Dr.

Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi

Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1

SOSYOLOJK AIDAN RGTLER

Bir zamanlar insanlar kendi evlerinde doarlarm bu yzden doduklar, yere, kye,
eve, odaya nem verirler ve buralarn zel bir anlam olduunu dnrlermi. ngilterede
1950lere kadar insanlarn ou kendi evinde douyordu. Artk ok az insan doduu yerle
duygusal bir kurmaktadr. Kim bir hastaneyle duygusal bir ba kurmak ister ki?
Modern hastane rgtlere gzel bir rnektir. Bir rgt kiilerden bamsz temeller
zerine yaplanm byk bir insan topluluudur ve belirli hedeflere ulamak iin
kurulmutur. Hastanenin hedefi, hastalklar iyiletirmek ve tbbi bakm imkan sunmaktr.
rgtler gemie kyasla hayatmzda daha ok rol oynarlar. Bu, doumdan lme kadar
devam eder. Doumla birlikte devlet kayt tutar ve lmle yine ayr bir kayt tutar.
Telefon ettiiniz, musluk ya da tvyi atnz vb her an bir rgtle balant iindesiniz
ve onlara bamlsnzdr. Her rgt de bir baka rgte bamldr. tiimiz su yetkililerce
kontrol edilir ve evimizin iine kadar getirilir. ebeke suyu rgtler tarafndan sunulan ok
yeni bir hizmettir.
Ancak hayatmz bylesine etkileyen rgtlerin etkisi tamamen faydal olarak
grlmez. rgtler iktidar kaynaklar olarak bireyleri etki altna alabilirler ve buna kar
bireyin kar koyacak gc olmayabilir: Devlete vergi vermek, yasalara uymak, savalara
katlmak gibi... aksi takdirde cezalandrlrlar.
rgtler zerinde almak bir anlamda brokrasi zerinde konumak gibidir.
Brokrasi sosyoloji iin zel bir rgtlenme biimidir (Heywood 2012:452). Brokrasi ise
gnlk hayatmzda etkisizlii, anlamsz ve zaman harcayan formaliteleri yani krtasiyecilii
akla getirir. Siyaset alannda ise, devlet mekanizmasn yani ynetme iinin icrasyla grevli
devlet memurlar ve kamu grevlileri kitlesini akla getirir (Heywood 2012:451).
Modern rgtlerle ilgili ilk kuram Weber tarafndan ortaya atlmtr. Webere gre
rgt, insanlarn etkinliklerini dzenleme yollar ya da zaman ve mekan iinde insanlarn
duraan meydana getirdikleri rnlerdir. Ona gre rgt, yetkinin tepede toplanmaya eilim
gsterdii gl bir hiyerari olarak dnlr.

Weberin brokrasi gr:

Romanc Honore de Balzac brokrasiyi ccelerin kulland dev yetki olarak
grmtr. Brokrasi sklkla krtasiyecilikle, iyi ilememekle ve savurganlkla ilikilendirilir.
Ancak onu, insanlarn akl ettii en etkin rgt biimi olarak grenler de vardr. Weberin
gr bu iki u arasndadr.
Weberin brokrasi gr onun g, otorite ve rasyonelleme kavramlaryla
anlalabilir. Webere gre g (iktidar: Bir sosyal iliki iinde, aktrn hangi temele
dayanrsa dayansn, direnmeyle karlasa bile istediini yapabilme konumunda olmas1)
rasyonel bir temele dayandnda o toplumda hukuki ve rasyonel bir otoriteden
bahsedilebilirdi. Artk etkili olan gelenekler veya karizmatik liderler deil yazl, akla ve
hukuka uygun kurallard. Gcn temelinin rasyonelliini gsteren en nemli rnek
brokrasidir, brokratik rgtlerdir. Brokratik rgtler ve burada alanlar tarafsz,
deerlerden uzak ve gc kendilerinden deil yerine getirdikleri grevler ve igal ettikleri

1 Weber,2012,40

1
Dr.Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1

konumlardan alan kiilerdir. Weber yapt kurulu tanmnda (Kurulu: Kurallarla darya
kapal ya da snrlanm bir sosyal iliki dzenine, zellikle bunu salamak zere bir ynetici
veya lider ve genellikle bir idari memurlar grubunun yetkili klnd sisteme kurulu
denir ), Kuruluu sadece kurallara gre ilemekle kalmayp, o kurallar zor kullanarak
yrtmek zere kurulmu olmas ve otoriteye sahip birinin (ynetici) mevcudiyetiyle
ilikilendirir.
Webere gre brokratik rgtler geleneksel uygarlklarda da vardr. Ancak tam olarak
gelimesi modern zamanlarda olmutur. Weber brokrasiyi, bilimden eitime ve ynetime
kadar hayatn her yann etkileyen, toplumsal aklclamann ana ekseni olarak grr. Modern
toplum karmaklatka brokratik ynetim ve kontrol sistemleri kanlmaz hale gelmitir.
Webere gre brokrasi hem baarl hem de baarsz yansmalar olan bir duruma iaret eder.
Weberin brokratik ideal tipi (brokratik rgtn saf biimi) u zelliklere sahiptir:
Keskin bir yetki hiyerarisi vardr
Yazl kurallar, rgtn her seviyesindeki grevlilerin hareketini belirler
Memurlar tam gn alrlar ve maaldrlar (kariyer-terfi=yetenek ve kdeme dayanr)
(Meritokrasi ve nepotizm nedir?)
Bir memurun rgt iindeki ileri ve rgt dndaki hayat arasnda fark vardr (bu
fark fizikseldir de).
rgtteki hibir ye kulland maddi kaynaklarn sahibi deildir.

Weberde modernlemenin bir paradoksu olarak Demir Kafes: Weber toplumsal

sreleri denetleme ve koordine etme konusunda brokrasiyi dier rgtlenme biimlerinden
stn grmektedir. Ama her eye ramen bu, Weberin toplumsal yaamn ileri dzeyde
brokratiklemesine scak bakt anlamna gelmez. Tam tersine o, bu gelimeyi hem
kanlmaz hem de trajik bir durum olarak gryordu. Ona gre brokrasi, insani eylemin
zerkliini tehdit eden bir gelimeydi. Aslnda toplumsal sreleri etkin bir ekilde
denetlemeye ynelik olmakla birlikte brokrasi neticede bireysel yaratcla yer vermeyen bir
demir kafese yol amaktadr. Brokrasinin kati prosedrler dnyasnda memurlar
zombilemekte ve insan kendi yaratt sistemin klesi haline gelmektedir.
Peter Blau: brokrasilerde formel ve formel olmayan ilikiler
Weberin brokrasi teorisi rgt iindeki formel ilikilere nem verir. Oysa rgtlerde
kk grup ilikileri ve formel olmayan balar hakknda bir ey sylemez. Brokrasilerde
ileri yapmann formel olmayan yollar vardr ve bunlar esneklie yol aar.
Peter Blau, gelir vergisi karanlarn soruturulduu bir devlet dairesinde formel
olmayan ilikileri incelemitir. Bilmedikleri, zemedikleri sorunlarla karlaan memurlarn
danmanlaryla grmeleri gerekiyordu. kurallar ayn seviyedeki meslektalarna gr
sormamalarn gerektiriyordu. Memurlar danmanlarna bir ey sorduklarnda bu durum
onlarn yeterli olmadn gsterebilirdi ve bu onlarn terfi anslarn azaltabilirdi. Bu yzden
onlar daire kurallarn ihlal ederek birbirlerine (takldklar yerleri) sormulardr. Bylece tek
bana alma endiesi azalm, birbirine bal sadakatliler grubu meydana gelmi, sorunlarla
daha etkili ba eder hale gelmilerdir. Grup formel olmayan bir ileyi gelitirmitir.
Formel olmayan alar rgtlerin her dzeyinde gelime eilimi gsterirler.2

2 Weber,2012,33.

2
Dr.Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1

Merton : Brokrasinin levsizlii

Mertona gre Weberin ideal brokrasisindeki baz elerin brokrasinin ilevini
dzgn biimde yerine getirmesinde zararl sonulara varabileceini belirtir. Bu da
3
brokrasinin ilevsizlikleri olarak grlr. Mertonn endieleri unlardr:
Merton: Endie 1: Brokratlar yazl kural ve ileyie sk sk bal kalma konusunda
eitilmilerdir. Esnek olmama, karar verirken kendi yargsn kullanmama, yaratc zmler
aramama salk verilir. Bu ok kat bir hareket tarzdr.
Merton: Endie 2: brokratik kurallara ballk, rgtn varlk nedenini oluturan
hedeflere gre bir ncelie sahip olacaktr. rnein brokrat, bir sigortalnn yasalara uygun
olan zararnn karlanmasn, bir evrakn eksik doldurulduunu ne srerek reddedebilir.
Grld gibi brokrasinin olumsuz ilevi, rgtn kendi hedeflerine ulamay bile
engelleyebilmektedir. Merton u olumsuz ilevlere iaret eder; 34 Brokratlarn kural ve
dzenlemelere klece ballklar, tutuculuklar, deime korkular, soukluklar, vatandalara
kar resmi tutumlar.
Ancak eitli sosyolojik aratrmalar alanlarn yazl kurallarn dna ktn
/kabildiini gstermitir.

Michel Foucaultun rgtler kuram: Foucaulta gre, rgtlerdeki almalar zaman

ve mekana gre ayarlanr. Programlar zaman ve mekana gre almalar dzenlerler.
Programlar ok sayda insann birlikte almasn planlad iin rgtsel disiplinin artdr.
rnein bir niversite, ders programlarn sk skya takip etmezse ksa sre sonra karmaa
kacaktr. Modern rgtlerde denetim ve gzetim nemlidir. rgtlerde herkes -nispeten
ok yetkili makamlar bile- denetim altndadr. Hiyerarik konum dtke onun davranlar
daha yakndan takip edilir. Gzetim iki trldr, birincisi dorudan gzetim: retmenin
rencisini derste eitmeye almas- eitimle megul olmasn salamas. kinci tr gzetim
insanlarn hayatlar hakknda tarihe, kayt ve dosya tutmaktr. rnein memurlarn amirlerce
hazrlanan sicil raporu.
yerlerinde alanlarn gzetimi; kim hangi sitelere girdi, kimden e-mail geldi...

Parkinson Kanunu: Parkinsona gre, Ynetim asl amacn bir kenara brakp salt
kendisi iin ilemeye balar, byyp hantallar.
Bir ii yapan grevli saysyla i hacmi arasnda hibir ilikinin bulunmadn belirten
yasaya Parkinson yasas denir. Buna gre, iin hacmi azalsa da grevli says srekli artar.
Yine Parkinson Kanununa gre: Brokratik kurulular srekli genileme eilimi
gstermekle kalmazlar kiilere de kapasitelerine gre ykselme imkan verirler.

Japon rgt Modeli

Byk Japon anonim irketleri Batdakilerden tamamyla farkldr. Japon rgt
Modeli ilkeleri Weberin brokrasi ilkelerinden eitli ekillerde ayrlr:

3 Giddens 2002.
4 Slattery, Martin (2007), Sosyolojide Temel Fikirler, s.45.

3
Dr.Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1

rnein, ast ve stn birlikte karar vermesi. Japon irketleri (Weberde astn ste
kar sorumlu olduu yetki piramiti yerine) yneticilerin ast-iilere dantklar ve hatta en
tepedeki yneticilerin iilerle devaml toplant yaptklar irketlerdir.
(Batdaki iilere gre) Daha az uzmanlama: iler firmalardaki eitli blmlerde
alrlar. Yerel, ulusal blge mdrlklerindeki eitli kademelerde allr. alanlar
kariyerlerinin zirvesine ulaana kadar -30 yl sonra- tm nemli ilerde uzmanlam
olacaklardr.
gvenlii: Japonyadaki byk irketler iilerine mr boyu i garantisi verirler.
Grup temelli retim: irketin her seviyesinde alanlar alma gruplarna veya kk
takmlara dahil edilirler (rgt izelgeleri bireysel mevkileri deil sadece gruplar gsterir. )
zel hayat ve i kartrmas; Weberin brokrasi anlaynda rgt iindeki insanlarn
ii ve dardaki etkinlikleri arasnda kesin bir ayrm vardr. irket ve ii arasndaki iliki
ekonomiktir. Japon irketleri iilerinin pek ok ihtiyalarn temin ederler ancak karlnda
yksek dzeyde bir sadakat beklerler. iler irketten maalarndan fazla ve stnde maddi
fayda salarlar (lojman salama, iyerinde kre imkan, ocuklarn eitimi, dn vb iin
kredi verme gibi).
Ortak (irket) kltr: irket ynetimi, irkete olan ball glendirmek ve
yaplan iten gurur duyulmasn salamak iin, irkete zg trenler, kutlamalar ya da
gelenekler ieren bir rgt kltr yerletirmek amacyla irket alanlaryla ibirlii yapar.
En alttan ste kadar irketin tm yeleri, ortak bir davada birlesinler, grup dayanmas
glensin diye bir araya getirilir. irket piknikleri, alanlarn rahat kyafet giyecekleri bir
gn vb ortak kltr yaratma tekniklerine bir rnektir.
niversitelerin kendilerine zg sloganlar ve gnleri.

Sizin okulunuzu/ niversitenizin zel bir gn ya da slogan var mdr?

Bu(gn ya da slogan)rencilere bir kimlik kazandrmakta mdr?
Siz olsanz nasl bir gn ya da slogan dnrdnz?

Bilgisayar alar olarak rgtler: Manuel Castels (The Rise of the Network Society-
Aba Toplumunun Douu-1996), adl eserinde bilgisayar aba (network) kurumunun
kresel bilgi-enformatik ekonomisine en yakan rgt biimi olduunu ifade eder. Yani ona
gre, rgtler -ister byk irketler isterse kk iletmeler olsunlar- bir an paras
deillerse hayatta kalmalarnn giderek olanaksz olduunu kastetmektedir. Bilgi teknolojisi
abalar gelitirmi ve dnyann her yerindeki rgtler birbirleriyle balantya gemilerdir.

Brokrasiden Uzaklama Tartmalar:

Mintzberg ve Adhocracynin Douu
Mitzberge gre, Adhocracy brokrasinin farkl bir tipidir. Adhocracy, rutin ileri
yerleik kurallara gre yapmaz. Adhocracy nasl meydana gelir? Farkl tasarlar zerinde
almak ya da belirli sorunlar zmek iin bir araya gelmi, deiik art alanlara sahip kk
profesyonel gruplar arasnda grlen ekip almasna dayanr. Adhocracy, reklamclk ve
danmanlk alanlarnda byk rol oynar. Alanlarnda uzman kiiler, spesifik tasarlara
katkda bulunmalar iin davet edilirler ve bunlarn mutlaka rgtte alan kiiler olmalar

4
Dr.Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1

gerekmez. Adhocracy (Edhokrasi) akkan ve esnektir, yenilie ve yaratc sorun zmeye ok

uygundur.
Postmodern rgt: Stuart Clegge gre, Weberin giderek artan aklclatrma ve
merkeziletirmeye ilikin ngrs gereklememitir. Ona gre, belirli kltrlerin deer ve
yaam biimleri rgtlerin alma tarzn etkileyebilir ve geni lekli brokratik yaplarn
egemenliini nleyebilir. Kltrel tercihlerin aklclatrmaya baskn gelmesinden ayr olarak
postmodern rgtlerin ikinci zellii, farkllatrmamadr. Artk rgtlerde alan dar spesifik
bir i deil ok eitli becerilerin gelimesine doru bir eilim vardr (Japon irketleri! Yani
montaj bandaki ii deil artk). Postmodern rgtlerdeki iiler iin pek ok safhasna
katlr.

Toplum Mc Donaldlatrlyor mu?

Ritzere gre brokrasiden uzaklama eilimine ramen u anda yaanlan ey
toplumun McDonaldlatrlmasdr. Ona gre, McDonaldlatrlma fast food ilkelerinin
Amerikan toplumunda ve dnyann geri kalan yerlerindeki sektrlerde giderek daha ok
egemen olmaya balad bir sretir. Toplum Weberin dedii gibi daha fazla
aklclatrlm olacaktr. Bunu gstermek iin Mc Donalds lokantalarn ynlendiren drt
ilkeden yararlanr: yetkinlik, hesapllk, tekbiimlilik ve otomasyon araclyla denetim. Mc
Donalds da dikkat eken; dzen, mn, sipari, masa, paketleme, glmseyerek servis vb her
lkede ayn olmasdr, hibir uygulama insan-mteriyi artmaz.

Brokratik oligari nedir?

Siyaset ve Brokrasi:

Sosyalistler (ve zellikle Marksistler) iin brokrasi, snfsal boyun edirmenin bir
aracdr.
Yeni Sa (New Right) iin brokrasi, kendi kendine hizmet eden ve aslen anlamsz
olan faaliyettir.5
farkl brokrasi teorisinden bahsetmek mmkndr:6
1- Rasyonel-idari bir aygt olarak brokrasi: Webere gre brokrasi geri
dndrlemeyen bir sretir. Komnist-kapitalist btn toplumlar giderek daha
fazla birbirine benzeyecektir ki buna yaknsama tezi denir. rgtlerin verimli
alabilmesi iin brokrasi kanlmazdr. rgtsel verimlilik demokratik
katlmn aleyhine glenecek, hiyerarik eilimler g kazanarak bir memur
diktatrl ortaya kabilecektir. (Oligarinin Tun Kanunu nedir?)
2- Muhafazakr bir g blou olarak brokrasi: Sosyalizm ve Marksizmden
kaynaklanr. Marksizme gre, brokrasi burjuva karlarn destekleyen kapitalist
sistemi savunan sosyalist siyasalar sulandran bir mekanizmadr. Harry
Braverman gibi gnmz Marksistlerine gre, tm brokratik yaplar, ister kamu
ister zel olsun, znde burjuvazinin proleteryay yerinde kontroln salayan
denetim sistemleridir. Teknik verimlilik iddialar sadece bu bask ve smry

5 Heywood 2012:452.
6 Heywood 2012:452-453.

5
Dr.Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1
7
merulatrmakta kullanlan ideolojik mitlerdir. Ralph Miliband: st dzey devlet
memurlar bilinli-bilinsiz sekinlerin mttefikleri olmalar anlamnda
muhafazakrdrlar. Sosyalist analistler sosyalist toplumdaki brokrasi sorunuyla
fazla ilgilenmezler. Troki, Stalinizmi brokratik yozlamann biimi olarak
analiz eder: Devlet brokrasisi genilemi ve sosyalizme doru ileri admlarn
nn tkamtr. Brokrasi, siyasi bir devrimle ortadan kaldrlabilecek bir
katmandr. (Milovan Djilas: Yeni Snf ne demektir?).
3- Ar masrafl ynetimin kayna olarak brokrasi: Brokrasi sadece soldan eletiri
almaz sadan da eletirilir. rnein Yeni Sa.
Yeni Saa gre devletin bymesine neden olan ey karc brokratlardr.
Byyen (csseli) devlet ve brokratlarn karlarn ele alp irdeleyen bir bak
as vardr. Brokrasiler savurgan ve verimsizdirler bu yzden kr gdsyle
disipline edilmeli ve zel sektr ynetim tekniklerine bavurmay gerekli grr.

Brokratlarn siyasi fonksiyonlar nelerdir?

1- dari ileri yrtmek: Siyasetiler siyasa retirken brokratlar siyasa yrtrler.
Brokrasinin ii yasalar ve siyasalar uygulamak ve yrrle koymaktr.
2- Siyasi tavsiyelerde bulunmak: Siyasann siyasetilerce yapld, brokratlarnsa
yalnz tavsiyede sunduu varsaylr. Dolaysyla devlet memurlarnn iki siyasi rol
vardr: Bakanlara mevcut siyasa seeneklerini sunmak. Brokrasinin gc,
bilirkiilik ve uzmanlktr. Siyasa karmaklatka amatr siyasaclarn
profesyonel brokratik danmanlara baml kalmaya devam etmeleri neredeyse
kanlmazdr.
3- karlar dile getirmek ve birletirmek: Grup karlar brokrasininkilerle
aktnda, demokratik siyasetilerin koparmay imkansz grdkleri bir siyasi
ba meydana gelir.
4- Siyasi istikrar srdrmek. Brokrasi, siyasi sistem iin dzen ve istikrardr. Bu
istikrar ok byk bir oranda, brokratlarn kalc ve profesyonel kamu grevlileri
olarak statlerine baldr; bakanlar ve hkmetler giderler, oysa brokrasi her
zaman oradadr. Sreklilik etkili ynetim ve hesap verebilirlik olmadnda
rvetle sonulanabilir. Kalclk ise, kendini beenmilik ve dar grlle sebep
olabilir. Memurlar ortak iyi ve genel iradeyi temsil hususunda siyasetilerden daha
ehil olduklarna inanabilirler. Dolaysyla, kendilerini devletin karlarnn hamileri
grp, radikal veya reformcu siyasi eilimlere direnmede kendilerini hakl
grebilirler.78

7 Slattery, 2007:46-47.
8 Heywood 2012, 458-460

6
Dr.Tevfik Erdem Gazi n BF Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm SOSYOLOJ II Ders notu:1

Heywood brokratik gcn kaynandan bahseder:9

1- Brokratlarn siyaset srecinde stratejik bir konumlar vardr. Devlet
memurlar bilgiye ulaan ve bu bilginin amirleri olan bakanlara akn kontrol
eden kiilerdir.
2- Brokratlarla bakanlar arasndaki lojistik iliki: Grnrde bakanlar siyasi
emrediciler; atanm brokratlar ise onlara bal astlardr. Ancak uygulamada
bu iliki farkldr. nk brokratlar sayca fazla olmakla kalmayp, hatr
saylr bir takdir yetkisine sahip olmalardr. Devlet memurlar siyasetiler gibi
gelip geici deil daimidirler. Bakanlar ngilterede ortalama iki yl grevde
kalmaktadrlar.
X(rnein Kalknma) Bakanlnda greve yeni balayan bir
bakan olduunuzu dnn, buray etkin bir ekilde yrtmek
iin gereken idari tecrbe ve uzmanlk bilgisini nasl edinirsiniz?
Orada alan memurlarn etkisinde kalr msnz?
3- Brokratlarn stats ve uzmanlklar: Devlet memurlar kendilerinin tam gn
siyasi danman, bakanlarn ise gnn sadece belli bir ksmnda bakanlklarn
amiri olduunu bilirler. Toplantlar, medya, seim blgesi, trenler vb onlar bir
ok faaliyeti memurlara brakrlar. Yaptklar ise stratejik rehberliktir. Yine
brokrasinin gc ve st dzey meritokratik sekin brokratlarn konumlar
onlara g verir. rnein Alman st dzey brokratlar rekabete ak bir
snavla atanan niversite mezunlardrlar. Japonyada bu grubun %70i Tokyo
niversitesi mezunudur. ngilterede is Oxbridgeli adaylar dikkat eker.

Kar-Brokrasiler: Alternatif danmanlk kaynaklar. rnein (dardan gelen) bakan

danmanlar. Kar brokrasilerde ama 10 amatr, geici ve sayca az olan siyasetilerle
onlarn uzman, daimi ve profesyonel grevlileri arasndaki ilikinin denge bozukluunu telafi
etmektir.

Soru: Brokrasi nasl insancl veya duyarl hale getirilebilir?

Soru: Brokratlar nasl toplumun efendileri deil hizmetkrlar klabiliriz?

9 Heywood 2012:465
10 Heywood 2012, 472.