kendimizi onun iinde buluvermemizdir. Bafllangcn
veya sonunu biz tayin edemeyiz, nereden kmfltr bu duygu, ne zaman bitecek-
tir bilemeyiz. Ancak bir kez bir duygulanm yaflyorsak, yani bir hldeysek dnya
bize kendisini o duygulanmn tonunda aar; kendini belli bir tarzda anlafllmaya
sunar. rnein sevinli ve mutlu isek dnyada karfllafltmz her varla olabildi-
ince olumlu yaklaflma eilimindeyizdir. Bununla birlikte, Varlk ve Zamanda
Heideggerin zel bir nem verdii, hatta temel bir duygulanm olarak grd hal
endifle(Angst)dir. Heidegger endifleyi bir fleyden korkma duygusundan ayrt eder.
Varlk ve Zamanda Daseinn sebebsiz yere endifle yaflamasn onun sonlu (fani)
bir varlk olmasna balar. Son kertede endifle hlinde dnya anlamn kaybeder,
anlamszlaflr. Endifle, Dasein kendi lmllyle yzlefltirir. Dasein gndelikli-
inde ounlukla lm unutarak yaflar. Dnyadaki meflgalesine kaplmfl, kendi-
sini kaybetmifltir. Heidegger insann gndelik hayatnda anonim varolufla kapld-
n, kendisi olmadn saptar. Dnyada ne yapacam, kim olacam? Hangi im-
knlarn benim kendi imknlarm olduuna, hangi imknlarn aslnda benim im-
knlarm olmadna nasl karar vereceim? Diyelim ki tiyatroya yeteneim oldu-
unu biliyorum, ama ailem iflletme okumamn uygun olacanda srar ediyor. On-
larn benim iin uygun grd her neyse ona teslim olmal mym? Seimlerimi
baflkalarnn ne diyecei, ne dflneceine gre mi yapyorum? Bu sorular Dase-
in dnyada ounlukla kendini elalemin anonimliinde kaybetmifl olduu iin-
soruyoruz. Gnmz iletiflim teknolojileri bu anonim varoluflu daha yksek bir
boyuta taflr. Kanaatlerimiz bu teknolojiler tarafndan retilir, ynlendirilir. Bir ba-
karz ki tketici olarak infla edilmifliz, kendimizi neyi tketebildiimiz neyi tkete-
mediimize gre anlyor, deerlendiriyoruz. Ya da kendimizi eitimimiz, toplum-
sal statmz, bankadaki paramz, iflimizdeki konumumuz, akrabalk iliflkilerimiz,
baflarlarmz ve baflarszlklarmzla tanmlarz. Ama bunlar beni kendim yapar m,
yoksa bana kendimi kaybettirmenin yollar da olabilirler mi? Dasein nasl kendisi
olur, kendisine has imknlar hakknda sahih bir kavrayfla nasl sahip olur? Heideg-
gerin Varlk ve Zamanda buna verdii yantta, Daseinn varlnn dier bir kuru-
cu gesi, lme doru olmak (Zum-Tode-Sein) nemli bir rol oynar.
lm imknyla iliflki kurmak son derece zgrlefltirici de olabilir nk bu
iliflkiyi kurar kurmaz aslnda neyin benim iin nemli neyin ise nemsiz olduunu
anlarm, neden vazgemem ve neyin peflinden gitmem gerektiini fark ederim. En-
diflede kifli bir karar anna doru ilerler. Son kertede kendisi olmak ile kendisini
kaybederek yaflamaya devam etmek arasndaki bir seimdir bu.
www.evrenselpdf.com
44 adafl Felsefe-II
Dasein dier varolanlardan ayran fleyin, onun varlnn kurucu gesi olan
anlama olduunu vurguladk. Dasein benimdir, yani hep bir ben veya sendir.
Ancak gndelikliinde Dasein kendinden kaar, kendisi olma imkn ona endifle
halinde alr. Daseinn anlamas demek, ncelikle onun dnyadaki imknlarn
anlamas demektir. Heideggere gre Dasein kendi olanaklarn anlayarak varlkla
iliflki kurmaktadr. Varlkla iliflki anlamadadr, varln anlamn bulmak iin kendi
dnyasnda yaflayan Daseinn imknlarn nasl fark ettiini ve kullandn tespit
etmek yetmeyecektir. Anlamann bireyi ve iinde yaflad tekil toplumu aflan bir
tarihsellii olduunu da gz nne almamz gerekir. Bugn neyi nasl anladm-
z, niye yle anladmz temelden bilebilmek iin felsefe tarihini, varl anlama-
larn birbirine sk skya rld ve birbiri sayesinde gelifltii varlk tarihine gir-
memiz gerekmektedir. Varlk ve Zamann bir ksm olarak tasarlanan destrksiyon
tasars bu zorunluluktan kaynaklanr.
SIRA SZDE HeideggerinSIRA

Varlkla
SZDE iliflki anlamadadr. sznn sizin yaflamnzdaki karfll neler
2 olabilir?
D fi N E L M
VARLIKD TARH
fi N E L M VE TEKNOLOJ SORUNU
Heideggeri 1930larda varlk tarihine odaklanr. Varlk ve Zaman olarak bildiimiz
S O R U eseri kitabnS baflndaki
O R U planla karfllafltrdmzda, bafltaki plann gereklefltirilme-
mifl olduunu fark ederiz. Birinci kitabn destrksiyona ayrlan nc blm ve
ikinci kitap yazlmamfltr. Heideggerin felsefi tasarsnn destrktif ksmndan vaz-
DKKAT DKKAT
getii anlamna m gelir mi bu? Hayr, nk tasarlad destrksiyonu, Varlk ve
Zaman takip eden ve farkl adlar taflyan eserlerinde yapmaktadr. O hlde neden
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
bu destrksiyonu Varlk ve Zaman erevesinde yapmaz? Bu soruya yant arayan
yorumcular, Heideggerin Varlk ve Zaman tamamlamamasn bir zemin deiflik-
liine, dflncesinde bir dnfln (Kehre) meydana gelmesine balarlar. Varlk ve
Zaman zne felsefesine karfl bir baflkaldr olduu halde, Heidegger onu tamam-
ladktan sonra Varlk ve Zamann bafllang noktasn yine de znel bulacaktr.
K T A P Zira insannK varlkla
T A P iliflkisi Daseinn varl zmlenmek suretiyle ele alnmfltr.
Varlkla iliflki Daseinn anlamasnda deilse hibir yerdedir. Halbuki destrksiyon
giriflimini baflarya ulafltrmak iin insann varlkla iliflkisini varlktan itibaren d-
TELEVZYON flnmek gerekir.
T E L E V ZBu
Y O Nelbette Varlk ve Zamann afllmas anlamna gelir fakat afl-
mak terimi bu eserde yaplanlarn gereksiz veya yanlfl tasarlanmfl olduunu gs-
termez. Tam tersine Heideggeri arafltrmasnn bu ikinci aflamasna getiren fley
Varlk ve Zamanda att admlardr.
NTERNET N T E R N E Tanlam sorusunu yantlayabilmek iin bir destrksiyona ihtiya
Neden varln
vardr? Bugn bir felsefe mefhumunu anladmzda onun belli bir tarihsel yoru-
muyla iliflki kurmufl oluruz. Ancak acaba sz konusu yorum, mefhumun ilksel, k-
kensel anlamn bize gsterir mi? Elbette hayr, varlk tarihinde meydana gelen
nemli olaylar, tekhne kavramnn Aristoteles tarafndan yorumlanfl, Yahudi-H-
ristiyan geleneinde yaratc bir Tanr mefhumunun kmas, yaratmn retim,
imal olarak dflnlmesi vb., dier temel mefhumlarn da anlafllma tarzn d-
nfltrr. Destrksiyon Heideggeri felsefe tarihinde hermentik bir dflnme
sokar. rnein neden Husserlin veya Kantn belli bir kavramsal karar verdikleri-
ni, belli bir stratejik adm attklarn, onlarn Descartesla kurduklar bir iliflkiye ge-
ri dnerek aklar. Descartes ise ortaada yaplan yorumlarn flnda okur. By-
lece, Heidegger, felsefi klliyat dzenleyen ve yaplandran yarglar srekli bir bi-
imde sarsar ve bunu yaparken bize metafiziin bir devamll, bir birlii olduu-
www.evrenselpdf.com
nu, ancak bu birlii tarihsel bir hareket olarak dflnmek gerektiini hissettirir. Bu
felsefenin hermentik boyutu, onun elbette gl bir tarih bilinci olduunu gste-
rir. Bunun oluflmasnda 19. yzyl dflnr Wilhelm Diltheyn etkisi vardr. An-
cak bu tarih bilincini Heidegger Alman idealizmi ve Hegelle iliflkisinden de alr.
Heideggerin dflncesinin temel sorusu, en azndan 1927de varln anlam
sorusudur. Fakat bu sorunun bir yant veya tek bir yant olabilir mi? Ne kadar ok
farkl insan varsa varln anlamnn da o kadar ok ve farkl olabilecei sanlabi-
lir. Ancak ayn ada yaflayan insanlar varl pek de farkl anlamazlar. Varln e-
flitli alarnda varlk eflitli adlar altnda sylenir, Platon ona idea, Aristoteles ou-
sia, energeia, Ortaa Tanr adn uygun grmfltr, modern a ise onu cogito, bi-
lin, aflkn bilin, istem, g istemi olarak dflnr. Varla bir ad veren, onu bir
terim bularak dflnen ilkin filozoflar veya dflnrler olduu halde; tm bir a
eninde sonunda varln bu anlafllma tarznn hkimiyeti altna girer. Metafizik
gnlk hayata da sirayet eder, metafizikten bihaber sradan bir insann da varolan-
larla kurduu tm iliflkileri etkiler. Bu adlarn deiflme srecini Heidegger varln
tarihi veya yazgs (Geschick des Seins) olarak dflnr. Yazg bir adresten bir bafl-
kasna yollanan ve alcsna ulaflana dek birok kez alp okunmufl bir mektuba
benzer. Byle bir anlat kurarak Heidegger felsefeye znde Eski Yunan kkenli
bir kimlik kazandrmaktadr. Ancak felsefenin Eski Yunanl olduunu sylemek
Heidegger iin felsefenin Batl veya Avrupal olduunu sylemektir. Varln yaz-
gs sanki Eski Yunanllar ile modern Avrupay ayn macerann bafl ve sonu hali-
ne getirir. Bu macerann yn nedir peki? Bir geliflme veya ilerleme ierir mi? Hei-
deggerin dflncesi bu noktada bir modernlik elefltirisi biimini alr. inde yafla-
dmz a teknoloji adr, bu ada varl gerektiinde kullanlmak zere
sakl durabilen, depolanabilen enerji olarak anlyoruz, varolanlar da bu anlama
iinde aa karyor, tecrbe ediyoruz. Teknoloji makineleflmeden ibaret deil-
dir: Teknolojinin z varl bir aa vurma, bilme tarzdr. Varl enerji kayna
olarak grme veya aa karma, varln baflka bir fley olarak belirmesini, aa
kmasn da engeller. Teknoloji anda varln hakikati Gestell, yani erevele-
medir. Bu an asl sorunu arasal akln hkimiyetini kurmas, her fleyin arasal-
lafltrlmas mdr? Her fleyin faydaya tabi olarak deerlendirilmesi midir? lgin olan
bir nokta Heideggerin hibir fleyin tamamen arasallafltrlamayacan dflnme-
sidir. nsanlar en kt flartlarda yafladklar hallerde, mesela kamplarda bile ara-
sallafltrlamayacak bir an vuku bulur, bir resim, bir oyun, bir flark kverir ortaya.
Aslnda en korkuncu insann kendi kendisini arasallafltrmasdr, kendisine, far-
knda bile olmadan, bir enerji kayna olarak bakmasdr.
Son zamanlarda alflma yaflamnda nsan kaynaklar terimi sk kullanlan

SIRA SZDEbir terimdir. SIRA SZDE
fl yaflamnda byle bir terimin kullanlmasnn nedeni ne olabilir? 3
D fi N E L M
EREIGNIS D fi N E L M
Varlk ve Zamanda zaman varl anlamann ufku olarak deerlendirilmiflti. Var-

lk tarihinin amlanmas Heideggeri Ereignis kavrayflna ulafltrr.
S O REreignis
U dfln- S O R U
cesi zaman varln ufku olarak deil, kkeni olarak grr. Ereignis nedir peki?
Eer X nedir sorusuna yantn bir varolan olarak Xi gstererek verilebileceini var-
DKKAT DKKAT
sayarsak Ereignis nedir? sorusunu yantlamamz mmkn olamaz, zira Ereignis
bir varolan deildir. Ereignisi olay olarak evirmek de sorunlu olabilir, eer olay
N N
SIRA
varolanlarn yeni bir iliflkilenmesi veya zaten varolan iliflkilerin SZDE
bozulmas anlam- SIRA SZDE
na geliyorsa. Ereignis bir olay olarak grlebilmesi iin buradaki iliflkinin iki veya
www.evrenselpdf.comK T A P K T A P
46 adafl Felsefe-II
daha ok varolan arasnda deil, varln ta kendisiyle insan arasnda olduunu

sylemek gerekir. Ereignis, Heideggere gre, varlkla dflncenin birbirini sahip-
lenmesi olaydr. Bu yle bir olaydr ki, iinde bizi varlk tarihinin dflna karacak,
yeni a priorileri, varolanlarn deneyimlenmesini nceleyen n kavrayfl taflr. Bafl-
ka deyiflle, artk tm varolanlarla iliflkilerimizi dolaymlayacak olan bir tarz icat
eder, ilk kez ortaya karr. nsanlarn dnyay, dier varolanlar farkl bir biimde
deneyimlemesini salayacak olan radikal yenilik nereden gelir? Onu ille de varlk
tarihinde mi aramalyz? Byle bir yeniliin meydana gelmesi iin ille de varlk ta-
rihini mi sorgulamalyz? Orijinal olan varlk tarihinde bir geriye gidiflle mi ortaya
kar? Ereignis kavram yoluyla Heidegger bunu sorgular. Ereignis znenin kendi
iradesiyle meydana getirdii bir olay deildir, olay olur bafla gelir. Fakat Hei-
degger onda bir geri ekilme, geriye doru bir adm olduunu da belirtir. Ancak
Konuflmann z nedir? Bu
bu geriye bakfl bizi varlk tarihinde bir temel arafltrmasna sevketmez, Ereignisin
soruya insann hayatta gerisinde bir temel olmadn, onun zemininin bir uurum olduunu (Abgrund)
kalmak iin bir toplumda gstermeyi hedefler. Heideggerin 1950lerde verdii konferanslara, rnein Unter-
yaflamak zorunda olduu,
bunun da dili gerektirdii wegs zur Spracheye baktmzda, Heideggerin dili, Ereignisin ilksel mekn ola-
sylenerek yant verilebilir. rak dflnmeye girifltiini fark ederiz. Dil hayatta kalmaya yarayan nemli bir ara-
Dil bylece bir iletiflim arac
olarak tanmlanr ve dilin tan ibaret deildir, onda insann varolanlarn tmyle nasl iliflki kuracan rgt-
z de insann varolma leyen bir z, bir anlayfl hkm srer. Dahas, bu z dflnceyle srekli bir karfl-
mcadelesine indirgenir.
Heidegger dilin bundan ok lkl birbirini sahiplenme iliflkisi iinde bulunduundan dinamik ve hareketlidir. Bu
daha fazlas olduunu ileri sayede yenialar aar, bafllatt alarda deiflir ve dnflr.
srmektedir.
Bu deiflim, dnflm momentlerine bal bir biimde insanlarn varolanlarla
iliflkilerini de deifltirir. O halde, esasnda, dilin z, zn dilidir. Bunlar dfln-
d esnada Heideggerin fliirle yakndan ilgilendiini belirtmek faydal olacaktr.
Heidegger fliirsel syleyiflin nasl bir mekn atn, yeryz, gkyz, tanrsal
(lmsz ululuk) ile fani insanlk dedii drtl (das Geviert) arasnda nasl yeni bir
hali, bulunuflu, durumu meydana getirdiini inceler. yle ki, fliirsel syleyifl yery-
znde gk kubbenin altnda, bilinmeyenle iliflkili olarak lml bir varlk olarak
mevcut olmann yeni bir biimini icat eder. Bylece Heideggerci bir bakflla dinler
arasndaki farklarn, nihai olarak eflitli fliirsel syleyifller arasndaki farklardan iba-
ret olduu ne srlebilir. nk bu syleyifllerin hepsi, yeryznde nasl ikamet
edeceimizle ilgilidir. Bizi yeryznde bilinemez olan bir ululukla iliflkili faniler
olarak farkl biimlerde konumlandrrlar. fiiirsel syleyifl drtlnn birliini kuran
bir syleyifltir. Bylece iinde belli bir biimde ikamet edilen bir dnya aar. Eer
insani dnyada oturma tarzmz kuran fley fliirsel syleyiflse o halde, yeni bir ika-
met etme tarzn bulmak anlamnda kurtulufl yalnzca fliirde mi bulunur? Bu soru-
ya olumlu yant verebiliriz. Ancak fliiri genel anlamda sanat olarak anlamamz ge-
rekecektir. fiiir Hegel iin olduu gibi Heidegger iin de en yksek sanattr, nk
sanatn zn en iyi iffla eden sanattr. Baflka deyiflle, dier sanatlar da ayn yeni
birlii ararlar, bize yeni bir ikamet etme tarzn dflndrmeye alflrlar. O hlde
amzn tesine bir srama yapma imknn bize sanat verir. Ereignis, ilksel, ori-
jinel sz syleyifl olaydr; bu sayede bir yer aar. Bir yerin almas, bir belirifl ye-
rinin aydnlanmas, varolanlarn bu flk altnda belirmesi iin gereklidir. Burada fe-
nomenolojik bir sahne alr, bu sahne gerein taklidi olarak grlebilecek bir
oyunun sergilendii bir sahne deildir. lksel bir biimde anlaml olan dnya fliir-
sel szn sahneledii bir dnyaya benzer. Heideggerin bize bunu hatrlatmaktaki
amac nedir? Kendi dnya tecrbemiz zerine felsefi dflnme, tecrbemizin beri-
sindeki koflullar dflnmeye ynelmelidir. Tecrbemizi mmkn klan a priori
koflullar, znenin kendisinde, akln yapsnda, bilincin iinde olmaktan ok dilin
www.evrenselpdf.com
syleyiflindedir. Heideggere gre biz insanlar bu dnyada varlk ile dflnce ara-
sndaki bir sylefli sayesinde mesken tutarz. Sanatlar ve dflnrler ise bu syle-
fliye girebilenlerdir.
HEIDEGGER VE ETK
Heidegger felsefede fizik, mantk, etik gibi ayrmlarn metafizik gelenee ait oldu-
unu ve felsefenin ekolleflmesi ve dallara ayrlmasn nceleyen varlk dflncesin-
de bu ayrmlarn bulunmadn vurgular. Onun iin etik meseleler varlk dfln-
cesinden ayrlmaz. Bugn dflnce iin nemli olan fley teknoloji andan baflka
bir aa srayp srayamayacamz bilmektir. Bu srama varolanlarla yeni bir
iliflki kurma imknn meydana getirebilir. Heideggerin erevelemeksizin olmaya
brakmak, varolanlarn ne ise o olmalarna izin vermek arsnn etiin zemini ve-
ya koflulu olduunu dflnen yorumcular da vardr.
www.evrenselpdf.com
48 adafl Felsefe-II
zet
N
A M A
Heideggere gre varolana felsefenin yaklaflmy- ayklanmas (destrksiyon) gerekir. Dasein, var-
1 la bilimin yaklaflm arasndaki farklar sapta- l anlayan, varln anlamn soran bir varolan-
mak. dr. O varln anlamn sorgularken kendisini de
Heideggere gre felsefe ile bilim arasnda bir bir varolan olarak sorgular. Kim olduunu ve
ayrm vardr. Felsefe, varln anlamn sorgula- olanaklarn sorabilen ve anlayabilen bir varolan
yan bir dflncedir. Dflnce, varoluflun olayn olarak dier varolanlardan ayrlr. O, bu dnya-
kendisinde beliren apriori koflullarn inceler. da ikamet ettiinin farkndadr. Dasein bu dn-
Varl anlamada dflnceye duygular efllik eder. yadaki dier varolanlardan farkl olarak egzistan-
Modern an varlk anlayflna etki eden bu duy- siyal imknlarla (anlama, duygulanm, konuflma)
gu skntdr. Bilimin ifli ise olgular sorgulamak- sahiptir. Dasein kendi olanaklarn anlayarak var-
tr. Dflnce bilimin arad anlamda bir kesinlik lkla iliflki kurar. Bugn neyi nasl anladmz,
aramaz. niye yle anladmz zebilmek tarihsel olarak
N
varl anlamalarn birbirine sk skya rld
Heiddegerin varlk, varolan kavramlarna ve birbiri sayesinde gelifltii varlk tarihine gir-
A M A
2 iliflkin belirlemelerinin Eski Yunan felsefesi ve memizi gerektirir. Destrksiyon bu zorunluluk-

Husserlin fenomenoloji felsefesiyle iliflkilendir- tan kaynaklanr.
N
mek ve onlardan farkn ayrt etmek.
Heideggerin, Aristotelesta bulduu varln ha- Heideggere gre varln, Daseinden deil, var-
A M A
kikat anlamnn ne karlmas dflncesini be- 4 ln kendisinden hareket ederek varlk tarihi
nimser. Varln hakikatini gizlilikten aa k- (varln zamansall iinde) anlafllmasnn
ma (aletheia) olarak dflnr. Heidegger, Hus- gerekelerini aklamak.
serlin fleylerin kendisine gitme yneliflini ve Heidegger, insann varlkla iliflkisini znellikten
fenomenlerin bize yalnzca grnflleri deil, a kurtarmak gerektiini dflnr. Varlk ve Zaman
priori, kategorik gr yoluyla z de verebilece- zne felsefesine karfl bir baflkaldr olduu hl-
i dflncesini benimser ancak Husserl iin mede, Heidegger onu tamamladktan sonra, Varlk
sele varln bilince arptlmadan verilmesi ol- ve Zamann Dasein anlamasna dayand iin,
duu hlde, Heiddegger bu temel noktada Hus- bafllang noktasn yine de znel bulacaktr.
serlden ayrlr. Ona gre varlk kendisini Bu znellii varlk tarihinden yola karak aflma
Daseinin anlayflnda zaten vermektedir. Bu ne- girifliminde bulunur. Varln anlam sorusunu
denle fenomenolojinin asl sorunu Husserlin de- yantlayabilmek iin bir destrksiyona ihtiya du-
dii gibi varl grmenin doru yolunu, ynte- yulmasnn sebebi felsefi bir kavram anlamaya
mini bulmak deil; bize beliren varolanlarn alflrken onun tarihsel yorumuyla iliflki kurma
nasl belirdiini arafltrmaktr. Husserlden ayrl- gereidir. nk her a varl ayr bir adla ad-
d dier nemli bir nokta da fenomenolojiyi bir landrr ve bu adn erevesi iinde varl anla-
bilin felsefesi olmaktan karp daha kkensel, maya alflr. Heidegger bylece bir yandan fel-
daha ilksel bir biimde yeniden ele almak gerek- sefi geleneini sarsarken dier yandan da, bu ta-
tiine inanmasdr. rihselliin bir devamllk iinde bir birlik olduu-
N
nu hissettirir. Bu birlik tam bir ilerleme sayla-
Heiddegere gre Daseinn bir varolan olarak di- maz. Ona gre iinde yafladmz a teknoloji
A M A
3 er varolanlardan farkn saptamak ve Daseinn adr, bu ada varlk gerektiinde kullanl-

bu dnyada bulunufluyla varl anlama edi- mak zere sakl durabilen, depolanabilen enerji
minin nasl temellendirildiini aklamak. olarak anlafllmaktadr. Varolanlar da bu anlama
Heidegere gre Varln anlam nedir? sorusu erevesi iinde aa karyor, tecrbe ediyo-
geleneksel ontolojide sorulmayan nemli bir so- ruz. Bu an asl sorunu arasal akln hkimiyet
rudur. Bu soruya yant vermek iin varlk hak- kurmas, her fleyin arasallafltrlmasdr?
kndaki deneyimleri arptan tarihsel yklerin
www.evrenselpdf.com
N
AM A
Heideggere gre ve varl anlamlandrmada dil
N
A M A
Heidegger etiinin zelliklerini varlk felsefesiyle
5 ile dflnme arasndaki iliflkiyi aklamak ve va- 6 iliflkilendirmek.
rolanlar deneyimlemenin a priori koflullarn Heidegger e gre etik meseleler varlk dflnce-
Ereignis ile iliflkilendirmek. sinden ayrlamaz. Onun iin nemli olan insann
Heidegger, varlk tarihininin kkenini aklarken arasallafltrld bu adan baflka bir aa sra-
Ereigniskavramn kullanr. Ereignis ne bir va- yp srayamayacan bilmektir. Bu srama va-
rolandr ne de varolanlar arasnda geen bir olay- rolanlarla yeni bir iliflki kurma imknn doura-
dr. Daha ok varln kendisiyle insan arasnda- bilir.
ki bir iliflkidir. Bu iliflki varolanlar deneyimleme-
mizi nceleyen bir n kavrayfltr. Bu kavrayfln
kkenini ille de varlk tarihinde aramak gerek-
mez. Bu kavrayfln ilksel mekn dildir. Dil ha-
yatta kalmaya yarayan nemli bir aratan ibaret
deildir yalnzca. Onda insann varolanlarn t-
myle nasl iliflki kuracan rgtleyen bir z,
bir anlayfl hkm srer. Tecrbemizi mmkn
klan a priori koflullar, znenin kendisinde, akln
yapsnda, bilincin iinde olmaktan ok dilin sy-
leyiflindedir. Dnyada varlk ile dflnce arasnda-
ki bir sylefli sayesinde mesken tutarz. Sanatlar
ve dflnrler ise bu sylefliye girebilenlerdir.
www.evrenselpdf.com
50 adafl Felsefe-II
Kendimizi Snayalm
1. Heideggere gre afladakilerden hangisi felsefe iin 6. Heideggerin Varlkla iliflki, Daseinn anlamasnda
uygun bir belirleme deildir? deilse hibir yerdedir dflncesinden duyduu kay-
a. Felsefe, bilimlerin anlad anlamda bir kesinlik gyla Varlk ve Zaman da yazdklar zerinde yeniden
aramaz. dflnmesine yol aan problem afladakilerden
hangisidir?
b. Felsefenin amac olgular aklamaktr.
a. Varl anlamann ontolojik temelllerini akla-
c. Felsefe varolanlarn beliriflindeki a priori koflul-
mak gerektii
lar inceler. b. Varlkla iliflkinin temelini znellikten kurtarmak
d. Felsefe varln anlam sorusuyla uraflr. gerektii
e. Felsefe destrksiyona uramas gereken metafi- c. liflkiyi zneden bafllayarak kurma gerektii
zik bir gelenektir. d. Varl anlamak iin neden destrksiyon gerektii
e. Varln tarihsel yorumunu gz ard etmemek
2. Afladakilerden hangisi Heidegger ve Husserlin gerektii
paylaflt bir grfltr?
7. Afladakilerden hangisi Varln anlam nedir? so-
a. Fenomenlerin z verebilecei
rusunu yantlayabilmek iin destrksiyona ihtiya oldu-
b. Varlkla kurulan iliflkinin yntemleri
unu gsterir?
c. Felsefenin bilim olmas a. Varla eflitli alarda verilen adlar an d-
d. Varolanlarn bilince verilifli flncesine egemen olur.
e. Fenomenolojik zlerin nelii b. Varla verilen adlar varln anlafllma biimini
etkiler.
3. Heidegger; Aristotelesin Metafizikte belirttii varl- c. Varln adlarnn deiflim sreci varlk tarihini
n drt eflit anlamndan hangisini ne karmfltr? oluflturur.
a. z-ilinek iliflkisi d. Varln adlar varolanlarn deifliminden etki-
lenmez.
b. Kategori olarak kullanm
e. Varla eflitli alarda verilen adlar kkensel
c. Dnamis-energia anlam
anlamn gstermez.
d. Btn-para iliflkisi
e. Gizliliin almas, hakikati 8. Afladakilerden hangisi Ereignis iin doru bir be-
lirlemedir?
4. Heideggerin anlama kavramna getirdii yenilik a. Bir varolandr.
nedir? b. Varolanlar arasndaki iliflkidir.
a. Daseinn varl sorgulayabilen bir varolan olmas c. Varolann deiflmesidir.
b. Anlamann epistemolojik temellerinin aklan- d. znenin iradesiyle gerekleflir.
e. lksel mekn dildir.
mas
c. Anlamann zihinsel bir sentez olarak temsili
9. Afladaki savlardan hangisi dilin varln anlamn
d. Anlamann ontolojik temellerinin arafltrlmas barndrd tezini vurgulamaktadr?
e. Anlamann duygulanmlarla iliflkilendirilmesi a. Dilin z, zn dilidir.
b. Dil, bir iletiflim aracdr.
5. Afladakilerden hangisi Daseinn analitiinin so- c. Dil, insann hayatta kalmasnn kofluludur.
nularndan biri deildir? d. Dil, insann iliflki kurma biimini belirleyen bir
a. Kurucu elerinden biri lme doru olmaktr. zdr.
b. Varln kapsnn ald bir varolandr. e. Dil, dflnceyle karfllkl sahiplenme iliflkisi iin-
dedir.
c. Baflka varolanlarla iliflki kurabilir.
d. Varlnn temel hli dnyada olmadr.
10. Heideggere gre an en nemli sorunu nedir?
e. Varlnn birliini kuran ilgidir. a. Sanata olmas gerekenden az yer verilmesi
b. Her fley fayda asndan deerlendirilmesi
c. Varolanlarn ne ise o olmalarna izin verilmemesi
d. Etik meselelerin varlk sorunundan ayr dfl-
nlmesi
e. Arasal akln her fleye egemen olmas.
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
Gndelik Kendi-Olma ile Herkes s bir dierine benzer. Byle bir hep-beraber-olmak,
Birlikte-olmak fenomenine iliflkin yukardaki zmle- kendi Daseinm baflkalarnn olma kipi iinde tama-
menin ontolojik bakmdan arl olan sonucu flu idra- myla zer ve eritir. ylesine ki baflkalarnn tikellii
ke dayanr: Kendi Daseinmn ve baflkalarnn Dase- ve birbirinden fark daha da belirsiz hale gelir. flte by-
innn zne karakteri eksistansiyal olarak yani belirli lece Herkes, diktatrln bahse konu dikkat-ek-
varolma tarzlarna gre belirlenmifltir. Baflkalaryla ger- mezlik ve tespit-edilemezlik iinde yaygnlafltrr. Biz de
ekleflen ilk karfllaflmaya, evreleyen-dnyann meflgu- artk herkes gibi keyif alp elenir oluruz. Herkes gibi
liyetleri balamnda ne iseler ve ne yapyorlarsa baflka- sanat ve edebiyat okur, izler ve grfl beyan eder olu-
lar odur anlayfl yn verir. ruz. Hatta Herkesin kendini ayrd biimde biz de
Baflkalaryla birlikte, baflkalar iin ve baflkalarna karfl kendimizi kitleden ayrrz. Herkesin rezil dediine biz
yrtlen btn meflguliyetlerde daima baflkalaryla de rezil diyor oluruz. Belirli olmayan, bir fleyin toplam
olan farkn yaratt endifle belirir. Bu endifle ya sz ko- anlamna da gelmeyen Herkes gndelik olma kipini ta-
nusu olan fark ortadan kaldrma, ya baflkalarnn geri- yin edendir.
sinde kalan kendi Daseinnn bu fark kapatma ya da Herkesin kendine zg var olma tarzlar vardr. Birlik-
baflkalarna gre nde olan Daseinn baflkalarn geride te-olma eilimini mesafelilik olarak adlandrmfltk. Bu
tutma endiflesidir. Hep-beraber-olmak, farknda olmasa mesafelilik, bizatihi hep-beraber-olmay meflgul eden
da bu mesafenin yaratt endifleden duyulan husursuz- vasatlk zerinde temellenmektedir. Vasatlk, Herkesin
luu iinde barndrr. Eksistensiyal olarak ifade edile- eksistensiyal bir karakteridir. Herkesin varl z ge-
cek olursa: Hep-beraber-olmak mesafelilik karakterine rei vasatla dayanr. Bu yzden Herkes olgusal ba-
sahiptir. Sz konusu olma kipi gndelik Daseina ken- kmdan mnasip olann, kabul grp grmeyenin, ba-
disini ne kadar az dayatrsa, etkisi de o kadar inat ve flarya layk grlp grlmeyenin vasatlndan destek
kkenseldir. alr. Neye cesaret edilip edilemeyeceinin snrlarn n-
Ama birlikte-olmaya ait bu mesafeliliin iinde flu da ceden izen bu vasatlk, ne frlayacak her istisnaya
vardr: Gndelik hep-beraber-olmak anlamnda Dasein karfl mteyakkzdr. Her n gelim sessizce engellenir.
baflkalarnn tahakkm altndadr. Var olan o deildir; Asli olan her fley bir gecede oktan bilinir hale getirile-
baflkalar onu kendisi olmaktan karmfltr. Baflkalar- rek sradanlafltrlr. Mcadelelerle kazanlan her fley de-
nn karar verme kudreti Daseinn gndelik olma ola- iflim nesnesine dnfltrlr. Btn srlar gcn yiti-
naklarn ele geirir. Oysa bahse konu baflkalar, belirli rir. Ve bylece vasatln endiflesi, Daseinn zne ait
olan baflkalar da deildir. Aksine, her baflkasn dier bir baflka eilimi daha ortaya karmfl olur: Biz buna
baflkalar temsil edebilmektedir. Burada nemli olan sa- btn olma imkanlarnn eflitlenmesi diyoruz.
dece, birlikte-olmak anlamnda Daseinn farknda ol- Herkesin olma tarz olan mesafelilik, vasatlk ve eflitle-
madan zaten devrald o baflkalarnn gze batmayan me bizim kamu diye bildiimiz fleyi teflkil eder. Kamu
tahakkmdr. Bylelikle Herkes anlamnda Daseinn ncelikle btn dnya ve Dasein yorumlarn dzenler
kendisi de o baflkalarna ait olmakta ve iktidarlarn kuv- ve bunu yaparken de her zaman son sz syler. Ka-
vetlendirmektedir. Dasein onlara baflkalar diyerek munun nesne ile mstesna ve birincil bir varlk ilinti-
bunlara olan zsel aidiyetini gizleyip kapatmaya alflsa si olduu veya Dasein hakknda kendisine sarih biim-
da bahse konu baflkalar, gndelik hep-beraber olma de tevdi edilmifl bir fleffafla sahip olduu iin deildir
iinde ncelikle ve ounlukla orada olanlar, hazr btn bunlar. Kamu btn bunlar, fleylerin temeline
bulunanlardr. Baflkalar kim? diye sorulduunda, flu gitmekten kanmakla, her trl seviye ve zgnlk
veya bu, diye cevap verilememektedir. Daseinn ken- farkna karfl duyarsz kalmakla gereklefltirebilmekte-
disi de deildir bu. Belirli bir says olmad gibi herke- dir. Kamu her fleyi karartarak zerini rter ve rtt
sin toplam da deildir. Kim bunlar, diye sorulduunda bu fleyleri en iyi bilinen ve herkesin eriflimine ak diye
cevap, geiflsiz ve ntr bir herkestir. sunar.
Daha nce, en yakn evreleyen-dnya iinde umumi Herkes her yerde hazr ve nazr olsa da birden bire or-
evreleyen-dnyann nasl el-altnda-olduu ve ken- tadan gizlice kap gider, zellikle Daseinn karar al-
diliinden nasl meflguliyet konusu olduu gsterilmifl- mas gereken durumlarda bu byle olur. Yine de Her-
ti. Umumi toplu taflma aralar kullanlrken ya da ha- kes her trl yarg ve karar nceden tayin etmifl oldu-
bercilik aralarndan (gazete) yararlanlrken her baflka- undan, Daseinn sorumluluk ykn her seferinde
www.evrenselpdf.com
52 adafl Felsefe-II
zerinden alr. Bylece Herkes, herkesin srekli ken- Aksine, ontolojik kavramlarn ifllenmesi, nemini hibir
disine arda bulunmas, kendisine baflvurmas riskin- zaman kaybetmeyecek, bir baflka yne ekilemeyecek
den kurtulur. Her fleyin kolaylkla sorumluluunu stle- bu fenomenleri kendine rehber kabul etmek durumun-
niyorsa, bunun nedeni hibir zaman herhangi bir fley- da kalacaktr.
den tr hesap vermesi gerekmeyecek Hikimse ol- te yandan herkes, ok sayda znenin zerinde dola-
masndandr. Yapan hep Herkesdi, ancak kimse ora- nan bir evrensel zne de deildir. Byle bir tasavvur,
da deildi denilebilir. Daseinn gndeliklii iinde ne- znelerin olma tarzn Daseina uygun olmayan bi-
redeyse her fley, kimse deil demek zorunda kaldkla- imde anlamadmzda ortaya kabilir. Bu durumda
rmz tarafndan yaplagelmektedir. zneler, karfllafllan cinsin olgusal adan mevcut-olan
Bylece Herkes, gndeliklik iindeki Dasein her sefe- durumlar gibi ne srlmfl olurlar. Byle bir ne sr-
rinde ykmllkten (sorumluluktan) kurtarmfl olur. mede, sadece tek bir ontolojik olanak geriye kalr: Ti-
Sadece bu da deil. Ykmllkten, sorumluluktan kur- kel durum olmayan her fleyi cins ve tr olarak anlamak.
tararak Herkes, Daseina kolaylk da salamfl olur, tabii Oysa Herkes; flu veya bu Daseinn cinsi olmad gibi,
eer Daseinda bir hafife alma ve kolaya kama eilimi bahse konu varolanda daimi bir nitelik olarak da mev-
varsa. Herkes bu yolla Daseina srekli olarak kolaylk cut deildir. Geleneksel mantn bu fenomenler sz
salayarak, kendi inat tahakkmne hem daimi klar konusu olduunda baflarszla uramas flaflrtc de-
hem de daha da salamlafltrr. ildir, nk mantn temelleri mevcut-olann fevkala-
Herkes baflkasdr ve kimse kendi deildir. Gndelik de kaba bir ontolojisi zerine dayanmaktadr. Dolay-
Dasein kim diye sorulduunda cevap Herkestir. Her- syla istediiniz kadar iyilefltirin ve gelifltirin geleneksel
kes, Daseinn beraber-olmak balamnda zaten kendi- mant esnek hale getirmek esasen mmkn deildir.
ni hep teslim ettii hi kimsedir. Manta iliflkin yaplan tinbilimsel reformlarn baflar-
Gndelik beraber-olmak yukarda ortaya konulan on- d tek fley, ontolojik karmaflay daha da arttrmaktr.
tolojik karakterleri iinde (ki bunlar mesafelilik, vasat- Herkes bir eksistensiyaldir ve kkensel bir fenomen
lk, eflitleme, kamu, ykmllkten kurtarma ile kolay- olarak Daseinn mspet konstitsyonuna aittir. te
lk salamadr), Daseinn en yakn sabitlii yatmakta- yandan Herkes eflitli eksistansiyal somutlaflma olanak-
dr. Sz konusu sabitlik, bir fleyin devaml mevcut-olu- larna sahiptir. Kudretinin nfuz edicilii ve sarihlii ta-
fluyla ilgili olmayp, Daseinn birlikte-olma kipiyle ilgi- rih iinde farkllk gstermektedir.
lidir. Daseinn Kendilii ve baflkalarnn Kendilii, yu- Gndelik Daseinn Kendilii Herkesin Kendiliidir.
karda saylan haller iinde henz keflfedilmifl veya kay- Bu, zgn Kendilikten, yani bizzat kavranp ele geiri-
bedilmifl deildir. Bahse konu baml ve zgnlk d- len Kendilikten farkldr. Herkes olarak Dasein, Herkes
fl var olma tarz, Daseinn olgusallnn azalmas anla- iine salmfl durumda bulunur ve kendini bularak ifle
mna gelmemektedir. Keza hi kimse olarak Herkes de bafllamas gerekir. Salmfllk, ncelikle karfllafllan
hi bir fley demek deildir. Aksine, sz konusu bu ol- dnya ile meflguliyet balamnda zdeflleflme olarak
ma kipi balamnda Dasein bir ens realissimumdur adlandrdmz olma tarznn znesinin temel niteli-
(eer gerek, Daseina uygun bir olma kipi biiminde ini oluflturur. Ve Daseinn kendine ncelikle Herkes-
anlafllyorsa). kendilii suretinde aflina olmas flu anlama gelir: Dn-
te yandan genel anlamda Dasein gibi Herkes de bir yann ve dnya-iinde-varolmann en yakn yorumu
mevcut-olan deildir. Herkes alenen davrand lde Herkes tarafndan nceden belirlenmektedir. Gnde-
anlafllamaz ve gizlenmifl hale gelse de hileflmez. Ta- liklii iinde kendini gsterdii haliyle Dasein, yani
rafsz ontik-ontolojik bakfl bize onu, gndelikliin Herkesin kendilii, anlamsalln gnderiler an ek-
en gerek znesi olarak gsterir. rnein mevcut- lemlendirir. Daseinn dnyas; karfllafllan varolan,
olan bir tafla erifltiimiz gibi Herkese eriflemiyor olma- Herkesin aflina olduu bir ilintililik btn ynnde
mz, bizi Herkesin olma kipi hakknda herhangi bir serbest brakmaktadr. Bunun snrlar, herkesin vasatl-
yargya ulafltrmaz. Dolaysyla Herkesin aslnda bir nca tayin edilmifltir. Olgusal Dasein ncelikle vasat
hi olduu ynnde alelacele bir karara varlmamaldr. biimde keflfedilen ortak dnya iinde vardr. Ben
Ayn flekilde sz konusu fenomenin, birok znenin bi- ncelikle has bir Kendilik anlamnda var deilim, ama
rarada-mevcut-olmaktan kaynaklanan bilahere cem- ben Herkes tarzna uygun biimde baflkalarym. nce-
medilmifl sonucu diye aklanmasyla ontolojik bir yo- likle bundan hareketle ve bu olarak kendime veri-
rumda bulunulduunu dflnmek de doru deildir. lirim. Dasein ncelikle Herkestir ve ounlukla da y-
www.evrenselpdf.com

le kalr. Dasein dnyay bizzat keflfedip ona yaklaflt- 1. b Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden
nda ve zgn varln kendisine atnda, bahse ko- gzden geiriniz.
nu olan bu dnya keflfi ve Dasein alfl, daimi rt- 2. a Yantnz yanlfl ise Heidegger Dflncesinin G-
lln ve karartlfllarn ortadan kaldrlfl, Daseinn zergh blmn yeniden gzden geiriniz.
zgn Kendiliine eriflimini kendisi iin olanakszlaflt- 3. e Yantnz yanlfl ise Heidegger Dflncesinin
ran gizlemelerle ban koparmas fleklinde olur. Gzergh blmn yeniden gzden geiri-
Bylece, gndelik hep-beraber-oluflta kim hep-bera- niz.
ber-olur sorusunun cevab, herkes iinde birlikte-ol- 4. d Yantnz yanlfl ise Varlk ve Zaman blm-
mak ve Kendi-olmak yorumlaryla verilmifl bulunmak- n yeniden gzden geiriniz.
tadr. Buradaki ettler, Daseinn temel konstitsyonu- 5. c Yantnz yanlfl ise Varlk ve Zaman blm-
na iliflkin somut bir anlayfl da salamfl olmaktadr. Ke- n yeniden gzden geiriniz.
za dnyada-olmak, gndeliklii ve vasatl iinde g- 6. b Yantnz yanlfl ise Varlk Tarihi ve Teknoloji
rnr klnmfltr. Sorunu blmn yeniden gzden geiriniz.
Gndelik Dasein, kendi varlnn ontoloji-ncesi yoru- 7. e Yantnz yanlfl ise Varlk Tarihi ve Teknoloji
munu, en yakn varlk kipi olan Herkesin varlk kipin- Sorunu blmn yeniden gzden geiriniz.
de elde etmektedir. Ontolojik yorum da ncelikle bu 8. e Yantnz yanlfl ise Ereignis blmn yeni-
yorum eilimini izlemekte, Dasein dnyadan hareket- den gzden geiriniz.
le anlamakta ve onu, dnya-iindeki bir varolan olarak 9. a Yantnz yanlfl ise Ereignis blmn yeni-
karflsnda mevcut bulmaktadr. Sadece bu da deil: Va- den gzden geiriniz.
rolan bu znelerin ondan hareketle anlaflld varl- 10. e Yantnz yanlfl ise Heidegger ve Etik bl-
n anlam bile Daseinn en yakn ontolojisi kapsa- mn yeniden gzden geiriniz ve Varlk Tari-
mnda dnyadan neflet edilerek nceden verili halde hi ve Teknoloji Sorunu blmyle iliflkilendi-
olmaktadr. Fakat dnyayla zdeflleflerek bizatihi dnya riniz.
fenomeni atlanmfl olmaktadr. Dolaysyla onun yerini
dnya-iindeki mevcut-olanlar, yani nesneler alverir.
Sra Sizde Yant Anahtar
Bu yzden de birlikte-flurada-olan varolann varl
Sra Sizde 1
mevcut-olmak anlamnda kavranlmaya bafllanr. En ya-
Burada flaflrtc olan fley dir ekinin varlk kategorisini
kn gndelik dnyada-olmak gibisinden mspet bir fe-
bildiren bir ek olduu hlde var deil (=yok)un varl-
nomenin aydnla kavuflturulmas sayesinde, sz ko-
n onaylyor olmasdr.
nusu varlk konstitsyonunun ontolojik yorumu srasn-
da yaplan hatann kkleri idrak edilir hale gelmifltir.
Sra Sizde 2
Kendini ncelikle hataya ve kapalla srkleyen, gn-
inde yafladmz dnyay, bu dnyay kuran, varolan
delik varlk kipi iindeki Daseinn ta kendisidir.
iliflkilerin anlamn zme, kkenlerini dflnme, bize
Gndelik hep-beraber-olma, ontolojik bakmdan saf
ynelen talepleri anlamlandrma, kendi olanaklarmz,
mevcut-olmaya yaklaflyor gibi grnse de, ondan te-
yeteneklerimizi anlama, isteklerimiz ve gelecek tasarla-
melde tamamyla farkldr. Bu yzden zgn Kendiliin
rmz ile gereklefltirilmesi elimizde olan ve olmayanla-
varln mevcut-olmak anlamnda kavramak hi mm-
ra dair doru balantlar kurma anlamna gelebilir.
kn deildir. zgn Kendi-olmak, znenin Herkesten
syrlmfl istisnai bir durumu zerinde temellenmez. z-
Sra Sizde 3
gn Kendi-olmak, zsel bakmdan bir eksistensiyal olan
Heidegger her an varla yeni bir ad koyduunu sy-
Herkesin eksistansiyel ynde varlk kipi deifltirmesidir.
ler. inde bulunduumuz a teknoloji a olduu-
Bu durumda, zgn halde varolan Kendilie has ayn-
nu syler. Teknoloji ann zellii varolan her fleyi
lk, kendisini yaflantlarn okluunda tuttuu flekliyle
Benin zdeflliinden ontolojik bakmdan bir uurumla arasallafltrmasdr. nsan da bu balamda bir enerji
ayrlmaktadr. deposu, bir kaynak ya da bir retim aracdr.
Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, ev. Kaan H. k-
ten, (eviri modifiye edilmifltir), Agora, 2008, paragraf
27.
www.evrenselpdf.com
54 adafl Felsefe-II
Kaynaklar
Martin Heidegger, Varlk ve Zaman. (2008) eviren Ka-
an H. kten, Agora, stanbul.
Robert Bernasconi, Heidegger in Question: The Art of
Existing (1993). Humanities Press, New Jersey.
Eliane Escoubas, Questions heideggeriennes. (2010).
Hermann Editeurs, Paris.
Martin Heidegger, Being and Time. (1962). eviren John
Macquarrie and Edward Robinson, Oxford: Black-
well.
Martin Heidegger, Basic Writings. (1993). eviren Da-
vid Farel Krell, San Francisco: Harper SanFrancisco.
Reiner Schrmann, Heidegger: On Being and Acting:
From Principles to Anarchy. (1990). Indiana Univer-
sity Press, Bloomington.
Hasan nal Nalbantolu, Patikalar. (1997). mge Kita-
bevi, stanbul.
Cogito: Heidegger Varln oban. (2010). Say 64, Ya-
p Kredi Yaynlar, stanbul.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
4
ADAfi FELSEFE-II
Amalarmz
N
Sartren, felsefeye ynelme amacnn ve nceliklerinin ne olduunu ifade
N
edebilecek,
Sartren, varlkbilimsel dflnce gzerghnn duraklarn srasyla sayabile-
N
cek ve etkilendii dflnce akmlaryla iliflkilendirebilecek,
Sartren, bilin-ego iliflkisi hakkndaki grfllerinin Descartesn ve Hus-
serlin ayn konudaki dflnceleriyle iliflkisini kurabilecek ve farklarn belir-
N
leyebilecek,
Ynelimselliin bilincin ( kendi-iin-varlk) aflkn bir varlkla (kendinde-var-
lk) iliflkisi olduunu ve kendinde-varln bilince indirgenemez olduu hl-
N
de, dfl dnyann bilinten bamsz olarak beliremeyeceini anlayabilecek,
Sartren, siyaset felsefesinin temel ilkelerinin neler olduunu anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
zgrlk Aflknlk
Angaje Entelektel Ego
Varlk Kendi-iin-varlk
Hilik Kendinde-varlk
Ynelimsellik Diyalektik Akl
indekiler
GRfi
SARTREIN HAYATI VE ESERLER
SARTREIN FELSEFESNN
GZERGHI
adafl Felsefe-II Sartre YNELMSELLK VE EGONUN
AfiKINLII
VARLIK VE HLK
DYALEKTK AKLIN ELEfiTRS
SARTREIN AHLKI
www.evrenselpdf.com
Sartre
GRfi
Sartre somut yaflam tecrbelerini zmleyebilmek iin felsefe yaptn dflnr
ve en ilgi ekici, en parlak felsefi zmlemeleri de somuta iliflkindir. Somut yafla-
m dorudan deneyimliyor olduumuz hlde, ne deneyimliyor olduumuzu daha
iyi anlayabilmek iin soyut betimlemelerden yola kmak gerekir. Varlkbilimsel
zmlemeler de son kertede insana kendi yaflamndaki ncelikleri daha iyi anla-
ma imkn verir. Bu yzden Sartrea gre varlkbilimsel zmleme etii ve politi-
kay nceler. Felsefe ncelikle insann dnyadaki yaflamn anlamay ve yeniden
deerlendirmeyi, zgrlkle olgusalln iliflkisini aa karmay hedefler.
SARTREIN HAYATI VE ESERLER
Jean-Paul Sartre (1905-1980)

Sartre babasn iki yaflnda kaybetmifl, annesinin ailesi, anneannesi ve dedesi
(Schweitzer ailesi) tarafndan bytlmfltr. Szckler (1963) Sartren ocukluk
yllarn anlatr. Sartre ocukluunda ateist olmaya karar verir. Ama Tanrnn var
olmamasnn varl anlamsz klacana ve hakllafltrlamaz hle getireceine inan-
maz. On bir yaflndayken annesi yeniden evlenir. Sartre 1920de Parisin nl Hen-
ri IV Lisesine girer. 1924te cole Normale Suprieuree kabul edilir. Hayat boyu
duygusal ve fikri yaknln srdrecei Simone de Beauvoir ile orada tanflr. Si-
mone de Beauvoirn ciltlik otobiyografisi sayesinde Sartren yaflam konusun-
da da detayl bilgi elde etmekteyiz. Sartre gzleri bozuk olduu iin askerliini me-
terolojist olarak yapar. 1931de felsefe hocas olarak La Havrea atanr. 1933-34 yl-
lar arasnda felsefe alflmak iin Berline gider, orada Husserl ve Heideggerin fe-
nomenolojileriyle ilgilenir. Fransaya dndkten sonra La Havre, Laon, Lyce Pas-
teur gibi liselerde felsefe hocal yapar. Sartre ilk kitab mgelemi (Limagination)
ve Egonun Aflknl: Fenomenolojik bir Betimlemenin Tasla baflln taflyan
denemesini 1936da yaynlar. Ancak onu Fransz edebiyat gndemine taflyacak
olan eseri 1938de yaynlad Bulant (La nause) adl romandr.
1939da Sartre orduya alnr. 1940da esir dfler fakat bir yl sonra kamay ba-
flararak Alman iflgali altndaki Parise dner. Savafl boyunca Pariste retmenlik
yapar, yaz yazar ve direnifle destek verir. Yazd oyunlar Sinekler (Les Mouches,
1943) kfl Yok (Huis Clos, 1944) Pariste sahnelenir. 1943te Varlk ve Hiliki de
yaymlar. Sartre 1944te lise hocaln brakr ve kendisini tamamen yazmaya ve-
www.evrenselpdf.com
58 adafl Felsefe-II
rir. Savafltan sonra romanlar, oyunlar, ksa ykler, biyografi alflmalar kaleme
alr. Biyografi alflmalar arasnda en nls 3 ciltlik Gustave Flaubert biyografisi-
dir. Simone de Beauvoir, Albert Camus, Maurice Merleau-Ponty ile birlikte Les
Temps Modernes dergisini karr. Felsefe ve siyaset yazlar ounlukla bu dergide
yaymlanr. 1950lerde Sartre varolufluluk akmnn kurucusu ve savunucusu ola-
rak tannr. Savafl sonrasnda yazd en nemli eser 1960 tarihinde yaymlanan Di-
yalektik Akln Elefltirisidir. Bu eserde Sartre fenomenoloji (zellikle Heideggere
yakn bir fenomenoloji) ile Marxn bir sentezini yapar.
Sartre ok ynl bir dflnrdr. Oyun yazar, romanc, biyografi yazar, elefltir-
men olduu gibi, felsefenin pek ok alannda fikir retmifl bir filozoftur. Ontoloji,
felsefi antropoloji, siyaset felsefesi, psikoloji, estetik, etik, tarih felsefesi bu alanlar
arasnda saylabilir. 20. yzylda bu kadar ok alanda faal olmay baflaran baflka bir
dflnre az rastlanr. Bat felsefesi geleneinde filozoflar genellikle siyasi gndeme
karfl mesafeli bir tavr almay tercih etmifl, kendilerini mekndan ve zamandan ba-
msz, evrensel olarak geerli hakikatleri bulmaya adamfllardr. Sartre bu gelene-
e uymaz. O, yeni bir filozof kimlii, entelektel tipi yaratmfltr. Bu entelektel ti-
pin politik bir ajandas vardr, bu ajanda onu dnyadaki sorunlara etkin bir biim-
de tepki gstermeye, olaylarn iine girmeye, onlara angaje olmaya yneltir. Ah-
lki ve siyasi olarak belirlenmifl bir hedefe ulaflmak iin abalayan bu angaje ente-
lektel tipi felsefeyi de hayattan ayrmaz. Sartre kamusal tartflmalara, gsterilere,
mahkemelere, grevlere katlmfl; Amerikann Vietnam ve Fransann Cezayir savafl-
larna muhalefet etmifl, toplumda marjinallefltirilen, ezilen, zulm gren kesimlerin
yannda olmufl, snfsal smrye, smrgecilie ve rkla karfl mcadele etmifl-
tir. 1963te kendisine Nobel dl verilmifl fakat o bu dl almay reddetmifltir.
Sartre 1974te geirdii bir kriz sonucu kr olmufltur. 1980de ld zaman Fran-
sz basn onu savafl sonras Fransann vicdan olarak nitelemifltir. Bugn Sartreden
yalnzca savafl sonras Fransann deil, ann vicdan olarak sz edilir.
SIRA SZDE Angaje olmak

SIRAne zaman ve hangi anlamda bamsz ve zgr dflnen bir kifli iin olum-
SZDE
1 lu niteliklerden biri saylabilir?
D fi N E L M SARTREIN
D fi N E LFELSEFESNN
M GZERGHI
Sartre varlkbilimsel yaklaflm dflnsel gzerghnn eflitli uraklarnda gelifltir-
Ynelimselliin
S O R U keflfiyle mektedir, buS gzergha
O R U birliini veren temel sorun zgrln olgusallkla iliflkisi
ortadan kalkmas gereken
felsefi sorunlar dfl dnyann sorunudur. Sartren dflnsel yolculuunu urakta ele alabiliriz: Sartren Hus-
varl ve bilinebilirlii serl fenomenolojisinden yola karak kendi zgn dflncesini oluflturmaya alflt-
D K K A TYnelimsellik
sorunlardr. DKKAT
dnya bilince nasl beliriyor
ilk dnem felsefesi birinci uraktr. Bu urakta Sartre henz zgrlk olgusal-
sorusuna bir yant vermez lk terimlerini kullanmyor olsa bile, ikinci urakta zgrlk ve olgusallk iliflki-
N N
yalnzca;
SIRA SZDESartre SIRAiin
sini tartflmak SZDE
gerekli kavramsal zemini keflfetmektedir. Bu aflamada bilin ile
ynelimsellikten yola karak
kendinde-varl da dnya iliflkisi ynelimsellik , aflknlk gibi terimlerle ele alnmaktadr.
ispatlayabileceimizi iddia Sartren felsefi gzerghnn ikinci ura Varlk ve Hiliktir. Burada zgrlk
AMALARIMIZ
ediyor. AMALARIMIZ
ile olgusalln iliflkisini kapsaml bir biimde temellendiren fenomenolojik bir var-
lkbilim ortaya koyar. Ancak bu eser bir etik gelifltirmedii gibi, siyasetin imkn,
K T A P
zgrlk olgusallk
K T A P
iliflkisinin tarihsel boyutu gibi nemli meseleleri de ele alma-
mfltr. Bu sebeble, Sartre felsefesi Marksistler tarafndan elefltirilmifltir. Marksist
elefltiri, Sartren Varlk ve Hilikte yapt zgrlk ile olgusalln iliflkisine dair
felsefi tartflmay, olgusalln tarihsel ve ekonomik boyutunu ihmal ederek zgr-
TELEVZYON TELEVZYON
l doal kabul eden bir burjuva bireycilii olarak grmfltr. Sartre bu elefltiriye
nem vermifl olsa gerektir ki, ona kapsaml bir yant vermifltir. Bu yant, ikinci u-
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
4. nite - Sartre 59
raktaki pekok tezini yeniden gzden geirdii Diyalektik Akln Elefltirisinde orta-
ya kar. Bu eserinde Sartre fenomenoloji ile Marxn sentezini yapar, zgrlk ile
olgusallk iliflkisi sorununu, bu sorunun tarihsel ve politik boyutunu da aklama-
y amalayan varlkbilimsel bir yaklaflmla ele alr.
Sartren yola kfl noktas fenomenolojidir. 1934 tarihli Ynelimsellik: Husserl
Fenomenolojisinin Temel Bir Fikri yazsnn da gsterdii gibi, Sartren Husserl
fenomenolosinde en ok nemsedii fikir ynelimsellik (intentionnalit) fikri-
dir. Ona gre ynelimsellik bizi realizm ile idealizm arasnda yzyllardr srp gi-
den, fiziksel maddi gerekliin bizim onu temsil ediflimizden veya biliflimizden ba-
msz olup olmadna iliflkin tartflmadan kurtarr. Sartrea gre bu tartflma, bilin
ile gereklik iliflkisinin doru kavranamamasndan kaynaklanmaktadr ve ynelim-
selliin keflfiyle ortadan kalkmas gerekir. Bununla beraber, Husserlin ynelimsel-
lik anlayflnda bir deiflim meydana gelmifltir. Sartre, Husserlin 1913 ylnda ya-
ymlanan Ideenle beraber ynelimsellik yapsn transandantal bir egoya dayand-
rarak idealist felsefeye prim verdiini dflnr. Bilincin merkezinde tm ynelim-
lerin kkeni olan, deneyimle kurulmamfl saf (transandantal) bir ego yoktur. Sade-
ce psikolojik bir egonun varlndan sz edilebilir. Deneyimi kurucu bir gc ol-
mayan psikolojik ego, kurulmufltur; dflnmn rndr.
Varlk ve Hilik yaklaflk 800 sayfalk bir fenomenolojik varlkbilim deneme-
sidir. kici bir bafllang noktas vardr. Ne bilin (kendisi-iin-varlk) dfl gerekli-
e (kendinde-varlk) ne de dfl gereklik bilince indirgenebilir. Bununla birlikte, ne
biri ne de dieri aralarndaki iliflkiden bamsz olarak betimlenebilir. Aslnda Var-
lk ve Hilikin kfl noktas da ynelimselliktir. Bu bakmdan bu eserin getirdii
yenilik nedir peki? Sartre bilincin iine kapal bir ikinlik alemi deil, bir aflknlk
(transcendance), dflarya doru bir hareket olmasn, onda tzsel, kurucu bir
benin bulunmamasn, ksacas bilincin ynelimselliini Varlk ve Hilikte hilik
ve zgrlk olarak yorumlar. Birinci urakta bulduumuz, egonun dflnmn
rn olduu vurgusu yerini, ikinci urakta, insann kendisini, karakterini, kimli-
ini setii, seimler yaparak kurduu vurgusuna brakr. Sartre insann kendi dn-
yasn da bir anlamda setiini syleyerek bu zgrln kanlmaz bir sorumlu-
luk getirdiini vurgular. Varlk ve Hilik baflkasyla iliflki (baflkas-iin-varlk) tartfl-
masyla da ok ilgi ekmifltir. Baflkas benim kurduum bir nesneden ibaret deil-
dir; dnyamda bana bal bir biimde var veya yok olan, anlaml veya anlamsz
olan bir varlk deildir. Aksine ben, baflkas tarafndan flyle veya byle olarak ta-
rif edilmek suretiyle, bir davranflma, bir kimlie, bir bedene sabitlenebilirim ve bu
durumda kendisi-iinin zgrln varlkta kaybederim. Baflkas beni flyle ve-
ya byle grmek suretiyle zgrlm elimden alabilen bir varlktr. Varlk ve
Hilik baflkalaryla iliflkinin olumsuzlua dayanan dinamizmini bir bakfl fenome-
nolojisiyle aklar. Kendimi olgusallmdan bamsz bir biimde zgr sanarak
veya olgusal koflullarna skflmfl, zgr olmayan birisi olarak grerek kendi ken-
dimi aldatrm. Baflkas beni grerek kendi gerekliimle yzlefltirir. kfl Yokta in-
sann varoluflunun hakikatyla baflkasyla iliflkisinde karfllaflmas Baflkalar cehen-
nemdir. deyifliyle ele alnr. Baflkas benim zgrlm snrlandrr. zgrl-
mn ortadan kalkmasnn sebebi sorumluluk almam deildir. Bu cmlenin ilk kez
kullanld kfl Yokta mesele, insann baflkasyla iliflkide kendini aldatmann
glefltii bir snra gelmesidir. Baflkas kendi kendimi aldattm bana iffla etmek
suretiyle, kendimden kafl imknm elinden alr; beni kendimle yzlefltirir.
Sartre Diyalektik Akln Elefltirisinde Varlk ve Hilikte sahiplendii konumu ta-
dilttan geirerek fenomenolojik varlkbilimini Marx bir toplum kuram ve siya-
www.evrenselpdf.com
60 adafl Felsefe-II
set felsefesiyle bir araya getirmeye alflr. Sartren Diyalektik Akln Elefltirisinde
yapt fley hem bir politik fenomenoloji hem de bir tarih felsefesidir. Sartre Marx-
dflnceye belli tavizler verir. Fakat amac tarihsel materyalizmi tarihi dnemle-
re ayrarak ve bir dnemden dierine nasl bir diyalektik zorunlulukla getiimizi
gstererek dorulamak deildir. Tarihsel dnyada iflleyen diyalektik yine bir feno-
menolojik varlkbilim yoluyla gsterilecektir. Sartre insan gerekliinin a priorile-
rini (tarihsel gerekliin kendisinde bulunan, indirgenemeyecek, kurucu rol oyna-
yan yapsal geler anlamnda) bilincin dnyayla kurduu ynelimsel iliflkide deil,
insann praxisiinde arar ve tarihin diyalektiinin anlafllrln bu gelere balar.
Diyalektik Akln Elefltirisi tarihin olumsal zorunluluunun hangi olmazsa olmaz,
evrensel geler tarafndan kurulduunu arafltrr. Bu eser siyasi praxisin imknn
veren kolektif znelii fenomenolojik olarak aklad ve baflka biimlerde olufl-
mufl grup ve topluluklardan ayrt ettii iin de nemlidir. Son dnem dflncesin-
de Sartre bireyin zgrlnn merkezde olduu bir felsefenin snrlarn aflar;
toplumsal zgrln imknlarn arafltrr. Bu imknlar, bir praxis felsefesinde ve
znelerarasln siyasi eylem boyutunda bulunur.
SIRA SZDE Sartren Hibir zaman Alman iflgali altnda olduumuz kadar zgr olmamfltk szn
SIRA SZDE
2 nasl aklarsnz?
D fi N E L M YNELMSELLK
D fi N E L M VE EGONUN AfiKINLII
Sartrea gre Husserl bilinci bilin yapan zellii bulmufltur: Ynelimsellik. Husserl
S O R U ynelimsellii S Oher
R U bilin bir fleyin bilincidir diyerek tarif etmiflti. Sartre ynelim-
sellii niye ok nemser? Ona gre, ynelimin yneldii fley bilinte bir imge, bir
temsil deildir. Ynelimsellik bilincin kendi iinde bir iliflki, bilincin aslna ulafla-
DKKAT DKKAT
mad bir fleyi kendi kendisine temsil etmesi veya sunmas deildir. Klasik episte-
molojinin bafllca sorunlarndan biri olan temsilin asla uygunluu sorunu zle-
N N
SIRA SZDE meyecek bir SIRAsorundur.
SZDE Ynelimsellik fikri, fleylerin bilince indirgenebileceini
savyla badaflmaz. te yandan, bilginin, bilinteki temsiller ile bilinten bamsz
olarak var olan gereklik arasndaki bir uygunlua dayand grfl de Sartreye
gre sorunludur. Zira gereklikle iliflki temsil ise temsil ile gereklii nasl kyasla-
yabiliriz? Sartrea gre ynelimsellik bu eski sorunu ortadan kaldran yepyeni bir
K T A P bafllang olarak
K T Agrlmelidir.
P Ynelimsellik, bilincin dflar doru hareketi, yani
aflknlk tr. Onun sayesinde biz dnyada, gneflin altnda, yolun kysnda, tozun
topran iinde, dflardayzdr. Ama burada sz konusu olan nce iine kapal bir
TELEVZYON
bilincin sonra dflar kmas deildir. Ynelimsellik sayesinde fleyler ile bilin tek
TELEVZYON
bir hamlede verilirler: Bilin her zaman bir fleyin bilincidir, bir fleyin bilinci olma-
yan bir bilin yoktur. te yandan, seyler bilince dflsal olduklar hlde, ona greli-
dirler (rlatif). Bunun anlam fludur: fieyler ancak bilincin onlara ynelimi iinde
NTERNET N T E R NSartrea
bilince belirirler. ET gre ynelimsellik bizi somuta ulafltrr. O hlde, episte-
molojinin Nasl oluyor da bilincimin ierikleri dnyadaki fleylere karfllk gelir?
sorusu bofl bir soru olmasa bile, birincil soru bu deildir. Onu varlkbilimsel bir so-
runsalla iliflkilendirerek yantlamak gerekir: nsan dnyayla nasl iliflki kurar? An-
cak bu ncel iliflkinin betimlediimizde doruluktan nasl karfllk gelme (corres-
pondance) terimleriyle konuflabildiimizi zmleyebiliriz.
Grdmz gibi, Sartre ilk felsefi eserini 1934te Husserlden ald ynelimsel-
lik kavramn yorumlamak suretiyle verir. Ne var ki yapt iflin Husserlin dflnce-
sini aklamaktan teye gitmediini dflnr. zgn bir dflnr olmad kaygs-
na kaplr. Hatta kendi konumunu Husserlinkinden ayrt etme arayfl, onu, ok ge-
www.evrenselpdf.com
4. nite - Sartre 61
meden Husserl felsefesinde nelere katlmadn aklayan yeni bir deneme kaleme
almaya iter: Egonun Aflknl. Sartre 1913te yaynlanan Ideen ile birlikte Husserlin
felsefesinin idealist bir yn kazanmasndan memnun olmadn aklar. Sartrea g-
re bilinte saf, transandantal bir ego yoktur. Fakat byle bir egonun yokluu, bilin-
cin transandantal ifllevini ortadan kaldrmaz, ancak bu ifllev sayesinde dnya bilin-
ce belirmektedir. Bilincin ynelimsellii dnyann bilince beliriflini koflullar. Ksaca-
s, dnyann bilince belirmesini aklayabilmek iin transandantal egonun varlna
ihtiyacmz yoktur. Bilin saf bir ego tarafndan idare edilmedii hlde transandan-
taldir, yani bilincin ynelimsel yaps olmasayd, dnya bilince beliremezdi. Tran-
sandantal bir egonun rgtlemedii bilin bir gler, karmaflk ynelimler oyununa
benzer; psikolojik bir ego ve fleyler bunun sayesinde belirir, ortaya karlar.
Egonun Aflknlnda Sartre bilincin eflitli katmanlarn betimler. Bilin ilk, en
alt katmannda dflnmsel (reflxive) deildir, dflnlmemifltir (irreflchie). D-
flnlmemifl bilinte yaflantya iliflkin bir farkndalk bulunur; ama yaflant bir benin
yaflants olarak koyulmamfltr. kinci katmanda dflnm edimi, belli bir yaflant-
y bir benin yaflants olarak koyutlar. Ancak bu kez de dflnm edimi bir benin
dflnm olarak koyutlanmamfltr. nc dzeyde bu koyutlama yapldnda
psikolojik ego da kurulmufl olur. Ksacas psikolojik ego ilksel veya kkensel de-
ildir, dflnmn bir rn olarak oluflmufltur. Baflka deyiflle kendi bilin hlleri-
mizi incelediimizde daha nce varolmayan yeni bir nesne, bir ego yaratrz. By-
lece Sartre yalnzca Husserli deil, Descartes da reddetmifl olur. Kendimize, ya-
flantlarmza dndmzde dflnen bir egonun varln kesinlikle bilebildii-
miz iddias doru deildir. Zaten Sartrea gre ie dnfl (introspection) genel ola-
rak yanltc bir yntemdir, zira bilin kendisini fleylerle iliflkisinden bamsz ola-
rak bilemez ve ego dflnmn bir rndr. Sartre Husserlin fenomenolojik re-
dksiyonu fenomenolojik yntemin bir gerei olarak grmesine de itiraz eder. Fe-
nomenolojik redksiyon da fenomenolojinin idealizme dnflnn bir iflaretidir ve
halis bir fenomenolojinin ona ihtiyac yoktur.
ebakfl yaptmzda bir ben mi keflfederiz yoksa bir ben mi yaratrz?

SIRA SZDE SIRA SZDE
3
VARLIK VE HLK
Sartre Varlk ve Hilike kendi-iin-varlk (tre-pour-soi) ile kendinde-varlk
(tre-en-soi) arasnda bir ayrm yaparak bafllar. Kendi-iin-varlk terimiyle kastedi-
S O R U
len bilintir. Kendinde-varlktan kast ise bilincin dflndaki gerekliin zeminidir. S O R U
Bu urakta, Sartre ynelimsellik anlayflnn varlkbilimsel temellerini arafltrmaya gi-
riflmifltir. Sartre Ynelimsellik makalesinde ve Egonun AflknlndaD K K A Tynelimselli- DKKAT
in aflknlk olduunu ileri srmflt. Ynelimsellik bilincin dnyaya eriflimidir. Var-
lk ve Hilikte de Sartren ilk eserlerinde olduu gibi, bilincin dflarya, dnyaya y-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nelimsellik sayesinde kt savlanr. Burada da bilin aflkn (transcendant) bir var-
lkla iliflkidir. Baflka deyiflle, zne fleyler dnyasn tamamen kurma gcne sahip
deildir. Bilin dnyay yaratmaz, dnya zaten bilinten bamsz olarak varolan afl-
kn bir varlk olduu iin bilince belirir. Ancak bu beliriflin bilinten bamsz olma-
dn da sylemek lazmdr. Bilin ynelimsel olmasayd dnyay tecrbe edemez-
di. Ksacas, bilinte bilincin kendisi olmayan bir varlk iffla olur.K Veyahut,
T A P bilin y- K T A P
nelimsellik zellii sayesinde onu kendisine iffla eder. Bu varlk bilin onu iffla etti-
inde, bilince zaten bilinten bamsz olarak varolan bir varlk olarak verilir.
Sartrea gre dnyann bilince beliriflinin zemini olan kendinde-varlk
T E L E V Z Y O N saydam TELEVZYON
deildir, katdr, masiftir, yaratlmamfltr, olumsaldr, varolmas iin bir sebep de
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
62 adafl Felsefe-II
lkin Orta ada Aziz yoktur. Sartre bilincin ynelimselliinin, fleylerin bilince veriliyor oluflunun byle bir
Alselmusun kulland
varlkbilimsel argman kendinde varlk ima ettiini syleyerek varlkbilimsel bir argman vermifltir.
Tanrnn znden yola Bu ispatn Kantn kendinde-fleyine bir geri dnfl anlamna geldii ve feno-
karak onun varoluflunu
ispatlar. Klasik biiminde
menolojinin ruhuna ters olduu dflnlebilir. Tpk kendinde-fley gibi, kendinde-
varlkbilimsel argman varlk da ulafllmazdr, o da bilinle iliflkide bizim tecrbe ettiimiz dnya olarak
Tanrnn mkemmel bir belirir. Sartren Kanttan fark fludur: Dnyann bilince belirifli bir fenomenler dn-
varlk olmasndan onun
varolmas gerektiini yasnn kendisini gstermesi deildir, insani bir dnyann ortaya kmas, insan
kartr. Sartre da gerekliinin almasdr.
ynelimselliin, yani bilincin
znden yola karak nsani gereklik olarak dnya sebeb sonu iliflkileriyle birbirine balanan do-
kendinde-varlk (bilinten al olaylar dizilerini ieren fiziin dnyasndan ok farkldr. Sartre kendisi-iin-
bamsz varlk)
ispatlamaya alfltnda varlk ile kendinde-varlkn ynelimsel iliflkisine dayanan bir biimde kurulan
buna nazire yapar. insani gereklii (la realit humaine) Heideggerin dnyada olma (In-der-Welt-
Sein) kavramyla eflitleyerek betimler. Kendinde-varlk bilinten ayr olduu hlde,
insann kendi gerekliini, dnyada olma tarzn dnyaya belli bir tarzda ynele-
rek kurduunu sylemek mmkndr. Bilin dnyadaki gereklii yaratmaz ama
nasl bir dnyada yaflayacan seer. Yneldiimiz imknlar, yaptmz tasarlar,
setiimiz hedeflerle kendi insani gerekliimizi bir bakma biz kurarz. Everest
dana trmanmay hedefleyen kifli nne kacak engelleri de gze almfl, semifl
demektir. Oysa Everestin karl tepelerini seyretmekle yetinen bir kiflinin dnyasn-
da byle engeller gerekten bulunmaz. Dnyaya bir projeyle veya bir tasaryla y-
neldiimde dnyada bulduum pekok imkn arasndan birtakm imknlar tercih
ediyor, seiyor, onlar zerinde alflyor, onlar takip ediyor olurum. Buna karfln
baflka baz imknlarla da uraflmyor, onlar zorlamyor, kendi hllerine brakyo-
rumdur. Dnya bana peflinde olduum tasar uyarnca belirir, projelerim dnyada-
ki durumumu ve fleylerin bana nasl grndn belirler. O hlde tasarm belir-
lediim veya setiim srete dnyam da seerim. zetle, Sartren dflncesinin
esas aflknlk ile olgusallk arasndaki bu mulklkta bulunur. Srekli bir biimde
kendini aflmak, bilincin, zgrln bir zelliidir ve olgusalla anlamn veren bu
aflknlk olduu iin olgusallk ondan ayrlamaz. O hlde aflknlk ile olgusallk ilifl-
kisinde birinin nerede bitip dierinin nerede baflladn sylemek kolay deildir.
Aflknla, projeye, zgrle yaplan bu vurgu, insann olgusallnn getirdii
zorunluluklar ciddiye almamak gibi grnebilir. Dnyaya atlmfl olarak kendimi
belli olgularn iinde bulurum: snfm, ailemi, cinsiyetimi, rkm, milletimi ken-
dim sememiflimdir rnein. Baflma doal felketler gelebilir, tacize, tecavze u-
rayabilir, zulm grebilir, yoksulluk, alk ekiyor, iflgal altnda yaflyor olabilirim.
Tm bunlardan ben sorumlu olabilir miyim? Sartreye gre eer intihar etmiyorsam
veya kamyorsam iinde bulunduum durumu semifl olurum. lmek veya ka-
mak flansm her zaman vardr. Ama eer lmyorsam, gitmiyorsam, yaflamaya de-
vam ediyorsam, iinde bulunduum durumda olmay semiflimdir. Hem kendimi
o durum zerinden hem de o durumun kendisini semifl olurum. rnein bir sa-
vafln iinde kalmflsam o savafl artk benim savaflmdr; onu kendim yaratmfl veya
bafllatmfl gibi ondan sorumlu olurum. Taciz, tecavz, zulm, yoksulluk, doal fe-
lketler iin de ayn fleyi syleyebilir miyiz? Srf zgrl korumak adna, zulm
greni baflna gelen her fleyden sorumlu tutabilir miyiz? Zalimin hi mi suu yok?
Vardr kesinlikle. Burada Sartre zor bir konumdadr. Fakat asl amac hakl ile hak-
sz ayrt etmek deildir. O hibir durumda kimsenin kendisini madur veya ma-
sum kurban konumuna koymasna izin vermemekte kararldr. Zira maduriyet z-
gr zneyi, sorumluluun znesini ortadan kaldrr. Madurun sorumluunu bafl-
kalar alr. Bu sorumluluu kimse almadnda da madur ortada kalr. Sartrea g-
www.evrenselpdf.com
4. nite - Sartre 63
re direnebilmek iin zgr olmak gerekir. zgrlmz kaybedersek zulme

karfl direnecek gcmz de kaybederiz.
Kendisi-iin-varlk tanm itibariyla zgrdr. zgrlk bilincin esas, olmazsa
olmaz bir zelliidir. Varlk ve Hilikte Sartre onu ynelimsellikle, aflknlkla iie
dflnr. zgrln bana dnyann nasl belireceini belirledii sav bu yaklafl-
mn bir sonucudur. Sartren bir baflka nemli sav da kendisi-iin-varlkn hilik
olduudur. Bunun sebebi ilkin bilincin verili bir znn olmamas, dfla doru bir
hareketten ibaret olmasdr. Bu hareketin hem her zdefllii krd hem de yeni
zdeflleflmeleri mmkn kld ne srlebilir: Kendisi-iin-varlk ne ise o deil,
ne deilse odur. Ynelimselliin ierdii olumsuzlamada hem aynnn aynln
(benin aynln yok eden) hem de baflkann baflkaln ortadan kaldran (fleyi bi-
lincime greli klan) bir taraf vardr.
Sartre hiliin dnyaya bilin sayesinde girdiini syler. Hilii dnyaya sokan
bilincin (kendisi-iin-varlk) kendi hiliidir. O hlde insann gereklii varlk ile
hilikin bir sentezidir. Hilik varl kuflatr ve dnya onun sayesinde taslaklaflr,
konturlarn kazanr. inde yafladmz dnya varlklarn olduu kadar yoklukla-
rn dnyasdr. rnein Pierrele bu kafede buluflacaktk ama o burada yoktur. Bi-
lincin kendinde-varlkla kurduu iliflki iinde yadsmay taflr: varlk bilin deildir; Hegelin her yadsmann bir
bir varlk baflka bir varlk deildir. zgrlkte de bilin, insann iinde bulunduu belirleme olduu, her
belirlemenin de bir
durumu yadsyarak kendisini aflar. Bilinli bir biimde benimsenen deerler dn- yadsmaya dayand fikri,
yadaki olgularn, insann davranfllarnn eksikliklerine iflaret ederek onlar yadsr- Sartrenin dnyada yokluun
kkeni hakknda yapt
lar. Bilincin zamansall bile olumsuzlua dayanan bir yapya dayandrlmfltr. tartflmay etkiler. nsani
Sartren felsefesinde olumsuzluun oynad rol, onun fenomenolojiyi Hegelin et- gerekliin dnyas bize
kisi altnda yeniden yorumladn gsterir. yokluklar da ieren bir yer
gibi grnr, nk
Sartreye gre kendisi-iin-varlk zemininde aklanamayacak varlk kipleri de olumsuzlama bilincin
vardr. Sartrenin baflkas-iin-varlk dedii varlk kipini, rnein utan deneyimi hareketinden ayrlmaz.
karflmza karr. Varlk ve Hilikte belli bir noktaya kadar yalnz bir zihnin gerek-
likle iliflkisini zmleyerek ilerleriz. Ancak bu sadece, sunumu daha kolay anlafllr
klmak iin verilmifl stratejik bir karar; anlatm basitlefltirmek iin yaplan bir soyut-
lamadr. Baflkas-iin-varlk, bilincin kendi dflndaki gereklikle iliflkisinin ne oldu-
u sorusunun ardndan gelir. Fakat Sartre bilincin baflka bilinlerle iliflkisinin insa-
nn varl nedir sorusundan ayrlamayacak bir konu olduunu peflinen kabul eder.
Husserl baflka bilinlerin varl sorununu Descartes Meditasyonlarda feno-
menolojinin temel bir sorunu olarak karflmza koymufltur. Ne var ki Sartrea gre
bu sorun felsefeye Husserlle gimemifltir. On dokuzuncu yzyl felsefesi bu sorun-
la oktan uraflmaktadr. Sartre onu realizm ile idealizm arasndaki tartflmaya yer-
lefltirir. Dfl dnyann varl konusunda ztlklarn koruyan bu iki konum, sra bafl-
ka zihinlerin varln tartflmaya geldiinde ztlklarn srdremezler. Hatta bu ko-
numlardan her biri zddna dnflr: Realizm idealizme, idealizm de realizme do-
ru dmen krar. Nasl oluyor bu? Realist felsefe baflkalar sorunuyla pek ilgilenme-
mifltir. Baflkalarnn varln verili kabul etmifltir. Ama bize dorudan verili olan
baflkalarnn zihinleri deil, bedenleridir. Baflkasnn eer bir zihni veya ruhu var-
sa bile onun baflkasnn algladmz bedeniyle iliflkili olup olmadn bilemeyiz.
Kendi bedenimle zihnim arasndaki iliflkinin aynsnn baflkasnda da bulunduu
sonucuna nasl varyorum? 19. yzyl psikolojizmi baflka zihinler sorununu benim
bedenim ile baflkasnn bedeni arasndaki benzerliklere dayananak zmeye al-
flr. Heyecanlandmda yaptm jestler, vcudumda meydana gelen baz deiflik-
likler baflkasnn vcudunda da vardr. Bu jestlerin ve deiflikliklerin baflkasnda da
bir zihnin veya ruhun varlnn gstergesi olmas olasl vardr. Realizm de buna
www.evrenselpdf.com
64 adafl Felsefe-II
benzer bir biimde, baflkalarnn varln kesin kabul ettii hlde, baflkalar hak-
kndaki bilgimizin olaslklardan ibaret olduunu ne srer. Sartre baflkalar tartfl-
masnda realizmin neden idealizme dndn gstermek istiyor. Bu bakmdan
nemli nokta baflkalarna eriflimimizi onlar hakkndaki bilgimizin salyor olmas-
dr. Halbuki, genel olarak, realizm deil, idealizm varl varlk hakknda sahip ol-
duumuz bilgiyle lyordu. Burada realizm idealizme benzemifltir. dealizme ge-
lince, baflkas benim bir temsilimdir. Bu temsilde baflkas bana hareket eden, edim-
leri olan, eflitli davranfllar sergileyen, mimikleri olan bir varlk olarak grnr. Fa-
kat idealizm, temsilimi rgtleyen tm bu biimlerin benim dflmdaki bir birlie
gnderme yaptklarn iddia eder. Ayflenin glfl, yerinden kalkfl, omuzlarn sil-
kifli, benim bilincimin temsilleri olduklar hlde, onlarn kayna benim bilincim
deil, Ayfledeki bir birliktir, onun bilincinin birliidir. Bylece idealizm baflka bi-
linlerin benim bilincimden bamsz olarak varolduklarn sylemifl olur ve ztt-
na, yani realizme dner. Sartre realizm ile idealizm arasndaki bu tartflmaya zgn
bir katkda bulunur. Realizm de idealizm de bu konuyu sanki yalnzca ben baflka-
sn gryormuflum gibi tartflr. Oysa baflkas benim grdm deildir yalnzca,
beni grendir. Utan deneyiminin nemi, bu deneyimde benin baflkalaryla iliflki-
sinin dflsal deil isel bir iliflki olmasdr. Oysa hem realizm hem de idealizm ben
ile baflkalar arasndaki iliflkiyi dflsal bir iliflki olarak ele alr, baflkasn bir bilgi nes-
nesi olarak dflnr, onu yalnzca baz temsiller araclyla bildiimizi savlar. Sar-
tre baflka zihinler sorununun yalnzca ben ile baflkas arasndaki iliflkinin isel bir
iliflki olduunun farkedilmesiyle zlebileceini ne srer. Sartren fikrince, za-
ten Hegel, Husserl, Heidegger bu iliflkiyi isel bir iliflki olarak kurmufl filozoflar-
dr. Bunu kabaca flyle aklayabiliriz: Baflkasyla iliflki sonradan, dflardan kurul-
maz, baflkas-iin-varlk benim varlmn bir gesidir. Sartren buna ekledii en
nemli fley fludur: Baflkasnn bana bakfl beni nesnelefltirir; bu bakfl, benim salt
zgrlkten ibaret olmadm, varlmn bedenliliini, olgusallmn eflitli ge-
lerini hissettirir bana. Olgusallmn paras olan snf, cinsiyet, rk vb., de baflka-
s-iin-varlk boyutunda alrlar.
Sartre baflkasyla iliflkiyi bir bakfl fenomenolojisi erevesinde zmler. Bak-
fln znesi olduumda baflkasn nesnelefltirmifl olurum. Nesnelefltirme birinin ze-
rinde iktidar kurmay, onun zgrln elinden almay salar. Baflkas aynen g-
rld gibi olduuna ikna olmufltur nk. Ancak bakfln yn tersine evrilebi-
lir, bu kez ben nesneleflir, zgrlm kaybederim. Bizi bakfln znesi veya nes-
nesi yapan fley nedir? Bu soruyla birlikte bakfl fenomenolojisini bir ezme/ezilme
fenomenolojisi hline gelir. Ezilen bakfln znesi deildir, ezen ezilenin bakflnn
nesnesi olmamfltr hibir zaman. Ezilenin direnmeye bafllamasyla birlikte ezen de
ezilenin kendisini nasl grdn renecektir. Bu zmleme Sartren rklkla
ilgili yapt tartflmalarda nemli bir rol oynamfltr.
SIRA SZDE Irk ayrmcla

SIRA maruz
SZDE kalan bir insan durumundan sorumlu tutulabilir mi? Niin? Ayrm-
4 cla maruz kalan sulamakszn byle bir sorumluluktan nasl sz edebiliriz?
D fi N E L M DYALEKTK
D fi N E L M AKLIN ELEfiTRS
Sartrea gre tarihin zorunlu bir yn yoktur; tarihte Hegelin iddia ettii gibi diya-
S O R U lektik zorunlulukla
S O R U bir zgrlk idesi gerekleflmez. Marksizm Hegelden ereksel
bir tarih anlayfl devralmfl, fakat bu anlayfl idealist olmaktan kartarak tarihsel
materyalizm erevesine yerlefltirmifltir. Marxa gre tarihsel geliflim retim arala-
DKKAT DKKAT
r ve retim iliflkilerine dayanan bir diyalektiin sonucunda meydana gelir. Tarih
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ www.evrenselpdf.com
AMALARIMIZ
4. nite - Sartre 65
ifli snfnn ortak praksisi yoluyla emein smrsne dayanan kapitalizmi yka-
rak evrensel zgrl gereklefltirdii bir kurtuluflla sona erer. Sartre bu ereksel
mant kabul etmez fakat bu red, marksizmin temel sorusunu deersiz bulduu-
nu gstermez. Siyaset felsefesini temellendirdii Diyalektik Akln Elefltirisinde Sar-
tre bu soruyu yeniden sorar. Sz konusu soru, ortak zgrleflmenin nasl mmkn
olabilecei biiminde sorulmufltur.
Tarih olumsaldr, birden ok olabilir, toplumlarn tarihleri farkllklar gsterebi-
lir. Ancak tarih anlafllmaz deildir, eflitli tarihler ayn a priori gelere baflvurula-
rak anlafllabililer. Tarihin anlafllrl tektir. Sartre onu flu dstura baflvurarak d-
flnr: nsanlar tarihi praksisleriyle yaparlar, ama bu praksis her zaman verili ko-
flullar iinde eyler. Praksisin tarihsellii vurgusu, yani eylemin her zaman nceden
verili tarihsel, toplumsal, ekonomik vb., koflullar iinde eyledii kabul zgrl
isteme dayal bir keyfiyetten ibaretmifl gibi grnmekten kurtarr. Ancak Sartre
Tarihi insanlar praksisleriyle yaparlar. diyerek tarihsel veya olgusal koflullarn ey-
lemin zgrln ortadan kaldran bir belirlenim oluflturduklarn redderer. By-
lece Marksizmi varoluflu bir antropoloji iinde temellendirmeye giriflir. Sartren
dflncesinde Marksizmin baz nermeleri gereklii aklayan nermeler gibi ele
alnmazlar; politik fenomenolojinin ynlendirici, dzenleyici fikirlerine dnflr-
ler. Bylece Sartre, bir politikay veya felsefeyi dolaysz bir biimde ekonomik ol-
gusalla indirgeyen dogmatik Marksizmi ve onun tikelin zglln yok sayan
indirgemeci evrenselciliini elefltirir. Marksizm olgular nceden verilen flemalara
sdrmaya alflmaktadr, hlbuki olgularn nasl verildiini, ne anlam ifade ettik-
lerini daha incelikli bir biimde ele alabilmek iin fenomenolojik zmlemeye
gereksinim vardr. Sartren Diyalektik Akln Elefltirisinde nerdii politik fenome-
noloji tekil bir olgunun karmaflkln hem yatay hem de dikey olarak zmler:
Yatay zmleme, bir olgunun karflmza kt koflullarn zmlenmesidir. Sar-
tre buna geri-zmleme (analyse regrssive) der. Buna karfln, olguda verili ko-
flullar aflmaya ynelik bir tasar da bulunur. Bu tasary zmlediimizde dikey
bir zmleme, bir ileri-zmleme (analyse progrssive) yapmaktayzdr. Mark-
sizm ereksellie dayal bir aklama biimiyle mekanik bir aklama biimi arasn-
da gidip gelirken insan eylemini fiziksel bir gce indirgeme riski iine girer. Eylem
koflullarla iliflkilendirilmelidir tabii ama tasar boyutu da ihmal edilmemelidir.
Diyalektik Akln Elefltirisinde Sartre zgrlk ile olgusalln iliflkisini tarihsel
bir dnyann anlafllrl sorunsal iine yerlefltirmektedir. Peki, pratik alann bafll-
ca yaplar nelerdir? Praksisin znesinden ayr olarak ele alndnda pratik alan ay-
rflmamfl bir oulluun alandr. Eyleyen zne bu alana isel balarla baldr.
Baflka bir deyiflle, bu znenin tm isellii bu alanla bandan kaynaklanr. Bura-
da Sartren zneyi praksiste temellendirmekte olduunun altn izebiliriz. zne-
nin bir i dnyas olsa bile, bu i dnyadaki yaflantlar kiflinin dnyayla arasnda-
ki dflsal pratik balarndan kaynaklanrlar. dnya dflsall isellefltirir. Bunun
iin, praksis de iselliin dflsallaflmas olarak anlafllabilir. Praksisin temel edimi
pratik alan btnlefltirmektir. Bu btnlefltirme, pratik alan farkllaflmfl bir oul-
luk olmaktan karr, belirli bir hedefe ynelik olarak anlam ifade eder hle getirir.
Bunu mmkn klan fley, praksisin bir tasar olmas, pratik alana ondaki bir takm
imknlar, bir tasar uyarnca seerek ve deerlendirerek bakmasdr. Pratik alan
zmleyelim flimdi de: Sartrea gre insanla iliflkisi iinde ele alndnda maddi
doada bir olumsuzluk vardr. Doadaki madde insann praksisine diren gsterir.
nsanlar doann direncini birlikte aflabilmek iin ve ihtiyalar yznden bir ara-
da yaflamaya bafllamfllardr. nsann praksisi doann olumsuzluunu olumsuzlar.
www.evrenselpdf.com
66 adafl Felsefe-II
nsan ne doada ne de toplumda ihtiyalarn kolayca, mcadele etmeksizin karfl-

layamaz. Pratik alanda ktlk vardr, kaynaklar herkes iin yeterli deildir. Sartre
bunu Her toplum kendi llerini seer. diyerek ifade eder: Kimin yetersiz besle-
neceine, bakmszlktan leceine st snflar karar verirler. Ktlk her zaman ek-
siklikten kaynaklanmaz, teknolojik geliflme de ktla yol aabilir. rnein tekno-
lojik geliflme ifl ktl ortaya karabilir. Bir toplumda fazlalk olarak grlmek, o
toplum iin risk haline gelmektir. Ktlk insanlar karfllkl olarak birbirini olumsuz-
lama iliflkisi iine sokar. Eer pratik alandaki ktlk bireysel praksislerin birbirini
olumsuzlamasna yol ayor ve bylece insan insann kurdu oluyorsa toplumsal bir
zgrle nasl yol alabilir?
zgr bir toplum nasl kurulur ve varln srdrebilir? Sartre bu soruya yant
verirken iki temel toplumsallk eflidinden sz eder: Dizi ve kaynaflmfl grup.
Toplumsall kuran topluluk dizidir, toplumsal zgrleflme ise kaynaflmfl grup
praksisi sayesinde meydana gelir. Dizisel topluluklarda bireyler edilgindirler; kay-
naflmfl gruplarda ise etkin ve kurucudurlar. Dizisel bir toplulukta bireyler arasn-
da dorudan bir iliflki yoktur, bireyler diziyi dorudan kurmamfllardr. Ayn oto-
bse binmek iin durakta bekleyen insanlar, ayn gazeteyi okuyan veya ayn rad-
yo programn dinleyen kifliler Sartrea gre bir dizisel bir topluluk olufltururlar. Bu
topluluk iindeki bireyler kendilerini bir oulluun veya topluluun bir paras
olarak tanmlamazlar; bir gazeteyi okumak, flehir merkezine giden otobs bekle-
mek gibi kendi tekil deneyimleri dolaysyla kendilerini o topluluun iinde bulur-
lar. Yaflammz boyunca farkl dizisel topluluklara dhil olur ve onlardan koparz.
Baflka deyiflle, kiflisel varoluflumuzun zemininde bu tr bir toplumsallk boyutu
hep vardr. Kaynaflmfl grup ise bireylerin kendi etkinliiyle, bilinli ynelimiyle
kurulmufltur. Kaynaflmfl grubun en belirgin zellii, onu oluflturan bireylerin ortak
bir amac gereklefltirmek iin ortak bir eylem iinde bir araya gelmifl olmalardr.
Dahas, bu bireyler kendilerini bir oulluun paras olarak, ortak bir eylemin z-
nesi olarak tanmlarlar. Dizisel okluktaki bireyler, rnein otobse binen bireyler,
kendi farkl amalar, tasarlar dolayysyla o otobse binerler; onlar birbirinden
bilet numaralaryla ayrt edebiliriz. Fakat kaynaflmfl gruptaki bireyler ortak bir
ama iin biraraya gelmifllerdir. Her biri o amaca kendi katksn yapmak suretiyle
ve dier bireylerle iliflkisi iinde kimliini kazanr, kimse o olur. Sartren kaynafl-
mfl grubu anlatrken en sk kulland rnek iflgalci kuvvetlerin istilsna uramfl
bir mahallede yaflayan insanlarn ortak direniflidir. flgal altndaki bir mahallede di-
zisel bir topluluu oluflturan bireyler bir direnifli birlikte rgtlemek suretiyle kay-
naflmfl bir gruba dnflebilirler. Bafllangta, ayn mahallede oturanlar dizisel bir
topluluktur; zira herkes o mahallede kendi tekil sebebleri dolaysyla oturmaktadr.
rnein ben o mahallede evim iflime yakn olsun diye oturmay tercih ediyor ola-
bilirim, komflum ise kendi evinde baflka bir sebeble oturuyor olabilir. Ayn mahal-
lede yaflayan herkes birbiriyle tanflyor veya grflyor olmayabilir; paylafltmz
bir gaye de olmayabilir. Ayn mahallede oturanlar dizisindeki oullua tanmn
veren fley o bireylerin dflndadr. Fakat ayn mahallede oturanlar ayn tehditle
karfl karflya kaldklarnda o tehdide karfl mcadele etmek iin harekete geerler.
rnein mahalle sakinleri iflgal kuvvetlerine karfl birlikte direnebilirler. flte byle
bir ortak eylemde birlefltiklerinde edilgin bir topluluktan etkin bir toplulua geifl
yaparlar kaynaflmfl bir grup olurlar. Her birey bu ortak eyleme kendi katksn ya-
par ve bu eylemlilikte kendini tanmlayarak baflkalaryla dorudan iliflki kurmak
suretiyle kazand kendi kimliiyle bulunur.
www.evrenselpdf.com
4. nite - Sartre 67
Ortak zgrleflme nasl mmkndr? Bunun kaynaflmfl gruplar araclyla ola-

can syleyebiliriz. Bu gruplar ortak bir amaca ynelirler ve o amacn gereklefl-
mesiyle ortadan kalkarlar. Fakat baz amalarn etrafnda siyasi olarak bir araya gel-
mifl, rgtlenmifl bireyler de hedeflerine ulaflamayarak dalabilirler. Tm gruplar
gibi, kaynaflmfl gruplar da pratiko-inert geler ieren bir pratik alanda bulunurlar.
Kurumlarda katlaflmfl, kanksanmfl tarihsel pratikler toplumal zgrleflmenin nn-
de engel olufltururlar. Bazen kaynaflmfl grubun praksisi pratiko-inerti eritmifl gibi
grnr; olumsal gerekliin eylemin nnde engel oluflturan atl yan, grup prati-
inin dinamizmi karflsnda ayakta duramaz. Buna karfln, bazen de pratiko-inert
kaynaflmfl grubu tamamen yutar. rnein bir kurumu dnfltrmek iin aba sar-
feden dinamik bir grup o kurumda tarihsel olarak yerleflmifl atl pratiklerin meyda-
na getirdii hantall aflamayp etkinliini snmlendirir. Bir gerilla grubunun prak-
sisi eer kadnlara da aksa kadnn toplumsal konumunu belirleyen ve ailede, top-
lumda iselleflmifl pratiko-inert yaplar eritebilir. Fakat bazen de pratik alandaki atl
bir kurum kaynaflmfl bir grubu yutar. rnein bir devlet kurumunda bir takm usl-
ler, adetler, brokratik teamller pratik alan dnfltrecek admlarn atlmasnn
nnde srarla direnebilir. Atalet flu veya bu biimde her grubu tehdit eder. Birey-
lerin kendi tekil projeleri iinde kaybolmak suretiyle meydana getirdikleri bir atalet
olduu gibi, atalet bundan ibaret deildir. Pratiko-inert, yani tarihsel ve toplumsal
kurumlardaki atalet pratik alann yapsal bir parasdr. Bu tr bir atalet herkesi bir
baflkas hline getiren ve bu baflkalkta herkesin kimliini yitirdii dizisel topluluk-
lar kurar. Diyalektik Akln Elefltirisinin siyaset felsefesine en zgn katklarndan
birisi, toplumsal hayattaki insani birliktelikleri, en nemlisi de snfsal varl prak-
sis ve atalet kavramlar arasndaki kopmaz iliflki balamnda aklamasdr. Sar-
tre bir adm daha ileri gtrerek diyebiliriz ki rksal, cinsel, dinsel vb., ezme/ezil-
me biimleri de pratik alann ataleti sayesinde kurumsallaflr, yapsal hle gelir; var-
lkta srerek insan yaflam zerinde hakimiyet kurarlar. Sonu olarak toplumsal z-
grleflme, toplumsal ve tarihsel olarak kurulmufl ataletle mcadele edebildiimiz l-
de mmkndr. fiimdi soralm: Sartrenin Marksist tarih yorumuna katks nedir?
Sartreye gre tarih insann doayla, kendisini kuram toplumsal ortamla, dier in-
sanlarla verdii mcadele deildir yalnzca kendisini teki hline getiren, kurumlar-
da katlaflp atalete dnflmfl kendi eylemiyle de mcadelesidir.
SARTRENN AHLKI
Sartre Varlk ve Hilikte bir etik kurmad hlde, bu eserin sonunda bir etiin ge-
rekliliine iflaret etmifl. Bu yllarda taslak hlinde kalan Bir Ahlk iin Defterleri
kaleme almfltr. Sartren varolufluluu nesnel deerlere dayanan bir ahlk iere-
meyecek olmakla elefltirilmifltir. Bunun sebebi Sartren ateizmidir, aflkn deerleri
ilhiyat zemininde aklamay reddetmesidir. Varolufluluk Bir Hmanizmadr da
Sartre deerleri, tarihsel varlklarn bir yana brakrsak, insani gereklie sokan fle-
yin benim onlar semem, zgrlmn onlar stlenmesi, onlara balanmam ol-
duunu syler. Bir deeri semek onu tm insanla da nermektir. Sartren z-
grlk anlayfln muhafazakrlar ahlkszlk olarak grmeye alflmfllarsa da Sar-
treda zgrln sorumluluk demek olduu ounlukla gzden kamfltr. Asln-
da Sartre hesapsz ve keyfi zgrln deil, aflr sorumluluun filozofudur. Ge
dnem dflncesinde Sartren siyaset felsefesi ile ahlkn birbirinden ayramaya-
camz belirtmek gerekir. Sartren sorumlu znesi, tarihin anlafllrln kurarak
onun da sorumluluunu almaya alflr.
www.evrenselpdf.com
68 adafl Felsefe-II
zet
N
A M A
Sartren, felsefeye ynelme amacnn ve ncelik- N
A M A
Ynelimselliin bilincin (kendi-iin-varlk) afl-
1 lerinin ne olduunu ifade etmek. 4 kn bir varlkla (kendinde-varlk) iliflkisi olduu-
Sartrea gre felsefe yapmadaki amacmz, yafla- nu ve kendinde-varln bilince indirgenemez
mmz ve deneyimlerimizi anlamak ve ncelik- olduu hlde, dfl dnyann bilinten bamsz
lerimiz asndan deerlendirebilmektir. Bunun olarak beliremeyeceini anlamak.
iin felsefi, zellikle de varlkbilimsel zmle- Sartre Varlk ve Hilike bilin ile bilincin dfln-
melere gereksinim duyarz. daki gereklik arasnda bir ayrm yaparak bafllar.
Egonun Aflknlnda ynelimselliin aflknlk
N
AM A
Sartren varlkbilimsel dflnce gzerghnn
duraklarn srasyla saymak ve etkilendii d-
(transcendance) olduunu ileri srmflt. Varlk
ve Hilikte bilincin ayn zamanda aflkn (trans-
2
flnce akmlaryla iliflkilendirmek. cendant) bir varlkla iliflkide olduunu syler.
Sartren felsefi yolunu izen temel sorun, zgr- Bilin dnyay yaratmaz, dnya zaten bilinten
ln olgusallkla iliflkisi sorunudur. Bu dfln- bamsz olarak varolan aflkn bir varlk zeminin-
sel yolculuun ura vardr: Birinci urakta de bilince belirir. Bu belirifl bilinten bamsz
sorun bilincin dnyayla iliflkisinin ne olduu so- deildir. Bilinte bilincin kendisi olmayan bir var-
runudur. Bilinci bilin yapan fley ve dnyann lk iffla olur. Bilin, ynelimsellik zellii saye-
belirmesi ynelimsellik dolaysyla aklanr. Bu sinde onu kendisine iffla eder. Tpk Kantn ken-
urakta, Sartren dflncesinin kavramsal zemini dinde fleyi gibi, kendinde-varlk da ulafllmazdr,
hazrlanr. kinci ve nc uraklarda temel so- o bilinle iliflkide bizim tecrbe ettiimiz dnya
run zgrlk ile olgusallk iliflkisidir. kinci olarak belirir.
urak olan Varlk ve Hilikte zgr projelerim
olgusallmn bana nasl belireceini etkiler.
N
AM A
Sartren siyaset felsefesinin temel ilkelerin neler
nc urakta, Diyalektik Akln Elefltirisinde, 5 olduunu anlatmak.
burjuva bireycilii olarak elefltirilen bu tez yeni- Sartren siyaset felsefesine ait grflleri dogma-
den gzden geirilir. Fenomenoloji ile Marxn tik, indigemeci, ereksel ve belirlenimci deildir.
sentezi yaplarak zgrlk ile olgusallk iliflkisi Tarihte zgrln roln yeniden deerlendi-
tarihsel ve politik boyutuyla ele alnr. rir. Praksisin tarihin yaratcs olduunu savunur,
ama bu praksisin keyfi ve rastlantsal olmadn
N
A M A
Sartren bilin - ego iliflkisi hakkndaki grfl-
lerinin Descartesn ve Husserlin ayn konudaki
da belirtir. Doru deerlendirmelerin verili ko-
flullar hesaba katmay ve olaylar tekillii iinde
3
dflnceleriyle iliflkisini kurmak ve farklarn be- ele almay gerektirdiini ne srer. Ortak zgr-
lirlemek. ln ancak smrnn son bulmasyla gerek-
Sartre, Husserlin ynelimsellii Her bilin bir leflebileceini savunan bu anlayfl, zgrleflme
fleyin bilincidir. diye tanmlamasna katlr. An- ile sosyal adaleti iliflkilendirir.
cak ynelimselliin iine kapal bir bilincin dfla-
r kmas demek olmadn belirtir. Bilinte bir
ikinlik yoktur, bilin aflknlk hareketidir. Sartre
bu sebeble transandantal bir egonun varlna da
karfl kar. Ona gre ynelimsellik sayesinde
fleyler ile bilin tek bir hamlede verilirler. Buna
karfln, bilin, kendi hllerini incelediinde daha
nce varolmayan yeni bir nesne, bir ego yaratr.
Bylece Sartre hem Husserli hem de Descartes
reddetmifl olur.
www.evrenselpdf.com
4. nite - Sartre 69
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Sartrea gre felsefe yapma 6. Afladakilerden hangisi Sartren Varlk ve Hilik te
nedenlerimizden biri deildir? vard sonulardan biri deildir?
a. nceliklerimizin neler olduunu belirlemek a. znellik, nesnellii temsil yoluyla kurma gc-
b. Amalarmza uygun deerlendirmeler yapmak ne sahiptir.
c. Politik tutumumuzu netlefltirmek b. Ynelimsellik bilincin dnyaya eriflimidir.
d. Deneyimlerimizi kavramsallafltrmak c. Aflkn varlk bilinten bamszdr.
e. zgrlk ile olgularn anlam arasnda iliflki d. Bilinte dnyann belirifli zneldir.
kurmak e. Bilin insani gereklii projeleriyle yapar.
2. Afladakilerden hangisi Sartren dflnce dnyas- 7. Afladakilerden hangisi Bilincin varlkla kurduu
nn bir paras deildir? iliflki iinde yadsmay taflr. grfln dorular?
a. Varln anlamszl inanc a. Hilik varl yadsmaktr.
b. Dneminin siyasal tartflmalar b. Bilin aslnda bir hiliktir.
c. Hmanizm c. Yadsma kavramlar belirler.
d. Husserl ve Heidegger fenomenolojileri d. Yadsma ayrmlar belirler.
e. Marx ve Diyalektik yntem e. Her belirleme bir yadsmadr.
3. Afladakilerden hangisi Sartren zgrlk-olgusal- 8. Afladakilerden hangisi Sartren felsefe tarihinde

lk iliflkisini kurma konusundaki aklamalarnn bafl- baflkas sorununa yapt zgn bir katkdr?
lang noktasdr? a. Bilincin baflka bilinlerle iliflkisini aklamas
a. zgrlk-olgusallk iliflkisini tarihsel boyutunu b. Baflkasnn beniyle iliflkiyi analojiye dayandr-
ele almas mas
b. Bilin - dnya iliflkisini, ynelimsellik terimiyle c. Ruh ile beden arasndaki iliflkiyi zmlemesi
aklamas d. Baflkasnn beni belirleyen bir varlk olmas
c. Fenomenoloji ile Marxn dflncelerini sentez- e. nsann seimlerinin baflkalaryla iliflkisi
lemesi
d. Varlkbilimsel grfllerinde bireyciliin nem ka- 9. Afladakilerden hangisi politik fenomenolojinin
zanmas ynlendirici, dzenleyici bir ilkesidir?
e. zgrln politik boyutunu ele almas a. Verili koflullar tarihsel olaylar etkiler.
b. Koflullar praksisi belirlemez.
4. Sartren Ne bilin dfl gereklie ne de dfl gerek- c. Olgular tarihin yasalar aklar.
lik bilince indirgenebilir. dflncesi neye iflaret etmek- d. Olgular tekil olarak incelenmelidir.
tedir? e. Ortak zgrleflme emein smrsyle son bu-
a. Bilinci kuran tzsel bir ben olmasna lur.
b. Bilincin baflkas iin varlk olmasna
c. Bilincin ikinliine 10. Afladakilerden hangisi Sartren Varolufluluk Bir
d. Baflkasyla iliflkinin hilik anlamna gelmesine Hmanizmadr grfl ile dorudan iliflkilidir?
e. kici bir varlk anlayflna a. Ahlki deerlerin tarihsellii ve insan merkezci-
lii
5. Afladaki dflncelerden hangisi Sartre Husserlden b. Kiflinin seimlerinden dolay baflkalarna karfl
ayran temel dflncedir? sorumlu olmas
a. Bilin, kendisini fleylerle iliflkisi dolaysyla bilir. c. Ceza korkusunun eylemin ahlki deerini orta-
b. Bilinte saf transandental bir ego yoktur. dan kaldrmas
c. Bilin nesnesine yneldiinin her zaman farkn- d. zgrln ahlk eylemin gerekli flart olmas
dadr. e. Evrensel ahlki deerlerin olmamas
d. fieyler bilince indirgenemez.
e. Ynelimsellik bilincin nesnesini hedeflemesidir.
www.evrenselpdf.com
70 adafl Felsefe-II
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar

1. c Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden Sra Sizde 1
gzden geiriniz. zgr ve bamsz dflnen bir kifli ancak kendi d-
2. a Yantnz yanlfl ise Sartren Hayat ve Eserleri flnce ve grfllerine angaje olur. Basklara boyun ee-
blmn yeniden gzden geiriniz. rek dflncelerine aykr eylemler yapmaz. zgr kifli-
3. b Yantnz yanlfl ise Sartren Felsefesinin Gze- nin angajman zerktir. O, benimsedii deerlerin bas-
gh blmn yeniden gzden geiriniz. klanmasna karfl direnenlere de destek vermekten ka-
4. e Yantnz yanlfl ise Ynelimsellik ve Egonun nmaz. rnein, insan haklarna sayglym diyen bir
Aflknl blmn yeniden gzden geiriniz. kifli kadna ynelik fliddete karfl kanlara da politik
5. a Yantnz yanlfl ise Ynelimsellik ve Egonun destek verir.
Aflknl blmn yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanlfl ise Varlk ve Hilik blmn Sra Sizde 2
yeniden gzden geiriniz. Bir kiflinin haklarn kullanabilmesi yaflad toplumun
7. e Yantnz yanlfl ise Varlk ve Hilik blmn ve onun siyasi atsn oluflturan devletin zgr olmas-
yeniden gzden geiriniz. na baldr. zgrln maddi-fiziksel koflullar da var-
8. d Yantnz yanlfl ise Varlk ve Hilik blmn dr. Bunlar da doa yasalaryla belirlenir. Olgusallm-
yeniden gzden geiriniz. zn koflullar rnein ekonomik adan kstlayc olabi-
9. d Yantnz yanlfl ise Diyalektik Akln Elefltirisi lir. Fakat dflnce zgrl, projelerle olgusall ye-
blmn yeniden gzden geiriniz. niden anlamlandrmak ve deifltirmek abas bu tr s-
10. b Yantnz yanlfl ise Sartren Ahlk blmn nrlamalarla yok edilemez. Bask ve iflgal altnda olan
yeniden gzden geiriniz. toplumlarda insan tm kstlamalara ramen flartlar zor-
layarak direnebilir, insani gerekliini dnfltrebilir.
Alman iflgalinin zor flartlarnda verilen zgrlk mca-
delesi, insana zgrl, konformist bir yaflamdan ok
daha fazla hissettirir.
Sra Sizde 3
Bu soruya Ben bir kefliftir. diye yant verirseniz, Des-
cartes gibi, beni bir z olarak dflnyorsunuz. Fakat
Ben bir yaratmadr. diye yant verirseniz Sartre gibi
dflnyorsunuz demektir.
Sra Sizde 4
Sartren sorumluluun snrlarn ok fazla genifllettiini
syleyebiliriz. Byle bir anlayfl asl sorumlular gzden
karma tehlikesine aktr. rnein tecavze urayan,
tecavze urama olayndan sorumlu tutmak dflnle-
mez. Dier yandan Sartrea hak vereceimiz durumlar
da vardr. rnein depremde yklan binalar yapanlar
kadar, kaak kat kmak iin seimle ifl baflna gelen
yneticileri oylaryla rehin alan semenleri masum say-
mak da safdillik olur.
www.evrenselpdf.com
4. nite - Sartre 71
Kaynaklar
Robert Bernasconi, How to Read Sartre. (2007). W.W.
Norton & Company, London and New York.
Robert Bernasconi, Irk kavramn Kim cat Etti. (2000)
Metis, stanbul.
Jean Paul Sartre, Bulant. (1995). eviren Erdoan Al-
kan, Roman Yaynlar, stanbul.
Jean Paul Sartre, Varlk ve Hilik. (2010). eviren Tur-
han Ilgaz ve Gaye ankaya Eksen, stanbul.
Jean-Paul Sartre: Tarihin Sorumluluunu Almak:
Sartrenin Ge Dnem Dflncesi zerine. (2010).
Yayna hazrlayanlar Zeynep Direk ve Gaye anka-
ya, Metis, Istanbul.
Jean Paul Sartre, Citique de la raison dialectique. (1960).
Editions Gallimard, Paris.
Jean Paul Sartre, Cahiers pour une morale. (1983). Edi-
tions Gallimard, Paris.
www.evrenselpdf.com
5
ADAfi FELSEFE-II
Amalarmz
N
Levinasn Bat felsefesinin Baflkayla kurduu iliflkiyi nasl elefltirdiini
aklayabilecek ve bu elefltirinin onu nasl alternatif bir felsefe kavrayflna
N
gtrdn anlatabilecek,
Levinasn Avrupa Kltrn sorgulama nedenleri ile felsefesi arasndaki ilifl-
N
kiyi aklayabilecek,
Levinas felsefesinin, Husserl ve Heideggerle iliflkilerini saptayabilecek ve fel-
sefesini neden Baflkas Aflknlk ve Sonsuzluk kavramlar zerinde te-
N
mellendirdiini aklayabilecek,
Levinasa gre aflknlk ihtiyacnn neden doduunu, varlktan kmann
N
ne anlama geldiini ve aflknln nasl mmkn olduunu aklayabilecek,
Levinasn sonluluk ve sonsuzluk iliflkisini ele alfln, Hegel ve Descartes
felsefeleriyle bants iinde konumlandrabilecek ve metafizik arzunun
baflkaya yneliflinin sonlu ile sonsuz arasndaki iliflkiyi nasl kurduunu
N
aklayabilecek,
Levinasa gre aflknlkta olmann tesine geen etik znenin neden zgr
olmadn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
zdeflleflme Tanr
Konukseverlik Btnlk
Baflkas Hipostaz
Sonsuzluk Etik iliflki
Aflknlk
indekiler
GRfi
LEVINASIN HAYATI VE ESERLER
LEVNAS FELSEFESNN GZERGHI
ZAMAN VE BAfiKA
adafl Felsefe-II Levinas
BTNLK VE SONSUZ
OLMAKTAN BAfiKA TRL VEYA
ZN TESNDE
www.evrenselpdf.com
Levinas
GRfi
Bat felsefesi geleneinde dflnme genellikle bir zdeflleflme srecinden ibaret ol- Bat felsefesinin
mufltur. Aynnn baflkaya gidip ondan kendisine geri dnd bir harekettir bu. Bu kaynaklarnn neler olduu
hakknda eflitli grfller ne
hareket iinde dflnce Baflkayla karfllaflmasnn flokunu kavramlar, ilkeler, tem- srlmfltr. Bat
siller araclyla azaltp onu kendisine indirger veya benzetir. felsefesinin sadece Eski
Yunan kltrnde ve
Onda zaten kendisinin ona koyduunu bulur, aynnn baflkayla yalnzca kendi Hristiyanlk dininde
terimleri araclyla karfllaflmas ve bu terimleri radikal bir biimde sorgulamaya temellendiini ileri srenler
olduu gibi, Batnn tm
amamas aynnn hareketini niteler. tek tanrl dinleri
Fakat felsefe, bu hareket yerine farkl bir harekete girmek suretiyle yaplamaz kapsadn iddia edenler de
bulunur. kinci anlayfl, Bat
m? Levinas bu soruya olumlu yant verir. Felsefe baflkaya konuksever bir dfln- felsefesinin gelifliminde
ce de olabilir. Baflkaya konuksever olan felsefe, dnyann anlamn baflkasyla Musevilik ve slm iindeki
karfllaflma olayndan, baflkasnn kendini ifade etmesinden itibaren dflnmeye dflnsel baflarlarn etkisini
ne karr.
aktr.
Levinas 1950lerin sonunda bu felsefeyi sonsuz fikriyle iliflkili bir felsefe olarak
ele almfltr. Felsefe vahiye dayal dflnceyle karfllafltndan beri evreni yaratlmfl
olarak dflnmeye itilmifltir. Modern felsefe sonsuz ile sonlu arasndaki iliflkinin
nasl kurulduu, bunlarn arasnda ayrlk olup olmad sorularn varl tartflma-
s balamnda yantlamaya alflr. Levinas, Descartesn Metafizik Meditasyon-
larnn ncsnde bulunan sonsuz sonlu iliflkisine odaklanr. Sonsuzun sonlu-
da onu aflarak, sonluya indirgenemeyerek bulunmasn, varlkbilim asndan de-
il, etik anlamyla yeniden dflnmeye giriflir. 1980lerde kaleme ald Tanr ve
Felsefe adl yazsnda, Tanrnn felsefedeki yerini de etikte bulur. Levinasa g-
re baflkaya karfl konuksever dflnce etikin ontolojiyi nceledii bir felsefedir.
Diyalog ne demektir? Koflullar nelerdir? SIRA SZDE SIRA SZDE

1
LEVINASIN HAYATI VE ESERLER
Emmanuel Levinas (1906-1995)

Levinas 1906 ylnda Litvanyada Yahudi bir ailenin ocuu olarak S O Rdodu,
U ocuk- S O R U
luunda geleneksel sinagog eitimi grd. Ailesi 1917 devriminden sonra Fran-
saya g etti. 1924 ylnda Strasbourg niversitesinde felsefe Dokumaya
KKAT
bafllayan DKKAT
Levinas, 1927de fenomenolojinin Fransada henz bilinmedii bir dnemde Hus-
serlin fenomenolojisiyle tanflt. 1928-29 yllar arasnda Husserlin fenomenolojisi-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
74 adafl Felsefe-II
ni renmek iin Freibourg niversitesine gitti. Orada yalnzca Husserl ile deil,
Varlk ve Zaman yeni yaymlamfl olan Heideggerle de karfllaflt. Levinas 1930da
Fransada Husserlin Fenomenolojisinde Gr Kuram bafllkl ilk kitabn yaynla-
d. Fransz felsefesi fenomenolojiyi bu eserle tanmfltr. Ksa bir sre sonra Levinas
aklama ve yorumlama abalarnn tesine giden iki ksa deneme yaynlad: Hit-
lerizmin Felsefesi zerine Baz Dflnmler (1934) ve Kafl zerine (1935). Bu
denemeler Hitlerin Almanyada iktidara geldii ve Avrupada anti-semitizmin g-
lendii bir atmosferde kaleme alnmfltr. lkinde Levinas Avrupa kltrnde rk
faflizme neyin zemin hazrlamfl olabileceini sorgulamakta, ikincisinde aflknlk
(transcendance) sorusunu genellikle ait olduu mistisizm balamndan kopararak
yeni bir tarzda ortaya koymakta ve tartflmaktadr.
kinci Dnya Savafl boyunca Levinas askeri bir alflma kampnda (Stalag) esir
olarak tutulmufltur. Kars ve kz Fransada arkadafl Maurice Blanchotnun yardm-
lar sayesinde savafl boyunca saklanmfllardr. Onlar dflndaki tm ailesi kamplar-
da ldrlen alt milyon Yahudi arasnda bulunmaktadr. Levinasn felsefi dfln-
cesi bir felketin gelecei n hissiyle bafllar ve en nemli rnlerini Avrupann
barnda bir soykrmn olabilmesinin yol at felsefi sorgulama iinde verir. Za-
man ve Baflka (1947), Btnlk ve Sonsuz (1961) ve Olmaktan Baflka Trl veya
zn tesinde (1974) Levinas felsefesinin en nemli mihenk tafllardr.
Levinas doktorasn aldktan sonra Pariste adndaki bir zel lisede retmen ve
ynetici olarak alflmfltr. 1961 ylnda Poitier niversitesinde, 1971den itibaren
de Paris Universitesinde (Nanterre ve Sorbonne) retim yesi olarak grev yap-
mfltr. niversiteye girmesini Paul Ricoeur salamfltr. Levinas felsefenin yan sra
sinagogda Talmud yorumlar da yapmfltr, felsefe dfl yazlar Talmud geleneine
duyduu ilgiyi youn bir biimde yanstr. Syleflilerinde ona bu ilgiyi afllayan ki-
flinin savafl sonrasnda birden karflsna kan Monsieur Chouchani adnda bir kifli
olduundan bahseder. Levinas 1979 ylnda Paris I (Sorbonne) niversitesinden
emekli olmufl, 1995 ylnda lmfltr.
SIRA SZDE Her felsefe SIRA

ann felsefesidir konusu zerine bir deneme yazmanz istenseydi grfl-
SZDE
2 nz Levinastan ne gibi rneklerle desteklerdiniz?
D fi N E L M LEVNAS
D fi FELSEFESNN
NELM GZERGHI
Levinas 1930larn baflnda Husserlin ve Heideggerin felsefelerini yorumlayan
S O R U eserler vermifltir.
S O R Husserlin
U Fenomenolojisinde Gr Kuramnda Husserlin feno-
menolojisini Heideggerci bir adan deerlendirir. Levinas Heideggerin yaklafl-
mnda etkileyen fley Varlk ve Zamann yapt bilin felsefesi elefltirisi, insann
DKKAT DKKAT
varln, zne-nesne karfltlnn tesine geen bir biimde, dnyada olmay te-
mel alarak zmlemesi, duygulanm varoluflsal bir tarzda, bir varlk deneyimi
N N
SIRA SZDE SIRA dflnme
olarak yeniden SZDE giriflimidir. Levinasa gre Varlk ve Zamann en nemli
tezi, varln Daseinn varl anlamasndan bamsz olmaddr. Levinas 1930-
1940 arasnda Heideggerin dflncesini tantan yazlar kaleme almfltr. Bunlar
Husserl ve Heideggerle Birlikte Varoluflu Keflfederken adl eserinde bulunur. 1935te
Kafl zerine Levinasn felsefi gzerghn belirleyen soruyu ortaya koyar: Aflkn-
K T A P lk mmkn K mdr?
T A P Bu soru flu zgl tarzda sorulur: Benin kendinden karak
varlk deneyiminin arlndan kap kurtulmas mmkn mdr?
Levinasn dflncesinin gzergh ilk kez 1935te karflmza kan aflknlk so-
TELEVZYON
rusunun yeniden sorulmas ve ona eflitli yollardan yantlar aranmas erevesi ii-
TELEVZYON
ne yerlefltirilebilir. Levinasn Heidegger dflncesine duyduu hayranlk, Heideg-
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
5. nite - Levinas 75
gerin nasyonel sosyalist partiye ye olduunu Alexandre Koyreden duymasndan Dourganlk bu metinde
babann dourganl
sonra yerini bu dflncenin ikliminden kma arayflna brakacaktr. Bu arayfl (fcondit de la paternit)
ikinci dnya savaflndan sonra, 1947-48 yllarnda kaleme alnan Zaman ve Baflka kastedilerek kullanlan bir
kavramdr. Bu biyolojik
ve Varolufltan Varolana adl ksa eserlerde belirgin bir biimde kendisini gsterir. soyun devamyla ilgili bir
Bu eserlerde aflknlk sorusu, bu kez dflknlk (excendance, dflar doru aflkn- fikir deildir. Edinilmifl bir
lk) terimi kullanlarak yeniden sorulur, eros yoluyla veludiyet (babann dourgan- evltla, bir renciyle iliflki
de bu anlamda
l) aflknl vcuda getirip somutlafltran tecrbeler olarak okunur. dourganln koflulunu
Btnlk ve Sonsuzda aflknln biimsel ifadesi metafizik arzunun mutlak salayabilir. Babann var
olmad bir zamanda,
baflkayla kurduu iliflkidir. Levinas bunu Descartesta bulduu sonsuz fikriyle tarif ocuun sahip olduu
eder. Bu iliflki baflkasyla yzyze iliflkide, yani etik iliflkide somutlaflr. Bu eserde imknlarda srmesi
Levinasa gre benin
Levinas zneyi ikinlikten aflknla doru bir hareket olarak anlatr. Benin aflkn- kimliine, bedenine akl
ln eflitli baflkalklarla iliflkileri gz nne alarak derece derece betimler. Bu ilifl- olduu varlktan kmasdr.
Levinasn ocuk
kiler iinde ben btnden ayrlr, kendisini toparlayp zdeflleflir, benin kimlii bu kavramndan oulu
zdeflleflmeden ileri gelir. Baflkalklarla iliflkinin en son derecesi, baflkasyla etik anlyor olmas, dourganlk
iliflkidir. Bu iliflkide baflkasnn yz tarafndan sorgulanan ben kendinden kar, anlayflnda ataerkil
nyarglarn etkisi altnda
bir daha geri dnmemecesine baflkaya gider. Ne var ki baflkas karflsnda kendini kald iin elefltirilmifltir.
aklayarak hesap verme srecinde kendisini tekrar toparlayp dile hakim hle ge-
lecektir. Yzyze iliflkideki aflknlk hareketi, radikal baflkann btnlkte erime-
siyle baflarszla urayabilecei iin Levinas yine veludiyete dnecek ve bu kez
veludiyete etik bir anlam katarak bu iliflkinin btnle direnen bir iliflki olduu-
nun altn izecektir. Hegelci sonsuz, devletin btnlnde somutlaflrken Levi-
nas sonsuz btnle direnen bir veludiyette somutlaflr.
Levinas bulduu zmden tatmin olmamfl olsa gerektir ki 1974te Olmaktan
Baflka Trl veya zn tesindede aflknlk sorusunu bu kez yeniden ele alr. Bu
kez veludiyet tecrbesi gzden tamamen kaybolmufltur. Bunun sebebi baz yo-
rumculara gre ocuumla iliflkinin baflkasyla fazlaca zdefllemeyi getiriyor olma-
sdr. Olmaktan Baflka Trlnn Btnlk ve Sonsuzdan pek ok nemli fark
vardr. Bunlardan en nemlisi, Levinasn dili, anlam, ifadeyi, syleyifli, duyarl,
etik znelii, etik iliflkinin yapsn yeniden dflnyor olmasdr. Bu kez aflknln
imkn, yerine geme (substitution) olarak dflnlen etik iliflkide somutlaflr.
Etik iliflkide zne biri-dieri-iindir. Etik Levinasn dflncesinin baflndan beri
belirleyici bir izlek olmad hlde, gzerghnn sonunda Levinas etiin filozofu,
etiin anlamn yeniden dflnen bir filozof hline gelmifltir. Dahas, Levinasa g-
re Tanr fikrinin de anlam baflkasyla iliflkide bulunur. Bylece Levinas Tanry fel-
sefeye ontolojinin sorunlaryla deil, etiin muammas yoluyla sokar. Levinasta
baflkasyla iliflki benin zdeflleflmeden kaynaklanan zdeflliini veya kimliklenme/
kimliklendirmelerden doan kimliini kesintiye uratan bir muamma oluflturur.
Etik znede kimlik aflnr, bozunur, geri plana dfler, nemsizleflir, paralanr, fire
verir; Baflkasyla iliflkinin muammas toplumsal, etnik, kltrel, milli kimliklerin
iliflkisine indirgenemez. Baflkasnn yznde baflkasnn beni sorumlulua ar-
mas, ncnn adalet ve eflitlik talebi ve Tanrnn Oluu iie gemifltir. Yzle
iliflkinin muammasnda ne etik siyasetten ne de Tanr etikten ve siyasetten ayrla-
bilir. Levinasa gre etik, siyaset ve Tanrnn anlam evrensel yasa ve kurallarla il-
gili meselelere indirgenerek zmlenemez, adalet her trl evrenselliin tekillik-
le snanmasn gerektirir.
ZAMAN VE BAfiKA
kinci Dnya Savaflndan sonra 1947-48 yllarnda yaymlanan Zaman ve Baflka
ve Varolufltan Varolana 1935te Kafl zerinede ortaya koyulan aflknlk soru-
www.evrenselpdf.com
76 adafl Felsefe-II
suna Levinasa zg bir fenomenolojiyle yant arayan eserlerdir. Kafl zerine,

varln dayanlmaz arl ve ezicilii deneyiminin betimlenmesiyle bafllar. Bu
deneyim iinde ben varlktan kfl ihtiyac hisseder. Levinas hazzn bir kendine
kfl imkn verip vermeyeceini sorar. Haz yaflants kendine geri dnmeyle so-
nuland iin ben hazda varlktan kmann imknszln deneyimler. Varlktan
kamann veya kmann imknszl benin kendine akl olma deneyiminde
somutlaflr. Benlik oktan ben ile kendi arasndaki bir ikilii barndrmaktadr; var-
ln dayanlmaz arl altnda ezilen ben kendinden kmak ister ama bir kfl
yolu bulamaz.
1947-48 yllar arasnda Levinas aflknlk sorunsaln flyle belirginlefltirir: Varlk-
tan kmak, varln tmden kayb veya lmek deil, bir ayan varlkta tutarak
baflkaya doru gitmek ve bir daha kendine geri dnmemektir. Bu dnemde Levi-
nas Bat felsefesinin baflkaya karfl alerjik, teki bir dflnce olduu saptamasn
yapmfltr. O hlde aflknln imkn her neyse, Bat felsefesini oulculua aan
bir imkn olarak grlecektir. Hatta Levinas bu eserinde, varln Bir olduunu
ne sren Parmenidesle kopuflu gereklefltirdiini iln eder. Levinas, Parmenides
zerine ok az fley syledii iin bu nermenin nasl anlafllmas gerektii hakkn-
da bir yorum yapmak zordur. Benin kendinden kmas ve baflkaya gitmesi, benin
kendisini kaybedip baflkada eridii mistik bir deneyimi tarif etmez, benin hem
kendisi hem de baflkas olduu bir durum, nce tekilii ortadan kaldracak, son-
ra da bizi ikicilik yoluyla oulculua taflyacaktr.
Levinas Zaman ve Baflkada benin fenomenolojik kkenini anonim varolufla (il
y a) geri dnerek anlatr. Bir zneye ait olmayan, anlaml bir dnya ortaya kar-
mayan srelerden (rnein uykusuzluk tecrbesi) bir benin kendi varoluflunu
stlenerek ortaya kmas olayna Levinas hipostaz adn verir. Ancak hipostaz
yoluyla meydana gelmifl bir benin varlndan dnyada olmann terimleriyle sz
edilebilir. Levinas byle bir benin ihtiyalarn karfllamak iin verdii mcadeleyi,
maddeselliini, zgrln, lmle iliflkisini ele alarak bir zne tasviri yapar. Bu
zmleme Heideggerin Varlk ve Zamanda yapt Dasein analitiiyle bir tartfl-
ma niteliindedir. Levinas, bu betimlemenin devamnda lm radikal bir baflka-
lkla iliflki olarak ele alr. lm benim imknm olmayan imknlarla iliflki kurdu-
um bir zaman aar veya mmkn klar. Levinas eros yoluyla edinilen ocukla ba-
baln kurduu iliflkiyi bu radikal baflkalkla iliflki yapsnn somutlaflmas olarak
SIRA SZDE yorumlar. Ben SIRA SZDE
bir anlamda olumdur, o hem bir bendir hem de bir baflkas. Ben
veludiyet yoluyla varlktan veya kendimden karak bir daha da kendime geri dn-
D fi N E L M memek suretiyle
D fi N E L kendimden
M baflka olurum. Levinas bylece Bat metafiziinin
baflkay aynya indirgeyen hareketinin dflnda bir aflknlk imkan bularak Parme-
nidesi tekilikten oulculua aldn iln eder. Bu onun Heideggerci varlk
S O R U S O R U
dflncesinin ikliminden kma girifliminin ilk admdr.
DKKAT Levinasn felsefesinde

DKKAT benlik ncelikle zdefllik (identit) anlamn taflmaz. Elbette
ben kendisini zdeflleflme suretiyle bir zdefllik (aynlk) veya kimlie ait klarak sabitlefl-
tirebilir. Ancak
SIRAzdeflleflme hareketine girebiliyor olmamz bile ben ile kendi arasnda bir
N N
SIRA SZDE SZDE
fark bulunduunu ortaya koyar.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ nsan haklarn
SIRA savunmak,
AMALARIMIZ
SZDE niin ncelikle ve zellikle baflkasnn haklarn savunmak
3 demektir?
KD fiT NAE LP M DK fi TN EAL PM
S O R U S O R U
TELEVZYON TELEVZYON
DKKAT DKKAT www.evrenselpdf.com

BTNLK VE SONSUZ
Savafl sonrasnda bir gn aniden karflsna kan Talmud yorumcusu Monsieur
Choucahi ile sohbetleri Levinasn ocukluunda ald sinagog eitiminden beri il-
gilenmemifl olduu Yahudi Talmud geleneiyle taptaze bir iliflki kurmasna yol a-
mfltr. 1950lerde yazdklar Levinasn Bat felsefesini, Eski Yunan gelenei ile Ya-
hudi-Hristiyan geleneinin birbiriyle karfllaflmasnn tarihi oluflarak dflndn
gsterir. O hlde Bat kltrnn iki heterojen kayna vardr. Eski Yunandaki
sonlu evren anlayfl ve Vahiyle gelen sonsuz fikri. Bat kltr iinde Eski Yunan
felsefesinin sonsuz karflsnda geirdii flaflknlk ve onunla badaflabilmek iin do-
urduu eflitli speklatif dflnsel sreler mevcuttur. Yalnzca Ortaa filozofla-
r deil, Descartes, Spinoza ve Leibniz gibi modern felsefenin rasyonalist kolu da,
hem uzaml varlkta hem de ruhta sonsuz ile sonlu arasndaki iliflkiyi kurmann bir
yolunu ararlar. Akl sahibi, kendi kendine yeterli, zerk bir varlk olarak insan ile
Tanrnn yaratt bir varlk olan ve yasasn ondan alan yaderk bir varlk olarak in-
san nasl ayn kltrde birlikte varolabilirler? Speklatif metafizii yerinden eden
ve felsefeyi dflardan deil, akln kendi iinden bir elefltiri hline getiren on seki-
zinci yzyln byk dflnr Kant bir sonluluk dflnryd. Sonsuz onun d-
flncesinde bafllca iki yerde ortaya kar: Zaman ve mekn, grnn bu a priori
formlar sonsuzu ima ederler, biz bir fleyi bir meknda veya bir zamanda temsil
ederken meknn, zamann kendisini de sonsuz olarak temsil ederiz. Sonsuz ayn
zamanda da akln bir ideasdr. Sonsuz deneyimi kurucu bir rol oynamaz, o akln
btnlne yalnzca katkda bulunur. Mdrikenin kategorilerini deneyden ve za-
mandan bamsz olarak kullanarak koflulsuz koflulu arayan akln bir ideasdr.
Sonlu olan sonsuzun flnda kavranmad, ona gnderme yapmad iin Kantn
felsefesinde sonsuzun merkezi deil, marjinal bir stats vardr. Sonsuz ne feno-
menal dnyann bilin tarafndan kuruluflunda ne de devlerimin kategorik buy-
ruk sayesinde belirlendii zgrlk alannda bir rol oynar. Hegelin Kanta itiraz
sonlu sonsuz iliflkisinin bu flekilde koparlmasnadr.
Franz Roseinzsweign Kefaret Yldz adl eseri, Levinasn dikkatini Alman de-
alizminde sonlu ile sonsuzun iliflkisinin nasl yeniden dflnldne, zellikle de
Hegelin bu iliflkiyi nasl ele aldna ekmifltir. Hegel sonsuzu sonludan ayr ola-
rak ele almaz, sonlu sonsuzun diyalektik hareketi iinden kar ve ona geri dner,
sonsuzun hareketi tm sonlu baflkalklar, farkllklar btnsellefltirir. Hegele g-
re btnlk sonsuzdur ve varlkta kendisini gereklefltiren akl da zgrlk ide-
asndan baflka bir fley deildir. 1957de Felsefe ve Sonsuz Fikri adl yazsnda Le-
vinas, Hegelci sonsuzun karflsna Descartesta bulduu sonsuz fikrini karr. He-
gelci btnsellefltirici sonsuza Descartes sonsuz fikrinin bize sunduu yapyla di-
renilebilecei fikri, Btnlk ve Sonsuzun temel stratejisini oluflturur. Bu eserde
amac btnsellefltirici bir sonsuzun karflsna, btnsellefltirmeye direnen bir bafl-
kayla iliflki olarak sonsuzu karmaktr.
Btnlk ve Sonsuzda Levinas, Descartesn sonsuz fikrine iliflkin yapy yeni
bir balama taflmak suretiyle hem Heideggerle hem de Hegelle hesaplaflr. Hei-
degger sonlu sonsuz iliflkisi bakmndan, Hegelin deil Kantn bir takipisi sayla-
bilir. O da Kant gibi bir sonluluk dflnrdr. Varlk ve Zamanda Dasein kendi-
sine en has olan lm imknyla iliflki kurmak suretiyle bireyleflir, ayrlr, zgrle-
flir ve tarihsellefltirir. Sonluluk tm varolanla iliflkinin koflulu hline gelir. Sonsuz
fikri bize Levinasn aflknlk dedii fleyin yapsn sunar. Aflknlk, Btnlk ve
Sonsuzda metafizik olarak adlandrlmfltr. Btnlk ve Sonsuz ontoloji ile meta-
www.evrenselpdf.com
78 adafl Felsefe-II
fizii birbirinden ayrt eder. Ontolojide varolanlarla iliflki varlk anlayfl ile dolaym-
lanmaktadr. Varln anlafllmas varolanla iliflkiyi nceler ve mmkn klar. Varl-
anlama, anlafllan varolanlar stnde g elde etmemizi de salar nk onlarn
bize nasl belireceklerini belirleyen fley bizim onlar anlayflmzdr. Ontoloji bu
yzden aynnn zgrln pekifltirir, baflkay ortadan kaldrr veya aynya indir-
ger. Husserl fieylerin kendisine gidelim. demiflti, ama belirifl varln anlafllmasy-
la dolaymlanyorsa hibir fley kendisinden itibaren, olduu gibi belirmez, fley bize
bizim onu anladmz gibi grnr. Bilin neyle karfllaflrsa karfllaflsn, karfllaflma-
nn terimlerini kendisi koyuyorsa, olsa olsa kendisiyle karfllaflabilir.
Metafizik felsefe tarihinde Metafizik nedir? Ontoloji ile metafizik arasnda bir fark var mdr? Ontoloji var-
Aristotelesin ilk felsefe lk olarak varl arafltrr. Tarihsel olarak ele alndnda metafizik de ontolojinin
adn verdii, varlk olarak
varl konu edinen kitaplar dier bir addr. 18. yzylda Kant Saf Akln Elefltirisinde felsefenin varln temel-
toplamna, Aristotelesten lerini duyusal deney yoluyla tecrbe edilemeyen, sadece aklla eriflilebilen aflkn
sonra verilmifl bir addr.
Metafizik ad Aristotelesin varlkta aramasn metafizik olarak nitelendirmifltir. Bu anlamda duyusal deneyin
Fizik adl eserlerini tesinden sz eden metafizik gayr meflrudur ve Kant onu elefltirel felsefeden
oluflturan kitaplardan sonra
gelen kitaplar kastetmek ayrmaya alflr.
iin kullanlmfltr. Bu ad, bir Levinasn Btnlk ve Sonsuzda yapt fley Kantn gayr- meflru bir ontoloji
dizi eserin btn eserler
iindeki yerini veya srasn
yapma tarz olarak grd tanrdan, ruhtan, evrenin btnnden sz eden
belirtir. Bu bakmdan metafizii diriltmek deildir. O, Btnlk ve Sonsuza metafizik arzudan sz ede-
metafizik ile ontoloji rek bafllar. Metafizik, dnyada olmakla yetinmeyip baflkaya doru gitmeye alflan
ayn anlamda kullanlan
terimlerdir, zira ikisinin de arzudur. Metafizikinin Baflkaya duyduu arzu, bir ihtiya gibi tatmin olmaz; duy-
ele ald sorun varlk olarak duu alktan beslenir. Bundan flunu karabiliriz: Levinasa gre insan yalnzca
varlk sorunudur; varln
felsefi temellendirilmesidir. tatmin edilebilen ihtiyalar olan bir varlk deildir. Onda, metafizik arzu da orta-
Bununla birlikte zaman ya kabilir. htiya bir eksikliktir ancak metafizik arzu insandaki eksiklikten deil,
iinde metafizik terimi
duyumsanr dnyay aflan, ondaki bir fleyin srekli aflrlndan, fazlalndan, taflmasndan, kabna samay-
duyularla bilinmeyen, bu flndan doar. Levinas bize bunu nc Meditasyona baflvurarak anlatr. Orada
dnyadan olmayan, fiziin
tesi hakknda yaplan bir
Descartes bende bir sonsuz fikri olduundan sz eder ancak bu sonsuz fikrini be-
arafltrma anlamn nim gibi sonlu bir varlk yaratmfl olamaz. Bu fikir sonluluun yadsnmas yoluyla
kazanmfltr. Gnmzde de domufl da olamaz. Ben kendi sonluluumu ve mkemmel olmayflm bendeki
tanr, ruh, evren
fikirleri ampirik alflmann sonsuz fikri sayesinde fark ederim. Pekiyi bendeki bu fikir, fikri olduu sonsuz
snrlar afllarak speklatif varln zn yakalayabilir mi? Descartes bu soruya olumsuz bir yant verir: Ben
bir tarzda tartflldnda
buna metafizik ad verilir. bu fikir yoluyla o varla ancak dokunabilirim; onun varlndan emin olduum
hlde, onu yakalayp ne olduunu kavrayamam. flte metafizik arzu ile yneldiim
baflka da tpk Descartesn Tanrs gibi ona ynelen fikri veya temsili aflar. Bu
onun srekli bir biimde ona ynelen ve onu anlamlandran bilinci aflmas, ondan
taflmasdr. Burada bir zne ortaya kyor, kendi kendisiyle akflan ve bu saye-
de dnyaya hkim olan bir zne deildir bu, taflyamadn taflyan bir znedir. fl-
te Levinasa gre ihtiyaca indirgenemeyen arzulama budur.
Zihnin dflsalla ynelifli arzuyu gsterir, metafizik ya da aflknlk bu yneliflte
bulunur. Ama Levinasa gre, bu dflsallk arzusu nesnel bilgide deil, konuflmada
bulunur. Pekiyi, zihnin temel urafl hakikate ulaflmak deil midir? Hakikat ile ada-
let arasndaki iliflki nedir? Adalet Levinasa gre ilkin yasalarn uygulanmas, in-
sanlar arasnda eflitliin tesis edilmesi, evrensel eflitlik ilkesi deildir, adalet eflit-
likten nce kkensel bir deneyime, yzn konukseverce kabul edildii bir konufl-
ma deneyimine dayanr. Baflkaya duyulan metafizik arzu Levinasa gre baflkasy-
la etik iliflkide somutlaflr. Baflkasyla etik iliflki, yz yze iliflki bir konuflma ilifl-
kisidir. Levinas Btnlk ve Sonsuzda baflkasnn yznn anlam ifade etmesi ola-
yna yeninin gerek deneyimi adn verir. Anlamn (signification) ilksel olgusu
yzde kendisini ifade olarak retir (TI, 292). Anlam kkensel bir olay olarak, ilk
www.evrenselpdf.com
kez yz yze iliflkide ortaya kar. Baflkasnn yznn anlam ifade etmesi Son-
suzdur; nk yzn konuflarak anlam ifade etmesi bendeki temsili, anlam ver-
meyi (Sinngebung), kurucu bilinci ve hatta vcuda gelmifl bilinci aflar. Levinas ifl-
te tam bu iliflkide bilincin kendiliindeliinin, benin zgrlnn sorgulanmas-
nn imknn bulur. Baflkas beni sorgular ve keyfi zgrlmn hesabn verme-
mi talep eder. Bundan byle ben kendimi kendi zgrlme brakamam, baflka-
s benim kavramlarm sorguladka, ondan renir ve kendime karfl elefltirel bir
mesafe alrm. Bilgi ancak ayn zamanda baflkasndan gelen elefltiriye ak olduu
srece olgunun bilgisidir. Zihnin kendini sorgulamas ve elefltiri, onun kendi k-
keninin tesine, ncesine gitmesi, zgrln yaratlmfl olduuna tank olmas
demektir. Baflkas tarafndan sorgulanan zgrlk hakll kurmak, keyfiliini or-
tadan kaldrmak iin ontoloji yapar, bilgisini temellendirmeye alflr. Etiin onto-
lojiyi ncelemesi bu anlama gelir.
Hakikat, anlafllrlktan ayrlamaz nk hakikat yalnzca saptanan bir olgu de-
ildir, anlafllan fley, bilgisinin hakll, sebebi gsterilmifl bir fleydir. Anlafllrl
kurma kaygs nesneye belli bir sayg duyulduunu gsterir. Byle bir zihnin ken-
dini sorgulamaya bafllamfl olmas gerekir. Buna karfln, zihnin kendiliindenliinin
sorgulanmas haysiyetsizlik bilincinden douyorsa bu elefltiri hakikati nceler. Bu
haysiyetsizlii aa vuran elefltiri her fleyin btnsellikte kapsanarak dflnld-
n iffla etmez; bireyin evrenselde yceltilmesi deildir. Ahlk dfllmn bilinci-
ne olgusalla tabi olmamla deil, sonsuza tabi olmamla, baflkasnn yznn an-
lam ifade edifliyle varrm. Btnsellik fikri ile sonsuzluk fikri arasndaki fark, ilki-
nin kuramsal, ikincisinin ahlki olmasdr. Hakikati kuran fley zgrln kendi
kendinden utanabilmesidir. Baflkasnn kabul, ahlki bilincin bafllangcdr, benim
kendi zgrlm sorguya ekmemi mmkn klan fley de budur. Kendini son-
suzun mkemmelii ile lme, teorik bir ele alfla yol amaz, utanca yol aar. Bafl-
kasnn kendini muhatap olarak sunduu sylem ve arzuda, baflkas stnde g
kullanamayacam, ldremeyeceim olarak belirir. Onun karflsnda ben masum
kendiliindenlik deil, mtecaviz ve katil gibi grrm kendimi. Baflkas olarak
Baflkas, baflka bir bene denk deildir. Bu denk olmayfl, bu ykseklik onun kar-
flsnda utan duymama yeter. Baflkas benim glerime karfl bir direnifltir, gle-
rimin naifliini, zgrlmn keyfiliini ve fliddetini fark etmemi salar. O hlde,
anlafllrln aranmas, bilginin elefltirel znn kendini gstermesi, baflkasnn y-
znn beni sorgulamasyla bafllar.
Levinas 1935te sorduu temel bir soruya tm kariyeri boyunca bir yant aramfl-
tr. O soruya kariyerinin eflitli uraklarnda farkl yantlar vermifltir. Beni bir aya-
m varlkta tutarak kendime geri dnmemecesine varlktan karan iliflki erotik
iliflki midir, yoksa ocuumla kurduum iliflki mi? Veyahut tanmadm bir yaban-
c ile kurduum etik iliflki mi? Bu etik iliflki hangi anlamda beni kendimden kar-
tr? Bunun ne gibi felsefi sonular olabilir? Bu soruya Btnlk ve Sonsuz ile Ol-
maktan Baflka Trl etik iliflkiye odaklanarak yant verirler. Levinasn dflncesi-
nin gzerghn baflndan itibaren belirleyen sorunsaln etik olmadn belirtmek
gerekir. Etik, baflkas gibi terimler bu dflnceye 1930lardan itibaren hakim de-
ildir. Ancak Btnlk ve Sonsuzun sorusu aflknlk sorusu olduu hlde, oda
etik iliflki ad verilen iliflkidir. Etik iliflki yz yze iliflkidir. Yz grlen bir bi-
im, kavranan bir nesne deildir. Yz bana bakar ve konuflur, bana bir grlme
deneyimi yaflatr ve konuflmasyla dnyay yeniden anlamlandrr. Dnyann anla-
mnn kkeni, yz yze iliflkidir. Bununla birlikte, Btnlk ve Sonsuz yz yze
karfllamada baflkasnn ihtiyalaryla belirdiini ve ona bofl ellerle yaklafllamaya-
www.evrenselpdf.com
80 adafl Felsefe-II
can srarla vurgular. Yzn aflknl, onun belirdii dnyaya ait olmamas, onu
aflmas, yersiz yurtsuzluu, yabancl, yoksulluu, proleterliidir. Baflkasnn y-
znn plakl onun flyen vcuduna da yaylr. Kendisinden baflka hibir fley-
le iliflkili olmayan bir flekilde ortaya kan, dnyay kuran anlam ann kendisine
gre belirlenmedii varlk sefalettir bu dnyada. Levinas der ki bu sefalette ben ve
baflkas arasndaki iliflki retorik dfl olmak zorundadr: Baflkasn tanmak bir al
tanmak ve vermektir. Ama bu karfllaflma renme de olduundan, sefalet iinde
olan baflkasnda ustam, benden yksek olan da bulurum.
Levinas dinin de politikann da zn bu karfllamadan itibaren anlamay ne-
riyor: Yzle kurulan bu iliflki mutlakla ateiste kurulmufl bir iliflkidir. Yani mutla
kutsaldan kaynaklanan fliddetten arnmfl bir biimde kabul etmektir. Levinas kut-
saln fliddetinin karflsna mutlan azizliini koyar. Dinlerin katlma dayanan mi-
tik, kutsal dnyasnn karflsna, mutlan azizlii, mutlak ayrlyla kar. Levinasa
gre yalnzca bir ateist mutlakla girdii iliflkide onda erimez, onun aflknlna ka-
tlmaya, onunla birleflmeye alflmaz. Pozitif dinler kutsal belirleyen katlm iliflki-
lerinden kurtulamamfllardr. Oysa sonsuzluk fikri mitlerden kurtulmufl bir insanl-
n flafadr. Mitlerden arnmfl inan, tek tanrc inan, metafizik ateizmi varsa-
yar. (TI, s.75)
Mutla yabanc ve yoksul olarak dflnmek, Tanryla iliflkinin insanlarn mit-
lerle dolu cehaletinde gerekleflmediini ne srmektir. Sonsuzla iliflki, baflkasnn
mutlak baflkal karflsnda bylenerek ona sayg duymak deildir. lhi olan ile
iliflki, toplumsal bir iliflkidir; sonsuzca aflkn; yabancnn, dulun, yetimin bizi y-
zndeki yoksullukla armasdr. Her trl iliflkiden kopmufl (kathauto) mutlak
bir mevcudiyet kendisini yz yze iliflkinin yaknlnda ifade eder. Metafizik ate-
izmin pozitif anlam, metafizikle iliflkimizin teolojik deil, etik olduudur. O hlde
metafizik Tanrnn sfatlarnn bilinmesi anlamnda bilgi deildir. Tanr niha-
i ve en yksek mevcudiyetine insanlara adil davranlmasnn bir karfll olarak eri-
flir. Tanrya ynelmifl bir bakfln ona ulaflmas imknszdr. Bunun sebebi aklm-
zn snrl olmas deildir. Tanrnn grnmezlii, onun hayal bile edilmezlii an-
lamna gelmez; ona adalette ulafllabileceini anlamn taflr. Aflkn olan baflkasn-
da kabul etmek, ona baflkasna gsterilen misafirperverlikte misafirperver olmak,
nesnesini sarp sarmalayan, iine alan kavrayfltan daha ileri gider, yani daha misa-
firperverdir. O hlde metafizik, toplumsal iliflki, insanlarla iliflki alanna aittir. Nasl
Kantta duyumsanr olandan muaf tutulduunda kavramlar bofl kalr, insanlar ara-
sndaki iliflkiler olmasa Tanrya dair teolojik kategoriler de bofltur. Metafiziin ye-
ri etik iliflkilerdir. Metafizii, fleylere ve katlmaya mahkm bir hayalgcnn kav-
ramlarmza yapt katklardan temizlemek gerekir. Bylece nmzde ahlaki ilifl-
kilerden yola kan yeni ve baflka bir tinsellik alacaktr.
Bizi ontolojiden karan ve etie gtren aflknlk izleinin bafltan itibaren po-
litik bir izlek olduunu da syleyebiliriz: Levinas toplumsall kuran ilksel iliflki-
nin ne olduunu sorgulamaktadr. Toplumu birbirinden bamsz bireylerin bir
szleflme yaparak oluflturduklar bir btn olarak dflnen liberal anlayfl redde-
der. Toplumun znde veya kkeninde baflkasyla iliflki vardr. Bununla beraber,
Levinas ben ile baflkas arasndaki yz yze iliflkiyi etik ile politikann kesifltii ilifl-
ki olarak yorumlar. Baflkasnn gzlerinden nc bana bakar. Bunun anlam,
baflkasnn arsna onun ihtiyalarn karfllayarak yant verdiimde ona tandm
ayrcaln baflkalar tarafndan hakl bir biimde sorgulanabilecek olufludur. Bafl-
kas dnyada ihtiyalar olan tek varlk deildir. Dnyada yalnzca ikimiz var dei-
liz. Baflkasna karfl sonsuz sorumluluum nc tarafndan sorgulanr, nc
www.evrenselpdf.com
beni eflitlii salamak iin alflmaya, siyaset yapmaya sevk eder. nc baflkas-
na yardm etmeye alflmaktadr, beni de bu yolla kendisine katlmaya arr. Bu
kesiflime odaklandmzda Levinasn felsefesinde, yeni bir politika fenomenoloji-
sinin nvesini grebiliriz. Zira onda toplumsaln temeli hakknda bir iddiada bulu-
nulmaktadr. Btnlk ve Sonsuzun Bat felsefesinde ontolojinin politikayla iliflki-
si hakknda tarihsel baz saptamalar yaptn hatrlayalm. Btnlk ve Sonsuzun
nsznde Levinas, ontolojinin aslnda benin zgrlne dayanan, btnsellefl-
tirici bir tahakkm ve fliddet politikas olduu saptamasn yapmflt. Ama Btn-
lk ve Sonsuzun siyaseti reddettii, onun yerine etii koyduunu da syleyeme-
yiz. Zira Levinasta yzyze iliflki nc ile de iliflkidir. nc yz yze iliflkiye
sonradan girmez, kkenseldir. Bu kkensellikte etik bir politikann imknn veren
fley bulunur.
OLMAKTAN BAfiKA TRL VEYA ZN TESNDE

Levinasn, Btnlk ve Sonsuzda bir yz etii ortaya koyduu ne srlmfltr.
Bunu dorulayabilmek iin Levinasn yz nasl dflndn iyi saptamamz
gerekir. Dahas, bu eserde klasik felsefede bulabileceimiz trde bir etik bulunup
bulunmad da sorulabilir. Levinasn amacnn zneyi etik zne olarak yeniden
dflnmek olduunu ne sren yorumcular da vardr. Fakat bu eser bize etik z-
nenin nasl olabileceini anlatmay hedefliyorsa neden Yzn tesinde bafll-
n taflyan bir blmle ve nihayet Zaman ve Baflkadakine benzer bir veludiyet tar-
tflmasyla sonlanmaktadr? Neden Levinas bu eserden sonra Olmaktan Baflka Tr-
l veya zn tesinde gibi ikinci bir baflyapt yazma gereksinimi duymufltur? Ne-
den aflknln imkn sorunsal veludiyet tartflmas bu kez tamamen iptal edile-
rek etik iliflkide somutlaflr bir biimde yeniden ele alnmfltr? Olmaktan Baflka
Trl, etik znenin etik iliflkide hem kendisi hem de baflka olmak anlamnda afl-
knlk hareketine girmenin de tesine geerek olmaktan baflka trl olduunu
savlamfltr.
Btnlk ve Sonsuz ile Olmaktan Baflka Trl arasnda baflkasyla iliflki, so-
rumluluk anlayfl asndan nasl benzerlikler ve farkllklar vardr? ki eser arasn-
daki en nemli benzerlik, Levinasn etiin temelinin zgrlk olduu kabuln
reddetmesidir. Kanta gre zgrlmn tek kant, sadece ahlak yasasna sayg
duyduum iin eyleyebiliyor olmamdr. Ahlak yasasnn z zgrlktr. Levinasa
gre ise etik benin zgrlnn bir kant olamaz. zgrlk bencillii aflt, ev-
renselde temellendii zaman dahi baflkas zerinde bir hkimiyet kuruyor olabilir.
Her yasa kendi stalinizmi tarafndan tehdit edilir. Memurun grmedii gzyafllar
her zaman vardr. Kantn etiin znesine yaklaflm ile Levinasn yaklaflm arasn-
daki bafllca farklardan biri budur. Btnlk ve Sonsuzda etik iliflki zgrln
sorgulanmasna ve hakllafltrlmas gereinin grlmesine yol aar. Bununla bera-
ber, zgrln hakllafltrmak iin kendisini aklayan, meramn anlatan zne
dilde kendisini toparlayacak ve var olanlar zerindeki hkimiyetini yeniden tesis
edebilecektir. Bu durum, Levinas etik zneyi radikal bir biimde yeniden dfln-
meye zorlar. Olmaktan Baflka Trlde etik zne, etik iliflkiye zgr girmez, zaten
oktan baflkasnn rehinesi olmufltur. Rasyonel seimler yapan bir zne deildir
bu, baflkasyla takntldr. Yani baflkasyla ilgilenmemek, onu dflnmemek bu z-
nenin elinde deildir. Elinden geleni fazlasyla yapt hlde, hibir suu olmad
halde sulanmakta, tekrar tekrar kendisine geri frlatlmaktadr. Etik zne zulm
gren, mazlum bir zne olarak tarif edilir. Etik iliflkide mesele artk sadece baflka-
snn ihtiyalarn karfllamak onu doyurmak, giydirmek deildir, onun yerine ge-
www.evrenselpdf.com
82 adafl Felsefe-II
mek, onunla zdeflleflecek, tz deifltirecek kadar onun durumunun ierdii skn-

ty yaflamak ve grd fliddetin nesnesi hline gelmektir. Etik iliflkide etik zne
biri-dieri-iindir. Bu znenin sorumluluunun bir snr yoktur, sorumluluklar-
n yerine getirdike yerine yenileri, daha da arlar gelir. Sorumluluklarn yerine
getirdike bir vicdan rahatlna da ulaflamaz. Ben elimden geleni yaptm, bu so-
rumluluu biraz da baflkalar paylaflsn. diyemez, daha fazla sorumluluktan ka-
mak iin hibir mazeret gstermeye hakk yoktur. Dnyann tm ykn omuzla-
rnda tek baflna taflyan bu zne, Levinasa gre sorumlulukta biricikleflir. Seilmifl-
lii, onun sonsuz sorumluluunda yerine kimsenin geemez olmasndan baflka bir
fley deildir. Olmaktan Baflka Trl annelii bu sorumluluun somutlaflt bir fi-
gr olarak ele alr. Levinas annelikte ne gryor? Annelik ona gre kendi varly-
la ve zgrlyle ilgilenmenin tesine gemek, zulm grd baflkasndan ka-
mak yerine ondan sorumlu olmaya devam etmektir. Buradaki anne huysuz, kap-
risli, belki de hasta bir ocuun, ok zor koflullarda ona bakmak iin uraflan ya-
payalnz annesi gibidir. Neden Levinas etik znelii byle tarif ediyor? Bunun se-
bebi toplumsal barfln imknn bu znellikte buluyor olmasdr. Toplumsal bar-
fln gelebilmesi iin zulm devam ettii, fliddet bilfiil srd halde mazlumun
kendisini zalimden de sorumlu olarak grmesi gerekir. Levinas zulm grene etik
znelikte bir ayrcalk tanr. Sadece o yerine gemenin ne olduunu bilir, baflkaca
herkes yerine geme hakknda kulaktan duyma fikirlerle yetinecektir.
Olmaktan Baflka Trl etik anlam ifade etmeyi yerine geme olarak dfln-
yor. kar gzetmezlikte bir cesaret gsterisi, bir kahramanlk yoktur, her trl
edilginlikten de daha edilgin bir edilginlik, bir duyarlk, bir takntllk vardr. Levi-
nasn szn ettii etik, iradeye veya isteme deil, insann tekine kendi derisinin
altndaymfl gibi yakn olmasna dayanr.
SIRA SZDE Sevgi benin SIRA

varlnn
SZDE tesine gemesi olarak yorumlanabilir mi?
4
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Levinasn Bat felsefesinin Baflkayla kurdu- lemesinden etkilenir. Levinas, yaflad dnemde
1 u iliflkiyi nasl elefltirdiini aklamak ve bu elefl- Avrupa kltrnn krizini Ayn ile Baflka iliflkisi-
tirinin onu nasl alternatif bir felsefe kavrayflna ne odaklanarak ele almfltr. Bu izlei Aflknlk
gtrdn anlatmak. nasl mmkndr? sorusuyla iliflkilendirerek tar-
Bat felsefesi Baflkay Aynya indirger: Baflka- tflr. Ona gre, bir babann ocuu yoluyla, ken-
l kavramlar, ilkeler, temsiller araclyla Ay- disinin olmayan imkanlarla dolu bir gelecee ta-
nya benzeterek onun baflkaln yok eder. Mo- flnmas gibi metafizik arzu da mutlak baflka
dern felsefenin sonlu ile sonsuz arasndaki iliflki- olanla iliflki kurar. Mutlak baflkann baflkal
yi eflitli flekillerde kuruflu, Ayn ile Baflka iliflki- onun benim ona verdiim anlam sonsuzca afl-
sinin terimleriyle dflnlebilir. rnein Hegel masnda bulunur. Bu aflknlk baflkasyla etik ilifl-
iin Ayn sonsuzdur ve o sonluyu sonsuza indir- kide somutlaflr. Yz yze iliflkideki aflknlk ha-
ger. Kant ise sonsuzu sonluya indirgemeye al- reketi, radikal baflkann btnlkte erimedii bir
flr. Levinas, sonsuzu sonluya indirgenemeden durumu somutlafltrr. Etik iliflkide somutlaflan
onunla iliflki kurmann yolunun anlama deil, ar- sonsuz, btnle direnen aflkn bir varolufltur.
zu olduunu syler. Baflka olarak baflka felsefe-
ye varlkbilim yoluyla deil; baflkasyla konufl- N
A M A
Levinasa gre aflknlk ihtiyacnn neden do-
ma, onun zgrlm sorgulamas anlamnda 4 duunu, varlktan kmann ne anlama geldi-
etikle girer. Levinas Tanrnn felsefedeki yerini ini ve aflknln nasl mmkn olduunu ak-
de etikte bulur. Levinasa gre felsefe baflkaya lamak.
karfl konuksever dflnce olabilir. Bu, etikin Kafl zerinede varln ezici deneyimi aflkn-
ontolojiyi nceledii felsefedir. lk ihtiyacn dourur. Bu ihtiya varlktan k-
mann, kamann yollarn dflndrr. Zaman
N
AM A
Levinasn Avrupa Kltrn sorgulama neden- ve Baflkaya gre aflknlk, lmek deildir, lmek
2 leri ile felsefesi arasndaki iliflkiyi aklamak. benin kayb olurdu. lm ok strap ekenler
Levinasa gre Avrupada rklk dalgasnn ya- iin bir kurtulufl olabilir ancak insan istedii za-
ylmasnn felsefi sebepleri de vardr. Avrupa kl- man lemeyebilir, lemeyecek kadar edilginle-
tr kendinden baflka olanla karfllafltnda, bu flebilir, ldkten sonra da varln anonim fslt-
karfllaflmann terimlerini hep kendisi belirlemek snda mevcudiyet geri dnebilir. O hlde aflkn-
ister. Batda akl tek olduuna inanr ve baflka lk, hl varlkta iken baflkaya doru gitmek ve
bir aklla diyaloa girmeye, ondan bir fley ren- bir daha kendine geri dnmemektir. Bu durum
meye yanaflmaz. Levinas benin baflkada eridii gerekleflebilirse eer, nce felsefi tekilii orta-
klasik mistik aflknlk anlayfln reddederek afl- dan kaldrr, sonra da felsefeyi ikicilik yoluyla
knl etik balamda yeniden dflnr. Burada oulculua ulafltrr.
etikin anlam evrensellii, kendi kavrayfln bafl- Levinas Zaman ve Baflkada bir benin kendi va-
kasna dayatmak deil, dnyay baflkasnn diliy- roluflunu stlenerek dnyada ortaya kmasna
le yeniden anlamlandrmaya ak olmaktr. hipostaz adn verir. Ancak hipostaz yoluyla bir
benin, dnyada olmann mmkn olabilece-
N
A M A
Levinas felsefesinin, Husserl ve Heideggerle ilifl- ini ne srerek Heideggerin Dasein analitiine
3 kilerini saptamak ve felsefesini neden Baflkas bir elefltiri yneltiyor. Aflknln dier bir yolu
Aflknlk ve Sonsuzluk kavramlar zerinde ise benin dourganlk yoluyla varlktan, kendin-
temellendirdiini aklamak. den karak kendinden baflka olmasdr. Bu, bafl-
Levinas, Husserlin, varlklarn ne iseler o ola- kay aynya indirgemeden bir aflknlk imkn
rak bilince verilebileceklerini ileri sren bilincin bulmak demektir.
ynelimsellii kuram ile Heideggerin insann
varln, zne-nesne karfltlnn tesine geen
biimde, dnyada olmay temel alarak zm-
www.evrenselpdf.com
84 adafl Felsefe-II
NAM A
Levinasn sonluluk ve sonsuzluk iliflkisini ele N
AM A
Levinasa gre aflknlkta olmann tesine ge-
5 alfln, Hegel ve Descartes felsefeleriyle bants 6 en etik znenin neden zgr olmadn ak-
iinde konumlandrmak ve metafizik arzunun lamak.
baflkaya yneliflinin sonlu ile sonsuz arasndaki Levinas, Olmaktan Baflka Trl veya zn te-
iliflkiyi nasl kurduunu aklamak. sinde adl yaptnda aflknl etik iliflkide so-
Bat kltrnn iki heterojen kayna vardr: Es- mutlaflr bir biimde yeniden ele alr. Bu kez etik
ki Yunandaki sonlu evren anlayfl ve vahiyle ge- zne etik iliflkide hem kendisi hem de baflka ol-
len sonsuz fikri. Modern Bat felsefesi hem uzam- mann da tesine geer, baflka trl olmak deil-
l varlkta hem de ruhta sonsuz ile sonlu arasn- dir artk mesele. Baflkasyla iliflkisinde olmaktan
daki iliflkiyi kurmann yolunu arar. rnein, Des- baflka trl veya znn tesindedir. kar-g-
cartesn bafllca kaygs dflnen sonlu varlkta zetmez zne yalnzca kendi varlyla ilgilenme-
bulunan sonsuzluk fikrinin nereden geldiidir. nin tesine gemez, tz aflr varlyla ilgilenme-
Hegel, Kant sonlunun sonsuzla iliflkisini kopar- yi de brakr. Olmaktan Baflka Trlde etik z-
makla sular. Hegele gre btnlk sonsuzdur ne, etik iliflkiye zgrce girmez, kendisini baflka-
ve varlkta kendisini gereklefltiren akl da z- sna maruz kalmfl, oktan baflkasnn rehinesi
grlk ideasndan baflka bir fley deildir. Levi- olmufl bulur. Baflkasyla ilgilenmemek, onu d-
nas, Hegelci sonsuzun karflsna Descartesta bul- flnmemek bu znenin elinde deildir. Elinden
duu sonsuz fikrini karr. nk Hegelci son- geleni fazlasyla yapt ve hibir suu olmad
suzluk btnsellefltiricidir. Levinas bu anlayfln halde sulanmakta, baflkasna doru gitmeye a-
karflsna, btnsellefltirmeye direnen baflkayla lfltka tekrar tekrar gerisin geri kendisine frlatl-
iliflki olarak sonsuzu karr. Levinasn sonsuz maktadr. Olmaktan Baflka Trl, annelii bu so-
fikri bize aflknlk dedii fleyin yapsn sunar. rumluluun somutlaflt bir figr olarak ele alr.
Aflknlk Btnlk ve Sonsuzda metafizik ola-
rak adlandrlmfltr. Btnlk ve Sonsuz ontoloji
ile metafizii birbirinden ayrt eder. Levinasn
Btnlk ve Sonsuzda yapt fley, Kantn meta-
fizik dedii fleyi diriltmek deildir. O, Btnlk
ve Sonsuza metafizik arzudan dnyada olmak-
la yetinmeyip baflkaya doru gitmeye alflmak
olarak sz eder. Metafizik arzu insandaki eksik-
likten deil, ondaki bir fleyin srekli aflrln-
dan, fazlalndan, taflmasndan, kabna sama-
yflndan doar. Metafizik arzu ile yneldiim
baflka, tpk Descartesn Tanrs gibi ona yne-
len fikri veya temsili aflar.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Levinasa gre Bat felsefe- 6. Afladaki grfllerden hangisi Levinasn metafizik
sinin bir zellii deildir? anlayfln belirleyen bir nitelemedir?
a. Baflkaya karfl indirgemeci olmak a. Duyularla deil aklla bilinebilenin arafltrlmasdr.
b. Aynyla Baflkay zdefllefltirmek b. htiyaca indirgenemeyen arzulamann baflkaya
c. Kendi terimlerini sorgulamadan kanmak ynelimidir.
d. Sonluyla sonsuz arasnda iliflki kurmamak c. Varlk olarak varln felsefesidir.
e. Baflkasyla karfllaflarak dflnmeye bafllamak d. Fiziin tesi hakknda yaplan felsefi bir arafltr-
madr.
2. Afladakilerden hangisi Levinasn metafizik ar- e. Bafllca konular Tanr, ruh ve evrendir.
zuyu mutlak baflkayla iliflki kurmak olarak tanmlama-
snda etkili olan bir dflncedir? 7. Levinasa gre Hakikat ile adalet arasndaki iliflki
a. Husserlin ynelimsellii aflknlk olarak ele al- yi kurmann ilk adm afladakilerden hangisidir?
mas ve gr kuram a. Yasalarn adil biimde uygulanmas
b. Heideggerin dnyada olmay Daseinn temel b. Benin kendi davranfllarn rasyonel bir elefltiriye
hali olarak zmlemesi tabi tutmas
c. Descartesn sonsuzluk fikri hakkndaki dfln- c. Baflkasyla yz yze iliflki
cesi d. Benin zgrlnn evrensellie dayanmas
d. Kantn metafizik anlayfl e. Baflkasnn tikelliinin eflitlie indirgenmesi
e. Hegelin farklarn btnn hareketinden dodu-
u ve ona geri dnd dflncesi 8. Afladakilerden hangisi Levinasa gre bilginin k-
kensel bir koflulu deildir?
3. Levinasa gre varlktan kmak ne demektir? a. Bilgi baflkasndan gelen elefltiriye ak olmaldr.
a. Benin varln terk etmedii halde baflkaya gi- b. Bilgi anlafllr olmaldr.
derek onda kendinden baflka olmasdr. c. Elefltiri benin zgrlnn keyfiliini ortaya
b. Benin baflkadan karak aynlaflmasdr. karr.
c. Benin kendisinden kp kendisine geri dnme- d. Bilginin hakllnn gsterilmesi gerekir.
sidir. e. Bilgi bireyi evrensel olarak yceltir.
d. Benin sonsuzlukta baflkasyla btnleflmesidir.
e. Benin yok olmas, sonsuzda erimesidir. 9. Levinasa gre sonsuz olanla, ilhi olanla iliflki nasl
kurulabilir?
4. Levinasa gre bunlardan hangisi baflkalkla iliflki a. Aflknlk yoluyla ilhi olana katlmaya alflarak
iinde olamaz? b. Aflkn olann varln kabul edip ona inanarak
a. Benin alflarak hayatla mcadele etmesi ve dn- c. Mutlakla iliflkide greli olann iptal olmasyla
ya nimetlerinden beslenmesi d. Mutla aklla kavrayarak
b. Benin mistik deneyim yoluyla Tanrya ulaflma- e. Mutlak baflkasyla etik iliflkidedir
s ve onda erimesi
c. Babann ocukla kurduu iliflki 10. Olmaktan Baflka Trlnn Levinasn baflkasyla
d. Benin eros tecrbesi iliflki asndan getirdii yenilik afladakilerden hangi-
e. lmn benim imkanlarm olmayan imkanlarla sidir?
iliflki kurmam salayan bir zaman amas a. Etik znenin zgr olmas
b. znenin baflkasnn ihtiyalarn karfllamakla
5. Levinasn Bilin neyle karfllaflrsa karfllaflsn, kar- ykml olmas
fllaflmann terimlerini kendisi koyuyorsa, olsa olsa ken- c. znenin birliinin ontolojik olarak temellendi-
disiyle karfllaflr. dflncesi hangi dflnceye yneltil- rilmesi
mifl bir elefltiri olamaz? d. Sorumluluun biri-dieri-iin yapsna bal ta-
a. Yahudi Talmud geleneine rifi
b. Eski Yunan geleneine e. Aflknlln dourganlkta somutlaflmas
c. Kantn elefltirel felsefesine
d. Alman idealizmine
e. Husserl fenomenolojisine
www.evrenselpdf.com
86 adafl Felsefe-II

1. e Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden ti. Aydnlanmann, bilimin ve teknolojinin Avrupasnda
gzden geiriniz. byle bir ideolojinin glenmesine imkn veren zihin-
2. c Yantnz yanlfl ise Levinas Felsefesinin Gzer- sel ve kltrel zemini sorgulayp elefltirdi. Bylece bafl-
gh blmn yeniden gzden geiriniz. kalk, konukseverlik, aflknlk gibi kavramlarla etik ala-
3. a Yantnz yanlfl ise Zaman ve Baflka blm- na yneldi. Dflncesini oulculuun felsefi temelleri
n yeniden gzden geiriniz. zerinde younlafltrd
4. b Yantnz yanlfl ise Zaman ve Baflka blm-
n yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3
5. e Yantnz yanlfl ise Btnlk ve Sonsuz bl- Herkes doal olarak kendi haklarn savunur. nemli
mn yeniden gzden geiriniz. olan baflkasnn insan haklarn savunmaktr. nsan hak-
6. b Yantnz yanlfl ise Btnlk ve Sonsuz bl- lar hmanizmi bunu gerektirir. Baflkasna da ben sta-
mn yeniden gzden geiriniz. tsnn tannmas mcadelesi, insann insanln
7. c Yantnz yanlfl ise Btnlk ve Sonsuz bl- benin konumundan ele ald iin baflkasnn baflkal-
mn yeniden gzden geiriniz. n gz ard etme tehlikesi taflr.
8. d Yantnz yanlfl ise Btnlk ve Sonsuz bl-
mn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4
9. e Yantnz yanlfl ise Btnlk ve Sonsuz bl- Sevgiden (eros) ne anlyoruz? Sevgi sevilene sahip ol-
mn yeniden gzden geiriniz. mak ya da sevilene ait olmak mdr? Sevgi, sevenlerin
10. d Yantnz yanlfl ise Olmaktan Baflka Trl ve- birbirinde erimesi, bir elmann iki yars gibi olmas m-
ya zn tesinde blmn yeniden gzden dr? Sevgi sevileni aynlafltrmyor, onda kaybolmuyorsa
geiriniz. bir baflkayla iliflkidir elbette. Sevilenden ve sevilenle
kurulan iliflkinin znesi Levinasn Olmaktan Baflka Tr-
lde tarif ettii takntl zne gibi olmal mdr? Levinas
Sra Sizde Yant Anahtar iin etiin bu takntl znesi mazlumdur. Grd zul-
Sra Sizde 1 mn sorumluluunu taflr. Bir baflkasn sevmek, insa-
Genel olarak diyaloun ortak bir dil ve kavramlar siste- nn kendisini sevgilisinden grd eziyetten bile so-
mine sahip olmaya dayand sylenir. Bunlar olmasa rumlu tutmas mdr? Sevgiyi byle tarif etmek, sevginin
diyaloun da olamayaca sylenir. Fakat bu yalnzca karfllkl emek, paylaflma, dayanflma, zgrleflme ve
ksmen dorudur. Diyalog, benin baflkaya dil yoluyla birbirine sayg duyma olmas fikriyle elifliyor.
alma abasdr. Burada nceden varolan bir duygu ve
dflnce ortakl bulunmak zorunda deildir. Diyalog
yoluyla insanlar birbirini duyguda ve dflncede anla- Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
may baflarabilirler. Bunun iin nce bizde zaten bulu- Kaynaklar
nan anlamlandrma biimlerini baflkasnn elefltirmesine Emmanuel Levinas: Sonsuza Tanklk. (2003). Yayna
ve sorgulamasna ak olmak gerekir. Diyalog sadece hazrlayanlar Zeynep Direk ve Erdem Gkyaran,
cehaletimizin deil, keyfiliimizin ve haysiyetsizliimi- Metis, Istanbul.
zin, iktidarmzn da ortaya kmasn gze alyorsak Emmanuel Levinas, Zaman ve Baflka. (2005). eviren
gerek bir diyalog olur. Bu anlamda diyalog, ortak bir zkan Gzel, Metis, Istanbul. Zeynep Direk, Bafl-
dil ve kavramlar sistemi olduu varsaymnn sorgulan- kalk Deneyimi. (2005). Yap Kredi, Istanbul.
masdr. Emmanuel Levinas, lm ve Zaman (2007). eviren
Nami Bafler, Ayrnt, Istanbul.
Sra Sizde 2 Emmanuel Levinas, Drt Talmud Okumas. (2011). e-
Her felsefe yaflad zamann ve toplumun yapsndan viren Burak fiaman, Pinhan, Istanbul.
etkilenir, dneminin sorunlarn ele alr. Felsefenin ana Robert Bernasconi, Levinas Okumalar. (2011). Yayna
ifllevlerinden biri an dflncelerini ve olgularn elefl- hazrlayan Zeynep Direk, Pinhan, Istanbul.
tirilmesi ve sorgulanmasdr. Levinas bir Yahudi olduu
iin Almanyada ykselen anti-semitizmin aclarn ek-
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
6
ADAfi FELSEFE-II
Amalarmz
N
Derridaya gre felsefe nedir? sorusuna yant verebilmek iin neden de-
N
konstrksiyona baflvurmak gerektiini aklayabilecek,
Dekonstrksiyonun fenomenolojiyle iliflkisini ve felsefe, sanat ve dier disip-
N
linler zerindeki etkilerini aklayabilecek,
Dekonstrksiyonun amacnn metafiziin gizli varsaymlarn aa karmak
olduunu tespit edebilecek ve metafiziin dekonstrksiyonunu Derridann
anlam kuramyla, farklarn oyunu olarak diffrance dflncesiyle iliflkilen-
N
direcek,
Derridann geleneksel metafiziin konuflma ve yaz konusundaki tutumuna
N
getirdii elefltirileri anlayabilecek,
Derridann siyaset felsefesine yapt katklar ifade edebilecek ve vard so-
nular anlam kuramyla iliflkilendireceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anlam fiiddet
Dekonstrksiyon Adalet
Diffrance Sorumluluk
Radikal baflkalk Konukseverlik
Logosmerkezcilik Dissmination
indekiler
GRfi
DERRIDANIN HAYATI VE ESERLER
DERRIDANIN FELSEFESNN
adafl Felsefe-II Derrida GZERGHI
DEKONSTRKSYON
DEKONSTRKSYON ETK VE
SYASET
www.evrenselpdf.com
Derrida
GRfi
Metafizik, varl eflitli temellendirme giriflimlerini ieren gelenektir. Felsefe yap-
mann anlamn, neyin felsefe olup neyin olmadn bu gelenek belirlemifltir. Me-
tafizii dekonstrksiyona uratarak felsefe yapmak ne demektir peki? Dekonstrk-
siyon; kalplaflmfl, duraan, btnsellefltiren, karfltlklara dayanan tarihsel dfln-
me biimlerinin deerini sorgular ve bylelikle deerleri yeniden deerlendirme-
nin imknn arar. Fakat metafizii dekonstrksiyona uratabilmek iin dflnce
hem metafizik gelenein iinde kalmal hem de onun dflna kabilmelidir. De-
konstrksiyon, metafizie ierden bir elefltiri getirir. Bu gelenein iinden felsefi
olmayan olarak grd gelere doru hareket ederek metafiziin dflna kar.
Son kertede metafiziin dekonstrksiyonu bize dnyann anlamland hareketin
farklarn oulluna dayandn, bu farklarn birbiriyle diyalektik olmayan bir dina-
mizm iinde iliflkilenerek rediklerini gsterir. Anlamn kkeninde, farklarn birbi-
rinin yerine gemesi, tekrar ve baflkalaflm, mulkl, karar verilemezlii bulu-
nur. Bununla karfllaflmak insan hayat iinde karflsna kan tekilliklere karfl so-
rumluluundan kurtarmaz, adalet arayflndan vazgemesini gerektirmez. Aksine,
bu radikal deneyim tekillie karfl sonsuz sorumluluk stlenmenin kofluludur.
DERRIDANIN HAYATI VE ESERLER
Jacques Derrida (1930-2004)

Derrida 15 Temmuz 1930da, orta snf bir Yahudi ailenin ocuu olarak Cezayirin
El Biar kentinde dodu. O yllarda Cezayir bir Fransz smrgesi olduu iin Arap
mslman ounluk, Cezayirin yerlisi Yahudiler ve dier aznlklar Fransz idare-
si altnda birlikte yaflyorlard. 1870de Crmieux Yasasyla yerli Yahudiler Fransz
Vatandafllna kabul edilmifllerdi. Bu gruba Franszlar Pied Noir (Kara Ayak) ad-
n verirler. Jacques Derridann Babas Georgette Sultana Esther Safar, bir tccarn
yannda pazarlamac olarak alflmaktadr. Annesi Aim Derrida ve babas Esther
Safar befl ocuklarndan ncsne bir Hollywood yldzndan esinlenerek Jacki-
e adn verdiler. Jackienin iki erkek kardeflin hastalktan lm Aimyi aflr koru-
mac bir anne hline getirmifltir.
Derridann ocukluu, ilk genlii El Biarda geer. Hitlerin iktidara gelifli Ce-
zayirdeki Anti-Semit topluluklar tarafndan coflkuyla karfllanmfltr. Jackie ilkokul
eitimine bir Fransz smrge okulunda bafllamfltr ve 1942 ylna kadar okulda en
www.evrenselpdf.com
90 adafl Felsefe-II
baflarl rencilerden bir tanesidir. O yl okullarn ald gn dier Yahudi o-

cuklarla birlikte okuldan uzaklafltrldn renir. Vichy hkmeti Yahudilere kar-
fl ayrmc yasalarn Cezayirde uygulamaya sokmufltur. Gerekte Almanya henz
Fransaya bu ynde bir bask yapmamfltr. Bu uygulamay Almanyaya hofl grn-
mek isteyen Vichy hkmetinin kendisi bafllatmfltr. Bu yasalarn uygulanmasyla
Fransz okullarndaki Yahudi renci saysnn azaltlmas hedeflenmektedir. Ya-
hudi ocuklarn byk bir ksm, artk Yahudilerin gittikleri okullara gideceklerdir.
Jackie de okuldan uzaklafltrlan renciler arasndadr. Yeni okuluna gider ama
urad hayal krkl yznden derslerini eskisi gibi ciddiye almaz ve o seneyi
ounlukla devamszlk yaparak geirir. Ayn yl, befl kuflaktr Fransz vatandafl
olan Derrida ailesi Fransz vatandafllklarn kaybederler ve Cezayirde yabanc sta-
tsne dflerler. Bu durumun mulkl, Derridann, kendisini hayat boyunca
hem Fransz kltrne ait hem de onun dflnda hissetmesine yol aar.
Derrida 1949da Parise gelmifl, nce Lyce Louis Grandda okumufl, sonra
1952de cole Normale Suprieuree kabul edilmifltir. Orada psikanaliz eitimi g-
ren Marguerite Aucouturier ile tanflmfl ve 1957de evlenmifllerdir. 1960-64 arasn-
da Sorbonne niversitesinde dersler verdi. 1964-1984 yllar arasnda cole Nor-
male Suprieurede retim yesi olarak grev yapt. 1983te Franois Chtelet ile
birlikte Collge International de Philosophie (CIPH) kurmufltur, bu kurum niver-
sitede yaplamayan tarzda arafltrmalarn yaplabilmesi iin bir alan amasyla tan-
nr. Derrida 1984-1999 yllar arasnda cole des Hautes tudes en Sciences Socia-
lesda dersler verdi. 1966 ylnda John Hopkins niversitesinde yapt Befleri Bi-
limlerin Syleminde Gsterge, Yap ve Oyun bafllkl konuflmadan itibaren felse-
fesi Amerikada Fransada olduundan daha byk bir ilgiyle karfllanmfltr.
1970ten itibaren Yale niversitesinde dzenli bir biimde ders verdi. 1986da Ca-
lifornia Universitesi (Irvine)nde ders vermeye bafllad. Uzun yllar boyunca hem
California niversitesinde hem de Pariste cole des Hautes tudes en Sciences So-
cialesda ders vermeyi srdrmfltr. ngilizce konuflulan dnyada Derridann fel-
sefesi bazen de dflmanlkla karfllanmfltr. Bu durum 1992de Cambridge niver-
sitesinin Derridaya fahri doktora vermek istemesiyle gn yzne kt. Cambrid-
geten ve baflka niversitelerden on dokuz filozof bu dle The Timesda Derri-
day flarlatanlkla flulayan bir metni imzalamak suretiyle itiraz etmifllerdir. Derrida
2004 ylnda pankreas kanserinden lmfltr.
SIRA SZDE Derridann SIRA

Fransz vatandafl olarak yafladklaryla anlamn oulluu, anlamn yeniden
SZDE
1 retilmesi konusundaki grflleri arasnda iliflki kurabilir misiniz?
D fi N E L M DERRIDANIN
D fi N E L M FELSEFESNN GZERGHI
Jacques Derrida 20. yzyln en etkili filozoflarndan biridir. Foucault ve Deleuze
S O R U ile birlikte Fransz
S O R U akademisinin marjnda kalan zel bir dflnrler kuflana men-
suptur. Eserleri dil, felsefe, estetik, resim, edebiyat, iletiflim, etik ve politika hakkn-
daki fikirlerimizi etkilemifl, deifltirmifltir. Derrida ilk eserlerini, 1953-54te Jean
DKKAT DKKAT
Hyppolitein ynetiminde yazd Yksek Lisans Tezi, Le problme de la gnse
dans la philosophie de Husserl (Husserlin Felsefesinde Oluflum Problemi) den bafl-
N N
SIRA SZDE layarak bir SIRA SZDEyorumcusu olarak vermifltir. Felsefi evrelerde etki yaratan ilk
Husserl
eseri Husserlin Geometrinin Kkeni adl alflmasna yazd Geometrinin Kke-
nine Girifl (1962) tir. Derrida bu eserinde Husserlin felsefesine yaplan klasik bir
elefltiriye, Husserlin statik zleri arafltrmakla yetinip tarih sorununu gz ard etti-
i elefltirisine yant verir. Geometrinin nesnesinin ideal olmas ne demektir? Der-
K T A P K T A P
TELEVZYON T E L E V Z Y O Nwww.evrenselpdf.com
6. nite - Derrida 91
rida bu soruya yant ararken fenomenolojinin iindeki eflitli gerilimlere ve para-

dokslara iflaret eder.
1967 ylnda, henz otuz yedi yaflndayken Derrida Yaz ve Fark, Ses ve Feno-
men ve Grammatolojiye Dair; bafllklarn taflyan eser yaynlamfltr. Yaz ve
Fark son on ylda edebiyat ve felsefe alannda, Emmanuel Levinas, Georges Bata-
ille, Michel Foucault, Sigmund Freud, Edmund Husserl, Edmond Jabes, Antonin
Artaud gibi figrler stne yazlmfl makaleleri bir araya getiren bir derlemedir.
Grammatolojiye Dair Jean-Jacques Rousseaunun ann, yani modernliin logos
merkezci olduunu gsteren dekonstrksiyonlar ierir. Ses ve Fenomen ise Husserl
fenomenolojisi zerine yazlmfl bir denemedir. Bu eser Derridann felsefesinin
nemli kavramlarn tohum fleklinde ierir. Bu felsefe fenomenolojiden domufl,
nde gelen bir biimde, Husserlin ve Fransada hep onunla birlikte okunan Hei-
deggerin dflncesinin terimleriyle iflaretlenmifltir. liflki kurduu felsefi ve edebi
kaynaklar ok zengindir: Hegel, Freud, Marx, Nietzsche, Levinas, Blanchot, Batail-
le, Lacan, Mallarm, Joyce, Kafka, Ponge... 1967de yaynlanan eserin ortak
noktas dekonstrksiyon ad verilen bir felsefi stratejiyi, felsefe yapma tarzn iln
etmeleridir. Derrida felsefi yolculuunun baflnda, varoluflulua, fenomenolojiye
ve yapsalcla karfl mesafe almfltr. Bu mesafenin kendisine zg taraf Bat me-
tafiziinin dekonstrksiyonu giriflimi iinde aa kar.
Dekonstrksiyon yalnzca felsefeciler tarafndan deil, ok genifl bir yelpaze
iinde, neredeyse tm sosyal bilimler, sanat disiplinleri ve aydn evreler tarafn-
dan sahiplenilmifltir. lk nce Amerikada ses getirmifl, oradan tm dnyaya yay-
larak eflitli dekonstrksiyon pratiklerinin ilham kayna olmufltur. 1980lerde ni-
versite kampslerinde moda akmdr, edebiyat ve felsefe eserleri dekonstrsiyo-
na tabi tutulur, mimarlarn da bu akma eklenmesiyle simetriyi gz ard eserler ta-
sarlanmaya bafllanr. Dekonstrksiyonun psikoloji, edebiyat, kltrel arafltrmalar,
dilbilim, feminizm, sosyoloji ve antropoloji alanlarnda nemli bir etkisi olmufltur.
Elbette bu disiplinler her zaman felsefeden beslenirler, fakat dekonstrksiyonun
zellikle ilgi ekici olmasnn sebebi onun geleneksel felsefenin kapanfln krma-
s, felsefi dflnm dflarya, felsefi olmayana ayor olmasdr. Dekonstrksi-
yonun bu yaygn etkisi ayn zamanda da dekonstrksiyonun tek olmadn gs-
terir. Bu pratiklerin hepsi Derridann dflncesinden ilham almfl olabilirler ama
bu durum, Derridann felsefi dflncesiyle bunlar birbirine eflitlemeyi gereke-
lendirmez.
Derrida klliyat yaklaflk elli kitab ierir. Bunlarn hepsini tek bir izlek, sorun-
sal veya kategori altnda ele almak imknszdr. Bununla birlikte, dflnrn sek-
senlerden itibaren ounlukla etik ve siyaset felsefesi sorunlarna ynelik alflma-
lar yaptn, dekonstrksiyonu bu balamda yeniden dflndn ileri srebili-
riz. Derrida felsefe yapmann herkesin hakk olmas iin alflmfl, Gney Afrikada-
ki apartheid politikalarna, totaliter rejimlere, dflnceye sansre, Fransann g-
men politikalarna karfl mcadele etmifltir. Fakat tercihi siyasal olaylar zerine
dorudan bir biimde konuflmak deildir. O, siyasetin ve etiin temellerini, bu te-
mellere ait kkensel deneyimleri ele alarak dflnr. Bylece ann politik olay-
larna tepki verir.
1993 tarihli Marxn Hayaletleri, Derridann Marxla felsefi iliflkisini gz nne
serer. Bu eserde Derrida, Marxn syleminde metafiziin tesine giden geler bu-
lunduunu gstermeye alflr. Dekonstrksiyonun totaliter komnist rejimlerle de-
ilse de Marxn kendi metinleriyle barflk olabilecei ortaya kar. 1994te Ya-
sann Gc: Ototitenin Mistik Temeli, Walter Benjaminin fiiddetin Elefltirisi de-
www.evrenselpdf.com
92 adafl Felsefe-II
nemesi balamnda ulus devleti temellendiren ve varlkta tutan fliddeti sorgular.

Bylece dekonstrksiyon kurumlarn dekonstrksiyonu olmaya bafllar. Siyaset fel-
sefesi balamnda dekonstrksiyon, yasa ile yasaya indirgenemeyen bir adalet fik-
ri arasndaki bir dflnm, bir faaliyettir. Derridann arkadafllk, konukseverlik,
milliyetilik, terr, kreselleflme vb., gibi sorunlar ele ald bu sre, siyaset
felsefesi bakmndan son derece verimlidir. lmeden nce verdii son dersleri
egemenlik sorununu tartflr.
Derridann dekonstrksiyonu siyaset ve etik balamlarda tartflt son dnem
dflncesinin Levinas etkisi tafldna iflaret eden yorumcular vardr. Bu, Yahudi
dflncesinin Derrida zerindeki etkisi olarak da grlebilir. Sz konusu etki, ra-
dikal baflkalk fikri ve sorumluluun sonsuz olduu kabulnde bulunabilir. Derri-
daya gre radikal anlamda baflkas toplumsal kategoriler yoluyla snflandrlamaz
SIRA SZDE SIRA
bir tekilliktir veSZDE
onu fark etmek, ona bir yant vermek gerekir. Sorumluluk bu ya-
nt veya tepkiyle bafllar. Siyaset felsefesi balamnda da dekonstrksiyon bu tepki-
D fi N E L M
nin bir gerei olarak ortaya kar.
D fi N E L M
SIRA SZDE Dekonstrksiyon, toplumsal zihniyeti anlamak iin de uygun bir yntem olabilir mi?
SIRA SZDE
S O R U 2 Niin? S O R U
DKKAT Radikal anlamda
D K Kbaflkalk,
AT greli olmayan, mutlak baflkalktr. Fakat mutlak baflkalk ta-
nmlanamaz, snflandrlamaz. Oku kategorilerin altna yerlefltirmek onu greli hale geti-
S O R U recektir. Bu baflkal
S O R U insan kategorisi altna bile koyamayz. Baflkasn, baflka insan ola-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
rak tarif etmek hayvan/insan/tanr; yaflam/lm karfltlklarn beraberinde getirir.
DKKAT DKKAT
AMALARIMIZ DEKONSTRKSYON
AMALARIMIZ
Derridann neden dekonstrksiyon gibi bir stratejiyle ortaya ktn anlamak iin
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
onun Heideggerle iliflkisini dikkate almak gerekir. Heideggerin varlk tarihine ilifl-
K T A P kin saptamalar,
K T A1930larda
P metafiziin kapanflna vurgu yapmas, metafizii des-
AMALARIMIZ
trksiyonaAMALARIMIZ
tabi tutma gereinden sz etmesi, dflncenin bylece metafizik varsa-
ymlardan serbest kalabilecei yeni bir aa girebileceimiz umudunu taflmas,
TELEVZYON DerridannT E Ldekonstrksiyonu
EVZYON icadna ilham kayna olmufltur. Ama nedir bu de-
K T A P konstrksiyonaK T A Ptabi tutulmas lazm gelen metafizik? Metafizik bir fikir eflyalar m-
zesi, bir kltr donanm olarak felsefe tarihi deildir. Bu tarih eer bugn dfln-
me biimlerimize egemen olmasayd onun niye bu kadar ciddiye alnmas gerekti-
NTERNET NTERNET
TELEVZYON ini anlamak
T E L Ezordur.
V Z Y O N Metafiziin yaplar, ierdii hiyerarflik karfltlk iliflkileri (mev-
cudiyet/yokluk, sz/yaz, ruh/beden, akl/duygu, kadn/erkek, flk/karanlk, du-
yumsanr olan/ kavranlr olan, ierisi/ dflars vb.), yapt naif, sorgulanabilir var-
saymlar bugn de dflnme biimimizi, verdiimiz kararlar, yaflam tarzmz be-
NTERNET N T EBunlar
lirlemektedir. R N E T hem hakikatle yzleflmeyi zorlafltrmakta hem de baz deer-
leri destekleyerek yeni deerlendirmeler yapma imknn ortadan kaldrmaktadr.
Dekonstrksiyon, metafiziin gizli varsaymlarn ak hle getirir ve sorgular. Bu-
nu yaparken bu varsaymlarn denetlemeye ve durdurmaya alflt anlam reten
hareketin ta kendisine iflaret eder. Sz konusu hareket dinamiktir, ereksel olmad-
gibi, diyalektik de deildir. Derrida bu hareketi farklarn bir oyunu olarak dfl-
nr, ona diffrance adn verir. Yalnzca konuflmann deil, dnyann anlamll-
n da kuran bu oyundur. O, hem zneye hem de nesneye nceldir. Hem nesnenin
kuruluflu hem de znellik bu temelsiz temele iflaret eder. O hlde burada oyun
yar-transandantal bir kavramdr, mevcudiyeti ve yokluu, zneyi ve nesneyi n-
celer. Derrida, Metnin dfl yoktur nermesini bu yzden kurar. Bu cmle pop-
www.evrenselpdf.com
ler kltrde post-modernizm terimiyle anlan fleyi tarif etmede kullanlmfltr. Ba-
z avant-garde sanatsal yaklaflmlarn cazip bulduu, muhafazakr yaklaflmlarn ise Fenomenolojinin Temel
grececilikle ve nihilist olmakla elefltirdikleri Aslolan oyundan ibarettir. genelle- Problemleri adl eserinde
Heidegger metafiziin
mesi de buna dayanr. birliini varln
Derridaya gre metafizik, varl mevcudiyet (prsence) olarak anlar. Metafi- Vorhandensein olarak
zik argmantasyonlar ve kurgular, nihayetinde bir mevcudiyet tecrbesine veya yorumlanmasna
dayandrmflt. Heideggerin
iddiasna dayanr. Derridann mevcudiyet metafizii (mtaphysique de prsence) Vorhandensein adn verdii
ifadesini kullanfl, Heideggerin Bat metafiziine belli bir varlk yorumunun hkim bu varlk anlayflna gre
varolan mevcuttur, flimdi ve
olduu saptamasyla iliflkilendirilebilir. burada nmzdedir. Ona
Bu varlk yorumu varl seyredilebilecek, insann nnde, flimdi ve burada bir ncelikle bilme ynelimiyle
yaklaflrz, onun varln
bulunufl (mevcudiyet) olarak kavrar. Bu anlayfl, btn varolanlarn varln anla- kar gzetmez bir bakflla
ma tarzmz tarihsel bir biimde belirlemifltir. Bu btnsellefltirmenin sonucunda seyrederiz.
farkl varolanlarn varlklar arasndaki farkllklar da gzden yitmifltir. Sz konusu
varlk anlayfl, varln unutuluflunun tarihini boydan boya kateder: Eski Yunanda
yaplan varlk arafltrmasndan beri varlk ile varolanlar arasndaki ontolojik farkn
st rtlmfl, Ortaada da varlk sorusu, Tanr hakknda -Tanr en stn var
olan, dier var olanlar yaratan var olan olarak dflnlmfltr-bir tartflmaya d-
nflmfltr. Derrida, Heideggerden bu sorunsal devralr ve nce fenomenoloji
iinde, sonra baflka metinlerde mevcudiyet tecrbesi denen fleyin nasl kuruldu-
una bakarak mevcudiyetin kurulufluna ikin paradokslar ele alr. Bir fleyin mev-
cut olmas burada, nmzde hazr ve nazr olarak bulunuyor olmas veya bilinci-
mize olduu gibi veriliyor olmasdr. Bilin de Bat metafizii iinde her zaman
kendi kendisine mevcut, dolayszca veriliyor olarak anlafllr. Fenomenolojik a-
dan bakldnda ise mevcudiyet ilkin grdedir (intuition). O hlde zne ile nes-
ne arasndaki metafizik karfltlk, znenin de nesnenin de mevcudiyet olarak kav-
rand bir karfltlktr.
Derridann 1967de yaynlad eserlerde mevcudiyet metafizii kapal bir sis-
tem olarak tarif edilir. Bu sistem iinde gsterge (genel olarak dil) bir trev, mev-
cudiyetin bir modifikasyonu olarak ele alnmfltr. Bunun anlam dilin ifllevinin
mevcudiyetten sz etmek, onu yanstmak, gstermek, temsil etmek olduudur.
Metafizik, varla zg olan bilgi nesnesi olarak ele alr. Derridann Grammatolo-
jiye Dairde vurgulad fley metafiziin varl bilme arzusunun her zaman logosa
geri dnddr. Metafizie gre dil de yaz da mevcudiyeti temsil ederler. Ancak
bu bakfl asna gre yaz ile sz arasnda nemli bir fark vardr. Sz mevcudiyeti
toparlama ve gsterme, yani temsil etme ifllevini yazdan ok daha mkemmel bir
biimde yerine getirir. Bu yzden metafizik sz ile yazy bir karfltlk iliflkisi iin-
de ele alr, yazy yetersiz ve tehlikeli iln eder. Derrida bu tavra logosmerkezci-
lik adn verir. Logosmerkezcilik ayn zamanda, bir sesmerkezciliktir (fonosantri-
sizm). Metafiziin yaz trlerini kyasladnda her zaman fonetik yazy yceltme-
sinde de aa kar bu. Logosmerkezcilik bir etnomerkezcilik, bir Avrupamerkez-
cilik de olagelmifltir. Bat bilgisinin bu etnomerkezci zeminini en ok afltna ina-
nlan Rousseau, Saussure ve Lvi Strauss gibi dflnrler bile aslnda logosmerkez-
cidirler. Derridaya gre, onto-teoloji a logosun adr. Bu byk a yaznn
aflalanmasnn ve konuflmann doluluunun yceltilmesinin iflaretini taflr. Bu
yceltmenin sebebi anlamn kkeniyle iliflkinin hep bir mevcudiyet iliflkisi olarak
tahayyl edilmesidir. Bununla birlikte, mevcudiyet metafizii yaz/sz karfltl
gibi problemli bir karfltla gndermeyle okunduunda, Heideggerin bu karfltl-
a gre konumu en iyi ifadeyle mulktr. Heidegger bu an kapanflnn tasla-
n izmifl ama onu terketmemifltir.
www.evrenselpdf.com
94 adafl Felsefe-II
Derridann bu dnemde syledii fleyler post-yapsalclk olarak anlan fleyin

de temelini oluflturur. Dekonstrksiyon Heideggerci varsaymlarla alflt gibi, ya-
psalc bir dflnme biimiyle de beslenir fakat ulaflt yeni dil kavrayfl sayesin-
de yapsalcl da metafizik iinde konumlandrr. rnein Grammatolojiye Da-
irde Claude Lvi-Strauss ve Saussure gibi yapsalc dflnrler de yaz karflsnda
sze ncelik tandklar iin metafizik gelenein iine yerlefltirilirler. Aslnda yap-
salclarn elefltirilmesinin sebebi, onlarn dili statik bir kurallar btn olarak d-
flnmesidir. Derrida bu kurallarn olumsall yok saymalarn, deiflik etkiler yapa-
bilecekleri bir zamansalla dayanmamalarn elefltirir. Yapsalclk zne ile nesne
iliflkisini nceleyen anlam yasalarn vurgulayarak zne ile nesne karfltlna daya-
nan metafizik dflnme biimini krmay baflarmfl, sylemin ve dilin nemini kav-
ramfltr. Bununla birlikte, yine de metafizik kapanfln iinde kalmfltr. Bu, hem
sz ile yaz karfltln benimsemesinde aa kar hem de yapsalclkta btnsel-
likten bir kfl yolu bulunmamasnda. Yapsalclk deerlerin sistematikliini ve
btnselliini elefltirel olmayan bir biimde kabul eder. Bu sistematik btnn
ierdii deerlendirmelerin hangi alternatifleri devre dfl brakt zerinde dur-
maz. Yapsalclk Nietzschenin deerlerin yeniden deerlendirilmesi dedii fleye
ak deildir. Buna karfllk Derrida, gstergeleri yorumlamak suretiyle yeni deer-
ler ve imknlar bulmann veya yaratmann mmkn olduuna inanr. Ona gre,
hibir yazar gstergelerinin nasl yorumlanacan niyetleriyle snrlandramaz. Dil
her zaman yazarn niyetlerinden fazlasn syler, dilde ortaya kan olumsallklar
yasalarn zorunluluklarna indigeyemeyiz. Dekonstrksiyon metinleri yakn oku-
mak suretiyle deneyimler, ele ald dflncenin protokollerine sonuna kadar uyar,
ama ayn zamanda da ierden ilerleyerek metnin snrlarn ihll eder, daha doru-
su bu snrlarn oktan oul ve kesintili olduunu gz nne serer. Bylece met-
nin deneyimi radikal bir dflnm hline gelir nk dflnlmemifl olann imk-
nna dememizi salayan bir yolculuk bafllar.
Dekonstrksiyon 1970lerde yazlan metinlerde nasl belirginleflir? Derrida, hem
Konumlarda hem de Dalmda metafizik sistemi felsefi karfltlklarn hiyerarflik
ve agonistik alan olarak yorumlar. Metafizik nce bir terimi dierine tabi hale ge-
tirerek karfltlklar kurar, sonra da karflt terimleri bir diyalektik araclyla yeniden
uzlafltrmaya alflr. rnein, Platonun felsefesinde, duyumsanr olan ile anlafllr
olan arasnda bir karfltlk kurulmufltur. Bu karfltlkta, anlafllr olan duyumsanr
olana stn klnmfl; duyumsanr olan anlafllr olana tabi hale getirilmifltir. ki kar-
flt bir pay alma yoluyla nasl iliflkilendireceimiz sorunu bu erevede ortaya -
kar. Dilimizi iflgal etmifl olan metafizik karfltlklardan en nemlileri, z/varolufl,
ilksel/trev, ruh/beden, yaflam/lm, aflkn/ampirik, ama/ara, anlafllr olan/du-
yumsanr olan gibi karfltlklardr. Bu karfltlar arasndaki ayrcalk ya da stnlk
iliflkisinin tersine evrilmesi, nihilizm sulamasna yol amfltr. Nietzsche kendi-
sine yneltilen bu sulamaya nihilizmi yeniden tanmlayarak itiraz etmifltir: Nihi-
lizm hayata karflt deerlerin hayattan yana deerlere baskn kt, Platondan
bafllayarak tm Bat felsefesi geleneine egemen olan eilimdir. Derridaya gre
bir karfltlk iindeki hiyerarfliyi terimlerin yerini deifltirerek tersine evirmek me-
tafizikten kmay salamaz. Nietzsche de Umdrehung (tersine evirme) yntemi-
ni tartflrken aslnda hiyerarflinin kendisini sorgulamaya ve dnfltrmeye alfl-
maktr. Yine, anlafllr olanla duyumsanr olan arasndaki hiyerarfliyi ele alalm- bu
hiyerarflide anlafllr olan duyumsanr olann sahip olmad deerler belirler: Mev-
cudiyet, deiflmezlik, doruluk ona aittir. Duyumsanr olan belirleyen deerler ise
grnfle ait olma, aldatclk, deiflkenlik gibi alt seviyeden, olumsuz deerlerdir.
www.evrenselpdf.com
Eer bu hiyerarflinin terimlerinin yerlerini deifltirirsek hiyerarflinin yapsn deifl-

tirmeden yeni bir ncelikler dzenini olumlamfl oluruz. Gerek, varlk, doruluk
vs., bu sefer anlafllr dnyay deil de duyumsanr dnyay betimleyen fleyler ha-
line gelirler. Hiyerarfliyi kuran ve ayakta tutan deerler deiflmemifltir. Oysa yapl-
mas gereken bu deerleri deifltirmektir. Peki, Derrida hiyerarfliyi dnfltrmek
iin nasl bir yol izler?
Derridann ilk dnem dekonstrksiyon giriflimi, dili diffrance, iz ve ilve-
sellik olarak yeniden dflnmektir. Buna gre, dilin ifllevi mevcudiyeti temsil et-
mek deildir. Derrida dili tarif ettiinde mevcut olan mevcut klan, yok olann da
yok olarak tecrbe edildii hareketi tarif etmeye alflmaktadr. Bu hareket iinde
farklar birbirinin yerine geer, birbirini erteler, geciktirir, birbirine ilve olup birbi-
rini tamamlarlar. Grammatolojiye Dairdeki ilve mant (la logique du
supplment) ve Dalmdaki pharmakon yaps diffrancen hareketine gnder-
me yaparlar. Bu yaplar, hareketin kaynanda karar verilemezliin bulunduunu
ortaya koyarlar. Bu karar verilemezlik, mantksal iliflkilerle deil, dilin karar verile-
mezliiyle, ok anlamllklar retmesiyle iliflkilendirilir. Bu safhada dekonstrksi-
yonun iflleyiflinin basamakl bir betimlemesi yaplabilir: lk admda metafizik
karfltlklar iflaretlenir, ikinci admda bunlar arasndaki hiyerarfli sorgulanr ve d-
nfltrlr, nc admda ok anlamlla alan bir karar verilemezliin metafi-
zik karfltlar nceledii ve rettii ortaya koyulur.
Dil, gsterenlerin birbirine ilve olduu, birbirinin yerine getii bir harekettir
ve bu oyunu durdurabilecek bir aflkn gsterilen de yoktur. Oyunun kendisi mev-
cudiyete ve yoklua ncel olduundan baflka bir deyiflle, oyun mevcudiyetin de
yokluun da aflkn koflulu olduundan hibir fley oyunun ya da metnin dflnda
deildir. Bylece anlamn ilk taslann, bilincin fleylerle ynelimsel iliflkisinde bu-
lunduu yadsndndan fenomenoloji geride braklmfltr. Derridann felsefesi bu
transandantal dil anlayfl yznden ok elefltirilmifl, ok anlamlla ve dalmaya
(dissmination) yapt vurgunun felsefeyi edebiyata indirgemeyi kolaylafltrd
ileri srlmfltr. Diffrance yapsnn ortaya kmasyla birlikte, fenomenolojinin
dili yklmaya bafllar; fenomenolojik redksiyon, aflkn bilin, konstitsyon
gibi temel kavramlar dekonstrksyona tabi hle gelir. Bylece fenomenoloji bir
post-fenomenolojiye dnflr.
Hiyerarflik karfltlk iliflkilerinin dflnme biimimizi, verdiimiz kararlar,

SIRA SZDEyaflam tarz- SIRA SZDE
mz nasl belirlediine rnek veriniz. 3
D fi N E L M
DEKONSTRKSYON ETK VE SYASET D fi N E L M
nsanlar neden ve nasl birlikte yaflamaya baflladlar? Niye devlet kurdular? Tm Performatif edimler bir ifl
meflruiyetin kayna olan hukuku kim, nasl, hangi otoriteyle Syerlefltirdi?
O R U Siyasal yapan edimlerdir.S Ornein,
R U
Bu geminin ad bundan
egemenliin meflruluu nereden gelir? Derridaya gre insan doas hakkndaki fi- byle Titaniktir.;
kirlerimiz devleti, hukuku, siyasal egemenlii meflrulafltrmaz. J. L. Austinin ner- Egemenlik kaytsz flartsz
DKKAT D Bu
milletindir. gibi. KKAT
meler yoluyla bir ifl yapan, bir fleyi meydana getiren performatif edimlerini siyaset nermeler nceden varolan
felsefesi alannda etkili bir biimde yorumlayan Derrida, sivil toplumu, devleti, hu- bir durumu kayda
N N
SIRA yaklaflr.
kuku meflrulafltran, temellendiren sylemlere genel bir flpheyle SZDE geirmiyorlar, SIRA
o durumuSZDE
meydana getiriyorlar.
1980lerde Derrida siyaset felsefesi alannda nemli bir makale yazmfltr: Ba-
mszlk Bildirgeleri. Amerikan Bamszlk Bildirgesi, bir halkn kendisini temsil-
cilerinin temsilcisi yoluyla btn insanlk adna bamsz iln etmesi olaydr. Der-
rida bu yazda siyasete genel erevesini izen, hukukun dayand temelin, kuru-
cu bir edimin performansndan baflka bir fley olmadn ileri srer.
K T Bu
A P performan- K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
96 adafl Felsefe-II
sn ierdii ve gizledii eflitli paradokslarn incelenmesi, temelin temelsiz oldu-

unu gsterir.
Derrida, liberal toplum szleflmesi kuramlarn da elefltirir: Toplum szleflmesi-
ni bilfiil meydana getiren edimler, bir hak transferi (Hobbes), bir haktan vazgeifl
(Locke), kendini bir btne verme (Rousseau) gibi, aslnda tarihsel olarak hibir
zaman gerekleflmemifl olaylar belirtirler. Olmamfl olann bu beyan sayesinde,
olan meflrulafltrabilecek bir dzen, dil dzleminde ortaya kar. Toplumsal szlefl-
me kuramlar zel mlkiyetten ve sermaye birikiminden kaynaklanan snfsal fark-
lar ve eflitsizlikleri meflrulafltrmaya alflrlar; kurduklar meflruluk anlatsna bakl-
dnda nceden varolan znelerin flu ya da bu biimde yeni bir duruma onay ver-
mesi sz konusudur ama aslnda bu anlat bu eflitsizlie raz olacak olanlar ret-
mektedir.
Hegele gre modern toplumsal szleflme kuramlar devletin ne olduunu an-
layamamfllardr. Devleti anlamak iin onu tarihin iine yerlefltirmek gerekir. Dev-
let tinin tarihte somutlaflmfl halidir. O hlde toplumsal szleflme ile kurulan devlet
henz bir ulus devlet deildir. Ulus devlet kurmak iin bir szleflme kurgusuna
dayanmak yetmez, halka tarihsel bir kimlik veren mitik bir anlat infla etmek lzm-
dr. Bir kken bulunur ve toplumun bugnk mevcudiyeti dil, kltr, deerler a-
sndan bu kkene balanr. Bunlar da performatif edimlerdir Derrida asndan, ol-
mayan fleyleri varederler, insan bir yurttafl kimliinde retirler. Derridann hem
szleflme kuramlarna iliflkin hem de ulus devlet meydana getiren edimlere iliflkin
deinilerinden flunu karabiliriz: Doal zgrle sahip bireylerden bir politik bir-
lii meydana getiren edimler, bir halk tarihsel bir biimde infla edip ulus devlet
kuran edimler, bunlara insan haklarn iln eden edimleri de ekleyebiliriz, temelci
bir mantkla aklanamayacak bir biimde paradoksaldrlar. Byle bir edimde
diffrance hareketi ifllemektedir, bu hareket yalnzca kurucu edimin beyanatnda
deil, ortaya koyduu yasa-metinde de grlebilir. Bu yasa-metin, nceden varo-
lan bir temele atfla anlam kazanmaz, sylemindeki farklarn iliflkisi sayesinde bir
anlam ifade eder, sylemsel meknnda yinelenebilecek, yeniden kaydedilebile-
cek izler ierir ve dolaysyla her zaman farkl biimlerde yorumlanmaya aktr.
Her metnin nasl anlam ifade ettiine iliflkin saptamalar yasa-metin iin de geerli
olacaktr: Anlamn imkn, izin, aynnn iinde tekini teki olarak tutmasna da-
yanr., Anlam, farklarn iliflkisinden dokunmufltur. Diffrance, anlam oluflturan
ve diyalektik olmayan harekete iliflkin bir kavramdr. Basite, anlamn farklarn
meknsal ve zamansal hareketi iinde olufltuunu savlar, kapanfl, yani tek-anlam-
llk imknn ortadan kaldrr.
1989 tarihli Yasann Gc: Otoritenin Mistik Temeli, yasann da kkeninde bu-
lunan diffrance; yasa olarak diffrance bir adalet tartflmasyla iliflkilendirir.
Adalet fikriyle birlikte koflulsuz olan da sahneye kar. Koflulsuz olana atf yap-
mas Derridann Kant miras stlenmesi olarak yorumlanmfltr. Kant koflulsuz
olan aklda bulmufltu. Koflulsuz olann sahneye kfl Derridann ilk dnem eser-
lerini post-modern terimine arlk vererek okuyan yorumcular da flaflrtmfltr.
Zira eer herfley metin iseydi, normlara anlamn veren fley yineleme (re-itraiton)
iseydi, dekonstrksiyona tabii olmayan, koflulsuz, yani farklarn hareketi dflnda
bir adalete Derrida dflncesinin ufkunda nasl bir yer bulunabilirdi? Koflulsuz olan
bir adalete baflvuru, tarihsel normlarn zerinde bir hiper-geerliliin (hyper-vali-
dity) varolduu iddiasnda bulunmaktr. Derridann szn ettii adalet fikri tarih-
sellefltirilebilecek tm normlarn stnde bir fikir gibi durur. Derridaya bu yzden
zamansall ve tarihsellii skalayan metafizik bir aklama yaptn syleyen elefl-
www.evrenselpdf.com
tiriler yneltilmifltir. Derridann yapsalclk ve fenomenoloji okumalar balamn-

da icat ettii diffrance kavram siyaset felsefesi alanna aktarldnda ortaya kan
sorunlar, tm normlarn bu harekete bal olarak varolabildiklerini ima eden met-
nin dfl yoktur ifadesi, yasaya indirgenemeyen bu adalet fikriyle nasl badaflr?
Bu adalet fikri performatifler kuramyla nasl iliflkilidir? Austinin performatifler ku-
ramna gre bir performatifin baflarl olmas iin onun nceden verili olan uzla-
flmlara gre gerekleflmifl olmas gerekir. Hlbuki Derridann adalet fikriyle a-
maz iinde bir iliflki kurarak verildiinden sz ettii karar, verili uzlaflmlarn te-
sinde bir geerlilik iddiasnda bulunur.
Derrida adalet fikrine kararc (decisionist) bir balamda baflvurur. zgr karar
veya egemen karar bir amaz iinde verilir, amaz oluflturan fley, yrrlkte olan
yasa ve tarihsel normlarn hem hesaba katlmas gerei hem de bunlarn tekillikle
iliflkide askya alnmas gereidir. Adalet fikri bu amaza bir tekillik tecrbesi ola-
rak girer; onda kurucu bir rol oynar. Fakat bilgi nesnesi olamaz, adalet tekillikten
ayrlamaz; z itibariyle bir grs yoktur, tanm, logosu verilemez. Derridaya
gre koflullanma, koflula ballk varsa zgr karar yoktur; bunun iin zgr kara-
rn mmkn olmas iin varolan bilgi ve kurallarla da bir kopuflun gerekleflmesi
flarttr. zgr karar, gelenekler ve usuller (ne gemiflteki normlar ne de gelecekte
gerekleflecek bir ideal) tarafndan belirlenmez. Dahas, karar annda bir biz/on-
lar ayrm ortaya kmaz veya paralanmamfl bir btnln mevcudiyetine eri-
flilmez. Peki, neden tekillii tecrbe eden ve kendisini bylelikle istisnaya aan z-
Carl Schmitt liberalizmi,
gr/egemen karar siyasidir? Schmitt gibi Derrida da siyaseti normlarn ve yasalarn siyasetin kararc zn yok
uygulanmasnda deil, istisnalarn yaratlmasnda bulurlar. kisi iin de normlarn sayp onu ikiyzlce evrensel
ahlki kurallara indirgedii
hakikatini istisnalar ortaya karr. stisna yeni bir normlar sistemine yol aar. An- iin elefltirmifltir. Derrida ise
cak Schmittin tersine Derridada istisna savafl deildir, tekillikle kurulan etik bir Yasann Gcnde etikle
ban kuran yeni bir
iliflkidir. Bunu Derrida mesianik bir tarzda ele alr ve demokrasi tecrbesine dhil kararclk gelifltirir. Ancak
eder. Bunun anlam fludur, onu herhangi bir flimdiye sokmakszn flimdiyi onunla bunu aporetik bir karar
kesintiye uratr. verilemezlik zemininde
yapar. Karar verilemezlik
Yasa adaletsiz olamayaca gibi adalet de yasasz olmaz. flte bu indirgenemez tecrbesi olmadan... verilen
bir iliflkidir. Derrida siyasetin imknn, klasik siyaset felsefesi geleneine uygun bir karar yoktur. Etik ve
politika, karar verilemezlikle
bir biimde yasann varlyla iliflkilendirir. Ancak adaletin yasaya indirgenemeye- bafllar yleyse...
ceini syleyerek siyasal olan geniflletir; siyasal olann esas bylece temelsiz
temeli sorgulama haline gelebilecektir. flte bu balamda Derrida dekonstrksiyo-
nu adalet fikri ile yasa arasnda bir dflnm, yeni olanaklar arayan bir performans
olarak konumlandrr. Dekonstrksiyon bir teknik program olarak kavranmaya di-
ren gsterilerek, yasay ve kurucu edimlerin ierebilecei eflitsizlikleri adalet ad-
na sorgulama misyonunu stenmifltir. Sonu olarak adalet fikrini Derrida iin te-
killik teriminin kazand anlamla iliflkilendirdik. Tekillik bizi sonsuz sorumlulua
aran bir talebi iflaretler ve bu talebi evrensel adna yok saymamaldr. te yan-
dan, tekillik adna evrensel de yok saylmamaldr. Tekil olan ile evrensel olan ara-
sndaki gerilim amazda yapsaldr. ifte sorumluluk, ifte balanma, indirgene-
mez bir biimde hem etik hem de politika ile hesaplama, dekonstrksiyonu iyice
dikkatli, daha da zor balamdan kopartlabilir ve nihayetinde delice bir karar an-
na dayanr hale getirmifltir.
Siyaset felsefesi asndan baflka bir nemli adm 1993 tarihli Marxn Hayalet-
leridir. (Jacques Derrida, Spectres de Marx, Galile, 1993.) Bu eserde Derrida,
Marxn syleminin diffrance felsefesiyle badafltn gsterir. Derridaya gre
Marxn dflncesi de, yazs da mevcudiyet/yokluk karfltlnn tesindeki bir
diffrance mantna gre rgtlenmiflti. 1990larn ikinci yarsnda Derrida eflitli
www.evrenselpdf.com
98 adafl Felsefe-II
milliyetiliklerle, enternasyonalist sol sylemlerin milliyeti sylemlerle girdii su

ortaklklaryla onlar arasnda bulunan sylemsel kesiflim noktalaryla ilgilenmifltir:
Arkadafllk, kardefllik terimlerinin siyasi sylemlerde nasl bir rol oynadn
sorgulamfltr. Bu balamda Dostuk Politikalarnda Walter Benjamin ve Carl Schmitt
yaknl gndeme gelir.
Ulus devletin krizi, Avrupa Birliinin hl belirsiz olan yn ve kimlii, bir fle-
yin bafl olup olmayaca, Kant manada kozmopolitizmin Levinas konuksever-
likle birlikte yeniden dflnlmesi, gmenlik, kimliksizlik, tezkeresizlik fenomeni,
ykselen rklklar ve milliyetilikler, devlet yalanlar, srlar, toplumsal hakikat ve
af arayfllar-bunlar Derridann 90l yllar boyunca sorunsallafltrd meselelerdir.
11 Eyll 2001 olaylarnn ardndan kreselleflme ve terr izlekleri ne kar, Serse-
riler (Voyous) (Jacques Derrida, Voyous. Deux essais sur la raison, Paris, Galile,
2003.), bu dnemde yazlan metinlerin iyi bir rnei olarak grlebilir. flte bu s-
rete siyaset felsefesinin egemenlik sorunu da odak noktas hline gelmifltir.
Derridann son dnem siyaset dflncesi iinde en nemli yeri, egemenlik
sorunu iflgal etmektedir. 1970lerde Derrida metafizii ayakta tutan logos merkez-
ci, fallus merkezli egemenlik fantazileriyle uraflmaktayd, 1990lardan itibaren ise
daha ok tarihsel, toplumsal siyasal yaflam kurgulayan egemenlik fantazilerine
dikkat eker. amzda uluslararas rgtlerin, ok uluslu flirketlerin, hatta ulus te-
melli olmayan terrist alarn uluslar aflan egemenlikleri, egemenlik mefhumunun
yeniden dflnlmesini gerektirir.
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Derridaya gre felsefe nedir? sorusuna yant Derrida, bu hareketi farklarn bir oyunu olarak
1 verebilmek iin neden dekonstrksiyona baflvur- dflnr; ona diffrance adn verir. Ona gre
mak gerektiini aklamak. dnyann anlamlln kuran bu oyundur. Bu
Anlamn kkeninde oul farklarn hareketi veya oyun hem zneye hem de nesneye de nceldir.
N
oyunu ve karar verilemezlik bulunmaktadr. Kla-
sik metafizik manasnda felsefe bu oyuna da- Derridann geleneksel metafiziin konuflma ve
yanmakta ama onu gizlemekte, durdurmaktadr. AM A
4
yaz konusundaki tutumuna getirdii elefltirileri
Farklarn birbiriyle iliflkisini ve etkileflimi grebil- anlamak.
mek iin klasik metafiziin felsefenin ne olduu, Metafizik, varl bir bilgi nesnesi olarak ele alr
ne olmad hakkndaki iddialarnn, tarihsel ka- ve mevcudiyet olarak kavrar. Bilginin temelin-
naatlerinin sorgulanmas gerekir. Bu da ancak de bir mevcudiyet deneyiminin bulunduuna
metafiziin iinde alflan, onun ilkelerini, kav- inanr. Bu deneyimi temsilden, yazdan, tekrar-
ramlarn, stratejilerini sorgulayan bir dekons- dan, boflluk ve yokluklardan, mulklktan arn-
trksiyonla gerekleflebilir. Dekonstrksiyon me- drmaya alflr. Metafizie gre felsefe dili bu
tafiziin hangi deerlerden ve kabullerden olufl- deneyimi ifade etmeye alflr. Klasik metafiziin
tuunu aa vurur ve bunlar tartflmaya aar. anlayflna gre, yaz kkensel mevcudiyet tecr-
N
besine szden daha da uzaktr. Derrida buna lo-
Dekonstrksiyonun fenomenolojiyle iliflkisini ve gosmerkezcilik adn verir. Logosmerkezcilik ay-
AM A
2
felsefe, sanat ve dier disiplinler zerindeki etki- n zamanda, bir sesmerkezciliktir (fonosantrizm).
lerini aklamak. Bu, yaznn aflalanmas ve konuflmann ycel-
Derrida, felsefi kariyerine bir Husserl yorumcusu tilmesidir. Bu yceltmenin sebebi anlamn k-
olarak bafllar. Geometrinin Kkenine Girifl adl keniyle iliflkinin hep bir mevcudiyet iliflkisi ola-
eserinde geometrinin nesnesinin ideal olmas- rak tahayyl edilmesidir. Yazy deersizlefltir-
nn anlamn tartflr. Bu balamda fenomenoloji- mek, sz yceltmek metafizik bir gelenektir. lk
nin iindeki eflitli gerilimlere ve paradokslara eserlerinde Derrida, metafizik gelenein sz ile
iflaret eder. Ses ve Fenomen, Husserl fenomeno- yazy karflt olarak konumlandrfl tarzn sorun-
lojisinin mevcudiyete dayanan metafiziin n- sallafltrarak tartflr.
N
yarglarndan mustarip olduunu gsterir, feno-
menolojinin bir dekonstrksiyonunu yapar. Derridann siyaset felsefesine yapt katklar
AM A
Grammatolojiye Dair, modernlikte logos mer- 5 ifade etmek ve vard sonular anlam kuramy-
kezciliin bir dekonstrksiyonudur. Birok yazar la iliflkilendirmek.
ve filozofta yaz ve fark izleklerini takip eder. Bu Derrida siyaset felsefesinde toplumsal yaflam,
eserin ortak noktas dekonstrksiyonu bir onun siyasi rgtleniflini temellendiren, meflru-
felsefe yapma stratejisi olarak iln etmeleridir. lafltran kuramlar gz nne alr. Hem liberal
Dekonstrksiyonun psikoloji, edebiyat, kltrel toplumsal szleflme kuramlarn hem de devleti
arafltrmalar, dilbilim, feminizm, sosyoloji ve an- nesnel tinin geliflimiyle iliflkilendiren Hegelci
tropoloji alanlarnda nemli bir etkisi olmufltur. devlet kuramn elefltiriye aar. Ona gre huku-
Bu disiplinlerin metafizik nyarglarn sorgula- kun dayand temel, kurucu bir edimin perfor-
malarna yol amfltr. Dekonstrksiyonun zel- mansndan baflka bir fley deildir. Ulus devletin
likle ilgi ekici olmasnn sebebi onun gelenek- temeli olarak infla edilen mitik anlatlar aslnda
sel felsefenin kapanfln krmas, felsefi dfln- olmayan fleyleri varederler. Bunlar insan bir yurt-
m dflarya, felsefi olmayana ayor olmasdr. tafl kimliinde retmeye yarayan performatif
edimlerdir. Kurucu edimde de bir diffrance ha-
N
A M A
Dekonstrksiyonun amacnn metafiziin gizli
varsaymlarn aa karmak olduunu tespit
reketi ifllemektedir; bu hareket yalnzca kurucu
edimin beyannda deil, ortaya koyduu yasa-
3
etmek ve metafiziin dekonstrksiyonunu Derri- metinde de grlebilir. Bir metnin bir anlam
dann anlam kuramyla, farklarn oyunu ola- ifade etmesine iliflkin btn saptamalar yasa-
rak diffrance dflncesiyle iliflkilendirmek. metin iin de aynen geerlidir. Anlam, farklarn
Metafizik, dflnme biimimizi, verdiimiz karar- iliflkisinden dokunmufltur. Diffrance, anlam
lar, yaflam tarzmz belirlemektedir. Dekons- oluflturan ve diyalektik olmayan harekete iliflkin
trksiyon metafiziin gizli varsaymlarn ak ha- bir kavramdr. Basite, anlamn farklarn mekn-
le getirir ve sorgular. Bunu yaparken bu varsa- sal ve zamansal hareketi iinde olufltuunu sav-
ymlarn denetlemeye ve durdurmaya alflt anlar, tek-anlamllk imknn ortadan kaldrr.
lam reten hareketin ta kendisine iflaret eder.
www.evrenselpdf.com
100 adafl Felsefe-II
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Metafizii dekonstrksiyona 6. Afladakilerden hangisi Derridann, mevcudiyet
uratarak felsefe yapmann yollarndan biri deildir? metafiziine karfl yapt elefltirilerden biri deildir?
a. Tarihsel dflnme biimlerinin deerini sorgu- a. Kapal bir sistem olmas
lamak b. Oyunun mevcudiyeti ncelemesi
b. Karfltlklarla dflnme biimlerini aa vurmak c. zne -nesne karfltlna dayanmas
c. Metafiziin varl temellendirme biimlerini d. Karar verilemezlii gizlemesi
elefltirmek e. Logosmerkezci olmas
d. Felsefeyi felsefi olmayandan arndrmak
e. Farklarn oulluuyla anlamn retilmesini ilifl- 7. Derridann hangi dflncesi post-yapsalc dfln-
kilendirmek cenin temelini oluflturur?
a. Sylemin nemini vurgulamas
2. Afladakilerden hangisi Derridann eserleri hakkn-
b. Dilin kurallarnn zamansalln ve olumsalln
da yanlfl bir belirlemedir?
savlamas
a. Geometrinin Kkenine Girifl, geometrinin nes-
c. Sz ve yaz karfltlna karfl kmas
neleri balamnda fenomenolojinin paradoksla-
d. Yapsalcl metafizik iinde konumlandrmas
rna iflaret eder.
e. znenin lmn iln etmesi
b. Yaz ve Fark, totaliter rejimleri, dflnceye san-
sr ve gmen politikalarn ele alr.
c. Yasann Gc, ulus devleti temellendiren ve 8. Derridaya gre terimlerin yerini deifltirerek hiye-
varlkta tutan fliddeti sorgular. rarfliyi tersine evirmek neden metafizikten kmay sa-
d. Ses ve Fenomen, Husserl fenomenolojisi zeri- lamaz?
ne yazlmfl bir denemedir. a. Bilincin ynelimsellii yadsnd iin
e. Grammatolojiye Dair, modernlikte logos mer- b. Yeni bir stnlk iliflkisi kurulduu iin
kezciliin bir dekonstrksiyonudur. c. Metafiziin ncellikleri deifltirildii iin
d. Hiyerarflinin yapsn deifltirdii iin
3. Dekonstrksiyonun ok genifl bir yelpaze iinde, e. Hiyerarflinin kurucu deerleri korunduu iin
neredeyse tm sosyal bilimler, sanat disiplinleri ve ay-
dn evreler tarafndan sahiplenilmesinin nedeni afla- 9. Derridaya gre toplumun, devletin ve hukukun ku-
dakilerden hangisidir? ruluflu neye dayanr?
a. Felsefi dflnm, felsefi olmayana amas a. Kurucu edimin performansna
b. Etkisinin ok ynl olarak alglanabilmesi b. Mitik bir anlatya balanmaya
c. Tarihsel ve kltrel arafltrmalara yer vermesi c. Kendini bir btne vermeye
d. Metafizik gelenekten yararlanma arzusu d. Haktan vazgeifle
e. Bu disiplinlerin hepsinin felsefeden beslenmesi e. Hak transferine
4. Afladakilerden hangisi Derridann dekonstrksi- 10. Derridann Yasa-metin de onu kuran farklarn ilifl-
yonu icat etmesinin gerekesidir?
kisi sayesinde anlam ifade eder. ifadesiyle vurgulamak
a. Metafiziin varlk tarihi anlayfl
istedii dflnce afladakilerden hangisidir?
b. Metafiziin kapanfln krma istei
a. Anlamn imkn aynnn iinde tekinin, teki
c. Metafiziin destrksiyonu dflncesi
olarak kalmasdr.
d. Metafizikten arnmfl bir aa bafllama umudu
b. Yasay kuran fley bir performans edimidir.
e. Metafizik varsaymlarn dflncemizi etkilemesi
c. Anlama iliflkin btn saptamalar yasa-metin iin
de geerlidir.
5. Derridann diffrance kavram neye iflaret eder?
a. Anlamn farklarn oyunuyla kurulduuna d. Yasa-metin, metin dfl yorumlamalara aktr.
b. Gizli varsaymlarnn aa karlmasna e. Yasann metafizik bir temeli vardr.
c. Popler kltrn dflnceyi etkilemesine
d. Ayrmclkla yzleflmenin zorluuna
e. Yeni deerlendirmeler yapma olanana
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
1. d Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden J. L. Austin, How to do Things with Words?. (1997). Edi-
gzden geiriniz. ted J.O. Urmson ve Marina Sbisa, Harvard Univer-
2. b Yantnz yanlfl ise Derridann Felsefesinin G- sity Press.
zergh blmn yeniden gzden geiriniz. Jacques Derrida, La voix et le phnomne. (1967). PUF,
3. a Yantnz yanlfl ise Derridann Felsefesinin G- Paris.
zergh blmn yeniden gzden geiriniz. Jacques Derrida, Lcriture et la difference. (1983). Seu-
4. e Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon blm- il, Paris. Bir blm Zeynep Direk tarafndan evril-
n yeniden gzden geiriniz. di: fiiddet ve Metafizik, Derrida: Yaflam Yeniden
5. a Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon blm- Dflnrken, Cogito (zel Say). (Yaz-Gz 2006).
n yeniden gzden geiriniz. Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
6. b Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon blm- Jacques Derrida, De la grammatologie. (1967). Minuit,
n yeniden gzden geiriniz. Paris.
7. b Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon blm- Jacques Derrida, La Dissmination. (1972). Seuil, Paris.
n yeniden gzden geiriniz. Jacques Derrida, Marges de la Philosophie. (1972). Mi-
8. e Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon blm- nuit, Paris. Bir blm Zeynep Direk tarafndan ev-
n yeniden gzden geiriniz. rildi : Les fins de lhomme (131-164): nsann Son-
9. a Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon Etik ve lar/Erekleri, felsefelogos. (2001). 2001/3 say: 13,
Siyaset blmn yeniden gzden geiriniz. Bulut Yaynlar, Istanbul. ss. 111-133.
10. c Yantnz yanlfl ise Dekonstrksiyon Etik ve Jacques Derrida, Eperons: Les styles de Nietzsche. (1978).
Siyaset blmn yeniden gzden geiriniz. Flammarion, Paris.
Jacques Derrida, Positions. (1981). eviren Alan Bass,
Sra Sizde Yant Anahtar Chicago: University of Chicago Press.
Sra Sizde 1 Jacques Derrida, Dclarations dindpendance, Otobi-
Derrida, bir Fransz vatandafl olarak Cezayirde okula ographies: Lenseignement de Nietzsche et la politi-
baflladktan sonra, Fransz hkmetinin Hitlere hofl g- que du nom propre. (1984). Galile, Paris.
rnmek iin kard antisemit yaklaflmlar nedeniyle Jacques Derrida, Spectres de Marx. (1993). Galile, Pa-
ilk nce okuduu Fransz okulundan atlmfl; daha son-
ris.
raki yllarda da ailesnin Fransz vatandafllndan ka-
Jacques Derrida, Force de Loi. (1994). Galile, Paris. Jac-
rlmas gibi ac deneyimler yaflamfltr. Yani Franszlk,
ques Derrida, Yasann Gc, fiiddetin Elefltirisi
Yahudilik gibi kimlikler zamana ve mekna bal ola-
rak anlam deiflimine uramfltr. zerine. (2010). eviren Zeynep Direk, yayna ha-
zrlayan Aykut elebi, Metis, stanbul.
Sra Sizde 2 Jacques Derrida, Politique de lamiti. (1994). Galile,
Toplumsal zihniyet, birtakm deer yarglarndan, n Paris.
yarglardan ve kalp yarglardan oluflur. Bir toplumun Jacques Derrida, Voyous. Deux essais sur la raison.
zihin yapsn tanmak bu zihin yapsn oluflturan kar- (2003). Galile, Paris.
fltlklar tanmak, kkenlerini grmekle mmkn olur. Jacques Derrida, Interview with Kearney, Questioning
Toplumsal bilinaltn ortaya kartmak bunlarn neden Ethics. (1999). Edited Richard Kearney and Mark
olduu hastalklar da saaltmaya yarar. Dooley, Routledge, London.
Zeynep Direk, Derrida Felsefesinin Kaynaklar, a-
Sra Sizde 3
dafl Fransz Felsefesi. (2003). Yayna hazrlayan Re-
Mevcudiyet/yokluk, sz/yaz, ruh/beden, akl/duygu,
fik Gremen ve Zeynep Direk, Epos Yaynlar, Is-
kadn/erkek, flk/karanlk gibi karfltlklar aslnda birbi-
rinden kesin snrlarla ayrlamaz. Her karflt dierini iin- tanbul. ss-133-156.
de barndrr veya ima eder. rnein yalnzca aklyla ifl Zeynep Direk, Baflkalk Deneyimi. (2005) Yap Kredi.
gren ya da yalnzca duygularyla hareket eden bir in- Zeynep Direk, Yasa, Siyaset ve Adalet, fiiddetin Elefl-
san dflnlemez. Sz de ve yaz da ilksel bir anlamda tirisi zerine. (2010). Hazrlayan Aykut elebi, Me-
ayn anlam retici harekete iflaret eder. tis, stanbul.
www.evrenselpdf.com

Cagdas Felsefe-2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cagdas Felsefe-2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2247

Copyright 2012 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

lme Deerlendirme Sorumlusu

Dil Yazm Danflman

Kitap Koordinasyon Birimi

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.

Bergson ..................................................................................... 2 1. NTE

Husserl ...................................................................................... 18 2. NTE

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 50

4. NTE Sartre.................................................................................. ...... 56

5. NTE Levinas ...................................................................................... 72

SIRA SZDE Felsefe bir SIRA

BERGSONUN FELSEFESNN GZERGHI

derinlefltirmesi gerekir. nc nemli soru kozmolojik bir sorudur: Evren nedir?

fiUURUN DOLAYSIZ VERLER ZERNE DENEME

Bergsona gre, bir fabrikann paydos dd, makinesinin baflndaSIRA

gi hafzadr. Biraz nce algnn imgelerini maddenin srekli titreflimine indirgedii-

Bir ocukluk annz yazn ve yazdnz any Bergsonun koni benzetmesini

vamllktan (continuit) itibaren, srekli ve hr bir olufltan itibaren meydana gelir

AHLKIN VE DNN K KAYNAI

gnmze dek evrildiklerini akla kavuflturmaktr. Bergson toplumsal ahlk ile

www.mevsimsiz.net/y-8185/BAK_ASKA._Mevlana_/ NTERNET NTERNET

Trelerin ahlkla iliflkisini tartflnz. SIRA SZDE SIRA SZDE

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Felsefe bir bilimdir sav Descartes, Bergson ve Husserl tarafndanSIRA

HUSSERLN HAYATI VE ESERLER D fi N E L M D fi N E L M

Edmund Husserl (1859-1938) S O R U S O R U

Berlinde Leopold Kronecker ve nl matematiki Karl Weierstrass ile alflt s-

HUSSERLN FELSEFESNN GZERGHI

MATEMATK SORUNSALDAN MANTIIN

Intuition kavramna Husserlin verdii anlam, Bergsonun verdiiDanlamdan

Mantksal Arafltrmalarda Husserl zihinsel varln znn ynelimsellik oldu-

FENOMENOLOJK YNTEMN KEfiF

Epokhe, bilindii gibi, flphecilikte her trl yargdan kanma anlamna

sel zaman ynelimsellik sayesinde kurulur. Ynelme yalnzca bilincin yalnz-

AfiKIN (TRANSANDANTAL) FENOMENOLOJ

Bilimsel kavramlara Husserlin fenomenolojisiyle baktnzda nelerSIRA

deneyimimizle hibir ilgisi yokmufl gibi grnr. Husserl bu kurallarla deneyimi-

Baflka bir bedeniniz olsayd yine siz olur muydunuz? BedeninizinSIRA

FENOMENOLOJ VE POST FENOMENOLOJLER

2 sini bilmenin, zn kavramann nasl mm- onaylayabileceini varsayar. Kendi bilincimden

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

HEIDEGGERN HAYATI VE ESERLER

Martin Heidegger (1889-1976)

HEIDEGGERN DfiNCESNN GZERGHI

ldr., Bahe ieklidir. nermelerini kurduumda dr, dir eklerini anlamak-

SIRA SZDE Bir cmledeSIRA var SZDE

SIRA SZDE HeideggerinSIRA

Son zamanlarda alflma yaflamnda nsan kaynaklar terimi sk kullanlan

Varlk ve Zamanda zaman varl anlamann ufku olarak deerlendirilmiflti. Var-

daha ok varolan arasnda deil, varln ta kendisiyle insan arasnda olduunu

2 iliflkin belirlemelerinin Eski Yunan felsefesi ve memizi gerektirir. Destrksiyon bu zorunluluk-

3 er varolanlardan farkn saptamak ve Daseinn adr, bu ada varlk gerektiinde kullanl-

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

SARTREIN HAYATI VE ESERLER

Jean-Paul Sartre (1905-1980)

SIRA SZDE Angaje olmak

ebakfl yaptmzda bir ben mi keflfederiz yoksa bir ben mi yaratrz?

re direnebilmek iin zgr olmak gerekir. zgrlmz kaybedersek zulme