Estetik Ve Sanat Felsefesi PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2574

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1544
ESTETK VE SANAT FELSEFES
Yazarlar
Do.Dr. Demet TAfiDELEN (nite 1-3)
Do.Dr. Asl YAZICI (nite 4-6)
Editr
Prof.Dr. Ahmet NAM
ANADOLU NVERSTES
www.evrenselpdf.com
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs

Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. Gnnur Tuba Trksavafl
Dil Yazm Danflman

Okt. Okcay Saltk
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Estetik ve Sanat Felsefesi
ISBN
978-975-06-1243-5
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 1.800 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Haziran 2012
www.evrenselpdf.com
indekiler iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ v
Estetik ve Sanat Felsefesinde Temel Konular ...................... 2 1. NTE

GRfi .............................................................................................................. 3
ESTETK M SANAT FELSEFES M? SANAT FELSEFESN DE
KAPSAYAN BR FELSEF ESTETN OLANAI ....................................... 4
ESTETN PROBLEMLER .......................................................................... 6
Gzellik.......................................................................................................... 7
Estetik zellikler .......................................................................................... 11
Estetik Deneyim ........................................................................................... 14
Estetik Tutum................................................................................................. 16
Estetiin Dile Gelifli: Bir Deer Yargs Olarak Estetik Yarg .................... 18
zet ............................................................................................................... 24
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 26
Okuma Paras ........................................................................................... .. 27
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 28
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 29
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30
Sanata liflkin Felsefi Arafltrma............................................. 32 2. NTE

GRfi .............................................................................................................. 33
FELSEF DfiNMEDE SANAT KURAMLARI ............................................. 34
yknmecilik/Taklitilik ............................................................................. 34
Biimcilik ....................................................................................................... 35
Duyguculuk ................................................................................................... 35
Sezgicilik ........................................................................................................ 36
radecilik/stenilik ...................................................................................... 36
SANATI TANIMLAMADAK SORUNLAR ...................................................... 37
SANATI FARKLI fiEKLLERDE TANIMLAMAK ............................................. 40
SANATI LE SANAT YAPITI VE SANAT YAPITI LE ZLEYC
ARASINDAK LfiK ...................................................................................... 44
Sanat le Sanat Yapt Arasndaki liflki: Yaratclk .................................. 44
Sanat Yapt le zleyici Arasndaki liflki: Deneyimleme,
Deerlendirme, Elefltirme ............................................................................. 46
zet ............................................................................................................... 48
Okuma Paras 1........................................................................................... 51
Okuma Paras 2........................................................................................... 51
Sanat Epistemolojisi, Sanat Ontolojisi ve Sanat Etik 3. NTE

liflkisi......................................................................................... 54
GRfi .............................................................................................................. 55
SANAT EPSTEMOLOJS .............................................................................. 55
SANAT ONTOLOJS ..................................................................................... 60
SANAT ETK LfiKS .................................................................................... 63
Aflr Ahlaklk ve Aflr zerkilik .............................................................. 64
Ilml zerkilik ve Ilml Ahlaklk ............................................................ 66
zet ............................................................................................................... 69
Okuma Paras ........................................................................................... .. 71
www.evrenselpdf.com
iv indekiler

4. NTE Antik a ve Orta ada Estetik ve Sanat Felsefesi .......... 74

GRfi .............................................................................................................. 75
PLATONDA GZELN KAVRAMSAL VE ZSEL OLARAK
BELRLENMES............................................................................................... 75
ARISTOTELESTE MMESS VE KATHARSS OLARAK SANAT .................. 81
PLOTNUSTA GZELN BRDEN TAfiMASI............................................... 82
ORTA A ESTETK VE SANAT FELSEFESNN GENEL ZELLKLER.... 84
ST AUGUSTNUS VE AQUNASIN GZEL STNE GRfiLER ........... 85
ORTA A SLAM ESTET ....................................................................... 88
zet................................................................................................................ 90
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 93
Okuma Paras .............................................................................................. 94
5. NTE 17. ve 18. Yzyl Sanat ve Estetik Anlayfl............................ 98

GRfi .............................................................................................................. 99
NGLZ DENEYMCL VE ESTETK ...................................................... 99
Hutcheson: Gzellik Hazznn Kayna Duyumdur .............................. 100
Hume: Beeni lt Var Mdr? ................................................................. 101
ALMAN DEALZM VE SANAT FELSEFES.................................................. 103
Baumgarten ve Estetik Szcnn Ortaya kfl...................................... 104
Kant: Beeni Yargs Deil, Beeniler Tartfllmazdr.................................. 105
Yce, Gzel Sanatlar ve Artistik Deha......................................................... 108
Schiller: nsann Estetik Eitimi ................................................................... 109
Hegel: Tinin Dflavurumu Olarak Sanat ...................................................... 112
Schelling: Sanat, Felsefenin Yegne Aletidir. .............................................. 115
Schophenhauer: Sanatn Nesnesi deadr .................................................... 117
Nietzsche: Tragedyann Douflu................................................................... 118
zet ............................................................................................................... 120
Okuma Paras ........................................................................................... .. 124
6. NTE adafl Sanat ve Estetik Anlayfl ................................ .......... 128

GRfi .............................................................................................................. 129
MARKSST ESTETK ...................................................................................... 129
TOLSTOY: SANAT DUYGU AKTARIMIDIR................................................. 134
BENEDETTO CROCE: SANATSAL BLG SEZGSEL BLGDR .................. 136
MARTIN HEIDEGGER: SANAT YAPITININ KKEN ................................ 137
JOHN DEWEY: DENEYM OLARAK SANAT ............................................... 140
SARTRE VE MERLEAU-PONTY: FENOMENOLOJK ESTETK.................... 141
zet................................................................................................................ 145
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 147
Okuma Paras .............................................................................................. 148
www.evrenselpdf.com
nsz v
nsz
Elinizdeki bu kitap estetik ve sanat felsefesinin temel sorularn ele alp irde-
lemektedir: Gzellik nedir?, Doada gzel ile sanatta gzel farkl mdr?, G-
zellik znel mi yoksa nesnel midir?, Beeni yarglar ne tr yarglardr?, Sanat-
sal bilgiden sz edilebilir mi?, Sanat ile etik arasnda nasl bir iliflki vardr?, Sa-
nat yaptlar ne tr varlklardr? Kitapta bu ve benzeri birok sorunun yantn
bulacaksnz.
Bu kitabn nemli bir zellii, benzerlerinden farkl olarak konular hem prob-
lematik hem de tarihsel adan inceliyor olmasdr. Buna gre ilk nite estetik
ve sanat felsefesinin en temel kavram ve problemlerini ele almakta, son nite
ise bu kavram ve problemler etrafnda Antikadan yakn dneme kadar eflitli
dflnrlerin grfl ve yaklaflmlarna yer vermektedir.
Sevgili renciler;
Elinizdeki kitap Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Felsefe Lisans
programnda okutulmak zere Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlan-
mfltr. Bu kitab Lisans programnzdaki dier kitaplardan bamsz olarak okuya-
bileceiniz gibi, zellikle Felsefe adl kitabnz ve felsefe tarihi ile ilgili kitaplarn-
z okuduktan sonra alflrsanz daha iyi anlayacanz dflnyorum. Ayrca, ye-
ri geldike sanat tarihi ile ilgili kitap ve ansiklopedilerden yararlanmak olduka
faydal olacaktr. Sanatla yakndan ilgili olanlarnzn Estetik ve Sanat Felsefesi ki-
tabn ok daha zevkle okuyacanz tahmin ediyorum. Sanatla yeni ilgilenmeye
bafllayanlarnza ise bu kitabn sanat ve estetii sevdireceini umuyorum.
Kitab ODT Felsefe Blmnde rencilerim olmufl olan Do.Dr. Demet
Tafldelen ve Do.Dr. Asl Yazc kaleme almfltr. Kendilerine bu verimli alflma-
dan tr teflekkr ediyorum. Estetik ve Sanat Felsefesi kitabnn felsefe eitimini-
ze katk salamas dileiyle hepinize baflarlar dilerim.
Editr
Prof.Dr. Ahmet NAM
www.evrenselpdf.com
1
Amalarmz
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Sanat felsefesini de kapsayan bir felsefi estetiin nasl olanakl olduunu
N
aklayabilecek,
Gzellik, estetik zellikler, estetik deneyim, estetik tutum ve estetik yarg gi-
bi belli bafll estetik problemleri tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gzellik Seyre Dalma
Estetik zellikler lgisizlik
Estetik Deneyim Mesafe
Estetik Tutum Biimcilik
Estetik Yarg Balamclk
sel Duyu
indekiler
GRfi
ESTETK M SANAT FELSEFES M?
Estetik ve Sanat Estetik ve Sanat
Felsefesinde Temel SANAT FELSEFESN DE KAPSAYAN
Felsefesi Konular BR FELSEF ESTETN OLANAI
ESTETN PROBLEMLER
www.evrenselpdf.com
Estetik ve Sanat
Felsefesinde Temel Konular
GRfi
Gnlk hayatmzn da iinde olan estetik kelimesi felsefede zel bir arafltrma
alannn addr. Kelimenin kkensel (etimolojik) anlamna baktmzda bu alann
temelde neleri arafltrma konusu yapt hakknda fikir sahibi olmaktayz. Estetik
kelimesi Yunanca duyular yoluyla alglama anlamna gelen aisthanomai kelime-
sinden gelmektedir. Aisthesis de alg, duyum anlamnda kullanlmfltr. Yunanl d-
flnrler bu kelimeleri epistemolojik bir balamda kullanmfllardr. Bu balamda
akl yoluyla ulafllan bilgi ile duyusal dnyadan yola klarak retilen bilgi arasn-
daki karfltlk ortaya konmufltur. Buna gre estetik kelimesi znde duyularm-
zn, alglarmzn ortaya koyduu bilgi anlamnda kullanlmfl bir epistemolojik ke-
limedir. Akl yoluyla ulafllan bilgiden farkl olarak deiflen dnyaya dair bildikle-
rimizi ortaya koyar. Etrafmzda grdmz her fley srekli bir deiflim ierisinde
olduundan, yalnzca duyular yoluyla elde ettiimiz bilginin ieriinin de deiflken
ve hatta greceli olmas kanlmazdr. Nitekim Platonun duyusal bilgi iin verdi-
i meflhur rneklerden biri bir insann iflaret parmann bafl parmana gre uzun
ancak orta parmana gre ksa olmas bilgisidir. Bu durumda orta parmak hem
uzun hem ksa olmaktadr. Platon bunun nasl olanakl olduunu sormufl ve by-
le bir durumun ancak duyularmzn yneldii dnya ierisinde olanakl olabilece-
ini sylemifltir.
Estetik kelimesini epistemolojik balamndan koparmadan duyusal bilgi an-
lamnda kullanan ama ayn zamanda estetii zel bir arafltrma alan yapan ve hat-
ta yaynlad Aesthetica adl yaptyla estetii bir bilim gibi ele alan ilk felsefeci on
sekizinci yzylda yaflamfl olan Alexander G. Baumgarten (1714-1762) dir. Baum-
garten rasyonalistlerin kulland akl yoluyla ak ve seik olarak bilinen ve du-
yular yoluyla ak ve seik olarak bilinemeyen kavramlar ayrmn temel alarak es-
tetii ak ve seik olmayan bir bilginin yani duyusal bilginin bilimi olarak tanm-
lamfltr. Aklk ve seiklik rasyonel bilginin lsyken ak ve seik olmamak
(bulank olmak) duyusal bilginin (estetik bilginin) lsdr. flte duyusal bilginin
mantn arafltran alann ad da estetiktir.
Bununla birlikte Baumgarten estetik alanndaki ak ve seik olarak bilineme-
yen kavramlarn da kendi ierisinde bir aklklarnn olabilecei grflndedir.
Aklk ve seikliin ierikle ilgili olduunu dflnen Baumgarten rnein, herhan-
gi bir nesnenin tm alardan grlebilmesiyle yalnzca tek bir adan grlebil-
mesinin o nesnenin aklna etki ettiini iddia etmifltir. Benzer flekilde edebi eser-
www.evrenselpdf.com
4 Estetik ve Sanat Felsefesi
lerde de gl izlenimlere sahip olan eserlerin aklklarnn arttn dflnmfltr.

zetle syleyecek olursak Baumgartene gre gen kavramnn dorudan bili-
nebilen bir kavram olmas anlamnda ierdii aklk gibi olmasa da estetiin
kavramlar da kendilerine zg bir tr akla sahiptirler.
Baumgarten estetik kelimesini zellikle sanatta gzelin duyular yoluyla alg-
lanmas anlamnda kulland. Baflka bir deyiflle, estetik duyusal yetkinlii yani g-
zellii arafltran bir alan oldu. Bu anlamda duyusal bilgi duyusal alann btnne
deil, gzel fenomenine, gzel ile ilgili olan bilgiye yneldi ve bylece estetik fel-
sefenin gzeli arafltran bir alt alan oldu.
ESTETK M SANAT FELSEFES M? SANAT

FELSEFESN DE KAPSAYAN BR FELSEF
ESTETN OLANAI
Sanat felsefesinin estetiin yukarda anlattmz anlamnda douflu gibi bir dou-
flu bulunmamaktadr. Hatta diyebiliriz ki sanat felsefesi ad altnda yaplan arafl-
trmalar zellikle yirminci yzyldan itibaren hz kazanmfltr. Bununla birlikte tek
tek sanat dallarnn ortaya kfl tabi ki estetiin douflundan ok daha eskidir ve
sanat felsefesi adyla olmasa da sanat zerine dflnme tarihte yerini almfltr.
Gnmzde kimi dflnrlerce estetik ile sanat felsefesinin ayr alanlar olarak
ele alnmasnn kayna Antik Yunan dflnrlerinin metinlerine dayandrlabilir.
Bu metinlerde, zellikle de Platon ve Aristotelesin metinlerine baktmzda, du-
yusal bilgi anlamn temel alan bir gzel zerine dflnme ve tek tek sanat dal-
larndan rneklerle ortaya konan bir sanat zerine dflnme buluyoruz. Bu du-
rum estetik ile sanat felsefesinin konularnn ayr olduu izlenimini dourmufltur.
Ne var ki estetiin felsefenin bir alt alan olarak sistemli bir flekilde arafltrlmas on
sekizinci yzyla, Baumgartenin Aesthetica kitabnn yaymlanmasna kadar gecik-
mifltir. Baflka bir deyiflle Baumgartene kadar estetik ya da sanat felsefesi ad al-
tnda arafltrmalar yaplmamfltr. Nitekim rnein Platonda grdmz gerek
gzel zerine dflnme gerek sanat zerine dflnme, onun varlk ve evren an-
layflyla i ie gemifl dflncelerden ibarettir. Gzellik nedir? sorusu ilk defa Pla-
tonla birlikte sorulmufl olsa da bu soru metafizik bir erevede yantlanan bir so-
ru olmufltur. rnein filen diyalounda gsterilmeye alfllan mutlak gzelliin
nasl kavranlacadr. Buna gre yalnzca bir bedenin gzelliinden yola klarak
gzel bedenler olduu kavranlr. Sonrasnda erdem ya da ruhun gzelliini kav-
rayabilir insan. Aflama aflama buradan varlan nokta gzel bilgidir. Ve nihayet bir
insan tm bu gzellikleri kavradktan sonra artk mutlak gzellii yani z gzelli-
ini kavrar. Bu anlayfl Platonun ontolojik-epistemolojik boyutu olan idealar re-
tisi ile tam bir uyum ierisindedir. Nitekim bu retiye gre idealarn sralamasn-
da en stteki idea yi ve Gzel ideasdr. yi ve gzelin bir arada dflnld bu
varlk ve bilgi tasarmnda ancak bir filozof uzun dflnme urafllar sonucunda
mutlak gzellii kavrayabilecek, sezebilecektir. Anlafllaca zere burada gzelin
gzel olarak bir arafltrmasnn yaplmasndan ziyade, gzellik bir genel varlk ve
bilgi tasarmna gre belirlenmektedir.
Platonun sanat anlayflna baktmzda da sanat, pek ok fleyin hakiki bilgi-
sine sahip olmadan taklidini yapabilen bir insan olarak saygn bir konumdan yok-
sun ve insanlara yanlfl fleyler reten bir flahsiyet olarak konumlandrlmfltr. Bu-
radaki sanat anlayfl da yine varlk ve bilgi tasarmna gre oluflturulmufltur: Pla-
tona gre gereklikten uzaklaflld lde insanlar san dnyasnda, yanlsama-
lar ierisinde yaflamaya devam etmektedirler. Bu anlamda da sanatn ve sanatnn
www.evrenselpdf.com
1. nite - Estetik ve Sanat Felsefesinde Temel Konular 5
genel olarak olumsuz bir konumda bulunduunu, sanatn sanat olarak deerinin
arafltrlmadn syleyebiliriz.
Aristotelesin sanat hakknda yazdklarna baktmzda taklit etmenin, sanatn,
sanatnn, kimi sanatlarn izleyici zerindeki arndrc etkisinin son derece nem-
li olduunu anlarz. Aristoteleste gzel zerine dflnmeden daha ziyade sanat
zerine dflnme ile karfllaflrz. Bu yazlar, sanat kategorilerinin, trlerinin arafl-
trld nitelikli yazlardr. Bu anlamda Aristotelesde sanatn Platona kyasla sis-
temli bir ele alnfl rneini bulduumuzu ve bizzat sanatlarn kendilerine, zellik-
le de tragedyalara, ynelmifl bir arafltrmayla karfllafltmz syleyebiliriz. Bu ba-
lamda Aristoteles bir tr sanat felsefesi yapmaktadr. Bununla birlikte bu yazlarda
sanatn sanat olarak birebir felsefeyle olan ilgisi ortaya konularak yaplmfl bir -
zmlemeyle karfllafllmaz. Sanattaki gzele dair belirlenimler ise olduka azdr.
Aristoteles, Tunalnn da (2004) belirttii gibi, bir yandan son derece modern bir
estetiki gibi modern dflnceler ortaya koymufl bir yandan ise sanatsal belirlenim-
lerinin ounu estetik alannn dflnda rnein sanatlarn yneldii erek bakmn-
dan ya da sanatn psikolojik etkilerini ortaya koyarak yapmfltr. Aristotelesden ya-
pacamz flu alnt rnein gnmzde de kabul gren modern bir dflncedir:
Realitede hofllanmayarak baktmz bir obje, zellikle tamamlanmfl bir resim ha-
line gelince, ona bu sefer hofllanarak bakarz, rnein tiksinti uyandran hayvanla-
rn ve cesetlerin resimlerinde olduu gibi (Poetika). Bu modern denilebilecek d-
flnce, tabiattaki gzelin sanata girdii zaman irkin olabilmesi gibi, tabiattaki ir-
kinin de sanata girdiinde gzel olabilecei dflncesidir (Tunal 2004: 110). Es-
tetik alann dflnda yaplmfl bir belirlemeye rnek olarak ise flunu verebiliriz: Aris-
toteles olduka nem verdii ve zerinde durduu tragedya sanatn nelii bak-
mndan arafltrmak yerine, etkilerini gstermekle yetinmekte ve tragedyann tan-
mn bile etkilerinden yola karak yapmaktadr (Tunal 2004: 117).
Saptamaya alfltmz durumu zetleyecek olursak -gerek Platondan gerekse
Aristotelesten verdiimiz bu rneklerden yola karak- Antik Yunandaki metinler-
de karfllafltmz gzelin ve sanatn zerine ayr ayr dflnme alflmalarnn ve
gzelin gzel olarak sanatn sanat olarak neliini ortaya koyan zmlemelerden
yoksun arafltrmalarn estetiin ve sanat felsefesinin birbirinden ayr alanlarmfl gi-
bi dflnlmelerine yol amfl olduunu iddia edebiliriz. Tabi bu ayn saptama es-
tetiin zerk bir alan olarak kurulmasn da geciktirmifltir.
Antik Yunana dayanan bu estetik-sanat felsefesi ayrklnn gnmzde de bir
ksm dflnrlerce benimsendiini syleyelim. Bu dflnrlere gre rnein este-
tik, doada ve sanatta gzeli arafltrrken sanat felsefesi sanat arafltrmaktadr. Yi-
ne estetik, duyusal yetkinlik olarak Baumgartenin de gstermeye alflt gibi, g-
zeli arafltrrken, sanat felsefesi tek tek sanat dallarn felsefi boyutta inceleyebildi-
i gibi sanatn nasl tanmlanaca ya da bir ereinin olup olmad gibi konular
da ele alr.
Estetiin gzellik fenomenini incelediini dflnen kimi filozoflara gre tam da
bu nedenle estetik szc bu arafltrma alan iin uygun dflmemektedir. Ma-
demki sz konusu olan gzelin arafltrlmasdr, o hlde bu disiplinin adnn da bu
duruma uygun olarak gzellik bilimi ya da gzellik teorisi gibi bir fley olmas
gerekir. Nitekim, on sekizinci yzylda yaflamfl olan Alman filozoflardan Herder
bu bilime Yunanca gzel anlamna gelen kallos szcnden tretilen kalligo-
ne adn; on dokuzuncu yzyl Alman filozoflarndan olan Hegel de gzel sanat
felsefesi.kalliologie adn vermifltir (Tunal 1989: 15).
www.evrenselpdf.com
Felsefe tarihinden yaptmz bu saptamalar estetiin alannn gnmzde de

gzel ile snrlanmfl olduu izlenimini dourabilir. Ancak bu doru deildir. Es-
tetik yalnzca gzeli deil pek ok baflka kavram, deeri de arafltrmaktadr. rne-
in gnmze yakn bir rnek olarak Frank Sibleyin (1959) estetik zellikler lis-
tesini verebiliriz. Bu listede dengeli, sakin, gl, narin, duygusal, zarif
ve gsteriflli gibi zellikler bulunmaktadr. Bu terimler genellikle farkl balam-
larda da kullanlabilen terimlerdir. Buradan da anlafllaca zere gndelik yaflam-
mzda kullana geldiimiz pek ok terimin, en azndan Sibley gibi kimi dflnrle-
re gre, estetik bir boyutu vardr.
Bununla birlikte Kant, gzeli inceledii gibi yceyi de estetik alan ierisine
dahil etmifltir. Schiller, hofl, ekici, soylu, duyusal ve ocuksuyu estetik
deer olarak grr. Hegelin rencisi olan Rosenkranz da irkinlii estetik ala-
na katmfltr (Tunal 1989: 16). Tm bu rneklerden anlafllaca zere estetiin ala-
nn yalnzca gzel ile snrlandrmak estetiin alann gereksiz ve haksz yere da-
raltmaktr. Ayrca gzel dflndaki tm bu kategoriler de tpk gzel kategorisi gibi
sanatlarda kendilerini gsterebilmektedirler. Bu kategorilerle hi ilgisi olmayan,
yani bunlarn kullanlmad bir sanat zerine dflnmeden sz edebilir miyiz
acaba? Yantmz hayr olacaktr. Baflka bir deyiflle, sanat felsefesi estetiin arafl-
trmad konular arafltryor deildir. Estetik aslnda sanat felsefesini de iine alan
daha genifl bir arafltrma alandr. Charles Lalo (1927) gibi dflnrlere gre sanat
estetiin uygulama alan olarak da grlebilir. Estetiin gerek nesnesi sanattr.
Baflka bir deyiflle estetik kategoriler kendilerini zellikle sanatlarda gsterecektir.
Sanat gibi uygulama alan olmakszn bir soyut estetikten sz etmek gln olacak-
tr. Doal gzellik dediimiz gzellii bile nesne edinirken ancak belirli bir sanat
araclyla yargda bulunabiliriz. Estetik bu anlamda Laloya gre bir sanat felsefe-
si olmak durumundadr.
Biz bu kitapta estetik ve sanat felsefesini birbirinden ayrmadan ve bir felsefi
Felsefi bir estetik; gzel, estetiin ayn zamanda bir sanat zerine dflnme olduu ve dolaysyla daha
hofl, narin, duygusal, zarif, genifl bir arafltrma alanna sahip olduu iddias temelinde ele alacaz. Burada
gsteriflli, irkin, yce,
ocuksu gibi pek ok felsefi szcne vurgu yapmamzn en nemli nedeni de estetiin felsefi olma-
zellii, sanat-sanat yan bir flekilde de ele alnabilir olmasdr. rnek vermek gerekirse fotoraf ve film
yapt-izleyici iliflkisini ve
genel olarak sanatn neliini gibi grsel sanatlar alan ierisinde yer alan bir grsel estetik felsefi olmayan es-
arafltran felsefenin bir tetiktir. Bu alanda felsefi konularn ve sorunlarn tartfllmasndan ok flk, aydn-
alandr.
latma ve renk gibi grsel elerin fotoraf ve filmlerde ortaya kan incelikleri esas
alnmaktadr.
ESTETN PROBLEMLER
Estetiin kimi problemleri felsefenin dier alanlaryla iliflkilidir. rnek verecek
olursak; Sanat bilgi retir mi?, zel bir tr estetik algdan sz edilebilir mi?, Sa-
natn ahlaki deerlerle bir ilgisi var mdr? Bu soru ve problemlerin bir ksmn biz
de kitabn belirli blmlerinde ele alacaz. Bu blmde ise dorudan doruya es-
tetiin konusu ierisine giren, zelde sanatlara genel olarak ise estetie elefltirel bir
biimde yaklafltmzda ortaya kan kimi kavramsal problemleri iflleyeceiz. Bu
problemleri arafltrmaya gzel kavramndan bafllayacaz. Felsefe tarihi ierisin-
de gzelin nasl ele alndn, gzelin eflitli tanmlarn ve gzelin ilkelerinin be-
lirlenip belirlenemeyeceini arafltracaz.
www.evrenselpdf.com
Gzellik
Gzel kavram estetiin en temel kavram olmufl, daha nce de anlattmz ze-
re kimi filozoflara gre bu alann adn bile belirleyecek kadar nem kazanmfltr.
Gzel kavramnn insanlk tarihi ierisindeki yeri de olduka eskidir. Gzellik
pek ok mitosa, masallara, destanlara konu olmufltur. Fiziksel grnmde, beden-
lerde, ruhta, doada ve tabi ki sanat alannda karflmza kt iin insanolunun
en yakndan deneyimledii bir fleydir.
Platonda gzel olan yalnzca Gzel deasdr. Gzel deas dflnda gzel olan
her fley hep belirli bir adan, belirli bir zamanda gzeldir ya da bir baflka fleyle
karfllafltrldnda gzeldir (Robinson 2005: 74). Platonun felsefesinde aflama afla-
ma bir gzel bedenin kavranflndan z gzelliinin, gzelin znn yani Gzel
deasnn kavranmasna kadarki sreten sz etmifltik. Gzelin ele alnfl aslnda
Platondan daha ncesine dayanr. rnein M.. 6. Yzylda yaflamfl olan Yunan-
l filozof Pythagoras Platonun yaptna benzer bir flekilde gzel olan kendi evren
anlayflnn btn ierisine yerlefltirmifltir. Ona gre en gzel fley uyumdur. Pytha-
goras, evrenin adeta bir mziinin, melodisinin olduuna inanmfl, gkyzndeki
yldzlarn, ayn, gneflin dans ederek dnerlerken uyumlu bir ses kardklarn id-
dia etmifltir. flte bu da ona gre gzel olandr.
Aristoteleste gzel zerine detayl bir arafltrmann olmadn belirtmifltik. Yi-
ne de gzellikle ilgili ondan rendiimiz fley gzelin belli bir byklkle ilgili ol-
duudur. Buna gre, ok byk ve ok kk olan, yani kavrama gcmz
aflan bir fley gzel olamaz (Tunal 1989: 65). Bu grfl nemsediimizde, gzelin
orantyla ilgili olduunu, matematiksel olarak belirlendiini kabul etmemiz gere-
kir. Aslnda bu grfl Aristotelese hocas Platondan gemifltir. Nitekim Platon da
son dnemlerinde Pythagoraslardan etkilenerek gzeli matematiksel bir kavram
gibi ele almfltr. Buna gre gzellik llebilir bir fley olmufltur. rnein, bir em-
ber kendi baflna gzeldir. fiimdi Aristoteles de gzellik konusunda Platondan et-
kilendiine gre Antik Yunandaki gzellikle ilgili yaygn anlayfln kkeninin
Pythagoraslara dayandn rahatlkla syleyebiliriz ki llebilen gzellik gr-
fl eflitlenmekle birlikte gnmzde de hlen korunmaktadr.
Yine gnmzde, teknolojik yaflantlarn etkilerinden bunalan pek ok insann
doayla yeniden uyum ierisinde yaflamak iin abaladn, bu anlamda evrende
varolduuna inandklar uyuma katlmaya alfltklarn syleyebiliriz. Baflka bir de-
yiflle, Antik Yunandaki -ve zellikle de Pythagorastaki- genel anlayfl gnmze
kadar taflnmfl ve belki de o dnemde yaflandndan ok daha ciddi bir boyutta
yaflanmaya bafllanmfltr. Bu balam ierisinde her trl irkinlik bu uyumun dfla-
rsnda kabul edilecektir. Yani gzel olan, evrenle, doayla i ie yaflanan saf uyu-
mun kendisidir.
Antik Yunanda rastladmz bir yaygn grfl de gzel kavram ile iyi kav-
ramnn bir tutulmasdr. Bunun iin kullandklar tek bir szck bile vardr: kalo-
kagathia (kalos: gzel, agathos: iyi). Bu bize Antik Yunanda etik ve estetik deer-
lerin birbirinden ayrlmadn gstermektedir. Platonda doru bilginin gzelliini
fark etmenin ne kadar nemli olduunu, mutlak gzellii anlamadaki son aflama
olduunu sylemifltik. nsann doru bilginin gzelliini fark etmesi ayn zamanda
onun yaflam iyi yaflamasn, gzel bir yaflam srmesini de salamaktadr. Mut-
lu bir yaflam, erdemli-iyi-ahlakl bir yaflam, gzel bir yaflam Antik Yunanda hep bir
arada dflnlr. Stoaclar, rnein, yaflamay renmemiz gerektiini ve felsefe-
nin de yaflamann sanat olduunu sylemifllerdir. Yani felsefi bilgi bize daha iyi ve
www.evrenselpdf.com
aslnda daha gzel nasl yaflayabileceimiz konusunda yol gstermektedir. Antik

Yunanda ama zellikle Stoaclarda felsefenin bir yaflam biimi olduunu gryo-
ruz (Hadot 1995: 82). Buna gre, gzel yaflamlar yaflayabilmemiz iin doru bil-
gilenmemiz ve bildiklerimizi de yaflammzda uygulayabilmemiz gerekmektedir.
Gzel ile ilgili karflt grfllerden de sz etmemiz mmkn. rnein nc
yzylda yaflamfl teolog ve felsefeci Tertullianus gzeli fleytani bir fley, fleytan ta-
rafndan tohumlar atlmfl dnyevi arzularn gizli bir yanltmacas, baflka bir deyifl-
le fleytann bir oyunu olarak nitelendirmifltir. Dier taraftan yine nc yzylda
yaflamfl olan filozof Plotinosa gre ise gzellik ilahi olann yeryzndeki tezah-
r/grnmdr (McMahon 2005: 307). Drdnc yzylda yaflamfl nl Ortaa
dflnrlerinden Augustinusa gre de bir kimsenin ruh ve beden gzelliine sa-
hip olmas iin Tanrnn mkemmel olan gzelliine yaklaflmas gerekmektedir
(Robinson 2005: 74). fiimdi bu filozof ayn fleyden, gzelden, sz etmektedirler
ancak birbirine karflt iki grfl ortaya koymufllardr. Gzel hem fleytani hem ila-
hi bir fley gibi anlafllmaktadr. Bu anlamda gzelin ne olduunun belirlenmesi ger-
ekten zordur.
Genel olarak bakldnda lk a, Orta a ve on sekizinci yzyl felsefesinde
gzel problemi iyi yaflam kavram ile birlikte ele alnmfltr. Bununla birlikte on se-
kizinci yzyldaki yaygn grfl hepimizin gzellik yetisine ya da gzellik i duyu-
suna sahip olduumuzdur. Bu yeti bir nesnedeki belirli blmlerin bir araya gel-
mesine tepki veren bir yetidir ve gzel olana dair anlayflmz da buradan kart-
rz (McMahon 2005: 307-308). Francis Hutcheson, rnein, on yedinci on sekizin-
ci yzyl deneyimcilerinin deneye dayal bilgi anlayfln estetikte gstermeye al-
flarak sanatn temeline isel duyuyu koymufltur. Gzellik ona gre adna gzel du-
yusu da diyebileceimiz isel bir duyudur ve bir nesnedeki belirli zelliklerin kifli-
ler tarafndan tasarlanmasdr. Bu anlayfla gre gzellik nesnel bir zellik deildir
ancak kiflilerin nesnelerdeki belirli unsurlar belirleyebilme yetisidir. Bir kimse r-
nein sar bir toptan edindii izlenimi tasarlayarak ona sar diyebiliyorsa benzer
flekilde bir nesnedeki belirli zelliklerle karfllafltnda bu zellikleri tasarlayarak
nesneyi gzel olarak deerlendirebilir. Buna gre Hutcheson bir nesnede tek-
dzelik ve eflitliliin bileflik oran olduunda kiflide gzel dflncesinin dodu-
unu iddia etmifltir.
Yirminci yzyla geldiimizde felsefeciler gzel problemini kavramsal zm-
leme problemi olarak ele almaya bafllamfllardr. rnein flu tip sorular sorulmak-
tadr. Gzel znel midir nesnel midir?; Bir nesneyi gzel klacak olan ve gerek-
li ve yeterli olarak deerlendirebileceimiz trden zellikler var mdr?; Gzel de-
neyimden kaynaklanan zevk ne tr bir zevktir? (McMahon 2005: 307).
fiimdi ncelikle gzelin znel mi nesnel mi olduu sorusunu soralm. Bu ko-
nuyla ilgili olarak kabul edilen yaygn bir grfl gzel kavramnn hem gzel bir
nesnenin yol at zevk verici bir tepkiyi iermesi hem de gzelin zevk verici
tepkisinin gzel nesnenin ksmen nesnel zellikleri tarafndan belirlenmesidir.
Yani gzel zerine yarglarmz savunduumuzda, her ne kadar bir fleye gzel di-
yebilmemiz iin znel bir tepki vermemiz gerekiyorsa da biz sanki gzel hakkn-
da ortada bir olgu varmfl gibi davranrz (McMahon 2005: 307-308). Bu anlamda
gzelin hem znel hem de nesnel bir yn bulunmaktadr. Peki gzelin ilkeleri
var mdr?
Gzelin ilkelerini sralamaya alflmak demek bir nesneye her zaman, her du-
rumda gzel diyebilmemizi salayacak olan gerekli ve yeterli koflullarn bir listesi-
ni yapmak demektir. Ayrca bu zelliklere sahip olan bir nesne algland zaman
www.evrenselpdf.com
alglayan kiflide zorunlu olarak zevk verici bir tepki uyandrmas anlamna gelir. Ayn estetik unsurlarn ok
farkl hatta zt deneyimler
Buradaki problem fludur: rnein, bir kimse bir nesnenin gzelliinde deneyimle- yaflatmas gzelin ilkelerinin
dii zevkin ortaya kmasnda en nemli unsur olarak dzen i grrken baflka bulunup bulunamayaca
problemini dourmufltur.
bir nesnede dzen unsurunu zevk verici deil skc bulabilir. Karmaflklk bir
nesnede gzel olabilirken bir dierinde zevk vermeyen bir flekilde karman orman
grnebilir. Dolaysyla gzel deneyimini ortaya karacak temel zellikler bilefli-
mi pek de ngrlebilir deildir. Peki bu durumda gzelin ilkelerini bulamyorsak
gzel kavrayflmz sadece kiflisel bir tepki meselesi olarak m kabul edilecektir?
(McMahon 2005: 309).
Gzelin ilkelerini bulmaktaki nemli bir problem gzelliin nesnelere ykledi-
imiz bir zellik olup olmamasyla ilgilidir. fiayet gzellik bir zellik ise kuflkusuz
bildiimiz trden bir zellik deildir. Biz bir nesnede genel olarak iki zelliin bu-
lunduunu dflnrz. Bunlardan birincisi her nesnenin bir renginin ve arlnn
olduu gereidir. Bu duruma fizik ve kimya aklk getirir. Buna gre bir nesne-
nin onu gzleyen kifliye nasl grneceini, kiflinin onu nasl grdn anlayabi-
liriz. Nesnelerde bulunduunu dflndmz ikinci bir zellik de bir nesnenin
rengi ve arl konusunda hemen herkesin ayn grfl paylaflmasdr. Bir anlafl-
mazlk durumunda alglayan kiflinin durumu ile ilgili (rnein, renk kr olabilir)
ya da alglayan kiflinin alglama koflullar ile ilgili (rnein ortam ok karanlk ya
da aydnlk olabilir) bir sorun olduu dflnlr ve bu akla kavufltuu zaman
da sorun ortadan kalkar (Townsend 2002: 21, 22).
fiimdi gzellik iin ayn fleyleri syleyemeyiz. Baflka bir deyiflle bir nesneyi ne-
yin gzel kldn fizik ve kimyaya baflvurarak belirleyemeyiz ya da belirlemeye
kalkflsak bile bu konuda mutlaka anlaflmazlk kar. Ayrca bir nesnenin ne zaman
gzel olduu konusunda herkesin anlaflmaya varmas pek de olanakl deildir. Yi-
ne de baz nesnelerin gzel, bazlarnn gzel olmadn syler, neye gzel dedi-
imizi biliyormufluz gibi davranrz. Gnbatm bazen gzeldir. Bazen de sradan.
Baz fliirler gzel, dierleri tam anlamyla felakettir. Bir trafik kazasnda paralan-
mfl bedenlere, kanl grntlere gzel demeyiz. Baflka birou da kiflisel seim
sorunu olur (Townsend 2002: 22). Bu durumda gzel hakknda akl yrtp bir
sonuca varmak zorlaflmaktadr. Ancak yine de gzellik nedir? sorusu sorulur. Fel-
sefi dflncenin yneldii zor ama arafltrlmaya deer pek ok soru ierisinde bu
soru da yerini almfltr.
Bir zm soruyu gz ard etmekte ya da deifltirmekte bulunabilir gibi gz-
kebilir. Denebilir ki aslnda bir fleyi neyin gzel kldn sormak yerine bu fleyden
neden hofllandmz sormak daha doru olabilir nk gzellik zerine konufl-
mak aslnda kendimiz hakknda konuflmaktr. Yani sz konusu nesneden neden
hofllandmzdan sz etmektir. Bir fleyden hofllanp hofllanmamamzn nedenleri
nesneden ok kendimizle ilgili olabilir. Bir kifli rnein bir manzaradan hofllanr-
ken baflka bir kifli ayn manzaradan hofllanmayabilir. Bu iki durum birbiriyle elifl-
mez. eliflmesi iin her iki durumun da ayn kifli tarafndan yaflanp dile dklme-
si gerekir. rnek vermek gerekirse Gn batmndan hofllanyorum ve Gn bat-
mndan hofllanmyorum nermeleri farkl kifliler tarafndan sylendiinde elifl-
mez. Yalnzca ayn kifli tarafndan sylendiinde eliflir. Ne var ki gzellik nedir?
sorusuna bu flekilde verilen yant pek de tatmin edici bir yant deildir. fiyle de
dflnebiliriz: Bir fleyden hofllanmakla bir fleyi gzel bulmak aslnda farkl fleyler-
dir. Hofllanmyorum ama gzel cmlesi anlaml bir cmledir. rnein, fiu resim-
den hofllanmyorum ama sanrm gzel bir resim cmlesi oumuza anlaml gel-
mektedir (Townsend 2002: 23, 24). Kiflisel olanla olmayan ayrmak isteriz. Nitekim
www.evrenselpdf.com
Zevklerle renkler tartfllmaz derken de kastettiimiz budur: Tartfllmayacak k-

sm kiflisel yandr. Kiflisel olmayan yanda ise birbirimizi ou zaman bir nesnenin
gzellii konusunda ikna etmeye alflrken buluruz.
Alman felsefeci Kant ta gzeli hofltan benzer sebeplerle ayrmfltr. Ona g-
re hofl duyusal bir edir ve nesnelere belirli bir ilgiyle ya da karla yaklaflma-
mz sonucu oluflmaktadr. Oysaki gzelde bir karszlk vardr. Gzel olan hoflu-
muza gitse de bu hofllanma kiflisel olmayan, kar gtmeyen bir hofllanmadr. Bir
melodiyi ocukluumuzla ilgili bir any anmsatt iin hofl bulabiliriz. Bu tama-
men bizimle ilgili bir durumdur ve dolaysyla burada tartflacak hibir fley yoktur.
Ayn melodiyi notalarn birbiriyle uyumundan tr ise gzel bulabiliriz ve karfl-
mzdakini bu gzellie ikna etmek iin uraflabiliriz. Bu anlamda tartfllacak bir
fleyler mutlaka bulunacaktr. Yine de sorun fludur ki bir baflka melodi de notalar
birbiriyle uyumsuz olduu iin, bir resimdeki renkler birbiriyle tezatlk oluflturdu-
u iin, bir heykeldeki orant bir insandaki orantya uymad iin gzel olabilir.
Burada da flphesiz tartfllacak fleyler olacaktr ancak soru yine gzelin ilkece be-
lirlenip belirlenemeyecei noktasna gelmektedir. Kanta gre rnein, btn g-
zel nesnelerin paylaflt ve gzel olma durumunun yeterli ve zorunlu flartlarn
oluflturan zelliklerin bulunabilecei ltler gelifltirmek pek olanakl deildir. Yi-
ne de bu ltlerin gelifltirilemeyecei dflnlmemelidir. Nitekim adafl estetik-
ilerden Guy Sircello (1936-1992) gzelin ilkelerinin bulunabileceini iddia ederek
yeni bir gzellik kuram ortaya atmfltr. Ona gre btn gzel nesnelerdeki ortak
zelliklerin ne olduunun bulunmas gerekir.
Sircelloya gre hi bir zellik kendi baflna, genel olarak gzel deildir. Belirli
bir nesneye uygulandnda ancak gzel olabilir. rnein, tek baflna berraklk
da tenin berrakl da genel olarak gzel kabul edilemez. Gzel olan belirli bir
kiflinin (rnein Ayflenin) teninin berrakldr. Dolaysyla berrakln gzel bir
zellik olduunu sylemek, berrakln kimi rneklemelerinde gzel olabileceini
sylemektir. Berraklk tek baflna gzel deildir. Sircello gzel olan rneklemeler-
le gzel olmayan rneklemeleri ayrt etmeye alflarak tm gzel zelliklerin pay-
lafltklar ortak gzellii arafltrmaktadr (Sircello 1975: 14-15).
1975te yaymlanan A New Theory of Beauty (Yeni Bir Gzellik Kuram) adl ya-
ptnda Sircello arlkl olarak renk gzelliini arafltrr. Bunun nedeni de gzel-
liin esas olarak dikkat eken, gze arpan, bilince iflleyen bir fley olduu
gereidir. rnein, bir gkkufla grdmzde kalbimiz yerinden frlayacak gi-
bi olur, gzlerimiz parlar. Alglama yetilerimiz geniflliyor ya da doluyor gibidir.
Gzelliin bu anlamda duyumsanr bir etkisi vardr. (19-20).
Sircello turuncu bir kedi, yeflil tepeler, krmz bir araba ve turuncu bir gn ba-
tm ile amura bulanmfl bir kedi, gneflin altnda sararmfl tepeler, cilasn kaybet-
mifl bir araba ve rengi solduktan sonraki gn batmn karfllafltrr. Bir tr deney
yapmaktadr. Bu deney ona renklerin canllklarn kaybettiklerinde daha az gzel
olduklarn hatta gzelliklerini hepten kaybettiklerini gsterir. Demek ki canllk
bir rengin gzel olmasnda nemli bir role sahiptir (Sircello 1975: 21-23). Canllk
ve renklerin gzellii zerine yapt bu arafltrma Sircellonun niteliksel derece
zellii (a property of qualitative degree) adn verdii bir kavram bulmasn sa-
lamfltr. Eer bir nesne yksek derecede niteliksel derece zellii ieriyorsa bu
nesnenin gzel olacan iddia etmifltir. Niteliksel derece zellii, scaklk derecesi
ya da arlk gibi niceliksel olarak llebilir olan bir zellik deildir. Niteliksel de-
rece zellii, bir nesnede yksek derecede bulunup bulunmad yargsna varabi-
len, bu konuda yeterince deneyim sahibi olan kiflilerce zevk alnan bir zelliktir.
www.evrenselpdf.com
Bu demektir ki belirli bir nesneden hi daha nce zevk almamfl olan bir kifli bu
trden herhangi bir nesnenin gzel olup olmad yargsna varmada yetkin deil-
dir (McMahon 2005: 311). fiyle bir tanm verebiliriz:
Tanm: Bir nesne, yksek derecede niteliksel derece zellii ierdiinde ve sz
konusu zellik ilgili deneyime sahip olan kifliye zevk verdiinde gzeldir.
fiimdi bu tanmdan yola karsak rnein, tuhaf rnekler de bulunabilir. Sircel-
lo, limonun ekflilii, tuvalet kokusu, smklbcein yapflkanl gibi rnekleri
niteliksel derece zellikleri olarak kabul etmek durumundadr (Sircello 1975: 65).
Ancak bu zelliklerin gzel olup olmad tartflma konusudur. rnein, limonlar
tatmada olduka deneyimli birini dflnelim. Bu kifli belirli bir limondaki ekfliliin
yksek derecede bulunduu yargsna varsn ve deneyimledii ekflilikten de zevk
alsn. Bu durumda Sircello haklysa limonun ekflilii gzel olarak kabul edilecek-
tir (McMahon 2005: 311).
Sircellonun kuramna iki itiraz yaplabilir (Ookerjee 1978: 464-465): 1) Yksek
derecede bulunmayan kimi zellikler yine de ok gzel olabilir. rnein Beetho-
venn 5. konertosunun sonuna doru, orkestrann yaratt karmafla ierisinde
fagotun beklenmedik on dingin notas gzeldir. Buradaki byleyici etki aniden
ortaya kan karmafla-dinginlik ztlndadr. 2) Kimi durumlarda ise yksek de-
recede bulunan bir niteliksel derece zellii nesnesinin gzelliini bozabilir. r-
nein ok yksek bir ses tm melodinin etkisini altst edecek kadar kulak trma-
layc olabilir.
fiu soru biiminde itirazlar da sanrm zerinde tartfllmaya deer itirazlardr:
Bir kimse zevk almad bir fleyi gzel bulamaz m?
Bir kimsenin zevk ald bir fleyin gzel olmama ihtimali yok mudur?
Bir kimse sz konusu zellikle ilgili hi deneyime sahip olmadan bir nesneyi
bu zelliinden tr gzel bulamaz m?
Sircellonun ayrntl bir flekilde ele aldmz bu kuramndan sonra, son olarak
yine gnmz dflnrlerinden Alexander Nehamasn (1946-...) tam bir tanm ni-
teliinde olmasa da gzele dair yorumuna ksaca bakarak bu blm tamamlaya-
lm. Ona gre gzel, bir mutluluk vaadidir. Bu ifadeyi Baudelaireden almfl olan
Nehamasa gre mutluluk vaadi flu anlama gelmektedir: Biz bir nesneyi bizi ken-
disiyle ve ilgili nesne ayla sre giden bir urafln iine ektiinde gzel buluruz.
Bu alar kifliseldir ve evrensel geerlilik beklentisini karfllamazlar. Ancak Neha-
masa gre mutluluk vaadi yine de sanat deneyimi iin vazgeilmezdir (Guyer
2005: 67). Bu balamda gzel, hazr verili bir zellik deildir ve bir deneyim sonu-
cu oluflmaktadr. Bu deneyim de sz konusu nesne ve bu nesneyle ilgisi olan her
trl baflka nesneyle uzun bir urafln devamnda ortaya kar. Dahas gzelin or-
taya kmas mutlulukla efldeer tutulmufltur.
Gzelin ilkelerinin hangi gerekelerle bulunabileceinin iddia edilebileceini

SIRA SZDE tartflnz. SIRA SZDE
1
Estetik zellikler
D fi N E L M D fi N E L M
Estetik arafltrmalarnda ilginin gzelden daha genifl bir alana yaylmas ve yir-
minci yzylda gzel ve benzeri kavramlarn zmlemesine ynelinmesi sonucu
S O R Uolup olmad-
estetik zellikler diyebileceimiz, nesnelere zg kimi zelliklerin S O R U
arafltrma konusu oldu. Bu balamda bir nesnenin, rnein nesnel zelliklerine
benzer bir flekilde, estetik zelliklerinden gerekli ve yeterli koflullar
D K K Aieren
T listeler DKKAT
yaplarak sz edilebilir mi? Bir nesnenin mor renkte olmasndan, hafif olmasndan,
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
www.evrenselpdf.com
K T A P K T A P
kflegen olmasndan sz edebilmemize benzer bir flekilde kimi estetik zellikler

bulabilir miyiz? Bu anlamda estetik zellikler tartflmasn amzda bafllatan d-
flnr Frank Sibley (1923-1996) olmufltur. Sibleyin Aesthetic Concepts (Estetik
Kavramlar) adl 1959da yaymlanan makalesi yirminci yzyl analitik (zmleyi-
ci) felsefe ierisinde bir dnm noktas olarak kabul edilmifltir.
Frank Sibley estetik zelliklerle ilgili bir tanm vermek yerine estetik teriminin
kapsamn belirleyen bir liste verir. Bu listede dengeli, sakin, gl, narin ve zarif
gibi terimler bulunmaktadr. Sibleye gre flayet bu listedeki terimlerin ne tr terim-
ler olduunu kavrayabilirsek estetik zellik kavramn da genel olarak kavramfl
olacamz iin bu listeyi geniflletmemiz mmkn olacaktr. Dengeli terimi rne-
in, biimsel bir terimdir. Biz bu terimin biimsel bir terim olduunu kavrayabilir-
sek flayet, rnein gevfleke rlmfl teriminin de benzer flekilde biimsel oldu-
unu kavrarz. Listedeki terimlerden devam edersek, sakin terimi Sibleye gre
duygularla ilgili bir terimdir. flte benzer flekilde kzgn terimi de duygularla ilgili-
dir. Gl terimi bir takm arflmlar yaratan bir terimdir. Keskin terimi de ben-
zer bir flekilde kimi arflmlar yapar. Sibleyin listesindeki zarif terimi deer bi-
en bir terimdir. Listede olmayan ancak ekleyebileceimiz ince terimi de yledir.
Narin terimi de ikinci dzey algsal bir zelliktir. Coflkun terimi de bu anlamda
aynen narin terimi gibidir. Sibleye gre eer listeyi bu flekilde geniflletebilirsek ve
sanat eserlerinin, arlkl olarak krmz ya da dikdrtgen biiminde gibi, bafl-
ka zelliklerini dflarda brakrsak, estetik zellikleri estetik olmayan zelliklerden
ayrt edebiliriz (Goldman 2005: 256). Eer Sibley haklysa, biz bir resmin dengeli
olduunu, bir bestenin zarif olduunu sylediimizde yaptmz bu yorumlar z-
nel deil nesnel tasvirlerdir. Nasl ki herhangi bir nesneyi yeflil ya da sar olarak
nesnel bir flekilde tasvir edebiliyorsam estetik zellikleri de benzer flekilde tasvir
edebilirim. Eer ben bir resim iin dengeli zelliini kullanabiliyorsam ve bu
zellii kullanmak iin yeterince nedenim yani bulgum varsa, bu durumda Sibley
yaptm bu tasvirin nesnel bir tasvir olduunu syleyecektir. Nesnel bir tasvirin
nasl olanakl olduuna bu nitenin son ksmnda, estetik yarglarn znellii-nes-
nellii sorununu ele alrken deineceiz. fiimdilik Sibleyin estetik zelliklerle/kav-
ramlarla estetik olmayan zellikler/kavramlar arasnda kurduu balanty anlama-
ya alflalm.
Sibleye gre bir eseri estetik olmayan zelliklerden yola karak tasvir etmek
estetik zelliklerle ilgili bir tasvire yol amaz. Ancak eserin estetik zelliklere sahip
olduu iddiasn desteklemek iin estetik olmayan zellikler kullanlabilir. rne-
in, bir resmin soluk renklere ve yuvarlak izgilere sahip olmas onu zarif yapmaz.
Dier taraftan, bir kimse resmin zarif olduu iddiasn desteklemek zere resmin
solgun renklere ve yuvarlak izgilere sahip olmas zelliklerine iflaret edebilir. Sib-
leye gre bu gerektirmenin mmkn olamayflnn nedeni estetik zelliklerin, kr-
mzlk ve dikdrtgensellik gibi zelliklerin aksine, znenin beenisini gerektirme-
sidir. Grme yetisinde problem olmayan herhangi bir kimse bir resmin zarif ya da
narin olduunu anlamayabilir. Oysa ayn resmin ak yeflil renkte olduunu ya da
yuvarlak izgilere sahip olduunu anlar. Sibleye gre bu tr insanlarn resmin es-
tetik zelliklerini anlayamama sebepleri beeniye sahip olmamalardr (Goldman
2005: 256; Sibley 1959: 423-427).
Benzer flekilde flu dflnceyi ele alalm: Bu resmi dengeli yapan fley sol alt k-
fledeki krmz ktledir. Bu dflnceyle pek ok fley ortaya karlabilir:
www.evrenselpdf.com
1) Bir eserin dengeli gibi bir zellie sahip olduu gerei,

2) Resmin sol alt kflesinde krmz bir ktlenin olduu gerei,
3) Birinci noktann ikinci noktaya bal olduu gerei (eserin dengeli olmas
zelliinin sol alt kfledeki krmz ktleye bal olmas).
Sibleye gre normal grme yetisine sahip birisi resimdeki krmz ktleyi rahat-
lkla grebilir. Oysa krmz ktleyi grp resimdeki dengeyi grememek mm-
kndr. Hatta resme dengeyi verenin krmz ktle olduunu grmeden resimde-
ki dengeyi grmek de mmkndr. Resimdeki bu balanty grebilmek iin ise
beeni gereklidir. Sonu olarak da denge terimi Sibleyin terminolojisinde estetik
bir kavrama ya da beeni kavramna dnflr. Dengeli gibi zellikler bal,
ortaya karlan zelliklerdir. Eer krmz ktlenin resimdeki konumu deifltiri-
lirse resimdeki denge kaybolabilir. Ya da krmz ktleyi grememek bu ktleden
ortaya kacak olan fleyi de grememektir (Lyas 2005: 174-175; Sibley 1965 :138).
Ted Cohen 1973de yaymlanan Aesthetic/Non-aesthetic and The Concept of
Taste: A Critique of Sibleys Position (Estetik/estetik-olmayan ve Beeni Kavra-
m: Sibleyin Grflnn Bir Elefltirisi) bafllkl yazsnda Frank Sibleyin beeniyle
ilgili grflne karfl kmfltr. Ona gre estetik terimlerin doru bir flekilde kulla-
nlmalar iin beeni gerekli deildir. rnein, herkes aka zarif olan bir izgiy- Avangard, Franszcada
le zarif olmayan bir izgiyi ya da aka kasvetli olan bir melodiyle nefleli bir me- nc birlik anlamna
gelen askeri bir szcktr.
lodiyi ayrt edebilir. Bunun iin zel bir tr beeniye sahip olmak gerekli deildir. Bu szcn sanattaki
Cohen ayrca estetik zelliklerle estetik olmayan zellikler ayrmn da sorgular ve metaforik karfll sanatn
yine Sibleyin listesini elefltirmek iin her iki kategoriye de uygulanabilecek olan nc rolnn olmasdr.
Buna gre sanatlarn
bir terimler listesi ortaya atar. rnein, cretkar, gl, muhteflem, izgisel, yarattklar yeniliki yaptlar
dinlendirici gibi terimleri hangi kategoride ele alacamz flphelidir. Gl teri- toplumlarn izleyecei yolu
belirledikleri iin avangard
mi bir lokomotife uygulanacak olursa genellikle estetik olmayan bir zellie karfl- olarak deerlendirilir. Yeni
lk gelir. Oysa Beethovenn nc senfonisine uygulansa estetik bir zellik ola- olan avangard iken,
sonradan benzeri yaplan
caktr. Ayn flekilde cretkar terimini bir asker iin sylemekle bir avangard tiyat- artk avangard kabul
ro oyunu iin sylemek farkldr (Goldman, s. 257). Cohenin elefltirisi estetik edilmez. Marcel Duchampn
yaratt kimi yaptlar
zellikler listesi oluflturmaya alflmann bofla kacak bir aba olduu ynnde- avangard olarak kabul
dir. Ona gre estetik zellikleri estetik olmayan zelliklerden ayrt edemeyiz. edilir. Bkz. 2. nite
Bununla birlikte Sibleyin beeni grfl savunulabilir bir grfl deil midir aca-
ba? Beeni zaten estetik zelliklerle estetik olmayan zellikleri ayrabilmek iin ge-
reklidir. Baflka bir deyiflle beeniye sahip birisinin estetik terimleri kullanmasyla
beeni sahibi olmayan birisinin ayn terimleri kullanmas arasnda bir fark olmaz
m? Mutlaka olacaktr. Baflka bir deyiflle bir kimsenin sanat yaptlarndaki estetik
zellikleri kavrayabilmesi iin bir tr eitim almfl olmas gerekir. Doal olarak her-
kes bir tr beeniye sahiptir. Aksini kimse iddia edemez. Ne var ki Sibleyin be-
eniden anlad fley olaan kullanmyla herkesin beeniye sahip olmas deil
estetik terimleri zel olarak nasl kullanabileceini bilmektir. rnein hakknda
hibir fikre sahip olmadan izlenilen bir adafl dans gsterisindeki estetik zellik-
ler nasl anlafllacak, yorumlanacaktr? Gsterinin sonunda yaplacak olan hoflu-
ma gitti ya da hi beenmedim yorumlar kuflkusuz sz konusu dans gsterisin-
deki estetik olanla ilgili deildir ve bu yorumlar kiflisel olmann tesine geememifl
yorumlar olarak kalacaktr. Oysaki zamannda defalarca adafl dans gsterisi izle-
mifl, bu konuda bir fleyler okumufl, hatta belki bu dans eitimini az da olsa dene-
yimlemifl bir kiflinin yapaca bir deerlendirme, eserdeki estetik zellikleri pek-
l aa karabilir. Ya da Goldmann (2005: 258) verdii rnei aktaracak olursak
diyelim ki Haydn dinliyoruz. Eer daha ncesinde bu mzik stiline aflina olmady-
www.evrenselpdf.com
sak, yani hi klasik mzik dinlememifl hi Haydn dinlememiflsek, kuartetteki bir

blmn zarafetini duyamayz.
Estetik Deneyim
nsan yaflants ierisinde pek ok deneyime sahip olur. Szgelimi ifl deneyimi, ilifl-
ki deneyimi, dini deneyim, bilimsel deneyim, ocuk yetifltirme deneyimi gibi. De-
neyim szcn ounlukla tamamlanacak ya da tamamlanmfl olan bir sreci
belirtmek iin kullanrz. Deneyim sahibi olarak yaflam hakknda bir fleyler ren-
mifl olduumuzu dflnrz. Yaflamn bu eflitli kesitlerinin her birinin bize katt-
flphesiz ok deerlidir. Bu deneyimler deneyim olma bakmndan ayn olsa-
lar da birbirlerinden ayrt edilebilir zelliklere sahiptirler. Kimi dierlerine gre da-
ha kuramsaldr, kimi mistiktir, kimi gndelik, kimi de daha uygulamaya dnktr.
Estetik deneyim adn verebileceimiz deneyim tr de bu eflitli deneyim trleri
arasnda yerini alr.
Yukarda estetik zelliklerden sz ettik. fiimdi ise bu zellikleri fark edecek ya
Estetik zne; estetik bir da ortaya karacak olanlarn yani estetik znelerin ne yafladklarn anlamaya a-
tutumla estetik deneyim lflacaz. Soracamz sorular flunlar olacak: Gerekten estetik deneyim adn ve-
yaflayan, estetik nesneleri
deerlendiren, yorumlayan, rebileceimiz bir deneyim tr var mdr?, Estetik deneyim yalnzca duyulara da-
elefltiren kiflidir. yal bir deneyim midir yoksa dflnsel bir taraf da var mdr?, Estetik deneyimi
herkes yaflar m yoksa bu deneyim yalnzca belirli bir beeniye sahip, kendini ye-
tifltirmifl kifliler tarafndan m yaflanabilir?, Estetik deneyimin nesnesi nedir?
Estetik deneyim konusunda iki yaygn grfl bulunmaktadr. Bu grfllerden
biri biimcilik dieri ise balamclktr. Biimcilik, estetik deneyimin nesnesini bi-
imsel zellikler olarak kabul eder. Renk, flekil, izgiler, ses, yap, kalp gibi zel-
likler biimseldir. Buna gre bir kiflinin estetik deneyim yaflamas dikkatinin ilgili
nesnenin biimsel zelliklerine ynelmesini gerektirir. Bu bir resimse rnein, tu-
valdeki renklere, bu renklerin tonlarna, aralarndaki uyuma, resmedilen flekillere
dikkat ettiinde ya da dikkat ettii iin estetik bir deneyim yaflamfl olacaktr. Bir
mzikse, bestedeki notalarn birbiriyle uyumuna, kan seslerdeki vurgulara, m-
zikteki genel yapya dikkat edecektir. Biimcilerin anlad trden bir estetik dene-
yim ayn zamanda kiflinin sz konusu nesneyle kendisi arasna mesafe koymas an-
lamna gelmektedir. Baflka bir deyiflle, deneyimi yaflayacak olan kiflinin her trl
grfln, dflncesini, inanlarn, istek ve hedeflerini bir kenara koymas bekle-
nir. Bylelikle biimcilie gre estetik deneyim nesnelerin alglanabilir olan zel-
likleri zerinden deerlendirme yapmaktadr. Bir dans gsterisine ya da oyun izle-
meye gittiniz diyelim. Kendinizi izlediiniz fleye kendisi iin, kendisi uruna
vermek yerine kflta eve nasl gideceinizi, karnnzn ok acktn dflnyor-
sanz, sahnedeki karakterler sizin inan ve dflncelerinizi yanstmad iin oyu-
nu izlemekte zorlanyorsanz biimcilere gre yafladnz fley estetik bir deneyim
deildir.
Balamclk grfl ise biimciliin tam tersidir. Estetik deneyim iin biimsel
zellikler tek baflna yeterli olmaz, ierik son derece nemlidir. Hatta balamcla-
ra gre kimi durumlarda ierik biimden ok daha nemli olabilir. erie dikkat
etmek, ilgili nesneyle araya mesafe koymamaktr. Kifli kendi ahlaki, bilimsel, dini
grfllerini, inandklarn bir kenara koymadan zihinsel olarak meflgul olmaldr ki
tam anlamyla bir estetik deneyim yaflayabilsin. Kimi durumlarda bilgili de olmak
durumundadr. Grd bir mimarinin hangi tarzda yaplmfl olduunu renmifl-
se ve bu tarz hakknda bilgiye sahipse bilgi sahibi olmayana kyasla estetik dene-
yim yaflamas daha olanakldr. zellikle avangard tarzda yaplmfl eserlerle ilgili
www.evrenselpdf.com
estetik deneyim yaflamak, eer bilgi sahibi deilsek, mmkn deildir. Bir eserin
hangi tarz ierisinde hangi amala yaratld, neye hizmet ettii, varsa arkasnda
yatan dflnce yaflanlan deneyimin tam olmasnn, dolu dolu olmasnn nn
aacaktr. Bu durum deneyim szcnn de hakkn verecek, tam bir yaflam-
dan renme sreci yaflanlmfl olacaktr.
Kant biimci grfln temsilcilerindendir. Ona gre nesneler yalnzca biimle-
rinin alglanmalaryla zevk uyandrdklarnda estetik deneyimler de keyifli olurlar
(Eaton 2005: 33). Kant her ne kadar esas olarak estetik deneyim zerinde deil de
estetik yarglar zerinde durmufl olsa da yine de bu trden yarglar deerlendirir-
ken bir nesnenin karflsndayken yaflanan deneyimin, zevk deneyiminin ve znel
uyumun estetik yargnn merkezinde yer ald grflnde olmufltur. Kanta gre
hibir ilke ya da akl yrtme biz bir nesneyi ilk elden alglamadan onun gzel ol-
duu konusunda bizi ikna edemez. Bu grflyle Kant, estetik deerlendirmeler-
de deneyimin nemini ortaya koymufltur. fiu deerlendirme yerindedir: Gzel ve
dier estetik zellikler nesnelerin sadece isel zellikleri deil ayn zamanda alg-
layan, kavrayan ve hisseden znelerin verdii tepkileri de ieren zelliklerdir.
(Goldman, s. 259-260).
John Dewey 1958 de yaymlanan Art as Experience (Deneyim olarak Sanat) ad-
l yaptnda estetik deneyime iki temel karakter ykler. Bunlardan ilki birlik ve
tamamlanmfllktr. Bu iki nitelik olmadan deneyim oluflamaz. Deweye gre es-
tetik deneyimin ikinci karakteri daha ziyade anlama yetilerimizle ilgilidir. Buna g-
re estetik deneyim iin el ve gz yalnzca aratrlar. Estetik deneyim denilen dene-
yim el ve gzn tesinde gerekleflir. Biimci grfl savunan Monroe Beardsley
(1981)e gre de estetik deneyimde znenin dikkati fenomenal (grngsel) nes-
nededir. Beardsley estetik deneyimi Dewey gibi birlefltirilmifl, tam (beklentile-
rin sonraki geliflmeler sayesinde zlmesi anlamnda) ve youn olarak tasvir
eder. (Goldman, s. 260)
George Dickie (1965) estetik deneyimin hem Dewey hem de Beardsley tarafn-
dan yaplan tasvirlerine karfl kar. Dickieye gre tamamlanmfl ya da biimsel an-
lamda birlie sahip olan bir sanat yapt olabilir ancak ayn fleyi bir deneyim iin
sylemek mmkn deildir. Deneyimler iin genellikle bu ifadeler kullanlmaz.
Bunlar kullanmak, Dickieye gre, alg ile algnn nesnesini karfltrmaktr. Ona g-
re, tamamlanmfl bir eseri grmek ya da duymak tamamlanmfl bir grme ya da
duymaya sahip olmamza yol amaz. Eddy Zemach (1997) da bu elefltirilere ek
olarak deneyimin tam olmasndan sz ettiimizi varsaysak bile iyi sanat eserlerini
bu yoldan tasvir etmediimizi dile getirir. yi sanat eserlerini deerlendirmek ben-
zer eserlerle daha nce yafladmz karfllaflmalar, sonra karfllaflacaklarmz ve
baflka nesnelere baflvurmamz gerektirir. Ayrca Zemacha gre Dewey ve Beard-
sley estetik deneyimi yalnzca olumlu terimlerle nitelendirmifllerdir. Oysa estetik
deneyimde olumsuz estetik zellikleri de deneyimleriz: irkinlik, kasvetlilik, sk-
clk gibi zellikleri (Goldman, s. 261).
fiimdi yukarda sorduumuz Estetik deneyimi herkes yaflar m yoksa bu dene-
yim yalnzca belirli bir beeniye sahip, kendini yetifltirmifl kifliler tarafndan m ya-
flanabilir? sorusu zerinde biraz dflnelim. Bu soru ortada bir deneyim olduu-
nu kabul etmekte ancak bu deneyimin herkes tarafndan deil de belirli bir kesim
tarafndan yaflanabilme olasln da dflnmemize yol amaktadr. Nitekim David
Hume (1759) ve sonrasnda Frank Sibley (1959) ayn nesne karflsnda bazlarnn
estetik deneyim yafladklarn bazlarnn ise yaflamadklarn savunmufllardr. On-
lara gre yalnzca beenisi olan ya da zel bir tr duyarll olan kifliler bu dene-
www.evrenselpdf.com
yimi yaflayabilmektedirler. Hume, tm insanlarn ayn flekilde yetenekli birer uz-

man olmadklarn ve sadece duyarl, dikkatli, ak fikirli, zihni ak, eitimli, de-
neyimli insanlarn rnein iyi bir fliiri kt bir fliirden ayrabileceini iddia etmifltir.
Anlaflld zere izleyici burada hibir flekilde edilgen bir konumda deildir. Tam
tersine olduka etkin ve zel bir konumdadr (Eaton 2005: 33). Bu sraladmz
zelliklere yksek derecede sahip olan kifliler ideal elefltirmenlerdir ve geri ka-
lan bizler gzellik konusunda onlara uymalyzdr (Robinson 2005: 74). Demek ki
bu ideal elefltirmenler yalnzca estetik deneyim yaflayabilmekle kalmyorlar bir de
genelden farkl olarak vardklar estetik yarglar kabul edilebilir yarglar oluyor.
fiimdi son olarak gerekten estetik deneyim adn verdiimiz bir deneyim tr
olup olmad konusuna geri dnelim. Yukarda, yaflamda pek ok farkl deneyim
yaflayabildiimizi ve her birinin zel olduunu, bu deneyimlerin farkl alanlarda
yaflamlarmza pek ok fley kattklarn belirtmifltik. Tabi Hume ve Sibley haklysa
pek oumuz estetik deneyim yaflayamadmz iin hayatmzn bu alan bofl ka-
lyor demektir. Estetik deneyim gibi kimi deneyimlerin ancak belirli bir alt yapya
sahip insanlarca yaflanlr olduu iddias elbette yaflam ierisinde farkl deneyim
trleri olduu iddiasn rtmez. Yalnzca kimilerinin bu zel deneyim trn ya-
flamadn ortaya koyar. Bununla birlikte flu grfl de belirtmeden gemeyelim:
Kimi dflnrlere gre estetik deneyim adnda bir deneyim trn dier deneyim
trlerinden ayrt etmek ne olanakldr ne de gereklidir. Bu kavram o kadar belirsiz
ve soyut bir kavramdr ki herhangi bir bilgisel ierii bulunmamaktadr. rnein
Bu sabah bir Porschede muhteflem bir srfl keyfi yafladm gibi bir deneyimden
sz etmek kiflinin yaflad deneyimi ok daha iyi tasvir etmektedir (Eaton 2005:
34). Bu tez herkesin estetik deneyim yaflamad tezinden daha aflr bir tezdir n-
k yaflanlacak zel bir tr deneyimi daha bafltan yadsmaktadr. Ayrca estetik de-
neyim adn verebileceimiz bir deneyimin nasl bir deneyim olduu arafltrmas-
n gereksiz bir arafltrma olarak grmektedir. Oysaki pek oumuza gre byle bir
deneyimden sz etmek anlamldr ve bu deneyimden sz etmeyi isteriz de. Yafla-
dmzn zel bir deneyim olduuna inanarak bu deneyimi karflmzdakine aktar-
mak, konuyla ilgili onun dflncelerini almak isteriz. Bu anlamda estetik deneyi-
min ne olduunun arafltrlmas ok daha heyecan vericidir.
SIRA SZDE Estetik deneyimi herkesin yaflayp yaflayamayaca konusunda ne dflnyorsunuz?

SIRA SZDE
2
Estetik Tutum
D fi N E L M D fi N E L yakndan
M
Estetik deneyimle ilgili bir kavram da estetik tutum kavramdr. zel-
Estetik nesne; estetik likle 18. yzyldan bugne estetik nesnelerin ya da estetik zelliklerin alglanma-
deneyimin
S O R nesnesi, estetik
U
znenin yneldii nesnedir.
snda zel bir S Otutumun
R U (estetik tutum) da rol olup olmad tartflma konusu ol-
mufltur. Estetik tutuma sahip olmak ou zaman biliflsel tutum, kiflisel tutum ve
pratik tutum gibi znelerin taknabilecei dier tutumlardan ayrt edilmifltir. Bir
DKKAT DKKAT
nesneye ya da olaya onun hakknda bir fleyler renebilmek iin yaklaflyorsam tu-
tumum biliflsel, kendimle ilgili kimi fleylerle benzerlik kurmak iin yaklaflyorsam
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
tutumum kiflisel ve kullanflll asndan yaklaflyorsam da pratik olarak kabul
edilebilir. Bu tutumlardan farkl olarak estetik tutumun ereini kendinde tafld,
AMALARIMIZ
bir baflka fleye hizmet etmedii, yneldii nesne ya da olaydan yalnzca zevk al-
AMALARIMIZ
mak adna zevk almak iin yneldii iddia edilmifltir. Bir doa manzarasna, bir
heykele ya da mimari bir yapya yalnzca seyretmek iin bakyorsam ve herhangi
K T A P dflsal bir ama
K Tgtmyorsam,
A P seyrine daldm nesneden o nesne olarak zevk al-
yorsam, tutumumun estetik olduu sylenir. Burada szn edebileceimiz nem-
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
NTERNET NTERNET
li bir kavram ilgisizlik kavramdr. Bu kavram estetik nesnenin hem pratik kullan- lgisizliin estetik dflndaki
anlam, yarglamada ya da
mna karfl ilgi eksiklii (ilgisiz kalmak) anlamnda hem de sz konusu nesnenin tartflmada yansz kalmak,
varolufluyla ilgilenmemek anlamnda kullanlr. Nesneye yalnzca bir seyir nesnesi taraf tutmamaktr.
olarak yaklafllr, zelliklerine yalnzca alglamak adna baklr. Estetikteki kullanm ise
nesnenin varoluflu ve pratik
Kanta gre takndmz estetik tutum sonucu estetik bir yargda bulunurken kullanmyla ilgilenmemektir.
nesnenin varolufluyla ilgilenmeyiz yalnzca grnflyle ilgileniriz. Nesnenin kul-
lanmyla ilgili de herhangi bir ilgi beslemeyiz. Nesneyle yalnzca seyrine dalmak
anlamnda ilgileniriz. Bu anlamda seyre dalma kavramnn zne asndan bir tr
edilgenlik ierdii sylenebilir. Oysaki Goldmann da belirttii gibi estetik deer-
lendirmelerde alg son derece etkendir: Grsel sanatlarda biimsel zellikleri, ede-
biyatta anlatmsal yapy ve mzikteki geliflmeleri deneyimlerken beklentilerden ve
yeniden kurgulamalardan sz edebiliriz (2005: 263). Kantn biimci grfln tem-
silcilerinden olduunu sylemifltik. Nitekim seyre dalma ve ilgisizlik kavramla-
r zellikle biimci grfl destekleyen kavramlardr. Estetik znenin yneldii
nesneyle arasna mesafe koymas, nesnenin seyrine dalmas ve nesneye ilgisiz
kalmasn salayan en nemli etkenlerdir.
Edward Bullough (1912) ilgisizlik kavramna duygusal ayrlmay eklemifltir.
Ona gre rnein trajik bir oyunu doru bir flekilde deerlendirebilmemiz iin
sahnede olup bitenlere mdahale etmekten kendimizi alkoyacak kadar oyundan
ayrlmalyz. Bulloughnun bu deerlendirmesine Goldman flu flekilde karfl kla-
bileceini sylemifltir: Bir trajedide alarken, bir korku filminde korkudan yerimiz-
den zplarken ya da bir romann olaylar dizisine kendimizi kaptrmflken eserden
ayrlmfl, kopmufl olduumuzu sylemek zordur. Oysaki tam da bu srada bu eser-
lerin estetik niteliklerini dolu dolu deerlendiriyor olabiliriz (2005: 264). Kuflkusuz
burada sorgulanan estetik znenin nesneyle arasna koyduu mesafedir. Bir sanat
yaptndan kopmak zor olduu gibi sanki durum tam tersiymifl gibi de dflnle-
bilir. Bir film esnasnda alayabilmek nesneyle araya mesafe konmad iin ola-
nakldr. Salkl bir deerlendirme iin duygusal ayrlma gerekli gibi gzkebilir.
Dier taraftan estetik tutum ve estetik deneyim zneye ait kavramlardr. Bu neden-
le bu iki kavram ile znenin zneliinden neredeyse btnyle soyutlanmfl bir fle-
kilde nesneye ynelmesinin ters dfltn de sylemek olanakldr.
Nitekim rnein Eddy Zemach (1997), ilgisizlik kavramna flpheyle yaklaflmfl-
tr. Ona gre yalnzca estetik alandaki ilgiye ilgisiz demek yanltcdr. Kantn be-
lirlemelerinin aksine, estetik olarak algladmz nesnenin gerek varolufluna kar-
fl ilgiliyizdir. rnein eer flarkclarn yalnzca dudaklarn oynattklarn bilseydik
ya da onlar sadece boyutlu birer grnt olsalard opera izlemekten ayn flekil-
de keyif almazdk. Benzer bir flekilde, bir resmin yeniden yaplmfl hali orijinal ha-
linden grngsel anlamda ayrt edilemez olsa da yine de bizi orijinali kadar etki-
lemez. (Goldman, s. 264) Bu rnekler izlediimiz sanat yaptlarna karfl aslnda hi
de ilgisiz olmadmzn, olamadmzn karfl rnekleridir.
Kendall Walton (1970) ve Arthur Danto (1981)ya gre de bir sanat yaptnn
nasl snflandrld kiflinin alglad estetik zellikleri etkiler. (Dantonun grfl
ikinci nitede detayl olarak ifllenecektir.) Bir stilde cretkr ya da zarif olan bafl-
ka bir stilde ayn flekilde bulunmayabilir. Dolaysyla estetik niteliklerin doru bir
flekilde deerlendirmesinin yaplabilmesi iin bir eserin doru snflandrlmas da
dahil olmak zere tarihsel balam hakknda bilgi gerekir. rnein adafl sanat
byk lde teknolojik, seri retimsel temalar ve teknikleri yanstr. Eer bu fle-
kilde yaratlan eserler pratik yaflam balamndan soyutlanmfl bir flekilde ele alnr-
sa bu eserlerin btn anlam, amac kaybolur (Goldman 2005: 265). Dikkat edilir-
www.evrenselpdf.com
se Walton ve Dantonun grflleri estetik deneyimde ieriin biimden ok daha

nemli olduunu savunan balamclk grflne yakndr. Nesnenin yalnzca sey-
rine dalarak takndmz ilgisiz tutum salkl bir estetik deerlendirmenin yap-
labilmesini olanaksz hle getirmektedir. Estetik znenin yneldii nesne hakkn-
da kimi bilgiler taknlan estetik tutumu mutlaka etkileyecektir.
Alan Goldmana gre de her nesne estetik deerlendirmeye davet etmez. Do-
laysyla estetik bir tutum benimsemeye alflmak ya da bir nesneye tamamen
odaklanmay arzulamak estetik deneyimin oluflmas iin yeterli olmayabilir. Ayrca
bu zorunlu da deildir. Kimi durumlarda bir sanat eserinin ya da doal bir manza-
rann estetik niteliklerine arplveririz. Bir eserin deerlendirilmesiyle tamamen
meflgul olduumuzda genellikle baflka bir dnyaya girme yanlsamasn yaflarz.
Kendimizi estetik deneyim iinde, eserin dnyasnda kaybederiz. Estetik tutumun
bizi pratik ifllerimizin dnyasndan kopard iddiasnn arkasnda yatan gerek bu-
dur. Fakat aslnda estetik nesneyi deerlendirirken bu nesneden kopmayz. Tam
tersi sz konusudur. Benzer bir flekilde bu nesnenin varolufluna ya da dier nes-
nelerle olan iliflkisine ilgisiz de deilizdir. nk bu iliflkiler nesnenin grnfln
ya da bizim onunla ilgili deneyimimizi etkileyebilir (2005: 265-266). Anlafllaca
zere Goldman da Walton ve Danto gibi balamc grflten yana olmufltur.
SIRA SZDE Biliflsel, kiflisel

SIRAveSZDE
pratik tutuma birer rnek bulunuz.
3
Estetiin Dile Gelifli: Bir Deer Yargs Olarak Estetik
D fi N E L M
Yarg D fi N E L M
Bu blmde estetik arafltrma alannn kulland dili anlamaya alflacaz. Estetik
S O R U nesnelerle ilgili
S O Rbir U ifade kullandmzda yani bir doa nesnesi ya da bir sanat ya-
ptna estetik bir yklem yklediimizde bir yargda bulunmufl oluruz. Bu yarg bir
deer yargsdr. Baflka bir deyiflle estetik fenomen dile geldiinde zneye ait bir
DKKAT DKKAT
deer yargs oluflur. Gereklikle ilgili yarglar Su H2Odur gibi herkesin zerin-
de anlaflabilecei trden yarglardr. Deer yarglar ise bir deerlendirme sonucu
N N
SIRA SZDE olufltuklar SIRA SZDE
iin gereklikle ilgili yarglardan farkldrlar. Deer yarglar arasnda en
yaygn olanlar etik ve estetik deer yarglardr. Konumuz gerei etik deer yarg-
AMALARIMIZ
larn incelemeyi
AMALARIMIZ
bir kenara koyarak estetik deer yarglarn arafltracaz. Yirmin-
ci yzylda dil zmlemelerine ynelen felsefi sorunlar analitik (zmleyici) es-
tetik alan da etkilemifltir. Cohenin de saptad gibi (2005: 35) analitik estetik ie-
K T A P risinde estetik
K yarglarla
T A P ilgili olarak sorulan yaygn sorulardan biri estetik yargla-
r estetik olmayan yarglardan nasl ayrt edeceimiz sorusudur. Dier nemli bir
soru da on sekizinci yzyldan beri sorula gelen estetik yarglarn znel mi nesnel
TELEVZYON mi olduuT Esorusudur.
L E V Z Y O N Biz bu blmde ncelikle estetik yarglar nasl ayrt edece-
imiz sorusunu ele alacaz. Bu soruyu adafl estetikilerden Dabney Townsend
(2002)in zmlemelerini kullanarak tartflacaz. Dier soruyu ise Kantn ve da-
ha yakn zamandan Sibleyin estetik anlayfllar ierisinden tartflacaz. Kantn es-
NTERNET tetik grfl Nbeflinci
T E R N E T nitede ayrntl bir flekilde ele alnd iin burada yalnzca es-
tetik yarglarn znellik ve nesnellikleri zerine genel deerlendirmelerde bulun-
makla yetineceiz. fiimdi ncelikle ilk sorumuzla bafllayalm.
Estetiin dilini anlayabilmek iin betimleyici terimlerden yola kabiliriz. Este-
tik bir betimleme yapldnda X, Gzeldir (rnein Mona Lisa tablosu gzeldir,
nmdeki da manzaras gzeldir) yargsndaki gzel szc yerine zarif,
iyi bestelenmifl, dengeli, byleyici, incelikli gibi szckleri ya da estetik
balamlarda kullanlan pek ok sfat kullanrz. rnein, gzel bir havada seyret-
www.evrenselpdf.com
tiim yemyeflil bir manzaraya bakp ne kadar canl ve taze grnyor dediim-
de genel olarak dflndm fley bu manzaradaki yeflilliklerden hayvanlara iyi
yem kaca deildir. Bu betimlemede taze ve canl grnmeyi estetik bir yk-
lem olarak kullanmflmdr. Benzer flekilde bir kadn portresine bakarak zariftir
yklemini kullanrsam byk ihtimalle resmedilen kadnn kyafetlerine, durufluna
ya da ressamn klasik gzellik anlayflna gnderme yaparm. Estetik zne ve este-
tik yklem(ler)den oluflan estetik yarglar X, Adr biiminde dile gelirler. Bu ka-
lptaki X doal bir nesne ya da bir sanat yaptn, A ise estetik bakfl yanstan
sonsuz sayda sfat (estetik yklemi) dile getirmektedir (Townsend 2002: 45). Bu-
na gre estetik yargnn X, Adr kalbndaki X yerine bir nesne ve A yerine de
bir estetik yklem konarak oluflacan sylemek isteyebiliriz. Ancak buradaki so-
run fludur: A yerine konabilecek sonsuz sayda sfat sz konusuyken bu sfatlarn
estetik yklemlere karfllk geldii nasl anlafllacaktr?
Nefleli, hznl, cvl cvl, korkutucu, yumuflak, masum gibi terimler
gndelik yaflammzda olduu gibi pek ok farkl balamlarda kullanlan terimler-
dir. Eer bu terimler ayn zamanda estetik yklemler olarak da kullanlabiliyorsa
burada bir sorunla karfl karflyayz demektir: Yklemin estetik anlamda kullanlp
kullanlmad nasl belirlenecektir? Townsendin verdii rnee bakalm ve X,
Adr biimindeki iki cmleyi inceleyelim:
David neflelidir.
David Hume portresi neflelidir.
Birinci cmledeki neflelidir terimi David adnda birinin duygusal durumunu

betimleyen bir yklemken ikinci cmledeki neflelidir terimi belirli bir portrenin
stilini betimleyen bir yklemdir. Bu saptamalarla yklemlerin ne zaman estetik
yklemler olduunu zdmz sanabiliriz. Diyebiliriz ki rneklerden de anla-
flld zere sadece estetik nesneler estetik yklem alrlar. Yani estetik nesnelerin
betimlemelerinde kullanlan yklemler doal olarak estetik yklemler olacaktr
(Townsend 2002: 46). Nitekim rneimize geri dnersek, David estetik bir nesne-
ye karfllk gelmedii iin kendisine yklenilen sfat da estetik deildir. Oysaki Da-
vid Hume portresi nl bir filozofun resmidir, yani bir sanat eseri olarak estetik
bir nesnedir. Bu nedenle de bu nesneye yklenilen bir sfat ister istemez estetik
olacaktr. Ne var ki bu zmn sorunlu olduunu ikinci cmledeki yklemi de-
ifltirerek rahatlkla anlayabiliriz:
David Hume portresi kare biimindedir.
David Hume portresi estetik bir nesnedir ancak kare biimindedir yklemi-
nin estetik bir yklem olmad ortadadr. Bylece tek bir karfl rnekle estetik
nesnelere yklenen her sfatn bir estetik ykleme karfllk geldii iddias rtl-
mfl olur (Townsend 2002: 46). Peki sorunu zmek iin baflka bir yoldan gidile-
bilir mi?
Townsende gre sorununun zm yklemlerin nasl kullanldklarnda yat-
maktadr. Townsendin nemli bir saptamas kimi estetik yklemlerin eretilemeli
(metaforik) olarak kullanlmalardr. Yukardaki rneimizi hatrlarsak, David
Hume portresi neflelidir cmlesindeki neflelidir yklemi eretilemeli olarak kul-
lanlmfltr. Her eretileme estetik olmasa da yine de eretilemeler estetik yklem-
ler konusunda nemli ipular verirler. Townsendin nemli bir saptamas da yk-
lemlerin estetik anlamda kullanldklarn anlamada deerlendirme yapan kiflinin
www.evrenselpdf.com
bizzat iflin iinde olmas ve bakt fleyi dorudan anlamasdr. Yklemlerin es-
tetik anlamda kullanlmas, iflin iinde olmay ve dorudan anlamay zorunlu k-
lar. Bir baflkasnn David Hume portresini nefleli bulmas bu resmi anlamam ko-
nusunda benim iin bir fley ifade etmeyebilir. Oysa ayn portrenin kare biimin-
de olduunu yine bir baflkasndan rensem resmi grmeme gerek kalmadan ne
demek istenildiini anlarm (Townsend 2002: 46-48). Bu ikinci saptamann yine
de iki nemli sorunu gndeme getirdiini de gz ard etmemek gerekir. Birinci
sorun estetik yklemlerin belirlenmesinde iknann gerekli olmasdr. Kifli bakt-
fleyi doru anladna ikna olmaldr. Oysaki ikna da estetik bir yn bulun-
maz. kinci bir sorun da yaplan incelemenin bak ve gre dnflmfl olmasdr.
Estetik olan gren bir duyumuzun olup olmad ise son derece flphelidir (Town-
send 2002: 51-52).
Dabney Townsende gre Bu sorunlara ramen ikna konusu Townsendi elefltirilerdeki estetik yarglarn
tr estetik yarg vardr: Kar- incelenmesine gtrmfltr (54-65). Buna gre tr estetik deer yargs vardr:
fllafltrmal yarglar, mutlak
yarglar ve estetik deneyim 1) Biimi A, Bden daha iyidir olan karfllafltrmal yarglar. rnek: Hamlet
yarglar. Othellodan daha iyidir (ayn yazarn iki oyunu karfllafltrlr); Shakespeare, Chris-
topher Marlowedan daha iyidir (Elisabeth dneminden iki yazar karfllafltrlr);
Shakespeare gelmifl gemifl en iyi yazardr (Shakespeare dier tm yazarlarla
karfllafltrlr).
Bu rneklerin ortak noktas hepsinin de olgularla ilgili deer yarglar olmalar-
dr. Hamletin ve Othellonun Shakespearee ait eserler olduu bir olgudur ancak
bunlardan birinin dierinden daha iyi olduunu sylemek sz konusu olguyla il-
gili bir deer yargsdr. Olgular sz konusu olduunda kant gsterilebilir ancak
deer yarglaryla ilgili olarak gsterilecek bir kant yoktur. Olgulara deer yargs
yklemek ancak bir kuramla ya da bir seimle olanakldr.
2) Biimi A, Bdir olan mutlak yarglar. rnek: Hamlet mthifl bir oyundur
(Hamleti bir deer leine yerlefltiriyorum); Hamlet mthifltir nk ahlaksal
olarak karmaflktr. (Ahlaksal karmafla zelliinin Hamleti deerli klan bir zellik
olduunu sylemifl oluyorum.)
Verdiimiz ikinci rnek birincisine gre daha belirli bir yargda bulunmaktadr.
Eer daha da fazlasn dile getirmek istiyorsam da szn ettiim ahlaksal karma-
flay oluflturan zelliklerden bahsedebilirim. rnein, Hamletin babasnn hayale-
tiyle konufltuktan sonra c alma olayna hemen giriflmemesi, Hamletin kararszl-
nn karakterinden mi yoksa nesnel koflullardan m ileri geldiinin tam olarak bel-
li olmamas gibi.
Her iki rnei de mutlak yarg rnei olarak verdik. Belirtmemiz gerekir ki bu-
radaki mutlaklk balamndan bamsz bir mutlak gereklik, mutlak deer anla-
mnda bir mutlaklk deildir. Mutlak yarglar, kendilerine karfl klamaz ya da
sylenebilecek son szler anlamnda mutlak deildir. Townsendin szn ettii
trden mutlaklk, dikkatimizi ayrntlara ynelterek yarglarmz bir temele dayan-
drmamz anlamnda bir mutlaklktr. Hem karfllafltrmal hem de mutlak yarglar
elefltirel yarglardr. Buna gre bu tr yarglar hem nesnenin zmlenmesinde
hem de olgularn deerlerle iliflkilendirilmesinde yardmc olurlar. nc tr bir
estetik yarg ise farkl deerler alanyla iliflkilidir:
3) Belirli bir biimde olmayan, kendi iinde deer tafldna inanlan ve este-
tik duygunun kendine ynelik olan estetik deneyim yarglar. rnek: Deerli olan
Hamlet oyununun kendisi deil benim Hamlet oyunuyla ilgili yafladm deneyim-
dir. Burada sorduumuz soru yargda dile getirdiimiz fleyin nesnenin kendisiyle
mi yoksa bizim o nesne ile ilgili deneyimimizle mi ilgili olduudur. Eer ikincisiy-
www.evrenselpdf.com
se estetik deer den anlafllan fley duygunun deeridir. rnein ben sz konu-
su nesneyle ilgili bir deneyime sahip olduum iin bu deneyim deerlidir (benim
iin deerlidir). Yaflamma anlam katar, bana zevk verir, kendimle ilgili yafladm
karflklklara zm sunabilir. Bu ynyle estetik deer bazen dinsel deneyime
benzer. Duygunun deeri anlamndaki estetik deerlerle ilgili tartflmak pek ola-
nakl deildir nk bu deerler kendimizle ilgilidir. Herhangi bir estetik nesnenin
mthifl olup olmadyla ilgili tartflabiliriz ama bu nesneyle ilgili duygularmz tar-
tflmak pek olanakl deildir. rnein bir kimse gnbatmn izlemeyi nemli g-
ryorsa ve bunun kendisi iin bir deer tafldn sylyorsa onunla bu konuyu
tartflmam olanakl olmaz. Olsa olsa yanlfl nesnelere deer yklediini, daha de-
erli olan baflka deneyimlerin bulunduunu syleyebilir ve bylece sorunu karfl-
lafltrmal bir yargya dnfltrmeye alflabilirim.
Analitik estetik ierisinde estetik yarglarla ilgili olarak sorulan yaygn sorular-
dan biri olan estetik yarglar estetik olmayan yarglardan nasl ayrt edilebilir so-
rusunun nasl yantlanabilecei konusunda bir fikrimiz olufltu. fiimdi son olarak
dier nemli bir soru olan estetik yarglar znel mi yoksa nesnel midir sorusu
zerinde biraz duralm. Kantn estetik deneyim konusunda biimci grfl savun-
duunu sylemifltik. Estetik yarg konusunda da znelciliin yolunu amfltr. Es-
tetik yarg ilk olarak detayl bir flekilde Kant tarafndan ele alnmfltr. Kant estetik
yargy beeni yargsyla ayn anlamda kullanr. Beeni ise gzeli yarglama yeti-
sidir. Bir nesneye gzel diyebilmek iin neyin gerekli olduunu beeni yargs-
nn zmlemesi ortaya karmaldr. Beeni yargs bir bilgi yargs yani mantk-
sal bir yarg deil estetik bir yargdr ve onunla belirlenim zemini znel olmak-
tan baflka trl olamayan anlarz (Kant 2011: 53). Demek ki beeni yarglar
mantksal yarglardan znel olmalaryla ayrlrlar. znel olmalarnn en belirgin
nedeni de zevk duygusuna dayanmalardr. Zevk duygusuna dayanan estetik yar-
glar znel olmalar nedeniyle de dorulanamazlar. rnein Picassonun bir tab-
losunun gzel olduu yargsn bahemdeki gl aacnn iek ap amadn
dorulayabildiim gibi dorulayamam. Ancak Robinsonun da vurgulad gibi,
Kanta gre beeni yarglar her ne kadar znel olan zevk duygusuna dayansalar
da evrensellik iddiasndadrlar. Bunun nedeni, sz konusu zevkin tm rasyonel
insanlarda ortak olan imgelemle anlama yetisinin uyumlu oyunu sonucu ortaya
kan karsz bir zevk olmasdr (2005: 74). flte Kant bu nedenle gzel olan
hofl olandan, yararl olandan ayrmak istemifltir. Kanarya flampanyas hofltur de-
mek Benim iin hofltur demektir. Buna gre hofl asndan geerli olan ilke flu-
dur: Herkesin kendi (duyu) beenisi vardr. Dier taraftan gzel yargsnda du-
rum deiflir. Dinlediim bir konser ya da grdm bir mimari yap iin benim
iin gzeldir yargsnda deil benim iin hofltur yargsnda bulunulur. Eer bir
kimse, bir fleyin gzel olduunu sylyorsa baflkalarnda da tam olarak ayn hofl-
lanmay bekler; yalnzca kendisi iin deil, ama herkes iin yargda bulunur ve
sonra Gzellikten fleylerin bir zellii imifl gibi sz eder. Baflkalarndan da bu
yargsna katlmasn bekler. Eer kendisininkinden farkl bir yargya varan olursa
da onlar knar. Estetik yarglar iflte bu anlamda znel bir evrensellik taflrlar
(Kant 2011: 63-64). Kant estetik yarglar konusunda her ne kadar znelcilii sa-
vunmufl olsa da bu znelcilie evrensellik kazandrma anlamnda farkl bir yol iz-
ledii de bir gerektir. Daha nce de dediimiz gibi Kantn estetik grfl detay-
l olarak daha sonra ele alnacaktr. fiimdi ise son olarak daha nce estetik zel-
likler konusunda grfllerine yer verdiimiz Frank Sibleyin estetik yargnn nes-
nellii konusundaki dflncelerine deinelim.
www.evrenselpdf.com
Sibleye gre estetik yarglar estetik kavramlar nesnelere uygulayan yarglardr.

Sibley beeniden Kantn anladndan farkl bir fley anlar. Kanta gre beeni nes-
nelerle ilgili varlan yarglardan zevk alabilme yetenei iken Sibleye gre beeni
(Estetik zellikler blmnde de sz ettiimiz gibi) estetik terim ve kavramlar
kullanabilme yeteneidir. Benzer flekilde Kanta gre gzel terimi nesnenin yar-
glayan kiflide belirli bir zevk duygusu uyandrmasna karfllk gelirken Sibleyde
yarglanan nesnenin bir zelliine karfllk gelir. Dolaysyla gzel, zarif, flk
ve benzeri terimlerin hepsi de estetik terimlerdir ve nesnel zelliklere karfllk ge-
lirler. Ancak sadece beeni sahibi olanlar bu zellikleri fark edip nesnelere doru
bir flekilde uygulayabilirler (Cohen 2005: 36).
Sibleye gre de tr Sibleye gre tr estetik yarg vardr: 1) tipik olarak estetik bir terim (zarif,
estetik yarg vardr. Buna dengeli, flatafatl gibi) kullanan estetik yarglar. 2) estetik bir terim kullanmayan
gre bir estetik yarg estetik
bir terim ierebilir; estetik estetik yarglar (yeterince solgun deil, ok fazla karakter var gibi). 3) deer bi-
bir terim iermedii halde en estetik yarglar (fleylerin estetik anlamda iyi ya da kt olmalar, mkemmel
yarg estetik olabilir ve son
olarak bir estetik yarg ya da sradan olmalar gibi). Sibley yalnzca ilk iki yarg tryle ilgilenmifltir. Ona
nesneleri deerlendirebilir. gre bu iki yarg tr en yaygn kullanlan ve en nemli estetik yarg trleridir.
Elefltirmenlerin de en ok kulland ve uraflt yarg trleridir. Bu iki yargnn da
en nemli zellii estetik algy gerekli klmasdr: nsanlarn bir eserdeki zarafeti
grmesi gerekir, mzikteki coflkunluu duymas gerekir, bir romann gcn his-
setmesi gerekir. Estetik yarg estetik alg olmakszn bir takm kurallarn uygulan-
masyla oluflamaz (Sibley 1965: 135-137).
Estetik kavramlar kural ya da flart olmakszn uygulamamza ramen yine de
konuflarak, tartflarak yarglarmz desteklemeye, doruluklar konusunda baflkala-
rn ikna etmeye alflrz. Estetik yarglarn hakllandrlmalar konusunda elefltir-
menler zel yollar izlerler. Bir elefltirmen verdii yarglarla bir nesnedeki estetik
zellikleri grmemizi salar. Peki elefltirmenler bunu nasl yapmaktadr? Sibley ye-
di tane yoldan sz eder: (Sibley 1959: 442-444).
1) Estetik-olmayan zelliklere iflaret ederek; rnein, bu renk lekelerini, ora-
daki koyu ktleyi, o izgileri fark edin. Bu flekilde kolayca grlebilir zel-
liklere dikkat ekerek izleyicinin resmin scak m dinamik mi aydnlk m ol-
duunu grmesi salanabilir. B gibi bir fleyi grmesi A gibi farkl bir fleyi di-
le getirerek salanabilir. Burada A salkl gzlere, kulaklara ve zekaya sa-
hip birinin farkna varabilecei (estetik-olmayan) zelliklere, B ise nesnede-
ki estetik zelliklere karfllk gelir.
2) nsanlarn grmelerini istediimiz zellikleri dile getirerek; rnein, bir res-
me iflaret ederek izimin ne kadar sinirli ve hassas olduunu fark edin ya
da izimdeki enerjiyi ve canll grn denebilir. Dorudan fark edilen
zellik dile getirilir ve bylece bu zellii daha nceden grmeyenin gr-
mesi salanr.
3) Estetik zelliklerle estetik-olmayan zellikler arasndaki balanty gstere-
rek; rnein, bu ve teki izgiyi fark ettin mi ve buradaki ve oradaki par-
lak renk noktalar...resme canllk, enerji vermiyor mu? gibi
4) Benzetme ve metaforlar kullanarak; rnein, flk parldyor, izgiler dans
ediyor, her fley bir eda, bir hafiflik, bir flenlik ya da tuvalleri atefl, atrd-
yor, yanyor, tutufluyor gibi
5) Tezat, karfllafltrma ve anlar kullanarak; rnein, bunu daha ak sar yap-
tn, saa kaydrdn varsay, bunda bir Rembrandt kalitesi olduunu
dflnmyor musun? gibi
www.evrenselpdf.com
6) Tekrar ederek; rnein, ayn izgilere ve flekillere dikkat ekerek, ayn keli-
meleri ya da ayn benzetme ve metaforlar tekrar ederek. Bylece zamann
gemesi, aflinalk, daha dikkatli dinlemek, daha salam bakmak, daha ya-
kndan bakmak yardmc olabilir.
7) Szel olarak dile getirilenlerin dflnda davranfllarmz da kullanarak; rne-
in, konuflmamza uygun ses tonu, ifade, kafa sallama, bakfl ve jestler efllik
eder. Bir elefltirmen kimi durumlarda konuflmak yerine bir kol hareketiyle
daha ok fley ifade edebilir. Yerinde bir jest bir resimdeki fliddeti grmemi-
zi salayabilir.
Estetik yarglarn hakllandrlmalar konusunda Sibleyin grfllerini temel ala-
rak elefltirmenlerin izledii yollar grdk. Bu yollar ayn zamanda estetik beeni-
ye sahip olan herkes iin de uygulanabilir yollar. Son olarak bu blmden yola -
karak Sibleye katlarak estetik yarglarn rasyonel nedenlerle deil estetik alg te-
melinde gerekelendirilerek bir tr nesnellik kazanabildiklerini syleyebilir ya da
Kant ile birlikte bu yarglarn znel olduklarn ancak herkes tarafndan kabul gr-
mesi beklenecek flekilde oluflturulabilir olmas anlamnda da evrensel olduklarn
iddia edebiliriz.
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Sanat felsefesini de kapsayan bir felsefi estetiin N
A M A
Gzellik, estetik zellikler, estetik deneyim, estetik
1 nasl olanakl olduunu aklamak. 2 tutum ve estetik yarg gibi belli bafll estetik prob-
zellikle Platon ve Aristotelesin metinlerinde lemleri tartflmak.
karfllafllan bir gzel zerine dflnme ve sa- Bu blmde estetiin temel problemleri arasnda
nat zerine dflnme sonraki dflnrlerin es- saylan gzellik, estetik zellikler, estetik de-
tetik ile sanat felsefesi alanlarnn birbirinden neyim, estetik tutum ve estetik yarg konu-
ayr alanlar olduunu iddia etmelerine neden ol- sunda ortaya kan problemleri ele aldk. Gzel-
mufltur. Aslnda on sekizinci yzylda Baumgar- liin felsefe tarihinde ele alnflna baktmzda
tenin Aesthetica adl kitabnn yaymlanmasna ilk olarak Pythagorasn belirlenimiyle karfllafl-
kadar estetik ya da sanat felsefesi adyla arafl- rz. Ona gre gzel olan fley uyumdur. Platonda
trma yapldn grmyoruz. Platonun metinle- yalnzca Gzel deas gzeldir. Bu idea dflndaki
rinde karfllafllan gzel ve sanat zerine dfln- fleyler belirli bir adan ve belirli bir zamanda g-
me onun ontoloji ve epistemolojisiyle i iedir. zeldirler. Aristotelese gre kavrama gcmz
Varlk ve bilgi tasarmna gre oluflturulmufl bir aflan bir fley gzel olamaz. On sekizinci yzylda
gzellik ve sanat anlayfl vardr. Aristoteleste ise dflnrler herkesin sahip olduu bir gzellik
her ne kadar sistemli bir sanat anlayfl olmufl ol- yetisinden, bir gzellik i duyusundan sz etmifl-
sa da dflncelerinin ounlukla sanatlarn erei lerdir. Buna gre bir nesnedeki belirli zellikler
bakmndan ele alndn ya da sanatn psikolo- gzel duyusu araclyla kifliler tarafndan tasar-
jik etkilerini gstermeye alfltn syleyebiliriz. lanr. Yirminci yzylda gzel problemi kavram-
Bu nedenle de Antik Yunan metinlerindeki g- sal olarak zmlenmeye alfllmfltr. Gzelin il-
zel ve sanat hakknda yaplan, gzelin ve sanatn kelerini bulmak olanakl mdr? Gzellik nesne-
ne olduklarnn zmlenmedii, arafltrmalarn lere yklenilen bir zellik midir? yle olsa bile
estetiin ve sanat felsefesinin birbirinden ayr bir nesneyi gzel yapan fleyi fizik ve kimyaya
alanlarmfl gibi dflnlmelerine yol amfl oldu- baflvurarak aklayamayz. Bir fleyi neyin gzel
unu iddia edebiliriz. Gnmzde de estetik ile yaptn arafltrmak yerine bu fleyden neden hofl-
sanat felsefesini ayran dflnrler estetiin do- landmz arafltrmak bir zm gibi grnebilir
ada ve sanattaki gzeli arafltrdn, sanat felse- ancak bir fleyden hofllanmakla bir fleyi gzel bul-
fesinin ise sanat, tek tek sanat dallarn arafltrd- mak farkl fleylerdir. Bir fleyden hofllanmamakla
n iddia ederler. Estetiin adnn Yunanca g- birlikte onu gzel bulabiliriz. Hofl, Kanta gre
zel yani kallos kelimesinden tretilerek kalli- duyusal bir edir ve karla ilgilidir. Gzelde
gone ya da kalliologie olmas gerektiini syle- ise bir karszlk vardr. Sircello, gzelin ilkeleri-
yen dflnrler de olmufltur. Estetik aslnda yal- nin bulunabileceini iddia etmifltir. Ona gre g-
nzca gzeli arafltrmaz. Gzelin yan sra pek zellik dikkat eken, gze arpan bir fleydir. Bu
ok farkl estetik zelliklerden de sz edilebilir. nedenle o arlkl olarak renk gzelliini arafltr-
Estetiin alann gzel ile snrlandrmak bu alan mfltr. Niteliksel derece zellii adn verdii bir
haksz yere daraltmak demektir. Bununla birlik- kavram kullanr. Eer bir nesne yksek derecede
te estetik zellikleri sanatlarda grebiliriz. Bu niteliksel derece zellii ieriyorsa ve bu zellik
zellikler olmakszn sanat zerine felsefi arafltr- ilgili deneyime sahip olan kifliye zevk veriyorsa
ma yapmak olanakl deildir. Estetik bu neden- gzel olarak deerlendirilir. Bu grfl pek ok
le, sanat felsefesini de iine alan daha genifl bir elefltiriye aktr. Nehamasa gre de gzel bir
arafltrma alandr. Estetiin nesnesinin sanat ol- mutluluk vaadi olarak ele alnmfltr. Estetik zel-
duunu syleyen dflnrler de vardr. Buna g- liklerin arafltrlmas konusunda akla ilk gelen
re doal gzellikler bile sanatlar araclyla nes- adafl felsefeci Frank Sibleydir. Sibley estetik
ne edinilirler. Felsefi bir estetik felsefi olmayan teriminin kapsamn belirleyen bir liste verir ve
estetiklerden kendisini ayrr ve hem estetik zel- bu listeyi geniflletebilmenin yollarn arar. Bu lis-
likleri hem de sanatn ne olduunu arafltrr. teyi doru kullanarak nesnel tasvirler yapmak
www.evrenselpdf.com
olanakldr. Ayrca Sibleye gre estetik terimleri zen herhangi bir tutum benimsememize gerek
doru kullanabilmek iin beeni flarttr. Bu g- kalmadan nesnenin ya da bir manzarann estetik
rfl elefltirilmifl olsa da Sibleyin estetik zellikle- niteliklerine arplveririz. Bir nemli konu da
ri estetik olmayan zelliklerden ayrabilmek iin estetik yarglarn estetik olmayan yarglardan na-
kimi flartlar ne srmesi nemli bir adm olarak sl ayrt edilecei ve bu yarglarn znel mi yok-
kabul edilebilir. Estetik deneyim konusunda insa nesnel mi olduklardr. Estetik yklemlerin yal-
celediimiz iki nemli grfl biimcilik ve ba- nzca estetik nesnelere yklendiini dolaysyla
lamclktr. Biimcilie gre estetik deneyimin da X, Adr biimindeki bir estetik yargda Xin
nesnesi renk, flekil, izgiler gibi biimsel zellik- estetik bir nesne, Ann da estetik bir yklem ol-
lerdir. Baflka bir deyiflle, estetik deneyim yafla- duunu syleyebiliriz. ne var ki bu her zaman
yan kifli, nesnenin bu ilgili zelliklerine ynelir. byle olmaz. Estetik nesnelerin ald yklemler
Bu tr bir deneyimin yaflanabilmesi iin kiflinin her zaman iin estetik olmak zorunda deildir.
nesneyle arasnda mesafe koymas gerekmekte- Bu durumda zm estetik yklemlerin nasl kul-
dir. Balamcla gre ise estetik deneyimin nes- lanldklarn arafltrmaktr. Townsende gre
nesi yalnzca biimsel zellikler deildir. Kiflinin tr estetik yarg belirlenebilir: Karfllafltrmal yar-
nesneyle arasna mesafe koymamas, yani hibir glar, mutlak yarglar ve estetik deneyim yargla-
inancn bir kenara koymada nesneyle meflgul r. Kanta gre estetik yarglar zneldir ve ayn
olmas gerekmektedir. Yine balamclara gre zamanda beeni yarglardr. Bu tr yarglarn
kimi durumlarda estetik deneyim yaflanabilmesi dorulanmalar olanakl deildir. Yine de beeni
iin ilgili nesne hakknda bilgi sahibi olmak ge- yarglar bir tr evrensellik taflr. znel olan hofl-
rekir. Kant biimci grfl savunmufltur. Ona g- tur yargsdr. Oysaki gzeldir yargsnda bu-
re bir nesnenin gzel olduunu syleyebilmemiz lunan kifli bu yargy herkes iin kullanr. Sibley
iin onu alglamamz gerekir. Biimcilerden John Kanttan farkl olarak beeniyi estetik kavramlar
Deweye gre estetik deneyimin iki nemli zel- kullanabilme yetenei olarak, gzel terimini de
lii birlik ve tamamlanmfllktr. Monroe Be- yarglanan nesnenin bir zellii olarak anlar. Bu
ardsley de bir biimci olarak estetik deneyimi zellikleri de yalnzca beeni sahibi olanlar fark
birlefltirilmifl, tam ve youn olarak tasvir edebilir. Sibley ayrca estetik yarglarn hakl k-
eder. Kimi dflnrlere gre estetik deneyim di- lnmalaryla ilgili olarak elefltirmenlerin izledikle-
ye her trl deneyimden farkl bir deneyim sz ri farkl yollar da arafltrmfltr.
konusu deildir. Estetik nesnelerin alglanmas
konusunda bir nemli kavram da estetik tu-
tumdur. Estetik tutum, biliflsel, pratik ve kiflisel
tutumlardan farkl olarak ynelinen nesne ya da
olaydan zevk almak adna zevk almay gerekti-
ren, ereini kendinde taflyan bir tutumdur. Bu
anlamda nesnenin varoluflu ve pratik kullanm-
na ilgisiz olmak gerekir. Edward Bullough duy-
gusal ayrlma kavramn getirmifltir. Eddy Ze-
mach da estetik tutumunu nesnenin gerek varo-
luflundan bamsz olamayacan syleyerek il-
gisizlik kavramna karfl kmfltr. Estetik dene-
yim konusunda balamcl savunan Kendal
Walton ve Arthur Dantoya gre de nesneye kar-
fl takndmz ilgisiz tutum estetik deerlendir-
menin yaplabilmesi konusunda yetersiz kalr.
Estetik znelerin sahip olduu bilgiler estetik tu-
tumu mutlaka etkiler. Alan Goldmana gre de
estetik deneyim yaflanmas iin estetik tutumda
olmak yeterli ve hatta zorunlu olmayabilir. Ba-
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Baumgartenin estetik tanm afladakilerden hangi- 5. Gzelle ilgili afladaki iddialardan hangisi dorudur?
sidir? a. Platon evrenin bir melodisi olduuna inanmfltr.
a. Estetik duyusal bilginin bilimidir. b. Hutchesona gre gzel kavramsal olarak -
b. Estetik ak ve seik bilginin bilimidir. zmlenmelidir.
c. Estetik rasyonel bilginin bilimidir. c. Nehamas estetie niteliksel derece zellii kav-
d. Estetik bulank olmayan kavramlarn bilimidir. ramn getirmifltir.
e. Estetik ahlaki bilginin bilimidir. d. Antik Yunan metinlerinde gzel ile iyi bir tu-
tulmufltur.
2. Antik Yunan metinlerinde karfllafltmz duyusal e. Sircello sanatn temelinde isel bir duyunun ol-
bilgi anlamndaki gzel zerine dflnme ve sanat duunu savunmufltur.
dallarn rneklerle arafltran sanat zerine dflnme
estetik tarihinde hangi grfln temeli olmufltur? 6. Frank Sibley estetik zelliklerle ilgili olarak aflada-
a. Estetiin tm sanat dallarnn zerinde bir arafl- kilerden hangisini savunmufltur?
trma alan olduu grflnn a. Estetik terimlerin doru kullanlmalarnda bee-
b. Sanat felsefesinin gzeli arafltrmaktan daha ni gereklidir.
nemli bir alan olduu grflnn b. Bir sanat eserinin estetik zelliklere sahip oldu-
c. Estetik ile sanat felsefesi alanlarnn birbirinden u iddias estetik olmayan zelliklerden yola -
ayr olduu grflnn klarak desteklenemez.
d. Estetik ve sanat felsefesinin ok eski zamanlara c. Estetik zellikler nesnelerin dier zelliklerin-
dayand grflnn den farkl ele alnamaz.
e. Sanat felsefesinin estetiin konularn da kapsa- d. Estetik zellikler zneldir.
yan bir alan olduu grflnn e. Estetik zellikler etik zelliklerden tretilebilir
zelliklerdir.
3. Afladakilerden hangisi estetiin problemlerinden
biri deildir? 7. Hangisi estetik deneyimle ilgili bir kavram deildir?
a. Bir doa manzarasnn herhangi bir dflsal ama a. Mesafe
gzetmeden seyrine dalmak olanakl mdr? b. Birlik
b. Avangard sanat eserleriyle ilgili estetik deneyim c. Tamamlanmfllk
yaflayabilmek iin bilgi sahibi olmak gerekli midir? d. Younluk
c. Estetik deneyimin zellikleri nelerdir? e. Dnfl
d. Estetik nesnelerin alglanmasnda zel bir tu-
tumdan sz edilebilir mi? 8. Afladaki kavramlardan hangisi biimci grfl
e. Alglanan nesne, varlna ilgisiz kalnan nesne destekler?
midir? a. Kurum
b. Tamamlanmfllk
4. Afladakilerden hangisi estetiin problemlerinden c. lgisizlik
biri deildir? d. yi
a. Belirli bir zamanda, belirli bir bakfl asyla g- e. Uyum
zel olann dflnda, z gzellii diye bir fley var
mdr?
b. Yz gzel insanlarn bu gzellii genlerle mi
taflnmaktadr?
c. Etik ve estetik deerler birbirinden ayrlabilir mi?
d. Gzelin hem fleytani bir oyun hem de ilahi olann
yeryzndeki grnm olmas olanakl mdr?
e. Gzel dflnda estetik zelliklerden sz edilebilir
mi?
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
9. Afladaki iddialardan hangisi dorudur? Beeni Yargs Estetiktir
a. Townsende gre kimi estetik yarglar mutlak Bir fleyin gzel olup olmadn ayrt edebilmek iin ta-
yarglardr. sarm anlak yoluyla bilgi iin nesneye deil, ama imge-
b. Kanta gre gzel ile hofl ayn kavramlardr. lem yetisi yoluyla (belki de anlak ile bal olarak) zne-
c. Kanta gre beeni yarglar nesnel yarglardr. ye ve onun haz ve hazszlk duygusuna bantlarz. Be-
d. Sibleye gre beeni nesnelerle ilgili yarglardan eni yargs yleyse bir bilgi yargs deil, dolaysyla
zevk alabilme yeteneidir. mantksal deil, estetiktir ki, onunla belirlenim zemini
e. Sibleye gre estetik yarglar ierisinde mutlaka znel olmaktan baflka trl olamayan anlarz. Ama ta-
estetik bir terim gemektedir. sarmlarn tm bants, giderek duyumlarnki bile nes-
nel olabilir (ve o zaman grgl bir tasarmda olgusal
10. Frank Sibleye gre afladakilerden hangisi elefltir- olan imler); ancak haz ve hazszlk duygusu ile ban-
menlerin nesnelerdeki estetik zellikleri grebilmemizi t nesnel olamaz; bununla nesnede hibirfley belirtil-
salamak iin kullandklar yollardan biri deildir? mez, ama onda zne, tasarm yoluyla etkilendii gibi,
a. Benzetme ve metafor kullanmak kendi kendisini duyumsar.
b. Tekrar etmek Birinin kurall, ereksel bir yapy bilme yetisi ile ayrm-
c. Estetik olmayan zelliklere iflaret etmek samas (ister duru isterse karflk bir tasarm trnde ol-
d. Tezat kullanmak sun) bu tasarmn hofllanma duyumu ile bilincinde ol-
e. Kavramlar tanmlamak maktan btnyle baflka bir fleydir. Burada tasarm b-
tnyle zne ile ve hi kuflkusuz haz ya da hazszlk
duygusu ad altnda onun yaflam duygusu ile bantl-
dr ki, btnyle zel bir ayrdetme ve yarglama yetisi-
ni temellendirir; bu son yeti bilgiye hibir katkda bu-
lunmaz, ama yalnzca znedeki verili tasarm btn bir
tasarmlar yetisi ile karfllafltrr ki, anlk kendi durumu-
nun duygusunda bunun bilincindedir. Bir yargda veri-
li tasarmlar grgl (ve yleyse estetik) olabilirler; ama
onlar yoluyla oluflturulan yarg mantksaldr, yeter ki
yargda nesne ile bantl olsunlar. Ama, evrik olarak,
eer verili tasarmlar ussal iseler, ve gene de bir yarg-
da yalnzca zne ile (onun duygusu ile) bantl iseler,
yarg o dzeye dek her zaman estetiktir.
Beeni Yargsn Belirleyen Hofllanma Btnyle -

karszdr
Bir nesnenin varoluflunun tasarm ile baladmz hofl-
lanmaya kar denir. Byle bir hofllanma yleyse her
zaman ya onun belirlenim zemini olarak, ya da onun
belirlenim zemini ile zorunlu bir yolda balantl ola-
rak, istek yetisi ile bant taflr. Ama flimdi soru bir fle-
yin gzel olup olmad ise, bizim iin ya da herhangi
biri iin fleyin varoluflu ile herhangi bir fleyin ilgili olup
olmadn ya da giderek ilgili olup olamayacan da
deil, ama salt seyretmede (sezgi ya da derin dflnme)
onu nasl yargladmz bilmeyi isteriz. Eer biri bana
nmde grdm saray gzel bulup bulmadm so-
rarsa, diyebilirim ki salt aval aval baklmak iin yaplmfl
trde fleyleri sevmem; ya da, Pariste baflka hibir fleyi
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

kebaplar kadar sevmemifl olan o Kzlderili flefi gibi 1. a Yantnz doru deilse, nitenin Girifl ksmn-
yantlayabilirim; ya da Rousseaunun tarznda, halkn da yazlanlar yeniden okuyun. Baumgartenin
terini byle gereksiz fleyler zerinde harcayan bykl- estetii duyusal bilginin bilimi olarak tanmlad-
n gsterifl dflknln ayplayabilirim; son olarak, n hatrlayacaksnz.
kendimi kolayca inandrabilirim ki, eer kendimi bir 2. c Yantnz doru deilse, nitenin Estetik mi
kez daha insanlarn arasnda geri dnme umudu ol- Sanat Felsefesi mi?: Sanat Felsefesini de Kapsa-
makszn ssz bir adada bulsaydm ve salt dileim yo- yan bir Felsefi Estetii Olana ksmnda yaz-
luyla byle eflsiz bir yapnn ortaya kmasn salaya- lanlar yeniden okuyun. Antik Yunanda karfl-
bilseydim, yeterince rahat bir kulbem olsayd kendimi lafltmz bu dflnme biimlerinin estetik ile
byle bir skntya bile sokmazdm. Tm bunlar kabul sanat felsefesinin alanlarnn birbirinden ayr
edilebilir ve onaylanabilir; ama flimdi sz konusu olan alanlar olduklar grflnn temelinde yattn
bunlar deildir. Bilmek istediimiz yalnzca nesnenin anlayacaksnz.
tasarmna bende hofllanmann efllik edip etmediidir - 3. e Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
bu tasarmn nesnesinin varoluflu asndan ne denli il- lemler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bu
gisiz olsam da. Kolayca grld gibi, gzel olduu- seenekteki soru dflndaki sorularn estetiin
nu sylerken ve bir zevkimin olduunu tantlarken, on- problemleri arasnda olduunu anlayacaksnz.
da nesnenin varolufluna baml olduum fley ile deil, 4. b Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
ama bu tasarmdan kendi iimde yaptm fley ile ilgile- lemler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bu
nirim. Herkes kabul etmelidir ki, gzellik zerine iin- seenekteki soru dflndaki sorularn estetiin
de en kk bir karn karflt yarg ok yanl bir problemleri arasnda olduunu anlayacaksnz.
yargdr ve bir ar beeni yargs deildir. fieylerin varo- 5. d Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
luflundan yana en kk bir eilim gstermemeli, ama lemler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
beeni konusu fleylerde yarg olabilmek iin bu ba- Antik Yunan metinlerinde gzel ile iyinin bir
kmdan btnyle ilgisiz olmalyz. tutulduunu, dier seeneklerde yazlanlarn da
yanlfl olduunu hatrlayacaksnz.
Kaynak: Immanuel Kant (2011) Yarg Yetisinin Elefl- 6. a Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
tirisi. ev: Aziz Yardml. stanbul: dea Yaynevi, s. lemler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
53-55. Sibleye gre estetik terimlerin doru kullanl-
malar iin kiflilerin beeni sahibi olmalar ge-
rektiini hatrlayacaksnz.
7. e Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
lemler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Dnfl ad verilen bir estetik deneyim kavra-
m olmadn fark edeceksiniz.
8. c Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
lgisizlik kavramnn biimci grfl destekle-
yen bir kavram olduunu hatrlayacaksnz.
9. a Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
Dabney Townsende gre kimi estetik yargla-
rn mutlak yarglar olarak deerlendirildiini ha-
trlayacaksnz.
10. e Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Prob-
Elefltirmenlerin kavramlar tanmlamak diye
bir yol kullanmadn hatrlayacaksnz.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 iin baz flartlar vardr ve bu da son derece doaldr.
Felsefe tarihinde estetik konusunu arafltran pek ok Baflka bir deyiflle herkesin her trl deneyimi yaflamas
dflnr genel olarak gzelin ilkelerinin bulunabilmesi- olanakl olsa da sz konusu deneyimi yaflayabilmesi iin
nin olduka tartflmal olduu yani aslnda bulunamaya- gereken temel flartlara sahip deilse bu nasl olanakl
ca zerinde anlaflrlar. Gerekten de ayn nesneye ya olacaktr? Bu uslamlamadan yola karak soruyu yantla-
da olaya bakan pek ok kifliden kimisinin nesneyi g- mak gerekirse, evet herkes estetik deneyim yaflayabi-
zel bulaca kimisinin ise bulmayaca bir gerektir. lir ancak bu deneyim trn yaflamann gerekli flartlar-
Bununla birlikte kendimiz dflndaki kiflileri gzel bul- n yerine getirdii srece. Peki o halde estetik deneyim
duumuz nesne konusunda ikna etmek iin uraflmak yaflayabilmek iin ne gerekmektedir? Ne var ki bu dene-
hoflumuza gider nk kendi zevkimizin doru oldu- yimin flartlarn bulmak dier deneyim trlerinin flartlar-
una sonuna kadar inanrz. Belki de bize sz konusu n bulmak kadar kolay deildir. Nedeni de kimi zaman
nesneyi neden gzel bulduumuz sorulsa verecek bir- hibir eitimi olmayan bir kimsenin bile bir doa man-
ka yantmz bile olabilir. flte Guy Sircello gibi kimi zarasndan ya da belki hayatnda ilk defa grd bir
dflnrler de bu yantlarda gzelin ilkelerinin gizli ol- dans gsterisinden zevk alabilme olasldr. Eer este-
duunu dflnmfllerdir. Eer bu trden ilkelerin oldu- tik deneyimi karmaflklndan yaltr ve son derece saf
una inanyorsak, rnein tpk nesnelerin krmz ol- bir fley olarak ele alrsak, kesinlikle hibir eitim alma-
ma ya da hafif olma gibi zelliklerinin doada ya da dan da kiflilerin bu saf deneyimi yafladklarn iddia ede-
sanat yaptlarnda da bulunduu gerekesini ne sre- biliriz. Yok eer estetik deneyimi geliflmifl beeni sahibi
biliriz. Nesnelerin bu trden zellikleri nesnel diyebi- insanlarn yafladklarna benzer bir deneyim olarak ele
leceimiz zelliklerdir. Bu zellikleri estetik nesnelerde alrsak, pek oumuzun yaflayamayaca bir deneyim
bulmann zor olduunu dflnebiliriz. Yine de parlak- olduu da ortaya kacaktr. Bu durumda da estetik de-
lk, canllk, sadelik, dzenlilik gibi zerinde da- neyim yaflayabilmek iin sanat etkinliklerine aktif olarak
ha kolay anlafllabilecek zelliklerden sz etmek ola- katlmak, sanatlarla bir araya gelmek, elefltirmenlerin
nakl olabilir. Buna gre gzelin ilkelerinin olduuna grfllerine kulak vermek gibi kimi flartlar gerekir. Bu
inanmak tm gzel nesnelerin paylafltklar ortak zel- iddiay savunanlar kuflkusuz hibir eitim almadan bir
likler olduu gerekesiyle iddia edilebilir. manzaradan zevk alan bir kiflinin yaflad deneyime es-
tetik demeyeceklerdir. Estetik deneyim onlara gre yal-
Sra Sizde 2 nzca beenisini gelifltirmifl olanlarn yaflayabilecekleri
Bu soru her fleyden nce estetik deneyim diye bir dene- trden bir fley olarak kalacaktr.
yimin olduunu kabul etmektedir. Baflka bir deyiflle in-
sann yaflad pek ok deneyim ierisinden kimilerinin Sra Sizde 3
dierlerinden farkl trden nesnelerinin ve bu nesneler- nmde duran bir heykelin uzunluunu merak ederek
le farkl trden bir iliflkinin olduunu varsaymaktadr. Bu heykel ka metredir? sorusunu soruyorsam heyke-
Eer estetik deneyim diye bir deneyim tr varsa bu de- le karfl tutumum biliflseldir. Ayn flekilde, heykelin han-
neyimi dierlerinden farkl klacak bir flart herkesin bu gi malzemeden yapldn merak ediyorsam da tutu-
deneyimi yaflayamayabilecei olabilir. Kimi dflnrler mum yine biliflseldir. nk byle bir durumda ben
bunu iddia etmifllerdir. ocuu olan bir anne ocuuna bilmek isterim. Dinlediim bir melodi bana ortaokul
yemek yedirme deneyimini yaflar; ehliyeti olan bir kifli yllarmda yafladm derin bir any anmsatyorsa ve
araba kullanma deneyimini yaflar; derse giren bir ret- ben bundan dolay melodiyi gzel buluyorsam tutu-
men rencilerine ders anlatma deneyimini yaflar. Buna mum kifliseldir. Byle bir durumda benim asl ilgilendi-
gre herkesin ocuu olabilir, herkes ehliyet alarak ara- im eserin kendisi deil bana hissettirdikleridir. Son
ba kullanabilir, isteyen herkes de eitimini alarak ret- olarak rnein bir adafl dans gsterisinde sahne ze-
men olabilir. Dier taraftan, eer araba kullanmak iste- rinde kullanlan bir merdiveni tam da aradm trden
miyorsa araba kullanma deneyimini yaflayamayacaktr. bir merdiven, keflke benim olsa dflncesiyle inceli-
Benzer flekilde retmen olmann gereklerini yerine ge- yorsam, hi kuflkusuz tutumum estetik bir tutum deil
tirmediyse bu trden bir deneyim yaflama olasl daha pratik bir tutum olacaktr. Byle bir durumda ben sz
dflktr. Anlafllaca zere her deneyimin yaflanmas konusu nesnenin ifllevselliine ynelmiflimdir.
www.evrenselpdf.com
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Aristoteles (1996) Metafizik. eviren: Ahmet Arslan. s- Sibley Frank (1959) Aesthetic Concepts Philosophical
tanbul: Sosyal Yaynlar. Review 68: 421-450.
Beardsley Monroe (1981) Aesthetics: Problems in the Sibley Frank (1965) Aesthetic and Non-aesthetic Phi-
Philosophy of Criticism. Indianapolis: Hackett losophical Review 74: 135-159.
Publishing Company. Sircello Guy (1975) A New Theory of Beauty. Prince-
Cohen Ted (1973) Aesthetic/Non-aesthetic and the ton University Press.
concept of taste: a critique of Sibleys position The- Tafldelen Demet (2007) Felsefi Estetik. Felsefe iinde.
oria, vol. 39 (1-3), s. 113-152. Eskiflehir: Anadolu niversitesi Akretim Yayn-
Cohen Ted (2005) Aesthetic Judgment Encyclopedi- lar.
a of Philosophy iinde. Donald M. Borchert (edi- Townsend Dabney (2002) Estetie Girifl. eviren: Sab-
tr). Macmillan Reference USA. ri Bykdvenci. Ankara: mge Kitabevi.
Dewey John (1958) Art as Experience. New York: Tunal smail (1989) Estetik. stanbul: Remzi Kitabevi.
Putnams Sons. Tunal smail (2004) Grek Estetiki. stanbul: Remzi
Dickie George (1965) Beardsleys Phantom Aesthetic Kitabevi.
Experience. Journal of Philosophy 62: 129-136. Zemach Eddy (1997) Real Beauty. University Park:
Eaton Marcia Muelder (2005) Aesthetic Experience. Pennsylvania State University Pres.
Encyclopedia of Philosophy iinde. Donald M.
Borchert (editr). Macmillan Reference USA.
Goldman Alan (2005) The Aesthetic. The Routled-
ge Companion to Aesthetics iinde. Berys Gaut
ve Dominic McIver Lopes (editrler). London: Ro-
utledge.
Guyer Paul (2005) Aesthetics, History of Encyclope-
dia of Philosophy iinde. Donald M. Borchert (edi-
tr). Macmillan Reference USA.
Hadot Pierre (1995) Philosophy as a Way of Life. Ox-
ford: Blackwell.
Kant Immanuel (2011) [1790] Yarg Yetisinin Elefltiri-
si. eviren: Aziz Yardml. stanbul: dea.
Lalo Charles (1927) Notions dEsthtique. Paris: Lib-
rairie Flix Alcan.
Lyas Colin (2005) Sibley The Routledge Compani-
on to Aesthetics iinde. Berys Gaut ve Dominic
McIver Lopes (editrler). London: Routledge.
McMahon Jennifer A. (2005) Beauty. The Routled-
ge Companion to Aesthetics iinde. Berys Gaut
ve Dominic McIver Lopes (editrler). London: Ro-
utledge.
Ookerjee S. K. (1978) A New Theory of Beauty by Guy
Sircello: A Critical Review. Indian Philosophical
Quarterly vol. 5 no: 3, s. 459-471.
Platon (1972) filen. ev: Azra Erhat, Sabahattin Ey-
bolu. stanbul: Remzi Kitabevi.
Robinson Jenefer (2005) Aesthetics, Problems of
Encyclopedia of Philosophy iinde Donald M.
Borchert (editr). Macmillan Reference USA.
www.evrenselpdf.com
www.evrenselpdf.com
2
Amalarmz
N
N
Felsefi dflnmede sanat kuramlarn aklayabilecek,
N
Sanat tanmlamadaki sorunlar aklayabilecek,
N
Sanatn nasl farkl flekillerde tanmlanabileceini tartflabilecek,
Sanat ile sanat yapt ve sanat yapt ile izleyici arasndaki iliflkiyi
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sanat stenilik
Sanat Yapt Gerek Tanm
zleyici Kapal Kavram/Ak Kavram
yknmecilik/Taklitilik Sanat Dnyas
Duyguculuk nsan Yapm
Biimcilik Yaratclk
Sezgicilik Elefltirmen
indekiler
GRfi
FELSEF DfiNMEDE SANAT
KURAMLARI
Estetik ve Sanat Sanata liflkin SANATI TANIMLAMADAK
SORUNLAR
Felsefesi Felsefi Arafltrma
SANATI FARKLI fiEKLLERDE
TANIMLAMAK
SANATI LE SANAT YAPITI VE
SANAT YAPITI LE ZLEYC
ARASINDAK LfiK
www.evrenselpdf.com
Sanata liflkin Felsefi
Arafltrma
GRfi
ou insan adafl resimlerle dolu bir odaya girdiinde, odada bulunan her res-
min sanat yapt olmay hak edip etmediini merak eder. Baz yaptlar, sanatn s-
nrlarn zorlamaktadr. Bu yzden de tm sanat trleri sorgulanr. 18. yzylda
bahe dzenlemesi, bir sanat tr olarak grlrd. Bu dnemden zamanmza
ulaflmfl olan birok bahe, varln hl srdrmektedir ancak gelifltirilmifl ve ay-
n zamanda deiflime uramfllardr. Sanat yaptlar, geliflip, deiflime urayabilir-
ler mi? Mzelerde sergilenen sradan nesnelere ne demeli? Yunan dneminden kal-
ma, rengarenk flarap testilerine flarap konuyordu ve aslnda bu nedenle yaplmfl-
lard. fiimdi bunlar mzelerde sergileniyor ve sanat yaptlar olarak grlyor.
Bunlar yapanlar, yaptklarnn sanat olduunu dflnmemifllerse (belki de flimdi
kullandmz anlamyla gzel sanat kavram bile yoktu), bunlara sanat yapt de-
memizi nasl hakllafltracaz? Kiliselerdeki kutsal nesnelere ne demeli? Onlar da
m sanat? Ya binalar? Mimarlk bir sanat tr m? Bildiimiz anlamyla yaratc-
s olmayan filmler? Sanats olmayan bir sanat olabilir mi? (Townsend 2002: 66).
Bu nitede sanat dediimiz etkinliin ne olduunu anlamaya alflacaz. Sy-
leyebileceimiz temel fleyler bu etkinliin insann yaratc rn olduu, bir sre
olduu ve sanat, sanat yapt ve izleyici arasndaki iliflkinin bir sonucu olduu-
dur. Ksaca sylersek, sanat sanat yapt ortaya koyar, izleyici de bu yaptla bulu-
flur. Bu anlamda sre sanatyla bafllar izleyici olduu srece de devam eder, bit-
mez. Baflka bir deyiflle, sanat yapt her ne kadar tamamlanmfl bir nesne olarak
sonlanmfl bir srece karfllk geliyor gibi gzkse de yaptn izleyiciyle olan iliflki-
si sanat etkinliini izleyici olduu srece devam ettirir. Bu anlamda yzyllar nce-
sinde yaratlmfl sanat yaptlar gnmz izleyicileriyle buluflmaya devam etmekte- Kratr, sergi dzenleyicisi
ya da sanat ynetmenlii
dir. Bu balamda sanat etkinlii sanatnn yaratc edimiyle bafllar, sanat yaptnn olarak ifade edilebilir.
ortaya kmasyla da sanat ile izleyiciyinin bir araya gelmesi sonucu devam eder.
zleyiciler; sergilere, mzelere giden sanatseverlerden olufltuu gibi sanatla daha i Sanat dnyas; bir fleyin
sanat eseri olarak kabul
ie yaflayan sanat elefltirmenleri, kratrler, organizatrler gibi insanlardan da edilmesi iin gerekli grlen
oluflmaktadr. Ayrca sanatlarn kendileri de ayn zamanda izleyici grubundadr. sanat kuram, sanat tarihi
bilinci, sanatnn niyeti,
Bir sanat iinde bulunduu ada yaratlan yaptlar, savunulan grflleri takip sanat yaptlar miras gibi
etmek zorundadr. Baflka bir deyiflle sanat kendisini her fleyden soyutlayarak balamlara ve sanat
elefltirmenleri, kratrler,
kendi kflesine ekilerek sanat olamaz. Sanat ancak bir sanat dnyas ierisin- organizatrler gibi bir
de sanatdr. Bu anlamda da gemiflte sanat eseri olarak kabul edilmemifl bir eser evreye karfllk gelen bir
terimdir.
amzda kabul edilebilir ya da bugn elefltirmenlerce benimsenmifl bir yapt son-
www.evrenselpdf.com
raki dnemlerde oynad merkezcil rol kaybedebilir. Yaptlar yaratclar lse ve

izleyicileri de srekli deiflse bile bir flekilde varolmaya devam ederler ancak ken-
dilerine verilen deer deiflebilir. Bu anlamda sanat dnyasnn merkezcil bir rol
oynadn syleyebiliriz. Bu durum sanatn deiflken yapsn da ortaya koymak-
tadr. Sanat kavram deiflken ierii nedeniyle pek ok farkl flekillerde tanmla-
nabilmektedir. fiimdi sanatn bu deiflken ieriini arafltrmaya bafllayalm. Sanatla
ilgili ileri srlen kuramlar grelim.
FELSEF DfiNMEDE SANAT KURAMLARI

Felsefi dflnmede Sanat hakknda ne srlen kuramlar sanatn ne olduunu belirli bir ynyle or-
karflmza kan temel sanat taya koyar. Bu bakmdan sanat kuramlarnn bir tr sanat tanm verdiini syleye-
kuramlar yknmecilik,
biimcilik, duyguculuk,
biliriz. Ancak sanat zorunlu ve yeterli koflullarn temel alarak tanmlamak yerine
sezgicilik ve isteniliktir. bu tanmlar sanatn belirli bir ynn merkeze almasndan tr kuramsal tanm-
lar olarak grlmektedir. rnein, sanat anlaml biim, duygularn dflavuru-
mu ya da yknme olarak gren tanmlar sanatn tanmn kuramsal olarak yap-
maya alflmaktadr. fiimdi belli bafll sanat kuramlarn ele alalm ve sanat kavra-
mnn ne kadar farkl flekillerde n plana kartldn anlamaya alflalm.
yknmecilik/Taklitilik
Ele alabileceimiz en eski ve uzun sre etkili olmufl kuram yknmecilik/takliti-
lik ya da Yunancadan kabul edildii biimiyle mimetik sanat kuramdr. Bu kuram
Platonla birlikte bafllamfl ve onsekizinci yzyla kadar da nemini korumufltur. Bu
kuram sanat yaflamn bir yansmas olarak sanatn en nemli ifllevini gerei yan-
stmas olarak grd iin yanstmac kuram; gerekteki nesnelerin temsil edil-
meleri anlamnda da temsilci kuram olarak da anlr. Taklit kuramlarnda nesne,
iliflkili olduu ve biimini ald daha temel nesnenin bir temsili olarak asl nesne-
den ayrlr. Bir resme baktmzda iki fley grrz; resmi ve resmedilen fleyi. Res-
medilen resme gre ncelik taflr ve resim nedensel olarak buna bal olup buna
gre biim kazanr (Townsend 2002: 107). rnein, heykel kiflilerin taklidi olarak;
tiyatro, Aristotelesin de iddia ettii gibi insan eylemlerinin bir taklidi, grlebilir.
fiiir konuflma biiminin taklidi olarak dflnlebilir. Mzik ise doal seslerin ya
da duygu ve coflkularn taklididir. Bununla birlikte taklit etmek ya da yknmek
kopyalamakla ayn fley deildir. Bir kopya ayn zamanda bir taklit olsa da her tak-
lit kopya deildir. rnein, aynadan yansyan grnt kopya retir. Dier taraftan,
bir manzarann fotoraf o manzarann kopyas deil taklididir. Fotoraf fl ve
mercei ayarlayarak kimi durumlarda orijinalinden daha iyi temsiller retebilir.
Baflka bir deyiflle, taklit, orijinalde olandan daha fazlasn yapabilir. Kopyada ne-
yin kopyaland yani hangisinin orijinal hangisinin kopya olduu aktr. Taklitte
ise neyin taklit edildiinin anlafllmas gerekmektedir. rnein mzik taklit olarak
kabul edilse bile taklit edilen acaba yalnzca doal sesler midir yoksa duygular m
taklit edilmektedir? (Townsend 2002: 107-111). flte bu trden tartflmalar da kop-
yayla taklidin ayrt edilmesi gerekliliini dourur. Yine de genel olarak bakacak
olursak yknmeci kuramn sanatn doaya ykndn yani doay taklit etti-
ini iddia ettiini syleyebiliriz. Bununla birlikte sanatn doaya deil tersine, kimi
zaman doann sanata ykndn de iddia edebiliriz. Bu sav, doadaki nesne-
lere tpk sanat yaptlarymfl gibi baktmz savdr. Karl bir daa baktmzda ya
da yldzl bir gkyzne, yafladmz deneyim sanatlarn yapmfl olduu taklit-
lerden etkilenir. Doal nesnelere olan bakflmz dnflme uramfltr. Bunun en
nemli nedeni de artk sanatla i ie olmamzdr. Bildiimiz pek ok fliir, heykel,
www.evrenselpdf.com
2. nite - Sanata liflkin Felsefi Arafltrma 35
resim vb. doal nesnelere olan bakflmza yansyor olabilir. Tinsel geliflimimizin
bir aflamasnda, grdklerimizi yeniden retme sreci tersine dner ve bu yolla
rendiklerimizle grmeye bafllarz...Doal nesnelere sanki bunlar sanat yapty-
mfl gibi tepki veririz (Townsend 2002: 115-116). Dolaysyla sanatn m doay
doann m sanat taklit ettii birbirine karflabilmektedir.
Onsekizinci yzylla birlikte taklit kuramlar yavafl yavafl etkisini yitirmeye bafl-
lamfl, sanatnn nesnelere yknmek yerine yaratclnn nemli olduu, sanat
etkinliinin zgn yaptlar retmek olduu iddialar arlk kazanmfltr. Dantoya
gre rnein, Sokratesin zamannda ve sonrasnda sanatlar taklit retmekle ha-
flr neflirken ondokuzuncu yzylda fotorafln icat edilmesiyle birlikte ykn-
meci kuramn yetersizlii de anlafllmfltr (2005: 27). Onsekizinci yzylda roman-
tik akmn ortaya kfl da sanat anlayflnn deiflmeye bafllamasnda nemli bir rol
oynamfltr. Nitekim romantisizm, aydnlama ann aristokrat deerlerine karfl
kmfl, sanayi devriminin karflsnda da g kazanmfltr. flte bu trden karflt ha-
reketler ve icatlar felsefi dflncede de farkl sanat kuramlarnn oluflmasnn yolu-
nu amfltr.
Biimcilik
nceki nitede estetik deneyim konusunu ifllerken biimci grflten sz etmifltik.
Bu grfl ayn zamanda sanat kuramsal olarak tanmlamaktadr. Biimcilie gre
bir fleyi sanat yapan o fleyin biimsel zellikleridir. Bir eserin tarihsel balam ya
da eserin yaratcsnn hangi niyetle eseri yarattnn bir nemi yoktur. nemli
olan fleyler renk, flekil, izgiler, ses, yap, kalp gibi biimsel zelliklerdir. Biimci
grfl sanat anlaml biim olarak tanmlar. Anlaml biim de bu sraladmz
unsurlar gibi belirli unsurlarn zgn birlikteliidir. Sanat gerekten sanat yapan
yani sanatn doas, biimsel unsurlar arasndaki iliflkidir. Clive Bell (1881-1964) gi-
bi biimcilere gre izgilerin ve renklerin birleflimi bir nesneyi sanat eseri yapar ve
izleyici de ancak anlaml biim temelinde bir estetik deneyim yaflayabilir. O hl-
de biimci tanm fludur:
x bir sanat eseridir ancak ve ancak x anlaml biim ise.
Biimsel zelliklerin dflndaki her trden zellik sanatn dflnda kalmaktadr.
Duyguculuk
Adndan da anlafllaca gibi duyguculuk ya da duygucu grfl sanatta en nem-
li unsurun duygular olduunu ne srmektedir. Bylelikle duyguculara gre bi-
imciliin savunucular yalnzca biimi temel aldklar iin sanattaki en nemli fle-
yi gz ard etmifllerdir. O hlde duyguculara gre sanat ya da sanat eseri flyle ta-
nmlanacaktr:
x bir sanat eseridir ancak ve ancak x duygularn ifadesi ise.
Sanat duygularn tuval gibi, tafl, sesler ya da kelimeler gibi duyusal aralara ak-
tarlmasdr. Duygucu grfln en nemli temsilcisi on dokuzuncu yzyl Rus ya-
zar ve dflnrlerinden Leo Tolstoydur. Tolstoy bafllang noktas olarak flu soru-
yu sormufltur: Sanat insanln yaflamnda nasl bir amaca hizmet etmektedir?
Bu adan yaklafllnca sanat Tolstoya gre insanla insan arasnda gerekleflen
iliflki aralarndan biri olarak kabul edilir. Nasl ki insan kelimeler araclyla d-
flncelerini baflkalarna iletir, iflte sanat araclyla da insan duygularn baflkalar-
na iletmektedir. Sanat Tolstoyun son derece deer verdii bir ama iin aratr: n-
sanlk arasndaki birlik. Sanat ruhsal bir birleflme yaratr. Bu birleflmeyi de duygu-
larn iletilmesi sayesinde gereklefltirir. Tolstoy sanat flyle tanmlamaktadr: Sa-
www.evrenselpdf.com
nat bir insann bilinli bir flekilde bir takm dflsal iflaretler kullanarak kendi yafla-
d duygular baflkalarna aktard ve baflkalarnn da bu duygulardan etkilendii
bir insan etkinliidir (Tolstoy 2010; Wilkinson 2008: 180-182).
Buna gre bir sanat eseri ancak ve ancak;
a) izleyicisine bir takm duygular deneyimlemesine neden oluyorsa,
b) yaratcs tarafndan tam da bunun iin amalandysa
c) yaratcs ortaya kan duygular kendisi de yafladysa sanat eseridir (Wilkin-
son 2008: 182).
Anlafllaca zere biimciliin dfllad duygularn yaflanmas ve sanat-
nn eserini hangi amala yaratt olgular duygucu grfln sanat anlayfln
oluflturmaktadr.
Sezgicilik
Sezgici grfl ise hem biimi hem de duyguyu reddeder. Sezgici dflnrlerden
Croceye gre rnein, sanat fiziksel bir nesne ya da kamusal bir nesne deildir.
Sanat daha ok bir edimdir. Yaratc, biliflsel ve tinsel bir edim (Weitz 2004: 13).
Dolaysyla bu kurama gre sanat etkinliinin en nemli unsuru, sanat-sanat ya-
pt-izleyici lsn dflnrsek sanat ve onun yaratcl olacaktr. Sanat Cro-
ceye gre bilginin ilk aflamasdr. Tabii bu bilgi bilimsel bilgi deildir. Sanat bilgi-
si kavramsal olmayan bilgidir. Sanat, sanatlarn kendi imge ve sezgilerini ifadeye
dnfltrdkleri bir bilgidir. Kavramsal olmad iin ierik olarak bilimsel veya ah-
laki deildir. Sanat bir farkndalktr, fleylerin tekliinin farkndal (Weitz 2004:
13). Sanat bilim ve metafizikle karfllafltran Croce insan eitme zelliinden do-
lay sanat bilim ve metafiziin stnde grr. Bilim insanlarnn ifadelerinde tin-
sellik eksiktir. Oysa sanat yaptlarnda iten gelen ifade edilmektedir ki bu tinselli-
in kendisidir. Doann karflsnda yer alan sanat asla doaya yknme olarak g-
rlemez. Sanatn gerek ifllevi dflavurumdur. Baflka bir deyiflle sanatnn iinde-
kileri ifade etmesi, dflsallafltrmasdr. Croceye gre ifade ile sezgi de ayn fleydir.
Sezgi; sanatnn yaratm srecinde yaflad bir defalk estetik yaflantdr, sanat-
nn kendi izlenimlerini nesnellefltirmesidir (Croce 1983).
Ksaca sanat Croceye gre ifadedir. fade ise ama, duygu ya da dflnceyi du-
yusal bir arala ortaya koymaktr ve bunlar yine kendisini ifade eden ve baflkala-
ryla iletiflimde olan tarafndan deneyimlenir. Bu anlamda lirik bir fliir, epik bir fliir
birer ifadedir; resimler, heykeller, mimari eserler birer ifadedir (Parker 2010).
radecilik/stenilik
Bu kuram daha nce anlattmz kuramlardan biraz farkldr. Fark fludur: Dier-
leri gibi sanat basit bir flekilde tanmlamaz. stenilii savunan Dewitt Parkera
gre, anlaml biim, ifade, sezgi, duygularn iletiflimi gibi popler sanat ta-
nmlar hatal tanmlardr. Bu tr basit tanmlar sanat iin geerli olduklar kadar sa-
nat olmayan fleyler iin de geerlidir. Dolaysyla da sanat sanat olmayandan ay-
ramazlar. Ayrca hepsi de sanatn nemli ynlerini ihmal eder. Gereken fley basit
bir tanm deil sanatn karmaflk zelliklerini ortaya koyan bir tanmdr. Parkera
gre sanat fleydir: 1) Dilek ve arzularn cisimleflmesi 2) sanatn kamusalln or-
taya koyan dil 3) hayal gcyle dili birlefltiren uyum. Parkera gre bu zellik
yalnzca sanatn sahip olduu zelliklerdir. (Weitz 2004: 13-14).
SIRA SZDE Felsefi dflnmedeki

SIRA SZDEsanat kuramlarnn her birinin gl yann ortaya karnz.
1
S O R U S O R U www.evrenselpdf.com
SANATI TANIMLAMADAK SORUNLAR

Yukarda szn ettiimiz sanat kuramlarnn sanat kuramsal olarak tanmladkla-
rn sylemifltik. Gerekten de Platondan beri binlerce yldr yaplan bu tanmlar
gerek tanm yani zsel tanm olarak kabul etmemiz olanakl deildir. Baflka Gerek ya da zsel tanm
bir fleyin doasn ortaya
bir deyiflle sanat zorunlu ve yeterli koflullarndan yola karak tanmlamak pek de koyan tanmdr. Buna gre
olanakl deildir. Bir sanat tanmnn baflarsz olmasnn iki nedeni vardr: tanmlanan fleyin zorunlu ve
yeterli koflullar belirlenir.
1) Tm sanat yaptlarnn sahip olmad bir zellii sralayarak,
2) Yalnzca sanat yaptlaryla snrlandrlamayacak bir zellikler kmesi
tanmlayarak.
flte yukarda geen sanat kuramlar bu iki noktada da baflarszdr. Kimi mzik
paralar ya da resimler herhangi bir fleyi taklit ya da temsil etmezler. rnein so-
yut yaptlar bu flekilde deerlendirilir. Kimisi anlaml biime sahip deildir. Kimi-
si de bir fleylerin ifadesi deildir. Yani taklit, anlaml biim ve ifade, her biri
btn sanat yaptlarnn sahip olmad trden zelliklerdir.
Sanat yaptlaryla snrlandrlamayacak zellikler kmesi iin de rnek verelim.
Reklamlar, kimi zaman duygular uyandrmada baflarldrlar. Oysaki bunlar sanat
eserleri olarak deerlendirilemezler. Benzer flekilde yas tutmak kederin ifadesidir
ama bu ifade sanat eseri deildir. Birbirini takip eden kilometre iflaretlerinin sergi-
ledii dzen de anlaml bir biim olarak deerlendirilebilir ama sanat eseri olarak
deerlendirilemez (Davies 2002: 228).
Mademki bu sanat kuramlar sanat tanmlamada baflarszlar, sanatn tanm-
n yapmak olanakl mdr? Amerikal estetiki Morris Weitz (1916-1981), Estetik-
te Kuramn Rol (1956) adl makalesinde beklenilen doru sanat kuramnn hi-
bir zaman gelmeyeceini ve felsefecilerin sanatn doas nedir? sorusunu bafl-
Bir kavramn nasl
ka sorularla deifltirmeleri gerektiini savunmufltur. ne srlen sanat kuramla- uygulanabileceiyle ilgili
r temel bir yanlfl anlamaya dayandklar iin yetersiz kalmfllardr. Bu yanlfllk olarak zorunlu ve yeterli
koflullar belirleyebilirsek bu
sanatn gerek tanmnn yaplabilecei iddiasdr. Oysaki sanatn zorunlu ve ye- kavram kapal bir
terli zelliklerinin keflfedilmesi hibir zaman olanakl olamayacaktr. Weitza g- kavramdr. rnein
matematiin kavramlar
re bu kuramlar test etmenin bir yolu bulunmamaktadr. Dorulama ya da yan- genellikle kapaldr. Dier
lfllamaya uygun deildirler. Dolaysyla empirik kuramlar olarak deerlendirile- taraftan eer bir kavramn
mezler. rnein sanat anlaml biim olarak kabul edersek bu tanm hangi du- uygulanfl flartlar
deifltirilebilir ve
rumlarda dorulanacak ya da yanlfllanacaktr? Bu kuramlar empirik deillerse de dzeltilebilirse bu kavram
(yani dorulama ya da yanlfllamaya tabi tutulamayacaklarsa) ne tr kuramlar ol- ak bir kavramdr.
duklar belirsizdir. Weitz, sanatn yanlfl anlafllmasyla ilgili olarak saptama Aile benzerlii kavram
yapar: birbirine hepsinde ortak olan
tek bir zellikle deil rtflen
1) Sanat tanmlayabilmek iin kuram ne sremeyiz nk sanat zaten tanmlanamaz. benzerlikler dizisiyle
2) Zorunlu ve yeterli koflullar ne sremeyiz nk sanatn zorunlu ve yeter- balanabilen fleyler iin
kullanlan bir kavramdr.
li koflullar yoktur. Wittgenstein bu kavram
3) Sanat kavramn kapal bir kavram olarak deerlendiremeyiz nk sanat aklamak iin oyun
ak bir kavramdr (13-14). kavramn kullanr. Buna
gre top oyunlar, kart
Weitz doru soruyu sormamz gerektiine inanr. Ona gre doru soru sanat oyunlar, olimpiyat oyunlar,
nedir? sorusu yerine sanat kavram ne tr bir kavramdr? sorusudur. Baflka bir tahta zerinde oynanan
oyunlar gibi pek ok farkl
deyiflle estetikte esas ama bir kuram oluflturmak yerine sanat kavramnn dildeki oyun vardr ve bu oyunlarn
kullanmn aydnlatmaktr. Yani sanat ve sanatla ilgili kavramlarn dildeki ifllevini, hibiri ortak tek bir zellie
sahip deildir. Hepsi de
bunlar doru kullanma flartlarn aa karmaktr (Weitz 2004: 14). Weitz Witt- rtflen benzerliklerle
gensteindan ald aile benzerlii kavramn sanata uyarlar. Buna gre tm sanat- birbirine baldr. Kimi
oyunlar elendirir,
larn paylaflt bir z bulma arayfl bir kenara konmufltur. Bunun yerine sanat ya- kimilerinde kazanma ya da
ptlarnn birbirleriyle olan benzerlikleri bulunmaldr. Mziin, heykelin, resmin, kaybetme yoktur vb.
www.evrenselpdf.com
fliirin, dansn ve dierlerinin paylaflt, tm bunlar sanat yapan ortak bir z yok-
tur. Bulabileceimiz fleyler yalnzca rnein mzikle fliir arasndaki, fliirle dans ara-
sndaki, fliirle heykel arasndaki benzerlik adr.
flte, Weitza gre, sanatn ne olduunu bilmek, adna sanat dediimiz fleyle-
ri bu benzerlikler asndan tanyabilmek, tasvir edebilmek ve aklayabilmektir.
Elimizde bir yapt, rnein belirli bir roman, olduunda sz konusu olan zorunlu
ve yeterli koflullarla ilgili olgusal zmleme yapmak deil, bu romann nceden
roman ad verilen yaptlarla belirli ynlerden benzeyip benzemediine karar ver-
mektir. Eer bu yeni yaptn roman olduuna karar verirsek -ki bu karar genellik-
le profesyonel elefltirmenler verir- roman kavramnn ve dolaysyla da sanat
kavramnn uzamn bu yeni yapt da iine alacak flekilde geniflletmifl oluruz. Bu-
na gre yeni yapt A, B, C gibi tannmfl yaptlarla belirli ynlerden benzer olacak,
belirli ynlerden ise bu yaptlara benzemeyecektir. N+1 nci eserin roman olup ola-
mayaca btnyle bizim kararmza bal olacaktr: Roman kavramn ve bu kav-
ram uygulayacamz koflullar geniflletmek isteyip istemediimize. flte bu neden-
le Weitza gre bu olgusal bir zmleme deildir. Sanat ak bir kavram olduu
iin yeni flartlar, yeni sanat biimleri, yeni sanat hareketleri, akmlar hep kacak-
tr. Yani sanatn tanmlayc zelliklerini bulmak mantksal olarak olanakl deildir.
Yenilik ve deiflikliklere srekli ak olmasndan tr sanatn macerac bir ka-
rakteri vardr. Kavram kapal bir hle getirmeyi elbette seebiliriz. Ancak bunu
yapmak tuhaf olacaktr nk sanat kavramnn snrlarn belirleyerek kapatmak
sanattaki yaratclk flartlarn kapatmak demektir. Yine Weitza gre, sanat kavra-
m hem betimleyici hem de deerlendirmesel anlamda kullanlmaktadr. Baflka bir
deyiflle, Bu bir sanat eseridir dediimizde bir fleyi ya betimliyoruzdur ya da de-
erlendiriyoruzdur. Betimlediimiz zaman genellikle bunun insan eli, becerisi, ya-
ratcl ve hayal gcyle yaplan bir fley olduunu, tafl, tahta, sesler, kelimeler gi-
bi duyusal ve kamusal ortamnda kimi farkl unsur ve iliflkileri barndrdn sy-
lemifl oluruz. Dier yandan pek ok insan iin Bu bir sanat eseridir cmlesi be-
timlemekten daha fazlasn yapar, ayn zamanda deer atfeder. Sanat bylece de-
erlendirmesel anlamyla da kullanlmfl olur. Bu kullanmn tipik bir rneine g-
re, bir fleyin sanat eseri olduu sylendiinde kimi unsurlarn baflarl uyumu kas-
tedilmektedir. rnein sanat anlaml biim olarak tanmlayan biimci kuram as-
lnda sanat deerlendirmesel anlamyla kullanmaktadr. Pek ok tanm bu anlam-
da sanat onurlandrmaktadr (Weitz 2004: 15-17).
fllevselci grfl savunanlara gre de sanat belirli bir amaca hizmet etmektedir.
Buna gre bir fley ancak bu amac gereklefltirirse sanat eseri saylabilir. Bu ama-
cn ne olduu konusunda farkl yaklaflmlar olsa da genel kan sanatn amacnn
hofl bir estetik deneyim salamak olduunda birleflir. nl estetiki Monroe Be-
ardsleye gre rnein, bir fley ancak estetik deneyim yaflatabilme niyetiyle yapl-
mflsa sanat eseridir. Anlaflld zere ifllevselci grfl sanatn deerini temel al-
makta, sanatn doasnda onun deerini grmektedir. Bu anlamda da bu tanm sa-
nat deerlendirmesel anlamyla kullanmfltr. (Davies 2002: 230).
Sanat kelimesinin bu kullanmndaki tek sknt bunu sanatn gerek tanm
olarak kabul etmektir. Bu bir deerlendirmedir. Dolaysyla sanatn zorunlu ve ye-
terli flartlar bulunmaya alfllmamaktadr. Bu deerlendirmesel kullanmlar sana-
tn onurlandrc tanmlar olarak kabul edildii srece bir sorun yoktur (Weitz
2004: 17).
Stephen Daviese gre Weitzn bu grflnde flyle bir problem vardr. Sanat
yaptlarnn birbirleriyle olan benzerlikleri bulunurken aslnda her fley her fleye
www.evrenselpdf.com
benzeyebilir ya da benzetilebilir. Dolaysyla benzerlikleri temel alan bir grfl sa-

nat kavramnn birliini, btnln aklayamaz. (Davies 2002: 229). Bu grfl
gerekten de fazla keyfi olabilir. Benzeme ok dar ya da genifl tutulabilir. rnein
Marcel Duchampn hazr nesneleri heykele benzetilebilir ya da benzetilmeyebilir.
Benzetildikleri durumda bu nesneler sanat eseri kabul edilecek benzetilmedikle-
rinde ise sanat eseri saylmayacaklardr. Ayn flekilde pembe dizilerin sanatsal film-
lerle olan benzerlii kabul edilebilir ya da bu ikisinin hi bir benzerlii olmad
savunulabilir. Pembe dizileri sanatsal filmlere benzetebiliyorsak rnein reklam
filmlerine de benzetebiliriz.
fiekil 2.1 fiekil 2.2

Marcel Marcel
Duchampn Duchampn
eflme adl Bisiklet
nl hazr Tekerlei adl
nesnesi (1917) nl hazr
nesnesi (1913)
Daviesin Weitz elefltirdii ikinci bir nokta da Weitzn sanat kavramn ak Marcel Duchamp (1887-
1968) Fransz/Amerikal bir
kavram olarak ele almasnn sorunlu olduudur. Weitza gre sanat deiflken ve Dada sanatsdr. Etkisini
ngrlemez bir ierie sahip olduundan kapal bir kavram olamaz. Ne var ki gnmzn adafl
sanatlarna kadar
Davies bu grfln inandrc olmadn syler. Ona gre rnein yediimiz ye- srdrmfltr. Sanatn gz
mekler kmesi gn getike genifller ve kimi zaman ierisine yeni ve sra dfl r- yerine zihne hitap etmesi
nekler alr. Ancak Daviese gre burada deiflen fley sanatn tanmlayc zellikleri gerektiini savunmufltur. En
arpc retimi hazr
deil kmenin elemanlardr. Kim bilir, belki de sanatn deiflmeyen bir z var- nesnelerdir. Bir nesne
dr. Weitz sanat eserlerinin ortak bir zelliinin olmad konusunda hakl olabilir sanat onu o flekilde
tasarlad iin sanat eseri
ancak bu grflten yola karak sanatn tanmlanamayaca sonucuna deil olsa ol- olabilir. Duchampn en nl
sa sanatn tanmlayc zelliklerinin alglanamaz, bantsal zellikler olduu so- iki hazr nesnesi bafl afla
duran bir pisuar olan eflme
nucuna varlabilir (Davies 2002: 229). ve bir tabure zerinde ters
Sanatn zorunlu ve yeterli koflullardan yola karak tanmlanamaz olduunu sa- duran bir bisiklet
tekerleidir.
vunan ve Weitzn grflne benzer bir grfl savunan felsefecilerden biri Ameri-
kal sanat ve estetiki Paul Ziff (1920-2003) dir. Weitz ile Ziffin ortak grfl ye-
ni sanat anlayfl olarak adlandrlabilir. Bu grfle gre insan yapm olma (in-
san eliyle yaplmfl olma) zellii de dhil olmak zere sanat yapt snfna giren
yelerin hi bir ortak zellii bulunmamaktadr (Dickie 2005: 47). 1968 de yaym-
lanan Bir Sanat Yaptn Tanmlama Meselesi adl makalesinde Ziff bir nesnenin
sanat eseri olduunu sylediimizde sanat belirli bir zellikler kmesinin alt k-
melerini bulma yoluyla tanmladmz iddia etmifltir. Ziff bu balamda tipik r-
nekler adn verdii bir grfl savunmufltur. Buna gre daha ncesinden kabul
edilen sanat yaptlar yeni yaptlar iin birer tipik rnek oluflturabilir. Kabul edilmifl
bu rneklerin zelliklerini kullanarak yeni nesnelerin tipik rneklerle olan benzer-
liini saptayabilir ve buna gre elimizdeki nesnenin sanat yapt olup olmadna
www.evrenselpdf.com
karar verebiliriz. Paul Ziffi tipik rnek grflne gtren uslamlama, belirli nesne-
leri renme biimimizden yola karak bu renme biimini sanat dallarna uyar-
lamaktr. rnein, kitap kelimesinin kullanmn bilmeyen bir ocua kitabn ne
olduunu retmenin en iyi yolu ona bir kitap gstermek olacaktr. Bu kitap muh-
temelen ne fazla kaln ne fazla ince olacak, sayfalar bofl olmayan bir kitap olacak,
bir cep kitab ya da deftere benzeyen bir kitap olmayacaktr. Ayn flekilde masa
kelimesinin kullanmn bilmeyen birine masann ne olduunu retmek iin kal-
kp on befl ayakl bir masa ya da yamuk bir masa ya da son derece byk bir ma-
sa gstermeyiz. Ona yine fazla byk olmayan, muhtemelen drt ayakl, ga-
rip grnml olmayan bir masa gsteririz. Her iki rnek de kendi snfnda tipik
rneklerdir. Tipik rnekler sz konusu olduunda tartflma ok daha az olur. Bu
nedenle bu rnekleri temel alarak daha az tipik rnek kategorisine girecek nesne-
ler zerinde tartflabiliriz. Yani buradaki ama az sayda tipik rnek bulmaya alfl-
maktr. Ziff buradan hareketle bir sanat yapt iin tipik rnein ne olabilecei tar-
tflmasna geer (Tafldelen 2007: 266).
Sanat eserlerindeki tipik rnek iin Ziff, Fransz ressam Nicolas Poussinden
setii Sabinli Kadnlara Saldr adl resmi flyle tasvir etmifltir: Bu resim her fley-
den nce bir resimdir; yaplmfl bir nesnedir ve hatta bilinli olarak ve belirli bir
teknik ve zenle yaplmfltr; ressam bu resmi insanlarn grebilecei ve seyrede-
bilecei bir yere konmas amacyla yapmfltr; gerekten de bu resim insanlarn g-
rebilecei bir yere, mzeye konmufl ve bylelikle insanlar bu resimdeki renk ve
flk oyununu, renk tonlarnn kontrastlarn, ahenksizliini, uyumunu seyredebil-
mifl, resmin konusuna, resmedilen sahneye, biimlerin duygusallna ynelebil-
mifllerdir; bu resim belirli bir konusu olan temsili bir resimdir; resmin zenerek ha-
zrlanmfl ve karmaflk bir biimsel yaps vardr ve son olarak da bu resim iyi bir
resimdir yani seyretmeye, zerinde dflnmeye, gzlemlemeye deer bir resimdir.
flte Ziffe gre eer bir kimse sanat yapt nn farkl kullanmlarn tasvir etmek
istiyorsa yapaca fley, fliirde, romanda, resimde, heykelde ve dier sanatlarda tipik
rnek saylabilecek bir yapt semek ve her biri iin zellikler kmesini belirle-
mektir. Bu kmenin alt kmesini oluflturabilecek herhangi bir nesne bu durumda
sanat yapt olacaktr. Ziff burada sanatn deiflebilir yapsndaki sorunu vurgular.
Bugn sanat olarak kabul edilmeyen bir nesne baflka bir dnemde baflka zellik-
lerinden dolay sanat olarak kabul edilebilir. Bu nedenle sanat tanmlama abas
devam edecektir. Yeni ve farkl yaptlar yaratldka, sanatn toplum ierisindeki
yeri deifltike sanat tanmlamamz da gzden geirmemiz gerekecektir (Ziff 1968;
Tafldelen 2003: 248). Anlaflld gibi Ziff de tpk Weitz gibi sanat ak kavram ola-
rak ele almakta ve buradaki sknty anlatmaktadr. Ancak yine Weitzla ayn elefl-
tirilere maruz kalacaktr: Deiflen fley gerekten de sanatn tanmlayc zellikleri
midir yoksa bu snfa giren elemanlar mdr?
SIRA SZDE Morris WeitzSIRA

ve Paul Ziffin savunduu benzerlik grflnn sorunlarn bulmaya alflnz.
SZDE
2
SANATI FARKLI fiEKLLERDE TANIMLAMAK
D fi N E L M D fi N E Lsonlarna
Yirminci yzyln M doru gelifltirilen sanat tanmlar sanatn zsel zellik-
lerini aramak yerine bantsal zelliklerini arafltrmfl ve bu dorultuda sanat kar-
S O R U maflk bantsal
S O R Uzellikler btn olarak tanmlamfltr. Sanatn bu flekilde isel
zellikleri yerine dflsal zelliklerine ynelim zellikle Weitzn zclk karflt g-
rflnn etkisiyle olmufltur. Weitzn da belirttii gibi sanatn zsel bir tanmnn
DKKAT DKKAT
yaplmas olanakszdr. Ne var ki buradan yola kldnda sanatn tanmlanamaz
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ www.evrenselpdf.com
AMALARIMIZ
olduu sonucu kmaz. Sanat rnein toplumsal, tarihsel ya da kurumsal doasn-

dan yola klarak tanmlanabilir. Bu tr bir tanm da bantsal ya da dflsal bir ta-
nm olacaktr. Sanatn znn bantsal olduunu savunan felsefecilerin baflnda
Arthur Danto (1924-), George Dickie (1926-) ve Jerrold Levinson (1948-) gelmek-
tedir. Dantonun estetik tarihine en nemli katks dikkatimizi sanat yaptlarnn al-
glanamaz zelliklerine evirmesidir. Ona gre bir fleyin sanat saylabilmesi gzn
grmedii sanat dnyasna baldr. Dickie de Dantonun sanat dnyas kavra-
mn kullanarak bir tanm verir. Buna gre bir sanat eseri bir sanat dnyasna su-
nulacak flekilde yaratlmfl trden bir insan yapmdr. Levinsona gre de bir fleyi
sanat eseri yapan fley bu eserin daha nceki sanat eserleriyle olan iliflkisidir (La-
marque ve Olsen 2005: 10). fiimdi bu grfl ayrntl bir flekilde ele alalm.
Arthur Danto 1964 de yazd Sanat Dnyas adl makalesinde popler klt-
rn nl Amerikal sanatlarndan olan Andy Warhol (1928-1987) un yaptlarn-
dan Brillo Kutularnn hangi gerekelerle bir sanat yapt olarak kabul edildiini Andy Warholun Brillo
Kutular, spermarketlerde
tartflr. Yazda flu soru sorulmaktadr: Eer Warholun Brillo Kutular grnflte grlen Brillo marka
olaan Brillo kutularndan ayrt edilemiyorsa nasl oluyor da biri sanat yapt ola- sabun kutular gibi karton
grnmndedir ancak
biliyor? Dantoya gre bunun nedeni belirli bir sanat kuramnn olmasdr. Sanat ahflaptan yaplmfl bir
dnyas, belirli nesnelerin birer sanat yapt olmasn salamaktadr. Sanat dnya- tpkbasmdr ve bir dzen
snn iine sokulmufl olmak, Dantoya gre, btn sanatlarn zn oluflturan fley- iinde st ste ylmfltr.
dir. Yani, Weitzn iddiasnn aksine, sanatn znden sz etmek olanakldr (La-
marque ve Olsen 2005: 10). Warholun bu yapt insanlarn marketlerden satn ala-
rak evlerine gtrd Brillo kutularndan ok ok daha pahaldr. Marketlerdeki
bu kutularn fiyat artrlsa ve rnein kontrplaktan yaplsalar bile sanat yapt ola-
rak kabul edilemeyecekken, Warholun yapt olan Brillo Kutular kartondan ya-
plsa dahi sanat yapt olma zelliini kaybetmeyecektir. O hlde bu kutular sanat
eseri yapan nedir? Ayrca Warhol bu fleyleri neden yapmaktadr? (Danto 2005: 32).
Andy Warholun sanatn kitle kltrnden fiekil 2.3
ayrlmasna savafl at sylenir. Brillo heykeli,
Andy Warholun
ticari paketlemenin evde bulunabilecek trden Brillo Kutular
dnyevi bir rn arzu edilebilir bir mala d- (1964)
nfltrmesini yorumlamaktadr. Bu nesneler ay-
rca kiflisel olmayan, ticarilefltirilmifl tketim top-
lumu iinde yafladmza dikkat ekmektedir.
O hlde Brillo Kutularn sanat yapan fley
bir sanat kuram olacaktr. Warholun bu yap-
t elli yl nce sanat olarak saylamazd. Dn-
yann kimi fleyler iin hazr olmasn bekle-
mek gerekiyordu. Sanat dnyasn ve sanat
olanakl klan her zaman iin sanat kuramlar
olmufltur. Demek ki Brillo Kutularn sanat
sayabilmek iin dnemi bilmek, rnein a-
dafl New York resim tarihinden anlamak ge-
rekmektedir. Elde bir kuram olmadan Brillo Kutularnn sanattan saylmas pek
beklenemez. rnein, bir sanat yapt hem temsili hem dflavurumcu olabilir; tem-
sili olup dflavurumcu olmayabilir; temsili olmayp dflavurumcu olabilir ya da ikisi
de olmayabilir. Bunlar sanatla ilgili yklemlerdir. Eer bir sanat kendi eserleri
iin yeni bir yklem belirlerse, bu yklem de sanatla ilintili olmaya bafllayacak ve
kimi yaptlara uygulanabilecek kimilerine de uygulanamayacak ve Dantoya gre
bylelikle sanat dnyas zenginleflmifl olacaktr (2005: 32-34).
www.evrenselpdf.com
George Dickie, Arthur Dantonun grfln belirli ynden gelifltirerek kurum-

sal sanat kuram anlayfln ortaya atmfltr. Bu anlayfla gre bir fleyi sanat eseri ya-
pan o fleyin nasl grnd, duyulduu vs. ya da hangi malzemeden yapld gi-
bi isel zellikleri deil bu fleyin bir kurumla nasl ilintili olduudur. Buna gre
sanat denen kurum olmadan sanat eserlerinden sz edilemez (Lamarque ve Ol-
sen 2005: 10). Dickienin ve Dantonun grfl en sk sanat dnyas kavramnn
mulakl ve yapayl nedeniyle elefltirilmifltir. Bunun dflnda bu grfl sanat
yapmann belli bir kltrel hareket iermesini gerektirdii nedeniyle de elefltiril-
mifltir. Buna gre sanatnn dflardan bir fley yapmas ve bunu da belirli bir top-
lumsal kurumla iliflki ierisinde yapmas gerekmektedir. Jerrold Levinson tam da
bu grfle karfl karak sanatnn zihninde sanat olarak saylabilecek, kimsenin
adna yaplmayan yalnz ve zel sanatn da olabileceini sylemektedir. Ayrca Le-
vinsona gre rnein, bir iftinin karsnn bir gsteri alannda insanlar grebil-
sin diye masann kenarna koyduu yumurta kabuklar ile beyaz tutkaln birlikte-
lii de pekala sanat olabilir. Oysaki bu kadnla sanat dnyas denilen kurumun
birbiriyle herhangi bir ilgisi bulunmamaktadr (2005: 35-36).
Levinson, kurumsal sanat kuramndan etkilenmifl ancak bu kurama alternatif
olabilecek bir grfl gelifltirmeye alflmfltr. Levinsonun bu grfl tpk kurumsal
sanat kuramnda olduu gibi sanat yapt olmay bir fleyin isel bir zellii olarak
deil insan eylem ve dflncesiyle iliflki ierisinde ele almaktadr. Levinson bu ilifl-
kiyi de birey ya da bireylerin niyetine gre yorumlar -ki bu niyet de sanat dnya-
s yerine sanat tarihine gnderme yapmaktadr. Dolaysyla sanatn zorunlu olarak
geriye -yani gemiflte olmufl olanlara- bakan bir fley olduu sanatn tanmnda ol-
maldr. Bu tarihsellik sanatn farkl zamanlardaki birliini ve sanatta isel olan s-
rekli evrimi ortaya koyar. Yeni sanat gemifl sanatla olan iliflkiden dolay sanattr;
yakn gemiflin sanat pek de-yakn-gemifl-olmayan sanatla olan iliflkiden dolay
sanattr; pek de-yakn-gemifl-olmayan sanat uzak gemiflin sanatyla olan iliflkiden
dolay sanattr. Bu gemifle gidifl gemifl nesnelerle olan iliflkisinden dolay sanat
olmayan, bunun yerine sanat damgasnn en baflta yapfltrlabilecei nesnelere ka-
dar devam eder. Anlaflld zere Levinsona gre sanat kavramnn sanatn flimdi-
ye kadar ne olmufl olduundan bamsz bir ierii yoktur. Bir fleyin sanat yapt
saylabilmesi iin sanatnn bu fleyi tpk daha nceki fleylerin herhangi bir flekil-
de sanat sayld gibi sanat saylabilmesi niyetiyle yapmfl olmas gerekir. Yani sa-
nat bu fleyi bir ama iin tasarlamal, kendine mal etmelidir. Levinson zmle-
mesine zaman boyutunu ekleyerek aslnda sanat kavramn deil de verili bir
zamandaki sanat kavramn tanmlamaktadr. Ve bunu bu verili zamann ncesin-
de sanat olan fleylere gnderme yaparak gereklefltirir. Bu anlamda da sanatn na-
sl geliflecei, neye dnflecei sanatn kavramsal olarak ne olmufl olduuna ba-
ldr. Sonu olarak Levinson bir toplumdaki sanat kurumlarnn sanatn zn
oluflturduuna karfl kmaktadr. Ona gre temel olan sanat yaplmasdr. Toplum-
sal evreler ve bu evrelerin etrafnda geliflen uzlaflmlar sanatn temelinde yer al-
maz. Sanatn z sanat sosyolojisinde deil sanatn olumsal tarihiyle olan iliflkisin-
de yatmaktadr (2005: 35-44).
George Dickie 1983te Yeni Kurumsal Sanat Kuram adnda bir makale daha
yazar ve hem elefltirilere yant verir hem de grfln gelifltirir. Verdii sanat yap-
t tanmna gre bir sanat yapt bir sanat dnyasna sunulacak flekilde yaratlmfl
trden bir insan yapmdr (s. 53). Dickieye gre kurumsal sanat yapt grfl bir
adan geleneksel sanat kuramlarna benzer. Bu ortak yan, sanat yaptnn her fley-
den nce insan yapm olmasdr. nsan yapm insan tarafndan yaplmfl bir nes-
neye denir. Ne var ki bu nesne kimi durumlarda fiziksel bir nesne olmayabilir. r-
www.evrenselpdf.com
nein, bir fliir fiziksel bir nesne deildir ama yine de insan yapmdr. Ayn flekilde
gsteriler, doalama danslar da insan tarafndan yaplmfltr ve dolaysyla insan
yapmdr. Dickieye gre ok tartflmal olan Duchampn hazr nesneleri de insan
yapmdr. rnein, pisuar aslnda basit bir nesnedir. Ancak bu basit nesne
Duchamp tarafndan eflmeyi oluflturacak flekilde sanatsal bir ara olarak kullanl-
mfl ve bylece karmaflk nesneye dnflmfltr. flte bu karmaflk nesne de sanat
dnyas iinde bir insan yapmdr, Duchampn insan yapm. Dickie bu balam-
da Weitz ve Ziffin grfllerine de elefltiri getirir. Onlarn grfl benzetme sanat
grfldr ve bu yzden benzerlikleri fark eden insan etkinlii tarafndan ortaya
konmaktadr. Oysaki Dickie kendi grflnn insan yapmsal sanat grfl oldu- Guggenheim Mzesi
unu ve bu grfln de temelinde yapmak olan insan etkinlii olduunu syler. Amerika New Yorkta,
Manhattanda bulunan ve
Dickieye gre bir fleyin sanat yapt olabilmesinin iki kural ya da iki zorunlu flar- nl mimar Frank Lloyd
t vardr: 1) Eer bir kimse sanat yapt yapmak istiyorsa bunu ancak bir insan ya- Wright tarafndan
tasarlanmfl bir mzedir.
pm rn yaratarak yapabilir. 2) Eer bir kimse sanat yapt yapmak istiyorsa bu- adafl sanattan pek ok
nu ancak bir sanat dnyasna sunulacak trden bir fley yaratarak gereklefltirebilir. koleksiyon sergilenen mze
flte Dickieye gre bu iki kural bir arada sanat yaptlar yapmak iin yeterlidir. Bu 1959 ylnda almfltr.
Mze binas mimaride
iki kural ayrca tm sanat trleri iin geerli olduundan uzlaflmsal olmayan ku- dnm noktas olarak kabul
rallardandr. Dickieye gre uzlaflmsal olan kurallar da sz konusudur nk sa- edilen binalar arasndadr.
nat dnyas tek tek sanat dnyas sistemlerinden meydana gelmektedir. Bu sistem-
Yerlefltirme (Enstalasyon),
lerin her biri de kendi sanatlarn ve rollerini iermektedir. Buna gre rnein, belli bir mekan
resim bir sanat dnyas sistemidir, tiyatro bir sanat dnyas sistemidir vb. Bu tek kurgulamaya; anlam ve alg
dzleminde birbirleri ve
tek sistemlerin ierisindeki uzlaflmsal kurallar deiflime aktr. Dier yandan, Dic- iinde bulunduklar mekanla
kieye gre yukarda sraladmz iki uzlaflmsal olmayan kural her ada her ko- iliflkili nesnelerin bir arada
flulda her sanat tr iin geerli olan kurallar olarak kalacaktr (2005: 47-53). sergilenmesine dayanan
sanat tarz. Bu tarz sanat
Bu blm Dickienin grflne destek olabilecek bir rnek vererek bitirelim. eserleri, belli bir yer iin
Roy Lichtenstein (1923-1997), Claes Oldenburg (1929- ) ve Andy Warhol (1928- tasarlanr, orada sergilenir
SIRA SZDE SIRA
ve sergilendikten SZDE
sonra
1987) nl Amerikal Pop sanat (popler sanat) sanatlarndandr. Bu sanat tr sklr. Kaynak: N. Keser.
reklamlardan, reklam panolarndan, filmlerden, karikatr dergilerinden ve televiz- Sanat Szl.
yondan esinlenen ve geleneksel sanat anlayflna bir darbe olan adafl sanat tr-
dr. Elit kltr imgeleri yerine popler kltrn imgelerini kullanr. rnein Andy
Warhol, 1968de Campbells marka domates orbas kon- fiekil 2.4
serve kutusunun resmini yapmfltr. Marketlerde satlan bu S O R U S O R U
Andy Warholun
orbann deeri 6 dolarken, Warholun yapt 1500 dolara Campbells marka
satlmfltr. Bu resmin bu kadar pahalya alc bulmasnn DKKAT konserve kutusunu
DKKAT
en nemli nedeni kuflkusuz sanat dnyasnca sanat ola- resmedifli (1968)
rak ve yeni bir fley olarak grlmfl olmasdr. Nitekim
N N
Amerikan Pop sanat 1950lerin sonunda Guggenheim SIRA SZDE SIRA SZDE
Mzesi kratrlerinden olan elefltirmen Lawrence Allo-
way tarafndan destek grnce uufla gemifltir.
Bir de komik saylabilecek bir rnek verelim. Yakn za-
manda len Amerikal yerlefltirme (enstalasyon) sanat-
larndan John Chamberlain (1927-2011) 1957de para-
K T A P K T A P
lanmfl metalin heykel iin malzeme olarak kullanlabilecei-
ni keflfetti. Bir pop sanats olduu gibi soyut dflavurumculuun da temsilcilerin-
dendi. Enkaz hline gelmifl Cadillac ve eski arabalarn paslanmfl paralarn kullan-
TELEVZYON TELEVZYON
d. Bu flekilde oluflturduu Yerlefltirmeleri pek ok yerde sergilendi. 1973te iki hey-
keli skartaya kmfl araba sanld iin yanlfllkla toplatlp depoya kaldrld.
Guggenheim.org NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
SANATI LE SANAT YAPITI VE SANAT YAPITI LE

ZLEYC ARASINDAK LfiK
Sanat le Sanat Yapt Arasndaki liflki: Yaratclk

Sanat ile sanat yapt arasnda kurulan zel iliflki yaratclktr. Yaratclk ksaca
ifade edilirse yeni bir fleyin yani daha nce varolmayan bir fleyin ortaya kmas-
dr. Yaratck, Tanr ya da Tanrlarn iflinin olduunun dflnlmesinden baflka in-
sann ortaya koyduu bir baflar olarak da grlr. Bu anlamda hem bilimsel hem
sanatsal yaratmadan sz edebiliriz. Her iki yaratma tr de Townsendin syledii
gibi, bir bafllang noktas olduu kadar ayn zamanda da sonradan olan ya da ola-
bilecek olanlarn da belirleyicisidir. rnein, Rnesans dneminde perspektifle
birlikte eski resim anlayfl sona ermifltir. Bu nedenle de Giotto gibi ressamlar pers-
pektifi kullanan ilk ressamlar olarak ardllarndan daha yaratc kabul edilirler. Bu-
nunla birlikte sanatsal yaratma gerek dnyaya zg olan belirlenimcilikten bir
kurtulufltur. Sanat bir kurgu, bir yanlsama dnyas yaratr, gerekleflmeyecek
belki de asla olamayacak olan sunar. Sanatlarn yaratc olmalarnn sebebi de ifl-
te bu yzden yaflanan deneyimlere zgrce biim verebilmeleridir. Sanat, insan
aklnn yaratc bir ifadesi, zihinsel etkinliin en zgr biimidir. (Townsend
2002: 179-182, 187). Peki, sanatsal yaratmann yaps nedir? Sanat hangi aflama-
lardan geerek yaptn yaratmaktadr? Yaptn sanatyla ve izleyiciyle olan iliflkisi
nasldr?
Kimi sanat yaptlar yaratcs henz yaptn daha bitirmeden (sanat izin ver-
dii iin ya da bunu amalad iin) izleyici karflsna kabilse de genellikle yapt
btnyle sanatdan ayrlp kendi baflna bir nesne olduunda izleyiciyle buluflur.
Ancak yapt, sanat yani yaratcs iin baflka bir fley, izleyici iin baflka bir anlam
taflr. Her ne kadar yapt ayn yapt gibi grnse de yaratcsyla olan iliflkisi ile iz-
leyici ile yeni bafllayan iliflkisi farkldr. Sanat eserini yaratrken belirli aflamalar-
dan geer. Yaratmann aflamalarn flu flekilde sralayabiliriz: Etkilenme aflamas, ta-
sarlama aflamas ve tamamlama aflamas.
Sanat evresindeki, zihnindeki, deneyimlerindeki her trl fleyden etkilenebi-
lir. Bu bafllang noktasdr. Bir ses, bir glmseme, bir kavram, bir eflya, yeni ta-
nfllan bir kifli sanatnn yaratm nesnesi olabilir. Buna ayn zamanda esinlenilen
nesne de diyebiliriz. Sanat bu nesneden yola karak tasarlamaya bafllayacaktr.
Tasarlama aflamas da iki flekilde olabilir: Zihinde tasarladktan sonra oluflturma ya
da olufltururken (oluflturarak) tasarlama. rnek vermek gerekirse; bir ressam zih-
ninde tasarladktan sonra bunu tuvaline aktarabilir ya da renklerle oynarken sre
ierisinde tasarlayabilir. Ayn flekilde, bir modern dans koreograf setii bir mzik
parasna zihninde hareketler tasarlayarak daha sonra bu hareketleri danslarna
retebilir ya da danslarn ynlendirerek bizzat onlara hareket bulmada olanak
salayabilir yani hareketlerle oynarken sre ierisinde tasarlayabilir. lk durumda
bir zihinsel tasar nesnesi sz konusuyken ikinci durumda bir sre iinde flekil
alan nesne sz konusudur.
Bu ikinci duruma verilebilecek rneklerden biri Rus ressam Vasily Kandinsky
(1866-1944) tarafndan 1913 de yaplan Beyaz Bordrl Resimdir. Bu resim sanat-
nn 1912 sonbaharnda doduu yer olan Moskovaya yapt bir yolculuktan
esinlenmifltir. Kandinsky belli aralklarla gittii Mnihe dndkten sonra doup
byd yer olarak hafzasnda yer etmifl Rusyaya yapt bu yolculuktan elde et-
tii olduka gl izlenimlerini grsellefltirebilmenin bir yolunu aramaya baflla-
www.evrenselpdf.com
mfltr. Yaklaflk befl aylk bir sre ierisinde kurflun kalem, mrekkep, suluboya
ve yalboya arasnda zgrce hareket ederek ok eflitli motif ve kompozisyonla-
r arafltrmfltr. En az on alt alflma denedikten sonra Kandinsky nihayet resmine
grsel biimi verecek zm bulmufltur: Beyaz bordr. Ona gre kulland bu
beyaz renk pek ok olanaa gebe bir...sessizliin uyumunu ifade etmektedir.
Verilebilecek bir baflka rnek de amzn nl soyut dflavurumcu ressam- Soyut dflavurumculuk
larndan Jackson Pollock (1912-1956) un kulland tekniktir. Pollock, boya karfl- (soyut ekspresyonizm)
1940larn ortalarnda New
trma, fra kullanma gibi geleneksel teknikleri bir kenara koymufltur. Yere ok b- Yorkta ortaya kan,
yk boyutlarda tuval bezler sererek bu bezlerin zerinde hareket ederek boya ressamlarn gerek
nesnelerin temsiline yer
dkmfl, damlatmfl, frlatmfltr. Bu nedenle de kulland bu teknikle yapt re- vermeden kendilerini sadece
simler sonradan hareket resmi adn almfltr. renk ve flekillerle ifade
ettikleri bir tr soyut
Sanatsal yaratmann son aflamas olan tamamlama aflamas ise sanatnn artk sanattr. lk Amerikan sanat
yaptn tamamlanmas iin gereken dzenlemeleri yapt aflamadr. Burada artk akm olarak kabul edilip,
izleyici karflsna kmaya hazr nesne yani sanat yapt sz konusudur. Sanat- sanat dnyasnn merkezinin
Paristen New Yorka
nn geirdii bu aflamalardan sonra yapt artk izleyiciyle buluflmaya hazrdr. fiim- kaymasnda etkili olmufltur.
diden sonras artk izleyicinin yaptla kuraca iliflkide flekillenecektir. Peki, izleyi- Kaynak: wikipedia.org
cinin yaptla bu yeni bafllayan iliflkisi nasldr?
fiekil 2.5
Vasily Kan-
dinskynin Beyaz
Bordrl Resim ad-
l resmi (1913)
fiekil 2.6
Jackson Pollockun
soyut dflavurumcu
resimlerinden
www.evrenselpdf.com
Sanat Yapt le zleyici Arasndaki liflki: Deneyimleme,

Deerlendirme, Elefltirme
lk sylenmesi gereken fley yaptn mutlaka bir izleyici gerektirdiidir. Sanatnn
kimseye gstermeyeceim niyetiyle yaratmaya giriflebilecei olas yapt bile r-
tk olarak bir izleyiciyi varsayar. Yaptn ortaya kmas iin sanatnn varl ve
etkinlii ne kadar gerekliyse yaptn yaflam bulmas, deerlendirilmesi ve yorum-
lanmas iin izleyicinin varl ve etkinlii de o kadar gereklidir. Sanat eseri, Town-
sendin ifadesiyle, grlmek iin kendini sunan bir nesnedir. Bir doa manzara-
s potansiyel olarak estetik niteliklere sahip olabilir ancak bu manzarann estetik
bir nesne olmas iin bakan birinin olmas gerekir. Yani estetik, insanlarn nesne-
lere tepki verme biimiyle ilgilidir. (2002: 209-210). Baflka bir deyiflle, sanat yap-
t ancak izleyicilerin verecei tepkilerle sanat yaptna dnflebilir. Herhangi bir
vg almamfl, bir deerlendirmesi yaplmamfl bir yaptn yafladn sylemek
ne kadar olanakldr?
zleyicilerin bir sanat yaptyla karfllaflmalarnda yafladklar karsz iliflkiden,
mesafeli bir tavrdan yani genel olarak estetik deneyimden birinci nitede sz et-
mifltik. Sanatnn yaptyla yaflad iliflkiyi daha ok yaratclk olarak izleyicinin
yaptla yeni bafllayan iliflkisini ise daha ok estetik deneyim olarak tanmlyoruz.
Bir de zel bir tr iliflki ve izleyici kitlesi vardr. Bu zel iliflki elefltiri ve zel iz-
leyici kitlesi de elefltirmenler yani sanat yaptlar hakknda yazp izenler, eflitli
yerlerde konuflanlardr. flte nitenin bu son ksmnda bu zel iliflki ve izleyici kit-
lesinden bahsedeceiz.
Elefltirmenler de izleyici kitlesinin bir parasdrlar. Hatta kimi zaman sradan
bir izleyicinin de bir elefltirmen gibi davrandn syleyebiliriz. Yine de bir elefltir-
men izleyiciyle sradan bir izleyici arasndaki temel fark elefltirmenin sanat yapt-
n ifli olarak deerlendirmesidir. Baflka bir deyiflle bir izleyici eer sanat yaptn de-
erlendirmeyi ifl olarak edinirse elefltirmen olur. Gnmzde bu ifli parayla ya-
panlar profesyonel olarak grlr. Onlar sanat otoriteleri olarak kabul edilirler.
Elefltirmeyi ifl olarak edinmifl olmak bunu belirli bir bilgi ve bilinle yapmay ge-
rektirir. Bu nedenledir ki elefltirmenler bizi yapta hazrlarlar. Yapt nasl deerlen-
direbileceimiz, nasl yorumlayabileceimiz konusunda fikir verirler. Sradan bir
izleyici grd bir sanat eserini yalnzca iyi ya da kt olarak, gzel ya da
irkin olarak deerlendirebilir. Oysa elefltirmek bunun tesine geer. Elefltirmen
olabilmek iin zel bir eitim almfl olmak gerekmese de (bir eitim almfl olmak
yeterlidir) yaptn yaratld dnem, yaptn dier yaptlarla olan iliflkisi, yaptn ya-
ratcsnn kulland teknik ve bu teknikteki yenilik gibi bir takm konularda bilgi
sahibi olabilmek gerekir. Bu bilgi sayesinde bir elefltirmen dile getirdii yarglar
iin neden ne srebilir. Zaten nedensiz ne srlen yarglarn ciddiye alnmas
iin bir sebep yoktur.
Peki, elefltirmenler ne tr yarglarda bulunurlar? Tabii burada bizi ilgilendiren
yaptlar hakkndaki olgusal nermeler deil elefltirel nermelerdir. fiu resimdeki
gkyz mavidir nermesi her ne kadar bir sanat yaptyla ilgili olsa da olgusal
bir nermedir. Elefltirel nermeler, ykc gvenilir deildir ya da Mona Li-
sann glmsemesi gizemlidir gibi nermelerdir. Bu tr nermeler sz konusu
olduunda genel yarglar gibi doru ya da yanlfl olmalar beklenmez. Doru da ol-
salar yanlfl da olsalar elefltirel nermelerde nemli olan bu nermelerin yapta
uygunluu ya da yarardr. (Townsend 2002: 241-242).
www.evrenselpdf.com
Elefltiri sayesinde belirli bir kltr oluflur. Elefltirmenler ne hakknda konuflula-

can ve yazlacan seerler. Bu seimleri dorultusunda da kimi yaptlar onay-
lanr (ne kar) kimileriyse ikincil konuma dfler (geride kalr). Kltr de bu fle-
kilde oluflur. rnein, Yeni-klasik ngiliz Yazn ya da New York Sanat elefltir-
menler tarafndan belirlenen zel kategorilerdir. (Townsend 2002: 234).
Sanatlar da izleyici ve ou zaman elefltirmen konumundadrlar. Hatta bir g-
rfle gre sanatlar daha iten ve daha kesin bilgiye sahiptirler. fiyle de dfl-
nebiliriz. Bir kimsenin romanlar elefltirebilmesi iin roman yazar, adafl dans
gsterisini elefltirebilmesi iin adafl dans, resimden anlayabilmesi iin ressam
olmas gerekir. Bu grfl kabul edilebilir bir grfl gibi gzkse de sorun fludur.
Elefltirinin ikincil dzey bir etkinlik olduu ve sanatlardan baflka hibir izleyici-
nin bir sanat yaptn gerektii gibi anlayamayaca iddiasna dayanr. Eer durum
buysa da sanat yapt retmenin pek bir anlam kalmaz. Dier taraftan sanatlarn
aslnda yarattklar yaptlardan daha azn bildikleri de iddia edilebilir. Ne de olsa
onlar yalnzca yaratmakla meflguldrler. Oysa bir elefltirmen zeki bir izleyici olarak
sanatlarn iletmek istediklerinden ok daha fazlasn bilebilir (Townsend 2002:
240-241). Bu grfl daha ok kabul edilebilir bir grfltr. Sanatlarn ve elefltir-
menlerin farkl etkinliklerde bulunduklar iddiasna dayanr. Bir sanat doal ola-
rak kimi zaman sradan bir izleyici kimi zaman da sk bir elefltirmen olabilir. r-
nein bir heykeltrafl dflnelim. Bu heykeltrafl arada srada tiyatroya gitsin. Byk
olaslkla arada srada izledii bu oyunlar sk bir tiyatro severin izledii gibi izle-
meyecek, daha ok sradan bir izleyici gibi deerlendirmede bulunacaktr. Dier
taraftan ayn heykeltrafln sanat bir arkadaflnn heykel sergisine gittiini dflne-
lim. Kuflkusuz burada tiyatroda olduundan ok farkl bir tutumda olacaktr n-
k heykeller hakknda daha ok bilgiye sahiptir ve heykel sanatnn sanat dnya-
sn takip etmektedir. Yine de her iki durumda da o sanat kimliinden ok izle-
yici ya da elefltirmen kimliini n plana kartmfl demektir. Baflka bir deyiflle,
sanat olmak, sradan bir izleyici olmak ve elefltirmen olmak birbiriyle kesifl-
tiinde bile farkl kategorilerdir.
Bir roman yazarnn hangi durumda sanat, hangi durumda sradan birSZDE
SIRA izleyici ve hangi SIRA SZDE
durumda bir elefltirmen olarak deerlendirilebileceini rneklendiriniz. 3
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com N T E R N E T NTERNET
zet
NA M A
Felsefi dflnmede sanat kuramlarn aklamak. N
A M A Sanat tanmlamadaki sorunlar aklamak.
1 Felsefi dflnmede karflmza kan temel sanat 2 adafl estetikiler genel olarak sanat kuramlar-
kuramlar arasnda yknmecilik, biimcilik, nn verdikleri sanat tanmlarn baflarsz bulmufl-
duyguculuk, sezgicilik ve istenilii sayabiliriz. lardr. Bu elefltiriyi getiren dflnrlerden biri
Bu kuramlarn hepsi de sanatn tanmn kuram- Morris Weitzdr. Weitz, sanat nedir? sorusunun
sal olarak verir. yknmecilik ya da taklitilik terk edilerek yerine sanat kavram ne tr bir
Platonla bafllamfl ve on sekizinci yzyla kadar kavramdr? sorusunun sorulmas gerektiini id-
da nemini korumufl bir kuramdr. Bu kurama dia etmifltir. Buna gre estetiin amac bir sanat
gre sanat yaflam yanstr. Ayn zamanda nesne- kuram oluflturmak deildir. Ama sanat kavra-
lerin temsil edilmeleri anlayflna da dayanmakta- mnn dildeki kullanmn arafltrmak olmaldr.
dr. yknmeci kurama gre sanat doay taklit Weitz, Wittgensteindan ald aile benzerlii
etmektedir. Ancak kimi durumlarda doann da kavramn kullanarak tm sanatlarn paylaflt
sanat taklit ettii iddia edilebilir. Biimcilik bir ortak bir zn olmadn bunun yerine sanat ya-
fleyi sanat yapan fleyin o fleyin biimsel zellikle- ptlar arasndaki benzerliklerin bulunmas ge-
ri olduunu iddia eder. Buna gre nemli olan rektiini iddia etmifltir. Bir fleyin sanat olup ol-
bir yapttaki renk, ses, flekil, izgiler gibi biimsel madna olgusal zmlemelerle karar vereme-
zelliklerdir. Bu grfle gre sanat anlaml bi- yiz nk sanat ak bir kavramdr. Weitzn g-
im olarak tanmlanr. Duyguculua gre ise sa- rfl her fleyin her fleye benzeyebilecei nokta-
natta nemli olan duygulardr. Bu grfl savu- snda ve sanat ak bir kavram olarak ele almas
nanlar sanat yaptlarn duygularn ifadesi olarak noktasnda elefltiriye uramfltr. Beardsley gibi
tanmlarlar. Sanatn insanlk iin nasl bir amaca ifllevselci grfl savunanlar bir fleyin sanat eseri
hizmet ettii de bu grfl iin nemlidir. Sezgici- saylabilmesi iin sanatn hofl bir estetik deneyim
lere gre sanat biim ya da duygu yerine yarat- salamak gibi bir amacnn olmas gerektiini sa-
c, biliflsel ve tinsel bir edim olarak grlr. Bu vunurlar. Bu grfl sanatn deerini temel alr.
grfln temelinde sanat ve onun yaratcl Paul Ziffe gre de sanat yaptlarnn ortak zel-
yatmaktadr. Sanat ayn zamanda sanatlarn im- lii yoktur. Ziff tipik rnekler ad verilen bir
ge ve sezgilerini ifadeye dnfltrdkleri trden grfl savunmufltur. nceden sanat yapt ola-
bir bilgidir. radecilik ya da istenilii dier ku- rak kabul edilmifl yaptlar yeni yaptlar iin tipik
ramlardan ayran en nemli yn sanatn basit bir rnek oluflturabilirler. Buna gre yeni yaptlarn
flekilde tanmlanamayacann savunulmasdr. tipik rneklerin sahip olduu zelliklerle olan
Basit sanat tanmlar sanat iin geerli olduklar benzerlikleri ortaya konabilir. Bu tek tek her sa-
gibi sanat olmayan fleyler iin de geerli olabilir- nat dal iin yaplmaldr. Her sanat trnden bir
ler. Bu nedenle nemli olan sanatn karmaflk tipik rnek seilerek yaplabilir. Bylelikle sa-
zelliklerini ortaya koyabilmektir. nat yapt kavramnn farkl kullanmlar tasvir
edilebilir.
www.evrenselpdf.com
N
AM A
Sanatn nasl farkl flekillerde tanmlanabilecei- N
AM A
Sanat ile sanat yapt ve sanat yapt ile izleyici
3 ni tartflmak. 4 arasndaki iliflkiyi aklamak.
Yirminci yzyln sonlarnda Morris Weitzn z- Sanat ile sanat yapt arasndaki iliflkiye yarat-
clk karflt grflnn de etkisiyle sanatn isel clk ad verilir. Bu daha nce varolmayan bir fle-
zellikleri yerine dflsal zellikleri arafltrlmaya yin ortaya kmasdr. Sanatsal yaratma gerek
bafllanmfltr. rnein sanat toplumsal, kurumsal, dnyadaki belirlenimcilikten kurtulufltur. Sanat-
tarihsel olarak tanmlanabilir. Bu tr tanmlara larn yaratc olmalarnn en nemli nedeni ya-
bantsal ya da dflsal tanm ad verilir. Arthur fladklar deneyimlere zgrce biim verebilme-
Danto, George Dickie ve Jerrold Levinson yir- leridir. Yaratcln bafllca aflamalar etkilenme,
minci yzylda sanatn bantsal tanmn veren- tasarlama ve tamamlama aflamalardr. Tasarlama
lerin baflnda gelir. Dantoya gre bir fleyin sanat aflamas da iki flekilde olabilir: Zihinde tasarla-
saylabilmesinde yaptn alglanamaz zellikleri dktan sonra oluflturma ya da olufltururken tasar-
nemli olur. Bu alglanamaz zellikler sanat lama. Tamamlama aflamasyla yapt izleyici karfl-
dnyas olarak nitelendirilir. Sanat dnyasnn sna kmaya hazr nesneye dnflr ve izleyici-
iine sokulmufl olmak btn sanatlarn zn nin sanat yaptyla olan iliflkisi bafllar. Yaptn or-
oluflturur. Dickie, Dantonun sanat dnyas gr- taya kmas iin sanatnn varl gerekliyken
flnden yola karak kurumsal sanat kuramn or- yaptn yaflam bulmas, deerlendirilmesi ve yo-
taya atmfltr. Buna gre bir fleyin sanat olmas rumlanmas iin de izleyici gereklidir. Elefltirmen-
iin sanat ad verilen kurumla ilintili olmas ge- ler zel bir tr izleyici kategorisidir. Elefltirmen,
rekir. Dickieye gre sanat yapt bir sanat dn- bir sanat yapt hakknda yazp izen ve konuflan
yasna sunulacak flekilde yaratlmfl trden bir in- kifliye denir. Elefltirme, yaptn iyi ya da kt ol-
san yapmdr. Levinsona gre bir fleyin sanat duunun tesinde bir fleyler sylemeyi gerekti-
yapt olabilmesi iin bu yaptn daha nce yara- rir. Elefltirmenlerin dile getirdikleri yarglara elefl-
tlan yaptlarla iliflkisinin olmas gerekir. Bu iliflki tirel nermeler ad verilir. Bu tr nermelerde
de sanat dnyas yerine sanat tarihi ne gn- doruluk ya da yanlfllk aranmaz, yapta uygun-
derme yapmaktadr. Buna gre yeni yaratlan ya- luk aranr.
ptlar gemiflte yaratlan yaptlarla olan iliflkiden
dolay sanat kabul edilir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Sanat etkinliini tanmlayan afladaki ifadelerden 6. Afladakilerden hangisi Paul Ziffin savunduu g-
hangisi yanlfltr? rfl yanstmaktadr?
a. nsann yaratc bir rndr. a. Bir fleyin sanat yapt olduunu sylemek sanat
b. Sanatyla izleyici arasndaki iliflki sonucu orta- belirli zellikler kmesinin alt kmelerini bulma
ya kar. yoluyla tanmlamak demektir.
c. Sanatyla bafllayan bir sretir. b. Sanatta tipik rnekler bulabilmemiz iin elimiz-
d. Sanat yaptnn izleyici ile sanaty buluflturdu- deki bir yaptn sanat yapt olup olmadn bil-
u bir etkinliktir. memiz gerekir.
e. zleyici olduu srece devam eden bir etkinliktir. c. Sanatn ne olduunu bilmeyen bir kifliye sanat
retebilmenin en iyi yolu en son yaratlan sa-
2. Sanat dnyas deyimi afladaki ifadelerden hangi- nat yaptlarn gstermektir.
sini iermez? d. Yalnzca tipik rnekler sanat yapt olarak kabul
edilebilir.
a. Sanat tarihi bilinci
e. Sanat ancak zorunlu ve yeterli zelliklerden yo-
b. Kratrler
la klarak tanmlanabilir.
c. Sanat yaptlar miras
d. Sanat kuram 7. Afladaki efllefltirmelerden hangisi yanlfltr?
e. Doa severler a. Arthur Danto - sanat dnyas kavram
b. Jerrold Levinson - tarihsel sanat anlayfl
3. Sanat duygularn dflavurumu olarak ifade eden c. George Dickie - kurumsal sanat kuram
bir grfl ne tr bir sanat tanm vermektedir? d. Morris Weits - zc sanat anlayfl
a. Duygularn tanm e. Paul Ziff - tipik rnek kavram
b. sel tanm
c. Kuramsal tanm 8. Afladakilerden hangisi Jerrold Levinsonun savun-
d. Gerek tanm duu iddialardan deildir?
e. Biimsel tanm a. Yalnzca sanatnn zihninde sanat olarak sayla-
bilecek zel sanattan sz etmek olanakl deildir.
4. Felsefi dflnmedeki sanat kuramlaryla ilgili olarak b. Bir fleyin sanat olmas iin sanatnn eserini sanat
afladakilerden hangisi dorudur? saylabilmesi niyetiyle yaratmfl olmas gerekir.
a. Biimcilie gre sanat yaflamn bir yansmasdr. c. Yeni sanat gemifl sanatla olan iliflkisinden dola-
b. Sezgicilik sanatta duygularn roln nemseme- y sanattr.
se de biimin vazgeilmez olduunu savunur. d. Sanatn tanm bantsal olarak yaplabilir.
c. stenilie gre sanat herkesin anlayabilecei e. Sanat kurumlar sanatn zn oluflturamaz.
basit bir flekilde tanmlanmaldr.
d. Duyguculua gre sanatlarn eserlerini yaratr- 9. Afladakilerden hangisi sanatsal yaratmann aflama-
ken neyi amalad nemlidir. larndan biri deildir?
a. Tamamlama aflamas
e. yknmecilik sanat ifade olarak tanmlar.
b. Etkilenme aflamas
c. Paylafltrma aflamas
5. Afladakilerden hangisi Morris Weitzn estetikte ku-
d. Zihinde tasarladktan sonra oluflturma aflamas
ramn rolne iliflkin iddialarndan biri deildir?
e. Olufltururken tasarlama aflamas
a. Doru sanat kuram diye bir fley yoktur.
b. Sanat kavram ak bir kavramdr. 10. Afladaki iddialardan hangisi yanlfltr?
c. Sorulmas gereken asl soru sanatn doas ne- a. Sanat, sradan izleyici ve elefltirmen arasnda
dir? sorusu olmaldr. rtflmeler olsa da bunlar farkl kategorilerdir.
d. Tm sanatlarn paylaflt ortak bir z deil ama b. Elefltirel nermelerde doruluk ya da yanlfllk
yaptlarn birbirleriyle olan benzerlikleri buluna- aranmaz. nemli olan bu nermelerin sanat ya-
bilir. ptlarna olan uygunluklardr.
e. Sanat kuramlarn test etmenin bir yolu yoktur. c. Elefltirmenlerin seimleri sonucu baz sanat yapt-
lar ne karken bazlar ikincil konumda kalr.
d. Sanatlar yalnzca sanat yapt yarattklar iin
izleyici konumunda olamazlar.
e. Elefltirmenler ayn zamanda izleyici grubu ieri-
sinde yer alrlar.
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras 1
zclk, Antizclk ve Estetik Tanmlamalar lik belirten terimler olmaktan ok, eretilemeler gibi ifl-
Tm tanmlamalar ya da temel tanmlama trlerini gz- lev grdn daha nce ele aldk. Durum byleyse,
den geirmenin yeri buras deil. Estetik tarihi, eflitli estetik tepkilerde temel olan estetik-dfl zellikler ara-
tanmlama giriflimlerini serilmiyor. Bunlarn ou, zel mak, yanlfl bir estetik zellik anlayflna dayanyor. Kla-
estetik kuramlarn rndr. Ve tm de youn bir sik yazarlar, belirli oranlarn normal bir gzlemciye g-
elefltiri szgecinden gemifltir. Aralarnda ortak olan tek zel grndn dflnyorlard. Bu oranlar, klasik
fley, tmnn de sanat yaptlarnda ve estetik deneyim- gzellik ve uyum grflleriyle tutarllk iindeydi. rne-
lerde baz temel zellikler kmesinin varln varsay- in, ressam ve oymac William Hogarth (1697-1764),
masdr. Bu ynleriyle zc kuramlardr. Bir zamanlar 18. yzylda, kavisli hatlar, gzelliin zorunlu koflulu
felsefede ele alnan nesnelerin, zsel baz niteliklere sa- olarak gryor ve kuramn da yapt oymalarla rnek-
hip olmas gerektii yaygn bir dflnceydi. rnein, lendiriyordu. Ancak, tpk iki ayakl tysz hayvan
bir ahlak felsefesinden sz ediliyorsa, bu durumda tm fleklindeki insan tanmlamas gibi, Hogarthn oymalar
ahlaksal edimleri ve doru eylemin dayand ortak bir da alay konusu oldu. Uyum ve duyusal zevk, estetik
fley olmaldr. Bir bilim felsefesi varsa, bilimsel kuram- yklemlerin betimledii estetik zelliklerdir. Bunlar
larn, uygun bir biimde betimlenebilir bir gereklie zel bir izgi biimiyle ya da matematiksel bir oranla
iliflkin olmalar gerekir. zc kuramlar, zerinde konu- iliflkilendirme giriflimi, estetik yklemleri, yeniden este-
flulan fleyin temel zelliklerini bildiimizden sz etmez; tik-dfl zellikler bakmndan ele almamz gerektirir.
ancak sanat sz konusu olduunda bir zc, baz zel- Sonu olarak zc tanmlamalar, estetik zellikleri ya-
liklerin estetik deneyimde gerekli olduuna ve bu ortak kalamada baflarsz kalr.
zelliklerin tm sanatlarda bulunduuna inanr. Aksi
halde, sanat ve estetik terimlerinin anlaml bir biim- Kaynak: Dabney Townsend (2002) Estetie Girifl. e-
de kullanlamayaca dflnlr. viren: Sabri Bykdvenci. Ankara: mge Yaynevi, s.
Estetiin, zc terimlerle ele alnmas gerektii dfln- 76-78.
cesi, sonunda bofl kmaktadr. Felsefi zcl yeni-
den gndeme getirmek, Ludwig Wittgenstein (1889-
1951) ve onun ardllarnn temel katklarndan biridir. Okuma Paras 2
zc varsayma yneltilen elefltiriler, iki noktada yo- Sanatta dinamizmi kadnlar yaratyor: Beral Madra
unlaflr. Birincisi, tanmlamalar ne denli dikkatle olufl- Trkiyede, adafl sanat dnyasnn nde gelen isim-
turulursa oluflturulsun, sanat dnyasnda olup bitenle- lerinden biri Beral Madra. Sergi dzenleyicisi ya da sa-
rin gerisinde kalr. Tanmlama sreci bizi gerekten sanat ynetmenlii olarak da tanmlanan kratrl,
nat anlamaya yaklafltryorsa, o zaman yetkin bir ta- Trkiyede bilinir hale getiren bir sanat insan. Ayn
nmlamaya ulaflamasak bile, sanatn ne olduunu ve zamanda sanat elefltirmeni ve stanbul 2010 Avrupa
nereye gittiini grmeye bafllamamz, tanmlamalarm- Kltr Baflkenti Ajans Grsel Sanat Ynetmeni.
zn, yeni sanat trlerini de kapsamna almasn gerekti- Kratrlk, lkemizde fazla bilinen bir meslek deil.
rir. Ancak byle olunca, yeni sanat trleri, tanmlama- Uluslararas sanat ortamnda da 1980lerde ortaya k-
larda srekli deifliklikleri zorunlu klar. Artk resimle- mfl. Kendisine kratr diyen ilk kifli svireli Harald
rin herhangi bir fleyi temsil etmesi, mziin uyum ku- Szeemann. Eitimi yok; sosyoloji, ekonomi; antropolo-
ji, felsefe, sanat tarihi okuyup da kratr olabilirsiniz.
rallarna uymas gerekmiyor. Romanlarn ve oyunlarn
Kratr, sanat retiminin toplum iinde yeniden deer-
bafl, ortas ve sonu olmas zorunlu deil. Sanat yaptla-
lendirilmesini ya da sanat retiminin topluma en iyi fle-
rnda sreklilik yok. Tanmlamalarmzn her fleye ak-
kilde sunumunu salar. Sanat komiserlii de daha ok
lk getirememesi, felsefe yntemimizdeki bir zayflktan resmi bir sfat, Venedik Bienalinde kullanlyor. Sanat
baflka bir fley olmayabilir. Sorun, tanmlamalarmzn yneticisi ya da Sanatnn patronu diyen de var. M-
sanat dnyasnda olup bitenlerin yanna bile yaklafla- zeler ve koleksiyonerler, danflman olarak kullanmaya,
mamasdr. Sanat yaptlarnn birtakm zsel nitelikleri- onlarn szlerini dinlemeye baflladnda kratrler de
nin olup olmadn iyice dflnmemiz gerekir. iktidar sahibi oldu. Kratr tantt zaman sanatlar
kinci olarak, temel zellikler diye ileri srlen fleylerin mzelere giriyor. Aslnda gerek iktidar sanatda. Sa-
kendileri bir sorun olur. Estetik yklemlerin, basit nite- nat retmese o kratrn iktidar ne olabilir ki? Ben
www.evrenselpdf.com

gen sanatlara imkan tanmay nemserim. Hibir za- 1.b Yantnz doru deilse, nitenin Girifl ksmn-
man patronluk yapmadm. Toplumcu, sosyalist bir in- da yazlanlar yeniden okuyun. Sanat etkinliinin
sanm. Hi kimseye hkmetmeye alflmam. 2000lerde sanat, sanat yapt ve izleyici arasndaki l bir
Uluslararas Sanat Elefltirmenleri Derneini kurduk. K- iliflki sonucu ortaya ktn hatrlayacaksnz.
ratrler, kltr operatrleri, gazetelerin kltr editrle- 2. e Yantnz doru deilse, nitenin Girifl ksmn-
ri girebiliyor bu dernee. Dernekte 40 kifliyiz. 10-12 ki- da yazlanlar yeniden okuyun. Sanat dnyas
fli kratrlk yapyor, ifl olmad iin birok gen arka- deyiminin doaseverlerle bir ilgisinin olmad-
daflmz yurtdflna gitti. Sadece stanbul ile snrl bir n anlayacaksnz.
alan bu. 3. c Yantnz doru deilse, nitenin Felsefi D-
1980lerin ortasnda liberal ekonomiye geiflle birlikte flnmede Sanat Kuramlar ksmnda yazlanlar
flirketlerin vitrini olarak kltr ve sanat gndeme geldi. yeniden okuyun. Bu tr bir tanma kuramsal ta-
Koleksiyoncular ortaya kmaya bafllad. Sanatn paray- nm dendiini hatrlayacaksnz.
la iliflkisindeki farkllklar olufltu. Avrupa fonlarnn Tr- 4. d Yantnz doru deilse, nitenin Felsefi D-
kiyeye doru akmas ok yararl oldu. Koleksiyoncula- flnmede Sanat Kuramlar ksmnda yazlanlar
rn artmasnn sanata olumlu katks olacak. yeniden okuyun. Duyguculua gre sanatla-
fiimdi nc kuflak geldi. Gen kuflak koleksiyoncula- rn eserlerini yaratrken neyi amaladnn
rn kendi kuflan satn almas son derece olumlu bir nemli olduunu hatrlayacaksnz.
davranfl. Burhan Doanayn Mavi Senfoni adl tablo- 5. c Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Tanm-
sunun 2.2 milyon liraya satlmas gibi rnekler oala- lamadaki Sorunlar ksmnda yazlanlar yeni-
cak. Mesela Fahrnnisa Zeyd, ok nemli bir kadn sa- den okuyun. Weitzn sanatn doas nedir?
nat. Onun gibi birok ressammzn milyon dolarlk sorusunun sanat kavram ne tr bir kavram-
resimleri olacak. lmfl ressamlarn eserlerinin byk dr? sorusuyla deifltirilmesi gerektiini savun-
paralar edecei muhakkak. adafl sanattan ekonomik duunu hatrlayacaksnz.
deer elde etmek istiyorsak mutlaka yaratc insana ya- 6. a Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Tanm-
trm yaplmas gerekiyor. Pasta ok kk. Trkiyede lamadaki Sorunlar ksmnda yazlanlar yeni-
sanat piyasas uluslararas kriterlere sahip deil. retim- den okuyun. Paul Ziffe gre bir fleyin sanat ya-
ler tketecek kitleye ulaflamyor. Biraz dar alanda pas- pt olduunu sylemenin ancak sanat belirli
laflma oluyor bu. Kadn sanatlar arasnda ok byk zellikler kmesinin alt kmelerini bularak ta-
dayanflmalar gryorum. stanbuldaki sanat ortamnn nmlama yoluyla gerekleflebileceini iddia etti-
dinamizmini kadnlar yaratyor. ini hatrlayacaksnz.
7. d Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Tanm-
Kaynak: Hrriyet Pazar 29 Aralk 2011 lamadaki Sorunlar ve Sanat Farkl fiekillerde
Tanmlamak ksmnda yazlanlar yeniden oku-
yun. Weitzn zc deil tam aksine zclk
karflt bir grflte olduunu hatrlayacaksnz.
8. a Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Farkl fie-
killerde Tanmlamak ksmnda yazlanlar yeni-
den okuyun. Levinsona gre yalnzca sanatnn
zihninde sanat olarak saylabilecek zel sanattan
sz etmenin olanakl olduunu hatrlayacaksnz.
9. c Yantnz doru deilse, nitenin Sanat ile Sa-
nat Yapt ve Sanat Yapt ile zleyici Arasndaki
liflki ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Paylafltrma aflamas diye bir sanatsal yaratma
aflamasnn olmadn hatrlayacaksnz.
10. d Yantnz doru deilse, nitenin Sanat ile Sa-
nat Yapt ve Sanat Yapt ile zleyici Arasndaki
liflki ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sa-
natlarn kimi durumlarda sradan bir izleyici
kimi durumlarda ise elefltirmen olabileceini
hatrlayacaksnz.
www.evrenselpdf.com

Sra Sizde 1 nndaki genel ve yeni geliflmeleri takip edecektir. Durum
Taklit etmek insann en doal zelliklerinden, yetenek- buysa, bir roman yazar kendi romann yazdnda sa-
lerinden biridir. nsan pek ok fleyi taklit ederek re- nat kimliini n plana karmfl olacaktr. Dier yazlan-
nir. Bu nedenle taklitilik grfl saduyuyla uyumlu lar deerlendirdiinde, yorumladnda ise bunu elefltir-
bir grfltr. zleyici gerekteki nesnelerin temsil edil- men kimliiyle yapmfl olacaktr. Ayn yazarmz eer
melerini rahatlkla anlayabilir ve anlad iin de bun- klasik mzik dinlemekten hofllanyor ancak mzie ait
dan keyif duyabilir. Bununla birlikte gerek dnyada sanat dnyasn izlemiyorsa, bir klasik mzik konserine
tiksindirici olan bir fley resimde taklit edildiinde hay- gittiinde kuflkusuz sanat ve elefltirmen kimliinden
ranlk uyandrabilir. Duyguculuk insann en nemli ya- ok sradan bir izleyici kimliiyle bu konseri izleyecektir.
n olan duygularn ifade etmesini temel ald iin g-
l bir kuramdr. Gerekten de sanatn bir duygu ifli ol- Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
duunu sylemek sanat gibi karmaflk bir olguya basit Kaynaklar
ve inandrc bir aklama getirebilmektir. Biimcilik ya- Berys Gaut ve Dominic McIver Lopes (editrler) (2005).
ptlarn daha az znel olan hatta nesnel diyebileceimiz The Routledge Companion to Aesthetics. Lon-
zelliklerini merkeze almas asndan gl bir kuram- don: Routledge.
dr. Biimsel zelliklerin zgn birliktelii pek ok izle- Croce Benedotte (1983) fade Bilimi ve Genel Lingu-
yicinin yapt deerlendirirken fark ettii nesnel diye- istik Olarak Estetik. ev: smail Tunal. Ankara:
bileceimiz zelliklerdir. Eer sanatta doru deerlen- Remzi Kitabevi.
dirme diye bir fley varsa bu biimsel zelliklerden yo- Davies Stephen (2005) Definitions of Art The Rout-
la klarak rahatlkla yaplabilir. Sezgicilik sanatn yara- ledge Companion to Aesthetics iinde. Berys Ga-
tc srecini temel ald iin gl bir kuramdr. Nite- ut ve Dominic McIver Lopes (editrler). London:
kim sanat demek yaratclk demektir. stelik sanat bir Routledge.
bilgi tr olarak ele almak sanat kuflkusuz yceltmek- Danto Arthur C. [1964] (2005) The Artworld Aesthe-
tedir de. steniliin gl yan da sanatn gerekten tics and The Philosophy of Art. The Analytic
ne olduunun detayl bir flekilde irdelenmesini amala- Tradition. An Anthology iinde. Peter Lamarque
masdr. Dier kuramlarn verdii basit tanmlar yalnz- and Stein Haugom Olsen (editrler). Oxford: Black-
ca sanat iin geerli olmadklarndan bu grfl yalnzca well Publishing.
sanat tanmlama abas olarak ne kar. Dickie George (2005) The New Institutional Theory of
Art Aesthetics and The Philosophy of Art. The
Sra Sizde 2 Analytic Tradition. An Anthology iinde. Peter
Weitz ve Ziffin sanat anlayflnda flyle bir problem var- Lamarque and Stein Haugom Olsen (editrler). Ox-
dr. Daha nce yaratlan sanat yaptlaryla olan benzer- ford: Blackwell Publishing.
lik bir fleyin sanat olabilmesinin temel kofluludur. Du- Keser Nimet (2005) Sanat Szl. Ankara: topya
rum buysa en yeni sanat yaptndan gemiflte geriye Yaynevi.
doru daha eski yaratlan sanat yaptlarna gittiimizde, Levinson Jerrold (2005) Defining Art Historically Aest-
bu geriye gidiflin bir sonsuz gerileme olduunu kabul hetics and The Philosophy of Art. The Analytic
etmek gerekir. Oysa bu sonsuza gidifli kabul etmek is- Tradition. An Anthology iinde. Peter Lamarque
temeyiz ve dolaysyla bir ilk sanat yapt nn varln and Stein Haugom Olsen (editrler). Oxford: Black-
varsaymak gerekir. Aksi takdirde bir ilk yaptn olma- well Publishing.
mas durumunda, benzerlik sreci de bafllayamayaca- Parker Dewitt. (2010). The Principles of Aesthetics.
ndan, sanat diye bir fley de olamayacaktr. Demek ki Nabu Press.
nceki yaptlara benzemenin dflnda bir sanat olma Wilkinson R. (2008) Art, Emotion and Expression.
koflulunun olmas gerekir ki nceki yaptlara benze- Philosophical Aesthetics iinde. Oswald Hanfling
me koflulu sanat olabilmenin bir koflulu olsun. Baflka (editr). s. 180-186.
bir deyiflle en azndan bir tek sanat yaptnn benzerlik Tafldelen Demet (2007) Felsefi Estetik. Felsefe iinde.
sonucu deil de kendi baflna bir sanat yapt olarak ka- Eskiflehir: Anadolu niversitesi Akretim Yaynlar.
bul grmfl olmas gerekir. O zaman da Weitz ve Ziffin Tolstoy Leo N. (2010) Sanat Nedir? eviren: Mazlum
sanat anlayfllarnn aslnda iki tane olduu ortaya kar: Beyhan. stanbul: fl Bankas Kltr Yaynlar.
Benzeyerek sanat olma ve benzemeden sanat olma. Townsend Dabney (2002) Estetie Girifl. eviren: Sab-
Sra Sizde 3 ri Bykdvenci. Ankara: mge Yaynevi.
Bir roman yazar her fleyden nce bir sanatdr nk Weitz Morris [1956] (2005) The Role of Theory in Aest-
yaratcln kullanarak roman yazmaktadr. Ne var ki bu hetics Aesthetics and The Philosophy of Art.
onun tek varolma biimi olamaz. Hi bir sanat sadece The Analytic Tradition. An Anthology iinde.
kendi kflesine ekilerek, kendisini her fleyden soyutla- Peter Lamarque and Stein Haugom Olsen (editr-
yarak sanat olmaz. Hem ifli gerei dier yazarlarn yaz- ler). Oxford: Blackwell Publishing.
dklarn hem de bir sanat olarak ou zaman sanat ala- Yetiflken Hlya (1991) Estetiin ABC si. stanbul: Si-
mavi Yaynlar.
www.evrenselpdf.com
3
Amalarmz
N
N
Sanatn bilgi ile olan iliflkisini tartflabilecek,
N
Sanat yaptnn ne tr bir varlk olduu konusunu tartflabilecek,
Sanatn etik ile olan iliflkisinde zerkilik ile ahlakl tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Biliflsel Uyarm Soyut Varlk
Deneyimsel Bilgi Tip-rnek
Ahlaki Bilgi Ahlaklk
Fiziksel Nesne zerkilik
Hayali Varlk
indekiler
GRfi
Estetik ve Sanat Sanat Epistemolojisi, SANAT EPSTEMOLOJS
Sanat Ontolojisi ve
Felsefesi Sanat Etik liflkisi SANAT ONTOLOJS
SANAT ETK LfiKS
www.evrenselpdf.com
Sanat Epistemolojisi, Sanat
Ontolojisi ve Sanat Etik
liflkisi
GRfi
Birinci nitede estetiin kimi problemlerinin felsefenin dier alanlaryla iliflkili ol-
duunu sylemifltik. flte bu nitede bu alanlardan n ele alacaz: Epistemo-
loji, Ontoloji ve Etik. Srasyla sanatn bilgi ile olan iliflkisini, sanatn varlk ile olan
iliflkisini ve sanatn etik ile olan iliflkisini arafltracaz. Bu arafltrmalar her ne ka-
dar felsefi estetiin arafltrma alann geniflleten alflmalar olsalar da ayn zamanda
zelde epistemoloji, ontoloji ve etie de katk salayacak alflmalardr. Sanatn bu
dier alanlarla olan iliflkisini aa karmak zere sorduumuz zel sorular bu
alanlarn da yeniden sorgulanmalarna, kimi yeni grfllerin ortaya kmasna ne-
den olur. Bu nedenle iliflkilerin ortaya karld alflmalarn son derece nemli
alflmalar olduklarn syleyebiliriz.
SANAT EPSTEMOLOJS
Bu blmde sanatn bilgi ile olan iliflkisini tartflacaz. Bu iliflkinin irdelendii ala-
na genel olarak sanat epistemolojisi ad verilir. Baflka bir deyiflle sanat epistemolo-
jisi, sanatn bilgi ile arasndaki iliflkiyi arafltran alandr. Bu ayn zamanda sanatn
biliflsel deerinin olup olmadnn yapld sorgulamadr. Bu tartflma alan ieri-
sinde olmak demek en temelde flu iki soruyu sormak demektir: Sanat bilginin
kayna olabilir mi?, Sanat bize bir fleyler retebilir mi?
Sanatn biliflsel deerinin olduunu savunan dflnrler ounlukla; sanatn bi-
ze bir fleyler retebileceini, sanat hakknda bir fleyler bilebileceimizi, sanatn
dnya hakkndaki algmz, anlayflmz deifltirebileceini, sanatn kendimizle il-
gili kimi fleylerin deiflmesine neden olabileceini ve sanatn bilginin kaynaklarn-
dan biri olabileceini dflnrler.
Yukarda sorduumuz bu soru ve dflncelerden anlafllaca zere sanatn Platonun Theaitetos
diyalounda verilen bilgi
bilgiyle olan iliflkisi farkl bir flekilde kurulmaktadr. Ne de olsa sanat bize Dn- tanmlarndan biri ve en
yann Gneflin etrafnda dnyor olduu bilgisi gibi bir bilgi vermemektedir. eskisi gerekelendirilmifl
doru inantr. Bu tanm
Burada sz konusu olan farkl trde bilgilenebilmenin olanakl olabileceidir. yirminci yzylda
Eer bilgi den yalnzca nermesel bilgi trn anlyorsak bu durumda sanatn epistemoloji literatrnde,
bilgiyle olan iliflkisine pek de scak bakmayacamz aflikrdr. Nitekim bilginin zellikle Edmund Gettierin
Gerekelendirilmifl Doru
epistemoloji tarihinde en sk yaplan tanmna bakacak olursak, gerekelendi- nan Bilgi midir? bafllkl
rilmifl doru inancn nermesel bilgi iin geerli olduunu oysaki sanatn bil- makalesiyle ok byk
tartflmalara neden
gi rettii kabul edildiinde ayn tanmn geerli olmayacan sylememiz ge- olmufltur. Bu tartflmalar
rekir. Baflka bir deyiflle eer bilgi yalnzca gerekelendirilmifl doru inan ola- halen devam etmektedir.
www.evrenselpdf.com
rak tanmlanrsa nermesel bilgi tr dflnda baflka tr bir bilgilenme biimi

olamayacaktr.
Bu durumda yukarda sorduumuz Sanat bilginin kayna olabilir mi? ve Sa-
nat bize bir fleyler retebilir mi? sorularna genel olarak iki ayr uta yant veril-
diini syleyebiliriz. Bir grup dflnr, sanattan bir fleyler renildiini, sanatn
dnya hakkndaki algmz deifltirebileceini, sanatn dnyay anlamlandrmam-
za etkisinin olabileceini (Worth 2003), sanatn bir igr ya da farkndalk kayna-
olarak kabul edilebileceini iddia eder. Dier bir grup dflnr ise bilginin ge-
rekelendirilmifl doru inan olarak yaplan geleneksel tanm dorultusunda sa-
natn ya da sanat deneyiminin bilginin retiminde gerekli flartlar yerine getirmedi-
ini iddia eder. Bu ikinci gruptaki dflnrler sanatn doru inan bildiremeyece-
ini ya da bildirse bile bu inanlar gerekelendiremeyeceini syler (John 2001:
417). Bu gruptaki kimi dflnrler sanatn dorularla bir ilgisinin olmamasndan
tr bilgi retemeyecei iddiasndadrlar. Nitekim onlara gre sanat, olgu sala-
yamad ya da argman ortaya koyamad iin herhangi bir fley de retemeye-
cektir (Worth 2003).
Demek ki sanatn bir fleyler retebildiini iddia edenler, bir bilgi kayna ola-
rak sanata farkl yaklaflmaktadrlar. Onlar sanatn olgu salamamasn bir eksiklik
olarak grmezler nk sanatn bir fleyler retip retmedii sorununu olgular
temelinde tartflmazlar. nsanolu ok farkl flekillerde renebilir. fiyle dflne-
lim: Seyrettiimiz bir film, okuduumuz bir roman, nnde dflncelere dald-
mz bir heykel ya da resim bize dnya hakknda hi mi bir fley sylemez? rnein,
insanlarn yafladklar aclara, sahip olduklar umutlara dair bir fleyler deneyimle-
mek, suyun H2O olduu bilgisini edinmek gibi olmasa da bir fleyler renmek de-
mek deil midir? Baflka bir deyiflle bilgi neden yalnzca gerekelendirilmifl doru
inan olarak kabul edilmek durumundadr?
Sanat bilgi kayna olarak ele alan ilk filozoflar Platon ve Aristotelestir. Pla-
tonun grfl olduka ilgin bir grfltr ve epistemolojik-ontolojik retisi ieri-
sinde yerini alr. Ona gre sanatsal etkinlikler insanlarn dengesiz bir ruha ve do-
laysyla kt bir karaktere sahip olmalarna yol amasndan tr zararl fleylerdir.
Sanatlar, herhangi bir fleyin taklidini o fley hakknda herhangi bir bilgiye sahip ol-
madan yapabilen kiflilerdir (Worth 2003). Platonun Devlet adl meflhur eserinden
flu blm konunun zne aklk getirmektedir: stersen bir ayna al eline, drt bir
yana tut. Bir anda yaptn gitti gnefli, yldzlar, dnyay, kendini, evin btn eflya-
sn, bitkileri, btn canl varlklar. -Evet grnrde varlklar yaratmfl olurum, ama
hibir geerlilii olmaz bunlarn. -yi ya, tam stne bastn, iflte dflncemin; n-
k bu trl varlk yaratan ustalar arasna ressam da koyabiliriz deil mi? (596e)
Bu alntdan anlafllaca zere iki dnya sz konusudur: Aynann dflndaki dnya
(gerek nesneler dnyas) ve aynann iindeki dnya (gerek olmayan nesneler
dnyas). Platon, aynann iinde grnen nesnelere eidola adn vermifltir. Eidola
grntdr, gerek nesnelerin grnts. Bir ressam rnein ayakkab tamircile-
rinin resmini yapabilir. Baflka bir deyiflle gerek nesneler dnyasndaki ayakkab
tamircileri resmedildiklerinde yani kopyalar, benzetmeleri (mimesis) yapldkla-
rnda gerek olmayan nesneler dnyasna taflnmfl olurlar. Ressamlar bu kopyala-
r ayakkab yapm hakknda herhangi bir bilgiye sahip olmadan yapabilirler. flte
tartflmann can alc noktas da burasdr. Bir sanat bilgisini edinmeden herhangi
bir fleyi taklit edebilmektedir. Benzer flekilde bir flair de erdemler hakknda bilgi
sahibi olmakszn gzellik hakknda ya da cesaret hakknda yazabilir. Kendisi hi-
bir flekilde erdemli olmayan bir sanat erdemlere vg yadran, ahlakl olmann
www.evrenselpdf.com
3. nite - Sanat Epistemolojisi, Sanat Ontolojisi ve Sanat Etik liflkisi 57
ne kadar nemli olduunu anlatan fliirler yazabilir. Bu mmkndr nk sanat-

lar yalnzca grntlerle yetinebilen, grntlerden yola karak etkinlikte bulu-
nan kiflilerdir. Gerei yanstmadklar iin de rettikleri fleyler yanlfl fleyler ol-
maktadr. Epistemolojik balam ierisinden syleyecek olursak sanatlar doxa ile
yani sanlarla ilgilenirler. Tm grnfllerin arkasnda yatan ve aklla ulafllan ras-
yonel bilgi yani episteme ile sanatnn bir ilgisi yoktur. Bilgisizlii de iflte bu yz-
dendir. Duyusal bilgiyle ilgilenen, yetinen sanat gerek nesneler dnyasnn uza-
nda ifl grmektedir. Demek ki Platona gre sanat bir fleyler retmesine ramen
gerek bir bilgi kayna olamaz.
Aristoteles hocas Platonun sanatn kiflinin ahlaki karakterinin geliflimini etkile- 20. yzyln nemli Alman
tiyatro ynetmeni ve oyun
mesi grflne katlmfltr. Ne var ki Aristoteles kiflinin karakteri zerindeki bu et- yazarlarndan olan Bertolt
kilenmenin olumsuz deil olumlu olduunu iddia etmifltir. Poetika adl eserinde Brechtin epik ya da
diyalektik ad verilen
zellikle tragedyalar zerine eilen Aristoteles izleyiciler asndan katharsis adn tiyatro tarz Aristotelesin
verdii bir grfl gelifltirmifltir. Tragedyann devi, uyandrd acma ve korku katharsis anlayflnn tersine
duygularyla ruhu tutkulardan temizlemektir. Buna gre izleyici oyunu seyreder- seyircinin oyunun
kahramanyla zdeflleflim
ken kahramanla zdeflleflir ve onun iine dflt ruhsal atflmalar bizzat yaflar kurmas yerine olup bitenin
(Poetika VI, 2). Bu temizlenme, arnma sayesinde kifli gndelik yaflamnda daha dflndan bakmas zerine
kuruludur. Buna gre seyirci
rasyonel olma flansn yakalar (Worth 2003). Bylelikle sanatn (zellikle tragedya- oyunu dflnen, sorgulayan,
larn) kiflileri olumlu anlamda deifltirme, dnfltrme etkisi vardr. Anlaflld ze- oyuna kaplmak yerine
elefltirel bir tutum
re Aristoteles sanatn dnya hakkndaki algmz deifltirebilecei, dnyay anlam- benimseyen bir seyircidir.
landrmamza etkisinin olabilecei, bir farkndalk yarataca iddialarn destekle- Baflka bir deyiflle epik tiyatro
seyircisinin dnya
mifl ilk filozoftur. hakkndaki algs,
Usular (rasyonalistler) genel olarak hayal gcnn bir bilgi kayna olarak ele zdeflleflerek deil
alnabilecei fikrine karfl kmfllardr. Onlara gre bilgiden anlafllan fley Platon ile elefltirerek deiflecektir.
birlikte tartfllmaya bafllanmfl olan gerekelendirilmifl doru inan tr. Deneyim-

ciler (empiristler) de benzer flekilde kurgusal durumlardan renmenin imknsz
olduu kansndaydlar. Onlara gre de kurgusal ve temsili durumlardan yola ka-
rak gerekelendirilmifl doru inan olan bilgiye nasl ulaflacamz belli deildir
(Worth 2003).
Romantik Dneme baktmzda ise Romantizmin Aydnlanma Dnemine bir
tepki olarak ortaya kmasndan tr bu dnem dflnrlerin akln nemini vur-
gulamak yerine akla ek olarak ya da akln stnde sezgi, hayal gc ve duygula-
ra nem verdiklerini gryoruz. Bu grfl bilgilenmenin, dnyay deneyimleme,
anlama ve kurmann tek bir yolunun olmadn gstermeye alflmfltr. Romantik-
lere gre sanat dnyay saysz flekilde tasvir edebilir. Sanat dorular bilimlerin git-
tii yoldan ortaya koymasa da bize dnyay farkl flekillerde anlayabilmemiz iin
bir kavrayfl verebilir (Worth 2003).
Burada vurgulanmas gereken bir nokta sanattan renmek ile sanattan etki-
lenmeyi ayrt etmek gerekliliidir. Baflka bir deyiflle bir sanat yaptnn sanat yap-
t olarak bilgiyi oluflturan ynnn ne olduunun anlafllmas gerekmektedir (Worth
2003). Eer sanat bir bilgi kaynaysa bu ifllevi yerine getirme flekli sanat olarak
kendi doasna ve deerine zg bir fleyi yanstmaldr (John 2005: 417). rnein,
bir mimari yapnn infla edildii tarzdan ya da bir resimdeki renk btnlnden
son derece etkilenebiliriz. Ne var ki bu etkilenme ayn zamanda bir fley renmifl
olmay gerektirmez. renme konusu bilgiyle ilgiliyken etkilenme konusu da-
ha ok ruh hlleriyle, yaflam durufluyla ilgilidir. Kuflkusuz etkilenmenin renme-
ye yol at durumlar olabilir. Ancak ikisi arasnda bir gerektirme bulunmamakta-
dr. Geleneksel epistemolojik anlayfla gre sanattan renmek iin hem yeni bil-
ginin ne olduu konusunda bir farkndalk gerekir hem de sanatla uraflmak bir tr
www.evrenselpdf.com
gerekelendirmeyi gerektirir. Burada gerekelendirmeden anlafllan fley, kiflinin

dflncesinde, duygularnda, algsnda ya da davranflndaki deifliklii kabul et-
mek iin kimi nedenler gsterebilmektir. Baflka bir deyiflle geleneksel anlamda bil-
gi test edilebilir, kant sunabilir olmaldr (John 2005: 418). Sanattan etkilenmekten
sz ettiimizde neden etkilendiimize dair nedenler ne srmek zorunda deiliz-
dir. Bu anlamda etkilenmek daha kiflisel dzeyde kalr. Sanattan bir fleyler ren-
diimizi sylediimizde ise ne rendiimizin ve bunu nasl rendiimizin bir
anlamda hesabn vermek durumunda kalrz.
Sanat bir bilgi kayna olarak ele almann birka yolu bulunmaktadr. Bunlar-
dan ilki, sanat biliflsel uyarm kayna olarak grmektir. Sanatn bir bilgi kayna
Biliflsel sfat; duyular olmas konusunda flpheleri olanlar bile genellikle sanatn biliflsel uyarm kayna-
araclyla alglama, bellek olduunu kabul ederler. Biliflsel olarak uyarmak tan anlafllan fley, kiflinin bi-
ifllevleri, akl yrtme ve
bilgilenme ifllevlerini linli yaflamn harekete geiren dflnceler, duygular, alglar ve arzular gibi et-
kapsayan st dzey kinliklerdir. Bu tr etkinlikler bilgiye gtrebilir, gtrmeye de bilir. Yine de sana-
zihinsellik srecine karfllk
gelmektedir. Baflka bir
tn byle bir gcnn olmas onun bir bilgi kayna olarak ele alnabilmesiyle ilgi-
deyiflle biliflsel sfat lidir. Dolaysyla sanatn biliflsel uyarm gcn arafltrmak sanatn nasl bilgi sa-
genellikle, bilgi kavramn ladn anlamada nemli bir admdr. Pek ok sanat eserini takdir edebilmek ve
da iine alan daha genifl bir
kme olarak hatta onlardan zevk alabilmek iin anlamak flarttr. Anlamak demek de eseri anla-
anlafllmaktadr. Kaynak: mak iin nemli olan dflnceler, duygular ve tavrlar denemek demektir. Yani
Murat Ba, Epistemoloji.
(editr: Demet Tafldelen). anlamak biliflsel olarak canl bir etkinliktir. rnein Alice Walkern Mor Renk adl
AF Yaynlar, 2011. roman Tanrya mektuplar yazan bir kzla ilgilidir. Roman hakkn vererek okuya-
Buradaki kullanmna gre
ise biliflsellik bilgiye bilmek iin, mektup yazan kz iin Tanrya mektup yazmann ne anlama geldii
gtrmeyebilir. Biliflsel; konusunda fikir yrtmek ve belki de onun bu mektuplar yazmadaki aresizlii-
kiflilerin dflnce, duygu,
alg ve arzu trnden
ni hissetmek gerekmektedir. Bir roman okurken yalnzca keyif almay hedeflemifl
yafladklar srecin genel olabiliriz. Ne var ki byle bir durumda bile ou zaman keyif alabilmek iin bilifl-
addr. sel uyarmn pefline dflmek gerekmektedir (John 2005: 419-420).
Sanat bir bilgi kayna olarak ele alabilmenin ikinci bir yolu, sanatn deneyim-
sel bilgi saladn ileri srmektir. Deneyimsel bilgi bir fleyi deneyimlemenin ne-
ye benzeyeceinin bilgisidir. Bu tr bir bilgi daha ok duygularn bilgisidir: Bafln-
dan bir fley gemifl olmasnn, belirli bir duyguyu yaflamann, belirli bir olay gz-
lemlemenin ne hissettirecei bilgisi. Bu tr bir bilginin de yine gerekelendirilebil-
mesi gerekmektedir ancak bu gerekelendirme deneyimsel gerekelendirme ola-
caktr. Buna gre sahip olduumuz deneyimsel inanlarn dorulanmalar gere-
kir. Buradaki bir problem deneyimsel inanlarmzn hatal olabileceidir. Sanat ya-
ptlar deneyimsel olarak bizi yanlfl ynlendirebilir (John 2005: 422). rnein pek
ok kurgusal eser flk olmann ne anlama geldii konusunda bize pek de yardm-
c olmayabilir (Jacobson 1996: 327; aktaran John 2005: 422). Edebi yaptlar kurgu
olduklarndan aktardklar deneyimler de gereklikle rtflmek durumunda olmaz.
Sz gelimi, iyinin ve ktnn olmad bir dnya, aflkn dnyamzdan ok farkl
bir anlama geldii bir baflka dnya, kadn erkek cinsiyetleri yerine tek bir cinsiye-
tin olduu bir dnya, ocuklarn kklkten itibaren ortak anne ve babalar tara-
fndan yetifltirildii bir dnya kurgulanabilir. Bu kurgulardan yola karak okurun
edinecei deneyimsel inanlarn iinde yafladmz deneyimsel dnyannkiler-
den ok farkl olaca ortadadr. Bu durumda da sanat yaptlarndan edinilen de-
neyimsel bilginin bilgi kavramna ne kadar yakflaca tartflmal hle gelir nk
bu tr bir bilginin gerekelendirmesel gcn nereden alaca belirsizdir.
Novitz bu konuyla ilgili olarak empatik inanlar adn verdii bir grfl ne
srmfltr. Empatik inanlar deneyimsel inanlarmzn gerekelendirilmeleri iin
kullanlmfl bir kavramdr. Bu grfle gre deneyimsel inanlarn gerekelendiril-
www.evrenselpdf.com
meleri sahip olduumuz daha genifl deneyim kavrammzla desteklenebilir. Daha

genifl olan deneyim kavramndan anlafllan fley gemifl ya da gelecek deneyimleri-
mizin de dhil edilmesidir. Eer edindiimiz empatik inanlar gemifl ya da gele-
cek deneyimlerimizde bir temel bulabilirlerse ya da onlarla badaflrlarsa bu du-
rumda empatik bilgi yerine geerler (1987: 120; aktaran John 2005: 422). Anlafll-
d zere deneyimsel bilgi deneyim kavramnn btn ierisinde anlaml olu-
yor. zleyici bir sanat eseriyle iliflkisinde daha nceden edindii deneyimlerle ya
da edineceini dflnd deneyimlerle bu esere yaklaflyor. Yani onunla empa- Empati; insann kendisini
karflsndakinin yerine
ti kuruyor, kurmaya alflyor. Bu durumda eer bir eserle iliflkide edinilen dene- koyarak, onun duygu ve
yimsel inanlar gemifl ya da gelecek deneyimlerde bir temel bulamaz ya da bun- dflncelerini anlamak ve
larla badaflmazsa deneyimsel bilginin olufltuunu sylemek pek de olanakl ol- hissetmektir. Bu balamda
karflsndaki ile
mayacaktr. Baflka bir deyiflle bir sanat eseriyle iliflkimizde her durumda bilgi edi- anladmz bir sanat yapt
neceiz diye bir fley sz konusu deildir. olacaktr.
Sanat bilgi kayna olarak ele alabilmenin bir nc yolu da sanatn ahlaki
bilgi saladn ne srmektir. Sanat yaptlar ierisinde zellikle edebi yaptlarn
ahlaki bilgi salad iddia edilir. Bu bilgi hem nermesel terimlerle ifade edilebi-
len ahlaki dorularn bilgisidir hem de nasl yaflayabileceimizin, arkadafllarmza
nasl davranabileceimizin, ahlaki kararlarmz nasl alabileceimizin bilgisidir.
Romanlarn, filmlerin, tiyatro oyunlarnn ve ksa hikyelerin duygularmz eit-
tikleri ve bize ahlaki deerleri rettikleri dflnlr (Robinson 2005). Sanat ya-
ptlarn ahlaki etkinliin rnekleri olarak grebiliriz. Bu rnekler bize sorumlu bi-
rer ahlaki eyleyen olabilmemiz iin beceri gelifltirebilmemiz anlamnda ahlaki bil-
gi salarlar. Bu anlamda bilgi nermesel bilgi olmann yan sra renilmifl bece-
rileri ve bir fleyin nasl yaplaca konusuyla ilgili olarak pratik bilgileri de ieren
bir kavram olur (John 2005: 424).
Sanat yaptlarnn ahlaki etkinliin rnekleri olarak deerlendirilebilmelerinin
yan sra sanatn ahlaki yarglarla ve ahlaki bilgiyle alakal olan deneyimlere haya-
li eriflim salama gc olduu da sylenebilir. Belirli hayali durumlar ierisindey-
ken belirli duygular hissetmek bu durumlarn ahlaki nemini bilmemiz konusun-
da bize yardmc olabilir. Sanatn ahlaki bilgi salamasyla ilgili olarak ne srle-
bilecek bir argman da yorumlarn sanat eserleri zerindeki rolyle ilgilidir. Sanat
eserleriyle ilgili deneyimlerimiz yaplan yorumlar araclyla bilgilenmediimiz s-
rece yetersiz olabilir. Kullanlan teknikleri, niyetleri, yaptn ahlaki nemini tartflan
yorumlar sayesinde biz de sorgulamaya, dikkatle incelemeye, dflncelerimizde
daha derine gitmeye eilimli oluruz. Yalnz bu grflle ilgili bir sorun, bu yoldan
renmenin sanat eserinin kendisinden renmenin bir yolu olmad iddiasdr.
Yorumlardan yola karak ahlaki bilgiye ulaflmak eserin kendisinden deil yorum-
larndan renmektir. Yine de bu itiraza ramen bu grfl kabul edilebilir bir g-
rfltr nk yorumlar sanatla ilgili olarak ne yapmamz gerektii konusunda bizi
ynlendirebilir. Ayrca ortak sylem sanatn biliflsel ifllevinin bir paras olarak ka-
bul edilebilir (John 2005: 424-426).
Sanat bilgi kayna olarak ele alabilmenin olanakl yollarndan biri de sanatn
bilgi kategorilerini flekillendirmede rolnn olduunu ne srmektir. Bu grfle
gre rnein kavramsal bilgi kategorisi yeniden flekillenebilir. Kimi dflnrler
(Hagberg ve Wilson gibi) sanatn bize kavramsal bilgi salad grfln savun-
mufllardr. rnein, Virginia Woolfun Deniz Feneri adl yaptnda arlkl olan ifl-
lenen konu sempatidir. Bu yapttan sempatiyle ilgili edinilen deneyimsel bilgi
genel olarak sempati kavram hakknda genel bir fleyler renmemize katkda
bulunur (John 2005: 426).
www.evrenselpdf.com
Bu blm bitirirken flu genel deerlendirmeyi yapalm: Sanat epistemolojisi

arafltrmalar farkl bilgilenme yollarnn da olabileceini, kabul edilebilecek tek
bilgi trnn geleneksel anlamda kullanlan nermesel bilgi olmadn ortaya ko-
yuyor. Baflka bir deyiflle bilgi kavramnn ieriine yeniden bakmak gereklilii
bafl gsteriyor. Dnya hakknda, yaflam hakknda, kendimizle ilgili bir fleyler -
rendiimiz her durumda hangi tr olursa olsun bir bilgilenmenin olduunu ve bu
bilgilenmeye temel salayabilecek farkl gerekelendirme yollarnn olabileceini
kabul etmemiz gerekiyor. flte sanat fenomeni de bu gerein ortaya kmasn sa-
layan bir fenomen olarak karflmza kyor.
SIRA SZDE zlediiniz bir

SIRAfilm, okuduunuz bir roman ya da baktnz bir resimden yola karak ne
SZDE
1 tr bilgiye sahip olabileceinizi tartflnz.
D fi N E L M SANATD ONTOLOJS
fi N E L M
Ontoloji (varlkbilim) genel olarak varlklar, bu varlklarn ne tr birer varlk oldu-
S O R U unu arafltran S O alann
R U addr. Ontolojiyle uraflan dflnrler gerekliin genifl bir
haritasn sunarlar. Bu harita ierisine kimi zaman birbiriyle rtflen kimi zaman da
birbirinden bamsz varlk trleri ya da kategorileri girer. Varlk kategorileri ieri-
DKKAT DKKAT
sinde flunlar bulunur: Fiziksel ve zihinsel varlklar (fiziksel ve zihinsel ontolojik ka-
tegorileri); somut ve soyut varlklar (somut ve soyut ontolojik kategorileri) ve t-
N N
SIRA SZDE mel ve tikelSIRA SZDE (tmel ve tikel ontolojik kategorileri). zelde sanat ontoloji-
varlklar
si ile uraflanlar da sanat yaptlarnn bu varlk eflitlilii ierisinde nerede yer al-
dklarn yani bir sanat yaptnn ne tr bir fley/varlk olduunu arafltrrlar (Rohrba-
ugh 2005: 241). Baflka bir deyiflle sanat yaptlarnn genel olarak varlklar ierisin-
deki yerinin irdelendii alana sanat ontolojisi ad verilir. Bu genel varlk kategori-
leri dflnda sanat yaptlarna zg hatta farkl sanat trlerine gre sanat yaptlarna
K T A P K T A P
zg varlk kategorileri de bulunabilir. Bu durumun gerekleflmesi sanat ontoloji-
si zelinde genel olarak ontoloji alanna da katk salamak demektir.
Sanat ontolojisinin en temel sorusu olan Bir sanat yapt ne tr bir varlktr?
TELEVZYON TELEVZYON
sorusu etrafnda ayrntl olarak sorulabilecek sorular flunlardr: Sanat yaptlar fi-
ziksel nesneler midir?; Sanat yaptlar ideal trler midir?; Sanat yaptlar hayali
varlklar mdr?; Sanat yaptlar sanatnn ya da izleyicinin zihinsel hlleriyle na-
NTERNET sl bir iliflki Nierisindedir?;
TERNET Sanat yaptlarnn fiziksel nesnelerle nasl bir iliflkisi
vardr?; Sanat yaptlarnn soyut olan grsel, iflitsel yaplarla ya da dilsel yaplarla
nasl bir iliflkisi vardr?; Yaptlar hangi flartlar altnda varla gelirler, varlklarn
srdrrler ve varlklarn sonlandrrlar? Btn bu sorular sanatn nasl tanmlana-
ca sorusundan farkl nitelikte sorulardr nk bu sorular bir fleyin sanat eseri
olarak kabul edilebilmesi iin gereken flartlar sormak yerine eserin bir varlk ola-
rak ne tr bir varlk olduunu sorarlar. rnein, resimler ne trden varlklardr?
Mzik yaptlar, romanlar ne trden varlklardr? Bu sorulara verilen yantlarn hi-
biri sanat yaptnn tanm yerine gemez nk bir sanat yaptnn ontolojik stat-
s baflka bir takm varlklarn ontolojik statsyle ayn olabilir. Bu da sanat olan
sanat olmayandan ayrt etmemizi salamaz (Thomasson 2004: 78). kinci niteden
de hatrlayacanz gibi bir fleyin tanmn vermek tanmlanan fleyin dier tm fley-
lerden ayrt edecek flekilde snrn izmeyi gerektirir. Bu ounlukla gerek ve ye-
ter koflullarn arafltrlmasyla ayn fleydir. Bir sanat yaptnn ontolojik statsnn
belirlenmesi ise bu tr koflullarn arayflna giriflmez. Demek ki Sanat nedir? ya da
Sanat yapt nedir? sorusu ile Bir sanat yapt ne tr bir varlktr? sorusu baflka
baflka fleyleri sormaktadr. stelik ileride greceimiz gibi farkl sanat trlerine g-
www.evrenselpdf.com
re sanat yaptlarnn ontolojik statlerinin de farkl olabilecei dflnlecek olursa

(rnein bir resmin ontolojik statsyle bir mzik parasnn ontolojik stats fark-
l olabilir), sanat yaptlarnn ontolojik statleriyle sanatn ya da genel olarak sanat
yaptnn tanmnn ayn olamayaca aklk kazanr.
Biz genel olarak sanat eserlerinin sanatnn yaratc ve hayali eylemleri saye-
sinde belirli bir zamanda, belirli bir kltr ierisinde ve belirli tarihsel koflullar al-
tnda yaratlmfl fleyler olduklarn dflnrz. Ve bir kere yaratldktan sonra onla-
rn pek ok insan tarafndan grlebilecek, duyulabilecek ya da okunabilecek
olan deiflmez ve dayankl kamu varlklar olduklarn dflnrz. Farkl sanat tr-
lerini dikkate alarak sanat yaptlarna baktmzda, resim ve (dkm olmayan)
heykelleri tekil varlklar olarak grrz ve bu tr tekil eserlerin alnp satlabilece-
ini ve sahibiyle birlikte yer deifltirebileceini dflnrz. Ayn zamanda bu tr
eserlerin fiziksel yaplarnda kimi deiflikliklerin kendilerine zarar vermeden yap-
labileceini kimi deiflikliklerin ise onlara zarar vererek ykmlarna neden olaca-
n dflnrz (Thomasson 2004: 78-79).
Klasik mzik ve edebiyata baktmzda ise, bu tr eserleri oklu varlklar ola-
rak deerlendiririz. Bu tr yaptlarn pek ok kopyas ve gsterimi olabilir. Sanat-
nn imzal el yazmasna ayr bir deer verebiliriz ama flu bir gerektir ki el yaz-
mas tahrip olsa bile yaptn kendisi yok olmaz, varln srdrmeye devam eder.
Mzik eserleri ve edebi metinlerin resimde ve heykelde olduu gibi kendileri de-
il yalnzca yeniden retimleri, telif haklar, gsterim haklar alnp satlabilir ve
bunun iin bir flehirden dierine (resimde ve heykelde olduu gibi) taflnmalar
gerekmez. Sanat yaptlar arasndaki bu trden farklar yaptlarn ontolojik stats-
nn sanat trlerine gre farkllaflabileceini gsterir. Resim ve heykel gibi somut
sanat eserlerinin ontolojik stats mzik ve edebiyattan farkl olacaktr. Bununla
birlikte daha ayrntl dflnldnde, dkm heykeller, soyut sanat, yerlefltirme
sanat eserleri (enstalasyon sanat), bask resim gibi sanat yaptlarnn ontolojik sta-
ts de geleneksel resim ve heykelin ontolojik statsnden farkl olabilir. Mzik
trlerine baktmzda da halk mzii, popler mzik ve doalama mzik gibi
mziklerin klasik mzik diye adlandrlan mzikten farkl ontolojik statleri olabi-
lir (Thomasson 2004: 79). Sanat ontolojisiyle uraflanlar genel kategorileri araflt-
rabilecekleri gibi bu genel kategoriler ierisinde ayrntlanan daha dar kategorile-
ri de arafltrabilirler.
Sanat yaptlarnn bu eflitlilii Bir sanat yapt ne tr bir fleydir? ontolojik so-
rusunu yantlandrmamz konusunda bizi umutsuzlua dflrebilir. Ne var ki sanat
ne kadar eflitli bir kategori olsa da zaten genel olarak ontolojik kategorilerin ol-
duka eflitlilik gsterdikleri unutulmamaldr. rnein, atomlar, gkdelenler ve
yasama organlarnn hepsi de birbirlerinden ne kadar farkl olsalar da tikel varlk-
lardr. Cinayetler, piknikler ve zaferler de yine birbirlerinden ne kadar farkl olsa-
lar da hepsi de olay kategorisi ierisine dhil edilirler. Bu nedenle sanat yaptlar
arasndaki ortaklk sanat yaptlarn yalnzca birka kategori altna yerlefltirebilme
umuduyla arafltrlabilir (Rohrbaugh 2005: 241).
Sanat ontolojisindeki yaygn grfllerden biri sanat yaptlarnn sadece fiziksel
nesneler olduunu savunan grfltr. Bu grfle ksaca fiziksel nesne grfl ad
verilir. Bu grfle gre sanat yaptlarnn ontolojik stats sopalarn, tafllarn, mer-
mer paralarnn statsnden daha az ya da daha ok karmaflk deildir. ngiliz fel-
sefeci Collingwood (1889-1943), Sanatn lkeleri (1938) adl eserinde hayali varlk
grfl ad verilen bir grfl ortaya koyarak fiziksel nesne grflne zellikle iki
adan karfl kmfltr: 1) Sanat yaptlarnn yaratlmalarnda fiziksel nesnelerden
www.evrenselpdf.com
farkl olarak hayal gc flarttr. stelik bu flart yeterli bile olabilir. Buna gre bir
besteci bir mzik parasn herhangi bir flekilde kada dkmeden yalnzca kafa-
snn iinde yaratabilir. Baflka bir deyiflle Collingwooda gre mzik eserleri ve
benzer flekilde dier sanat eserleri duyulan nota dizileri ya da ses dalgalarnn fi-
ziksel sralanfl deil bestecinin kafasndaki bir fley olmaldr. 2) Bir sanat yapt
yalnzca bir mziin seslerini duyarak ya da bir resmin renklerini grerek alglan-
maz. Sanat yaptn grebilmek iin kesinlikle hayal gc gerekir. Bu hayal gc
rnein, duyulan sesleri tamamlayabilir ya da dzeltebilir ve eer grlt varsa bu
grlty duyulan seslerden ayrabilir. Bylelikle yalnzca sanatnn deil ayn za-
manda izleyicinin de hayal gcn kullanmas gerekir. Sanat yaptlar asla boyan-
mfl tuvaller ya da ses dizileri deildir. Bunlar yalnzca sanatnn izleyenlerin ya-
ptn yaratrkenkine benzer flekilde yaflad hayali deneyimi yeniden kurabilme-
leri iin yardmc olmak zere salayabilecei aralardr. Hayali varlk grflyle il-
gili bir sknt izleyenlerin hayal gcnn merkezi bir rol oynamasdr. Herkes ken-
di hayali deneyimiyle meflgul olacak ve kendi hayali nesnesini deneyimleyecektir.
Bu durumda nasl olur da ayn sanat yapt pek ok farkl insan tarafndan dene-
yimlenebilir ve tartfllabilir? Hayal gcnn bu kadar temel bir rol oynad bu g-
rfle gre hibir sanat yapt yok edilemeyecektir. Yaptlar yalnzca sanatlarn ve
izleyenlerin zihinlerinde varolabilecei iin belirli bir yapta zarar vermeye ya da
onu yok etmeye alflmak olanakl olamaz. Baflka bir deyiflle, rnein kopyas ol-
mayan boyal bir tuvale zarar verildiini dflnelim. Hayali varlk grflnn bu
zarar nemsememesi gerekir nk bu tuval zarar grse de sanatsnn zihninde
varolmay srdrecektir. Elbette hayal gcnde varolan yaptlarn alnp satlmala-
rndan da sz etmek olanakszdr. Bu grflle ilgili bir sorun da ilgili bir zihinsel
duruma bal olarak yaptlarn kesik kesik varolmak durumunda kalmalardr. Sa-
nat yaptnn varoluflunu destekleyecek herhangi bir zihinsel durum olmadnda
yapt doal olarak varolmaya devam edemeyecek, zihinsel durum olduunda ise
yeniden varolacaktr. (Thomasson 2004: 80-81).
Fiziksel nesne grfl ve hayali varlk grflnden baflka bir grfl de bir ksm
ya da tm sanat yaptlarn soyut varlklar olarak kabul eden, soyut varlklar gr-
fl olarak adlandrlan grfltr. Richard Wollheim rnein Sanat ve Nesneleri
(1980) adl kitabnda, edebi yaptlarn ve mziin fiziksel nesneler ya da bu nes-
nelerin bir snf olmadklarn syleyerek bu tr yaptlarn tipler olduunu ve kop-
yalarnn ya da gsterimlerinin de bu yaptlarn rnekleri olduunu ne srmfltr
(Thomasson 2004: 82-83).
Tip-rnek kuram olarak geen bu grfl anlayabilmek iin alfabemizden bir
rnek verelim: A harfinin Trkenin alfabesinin ilk harfi olduunu sylediimiz-
de szn ettiimiz bir harf tipidir. fiimdi buraya iinde alfabemizin ilk harfinin
kez getii bir szck yazalm: Ankara. Bu szckte szn ettiimiz harf tipinin
ise rnei gemektedir. fiimdi buradan yola karak edebi yaptlarda ve mzik
yaptlarnda bu kuram nasl uyarlayabileceimizi grelim. alkuflu en ok oku-
nan Trk romandr. dediimizde bir tip olarak edebi bir yapttan sz ediyoruz-
dur. Reflat Nuri Gntekinin 1922 ylnda yazmfl olduu bu romann sonrasnda o-
altlarak kopyalarnn satlmaya bafllamasyla kendime de bir kopya alabildiimi
dflnelim. fiimdi artk somut olarak elimde tutarak okumaya baflladm roman
alkuflunun bir rneidir. alkuflu soyut bir varlk olan bir tip olarak yok edile-
mez. O bir kere kaleme alnmfl ve dolaysyla yaratlmfltr. Dier taraftan kopyala-
rnn hepsinin yok edildiini tasarlamak olanakldr. Evimde bulunan ve bana ait
olan alkuflu rnei herhangi bir sebepten yok olabilir (rnein yanabilir), ancak
www.evrenselpdf.com
Reflat Nuri Gntekinin yazmfl olduu alkuflu hibir flekilde tahrip edilemez, yok
edilemez. Mzikten de bir rnek verelim: Beethoven Dokuzuncu senfoniyi beste-
lemeyi 1824 ylnda tamamlamfltr. dediimizde bir tip olarak bir mzik yapt sz
konusudur. fiimdi Beethovenn Dokuzuncu senfonisinin alnd bir konsere git-
tiimizi dflnelim. Dinlediimiz Dokuzuncu senfoninin bir rneidir. Sonu ola-
rak, tip-rnek kuramna gre Dokuzuncu senfoni soyut bir varlk olan bir tipken,
belirli bir meknda gerekleflen ve benim de dinlemek iin gittiim bu konser ise
senfoninin bir rneidir.
Tip-rnek kuramyla ilgili bir glk tiplerin soyut varlklar olmalarndan dola-
y somut rnekleri gibi nedensel etkileflime girememeleridir. Tipler soyut varlklar
olduklar iin dorudan doruya alglanamazlar, yalnzca dflncede kavranabilir-
ler. Bir yaptn tipi ile rnekleri ayn yklemlere sahiptir. Hamlet befl perdedir. di-
yebildiimiz gibi Hamletin bu gsterimi befl perdedir. de diyebiliriz. Birinci tm-
cede Hamlet bir tipken ikinci tmcede Hamlet bir rnektir. Her iki tmcede de
yklem ayndr. flte tam da bu noktada flu soru sorulabilir: Nasl olur da tipler za-
man ve mekn iinde olmamalarna ramen (zaman ve mekn iinde olan) somut
rnekleriyle ayn zellikleri paylaflabilirler? ve flu soru da sorulabilir: Nasl olur
da soyut bir nesne bir saat srebilir ya da yumuflak seslidir? (Rohrbaugh 2005:
249). Ksacas buradaki sorun soyut varlklarla somut varlklarn ayn zelliklere sa-
hip olmalarnn nasl olanakl olduu sorunudur.
Tip-rnek kuramna edebiyat, mzik ve tiyatro dflnda bir rnek deSIRA

siz bulun.
SZDE SIRA SZDE
2
SANAT ETK LfiKS
Son olarak bu blmde sanatn etikle olan iliflkisini arafltracaz. Bu iliflki arafltr-
lrken ortaya kan kimi sorular flunlardr: Etik adan flpheli olan (rnein flid-
deti savunan) sanat yaptlarna maruz kalmak izleyicisini ahlaken S O bozar
R U m?; Ba- S O R U
z sanat yaptlarnn etik adan kt olmalar sansrlenmelerini gerektirir mi?; Sa-
nat yaptlarn (filmleri renklendirmeme ykmll gibi) belirli flekillerde koru-
DKKAT DKKAT
ma anlamnda ahlaki ykmllklerimiz var mdr?; Estetik yarglarla ahlaki yar-
glar arasnda (nesnel ya da znel olmalar gibi) yapsal bir paralellik var mdr?;
N N
Sanat yaptlarnn etik kusur ya da stnlkleri ayn zamanda SIRAonlardaki
SZDE estetik SIRA SZDE
kusur ya da stnlkler midir? (Gaut 2005:431-432).
Sanatla etik arasndaki iliflkiyi arafltran alflmalar genel olarak sanatn etik elefl-
tirisi ad altnda yaplmaktadr. Sanatn etik elefltirisi, sanatn yorumlanmas ve de-
erlendirilmesinde etik unsurlarn dhil edilmesi (Peek 2005) ya da bir eserin sa-
natsal adan deerlendirilirken etik stats ya da deerinin dikkate K T Aalnmas P elefl- K T A P
tirisidir (Giovannelli 2007: 117). Sanatn etik deerlendirmesi genel olarak iki kar-
flt felsefi duruflu dourmufltur: Ahlaklk (moralizm) ve zerkilik (otonomizm)
(estetikilik). Ahlaklk, sanatn estetik deerinin ahlaki deerinceT E L E V belirlenmesi
ZYON ya TELEVZYON
da ona indirgenmesi gerektiini savunur. zerkilik ya da estetikilik ise ahlaki
kategorilerin sanata uygulanmasnn uygunsuz olduu grflndedir. Bu grfle
gre sanat eserleri yalnzca estetik ltlere gre deerlendirilmelidir. Sanatn etik
elefltirisiyle ilgili yeni alflmalar yeni bir takm felsefi durufllar Nda
T E Rgndeme
NET getir- NTERNET
mifltir. Bu durufllar ahlaklk ile zerkiliin daha lml biimleridir ve lml ah-
laklk ile lml zerkilik adlarn almfllardr. Konuyla ilgili alflmalar artk sanat
yaptlarnn ahlaki deerlendirmelerinin yaplp yaplamayaca zerine deil daha
ok bu tr deerlendirmelerin estetik deerlendirmeler olarak nitelendirilip nite-
lendirilemeyecei zerine eilmektedir. Gncel tartflmalar daha ok (roman, hik-
www.evrenselpdf.com
ye, sinema gibi) anlatsal sanat etrafnda dnmektedir. Anlatsal sanatn kendine
zg zelliklerinden tr etik elefltirinin zellikle bu sanat tryle ilgili olduu
grfl yaygndr. Sanatn izleyici zerindeki etkisi ve sansr konusu gibi daha az
nemli gzken konular sanatn etik elefltirisinin dflnda tutulmaya alfllmfltr.
Bununla birlikte kimi anlatsal sanat eserlerinin ahlak eitiminde nemli bir rol oy-
nad grfl halen daha ilgi ekmektedir (Peek 2005). Buna gre sanatn etik
elefltirisi ad altnda yaplmayan bir tartflma sanat deneyiminin, zellikle de ede-
biyatn, ahlak eitimindeki deeriyle ilgilidir. Bu konuyla ilgili bir grfl sanat ya-
ptlarnda ifade edilen ahlaki dorularn son derece ak ve genel olmasndan t-
r bu tr dorular renmek iin sanata bakmann gerekmedii grfldr. Dola-
ysyla sanatn ahlak eitiminde pek de bir rol yoktur. Bu konudaki karflt grfl
ise genel ahlak ilkelerini renmek iin sanata bakmann gereksiz olabilecei g-
rfln kabul etse de ahlaksal adan nemli durumlarda eyleyenlerin duygular
hakknda anlatsal sanattan, zellikle de edebiyat ve sinemadan, pek ok fley -
renebileceimizi ne srer (Guyer 2005: 67).
Aflr Ahlaklk ve Aflr zerkilik

Aflr ahlaklk bir sanat eserinin estetik deerinin ahlaki deeriyle belirlendii g-
rfldr. Bu grfln en u savunulan flekli btn estetik deerleri ahlaki deerle-
re indirger. Aflr ahlakln en tipik savunucusu on dokuzuncu yzyl Rus yazar-
Leo Tolstoy (1828-1910); pek larndan Leo Tolstoydur. Sanatn toplum ierisindeki ahlaki neminin estetik dee-
ok kifliye gre dnyann en ri iin zorunlu olduuna vurgu yapan Tolstoy sanatn insan yaflamndaki hizmet et-
iyi roman yazarlarndan
biridir. En nl iki roman, tii amaca gre tanmlanmas gerektiini de iddia etmifltir (Peek 2005). Sanatn hiz-
Savafl ve Barfl ile Anna met ettii ama da tm toplumlarda var olan dini bilin temelinde insanln birlii
Kareninadr. Karmaflk
kiflilii ve aflr ahlakl ve kardeflliidir. Bu amaca uygun yaratlan yaptlar iyi sanat, bu amala hi ilgisi
ile bilinmektedir. olmayacak flekilde yaratlmfl yaptlar ise kt sanat tr. Tolstoy sanat eserlerinde-
ki biimsel zelliklerle hibir flekilde ilgilenmez hatta bu zelliklerin n planda ol-
duu sanat eserlerinin genellikle kt sanat olduunu gstermeye alflr. rne-
in Rnesans Dnemi retilen yaptlar genel kannn aksine kt sanat olarak de-
erlendirilmelidir. Sanat yzyllarca yksek snflar sanat ve alak snflar sanat
olarak blnmfltr. nsanlarn yaflamlarn ynlendiren din insanlar tarafndan bi-
linli bir flekilde benimsendiinde bu blnme kendiliinden bitecek ve bu durum
gereklefltiinde de sanat insanlarn kardefle birlik ve esenliinin arac olacaktr
(Tolstoy 2010). Anlafllaca zere Tolstoyun aflr ahlakl bir taraftan biimsel
zellikler gibi estetik alana ait zellikleri yok saymasna dier taraftan da sanat eser-
lerinin ahlaki boyutunu dini bir temele ekmesine neden olmufltur. Tolstoyun
sanat hakkndaki grflleri son nitede detayl olarak ele alnacaktr.
zerkilik ve estetikilik znde ayn grfle karfllk gelir. zerkilik de-
nildiinde estetik deerin baflka deerlerden (rnein etik deerlerden) zerk
olduu vurgusu yaplmaktadr. Estetikilik denildiinde ise bu grfln sanat
eserlerinin biimsel zellikler gibi saf estetik zelliklerine vurgu yaplmaktadr. Bu
grflte olanlara gre estetik deer tm deerlerin stnde bir deerdir. Yeri gel-
miflken girifl nitesinde tartfltmz biimcilik grflyle zerkiliin ayn grfller
olmadn da syleyelim. Yine de biimci grfl savunanlarn genellikle zerki
olma eiliminde olduklarn da ekleyelim (Peek 2005). Daha nce ilk nitede es-
tetik deneyim konusunu ifllerken grdmz, balamcln karflsnda yer alan
biimcilik grflne gre estetik deneyimin nesnesinin biimsel zellikler olduu-
nu sylemifltik. zerkilik ya da estetikilik ise ahlakln karflsnda yer alan ve
sanatn etikle olan (aslnda olmad gsterilmeye alfllan) iliflkisinde savunulan
www.evrenselpdf.com
bir grfl olarak ortaya kmfltr. Dolaysyla bu iki grfln ortaya kfl nedenle-
rine bakldnda farkl grfller olduu akla kavuflmaktadr.
Aflr zerkilie gre sanata yalnzca saf estetik zellikler asndan yaklafllma-
ldr. Bu saf zellikler sanat yaptnn kendisinde bulunduuna inanlan zellikler-
dir. Buna gre sanata ahlaki ya da toplumsal kimi deerler asndan yaklaflmak
sanat yaptlarn yanlfl deerlendirmektir. Aflr zerkiliin slogan sanat sanat
iindir szdr. Anlafllaca zere bu szn gerekleflmesi ancak sanatn toplum-
sal klfndan kartlmasyla olanakldr. Aflr zerkiliin en tipik temsilcilerinden
biri on dokuzuncu yzylda yaflamfl olan rlandal yazar ve flair Oscar Wildedr.
Wilden grflne gre edebi eserlerde ahlakla ilgili konular ele alnsa dahi bu ifl-
lenen konularn sanatn estetik deeriyle bir alakas bulunmamaktadr. Ahlaki ko-
nular hibir zaman izleyicinin ya da elefltirmenin sanat yaptna yaklaflmn etkile-
memelidir (Peek 2005). Dorian Grayin Portresi (1968) adl yaptnn nsznde
Oscar Wilde sanatn amacnn sanaty gizleyerek sanat ortaya dkmek olduu-
nu; hibir sanatnn aslnda bir fley kantlamak istemediini; hibir sanatda ah-
laki eilim bulunmadn ve eer bir sanat ahlaki eilime sahipse bunun bafl-
lanmaz bir yapmacklk olduunu sylemektedir.
adafl zerkilerden Richard Posner, Against Ethical Criticism (Etik Elefltiri-
ye Karfl) adl makalesinde Oscar Wildea da gnderme yaparak hibir kitabn ah-
laka uygun ya da aykr olamayacan, bir kitabn sadece iyi ya da kt yazlmfl
olabileceini sylemifltir. Posner, roman okumann ahlaki ya da politik sonular-
nn olabileceini inkr etmemifltir. Bu konuda pek ok rnek gsterir. rnein,
Turgenyevin Babalar ve Oullar, George Orwellin Hayvan iftlii ve Bin Dokuz
Yz Seksen Drt, Dostoyevskinin Ecinnileri gibi. Posnere gre hayal rn
olan edebi eserler ou zaman ok gl bir flekilde fikir ve bilgi yayarlar. Buna
ramen Posner, edebi eserlerin yarattklar etkilere, sonulara gre deerlendiril-
memeleri gerektiini savunarak aflr zerki kanada destek kmfltr (1997: 1). Afl-
r zerkiler iddialarn destekleyebilmek iin genellikle soyut resim ve soyut m-
zik gibi sanat trlerine iflaret ederler. Bu tre giren sanat yaptlarnn ahlaki adan
deerlendirilemeyeceini iddia ederler. Ancak unutmamak gerekir ki doru olsa
bile bu grfl hibir sanat yaptnn ahlaki adan deerlendirilemeyecei iddiasn
destekleyemez (Gaut 2007: 67).
Aflr zerkilie gre nasl ki saylarn ahlaki deerlendirmesini yapmann hi-
bir anlam yoksa ayn flekilde sanat yaptlarnn ahlaki deerlendirmesini yapma-
nn da hibir anlam yoktur. Peki bu durumda soralm: Bir kimse neden zerki-
lii savunmak isteyebilir? Bir neden, kimi sanat eserlerinin hatal ya da itici olduk-
lar durumlarda bile iyi hatta mthifl sanat eserleri olabilmeleridir. Bu doruysa
etik boyutun estetik adan ilgili olmayabilecei sylenebilir. zerki olmak iin
ikinci bir neden estetik tutum (ya da tavr) denilen tutuma baflvurularak verilebilir.
Bu tutum, daha nce de grdmz gibi, sanat yaptlarn estetik olarak deer-
lendirmek istediimizde sahip olduumuz tutumdur. Estetik tutuma sahip olabil-
mek iin yaygn olan grfl ahlaki dflncelere zaten duyarsz kalmak gerektiidir.
Elbette bu neden yalnzca estetik tutum diye bir tutumun gerekten olmas du-
rumunda geerli olabilir (Gaut 2005: 433-434). Posner ise ahlakl elefltirerek es-
tetikilii savunan neden ileri srmfltr: 1) Edebi eserlere tutulmak bizi daha
iyi vatandafl ya da daha iyi insan yapmaz. 2) Edebi eserlerde karfllafltmz ve
hatta yazarn da katld ahlaken kt olan grfllerden soumamalyz. 3) Ya-
zarn ahlaki nitelik ya da grflleri eserlerine deer bimemize etki etmemelidir
(Posner 1997: 2). Anlaflld zere aflr zerkilik gnmzde hlen daha etkisini
www.evrenselpdf.com
srdrmektedir. Yine de bu grfl ve aflr ahlaklk yerine gnmzde daha sk

savunulan grfller lml zerkilik ve lml ahlaklk tr.
Ilml zerkilik ve Ilml Ahlaklk

Ilml zerkilik aflr zerkilie gre daha ok kabul edilir bir grfl olmufltur. Bu
grfln aflr zerkilikten fark ahlaki kusur ya da stnln belirli sanat biim-
lerinin ieriinde bulunabileceini ve kimi durumlarda sanat eserleriyle ilgili veri-
len ahlaki yarglarn yerinde olabileceini kabul etmesidir. Her fleye ramen lml
da olsa bu grfl de zerki bir grfltr. Bu nedenle estetik deerle ahlaki dee-
rin zerkliini savunur (Peek 2005). Aflr zerkiler sanat yaptlaryla ilgili ahlaki
tartflma ve deerlendirmelerin hibir zaman uygun olmadn savunurlarken
lml zerkiler yalnzca sanat yaptlarnn estetik boyutunun zerk olduunu iddi-
a ederler. Ilml zerkiler asndan bu flu anlama gelmektedir: Kimi sanat yaptla-
r hem ahlaki hem de estetik olarak deerlendirilebilir ancak yaptn ahlaki deer-
lendirmesinin estetik deerlendirmesiyle bir ilgisi yoktur. Eer bir sanat yapt ah-
laki bir boyut ieriyorsa bile lml bir zerki bu ahlaki boyutun yaptn estetik bo-
yutundan tamamen bamsz olduunu syleyecektir. Bir sanat yaptn ahlaki ola-
rak deerlendirmek olanakl olsa dahi yaptn ahlaki gc ve zayfl nn estetik
deerinin aa kmasyla bir ilgisi bulunmaz. Baflka bir deyiflle bir sanat yapt
hibir zaman ahlaki gc nedeniyle estetik olarak daha iyi olmaz ve hibir zaman
ahlaki kusurlar nedeniyle de estetik olarak daha kt olmaz (Carroll 2003: 301).
Ilml ahlaklk aflr zerkilie karflt olarak kimi sanat eserlerinin ahlaki de-
erlendirmesinin yaplabileceini ve lml zerkilie karflt olarak da kimi durum-
larda bir yaptn ahlaki kusur ya da stnlnn yaptn estetik deerlendirmesin-
de rol oynayabileceini savunur. Ilml zerkilik ve lml ahlakln ortak gr-
fl kimi yaptlarla ilgili ahlaki yargya varlabilecei dflncesidir. Ayrldklar nok-
ta ise lml ahlaklarn sanat yaptlaryla ilgili varlan bu ahlaki yarglarn bazen ay-
n zamanda estetik deerlendirmeler de olduunu kabul etmeleri, lml zerkile-
rin ise bu ayn yarglarn her zaman iin estetik alann dflnda kaldn kabul et-
meleridir. Anderson ve Dean (1998) gibi lml zerkilerin lml ahlakla karfl
gelifltirdikleri ciddi elefltirilerden biri kimi sanat yaptlarndan edindiimiz ahlaki
bilginin ve yaptmz ahlaki deerlendirmenin ayn zamanda estetik olduunun
kabul edilmesi iin bir sebep olmad elefltirisidir. Kimi sanat yaptlar ahlaki a-
dan deerlendirilebilse de bu deerlendirme neden ayn zamanda yaptn estetik
deeriyle ilgili olsun? Nol Carroll (1996) gibi lml ahlaklar ise bu iddiaya karflt
olarak ahlaki varsaymlarn pek ok sanat yaptnn planndaki nemini lml
zerkilerin gzden kardklarn iddia etmifltir (Peek 2005). Berys Gaut da Car-
rollla benzer izgide resim sanatn rnek gstererek estetik ilginin sadece izgile-
re ve renklere ynelmediini ayn zamanda sanat yaptnn belirli bir konuyu nasl
sunduuna yani fikirlere ve tavrlara da yneldiini sylemifltir. rnein Picas-
sonun Guernica adl savafl karflt tablosuna yalnzca Kbik stilde yaplmfl bir ese-
rin izgileri ve renkleri olarak bakmak estetik ilginin merkezinde bulunan bir un-
suru hie saymaktr. Gauta gre Picasso Kbik stili bu tablosunda Faflizm ve sava-
fln korkunluunu iletmek iin kullanmfltr. Tablonun bu flekilde resmedilmifl ol-
mas izleyicinin de etik tavrn ortaya karr. Gaut, sanat yaptlarnn ounlukla
merhamet, olgunluk, duyarllk gibi etik zelliklerinden tr ama estetik adan
vldklerini ve bunun tersine byk bir duyarszlk, sadistlik, vahflilik gibi zel-
liklerinden tr de bu yaptlarn daha az takdir grdn iddia etmifltir (Gaut
2005: 434-435). Baflka bir deyiflle eserlerin estetik adan deerlendirilmesinde etik
www.evrenselpdf.com
zelliklerin merkezcil bir rol oynadn savunmufl ve dolaysyla estetik deerin

zerk olmadn gstermeye alflmfltr.
Etik elefltiri konusuyla ilgili nemli bir tartflma da sanat yaptlarnn eitimsel
gcnn olup olmad tartflmasdr. zerkiler, yaptlardan bir fley renilmedi-
ini, renilse bile bu renilenlerin herkesin bildii gerekler olduunu ne s-
rerler. rnein, kimse Dostoyevskinin Su ve Cezasn okuyarak cinayetin kt
bir fley olduunu renmez. Hatta cinayetin kt bir fley olduunu bilmenin Su
ve Cezann gerektii gibi anlafllabilmesinin bir nkoflulu olduu bile iddia edile-
bilir. Nol Carroll gibi lml ahlaklar bu iddiaya karfl karak sanat yaptlarnn
ahlaki eitim verdiini ne srmfllerdir. Carrolla gre anlatsal eserler okuyucu-
ya yeni ahlaki duygular ya da ilkeler retmez. Yalnzca zaten varolan bu duygu
ve ilkeleri harekete geirirler. Buna ramen bu bile ahlaki eitim olarak grlebi-
lir. Ahlaki eitimin yalnzca yeni ahlaki duygu ya da ilkeler sz konusu olduun-
da gereklefltiini sylemek iin bir neden yoktur. Ahlaki eitim yalnzca bundan
ibaret deildir. Ahlaki eitim ayn zamanda ahlaki kurallar olaylara nasl uygula-
yabileceimizi anlayabilmeyi gerektirir. flte anlatsal eserler de uygulama yoluyla
ahlaki anlayflmzn genifllemesi, geliflmesi ve derinleflmesi iin frsat salar (Car-
roll 2003: 299-300). Bununla birlikte kimi durumlarda yaptlarn zaten varolan duy-
gular ve ilkeleri harekete geirmek yerine gerekten de yeni bir takm duygu ve
ilkeler rettii rahatlkla iddia edilerek lml ahlaklara destek klabilir. rne-
in, Alejandro Amenabarn ynettii 2004 yapm imdeki Deniz adl filmi ele ala-
lm. Bu filmin temas tanazidir. Bir kaza sonras fel olduu iin yaflamnn geri
kalann yatakta geirmek zorunda kalan bir adamn tanazi hakkna sahip olma
mcadelesi anlatlr. Bu film btnyle etik tartflmalar zerine kurulu bir filmdir.
tanazi hakknda hibir fikri olmayan bir izleyici bu filmle birlikte bu konuyla il-
gili mutlaka bir fleyler renecek ve tanaziye dair hem yeni duygulara hem de ki-
mi ilkelere sahip olacaktr. Bu konuyla ilgili nceden fikri olan bir izleyici ise film-
le birlikte eski bakfl asn tamamen deifltirebilir. Bu durumda o yine bir fleyler
renmifl olacaktr. Hibir deiflikliin olmad bir durumda bile izleyende zaten
varolan anlayfl, bakfl as, dflnceler geliflip derinleflmifl olacaktr. fiimdi bu du-
rumda btn bu ifllenen konuyu estetik deil etik bir deerlendirme diye bir ke-
nara koyduumuzu dflnelim. Filmden geriye ne kalacaktr? Pek bir fleyin kalaca-
n sylemek olanakl gzkmemektedir. Demek ki estetiin alann daraltmak
yerine biraz daha geniflletmek bir zorunluluk gibi gzkmektedir.
Etik elefltiriyle ilgili tartflmalarn odak noktasnda aslnda estetik olan ne kadar
dar ya da genifl tanmladmz bulunmaktadr. Carroll gibi lml ahlaklar lml
zerkilerin yapt gibi dar bir estetik tanmn bir eserin estetik deerinin anlafll-
masnda ve bu eserleri eser olarak takdir etmemizde yetersiz kald grflndedir-
ler (Peek 2005). Az nce verdiimiz film rnei ve buna benzer bulunabilecek pek
ok rnek bu grfl desteklemektedir. Bu tr rnekler aflr ve lml zerkiliin
duruflunu sarsan rneklerdir. Anthony Burgessin yazd daha sonra sinemaya da
uyarlanan Otomatik Portakal adl romanla ilgili olarak yazar flu szleri sylemifltir:
Tm hayvanlarn en zekisi, iyiliin ne demek olduunu bilen insanoluna bir bas-
k yntemi uygulayarak onu otomatik iflleyen bir makine hline getirenlere kl
kadar keskin olan kalemimle saldrmaktan baflka hibir fley yapamyorum. Biz de
bu szler zerine flu soruyu sorabiliriz: Bu szleri syleyen bir yazarn bu amac-
nn bir kenara konarak romannn okunmas ve deerlendirilmesi olanakl mdr?
Ve olanakl olsa bile bu okuyucuyu ne kadar tatmin edecektir?
www.evrenselpdf.com
Ilml ahlaklarn kulland argmanlardan biri Ortak Neden Argman ady-

la bilinir. Bu argmana gre kimi durumlarda bir yaptn ahlaki olarak kusurlu ol-
masnn nedeni ile yaptn estetik adan kusurlu olmasnn nedeni ayn nedendir.
Carrollun lml ahlak duruflunu desteklemek iin kulland pek ok roman ve
film rnekleri arasnda en nemlisi belki de baflka dflnrlerin de sklkla rnek
olarak kulland Leni Riefenstahln yapmc ve ynetmenliini stlendii rade-
nin Zaferi adl 1935 yl Nazi propagandas yapan belgesel filmdir. Film bizzat Hit-
ler tarafndan smarlanmfltr. Filmde o dneme gre yeniliki saylabilecek kame-
ra kaydrmalar, havadan ekimler, perspektif arptmalar, etkileyici mzik gibi
pek ok teknik olanak kullanlmfltr. Adn Hitlerin koyduu bu belgesel film Na-
zi devletini ycelten ve grkemini vurgulayan baflarl bir propaganda filmi olmufl-
tur. fiimdi bu filme lml ahlaklarn bakfl asyla baktmzda filmin etik ve es-
tetik deerini ayrt edemiyoruz. Carrolla gre pek ok anlatsal yapt yapt anla-
yabilmemiz iin ahlaki anlayflmz kullanmamz gerektirecek flekilde eksiktir, ta-
mamlanmamfltr. Bu durum yapta tamamen balanmamza engel oluflturabilir. fl-
te bu nedenden tr kimi durumlarda yapttaki ahlaki bir kusur ayn zamanda es-
tetik bir kusur olacaktr (bu ikisinin nedenleri ayn olacaktr). Film rneimize ge-
ri dnersek Carrolla gre, Nazi rejimine karfl olan bir seyirci, filmin merkezi g-
rfl olan Hitler ve Nazi rejiminin vlmesini kabul edememesinden tr bu fil-
me tamamen balanamayacaktr ve eer izleyici bir filmin esas grflne tamamen
balanamyorsa bu durum Ortak Neden Argmanna gre filmin estetik kusuru
olarak kabul edilecektir. Bu durumda izleyicinin yaflad estetik deneyim onun fil-
min esas temasna btnyle balanamamasyla snrlandrlmfl olacaktr. O halde,
ahlaki kusur ve estetik kusur bu zel durumda ayn nedene baldr. Ilml ahlak-
lara gre bu durum lml zerkiliin yanlfl olduunu gstermektedir (Peek
2005).
SIRA SZDE Sanat yaptlarnn deerlendirilmesinde ahlak m yoksa zerki mi olmay tercih edersi-
SIRA SZDE
3 niz. Tartflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A Sanatn bilgi ile olan iliflkisini tartflmak. Sanat ontolojisindeki grfllerden biri fiziksel nes-
1 Sanatn bilgi ile olan iliflkisini arafltran alana sa- ne grfldr. Buna gre bir sanat yaptnn on-
nat epistemolojisi ad verilir. Alann en temel so- tolojik stats sopalarn, tafllarn ontolojik stats
rular Sanat bilginin kayna olabilir mi? ve Sa- gibidir. Bir baflka grfl hayali varlk grfldr.
nat bir fleyler retir mi? sorulardr. Buna gre Bu grfle gre hem yaptn yaratlmasnda hem
sanatn biliflsel deerinin olup olmad tartfll- de yaratldktan sonra izlenmesinde hayal gc
maktadr. Bu iki soruya dflnrlerin verdii ya- gerekmektedir. Sanat yapt o halde zihinsel bir
ntlar genellikle iki grupta toplanabilir. Birinci nesne olacaktr. Bir dier grfl sanat yaptlarn
grup dflnrler, sanattan bir fleyler rendii- soyut varlklar olarak kabul eder. Bu grfl ayn
mizi, sanatn dnya hakkndaki algmz deifltir- zamanda tip-rnek kuram olarak da bilinir. Bu-
diini sylerken ikinci gruptakiler bilgiyi gerek- na gre yaptn kendisi bir tip iken, kopya ya da
elendirilmifl doru inan olarak kabul ettikleri gsterimleri bu yaptn rnekleri olmaktadr.
iin sanatn bilgi salayamayaca grfln be-
nimsemifllerdir. Sanattan renmek ile sanattan
NA M A
Sanatn etik ile olan iliflkisinde zerkilik ile ah-
etkilenmek ayn fley deildir. Bu ikisini ayrt et- 3 lakl tartflmak.
mek gerekir. renmek bilgi ile ilgilidir. Oysa Sanatn etik ile olan iliflkisi sanatn etik elefltiri-
etkilenmek daha ok psikolojik bir durumdur. si arafltrmasdr. Bu arafltrma karflt iki grfl
Sanat bir bilgi kayna olarak ele almada drt ierir. Bu grfller, ahlaklk ve zerkiliktir. Ah-
yoldan sz edilebilir: 1) Sanat biliflsel uyarmn lakla gre sanat yaptlarnn estetik deeri ah-
kayna olarak grmek 2) Sanatn deneyimsel laki deeri tarafndan belirlenmektedir. zerki-
bilgi saladn iddia etmek 3) Sanatn ahlaki lie gre ise hibir ahlaki kategori sanat alanna
bilgi saladn iddia etmek 4) Sanatn bilgi ka- uygulanmamaldr. Bu iki grfl daha sonra lm-
tegorilerini flekillendirmede rolnn olduunu l ahlaklk ve lml zerkilii dourmufltur.
iddia etmek. Etik elefltiri zellikle roman, hikaye ve sinema
N
gibi anlatsal sanat yaptlar hakkndadr. Kimi
Sanat yaptnn ne tr bir varlk olduu konusu- dflnrler sanat yaptlarndaki ahlaki dorularn
AM A
2 nu tartflmak. ak ve genel olduu iddiasndan yola karak

Sanat yaptlarnn ne tr varlklar olduunu sor- bu trden dorularn sanat araclyla renile-
gulayan alana genel olarak sanat ontolojisi ad meyeceini savunur. Dier bir grup dflnr ise,
verilir. Sanat yaptlar genel varlk kategorileri ahlaksal olarak nemli denilebilecek baz du-
olan fiziksel ve zihinsel varlklar, somut ve so- rumlarda eyleyenlerin duygular hakknda bir
yut varlklar, tmel ve tikel varlklar olarak ele fleyler renebildiimizi savunur. Ilml zerkili-
alnabildikleri gibi sanat alan ierisinde ortaya - e gre baz durumlarda sanat eserleri hakknda
kan farkl varlk kategorileri asndan da arafltr- varlan ahlaki yarglar yerinde olabilmektedir.
labilirler. Sanat ontolojisinin en temel sorusu Bir Buna gre ahlaki kusur ya da stnlk yaptn
sanat yapt ne tr bir varlktr? sorusudur. Sanat ieriinde bulunabilmektedir. Aflr zerkilere
yaptlarnn ne tr varlklar olduu farkl sanat gre ahlaki tartflma ve deerlendirmeler sanat
dallarna gre deiflebilmektedir. rnein, resim iin hibir zaman uygun olmaz. Oysa lml zerk-
ve dkm olmayan heykeller tekil varlklar ola- iler sanat eserlerinin hem ahlaki hem estetik de-
rak ele alnrken, klasik mzik ve edebiyat oklu erlendirmelerinin yaplabileceini fakat bu iki
varlklar olarak kabul edilir. O halde daha da deerlendirmenin birbirinden bamsz olduu-
zele inip adafl sanatn yeni sanat dallarn da nu savunur. Ilml ahlaklk aflr zerkilie kar-
gz nnde bulundurursak, soyut sanat, ensta- flt olarak kimi sanat eserlerinin ahlaki deerlen-
lasyon sanat, performans sanat, bask resim ve dirmesinin yaplabileceini iddia eder. Ilml
dkm olmayan heykeller nasl bir varlk katego- zerkilie karflt olarak ise bir yaptn ahlaki ku-
risi olarak deerlendirilebilir? Bu durum bize ge- sur ya da stnlnn yaptn estetik deerlen-
nel olarak eflitlilik gsteren ontolojik kategorile- dirmesinde rol oynayabileceini savunur.
rin zelde sanat iin de geerli olduunu gsterir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi zelde sanat epistemoloji- 6. Bir sanat yaptnn ontolojik statsnn doadaki
si alanyla ilgilenen bir felsefecinin soraca bir soru herhangi bir varlktan farksz olduunu savunan grfl-
deildir? afladakilerden hangisidir?
a. Sanatn biliflsel deeri var mdr? a. Tip-rnek kuram
b. Sanat ile bilgi arasnda nasl bir iliflki vardr? b. Fiziksel nesne grfl
c. Sanat yaptlar bir fley retir mi? c. Tekil varlk kuram
d. Sanat bilginin kaynaklarndan biri midir? d. Hayali varlk grfl
e. Sanat yaptlar ne tr varlklardr? e. Soyut varlklar grfl
2. Afladakilerden hangisi sanatn bir bilgi kayna ola- 7. Afladakilerden hangisi hayali varlk grflne ait
rak grlmesindeki grfllerden biri deildir? bir dflncedir?
a. Sanatn ahlaki bilgi salad grfl a. Sanat yaptlar gerek yaratm aflamasnda gerek-
b. Sanatn metafizik uyarmlarda bulunduu grfl se yaratmdan sonra izleyiciler tarafndan algla-
c. Sanatn deneyimsel bilgi salad grfl nrken hayal gcn gerektirir.
d. Sanatn biliflsel uyarm kayna olduu grfl b. Sanat yaptlar yaratlrken sanatnn mutlaka
e. Sanatn genel olarak bilgi kategorilerini flekillen- rya grmesi gerekmektedir.
dirmede paynn olduu grfl c. Sanatlarn ve izleyenlerin bilinalt sreleri
yaptlarn yaratm ve alglanma aflamalarnda n
3. Sanat bilginin kaynaklarndan biri olarak grmeyen plana kmaktadr.
dflnrler neyi iddia etmektedirler? d. Sanat yaptlar elle dokunulamaz trden var-
a. Sanatn dorularnn kendine zg olduunu lklardr.
b. Sanat yaptlarnn pek ok argman iermesinden e. Sanat yaptlar sanatlarn zihinlerinde varolma-
tr bilgi salamada karmaflkla yol atn ya gerek duymadan kada, tuvale, mermere vb.
c. Sanat yaptlarnn biliflsel deerinin ok yksek trden malzemelere aktarlan varlklardr.
olduunu
d. Sanatn doru inan bildirse bile bu inanlar 8. Afladakilerden hangisi ahlakln genel olarak sa-
gerekelendiremeyeceini vunduu bir grfl deildir?
e. Sanatn bilimlerin salad bilgiden farkl bir a. Sanatn estetik deeri ahlaki deerine indirge-
bilgi salamadn nebilir.
b. Sanat insan yaflamnda hizmet ettii amaca gre
4. Pablo Picassonun Guernica ya da Salvador Da- tanmlanmaldr.
linin Bellein Azmi adl resmi genel varlk kategorile- c. Sanat yaptlarnn estetik boyutu yoktur.
ri ierisinde ne tr bir varlktr? d. Sanata yalnzca saf estetik zellikler asndan
a. oklu varlk yaklafllamaz.
b. Tekil varlk e. Sanat toplum iin yaplmaldr.
c. Tmel varlk
d. Soyut varlk 9. Ilml zerkilerle lml ahlaklarn ortak grfl nedir?
e. Hayali varlk a. Sanat toplum iin yaplmaldr.
b. Estetik adan vlen sanat yaptlar ahlaki a-
5. Beethovenn 9. Senfonisi ya da Yakup Kadri Ka- dan da vlmektedir.
raosmanolunun Yaban adl roman genel varlk ka- c. Estetik ilgi yalnzca izgi ve renklere ynel-
tegorileri ierisinde ne tr bir varlktr? mektedir.
a. Tekil varlk d. Ahlaki yarglar her zaman estetik alann dflnda
b. Zihinsel varlk kalmaktadr.
c. Fiziksel varlk e. Baz sanat yaptlaryla ilgili olarak ahlaki yargya
d. Tmel varlk varlabilmektedir.
e. oklu varlk
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
10. Afladakilerden hangisi zerkilii savunma ne- Schopenhauer ve Heideggerin bir btn olarak felsefi
denlerinden biri deildir? grfllerine baktmzda, onlarn sanata iliflkin grflle-
a. Estetik tutumda olabilmek iin ahlaki dflnce- rinde ortak bir nokta gryoruz, sanat bir tr bilgidir.
lere duyarsz kalmak gerekmektedir. Her iki filozof da, gerek sanata gerekse bilgiye ve zel-
b. Sanat yaptlar itici olduklar zaman iyi sanat likle de sanatn bilgisine nemli bir yer vermektedir.
yaptlar olarak deerlendirilemezler. nk her iki filozof iin de bilgi insann varlk flartdr.
c. Edebi yaptlarn yazarlarnn kiflisel grfllerinin Bir 19. yzyl filozofu olan Schopenhauer, bir bilgi tr
yaptlarna deer bimemizde rolnn olmas olarak sanata ve bu bilginin insan iin nemine dikkat
doru olmaz. eken ilk filozof olduunu gryoruz. Bu filozoftan n-
d. Edebi yaptlar insanlar daha iyi insan haline ce, Platon ve Aristoteles de sanatn bir bilgi saladn
getirmezler. belirtmifllerdir. Ancak onlar szn ettikleri bu bilginin
e. Edebi yaptlardaki ahlaken kt dflncelerden zelliinden ok, ifllevi zerinde dururlar. eflitli estetik
soumak yanlfl olur. teoriler ise, gzele ykledikleri farkl anlam ve akla-
ma tarzlaryla, sanat gzeli ortaya koyan etkinlik ola-
rak ele alrlar.
Sanat, kendine zg bir varlk alan olarak grlmeyip,
sadece bir tr etkinliin ad olarak grldnde, yani
kendi btnl iinde ve insanla ilgisinde ele alnma-
dnda sadece sanat etkinliinin ve sanat eseri ortaya
koymann ilke ve metodlar verilmeye alfllr (Meng-
flolu 1983: 219-220). Yeniadan gnmze kadar ge-
len estetik yaklaflm iinde birok grfl barndrsa da,
bunlardan hibiri, sanat bir varlk alan olarak ele al-
mamaktadr. Bu estetik grfllerin hareket noktalar sa-
nat eseri deil, kendi dnemleri iinde geerlilikte olan
bilgi, varlk, etik grflleridir.
Bat felsefesinde sanat kendi felsefe sisteminin iinde
ve bilgi grflnden hareketle inceleyen ilk filozof ola-
rak Immanuel Kant (1724) gryoruz. Kant, nc
byk kritii olan Yarg Gcnn Kritii (1793)nde es-
tetii tanmlamaya alflr ve onu doa ile bilgi yetimiz
arasndaki bir yeti olarak ifade eder. Ona gre, doada
var olan ama bizim sadece varolduunu grdmz
(auschauen) baz yasalar vardr. flte bizim bu grmz
estetik bir grdr, estetik bir hazdr. Estetikte yarg g-
cmz subjektif olarak refleksiyonda bulunur, doa bi-
limlerinde ise bu yarg gc objektiftir (Meredith 1949:
284-285). Bat felsefesinde bir dnm noktas oluflturan
Kant, felsefesinde estetii ve buna bal olarak da g-
zeli ele alp, incelemifltir. Bunun nedeni onun felsefe-
sinin hareket noktasnn bilgi teorisi olmasdr. Bilgi te-
orisi hareket noktas olduunda insana ve dolaysyla
da bilgiye btnlklerinde deil ancak suje-obje iliflkisi
iinde baklmas mmkn olmaktadr (...)
Schopenhauer ve Heideggerin sanat grfllerine bakt-
mzda sanatn, nesnesi hakikat olan bir bilgi tr ol-
duu grlmektedir. Sanat eserinin ortaya koyduu ya
www.evrenselpdf.com

da gsterdii, hakiki olandr. Schopenhauer sanatn 1. e Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Episte-
nesnesi olan hakikati objektif ve subjektif tesadflerin molojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
sisiyle rtld iin, herkese dorudan doruya kav- Sanat yaptnn ne tr bir varlk olduu sorusu-
ranlamayan hayat ve fleylerdir (Schopenhauer 1956: nun zel olarak sanat ontolojisi alann ilgi-
165) diye tanmlarken, Heidegger sanatn nesnesi olan lendiren bir soru olduunu anlayacaksnz.
2. b Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Episte-
hakikati varolann aa kmas (Heidegger 1976: 18)
molojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
bir baflka ifade ile de aslnda olduu fley olarak varola-
Sanatn metafizik uyarmlarda bulunmas gibi
nn rtsnn kaldrlmasyla ortaya kan fley olarak bir grfln olmadn hatrlayacaksnz.
ieriklendirmektedir (...) 3. d Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Episte-
Schopenhauer ve Heideggerin hakikat ve sanat arasn- molojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
da kurduklar balantya baktmzda, her ikisinin de Sanat bilgi kayna olarak grmeyen dflnr-
sanat varolanda hakiki olan nesne edinme olarak gr- lerin sanatn doru inan bildirse bile bu inan-
dklerini syleyebiliriz. Ancak, Schopenhauer iin bir lar gerekelendiremeyeceini iddia ettiklerini
varolanda idesini grmenin tek bir yolu vardr, o da sa- hatrlayacaksnz.
nattr. Heidegger de ise sanat, varolann hakikatinin a- 4. b Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Onto-
lojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bu
a kmasnn tarzlarndan biridir. Schopenhauera gre
soruda rnei verilen resimler sanatlarnn bi-
sanattan baflka hibir bilgi tr ideyi nesne edinmez
ricik olarak yaratt tek bir resme karfllk gel-
ve onun bilgisini ortaya koyamazken, Heidegger iin
dii iin tekil varlklar olarak kabul edilmelidir.
varolann hakikatini aa karmann sanat dflnda bafl- 5. e Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Onto-
ka olanaklar da, rnein metafizik vardr. Ancak bun- lojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bu
larn her biri hakikati kendi tarznda aa karr. Ksa- soruda geen sanat yaptlar birden fazla gste-
cas nesne ayndr, ama hakikatin olagelme sinin tarz rimleri ya da kopyalar olmalarndan tr ok-
her birinde farkldr. Heidegger iin sanat, hakikatin lu varlklar olarak kabul edilir.
aa kmasnn ayrcalkl bir tarzdr. Ancak, hakikat 6. b Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Ontoloji-
hangi tarzda gerekleflirse gerekleflsin ncelikle insan si ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Fiziksel
kendinde bir imkan gereklefltirmelidir. Bu noktada nesne grfln savunanlara gre sanat yaptlar-
nn ontolojik stat asndan tafl ve sopa gibi nes-
her iki filozofun da kiflinin bir imkan gereklefltirmesi-
neler gibi ele alndklarn hatrlayacaksnz.
ni bafllang olarak grdklerini syleyebiliriz. steme
7. a Yantnz doru deilse, nitenin Sanat Onto-
ya da varln hakikat olarak grnmesi ve gsterilme-
lojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Ha-
si iin kiflide, sanatda bir tr deiflim olmaldr. yali varlk grflne gre sanat yaptlarnn ge-
rek yaratm aflamasnda gerekse yaratmdan
Kaynak: Iflk Eren (2005) Sanat ve Bilgi liflkisi. A. sonra izleyiciler tarafndan alglanrken hayal
Schopenhauer ve M. Heideggerin Sanat Grflleri. gcn gerektirdiini hatrlayacaksnz.
Bursa: Asa Kitabevi, s. 81-86 8. c Yantnz doru deilse, nitenin Sanatn Etik
liflkisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun.
Ahlakln sanatn estetik boyutunu inkar et-
mediini anlayacaksnz.
9. e Yantnz doru deilse, nitenin Sanatn Etik
Ilml zerkilerle lml ahlaklara gre kimi
sanat yaptlaryla ilgili olarak ahlaki yargya va-
rlabileceini hatrlayacaksnz.
10. b Yantnz doru deilse, nitenin Sanatn Etik
zerkilii savunma nedenlerinden biri sanat
yaptlarnn itici olduklar zaman iyi sanat ya-
ptlar olarak deerlendirilemeyecekleri deil
tam tersine deerlendirilebilecekleridir.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
Sra Sizde 1 Carroll Nol (2003) Beyond Aesthetics: Philosophi-
Bir filmden yola karak yantlayalm. Ynetmenliini cal Essays. Cambridge: Cambridge University Press.
Stanley Kubrickin yapt ve Anthony Burgessin ayn Gaut Berys (2005) Art and Ethics The Routledge Com-
adl romanndan uyarlanan 1971 yapm Otomatik Por- panion to Aesthetics iinde. Berys Gaut ve Domi-
takal adl film, bir grup gencim insanlar stnde uygu- nic McIver Lopes (editrler). London: Routledge.
ladklar fliddeti, ahlaki deerlerin atflmasn, sua ei- Gaut Berys (2007) Art, Emotion and Ethics. Oxford:
limi konu edinmektedir. Buna gre, sanatn kavramsal Oxford University Pres.
bilgi saladn kabul ederek filmin su, fliddet, iyi, k- Giovannelli Alessandro (2007) The Ethical Criticism of
t, deer gibi kavramlar hakknda bir fleyler rettiini Art: A New Mapping of the Territory Philosophia
syleyebiliriz. Ya da bu filmin insanlara fliddet uygula- 35: 117-127.
mann ne kadar kt olduuyla ilgili ahlaki bilgi sala- Guyer Paul (2005) Aesthetics, History of Encyclope-
dn syleyebiliriz. Yine bu filmin sua eilimli insan- dia of Philosophy iinde. Donald M. Borchert (edi-
larn topluma nasl kazandrlabilecei konusunda de- tr). Macmillan Reference USA.
neyimsel bilgi saladn da syleyebiliriz. Jacobson D. (1996) Sir Philip Sidneys Dilemma: On
the Ethical Function of Narrative Art, Journal of
Sra Sizde 2 Aesthetics and Art Criticism. 54: 327-336.
Farkl olmas amacyla, sinemadan bir rnek verelim: John Eileen (2005) Art and Knowledge The Routledge
Kk Hanmn fifrn izledim dediimizde, bu Companion to Aesthetics iinde. Berys Gaut ve Do-
filmin belirli bir yerde ve zamanda gsterilen bir rne- minic McIver Lopes (editrler). London: Routledge.
ini belirtmifl oluruz. Kk Hanmn fifr en gzel Novitz D. (1987) Knowledge, Fiction and Imaginati-
Trk filmlerinden biridir dediimizde ise, belirli bir r- on. Philadelphia: Temple University Press.
neini deil, bir tip olarak bir sinema filmini belirtmifl Peek Ella (2005) Ethical Criticism of Art Internet Ency-
oluruz. clopedia of Philosophy iinde.
Platon (1962) Devlet. eviren: Sabahattin Eybolu, M.
Sra Sizde 3 Ali Cimcoz. stanbul: Remzi Kitabevi.
Bu durum bir tercih olduu kadar ayn zamanda ne- Posner Richard (1997) Against Ethical Criticism. Philo-
denlerle desteklenmesi gereken grfllere iflaret etmek- sophy and Literature. Vol. 21: 1-27.
tedir ve iflin ilgin yan, nitede de anlaflld zere, Robinson Jenefer (2005) Aesthetics, Problems of
her iki grfl de destekleyebilmemiz iin yeterli nede- Encyclopedia of Philosophy iinde Donald M.
nimiz bulunmaktadr. Bu durumda belki de taknlacak Borchert (editr). Macmillan Reference USA.
tavr her iki grfl birbirine yaklafltracak daha lml Rohrbaugh Guy (2005) Ontology of Art The Routledge
olan grflleri savunmak olabilir. Baflka bir deyiflle, afl- Companion to Aesthetics iinde. Berys Gaut ve Do-
r ahlaklk ya da aflr zerkilik grflleri yerine lml minic McIver Lopes (editrler). London: Routledge.
ahlaklk ya da lml zerkilik grfllerinden birini sa- Tafldelen Demet (2007) Felsefi Estetik. Felsefe iinde.
vunmak daha doru olabilir. Bir dier grfl de her iki Eskiflehir: Anadolu niversitesi Akretim Yaynlar.
grfl de benimseyerek kimi sanat yaptlar iin birinin Thomasson Amie L. (2004) The Ontology of Art The
kimi sanat yaptlar iin ise dier grfln savulabilir ol- Blackwell Guide to Aesthetics iinde. Peter Kivy
duunu kabul etmek olabilir. Ya da ayn grfl yapt- (editr). Oxford: Blackwell Publishing.
lardan yola karak deil de sanat trlerinden yola ka- Tolstoy Leo N. (2010) Sanat Nedir? eviren: Mazlum
rak savunmay deneyebiliriz. Buna gre rnein, edebi Beyhan. stanbul: fl Bankas Kltr Yaynlar.
eserlerle ilgili olarak ahlakl, resimlerle ilgili olarak Tunal smail (1989) Estetik. stanbul: Remzi Kitabevi.
ise zerkilii savunmay deneyebiliriz. Wilde Oscar (1968) Dorian Grayin Portresi. eviren:
Selahattin Hilav. stanbul: Varlk yaynlar.
Wollheim Richard (1980) Art and Its Objects. Cam-
bridge: Cambridge University Press.
Worth Sarah E. (2003) Art and Epistemology Internet
Encyclopedia of Philosophy iinde.
www.evrenselpdf.com
4
Amalarmz
N
Antik a dflnrlerinin estetik ve sanat felsefesi konusundaki grfllerini
N
tanyabilecek,
Orta a dflnrlerinin estetik ve sanat felsefesi konusundaki grfllerini ta-
N
nyabilecek,
Antik a ve Orta ada estetik ve sanat felsefesinin genel zelliklerini ifa-
N
de edebilecek,
Gzellik ile yarar, iyilik ve doruluk arasndaki iliflkiyi kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Antik a Estetik ve Sanat Plotinus
Felsefesi Augustinus
Orta a Estetik ve Sanat Thomas Aquinas
Felsefesi Farabi
Metafiziksel Estetik bn Sina
Platon bn Rfld
Aristoteles
indekiler
GRfi
PLATONDA GZELN KAVRAMSAL
VE ZSEL OLARAK BELRLENMES
ARISTOTELESTE MMESS VE
KATHARSS OLARAK SANAT
Estetik ve Sanat Antik a ve Orta
ada Estetik ve PLOTNUSTA GZELN BRDEN
Felsefesi Sanat Felsefesi TAfiMASI
ORTA A ESTETK VE SANAT
FELSEFESNN GENEL ZELLKELR
ST AUGUSTNUS VE AQUNASIN
GZEL STNE GRfiLER
ORTA A SLAM ESTET
www.evrenselpdf.com
Antik a ve Orta ada
Estetik ve Sanat Felsefesi
GRfi
Felsefenin birok konusunda olduu gibi, estetiin baz temel problemlerinin ilkin
Antik ada ele alndn syleyebiliriz. Bu dnemde sanat ve estetik zerine in-
celemelerin geliflmesinde Sokratesle birlikte felsefi alflmalarn ieriinde meyda-
na gelen deiflmenin etkisini vurgulamak gerekir. Bilindii gibi Sokrates ncesi fel-
sefenin konusu kozmos idi. Thales, Anaksimenes, Anaksimandros, Herakleitos ve
Demokritos gibi dflnrler varl, varln zn ve doay arafltrmaya alflmfl-
lardr. Sokratesle birlikte felsefenin konusu kozmostan nomosa dnmfltr. No-
mosa dnflle birlikte felsefenin konusu genel olarak insan, onun eylemleri, dav-
ranfllar, yapp ettikleri, duygular, tutkular, hazlar, deerleri, iinde yaflad ve
gelifltirdii sosyal kurumlar olmufltur.
Sokratesin gzel nedir? zerine yapt felsefi sorgulamalar belli bir sonuca
ulaflmasa da gzellik iin nelerin lt alnabilecei konusunda bize ok fley -
retmektedir. Modern estetik kuramlardan farkl olarak Antik a ve Orta a sanat
ve estetik anlayfllar ilgili filozofun veya dnemin egemen metafizik ve ontolojik
anlayfl zerine kuruludur. Birinci nitese gzel ve gzellik kavramn irdelerken
yararllk ve iyiliin gzel iin kabul edilen ltler arasnda yer aldn grmfl-
tk. Gerekten de gzellik stne Sokrates ile sofistler arasnda gerekleflen tartfl-
mann odak noktalarndan biri bu sorun olmufltur. Hem Antik ada hem de Or-
ta ada gzel ile iyilik ve yetkinlik arasnda yakn bir iliflki, kimi kez de zdefllik
kurulmufltur. Platonun gzellik anlayflnda bir yandan gzele metafiziksel bir te-
mel arama abas n plana karken dier yandan devlette sanatn varl ve ne-
mi konusuna zel bir ilgi gsterilmifltir. Plotinusla birlikte gzelin metafiziksel ola-
rak ele alnfl daha belirgin hle gelmifltir. Bu nitede, Antik a felsefesinin tem-
silcilerinden Platon, Aristotels ve Plotinusun yan sra Augustinus ve Thomas Aqui-
nas gibi Skolastik felsefesinin nde gelen dflnrleri ile Orta a slam filozofla-
rndan Farabi, bn Sina, bn Rfld ve Mevlanann sanat ve estetik konusundaki g-
rfllerini tantmaya alflacaz.
PLATONDA GZELN KAVRAMSAL VE ZSEL

OLARAK BELRLENMES
Antik a felsefesi zerine bilgisi olan hemen hemen her felsefe rencisi Sokra-
tes, Platon ve Aristoteles arasndaki hoca-renci iliflkisini bilir. Bilindii gibi, Sok-
ratesin kendisi bir eser yazmamfl, onun grfllerini rencisi Platon (M.. 428-
www.evrenselpdf.com
347) kaleme alarak lmszleflmesini salamfltr. Platonun diyaloglar fleklinde

yazd ou eserde ana konuflmac Sokratestir. Bu nedenle, felsefe tarihileri Sok-
ratesin etkisinin aka belli olduu Platonun bu genlik dnemi yazlarnn ne l-
de kendisine ait olduu konusunda tereddtldrler. Sokratesin grflleriyle
Platonun grflleri arasnda ou noktalarda benzerlik bulunmasnn nedenlerin-
den biri de budur.
Platonun genel felsefi geliflimi farkl dnemi kapsar: Bunlardan birincisi
Sokratik devir veya genlik dnemi, ikincisi olgunluk dnemi, ncs ise yafll-
lk dnemidir. Onun estetik konusundaki dflnceleri de bu geliflim dnemlerine
gre farkllk gsterir. Platon, Sokratesin etkisinin aka grld genlik dne-
minde felsefe tarihinde ilk kez sistematik bir flekilde Gzel nedir? sorusunu baz
kavramsal zmlemelerle yantlamaya alflr. Olgunluk dneminde ise Platonun
gzel sorgulamasnn amac gzel kavramnn tanmndan ok onun ontolojik te-
mellerini arafltrmaktr. Bu yaklaflmda gzel, olufla ve grngler dnyasna kar-
flt, zihinsel ve tzsel bir varlk olarak grlr. Yaflllk dneminde Pitagorasln
etkisi altnda olan Platon gzel kavramn say ve lyle iliflkili olarak ele alr.
Biz de bu dnemde Platonun yazmfl olduu eserlere dayanarak onun estetik
ve sanat felsefesiyle ilgili grfllerini aklamaya alflacaz.
Platon, Sokratesin etkisinde Platonun genlik dnemi felsefesinin yer ald eserlerinden biri Byk Hippi-
kald genlik dnemi as diyalogudur. Platon bu eserinde ilk kez Gzel nedir? sorusunu cevaplamaya
yazlarnda gzeli kavramsal
olarak ele alarak tek tek alflr. ou eserinde olduu gibi, bu eserde de diyaloglarn bafl aktr Sokra-
fleylerin gzel olmas ile testir. Sokrates, her zamanki tavryla, kendisinin hi bir fley bilmiyormufl, karflsn-
gzelin kendisi arasnda bir
ayrm yapar. Ayrca, dakine de ok fley biliyormufl havas vererek ama biraz da alayc bir edayla sohbet
Sokratesin bafl konuflmac ettii sofist Hippiasa gzelin ne olduunu kendisine retmesini ister:
olduu bu diyaloglarda
iyilik, yararllk, uygunluk ve
Aziz dostum, daha dne kadar, birtakm konuflmalardaki baz fleylere irkin diye-
hazzn gzelliin lt
olarak kabul edilip rek kusur bulur, dierlerini gzel diye beenirken adamn biri beni utanmazca sor-
edilemeyecei tartfllmfltr. guya ekerek flaflkna evirdi. Sorduu afla yukar flyle bir fleydi: Syle, Sokrates,
ne tr fleylerin gzel, ne tr fleylerin irkin olduunu nereden biliyorsun? Gzelin ne
olduunu syleyebilir misin bana? Bunu hi hesaba katmamfl olan ben, ne yapaca-
m bilemedim, gereken cevab veremedim ona. Topluluktan ayrldm zaman ken-
dime kzp duruyordum; kendimi kusurlu buluyordum; siz bilge kiflilerden biriyle ilk
karfllafltmda kulam drt ap bilgi edinmek, konuyu iyice derinlefltirmek ve son-
ra beni sorguya eken adama gidip tartflmaya giriflmek konusunda kendime sz ve-
riyordum. fiimdi, dediim gibi, tam zamannda geldin iflte; gzelin ne olduunu do-
yurucu bir biimde ret bana (Byk Hippias, 286c).
Bu iltifat karflsnda onurlanan Hippias hemen cevap vermeye hazrdr:

- Sokrates, gerei sylemem gerekirse derim ki, gzel bir gen kz gzeldir.
Ancak Sokrates Hippiasn cevabndan hi de tatmin olmaz. Kendi sorusunun
tek tek gzellerin neler olduu hakknda deil, gzelin kendisinin ne olduu hak-
knda olduunu belirtir. Ona gre, gzel bir gen kz, gzel bir ksrak veya gzel
bir evin gzel olduunu belirterek gzel kavramn aklayamayz. Gzel kavram-
nn kendisi baflka, tek tek fleylerin gzel olmas baflka fleydir.
Hippias, Sokratesin arad gzelin hibir yerde, hibir zaman, hibir kimseye
irkin grnmeyecek trden bir fley olduunun farkndadr. Bu kez varlkl ve
salkl olmann, onurlandrlmann, yaflllk yllarna eriflebilmenin, iyi bir trenle
gmlmenin herkes iin en gzel fleyler olduunu syler. Bunun zerine Sokrates,
iyi bir trenle de olsa gmlmek lenin ocuklar iin hi de iyi olmadn syle-
www.evrenselpdf.com
4. nite - Antik a ve Orta ada Estetik ve Sanat Felsefesi 77
yerek bu kez de gzelin birine gre gzel, tekine gre gzel olmayan olarak ta-
nmlanmfl olduunu syler.
Diyalogun devam eden blmlerinde bu kez gzel uygunluk asndan tanm-
lanmaya alfllr. Toprak bir mlekte piflen orba iin incir aacndan yaplmfl ka-
flk, altn kaflktan daha uygundur; nk altn kaflk mlee zarar verebilirken in-
cir kaflk mlee zarar vermez. Bu yzden gzellik iin lt uygunluk ise o za-
man altn kaflk deil de tahta kaflk gzeldir. Ancak, bu tanm da sorunludur n-
k gzelin kendisi gzel grnfl salayan uygunluktan daha baflka bir fleydir.
Uygun olan bir nesneyi veya kifliyi gerekte olduundan daha gzel gsteriyorsa
o zaman uygun olan dediimiz fley, gzellik asndan bir eflit kandrmacadr.
Sokrates itirazn flyle srdrr:
nk biz, gzel fleyleri gzel klan fleyi aryorduk. Tpk btn byk fleyleri, b-
yk klan fleyin, boyca, irilik olmas gibidir bu da. Gerekten de, byk grnseler de
boyca iriliklerinden tr, bu fleyler zorunlu olarak byktrler. Bunun gibi, gzel
grnseler de grnmeseler de, gzel fleyleri gzel klan fleylerin ne olduunu arafl-
trmalyz. Bu uygunluk olamaz. nk, sylediim gibi, uygunluk, fleyleri, oldu-
undan daha gzel gsteriyor; olduklar gibi grnmelerini engelliyor (Byk Hip-
pias, 294b-c).
Bu kez de Hippias diyalogun devam eden blmnde gzeli yararl ve kulla-

nfll olan olarak tanmlar (295e). Sokrates, ktle gtren fleylerin de yararl ve
faydal olabileceini belirterek yine karfl kar. Oysa, gzel ktye deil de iyiye
gtren fley olmaldr. Dahas, bu durumda iyi veya gzel yararl ve faydalnn ne-
deni deil sonucu olur. Byle bir sonu yi ve Gzel ideasn en tepe noktada g-
ren Platonun metafiziiyle elifltii iin bu temellendirmeye de karfl klr.
Hippias daha sonra Gzel, grme ve iflitme yoluyla haz veren fleydir (298a)
tanmn yapar. Ancak Sokrates bu tanmn da sorunlu olduunu nk gzellik
haz aldmz her fleyin sadece grme ve iflitme duyular yoluyla elde edilmedii-
ni, dier duyularmz yoluyla da gzel olandan haz aldmz syler. Ayrca, tre-
ler ve yasalarn gzel olarak nitelendirilmesi bize iflitme ve grme yoluyla haz ver-
mesinden dolay deildir.
ou Sokratik diyalogda olduu gibi okuyucu kesin bir tanm veya hkm
beklerken hi de yle olmaz ve baflka bir konuya geilir. Byk Hippias diyalo-
gundaki gzel kavram irdelemesi de byledir. Ancak, bu diyalog estetik tarihi a-
sndan nemlidir nk bu eser dflnce tarihinde ilk defa Gzel nedir? sorusu-
nu felsefi olarak irdeler. Bu eserinde Platon ilk defa kendinde gzel, mutlak gzel
ile tek tek gzel olan fleylerin ayrmn yapar ve gzel ile gzellik arasnda kav-
ramsal bir fark olduunu belirtir. Bu kavramsal irdeleme gzelin gerekli ve yeterli
koflullarn ieren bir tanm sunmasa da bir fleye neden dolay gzel diyebilecei-
miz hakknda nemli aklamalar sunar.
Gzelin zsel veya metafiziksel olarak belirlenmesi Platonun olgunluk dne-
minde yazd filen adl eserinde yer alr. filen M.. 416 ylnda Agathonun evin-
de gerekleflen nl bir toplantnn hikyesidir. Ana konusu sevgi (eros) olan bu
toplantnn bafl konuflmacs yine Sokratestir. Katlmclar Sevgi nedir? sorusunu
yantlamaya alflrken sz sras kendisine geldiinde Socrates nl bilge kadn Di-
otimadan renmifl olduu bir aklamay aktarr. Bu aklamada yaratma ve
gzel kavramlar yakndan iliflkilidir. Sanatn yaratcl ve reticilii gzel ere-
ine eriflmekle gerekleflir. Sevgi bu eree ulaflmann yoludur. Sevgi, dourma-
nn, gzel iinde yaratmann sevgisidir (filen, 50, 206e).
www.evrenselpdf.com
Platonun estetik kuramnda sevgi yoluyla gzele ulaflma dflncesi merkezi bir
neme sahiptir. Bunu aklamak iin ilkin retme veya yaratma kavramyla neyi
ifade ettiini belirtmemiz gerekir. Platona gre, her insanda bedene ve cana gre
retme olmak zere iki tr retme ya da yaratma gc vardr: Bedene gre ret-
me gcyle kastedilen insann reme isteidir: Erkekle kadnn birleflmesi dour-
ma iflidir ve bu da bir tanr iflidir; nk retme, oalma lml varln lmsz-
ln salamaktr (filen, 206c, 50). Platon insann ocuk sahibi olma isteini
kendi snrllklarn aflma ve lmszle ulaflma istei olarak grr. Bedensel
retme gc n plana kmfl olan insanlarn sevme yolu, ocuk reterek lm-
szl salamaktr(filen, 208e, 53). Cana veya ruha gre yaratma gc dfln-
ce ile retilir. Ruh yoluyla lmszle ulaflmann yolu ise en gzel dflnceleri
retmek, genleri eiterek ve yetifltirerek onlara erdem kazandrmakla olur.
Peki, sevgi yoluyla gzele nasl ulafllr? Her fleyden nce sevgi, niyetsel veya
ynelimseldir. Dier bir deiflle, sevgi bir fleyin sevgisidir, bir fleye ynelir, bir fley
hakkndadr. Gzel, sevginin nesnesi, onun yneldii, onun hakknda olandr. Bu-
na karfln irkin ise sevginin kand, katdr. Platona gre, sevginin niyetsel-
lii aflamaldr. ncelikle, sevginin yneldii ilk fley belli bir kiflinin gzel bedeni-
dir. Bu manada sevginin nesnesi olan gzel bedenden bedene deiflen bir grece-
li gzel olma durumuna gndermede bulunur. Platona gre, belli bir bedende g-
zeli gren kifli bir sre sonra tm gzel bedenlere ayn flekilde ynelecek ve seve-
cektir. Daha sonraki aflamada artk bedensel gzellik yerine ruhsal gzelliin s-
tn olduunu grr ve tm gzel ruhlara ynelir. Platona gre, varoluflsal olarak
yetkinlii ve lmszl arzulayan kifli beden gzellii ile yetinmez ruh gzelli-
ine ynelir, tm gzel ruhlar sever. Bunlarn yan sra gzel yasalar, gzel tre-
leri ve gzel fikirleri sever. Ruh gzelliini severek kifli yaflayflta, davranflta olan
gzeli grr ve erdem gzelliine ulaflr. Ruh ve erdem gzellii ile kifli sanlar
dnyasndan uzaklaflr, taslaklara deil, gerein ta kendisine balanr. Bylece
tm gzelliklerin en tepe noktas olan mutlak gzelin, z gzelin bilgisine ulaflr
(filen, 212a, 56). Diyaloglarn baflkahraman Sokratese kulak verelim yine:
Bu gzellik artk hep var, doumsuz, lmsz, artmaz, eksilmez bir gzelliktir, bir
bakma gzel, bir bakma irkin, bugn gzel, yarn irkin, fluna gre gzel, buna
gre irkin, bir yerde gzel, bir yerde irkin, kiminin gznde gzel, kiminin gzn-
de irkin bir gzellik deildir. Bir gzellik ki, kendini bir yzle, elle ayakla, bedene
bal hibir fleyle gstermeyecek, ne bir sz alacak, ne bir bilgi, bir canlda, belli bir
varlkta bulunmayacak, ne canlda, ne yerde, ne gkte, hibir yerde, kendi var, ken-
dinden var, kendisi ile hep bir rnek. Btn gzellikler ondan pay alr; kendisi on-
larn parlayp snmeleriyle ne artar, ne eksilir ne de deifliklie urar (filen 211a-
b, 55).
Platona gre sevgi yoluyla Platonun iki tr retme veya yaratma gcyle temellendirmeye alflt grfl
gzele ulaflma iki aflamada kendi idealar kuramna uygun olarak tek tek fleylerin gzellii ile gzelin kendisi
gerekleflir. lkin, belli bir
gzel bedene ynelen kifli arasndaki ayrma uygun dfler. Onun metafiziini hatrlayacak olursak Mutlak G-
tm gzel bedenleri sevmeye zel veya Gzel idesi gerek varlktr. Bedene gre gzel olan, kalc deildir; tek
bafllar. Daha sonra, asl
gzelliin beden gzellii
tek bedenlere gre deiflir, eflitlidir, grecelidir, geicidir. Ancak ruha gre gzel
deil, ruh gzellii olan ise daha kalc, daha btncl bir gzelliktir. Bu yzden de aslnda ruh gzel-
olduunun farkna vararak liini severek kifli gerek varln bilgisine ulaflr. Ruh gzelliini ve erdem gzel-
ona ynelir ve onu sever.
liini sevme varl gizlilikten kurtarr ve hakikati gsterir.
www.evrenselpdf.com
Grlyor ki Platonun filen diyalogundaki gzel zmlemesi Byk Hippi-

as diyalogundakinden farkldr. Hippiasda sadece gzel kavramn mantksal ola-
rak tanmlama abas ierisindeyken filende gzelin ontolojik yapsn aklama-
ya alflr. Bu erevede modern estetik ve sanat felsefesi tartflmalarnda yer alan
znel gzellik ve nesnel gzellik tartflmalarnn filende ham hliyle getiini sy-
lemek hi de yanlfl olmayacaktr.
fiimdi de metafizik ve ontolojik grflleri erevesinde Platonun estetik bilgi
konusundaki grfllerine biraz daha yakndan bakalm. Platona gre, zel olarak
ressamlar genel olarak da tm sanatlar bir fleyin aslnda gereklikten derece
uzan yaparlar. Onlarn yaratt glgenin glgesidir (Devlet, 598b, 284). rne-
in, bir sedirin Tanr tarafndan yaratlmfl mkemmel biimi, sedir deas vardr.
Onun yannda sedirin dlger tarafndan yaplmfl, dokunabileceimiz, stnde ya-
tp uzanabileceimiz yn vardr (Devlet,597a, 283). Bir de sedirin ressam tarafn-
dan retilen resmi, kopyas vardr Devlet, (597c, 283). Platona gre, gerek sedir,
sedir deasdr. Dlgerin yapt sedir gereklikten, sedir biiminden bir derece
uzatr. Ressamn yapt sedir resmi ise kopyann kopyasdr. Platona gre, sanat-
doaya ayna tutarak gerein kopyasn, taklidin taklidini, yani deersiz ve ger-
eklikten uzak olan retir. Buna karfln zanaat, ifliliiyle rettii eserin bilgisine
sahip kifliyken; sanat, benzetmesini veya taklidini rettii nesne ile ilgili tam bir
bilgiye sahip olmadan reten; zanaatdan daha az bilgisi olan kiflidir. Bir fleyin
kullancs o fleyi deneyimle en iyi bilendir. O fleyi yapan kifliye kulland fleyin iyi
ve kt taraflarn en iyi anlatacak kiflidir. Kaval alan, kaval ustasna bilgi verir,
kavaln nasl olmas gerektiini syler, o da ona gre yapar (Devlet, 601e, 288).
Benzetmeci veya takliti benzettii fleylerin asln ne kendi bilir ne de baflkalarn-
dan renir (Devlet, 602a, 288). O, ortaya kard fleyin bilgisine sahip deildir.
Platon Devlet adl eserinde sanat mimetik, takliti bir etkinlik olarak grr. Bu-
radaki amac deal bir devlette sanat ve sanatnn yeri nedir? sorusuna cevap
vermektir. Bu adan, Platonun sanat ve devlet veya sanat ve toplum iliflkisini ilk
keflfeden ve bunun zerine dflnen ilk felsefeci olduunu sylemek yanlfl olma-
yacaktr. Platon Devlette sanatn ve sanatnn doasn ve ifllevini tartflrken nl
ayna benzetmesini yapar: stersen bir ayna al eline drt bir yana tut. Bir anda
yaptn gitti gnefli, yldzlar, dnyay, kendini, evin btn eflyalarn, bitkileri b-
tn canl varlklar (Devlet, 282). Ona gre algladmz dfl dnya mutlak gerek-
lii olmayan bir grngler dnyasdr. Bir ayna olarak sanat sadece grngler
dnyasn yanstan, onun tesine geemeyen; mutlak gerekliin ve idealar dn-
yasnn uzandaki bir alan yanstr. Yansma olarak sanat mimetik bir etkinliktir,
taklit etkinliidir. Platonun ayna benzetmesine dayanarak onun sanat gerekliin
uzana dflen bir etkinlik alan olarak grdn; bu adan sanat deersizlefltir-
diini sylemek yanlfl olmayacaktr.
Platon, devlette sanatn yerini ontolojik, eitimsel ve insan doas asndan ir- Platon, sanat devletin
varl ve gelecei asndan
delerken ayn zamanda sanatn, sanatlarn ve sanat eserlerinin toplumun gelece- da ele alarak yurttafllar
i olan genler zerindeki etkisini de sorgulamfltr. Ona gre, her benzetmeci sa- arasnda gevfleklie,
duygusalla ve tanrlara
nat dorudan uzak kalr, bilgelie karfl koyan yanmzla dfler kalkar, salam ve saygszla yol aan baz
gerek hibir fleyin ardna dflmez (Devlet, 603 a-b, 289-90). Benzetmeci sanatlar, sanatlarn yasaklanmasn
savunur.
insann en gl yan olan aklna deil, daha zayf olan coflkun, taflkn, deiflken
olan duygusal yanna hitap ederler. Onlar, imizdeki kt yan uyandryor, bes-
liyor glendiriyor; bylelikle de akl ypratyor (Devlet, 605b-c, 292). Bu neden-
www.evrenselpdf.com
le, deal devlette, zellikle ressamlar, flairleri, trajedi ve komedi yazarlarn kapsa-
yan genel olarak da tm sanatlar kapsayan bir yasaklama, sansr vardr. Hatta bu
diyaloglarn baz blmlerinde daha ar yaptrmlar nererek genleri kt etkile-
yen sanatlarn devletten srlmesi gerektiini nerir. Tanrlar insani zellikler
iinde tasvir ederek onlara olan saygy azaltan fliirler yasaklanmaldr. Toplum d-
zeni iin iyi rnek olmas gereken tanrlara sayg azalrsa ideal devletin dzeni bo-
zulur. nsan akln yolundan, gelenek ve greneklerden uzaklafltran, sadece duy-
gularn coflturup duygusal tepkilerle karar vermesine ve eylemde bulunmasna
neden olacak hikyeler de yasaklanmaldr.
Ancak, Platon tm sanatlara ve sanatlara karfl deildir. Hatta, ideal devlet ie-
risinde baz sanatlara yer vermenin genlerin eitimi asndan nemli olduunu
savunur. Genleri gerek gzele yneltecek sanatlar ideal devlet iinde varlklar-
n srdrebilirler. rnein, ritim ve dzene dayanan uygun bir mzik eitimi insa-
n ycelttii ve zn gzellefltirdii iin devlette yer almaldr (Devlet, 401d, 92).
Hzne, gevfleklie, duygusalla ve tembellie iten baz mzik makamlar yasakla-
nrken; savaflta ya da byk bir zorlukla karfl karflya kalan, yaralanan, yenilen,
lmle karfl karflya gelen ve her trl mutsuzluk iinde kaderine kafa tutabilen
bir kiflinin yiite davranmasna katk salayan; barfl ve huzur iinde yaflamaya yol
aan makamlara izin verilmelidir (Devlet, 399a, 89). Ayrca toplumsal dzene uyum
gsteren, onun varln srdrmesine yardm edecek olan sanatlar da ideal devlet
iinde varlklarn srdrebilirler.
Platonun yaflllk dneminde idealar kuramnn ontolojik yann yitirerek man-
tksal-matematiksel bir yne dnflmesi onun gzel anlayflna da yansmfltr. Bu
dnemde Platon zellikle Parmenidesin kurucusu olduu Elea okulunun ve Pita-
goras okulun etkisi altndadr. Timaios diyalogu, Pisagorcu etkinin en ak biim-
de grld diyalogdur. Burada gzellik doru ve uygun orant olarak tanmlanr:
mdi iyi olan her fley gzeldir, gzel de hibir zaman orantsz olamaz. O halde esas
olarak flunu dflnmek gerektir; bir canl gzel olabilmek iin tam orant iinde bu-
lunmaldr. Ama biz de orantlar ancak kk fleylerde sezip, onlarda hesaba kat-
yoruz; en nemli, en byk fleylerde ise farkna bile varmyoruz. Mesel, shhatle
hastalklar, erdemle ktlk iin ruhla vcut arasndaki orant veya orantszlklar-
dan daha nemlisi yoktur. Byle olduu halde biz buna dikkat etmeyiz. Dflnme-
yiz ki kuvvetli ve her bakmdan byk bir ruh ok zayf, ok kk bir tende bulu-
nursa, yahut da durum bunun tamamyla aksi olursa, canl bir btn olarak gzel
olamaz, nk orantszdr, orant ise her fleyin baflnda gelir. Aksine olarak orant-
l olursa, bu oranty gren, grebilen iin grd fleylerin en gzeli, en hofl olan-
dr (Timaios, 87 c-e).
Yaflllk dnemindeki Platona gre gzel olan, salt geometrik formdur. Phile-
bosdaki tartflmayla birlikte Platonnun gzellii llebilen bir fley olarak; pergel,
cetvel ve minkale ile izildii fleklinde dzeyleri ve kpleri anladn gryoruz.
SIRA SZDE Birinci nitede

SIRAestetik
SZDE ile epistemoloji arasndaki iliflki konusunda temel bilgiler edinmifl-
1 tiniz. Bu bilgilerden de yararlanarak Platonun gzellik anlayflnda gerek varlk, grn-
gler ve grnglerin kopyas ayrmndan hareketle onun sanat epistemolojisini akla-
maya alflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE
ARISTOTELESTE MMESS VE KATHARSS OLARAK

SANAT
Aristotelesin (M.. 384-322) estetik ve sanat felsefesi zerine grflleri onun eflit-
li eserlerinde yer almaktadr. Bunlardan dorudan sanatla iliflkili olan fliir zerine
aklamalarnn yer ald Poetika adl eseridir. Poetikann en nemli zellii Pla-
tonun Devletinde ortaya koyduu fliir elefltirisine bir karfl cevap iermesidir. Aris-
toteles, hocas Platonun sanatn taklide dayanan bir etkinlik olduu grfln
paylaflmakla birlikte estetik edimin ve deneyimin zerk olduunu savunur. Bu g-
rfl farkll, Aristotelesin sanat insan psikolojisi erevesinde temellendirmesin-
de yatar. Ona gre, zel olarak fliir sanat genel olarak tm sanatlar varlklarn in-
san doasnda bulunan iki temel nedene borludurlar (Poetika, 1448b). Bunlardan
birincisi insanda doufltan var olan taklit itepisidir. nsan dier hayvanlardan ay-
ran bu yeti veya eilimin epistemik boyutu da vardr. nsan taklit yetisi sayesinde
ilk bilgilerini kazanr.
kinci temel neden ise taklit rnleri karflsnda duyulan hofllanmadr (Poetika,
1448b). Aristoteles bu ikinci temel nedene kant olarak gnlk yaflamda insanlarn
sanat yaptlar karflsnda takndklar tutumlar gsterir. Ona gre, normalde hofl-
lanmayarak baktmz bir nesne sanat yapt olarak ortaya ktnda ona hofllana-
rak bakyorsak bunun nedeni renmenin verdii derin bir hofllanmadan kaynak-
lanr. Bu tr bir hofllanma filozoflara zg bir yeti deil, tm insanlarn sahip oldu-
u bir yetidir.
Aristoteles Poetikann giriflinde destan, trajedi, komedi, dithrambos fliiri, flt ve
kitara sanatlarnn ortak zelliinin taklide dayanmalar olduunu syler. Resim gi-
bi figratif sanatlar da taklide dayanr. Bu sanatlar sadece taklit ettikleri nesne ba-
kmndan, taklit etmek iin kullandklar aralar bakmndan ve taklit etme biim-
leri bakmndan birbirlerinden ayrlrlar. Tm sanatlarda taklit genel olarak ritim,
sz ve harmoni ile gerekleflir. Ayn anda nn de tm sanatlarda bulunmas ge-
rekmez. rnein, flt ve kitara sanatlarnda harmoni ve ritim kullanlrken bir ede-
bi dz yazda sz kullanlr ya da dansta sadece ritim n plandadr.
Aristotelesin sanatlar snflamasnda en stn yeri tragedya alr. Tragedya, bel-
li bir ahlaki duyarll olan, olup bitmifl, bafl ve sonu belli, belli bir uzunluu olan,
sanatsal bir dile sahip soylu bir eylemi taklit eder. Tragedyann alt temel eleman
vardr: yk, karakterler, dil, dflnce, dekorasyon ve mzik. yk, karakter ve
dflnce taklit nesnesini; dil ve mzik taklit aralarn olufltururken; dekorasyon
taklit tarzn oluflturur. Bunlar arasnda en nemlisi tragedyann temeli ve ayn za-
manda ruhu olan ykdr.
Aristoteles sanatta eylemin taklidinden bahsederken bununla sadece estetik ve-
ya ahlaki deeri olan bir eylemi deil, ayn zamanda genel doruluu olan bir ey-
lemi kast eder (Poetika, 1451b). Platonun mimetik etkinliklere ynelik elefltirisini
hatrlayalm: Platon, bu tr etkinliklerin genel olanla ilgili olmadn, aksine tek
tek fleylerin sanlaryla snrl olduklarn; bu nedenle hibir fleyin doru bilgisini
vermediklerini dflnr. Buna karfln, Aristotelese gre mimetik veya taklide da-
yal etkinlik, genel olan stne, mmkn olan stne bilgi veren bir etkinliktir. Bu
adan fliir, tek tek olan anlatan tarihe gre, geneli ve olmas gerekeni anlatan fel-
sefeye daha yakndr.
Aristotelesin mimesis kavramn dflnrken iki noktay gz nnde bulundur-
malyz. Birincisi, mimetik temsil fliirde olduu gibi gerekliin farkl ynlerinin im-
gesel canlandrmasn ve seyirciye aktarlmasn ierir. Bu yzden de Aristotelesin
www.evrenselpdf.com
Aristoteles, gzellik kuramnda taklit veya benzetme gereklikten ve onun bilgisinden yoksun deildir.
kavramn psikolojik
bakmdan ele alarak kincisi, mimetik etkinlik Platonda olduu gibi sadece dfl dnyada olan estetik
katharsis kavramyla sanat nesneyle ilgili deil, ayn zamanda estetik znenin i dnyasyla ve duyuflsal do-
eserinin izleyicisinde
meydana getirdii etkiyi
asyla da yakndan ilgilidir. Aristoteles bu iliflkiyi mimetik bir etkinlik olan traged-
aklamaya alflr. yann en karakteristik zelliini aklarken verir. Ona gre, tragedya salt bir yk
deildir. Tragedyann devi, uyandrd acma ve korku duygularyla ruhu tutku-
lardan temizlemektir (katharsis) (Poetika, 1449b). Burada Aristoteles mimesis ku-
ramn yeni bir kavramla, katharsis kavramyla tamamlyor. Katharsis sanat tara-
fndan yaratlan/retilen sanat eserinin izleyicisinde meydana getirdii duyuflsal et-
kilenmeyi ifade eder.
Aristotelese gre, sanatlarn ve sanat eserlerinin amac sadece estetik hofllan-
ma veya haz yaratmak deil ayn zamanda ahlaki bir deer yaratmak ve seyirci-
sini ahlaki bir sreten geirmektir. Bu ahlaki deer ve haz ruhumuzun arnmas
ve temizlenmesi yoluyla ortaya kar. Bu nedenle, Aristotelesin katharsis kura-
mnda, estetik alanla etik alan birbiriyle yakn iliflki iindedir. Sanatnn grevi
sanat alannda gereklefltirdii etkinlikler araclyla etik alanda bir arnma, te-
mizlenme meydana getirmektir. Bu iliflki ylesine gldr ki Aristotelesin kat-
harsis kuramnda sanat alannn etik alan karflsnda bir bamszl yoktur. Tu-
nalnn ifadesiyle Aristotelesin kuramnda ahlak, estetike tam olarak hkimdir
(Tunal, 1983: 116).
Poetika Aristotelesin mimesis ve katharsis kuramn aklamasnn yannda
onun gzel kavramndan ne anladn da gsterir. Bu eser, Platonun idea ola-
rak gzel kavramndan farkl olarak yafladmz, algladmz, deneyimlediimiz
dnyadaki dzene ve bykle dayanan gzel kavramndan bahseder.
SIRA SZDE nc nitede SIRA sanat

SZDEile etik arasndaki iliflkide ahlaklk ve zerkilik olmak zere iki
2 farkl yaklaflm olduunu grmfltnz. Platonun sanatn ve sanatlarn devletteki rol
ile Aristotelesin sanat-etik iliflkisi konusundaki grflleri bu yaklaflmlardan hangisini
D fi N E L M
temsil eder?D zelikle
fi N E L MPlatonun grflleri adafl sanat anlayfl asndan ne gibi sorunlar
taflyabilir. rdelemeye alflnz.

S O R U S O R U
PLOTNUSTA GZELN BRDEN TAfiMASI
Msrda doan Plotinus (204/5-70), yaflamnn byk bir blmn kendi okulu-
DKKAT DKKAT
nu kurmufl olduu Romada geirmifltir. Yazlar rencisi Porphyry tarafndan Do-
kuzluklar adl eserinde toplanmfl ve gnmze kadar ulaflmfltr. Porphyry, dokuz
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE inand iin kitab dokuz ders olarak snflandrmfl ve eser
saysnn yetkinliine
bu adla anlmfltr. alflmalarnda mistik eler hkim olan Plotinus, Platonun en
sk takipilerinden olup Yeni-Platonculuun kurucusudur.
Dokuzluklarn bir blm Gzel stne baflln taflr. Plotinusun estetik
konusundaki grflleri onun metafiziiyle dorudan iliflkili olduu iin bu konu-
K T A P daki grfllerini
K T ksaca
A P hatrlatmak gerekir. Plotinusun metafizii aklsal alan ve
duyusal alan ikilemiyle bafllar. Aklsal alan, deiflmeyen, uzamsz gereklik alany-
ken; duyusal alan uzamsal, deiflen ve gerek olmayann alandr. Her iki alan da
TELEVZYON kendi iinde
T E L Ehiyerarflik
VZYON bir varlk dzenine sahiptir. Bu hiyerarflik ontolojide akl-
sal alann en stnde Bir olmak zere srasyla Akl, ondan sonra da Ruh yer
alr. Duyusal alanda ise cansz bedenler ve madde bulunur.
Plotinus felsefesinde tm varlklarn en st kademesinde yer alan Bir, mutlak
NTERNET N T Eve
anlamda yaln R N Etek
T olan, kendinde var olan ve kendi kendinin sebebidir. O, var-
la aflkndr; blnmez, okluk barndrmaz, btndr ve birliktir; yetkindir, ezeli
www.evrenselpdf.com
ve ebedidir. Bire herhangi bir dflnce, irade veya etkinlik atfedilemez; nk

bunlar onda blnme ve ikililik yaratr. Akl ise okluk ierir. Birin birlii bozul-
madan okluk ieren Aklla iliflkisini aklamak iin Plotinus sudr (taflma) kura-
mn gelifltirir. Birden ilkin Akl taflar. Bir, gnefl gibidir; akl da ondan yaylan flk.
Akldan da duyular dnyasn dzenleyen Ruh; ondan da duyular dnyas ve do-
a meydana gelir.
Akl kendi nedeni Biri temafla ederken kendisi baflka bir varln, Ruhun ne-
deni olur. Akln temafla etkinliinin amac sadece baflka bir varla sebep olmak
deildir; ayn zamanda Bire geri dnmektir. Grlyor ki, Plotinusun metafiziin-
de ift ynl bir hareket vardr. Bir yandan Ruhun Akl temafla etmesiyle evrensel
ruh ortaya karken te yandan duyusal dnyay temafla ederek biimlendirmesin-
den de bireysel ruhlarn bedenle bulufltuu doa ortaya kar.
Plotinus, gzel olan fleylerin gzelliklerini kendilerinden mi, yoksa bir baflka Plotinusun gzellik kuram
varlktan m aldklar sorusunun yantn ararken iki eflit gzel olduunu tespit onun metafiziine dayanr.
Ona gre, tm varlklarn
eder. Birincisi, tzlerinden dolay deil de ideaya katlma nedeniyle arasal gzel nedeni olan Bir, ezeli ve
olan cisimler; ikincisi kendinde gzel olanlar (Dokuzluklar: 217). Ona gre, varlk ebedi, blnmez, yetkin ve
btnlk sahibidir. Duyusal
alannda olduu gibi deerler alannda da hiyerarflik bir dzen vardr. Bu hiyerar- dnyann gzellikleri
flinin en yksek derecesi gzel, en afla derecesi ise irkindir. Gzel, ruhun al- varllarn sudr yoluyla
Birden alrlar. Bu gzellikler
glamfl olduu, kendi zne akraba olandr; irkinse, ruha yabanc olan, onun ka- ayn zamanda Bire ulaflmak
nd fleydir. Gzellii belirleyen evreni yaratan, ruh ile nesne arasnda akrabalk iin arac rol oynarlar.
yaratan temel ilke, salt-biimdir. Nesneler ya da tek tek fleyler bu salt biime kat-
larak, ondan pay alarak gzel olurlar. irkin salt biimden ve tanrsal akldan pay
almad, ona katlmad ve formdan yoksun olduu iin irkindir. Ona gre mad-
de en irkin fley olarak ontolojik sralamada en aflada bulunur.
Plotinusa gre, maddi ve duyusal dnyada birok gzellik vardr ve bunlar in-
sana hakiki z hatrlattklar iin nemlidirler. Ruhun duyusal dnyadan kurtulup
Bire dnmesi iin bir uyarcya ihtiyac vardr ki, bu uyarc da duyusal dnyann
gzellikleridir. Gzel, zellikle grmede; iflitmede, szlerin kombinezonunda ve
her tr mzikte bulunur; nk melodiler ve ritimler gzeldirler; duyumlardan -
kp stn bir alana doru ykselen gzel eylemler ve varlk biimleri vardr; bilim-
lerin ve erdemlerin gzellii vardr (Dokuzluklar: 217). Grld gibi Plotinus
gzelin duyulur alanda var olduuyla bafllyor ancak bununla snrl olmadn be-
lirtiyor. Ona gre, gzel, sanatlarda, eylem ve pratiklerde, erdemlerde, alflkanlk
ve bilgide de bulunabilir. Ancak btn bunlar gzelliklerini katldklar ve pay al-
dklar bir st alandan alrlar.
Plotinusa gre, gzelin estetik deneyimi insan Birden uzaklafltrmaz, aksine
Birin deneyimlenmesine giden kaplar aar. Onun metafiziinde ift ynl bir ha-
reket olduunu hatrlayalm. Gzelin algs sadece st varlk kademesinden gelmez.
Tek tek cisimlerdeki gzelin alglanmasndan idea olarak gzelin alglanmasna gi-
den bir merdiven de vardr (Dokuzluklar: 218). Duyusal dnyada gzelin estetik
deneyimi aflk ile bafllar. Gzeli arayan ruh nce duyusal alanda tek tek gzel fley-
leri deneyimleyecek, sonra diyalektik admlarla duyusal alandan Akln ve Birin de-
neyimlenmesine doru yol alacaktr. Bu nedenle, Plotinusun felsefesinde estetik
deneyim, estetik gr ve estetik duyarllk Bire ulaflmann yolunu at iin bu
kavramlar Platon ve Aristoteleste olduundan daha merkezi neme sahiptirler.
Ancak, duyusal st dnyadan pay alan gzel, salt duyu yoluyla kavranabilen
bir fley deildir. Gzel, duyular dnyasndaki maddeye ait olanlardan arnarak al-
glanabilir. Burada Aristotelesin katharsis kuramnn etkileri aka grlr. Arzu-
larndan, duygularndan arnmfl, bedensel olarak neye sahipse hepsinden arnmfl
www.evrenselpdf.com
ruh gzeli alglar. Gzel, akldan gelen iyidir. yiye varmak her ruhun arzusudur.
Ruh, gzeli alglayarak oklukta birlik olur veya tanrda zmsenir.
Plotinus alflmalarnda sanat ve sanat eserinin doas hakknda fazla bir fley
sylemese de onun Platon gibi kimi sanat eflitlerine olumsuz bakan bir tavr yok-
tur. Ona gre, sanatlardan ziyade dflnr ve felsefeciler gzeli hedefler. Sanat-
lar duyusal dnyaya bakarak taklit ederken aslnda mutlak Gzel, yi ve
Doru olann znden bir fley yansttklar iin bizi yceltirler. Bu noktada Ploti-
nusun Platon gibi mimetik etkinlii insan mutlaktan ve mutlan bilgisinden uzak-
lafltran tehlikeli bir fley olarak grmediini syleyebiliriz. Aksine, Plotinusa gre
mimetik etkinlik mutlaa yaklaflma ve onun bilgisini anlamada bize yardmc olan
bir aratr.
ORTA A ESTETK VE SANAT FELSEFESNN GENEL

ZELLKLER
Sanatn ve estetik anlayfln kltr, din, dnya grfl ve deerler dnyas ile ya-
kndan iliflkili olduu aktr. Sanat yapt olmayan doal varlklarda da gzellik bu-
lunmasna karfln, estetik kavramn genellikle ve hakl olarak sanat yaptyla iliflki-
lendirerek ele alrz. Bir sanat yapt, rnein bir resim, onu yapan sanatnn ken-
dine zg gzellik duygusunu veya bakfln yanstabilecei gibi bir baflka sanat
eseri, rnein bir cami veya kilise bir toplumun veya deer alannn ortak estetik
anlayfln yanstabilir. Peki, bir sanat eserinin estetik deerini belirlerken nereden
hareket edeceiz? Onu meydana getirenin amacndan, i dnyasndan veya bakfl
asndan m; yoksa ondan estetik haz duyan ve ona estetik deer bimeye alflan
gzlemci tarafndan m? Bu soru bir topluma veya kltre ait sanat ve estetik anla-
yfl ile sanat rnlerini deerlendirmede anahtar rol oynar.
Orta ada felsefenin metafizik, mantk, etik gibi alanlarnn bamsz alanlar
olarak geliflmifl olduklarn gryoruz. Ayn fleyi estetik iin syleyebilir miyiz? Ya-
ni bir Orta a estetii yaklaflmndan sz etmek mmkn mdr? Bu konuda bir-
birinden farkl iki grfl vardr. Birinci grfle gre adafl anlamda dflnldn-
de Orta ada estetik olmasa da bu dnemde retilen gzel kuramlarndan ve tek
tek sanatlar stne yaplan teknik alflmalardan bir Orta a estetiinin olduunu
syleyebiliriz.
Orta a estetii, bu kinci yaklaflma gre ise, Orta ada gzel, sanat erevesinde deil, byk
dnemin genel felsefi lde teolojik balamda dflnlyor ve Tanrnn yarats olarak grlyordu.
zelliini yanstarak,
ontolojik, metafizik ve dini
Bu yaklaflma gre, Orta ada gzelin aflknsal olarak ele alnmas da tartfllr
karakter taflr. nk gzel, birlik, doru ve iyi gibi tm var olann bamsz nitelii veya sfat gi-
bi deil de sadece iyiliin bir yn olarak alnmfltr. Sanatlarn ele alnflna gelin-
ce, modern gzel sanatlar snflandrmasnn Orta ada olmadn; sanat denin-
ce gramer, mantk, retorik, aritmetik, geometri, astronomi ve mzik alanlarndan
oluflan liberal sanatlarn anlaflldn gryoruz. Bunlarn dflnda kalan grsel sa-
natlar, yaz ve mzik performans ve hatta fliir bu dnemde sadece pratik beceri
veya zanaat olarak grlmekteydi.
Gerekten de sanatn, zanaat temelli grldn Aquinasn sanat konusun-
daki iki nl ifadesinde; Sanat yaplmas gereken fleye iliflkin doru bilgidir ve
Sanat, yaplacak fleylere iliflkin yapma ve dflnme ilkesidir (aktaran, Eco
1999:149) ifadelerinde grebiliriz. Bu ifadeler, Orta a sanat anlayflnn biliflsel
boyutunu ve beceri ynn aka yanstmaktadr. ou arafltrmacnn tespit etti-
i gibi, Orta a dflnr gzel kavramyla yalnzca soyut bir kavram kastet-
mez, ayn zamanda somut deneyimlere gndermede bulunur (Eco 1999:18).
www.evrenselpdf.com
Orta a dflnrleri iin akl yoluyla kavranan gzellik deneyimi ahlaki ve

psikolojik bir gerekliktir ve bunu gz ard etmek bu dnemin kltrnn yanlfl
yorumlanmasna neden olur (Eco 1999: 18). Bu dnemdeki estetik ilgi alannn g-
nmz estetik ilgi alanndan daha kapsaml olduu aktr. Bu dnemde, duyula-
ra dayanan beenilerin yan sra ilahi ve ruhsal alana ynelik beeni, sevgi ve z-
lem bu estetik ilgi alannn ierisinde temellendirilmifltir. Bu da estetik ilgi alann
ayn zamanda dini, metafiziksel, ahlaki ve psikolojik bir alan hline getirmifltir. Or-
ta a dneminde bir caminin veya kilisenin olabildiince grkemli bir yap ola-
rak infla edilmesi ideali, insanlar iin beenilen bir eser meydana getirmekten zi-
yade, kutsal olan en iyi flekilde temsil etmek ve Tanrnn beenisini ve ltfn ka-
zanmak inancndan kaynaklanmfl olabilir. Dahas, Umberto Econun da belirttii
gibi, gnmz estetik anlayflnda mevcut etik ideallerle rtflmeyen fleyler de es-
tetik zevk duygusu yaratabilirken, byle bir fley Orta allar iin kesinlikle geer-
li deildir (Eco 1999: 134). Antik ada sanat, sanat, sanat rn, gzel ve g-
zelin bilgisi insan edimleri erevesinde dflnlrken Orta ada tm bu unsur-
lar Hristiyanln Tanr ve doa anlayfl ve bunlarn karfllkl iliflkisi erevesinde
aklanmfl ve temellendirilmifltir.
Orta a bat dnyas sanat ve estetii- Resim 4.1
nin deeri zerine yaplan tartflmalarn he- Mziin
men hemen ayns slam estetii iin de sz matematiksel oran
konusudur. Birok arafltrmacya gre Orta ve orant olarak
a slam, Hristiyan ve Yahudi dnyasnda tasvir edildii,
Pisagorcu sanat
ortaya kan sanat ve estetik anlayfllarnn anlayflnn
belirgin bir ortak zellii vardr. Bu me- etkilerini gsteren
deniyette estetik sorunlarn birou Klasik Orta a sonlarna
ait bir resim.
Antik adan alnarak kavramsal olarak g-
zel irdelemesi; gzelin psikolojik, algsal ve
deneyimsel ynne iliflkin temellendirme-
ler yaplmfl olsa da tm bunlar dnemin
metafiziksel, ontolojik ve dini inan temeli
zerine savunulmufltur. Orta a estetii-
nin bu zelliklerini afladaki sayfalarda ele
alacamz Skolastik felsefesinin nde ge-
len dflnrleri Augustinus ve Aquinas ile
Orta a slam dflnrleri Farabi, bn Si-
na, bn Rfld ve Mevlanann grfllerinde
daha yakndan tanmaya alflacaz.
ST AUGUSTNUS VE AQUNASIN GZEL STNE

GRfiLER
St. Augustinus (354-430) Orta a Hristiyan felsefesinin nde gelen filozoflarn-
dan biridir. alflmalarnn tmn incelediimizde Augustinusun gzel kuramnn
birlik, say, eflitlik, oran ve dzen kavramlar zerine kurulu olduunu grmekte-
yiz. Genlik yllarnda kaleme ald tiraflar adl eserinde bu konunun o zaman-
lar ilgisini ektiini belirtir:
Dostlarma flyle soruyordum: Acaba gzelden baflka bir fley mi seviyoruz? yleyse
gzel ne? Peki gzellik ne? Sevdiimiz nesnelerde bizi cezbeden ve byleyen ne?
nk onlarda gzellik ve cazibe olmasa bizi asla kendilerine ekemezlerdi. Bu ko-
www.evrenselpdf.com
nuyu haddinden fazla dflndm ve grdm ki, bu nesnelerin biimlerinde bir e-

flit btnlk var ve bu yzden gzeller, sonra bir eflit oranlar var, yani bir fley bafl-
ka bir fleye gayet gzel uyabiliyor, tpk bedenin bir parasnn btnyle uyumlu ol-
mas gibi ya da bir ayakkabnn ayaa uymas gibi ve bu trden benzer fleyler (ti-
raflar: 120-121).
Yukardaki paragrafta Augustinusun gzellik anlayflnn temel kavramlarndan

btnlk, oran ve uyum kavramlaryla neyi kastettiini ksaca grebiliyoruz. Bir de
btnlk kavramyla yakn iliflkili olan birlik kavram vardr ki bu kavram onun es-
tetik kuramnda daha merkezi bir neme sahiptir. Augustinusa gre, en eksiksiz
uyum birlik olmada ortaya kar. Bu nedenle, tm gerekliin ve her trl gzel-
liin bafllca biimi birliktir. Birlik bir bakma derecelidir nk baz varlklar dier-
lerine gre daha ok birliklidir. Tanr tam olarak birlik sahibidir. Tek tek fleylerin
birlik olarak varolufllar ve onlarn tekrarlama mmknat oran, l ve sayya ne-
den olur. Btn sanatlarda istenen orantdr. Orant varsa her fley gzeldir. Orant
ve uyum birlii arar, birlii gerektirir. Duyular dnyasnda grlen fleyler birlie
yneldikleri ve onu gereklefltirdikleri oranda gzeldirler. Augustinus, Platonun
etkisinde kalarak, Tanrnn dnyay yaratrken sayy temel ilke olarak kulland-
n syler. Her fley sayya dayanr. Tanrnn zihninde var olan biimlere katlan nes-
neler saysal zelliklerine gre vardrlar. Saylar, hem varlk hem de gzel iin te-
meldir. Paralar arasnda benzerlik ve eflitlik artka birlik artar. Ksaca sayya g-
re yaratlmfl gzel; birlik, oran ve dzenden kaynaklanr.
Augustinusa gre gzelliin Augustinusa gre, gzel dfltan gelen bir fley deildir nk gzele esas olan
temel biimi birliktir. birlik varla da esastr ve tek tek cisimler ve canllar tam da bu yzden gerekte
Grlen fleyler bu birlie
yneldikleri iin gzeldirler.
olduklar derecede gzeldirler. Gzel yargs ayn zamanda dzenin kavranmasn
En yetkin birlik ise Tanrdr. da ierir. Dzen say ve balant ierdiinden rasyonel bir karaktere sahiptir. D-
zeni kavramaktan elde edilen haz dier hazlardan farkldr ve onlarla karfllafltrla-
maz. Dahas, dzenin kavranmas normatiftir: Dzensel nesne olmas gerektii gi-
bi olan olarak alglanr ve anlafllr. Bu normatif yn sanatlara grmeleri gereke-
ni olduu gibi grmelerinde yardm eder. Ne var ki, bu duyumda verilen bir fley
olmayp ilahi aydnlanma yoluyla gerekleflen bir fleydir. Tanrnn fl sayesinde
tanrsal biimler sanatnn zihninde oluflur. Bundan kan sonu fludur: Gzeli g-
ren kifli gzel yargsnda tamamen nesneldir nk gzel znel lt kabul etme-
dii gibi, grecelilik ieren bir kaynaktan da gelmez.
Augustinusa gre taklit, komedya, fliir yalanlarla doludur. Ancak bu, sanatlarn
ierdii yalanlarn amac insanlar kandrmak veya yanltmak deil, onlara zevk
vermektir. Ona gre, sanatlarn gerei aktarmamasnda kast aramamak gerekir.
Sanatlardaki yalanlar sadece insana haz vermek iin gerekli kurgusal yalanlardr.
Augustinusun Platoncu gemifli felsefesini byk oranda etkilese de yine de Pla-
tonun sanata yaklaflmndan farkl bir sanat anlayflnn olduunu syleyebiliriz.
Platon, sanat metafizik ve politik erevede ele alarak varlk ve devlet asndan
tartflrken, Augustinus tm tanm ve zmlemelerini inan temelinde savunur.
Aquinasn (1225-1274) estetik grfl onun gzel ile sanat arasnda yapt ay-
rmla iliflkilidir. Ona gre, sanat belli bir pratik dzen ierisinde yaplmas geren ifl,
pratik edim veya yapma biimidir. Buna karfln gzellik bir eylem iermez; salt bil-
medeki doyma, derin dflncedir. Gzel, bilifl yetisinde var olur ve edilgendir. G-
zel, estetik nesneyle onu izleyen estetik zne arasndaki karfllkl etkileflim ieri-
sinde grfle zevk veren fleydir.
www.evrenselpdf.com
Dier Orta a dflnrlerinde olduu gibi, Aquinasa gre de gzellik ile iyi-
lik arasnda dorudan iliflki, hatta zdefllik vardr. Gzel, varln z niteliidir; an-
cak o birlik, doruluk veya iyilik nitelikleriyle birlikte ortaya kar. Aralarndaki
fark, iyiliin arzulama yetisiyle iliflkili olmasna karfln, gzelliin bilme yetisiyle
iliflkili olmasdr. Aquinasa gre, bir nesne iyiyse gzeldir. Gzellik ve iyilik iliflki-
li olduklar nesne balamnda ayn gerekliktirler nk her ikisi de nesnenin z-
sel biimine dayanr. Gzel fleyler alglandklarnda zevk uyandran fleylerdir. Alg-
lamann biliflsel olduu dflnlrse gzel onu grenin algsyla, biliflsel yapsyla
belirlenir. Ancak bu Aquinasn tamamen biliflsel znelci bir yaklaflm sergiledii
anlamna gelmez. nk ona gre, gzeli belirleyen, estetik znenin algs, bilifli
veya bilgisi olmasna karfln tm bunlar ve bunlardan kaynaklanan estetik zevki
belirleyen fley nesnenin nesnel zellikleridir. Bir cisimle ilgili gzel bir deneyimi-
nin olabilmesi iin o cisimde belli flartlarn veya zelliklerin gerekleflmesi gerekir.
Bunlar; btnlk veya kusursuzluk, uygun oran ve uyum, aklk veya grkem
zellikleridir.
Btnlk gereklidir nk eksik fleyler, bu eksiklik zellikleri nedeniyle biim-
den yoksundur. Bu btnlk, nesne amacna ulaflrsa gerekleflir. Gzellik, ama-
lln sonucudur. Cismi meydana getiren paralar arasnda da uygun oran ve
uyum gereklidir. Bu estetik orant salt matematiksel veya flekilsel bir orant deil-
dir; bir varln doasna ve amacna uygun gelendir. Aklk ise biimin maddeye
yerlefltirilmesiyle ortaya kar. Aklk nesnenin iindeki biimin z belirimidir.
Aklk dfltan gelen bir fley deildir, nesnenin kendindedir. Aklk nesnenin zihin
tarafndan alglanmasn artrr; bu yzden, nesne ne kadar aklk barndrrsa o
oranda zihin tarafndan alglanr ve deneyimlenir. Nesnedeki bu yetkinlik ve ak-
lk bir bilin tarafndan alglandnda insanda haz duygusu meydana getirir; yani,
bir estetik tutum gelifltirir. Estetik deer ve estetik haz bilinli bir zne ile nesne
arasndaki iliflki sonucu ortaya kar.
Daha nce grdmz gibi Plotinus biimle gzelin iliflkisi zerinde durmufl
olmasna karfln tek tek duyulur varlklarn kendilerine zg gerekliinin olduu-
nu kabul etmediinden onun gzellik yaklaflmnda biim gerein sadece bir gl-
ge fenomeni olarak kalmfltr. Aquinas ile birlikte biim cisimleflerek tek tek nesne-
lerin gzellii bu cisimleflen biimde ait olduklar z biimin kendisini bilince a-
masyla ortaya kyor. Ancak bu z biimi tek tek nesnelerin kendi bireysel biim-
leri olarak deil, ait olduklar trlerin biimleri olarak ortaya kar. Plotinusun
Aristotelesten uyarlayarak gelifltirdii bu grfl Orta an tmeller ve tikeller tar-
tflmasna dayanr. Bu noktada Duns Scotus, Aquinasn grfllerine tamamen kar-
fl kar.
Aquinasa gre btn oluflturan paralar btn oluflturduklarnda kendi z-
sel biimlerini yitirip oluflan btnn zsel biimini alrlar. Scotusa gre ise para-
larn zsel formlar btnn ya da birleflimin zsel formu karflsnda edilgen deil-
dir, tam tersine paralar hem birbirini, hem de btnn zsel biimini etkiler. G-
zellik paralarn kendi aralarndaki tm iliflkilerin niteliinden kaynaklanr. Sco-
tusa gre bir fleyin buluu, yani, bireylii ve bu fley oluflu, zden stndr; te-
kil olarak belirlendii, kusursuz ve biricik olduu iin vardr. Bu nedenle, gzellik
cisimdeki buluun, bireyselliin alglanmasyla ortaya kar (Eco 1999:142). Sco-
tusun bu yaklaflmyla Orta a sadece tmel olarak gzelin sezinlenmesi ve alg-
lanmasn temellendirmeye alflan bir dnem deil, ayn zamanda tekil anlamda
gzelin sezgisini ve algsn temellendirmeye alflan bir dnem olmufltur.
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE Orta adakiSIRA

yediliSZDEsanat snflandrmasnda gramer, mantk, retorik, aritmetik, geometri,
3 astronomi ve mzik konular yer almfltr. adafl sanat snflandrmalarn arafltrarak Or-
ta a sanat ile gnmz sanat arasnda hem sanat trleri hem de sanat anlayfl bakmn-
D fi N E L M
dan ne gibi Dfarklklar
fi N E L M
olduunu belirlemeye alflnz.
S O R U ORTA A
S O R USLAM ESTET
Orta a slam sanat ve estetik anlayflnn genel zellii tpk Hristiyan Orta a-
nda olduu gibi, ontolojik, metafizik, din ve ahlk zellikler taflmasdr. Hem
DKKAT DKKAT
metafizik hem de psikolojik temellendirme asndan Antik Yunan felsefesinin Fa-
rabi (870-950), bn Sina (980-1037) ve bn Rfldn (1126-1198) estetik anlayfllar
N N
SIRA SZDE zerine akSIRA birSZDE
etkisi vardr (Taflkent, 2009: 38). Bu etki zellikle iyi ve gzel ara-
snda kurulan iliflkinin yan sra Tanr-evren iliflkisine dayanarak Tanr ile evrende-
AMALARIMIZ
ki gzelliklerin aklanmasnda sudr kuramnn kullanlmasnda kendini gsterir.
AMALARIMIZ
fade ettiimiz metafizik ve dini temel erevesinde, slam estetiinde sanat ya-
ptnn deeri hakikate uygun dflmesi, yararl, iyi ve mkemmel olmasna baldr
K T A P (Ko, 2009). K Bu T anlamsal
A P ve isel balant dflta tutularak slam sanatn ve estetik
anlayfln deerlendirmek mmkn deildir. rnein, slam sanatnda estetik de-
erin soyut olana yaknlk veya uzakla gre belirlenmesi hakikate ve mkem-
TELEVZYON mellie yaknT E L E olmasndan
VZYON dolaydr.
Bu nedenle slam Felsefesinde gzelin metafiziksel ya da duyularla alglanama-
slam dflnrlerine gre,
alglanan dnyadaki yan gzellik olarak ele alnmas gzel kavramn Tanr ile iliflkili olarak ele almay
varlklarn gzelliklerinin gerektirmektedir. slam filozoflar da genel olarak bu yolu izlemifllerdir. El Kindi,
nedeni
N T E Zorunlu
R N E T Varlk ya da
lk Sebep, yani Tanrdr. Farabi, bn NSinaT E R Nve
E T bn Rfld gibi dflnrlerin metafizik anlayfllarnda Zorunlu
Varlk, Bir, lk Varlk, lk Sebep ve Tanr kavramlar ayn anlama sahiptir. Bu d-
flnrler, tpk Plotinusun metafiziinde olduu gibi, Zorunlu varlktan evrendeki
dier varlklarn nasl meydana geldiini aklamak iin sudr kuramna baflvur-
mufllardr. Zorunlu Varlk ile evren arasnda sz konusu olan varlk veren-varlk
verilen iliflkisi tek tek gzellerin gzelliinin aklanmasnda da ayn flekilde geer-
lidir. Bir baflka deyiflle, Kendisi Mutlak Gzel ve yi olan Tanrdan meydana gele-
cek her fleyin, Onun varlna uygun olarak, gzel, iyi ve yetkin olaca kabul
edilmifltir. Farabiye gre Gzellik, parlaklk ve ihtiflama sahip her mevcd, varl-
en mkemmel durumda olandr. lk Olann varl en mkemmel varlk oldu-
una gre, onun gzellii gzel olan her fleyin gzelliinin stndedir (Farabi,
1993, aktaran Taflkent, 2009:67). Benzer grfl bn Sina tarafndan da dile getirilir.
Ona gre, Zorunlu Varlk Srf Gzellik ve parlaklk sahibidir. O her fleyin gzelli-
inin ve her fleyin hoflluunun ilkesidir(bn Sina, 1960, aktaran, Taflkent, 2009: 78)
Ayn dflnce Mevlana (1206-1274) tarafndan da dile getirilmifltir. Ona gre,
nesnelerde grlen gzellikler Tanrnn belli bir zaman iin onlara verdii bir ni-
teliktir. Bu gzellik geri alnnca, nesnede veya insanda var olan gzellik de kay-
bolur:
Bir duvarn zerine bir nur dfler. O nur duvarn deildir. Duvar o nuru aksettiren
bir ayna gibidir. Gzellerde grlen gzellik de onlarn deildir. Muvakkat bir zaman
iin onlara lutf edilmifl olan ilahi gzelliktir... Btn gzellikler, kudretler, gler, fa-
ziletler ve marifetler hep gzellik gneflinden, yani Haktandr. O gneflten telerden,
bu tarafa gelmifl vurmufltur. O gneflin fl yldzlar gibi geri dner. Ve vurduu flu
beden duvarn terk eder, ekilir gider. Gneflin fl ekilip gnefle geri gidince, her be-
den duvar karanlk ve simsiyah kalr (Mevlana, 2005, Cilt 3-4:186; cilt 5-6: 86).
www.evrenselpdf.com
Grlecei zere, slam filozoflar gzelin metafiziksel ve dini temelini aklar-

ken Tanrya atfta bulunarak tm gzelliklerin kayna ve sahibi olarak Onu gs-
termifllerdir. Bu yaklaflm, Plotinusla bafllayarak zellikle Orta a Hristiyan d-
flnrlerinde egemen olan gzellik anlayflyla temelde ayndr.
slam filozoflar gzelin metafiziksel te-
Resim 4.2
melinin yan sra psikolojik veya duyumsal
adan da incelemifllerdir. Bu incelemede Mevlevilikte nemli
bir ritel olan
haz, hofllanma ve hayret kavramlar nemli sema, Mevleviliin
bir yer tutar. rnein bn Sina, fliir zerine metafiziksel-dini
yazd eserinde fliirin estetik deerinin or- boyutunun estetik
taya kard hazza, memnuniyet ve mutlu- dflavurumunu
yanstr. Sa elin
lua; taklide dayanmasna ve insanlarn do- yukarya doru, sol
al olarak vezin ve melodilere sevgi duy- elin de aflaya
malarna balar. Ona gre, sanatn temelin- doru ak olmas
Tanrdan alp
de var olan taklit ocukluktan itibaren insan insanlara vermeyi
doasnda olan bir eilimdir. Gzeli metafi- temsil eder.
zik temelden ziyade psikolojik adan ele
alan Farabi bu kavram birlik, dzen ve uy-
gunluk asndan aklar.
Daha nce de vurguladmz gibi, este-
tik anlayfl salt insan zihninde, dflncesin-
de veya kitaplarda olan bir fley deildir. Es-
tetik anlayfl, soyut ve somut her tr sanat
eserinde aa vurur. rnein; fliirde, resimde, minyatrde, hat sanatnda, heykel- Oliver Leamana gre, salt
de ve mimaride dnemin ve sanatnn estetik anlayfln grebiliriz. Oliver Lea- tarihsel ve balamsal bakfl
asndan hareket edersek
mana gre ( 2010), sahip olduu dini ve metafiziksel temelden hareketle salt ba- slam estetiinin birok
lamsal bir yaklaflmla slam sanatn anlamaya alflmak onun duyuflsal estetik de- zgn yann gremeyiz.
erini grmemizi engeller. Ona gre, bir sanat eserinin estetik deerini anlamak
iin ille de onu retenin zihninden neler getiini bilmemiz gerekmez (Leaman,
2010: 24). Nasl ki bir doal nesnenin gemifli hakknda hibir fley bilmiyor olsak
da onu estetik olarak deerlendirebiliyorsak, bir sanat eserinin tarihi balamna
dair her fleyi bilmesek de hatta hibir fley bilmesek de bu sanat eseri bizim iin et-
kileyici olabilir (Leaman, 2010: 256).
www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Antik a dflnrlerinin estetik ve sanat konu- syleyebiliriz. Sanatla ilgili Devlette yer alan ko-
1 sundaki grfllerini tanmak. nulardan bir dieri sanatn devletteki yeri, konu-
Antik a felsefecileri btnyle estetik veya sa- mu ve nemine iliflkindir. Platon, baz sanatlarn
nat felsefesine ayrlmfl bir eser kaleme almamfl genleri yanlttn, toplumu kt etkilediini,
olmakla birlikte, eflitli eserlerinde konuyla ilgili akldan ok duygunun kontrolne izin verdiini
ayrntl temellendirmeler yapmfllardr. Bu dne- belirterek sanatn ideal bir devlette daima kon-
min en nemli filozoflarndan Platonun gzellik trol altnda olmas gerektiini dflnr. deal dev-
ve sanat anlayfl Sokratesin etkisinin grld lette sadece gerek gzeli ve erdemleri alglama-
genlik dnemi yazlarnda kavramsal, olgunluk ya yardm edecek sanatlara yer olduunu belirte-
dneminde metafiziksel ve ontolojik, Pisagorcu- rek gerektiinde sanat rnlerinin sansr edil-
luun etkisinin grld yaflllk dneminde ise mesi fikrini savunur. Antik an bir dier nem-
matematiksel grfl temsil eder. Byk Hippias li dflnr Aristoteles Poetika (fiiir stne) adl
diyalogundaki kavramsal zmlemede tek tek eserinde Platonun sanatn mimetik bir etkinlik
gzel fleylerin gzelin kendisini tanmlayamaya- olduu grflne katlsa bile, onun estetik edi-
ca vurgulanarak gzel ile uygunluk, kullanfll- min deerini ve zerkliini savunduunu gr-
lk, yarar ve haz arasndaki iliflki irdelenmifltir. yoruz. Aristotelesin sanat anlayflnda sanat in-
Bu diyalogta Sokratesin yapmaya alflt fludur: san psikolojisi erevesinde temellendirilir. Sa-
Gzel kavramn yle tanmlayalm ki, bu tanm- natn insan doasndan kaynaklanan iki temel
da gzel herhangi bir kifliye, durumu, nesneye nedeni vardr: Taklit itepisi ve taklit rnler kar-
veya lte gre deiflmesin. Bu kavramsal irde- flsnda duyulan hofllanma. Aristotelese gre, sa-
leme esas itibariyle gzelin gerekli ve yeterli ko- nat bilgi veren ve renmeye katkda bulunan
flullarn belirlemeyi amalyor olsa da, aslnda bir mimetik etkinliktir; bu yzden de deerlidir.
Platonun sonraki yazlarnda ortaya kan gze- Sanatn salad bilgi genel ve mmkn olann
lin metafiziksel olarak ele alnmasna bir temel bilgisidir. Aristoteles, estetik deneyim ve yargy
de oluflturur. Olgunluk dnemini yanstan fi- estetik nesneye, estetik zneye ve onlar arasn-
lende ise Platon, yine hocas Sokratesin azn- daki iliflkiyi dayanarak aklamaya alflr. Bu
dan gzelin zsel bir irdelemesini sunar. Byle aklamay Platoncu mimetik sanat kuramna kat-
bir gzel, doumsuz, lmsz, artmaz, eksilmez harsis kuramn ekleyerek yapar. Katharsis kura-
bir gzelliktir; ebedi ve ezelidir, btn dier g- mna gre sanatn amac uyandrd duygularla
zellikler ondan pay alrken o kendinde var, ken- insan ruhunu tutku ve arzulardan temizlemektir.
dinin nedeni ve kendisiyle hep bir rnektir. Pla- Buna gre sanat sadece biliflsel boyutu olan bir
ton, yaflllk dnemi eserlerinden olan Timaios fley deil, ayn zamanda duyuflsal boyutu da olan
diyalogunda bu tzsel gzellik anlayflndan fark- bir fleydir. Estetik deer, bu duyuflsal boyut in-
l olarak gzeli daha somut ve llebilir bir fley san ruhunda arnma yaratt srece artar; tersi
olarak tanmlar: Doru ve uygun orant olarak durumunda azalr. Bu balamda Aritoteles, este-
gzel salt geometrik formdur. Ayrca Platon, Dev- tik ile etik arasnda iliflki kurarak sanatn ve sa-
let adl eserinde sanatn doas, toplumdaki ve natnn amacnn toplumsal normlar ve dzenle
insan hayatndaki yeri zerine zmlemelerde iliflkili olarak bir arnma ortam yaratmak olduu-
bulunarak kendi metafizik ve ontolojik kuram nu syler. Aristotelesin kuramnda estetik, etik
erevesinde Sanat nedir? sorusuna yant arar. ile yakndan iliflkili hatta onun gdm altnda-
Ona gre, sanat gereklikten derece uzak dr. Yeni-Platonculuun kurucusu Plotinus ise
olan, kopyann kopyasn reten mimetik veya Dokuzluklar adl eserinde kendi metafiziiyle
taklitsel bir insan etkinliidir. Sanat gerekliin dorudan iliflkili bir gzel kuram ortaya koyar.
bilgisini vermez nk mimetik etkinlik sanlar Ona gre, tm varlklarn nedeni olan Bir ezeli,
alanyla snrldr. Bu adan, Platonla birlikte ilk ebedi, blnmez, yetkinlik ve btnlk sahibi-
kez sanat epistemolojisinin temellerinin atldn dir. Duyusal dnyann varlklar gzelliklerini su-
www.evrenselpdf.com
dr yoluyla birden alrlar. Bu varlklar ayn za- N

AM A
Antik a ve Orta ada estetik ve sanat felsefe-
manda Bire ulaflmada arac grev grrler. Este- 3 sinin genel zelliklerini ifade etmek.
tik deneyim, tutum, duyum ve yarglar insan Antik ada ve Orta ada estetik ve sanat fel-
Birden uzaklafltrmaz; tam aksine onu Bire yak- sefesi bugn olduu gibi felsefenin bamsz ana
lafltrr. Tek tek varlklarn gzelliklerinin dene- dallarndan biri olmamasna ramen dnemin
yimlenmesi mutlak Akln ve Birin deneyimlen- nde gelen felsefecilerinin estetik ve sanat felse-
mesinde ilk basamak oluflturur. fesinin temel konu ve sorunsallarna alflmala-
rnda deindiklerini grrz. Sokratesle birlikte
N
AM A
Orta a dflnrlerinin estetik ve sanat konu- felsefenin ilgi odann kozmosdan nomosa, ya-
2 sundaki grfllerini tanmak. ni insana, onun eylem, davranfl, duygu ve de-
Orta a Skolastik felsefesinin nl dflnr erlerine dnflmesi estetik konularnn incelen-
Augustinus gzel kuramn birlik, say, eflitlik, mesi iin frsat yaratmfltr. Bu dnemde estetik
oran ve dzen kavramlar zerine kurar. Ona g- konusu hem metafiziksel, hem de kavramsal ve
re, tm gerekliin ve her tr gzelliin bafllca psikolojik olarak ele alnmfltr. Bu metafiziksel
biimi birliktir. Tanr en yetkin birliktir. Tm g- ilgi Plotinusla artarak devam etmifl; Orta ada
rnen fleyler bu yetkin birlie yneldikleri iin daha ok dini kaynakl bir metafizie dnflerek
gzeldirler. Gzel olan fleyler en yetkin varlktan en st dzeye kmfltr. Bu balamda gzelin te-
pay aldklar iin gzellikte znellik ve grecelik mellendirilmesi, Platon, Augustinus, Farabi ve
olmaz. Orta an dier dflnr Aquinasa g- Mevlana gibi dflnrlerce dea, Bir, Mutlak Var-
re, sanat beceri ve pratik gerektirirken gzel ey- lk, lk Sebep veya Tanr ile iliflkilendirilerek ya-
lem iermez, tamamen bilifl yetisinde var olur. plmfltr. Bu iki dnemin bir baflka ortak zellii
Gzel onu alglayann biliflsel yaps tarafndan sanat ve estetiin insan algsnn ve beceri reti-
belirlenir. Gzeli belirleyen estetik znenin alg- minin bir paras olarak grlmfl olmasdr. Ay-
s olsa da estetik beeniyi, dolaysyla yargy be- rca, gzelin iyi kavramyla zdefllefltirilmesi, etik
lirleyen fley nesnenin kendi nesnel zelikleridir. ile estetiin i ie dflnlmesi bu iki dnemin
Bir cismin gzel olarak alglanmas iin o cismin ortak zelliklerindendir. Gzelle iyinin iliflkisi sa-
drt temel flart veya zellii (btnlk, uygun- dece kavramsal temelde deil, ayn zamanda ah-
luk, aklk ve grkem) bnyesinde barndryor laki, eitimsel ve estetik boyutlaryla da ele aln-
olmas gerekir. Estetik yargnn ltlerinin este- mfltr. rnein Platon, eitimin bir amacnn da
tik nesnenin kendisinde bulunan zelliklere da- genlere gerek gzellii grmeyi salayarak on-
yand iddias erevesinde Aquinasn modern lara erdemi ve iyiyi kazandrmak olduunu vur-
estetiin nesnelci estetik yarg kuramnn ilk r- gular. deal bir devlette gzelin ve iyinin genler
neini ortaya koyduu sylenebilir. El Kindi, Fa- tarafndan anlafllmas devletin ve geleneklerin
rabi, bn Sina ve bn Rfld gibi slam felsefecile- srmesi asndan nemlidir. Antik a ve Orta
rine gre alglanan dnyadaki varlklarn gzel- a dflnrlerinin estetik ve sanat kuramlarnn
liklerinin nedeni Zorunlu Varlk ya da lk Sebep, arlkl olarak arasalc bir yan sz konusudur.
yani Tanrdr. bn Sinaya gre Zorunlu Varlk Bu nedenle, sanat alan zerk, kendinde deeri
srf gzellik ve parlaklk sahibidir; dier her fle- olan ve bu deer iin var olan bir alan olarak g-
yin gzelliinin ve hoflluunun temel ilkesi Zo- rlmemifltir. Sanat, insan ve onun oluflturduu
runlu Varlk ya da Tanrdr. En yetkin olan Tan- kurumlar iin iyi, gzel ve yararl olan rettii
rdan gelen her fley onun varlna uygun olarak srece deerlidir.
gzel, iyi ve yetkin olacaktr. Mevlana da ayn
flekilde dnyada algladmz tm gzelliklerin
Tanrdan kaynaklandn syler.
www.evrenselpdf.com
N
AM A
Gzellik ile yarar, iyilik ve doruluk arasndaki
4 iliflkiyi kavramak.
Antik a ve Orta a estetik ve sanat kuramla-
r gz nne alndnda gzel kavram yarar, iyi
ve doru kavramlaryla iliflkili olarak temellendi-
rilmifltir. Platonun metafiziindeki idealar kura-
m hatrlanacak olursa varlk hiyerarflisinin en te-
pesinde Doru ve yi ideleri bulunur. Platon, g-
zel idesini bu iki mutlak ide ile ayn ontolojik ve
epistemik statye koyarak kendinden sonraki
Antik a ve Orta a felsefecilerini etkileyecek
gzel-iyi veya gzel-iyi-doru anlayfln etkile-
mifltir. Bylece bir estetik deer olan gzel, ayn
zamanda etik ve epistemik deer haline gelmifl
olur. Estetik deer, psikolojik, eitimsel ve sos-
yolojik zenginlik getirdii srece yararldr. Bu
yzden Platon ve Aristoteles estetiinde bir fleyin
estetik deeri, rnein gzellii, o fleyin insan
hayatna, topluma, gelenek ve greneklere kat-
ksna, genler stndeki etkisine gre belirlenir.
Platona gre, sanatn toplumdaki yeri ve ifllevi
bile getirdii yarar ve iyilik temelinde veya ka-
zandrd erdemler erevesinde dflnlr. An-
tik a ve Orta a estetik ve sanat kuramlarn-
da gzel ile doru arasnda da bir iliflki vardr.
Platon ve Aristotelesin mimetik kuramlar gz
nne alndnda epistemik adan bir birine
karflt iki grfl ortaya kar. Platona gre mime-
tik bir etkinlik olan sanat dorunun bilgisini ver-
mez nk mimetik edimler gereklik alannda
deil sanlar alannda gerekleflir; halbuki Aristo-
telese gre, mimetik etkinlie dayanan sanat ge-
nel doruluun bilgisini verir. Plotinus ise sanat-
nn mimetik etkinliinde Birin, Gzelin, Do-
runun ve yinin znden bir fley yanstt iin
insan mutlan bilgisine yaklafltrarak ycelttii-
ni syler. Aquinasa gre gzel ve iyilik arasnda
dorudan bir iliflki vardr. Varln z nitelii olan
gzel, birlik, iyilik ve doruluk nitelikleriyle or-
taya kar. Orta ada sanat, topluma, inanlara
ve ilahi dzene hizmet ettii srece yararldr,
iyidir ve gzeldir dflncesi egemendir. Gzellik
ile iyilik arasndaki iliflki Orta a slam filozof-
lar arasnda da kabul edilen bir grfltr. Gzel,
iyi olduu iin gzeldir.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Platonun gzellik anlayfl- 6. Afladakilerden hangisi Orta a slam estetiinin
nn zelliklerinden biri deildir? zelliklerinden biri deildir?
a. Gzel, doru ve uygun orantdr. a. Metafizik, dini ve ahlaki zellikler taflr.
b. Gzel, mutlak ve tzsel bir varlktr. b. Sanat yaptnn deeri hakikate uygun dflmesi,
c. Gzel sevginin nesnesi, onun yneldii fleydir. iyi ve mkemmel olmasna baldr.
d. Gzel tm gzelliklerin ondan pay ald bir var- c. Gzel kavram mantksal olarak belirlenebilir.
lktr.
d. Gzelin ayn zamanda psikolojik ve duyumsal
e. Gzel, tek tek fleylerde gzel olandr.
boyutu da vardr.
e. Gzel kavram duyularla alglanamayan yarat-
2. Platonun Byk Hippias eserinde Sokratesin gze-
cyla iliflkili bir kavramdr.
lin kavramsal olarak belirlenmesini ele ald diyalog-
larda gzel iin afladaki ltlerin hangilerinin uygun
olup olmad irdelenmifltir? 7. Afladakilerden hangisi Orta a liberal sanatlar s-
a. Yararllk, uygunluk, kullanflllk, grelilik, haz nflandrmasnda yer almaz?
b. Yararllk, uygunluk, mantksallk, nesnellik a. fiiir
c. Mantksallk, nesnellik, kullanflllk, grelilik b. Mantk
d. Evrensellik, nesnellik, uygunluk, kullanflllk c. Retorik
e. Evrensellik, yararllk, ahlakllk, uygunluk d. Gramer
e. Geometri
3. Afladakilerden hangisi Platonun gzel kuram er-
evesinde savunulamaz? 8. Afladaki dflnrlerden hangi ikisi gzele ynel-
a. Gzel kavramnn kendisi baflka, tek tek fleyle- meyi insan doasnda var olan bir eilim olarak grr?
rin gzel olmas baflka bir fleydir.
a. Platon-Aristoteles
b. Gzel, zamana ve mekana gre deiflmeyen, g-
b. Plotinus-Aquinas
receli olmayandr.
c. Aristoteteles-bn Sina
c. Gzel, salt duyu yoluyla haz verendir.
d. Plotinus-St. Augustinus
d. Gzel, orantl olan ve llebilendir.
e. Gzel ve yi, mutlak ve gerek varlktr. e. Farabi-Mevlana
4. Afladakilerden hangisi Aristotelesin sanat kura- 9. Bir Orta a mimari eserine bakan kifli sadece kili-
mnda yer alan bir grfl deildir? se, katedral veya cami binas grmez. Onun arkasnda-
a. Sanatn grevi acma ve korku duygularyla ru- ki deerleri de grr. diye dflnen bir sanat yorum-
hu tutkulardan arndrmaktr. cusu hangi bakfl asndan hareket etmektedir?
b. Sanatsal etkinlik salt estetik deerle iliflkili deil- a. Dini, metafizik, psikolojik
dir ayn zamanda ahlaki deerle de iliflkilidir. b. Dini, metafizik, biimsel
c. Sanat toplum iindir ve tm toplumsal olgularn c. Psikolojik, biimsel, ontolojik
irdelenmesini gerektirir. d. Psikolojik, duyumsal, balamsal
d. Sanatsal deer sadece doada olann olduu gi- e. Dini, metafizik, balamsal
bi aktarlmasyla ortaya kar.
e. Sanat genel olan stne bilgi retir.
10. Afladaki dflnrlerin hangisi gzeli metafiziksel
bir temel zerine kurmaz?
5. Afladaki ifadelerden hangisi Augustinusun gzel-
a. Platon
lik anlayfln yanstmaz?
b. Aristoteles
a. Gzel, birlik, oran ve dzene dayanr.
b. Gereklikten uzak yalanlar ieren sanat, insan c. Plotinus
kandrmay hedefler. d. Aquinas
c. Gzel, saysal olarak temellendirilebilir. e. Mevlana
d. Gzele ilahi aydnlanma yoluyla ulafllr.
e. Gzel, onu grenin biliflsel yaps tarafndan be-
lirlenir.
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
DEVLET (601a-602c) - Bir ev eflyasnn, bir hayvann, bir davranfln zellik-
- yleyse diyebiliriz ki flairler, Homeros baflta olmak leri, gzellii, kusursuzluu neyi gzetir? ster insan, is-
zere, en yksek deerleri anlatrken olsun, herhangi ter tabiat onu ne iflte kullanmak iin yapmflsa onu g-
bir fleyi uydururken olsun, birer benzetmecidirler sade- zetmez mi?
ce; gerein kendisine ulaflamazlar. Demin dediimiz - Baflka fley gzetmez.
gibi, ressam nasl kunduracln ne olduunu bilme- - Demek bir fleyi kullanmann onu herkesten daha iyi
den bir kundura resmi yapyor, bir sanat onlardan ok bildii, yapana gidip kulland aletin ifle yarayp yara-
bilmeyenler de renklere, biimlere bakp onu sahici gi- madn sylemeye hakk olduu su gtrmez. rne-
bi gryorlarsa, bu da yle. in, kaval alan ald kaval yapana bilgi verir, kava-
- Doru. ln nasl olmas gerektiini syler, o da szn dinler.
- fiair de her halde ele ald sanata, kelimeler ve cm- - Elbette.
lelerle uygun renkler veriyor, asln bilmedii fleyin y- - Demek ki kavaln iyi ve kt taraflarn, almasn bi-
le bir benzerini yapyor ki, onun gibi yalnz kelimeler- len syleyecek, yapan da inanacak ona.
den anlayan kimseler, lye, ritme, dzene kaplarak, - Evet.
flairin kunduracl da, savafl sanatn da tam olduu gi- - Bir algy yapan, onun iyilii, ktl stnde al-
bi verdiini sanyorlar. Szlerini yle sslyor ki srk- danmaz; nk alana danflmfl ve dedikleri tutmufltur;
lyor insanlar. fiairlerin sylediini fliirin renklerinden ama asl bilgi algy kullanandadr.
syrp da yaln sze evirdin mi ne hale gelir, bilirsin; - Doru.
denemiflsindir sen de bunu. - Peki ya benzetmeci? Resmini yapt fleyi kullanr da
- Evet. m bilir, iyisini, ktsn ayrt eder? Yoksa gider, bilen-
- Baz insan yzleri vardr hani, tazelikten baflka gzel- lere danflr, dediklerine uyar da ylemi yapar resimle-
likleri yoktur; genlik bir ekildi mi zelerinden, kimse rini?
bakmaz yzlerine. Onlara benzetebiliriz fliirleri. - Ne onu yapar benzetmeci, ne de bunu.
- Bu benzetme doru. - Demek ki benzetmeci benzettii fleylerin asln ne
- fiimdi flunu dfln bakalm bir de: Uydurma varlklar kendi bilir, ne de baflkalarndan renir.
yapan, benzetmeci dediimiz adam gerekten anlamaz, - yle grnyor.
yalnzca grnfl bilir deil mi? - Yapt fleyleri bilmeyen bir usta! Ne hofl deil mi?
- Evet. - Pek hofl deil dorusu.
- Yarda brakmayalm bu konuyu, sonuna kadar gide- - Yapt her fleyi benzetecek,ama iyi mi, kt m oldu-
lim. unu bilmeyecek. Benzetmeye alflt fley de her hal-
- Git bakalm. de halka ve bilgisizlere gzel gelen neyse o olacak.
- Ressam, bir dizgin, bir de gem izdi diyelim. - Baflka bir fley olamaz ki.
- Peki. - flte flimdi iki fley zerinde anlafltk sanrm. Biri flu:
- Ama bunlar yapan sarala demircidir. Benzetmeci benzettii fleylerin ne olduunu pek bil-
- Dizginle gemin nasl olacan bilen ressam mdr? mez, yapt ifl ciddi insanlara yakflmayan bir oyundur.
Hatta onlar yapan sarala demirci midir? Bundan anla- teki de flu: Tragedya fliiri dzenler, ister ambos, ister
yan daha ok dizginle gemi kullanmasn bilen atlara Epos lsn kullansnlar, bal gibi benzetmecidirler.
bakan deil midir? - Tamam.
-ok doru. - Peki, Zeusun bafl iin, bu gerekten derece uzak
- Bunu her fley iin doru sayamaz myz? bir fley deil mi? Syle yle deil mi?
- Nasl? - yle.
- Her fleye bal sanat var: Kullanma sanat, yapma
sanat, benzetme sanat. Kaynak: Platon (1980). Devlet. eviren: Sabahattin
- Evet. Eypolu ve M. Ali Cimcoz, stanbul: Remzi Kitapevi, s.
287-289.
www.evrenselpdf.com

1. e Yantnz doru deilse, nitenin Platon bl- 6. c Yantnz doru deilse, nitenin Orta a s-
mnde yazlanlar yeniden okuyun. Platonun lam Estetii blmn yeniden okuyun. Orta
eflitli dnemdeki yazlarnda gzeli doru ve a slam estetii daha ok ontolojik, dini, ah-
uygun orant, mutlak ve her fleyin ondan pay lk, metafizik ve psikolojik temellendirmeler
ald tzsel bir varlk ve sevginin nesnesi ola- zerinden gzel kavramn aklar. Gzel kav-
rak tanmladn hatrlayacaksnz. Ancak Pla- ramnn mantksal olarak belirlenmesi bu ne-
ton hibir zaman gzeli tek tek fleylerin gzelli- min genel zelliklerinden biri deildir.
i olarak tanmlamamfltr. 7. a Yantnz doru deilse, nitenin Orta ada
2. a Yantnz doru deilse, nitenin Platon bl- Estetik ve Sanat Felsefesinin Genel zellikleri
mn yeniden okuyun. Platonun Byk Hip- blmn yeniden okuyun. Retorik, mantk,
pias diyalogunda gzel tartflmasn yararllk, gramer ve geometrinin liberal sanatlar snflan-
uygunluk, kullanflllk, grelilik ve haz ltle- drmasnn iinde yer alrken, fliir bir beceri ve
ri erevesinde tartflp gzelin kavramsal bir ta- zanaat tr olarak grlr.
nmn belirlemeye alflmfltr. 8. c Yantnz doru deilse, nitenin Aristoteles
3. c Yantnz doru deilse, nitenin Platon bl- ve Orta a slam Estetii blmlerini yeni-
mnde yazlanlar yeniden okuyun. Greceksi- den okuyun. Aristoteles sanatn varln insan
niz ki Platon genlik dneminden itibaren g- doasndaki taklit itepisi ve taklit edilen nesne
zel kavramn tek tek fleylerin gzelliinden ay- karflsnda duyulan hofllanma duygusuna ba-
rarak Gzel ve yi idealar mutlak ve gerek var- lar. bn Sina da zellikle fliir sanatn tartflrken
lklar olarak alr. Bu yzden de gerekten gzel fliir sanatnn taklide dayandn ve insanlarn
olan duyulur dnyaya ait olmad gibi, haz ve- doal olarak vezin ve melodilere sevgi duyduk-
ren bir fley olarak da alnamaz. larn syler. Her iki felsefeci iin de gzele y-
4. d Yantnz doru deilse, nitenin Aristoteles nelme insan doasnda var olan taklit itepisi
blmnde yazlanlar yeniden okuyun. Aristo- ve hofllanma eilimlerinden kaynaklanr.
teles katharsis kuramyla sanatn amacnn ac- 9. e Yantnz doru deilse, nitenin Orta ada
ma ve korku duygularyla ruhu tutkulardan arn- Estetik ve Sanat Felsefesinin Genel zellikleri
drmak olduunu ileri srmfltr. Onun estetik blmn yeniden okuyun. Sz edilen d-
kuramnda mimetik etkinlik salt estetik deer flnce maddi bir yn bulunan sanat eserinin
taflyan bir etkinlik deildir; mimetik etkinliin arkasnda duran bir metafiziksel, dini ve ba-
amac ayn zamanda iyi ve ahlaki olarak olmas lamsal boyut olduunu vurgular.
gerekeni ortaya koymaktr. Aristoteles estetik 10. d Yantnz doru deilse, nitenin Aristoteles
nesnenin estetik znede duygulardan ve tutku- blmn yeniden okuyun.
lardan arnma veya temizlenme yaratp yarat- Aristoteles gzeli daha ok psikolojik adan
mamas asndan sanatsal deeri olduunu be- estetik zne ve nesne iliflkisi erevesinde ele
lirtir. Estetik deneyim sadece doada olan ol- almfltr. Aquinas gzeli her ne kadar epistemik
duu gibi aktarmaz, onun znde biliflsel ve ve biliflsel ynden ele almflsa da nihai olarak
duyuflsal boyut da vardr. bir Orta a dflnr olarak Tanr ile iliflkili
5. b Yantnz doru deilse, nitenin Augustinus olarak temellendirmifltir.
blmnde yazlanlar yeniden okuyun. Augus-
tinusnin gzel kuramnda gzel kavram say,
birlik, oran ve dzen kavramlaryla aklanmfl
ve temellendirilmifltir. Gzel onu alglayann bi-
liflsel yaps tarafndan belirlenir. Yalnz bununla
Augustinus gzelin greceliini savunmaz. G-
zel Tanrnn birliinden pay aldndan ve gzel
Tanrnn ilahi aydnlatmas sayesinde insan bi-
lincine sunulduundan nesnel ve mutlaktr.
www.evrenselpdf.com

Sra Sizde 1 fun grflleri ne gibi sorun yaratabilir. fiyle dflnebi-
Platonun sanat yaptnn varl ile ilgili bu l snf- liriz: Bir toplum, sosyal ve kltrel yaps gerei baz
landrmas onun sanatsal bilgiye iliflkin grflnn te- sanatlar dierlerinden daha nemli ve deerli grerek
melini yanstr. fiyle dflnebiliriz: Platon zaten nl bu sanat rnlerini daha fazla dllendirebilir. Tpk
maara benzetmesiyle bu dnyada grdklerimizin, al- baz lkelerde futbol, bazlarnda basketbol, dier baz-
gladklarmzn gerek varlklar deil, glgeler olduu- larnda da beysbolun daha ok seviliyor olmas gibi.
nu belirtmifltir. Gerek varlk, bu grnenlerin arkasn- Ancak, devlet adna bir sanatn snrlandrlmas veya
da olan, her varln kendisinden pay alarak varlk ala- yasaklanmas adafl demokratik deerlerle badaflr
nna geldii idealardr. yleyse, gerek bilgi her zaman bir grfl deildir. Platonun devlet anlayflnda bu ve
idealarn bilgisidir. dealar doufltan gelen ve akl yo- benzeri snrlandrmalar mevcuttur. nk, Platon dev-
luyla kavranan gerekliklerdir. Sanat, glgelerden iba- leti mutlak ve deiflmez bir doruluk ideas zerine kur-
ret olan grnenler dnyasnn resmini yanstt iin duu iin onun devlet anlayflnda bu gibi sorunlarn
onun gerek bilgiyle bir ilgisi yoktur. fiimdi, Platonun ortaya kmas kanlmaz grnmektedir. Benzer ne-
devlet felsefesinden flu temel bilgileri hatrlayarak fly- denledir ki, yirminci yzyl felsefecilerinden Karl Pop-
le bir akl yrtme yapalm. Bilindii gibi Platon, devle- per, Platonu ak toplum dflmanlar arasnda gster-
tin idealara gre ynetilmesi gerektiini, idealara da en mifltir. Aristotelesin durumuna gelince. Estetik ile etik
iyi filozoflarn sahip olmasndan dolay filozoflarn dev- arasnda uygunluk arama, ya da estetii etie indirge-
let baflkan olmas gerektiini savunur. Ancak, ynetici- me dflncesi eski alarda ok daha fazla idi. Estetik
lere de idealar reterek, yani onlar filozoflafltrarak ile etik gibi iki farkl deer arasnda zaman zaman atfl-
yine devleti idealara gre ynetebiliriz. Yani, ya filozof- mann kmas mmkndr. Ancak, bu olas atflmada
lar devlet baflkan yaparak, ya da devlet baflkanlarn fi- nceden bir alann stnln veya nceliini pefli-
lozoflafltrarak devleti iyi ideasna gre ynetmifl olu- nen kabul etmek estetik etkinlikler iin nemli snrlan-
ruz. Peki, ayn fley sanat iin sz konusu olabilir mi? drmalar yaratr. Estetie salt etiki gzyle bakmak
Yani, gerein bilgisine sahip olmadan sanat eseri re- onun zerkliini zedeler. Bu sonu ise adafl sanat an-
ten sanatlara rettikleri fleyin gerek ideasn rete- layfllarndan zerki yaklaflm iin kabul edilebilir bir
rek idealara gre bir sanat ortaya karmak mmkn durum deildir.
olabilir mi? Byle bir fley mmkndr. Bir sanat da
kopyasn rettii nesnelerin gerek bilgisini renebi- Sra Sizde 3
lir. Ancak bu, yine de rettii sanat eserinin kendisini Gnmz sanatlar iin farkl snflandrmalar yaplmak-
glgenin sureti olmaktan karmaz. Platonun kuramn- tadr. Bu snflandrmalardan birine gre (Yolcu, 2004)
da sanat eserinin kendisi ontolojik olarak idealardan yedi farkl sanat trnden bahsedebiliriz: Yzey Sanat-
farkl bir alandadr. Bu nedenle, ona iliflkin bilgi hibir lar: Resim ve resim trleri, minyatr, karikatr, foto-
zaman gerei yanstmaz. raf, ssleme vb. Hacim sanatlar: Heykel ve seramik
vb. Mekn Sanatlar: mimari ve peyzaj mimarisi gibi.
Sra Sizde 2 Dil Sanatlar: Roman, hikye, fliir, deneme, senaryo vb.
Hem Platon, hem de Aristotelesin sanata arasal bir de- Ses Sanatlar: Her tr mzik tr. Hareket Sanatlar:
er verdiini syleyebiliriz. Platon, sanatsal etkinlikleri Bale, dans trleri, pandomim vb. Dramatik Sanatlar:
devletin varl asndan dflnrken birok sanata s- Tiyatro, opera, sinema, glge oyunu vb. fiimdi, Orta
nrlama, kstlama ve yasaklama getirmektedir. Aristote- a sanatlarna bakarsak, mzik dflnda hi birinin a-
lesin sanat anlayflnda da bir tr indirgemeci ve snr- dafl sanat gruplar arasnda yer almadn grrz. Or-
landrc bir anlayfl sz konusudur. Bu anlayflta estetik ta ada sanat deyince daha ok bilgi ve beceriye da-
deeri belirleyen etik deere ve normlara uygunluktur. yanan insan edimleri anlafllr. Bu bilgi ve becerinin ie-
Her iki dflnrn pozisyonu zerklik karflt grfl rik olarak sanatsal deerini belirleyen ise insan hayat
yanstr. Aristotlesin grfl ise tipik bir ahlak yakla- asndan yarar ve iyilik getirmesidir. Gnmz sanat
flmdr. Peki, zerki yaklaflm asndan bu iki filozo- anlayflnda bilgi ve beceri sanatn kendi teknik alan
www.evrenselpdf.com
ierisinde deerlendirilen bir fleydir. Modern sanat s- Platon (1975). Byk Hippias, Byk Klasikler:
nflandrmasnda nemli olan her sanat alannn fayda Eflatun II. eviren: Oya zay, stanbul: Hrriyet
salama ltnn dflnda kendi baflna zerk olmas- Yaynlar.
dr. Orta ada bir urafln tr olarak sanat alan olup Platon (1980). Devlet. eviren: Sabahattin Eypolu ve
olmadn belirleyen daha ok biliflsel bakfltr. Orta M. Ali Cimcoz, stanbul: Remzi Kitapevi.
ada biliselci ve arasalc bakfl as sanat snflandr- Platon (2011). filen-Dostluk. Hasan Ali Ycel Klasik-
masn belirlerken, adafl sanatta daha ok estetik ve leri Dizisi. eviren: Sabahattin Eypolu ve Azra Er-
psikolojik bakfl belirleyici olmaktadr. hat, stanbul: Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar.
Platon (1980). The Collected Dialogues of Plato. Prin-
ceton, New Jersey: Princeton University Press.
Plotinus (2006). Dokuzluklar I. eviren: Zeki zcan,
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek stanbul: Alfa Aktel.
Kaynaklar Taflkent, Ayfle (2009). Frb, bn Sin ve bn Rfldde
Augustinus (2009). tiraflar. eviren: idem Drfl- Estetik. Yaynlanmamfl Doktora Tezi. Marmara ni-
ken, stanbul: Kabalc. versitesi Sosyal Bilimler Enstits. stanbul.
Aristoteles (1990). Politika. eviren: Mete Tunay, s- Tunal, smail (1983). Grek Estetii. stanbul: Remzi
tanbul: Remzi Kitapevi. Kitapevi.
Aristoteles (2008). Poetika. eviren: Samih Rifat, stan- Yetkin, Suut Kemal (1972). Estetik Doktrinler. Anka-
bul: Can Yaynlar. ra: Bilgi Yaynevi.
Beardsley, Monreo C. (1975). Aesthetics from the Yolcu, Enver (2004). Sanat Eitimi Kuramlar ve Yn-
Classical Greece to Present: A Short History. temleri. Ankara: Nobel Yayn Datm.
The University of Alabama Press.
Black, Deborah L. (1998) Aesthetics in slamic Phi-
losophy. Routledge Encyclopedia of Philo-
sophy. London: Routledge.
Budd, Malcolm (1998). Aesthetics. Routledge Ency-
clopedia of Philosophy. London: Routledge.
Craig, Edward (1998) Routledge Encyclopedia of Phi-
losophy. London: Routledge
Davies, Stephen (2009) A Companion to Aesthetics.
Chichester, U.K. ; Malden, MA: Wiley-Blackwell.
Eco, Umberto (1999). Ortaa Estetiinde Sanat ve
Gzellik. eviren: Kemal Atakay, stanbul: Can Ya-
ynlar.
Frb (1993). Kitbs-Siysetil-medeniyye, Fevz
Mitr Neccr ( nflr.), Beyrut: Drul-Maflrk.
Gaut, H. ve Lopes D. M. (editorler) (2008). The Rout-
ledge Companion to Aesthetics. London: Rout-
ledge.
bn Sina (1960) efl-fiif/el-lhiyyt I-II. George Ana-
wati, Said Zyed (nflr.). Kahire.
Kurtolu, Zerrin (1992). Plotinusun Aflk Kuram. An-
kara: Gndoan Yaynlar.
Leaman, Oliver (2004). slam Estetiine Girifl. evi-
ren: Nuh Ylmaz, stanbul: Kre Yaynlar.
Mevlana Celaleddin-i Rumi (2005). Mesnevi: Konula-
rna Gre Aklamal Mesnevi Tercmesi (1-6
Cilt). eviren: fiefik Can, stanbul: tken Neflriyat.
www.evrenselpdf.com
5
Amalarmz
N
ngiliz deneyimci dflnrlerden Hutcheson ve Humeun estetik hazzn kay-
N
nana iliflkin grfllerini tanyabilecek,
N
Kantn estetik ve beeni yargs konusundaki felsefi yaklaflmn tanyabilecek,
Alman dealist felsefenin zmn estetik alanda arad sorunu ve ona y-
N
nelik yaklaflmlar tanyabilecek,
N
Shelling, Schiller ve Hegelin sanat ve estetik grfllerini ifade edebilecek,
Schopenhauer ve Nietzschenin sanat ve estetik grfllerini aklayabilecek-
siniz.
Anahtar Kavramlar
ngiliz Deneyimcilii Kant
Alman dealizmi Schiller
Beeni Yargs Hegel
Beeni lt Shelling
Hutcheson Schopenhauer
Hume Nietzsche
Baumgarten
indekiler
GRfi
Estetik ve Sanat 17. ve 18. Yzyl NGLZ DENEYMCL VE
Sanat ve Estetik ESTETK
Felsefesi Anlayfl ALMAN DEALZM, ESTETK VE
SANAT ANLAYIfiI
www.evrenselpdf.com
17. ve 18. Yzyl Sanat ve
Estetik Anlayfl
GRfi
18. yzyl ngiliz deneyimcilii ile Alman idealizminin sanat felsefesi ve estetik ta-
rihi asndan ortak zellii bu dnem dflnrlerinin dorudan estetik bilgi ve
yargnn kayna, doas, temeli, lt ve nitelii; dier bilgi trlerinden fark ze-
rinde odaklanmfl olmalardr. Bu dnem estetik incelemelerinde estetik bilgi veya
yargnn isel ve znel temeline karfln nesnel veya genellefltirilebilir bir ynnn
olup olmad sorunu Hutcheson, Hume, Kant ve Hegel gibi filozoflarn ele ald
bafllca sorunlardan biri olmufltur. On sekizinci yzyl ayn zamanda estetik sz-
cnn ortaya kt dnemdir. Baumgarten, estetik szcn ilk kullanan d-
flnr olarak Estetik adl alflmasnda bu kavramn felsefenin bir dal olarak zerk-
liini, snrlarn ve ieriini ortaya koymaya alflmfltr.
nceki blmde akladmz gibi, Antika ve Ortaa dflnrlerinin sanat
ve estetik konusundaki grflleri ilgili dflnrn metafizik sistemlerinin bir sonu-
cu olarak ortaya kmfltr. Ayn durum Kant, Schiller ve Schelling ve Hegel gibi d-
flnrler iin de sz konusudur. Bir farkla ki bu dflnrler estetik konusunu sa-
dece kendi baflna zerk bir felsefi sorun olarak deil, ayn zamanda kendi felsefi
sistemleri iinde tam olarak yantlayamamfl olduklar ciddi bir problemin yantn
aramak, bir kfl kaps bulmak iin estetik alana ynelmifllerdir. Bu problem, ki-
mi dflnrlerce felsefenin farkl alanlarnda zgrlk-doa, zihin-doa, metafizik-
sel ben-deneysel ben, bilinli-bilinsiz ve objektif-subjektif varlk gibi kavramlarla
dile getiriliyor olsa da temelde ayn tartflmay ifade eder. Bu blmde ele alaca-
mz Alman dflnrlerinin sanat ve estetik konusundaki alflmalarnn merkezin-
de bu problem olduunu greceiz. Bu dflnrlere gre, estetik alan bu proble-
min zm iin en uygun alandr.
NGLZ DENEYMCL VE ESTETK

On sekizinci yzylda sanat ve estetik alannda nemli geliflmelerin ortaya kt
akademik evrelerden biri de ngiltere olmufltur. Sanat ve gzelin bafll baflna ba-
msz ve zerk bir alflma alan olarak ortaya kmasnda bu dneme ok fley
borluyuz. Estetiin temel konularndan biri olan beeni kavram bu dnemde
konuyla ilgili eserlerin ana temas olmufltur. rnein, Francis Hutchesonun G-
zellik, Dzen, Uyum ve Dizayn; David Humeun Beeni lt zerine ve Ed-
mund Burkeun Gzel ve Yce dealarnn Kayna zerine Felsefi Bir nceleme
adl alflmalar beeni yargsn ele alr. ngiliz deneyimciliinin nde gelen dfl-
www.evrenselpdf.com
nrlerinden John Locke estetik konusuyla ilgilenmemifl olmakla birlikte, onun ge-
nel bilgi kuram Hutcheson araclyla bu dnemin estetik yaklaflmnda etkili ol-
mufltur. On sekizinci yzyl deneyimci estetik kuramnn ana zellii sanat ve es-
tetik incelemede nesneden zneye, sanat yaptndan onu alglayan ve deerlendi-
ren zneye doru bir ynelme olmasdr. Byle bir yaklaflmda, estetik beeninin
kayna sanat eseri veya estetik objeden ziyade estetik znenin i deneyimlerinde,
i duyusunda, isel duygululuunda veya hissindedir. Tm deneyimci dflnrle-
re gre estetik haz belli bir ilgiye veya kara deil, insann i duyusuna veya duy-
gusuna dayanmakta olup, dorudan ve aracsz alglama sonucu ortaya kar. Afla-
daki sayfalarda, Hutcheson ve Humeun grfllerinde gzellik hazznn kayna
ve beeni ltnn dayana asndan ele alnacaktr.
Hutcheson: Gzellik Hazznn Kayna Duyumdur

Francis Hutcheson (1694-1746/7), etik ve estetik yarglarn duyguya bal olduu-
nu savunan ilk dflnrlerden biridir. Hutchesonun gzellik grflnn ana ilke-
si onun gzellik, bizde ortaya kan ideadr ifadesinde yatar. Estetik haz i du-
yu araclyla elde edilir. Bu duyu, befl duyu araclyla elde ettiimiz uyarclara
dayansa da onlardan tamamen farkldr. nk, estetik duyunun nesnesi insann
yapsnda var olan belli dfl objelerden hofllanmayla ortaya kan hazdr. Bu neden-
le, gzellik nesnelerdeki bir nitelik deil, nesneleri alglayann belli duyumlarla el-
de ettii hazza karfllk gelir.
Bizde var olan i duyu yardmyla gzellik hazz bilginin, akln ve deneyimin
herhangi bir katks olmadan; kiflisel ilgiden ve yarardan uzak; dorudan ya da ara-
csz; zorunlu olarak elde edilir. Dier canllarda olmayan bu yksek alglama g-
cnde haz,
herhangi bir ilkeler bilgisinden, karfllafltrmal iliflkiden, nedenlerden veya nesne-

nin yararndan deil; gzellik ideasyla birlikte hemen zihnimizde ortaya kar.
Hibir doru bilgi de bu gzellik hazzn artrmaz. ...Dahas, gzellik ve uyum ide-
alar, dier duyum idealar gibi, zorunlu ve aracsz olarak bize hofl gelirler (Hutc-
heson, 1973:36).
Hutcheson, estetik hazzn Hutchesona gre byle bir haz doaldr nk herhangi bir gelenek, eitim ve
insandaki i duyu rnekten bamsz olarak ortaya kar. Zorunludur nk iradi eylemlerden ba-
araclyla ortaya ktn
savunan dflnrlerden msz olarak vardr. Gzmz ak olduu srece estetik nesneye baktmzda is-
biridir. Gzellik hazz, bu i tesek de istemesek de bu haz kendiliinden ortaya kar. Bu hazzn dorudan ve-
duyu yardmyla bilginin,
akln ve deneyimin herhangi ya dolaymsz olmas uzun akl yrtmeler sonucunda veya kiflinin kendi ilgisin-
bir katks olmadan; kiflisel den kaynaklanan bir iliflkiden veya yarardan ortaya kmamasn ifade eder.
ilgiden ve yarardan uzak;
dorudan ve zorunlu olarak Hutcheson, gzellik hazznn kaynann ne olduu sorusunu arafltrrken bu
elde edilir. hazzn nesneden kaynaklanan zellikleri zerinde de durur. Gzellik hazz i du-
yudan kaynaklanmakla birlikte nesnelerin nitelik ve zellikleriyle iliflkisiz deildir.
Hutcheson, bu hazzn nesnelerin hangi niteliinden kaynaklandn incelerken
Locken birincil ve ikincil derece nitelikler ayrmndan hareket eder. Ona gre, g-
zellik hazz dorudan nesnelerin birincil niteliklerinden deil, onlarn birlik veya
uyumluluk niteliklerinin bir unsuru, eflitlilik iinde birlik niteliinden kaynaklanr:
Bizde gzellik idealarnn coflkusunu yaratan figrler, iinde birlik iinde eflitlilik
olan fleylerdir. ...Nesnelerde gzellik diye adlandrdmz fleyler, matematiksel dilde
konuflmak gerekirse, birlik ve eflitliliin birleflik oran gibidir. yle ki, nesnelerin bir-
lii ayn olduunda gzellik eflitliliktedir; eflitlilik ayn olduunda gzellik birlikte-
www.evrenselpdf.com
5. nite - 17. ve 18. Yzyl Sanat ve Estetik Anlayfl 101
dir. lkin, birlii ayn olanlarda eflitlilik gzellii artrr. Eflkenar genin gzellii
kareden; kareninki beflgenden; beflgeninki altgenden daha azdr. ...Ayn eflitlilie
sahip olanlar arasnda da daha fazla birlik gzellii artrr: Bir eflkenar ken, hat-
ta ikizkenar, eflitkenarn; bir kare ise eflkenar drtken veya farkl al drtgenin s-
tnde yer alr (Hutcheson, 1973:40-41).
Hutcheson, matematik flekiller zerinden aklamaya alflt eflitlilik iinde Hutchesona gre gzellik
hazz i duyudan
birlik ilkesinin tm sanat eserleri iin ayn flekilde geerli olduunu belirtir. Ona kaynaklanmakla birlikte
gre, sanat eserindeki gzelliin temeli paralar arasndaki birliin ve her bir par- nesnelerin nitelik ve
ann btne olan orannda yatar. Bu oran ve orant iliflkisi in, ran, Yunan ve Ro- zellikleriyle iliflkisiz
deildir. Bu haz dorudan
ma sanatlarnda farkllk gsterir. Bu farkllk bu medeniyetlerin sanat ve estetik nesnelerin birincil
anlayfllarn birbirinden ayran bir zellik olarak ortaya kar. niteliklerinden deil, onlarn
birlik ve uyumluluk
Hutchesona gre i duyu, nesnelerin birlik ve eflitlilik niteliklerine duyarl ol- niteliklerinin bir unsuru olan
duu iin gzellik znel bir duygu olmasna karfln estetik yarglar bireye gre de- eflitlilik iinde birlik
niteliinden kaynaklanr.
iflen ve greli yarglar deillerdir. nk estetik yarglar tm gzel nesnelerde var
olan nesnel niteliklerle iliflkilidir. Aflada greceimiz gibi, bu sorun Humeun ele
ald konulardan biridir.
Hume: Beeni lt Var Mdr?

David Hume (1711-1776) ngiliz deneyimci felsefenin nde gelen filozoflarndan
biridir. Humeun felsefi gelifliminde, zellikle ahlak kuramnda, Hutchesonun et-
kisi derindir. Hume, ahlakn temelinde duygunun yer ald grfln dorudan
Hutchesondan alr. Her iki dflnr gzelliin nesneye deil, insan yapsna ba-
l olarak belli durumda ortaya kan bir haz olduu konusunda hemfikirdir. Hutc-
hesonun i duyu kavramna karfllk Hume isel duygululuk veya duygu kavra-
mn kullanr.
Hume, beeni yargsnn kaynann isel olduunu savunmakla birlikte, genel
geer bir beeni lt olup olmadn arafltrmaktan da geri kalmaz. Gerekten
de, Beeni lt zerine adl alflmasnn ana konusu budur. Hume, bu alfl-
mada amacn flyle ifade eder:
Bir Beeni lt; insanlarn farkl hissiyatlarnn badafltrlabilecei bir kural;

en azndan bir hissi onaylayabileceimiz, bir baflkasn da uygun bulmayacamz
bir hkm aramamz doaldr (Hume, 1987: 229).
Ancak, byle bir lt ararken karflmza kuflkucu grfl kar. Bu grfle g-

re, insanlarn duygularyla yarglar arasndaki fark o kadar fazladr ki ayn nesne-
ye ynelik birbirinden farkl saysz yarg bulmak mmkndr. Bilinli olduu s-
rece her duygu gerek ve dorudur nk sadece kendi varln ifade eder. Ay-
n nesneye ynelik olarak bir duygu doru dieri yanlfltr diyemeyiz nk hi-
bir duygu nesnede var olan temsil etmez: Gzellik fleylerin kendilerinde deil-
dir; sadece onlar dflnen zihinde vardr ve her bir zihin farkl bir gzellik alg-
lar (Hume, 1987: 229). Bu kuflkucu grfle gre herhangi bir beeni lt elde
etmek imknszdr.
Humea gre, genel saduyu yukardaki kuflkucu iddiay desteklese de onu
reddeden, en azndan deifltiren veya snrlandran bir baflka saduyu grfl de
vardr. Bu ikinci saduyu grflne gre, insanlk deneyimi gstermifltir ki baz sa-
nat rnleri zaman, mekn, lke ve kltr fark olmakszn ortak olarak gzel ve
deerli olarak kabul edilmekte ve beenilmektedir. Hume, bu grfl flyle ifade
eder:
www.evrenselpdf.com
ki bin yl nce Atina ve Romada beenilen ayn Homere Paris ve Londrada hala
hayran duyuluyor. Hibir iklim, hkmet, din ve dil deifliklii bu n engelleyeme-
mifltir. Otorite veya nyarg kt bir flaire veya hatibe geici bir itibar salayabilir, fa-
kat bu flhret hibir zaman kalc ve genel olmaz.... te yandan, gerek bir dahi,
eserleri var olmaya devam etike n artar ve ona duyulan hayranlk daha iten
olur (Hume, 1987: 233).
Tm bu kantlar, bir fleyi onaylamamz veya onaylamamamz belirleyen belli

genel ilkelerin olduunu gstermektedir. Homer, Virgil, Terence ve Cicero gibi
birok dflnr ve sanatnn eserlerinin beenilmesinin ana nedeni bu eserlerde
zihnimizin hofllanaca belli niteliklerin olmasdr. Bu niteliklerden ortak olarak
zevk alyor olmamz zihnimizin ortak beeni ilkelerine veya sanat kurallarna
gre iflliyor olmasndan kaynaklanmaktadr.
Ne var ki, insan zihni baz nesnelerden haz almaya eilimli bir yapya sahip ol-
sa da, haz alma konusunda herkes ayn durumda deildir. Hume, bu gerei Don
Kiflotun romanndan bir anekdotla anlatr. Romann kahramanlarndan Sancho,
efendisine flaraplar konusunda zel bir tat alma yetenei olduunu, bu yetenein
tm aile bireylerinde kaltsal olarak var olduunu belirtir. Bunun zerine, kaliteli
zmlerden yaplmfl bir f iindeki flarab test etmek zere Sanchonun ailesin-
den iki kifli arlr. Sanchonun dilinden anekdotun gerisi flyle devam eder:
Yaknlarmdan biri flarab tadar, deerlendirir ve uzun uzun dflndkten sonra,

hafif bir ksele tad dflnda iyi olduunu belirtir. teki, ayn fleyleri yaptktan sonra,
tam tersine ok ak bir demir tad almakla birlikte flarabn iyi olduunu belirtir. Bu
yarglar dolaysyla ne kadar gln duruma dfltklerini dflnemezsiniz. Peki,
sonunda glen kim olmufl dersiniz? F boflaltldnda, dibinde ksele kayfla bal
eski bir anahtar bulunmufl (Hume, 1987: 234-5).
Bu anekdotla anlatlmak istenen grfl fludur: Belli niteliklere sahip olma veya
olmama durumu haz alma yetisini dorudan etkilemekte veya belirlemektedir. Hu-
mea gre bir zihin flu drt noksanlk veya eksiklie sahip deilse doal olarak bir
sanat eserinden haz duyar. Birincisi, duyarllk veya incelik eksikliidir. Yukarda-
ki anekdotta da anlatld zere, tat ve beeni duyarll herkeste ayn deildir.
Gzellik ve irkinlik nesnelerdeki bir nitelie deil tamamen duyguya ait olsa da
yine de nesnelerdeki belli nitelikler bu duyguyu ortaya karr. Nesnelerdeki belli
nitelikler, kk farkllklar veya ince ayrntlar bir insanda etkilenme yaratmyor-
sa byle biri estetik duyarllktan yoksundur. kinci olarak, pratik eksiklii estetik
duygu veya duyarllnn olmayflnn ana nedenlerinden biridir. Bir insan belli ni-
teliklere sahip bir nesne ile ilk defa karfllafltnda ona iliflkin duygusu bulank ve
karflktr. Bu nesnenin birok gzel ve eksik yanlarn gremez. Ancak diye de-
vam eder Hume, bu nesnelerde deneyim kazanmasna imkn verin, hisleri daha
belirgin ve hofl olacaktr (Hume, 1987: 237). ncs, belli gzellik trlerini kar-
Humea gre estetik hazzn
kayna insandaki isel fllafltrma deneyimine sahip olmayan bir kifli grdkleri arasndaki fark syleye-
duygu olmasna karfln meyecek ve onlar arasnda bir deerlendirme ve derecelendirme yapamayacaktr.
estetik yarg kifliden kifliye
deiflen znel bir yarg Farkl dnemlerde ve uluslarda beenilen eflitli gzel eserleri incelemeye ve de-
deildir. Ona gre bir insan erlendirmeye alflmfl biri ancak bir sanat eserinin deerini ve farkn anlayabilir.
yeterli duyarlla, pratie,
karfllafltrma yapma Drdnc olarak, bir sanat eserini deerlendirebilmek iin insan zihninin belli n-
deneyimine sahipse ve yarglardan arnmfl olmas gerekir. Bir hatibi doru biimde deerlendirebilmek
nyarglardan arnmflsa
doal olarak bir sanat
iin hitap ettii dnemi, kiflileri, ilgilerini, tutkularn bilmek ve kendini onun din-
eserinden haz duyar. leyicileri yerine koymak gerekir ya da halkn nne kmfl bir eseri deerlendirir-
www.evrenselpdf.com
ken sahibinin arkadaflmz veya dflmanmz olduunu bir kenara brakarak ve

kendi durumumuzu unutarak bir yabanc gibi deerlendirme yaptmzda nyar-
gmzdan kurtulmufl oluruz.
Bu eksiklikleri taflmayan bir kifli sanat eserlerini ideal bir flekilde deerlendire-
bilecek bir algya sahip olacaktr. Byle bir karaktere sahip kiflilere sklkla rastla-
mak mmkn deildir. Her ne sklkla olursa olsun, Humea gre beeni duygu-
sunun lt zetle fludur:
Duyarl duyguda bir araya gelmifl, pratikler gelifltirmifl, karfllafltrmalarla yetkinlefl-

tirilmifl ve tm nyarglardan arndrlmfl, gl bir duyu bu deerli karakteri elefl-
tirmenlerin hak etmesini salar. Byle bir ortak hkm, her nerede bulunursa, bee-
ni ve gzelliin gerek ltdr (Hume, 1987: 241).
Sanat eserinin sahip olduu niteliklerin bizdeki algs ile zihnimizde ortaya -
kan hofllanma duygusu arasndaki iliflkiyi kuracak evrensel ilkeler araclyla ide-
al olarak alglayanlar arasnda ayn duyuflsal tepki ortaya kar. Humea gre, bu
ortak tepki vermeyi belirleyen unsurlarn yan sra beeni yargsnda farkllklar ya-
ratan durumlar da vardr. nsanlar arasndaki mizah farklklar ile yafladmz a-
n ve lkenin tavr ve grflleri beeni yargsnda farkllk yaratr. Bu durumda,
sanat eserine ynelik ayn alglara sahip olunsa bile ona ynelik duyuflsal tepkinin
farkl olmas doaldr.
Hutsheson ve Hume gibi deneyimci dflnrlerin estetik yaklaflmlar ile ilgili
flu genel sonucu karabiliriz: Bu dflnrlere gre, estetik hazzn ortaya kmasn-
da nesnenin belli zellikleri etkili olmakla birlikte, asl kaynak insan zihninin ya-
Humea gre, insanlar
psnda var olan belli bir i duyudur. Bu i duyu veya duygu olmasayd bizde es- arasndaki mizah farklklar
tetik haz ortaya kmazd. Aflk Veyselin Gzelliin befl para etmez, bendeki bu ile yafladmz an ve
lkenin tavr ve grflleri
aflka olmazsa. msras bu grfl ok da gzel olarak yanstmyor mu? Aflk Vey- beeni yargsnda farkllk
sel, herhangi bir felsefi zmleme ve irdeleme yapmakszn gzellik duygusunun yaratabilir.
z itibariyle znede olduunu en yaln ifadesiyle ortaya koymaktadr. Aflk, aflk
olann duygusunu yanstr. Ancak bu, sevgilinin veya aflk olunann gzellik duy-
gusu uyandracak belli bir nitelii olmad anlamna gelmez. Hutsheson ve Hume,
estetik hazzn kaynann isel olduunu savunmakla birlikte estetik yargnn kifli-
den kifliye deiflen greli bir yarg olmadn gstermeye alflmfllardr.
ALMAN DEALZM VE SANAT FELSEFES

Fichte, Shelling ve Hegel, Alman idealizminin nde gelen dflnrdr. Bu d-
flnrlerin ortak noktas Kanttan miras kalan zgrlk-zorunluluk problemini fel-
sefi alflmalarnn merkezine koymufl olmalardr. 18. ve 19. yzyl Alman filozof-
lar sanat ve estetik yaklaflmlarnda Kanttan beri devam eden bu sorunu farkl
kavramlar altnda estetik alana taflmfllardr. Baumgartenla bafllayarak estetik du-
yumun veya yargnn rasyonellii, evrensellii, genellii, nesnellii, mutlakl bu
dflnrlerin ele ald bir dier temel sorun olmufltur. Bu dnemde ortaya kan
Alman sanat ve estetik alflmalar ounlukla filozoflarn kendinden ncekilerin
grfllerini gelifltirmeye alflarak veya birbirlerine cevap vererek dier lkelerdeki
yaklaflmlardan pek etkilenmeyen bir felsefe etkinlii olarak geliflmifltir. Bu ikinci
alt blmde estetik konusunu dorudan ele alan dflnrlerden Baumgarten,
Kant, Schiller, Hegel, Schelling, Schophenhauer ve Nietzschenin grfllerine yer
vereceiz.
www.evrenselpdf.com
Baumgarten ve Estetik Szcnn Ortaya kfl

Estetik ve sanat felsefesi asndan Alexander Gottlieb Baumgarten (1714-1762) ile
ilgili sylenecek ilk fley onun Estetik szcn ilk kullanan felsefeci olmasdr.
1735 ylnda bitirdii doktora alflmasnda estetik szcn zel bir bilim alan-
n adlandrmak iin kullanmfl, 1750-1758 yllar arasnda yazd Aesthetica (Este-
tik) adl alflmasnda da bu kavramn felsefenin bir dal olarak zerkliini, snrla-
rn ve ieriini ortaya koymaya alflmfltr. Baumgarten, bunu yaparken dorudan
ve sadece estetik alg ve duyumun deil, daha ok genel anlamda duyu bilgisini
irdelemeye ve duyumsal algnn anlamlln irdelemifltir. Ksaca, onun amac du-
yumsal bilmenin bilimini ortaya koymaktr. Bu anlamda Baumgartenn estetik
yaklaflm epistemik bir duyumsal alg kuramdr.
Baumgartenn estetii bir bilgi kuram olmasnn yan sra ayn zamanda bir e-
flit mantktr. Onun gznde estetik, duyusal bilginin mantdr. Hem estetik hem
de mantk yetkin bilgiye ve dorulua ulaflmay hedefler. Estetik, duyuflsal alann
bilgisinin yetkinlii ve doruluuyla ilgilenirken, mantk aklsal bilginin yetkinlii
ve doruluuyla ilgilenir. Yeri gelmiflken Baumgartenn estetik alan mantksal
adan ele almasndaki amacnn Leibniz ve Wolf aklclnn eksik brakt alan
doldurmak olduunu belirtmemiz gerekir. Bu iki dflnr, aklcl sadece dfln-
sel alanda temellendirmeye alflmfl, duyular alanyla ilgili herhangi bir fley syle-
memifllerdir. Baumgarten, dflnsel olanla duyumsal olan rasyonalite asndan
iliflkilendirerek bu eksiklii gidermeye alflr.
Baumgartena gre estetik yle bir alandr ki hem bir bilgi ve mantk kuramn
hem de bir sanat kuramn ierir. Bu unsur onun Estetik adl eserinin girifl pa-
ragrafnda yapt tanmda aka grlr: Estetik (zgr sanatlar kuram, alt bilifl-
sellik, gzel dflnme sanat ve akla uygun dflnme sanat olarak) duyumsal bili-
flin bilimidir (Baumgarten, 1750/58: 1, aktaran Hammermeister, 2002:7). Baum-
gartena gre, sanatn dorusu mantksal doruya geifl iin gereklidir nk du-
yumsal bilifl veya estetik kavram araclyla bilinsiz ve bulank bilinten ak ve
seik bilifle gemek mmkn olur. Bu adan estetik, akln yetkinleflmesinde bir
hazrlayc ara basamaktr.
Baumgartena gre, baz alglarmz ak ve seik iken bazlar da bulanktr. Bil-
me yetisi de ak seik ya da bulank olann bilinmesine gre eflitlenir. Salt akl
veya akl yrtmeyle iliflkili olan st bilme yetisi ak ve seik alg salar. Duyum-
sal olanla iliflkili olan alt bilme veya afla bilme yetisi ise mulk, ak ve seik ol-
mayan alg kazandrr. Estetik, duyumsal bilmenin bilimi olduuna gre ak ve se-
ik olarak bilinenin deil, mulak ve bulank olarak bilinenin bilimidir.
te yandan, estetik bilme, kendi yetkinlii olan ve kendi amacna ulaflan belli
bir eylemdir. Estetik bilmenin grevi, mulk duyumsal eflitliliin ak algsal im-
geye dnfltrlmesine, mantksal biliflin yetilerine yardm etmektir. Aslnda du-
yumsal bilifl eksik veya hatal bilifl olarak dflnlmemelidir. Baumgartena gre,
bir nesneyi mulak, karmaflk veya ayrt edicisiz dflnmek bir hata deil, ruhun
belli bir baflars, yani bamsz ve zerk bir bilme baflars olarak grlmelidir
(Hammermeister, 2002).
Demek ki alt bilifl veya afla bilifl rasyonaliten ve dorudan tmyle yoksun
deildir. Alt bilifl, biliflin duyumsal kipidir ve kendisi rasyonel olmamasna ramen
bilifl yetisi onu rasyonele benzer hale getirir. Estetik, rasyonaliteye benzer veya ya-
kn dflnme sanatdr. Bu nedenle Baumgarten metafizik doru ve mantksal
dorunun yan sra nc bir doruluktan, estetik doruluktan bahseder. Ona
www.evrenselpdf.com
gre, estetik doruluun nesnesi ne kesindir ne de doruluu tam anlamyla kav- Baumgartena gre estetik
doruluk hem kesin deildir,
ranabilir (Baumgarten, 1750/58: 483, aktaran Hammermeister, 2002:10). nsano- hem de doruluu tam
lu her zaman mantksal doruyu yceltir. Ama, mantksal doruluk, kesinlik sala- olarak kavranamaz. Ancak,
estetik doruluun
mas asndan nemli ve deerli olmasna karfln onun belli bir bedeli de vardr. mantksal doruluktan
Baumgartena gre, mantksal dorulukla kesinlik uruna zengin duyumsal ierii nemli bir fark vardr.
feda ederiz. Mantksal doru, estetik doruluun saladklar karflsnda renksiz ve Mantksal doruluk zengin
duyumsal ierii feda ederek
canszdr. Baumgartenn sorduu flu soru bu grfl aka vurgular: Peki ama, so- algy renksiz ve cansz bir
yutlama kayp deilse nedir? (Baumgarten, 1750/58: 560, aktaran Hammermeister, duruma sokarken, estetik
doruluk zenginlii, kaosu
2002:10). Ona gre bu sorunun cevab aktr: Mantk ve soyutlama algy cansz ve ve maddeyi arr.
renksiz hle getirirken estetik doruluk zenginlii, kaosu ve maddeyi arr.
Baumgartena gre, sanat eseri dnyann amasal birliini ve gzelliini temsil
eder, nk ondan dnyann gzel bir biimde yaratldn ve bir uyum iinde ol-
duunu reniriz. Baumgarten tek bir gzel nesnede daha genifl bir birliin este-
tik sunumunu gzel bir flekilde dflnme diye adlandrr. Estetik duyum, biliflin
duyumsal kipi olduundan insan doasnn bir parasdr ve zellikle insan hay-
vanlardan ayran bir zelliktir. Doal estetik pratikle gelifltirilen bir fleydir ve uy-
gun tekrarlamalarla gzel dflnme sanatna dnflr (Baumgarten, 1750/58: 47,
62, aktaran Hammermeister, 2002:10).
Kant: Beeni Yargs Deil, Beeniler Tartfllmazdr

mmanuel Kantn (1724-1804) baflyaptlarndan olan Salt Akln Elefltirisi ( 1781),
Pratik Akln Elefltirisi (1788) ve Yarg Gcnn Elefltirisi (1790) farkl ana
problemin zmne odaklanr. Bunlardan birincisi, nesnel ve evrensel olarak ge-
erli deneysel yarglarda bulunmann apriori koflullarn sorgular. Bu sorgulamada
Kant, zaman ve mekn duyumun yani nesnelerin, olgu ve olaylarn bizi nasl et-
kilediinin apriori koflullar olarak grr. Akln kategorileri olan nitelik, nicelik,
iliflki ve modalite de yargda bulunmann apriori koflullardr. Yani, biz nesneleri
zaman ve mekn ierisinde alglar, onlara iliflkin yarglarmz da bu kategoriler
araclyla ortaya koyarz. Kant, Pratik Akln Elefltirisinde ise evrensel ahlaki yar-
glarda bulunmann apriori koflullarn sorgular. Yaflllk dnemi eserlerinden olan
Yarg Gcnn Elefltirisi ise estetik konusuyla ilgilidir. Kant, bu eserinde hazza da-
yanan yarglarmzn apriori koflullarnn olup olmad sorusunu arafltrr. Yarg
Gcnn Elefltirisi bugnk anlamda felsefi estetiin temel eseri olarak kabul edi-
lir. Bu Elefltiri kitabnn birinci ve ikincisinde srasyla doa ve ahlak bilgisinin
apriori koflullarn arafltran Kant, sonuncusunda da estetik alanda elde edilen yar-
glarda ak olarak genel geer ve apriori ilkelerin olup olmadn arafltrr.
Yarg Gcnn Elefltirisinde Kantn asl amac daha nce ortaya koymufl ol-
duu kuramsal felsefe ile pratik felsefeyi, yani metafizik ile etii birbirine balaya-
bilecek felsefenin bir nc zerk alannn olup olmadn arafltrmaktr. Kant
eserinin girifl blmnde kendi felsefesi asndan grd btnl bir tabloy-
la flyle gsterir:
Ruhun Yetileri Bilgi Yetileri Apriori lkeler Uygulama Alan

Bilme yetisi Anlama gc Yasalllk Doa
Hofllanma ve hofllanmama duygusu Yarg gc Amasallk Sanat
stek yetisi Akl Son Ama zgrlk
Bu tablo Kantn estetii, zorunluluk ve zgrlk yani doa ve ahlak alanlar

arasnda badafltrc ve btnlefltirici bir alan olarak grdn rneklendirmesi
www.evrenselpdf.com
Kant, felsefi estetiin temel asndan nemlidir. Kant, estetii, ahlak ve doa alanndan ayrarak kendi yasala-
eserlerinden biri olan Yarg
Gcnn Elefltirisinde r olan zerk bir bilgi alan olarak belirler. Bu zerk alan ierisinde zellikle Antik-
estetik yargda genel geer a ve Ortaa felsefesinde estetik deerin veya gzelin doru ve iyi kavramlary-
ve apriori ilkelerin olup
olmadn arafltrr.
la tanmlanmasna bir son verilecek; estetik deer herhangi baflka bir deere indir-
genmeden kendi zerklik alannda belirlenen bir deer olarak ortaya kacaktr.
Kant, Yarg Gcnn Elefltirisine Gzelin Analitii bafllyla bafllar. Ona g-
re, gzelin ne olduunu anlamak iin ncelikle estetik yargnn veya beeni yarg-
snn zmlemesini yapmalyz. Kant, bu zmlemeyi Salt Akln Elefltirisi adl
eserinde vermifl olduu yarg tablosundaki drt kategoriye, (nitelik, nicelik, iliflki
ve modalite) dayanarak yapar. Bu zmlemede Kantn gzele iliflkin vard so-
nucu zetle flyle ifade edebiliriz. Gzel, nitelik bakmndan hoflagiden, nicelik ba-
kmndan herkesin hofluna giden, iliflki bakmndan her tr ilgi ve kavramdan ayr
olarak hoflagiden, modalite bakmndan ise zorunlu olarak hoflagiden fleydir. fiim-
di, Kantn bu dflncesini nasl temellendirdiini biraz daha ayrntsyla ele alalm.
Kanta gre, nitelik bakmndan beeni yargs ne bir bilgi, ne de bir mantksal
yargdr. Beeni yargs, haz ve hazszlk, hofllanma ve hofllanmama duygularna
dayal olduundan onu belirleyen neden zneldir (Kant, 2011: 53). Byle bir yar-
g herhangi bir fayda veya kara deil, sadece haz veya hofllanmaya dayanr. Fay-
da ve kar her zaman bir nesnenin var olmasna karfl duyulan ilgi, arzu ve istei
gsterirken, estetik hofllanma nesnenin var olmasndan hibir karfllk beklenme-
den, tamamen nesnenin kendisinden kaynaklanan salt hofllanmadr. Bir fleyi iyi
olarak nitelendirebilmek iin onun ne tr bir fley olduunu bilmemiz, yani onun
kavramna sahip olmamz gerekir. Oysa ki, bir fleyi gzel olarak nitelendirmemiz
iin onun kavramna sahip olmamza gerek yoktur. iekler, serbeste ve amasz-
ca izilen hatlar veya flekiller hibir anlam taflmasa ve belirli bir kavrama uygun
dflmese de yine de hofla gidebilirler (Kant, 2011: 58). Grld gibi Kant, daha
ilk basamakta nitelik ynnden beeni yargsn zmlerken gzel kavramn
iyi ve doru kavramlarndan ayrarak kendi baflna zerk bir estetik deer olarak
ortaya koyuyor.
Kant, nicelik ynnden beeni yargsn ele alrken onun temelde znel bir yar-
g olmasna karfln genel bir yarg olmas gerektiini savunur. Ona gre, haz ve
hofllanma sz konusu olduunda bu duyuya dayanan beeniler tartfllmaz:
Biri iin menekfle rengi yumuflak ve sevimli, bir baflkas iin soluk ve lgndr. Biri
nefesli sazlarn tonunu sever, baflkas yayl sazlarn. Burada baflkasnn bizimkin-
den ayr olan yargsn doru olmad iin yerme amacyla tartflmak ve bunu san-
ki yarglar mantksal olarak karfltlarmfl gibi yapmak aptallk olacaktr. yleyse Hofl
asndan flu ilke geerlidir: Herkesin kendi (duyu) beenisi vardr (Kant, 2011: 63).
Kant burada, en kaba anlamda halk arasnda da bir deyim hline gelmifl olan
Zevkler ve renkler tartfllmaz! grfln dile getirmektedir. Ancak, Kantn bura-
da zevklerin tartfllmazl ile kastettii fleyi iyi anlamak gerekir. Tartfllmaz olan
Kanta gre gzel nitelik
bir fleyden hofllanma veya hofllanmama duyumuzla ilgilidir; estetik beeni ile ilgi-
bakmndan hofla giden, li duygu ve yarglarla ilgili deil. Kant incelemesini hofllanma duyusundan ileriye
nicelik bakmndan herkesin gtrerek estetik yargya taflr. Ona gre, birisi bir nesne hakknda gzeldir yar-
hofluna giden, iliflki
bakmndan her tr ilgi ve gsn verdiinde yalnzca kendisi iin deil, ama herkes iin bir yargda bulunur
kavramdan ayr olarak hofla ve sonra gzellikten fleylerin bir zelliiymifl gibi bahseder (Kant, 2011: 64). Bir
giden, modalite bakmndan
ise zorunlu olarak hofla nesneye gzel derken dierlerinin de bizle ayn fikirde olduunu dflnerek bir
giden fleydir. yarg verdiimize gre burada bir evrensel znellik sz konusudur. Ona gre es-
www.evrenselpdf.com
tetik yargnn znel bir temeli olmasna karfln herkes iin geerlilii olan bir ge-
nellii de vardr. Gzel, herhangi bir kavrama bal olmadan genel olarak hofla gi-
der. Bir baflka deyiflle, beeni yarglar mantksal yarglar olmadklar iin kantla-
namazlar. Burada eliflki gibi grnen bir durum ortaya kmaktadr. Yani, bir yan-
dan beeni yargs haz ve hofllanma duyumuna dayanyor ki, bu duyum tartflla-
maz; te yandan genel geerlilik iddias taflyor. Beeni yarglar kavramlara ve ku-
rallara dayanmad iin kantlanamyor, ama haz ve hofllanma hissinden dolay
evrensel olarak iletilebiliyorlar. Kant, eliflik gibi grnen bu durumu beeni yar-
gsnn iliflki veya balant ynnden zmlemesini yaparak giderir.
Beeni yargsnn iliflki ynnden zmlemesini yapmak iin onun ama ve-
ya ereine bakmak gerekir. Kanta gre, iki tr amasallk vardr. Nesnel amasal-
lk bir kavram araclyla bilinirken znel amasallk kavram araclyla bilinmez.
Ahlaki yarglarda nesnel amasallk; beeni yarglarnda veya estetik yarglarda ise
znel amasallk bulunur. Kant znel amasall amasz amasallk olarak ta-
nmlar. znel amasallk anlama ve hayal gc yetilerinin birbirleriyle oynadkla-
r zgr oyun olarak ortaya kt ve belli bir kavramla ifade edilemedii iin
amasal deildir. Bu iki yeti arasndaki uyumun farkna haz ve hofllanma hissi ile
varrz. Ama burada, bu zgr oyunda bir biimsel amasallk vardr. Gzelden al-
nan haz veya hofllanma kavrama deil alglanan biime dayanr. Bu nedenle ona
amasz amasallk diyor. Kant, gzellii bir nesnenin amasallnn biimi ola-
rak grd iin biimci bir estetikidir (Kant, 2011: 91).
Beeni yargsnn modalite veya kiplik ynnden zmlenmesine gelince,
Kant burada bu yargnn apriori karakterini zorunluluk kavramyla aklar. Bee-
ni yargs daima tekil ve kavramszdr. Bu adan onu soyut ve kavramsal olan zo-
runluluk dflncesiyle zmlemek sorunlu olacaktr. Estetik yarg sz konusu ol-
duunda zorunluluu iki flekilde dflnebiliriz. Birincisi, Kanta gre, estetik zne-
nin estetik nesneden duyduu hazza iliflkin bir belirlenim olarak zorunluluk bee-
ni yargsnn zelliidir. Bir nesneyi gzel olarak nitelendirdiimizde, nesnenin ta-
sarmyla nesneye ynelik hissettiimiz haz arasnda zorunlu bir balant vardr.
Ancak bu balanty apriori olarak belirleyemeyiz, nk beeni yargsndaki tikel
durumu nesnel ve tmel bir yasa veya kural altnda dflnmek sz konusu deil-
dir. kincisi, Kanta gre, bir nesneden haz aldmzda ve onu gzel olarak nite-
lendirdiimizde gzel yargmza herkesin katlmasnn zorunlu olduunu dfln-
rz. Dflndmz bu zorunluluk kavramsal veya nesnel bir zorunluluk deildir
nk sadece duygumuza dayanr. Ancak, bu zorunluluun dayand duygu kifli-
sel bir duygu da deildir. Tam tersine bu duygu ortak ve genel kamusal bir duy-
gudur (Kant, 2011: 95). Kanta gre, bir kifli beeni yargs verirken Herkes benim
yargmla anlaflacaktr demez; onunla anlaflmas gerekir, der (Kant, 2011: 95). y-
leyse, beeni yargs hem znel hem de herkesten onay bekleyen bir yargdr. Bu
yargdaki zorunluluk koflullu bir zorunluluktur. Bir ortak duyunun varln d-
flnerek beeni yargsn ortaya koyabiliriz (Kant, 2011: 94). Bu ortak duyu rnek-
lendiricidir, salt ideal bir normdur. Demek ki, beeni yargsnn zorunluluu her-
kesin verdiimiz yargya katlmas gerektii dflncesini ifade eder. Estetik yargy
veren kifli sadece znel bir yarg deil, ayn zaman btn insanlarn katlaca z-
nel ve evrensel yarg vermektedir.
www.evrenselpdf.com
Yce, Gzel Sanatlar ve Artistik Deha

Estetik tarihinin belli bafll konularndan biri de gzel ile yce kavramlar arasnda-
ki iliflkidir. Bu iki kavram hangi ynleriyle iliflkili, hangi ynleriyle farkldr? Kant,
bu konuyu ele alrken gzel ve yce kavramlar arasnda ayrm izer. Ona gre,
doal gzellik nesnenin biimiyle ilgiliyken; yce, biimsiz nesnede bulunur (Kant,
2011:101). Doal gzellik iin kendi dflmzda bir temellendirme zemini aramayz
nk o duyumumuza ve hazza dayanr. Buna karfln, duyularn nesnesi olabilen
hibir fleye yce denemez. Kantn kendi ifadesiyle; gerek ycelik yalnzca yar-
glayann anlnda aranmaldr, ...doa nesnesinde deil (Kant, 2011: 115). Buna
gre, yce doann bir zellii deil de insan aklnn bir zelliidir. Bu, doada
yce fleylerin bulunmad anlamna gelmez. Tam aksine, Kant yceye rnek ve-
rirken genellikle doal varlklardan ve oluflumlardan sz eder. Yce olarak nite-
lendirdiimiz fleylerin ou doada bulunsa da ycelik duygusu akln kendi iin-
de ortaya kan bir yaflantdr. Yldzlarn, gkyznn, yanarda patlamasnn, fr-
tnann, dehflet bir selin insanda yaratt heyecann kayna aklla onu sonsuz de-
rinliklerinde takip edemeyen hayal gc arasnda ortaya kan atflmadr.
te yandan, yce stne yarglar estetik yarglardr nk hazza dayanrlar. Bu
yarglar, tpk beeni yarglar gibi evrensel olarak geerli, yarar ve kardan uzak,
amasal ve zorunludurlar (Kant, 2011:104). Ancak beeni yargsndan farkl olarak
yceye iliflkin yarglar biimden deil, biimle ierik arasndaki orantszlktan ge-
lir. Bu nedenle, ycenin bizde yaratt etki gzelin yaratt etkiden ok daha de-
rin ve sarscdr. Gzel bizi sakinlefltirirken yce sonsuzu dflnen akl ile afllmaz
snrlar olan hayal gc arasnda uyumsuzluk ortaya kararak bizi sarsar ve ken-
dimizden geirir. Gzel bizi byler, yce ise harekete geirir.
Resim 5.1
Kanta gre bizde

ycelik duygusu
ortaya
karabilecek bir
doa manzaras
Kant sanat gzelliiyle doa gzelliini birbirinden ayrr. Ona gre, yarglan-
mas sadece beeniyi gerektiren doa gzelliidir. Sanat gzelliinin olana nce-
likle dehay gerektirir. Doal bir gzellii olduu gibi deerlendirirken onun kav-
ramna veya bilgisine gerek yoktur sadece beeni yeter. Ancak sanatsal bir gzel-
www.evrenselpdf.com
lii deerlendirirken kavrama ihtiya vardr nk bir canlandrma olan sanatsal

gzel kavramn sunulufl biiminden baflka bir fley deildir; sz konusu kavram
bylelikle evrensel lekte iletilmifl olur (Kant, 2005:135). Bu nedenle sanat ile
doa arasnda da kesin bir ayrm vardr. Ona gre, doadaki dier canllarn reti-
mi sanat eseri olamaz. rnein arlarn rettii bal petei onlarn doasndan kay-
naklanan igdsel bir rn olduundan sanat eseri olarak tanmlanamaz. Bir fle-
yi mutlak biimde sanat yapt olarak nitelediimizde, onu doann ortaya koydu-
u bir sonutan ayrt etmek iin, bu nitelemenin her zaman insan elinden kmfl
bir yapt ifade ettiini dflnrz (Kant, 2005: 95).
Kanta gre, gzel sanatlar insan zgrlnn ve artistik dehann bir rn-
dr (Kant, 2011: 176). Gzel sanatlarn olanakll deha yoluyla mmkndr. De-
ha, birok bakmdan dier sanatsal bilgi ve becerilerden ayrlr. Her fleyden nce
deha zgndr; onun sahip olduu fley renilebilen, belli kural ve bilgiye daya-
nan bir beceri deildir. Dehann zgn olarak rettii rnler rnek nitelii taflr.
Onlar yknme veya taklit yoluyla domaz ancak baflkalar iin bir yknme, yar-
glama lt olarak hizmet eder. Bununla iliflkili olarak deha ayn zamanda tpk
doa gibi kural koyucudur. Doa, deha araclyla bilime deil ama gzel sanata
kural koyar. Kant burada doa kavramyla nedensellik yasasnn geerli olduu fi-
ziksel doay kastetmiyor. Sanata kural koyan doa, dehann kendi i varlnn
zgr oyunu sonucu ortaya kan ilkelerdir.
Kant estetik zerine temellendirme yaparken var olan somut sanat eserlerinden
hemen hemen hi sz etmez. Somut gzellerden bahsettii birka yerde ise o-
unlukla doada var olan gzel fleylerden rnekler verir. Kantn doaya karfl bu
ilgi ve hayranl uzun sre niversitede fiziki corafya dersi vermesinden kaynak-
lanmfl olabilir. Kimi yorumcular da onun sanat bilgisinin olduka zayf olduun-
dan sz etmektedir. Ancak, flunu yinelemekte yarar var ki Kantn asl amacnn sa-
nat eseri zerine konuflmak deil, estetik beeni yarglarn incelemek, insandaki
gzellik ve ycelik duygusunun dflnce bakmdan yapsn arafltrmaktr.
Estetik yarglarn znel yn ile genellilik ve evrensellik zellii konusunda

SIRA SZDE Hutcheson, SIRA SZDE
Hume ve Kantn grfllerini deerlendiriniz. 1
Schiller: nsann Estetik Eitimi D fi N E L M D fi N E L M

Alman romantizminin nde gelen temsilcilerinden olan Friedrich Schiller (1759-
1805) edebiyat, fliir, oyun yazarl ve estetik alanndaki alflmalaryla
S O R U bilinir. S O R U
Onun, estetik ve estetik eitim konusundaki grfllerinin yer ald nsann Estetik
Eitimi zerine Mektuplar adl eseri gzelin felsefi zmlemesini; sanat ve kltr
DKKAT DKKAT
ile iliflkisini ve bu iliflkinin insann estetik eitimi zerine etkisini arafltrr. Schil-
lerin ileri srd dflncelerin ou kendisinin de aka ifade ettii gibi Kantn
N N
Yarg Gcnn Elefltirisinin etkisi altnda kalnarak yazlmfltr.SIRA SZDE bir yandan
Schiller SIRA SZDE
Kant estetii yorumlayp amlamaya alflrken te yandan kendine zg bir
yntemle gzel kavramn zgrlk kavramnn; estetii de politiin nne koya-
rak zamannn politik ve ahlaki elefltirisini yapar. Schillerin temel sorusu, doa ile
akl, duygu ile akl arasndaki blnme ve atflmayla fakirleflen insann birey du-
rumunun nasl gelifltirilip zenginlefltirileceini arafltrmaktr. O,K insann
T A P politik evri- K T A P
mi sorununu bir insan eitimi sorunu olarak grr.
Schillere gre gzel kavram sadece estetik bir kavram deil, ayn zamanda on-
tolojik, varoluflsal ve psikolojik bir kavram olarak insan yaflamnda
TELEVZYON
merkezi bir TELEVZYON
neme sahiptir. Ona gre gzel, insan varlnn zorunlu kofluludur (Schiller,
NTERNET NTERNET
www.evrenselpdf.com
1982: 69-71). Bu zorunlu koflulun yerine getirilmesi ancak estetik eitimle mm-
kn olur. Schillerin tasarlad estetik eitiminin temel amac, modern an kifli
btnl bozulmufl insann estetik ve sanat eitimiyle kendini tamamlamfl ve ger-
eklefltirmifl zgr bireyler klmaktr. Byle bir eitimle insann hem biliflsel ve ras-
yonel doas; hem de duyuflsal doas, hisleri, arzular ve duygular gelifltirilebilir.
Schillere gre, insanlk ve medeniyet doa durumu, estetik durum ve ahlaki
durum olmak zere srasyla temel aflamadan geer (Schiller, 1982: 171). Doa
durumunda insanlarn eylemleri doa yasalar ve onlarn kendi fiziksel eilimleri
tarafndan belirlenir. Estetik durumda, insanlar kendi eylemlerinden ve salt biim-
sel niteliklerden haz alarak doann stlerine uygulad zorlamay azaltrlar. Ahla-
ki durumda ise insan, doann zorlamasn alt ederek aklsal ilkelere gre hareket
eder. Schillere gre, bu aflamalar ksaltlabilir veya uzatlabilir ama onlarn sras
deiflmedii gibi hi birini atlamak da mmkn deildir. Doa durumundan ahla-
ki duruma sramak ancak estetik aflamann tamamlanmasyla mmkndr.
Doa durumundan ahlak durumuna geiflte estetik unsurun bir geifl aflamas
olarak grlmesinin Kantta da mevcut olduunu gryoruz (Tauber, 2006: 29-30).
Kanta gre de estetik yarg duyumlanabilir olandan ahlaki alflkanlk ilgisine s-
ramay ok fliddetli yapmadan bir geifl imkn verir (Kant, 1987: 230). Estetie
yklenen bu geifl rol Schillerde daha ak ve ayrntsyla savunulmufltur.
Schillerin gzel anlayfl onun psikoloji kuramnn atsn oluflturan drt
kavram zerine kuruludur. Ona gre duyum drts ve biim drts olmak
zere insanlk kavramnn iini dolduran iki temel drt vardr. Bu iki temel drt
doalar gerei birbirine tamamyla karflttrlar. Bunlardan duyum drts, duygu-
lar, duyular, yemek-ime, saldrganlk ve cinsellii de ieren tm hayvani veya do-
al itkilerimizi ifade eder. Duyum drts, Kant anlamda doaya baldr ve in-
sann etrafndaki dnyay deneyimleme drtsn ynetir. Bu drt, insan kontro-
lnn dflnda olan zaman ve deiflime tabidir. Eyleme neden olabilmek iin dfla-
rdan bir harekete geiren gerektirdiinden duyum drts edilgendir sadece al-
cdr; gereklefltirici ve yaratc deildir.
nsann mutlak varoluflundan ve rasyonel doasndan gelen biim drts ise,
insan kendinde var olan deiflmeyene doru iter. flte bu drtdr ki, insan za-
mann tesine koyar ve ona birey zgrln ve tutarlln verir (Schiller, 1982:
81). nk bu drt zamandan etkilenmedii gibi onun yasalar da evrensel ve s-
reklidir. Biim drts, duyu drtsnden farkl olarak deiflim yerine sreklilii
hedefler. Bu adan yasalar keflfetmemize ve yasa yapmamza yardm eden etkin
bir yetidir. Dflardan belirlenmekten ok kendisi belirleyen olduu iin edilgen de-
il, etkin bir yetidir. Schiller, duyum ve biim drtlerinin birbirlerine karflt olduk-
larn ama bu karfltln birbirini olumsuzlayan bir karfltlk olmadn savunur.
Onlarn eilimleri birbirine karflttrlar ama bu karfltlk doada bir karfltlk deil,
snrl bir karfltlk olduu iin aralarnda atflma sz konusu deildir.
Schiller, duyum ve biim drtelerinin yan sra bir nc drtden, oyun dr-
tsnden sz eder. flte, bu drt sayesindedir ki estetikten etie geifl salanmfl
olur. Oyun kavramnn bu anlamda kullanm Lessing ve Kanta dayanr. Bu iki d-
flnr oyun kavramn estetik deneyimi anlatmak iin kullanrken Schiller bu kav-
rama daha genifl bir anlam ykleyerek etik ve antropolojik boyut da katar (Beiser,
2005:142). Oyun drtsnn duyum drts ile biim drts arasndaki karfltl-
l giderme gibi bir ifllevi vardr. Bu nedenle her iki drtnn baz zelliklerinden
pay alr. Gzel canl biim olarak tanmlanrken bu tanmn canl ksm duyum
drtsne, biim ksm da biim drtsne karfllk gelir. Duyum drtsnn
www.evrenselpdf.com
nesnesi yaflamken biim drtsnn nesnesi biimdir. Dolaysyla, bu iki drtnn

sentezi olan oyun drtsnn nesnesi canl biimdir.
Schillere gre, bu iki drtnn karfltln gidermek iin birinin duyumsal ni- Schillere gre sanatsal
etkinlik oyun drts
telii dierinin aklsal niteliiyle balandnda sentez sonulanr ve hem fiziksel araclyla ortaya kar.
hem de ahlaki olarak insan zgr klnr. Demek ki, nc drt her iki drtnn Oyun drts, duyum
tamamlayc etkileflimidir. Duyum ve biim drtlerinin sentezinden ortaya kan drts ve biim
drtsnn kendi arasnda
oyun drtsdr. Duyum drts tayin edilmek, nesnesini almak ister; biim yaflad atflmay zerek
drts kendi tayin etmek, nesnesini yaratmak ister. Buna karfln, oyun drts insann zgrleflmesini
salar.
kendi yaratmfl gibi alacak ve almak istedii gibi yaratmaya alflacaktr (Schiller,
1982: 97).
Schillere gre, oyun drts aklsal zorunluluktan dolay var olur. Bu neden-
le, insan oynamaya baflladnda akln ve doann snrlarna sayg duyarak biim
ve ierii deifltirmede zgr olur. Oynadmzda tam insan olur; doann ve ak-
ln birliktelii olarak gelifliriz. Kendi ifadesiyle: nsan, kelimenin tam anlamyla an-
cak insan olduu zaman oynar ve ancak oynad zaman tam bir insandr (Schil-
ler, 1999: 61). Bunun anlam oynadmz zaman canl biim oluruz. Bir kaya par-
as canl olmamasna karfln heykeltrafl sayesinde canl biim alr. nsan da, bir
forma ve canlla sahip olmasna karfln yaflayan bir form olabilmesi iin onun for-
mu yaflam, yaflam da form olmaldr.
Grld gibi Schiller felsefesinde insan, oyun ve gzellik kavramlar birbiriy-
le yakndan iliflkilidir. Oyun drts gibi gzel de iki eden oluflur. Gzel canl-
dr, nk onu duyumsar ve hissedebiliriz; biimdir nk onu dflnebiliriz
(Schiller, 1999: 187). Dahas, oyun gibi gzel de isel deere sahiptir. Bu ynyle
hem oyunun hem de gzelin insan zerinde zgrlefltirici etkisi vardr nk her
ikisi de duyum ve biim drtleri arasndaki karfltl zer. Her ikisi de bireyin
ok boyutlu insan yaflam gelifltirmesine izin verir.
Demek ki, Schillere gre gzel, insandaki btn g ve yetilerin geliflmesiyle
ortaya kan uyumlu btnlk, denge ve zgrlktr. Nihai oyun biimi gzelin
dflncesidir. ki doas arasnda paralanmfl bir btn olmaktan insan kurtarp
onu zgr klan estetik gzelliktir. Schiller, kltrel mirasn birer rnei olarak al-
d byk sanat eserlerini oyun drtsnn hareketleri sonucu ortaya kmfl
eserler olarak grr. Ona gre estetiin, sanatn veya genel olarak yaflam sanatnn
temelinde insann oyun drts yatar.
Schiller, 1793de yazd mektuplarda Kantn baflarsndan sonra felsefede yeni
bir nesnel estetik gelifltirme zamannn geldiini belirtir. Ona gre estetik tarihin-
deki mevcut yaklaflmlar farkl kuramsal ereveye dayanrlar (Schiller, 2002:
146). Birincisi, Burke ve takipilerinin gzeli znel-duyumsal olarak tanmlad
kuramdr. Bu yaklaflmda gzel znel olmakla birlikte estetik yarg sadece deneyi-
me dayanr. kincisi, Kantn gzeli znel-rasyonel olarak aklad kuramdr.
Kant estetik yarglarn haz duygular ve beeni ile ilgili olduunu syler ancak Bur-
keden farkl olarak bu duygularn evrensel ve zorunlu bir temeli olduunu savu-
nur. ncs, Baumgarten ve Mendelssohnn gzeli nesnel-rasyonel olarak
aklad kuramdr. Bu kuramda estetik yarg sadece evrensel deil, ayn zaman-
da nesnenin var olan zelliklerine de dayanr.
Schillere gre her yaklaflm gzelin farkl bir boyutunu aklamas asndan
nemli ve deerlidir. znel ve nesnel boyutlar gzelin ontolojik statsn; du-
yumsal ve rasyonel boyutlar estetik yargnn epistemik statsn ve temellendir-
mesini ifade eder. Schiller estetik kuramlara estetiin nesnel-duyumsal kavrayfl
adn verdii drdnc bir yaklaflm ekler. Ona gre, gzelin bilgisi deneyimsel ol-
www.evrenselpdf.com
makla birlikte nesnenin var olan belli zelliklerine dayanr (Schiller, 1982: 69).
Schiller gzelliin bu kavramn gzelliin salt aklsal kavram olarak adlandrr.
Bu kavramn kendisi deneyimden kaynaklanmasa da deneyimlerimiz hakknda bi-
zi bilgilendirir.
Schillerin estetik eitime zel bir nem verdiini belirtmifltik. Ona gre, sana-
tn ve sanat eserlerinin ifllevi insan zgr klacak estetik duruma sokmak ve z-
grl alglamasna olanak vermektir. Estetik eitimi genel olarak medeniyetin,
zel olarak da tek tek bireylerin kendilerini gelifltirmesi asndan nemlidir. Bu
nedenle, paralanmfl insan karakteri sorununun zm estetik eitimdedir. Schil-
ler, insanln kaderinin politik alan ierisinde belirlenecei yaygn kansn paylafl-
sa da politik alann kendisinin sorunlu olduunu ve onun sorunlarnn estetik afla-
mada zlebileceine inanr.
Schillerin estetik ve estetik eitim konusundaki grfllerinin felsefe tarihi a-
sndan nemli bir zellii sz konusudur. Onun yaklaflmnda estetik aflama etik
aflamann bir nkoflulu olduuna gre etik aflama bir adan uzlaflma ve btnlefl-
meyi ierir. Bu uzlaflma ve btnleflme oyun drts araclyla duyum ve biim
drtlerinin karfltlklarnn giderilmesiyle sonulanr. Gnmzde kimi Kant yo-
rumcularnn veya elefltirmenlerinin gidermeye alflt sorun Schillerin kendi d-
neminde zmeye alflt temel bir soruna iflaret eder. Schiller, estetik n koflul-
la etie duyuflsal alan katarak Kant etiin duyumsallktan yoksun ve aflr biim-
cilik sorununu zmeye alflyor.
Hegel: Tinin Dflavurumu Olarak Sanat

1770 ylnda Almanyann Stuttgart kentinde dnyaya gelen G. W. F. Hegel, 1831
ylnda Berlinde lmfltr. Bafllca eserleri arasnda Tinin Grngbilimi, Hukuk
Felsefesi ve Felsefe Bilimleri Ansiklopedisi yer alr. niversitede verdii konferans-
lara dayanan Tarih Felsefesi, Estetik, Din Felsefesi, Felsefe Tarihi kitaplar ise l-
mnden sonra yaynlanmfltr.
Hegel idealist bir dflnr olarak hakiki olan fley deadr grfln benimser
(Hegel, 1994: 110). O, ayn zamanda bir sistem filozofudur; sistemli bir bilgiye da-
yanmayan bir felsefenin bir bilim meydana getirmediini, sadece ierik olarak bi-
reysel bir duyufl biimi veya tarz ortaya koyduunu belirtir (Hegel: 1976:29). Bu
nedenle, onun estetik grfln genel metafizii iinde daha iyi anlamak iin sis-
temini oluflturan temel kavramlardan biri olan Tin kavramn aklamak gerekir.
Almanca Geist szcnn karfll olan Tin, kimi metinlerde Zihin (Mind), ki-
mi metinlerde de Ruh (Spirit) olarak karfllanmaktadr. Hegel felsefesinde Tin, ge-
nel anlamda insan zihnini ve onun rettiklerini ifade eder. Bu anlamda Tin, doa-
nn karfltdr. Tin, subjektif tin ve objektif tin olmak zere iki flekilde kendini gs-
terir. Subjektif tin bireysel psikolojik yaflamn tamamn kapsar. z bakmndan
tinsel bir varlk olan insan bilin ve zgrlk sahibidir. Ancak bu bilinlilik ve z-
grlk tek tek insanlarda doufltan var olmad gibi, insan tr bakmndan da
bafllangta mevcut deildi. Btn bunlar tarihsel sre ierisinde geliflmifltir. Ken-
di egoizmi iinde tutkularnn ve kr igdsnn egemenlii altnda olan sbjek-
tif tin ilkin baflkalarnn kendi benzerleri olduunu anlayarak zgrln yalnzca
kendisi iin olmadnn farkna varr ve onu baflkalar iin de ister. Bylece objek-
tif tin halk veya devlet fleklinde ortaya kmfl olur. Bu anlamda objektif tin bir sos-
yal grubun geleneinde veya yasalarnda varlk bulan, grup yelerinin bilin ve
karakterinde yerleflmifl ortak tindir.
www.evrenselpdf.com
Mutlak tin ise sanat, din ve felsefeyi kapsar. Bireysel tinin kendine dnerek var-
lnn temelinde gzel, Tanr ve hakikat ideallerini bularak onlarn gerekleflme-
sinde Mutlak ruh olur. Subjektif tin sonlu olmasna karfln, mutlak tin sonsuzdur.
Hegele gre sanat, din ve felsefe ayn zemin zerinde bulunur. Mutlak Tinin bu
alan yalnz nesnelerini bilince taflyfllarnn biimleri bakmndan birbirlerin-
den ayrlrlar (Hegel, 1986:153).
Hegel, bu kuramsal temelde grfllerini sanat tarihine, sanat trlerine ve onla-
rn ortaya kflna uygulayarak aklamaya alflr. fiunu aka belirtebiliriz ki He-
gelle birlikte sanat felsefesi salt soyut temellendirmeler yerine sanat eserleri ze-
rinden konuflarak ve rneklendirerek yaplmaya bafllanmfltr. Hegelin Hint, ran
ve Msr gibi Dou sanatndan; antik ve modern dnyadan rnekleriyle Bat sana-
t zerine yapt ayrntl betimleme ve yorumlar onun sanat felsefesini farkl klan
zelliklerden biridir. Bu nedenle, sanat zerine yazlar baflta sanat tarihileri ol-
mak zere eflitli kesimlerden sanatlarn ilgisini cezp etmifltir.
lk kez Baumgarden tarafndan kullanlan estetik szc Hegelin gzel sanat
zerine ders verdii yllarda (1823-1829) yeni yeni yaygnlaflmaktayd. Hegel, salt
bir ad olarak gzeli ifade etmesi iin estetik szcn kullanmann bir sakncas
olmadn belirttikten sonra, kendi amacn ifade eden szcn Sanat Felsefesi,
daha ak ifadesiyle Gzel Sanat Felsefesi olduunu vurgular. Bu tercih aslnda salt
bir szck tercihi deil, Hegelin estetie bakflndan kaynaklanan bir tercihtir. Her
fleyden nce Hegel, doa gzelliini estetik ya da sanatsal gzelin incelemesi ala-
nnn dflnda tutar. Ona gre gzellik dorudan tinsel olanla iliflkilidir; yani Tinin
dflavurumu, nesnelleflmesi, duyular dnyasnda grnfle kmasdr. Sanat eseri
kendi baflna bir duygu iermez; hatta bir sanat eseri kendi baflna dflsal bir nesne
olarak ele alndnda o ldr: Bir sanat eseri, ancak tinden kaynaklanmakla ve
artk tinin blgesine ait olmakla sanat eseri olur; o, tinsel olan tarafndan kutsan-
mfl ve yalnzca tin ile uyum iersinde meydana getirilmifl fleyi ortaya serer (He-
gel, 1994: 29).
Byle olunca, tinle dorudan iliflkili olmayan doa gzellii deil, sanat gzel-
lii sanat felsefesinin asl inceleme alanna girer. Sanat gzelliinin tinden domufl
olmas ona doal gzellik karflsnda daha yksek derecede gzellik kazandrr: Hegele gre sanatsal
Sanat gzellii tinden domufl ve yeniden domufl gzelliktir; tin ve rnleri, do- gzellik her zaman doal
gzellikten stndr. nk,
a fenomenlerinden ne kadar yksekse, sanat gzellii de doa gzelliinden o sanatsal gzel tinden
kadar yksektir. (Hegel, 1994: 2). Grld gibi, Hegel sanatsal gzele odakla- domufl bir gzelliktir.
narak genifl anlamda sanat felsefesi yapmaktadr. Ancak, byle bir sanat felsefesi-
nin sanatlara sanat retimi iin reeteler veya kurallar vermek gibi bir amac yok-
tur. Onun amac, sanatn ne olduunu felsefi olarak bilmek; sanatn amacn tespit
etmek; gzeli tanmak, onun kendisini gereklikte ve sanat eserlerinde nasl gs-
terdiini belirlemeye alflmaktr.
Peki, Hegele gre sanatn amac nedir? Her fleyden nce Hegel, sanatn taklit
olmadn aka ifade eder. Zeuxisin resmettii zmler, gvercinlerin canl sa- Hegele gre sanatn doay
taklit etmek gibi bir amac
narak gagalayacaklar kadar gereki olmalar bir baflary gsterse de sanata do- olamaz.
ay taklit etme gibi bir ama yklemek boflunadr. nk bu anlamda sanat do-
ayla yarflamaz. Ona gre, doay taklit etmeye alflan bir sanat bir filin ardndan
srnmeye alflan solucana benzer. Dahas, taklit biimsel bir ilkeye dayand
iin sanatn amac taklit olduunda nesnel gzelliin kendisi ortadan kalkar (He-
gel, 1994: 44). yleyse, sanatn amac, insan zihninde var olan duyum, duygu ve
esinlenme alanna karmaktr.
www.evrenselpdf.com
Resim 5.2
Modern resim sanatnda

Zeuxsiin zm salgm
tarzn yanstan bir
alflma.
Hegel, sanatn taklit olmad grflyle Platon ve Aristotelesten tamamen fark-

l dflnr. Buna karfln, Aristotelesin katharsis kuramn benimsediini gryo-
ruz. Ona gre, en kaba anlamda sanatn insann itepilerin aln doyurma, tut-
kularn evcillefltirilmemifl gcn ve arzularn azgnln yatfltrma ifllevi vardr.
Bu yolla insan kendini tutkularnn tutsandan kurtararak ayn zamanda da bu tut-
sakln dflna ve zerine ykselir. Bu yatfltrma, bafllangta, rnein bir gzya-
flyla acnn azalmas olarak ortaya kabilir; sonra dorudan kendi isel duygusu-
nu szcklerle, resimlerle, sesler ve flekillerle ifade bulur.
Hegel, bu yatfltrma ifllevinin yan sra, sanatn bir baflka ifllevinin, eitim ve ah-
laki slah ifllevinin olduunu belirtir. Sanatn insan eilimlerini ve itepilerini ahla-
Aristotelesin katharsis ki mkemmellie hazrlama gibi rol de vardr. Ancak Hegel, sanatn bu iki temel
kuramna gre sanatn ruha
dinginlik vermek gibi bir ifllevinin, yani arzularn azgnln azaltma ile eitim ve ahlaki slah ifllevlerinin, sa-
ifllevi vardr. Hegel, natn zsel amalar arasnda yer almadn belirtir. nk, aksi dflnldnde,
Aristotelesin bu grfln
temelde paylaflarak sanatn sanatn hakikatin rtsn ama amacnn ortadan kalkacan vurgular. Ona g-
arzular yatfltrma ifllevi ile re, eitim, artma, iyilefltirme, mali kazan, flhret ve onur iin mcadele gibi bafl-
eitim ve ahlaki slah
ifllevinin olduunu belirtir.
ka amalarn, sanat olmak bakmndan sanat eseriyle hibir iliflkisi yoktur ve bun-
lar sanat eserinin doasn belirlemezler (Hegel, 1994: 54).
Hegel, sanatn tarihsel olarak sembolik, klasik ve romantik olmak zere
farkl geliflim aflamasna sahip olduunu belirtir. Bu aflamadan sembolik dnem
hakikatin gzellik ideas olarak deale ulaflma abasn; klasik dnem ona ulafl-
may; romantik dnem ise onu aflmay temsil eder. Burada, sembolik aflama eski
Hint, ran ve Msr kltrlerinde ortaya kan sanat anlayfln kapsar. Hegel, bu d-
nemde sanatn tam olarak sanat niteliine sahip olmadn, bir anlamda sanat n-
cesi bir aflama olduunu syler. Bu aflamada dea, salt resmetme arayfl olarak
www.evrenselpdf.com
kendi belirlenmemifllii ve bulankl iinde tuhaf, zevksiz ve kibirli bir biimde;

dier varllar bofl ve deersiz klacak flekilde kendini ortaya koyar. Bu nedenle,
dea ile sanat nesnesi arasnda tam bir uygunluk yoktur ve dea kendini tam ola-
rak amlayamaz. Kendi ifadesiyle, sanatn bu ilk geliflim aflamasnda;
dea, doal flekilleri ve bizzat gereklik fenomenlerini, belirsizlik ve lszlk ha-

linde abartr; onlarn iinde sendeler, kpr kpr hareket eder, onlar zerinde fliddet
uygular, onlar arptr ve doal olmayan flekillere sokar ve onlarn fenomenal gr-
nfllerini, kullanlan biimlerin yanlmfll, snrsz genifllii ve grkemi aracly-
la deaya ykseltmeye alflr. nk dea, burada az ya da ok hala belirlenimsiz
ve flekilsizdir (Hegel, 1994: 76).
Klasik sanat aflamasnda ise sembolik dnemdeki deann belirsizlii, anlam ve

flekil arasndaki kusurluluk giderilmifl; dea zgr ve tam uygun gereklik biimin-
de sunulmufltur. Klasik sanatta ieriin kendisi bizzat somut idea olarak dfla vur-
mufltur. Bu nedenle dea ile onun sanatsal nesnesi arasnda tamamen bir uygun-
luk vardr.
Romantik sanat ise klasik sanat dneminde salanmfl olan dea ile onun ger-
eklii arasndaki bu uygunluu yeniden iptal ederek onun ifade tarznn tesine
ve stne kar. Bu aflamada sanat duyusal gryle deil, duyguyla ifl grmeye
bafllar. Bu isel dnya kendi uzlaflmn kendi isel tininde bulan znel bir i de-
rinlikle, kendi duygu derinlii iinde dfl grnfle kar. Romantik sanatta dea ile
flekli arasnda tam uygunluk bozulmufltur ama dea, tin ve yrek olarak kendinde
mkemmelleflmifl biimde ortaya kmfltr.
Schelling: Sanat, Felsefenin Yegne Aletidir

Kant sonras Alman idealizminin temsilcilerinden olan Schelling (1775-1854) ayn
zamanda Jena evresi romantizmine mensup bir dflnrdr. Romantik felsefe ge-
nel olarak sanat felsefi incelemenin tamamlaycs olarak grmfltr. Ancak, hibir
romantik dflnr sanatn felsefedeki yeri konusunda Schelling kadar ak ve ke-
sin bir ifadede bulunmamfltr. Schelling, Transendantal dealizm Sistemi adl ese-
rinde flyle der: Felsefenin tek ve ebedi arac sanattr (Schelling, 1978: 233). Pe-
ki, Schellingin sanata bylesi merkezi bir deer vermesinin nedeni nedir? Bu so-
runun yant Kantla birlikte Alman idealist filozoflarn zmeye alfltklar felsefi
sorunda yatar.
Schelling, bu soruna Fichtenin bilgi kuramnda zmsz kalan problemi irde-
leyerek el atar. Fichtede ben bir yandan kendini ben olarak deneyimlerken dn-
yay da benden farkl bir fley olarak deneyimler. fiimdi, eer bu dnya kendi r-
n veya varl olacaksa bu, iinde benin kendini bilmedii bir rn olacaktr. Ya-
ni bilinsiz bir rn. Dolaysyla, ben ve dnya olarak deneyimlediklerimiz benin
bilinli ve bilinsiz rnleridir. Fichtenin zemedii felsefi sorun fluydu: Deney-
sel ben, felsefi ben nasl olacak? Felsefe bilindfl veya bilinsiz olana nasl ulafla-
cak? Bilme ile bilinen arasndaki iliflkiyi nasl kavrayacak? Ne kuramda, ne de pra-
tikte ben kendini kendi bilinsiz retiminde tanyabilir. Schellinge gre ben
nc bir iflleve, yani benin kendini bilinsiz rettiinde tanma ifllevine sahipse
bu sorun zlebilir. Zihin bu ifllevinde kendini ayn anda sonlu ve sonsuz, zgr
olmayan ve zgr, bilinsiz ve bilinli olarak bilebilmelidir. Bilin hem retmeli,
hem de rettiini bilmeli. flte, Schelling, bunun dahi ve onun rnnde, yani sa-
nat eserinde gereklefltiini dflnr. Peki ama, nasl?
www.evrenselpdf.com
Schellinge gre, dier retimlerde olduu gibi, sanat retimi bir atflma ile
bafllar (Schelling, 1978: 222). Ancak, sanat retiminde bu atflmann kendine z-
g bir zellii bulunur. Bilgi ve ahlakta ben kendini dfl dnya ile atflma iinde
bulurken, sanatta bu atflma isel olarak deneyimlenir. Schellinge gre sanat ese-
ri bilinli ve bilinsiz retim veya etkinlikleri bir arada barndrr; hatta, kendi ifa-
desiyle, onlarn zdeflliine dayanr (Schelling, 1989: 30). Bu zdefllii her ikisi-
nin ayn olduu anlamnda dflnmemeliyiz; nk, Schillere gre, bu iki etkinlik
hibir zaman birbirini yok etmezler. Bu bilinli ve bilinsiz benler birbirlerine kar-
fl dflman da deillerdir; birbirini bozmazlar ama reddederek sonsuz karfltl yan-
strlar. Bilinli olanla bilinsiz olan arasnda bir uzlaflma olmad iin sanat eseri
hibir zaman tek bir yoruma uygun deildir. Aksine, sonsuz sayda yorum sz ko-
nusudur (Fackenheim, 1954:312). Her bir yorum sanat eserinin bir ynn aa
vurur; ama bunu yaparken de dier taraflarn gizlemifl olur.
Her sanat bilinli bir amaca sahiptir ve bu amac belli teknikler araclyla ye-
rine getirmek iin sk bir eitim almas gerekir. Schillere gre sanat eseri sanat-
nn bilinli ynelmifllii olarak bafllar, ama bir sanat eseri nitelii kazanmas iin
bundan daha fazla bir fley olmas gerekir. Doann kendisi bilinsiz bir retimdir.
Sanat, bilinli olarak bir eser retmeye karar verdiinde bilinsiz bir retim ala-
nna dayanr. Ancak, bir sanat eserinde sanatnn bilinli olarak tasarladndan
veya planladndan daha fazla bir fley vardr: Sanat eserinin temel zellii sonsuz
bilinsizliktir. Sanatnn bilinli olarak onda ortaya koyduunun yan sra, sanat
itepisi araclyla sanat eserinde yle bir sonsuzlukla temsil edilmifltir ki, hibir
sonlu anlayfl onu btnyle aklayamaz (Schelling, 1978: 225). Dhi, sanat ese-
ri araclyla dnyann bilinsiz ynyle bilinli ynn birlefltirmifl olur.
Grld gibi, Schellingin amac objektif doa ile sbjektif zihnin nihai hare-
Schellinge gre objektif ket ettirici ilkelerinin zdefl olduunu gstererek Kant felsefesinde var olan doa
doa ile subjektif zihin
arasndaki eliflki ancak ile zgrlk arasndaki ayrm ortadan kaldrmaktr. Estetik yaratmada ben kendi-
sanat alannda zlebildii ni bilinsiz retiminde tanr. Bu nedenle, kuramsal ve ahlaki olann aksine, estetik
iin sanat felsefenin yegne
arac veya aletidir.
atflma tam bir ahenkle ortaya kar. Sanat, felsefenin arac veya aletidir nk
baflka bir yerde zlemeyen, mutlak bir eliflki dhide zlmektedir (Schel-
ling, 1978: 230). Felsefecinin sadece soyut olarak kavrad benin birlii sanat ese-
rinde somut biimde kendini aa vurur. Bylece, gzellik ile doruluk zsel ve-
ya ideal olarak birlik olmufl olur.
Schelling, bilinli olanla bilinsiz olann zdefl olduu bir etkinlik gsterdii-
mizde transandental felsefenin ancak tamamlanmfl olaca dflncesinden hareket
ederek bunun baflarlabilecei yegne alann estetik alan olduu sonucuna varr:
Byle bir etkinlik tektir, yani estetik. Her sanat eseri byle bir etkinliin rn
olarak grlebilir. Sanatn ideal dnyas ile nesnelerin gerek dnyas bir ve ayn
etkinliin rnleridir (Schelling, 1989: 12).
Schellinge gre sanatn kendi dflnda bir deeri yoktur. Sanat bir zevk veya
elence arac olarak grmek bir eflit barbarlktr. Ya da onda bir piyasa deeri ara-
mak salt ekonomik bakfl yanstr. Sanattan bilimsel bir bilgi de edinmek mmkn
deildir. Bir sanat eserinin fiziksel veya kimyasal zmlemesi onun sanat eseri ol-
masyla ilgili bir fley sylemez. Bilinli ve bilinsiz arasndaki etkileflim belli bir ya-
saya veya ilkeye bal olarak aklanamayacak bir fley retir. Bu nedenle estetik,
bilimin veya felsefenin aklayamayacandan daha fazla bir fley syler.
Sanat eseri dfl dnyadaki bir nesneyi deil, onun ideasn temsil eder. Hegelde
olduu gibi, Schelling de Kantn gzelin ncelikli olarak doada var olduu gr-
fln tersine evirerek gzelin sanat eserinde var olduunu savunur. Mitolojiyi b-
www.evrenselpdf.com
tn sanatlarn zorunlu koflulu ve ilk ierii olarak gren Schelling, yine Hegelde
olduu gibi, resim, mzik, heykel, mimarlk, fliir ve trajedi sanatlar zerinde uzun
uzadya aklamalar ve zmlemeler yapar.
Schophenhauer: Sanatn Nesnesi deadr

Arthur Schophenhauer (1788-1860), genel felsefi izgisi asndan Kant bir yak-
laflm ortaya koymasna karfln ayn zamanda nemli Kant elefltirmenlerinden biri-
dir. Kantn aksine, Schophenhauer duyu deneyiminin tesinde olann, yani ken-
dinde fleyin bilinebileceini savunarak Platoncu idea ile Kant kendinde fleyi z-
defllefltirir. Kanta gre kendinde fleyin bilgisi insann bilgi snrlarn aflmasna kar-
fln, Schopenhauera gre ideann bilgisine varmak mmkndr. Ancak, idealarn
bilgisine dorudan ulafllmaz bunun iin bir arac gerekir. Bu ara derin dflnme
ve sanat eseridir. Gerekliin bilgisine, kiflinin birey olarak kendini unutmas; bi-
lincin, saf, isteksiz, zamansz, btn iliflkilerden bamsz bir bilgi znesi olmaya
ykselmesi ile ulafllr (Schophenhauer, 2005:149). Derin dflnmeyle elde edilen
idealarn bilgisi sanat eseri yoluyla temsil edilir ya da canlandrlr:
Sanatn nesnesi Platonun anlad anlamda ideadr, baflka bir fley de deildir. Sa-
natnn amac, onu canlandrmaktr. deann bilgisi, yaptn tohumu, kayna ola-
rak sanatnn yaptndan nce gelmelidir. Sanatn konusu belli bir fley deildir,
kavram deildir, ussal dflnmenin, bilgin kiflinin nesnesi deildir. ...dea, birey ta-
rafndan, birey olarak hibir zaman bilinemez. Onu bilse bilse, kendini btn iste-
melerin zerine, her trl bireyselliin zerinde bilmenin saf znesine ykselten ki-
fli bilebilir (Schophenhauer, 2005:177).
Schophenhauera gre, ideann bilgisine ancak deha ulaflabilir. Deha yaflamda-

ki tm iliflkilerin etkisinden kurtulmufl, yarar gzetmeyen, yeter sebep iliflkisinden
Schopenhauera gre,
bamsz, isteklerinin ve iradesinin tesine gemifltir. Dehada bireysel fleyleri de- Kantn kendinde fley ile
il, bu fleylerin idealarn bilme yetenei vardr (Schophenhauer, 2005:143). O, Platonun dea kavram
aslnda ayn fleydir. Ona
kavrad ve bilgisini edindii ideay yaratt yapt araclyla dier insanlara ile- gre, insan derin dflnme
tir. Schopenhauer, idealar bilme yeteneinin tm insanlarda dereceli olarak var ol- ve sanat yoluyla ideann
bilgisine varabilir.
duunu kabul eder. nk, byle bir yetenek olmasayd sanatlarn hoflland gi-
bi dier insanlarn sanat yaptlarndan hofllanmas, gzele ve yceye karfl bir du-
yarllk gstermeleri mmkn olmazd.
Grld gibi, Schopenhauer kendi metafiziinde gerekliin bilgisini edin-
mede sanata merkezi bir rol ykler. Ona gre, tm sanatlarn amac alglanabilir ve
kavranabilir ideann canlandrlmas ve dier insanlara iletilmesidir. Estetik bilginin
kayna da sanat eseri yoluyla aktarlan idealardr. Schophenhauer sanatn taklit
olduu grflne karfldr. Takliti sanat sadece biime nem verir ve sanat yapt-
nn deerini biimsel ve kavramsal olarak gereklii birebir taklit edip etmeme a-
sndan belirler. Byle bir sanat, sanat eserine i yaflam veya ierik salamaz; do-
ada olan olduu gibi canlandrmay hedefler (Schophenhauer, 2005:179). Oysa
ki, gerek sanat, idealar kavrayarak eseriyle yaratr. O, yaratrken bireyselliin-
den vazgemifl, nesnelleflmifl ve bu anlamda doay aflmfltr.
Bu blmde ele aldmz dflnrlerden hangilerinin sanatn taklitSIRA olduu grflne kar-
SZDE SIRA SZDE
fl ktn, bu karfl kfl hangi gerekeler temelinde savunduklarn aklaynz. 2
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
www.evrenselpdf.com
SIRA SZDE SIRA SZDE

Nietzsche: Tragedyann Douflu

Friedrich Nietzschenin (1844-1900) eserlerinin hemen hemen tmnde yer yer sa-
nat ve estetik konusunda aklama ve deerlendirmelere rastlamak mmkndr.
Schopenhauern etkisinde kalarak yazd ilk eseri Tragedyann Douflu ise do-
rudan sanat ve estetik konusuna ayrlmfl bir alflmadr. Nietzsche bu eserinde in-
sann asl metafizik uraflsnn sanat olduunu ve dnyann varoluflunun yalnz-
ca estetik fenomen olarak temellendirilebileceini savunarak, sanata yaflamn g-
zyle bakmaya alflr (Nietzsche, 2005:13).
Nietzsche, Tragedyann Douflunda eski Yunan tanrlarndan Apollon ve Di-
onysosun zelliklerinden hareketle, sanatn gelifliminin birbirini tamamlayan iki
temel drtye dayandn savunur. Yunan mitolojisine gre bu iki tanrnn her bi-
ri kendi iinde birok tanrsal zellik barndrr. Apollon, hergn gkyzn bir
utan dier uca geen, tanrlarn en gzeli olan gnefl tanrsdr. O, insanlarn has-
tala yakalanmasn salayan ve iyilefltiren oklar olan hekimliin tanrs; kehanet
yapabilen bilici bir tanrdr. Ayn zamanda sanat tanrs olarak bilinen Apollon m-
zii ve fliiri kendi zevki iin yaratmfltr. Yeraltnn tanrs olan Dionysos ise flarap
ve sarhoflluk tanrs olarak bilinir. O, ayn zamanda bitki rts tanrsdr ve am,
asma ve sarmaflk onun simgesidir. Asma aac gibi lp yeniden doar. Srekli
haz ve ac arasnda iki uta gidip gelen bir durumda olduu iin psikolojideki ma-
ni depresif hastalnn da simgesidir. Dionysos, ba bozumu tanrs olarak da bi-
linir ve adna dzenlenen ba bozumu flenliklerinde tiyatro sanatnn temeli atl-
mfltr. Yunan kltrnde bu flenlikler, nefleyle dans edip flark syleyen, flarap ie-
rek kendinden gemifl bir alayn yryfl ile temsil edilirdi. Bu flenliklerde ina-
nanlarn kendilerinden geerek tanryla btnlefltiine inanlrd.
Nietzsche, Apolloncu ve Dionysosu drtleri sanatsal gler olarak tanmlar
ve onlara bakarak gerek sanatn doasnn anlafllabileceini syler (Nietzsche,
2005: 30). Bu iki temel drt hayal gcnn (Apolloncu) ve kendinden gemenin
veya sarhoflluun (Dionysosu) birbirinden ayrlmfl sanat dnyalardr (Nietzsche,
Resim 5.3 2005: 26). Ona gre, hayal gc veya
dfl genel olarak tm gzel sanatlarn,
Nietzsche, Rafaelin
bu tablosunda zellikle de fliirin n kofluludur. Hayal
betimlenen dflkn gc Apolloncu drtnn dnyas ola-
erkek ocuklarn, rak bireyin birey olarak, tekil olarak var
umutsuz olduu dnyadr. Dfl dnyasnda kifli
hamallarn ve
aresizlik iinde kendi durumunu, bireyselliini, ben-
korkuya kaplmfl zetme trnden bir dfl imgesinde ak-
delikanllarn lar. nsan, Apolloncu drtnn dnya-
dnyann biricik
temelinin, ilk
sndayken sadece takliti veya benzet-
acnn yaratlfln meci bir sanatdr.
gsterdiini syler. Antik Yunan heykel sanat Apollon-
cu drtnn rettii sanat temsil eder.
Nietzscheye gre, Rnesans ressamla-
rndan Rafael de Apolloncu kltrn
ilk srecini gsterir. Apolloncu sanat
bireyselleflmenin merkezi nem tafld-
bir sanattr. Tek bir yasas ve lt
vardr; o da bireyin snrlarnn korun-
masdr (Nietzsche, 2005:40). Apollon-
cu gzellik lye ve snrlla dayanr.
www.evrenselpdf.com
Dionysosu drtnn yafland kendinden geme veya sarhoflluk dnyas ise

bireysellik ilkesinin ortadan kalkt, bireyin kendini unutup ezeli Bire katlp ken-
dini kaybettii dnyadr. Sarhoflluk dnyasnda birey kendini mistik bir birlik
duygusuyla ortadan kaldrmaya alflr (Nietzsche, 2005:31). Dionysosu drtnn
etkisinde insan;
tanr olarak duyumsar kendini, flimdi kendisi de dflnde tanrlarn deifltiini gr-
d gibi, kendinden gemifl ve ycelmifl bir biimde deiflmektedir. Artk bir sanat-
deildir insan, bir sanat yapt olmufltur; tm doann sanat gc, ilk [ezeli] Birin
en stn hazsal doyumu iin, burada sarhoflluun rperiflleri arasnda anlamak-
tadr kendini (Nietzsche, 2005:30).
Dionysosu sanat, sarhoflluun dnyasnda, ezeli-Bir ile btnleflme abas

iinde herhangi bir yasa, l ve snr tanmaz. Nietzscheye gre, Dionysosu afla- Nietzscheye gre Apolloncu
ma znelliin terk edilip salt nesnellie geildii bir sretir. Bu sre veya aflama sanat bireyselliin snrlarn
koruyarak takliti ve
nemlidir nk sanat ancak nesnel olduu zaman kurtarc ve flifac olabilir. benzetmeci bir sanat retir.
nsan, varoluflun korkunluu veya samal dflncesi yznden srekli bir ac Dionysosu sanat ise bireyin
mistik bir duyguyla kendini
ve tiksinti durumu yaflar. Yalnzca nesnel sanat insan bu ac ve tiksinti durumun- ortadan kaldrarak nesnel
dan kurtarabilir. Nietzsche, sanatta znel olandan nesnel olana geme gereini sanat yaratr.
flyle aklar:
znel sanaty yalnzca kt sanat olarak tanyoruz ve sanatn her trnde ve

yksekliinde zellikle ve ilk nce znel olann yenilmesini, Benden kurtulmasn
ve her trl bireysel istein ve arzunun susturulmasn talep ediyoruz; evet, nesnellik
olmadan, saf, karsz bakfl olmadan asla bir nebze bile sahici sanatsal retime ina-
namayz (Nietzsche, 2005:43).
Nietzsche, varoluflun ve dnyann kendisinin ancak estetik fenomen olarak

ebedi bir flekilde temellendirilebileceini savunur (Nietzsche, 2005:48). Onun es-
tetiinde gzel, kuramsal dnyayla srekli savafl ve karfltlk halinde olan trajik
dnyaya ait ve trajik insanla ilgilidir. Estetik bilimine yaplacak asl katk Apol-
loncu ve Dionysosu drtlerin salt mantksal kavranflyla gerekleflemez. Aksine,
onlarn duyuflsal kavranfl sanatn ve insan varoluflunun gerek anlamn kavrama-
y salar.
Nietzsche, Sokratesi estetiin Dionysoscu sanatn ve tragedyann sonunu ge-
tirdiini syler. Sokratesi estetiin en temel ilkesine gre bir fleyin gzel olmas
iin, akla uygun veya bilinli olmas gerekir (Nietzsche, 2005, 89). Bu ilke tam da
Dionysosu estetiin ait olduu sarhoflluk dnyasndaki gzel anlayflnn tersidir.
nk Dionysosu dnya tamamen insann bilincini kaybettii, kendinden getii
ve aklndan kurtulduu bir dnyadr. Sokratesi estetikte gzel kuramsal dnyaya
ait kuramc insanla iliflkiliyken Dionysoscu sanat veya estetik duyuflsal olann
kavranfln yanstr.
Bu blmde incelediimiz baz idealist filozoflar estetik bilginin insan

SIRA ruhunda
SZDE var olan SIRA SZDE
ikili bir atflmay veya karfltl zdn savunmaktadr. Bu dflnrlerin kimler oldu- 3
unu, bu grfllerini hangi kavramsal temelde savunduklarn arafltrnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE

www.evrenselpdf.com
zet
N
A M A
Deneyimci dflnrlerden Hutcheson ve Hu- eni yargsnda farkllk yaratr. Hume, beeni
1 meun estetik hazzn kaynana iliflkin grflle- yargsnn ltlerini irdelerken estetik hazzn
rini tanmak. kaynann isel olduunu savunmakla birlikte
Sanat ve gzelin bafll baflna bamsz ve zerk estetik yargnn kifliden kifliye deiflen greli bir
bir alflma alan olarak ortaya kmasnda 18. yarg olmadn gstermeye alflmfltr.
N
yzyl deneyimci dflnrlerinden Hutsheson ve
Hume.un nemli katks olmufltur. Estetiin te- Kantn estetik ve beeni yargs konusundaki fel-
A M A
mel konularndan biri olan beeni kavram bu 2 sefi yaklaflmn tanmak.
dnemde konuyla ilgili eserlerin ana temas ol- Kantn Yarg Gcnn Elefltirisi adl eseri bu-
mufltur. Deneyimci estetik kuramnn ana zelli- gnk anlamda felsefi estetiin temel eseri ola-
i sanat ve estetik incelemede nesneden zneye, rak kabul edilir. Kant, bu alflmasnda estetik
sanat yaptndan onu alglayan ve deerlendiren alanda elde edilen yarglarda genel geer ve ap-
zneye doru bir ynelme olmasdr. Byle bir riori ilkelerin olup olmadn arafltrr. Ona gre,
yaklaflmda, estetik beeninin kayna sanat ese- gzelin ne olduunu anlamak iin ncelikle es-
ri veya estetik objenin kendisi deil, estetik z- tetik yargnn veya beeni yargsnn zmle-
nenin i deneyimi, i duyusu, isel duygu veya mesini yapmalyz. Kant, bu zmlemeyi nite-
hissidir. Tm deneyimci dflnrlere gre estetik lik, nicelik, iliflki ve modalite asndan yaparak
haz belli bir ilgiye veya kara deil, insann i flu sonuca varr: Gzel, nitelik bakmndan hofla
duyusuna veya duygusuna dayanmakta olup, giden, nicelik bakmndan herkesin hofluna gi-
dorudan ve aracsz alglama sonucu ortaya - den, iliflki bakmndan her tr ilgi ve kavramdan
kar. Hutchesona gre estetik haz i duyu arac- ayr olarak hofla giden, modalite bakmndan ise
lyla elde edilir. Bizde var olan i duyu yard- zorunlu olarak hofla giden fleydir. Kanta gre,
myla gzellik hazz bilginin, akln ve deneyimin beeni yargs bir yanyla zneldir. Ancak, bir
herhangi bir katks olmadan; kiflisel ilgiden ve nesneden haz aldmzda ve onu gzel olarak
yarardan uzak; dorudan ya da aracsz; zorunlu nitelendirdiimizde gzel yargmza herkesin ka-
olarak elde edilir. Hutchesona gre gzellik haz- tlmas gerektiini dflnrz. Herkeste bir ortak
z i duyudan kaynaklanmakla birlikte nesnele- beeni duygusu olduunu dflnerek verdiimiz
rin nitelik ve zellikleriyle iliflkisiz deildir. Ona yargnn herkese onaylanmasn bekleriz. Bu
gre, gzellik hazz dorudan nesnelerin birincil nedenle, estetik yargy veren kifli sadece znel
niteliklerinden deil, onlarn birlik veya uyumlu- bir yarg deil, ayn zamanda btn insanlarn
luk niteliklerinin bir unsuru, eflitlilik iinde bir- katlaca znel ve evrensel yarg vermektedir.
lik niteliinden kaynaklanr. Sanat eserindeki Kant, beeni yargsnn yan sra yce ve dahi
gzelliin temeli paralar arasndaki birliin ve kavramlarn da irdeler. Yce yargs tpk bee-
her bir parann btne olan orannda yatar. Hu- ni yargs gibi evrensel olarak geerli, yarar ve -
me, gzellik hazznn kaynann isel olduu kardan uzak, amasal ve zorunludur. Beeni yar-
konusunda Hutchesonla ayn fikirdedir. Her iki gsndan farkl olarak yceye iliflkin yarglar bi-
dflnr gzelliin nesneye deil, insan yapsna imden deil, biimle ierik arasndaki orantsz-
bal olarak belli durumda ortaya kan bir haz lktan gelir. Bu nedenle, ycenin bizde yaratt
olduunu savunur. Hutchesonun i duyu kav- etki gzelin yaratt etkiden ok daha derin ve
ramna karfllk Hume isel duygululuk veya duy- sarscdr. Gzel bizi sakilefltirirken yce akl ile
gu kavramn kullanr. Humea gre bir zihin ye- hayal gc arasnda uyumsuzluk ortaya kara-
terli duyarlla, pratie, karfllafltrma yapma de- rak bizi sarsar ve kendimizden geirir. Kanta g-
neyimine sahipse ve nyarglardan arnmflsa do- re, gzel sanatlar insan zgrlnn ve artistik
al olarak bir sanat eserinden haz duyar. Ona dehann bir rndr. Gzel sanatlarn olanakl-
gre, insanlar arasndaki mizah farklklar ile ya- l deha yoluyla mmkndr. Deha zgndr;
fladmz an ve lkenin tavr ve grflleri be- onun sahip olduu fley renilebilen, belli kural
www.evrenselpdf.com
ve bilgiye dayanan bir beceri deildir. Dehann nat ve kltr ile iliflkisini ve bu iliflkinin insann
zgn olarak rettii rnler rnek nitelii taflr. estetik eitimi zerine etkisini arafltrr. Schillere
Onlar yknme veya taklit yoluyla domaz an- gre, insanlk ve medeniyet doa durumu, este-
cak baflkalar iin bir yknme, yarglama lt tik durum ve ahlaki durum olmak zere srasy-
olurlar. Dehann bir baflka zellii doa aracl- la temel aflamadan geer. Ona gre duyum
yla kural koyucu olmasdr. Doa, deha aracl- drts ve biim drts olmak zere insanlk
yla bilime deil ama gzel sanata kural koyar. kavramnn iini dolduran iki temel drt vardr.
Kant burada doa kavramyla nedensellik yasas- Duyum drts, Kant anlamda doaya baldr
nn geerli olduu fiziksel doay deil, dehann ve insann etrafndaki dnyay deneyimleme dr-
kendi i varlnn zgr oyunu sonucu ortaya tsn ynetir. nsann mutlak varoluflundan ve
kan ilkeleri; bu ilkeler araclyla kural koyma- rasyonel doasndan gelen biim drts ise, in-
y kastediyor. san kendinde var olan deiflmeyene doru iter.
Onlarn eilimleri birbirine karflttrlar ama bu
N
AM A
Alman dealist felsefenin zmn estetik alan- karfltlk doada bir karfltlk deil, snrl bir kar-
3 da arad sorunu ve ona ynelik yaklaflmlar fltlk olduu iin aralarnda atflma sz konusu
tanmak. deildir. Schillere gre bu iki drtnn karfltl-
Kant, Baumgarden, Schiller ve Schelling gibi d- n zen bir nc drt, oyun drts var-
flnrler estetik alan idealist felsefenin temel dr. Bu iki drtnn karfltln gidermek iin bi-
problemlerinden birinin zm alan veya kfl rinin duyumsal nitelii dierinin aklsal niteliiy-
kaps olarak grmfllerdir. Bu problem, zgr- le balandnda sentez sonulanr ve hem fizik-
lk-determinizm, doa-akl, doa-zihin, bilin- sel hem de ahlaki olarak insan zgr klnr. De-
siz-bilinli, deneysel ben-metafiziksel ben iki- mek ki, nc drt her iki drtnn tamamla-
lemlerinde ortaya kan sorundur. rnein, Schil- yc etkileflimidir. Oyun drts sayesinde este-
ler, doa durumundan ahlak durumuna geiflte tikten etie geifl salanmfl olur. Schiller ayrca
estetik unsuru bir geifl aflamas olarak grr. Bu znel-duyumsal, znel-rasyonel ve nesnel-rasyo-
grfln Kantta da mevcut olduunu gryoruz. nel estetik kuramlara nesnel-duyumsal kavrayfl
Schiller, duyum ve biim drtlerinin yan sra adn verdii drdnc bir yaklaflm ekler. He-
bir nc drtden, oyun drtsnden sz gel, gzel stne incelemelerinde estetik szc-
eder. flte, bu drt sayesindedir ki estetikten eti- nden ziyade Sanat Felsefesi veya Gzel Sanat
e geifl salanmfl olur. Schelling ise Fichtede Felsefesi kavramn kullanr. Ona gre gzellik
zmsz olan deneysel benin felsefi ben olma- dorudan tinsel olanla iliflkilidir; yani Tinin dfla-
s veya felsefenin bilindfl veya bilinsiz olana vurumu, nesnelleflmesi, duyular dnyasnda g-
ulaflma sorununu estetik alanda zmeye alflr. rnfle kmasdr. Ona gre tinle dorudan ilifl-
Ona gre, dier retimlerde olduu gibi, sanat kili olmayan doa gzellii deil, sanat gzellii
retimi bir atflma ile bafllar. Sanat eseri bilinli sanat felsefesinin asl inceleme alanna girer. Sa-
ve bilinsiz retim veya etkinlikleri bir arada ba- nat gzelliinin tinden domufl olmas ona doal
rndrr. Bu iki etkinlik hibir zaman birbirini yok gzellik karflsnda daha yksek derecede gzel-
etmezler. Estetik yaratmada ben kendini bilinsiz lik kazandrr. Hegel, sanatn amacnn doay
retiminde tanr. Bu nedenle, kuramsal ve ahla- taklit etmek deil, insan zihninde var olan du-
ki olann aksine, estetik atflma tam bir ahenkle yum, duygu ve esinlenme alanna karmak ol-
ortaya kar. Schellinge gre sanat, felsefenin duunu savunur. Hegelin, Aristotelesin katarsis
arac veya aletidir nk felsefenin baflka bir ala- kuramn benimsediini gryoruz. Ona gre,
nnda zlemeyen bu mutlak eliflki dhide - en kaba anlamda sanatn insann itepilerin al-
zlmektedir. n doyurma, tutkularn evcillefltirilmemifl gc-
n ve arzularn azgnln yatfltrma ifllevi var-
N
A M A
Schelling, Schiller ve Hegelin sanat ve estetik g- dr. Bu yolla insan kendini tutkularnn tutsan-
4 rfllerini ifade etmek. dan kurtararak, ayn zamanda da bu tutsakln
Schiller, nsann Estetik Eitimi zerine Mektup- dflna ve zerine ykselir. Hegele gre sanatn
lar adl eseri gzelin felsefi zmlemesini; sa- eitim ve ahlaki slah ifllevi de bulunmaktadr.
www.evrenselpdf.com
Ancak Hegel, sanatn arzularn azgnln azalt- sanat eseri yoluyla aktarlan idealardr. Schop-
ma ile eitim ve ahlaki slah ifllevlerinin sanatn henhauer sanatn taklit olduu grflne karfl-
zsel amalar arasnda yer almadn belirtir. dr. Takliti sanat sadece biime nem verir ve
Hegelin temel grfllerinden bir dieri de sana- sanat yaptnn deerini biimsel ve kavramsal
tn tarihsel olarak geliflmesi hakkndadr. Ona g- olarak gereklii birebir taklit edip etmeme a-
re sanat, tarihsel olarak sembolik, klasik ve ro- sndan belirler. Byle bir sanat, sanat eserine i
mantik olmak zere farkl geliflim aflamasna yaflam veya ierik salamaz; doada olan oldu-
sahiptir. Bunlardan sembolik dnem hakikatin u gibi canlandrmay hedefler. Nietzsche ise in-
gzellik ideas olarak deale ulaflma abasn; sann asl metafizik uraflsnn sanat olduunu
klasik dnem ona ulaflmay; romantik dnem ve dnyann varoluflunun yalnzca estetik feno-
ise onu aflmay temsil eder. Schellinge gre, di- men olarak temellendirilebileceini savunarak,
er retimlerde olduu gibi, sanat retimi bir a- sanata yaflamn gzyle bakmaya alflr. Nietzs-
tflma ile bafllar. Ancak, sanat retiminde bu a- che, Tragedyann Douflunda eski Yunan tanr-
tflmann kendine zg bir zellii bulunur. Bilgi larndan Apollon ve Dionysosun zelliklerinden
ve ahlakta ben kendini dfl dnya ile atflma iin- hareketle, sanatn gelifliminin birbirini tamamla-
de bulurken, sanatta bu atflma isel olarak de- yan iki temel drtye dayandn savunur. Apol-
neyimlenir. Sanat eseri bilinli ve bilinsiz retim loncu ve Dionysosu drtler sanatsal glerdir.
veya etkinlikleri bir arada barndrr. Bu iki etkin- Bu drtlere bakarak gerek sanatn doas an-
lik hibir zaman birbirini yok etmezler. Bu bi- lafllabilir. Bu iki drt hayal gcnn (Apollon-
linli ve bilinsiz benler birbirlerine karfl dfl- cu) ve kendinden gemenin veya sarhoflluun
man da deillerdir; birbirini bozmazlar ama red- (Dionysosu) birbirinden ayrlmfl sanat dnyala-
dederek sonsuz karfltl yanstrlar. Bu nedenle, rdr. Nietzscheye gre, hayal gc veya dfl ge-
aralarnda bir uzlaflma olmad iin sanat eseri nel olarak tm gzel sanatlarn, zellikle de flii-
hibir zaman tek bir yoruma uygun deildir. Ak- rin n kofluludur. Hayal gc Apolloncu drt-
sine, sonsuz sayda yorum sz konusudur. Her nn dnyas olarak bireyin birey olarak, tekil ola-
bir yorum sanat eserinin bir ynn aa vurur; rak var olduu dnyadr. Dfl dnyasnda kifli
ama bunu yaparken de dier taraflarn gizlemifl kendi durumunu, bireyselliini, benzetme trn-
olur. Schellinge gre, sanat eseri sanatnn bi- den bir dfl imgesinde aklar. nsan, Apolloncu
linli ynelmifllii olarak bafllar, ama bir sanat drtnn dnyasndayken sadece takliti veya
eseri nitelii kazanmas iin bundan daha fazla benzetmeci bir sanatdr. Dionysosu drtnn
bir fley olmas gerekir. Doann kendisi bilinsiz yafland kendinden geme veya sarhoflluk dn-
bir retimdir. Sanat, bilinli olarak bir eser ret- yas ise bireysellik ilkesinin ortadan kalkt, bi-
meye karar verdiinde bilinsiz bir retim alan- reyin kendini unutup ezeli Bire katlp kendini
na dayanr. Ancak, bir sanat eserinde sanatnn kaybettii dnyadr. Nietzscheye gre, Diony-
bilinli olarak tasarladndan veya planladn- sosu aflama znelliin terk edilip salt nesnellie
dan daha fazla bir fley vardr. geildii bir sretir. Bu sre veya aflama nem-
N
lidir; nk sanat ancak nesnel olduu zaman
Schopenhauer ve Nietzschenin sanat ve estetik kurtarc ve flifac olabilir. nsan, varoluflun kor-
A M A
5 grfllerini aklamak. kunluu veya samal dflncesi yznden

Schopenhauer kendi metafiziinde gerekliin srekli bir ac ve tiksinti durumu yaflar. Yalnzca
bilgisini edinmede sanata merkezi bir rol ykler. nesnel sanat insan bu ac ve tiksinti durumun-
Platoncu idea ile Kant kendinde fleyi zdefllefl- dan kurtarabilir. Nietzsche, ayn zamanda Sokra-
tirerek ideann bilgisine ulaflmann mmkn ol- tesi estetiin Dionysoscu sanatn ve tragedya-
duunu savunur. Ona gre, idealarn bilgisine nn sonunu getirdiini syler. Sokratesi esteti-
dorudan ulafllmaz. Derin dflnme ve sanat in temel ilkesine gre bir fleyin gzel olmas
eseri araclyla ideann veya gerekliin bilgisi- iin, akla uygun veya bilinli olmas gerekir. Sok-
ne ulafllabilir. Tm sanatlarn amac alglanabilir ratesi estetikte gzel kuramsal dnyaya aitken
ve kavranabilir ideann canlandrlmas ve dier Dionysoscu sanat veya estetik duyuflsal olann
insanlara iletilmesidir. Estetik bilginin kayna da kavranfln yanstr.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Hutchesona gre gzellik hazz nesnelerin hangi 6. Afladakilerden hangisi, Hegele gre sanatn tarih-
nitelii ile iliflkilidir? sel geliflim dnemlerinde sanat ve ideal iliflkisini doru
a. Farkllk biimde ifade eder?
b. Karfltlk a. Sembolik dnem-deale ulaflma abas, Klasik
c. Btnlk dnem-deale ulaflma
d. Parlaklk b. Klasik dnem-deale ulaflma, Romantik dnem-
e. eflitlilik iinde birlik deali Aflma abas
c. Sembolik dnem-deali aflma abas, Klasik
2. Afladakilerden hangisi Humeun tanmlad bee- dnem-deale ulaflma
ni ltnn unsurlar arasnda yer almaz? d. Romantik dnem-deali Aflma, Sembolik dnem-
a. Pratik yapma deale ulaflma
b. Duyarllk gsterme e. Klasik dnem-deale ulaflma, Romantik dnem-
c. karm yapma deale ulaflma
d. Karfllafltrma yapma
e. nyargsz olma 7. Schellingin sanat felsefenin yegane aleti olarak gr-
mesinin temel nedeni nedir?
3. Estetik szcn ilk kullanan dflnr afladaki- a. Duygusal olana yer vermesi
lerden hangisidir? b. Benin birliini salamas
a. Hutcheson c. Yaflama renk katmas
b. Hume d. Yeni bir alan olmas
c. Kant e. Felsefenin temeli olmas
d. Baumgarten
e. Schiller 8. Schophenhauer, sanatn taklit olduu grflne han-
gi nedenle karfl kar?
4. Afladakilerden hangisi Kanta gre gzelin nicelik a. Taklidin zor ve imkansz olmas
ynnden bir zelliini yanstr? b. Taklidin her sanat alannda mmkn olmamas
a. Hofla giden bir fley olmas c. Taklidin kalc olmamas
b. Herkesin hofluna giden bir fley olmas d. Taklidin biime nem vermesi ve ierik sala-
c. Kavramsz olarak hofla giden olmas mamas
d. Zorunlu olarak hofla giden olmas e. Taklidin grsel olmamas
e. Varolufl olarak hofla giden olmas
9. Nietzchenin Dionysosu sanat Apolloncu sanata
5. Afladakilerden hangisi Schillerin doa durumu, yelemesinin ana nedeni nedir?
estetik durum ve ahlaki durum kavramlar ile duyum a. Biimsel olmas
drts, biim drts ve oyun drts kavramlarn b. znel olmas
uygun biimde iliflkilendirmektedir? c. Sahici olmas
a. Doa- Duyum, Estetik-Oyun, Ahlak-Biim d. Romantik olmas
b. Doa- Oyun, Estetik- Duyum, Ahlak-Biim e. Nesnel olmas
c. Doa- Oyun, Estetik- Biim, Ahlak-Duyum
d. Doa- Biim, Estetik-Oyun, Ahlak- Duyum 10. Kanta gre yce duygusunun gzel duygusuna g-
e. Doa- Duyum, Estetik- Biim, Ahlak- Oyun re ok daha fazla ve derin bir etki yaratmas yce duy-
gusunun hangi zelliinden kaynaklanmaktadr?
a. Duygu ile akl arasnda atflma
b. Biimle ierik arasndaki orantszlk
c. Doal olanla sanatsal olan arasndaki benzerlik
d. Doa ile duygu arasndaki uyumsuzluk
e. Nesnel olanla znel olan arasndaki atflma
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
Sanat Tinin Bir Gereksinimidir reksinimdir ve bu durum insan, sz konusu olan bu
Sanatn doyurup giderdii salt ve genel gereksinme, her iki dnyadan kendisini yeniden tanyaca bir nes-
kaynan dflnen ve bilince sahip bir varlk olan in- ne yapmaya iter. Biryandan tinsel zgrln gereksi-
san olgusunda bulur; yani sanat kkenini, varolan, var- nimini isel bir biimde var-olan kendi iin varlk ya-
lk biimi nasl olursa olsun, kendi iin bir varlk yapan parak ama ayn zamanda bu kendi-iin varl dflsal
insanda bulur. Doadaki nesneler yalnzca dolaysz ola- olarak da gereklefltirerek tatmin eder; bunu da, ken-
rak ve bir tek biimde varolurlar; insana gelince, Tin dinde olan, duyusal grnn, dier fleylerin ve kendi-
olmas nedeniyle o, ifte bir varolufla sahiptir; nce in- sinin bilgisinin eriflebilecei bir dzeye koyarak, iflte bu
san, bir yandan doann fleyleriyle ayn ad altnda varo- ift yanl olmadan kalkarak yapar. nsann byle ussal
lur, ama te yandan da o kendi iin varolur, kendi ken- zgr temelinde yer alan zorunlu kkenini sanat, ken-
disini seyreder, kendisini yine kendisi tantr, kendisini di bularak ekip karr; eylem ve bilgi olarak ne varsa
dflnr ve kendi iin bir varln kuran bu etkinlik ne- sanat hepsini insann bu temelinden alr.
deniyle d e Tinden baflka bir fley deildir. flte bu ken-
dinin bilincini insan iki biimde elde eder: lkin kurma- Kaynak: G. W. F. Hegel (1986). Seilmifl Paralar.
sal olarak insan yreinin btn gizlerinin ve eilimle- eviren: Nejat Bozkurt, stanbul: Remzi Kitabevi.
rinin, tm devinimlerinin bilincine varmak iin kendi
zerine eilmesi, katlanmas gerekir, genel olarak da
kendisini seyretmesi, z olarak nitelendirilen dflnce-
yi kendisine tantmas ve sonunda dflardan ald veri-
lerin iinde bulunan, znn derinliliinden ekip -
kardn da (kendisinin) tanmas gerekir. kinci olarak
insan, kendisini pratik etkinlii araclyla kendisi iin
kurar; nk o, kendisine dflardan sunulann, kendisi-
ne aracsz olarak verilenin iine kendisini yeniden ta-
nmak ve kendisini bulmak iin itilmifltir. flte insan,
kendi iselliinin damgasn vurarak ve dflsal fleyleri
deifltirerek varr buraya; onlarn iinde de kendisiyle
ilgili belirlenimlerden baflkasn bulamaz. zgr olmas
nedeniyle insan, kendisine kat bir biimde ve olduka
yabanc olan yapsn ve niteliini dfl dnyann enlin-
den kurtarmak ve kendine zg gerekliinin dflsal
formunun iinde bulduu fleylerle birleflme iin iflte
byle harekete geer. Dfl fleylerin bu biimini deifltir-
me gereksinimi daha ocuun ilk eilimlerinde grlr;
su birikintisine tafl atan kk ocuk, su yznde olu-
flan halkalara hayran kalr, kendi z etkinliinin grl-
mesini salayan bu bir tr yapta hayranlkla bakar. n-
sandaki bu gereksinme, nesnelerin biimini deifltirme-
ye ynelik bu itki pek ok bilimlere sarlp sarmalan-
mfltr ve bu dururum sanat yaptnda bulunan dflsal ya
da maddi fleylerin iinde kendisini gsterinceye kadar
srp gider. Fakat dflsal fleyler insann bu biimde iflle-
dii tek fleyler de deildir; onu ayn biimde kendi ken-
disi ile, kendi z bedeni ile kullanr, onu isteyerek de-
ifltirir ve onu bulduu durumda brakmaz. (...) Sanata
duyulan genel gereksinim demek oluyor ki i ve dfl
dnyann bilincine varmak iin insan iten ussal bir ge-
www.evrenselpdf.com

1. e Yantnz doru deilse nitenin Hutcheson ks- 8. d Yantnz doru deilse nitenin Schophenhau-
mn okuyunuz. Hutchesonun gzelliin nes- er ksmn okuyunuz. Schophenhauera gre
neyle olan iliflkisini nesnelerin birlik veya uyum- takliti sanatn sadece biime nem verdiini,
luluk niteliklerinin bir unsuru, yani eflitlilik dolaysyla i yaflam veya ierik salamadn
iinde birlik nitelii ile akladn hatrlaya- anmsayacaksnz.
caksnz. 9. e Yantnz doru deilse nitenin Nietzche ks-
2. c Yantnz doru deilse nitenin Hume ksm- mn okuyunuz. Nietzscheye gre, Dionysosu
n okuyunuz. Humeun beeni ltnn un- aflamann znelliin terk edilip salt nesnellie
surlar olarak zihin yeterli duyarlla, pratie, geildii bir sre olduunu, bu sre veya afla-
karfllafltrma yapma deneyimine sahip olma mann nemli olduunu nk, sanatn ancak
ve nyarglardan arnma olarak sraladn g- nesnel olduu zaman kurtarc ve flifac olabile-
receksiniz. ceini hatrlayacaksnz.
3. d Yantnz doru deilse nitenin Baumgarten 10. b Yantnz doru deilse nitenin Kant ksmn
ksmn okuyunuz. Felsefe tarihinde ilk kez Ba- okuyunuz. Kanta gre, beeni yargsndan fark-
umgartenn estetik szcn kullandn ha- l olarak yceye iliflkin yarglarn biimden de-
trlayacaksnz. il, biimle ierik arasndaki orantszlktan gel-
4. b Yantnz doru deilse nitenin Kant ksmn diini hatrlayacaksnz.
okuyunuz. Kanta gre nicelik ynnden gze-
lin herkesin hofluna giden bir fley olduunu ha-
trlayacaksnz.
5. a Yantnz doru deilse nitenin Schiller ksm-
n okuyunuz. Schillere gre, doa durumunda
insann eylemlerinin doa yasalar tarafndan
ynetildiini, estetik aflamada insann biimsel
eylemlerden haz alarak doann kendilerine uy-
guladklar zorlamay azalttklarn, ahlaki du-
rumda insann aklsal ilkelere gre hareket etti-
ini; duyum drtsnn bir anlamda insann
doal ynn, yani duygular, duyular, yeme-i-
me ve cinsellik doasn; biim drtsnn ya-
salar keflfetmemize ve yasa yapmamza yardm
eden, kendisi belirleyen bir drt olduunu,
oyun drtsnn ise insann estetikten etie
geifli saladn hatrlayacaksnz. Bu nedenle
Doa- Duyum, Estetik-Oyun, Ahlak-Biim efl-
leflmesinin kavramsal olarak uygun olduunu
karacaksnz.
6. a Yantnz doru deilse nitenin Hegel ksmn
okuyunuz. Hegele gre sembolik dnemin ha-
kikatin gzellik ideas olarak deale ulaflma a-
basn; klasik dnemin ona ulaflmay; romantik
dnemin ise onu aflmay temsil ettiini hatrla-
yacaksnz.
7. b Yantnz doru deilse nitenin Schelling ks-
mn okuyunuz. Schellinge gre baflka bir alan-
da zlemeyen temel bir sorunun, yani benin
birliinin salamas sorununun sadece estetik
alanda zldn hatrlayacaksnz.
www.evrenselpdf.com
Sra Sizde 1 alflan sanat bir filin ardndan srnmeye alflan solu-
On sekizinci yzyl deneyimci estetik yaklaflmnda nes- cana benzetir. Dahas, taklit biimsel bir ilkeye dayan-
neden zneye, sanat yaptndan onu alglayan ve de- d iin sanatn amac taklit olduunda nesnel gzellik
erlendiren zneye doru bir ynelme olduunu belirt- ortadan kalkmfl olur. Schophenhauer da sanatn taklit
mifltik. Bu yaklaflmda, estetik beeninin kayna sanat olduu grflne karfl karken takliti sanatn sadece
eseri veya estetik objeden ziyade estetik znenin i de- biime nem verdiini belirtir. Byle bir sanat, sanat
neyimleri, i duyusu, isel duygululuu veya hissi gs- eserine i yaflam veya ierik salamaz; sadece doada
terilmifltir. Hutcheson ve Hume bu grfl savunur. Bu- olan olduu gibi canlandrmay hedefler.
na karfln, her iki dflnr beeni yargsnn znel bir
yarg olmadn gstermeye alflmfllardr. Hutche- Sra Sizde 3
sonun estetik anlayflnda gzellik hazznn kayna i Schiller ve Schelling estetik bilginin bu karfltl veya
duyu olmas gzellik yargsnn zneden zneye dei- atflmay zen bir bilgi olduunu savunur. Schillere
flen bir yarg olduu anlamna gelmez. nk, gzellik gre insanda duyum drts ve biim drts olmak
hazz nesnelerin birlik veya uyumluluk nitelikleriyle zere iki temel drt vardr. Bu drtler doalar gere-
iliflkilidir. Hutchesona bu nitelie eflitlilik iinde bir- i birbirine karflttrlar. Bunlardan duyum drts, duy-
lik nitelii diyor. Bir baflka deneyimci dflnr Hume gular, duyular, yemek-ime, saldrganlk ve cinsellii
da beeni yargsnn kaynann isel olduun savun- de ieren tm hayvani veya doal itkilerimizi ifade eder.
makla birlikte insanlarn ortak olarak bir fleye gzel de- Duyum drts doaya baldr ve insann etrafndaki
melerini salayan ltlerin olduunu savunur. Hume, dnyay deneyimleme drtsn ynetir. Bu drt, ger-
sanat ve estetik konusunda yeterli duyarlla, pratie, eklefltirici ve yaratc deil; edilgen ve alcdr. nsann
karfllafltrma yapma deneyimine sahip olunmas ve n- rasyonel doasndan gelen biim drts ise, insan
yarglardan arnlmfl olmas durumunda insanlarn or- kendinde var olan deiflmeyene doru iter. Onun yasa-
tak estetik hazza sahip olacaklarn savunur. Demek ki, lar evrensel ve sreklidir. Biim drts, dflardan be-
estetik hazzn ortak olmasn belirleyen unsurlar bulun- lirlenmekten ok kendisi belirleyen olduu iin edilgen
maktadr. Kantn asl amacnn ise estetik yarglarn ge- deil, etkin bir yetidir. Schiller, duyum ve biim drt-
nel ve evrensel olduunu gstermeye alflmak olduu- lerinin birbirlerine karflt olduklarn ama bu karfltln
nu syleyebiliriz. Ona gre, hofla gitme bakmndan z- birbirini olumsuzlayan bir karfltlk olmadn savunur.
nelliin, bireysel farklln ve hatta greliliin olmas Onlarn eilimleri birbirine karflttrlar ama bu karfltlk
doaldr. Birimizin hofluna giden bir baflkasnn gitme- doada bir karfltlk deil, snrl bir karfltlk olduu iin
yebilir. Ancak bu, hoflumuza giden bir fley hakknda bir aralarnda atflma sz konusu deildir. Schiller, oyun
gzellik yargs verdiimizde onun da bireysel veya z- drtsnn bu iki drt arasndaki karfltl ve atfl-
nel olduu anlamna gelmez. Gzellik yargs genel bir may gidererek insan zgr kldn savunur. Bu dr-
yargdr. Bir fley iin Bu gzeldir demek sadece Ben t sayesinde estetikten etie geifl salanr. Schelling de
ondan hofllanyorum demek deildir. Bu gzeldir sanat retiminin benzer bir karfltl giderdiinden sz
demek insanlarn bu yargma katlmalarn bekleyerek eder. Ona gre, dier retimlerde olduu gibi, sanat
verdiim bir yargdr. nsanlar, ortak duyu araclyla retimi isel olarak deneyimlenen bir atflma ile bafllar.
genel geer gzellik yargs verebilirler. Sanat eseri bilinli ve bilinsiz retim veya etkinlikleri
bir arada barndrr. Bu iki etkinlik hibir zaman birbiri-
Sra Sizde 2 ni yok etmezler. Bu bilinli ve bilinsiz benler birbirle-
Hegel ve Schophenhauer sanatn taklit olmad gr- rine karfl dflman da deillerdir; birbirini bozmazlar
fln aka ifade eder. Hegel bu grfln belirtirken ama reddederek sonsuz karfltl yanstrlar. Estetik ya-
Zeuxisin zm salkm resimlerini dile getirir. Bu re- ratmada ben kendini bilinsiz retiminde tanr. Bu ne-
simler ylesine doaldr ki gvercinlerin onlar canl sa- denle, kuramsal ve ahlaki olann aksine, estetik atflma
narak gagaladklarndan sz edilirdi. Hegele gre as- tam bir ahenkle ortaya kar. Schellingin amac objek-
lnda bu sanatsal bir baflar deildir. Ona gre sanatn tif doa ile sbjektif zihnin nihai hareket ettirici ilkelerinin
amac, insan zihninde var olan duyum, duygu ve esin- zdefl olduunu gstererek Kant felsefesinde var olan
lenme alanna karmaktr. Sanata doay taklit etme gi- doa ile zgrlk arasndaki ayrm ortadan kaldrmaktr.
bi bir ama yklemek boflunadr; nk bu anlamda Felsefecinin sadece soyut olarak kavrad benin birlii
sanat doayla yarflamaz. Hegel, doay taklit etmeye sanat eserinde somut biimde kendini aa vurur.
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
Altu, T. (2007). Kant Estetii. stanbul: Payel Yaynevi. Schelling, F. W. J. (1978). System of Transcendental
Beiser, F. (2005). Frederick. Schiller as Philosopher: Idealism. eviren: Peter Heath, Virginia: The Virgi-
A Re-Examination. Oxford: Claredon Press. nia University Press.
Baumgarten, A. G. (1983). Aesthetica (1750/1758). Schelling, F. W. J. (1989). Philosophy of Art. eviren:
Hamburg: Meiner Douglas W. Stott, Minneapolis: University of Minne-
Berys, G. ve Lopes, D. M. (editrler) (2005). The Rout- sota Press.
ledge Companion to Aesthetics. second edition, Schiller, F. (1982). On the Aesthetic Education of
London: Routledge. Man: In a Series of Letters English and German
Burke, E. (2008). Yce ve Gzel Kavramlarnn Kay- Facing. Wilkinson, E.M. ve Willoughby, L.A. (edi-
na Hakknda Bir Soruflturma. eviren: M. Barfl trler), New York: Clarendon Press.
Gmflbafl, Ankara: BilgeSu. Schiller, F. (1999). Estetik zerine. eviren: Melahat
Cooper, D. (editor) (2005). A Companion to Aesthe- zg, stanbul: Kakns Yaynlar,
tics. MA: Blackwell. Schiller, F. (2002). Kallias or Concerning Beauty: Let-
Fackenheim, E. L. (1954). Schellings Philosophy of the ters to Gottfried Krner (1793). Classic and Ro-
Literary Arts. The Philosophical Quarterly, 4 mantic German Aesthetics. J. M. Berstein ve West
(17): 310-326. Nyack (editrler), NY: Cambridge University Press.
Hammermeister, K. (2002). The German Aesthetic Schopenhauer A. (2010). Gzelin Metafizii: Sanatn
Tradition. Cambridge: Cambridge University Press. ve Gzelin Srlar. eviren: Ahmet Aydoan, stan-
Hegel, G. W. F. (1986). Seilmifl Paralar. eviren: Ne- bul: Say.
jat Bozkurt, stanbul: Remzi Kitapevi. Schopenhauer, A. (2005). steme ve Tasarm Olarak
Hegel, G. W. F. (1994). Estetik: Gzel Sanat zerine Dnya. eviren: Levent zyaflar. Bursa: Biblos
Dersler Cilt I. eviren: Taylan Altu ve Hakk Hn- Yaynevi.
ler, stanbul: Payel Yaynevi. Tauber, Z. (2006). Aesthetic Education for Morality:
Hume, D. (1987) Essays, Moral, Political, and Lite- Schiller and Kant. Journal of Aesthetic Educati-
rary. Indianapolis : Liberty Fund. on, 40 (3): 22-47.
Hutcheson, F. (1973). An Inquiry Concerning Bea- Tunal, . (1983). Estetik Beeni. stanbul: Say.
uty, Order, Harmony, Design. Peter Kivy (edi- Yetkin, S. K. (1972). Estetik Doktrinler. Ankara: Bilgi
tr), The Netherlands: Martinus Njhoff. Yaynevi.
Kant, I. (1984). Seilmifl Yazlar. eviren: Nejat Boz-
kurt, stanbul: Remzi Kitapevi.
Kant, I. (1987). Critique of Judgment. eviren: Wer-
ner S. Pluhar. Indianapolis:Hackett Publishing
Company.
Kant, I. (2005). Deha ile Beeninin liflkisi Hakknda
Sanat Yapt iinde. stanbul: Yap Kredi Yaynlar,
s. 129-136.
Kant, I. (2010). Gzellik ve Ycelik Duygular zeri-
ne Gzlemler. eviren: Ahmet Fethi, stanbul:Hil
Yayn.
Kant, I. (2011). Yarg Yetisinin Elefltirisi. eviren:
Aziz Yardml, stanbul: dea.
Lenoir, B. (2005). Sanat Yapt. eviren: Aykut Der-
man, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Nietzsche, F. (2005). Tragedyann Douflu. eviren:
Mustafa Tzel, stanbul:thaki Yaynlar.
www.evrenselpdf.com
6
Amalarmz
N
N
Marksist estetikilerin temel grfllerini tanyabilecek,
Tolstoy ve Deweyin sanat ve sanat eseri konusundaki grfllerini tanya-
N
bilecek,
N
Crocenin estetik sezgicilik yaklaflmn tanyabilecek,
N
Heideggerin ontolojik estetik yaklaflmn ifade edebilecek,
Sartre ve Merleau-Pontynin fenomenolojik estetik yaklaflmlarn aklayabi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Marksist Estetik Croce
Sanat Ve deoloji Heidegger
Sanat Deneyimi Dewey
Elefltirel Estetik Sartre
Fenomenolojik Estetik Merleau-Ponty
Tolstoy
indekiler
GRfi
MARKSST ESTETK
TOLSTOY: SANAT DUYGU
AKTARIMIDIR
BENEDETTO CROCE: SANATSAL
Estetik ve Sanat adafl Sanat ve BLG SEZGSEL BLGDR
Felsefesi Estetik Anlayfl
MARTIN HEIDEGGER: SANAT
YAPITININ KKEN
JOHN DEWEY: DENEYM OLARAK
SANAT
SARTRE VE MERLEAU-PONTY:
FENOMENOLOJK ESTETK
www.evrenselpdf.com
adafl Sanat ve Estetik
Anlayfl
GRfi
nceki blmde grdmz idealist dflnrlerden bazlarnn estetik konusunu
doa-zihin ikileminde zgrlk problemi temelinde ele aldklarn grmfltk. Bu
dflnrler, estetii zgrlk problemi iin bir kfl kaps olarak grmfllerdir.
Onlara gre, sanat ve estetik deneyim insana zgrln kapsn aar. Bu blm-
de greceimiz gibi, on dokuzuncu ve yirminci yzyl Marksist sanat ve estetik ku-
ramnn geliflimi de bu problem temelinde olmufltur. Bu kez, sanatn ve estetik de-
neyimin zerklii sorunu alt yap-st yap veya sanat- retim iliflkileri temelinde
ele alnmfltr. Lukacs gibi kimi gereki Marksist estetikiler sanat gl bir belir-
lenimcilik ve indirgemecilik anlayfl ile ele almfllarsa da Adorno ve Marcuse gibi
dflnrler sanatn bir zerklik alan olduunu savunurlar.
Yirminci yzyl sanat ve estetik alanndaki nemli geliflmelerden bir dieri Hei-
degger, Sartre ve Merleau-Ponty gibi sanatn ontolojik, varoluflu ve fenomonolo-
jik adan incelendii alflmalar olmufltur. Crocenin sezgici sanat anlayfl; Tols-
toyun sanat duygu aktarm olarak ele ald yaklaflm ile Deweyin deneyim ola-
rak sanat kuram bu dnemin nemli sanat ve estetik alflmalar arasnda yer alr.
MARKSST ESTETK
Marksn sanat ve estetik zerine yazdklarndan hareketle bir estetik kuram gelifltir-
mifl olduunu sylemek olduka zor. Ancak, Marksizmin temel tezlerinden hareket-
le Lukacs, Adorno ve Marcuse gibi dflnrler Marksist yaklaflm ve elefltirel kuram
erevesinde bir Marksist estetik kuram gelifltirmeye alflmfllardr. Bir baflka deyifl-
le, Marks ve Engelsin kendilerine ait bir sanat ve estetik kuramndan sz edemiyor
olsak da geliflmifl bir marksist estetik kuram vardr. Bu Marksist dflnrlerin sanat
ve estetik konusundaki grfllerine gemeden nce Marksn blk prk de olsa
sanat ve estetik konusunda eflitli kitaplarnda dile getirdii grfllerinden bahsede-
rek Marksist estetiin dayand kuramsal temeli aklamaya alflalm.
Marksn lise yllarnda ald klasik eitim onun sanat ve edebiyata olan ilgisi-
ni byk lde etkilemifltir. Shakespear ve Goetheye byk bir hayranlk ve ilgi
duymufltur. niversite rencilii yllarnda zamannn byk bir ounluunu Yu-
nan sanat ve mitolojisine ayrmfltr. Hatta yarda kalan bir roman denemesi ve tas-
lak halinde bitirmifl olduu bir trajedi denemesi olduunu biliyoruz. Sonraki yllar-
da entelektel ilgi alannn siyasi ve toplumsal sorunlara younlaflmas sonucu sa-
nat ve estetie pek zaman ayramamfltr.
www.evrenselpdf.com
Marksn sanat ve estetik konusundaki grflleri onun tarihsel materyalizm g-

rflyle dorudan iliflkilidir. ou Marksist estetiki de sanat ve estetik konusunu
bu grfl etrafnda ele almfltr. Marksizmin temel savlarndan biri olan tarihsel ma-
teryalizme gre toplumsal deiflmenin temelinde ekonomik unsur yer alr. Bu eko-
nomik unsur ayn zamanda insan varln, toplumsal konumunu ve bilincini belir-
ler. Marks, insanlarn kendi aralarnda zorunlu olarak kurduklar retim iliflkileri-
nin maddi retim gleriyle rtfltn belirtikten sonra flyle syler:
Bu retim iliflkilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn, belirli toplumsal bilin bi-
imleriyle rtflen bir hukuki ve siyasal styapsnn zerinde ykseldii somut teme-
li oluflturur. Maddi yaflamn retim tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelek-
tel yaflam srecini koflullandrr. nsanlarn varln belirleyen fley, bilinleri deil-
dir; tam tersine, onlarn bilincini belirleyen, toplumsal varlklardr (Marks ve En-
gels, 2009: 35).
Marks, bu belirlemecilii insann duyu dzeyine kadar indirger. Ona gre, befl
duyunun oluflmas, dnyann flimdiye deinki tm tarihinin iflidir (Marks ve En-
gels, 2009: 116-7). Ne var ki, ekonomik faktre bylesi bir belirleme veya indirge-
me gc yklemek Marksizmin yaygn olarak elefltirilen grfllerinden biri olmufl-
tur. Dahas, birok yorumcu Marksn, Ekonomi Politiin Elefltirisine Katk adl ese-
rinde yer alan szlerinin onun yukarda ifade ettiimiz kat belirlenimcilik savyla
ak biimde elifltiine dikkat ekmifltir. Marks bu eserinde belli sanatlarn gelifl-
mesi ile maddi retimin geliflmesine baktmzda ikisi arasnda eflit olmayan bir
iliflki olduunu belirtir: Sanat konusunda, baz sanatlarn alp geliflme dnemle-
rinin ne toplumun genel geliflmesi ile ne de bunun sonucu olarak, toplumun r-
gtlenmesin iskeleti olan maddi temelin geliflmesi ile orantl olmad bilinmekte-
dir (Marks ve Engels, 2009: 78). Marksn bu szleri onun sanat ve estetik grfl-
n ele alan alflmalarda en yaygn olarak yorumlanan konulardan biri olmufltur.
Birok yorumcu Marksn sanat konusundaki bu dflncesi ile tarihsel materyalizm
grfl arasnda ak bir eliflki grr. Acaba Marks bu szlerle neyi kastetmifltir?
Gerekten onun grflleri arasnda ak bir eliflki bulunmakta mdr?
Marks, sanat konusunu Marksist estetikiler Marksn dflncesinde herhangi bir eliflki olmadn sa-
tarihsel materyalizm ve vunurken genel olarak flu iki yolu izlemifllerdir: Bunlardan birincisi, maddeci be-
sanatn toplumsal geliflimi
iliflkisi asndan ele alr. lirlenimcilii kat ve tekynl bir belirlenimcilik olarak almamak gerektii zerin-
de durur. Aslnda bu grfl Engels tarafndan aka ifade edilmifltir. Engels, geek
yaflam retimi ve yeniden retiminin, yani ekonomik faktrn son kertede asl be-
lirleyici olduunu; ne Marksn ne de kendisinin bundan fazla bir fley ileri srme-
diini belirtir (Marks ve Engels, 2009: 52). Bu nedenle, ona gre, sz konusu be-
lirleme tek ynl bir belirleme deil, karfllkl iliflki ierisinde bir belirleme olup
st yapnn da bir lde alt yap iliflkilerine etkisi bulunmaktadr:
Politik, hukuksal, felsefi, dinsel, yaznsal, sanatsal vb. geliflme, ekonomik geliflmeye
dayanr. Ama btn bunlar, birbirlerini olduu gibi, ekonomik temeli de etkiler. Bu
demek deildir ki, ekonomik durum nedendir, yalnzca o etkendir, bundan baflka
her fley ancak edilgen sonutur. Tersine, her zaman son kertede arln koyan eko-
nomik zorunluluk temeli zerinde bir etkileflim vardr (Marks ve Engels, 2009: 53).
Krylov gibi kimi yorumcular da Marksn bu grflnn alt yap-st yap iliflki-
sinin karfllkl etkileflim temelinde okunmas gerektiini belirtirler. Bir baflka deyifl-
le, sanatsal geliflme kat bir biimde ekonomik alt yapya bal olarak deil, kendi
biliflsel arka planna gre ortaya kmaktadr. Krylov bu grfl flyle aklar:
www.evrenselpdf.com
6. nite - adafl Sanat ve Estetik Anlayfl 131
Marks ve Engels iin, her toplumsal biimlenifl, biri tekini etkileyen elerin karfl-
lkl etkileflim ierisinde bulunduklar karmaflk ve dinamik bir sistemden-ekonomik
etkenin, yalnzca son tahlilde, belirleyici olduu bir sistemden-oluflur. Onlar hibir
zaman sanat, ekonomik sistemin edilgen bir rn olarak grmediler. Tam tersine,
toplumsal bilincin deiflik biimlerinin-kuflkusuz, artistik yaratclk da buna dahil-
dir- iinden ktklar toplumsal gereklii etken bir biimde etkilediini vurgulamfl-
lardr (Krylov, 2009:15).
Yirminci yzylda Marksist estetikiler Marksist estetii kat bir ekonomik belir- Engelse gre, tarihi
maddecilik grfln tek
lenim veya snfsal yap temelinde yorumlamann yanlfl olacan savunmufllardr ynl bir belirleme olarak ele
(Tunal, 2003:168). Aflada greceimiz gibi, bunlar arasnda Adorno ve Marcuse almamak gerekir. Politik,
hukuksal, felsefi, dinsel,
da yer alr. yaznsal, sanatsal vb.
kinci olarak, baz Marksist estetikiler Marksn eliflki gibi grnen yukarda- geliflme, ekonomik
ki szlerini yorumlarken flyle bir yol izlemifllerdir. Evet, Marks ve Engelsin sana- geliflmeye dayanr. Ama
btn bunlar, birbirlerini
ta yaklaflm genel olarak balamsalc yaklaflmdr (Rockmore, 2005:277). Sanat, or- olduu gibi, ekonomik temeli
taya kt toplumun yapsna, ekonomik iliflkilerine ve tarihsel kltrne baldr. de etkiler.
Ancak bu, sanat rnlerinin ait olduklar toplumsal ve snfsal yapy aflarak tm
zamanlarda kabul gren evrensel ve snf st bir estetik beeni yaratamayaca
anlamna gelmez. Marks, szlerinin devamnda Antik Yunan sanatn deerlendi-
rirken byle bir zellikten bahseder. Yunan mitolojisi Yunan sanatnn topra ve
malzemesi olmufltur. Bu kltrel balam bir daha geri gelmeyecek flekilde kendi
sanatn dourmufltur. Marksa gre, buradaki zorluk, Yunan sanatnn ve destan-
nn toplumsal geliflmenin belli biimlerine bal olduklarn anlamakta deildir.
Zorluk, bunlarn bizim iin hala bir estetik doyum salamalar ve baz bakmlardan
bizim iin ulafllamayan normlarn ve modellerin deeri olmalardr (Marks ve En-
gels, 2009:79). zetle, Yunan sanat bir ynyle kendi tarihsel ve toplumsal koflul-
larnn bir rn olmakla birlikte kendi dnemini aflan estetik deere sahiptir. Bir
baflka deyiflle, her deerli sanat eserinde bir sanatsal ve estetik devamllk vardr.
Fischer, Marksn grfln bu ynde yorumlar. Sanat da zamana ve iinde bu-
lunduu topluma bal olsa da insanln deiflmeyen zelliklerini srekli olarak
yanstr: Ona gre,
btn sanat zamanla koflulludur ve ancak tarih iinde belli bir zamann dflnce-
lerini, isteklerini, gereksinimlerini, umutlarn yanstt lde insanl temsil eder.
Ama sanat bu snrll da aflar ve o tarihsel an iinde insanln srekli geliflme ye-
tenei olan bir ann da yaratr. Snf atflmalar sresince, arada byk deiflme-
ler, toplumsal ayaklanmalar da olsa, srekliliin nemini hibir zaman azmsama-
malyz. nsanlk tarihi de yeryz tarihi gibi yalnz birbiri ile atflan blmlerinin
bir araya gelmesi deildir. Ayn zamanda srekli bir zaman akfldr. Tarihe karfl-
mfl, oktan unuttuumuzu sandmz pek ok fley bilincimizin derinliklerine yerle-
flir, ou zaman biz farkna varmadan yaflayflmz stndeki etkisini srd-
rr...(Fischer, 1990: 10).
Bu yoruma gre, her sanat iinde yetifltii toplumun izlerini taflmakla birlikte
nceki dnemlerin kaybolmufl toplumsal izlerini yanstr, ayn zamanda da evren-
sel bir deer retir. Marksizmin st yapy edilgen bir alan olarak grmediini bir-
ok Marksist estetikinin toplumsal deiflmede, bilinlenmede ve zgrlefltirmede
sanata yklenen rolden de karmak mmkndr. Bunun ne anlama geldiini afla-
daki sayfalarda daha iyi anlayacaz.
www.evrenselpdf.com
Marksist sanat ve estetik yirminci yzylda eflitlenerek geliflmifltir. Bunlar ara-

snda Lukacsn savunduu sosyal gereklik yaklaflm nemli bir yer tutar. Mark-
sist estetiin nde gelen kuramclarndan Georg Lukacs (1885-1971) Macaristanl
bir felsefeci ve edebiyat elefltirmenidir. Marksizmi benimsemeden nceki dnem-
deki estetik alflmalar temelde Kant yaklaflm yanstr. Bu dnemki anlayflna
gre, estetik alg ile deer arasnda zaman tesi bir iliflki vardr. Daha sonraki d-
nemde, yani Marksist estetii bamsz bir kuram olarak temellendirmeye alflt
dnemde ise estetik formun ierik tarafndan belirlendiini savunur. Lukacsn es-
tetik kuramnn en zgn yanlarndan biri sanata varlk kategorileri asndan ge-
tirdii yaklaflmdr. Kuflkusuz bu yaklaflm yeni deildir. Varlk kategorileri Aristo-
teles ve Kant ontolojisinde nemli bir yer tutar. Dahas, nceki blmde grd-
mz gibi, Kant beeni yargsn nitelik, nicelik, iliflki ve modalite kategorileri a-
sndan ele alr. Ancak, Aristoteles ve Kantn aksine, Lukacs kategorileri belirlerken
zneden deil, nesneden hareket eder. Ayn zamanda, onun belirledii kategori-
ler Aristoteles ve Kantn belirlediklerinden farkldr.
Lukacs, sanat eseri iin Lukacs, genellik, zgnlk ve bireylik olmak zere varlk kategorisi tespit
genellik, zgnlk ve bireylik eder. Bireylik kategorisi deneyimle dorudan karfllafltmz ve algladmz bu
olmak zere varlk
kategorisi olduunu masa, bu kaya bu renk, bu insan olarak varl ifade ederken genellik katego-
savunur. Ona gre, felsefe risi; soyut ve genel kavramlarla ifade edilen masa, kaya, renk, insan varlklar-
tarihi sanatn zgnlk
kategorisini ihmal etmifltir. na karfllk gelir. zgnlk ise genellik ile bireylik arasnda orta yerde bulunur. Lu-
kacsa gre, felsefe tarihinde birok dflnr zgnlk kategorisini dile getirmifl
olmakla birlikte bu kategorinin sanat iin nemini yeterince kavrayamamfltr. Da-
has, Lukacsa gre, Hegelin mant genellik, zgnlk ve bireylik diyalektii
zerine oturtmufl olmas onun iin bir flanst. Ne var ki, Hegel bireylik kategorisi-
nin kaybolup gitmesine yol amfltr. Lukacs, bu noktada Hegeli aka elefltirir.
Lukacsa gre, genellik, zgnlk ve bireylik kategorileri znel deil, nesnel
kategorilerdir ama bunlar arasnda srekli geifller vardr (Tunal, 2003:140). z-
gnlk kategorisi bu geifllerin bafllang ve sonu noktalarn kendinde bulundur-
mas asndan ayr bir yere sahiptir. flte, estetik varln zellii zgnlk katego-
risinin genellik ve bireylik arasnda organize edici bir orta yol olmasndan gelir. Lu-
kacs, bu grfllerini flyle aklar:
Formun ve ieriin yaknl sorunu da genellik, zgnlk ve bireylik kategorilerini

ierir. Sorun sadece bu kategorilerin isel btnl veya art arda gelen dzeni de-
ildir. ok genel anlamda, bu kategorilerin nesnel olarak srekli bir karfllkl diya-
lektik ierisinde olduunu; srekli olarak birinin dierine getiini; dahas, znel
olarak, gereklii yanstma srecinde yer alan kesintisiz hareketlerin bir utan die-
rine gittiini anlamak da gereklidir. flte, bu son harekettir ki estetik dflnmenin
kendine zg karakterini uygun biimde yanstr (Lukacs, 2008:221).
Lukacs, sosyal gereklii Lukacs, gereki bir estetik anlayfl savunur. Ona gre, baflarl bir sanat eseri
savunan Marksist bir
estetikidir. Ona gre,
ortaya kt toplumun snfsal, ahlaki, dflnsel, deersel yapsn yanstr. Bu an-
baflarl bir sanat eseri lamda dier Marksist dflnrlerde olduu gibi balamc bir sanat anlayfln be-
ortaya kt toplumun nimser, ama onun balamcl daha gl bir belirlenimcilik ve indirgemeciliktir.
snfsal, ahlaki, dflnsel,
deersel yapsn yanstr. Onun sanat ve estetik kuramnn en ok elefltirilen ynlerinden biri de bu sosyal
gerekilik dflncesi olmufltur. Afladaki paragrafta yer alan dflnceler onun
sosyal gerekilik grfln aka yanstmaktadr:
www.evrenselpdf.com
Sanat yaptlarnn byk ounluunun insana iliflkin olarak dorudan doruya

yanstt balantlar ve yapsal zellikler, toplumlar iersinde insanlarn yazgsn
dorudan etkileyen bantlar ve yapsal zelliklerdir. Oluflturulan her insann kifli-
lii, sanat yoluyla dile getirilen her duygunun z bu alanlardan kaynaklanmakta-
dr ve gerekten yaflanmfl yaflamn somut balaryla her insan varoluflunun, her in-
san abasnn bu dolaysz alanna baldr (Lukacs, 1992: 139).
Marksist sanat ve estetik kuramn bir dier ncs Frankfurt Okulunun nde
gelen dflnrlerinden Alman felsefeci ve mzikolog Theodor Adorno (1903-
1969)dur. Krk cilde varan felsefi alflmalarnn yardan fazlas sanat ve estetik so-
runlaryla ilgilidir. Adornoya gre Aydnlanma dflncesi ikici bir epistemik anla-
yfla dayanr; bir yanda bilen zne, dier yanda da onun alglad nesne. Bu anla-
yfla gre bilgi znenin kendini nesne ile zdefllefltirmesi, tketmesi ve ona hkim
olmas olarak idealize edilir. zne, nesneyi kavrayacak flekilde kendi kategorileri-
ni dzenler. Kapitalist sistemde bu iliflki ylesine iselleflmifltir ki insanlar satn al-
dklar nesneyle kendilerini zdefllefltirirler. Bu nedenlerdir ki Adorno sanatn z-
grlefltirici gcne ve zerkliine dikkat eker. Yantlamaya alflt ana soru di-
er Marksist estetikilerin temel sorusuyla ayndr: Sanat hangi lde topluma
baldr veya toplumun rndr ya da hangi lde toplumdan bamsz, kendi
baflna zerk bir etkinlik alandr? Adorno, bu genel soruyu yantlarken sanatn top-
luma bamll ve zerklii konusunda zetle flu iddialar ileri srer (Zuidervaart,
1990):
Burjuva toplumunda sanat dier kurumlardan bamsz hle gelmifltir.
Sanatn bamszl ve buna iliflkin iddialar dier kurumlarn, zellikle de
siyasi ve ekonomik kurumlarn geliflimine dayanr. Sanatn zerklii genel
olarak burjuva toplumuna grelidir.
Sanatn greceli bamszl, temel ifllevleri dorudan dier kurumlarca
konmufl amalar yerine getirmek olmayan sanat eserlerinin retimine ve
kabulne gittike balanmaktadr.
zerk sanat, ait olduu toplumu hem onar, hem de elefltirir.
Dflsal bask ve sanatn kendi iindeki geliflmelerden dolay sanatn zerkli-
i geliflmifl kapitalist toplumlarda gittike sorun olmaktadr.
Bununla beraber, zerklik, geliflmifl kapitalist toplum iinde sanatn katks
iin hl son derece nemli olmaya devam etmektedir.
Adornoya gre kapitalist toplumlarda sanat zerklik ve toplumsal karakter Adornoya gre, sanat yapt
hem toplumdan bamszdr,
ynleriyle bir atflma yaflar. Sanat yapt hem toplumdan bamszdr, hem de top- hem de topluma baldr. O,
luma baldr. Byle bir ikili zellii var. Kendi ifadesiyle sanat, zerk ve toplum- hem zerktir hem de
sal olarak yaplmfltr. Sanat, toplumsal arac olarak sosyal btn yanstr: Sanat toplumsal olarak yaplmfltr.
yaptlarnda ortaya kan sre ve onlarda sakl olan ile onlarn evresindeki sos-
yal sre ayn olarak alnmaldr.... Sanat yapt her ne yaparsa veya ortaya karr-
sa bunun sosyal retimde gizli bir modeli vardr (Adorno, 1984:335). Sanatn sos-
yal olarak retildiini veya yapldn sylemek kat bir sosyal belirlenimcilik ola-
rak alnmamaldr. Sanat yaptlarnn her birinin kendi birlii vardr. Bunun iin
Adorno, Leibnizin monad kavramn kullanr. Sanat yaptlar monaddrlar, birbiri-
ne kapal ve kr ancak kendi saklanfllarnda dflarda olan temsil ederler (Ador-
no, 1984:261).
Demek ki, Adornoya gre, sanat, belli kltrel balama dayansa da, sosyal ve
kavramsal zgrlk sunar. nk sanat, dorudan sosyal dnyaya gnderme yap-
makszn kendi anlam yaplarn gelifltirir. Bu ynyle her tr toplumsal yasa ve
www.evrenselpdf.com
Adornoya gre, sanat kuvvetten bamszdr. Adorno, bu anlamda mzii, dorudan dnya ile iliflkili ol-
yaptlar birer monaddrlar.
Birbirine kapaldrlar ve mad iin en saf sanat olarak grr.
pencereleri yoktur. Ama her Frankfurt Okulu ve elefltirel kuramn bir baflka nde gelen dflnr Herbert
sanat yapt dflarda olan
temsil eder.
Marcuse (1898-1978) da sanatn zerkliini savunur. Estetik Boyut adl eserinde ba-
msz bir fenomen olarak estetik deneyimin bireylere burjuva toplumunun ger-
ekliinden kurtulma olana vereceini savunur. Birey, estetik deneyim aracly-
la fiili olarak egemen olan burjuva deerlerini geersiz klacak gce sahip olur.
Marcuseun sanat zerine dflnceleri belli bir tarihsel dnemin ve toplum ya-
psnn elefltirel zmlemesini yanstr. Savunduu elefltirel sanat kuram diyalek-
tiktir. Bir yandan kapitalist toplumda kltr ve ideolojinin tahakkmn tanmla-
yarak olumsuz zellikleri elefltirir, te yandan da sanatn zerklii araclyla
olumlu olanlar ortaya koyar. Amac, kapitalist toplumun elefltirel zmlemesin-
den hareketle ayn zamanda radikal sosyal dnflm gereklefltirmektir. Marcuse,
bu balamda Adorno gibi sanatn zerkliine gvenir. Bu nedenledir ki sanat
dorudan toplumsal alt yapnn belirlediini savunan geleneksel ya da Ortodoks
indirgemeci Marksist sanat anlayfln elefltirir:
Ortodoks Marksist estetiin aksine, sanatn siyasi potansiyelini sanatn kendisinde,

estetik formda, gryorum. Dahas, estetik formu sayesinde, sanatn belli toplumsal
iliflkilere karfl zerk olduunu ileri sryorum. Sanat, kendi zerkliinde bu iliflkile-
ri hem elefltirir, hem de onlar aflar. Bu nedenle sanat, egemen bilinci, sradan dene-
yimi ykar (Marcuse, 1979:ix).
Marcusea gre sanatn Marcuseun elefltirel kuramnn temel dflncelerinden biri sanatn imgelem for-
siyasal potansiyeli ve mu olduu grflne dayanr. mgelem, bastrlmfl istek ve drtlerin bilin dfl
elefltirel gc sanatn
kendisinde, yani onun ifadesidir. Bu bilin dfl imgeleme yoluyla sanat sosyal dnyaya araclk eder. Mar-
estetik formundadr. zerk cuse, Tek Boyutlu nsan adl eserinde, Sovyetler Birlii de dahil, geliflmifl sanayi
sanat kendi kurallarna
sahiptir ve var olan toplumlarnda sanatn yceltilmifl ve araclk doasnn bozulduunu savunur. Bu
gerekliin ilkelerine uymaz. toplumlarda sanat, tek boyutlu dile ve davranfla dnflmfltr. Elefltirel dflnme
bu safhada ifle koyulmaldr. Dier elefltiri biimlerinin ortadan kaybolduu bir du-
rumda sanat tek boyutlu toplumlarn iki boyutlu elefltirisi iin yine de son snak-
tr nk zerk sanat kendi kurallarna sahiptir ve var olan gerekliin ilkelerine
uymaz.
SIRA SZDE Bir nceki blmde

SIRA SZDEKant, Baumgarten, Schiller ve Schelling gibi dflnrlerin estetik ko-
1 nusunu zgrlk bakmndan ele alfllaryla, bu blmde grdmz Marksist dflnr-
lerin ele alfllar arasnda ne gibi benzerlik ve farkllklar vardr? Tartflnz.
TOLSTOY: SANAT DUYGU AKTARIMIDIR
S O Rgre
Tolstoya U sanatn amac Lev NikolayeviS O R Tolstoy
U (1828-1910) estetik zerine grfllerini Sanat Nedir? adl
ne gzelliktir ne de haz eserinde ortaya koymufltur. Bu temel soruyu yantlarken Fichte, Schelling, Hegel,
salamaktr. Ona gre sanat
duygu aktarmdr. Bir sanat Schopenhauer ve Cousin gibi felsefecilerin savunduu nesnel mistik gzellik an-
DKKAT DKKAT
eserinin baflars da bu layfl ile gzeli herhangi bir yarar veya kar olmakszn duyduumuz hazza da-
duyguyu baflkasna geirme
baflarsna baldr. yandran gzel anlayfllarna karfl kar (Tolstoy, 2007: 39). Ona gre sanatn ama-
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
c ne gzelliktir ne de sanattan duyulan belli bir hazdr. Sanat doru tanmlama-
nn ilk koflulu onu bir haz arac olarak grmekten vazgemektir.
Tolstoya gre sanat rnleri bir insan etkinlii olarak ortaya ksalar da tm in-
san etkinliklerini sanat olarak grmek yanlfltr. Sanat iimizde olann izgi, renk,
jest, ses, sz ve duygular araclyla ortaya karlmas olarak grmek de en azn-
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
www.evrenselpdf.com
dan eksiktir (Tolstoy, 2007: 47). nk, insanlar bu yolla kendi duygularn ortaya
karabilirler ama bunlar ayn zamanda baflkalarn etkilemiyorsa insanlarn yaptk-
lar fley sanat olmayacaktr. Sanat doru olarak tanmlamak iin onun insan yafla-
mnn koflullarndan biri olarak grmekle bafllar. Bunu yaptmzda, Tolstoya g-
re, sanatn insanlarn birbirleriyle iliflki kurma aralarndan biri olduunu grmfl
oluruz.
Bu iliflki kurmada sanat, znde insanlarn duygularn baflkalarna bulafltrma
yeteneine dayanr: Sanat, yaflad bir duyguyu karflsndakilere geirmek isteyen
birinin bu duyguyu kendinde yeniden retmesi ve belirli dfl iflaretlerle onu ifade
etmesiyle bafllar (Tolstoy, 2007: 49). Tolstoy, sanatn duygu geifli veya duygu bu-
lafltrmas olduunu aklarken bir kurt gren ocuun kurttan nasl korktuunu
anlatmasn rnek verir:
ocuk kurtla karfllaflt anda kapld korkuyu karfllarndakinin gzlerinde can-

landrabilmek iin, ormann nasl olduunu, kendisinin nasl nefleyle dolaflmaya
ktn, sonra kurdu grdn, kurdun hareketlerini, kurtla arsndaki uzakl-
... vb. ayrntlaryla anlatrken, kurt karflsnda kapld korkuyu yeniden yaflar
ve bu korkuyu dinleyenlerine de yaflatabilirse, burada yaplan fley sanattr (Tols-
toy, 2007: 49).
Tostoya gre sanat duygu aktarmdr: Bir insann yaflad bir duyguyu, belirli
dflsal iflaretlerle ve bilinli olarak baflkalarna yanstmas ve o baflkalarnn da ayn
duyguyu yaflamalarndan ibaret insani bir etkinliktir sanat (Tolstoy, 2007: 50). Do-
laysyla, sanatnn amac da kendi duygusunun insanlara gemesini salamaktr.
Bir sanat eserinin baflars da bu duyguyu baflkasna geirme baflarsna baldr:
Yapt, sanat yapt olarak iyi bir dzey tutturmuflsa, ister ahlaki ister ahlakdfl ol-
sun, sanatnn dile getirdii duygu baflka insanlara geer; ... Eer yapttan baflka in-
sanlara geifl olmuyor, yaptla verilmek istenen duygu baflka insanlara bulaflmyor-
sa, hibir aklama, yorum ona bu nitelii kazandrmaz (Tolstoy, 2007: 131).
Tolstoy sekinci sanat anlayflna karfl kar. Sanat tm toplumun kltrnn
iine yaylmfl estetik yaflam biimlerinin hepsini kapsar ve bu yaflam biimlerinin
kendisinden beslenir. Sanatn sadece varlkl insanlarn urafls hline gelmesi il-
kin bu etkinliin bir meslek haline dnflmesine, sonra bu ifli belli yntem ve tek-
niklere gre reten kiflilerin ortaya kmasna, daha sonra da sanat eitimin sanat
okullarnda verilmesine yol amfltr. Tolstoy, yi, gzel de, sanat sanatnn yafla-
d zel bir duygunun br insanlara aktarm olduuna gre, bunu okulda nasl
reteceksiniz? diye sorar. Ona gre, okullar sanat iin gerekli olan duygu uyan-
dramazlar, olsa olsa sanatlarn duygularn baflkalarna nasl ilettiklerini retebi-
lirler. Byle olunca da okullarn gerek sanatn geliflmesine deil, ancak takliti sa-
natlarn ortaya kmasna katks olur (Tolstoy, 2007: 135).
Tostoyun sanat kuramna gre, gerek sanat duyguyu hem aktarr hem de
uyandrr; sanat yoluyla izleyicisine kendi deneyimledii duygular bulafltrr. Tols-
toy bu kuram sanatn genel deerlendirmesinde bir lt olarak kullanmfltr: Ona
gre, sanatn nitelii izleyiciye afllanan veya bulafltrlan duygularn niteliiyle l-
lmelidir. Tolstoyun kuramnn bir dier zellii sanatyla izleyici arasndaki ile-
tiflimi merkeze koymasdr. Taklit kuramnda olduu gibi sanat eseri dflardaki es-
tetik nesnenin ne kadar taklit edilip edilmedii veya yanstlp yanstlmadna g-
re, yani eserle nesne arasndaki iliflkiye gre deil; sanatnn kendi i dnyasn-
dakini seyircisine ne oranda anlattna gre deerlendirilir.
www.evrenselpdf.com
BENEDETTO CROCE: SANATSAL BLG SEZGSEL

BLGDR
Benedetto Croce (1866-1952) talyan felsefesinin en nde gelen temsilcisidir. Ya-
flam boyunca faflizme karfl savaflan Croce baflta felsefe, mantk, tarih, elefltiri, ede-
biyat tarihi, sanat tarihi gibi alanlar olmak zere eser vermifl olmakla birlikte zel-
likle estetik konusundaki grflleriyle isim yapmfltr. 1913 ylnda yaymlad Es-
tetiin z adl eserinde klasik kuramclarn aksine sanatn mantkla deil sezgiy-
le ortaya ktn savunur. Hegel felsefesinden ve Viconun tarihsel idealizminden
etkilenen Croce sanatn tinsel bir urafl olduunu savunur. Croceye gre, gzel
ifade eyleminin kendisidir ve gzelin bilimi olarak dflnlen estetikse bir ifade
bilimidir. Sanat bir dil biimidir ve sanat da fikirlerini somut bir biim iersinde
ifade edebilen kiflidir.
Croceye gre, sezgisel ve mantksal olmak zere iki tr kuramsal bilgi vardr.
Sezgisel bilgi imgeler reten dfl gc araclyla elde edilirken mantksal bilgi
kavramlar reten akl araclyla elde edilir (Cmert, 2006: 21). Bunlardan sezgi-
sel bilgi bireyselin, mantksal bilgi ise tmelin bilgisini verir. Croce, estetik bilginin
mantksal bilgiden bamsz ve kendi baflna yeterli olmasna karfln mantksal bil-
gi iin zorunlu olduunu nk sezgiler olmakszn kavramlarn olamayacan sa-
vunur. Bu dflncesiyle, estetiin manta nceliini savunduunu grmekteyiz.
Croce sanat bir grfl ya da sezifl olarak grr (Croce, 2004, 39). Ona gre, sa-
nat tmelin deil de bireyselin bilgisidir. Sezgi bize iinde yafladmz dnyann
bilgisini; genelin, tmelin ve numenin bilgisini deil de bireyselin ve fenomenin
bilgisini; yani bu nehir, bu aa, bu gln bilgisini verir. Croce sanatn sezifl oldu-
unu sylerken onun ne olamayacan da belirlemifl olur:
a) Sanat fiziksel bir gereklik deildir. Sanat renklere, biimlere, ses birlikleri-
ne, s ya da elektriksel olgulara indirgenemez; o sanat eserinin ortaya kmasn
salayan maddi ve fiziksel hibir ortama ve araca indirgenemez. Croce sanat ve
sanat yaptn ruhsal bir edim olarak grd iin sanatn dflsal, fiziksel bir olgu
olamayaca fikrini savunur.
Croceye gre sanat fiziksel b) Sanat yarar gzetici bir etkinlik deildir. Sezifl veya ie doufl olarak sanat
bir gereklik, yarar gzetici
ya da ahlaksal bir etkinlik kuramsaldr; bu yzden de yarar gzetici bir etkinlik olamaz nk, yarar gzeti-
deildir. Sanat, tmelin ve ci bir etkinlik daima bir hoflnutluk yaratmaya, dolaysyla da acy yok etmeye y-
genelin bilgisini de vermez.
Ona gre sanat, bir grfl ya
nelik olduundan, kendi z doas balamnda dflnlen sanatn yararl ya da
da sezifltir. zevk ve ac gibi fleylerle bir ilintisi olamaz. ....Susuzluumuzu gidermek iin itii-
miz sudan aldmz tad sanatsal bir z taflmaz (Croce, 2004:41).
c) Sanat ahlaksal bir etkinlik deildir. Sanat isten sonucu ve iyi niyetten domad-
ii ahlaki alann dflndadr ve herhangi bir ahlaki deerlendirmeye konu edilemez:
Sanatsal bir grnt, ahlak balamnda vlesi ya da yerilesi bir eylemi betimleye-
bilirse de, bylesine sanatsal bir grntnn kendisi ayn balamda vlesi ya da
yerilesi deildir. Bir grnty hapis ya da lm cezasna arptracak yargsal bir
yaptrm olmad gibi, akl baflnda bir kimsenin varaca hibir ahlaksal yarg da
kendisini ona onun bir nesnesi olarak sunmaz. Yoksa, Dantenin Franceskasn ah-
laksz ya da Shakespearn Cordeliasn ahlakl saymak ...bir kareyi ahlakl, bir -
geni ise ahlaksz saymakla efl anlaml olurdu (Croce, 2004: 42).
Sanatn ahlaksal olann tesinde olmas sanatnn ahlak alannn dflnda oldu-
u anlamna gelmez. Aksine, Croceye gre, bir insan olarak sanat ahlaki btn-
l olan ve ahlaki sorumlulua sahip bir kifli olmak zorundadr.
www.evrenselpdf.com
d) Croce son olarak sanatn, felsefe, tarih, doa bilimleri ve matematikle zdefl-
lefltirilemeyeceini; nk bu alanlarn sadece olann olduu gibi, tmelin, gene-
lin veya gerein kavramsal bilgisine odaklandn; halbuki, sezgi olan sanatn
dflnceden nceki imgelerle ortaya kt iin bu alanlarn bilgisinden farkl bir
bilgiye sahip olduunu syler. zetlemek gerekirse Croceye gre, tikelin, birey-
sellin bilgisiyle ilgi olan sanat fiziksel bir gereklik; yarar gzetici bir etkinlik veya
ahlaksal bir etkinlik; felsefe, doa bilimi, tarih veya matematik deildir.
Croceye gre, sanat bir grfl ya da sezifltir (Croce, 2004: 39). Croce, sezgi ve
ifade kavramlarn efl anlaml kullanr. Sanat sezgi, sezgi de ifade olduuna gre,
buradan rtl olarak, sanat-dil zdefllii ortaya kar (Cmert, 2006: 64) Croceye
gre, sanat felsefesi ve dil felsefesi ayn fleydir. Genel olarak estetik zerine al-
flan kifli aslnda dil stne alflr.
Sanatn bir ifade veya anlatm olduu grfl sadece Croceye ait bir grfl de-
ildir. rnein, Crocenin adafl Robin George Collingwood (1889-1943) Sana-
tn lkeleri adl eserinde sanatn zihinsel durumlarn ifadesi olduu grfln savu-
nur. Croceun sezgi olarak adlandrd sanat imgesel anlatm olarak tanmlar.
Collingwooda gre sanat, imgede ve sezgide anlatm ya da dfla vurumdur. Sana-
t sanat yapann, sanatn temelini oluflturann sanatnn duygular deil de aksine
sanatnn fikirleri, dflnceleri ve bunlarn ifadeleridir. Collingwood iin sanat ay-
n zamanda yaflama anlam katan kltrel bir deerdir. Hem Croce hem de Colling-
wood iin, iinde ifadenin olmad bir eser sanat eseri deildir.
Sizce Crocenin estetik yaklaflm idealist bir yaklaflm m, yoksa realist bir yaklaflm m
SIRA SZDE SIRA SZDE
temsil eder? Ortaya karmaya alflnz. 2
MARTIN HEIDEGGER: SANAT YAPITININD fiKKEN
NELM D fi N E L M
Martin Heidegger (1889-1976) varoluflu felsefenin nemli dflnrlerinden biridir.
1927 yaynlamfl olduu Varlk ve Zaman adl eserinde varlk SveO Rvarln U Varl S O R U
arasnda bir ayrm yaparak bir varl varlk yapann, onun olduu gibi olmasn
salayann Varlk olduunu savunur. Srekli bir olufl ieren insan varln Da-
sein szcyle ifade ederek insann varlnn ayrc zelliini D Kkendi
K A T varoluflsal DKKAT
varlnn farknda olmas olarak belirlemifltir. Ona gre, insan varlnn sorgulan-
N N
mas Varlk sorgulamasdr. Srekli bir olufl iinde olan insanSIRA dnyaya
SZDE frlatlmfl- SIRA SZDE
tr yani dnyada vardr, oradadr ve gemifl ve gelecee doru belirsizdir. nsan
iin tek belirli olan lml olduunu bilmesidir ve bu yzden de insan kayg, i
sknts, merak ve kuflku iindedir. Tm bu duygular insannAMALARIMIZ
kendi varoluflsal AMALARIMIZ
varlnn farkna varmasnda uyarc etkisi grrler.
Heideggere gre, insan iin frlatlmfl olduu dnyada sanat bir umut veya Heidegger, sanat yaptnn
kkeni sorununu K ontolojik
flk olarak durur. 1939-40 eitim-retim dneminde sanat Kve teknoloji
T A P zerine T A P
adan ele alr. Ona gre,
verdii derslerde olufl veya oluverifl olarak sanatn teknoloji tarafndan bozulmufl sanatn kkeni sanat,
ve yabanclaflmfl bir dnyada nasl bir umut fl olduunu vurgular. Bu derslerde- sanat ve sanat yapt
arasnda var olan karfllkl
ki grfllerini daha sonra Sanat Yaptnn Kkeni adl eserinde T E Lyaynlar.
EVZYON TELEVZYON
iliflkiyle aklanabilir.
Heideggerin sanat felsefesine yapt en nemli katklardan biri estetie onto-
lojik bir yaklaflm katmasdr. Yantlamaya alflt temel soru Sanat yaptnn k-
keni nedir? sorusudur. Heidegger, Kken kavramn zmlerken bu kavramn
NTERNET NTERNET
bir fleyin nereden, ne sayesinde, ne ve nasl olduu anlam ierdiini belirtir. Ona
gre, sanat yaptnn kkeni sorunu sanat yaptnn z sorunuyla bir ve ayndr.
nk bir fleyin kkeni onun znn ve varlnn kaynadr (Heidegger, 2011:
9). Bu nedenle, kken sorunu bir varlk sorunu; sanat yaptnn kkeni sorusu da
sanatn varl sorunudur.
www.evrenselpdf.com
Heidegger, kken sorununu sanat, sanat ve sanat yapt arasnda var olan kar-
fllkl iliflkiyle aklar. Ona gre, sanat yapt sayesinde, yapt da sanat sayesin-
de; her ikisi de sanat sayesinde ortaya kar. Bunlardan biri olmadan dieri olmaz
(Heidegger, 2011: 9). Sanatn varl sorununu varln var olan haliyle, yani
nesne, ara ve yapt hlleriyle aklar. Sanat yaptlar da tpk dier nesneler gi-
bi vardrlar. Resimler de tpk bir flapka veya av tfei gibi duvarda asl durur; bir
nesnenin bir yerden baflka bir yere taflnd gibi resimler de bir sergiden baflka bir
sergiye taflnrlar. Bu anlamda sanat eseri dfl dnyadaki dier tm nesneler gibidir.
Buna karfln, sanat eseri, yaplmfl bir nesnedir fakat bu salt nesneden hari baflka
fleyler de syler (Heidegger, 2011: 11). Sanat yaptnn nesnel ynnde gerek sa-
nat grlebilir. Sanat yapt bizi dieriyle yz yze getirerek baflka olan ortaya
koyarak alegoriyi ortaya karr. Sanat yaptnn nesnel yn dierini, baflka olan
ortaya koyan simgedir (Heidegger, 2011: 11).
Heidegger sanat yaptnn nesnel ynnn ne olduunu sorgularken felsefe ta-
rihinde nesne kavramna ynelik yaklaflmlar irdeler. Ona gre, nesneyi (1) bir fle-
yin beli zelliklerinin taflycs; (2) duyu alglarnn okluunun birlii ve (3) mad-
de ve biimin sentezi olarak gren farkl yaklaflm olduka genifl, genel ve so-
yuttur. Bu nedenle, bu tanmlamalar, insan da dahil olmak zere tm var olanlara
uygulanabilir ama onlarn genellikleri bir fleyin gerekte ne olduunu ortaya koy-
may engeller. Heideggere gre, tarihsel olarak yerleflmifl bu baskn nesne kav-
ramlar hem nesnenin nesnelliine, hem aracn arasallna, hem de eserin eser
olufluna giden yolu kapar (Heidegger, 2011: 24). Bu nedenle, tm bu yaklaflmla-
rn bir kenara braklp sadece belli bir fleye odaklanarak nesnenin ne olduunu
aklayabileceimizi savunur. Bunun iin de van Goghun Kyl Pabular adl
tablosundaki bir ift ifti ayakkabs zerinden konuflur.
Resim 6.1
Heideggere gre, ifti ayakkabsyla ilgili gereklie onun ne iin olduunu sor-
duumuzda yaklaflrz. Bir ift ifti ayakkabsnn bir amac vardr, onlar belli bir hiz-
met sunmak iin vardrlar. Ona gre, nesne arasall kaybolmufl aratr ve o ylesi-
ne vardr. Ara ise varlktr ve kullanm amacyla retilmifltir. Buna gre, amac hizmet
olan nesneler aratrlar. Yolda duran tafl, tarladaki toprak, eflme ve sonbahar rz-
grna kaplmfl yapraklar nesne rnekleridir. ifti ayakkablar ise aratrlar.
www.evrenselpdf.com
Heidegger sanatta nesne-ara iliflkisini, nesneden yapta giderek deil de yapt-

tan nesneye giderek aklar. Bunun iin yine van Goghun eseri zerinden konuflur:
Bu tr ayakkablarn defalarca resmini yapmfl olan van Goghun nl bir resmini

ele alalm. Resimde fazladan ne var? Ayakkabnn ne olduunu herkes bilir. Eer
bunlar aa ve kenevirden deilse, deri tabanldr ve ine, bez ve sicimle dikilmifltir.
Bu tr aralar ayaklar rtmeye yarar. ster tarlada ister dansta, olsun hizmetine g-
re kullanlan malzeme ve biimler farkldr. ...Ayakkab aracnn bofl iinin, karan-
lk azndan ifl basamaklarnn glkleri adeta szyor. Ayakkabnn sert yapl
arlnda, zerinde sert rzgarlarn estii tarlann uzun, birbirini hatrlatan iz-
giler yardmyla uzun gidiflin uysall toplanr. Derinin zerinde nem ve topran
ukurlar var. Tabanlarda, ken akflamdan dolay tarla yolunun yalnzl karflr.
Ayakkabda topran sessiz l, olgun baflaklarn sesiz dl ve kfl yaflayan tar-
lann, nadasa braklmfl tenha tarlann aklanmamfl baflarszln fsldar. Bu
ara yardmyla ekmein gveni, sknty atmann verdii dile getirilmez sevinci,
doumun verdii alkant ve lm tehdidindeki titremenin flikayetsiz korkusunu his-
sederiz. Bu ara topraa aittir ve kyl kadnn dnyasnda yurt tutar. Ara bu yurt
tutmufl aitlikten kendi iindeki dinginlii yaratr (Heidegger, 2011:26-27).
Heidegger burada sadece bir sanat nesnesini tanmlamaya alflmyor; o ayn za-
manda bu sanat nesnesiyle ifade edilen fleyin doasn ve verdii hizmeti tanmla-
maya alflyor. Ona gre, sanat yapt fleylerin gerek varln, onlarn hakikatini
bildirir. Van Goghun resmi ayakkab aracnn hakikatte ne olduunu bize ima
eder. ...Var-olann hakikati sanat eserinde kendini esere koyar (Heidegger, 2011:
29). Bu ifadedeki koyma kavram ile kast edilen fley durdurma ve dondurma an-
lamdr. Ona gre, Platonun iddia ettii gibi sanat hakikati kopyalamaz sanat sade-
ce hakikati sanat eserinde gereklefltirir veya ortaya koyar (Heidegger, 2011: 31).
Heideggere gre, sanat hakikati bildirirken dnya kurar ve yeryz retir
(Heidegger, 2011: 37). Sanat eseri her insann kendi dnyasna sahip olmas anla-
mnda dnya kurar. Sanat yaptnda retilen yeryz ise eserin kendini koyduu
yere, bu kendini koyuflta ortaya kmasna karfllk gelir (Heidegger, 2011: 41). Bu-
na gre, van Goghun eserinin yal boya tablo stnde ortaya kmas, kfl flekli,
yeryz olarak dflnlebilir. Heideggere gre, sanat yapt dnya ile yeryz
arasndaki atflmadan doar nk yeryz kapatp gizlerken; dnya ap aa -
karr ve aydnlatr (Heidegger, 2011: 60). Sanat yaptnda hakikat, aydnlanma ve
gizlenme olarak dnya ve yeryz arasndaki kavga sonucunda ortaya kar.
Heidegger gzel anlayfln da hakikatle sanat yapt arasndaki iliflkide ortaya
koyar:
Hakikat eserde iflbaflndadr. ...ayakkablar gsteren resim, Roma eflmesini anlatan

fliir yalnzca, eer doruysa, byle olarak mnferit var-olanlar olduunu bildirmez,
btndeki var-olan iliflkisi iersinde akl bildirir. Ayakkab ne kadar basit ve ze
iliflkin olursa olsun, kendi varlnda eflme ne kadar sslemesiz ve saf olursa olsun,
var-olan bunlarla birlikte o kadar dolaysz ve albenili olarak var-olan olur. Kendini
gizleyen varlk bylelikle aydnlanr. Bu aydnlk parltsn esere ekler. Esere eklen-
mifl parlt gzelliktir. Gzellik aklk olarak hakikatin nasl olacann bir biimi-
dir (Heidegger, 2011:50).
Kendi dnemine kadar sanatn gzel ve gzellikle urafltn hakikatle u-

raflmadn belirten Heidegger, hakikatin manta, gzelliin ise estetik alanna ait
www.evrenselpdf.com
olduunu syler (Heidegger, 2011:29-30). Sanat yaptnn var olan atn, var
olann hakikatini ortaya koyduunu sylerken Heidegger en azndan sanat yapt
erevesinde mantk ve estetiin btnln savunuyormufl gibi grnyor.
nk gzel sanat yaptnda hakikatin aklk olarak ortaya kma biimidir. Hei-
degger bu ortaya kma biimini gzkmek kavramyla ak hale getirmeye al-
flr: Gzkmek -hakikatin eserdeki olmas ve eser olarak- gzelliktir (Heidegger,
2011:79). Heideggere gre, sanatn bizim daha nceden grmediimiz fleyi bize
gsteren epistemik bir ifllevi vardr. Sanat ve sanat yapt hakikati sadece ontolojik
anlamda deil ayn zamanda epistemik anlamda bize bildirirler. Sanat hakikati,
varl dilde ortaya karr. Dilin olmad yerde insan, insann olmad yerde de
varln aa kmas, felsefe ve sanat olmaz. nsann en nemli ayrc zellii ta-
sarmlayan olmasdr. nsan dil yoluyla tasarmlar. nsan dilde tasarmlayarak haki-
kati ve varl aa karr. Bunun iin tm sanatlar iinde edebiyatn zel bir ko-
numu vardr: Sanat edebiyat olarak gerekleflir (Heidegger, 2011:73).
JOHN DEWEY: DENEYM OLARAK SANAT

C. S. Pierce ve W. James gibi pragmatik felsefenin nclerinden olan John Dewey,
psikoloji, felsefe ve eitim alanndaki alflmalaryla tannr. Onun Deneyim Olarak
Sanat (1934) adl eseri yirminci yzylda estetik alanda yazlmfl bafllca yaptlardan
biri olarak nitelendirilir. Dewey, bu alflmasyla estetii kendi konusunun ve var-
lk alannn belirledii bir yntemle ele aldn, felsefenin baflka bir alanna ait bir
ynteme veya yaklaflma indirgemediini ifade etse de ou yorumcu onun esteti-
i pragmatik felsefe asndan temellendirmeye ve savunmaya alfltn belirtir.
Dier birok alflmasnda olduu gibi, deneyim kavram Deweyin estetik g-
rflnn merkezinde yer alr. Ona gre, her deneyimin bir birlii, btnl, de-
vamll ve onu dierlerinden ayran belli bir nitelii vardr. David Hume gibi de-
neyimci filozoflarn duyumculuuna karfl kan Dewey, artistik yaratmada nem-
li rol oynayan duyu deneyiminin gemifl deneyimlerden kopuk salt fiziksel nitelik-
leri iermediini, aksine, bu niteliklere anlamn veren, sanatsal ifade srecinde bir
araya gelen anlam zenginlii olduunu savunur.
Deweye gre estetik olmayan iliflkilerde ve retimlerde de bir estetik yn var-
dr. Bir amaca, baflarya ve hedefe ulaflan, ara-ama ve para-btn iliflkisinin sa-
land her eylemde ve etkinlikte bir estetik yn bulunur. Bunun yannda, ayrc
bir flekilde estetik deneyim olanlarda estetik nitelik daha baskn olarak yer alr.
Deweye gre bir amaca, Bu nedenle, her tr deneyimde olduu gibi, estetik deneyim de gnlk yaflam
baflarya ve hedefe ulaflan deneyiminden ayr tutulamaz, nk ideallerin gerekleflmesi iin maddeye ihtiya
her eylemde ve etkinlikte bir
estetik yn bulunur. Estetik vardr. Sanat nihai ve ideal formunda anlamak iin onun ham veya ifllenmemifl
deneyim gnlk yaflam doal durumuyla; insann dikkatli bir gz ve kulann olduu, ona bakarken ve
deneyiminden ayr
tutulamaz. grrken ilgisini harekete geiren ve ona zevk veren olay ve sahnelerle bafllamak
gerekir (Dewey, 1980:3). Dewey bunu yaparken estetik deneyimi hem gnlk ya-
flamla iliflkilendirmekte, hem de deneyim btnln salayan unsurlar gster-
meye alflmaktadr. Estetiin amac sanatn incelikli deneyimi ile gnlk yaflam
deneyimi arasndaki devamll salamak olmaldr. Bu btnc yaklaflm flunu
gstermektedir ki sanatsal deneyim ortaya kt balamdan ayr tutularak anlafl-
lamaz. nemli bir sanat eseri olan Parthenonu anlamak iin dnemin Atinasna,
yurttafllarn yaflamlarna ve yurttafllk deerlerine bakmak gerekir.
Dewey, mzeci sanat anlayflna karfl karak sanatn varlk alann geniflletir ve
daha demokratik hle getirir. Bir sanat rn bir kez klasik stats kazannca,
varlk alanna getirildii insani koflullarndan ve gerek yaflam deneyiminde ortaya
www.evrenselpdf.com
kard sonulardan bir flekilde soyutlanr (Dewey, 1980:1). Oysa estetik dene-
yim, insan yaflamnn her boyutunda yer alan ortak deneyime dayanr. Bu grfly-
le iliflkili olarak, sanat rn ve sanat eseri ayrm yapar. Sanat rn sanat ta-
rafndan ortaya karlan fiziksel ve dflsal varl ifade ederken sanat eseri bu r-
nn deneyimde veya deneyimle birlikte ne yaptn ifade eder: Sanat rn-tap-
nak, resim, heykel, fliir-sanat yapt deildir. Ne zaman ki bir insan sanat eserinin
zgrlefltirici ve dzenli niteliklerinden hoflland bir deneyim ortaya karan ilifl-
ki iine girer sanat eseri o zaman gerekleflir (Dewey, 1980:222). Sanat eserinin
varl iin bir tr yaratc ifl birliine gereksinim vardr. Sanat ve gzlemcinin her
biri bu iliflkiye katk salar.
Baflta zihin-beden ikicilii olmak zere teori-pratik, birey-toplum, kamusal- Mzeci sanat anlayflna
karfl kan Dewey, sanat
zel, yntem-konu, zihin-davranfl, ara-ama, kltr-meslek gibi ikici yaklaflmla- deneyimi yaratmayan bir
ra karfl kan Dewey bu konular etrafnda cereyan eden tartflmalar yeniden yap- varln sanat rn
landrarak bu karfltl gidermeye alflr. Estetik adan, bilim ile sanat arasnda ay- olabileceini, ama sanat
eseri olamayacan
rm yaparak bilimi sanata stn tutan ikici yaklaflmda, bilim alann da dahil olmak savunur. Ona gre, sanat
zere hayatn her alannda estetik yn bulunduunu savunarak bu ikicilii zme- eserinin varl iin sanat
ile gzlemci arasnda bir tr
ye alflr (Shusterman, 2005:125). Benzer yaklaflmla, sanat/yaflam, biim/ierik, yaratc ifl birliine
gzel sanat/pratik sanat, klasik kltr/popler kltr, klasik sanat/geici sanat ve gereksinim vardr. Sanat
sanat/seyirci ikilemleri Deweyin gidermeye alflt ikilemler arasnda yer alr. ve gzlemcinin her biri bu
iliflkiye katk salar.
SARTRE VE MERLEAU-PONTY: FENOMENOLOJK

ESTETK
Fransz romanc, oyun yazar, gazeteci, edebiyat elefltirmeni ve felsefeci Jean-Paul
Sartre (1905-80) yirminci yzylln en popler dflnrlerinden birisidir. Sartren
dflncelerinin ve eserlerinin stnde Husserl ve Heideggerin fenomenolojisinin
byk etkisi olmufltur.
Sartren varoluflu fenomenolojik estetii onun imge kuramnda ve zgrlk
ontolojisinde yatar. mgelem adl eserinde kendi estetiinin anahtar kavram olan
imgeleyen bilin kavramnn aklamasn yaparak bu bilincin dier bilin flekille-
rinden nasl ayrldna ortaya koyar. Ona gre, bir fleyi isel olarak dflnmekle
dflsal olarak grmek arasnda temelden bir ayrm yoktur. Sartre, Husserl fenome-
nolojisinin temel tezlerinden biri olan bilin her zaman bir fleyin bilincidir gr-
flnden hareketle edim olan imgenin bir bilin olduunu syler (Sartre, 2006, 154).
Fenemolojik anlamda bilin ynelimseldir, yani bir fley hakkndadr. Bilin olan
imgede ynelimseldir. Sartrea gre, flu an var olmayan bir nesneyi veya kifliyi im-
gelemek onu gereklik olmayan veya hilik olarak konumlamaktr. rnein, zm-
rt anka kuflunu imgelediimizde onu varolmayan bir fley olarak konumlarz, ya-
nmzda bulunmayan bir arkadaflmz imgelediimizde varolan ancak yanmzda
bulunmayan olarak konumlarz. fiehirde uan arabalar imgelediimizde ise bir ola-
nakllk olarak uan araba konumlarz. Tm bu imgelemeleri yaparken yaptmz
fley flimdi varolan gereklii olumsuzlamadr. Zmrt anka kuflunu imgelerken
flimdiki gereklikte byle bir kuflun olmamasn olumsuzlarz. Sartren olumsuzla-
maya veya hilie dikkat ekmesinin nedeni imgeyi algdan ayrmaktr. Algnn ak-
sine imgesel bilinte verili olmayan, gerek olmayan veya hilii konumlarz. m-
gelem dnyaya farkl bir flekilde ynelmenin yoludur. Dnyada olmayann, yoklu-
un, hiliin flimdi klnmasdr.
Hiliin ve gerek olmayann bu flekilde imge tarafndan konumlanmas Sar-
tren sanat grfl asndan nemlidir. Tm sanat yaptlar gerekliin tesinde-
dir. Estetik dflnme bafllatc, dourtucu bir ryadr. Gzel, imge yoluyla kurulan
ve dnyann olumsuzlamasn ieren bir deerdir (Sartre, 1948, 282).
www.evrenselpdf.com
Sartren ynelimsel bilin olarak imge kavram onun zgrlk kuramyla ya-
Sartreun estetii varoluflu kndan iliflkilidir. fiimdinin imgesel bilin tarafndan olumsuzlanmas, hilefltirilme-
fenomenolojik estetik si zgr bilin iin bir ngerekliliktir. Dnyann olduundan farkl olduunu d-
kuramdr. Ona gre
dflnme; bafllatc, flnebilmek iin bilin dnyann koflutlamalarndan zgr olmaldr. mgelem en
dourtucu bir ryadr. Sanat azndan bilin alannda byle bir zgrln mmknatn verir. Bu da estetik
yapt zerktir ve seyirci iin
dnyay aar. alanda ve sanat alanndaki yaratcln kaynadr.
Sartre erken dnem alflmalarnda insann setii her fleyden sorumlu olduu-
nu belirten bir zgrlk anlayfln savunur. nsan frlatlmfl olduu bu dnyada
hofllansa da hofllanmasa da seim yapma sorumluluundan kaamaz. Kendi deyi-
miyle, insan zgr olmaya mahkmdur. Bu tr zgrl reddetmek veya on-
dan kanlabileceini sanmak insann kendi kendini kandrd kt inan veya
samimiyetsizlik durumudur. Bu zgrlk anlayfl Sartren sanat ve sanat anlay-
fln da biimlendirir. Sanat alan da insann ayn frlatlmfl olduu dnyadaki gibi
her fleyden sorumlu olduu bir alandr. Sanat, takip etmeyi setii tm deerler-
den yapt veya yapmaya niyetlendii tm edimlerden sorumludur. Yalnz, sanat
sadece sorumluluk deil ayn zamanda zgrlk alandr. Sartrea gre herhangi
bir sanat yapt zellikle de edebiyat eseri baflkalarnn zgrlne gnderme ya-
pan zgr, imgesel bir yaratmdr. Sanat yapt zerktir ve seyircisinin, okuyucusu-
nun, dinleyicisinin tepkisini artran estetik beeniyi sunar. Belli bir seyirci iin eser
dnyay aar.
Aydnlarn Savunusu adl eserinde Yazar bir aydn mdr? sorusunu yant-
larken Sartre yazar, yazcdan ayrr. Bunlarn her ikisi de ortak dili kullanr. An-
cak yazc dilden bilgi aktarmak iin yararlanrken yazar veya sanat, Sartrea g-
re, hii veya bilgi olmayfl anlatmak iin yararlanr (Sartre, 1985, 89-90). Sartre
iki tr yazar eflidinden bahseder. Birincisi toplumsal dnyay olduu gibi anlat-
mak iin yazarn yazsnn konusuna kuflbakfl bir gzle bakmasdr. Kuflbakfl
bilincine sahip yazar yaratc, konumsuzlaflmfl ...olarak, dnyann zerinde do-
lanmaktadr (Sartre, 1985, 91). Dnyayla arasna mesafe koymufl ve dnyay ay-
n bilimlerin yapt gibi nesnel bir flekilde tanmlama abas iersindedir. kinci
tr yazar ise yazmak istedii konunun dnyasyla arasna mesafe koymayan tam
aksine bir su orta edasyla bu dnyaya katlan yazardr. Bu tr bir yazar bi-
ze zorunlu olarak dnyann varln, dnyann tam da onlar koflullandrd bi-
imde aa vururlar (Sartre, 1985, 93). Sartrea gre, edebiyatn nesnesi yazar-
ca yafland biimiyle dnyada -olufltur (Sartre, 1985, 96). Edebiyat, yazarn
dnyada olmak denilen insanlk durumuna tanklk eder. Bu balamda ede-
biyattaki veya herhangi baflka bir eflit sanat yaptnda gzellik yaratc bir zgr-
ln rn olarak sunulan insanlk durumunun kendisinden baflka bir fley de-
ildir. Sartrea gre, edebi sanat yapt yaflamla deil de zgrlkle diyalog ku-
rar. Edebi yapt okuru kendi yaflamn, kendi dnyada-oluflunu yklenmeye
arr ve bu ary onu ahlaklafltrarak deil aksine kendi dnyada olufluyla
dnyann olduu gibi oluflunun paradoksal birliini yeniden kurmann estetik
abasn isteyerek yapar (Sartre, 1985, 100 ). Gerek sanats, gerekse okuyucu-
su asndan dnyada oluflu ortaya koyan edebi sanat yapt dnyann bir am-
lamasdr (Sartre, 1985, 106). Yazmann bir tr seim yapmak olduunu syledi-
i Edebiyat Nedir? adl eserinde ballk edebiyatna ar yapar. Ballk edebi-
yatyla Sartren hedefledii insanlar dnyada olufllarnn getirdii tm sorumlu-
luu stlenmeye armak ve dzyazda dnyay ve dnyada oluflu insanlarn
birbirlerine bildirmelerini salamaktr.
www.evrenselpdf.com
Sartre tm sanatlar arasnda genel olarak edebiyata zel olarak da dzyazya Sartrea gre edebiyat ve
dzyaz dnyay ama
nem verir. Ona gre, fliir ve resim dzyaz kadar etkili bir flekilde dnyay bildir- ifllevini dier sanat
mez veya amaz. fiair, ressam gibi, suskundur nk kelimeleri iletiflim kurmak trlerinden daha baflarl
yapar. fiair, ressam gibi
iin iflaretler olarak deil de dflnmek iin nesneler olarak grr. Picassonun Gu- suskundur. Ona gre, baz
ernica tablosuna gndermede bulunarak Onun spanya davas zerine tek bir sanat trleri ve eserleri
kalp kazanp kazanmadn kimse dflnmfl mdr? diye sorar. yle grnyor fenomenoloji yapmaya
yeterince imkn vermez.
ki Sartre, genel olarak resim sanatnn, zel olarak da Picassonun Guernica tablo-
sunun fenomenoloji yapmaya yeterince imkn vermediini dflnyor. Sanatn
dnyay ve varl ama ifllevi, hatrlayacamz gibi, Heidegger ile bafllayp devam
eden varoluflu fenomenolojinin ortak grfllerinden biridir. Sartrea gre dzyaz
dnyay ama ifllevini dier sanat trlerinden daha baflarl yapar.
Resim 6.2
Picassonun
Guernica tablosu.
Maurice Merleau-Ponty (1908-61) yirminci yzyl Fransz felsefecilerinin nem-

li isimlerinden birisidir. Merleau-Pontynin en nemli eseri 1945 ylnda yaynlad-
insan varoluflunu, algsn ve edimini analiz ettii Alg Fenomenolojisidir. Yaz-
lar felsefi psikoloji, dil felsefesi, sanat felsefesi, tarih felsefesi ve politik felsefeyi
iine alan genifl bir alan kapsar.
Merleau-Pontyin alg fenomenolojisinin temellinde Dnya ile onu tarif eden Merleau-Pontynin sanat
ve aklayan tm bilimsel aklamalara ncel olarak onun bafllangtan beri var ol- kuram alg fenomenolojisi
olarak bilinir. Ona gre,
duu biimiyle, ezeli yoldan nasl karfllaflrm? sorusu vardr. Ona gre, dnya bi- resim sanat gzellikle ilgili
zim ortaya kardmz bir fley deildir; onun bizden bamsz, bizim dflmzda bir deil hakikatle ilgilidir.
Hakikati grfle sunarak
varoluflu vardr ve bu yzden de dnya ile aramzda mesafe vardr. Dnya ile ara- hakikat hakknda bilgi verir.
mzdaki uzaklk ben olmadnda ortadan kalkacak olan ufuk uzakldr. Mer- Resim fleylerin zlerinin
grnflne gtrr bizi.
leau-Pontye gre, fenomenolojik yntem iflte bu ufuk uzaklnda srekli ortaya
kan dnyaya ait farkl ynleri yakalayabilme yntemidir. Dnyann ufuk uzakl-
ndan henz bilincin kavramlarna dnfltrlmemifl, dflnlmemifl, dile dkl-
memifl bu ynlerini Merleau-Ponty dnyann alglanan yn olarak adlandryor.
Merleau-Pontye gre, alg fenomenolojisi dnyay grmeyi yeniden renmenin,
fleylerin kendilerine, zlerine varmann yntemidir.
Alg Fenomenolojisinin en temel iddias bilincin yan sra deneyimin de yne-
limsel olmasdr. Nasl bilin bir fleyin bilinciyse deneyim de her zaman bir fleyin
deneyimidir. Gereklik ve benim gereklik algm deneyimde i ie gemifltir. De-
neyim bilin ve gerekliin bir arada ortaya kmasn salar. Merleau-Pontyye g-
re, beden ynelimselliin erevesidir; bu yzden de hem bilin iin hem de de-
www.evrenselpdf.com
neyim iin merkezi nem taflr. Gz ve Tin adl eserinde beden aklamasn bir g-
rfl ontolojisi gelifltirerek verir. Bu eser onun felsefesiyle resim sanat stne grfl-
lerinin akflt bir felsefe metnidir. Merleau-Pontyye gre, bir sanat yaptnn ken-
disi bir eflit ifadesel bedendir. Bedene benzer flekilde bir roman, bir fliir, bir re-
sim, bir mzik paras bireydirler, bu flu demek, ifadesel arac onun anlamndan
ayrmann mmkn olmad, anlamlarna dorudan girifl olan ve zamansal ve
uzamsal konumlarn terk etmeden nemlerini yayan varlklardr (Merleau-Ponty,
1962, 151). Sanat yaptnn bedensel olduu iddiasyla Merleau-Ponty aslnda Des-
cartesin ikiciliini krmaya alflyor. Bir resim dflnme eylemi ve onun harekete
geirdii bedensel eylem sonucu ortaya kmaz. Ya da maddi olarak nmzde
duran sanat yapsnn arkasnda tesinde bu maddi yapdan ayr dflnsel bir yap
yoktur.
Merleau-Pontynin resim sanatna verdii nem resim sanatnn ifllevinden kay-
naklanr. Ona gre, resim gerek olann imgesel dokusunu gze sunar (Merlea-
u-Ponty, 2005, 181). Resim fleylerin zlerinin grnflne gtrr bizi. fieylerin z-
lerini anlamak isteyen bir alg felsefesi resim sanatnn ortaya kard alg dn-
yasna ynelmelidir. nk;
ressamn dnyas grnr, gzle grlr dnyadr, yalnzca odur; bu bir bakma
lgn bir dnyadr, nk ksmi kalmakla birlikte btnle ulaflmfl bir dnyadr.
Resim grme ediminden baflka bir fley olmayan bir coflkuyu uyandrr, bunu en yk-
sek gcne ulafltrr, nk grmek uzaktan sahip olmaktr ve resim bu tuhaf sahip-
lenmeyi, Varlkn -iine girebilmek, ona katlabilmek iin kendilerini grnr kl-
mak zorunda olan- tm grnmleri yayar (Merleau-Ponty, 2005, 185).
Resim sanat alglanan dnyay ortaya koyarak bizim fleyleri olduklar gibi be-
nimsememizi salar. Tablo, alglanan dnyann insan bedenine uygun benzerini
sunar. Sanat alg dnyasn insana olduu gibi aan belli bir yaflant anndan, belli
bir yaflanlan grfl noktasndan bize fleylerin zn sunan bir alandr. Felsefeci ve
ressamn benzerlii Varlkn hakikatidir, gren ile grnrn kesiflmesine odak-
lanmalardr. Merleau-Pontye gre, resim sanatnn ve ressamn ortaya koyduu-
nun ayr bir ontolojik ifllevi vardr. Resim taklit deildir, resim bilimin yapt gibi
fleyleri bilince sunmaz; resim fleyleri dolaysz bedensel olarak alg dnyasnda ol-
duklar haliyle bize sunar. Resim sanat gzellikle ilgili deil hakikatle ilgilidir. Ha-
kikati grfle sunarak hakikat hakknda bilgi verir.
SIRA SZDE Heidegger, Sartre ve Merleau-Pontynin sanat kuramlar arasnda ne gibi ortak noktalar
SIRA SZDE
3 vardr? Ortaya karmaya alflnz.
S O R U S O R U
DKKAT DKKAT
N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
K T A P K T A P
www.evrenselpdf.com
TELEVZYON TELEVZYON
zet
N
A M A Marksist estetikilerin temel grfllerini tanmak. N
A M A Tolstoy ve Deweyin sanat ve sanat eseri konu-
1 2
Marksn geliflmifl bir sanat ve estetik kuram ol- sundaki grfllerini tanmak.
masa da, yirminci yzylda Lukacs, Adorno ve Tolstoy, sanatn amacnn gzellik ya da haz ol-
Marcuse gibi dflnrler Marksist yaklaflm ve madn belirtir. Ona gre, sanat doru olarak
elefltirel kuram erevesinde bir Marksist estetik tanmlamak iin her fleyden nce onun insan ya-
kuram gelifltirmeye alflmfllardr. Marksn sanat flamnn koflullarndan biri olduunu grmemiz
ve estetik konusundaki grflleri onun tarihsel gerekir. Bunu yaptmzda sanatn insanlarn bir-
materyalizm grflyle dorudan iliflkilidir. ou birleriyle iliflki kurma aralarndan biri olduunu
Marksist estetiki de sanat ve estetik konusunu grrz. Bu iliflki kurmada sanat, znde insan-
bu grfl etrafnda ele almfltr. Yantlamaya a- larn duygularn baflkalarna bulafltrma yetenei-
lfltklar temel soru sanat hangi lde topluma ne dayanr: Tostoya gre sanat duygu aktarm-
baldr veya toplumun rndr, ya da hangi dr. Onun sanat kuramna gre, gerek sanat
lde toplumdan bamsz, kendi baflna zerk duyguyu hem aktarr hem de uyandrr; sanat yo-
bir etkinlik alandr? Lukacs, gereki bir estetik luyla izleyicisine kendi deneyimledii duygular
anlayfl savunur. Ona gre, baflarl bir sanat ese- bulafltrr. Ona gre, sanatn nitelii izleyiciye afl-
ri ortaya kt toplumun snfsal, ahlaki, dfln- lanan veya bulafltrlan duygularn niteliiyle l-
sel, deersel yapsn yanstr. Bu anlamda dier lmelidir. Deweyin estetik grflnn merke-
Marksist dflnrlerde olduu gibi balamc bir zinde yer alan kavram ise deneyimdir. Ona gre,
sanat anlayfln benimser, ama onun balamcl- estetiin amac sanatn incelikli deneyimi ile gn-
daha gl bir belirlenimcilik ve indirgemeci- lk yaflam deneyimi arasndaki devamll sala-
liktir. Lukacsn estetik kuramnn en zgn yan- mak olmaldr. Estetik deneyim, insan yaflamnn
larndan biri sanata varlk kategorileri asndan her boyutunda yer alan ortak deneyime dayanr.
getirdii yaklaflmdr. Lukacs, genellik, zgnlk Bu balamda Dewey, sanat rn ve sanat ese-
ve bireylik olmak zere varlk kategorisi tes- ri ayrm yapar. Sanat rn sanat tarafndan
pit eder. Ona gre, felsefe tarihinde birok dfl-
ortaya karlan fiziksel ve dflsal varl ifade eder-
nr zgnlk kategorisini dile getirmifl olmakla
ken, sanat eseri bu rnn deneyimde veya de-
birlikte bu kategorinin sanat iin nemini yete-
neyimle birlikte ne yaptn ifade eder. Eer bir
rince kavrayamamfltr. Adorna ise kapitalist top-
sanat rn izleyicisinde bir deneyim ortaya -
lumlarda sanat zerklik ve toplumsal karakter
karmyorsa sanat eseri deeri kazanmaz. Sanat
ynleriyle bir atflma yafladn belirtir. Ona g-
eserinin varl iin sanat ve gzlemci arasnda
re, sanat yapt hem toplumdan bamszdr, hem
bir tr yaratc iflbirliine gereksinim vardr.
N
de topluma baldr. Byle bir ikili zellii var.
Sanat, belli kltrel balama dayansa da, sosyal
AM A Crocenin estetik sezgicilik yaklaflmn tanmak.
ve kavramsal zgrlk sunar. nk sanat, do- 3
Croce sanat bir grfl ya da sezifl olarak grr.
rudan sosyal dnyaya gnderme yapmakszn
Ona gre klasik kuramclarn savunduu gibi sa-
kendi anlam yaplarn gelifltirir. Adorno, bir yan-
nat mantkla deil sezgiyle ortaya kar. Hegel
dan kapitalist toplumda kltr ve ideolojinin bas-
felsefesinden ve Viconun tarihsel idealizminden
k ve tahakkmn tanmlayarak olumsuz zel-
etkilenerek sanatn tinsel bir urafl olduunu sa-
likleri elefltirir, te yandan da sanatn zerklii
vunur. Croceye gre, sanat bir dil biimidir ve
araclyla olumlu olanlar ortaya koyar. Amac,
sanat da fikirlerini somut bir biim iersinde
kapitalist toplumun elefltirel zmlemesinden
ifade edebilen kiflidir. Ona gre, sezgisel ve man-
hareketle ayn zamanda radikal sosyal dnfl-
tksal olmak zere iki tr kuramsal bilgi vardr.
m gereklefltirmektir. Marcuse da Adorno gibi
Sezgisel bilgi imgeler reten dfl gc aracly-
sanatn zerkliine gvenir. Bu balamda, sana-
t dorudan toplumsal alt yapnn belirlediini la elde edilirken, mantksal bilgi kavramlar re-
savunan geleneksel ya da Ortodoks indirgemeci ten akl araclyla elde edilir. Bunlardan sezgi-
Marksist sanat anlayfln elefltirir. sel bilgi bireyselin, mantksal bilgi ise tmelin
www.evrenselpdf.com
bilgisini verir. Croce, estetik bilginin mantksal N

A M A
Sartre ve Merleau-Pontynin fenomonolojik este-
bilgiden bamsz ve kendi baflna yeterli olmas- 5 tik yaklaflmlarn aklamak.
na karfln mantksal bilgi iin zorunlu olduunu; Sartre, genel felsefi yaklaflm olarak Husserl ve
nk sezgiler olmakszn kavramlarn olamaya- Heideggerin fenomenolojik grfllerinden etki-
can savunur. Bu dflncesiyle, estetiin mant- lenmifltir. Sartreun estetii varoluflu fenomeno-
a nceliini savunur. Ona gre, sanat tmelin lojik estetik kuramdr. nsan frlatlmfl olduu
deil de bireyselin bilgisidir. Sezgi bize iinde bu dnyada hofllansa da hofllanmasa da seim
yafladmz dnyann bilgisini, genelin, tmelin yapma sorumluluundan kaamaz.
ve numenin bilgisini deil de bireyselin ve feno- Sanat alan da insann ayn frlatlmfl olduu dn-
menin bilgisini verir. yadaki gibi her fleyden sorumlu olduu bir alan-
dr. Sanat, takip etmeyi setii tm deerlerden
N
A M A
Heideggerin ontolojik estetik yaklaflmn ifade yapt veya yapmaya niyetlendii tm edimler-
4 etmek. den sorumludur. Yalnz, sanat sadece sorumlu-
Heideggerin sanat felsefesine yapt en nemli luk deil ayn zamanda zgrlk alandr. nsan
katklardan biri estetie ontolojik bir yaklaflm zgr olmaya mahkmdur. Sanat yapt zerktir
katmasdr. Yantlamaya alflt temel soru Sa- ve seyirci iin dnyay aar.
nat yaptnn kkeni nedir? sorusudur. Heideg- Sartrea gre herhangi bir sanat yapt zellikle
ger, kken sorununu sanat, sanat ve sanat yade edebiyat eseri baflkalarnn zgrlne gn-
pt arasnda var olan karfllkl iliflkiyle aklar. derme yapan zgr, imgesel bir yaratmdr. Sar-
Ona gre, sanat yapt sayesinde, yapt da sa- tre tm sanatlar arasnda genel olarak edebiyata
nat sayesinde; her ikisi de sanat sayesinde or- zel olarak da dzyazya nem verir. Ona gre,
taya kar. Sanat yapt fleylerin gerek varln, fliir ve resim dzyaz kadar etkili bir flekilde dn-
onlarn hakikatini bildirir. Sanat hakikati bildirir- yay bildirmez veya amaz. Merleau-Ponty ise
ken dnya kurar ve yeryz retir. Heideg- gelifltirdii alg fenomenolojisi temelinde Dn-
gere gre, srekli bir olufl iinde olan insan dnyay tarif eden ve aklayan tm bilimsel akla-
yaya frlatlmfltr yani dnyada vardr, oradadr malara ncel olarak, onunla ezeli yoldan nasl
ve gemifl ve gelecee doru belirsizdir. nsan karfllaflrm? sorusunun yantn arar. Ona gre,
iin tek belirli olan lml olduunu bilmesidir dnya bizim ortaya kardmz bir fley deildir;
ve bu yzden de insan kayg, i sknts, me- onun bizden bamsz, bizim dflmzda bir varo-
rak ve kuflku iindedir. Tm bu duygular insa- luflu vardr ve bu yzden de dnya ile aramzda
nn kendi varoluflsal varlnn farkna varmasn- mesafe vardr. Onun alg fenomenolojisi kuram-
da uyarc etkisi grrler. Heideggere gre, in- na gre hem bilin hem de deneyim ynelimsel-
san iin frlatlmfl olduu dnyada sanat bir dir. Nasl ki bilin bir fleyin bilinciyse, deneyim
umut veya flk olarak durur. de her zaman bir fleyin deneyimidir. Gereklik
ve benim gereklik algm deneyimde i ie ge-
mifltir. Deneyim, bilin ve gerekliin bir arada
ortaya kmasn salar. Merleau-Pontynin resim
sanatna verdii nem resim sanatnn ifllevinden
kaynaklanr. Ona gre, resim gerek olann im-
gesel dokusunu gze sunar. Resim fleylerin zle-
rinin grnflne gtrr bizi. fieylerin zlerini
anlamak isteyen bir alg felsefesi resim sanatnn
ortaya kard alg dnyasna ynelmelidir.
nk, ressamn dnyas grnr, gzle grlr
dnyadr. Resim grme ediminden baflka bir fley
olmayan bir coflkuyu uyandrr, bunu en yksek
gcne ulafltrr.
www.evrenselpdf.com
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflnrlerin hangileri sanat yaptn izle- 6. Afladakilerden hangisinde Lukacsn estetiinde
yicisinde dourduu duygu veya deneyim asndan bahsettii varlk kategorileri doru biimde verilmifltir?
ele alr? a. Nitelik-znellik-bireylik
a. Merleau-Ponty, Marcuse b. Genellik-evrensellik-nesnellik
b. Sartre, Dewey c. Genellik- zgnlk-bireylik
c. Tolstoy, Heidegger d. Evrensellik-bireylik-nicelik
d. Tolstoy, Dewey e. znellik-zerklik-nitelik
e. Croce- Marcuse
7. Croce estetik alflan birinin aslnda dil stne alfl-
2. Afladakilerden hangisi Marksist sanat ve estetiki- t fikrini hangi temelde savunur?
lerin ele ald sorunlardan biri deildir? a. Estetiin isel tutkular amlamas temelinde.
a. Ekonomik iliflkilerin sanata etkisi b. Estetiin dilsel yapy amas temelinde.
b. Sanatn zerklii
c. Sanatn imgesel anlatm olmas temelinde.
c. Sanatn toplumsal belirleyicileri
d. Sanatn zihinsel dil kullanmas temelinde.
d. Sanatn znellii
e. Sanat-dil zdefllii temelinde.
e. Sanatn ideolojik gc
8. Afladaki dflnrlerden hangisi sosyal gereklik

3. Afladakilerden hangisinde Sartren varoluflu fe-
yaklaflmn savunur?
nomonolojik estetiini temellendirdii kavramlar doru
a. Tolstoy
biimde verilmifltir?
b. Dewey
a. Bilin-imge-zgrlk- sorumluluk-hi
c. Lukacs
b. Bilin-imge-zerklik-nesnellik
c. zerklik-nesnellik-ynelimsellik-zgrlk d. Sartre
d. Ynelimsellik-zgrlk-znellik-bireylik e. Marcuse
e. Bilin-ynelimsellik-nesnellik-genellik
9. Afladaki dflnrlerden hangisi sanatn dnyay
4. Afladakilerden hangisi Heideggerin savunduu ama ifllevi olduu grfln savunur?
grfllerden biri deildir? a. Tolstoy- Sartre-Merleau-Ponty
a. Sanat yaptnn kkeni sorunu onun z soru- b. Heidegger-Sartre-Dewey
nuyla ilgilidir. c. Adorno-Tolstoy-Lukacs
b. Sanat yapt iimizdeki duygunun dflavurumudur. d. Heidegger-Sartre-Merleau-Ponty
c. Gerek sanat, sanat yaptnn nesnel ynnde e. Croce -Sartre-Marcuse
grlebilir.
d. Sanat hakikati sanat yaptnda gereklefltirir. 10. Marcusea gre, sanat siyasal potansiyelini ve elefl-
e. Sanat yapt fleylerin gerek varln, onlarn ha- tirel gcn nereden alr?
kikatini bildirir. a. Yaratt duygulardan
b. Siyasal amalarndan
5. Afladaki ifadelerden hangisi Adornonun sanatsal c. Toplumsal neminden
eser ile toplumsal yap iliflkisinde savunduu grfl en d. Estetik formundan
doru biimde yanstr? e. Toplumsal ieriinden
a. Burjuva toplumunda sanat geliflir, ama tamamen
burjuva kltrn onaylar.
b. Sanat, toplumsal iliflkiden bamsz olarak geliflir.
c. zerk sanat ait olduu toplumu hem onar, hem
de elefltirir.
d. Geliflmifl kapitalist toplumlarda sanatn zerklii
yoktur.
e. Burjuva toplumunda sanat kendi formunu koru-
yamaz.
www.evrenselpdf.com
Okuma Paras
Yaratma ve Devrim ortamnda birbirini dengeledii yerdeki isyann kayna-
Sanatta baflkaldr, gerek yaratma ediminde tamamla- n yeniden keflfetmek zorundadr. Baflkaldrnn ken-
nr ve sreklilik kazanr; elefltiride ya da yorumda deil. disi bir uygarlk unsuru deilse de tm uygarlklarn
te yandan devrim de kendini yalnzca uygarlkta ka- bafllangcdr. Yalnz baflna isyan, yafladmz kmaz
ntlar; terrde, diktada deil. Yaratma olanakl m? Dev- sokakta Nietzschenin dflledii gelecek iin umutlu ol-
rim olanakl m? kmaza saplanmfl bir amzn sor- mamza izin verir: Yargcn ve diktatrn yerine, yara-
duu bu iki soru, uygarln yeniden doufluna iliflkin tc. Bu forml elbet, sanatlarca denetlenen gln
bir tek sorudur aslnda. bir uygarlk yanlsamasna izin vermez. O, yalnzca t-
Yirminci yzyln sanat ve devrimi, ayn yok saycla myle retimin glgesinde kalan iflin artk yaratc ol-
baldrlar, ayn eliflkide yaflarlar. Ne ki, bunlar kendi mad, gnmzn arpc olaylarn aydnlatr. Ends-
eylemlerinde bile, savlarn inkr ettikleri gibi, yldrma triyel toplum, ancak, ifliye yaratclk onurunu yeniden
yntemiyle olanaksz bir zm bulmaya alflrlar. a- kazandrarak, baflka bir deyiflle ona, ilgisini de bilgisini
dafl devrim yeni bir dnya kurduuna inanmaktadr; de rettiklerine olduu kadar ifline de verdirerek aabi-
oysa eski dnyann eliflkili sonularndan baflka bir lir yeni bir uygarln yolunu. Kanlmaz olan uygarlk
fley deildir. Sonu olarak, kapitalist toplumda devrim- tr, bireyde olduu kadar snflar arasnda da, ifliyi
ci toplum da kendileri ayn aralara (endstriyel retim yaratcdan; sanatsal yaratma olaynn biim ve temel,
aralarna ve ayn syleme) bal kaldklar lde bir- tarih ve akl stne dflledii ayrmndan daha fazla
dir ve ayn fleydir. Ancak birisi, yaflama geirmekte pek ayramayacaktr. Bylece herkese, baflvurunun savun-
de yeterli olamayaca ve kulland yntemlerce red- duu arbaflll kazandracaktr. Shakespearein birli-
dedilen biimsel ilkeler adna sz verir. Dieri ise n- ini ynetmesi hakszlk, dahas topik olurdu. te yan-
grsn yalnzca tand gereklik adna hakl karr dan kunduraclar birliinin Shakespearei gz ard et-
ve onu gereklii rseleme pahasna sonulandrr. re- mesi de ayn lde tuhaf olurdu. Kunduraclar olmak-
time dayal bir toplum yalnzca reticidir, yaratc deil. szn Shakespeare, dikta iin bir zr bahanesi olurdu.
Hileyici oluflundan tr, adafl sanat, ayn zamanda Shakespeare olmakszn kundurac, oluflumuna katkda
biimcilik ve gerekilik arasnda da bocalamaktadr. bulunmad zaman dikta tarafndan emilip sindirilir.
stelik, gerekilik iyi bir rnek olduunda ne denli Her yaratma eylemi, salt var olufluyla, efendi-kle dn-
toplumcu ise, kat olduunda o denli burjuvadr. Bi- yasn reddeder. inde yafladmz flaflrtc efendi-kle
imcilik aslsz soyutlama biimine brndnde ge- toplumu lmn de baflkalaflmn da yalnzca yarat-
miflin toplumuna ne denli bal ise, propagandaya d- ma dzeyinde anlar.
nfltnde, gelecein toplumu olmaya soyunan toplu-
ma da o denli baldr. Usdfl olumsuzlama ile yklan Kaynak: Camus, Albert (2004). Sanatn Felsefesi Fel-
dil, szel sanrlama iinde yitip gider; gerekirci dfln- sefenin Sanat iinde. eviren: Mehmet Ylmaz, Anka-
ce dizgesine bal olduundan, buyruk szc ile zet- ra: topya, s.222-224.
lenir. kisi arasndaysa sanat yer alr. Eer baflkaldran,
yok etme ln ve totaliter zihniyeti eflzamanl biim-
de reddetmek zorundaysa, sanatda biimcilik tutku-
sundan ve gerekliin totaliter estetiinden eflzamanl
olarak kurtulma durumundadr. Gnmzde dnya bir-
dir gerekte, fakat bu birlik hiliin birliidir. Eer dn-
ya, biimsel ilkelerin hiliini ve ilkesiz hilii dfllaya-
rak, yaratc bireflime giden yolu yeniden keflfederse,
uygarlk ancak o zaman olanakldr. Ayn flekilde, sa-
natta srekli yorum ve rportaj dnemi lmn efliin-
de olup, yaratc sanatlarn geliflini haber vermektedir.
Fakat sanatla toplum, yaratmayla devrim, bu olaya ha-
zrlkl olmak iin, reddetme ve benimsemenin; zgn
ve evrensel, bireysel ve tarih iindeki en aflr gerilim
www.evrenselpdf.com

1. d Yantnz doru deilse nitenin Tolstoy ve De- 7. e Yantnz doru deilse nitenin Croce ksmn
wey ksmn okuyunuz. Tolstoyun Sanat Ne- okuyunuz. Sanat bir sezifl olarak gren Cro-
dir? sorusunu yantlarken sanat eserinin sanat- cenin sezgi ve ifade kavramlarn efl anlaml
nn anlatmak istedii duyguyu baflkasna ge- olarak kullandn ve buradan rtl olarak sa-
irme, baflkasnda uyandrmasna baladn nat-dil zdeflliini ortaya karp estetik alfl-
hatrlayacaksnz. Yine Deweyin de estetik de- mann dil alflmayla ayn olduu fikrini savun-
neyimin doasn aklarken sanat deneyimi ya- duunu hatrlayacaksnz.
ratmayan bir varln sanat eseri olamayacan 8. c Yantnz doru deilse nitenin Marksist Este-
ve sanat eserinin hem yaratcsnda hem de se- tik ksmn okuyunuz. Lukacsn sosyal gerek-
yircisinde deneyim uyandrd grfln hatr- lik yaklaflmn savunduunu hatrlayacaksnz.
layacaksnz. 9. d Yantnz doru deilse nitenin Heidegger, Sar-
2. d Yantnz doru deilse nitenin Marksist Este- tre, Merlau-Ponty ksmlarn yeniden okuyu-
tik ksmn okuyunuz. Marksist sanat ve estetik- nuz. Her felsefecinin de sanatn dnyay ve
ilerin ekonomik iliflkilerin sanata etkisini, sa- varl ama, bildirme ifllevi olduu grfln
natn zerklii sorununa, sanatn toplumsal be- sk skya savunduklarn hatrlayacaksnz.
lirleyicileri ve sanatn ideolojik gc sorunlarn 10. d Yantnz doru deilse nitenin Marksist Este-
ayrntlaryla ele alp tartfltklarn ancak sanatn tik ksmn okuyunuz. Marcuseun sanatn siya-
znellii sorunuyla ilgilenmediklerini hatrlaya- sal potansiyelini ve elefltirel gcnn kaynan
caksnz. onun estetik formundan kaynakland fikrini
3. a Yantnz doru deilse nitenin Sartre ksmn savunduunu hatrlayacaksnz.
okuyunuz. Sartren varoluflu fenomonolojik
estetiini kendi metafiziinin temel kavramlar
olan bilin, ynelimsellik, hi, zgrlk,
sorumluluk, kt inan ve imge kavramla- Sra Sizde Yant Anahtar
ryla temellendirdiini, nesnellik kavramn ise Sra Sizde 1
varoluflu estetiin temel kavramlar arasnda nceki blmde grdmz gibi, Kant, Baumgarden,
grmediini hatrlayacaksnz. Schiller ve Schelling gibi dflnrler estetik alan idea-
4. b Yantnz doru deilse nitenin Heiddegger ks- list felsefenin temel problemlerinden birinin zm ala-
mn okuyunuz. Heideggerin sanat yaptnn k- n veya kfl kaps olarak grmfllerdir. Bu problem,
kenini arafltrrken kken sorununun bir z soru- zgrlk-determinizm, doa-akl, doa-zihin, bilinsiz-
nu olduunu, sanatn sanat yaptnn nesnel y- bilinli, deneysel ben-metafiziksel ben ikilemlerinde
nnde ortaya ktn, sanatn hakikati sanat ya- ortaya kan sorundur. rnein, Schiller, doa duru-
ptnda gereklefltirdiini ve sanat yaptnn fley- mundan zgrlk alann ifade eden ahlak durumuna
lerin varln ve hakikatini bildirdiini savundu- geiflte estetik unsuru bir geifl aflamas olarak grr.
unu hatrlayacaksnz. Ancak, Heideggerin sa- Onun felsefesinde duyum ve biim drtlerinin yaflad-
nat yaptnn sanatnn veya seyircinin iindeki karfltlk oyun drtsyle giderilir. On yedinci ve on
duyguyu dflavurumu olduu konusunda her- sekizinci yz yl idealist felsefesinin zmeye alflt
hangi bir fley sylemediini hatrlayacaksnz. bu problemi sonraki dnemde zellikle Marksist filo-
5. c Yantnz doru deilse nitenin Marksist Este- zoflar sanatn toplumsal yn temelinde zmeye alfl-
tik ksmn okuyunuz. Adornonun sanatn zerk mfllardr. Lukacs gibi kimi gereki Marksist estetikiler
olduunu ve zerk sanatn da ait olduu toplu- sanat gl bir belirlenimcilik ve indirgemecilik anlay-
mu hem onad hem de elefltirdii fikrini sa- fl ile ele almfllarsa da, Adorno ve Marcuse gibi dfl-
vunduunu hatrlayacaksnz. nrler sanatn bir zerklik alan olduunu savunurlar.
6. c Yantnz doru deilse nitenin Marksist Este- rnein Adornaya gre, sanat, belli kltrel balama
tik ksmn okuyunuz. Lukacsn genellik, z- dayansa da, sosyal ve kavramsal zgrlk sunar. n-
gnlk ve bireylik kategorilerinden sz ettiini k sanat, dorudan sosyal dnyaya gnderme yapmak-
hatrlayacaksnz. szn kendi anlam yaplarn gelifltirir. Marcusea gre de
www.evrenselpdf.com
Kaynaklar
sanat estetik formu sayesinde belli toplumsal iliflkilere Adorno, T. W. (1984). Aesthetic Theory, eviren: C.
karfl zerk kalmay baflarr. Bu zerklii sayesinde var Lenhardt, London: Routledge & Kegan Paul.
olan iliflkileri hem elefltirir, hem de onlar aflar. Grl- Camus, A. (2004) Yaratma ve Devrim Sanatn Felse-
d gibi, idealist dflnrlerin doa-zihin iliflkisinde fesi Felsefenin Sanat iinde. Ankara : topya , s.
zgrlk sorununun zmn estetik alanda arama 222-224
giriflimleri, Marksist dflnrlerde toplum-zerklik tar- Cazeaux, C. (editor) (2008). The Continental Aesthe-
tflmas temelinde geliflmifl, bu dflnrler de ncekiler tics Reader. London: Routlege.
gibi sanatn zerk ve zgr bir yannn olduunu vur- Chaplin, A. D. (2008). Phenomenology: Merleau-Ponty
gulamfllardr. ... and Sartre The Routledge Companion to Aest-
hetics iinde. London: Routledge, s. 159-171.
Sra Sizde 2 Cooper, D. (editor) (2005). A Companion to Aesthe-
Crocenin sanat ve estetik anlayfl idealist bir yaklaflm tics. MA: Blackwell.
temsil eder. Sanatn tinsel bir urafl olduunu, mantkla Cmert B. (2006). Crocenin Estetii. Ankara: De Ki
deil sezgiyle ortaya ktn savunur. Bu anlamda He- Basm Yayn Ltd.
gel felsefesinden ve Viconun tarihsel idealizminden et- Croce, B. (1995). Guide to Aesrhetics. Indianopolis:
kilenmifltir. Sezgisel bilgi imgeler reten dfl gc ara- Hackett Publishing Company, Inc.
clyla elde edilir. Croce, estetik bilginin mantksal bil- Croce, B. (2004). Sanat Nedir? Sanatn Felsefesi Fel-
giden bamsz ve kendi baflna yeterli olmasna karfln sefenin Sanat iinde. Ankara: topya, s. 37-47.
mantksal bilgi iin zorunlu olduunu; nk sezgiler Dewey, J. (1980). Art As Experience. New York: A Pe-
olmakszn kavramlarn olamayacan savunur. O, sa- rigee Book.
nat bir grfl ya da sezifl olarak grr. Bu anlamda sa- Eagleton, T. (2010). Estetiin deolojisi. stanbul: Doruk
nat bilgisinin kayna dfl dnyadaki varlklar, nesneler Fischer, E. (1990). Sanatn Gereklilii. eviren: Cevat
veya belli toplumsal iliflkiler veya yap deil, insann apan, Ankara: V Yaynlar.
sezgisi veya i-grsdr. Gaut, B. ve Lopes, D. M. (editrler)(2008). The Routled-
ge Companion to Aesthetics. London: Routledge.
Sra Sizde 3 Hammermeister, K. (2002). The German Aesthetic
Heidegger, Sartre ve Merleau-Pontynin sanata yakla- Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.
flmlarn ortak bir ad altnda snflandrmamz gerek- Heidegger, M. (2011). Sanat Eserinin Kkeni. evi-
seydi her nn de fenomonolojik bir yaklaflm tem- ren: Fatih Tepebafll, Ankara: De Ki Basm Yayn
sil ettiini syleyebilirdik. Heidegger ve Sartren ortak Ltd.
noktalarndan bir dieri ayn zamanda varoluflu olma- Krylov, B. (2009) nsz Yazn ve Sanat zerine
lardr. Merleau-Pontynin kuramnda ise varoluflu yak- iinde. Ankara: Sol Yaynlar, 11-33.
laflmdan ziyade fenomonolojik yaklaflmnn izleri da- Lukacs, G. (1992). Estetik II. eviren: Ahmet Cemal, s-
ha baskndr. O, dorudan alg fenomenolojisi yapar. tanbul: Payel Yaynevi.
Her dflnr sanat eseri veya estetik varlktan sz Lukacs, G. (2008). Specific Particularity as the Central
ederken sanat eserinin kendini aa vurmas, gster- category of Aesthetics. The Continental Aesthe-
mesi, hakikati gstermesi veya grfle sunmas, dnya- tics Reader iinde. London: Routlege, s. 220-233.
y amas, dnya kurmas ve yeryz retmesi gibi bir- Marcuse, H. (1964). One Dimensional Man: Studies
birine yakn fenomonolojik kavramlar kullanrlar. in the Ideology of Advenced Industirial Society.
Boston: Beacon Press.
Marcuse, H. (1977). Aesthetic Dimension: Toward a
Critique of Marxist Aesthetics. eviren. Marcuse
ve Erica Sherover, Boston: Beacon Press.
Merleau-Ponty, M. (1994). Algnn Fenomenolojisine
nsz. eviren: Medar Atc, stanbul: Afa Yaynclk.
www.evrenselpdf.com
Merleau-Ponty, M. (1996). Gz ve Tin. eviren: Ahmet

Soysal, stanbul: Metis Yaynlar.
Merleau-Ponty, M. (2005). Resim Gerek Olann mge-
sel Yapsn Gze Sunar Sanat Yapt iinde. evi-
ren: Aykut Derman, stanbul: Yap Kredi Yaynlar,
s181-189.
Marx, K. ve Engels, F. (2009). Yazn ve Sanat zerine.
Ankara: Sol Yaynlar.
Rockmore, T. (2005). Lukacs, Georg A Companion
to Aesthetics iinde. MA: Blackwell, s: 270-273.
Sartre, J. P. (1985). Aydnlarn Savunmas. eviren:
Serdar Rifat Krkolu, stanbul: Alan Yaynclk.
Sartre, J. P. (2006). mgelem. eviren : Alp Tmertekin,
stanbul: thaki.
Shusterman, R. (2008). Pragmatism: Dewey The Ro-
utledge Companion to Aesthetics iinde. Lon-
don: Routledge, s. 121-131.
Tolstoy, L. N. (2007). Sanat Nedir?. stanbul: fl Banka-
s Kltr Yaynlar.
Tunal, . (1983). Estetik Beeni. stanbul: Say.
Tunal, . (2003). Marksist Estetik. stanbul: Kaynak
Yaynlar.
Ylmaz, M. (ed.) (2004). Sanatn Felsefesi Felsefenin
Sanat. Ankara: topya.
Zuidervaart, Lambert (1990). The Social Significance of
Autonomous Art: Adorno and Brger The Journal
Of Aesthetics and Art Criticism. 48:1. S.61-77
www.evrenselpdf.com

Estetik Ve Sanat Felsefesi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Estetik Ve Sanat Felsefesi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2574

ESTETK VE SANAT FELSEFES

Copyright 2012 by Anadolu University

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Yardmcs

Grafik Tasarm Ynetmenleri

lme Deerlendirme Sorumlusu

Dil Yazm Danflman

Kitap Koordinasyon Birimi

Estetik ve Sanat Felsefesi

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 1.800 adet baslmfltr.

Estetik ve Sanat Felsefesinde Temel Konular ...................... 2 1. NTE

Sanata liflkin Felsefi Arafltrma............................................. 32 2. NTE

Sanat Epistemolojisi, Sanat Ontolojisi ve Sanat Etik 3. NTE

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 72

4. NTE Antik a ve Orta ada Estetik ve Sanat Felsefesi .......... 74

5. NTE 17. ve 18. Yzyl Sanat ve Estetik Anlayfl............................ 98

6. NTE adafl Sanat ve Estetik Anlayfl ................................ .......... 128

lerde de gl izlenimlere sahip olan eserlerin aklklarnn arttn dflnmfltr.

ESTETK M SANAT FELSEFES M? SANAT

Felsefe tarihinden yaptmz bu saptamalar estetiin alannn gnmzde de

aslnda daha gzel nasl yaflayabileceimiz konusunda yol gstermektedir. Antik

Zevklerle renkler tartfllmaz derken de kastettiimiz budur: Tartfllmayacak k-

Gzelin ilkelerinin hangi gerekelerle bulunabileceinin iddia edilebileceini

kflegen olmasndan sz edebilmemize benzer bir flekilde kimi estetik zellikler

1) Bir eserin dengeli gibi bir zellie sahip olduu gerei,

sak, yani hi klasik mzik dinlememifl hi Haydn dinlememiflsek, kuartetteki bir

yimi yaflayabilmektedirler. Hume, tm insanlarn ayn flekilde yetenekli birer uz-

SIRA SZDE Estetik deneyimi herkesin yaflayp yaflayamayaca konusunda ne dflnyorsunuz?

se Walton ve Dantonun grflleri estetik deneyimde ieriin biimden ok daha

SIRA SZDE Biliflsel, kiflisel

Birinci cmledeki neflelidir terimi David adnda birinin duygusal durumunu

David Hume portresi kare biimindedir.

Sibleye gre estetik yarglar estetik kavramlar nesnelere uygulayan yarglardr.

Beeni Yargsn Belirleyen Hofllanma Btnyle -

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

raki dnemlerde oynad merkezcil rol kaybedebilir. Yaptlar yaratclar lse ve

FELSEF DfiNMEDE SANAT KURAMLARI

SIRA SZDE Felsefi dflnmedeki

SANATI TANIMLAMADAK SORUNLAR

benzeyebilir ya da benzetilebilir. Dolaysyla benzerlikleri temel alan bir grfl sa-

fiekil 2.1 fiekil 2.2

SIRA SZDE Morris WeitzSIRA

olduu sonucu kmaz. Sanat rnein toplumsal, tarihsel ya da kurumsal doasn-

George Dickie, Arthur Dantonun grfln belirli ynden gelifltirerek kurum-

Guggenheim.org NTERNET NTERNET

SANATI LE SANAT YAPITI VE SANAT YAPITI LE

Sanat le Sanat Yapt Arasndaki liflki: Yaratclk

Sanat Yapt le zleyici Arasndaki liflki: Deneyimleme,

Elefltiri sayesinde belirli bir kltr oluflur. Elefltirmenler ne hakknda konuflula-

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

rak tanmlanrsa nermesel bilgi tr dflnda baflka tr bir bilgilenme biimi

ne kadar nemli olduunu anlatan fliirler yazabilir. Bu mmkndr nk sanat-

birlikte tartfllmaya bafllanmfl olan gerekelendirilmifl doru inan tr. Deneyim-

gerekelendirmeyi gerektirir. Burada gerekelendirmeden anlafllan fley, kiflinin

meleri sahip olduumuz daha genifl deneyim kavrammzla desteklenebilir. Daha

Bu blm bitirirken flu genel deerlendirmeyi yapalm: Sanat epistemolojisi

SIRA SZDE zlediiniz bir

re sanat yaptlarnn ontolojik statlerinin de farkl olabilecei dflnlecek olursa

Tip-rnek kuramna edebiyat, mzik ve tiyatro dflnda bir rnek deSIRA