DLN YRNGESNDE FELSEFE: WITTGENSTEIN

(Hseyin Subhi Erdem, Bilge Adam Yay. Van, 2007)

Mehmet Uluktk

Ludwig Josef Johann Wittgesntein(18891951), Avusturya'nn ok zengin,

aristokrat ailelerinden birine mensup olmasna ramen burjuva dnyasna duyduu nefreti,
tm malvarlndan feragat ettikten sonra Avusturya'nn bir kynde retmenlik yapmas,
Cambridge'de ders vermesine ramen en nemli eserlerini Norvein sakin bir fiyordunda
yazacak kadar yalnzlktan holanyor olmas, onun kendine has zelliklerinden sadece
birkadr. Batl anlamda felsef abalarn bir dnem zerinde younlat dil-gereklik ve
mantk gibi problematik alanlarda felsef anlamda nemli deiim ve dnmler
gerekletirmi olan Wittgenstein, dil ve felsefe ilikisinin youn ilgi grmeye balad
son dnem Trk dnce dnyasnda zellikle de akademi mahfillerde her geen gn
dikkatleri kendi zerine eken, felsefe dnyasnda iki kez devrim yapm olan nemli
Bat filozoflarndan biridir. Terry Eagletonn zekice, biraz da hnzrca, kei, mistik ve
mhendis karm diye tanmlad filozofu tanmak/anlamak tek kelimeyle herkesin harc
deildir. Hseyin Subhi Erdemin hazrlad Wittgenstein: Dilin Yrngesinde Felsefe
adl eser genelde dil-felsefe ilikisine zelde ise Wittgensteinn dil-gereklik-mantk
ilikileri hakkndaki felsef abalaryla ilgili problemlere mtevaz bir katknn tesinde
derinlikli, farkl perspektiflerden bakabilen, kaynak hkimiyetine sahip, iyi bir Trkede
Wittgenstein yorumu/okumas zelliini tayan nadir eserlerden biri olmaya aday
gzkmektedir.

Kitap bir nszden sonra blm halinde dzenlenmi olup, gnmzn tabiri ile
total ve holistik, eskilerin tabiri ile efradn camii ayarn mani bir eserdir. Zira
Wittgenstein bir yanda Tractatus LogicoPhilosophicus adl yaptnda ve nceki dnem
felsefesi olarak adlandrlan felsefesinde, dilin fakl sylem biimlerinin kendisine
indirgenebilecei, geerli, kuatc bir mantksal z bulunduunu savunurken, Felsefi
Soruturmalar adl yaptnda ve sonraki dnem felsefesinde farkl sylem biimlerinin
zerklii (autonomi)nin bulunduunu ve bunlarn ancak kendi snrlar iinde anlalabilir
olduu dncesine ular. Hseyin Subhi Erdemin hazrlad Wittgenstein: Dilin
Yrngesinde Felsefe adl eseri ise bu iki dnemi de karlkl etkileri ve ortaya

1
kardklar problematikleri asndan ele alan bir bakma btnlkl bir Wittgenstein
okumasna giri zelliindedir.

Birinci blmde Wittgensteinn hayat felsef arkaplann etkileyen nemli

olaylarla birlikte gayet anlalr bir slupla anlatlm, Wittgensteinn eserleri ise ilk
almalar, ara almalar, ge almalar ve nemli yaynlar bal altnda ayrntl
bir ekilde gz nne serilmitir. Bu blmde dikkat eken en nemli nokta
Wittgensteinn niversitede felsefe etkinliine dair grleridir. Wittgenstein 1939 ylnda
G.E. Mooreun yerine onun krssne seilmesine ramen yapt iten hep byk bir
honutsuzluk duymutur. nk Wittgenstein, profesr olmann bir filozofun entelektel
drstln tehlikeye atacana inanmaktadr. Ona gre bir insan sadece zmek iin
zerinde younlat problemlerle, zihni zdrap ektii zaman gerek bir filozof olabilirdi.
Filozofun, problemleri zme gayreti, kendi varoluunu muhafaza etme gayreti ile
edeerdi. Felsefe retmek filozofa bir i deildi. Bundan olacak ki 1947 ylnda
Cambridgeden kendi istei zerine ayrlm, daha sonra rlandaya giderek Felsef
Aratrmalar zerinde almalar yapmtr (s. 21). Ludwing Wittgenstein felsefeyi bir
meslek olarak grmekten ok bir yaam tarz olarak grd. Hayat ierisinde dnmek, bir
tercih olmaktan ziyade bir zaruret olarak ortaya kt. Bunu bize ak bir ekilde gsterecek
olan Wittgenstein dair Michael Wolff tarafnda aktarlan bir hatradr: Ahlak Bilim Kulb
nn olaan toplantlarndan birinden sonra Michael Wolff la birlikte eve dnerken, iki
ABD kamyonu Wolffun paltosunun eteklerini uuturacak kadar yaknlarndan geer. Bu
kamyonlarda ok hzl gidiyor diye homurdanan Wolffun sylediini biraz nceki felsefi
toplantya dair bir eretileme sanan ve bu toplantdaki meselelere dalan Wittgenstein, kl
pay atlattklar kazay fark etmemitir bile. Wolffun sylediine bunun konumuzla ne
ilgisi var, anlayamadm diye karlk verir. Felsefi aclar onu cepheye, da kylerinde
retmenlie, kinci Dnya sava srasnda hastane hademeliine kadar srkledi.
Metafizik sorunlarn fizik alanda kendini megul ederek zmeye alt.

Kitabn ikinci blm felsefe-dil ilikisi zerine younlar. ncelikle dilin

felsefedeki yeri tartlr, felsefenin yzyllardr tartt ontoloji, etik, estetik, bilgi, bilim
mantk gibi konu ve problemlerin hepsinin dilde, dil iinde ve dil araclyla
somutlatnn alt srarla izilir.

2
 nk zihin srelerinde olan biten her ey nihayetinde dil balamnda ortaya konulmak
zorundadr. D dnyaya ilikin her tr betimleme ve d dnya hakkndaki saptama da yine dil
vastasyla imlenir. O halde felsefe yapmann ve ifade etmenin tek ve temel amac dile dnldnde
bunca konuulan ve tartlan konularn mahiyeti ve gerekliine ilikin bir saptamada bulunmak
yine dil dairesi iinde mmkn grnmektedir (s.34)

Bu nemli tespitlerden sonra dil felsefesinin ksa ama z bir hikayesi ve dil
felsefesinin temel problematikleri hakknda nemli bilgiler sunulur. Yazar bu ksmda
nemli bir tespit yapmaktadr:

Dil felsefesinin zerk bir felsefe dal olarak bamszln kazanmas bir yana, teki
felsefe dallar iinde de belirleyici bir konuma ykselmesi, zellikle Wittgensteinn nceki dnem
ile sonraki dnem felsefelerinde sergilenen dilsel dneme aamasyla gereklemitir. Dil
felsefesinin zellikle 20. yzyln bandan balayarak felsefenin temel ilgi alan olduunu
gryoruz. zetle dil felsefesi; deiik syleme olanaklarn zmleyen, anlam anlamlandrmaya
alan, anlamn nasl olutuunu, dilde nasl dolatn, nasl iletildiini aratran, dil-gereklik
ilikini aklayan, dil-iletiim ilikisini betimleyen, dil grngsnn kavranmasnda belirleyici
boyutlar ele alan, bir disiplin olarak ekillenmektedir. Kendini bilmek ile dili bilmek arasnda
ok yakn bir iliki ve rtme grlmektedir. (s. 38)

Bu blmn nemli balklarndan birisi de Dilbilimsel Felsefenin Kapsamn

tayan balktr. Kantla zirveye kan bilin merkezli felsefe yaklam yerine, dil
merkezli felsef etkinliklerin gnmzn hkim eilimlerinden biri olduunu ifade eden
yazar, Analitik felsefesinin tarihsel serencamn resmettikten sonra dilbilimsel yaklam ile
davranlk arasndaki kartlklar okumaya giriir. Davranlk, eylemi davrana
indirgeyerek, toplumu doayla iselletirip, nesne alanlarnn yapsal farkllklar karsnda
kararl bir bilinemezci tavr taknrken; dilbilimi, simgesel olarak salanan davran
biimlerinden doal yn btnyle silmekte ve toplumu idealist bir biimde bir simgeler
balamna yceltmektedir(s.41). Davranlk ile dilbilimsel yaklam arasndaki bu
ztlklar yazar gndelik dil ve dilin mant ile ilgili Wittgenstein, Peter Winch ve Jurgen
Habermas zerinden dil eletirisi, dil oyunlar, anlayc sosyoloji ve yaam biimleri
konular etrafndaki soruturmalaryla ilgili iyi bir okuma/yorumlama denemesine sevk
etmektedir. Wittgensteinn Felsefesinde Dilin Yeri (s. 71-82) ise felsefe-dil ilikisinin
bir dier bal olup bu balk altnda Wittgensteina gelinceye kadar dil felsefesinde
ortaya kan akmlar deerlendirilmi, Wittgensteinn dile ilgisinin serveni ve geirdii
aamalar dikkatle yanstlm, olgusal-betimsel, etik-estetik nermelerin mantksal

3
statsyle ilgili tartmalar anlatlmtr. Dil ile Dnyann Snrlarn ya da Dil-Gereklik
Balants (s. 83-97) adl bir dier balkta dil-gereklik ilikisi dil-dnya, nermeler-
olgular, temel nermeler-ey durumlar, isimler-objeler ilikisi, bir cmlenin dnyay
yanstmas iin gerekli artlar balamnda incelenmitir. Burada en nemli tespit
Wittgensteinn dilimin snrlar dnyamn snrlardr sznn dil ile dnya arasnda
ontolojik anlamda ayrlmaz bir ilikinin olduu eklinde yorumlanmasdr. te tam da bu
balamda ortaya din dili ve din dilinin tanmlad varlk alan ve bu varlk alann
amlanmasnn nasl mmkn olduu sorusu kmaktadr. Yazar bu soruya D. Hume, A.
Suru ve bn Sinadan yola karak cevaplamaya almakta ve konuyu I. Kantn kurgusal
metafizik konusundaki grlerine getirmektedir. Anlam Sorunu ve Dil bal ad
altnda ise dil-dnya-mantk ilikisi Wittgensteinn iki farkl dnemine denk gelen dilin
mozaik kuram ile dilin satran kuram zmlenir(s. 9095). Wittgensteinn Gereklik
Anlaynn nemi bal altnda Wittgenstein ncesi drt byk Bat filozofuna karn
Wittgensteinn konumu belirlenir.

Wittgenstein felsefesi Platondan balayan ve kendisine kadar gelen sreteki felsefe

anlayna noktada alternatif bir yaklam getirir. Platon felsefesinde ifadesini bulan, eylerin
hakikatinin/gerekliinin idelerle karlanmas, eylerin hakikatini ideal alemde bulmasna kar
duru, ikincisi; Aristoteles felsefesinde zmlemesini bulan eylerin gerekliinin zihinde
karlanmasna itiraz; ncs ise; Descartesten beri sregelen ve Kant felsefesinde dorua ulaan
gerekliin fenomen-numen ayrm sonrasnda algyla snrlandrlmasna itirazdr. Wittgenstein
kendisine kadar gelen btn felsef gelenein, eyin hakikatine ilikin oluturduu yaklam,
felsefesinde yerinden eder ve bu yaklamlara kar eyin hakikatinin ancak dil ortamnda ifa
edilebileceini ne srer (s.95).

Kitabn ilerleyen sayfalarnda Wittgensteinn birinci dnemine damgasn vurmu

olan Anlamn Resim Kuram ele alnr. (s. 103119) Resim kuramnn en kritik noktas
metafizik nermelerin stats problemidir. Yazar Tractatusu resimsel anlam teorisini
anlamaktan geer der ama Wittgensteinn dilin, gereklii; cmlelerin de gerek durumlar
temsil etmeleri iin, cmle ile gerek veya olgusal durum arasnda ortak bir eyin olmasn
dnmesi ya da gerek durum ile bu durumu temsil eden cmlenin ortak bir yaps olmas
gerektiine ve cmlenin bu anlamada mmkn bir olgunun resmine benzediine kurgusuna
ve bu kurguya gre bir resimdeki eler dnyadaki resimlere tekabl ederler eklinde
yaklamn dili metafizikten temizleme amac gttn belirtir. Akabinde hemen u
uyary yapar: Wittgensteinn dili metafizikten temizleme amac metafizii yok sayma

4
anlamna gelmez bilakis onun yerinin dil olmad anlamna gelir (s. 105). Yazar Dilin
Mant balnda ise Tractatusun dil-dnya-gereklik balamyla olgu zemini
gzetirken bu zeminin bir alternatifini slam felsefesinde bn Sinann varlk
kategorileriyle ortaya koymaya alr. bn Sina varl; mutlak, zihinde ve zihin dnda
varlk(d dnyada, Ayanda varlk) olarak ayrrken Wittgenstein varl Ayanda varlkla
snrlama teebbsnde bulunur, der. Yazar ikinci blmde buraya kadar anlatlann geri
kalan ksmnda Tractatusun tezlerini mantk, nermelerin yaps, nerme trleri, totolojik
nermelerin doruluk koullar ve metafiziksel nermelerin doruluk koullar ara
balklar halinde amlamaya giriir (s.119126).

Yazar ikinci blmde ise Wittgensteinn ikinci dnem felsefesine younlar.

kinci dnem Wittgenstein ncelikle Dil Felsefesinde Dilbilimsel Felsefeye bal
altnda deerlendirmeye balar. Dilbilimsel felsefe ya da dilbilimsel zmleme
terimleriyle ifade olunan felsef tarz, zellikle Anglo-Sakson dnyasnda gelien ve 1940-
1950lerde gerekleen felsefe etkinliidir. Bu felsefe tekniinin merkezleri Oxford ve
Cambridgedir. Oxfordda J.J.Ausitin ve G. Ryle, Cambridgede ise Wittgenstein bu
ynelimin etkin simalarndadr(s. 196). Dilbilimsel felsefe mantk pozitivizmden
ayrlmay simgeler. Pozitivizm anlaml insan konumalarnn dzenini ve bilgiyi bir bilim
olarak alr. Bunun yannda baka konuma biimleri olduunu da kabul eder. Pozitivizm
felsefeyi bilim felsefesi ile snrlar, hlbuki dilbilimsel zmleme ya da felsefe, insan
konumasnn eitliliin farkl biimlerinin bilincine varr(s.197). Dilbilimsel felsefe, dil-
varlk-gereklik ve dilin edimlerinin snrn bizzat dilin kapasitesini gz nne alarak
deerlendirmek ister(s.198). Dilbilim felsefesi zel bir yntem koymak yerine dil
balamnda dil-dnya ekseninde btn konular tartma iddiasndadr(s. 198). Kitabn
ikinci blmnn alt balklarndan ilki Dilden Dilbiliminedir. 1930 sonbaharnda
Wittgenstein felsefede doru ynteme ilikin bir karar zihninde netletirir. Gz dneminde
verecei derslere bir genellemeyle balar. O, felsefenin nimbusu dald der(s.199).
Wittgenstein felsefenin nimbusunu bulankln ve mistikliini deldiini ve arkasnda
hibir ey olmadn fark eder(s. 200). Wittgenstein felsefe anlayn zel trden bir yap-
boz durumundan yani dil yap-bozlarndan kurtulma giriimi olarak kurtulma giriimi olarak
zetler(s.200). kinci blmn bir dier bal Metafiziksel nermelerin
Mahiyetidir(s.208). Bu balkta Wittgensteinn birinci ve ikinci dneminde etik-estetik-

5
metafizik nermelere yaklam dil-gereklik mantk ve dil oyunlar balamnda
karlatrmal bir ekilde incelenir.

Sonu olarak yazar Wittgensteinn birinci ve ikinci dnemiyle ilgili

okumalarn/zmlemelerini nemli tespit ve eletirilerle sona erdirir. Mesela yazara gre

Tractatusun 1, 2, 3, nolu nermeleri eserin metafizik vurgusunu temellendirir. 4, 5, 6,

nolu nermeler ise, pratie dayal nermelerdir. Bu konuda ilk sral nermenin Wittgenstein
tarafndan daha nce dnlm ev tasarmlanm olmas gerektii zerine bir kanaat olumutur.
Ama o muhtemelen Tractatusun ikinci yarsna yerletirmesi gereken ilk sral nermeleri baa
alarak; baa yerletirmesi gereken 4, 5, 6, sral nermeleri kitabnn ikinci yarsna koymutur. Bu
yzden Wittgensteina Tractatusun dzenlenmesinde bile eseri metafizik bir temele oturtmutur
eletirisi yaplr. Bylece metafizie kar radikal bir eletiri ve kar kta bulunan eser, ilk
nermeleriyle metafizie teslim olur. Gereklii felsef dzlemde mutlaklatrmak balamndaki her
giriim, aslnda gizli ya da ak metafizik yapma durumuna gelmitir(s.242).

Aslnda Wittgensteina gre dnyay zihinsel kategoriler iinde blmlemek ve

kategorize etmek yerine; olan olduu gibi kabul etmenin en uygun ve tutarl davran
olduu Wittgensteinn felsef serveninden karlacak en iyi derstir(s.244). Dilin aldatc
gcnn esiri olduumuzu gerei de bu dncesinin bir amlamasdr. Yazar
Wittgenstein zerinden dil-felsefe-mantk ve gereklii yasalatrma arzusunun imknn
ve sorunlarn ak bir Trkeyle bilgi arkeolojisi zgn, sistematii salam, ekonomik
anlatm rgsne sahip bir ekilde okumakta ve dnce dnyamzda nemli ufuklar
amaktadr.