rfan Erdoan Korkmaz Alemdar

Popler Kltr ve letiim

Halk Kltr
Kitle Kltr
ve
Popler Kltrn
retim Datm Tketim Pratiklerinin Doas

Gelitirilmi 2. bask
2005
rfan Erdoan ve Korkmaz Alemdar
Popler Kltr ve letiim

Genel Yayn ve Datm

ERK, 2005
zmir Caddesi No. 36/11
Kzlay, Ankara
Tel: 425-0835

Tm Haklar Sakldr

ISBN 975-93130-5-7

ubat 2005

Kapak Tasarm
rfan Erdoan

Dizgi
rfan Erdoan

Bask ve Cilt
Pozitif Matbaaclk
Tel: (312) 395 2117
 Korkmaz Alemdar, Prof. Dr.

1948de Turhalda (Tokat) dodu. Ankara Gazi Lisesini, SBF Basn

Yayn Yksekokulunu bitirdi. TRT Haber merkezinde alt. Milli
Eitim Bakanl tarafndan doktora eitimi iin Fransaya gnderildi.
Doktorasn 1975 ylnda Strasbourg niversitesinde tamamlad.
1980de doent, 1990da profesr oldu. Ankara, Anadolu ve Gazi
niversitelerinde ders verdi. Halen Ankara niversitesi letiim
Fakltesi retim yesi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Dekan ve
nsan Haklar Eitimi On Yl Ulusal Komitesi yesidir. Birok makale,
eviri ve derleme kitaplar yannda, iletiimle ilgili olarak nde gelen
eserleri unlardr:

teki Kuram (. Erdoan ile, 2002)

letiim Kuramlar (. Erdoan ile, 1998)
Medya Gc ve Demokratik Kurumlar (ed.) (1998).
letiim ve Tarih (1996 ve 2001).
Popler Kltr ve letiim (. Erdoan ile, 1995)
Radyo ve Televizyonda Yeni Dzen (R. Kaya ile -1993).
letiim ve Toplum (. Erdoan ile, 1990)
Kitle letiiminde Temel Yaklamlar (R. Kaya ile -1980).
ada Haberlemenin Tarihsel Kkenleri. Haberleme
Sosyolojisinin Temelleri zerine Bir Deneme (1980).
stanbul (1875-1964): Trkiyede Yaynlanan Franszca Bir
Gazetenin Tarihi (1978).
 rfan Erdoan, Prof. Dr:

Kayserinin Gergeme Kynde dodu. A SBF BYYOnu bitirdi. Bir

yl TRT Ankara Televizyonunda altktan sonra, ABDne gitti. letiim
dalnda Purdue niversitesinden Master derecesi, Pittsburgh
niversitesinden de PH.D. ald. New York City niversitesi Hunter
College ve Queens Collegede ve A. . letiim Fakltesinde retim
yelii yapt. ODTU ve Hacettepede dersler verdi. imdi Gazi
niversitesi letiim Fakltesinde retim yesidir. Birok makalesi
yannda, nde gelen eserleri unlardr:

Sinema ve Mzik (P.B. Solmaz ile, 2005)

Pozitivist Metodoloji (2003)
letiimi Anlamak (2003/2005)
teki Kuram (K. Alemdar ile, 2002).
Kapitalizm, Kalknma, Postmodernism ve letiim (1999)
evre Sorunlar: Nedenler ve zmler (N. Erdoan ile,1997).
nsann Zincirine Vuruluu (1997)
letiim, Egemenlik, Mcadeleye Giri (1997)
Popler Kltr ve letiim (K. Alemdar ile, 1995).
Amerika: kinci Vatanda Dler ve Gerekler (1995).
Uluslararas letiim (Kaynak, 1994).
Sevmek ne Demek: Ak, evlilik ve tutsaklk (1993)
letiim ve Toplum (Korkmaz Alemdar ile, 1990)
 indekiler

BLM I
KLTR, KTLE KLTR VE POPLER KLTR......................11
NSAN TOPLUM VE KLTR BAI .........................................11
HALK, HALK OLMAYAN VE HALK KLTR .........................26
POPLER VE POPLER KLTR ..........................................29
KTLE VE KTLE KLTR ......................................................40
YKSEK KLTR, HALK KLTR VE KTLE KLTR ....43
HALK KLTR, KTLE KLTR VE POPLER KLTR..48
KLTR, BLN VE DEOLOJ BAI ......................................51
BLM II
KAPTALZM NCES
POPLER PRATKLER VE POPLERN DOASI..................57
LK YAAM BMLER VE KLTRN YARATILII..............58
LK MPARATORLUKLAR VE KLTREL RETM ................61
FEODAL YAPILAR VE KLTREL RETM............................71
BLM III
KAPTALZMDE POPLER PRATKLER
VE POPLERN DOASI ..........................................................75
KAPTALZMDE RGTL YAAM.........................................76
POPLER PRATKLER: RETM, DAITIM VE TKETM .....78
KAPTALST RETM TARZINDA YERELN DURUMU ...........80
BLM IV
POPLERLETRLENLER
TRKYEDE POPLER YAPI VE PRATKLER.......................91
KTLE LETM YAPILARI VE RETLEN POPLERLK ......94
MODA VE KOZMETK ENDSTRLER ..................................151
POPLER YYECEK VE ECEK...........................................161
POPLER BAYRAMLAR VE POPLER KLTR.................167
vi iindekiler

POPLER OCUK OYUNLARI VE OYUNCAKLAR ..............169

POPLER DLLE SATI .........................................................173
POPLER SPOR: SRKTEK DEARJ...................................178
ATIN POPLER ARPASI:
ALKOL, SGARA, UYUTURUCU MADDE......................193
POPLER LMLER VE EVRE HASTALIKLARI ...............194
KLASK POPLERLETRME AJANI: ETM SSTEM.......198
POPLER SYASAL VE EKONOMK PRATKLER:
DEMOKRAS VE ZGRLK SATII .............................203
YER, LKLER, KAZALARI VE POPLERLK ......206
POPLER DEVLET VE POPLERN RETM .....................212
POPLER BREYN POPLER KML:
TKETYORUM O HALDE VARIM...................................216
KLER ARASI LETMLE POPLERLETRME:
NSANIN NSANA YAPTII ..............................................225
POPLER MESLEK ................................................................226
BLM V

POPLERLETRLMEYENLER
KT POPLER YAPILANLAR.....................................................229
POPLER OLUP POPLERLETRLMEYENLER ...............231
KT POPLERLETRLENLER .........................................238
BLM VI
KURAMSAL YAKLAIMLAR..........................................................243
DEALST FELSEFEDE KLTRE YAKLAIMLAR...............254
MARKSST FELSEFEDE KLTRE YAKLAIMLAR ............278
BLM VII
SONU .....................................................................................359
KAYNAKA .....................................................................................363
 SUNU

Yirmi birinci yzylda kltr her zamankinden ok daha fazla nem

kazanmtr. Artk kltr konusu bili ve bilin ynetimiyle kimlikleri
belirleme ve davranlar ynlendirme konusundan kresel pazarda
srdrlebilir egemenlik ve kar salamak iin retimden tketime
kadar btn iliki biimlerini ieren nemli bir ilgi alan haline gelmitir.
Kltrde egemenlik (ve mcadele) tarihin hi bir aamasnda bu denli
youn bir ekilde planl olarak retilmemitir. Ayn zamanda tarihin
hibir dneminde kltr bilin ve davran ynetiminin bu denli konusu
olmamtr. Gene tarihin hi bir dneminde kltr bl ve ynet
politikalarnn bu denli bir paras olmamtr: Trk kltr, aznlk
kltr, genlik kltr, popler kltr, kitle kltr, kish kltr,
otomobil kltr, seyahat kltr, maganda kltr, Amerikan kltr,
nargile kltr, tketim kltr, alma kltr, mzik kltr, modern
kltr, ada kltr, evrensel kltr, yerel kltr, oyun kltr,
televizyon kltr, yemek kltr, Coca Cola kltr, elence kltr,
varo kltr, siyasal kltr, ay kltr, makyaj kltr, hap kltr,
Bunlarn hepsi de dikkat edilirse birbiriyle bal iki faktrle ilikilidir:
Endstriyel retim/tketim/kullanm ve bilin ynetimi. Bu durum
kanlmaz olarak kltr konusunun ayrntl ve rgtl gerei
yanstacak bir biimde ele alnmas gereksinimi ok daha
artrmaktadr. Bu kitap bu gereksinimden domutur. Kltr
konusunun neminin artmas sonucu ayn zamanda kltrle ilgili
saysz incelemelerin ve birok kitabn retildiini de grrz. Bu
retimler de dier (mal ve hizmet gibi) retimlerde olduu gibi belli
rgtl karlarn ve bu karlara bal olarak gelen ynetimsel bilincin
(ideolojinin) kanlmaz olarak btnleik bir parasdr. Elinizdeki
kitap bu btnleiklikte dier ounluktan farkl ve zel bir yerde
durmasyla ayrlmaktadr. Bu yer tarihsel rgtl ilikiler iinde ina
edilmi insan gereinin bu tarihsellikten ve rgtllkten hareket
ederek ve kltrel temsillerin tarihsel rgtl amalar ve sonular
iinde anlamlandrld yerdir. Dolaysyla, kitap kltrel temsilden ve
8 sunu

o temsilin bilincinden (dnselden) hareket ederek gerein

biimlendirildii grnn aksine, kltrel temsilin ve dnselin
rgtl ilikiler gereine bal olarak gelen ve o gerei yeniden-
anlamlandrarak destekleyici veya eletirel tepkide bulunan insandan
hareket edilmesi gerektiini belirten gryle gelmektedir. Bu
nedenle elinizdeki kitap gnmzde kitap, dergi, makale ad altnda
gelen belli karlar iin ok ilevsel olan kltrel plk ynlarnn
dnda ve o ynlarn ierik olarak yannda olmadan sadece fiziksel
olarak yannda var olan anlaml farklln bir parasdr. Bu nedenle
kitap nemli ve ender olandr. Okuyucular da doal olarak nemli ve
ne yazk ki gnmzn grntnn z tanmlad, dolaysyla
seyretmenin okumann nne getii, okunann da seyredilen gibi
hazm kolay bir ekilde paketlendii bir ortamda yaayan ender
insanlar olacaktr.
Kitabn konusu kltr (zellikle halk, kitle ve popler kltr) ile ilgili
olarak insan ve insanlk durumudur. Bu insan biziz ve insanlk durumu
da bizim durumumuz. Dolaysyla kltr sorunsalndan geerek bu
kitapta kendimizi, kendimizin nasl ve neden byle olduunu, kendimiz
olmayan, kendimiz olmayann neden ve nasl kendimiz olmadan
kendimiz olduunu, bunun nedenlerini ve olas btn sonularn
anlamaya alacaz. Bu amala nce insan, rgtl yaam ve kltr
ban akladk. Bylece kltr, halk kltrn, popler kltr ve
kitle kltrn anlamaya altk. Bu ilk blm mmkn olduu kadar
anlalr bir dille biimlendirdik ki her okuyucu kolayca anlasn.
Kltr, zellikle kitle ve popler kltr anlamak ancak kltr
tarihsel bir perspektif iinde almakla mmkndr. kinci ve nc
blm bu amala dzenlendi. kinci blmde kapitalizm ncesi kltrel
pratikler ve kltrn doas genel olarak ele alnd. Ayn zamanda
kapitalizm ncesi retim tarz ve ilikilerinde yerel olann doas
zerinde duruldu.
Gnmzdeki egemen pratikler ve bu pratiklerin kltrn anlama
kanlmaz olarak kapitalizmdeki popler pratikler ve bu pratiklerin
doas zerinde durmay gerektirir. Bu amala nc blm
hazrland.
 sunu 9

Drdnc blmde Trkiyede popler yaplar ve pratikler ele

alnarak incelendi. Popler pratiklerin yapsyla ilgili rnek verilerin
toplanmasnda Ankara niversitesi letiim Fakltesi Halkla likiler
Blm nc snfta rfan Erdoann iletiim aratrmalar dersini
alan rencilerin emeine bavuruldu. renciler gruplara ayrld ve
her grup kltrel yap ve pratikle ilgili bir konuyu stlendi ve alana
giderek veri toplad. Kitabn nc blmndeki bilgilerin nemli bir
ksm bu verilerden yararlanarak elde edildi. Trkiye rneini
kullanarak gnmzdeki egemen kltrel pratiklerin ele aln ve
sunuluuyla sadece bu pratikleri, ne olduklarn ve sosyal anlamlarn
ve sonularn anlama amalanmad, ayn zamanda verimli bir
tartma ortam yaratmak, okuyucuyu dndrmek, saha ve tarihsel
aratrmaya ynlendirmek arzuland. Elbette en ideal ama kltr
politikalarnn dzenlenmesi ve yrtlmesinde egemen olan planl ve
bilinliliin doasnn ne olduunun anlalmas ve ona gre
politikalarn yeniden dnlmesidir. Fakat byle bir olasln olmas
iin Trkiyenin kendisi iin dnd ve kendisi iin olan kendi
politikalarnn olmas gerekir ki, turizmle kalknacan sanan bir
egemen zihniyetin (ya da bilinli uluslararas sahtekarln veya bilinli
sahtekarln orta olan ve ksa zamanda ke dnen cinliin veya
cebini doldurma tesinde ileriyi grmeyi dnmeyen soyguncu
siyasal ve ekonomik tccarln) olduu yerde byle bir olaslk
ortadan kalkmtr.
Kitabn beinci blm toplum yaamnda ciddi neme sahip olan
fakat poplerletirilmeyen ve kt olarak poplerletirilen pratiklerin
poplerletirme endstrileri tarafndan neden ele alnmadklar ve ele
alndklarnda da neden kt popler yapldklar zerinde duruldu.
Bylece poplerletirmenin gerek doasnn daha ak bir ekilde
anlalmas salanmaya alld.
Kitabn altnc blm nceki blmlerde ele alnan konular
akademik balamda farkl epistemolojiye ait olan kuramsal
yaklamlarn nasl akladna ayrld. Blmde kuramsal
anlamlandrmalar sunuldu ve eletirel bir ekilde deerlendirildi.
Blm sadece kuramsal tanmlar ve tartmalarla snrlanmad; aksine,
10 sunu

kltrle ilgili temel toplumsal eler (rnein halk, devlet, snf, ideoloji
gibi) arasndaki ilikiler zerinde duruldu.
Bu kitab ne amala okuyor olursanz olun, nedeniniz ne olursa
olsun (bir kelime, cmle, unutulmu bir referans bularak, yapt
ktlemeye alan hasta kt niyetlilik dnda) bu kitab semeniz,
en azndan una iaret etmektedir: Siz gnmz dnyasnda nemli
ve ender olan insanlardansnz. Dman bile olsanz (ki bildiimiz
kadaryla hi kimseye iyilik tesinde bir ey yapmadk imdiye kadar),
gene de deerlisiniz.
Kitabn hazrlanmasnda bize yardm eden Aytl Tamer, Blent
Tellana ve tm rencilerimize teekkr ederiz. Popler kltrle ilgili
veri toplamada bize yardm eden rencilerimizin isimlerini ilgili
blmde dipnot bilgisi olarak verdik. Ayrca en son gzden geirmeyi
yapan Gke Ejder ve Nazmiye Erdoana teekkr ederiz.
Bu kitapta biz hi bir eyi yermiyor ve eletirmiyoruz; sadece durum
tespiti yapyor, ne ve nasl olduunu anlamaya ve aklamaya
alyoruz. Biz olan aklyoruz; olan da normalletirilmi anormallik
olduu iin, kanlmaz olarak eletiri gibi geliyor. Sahte olan, gerein
yerini aldnda ve egemen olduunda, gerei ve doruyu syleme
eletiri ve kartlk olur. Gerein yerini alan sahtenin Makyavelci
yumuak dili doruyu syleyene sivri dilli demek zorundadr. Bu
nedenle biz eletirel grnrz; ama deiliz. Biz 21. yzylda
yaanan insanlk durumunu kltr ve iletiim balamnda anlamaya ve
anlatmaya altk.

rfan Erdoan Korkmaz Alemdar

Eyll 2004 Eyll 2004
 BLM I
KLTR

KTLE KLTR
VE
POPLER KLTR

Bu blmde kltr, kitle kltr, halk kltr ve popler kltrn

temel doas hakknda gerekli bilgiler sunuldu. Bylece sonraki
blmlerde sunulanlar iin bir alt yap oluturulmaya alld. Bu
amala insan toplum ve kltr ba kuruldu ve gerekli kavramlar
tartlarak akland. Ayrntl etimolojik, epistemolojik ve tarihsel
tartma kuramsal yaklamlar blmnde verildi.

NSAN TOPLUM VE KLTR BAI

Yl 2004. Ankarann Etlik semtinde kk kzlar sokakta oyun
oynuyorlar. Oyunlarn byk ounluunu poplerletirilmi mzik
paralar oluturmakta. En ok tekrarlanan da o srada televizyon ve
radyolarda en popler olan iki para:

Kandramazsn beni
Susturamazsn beni
Durduramazsn beni
.
Uacaksn uacaksn
Havalara uacaksn
Ayan yerden kescem senin

Paray hep birlikte sylerken ayn zamanda mzik video kliplerinde

grdkleri vcut hareketlerinden esinlenerek birletirdikleri el, kol,
ayak, yry, zplama gibi eitli hareketler yapyorlar. Bunlar da
uyum iinde yapmaya alyorlar ve ou kez de baaryorlar. Etlikte
bu olurken Ankarann Gazi Osman Paa semtinde sokakta ne ocuk
ne de ocuk oyunu var, dolaysyla sokakta oyun kltr yok. Bu
12 sunu

ocuklarn sadece birka kez oynayp braktklar Barbie oyuncaklar,

Barbie antalar, Barbie dergileri ve Barbie kartmalar, Shakiralar,
Ninja Turtlelar, son model spor arabalar, trenleri, Tang plus
iecekleri, lker Yupo Jelibon ekerleri, Bugs and Lola fi dosyalar,
harika durduu ve sanki onun llerine gre dikilmi gibi olduu ve
kendine engel olamad iin ald giysiler, Disneyin Winnie the
Pooh, Tiger ve Pigletin boyama defterleri, bak ve bul sayfalar, izgi
ykler, bulmacalar, el becerileri, elenceli Donald Amcalar, Mickey
Mouselar, Kanal Dde sper glere sahip Powerpuff Girlsleri ve
Digimon 02 izgi filmleri, Danonino ve Petit Danone ocuk sinemalar,
Pocahontas ve 101 Dalmayal VCDleri, Disneyden mthi filmleri,
kaykaylar, skiboardlar, zlce satn alnm her eyleri var. te
yandan bir baka yerde ocuklarn ok az eyi var ve onlar titizlikle
koruyor. ki farkl sahiplik olanaklar ve yaam koullar ve dolaysyla,
iki farkl mlkiyet, kullanm, iliki ve oyun kltr. ster sokakta, evde
veya yzlerce milyon lira verilerek gidilen yerlerde olsun, tarihsel
insann oluturduu toplumda ocuklar sosyal snflar iinde
farkllaan oyunlaryla kresel sermayenin pazar olan o toplumun
kreselletirilen paras olmay reniyor.
Ayn ocuklarn bir ksm evlerinde oynarken birbiriyle delicesine
yararak onlarca balonu lklar atarak patlatyorlar. Satn alma
olaslklarnn ok snrl olduu evlerde, balon patlatlmyor; aksine
varsa dikkatle korunuyor; kazara patlarsa ocuk zlyor. Bir tarafta
gsteri ve gsteri kltrnn insanlarnn bazlarnn saysz tabak
krarak, tuvalet kad atarak, peete atarak, bir eyler yakarak
elendiklerini gre ocuklar evde balon patlatarak emekle yaratlan bir
rn yok etmenin verdii zevki tadlyor. te tarafta balonu gz gibi
koruyarak balonla oynama var. Btn gnlk yaplanlar ocuun
toplumdan ve toplumsal pratikleri yaratclyla farkl pratikler iinde
yeniden reterek birey oluunu anlatyor. Bu olu da kendiliinden
olmuyor. Bir yanda emek ve rne, dolaysyla toplumsal olana sayg
ve tutmann olduu bir yaam biimi ve kltr, te yanda emek ve
rne, dolaysyla toplumsal olana saygszln, zararn, yok etmenin
kltr var. Her ikisinde de zel mlkiyet var: Gsteri kltrnn
saygsz insan hem paray sadece kendine ait sanyor hem de
 sunu 13

parayla ald her eyi istedii gibi ktye kullanma zgrln

yayor. Toplumdaki egemen g yaps buna sadece izin vermekle
kalmyor ayn zamanda destekliyor. te yandan ayn toplumda bu
pratikleri yaatan ve ycelterek yeniden-retenler yannda knayan
yaam gruplarn da gryoruz. Bu gruplar yceltilen egemen gnlk
yaam biiminin hem hedefi hem de alternatifi olarak dururlar. Dikkat
edilirse, insan gnlk yaamnda neyi nasl yaptyla, yani kltryle,
o toplum iinde bir yerde belli bir ekilde yer alr. nsann neyi nasl
yapt ve kendini ifade biimi (kltr) o an yaratlm, yoktan var
edilmi, kendiliinden ortaya km bireye znel bir gerei anlatmaz;
toplu yaamann gereksinimlerle, mcadelelerle ve egemenliklerle,
umutlarla ve umutsuzluklarla srdrd ve deitirmeye alt
merulatrlm birlikteliin gereini anlatr.
nsan fiziksel varln srdrebilmesi iin retmesi ve bunu srekli
olarak yapmas (yeniden-retmesi) zorunluluu vardr. nsan ncelikle
yemek, imek, giyinmek, barnmak ve dinlenmek zorundadr. Bu
zorunlu gereksinimleri yerine getirerek insan fiziksel kendini retir ve
bunu srekli yaparak yeniden retir. Dikkat edilirse, retim ve yeniden
retim hem fiziksel varln (insann kendisini) srdrlmesi hem de
bunun iin gerekli faaliyetlerin yaplmasn gerektirmektedir.
Dolaysyla retimle insan hem kendini hem de yaam koullarn (ne
ve nasl yediini, giydiini, itiini, barndn, dinlendiini, elendiini,
altn vb.) retir. Kendi fiziksel varln srdrmek iin srekli
retim yapan insan ayn anda dnsel olan da retir. Dnsel olan
insann kendini ve retimini kendine anlatmas ve buna uygun bir
ekilde faaliyetlerini dzenlemesini getirir. Ancak dnce tayan
insan kendini retmede ara kullanarak ve plan yaparak kendini ve
koullarn deitirebilir. Dikkat edilirse, insan kendi tarihini retim
faaliyetleriyle biimlendiren bir varlktr. Dolaysyla, insan dediimizde
kendi tarihini kendisi istedii biimde yapan ve yalnz yaayan tek bir
varlktan bahsetmiyoruz. nsan dediimizde, tarihini rgtl birliktelikle
yaratan sosyallemi varlktan bahsediyoruz. Bu sosyallemi varln
birey, zgr, bamsz olmas ancak ve ancak toplumdan geerek,
toplum yoluyla olur. Toplum dnda, toplumdan bamsz birey, kiilik,
bamszlk, zgrlk vb olamaz. Kle ancak toplum iinde kledir.
14 sunu

Zengin ve efendi de yle. Dolaysyla klelik veya efendilik veya

bireycilik ve bunlarn kltr kendiliinden ve bireyin zgr iradesine
gre olumaz. zgr irade denen eyin kendisi bile insann rgtledii
yaamn bir fonksiyonudur. Yani, insan kavim, cemaat, topluluk,
toplum denen birimlerde rgtlenmi retimle fiziksel, dnsel,
psikolojik ve materyal varln oluturur. Bu retimle insan kendi
tarihini rgtl g ilikilerindeki insanlar tarafndan tarihsel olarak
yaratlm koullar iinde yapar.
nsan birey, aile, cemaat ve toplum olarak kendini retirken
kendiyle, dierleriyle ve doayla iliki ve dolaysyla iletiimde
bulunma zorundadr. Aksi taktirde fiziksel ve sosyal varln
gerekletiremez. rgtl ilikilerini iletiim yoluyla yrten insan ayn
anda ilikilerinin doasn (ilikilerinin amacn, nedenini ve
sonularn; nerede nasl ve ne zaman yapacan) anlar ve anlatr. Bu
anlama ve anlatm ilikinin yrtlmesi srasnda yaamn gereiyle
rtr: yaam pratiinin yaparken btnleik paras olur. Bu anlama
ve anlatm ayn zamanda pratik sonras veya ncesi de yaplr. Hatta
sembolsel temsillerle gelen farkl pratiklerle yeniden anlatlr. Bu yolla,
maddesel hayatn reten insan ayn zamanda bu hayat, retimi,
retim ilikilerini ve sonularn, umut ve beklentilerini, umutsuzluk ve
korkularn kendisi ve topluluu iin aklar. Dolaysyla materyal
hayatn reten insan ayn zamanda bu materyal ilikilerin bilincini de
(ruhsal ve dinsel dahil dnsel, bilisel, ideolojik aklamasn) retir.
Bu retimi nasl yapt ayn zamanda onun kltrn oluturur. nsan
materyal hayatn ve bu hayatn bilincini retme biimiyle belli zaman
ve yerde kendinin ve topluluunun kimliini anlatr ve kanlmaz
olarak kendini tekilerden ayrr. Bu ifade tarz insann oluturduu
topluluk yapsn, retim tarzn, iliki tarzn ve kltrn oluturur.
Dolaysyla, kltr yaratan rgtl ilikilerdeki insandr: Kltr insann
sosyal iindeki kendini ve dolaysyla sosyali yarattaki ifade biimidir.
Bu ifade biimi dinamik bir karaktere sahiptir: nsan toplumsal retim
tarz ve ilikilerinde (kendini retme biiminde) yapt deiiklikle
yaam biimini, bu biimin ifadesini ve dolaysyla kltrn de
deitirir. Kendini rgtl yaplardan geerek reten insann
biimlendirdii bu yaplarn doasna gre klelik, efendilik, ahlk,
 sunu 15

padiahlk, beylik, aalk, toprak sahibi, kyl, kasabal, sarayl,

ulema, maganda, entel, laiklik, kkten dincilik vb retilir. Bunun anlam
olduka ak: Bir sosyal birim (aile, cemaat, dernek, zanaatkar,
toplum) iindeki farkllama kendiliinden olumaz, insann evrensel
genetik doasndan kp gelmez veya dnceler (ideolojiler)
nedeniyle olmaz. nsann kendini retim tarzyla biimlendirdii rgtl
yaplar ve ilikiler dzeninden gelir. Dolaysyla aile ve yerel cemaat
gibi mikro-rgtl birimlerdeki retim tarz bu rgtl birimleri reten
makro retim tarznn yaratlan zenginliklerin nasl yaratlaca ve
blleceine (datlacana) baldr. Buna bal olarak bunu
destekleyen ve buna eitli llerde kar olan bilin ve bu bilinci
ekillendiren kltrel pratikler oluur. Sosyal yap iindeki zenginlikleri
retme, datma pratikleri ve bu pratiklerle gelen ve bu pratikleri
aklayan farkllklar ayn sosyal yap iinde kltrel farkllklar yaratr.
Sosyal pratiklerle gelen kltrel farkllklar birbirinden bamsz ve
birbiriyle bar ve ortaklk karakterine sahip olduu gibi birbiriyle
rekabet ve dmanlk iinde de olabilir. Sosyal pratiklerle insan
kendini ve toplumunu retirken ayn zamanda bunlara bal olarak
gelene kltrn de retir. Bunun anlam ayn zamanda udur:
kltrn deiimi ancak pratiklerin deiimiyle gelir.
nsan, yaamdan rendii ve yarattklarn yeni nesillere
gstermeyle aktarrken eitim kltrn de oluturur. Bu eitimle
birikmi tecrbelerin sonular verilir ve yeni sonular ve tecrbeler
iin temel ve yol denir. nsan materyal ilikilerini ve aklamalarn
eski nesilden ve yaarken renirken, ayn zamanda, deiimleri de
yaratr ve yaar. Kltr yeni nesillere aktarma, szle ve yaparak-
gstererek yapld kltrle, egemen aktarmann kaytla yazarak
olduu kltrlerdeki ilikiler nemli farkllklar gsterir. Yaam iinde
sreklilikle ve aktarmayla insan kltrnn tarihsellii oluur. Bu
tarihsellikte eitimin resmi rgtl bir eitim biimine dnmesi ve bir
egemenliin satn yapan ve bu egemenlie cretli\maal ve klelik
arayyla birbiriyle yar iindeki isiz kleler yetitiren rgtl faaliyet
olmas gelimi klelik biimlerinin kurulmasyla ortaya kmtr.
htiyalar artk ortadan kalkt halde, gemi ihtiyalarla biimlenen
bilin ve davran tarzlarndan bazlar yeninin yannda marjinal olarak
16 sunu

(yani nemsiz, aznlkta) kalr ve egemen onun materyal ve dnsel

temelini yok edinceye dein kendini devam ettirir.
Zenginliklerin retimi ve datmnda egemen olan pratikleri yneten
gler insan, toplumu ve dnyay aklama biimleri ve kltrn
retiminde de baskn olurlar. Bu basknlk egemen bilin, ideoloji ve
kltr biiminde de kendini gsterir. Msrl bir klenin veya sradan bir
Smerlinin veya zgrlk taslayan gnmz bireyinin kendini kendi
istedii biimde retmesi demek var olan rgtl iliki tarzlaryla gelen,
gerek ve teolojik ceza korkusuyla desteklenen ve dllerle beslenen
seenekler arasndan gcne gre seim yapmas demektir. Bu yolla,
rnein bir Msrl mutlak kle veya zgrlk taslayan gnmzn
serbest klesi (1) Kleliine, kleliin her gn materyal, bilisel,
bilinsel ve dolaysyla kltrel olarak srekli retilen tarzna katlr. Bu
katlmada egemen kltrn rol, egemen ideoloji ve dinin yapt gibi,
bu katlmay doal olarak grmesini salamak; Bylece klenin
kleliini normal grmesini ve hatta tanr (veya demokrasi) tarafndan
bahedilmi bir ltuf (veya zgrlnn bir ifadesi) olarak
iselletirmesini oluturmak olmaktadr.
(2) Kle, kyl veya vatanda ne denli egemen yaplarda kmaza
sokulmu olursa olsun, ne denli basklar altnda seeneksiz braklrsa
braklsn, ne denli klelii kendine ve kleliini egemen bilinten
geerek kendi kendine merulatrrsa merulatrsn, bu
merulatrmalar destanlarla, mitolojilerle ve dier egemen pratikler ve
sunumlarla desteklense bile, gene de yaad klelik durumunun
eitli lde bilincindedir, nk ne denli sahte bilinle veya
avuntularla ka yollar verilse bile, klelii her an yaayan ve
hisseden odur. Dolaysyla, klenin iinde, yaad, yaatld ve
yaatt yaam koullaryla gelen egemenden farkl bir bilin daima
olacaktr. Bu bilinte klenin bu koullar egemen kltrden (egemen
ideolojiden ve bilinten) farkl olarak yanstlr. Bu yanstma
Spartakusun isyannda, klelerin kanda, Avrupadaki ve
Anadoludaki kyl ayaklanmalarnda, Romada g kazanmak
isteyen asillerin size toprak ve efendinin kz ve karlarn vereceim
vaadine katlmalarda, gizli ayinler, gizli toplantlar gibi mcadeleci
siyasal kltrel pratiklerde ifadesini bulur.
 sunu 17

(3) Egemenliin karna uymayan siyasal, ekonomik ve kltrel

pratiklere kar tedbirler daima yeni kontrol mekanizmalar gelitirmek,
yeni ve artrlm basklar ve bu basklarn bilin ynetiminden geerek
merulatrlmas olmutur. Efendisinin gazabndan kaan bir kleyi
veya ba kaldran kleleri veya kylleri baz kleler saklar ve
korurken, baz kleler (ki bunlar Msr askeri, Amerikadaki kasaba
erifi, Osmanl jandarmas gibi adalet sistemi denen merulatrlm
rgtl terr ve bask yaplarnda altrlan dier klelerdir)
tarafndan yakalanm ve cezalandrlmtr. Klenin bakaldrsn
durdurma ve cezalandrmaya ayn zamanda Tanrlar ve melekleri de
katlmtr. Tevrat klelik ilikisini normal olarak kabul eder. rnein
Abrams'n ei Sara hizmetisini gaddar bir ekilde cezalandrnca,
hizmeti kat. Tanrnn melei hizmetiyi buldu ve "Sara'nn
hizmetisi, nereden geliyorsun ve nereye gidiyorsun?" dedi. O da
"Hanmm Sara'dan kayorum." diye cevap verdi. Melek "Hanmna
geri dn ve kendini onun eline teslim et" dedi (Genesis, 162-12). Tanr
bylece sadece klelii tasdikle kalmyor, meleklerine polislik
yaptrarak klenin bask altnda zgrl seme olanan da elinden
alyor (Erdoan, 1997: 170). Klelik tanrnn vergisi oluyor ve kle bu
nedenle sahibine ve tanrsna dua ediyor. Hz brahim'in klesine kulak
verelim: Tanr benim sahibimi byk lde takdis etti. Hayvan
srleri, gm ve altn, erkek ve kadn hizmetiler, deve ve eekler
verdi" (Genesis, 24:35). Szl gelenekteki egemen mitolojilerde hem
dnyann hem de tanrnn dzenine ba kaldran cezalandrlr. ok
soruturan ve aratran kii/kahraman egemen aklamalar erevesi
dna kmaya altnda (ki mitolojilerde bu kma abas
gllerde vardr) daima kmaza dm, drlm ve
cezalandrlmtr. Dnyevi hayattaki eitsizlik, tabakalama,
snflama, g ve zenginliklerin adaletsiz dalm, teki hayatta da
yeniden retilerek desteklenmitir. Daha da te gidilerek, rnein Hz
Musann tanrs ve melekleri zenginlerin koyunlarn, mallarn koruma
iini de yapmtr. Btn bunlar egemen kltrel pratiklerin bir paras
olan mitolojilerdeki anlatmlarda da yeniden retilmitir: Mitolojilerdeki
kademeleme, g ve eitsizlik, yapabilme kapasitesi ve hi bir ey
yapamama iine sktrlmlk dnyevi hayattan ok daha ve kat bir
18 sunu

ekilde retilmitir. Mitolojilerde soruturanlar, ereveyi krmaya

alanlar, bir dier gcn kontrol alanna girenler, baarlar ve
baarszlklar daima g yaplarnn yeniden inas ile son bulmutur.
Ayn durum filmler, romanlar, televizyon programlaryla gelen modern
mitolojilerde de vardr: Adalet daima yerini bulur. Krlan veya ihlal
edilen mlkiyet yaps daima sonunda yeniden-ina edilerek var olan
g ilikileri ve retim tarzna geri dnlr. Korku, ebediyen ateler
iinde yanmaya mahkm olmaya kadar giden ceza, ne olacan
bilmemeyle gelen terr Modern ve eski mitolojilerde g ilikilerinin ve
eitsizliin yeniden-retimini salar. Bu mitolojilerden geerek dnyevi
g ilikileri ve eitsizlik de sadece merulatrlmakla kalmaz,
yaratlan korkuyla desteklenir.
(4) Sosyal yaplardaki glerin egemenliklerini yukardaki gibi her
tr perinleme abasna kar daima kart yklemeler (destanlar,
atlar, ka ve kurtulu anlatlar) olmutur ve bu yklemelerle,
rnein Krolunun bakaldrs desteklenmi, Hz. Hasan ve
Hseyinin ldrld Kerbela srekli yeniden retilmi, Zengine
varmak istemeyen ve fukara sevgilisinden ayrlmak istemeyen kz
direnmi, Ferhat dalar delmi, (Drakula) Frankestein Osmanl
askerlerinin kann imi. vs vs
zlce tarih boyu kendini toplumsal rgtl yaam iinde reten
insan ayn zamanda bu retimin ayrlmaz ve btnleik bir paras
olan kendi kltrn de retmitir. Yani, rgtl retim tarz iinde
oluturulan g ilikileri ve eitsizlikler o rgtl yaamn ifade
biimleridir ve bu ifade biimleri kltr olarak ortaya kar. Dolaysyla,
kltr rgtl iliki tarzlaryla ve bu tarz eitli biimlerde ifadesiyle
kendini gerekletiren insann bu gerekletirme tarzdr.
Tarih iinde kendi koullarn ve toplumunu deitiren insan ayn
zamanda bu deiimle birlikte kltrn de deitirmitir.
Bu paragrafa kadar sadece sosyal birimlerde oluturulan kltr ve
bu birim iindeki farkllklarn kltre egemenlik, katlma ve mcadele
biiminde ifadesini bulduu zerinde durduk. Sosyal formasyonlar
(toplumlar) dier toplumlarla ilikide bulunduklarnda, bu iliki tarzyla
birlikte toplumlar aras kltrel tarzlar da oluur. Bu kltrel tarzlar da
uluslararas egemenlik, boyunsunma, katlma, katma ve mcadele
 sunu 19

biiminde kendini gsterir. Dostluk, dmanlk, sava ve ticaret

ilikileriyle birlikte dostluun, dmanln, savan ve ticaretin
yrtl biimlerine uygun veya bu biimleri farkl bir ekilde
aklayan ve ilikiyi amalanan ynde dorulayan veya yanllayan
tresel, trensel ve bilisel pratiklerle gelen kltrler oluturulur. Bu
oluturulmada rnein Yunan siteleri arasndaki savata alnan
esirlerin geri verilmesiyle ilgili siyasal-kltrel ve ticari-kltrel pratikler
belirir. Bu pratikler farkl eski-dost, benzer rk, farkl rk, ebedi dman
vb iin farkl biimlerde ekillendirilir. Hal Seferlerinin hazrlanma ve
sefer kltryle, Osmanl ordusunun hazrlanma ve gzergah
zerinde oluan karlama, yollama, dinlenme, azk tedariki kltr
kanlmaz olarak farkl olacaktr. Elbette sava kltryle ilgili genel
benzerlikler de vardr: Mal ve mlk talan, kadnlarn dl olarak
kullanlmas, kadnlara, kzlara ve ocuklara tecavzler, esir alma,
kleletirme bunlar arasndadr. Ticaretle bal olarak gelien kltr
birbirini tanma ve ardndan ticari balamda egemen olann zellikle
egemen ticari kltrnn dierine nfuz etmesi ve egemenlik kurmas
ve hatta tmyle ortadan kaldrmasn kadar giden biimlerde olur.
erinin ortadan kalkmas ve bakkaln isim deitirip spermarket
olmas buna en somut rnektir. Bu durum egemen ideolojide kltrel
alveri, kltrel dokunma, kltrel karlkl bamllk, kltrel
gecikme (cultural lag) gibi tanmlamalarla nitelenir. Kar nitelemelerde
ise kltrel smr, kltrel emperyalizm olarak aklanr.
Yukardaki btn aklamalarda kltr kavram insan ve insan
faaliyetinden hareket eden bir yaklam tarznn getirdii tanmlamaya
gre akland. Tanmlama tanmlanana yaklam biimini ifade eder.
Baka bir deyile, tanmlama belli bir erevenin iinde ileyen bir
dnya grnn getirdii anlay biimidir. Dolaysyla, farkl dnya
grleriyle kanlmaz olarak farkl kltre tanmlar retir. nsann
yaam evresi ve ilikileri dnya grlerinin kaynadr. Dnya
grleri insan ve ilikilerini aklamaya alan dnsel/ideolojik
erevelerdir. Dnya bu erevelere gre olumaz; bu ereveler
dnyay oluturan insanlar tarafndan oluturur. Dolaysyla, kltrn
(ve popler kltrn) ne tek ne de herkesin kabul edebilecei evrensel
bir tanmlanmas vardr. eitli dnya grlerinin (ideolojik
20 sunu

erevelerin) getirdii eitli tanmlamalar bulunur. Ayn veya benzer

ideolojik ereveler iinde bile kltrn tanmlanmasnda tek bir tanm
zerinde fikir birlii bulmak hemen hemen olanakszdr. Kavram
Latincede "cultura" kavramndan gelir. lk zamanlarda kltr kavram
bir eyi ekip yetitirme veya bakma srecine verilen isim olarak
kullanld. rnein "ekinin" ekilip yetitirilmesi veya hayvanlarn
bakm, beslenmesi, iftletirilmesi, yetitirilmesi gibi. Orta alardan
sonra, zellikle Aydnlanma anda, bu tanm insan beyninin
"gelitirilmesi" anlamnda kullanlmaya baland. nce Franszca ve
ngilizcede, sonra Almancada grld. Kavram bazen "uygarlk" ile e
anlamda, bazen de karlatrmal olarak ayr bir anlamda kullanld.
Uygarlk (medeniyet) Latince "civilis" kavramndan gelir. "Civilis"
vatandan veya vatandaa ait anlamna gelir. Uygarlk kavram
ngilizce ve Franszcada on sekizinci yzyln sonlarna doru
barbarlk ve ilkellikten kurtulup incelmeye, yontulmaya, dzene ve
ileriye doru giden insan kalknmas olarak kullanld. On sekizinci
yzyln sonlarnda, Almanyada karlatrmal bir ekilde
kullanlmaya baland: "Zivilisation" (=uygarlk) negatif ve kltr pozitif
anlam tamaya balad. Uygarlk kiilerin kibarlk ve incelik gibi
davranlarn deerlendirmeyle ilgili olarak kullanld. Bylece uygar
olmayan da tanmland. Kltrse daha ok yaratcln ifade edildii
entelektel, artistsel\sanatsal ve ruhsal rnler iin kullanld. Bu da
Almanyada varolan Franszca konuan burjuvazinin "uygar" st
tabakasyla, brokrasi ve krsal aristokrasiden gelen Almanca konuan
ve sanat, felsefe, bilimle, yani kltrle kendini tatmin eden
entelektellerin arasndaki ilikinin bir sonucuydu. Kltr st snf
tarafndan darda braklm bu entelektellerin kendileriyle (kltrl
olmayla) gurur duymalarn ve tatmin olmalarn salyordu. Benzer
ekilde kltr gnmzde genel olarak eitilmilikle, entelektel
olmayla ve deerli olmayla eletirilir; sanatta, davranta, anlayta
vs mkemmel olan" anlamna kullanlr. Bunun kart olan kltrsz
kavramyla eitilmemi, kaba, maganda, zevksiz, bilgisiz olan anlatlr.
Bu yolla kltr sadece belli zelliklere sahip olanlarn mal veya
zellii olarak belli bir mlkiyet iine kertilir. Bylece kltr belli bir
grubun veya snfn yaam, dnce ve davran tarzn anlatan
 sunu 21

znellie indirgenir. Bu anlam gerekte, dikkat edersek, sekinci kltr

anlaydr: nk mkemmellik aristokraside, "yksek mektep
mertebe grmte" ve "Yksek kltr" denilen kltr tanmnda aranr
ve bulunur.
Balangta kltrn en yaygn kullanld yer antropoloji, zellikle
kltrel antropoloji olmutur. Antropolojinin on dokuzuncu yzyln
sonunda ortaya kmasyla, kltr anlaynda farkllama da artt.
Antropologlarn ilk yaklam betimleyici ve snflayc yaklam
olmutur. rnein tutucu yaklam temsil eden E. B. Tylor ve
benzerlerinde ilgi insanlarn dinsel pratikleri, silahlar, kulland
aralar, sanatlar, gelenekleri ve grenekleri vs zerinde toplanmtr.
Bu balamda kltr bilimsel bir ekilde incelenebilen ve belli bir
toplumun yelerinin sahip olduu inanlar, adetler, gelenekler,
yasalar, bilgi biimleri topluluudur. Bu tr yaklam kltr kavramna
farkl kltrleri meydana getiren elemanlarn analizi, gruplandrlmas
ve karlatrlmasn ekledi. kinci nemli gelime kltr tanmlama
ve anlamada sembolsel biimler ve bu biimlerin tad anlam
zerinde durmaya balama oldu. nsanlar sadece anlaml dilsel
ifadeler retip, bunlar aktarmazlar, ayn zamanda dilsel olmayan
olgulara, rnein etkinliklere, sanata anlam verirler ve bunlarla
iletiirler; deneyimlerini, inanlarn ve gr biimlerini paylarlar.
Sembolsel kltr analizi sembolsel formlardaki "anlamlar" ve anlam
kalplarn yorumlamaya alr. Bu tr vurgulamada ihmal edilen bu
semboller ve sembolsel ilikilerin olduu konum ve koullar olmutur.
Kltrel antropologlarn ve sembolsel etkileimcilerin anlaylar
ounlukla smrgeciliin nasl baarl olacayla bantl kltrel
politikalarla bitiik olarak gelir. Bazlar smrgedeki kltrn geri ve
ilkel olduunu dolaysyla oralara Batnn uygarlnn ileri kltrn
gtrdn belirtirken, bazlar da yerel kltrlere dokunulmamasn
gerektiini belirtirler. Bazlar kltrel kontak ve alveriin olduunu ve
kltrlerin bu ekilde gelitiini belirtirler.
Dikkat edilirse, var olan retim tarz ve ilikilerini merulatran ana
akm aklamalar kltr ok eitli klflarla kapl olarak sunmulardr.
Kltr sadece dnsel olana ve dnsel olandan geerek
davranla ifade edilene indirgemilerdir: Kltr tmyle renilmi ve
22 sunu

sosyal olarak aktarlm davrantr. Kltr halkn paylat btn

deerler, kaideler, adetler ve alkanlklardr. Kltr bireylerin
etkileimlerinde neyin doru ve nemli olarak dndkleridir. Kltr
ayn zamanda deerli olan objelerdir. Bu anlamlandrmaya paralel
olarak, "kltrl insan" kavramnda olduu gibi gelimi beyin
durumunu ifade etme anlamndan, kltrel farkllklar, kltrel ilgiler
ve kltrel etkinlikler gibi kullanmlarda olduu gibi bu gelimenin
sreci ve srelerin aralarna kadar eitli anlamlar yklenir. Bunun
yannda, kltr yksek kltr, kitle kltr, rockn roll kltr, kar
kltr, Amerikan kltr, Trk kltr, genlik kltr, modern kltr,
geleneksel kltr, popler kltr, kitle kltr, stn kltr, baya
kltr, ince kltr (iir ve ince ileme) ve kaba kltr, televole kltr,
maganda kltr, slam kltr, irket kltr gibi ayrmlarla sunulur.
Daha kts, gnmzde baz tutucu yaklamlar sadece sporu deil,
kltrn tmn bo vakit geirme faaliyetleri (elenme, dinlenme,
hafta sonu faaliyetleri) iine hapsederler.1 Bu yaklama son
zamanlarda youn bir ekilde kresel pazarda irketlerin i yerinde
alanlarn verimlilik iin kontroln amalayan kltrler aras
farkllklar anlama eklenerek, planl kontrole i kltr ve deerle
katld. Kltr gnmzde gnlk pratiin pazar kar iin kontrol ve
ynlendirilmesinde planl olarak retilmektedir.
Kltrel, ekonomik ve siyasal sreler sosyal hayatn birbirinden
ayrlmaz paralardr. Kltrel olan siyasal ve ekonomik olan iin
hayatidir. Kltr sadece deerleri, yarglar, tutumlar vb tayan
dnsel bir sre deil, fakat daha ok yaanm ve yaanandr,
yaanm ve yaananla ilgilidir. Kltr insanlarn kendi yaam
deneyimleriyle biimlenmitir ve onlarn yaam biimlerinin btnn
oluturur. Bu yaam deneyimi bir zamanlar belli bir corafk blgeye
aitti, yereldi ve dorudan bire bir ilikilerle oluuyordu. imdi ise buna
youn bir ekilde dolayml, dardan ve uzaktan gelen bakalarnn
yaam deneyimleri ve zellikle dnyaya egemen bir pazarn yaam
koullarnn belirledii planl yaam deneyimleri eklemlendi.

1
rnein Journal of Popular Culture dergisinin ierii bunu aka
yanstmaktadr.
 sunu 23

Dolaysyla kltr ilikisel ve tarihseldir nk kltrel biimlenme ve

deiim birbiriyle iten bal iki boyuta sahiptir: Kltr hem bilinli
ekilde seen ve deneyimlerinin muhasebesini yapan insanlar
tarafndan ina edilir, hem de, ayn anda, gemiteki insanlarn seim
ve deerlendirmelerinden miras kald iin, seim ve etkinliklerin
nceden belirlenmi kurucusu ilevini grr. Bu ikinci boyutu
nedeniyle, kltr sosyal yaam farkl biimde anlamaya ve farkl
etkinlikler yapmaya kar durur, tutucu bir karaktere sahiptir. Dikkat
edilirse, insanlarn eyleri yapma biimi (kltr) toplumun kendine
bak, grn, hissedii, duyarll, estetii, yaratcl, kendini
kendine ve dna anlatyla gelen sosyal kiiliidir. Btn bunlardaki
farkllklar hem toplum iindeki hem de toplumlar arasndaki farkllklar
da oluturur ayn zamanda. Dolaysyla kltrn ortaklklara dayanan
kolektif bir olgu olarak grnr. Bu ortaklk yaamn nasl retildii ve
ifade edildiine bakldnda yaamn rgtleni biimindeki zellikleri
yanstr. Bu zellikler klelik ve efendilik ilikileri karakterini tayorsa,
kltrde ortaklk bu karakterin retimini ve ayn zamanda bu karaktere
kartl anlatr. Yani, ortaklk bir rgtl ilikideki beraberlii anlatr
bu durumda, eitlii, aynl, benzerlii deil. Klelik rneinde klelik
sisteminin ortakl herkesin o sistem iinde olmasyla ve klelii
retirken, ayn zamanda benzerlikler ve farkllklar retmesiyle
gerekleen bir ortaklktr. Dolaysyla sosyal retim ve ilikilerde ne
kadar farkllama ve kademeleme retiliyorsa (ya da benzeme
retilyorsa) , o kadar farkl kltrler (o kadar benzer kltrler) retiliyor
demektir. Dolaysyla kltrn retimi ve paylam topluluun kendini
nasl rettii ve paylatna gre biimlenir.
Yukardaki anlatmlardan kltrn oluumunun doal ve
kendiliinden olduu kesinlikle anlalmamaldr. zellikle bilin
ynetiminin youn bir ekilde yapld amzda, kltr ayn
zamanda planl olarak retilir ve datlr. Bu durum kitle retimi yapan
pazara entegre olmu yaam biiminde, pazar glerinin kendilerini
srdrme zorunluluuyla birlikte gelir. Bylece egemen bir pazar
kltr yaam biimlendirirken, bu yaama btn farkl snflarn,
gruplarn, cemaatlerin, kavimlerin yaam yollarn, kiiliklerini, varln,
onlar retilen zenginliklerin paylamnda sadece alan ve tketen
24 sunu

olarak tutarak, egemenlik altnda birletirir. Bylece egemenlik yaratlr

ve srdrlrken, ayn zamanda kartlk da biimlenir ve mcadele
srdrlr.
Eskiden, rnein kavimsel, derebeylik veya beylik retiminde,
yneten ve ynetilen snflarn yaam yollarndaki birbirine bamllk
ve birbirinden farkllk apak bir ekildeydi; yer ve zamanda fiziksel
ulalabilirlilik, dokunabilirlilik ve dorudanlk vard. Varoluun ifadeleri
de aka bu farkll yanstyordu. Bamllk ise tanrdan ve kltan
geerek kurulan ve desteklenen bir karaktere sahipti. stenen zaten
materyal soygundu ve bunun iin de kl ve tanr yetiyordu; srekli
yenilenen yaygn bir bilin ynetimi ana gerek duyulmuyordu. Kltr
bu yaam ortakl ve farkllnn dorudan ifadesini tayordu.
Yneten ve ynetilenler arasndaki "eyleri yapma yollarndaki"
farkllk ayn zamanda "eyleri yapmama yollarn" da ierir. Bu yoldan
geerek yaam farkllndaki kimlikler kltrel kimliklerin inasyla
desteklenir. Ynetilenlerin yapmama yollar, eer ynetenlerin
karlarna aykr ise, aykr olan yapma yollarnda olduu gibi,
ynetenler tarafndan tkanr. Bu tkama eitli engelleme
mekanizmalarndan (gnahlar, ayplar, cezalar ve merulatrlm
katliamlardan) geerek salanr. Bu da boyunsunma yannda, kart
pratikleri ve bu pratiklerin kltrnn olumasn da beraberinde
getirir.
Siegelaub'un da belirttii gibi maddi kltrn retim tarihi, retilmi
nesnelerin kltrel objeler olarak toplanmas tesinde, ii kiiliin,
duyarllnn ve yaratclnn gelime tarihidir. Bu tarih de, birbirini
izleyen dnemlerde, insanlarn retim yapt eitli smr
biimlerinden gemitir: (1) yakn aile, cemaat, kavim, kabile, airet
veya klan iin retilen ilksel yerel retimden, (2) mbadelenin
gelimesi ve art deerden geerek, sanat rnnn ykselmesine (ki
bu trdeki ynetimde kiisel hayat, zellikle poplerin kendisi, ok az
bir deere sahiptir), (3) tarmn, mutlak kleliin, gebeciliin ve ky
yaam tarznn krlmasndan, ge-feodalizmin ve ilk-kapitalizmin
ykselmesinden geerek olmutur. Bu trde ou kez ayrcalkl
sanatkarlarn, pratik yaamdan boanm ihtisaslam ince sanatlarn
ykseldiini grrz. Bu sanatlarda kolektif deerler zamanla kiisel
 sunu 25

stillere yer verdi. nce stdyo sonra da fabrika birlemi zanaatkarlar

ve rgtlerini ortadan kaldrd. Artan bir ekilde kapitalin dorudan
ynetimi altnda yeni biimleri empoze etti ve yeniden rgtledi; (4)
19uncu yzyln kapitalizmi, yeni ve ei olmayan bir egemen kltr,
(kitle kltrn) yaratt. Bu kltr (a) ihtisaslam zel bir sektr
olarak, (b) durmadan artan endstri retimi olarak ve (c) en nemlisi,
ilk defa ii snfna yneltilen ve zellikle onlarn tketimi iin retilen
bir kltr olarak ortaya kt.
Dnsel yanna bakldnda kltr (a) sosyal yaamn sembolsel
karakterini, (b) sosyal ilikilerde dei-toku edilen sembolsel
biimlerde yatan anlam kalplarn ima eder. Bu sembolsel biimler
kalplam sosyal koullarda gmldr. Bu sosyal durumlar da g
ilikilerini, atma biimlerini, kaynaklarn bllmesinde eitsiz
dalmn ierir. Sembolsel kltrel biimler en azndan iki tr
deerlendirmeden geer: (1) retenler ve alanlarn bitii kymet:
ktleme, vme, sevme gibi. (2) Ekonomik pazardaki deeri:
Sembolsel biimler pazar iin retildiinde alnan ve satlan emtia
olurlar. Kltr endstrisinin tv programlar, mzik cdleri, sinema
filmleri, kasetler gibi rnleri, ressamlarn ve heykeltralarn
eserlerinin sergilenmesi ve satlmas buna rnektir.
retilen ve alnan --alnan hem fiziksel olarak hem de grnt veya
ileti olarak anlayalm-- sembolsel formlar denildiinde, herhangi bir yol
veya ara yoluyla kurulan iliki, dolaysyla iletiim denmek isteniyor.
(1) Sembolsel biimler retim ve letme aralarn, teknolojiyi
kullanmay gerektirir. Teknolojik aralar belli lde kltrel biimin
anlamsal ieriinin tespiti ve sembolsel biimlerin oaltlmasn
salar. rnein taa veya mermere oyularak yazlan bir yaz veya
herhangi bir kltrel ifade basn teknolojisi karsnda ok daha az
mekaniksel oaltma olana verir. (2) Kltrel letme rgtsel bir
evre iinde olur: Teknik ara belli ekilde biimlendirilmi rgtler
tarafndan kullanlr. Bu kullanma rgtsel yapy ve sembolsel
biimleri retme ve datma\letme biimlerini ierir. (3) Teknolojisiz
veya teknolojiyle araclanm letmeyle kltrel biimler baz
durumlarda ktklar zgn yerlerinden ve zamanlarndan ayrlrlar ve
farkl yer ve zamana tanrlar. Bu "yer ve zaman" yabanclamas o
26 sunu

yerde ve zamanda olmayan insanlarn bu biimi almasn salar. Buna

klasik rnek gelenek ve greneklerin kuaktan kuaa tanmas,
Amerikada senelerce nce retilen, kullanlan ve artk kullanlmasnda
bir yarar grlmeyen, modas gemi rnlerin nc Dnya
lkelerine pazarlamas. Meksika, Brezilya veya talyada yaplm
gzya-ak-sevda-hiyanet-kyamet-nedamet-moda-soda ile dopdolu
kadn dizilerinin oralardan kalkp her yere datlmas gibi...
ster popler, ister kitle veya snf kltr olsun, isterse bir
materyalin veya materyal olmayann (dnselin, inancn) retimi
olsun, kltrle retilen, belli biimdeki materyal yaam ve bu yaamn
ideolojisi ve bilincidir. Yaamn ideolojisi ve bilincinin retimi de,
materyal kltrn retim zellikleriyle beraber gider, onun tarafndan
belirlendikten sonra, onunla etkileime balar. Bu etkileim srecinde,
sadece egemen kltrler yeniden-retilip sreklilii salanmaya
allmaz, ayn zamanda, kart olan kltrler retilir ve mcadele
verirler. Dolaysyla, kltr alan insan yaamnn tmn kapsayan
egemenlik ve mcadele alandr.

HALK, HALK OLMAYAN VE HALK KLTR

Halk hem gnlk dilde hem de sosyal bilimlerde en youn kullanlan
kavramlardan biridir. Bu kavramla birlikte cevaplandrlmas gereken
u sorular ncelik kazanmaktadr: Halk ne demek? Kavram nereden
gelmi? Kim kartm? Neden ve nasl km? Her zaman var
mym? Halk kavram dnda kalan ne: halk olmayan m? Kle mi?
Ynetenler/st zmre mi? Halk kavram zerinde bir mlkiyet
mcadelesi var m? Varsa veya yoksa neden? Halka sahiplenen
neden sahipleniyor ve sahiplenmeyen neden sahiplenmiyor? Halka
sahiplenmenin sonular ne?
Halk yere ve zamana baml ortakl anlatr. Halkta ayn zamanda
smrlme, hem materyal hem de ruhsal smrlme ortakl vardr.
Halkta egemenlie ve mcadeleye eitli biimlerde katlma vardr.
Halk kltr yere ve zamana bamlnn kendini anlat, kendini
ifadesidir. Bu ifadenin anlam kendisi iin kendini anlatma olur veya
olmayabilir.
 sunu 27

Halk kavram hangi balam iinde alndna bal olarak deiir.

Toplum veya cemaatin hepsi halk olarak nitelenebilir. Tketiciler, satn
alclar, oy verenler, televizyon izleyenler, sokakta gezenler, fukaralar,
ynetici snf dndaki herkes, alanlar vb halk olarak nitelenebilir.
Brechte gre (Alemdar ve Erdoan, 1994) halk kavram
romantikletirilmektedir; kavram tarihte birok kandrmalar iin
kullanlmtr. Bu kavram salkl olarak kullanabilmek iin tarihsiz,
statik ekline, zellikle halka deimezlik, kutsal gelenekler, sanat
biimleri, alkanlklar ve adetler, dinsellik, ebedi dman, blnmez
g gibi karakterler veren "iirimsi biimlerine" kar durulmasn
savunmutur: Dn popler olan bugn popler deildir, nk halk
bugn dnk gibi deildir. Brechtin bu deyiiyle ilgili olarak nemli bir
sorunu yantlamak gerekmektedir: Dnn popler olannn bugn
popler olamamasnn nedeni ve halkn bugn dnk gibi
olmamasnn kaynann doru bir ekilde saptanmas gerekir. Eer
dn ve bugn de reten, blen ve kullanan halk denen insanlarsa,
yani neyin nerede nasl retileceine ve kullanlacana karar veren
halksa, o zaman deien ve deitiren halk olur. Fakat halk denen
insan kitleleri bugn neyin retimine, datmna ve tketimine karar
verme gcne sahip ki? Hemen hemen kendi varlklarn nasl
retecekleri dahil hi bir eyin. Dolaysyla, popler olann ne ve nasl
olacana karar veren halk denen kitle deil: Nasl ki popler olan
planl bir ekilde retiliyorsa, halk denen de bu planl olarak retilene
uygun bir ekilde retilmektedir.
Yukardaki sunumlardan da anlalaca gibi, halk ve kltr
kavramn yan yana koyarak retilen halk kltr kavramnn
anlamlarna dikkat etmek gerekir. Bu balamda ncelikle yantlanmas
gereken sorulardan bazlar unlardr: Halk kltr ne demek? Nerede
ne zaman km? Neden km? Trkede halk kltr denince akla
ne gelir? Neden? Ne anlama kullanlm? Bu kullanmda ve anlamda
deimeler olmu mu? Neden olmu? Gnmzde halk kltrnn
anlam ne? Hangi alan iine sktrlm? Neden? Halk kltrnn
retimi zerinde mcadele var m? Bu mcadelenin durumu ne? Halk
kltr neye kart duruyor? Neden? Halkn olarak ve halk iin olarak
nitelenen ey gnmzde hakikaten halkn m, halk iin mi? nceleri
28 sunu

halk kltrn kim retiyordu ve imdi kim retiyor ve nasl retiliyor?

retimin (ve tketimin) ama ve sonular neler?
Gemiin halk kltr ayn yer ve zamanda yaayan insanlarn
kendi iin, kendini kendine ve evresine anlatmyd. Yaratan
kendisiydi, kendindendi ve kendisiyle kalyordu. Kendi oyunu ve
oyuncan, kendi elencesini, kendi bayramn, kendi egemenlik ve
mcadelesini kendisi yaratyordu. Bu kltrde elbette yaam
tarzndaki egemenliklerin yansmalar olduu kadar kartl da vard.
Egemenliin ifadeleri teolojik ve krallk dzeninin rutinlemi kltrel
yeniden-retimleriydi (rnein dinsel ve dier trenlere katlma).
Mcadelenin ifadeleri yapsal ve dier zorluklara kar direni
pratikleriyle gelenlerdir (rnein kaan klelerin desteklenmesi,
rnlerin saklanmas, direni efsaneleri, masallar ve oyunlar). Her
durumda kltrel pratiklerde katlm yer ve zamanda aynyd.
Anadolu kltr yereldi: O yerin yaamn iinden kp gelmiti ve
yaamla ilgili olan anlatyordu. Bir pazar iin retilmedii iin alnp
satlan bir deere sahip olan emtia deildi. Seyir veya katlma iin bir
cret de denmiyordu. Dn drt duvar arasna sokarak veya bir
enlii itlenmi bir alanda giri paras alarak yapma sz konusu
olamazd. Kimsenin bahesinde oturup dinlenmek veya adr kurup
gecelemek iin bahe sahibine para verme gibi bir kltrel gelenek
yoktu. zlce insanlar birbirine baktklarnda, bir iliki
dndklerinde, bir enlik veya festival dndklerinde, elence
dndklerinde Migros, Armada, alveri, kiralama, giri paras
deme gibi sorunlar zerinde dnmezlerdi; nk byle bir ey
yoktu. Materyal kltrn retimi ve datm youn bilin ynetimi
gerektiren bir pazar mekanizmasna bal deildi. Basitti.
Halk kltr, gnmzde popler kltre ve kitle kltrne olan
ilikisinde anlamn bulur. Eer halk kltr denilen herhangi bir rn,
popler kltre olan ilikisinde katlmc veya rekabeti smry
anlatyorsa, bu rn ticarilemi ve emtialam bir konumda ve
egemen pratiklerin iinde yer alr. Eer rekabeti direnii ve kartl
anlatyorsa, farkl bir yerde durur. zellikle 1960larn sonlarndan beri
kltr konusunda popler olan bir ayrm da egemen kltr ve
kart/alternatif kltr ayrmdr. Kart kltr genel olarak burjuva
 sunu 29

pratiklerine ve ekonomik ilikilerine alternatif dnya gr ve iliki

tarz sunan dnya gr ve pratikler anlamna kullanlr. Kart-
kltrn belli bir blm yasal kurallar dna itilince, yeralt-kltr
alt grubu olutu. Bu kart kltrlerin en belirgin retimi silahl veya
silahsz siyasal mcadelelerde, gazete ve dergi kartmada, yer-alt
veya alternatif film gelenekleri yaratmada grld. letiim alann da
istila eden kltrel incelemelerin 1970lerde ykselmesiyle ve ardndan
eitli yaklam tarzlar iinde farkllamasyla, kart-kltr kavram
ortadan silindi, snf kltr reddedildi ve yerini genlik, ihtiyarlk,
cinsiyet, lezbiyenlik ve e cinsellik dahil alt-kltrler ald. Liberal
oulcu kltrel incelemeler dahil ana akm okullarn gruplar, rgtler,
firmalar ile ilgili kltr ayrmlaryla alt-kltrler ok daha eitlendi. Bu
dnmle birlikte kart olan, alternatif olan halk kltr de gcn
yitirdi. Daha kts 2000lerde uluslararas ve ulus ii sermayenin aktif
olduu bir alana dntrld: Che Gueverann tirtleri, beresi,
apkas, vcdsi vb. artk direni kltrnn yksn deil, sermayenin
bili ve duygu smrsnden geerek elde ettii kazanc anlatyor.
Uzun ince bir yoldaym diyen ozan ld ve yoluyla birlikte gmld.
Halk ve halk olann ne kadar halk olduu ok pheli hale geldi:
Ozanlar imdi televizyonda gsteri iin yaryorlar.

POPLER VE POPLER KLTR

Her konuda olduu gibi popler kltr dendiinde nce akla
poplerin ve popler kltrn ne olduu, nereden ve neden kp
geldii, Trkede popler ve popler kltr kavramnn kartnn ne
olduu, kullanmda ve anlamda deimelerin nedenleri, gnmzde
poplerin anlam ve alan ne ve neden o alanda olduu, Popler
yaplann neden popler yapld, Popler kavramnn zerindeki
mlkiyet mcadelesinin anlam, kimin sahiplenmek istedii veya
istemedii ve bunun nedenleri gibi sorular bu blmde ve
yaklamlarla ilgili tartmalar kuramsal yaklamlar blmnde
sunulacaktr.
Popler sznn bizdeki kullanm Batdan gelir ve olduka yenidir.
En popler yanl-anlamalardan biri de poplerin popler olan
tanmdr. Poplerin dil bilimsel temeli ve tanmlamas ge-ortaa
30 sunu

dnemindeki "halkn" anlamndan, bugnk egemen "birok kii

tarafndan sevilen veya seilen" anlamna gelimitir. Bu kavramsal
evrim sivil toplumun evrimine olduka yakndan tekabl eder. Burjuva
demokrasilerinin ykselmesiyle ve bu demokrasilerin popler seim
zgrlne\bamszla dayanan meruluk iddiasyla ve bunun
siyasal alandaki ifadesi olan seim sreciyle birlikte popler teriminin
belli bir anlam ortaya srld. Bu anlamla popler ynetici etkinliklerin
ve programlarn (tv programlar dahil) kabul damgas oldu. Popler
teriminin bu tr anlam tek bana ve deimez olarak ynetmez,
aksine srekli olarak deimektedir; zaman zaman kltrel ve askeri
popler bakaldrlar tarafndan tehdit edilmektedir. Poplerin bu
egemen kullanl popler alandan kltrel alana da yayld; bu
egemen tanm yeni alanlara tayarak, yeni ifade biimleri vererek ve
toplumsal sistem iin yeni dayanak rol salayarak devam etti:
rnein popler tv program, popler film yldz, popler sporcu, ve
genel olarak popler ve pop kltr gibi. Bu egemen popler tanm
ayn zamanda "halkoyu" fikri arkasnda saklanan hakl karmadr.
Halk oyunun tarihi de burjuva egemenliinin desteklenmesinde aktif
ve verimli sreten, pasif, negatif, "sessiz ounluk", tketim ynelimli
destee dnd. Ekonomik anlamda, birok kk reticilerin olduu
ak ve aktif pazardan (hi deilse varlkllar iin) kapal tekellemi
pazara olmutur.
Popler kavram zerinde, "halkn" ile "birok kii tarafndan sevilen
veya birok kiinin favorisi olan" arasnda, tutulan karmaklk, sadece
masum yanl anlamadan veya gemi tarihin hareketine bal
fikirlerin karmaklndan deildir. Bugn "halk" terimini belli kltrel,
siyasal ve toplumsal fikirlere, belli halkn fikri ve bilincine ve sonuta
halk ne idi, nedir, ne olabilir veya ne olacak fikrine balamak yararldr
(belli evreler iin).
Popler terimindeki bu belirsizlik popler tv program, popler
bestseller ve benzeri kavramlarn promosyonu pazar gleri iin
hibir yerde bu kadar yararl deildir. Bu fikrin ardnda ilgili alt-fikirler,
alt-mitler, alt-artmacalar vardr. rnein, eer halkn yzde otuzu
belli bir tv programn seyrediyor dersek, bu, hem "halkn" anlamnda
hem de halkn yzde otuzunun onaylamas anlamnda, zorunlu olarak
 sunu 31

popler anlamna mdr? Hi bir ey bundan daha az ak veya

koullandrc veya yanl yne srkleyici deildir. rnein, halkn
yzde altm haftada 50 saat alyorsa, 50 saatlik i popler mi?
Halkn yzde yetmi bei ehirsel alanlarda yayorsa, kentsel alan
popler mi? Halkn yzde doksan 70 yandan fazla yayorsa, hayat
uzunluu popler mi? Yani, insanlar 50 saatlik ii tercih mi ediyorlar?
nsanlar kentsel yaam tasvip mi ediyorlar? 70 ya popler bir ya
m? ounluk, birok veya en ok, poplere eit mi? Toplumun
gelimesi kendini ounluun kabulnden\fikir birliinden geerek mi
olmaktadr? Neden gnlk hayatn nemli bir ksmn ieren ile,
ehirsel yaamla ve baskc hayat koullaryla ilgili sorunlarda popler
kavram nadiren grnr? Neden halk yok denecek kadar az ifade
alan (=rnein nerede, nasl, ne kadar parayla, ne sre
alacaklarn tespit hakk) bulur? te yandan, neden (bir televizyon
programyla, tv seyretmeyle, maa gitmeyle, piknik yapmayla,
tketimle) halka planlanm belli kltrel z, arzu veya duyarllk ifade
etme zgrl veriliyor? Neden zellikle endstrilemi bo-zaman
tketimi veya alma d alan olarak dnlen kltrel alan bugn
belli bir toplumsal zgrlk iin en nemli, en nde gelen model olarak
ne srlmektedir? Bu tek ynl arlk vermenin anlam, ayn
zamanda, toplumsal ve ekonomik yaamn dier alanlarnda olan
seim ve yaratclk eksikliini gizlemeye ynelme ve bylece bu dier
alanlarda yeni zgrlklerin incelenmesi ve ne srlmesini nlemek
deil midir? Spermarket toplumsal yaam iin gerekte bir model
midir? Satn al, kullan, tket, elen ile gelen kapitalist imaj ok
gldr ve ou kez kapitalizmin renkli oulculuunun varl
iddiasn destekler. Kltrel hayat, hatta tketim olarak bile, rnein
televizyon seyretmeyi, koullandran ok gerek toplumsal
parameterler\ltler yok mu? rnein tahsil dzeyi gibi; gn sonunda
iten ktktan sonra varolan fiziksel, entelektel veya yaratc enerji
gibi; var olmayan veya ok pahal olan olas etkinlikler gibi; ucuz ve
kolay olan tv izleme gibi; kapal evin verdii gvene kar halk alannn
gvensizlii gibi. Ayrca, alkanlklar, her gnk tekrarladmz rutin
32 sunu

etkinlikler ou kez nemli rol oynamaz m?2 Bu durum kapitalist

kltrel rnn baarl olarak alnmas iin nemli bir nkoul olarak
grnr. Bu baarda belli gsterilerin (shows), tannm kiilerin,
basnn, kitaplarn, radyonun, rgtlenmi dedikodularn, t-shirtlerin,
oyuncaklarn vb da nemli katklar vardr. Btn bunlar halk zerinde
belli eyleri izleyip dierlerini izlememe iin yaplan basklar, gler
deil midir? Bu gler eskinin aksine hi bir eyi ansa brakmayacak
ekilde rgtlenmelerini artrmaktadr. Bugn bu artan bir ekilde
rgtlenen, denetlenen, maniple edilen ve zellikle genelletirilmi
gerekler konumunda popler ne anlama gelir? Siegelaub'n sorduu
gibi, bu kitle-halinde-retilmi otoriteryan basklarn altnda altsnflarn
zerk popler karakterini ynetici snfnkinden ayrt etmek hala
mmkn mdr? Eer mmkn deilse, neden? Bu bize ideoloji,
kltr ve iletiim alanlarnda yneticilerle ynetilenler arasndaki
imdiki ilikiler hakknda ne anlatr? Bu ilikiler nasl geliti ve imdi
nasl geliiyor? Bu ilikiler bugn ekonomik ilikilerle nasl bir balant
iindeler? deoloji, kltr ve iletiim alannda, retim gleri ve ilikileri
bakmndan paralellik var m?

2
Serilerin genelletirilmesi ve endstriletirilmesi bugn muhtemelen kitle
kltrnn prime-time zelliklerinden biridir. Kitle retimi, oaltma, bir
formln veya kandrmaca-oyununun, maniplesi veya mehurluu
ticarletirmeye dayanarak, gittike artan bir ekilde btn endstrisel
kltrel rnlerin retimini (rnein Rambo, irinler, Godfather, Harry
Potter, Matrix, Yzklerin Efendisi ve Ta Devri gibi filmlerde olduu gibi
yeniden retimler, eskiden tutulan kitaplarn, mziklerin kitle halinde
retilmeleri gibi) eline geirmektedir. Bu da ayn zamanda yeni ve
orijinallerin retilmesine engel koymaktadr. Bu seriler retimi ekonomik
bakmdan uzun dnemde az risklidir. Zaten denenmi ve baar salam
bilinen elemanlara dayanr. Ayn zamanda bilinsiz alkanlklarn gelimesi
ve bundan-sonra-ne-olacann bilinmesine dayanr: rnein bir sigara
yerine dier sigaray tercih nedeni gibi tmyle irrasyonel olan tercih. Bu,
19. yzyl seri-romanlarnn aksinedir: Bu romanlarda kahramann etrafnda
oluan heyecan ve bilinmeyen-maceraya atlm arlktayd. Bu serilerin
retimindeki yeni strateji ayn zamanda ada gereklerle de, zellikle
grlen huzursuzluklar, deiim abalar, umulmayan anlamalar ve
anlamazlklar, atmalarn olduu bir dnyada, kesin uyumazlk iindedir.
Muhtemelen bu seriler sinirleri teskin etmede, yattrmada "ac-dindirici"
veya "uyuturucu" bir baka yoldur.
 sunu 33

Yukarda belirtildii gibi, poplerin ngilizcede dilsel orijini orta

alarda halkn (folk balamnda halkn, people anlamnda halkn
deil) anlamna kullanmyla balar ve gnmzde ounluk
tarafndan sevilen ve seilen anlamna kullanlr. Bu balamda
popler kltr halkn kltr anlamndan gnmzde ounluk
tarafndan sevilen ve seilen kltr anlamna doru bir dnme
uramtr. Siyasal alanda popler kltr (rnein seimler), egemen
rgtlenme ve yap biimlerinin kabul, dorulanmas ve yceltilmesi
(halkoyu) demektir. Ekonomik alanda popler kltrel pratikler serbest
pazar denen tekelci kapitalist pazarn evrenselletirilerek
merulatrlmasdr. yerinde ve i dnyasnda poplerlik baary,
beceriyi, akln kullanmay (ve alan ve isiz iin) baarszl ve
beceriksizlii anlatr. Kitle iletiiminde popler olan, egemen medya
rnlerinin (programlarn ve pratiklerin, mzik ve film endstrilerinin
siyasal ve kltrel pazara sunduklarnn) halk tarafndan sevilip
tutulduu anlamna kullanlr.
Popler kavram "halk," "nfusun byk ounluu," "halk\ounluk
iin," "halk\ounluk tarafndan" terimlerini iine alr; Dolaysyla,
kavramn ilk bakta verdii anlama gre popler kltr belli bir
gurubun rn deildir, belli bir gurubun sahipliini iermez:
Poplerdir, yani herkesin olmasa bile hemen herkesindir. Kavram kitle
kltr, folklor, ii snf kltr ve alt gruplarn kltr ile artc
derecede akr. Kavram ayn zamanda din, edebiyat, danslar, bilim-
kurgu, korku filmleri, folk Trkleri\arklar, krsal\kyl gazelleri ve
gfteleri gibi geni alan kaplar.
Popler kltrn bu tr ele alnmasyla karmza en yaygn (ve
yanl) olan tanm kar: Popler kltr modern toplumda devam eden
halkn (yerelin) kltrdr. Nasl ki fabrikada alan ii bizim
fabrika dedii yer onun deil, fakat onun varolu biiminin belirlendii
yer ise, popler kltr rnlerini tkettii iin, satn alp kulland ve
benim dedii iin, popler kltr o snfa ait olmaz. Mutlak ve serbest
klenin yaam tarz onun belirledii, onun biimlendirdii ve onun
deitirdii bir yaam tarz deildir; o, o yaam tarznn btnleik bir
parasdr; o yaam tarz onunla vardr, onunla yaratlandr, ama onun
zgr iradesinin ifadesi deildir. zgr olsayd nasl ifade ederdi?
34 sunu

Bunu bile bilmek iin zgr iradenin tecelli ettii bir retim biiminin ve
ilikilerinin olmas gerekir ki byle bir toplum yaps gnmzde yok.
Sadece unu syleyebiliriz, kltr, nasl yayorsa yle olacakt.
Popler kltr kltrel "eylerin" teknolojik aralarla retimi ve geni
i blm etrafnda kurulan kapitalist mal retimi, pazarlamas,
datm ve tketimi biimlerine dayanan bir kltrdr. Bu biim
olmaynca, rnein teknolojik oaltma, seri retim, tv veya basn
olmaynca, bu aralara dayanan byle bir kltr biimi de olmaz.
Gnmzde popler kltr, kitle retimi yapan pazarn ekonomik,
siyasal ve biliselliinin ifadesi olan kitle kltrnn somut
ekillerinden biridir. Kitle kltr tekelci kapitalizmin hem mal hem de
imajlar satn yapan, uluslararas pazarn deimelerine ve
gereksinimlerine gre biimlenip deien, nceden-yaplm, nceden
kesilip biilmi, paketlenip sunulmu bir kltr anlatr. Kapitalizmin
kendi iin retirken ve yaratlan zenginlii kendine ayrrken, kitleleri
cretli kle olarak kullanarak kitleler iin yapt retim ve bu retimle
gelen kimlik, duyma, hissetme, yaratma, imdisine, gemiine ve
geleceine bakma biimi, ksaca yaama yoludur. Bu balam iinde
popler kltr pazar tarafndan pazarda tketim iin sipari edilen,
smarlama kitle kltrnn en ok kullanlan rnlerini, bu rnlerin
tketilmesini ve bu rnleri tevik eden dnceleri ve duyarllklar
anlatr. rnein popler kltrde, son zamanlarn en popler pratikler
ve bu pratikleri destekleyen dnceler arasnda zelletirme,
demokratikletirme, post-modernlik ve deregulasyon yer almaktadr.
Bilisel balamda, popler kltrde anlamlar ve zevkler aktif bir
ekilde toplumda retilir ve datlr. Bu retim ve datmn en planl
yan endstriyel faaliyetlerin kendisidir ve gdmlenmi yan ise eitli
rgtl yaplardaki kiiler aras iliki ve iletiimdir.
Bu tr poplerlik kalclk ve sreklilik arayan bir karaktere sahiptir.
Popler kltrde, ayn zamanda, srekli kalclkla deil, srekli
deiimle sermayenin ve sermaye sisteminin srdrlebilirlilii
gerekletirilir: Mzik alannda, poplerlik her hafta deien top 40
iinde olma ve bunlar dinlemedir. Giyimde popler olan ey
mevsimlerle deien modayla gelen gdml kltrel yaamdr. Yeme
ve imede Pepsi ve Coca Cola; Marlboro ve Winston; Pizza Hut ve
 sunu 35

Pizza King; McDonalds ve Burger King arasndaki zgr seim iin

tketici kazanma mcadelesidir.
Dikkat edilirse popler kltr bir kullanm ve tketim kltrdr:
Kullanm ve tketim poplerin retiminin ilk safhasndan son-kullanm
ve atma safhasna kadar her aamasnda vardr. Poplerin
yaratlmasnda, ayn zamanda dier poplerler kullanlr: Popler spor;
popler sporcu ve sanatlar; popler yaplan fikirler ve ideolojiler;
poplerletirilmi anneler ve kaynanalar; popler televizyon ve
televizyon programlar; popler magazin ve dergi kahramanlar;
popler seks ve seks ilikileri bunlardan birkadr. Bu poplerler de
kullanlarak paketlenmi popleri, tketiciler alr boazlarna takarlar,
salarna ve yzlerine srerler, midelerine indirirler, stlerine alrlar,
ayaklarna takar veya giyerler, bilinlerine katarlar ve dier insanlara
bunu eitli yollarla gsterirler. Bylece maln ve bilincinin
poplerletirilme srecini tketerek ve pazarlamasn yaparak
tamamlarlar. Bu tamamlamada, tm pazar mekanizmas memnun
glmser. Tketici eer poplere katlmazsa veya kazara popleri
yakalayamazsa popler bir ekilde tedirgin edilir ve tedirgin hisseder;
huzursuzdur: Makyaj bittii iin, kendi olmayan kendini kendine ve
bakalarna gstermeme telandaki popler kullanc popler
makyajn alncaya kadar gergindir, ac eker. Poplerini alr, srer ve
rahatlar. Bu her gn veya periyodik olarak tekrarlanr. Bylece
poplerini eksik etmeyen tketici glmseyerek hem poplerle kendini
bulur hem de popler olann satna katlr. Bu satta kendi vcudu
ve kendi ruhu en nde gelen taycdr. Popler pazar madde baml
duruma gelmi popler kullancy zgrlk mitleriyle besler. Popler
siyasal, ekonomik ve kltrel pazarda emeiyle retime ve datma
katlan ve blmden ona verilenle serbest klelii garantilenen
insan popler olmayan kendine kendi olarak bakmaktan korkar;
kendini kendinden alan poplerlere kurtarc olarak sarlp
zgrln, kimliini ve kendini bulup rahatlar: Bu yolla kendinin
sand nemli kendi olur insan. Bunu her gn srekli yapmak
zorundadr. Bylece kitle retimi yapan endstriyel yapda insan
materyal rnleri, bu materyal rn yaratan retim biimi ve
36 sunu

ilikilerine uygun bilinci tayarak yaratr. te bu, egemen, dolaysyla

popler olandr (Erdoan, 1999b).
Bu egemenlik ortam iinde baz insanlarn rettii kartlk ve farkl
pratikler popler deildir, nemsizdir, anlamszdr, aptalcadr, geridir,
tehlikelidir, faydaszdr, pragmatik deildir, hayalperestliktir, gerekten
kopmutur ve hatta kendini bilmezliktir. Dolaysyla, popleri popler
yapan g ekonomik ve ideolojik gtr. Bu g de, sermayenin
emee bamll biimini anmsatacak ekilde halka bamldr.
Popler kltrn kayna sadece kltr endstrisi deildir. Ayn
zamanda halktr, eskiden halkn olan, ama imdi yaamnn bir
paras olmayandr. popler kltrn egemen olduu kentlerde ka
kii halay ekmeyi ve ak yapmay, ceviz oymay bilir? Daha kts
bilse bile, o onun imdiki yaam tarznn bir paras deildir, sadece
ata yadigar gibidir. Bu kaynak nedeniyle ve halk kltrnn popler
kltr tarafndan yutulmas nedeniyle, sermayenin halktan alp, kendi
karna gre biimlendirip tekrar halka yeni-biimle sunduu, mlkiyet
ilikilerinde gasp edilen nemli bir dier deerdir. Halk kltr veya
folk kltr anlamnda popler kltr artk, tutuculuu ve kartln
egemenin tanmlad bir alana kaymtr. Televizyondaki halk
kltr artk halk kltr deildir; popler gsteri kltrnn bir
paras olmutur.
Hem egemen poplerlik hem de kart, hem imdi hem de yarnlar
iin yaanan imdinin poplerlii, egemenlii ve mcadelesidir.
Poplerle egemenlik kartn gncel niceliksel tekrarlamalar ve
yenilemelerle ezerken hem kendini srdrr hem de kart kendini
yenilemeye zorlar. Yani egemenlik ve mcadele, statik koullarda
deil, statikletirilmiin (rnein revizyonlara urayan fakat temel
karakterini koruyan mlkiyet yapsnn) gnlk ileyiindeki dinamik
ilikiler dzeninde verilir. Dolaysyla hem egemenlik hem de
mcadelede, ayn anda, srdrebilirlilik ve yaygnlama amal
kendini-perinleme ve yenileme gerei kanlmaz olarak vardr.
Dikkat edilirse, popler kltr alnp satlan mal ve mal ieren ve
malla gelen, mal hakkndaki ilikidir. Maln retimiyle ve datmyla
ilgili iliki zel mlkiyet yapsna ve cret politikalarndan geerek
zenginliklerin yaratlmas ve yoksun brakmaya dayanr. Maln
 sunu 37

tketimiyle ilgili iliki satn alma, kullanma, tketme/atma yoluyla

gerekletirilen retmedir. Sadece bu tketmeye dayanarak, halka
istedii veriliyor demek veya popler kltr dayatlmayan, halkn
kendini ifade eden, halk ve yaadn anlatan bir kltrdr demek,
sermayenin karna hizmet eden ciddi bilin ynetimi anlamna gelir.
Popler kltr cretli maal kleliin isiz brakma, altrma,
ezme ve ezdirme pratiidir: Poplerdir, nk egemen olan ve her gn
tekrarlanan odur. Bu kltrn retim kararnda serbest klelere verilen
popler seenek, bir ite alma veya isiz kalmadr. sizlik ok
olmasna ve her gn tekrarlanmasna, yani en popler yaam tarz
olmasna ramen popler deildir. Bol bol yaand ama tercih edilen
yaam tarz olmad iin mi dersiniz? creti klelik herkesin her gn
en az sekiz saat katld temel iliki biimi olmasna ramen popler
olarak nitelenmez. Hatta adndan bile bahsedilmez. Zorunlu olarak
tercih edildii ama sevilmedii iin mi dersiniz?
Popler kltr pratikleri ayn anda dnsel ve davransal klelie
davet, ekme, talim, alma, altrlma, boyun sunma ve boyun
sundurmadr. Temel yaam olanaklarndan yoksun braklm
insanlarn bu olanaklar elde edebilmek iin sermayenin smr ve kar
yarna serbest kle olarak katlmalardr.
Popler kltrn ideolojisi zel teebbsn sunduu yap biimini
merulatrr ve evrenselletirir.
Popler kltr pratikleriyle ilgili olarak bu pratiklere katlanlarn
savunucu sylemi cehaletin bilgilik taslamasn yanstr: Klenin
klelik zincirlerini zgrlk gstergeleri san. Mutlak kle bunun
farkndayd. Ama serbest kle kendine verilen tek serbestlik alann
(elence, yeme ime, seyretme, giyme, kendinden olana poz satma)
korumak zorundadr, nk kle kendini ve kimliini o alandan
geerek gerekletirebilmektedir. Dini elinden alnm serbest klenin
inanaca, balanaca, aitlikle kendini gerekletirecei deerler
olmas gerekir. Vatan, millet Sakarya aitlii iyi de artk pek para
etmiyor. Dolaysyla kendi z varlnn tanmn ve deerini
tketimden, tehir ve gsteriten geerek bulacaktr, nk ona baka
alan braklmamtr. nancn yitirmemi serbest kle de ayn
durumdadr: Sadece tanrsyla avunamaz artk; avunmak istese bile
38 sunu

avunmasna izin verilmez; nk kara araf, tespih, namazla, Kuran

kitab kitle retimi yapan endstriler iin yeterli tketim getirmez.
nanl klenin tesettr modasyla kamufle edilmi ABD rnleri ve
Fransz ruj ve parfmleriyle, slamc kolas ve sodas, iinde domuz eti
olmayan yiyecei vb ile kendini bulmas ve aitliini perinlemesi
gerekir ki hem kendisi hem de zengin ettii sermaye rahatlasn.
Popler kltr kapitalist ekonomik ve siyasal pazarn en ok satan
kendisidir: Modern ve uygar olarak kendini pazarlamasdr. Popler
kltr eer baya, basit, gaddar, kaba, aa seviyede ise, bu onu
reten bir yapnn bayaln, aaln, kabaln, gaddarln ve
basitliini anlatr.
Popler kltr sermaye dzeninin dosta faist zorbalnn
medyadan ve kiiler aras ilikilerden geerek kendini demokratik
olarak satmasdr. Sana A firmasnn Y rnn srmelisin, K marka
parfmn kullanmal, ruju srmeli, gmlei ve pantolonu giymelisin,
nk ona sen deersin demek, bunlar yapmazsan deer
kazanamazsn demektir. Bu popler faizm arkadalar arasnda
konuularak, hayranlk ifade ederek, yceltilerek ve markay dier
insanlarn gzne kaka kaka kullanarak, giyerek yaygnlatrlr. Bu
dosta faizm popler kltrel pratiklere katlmayan bakla ve szle
hor grerek kendi gibi kullanmayan ve tketmeyen zerinde bask
kurar; ayn anda kendini doru, ada, iyi ve hakl olarak tanmlar.
Daha kts popler kltr benzerlii heceledii halde, bu dosta
faist kltrn akllca yetitirerek geri zekallatrd bireye,
standartlam popler dnce ve davran kalplaryla maymunca
bir bilin ilenir. Bu tr bilinteki birey poplere katlmay zgrlk,
zgr tercih, ben istediimi ve sevdiimi yapyorum olarak niteler ve
cehaletin bilgilik taslamasndan geerek yapt saldr, savunu ve
katlmayla kleliini ve klelik koullarn yeniden retir.3
Popler kltrde kymetsiz olan mal olmayan rndr ve poplere
katlmayan kiidir. Bunun bata gelen nedeni poplerliin tanmn

3
Doduumuz andan itibaren sosyalleme denen geri-zekallatrma
sreleri balar. Medyayla ve okullarla gelen eitim ve kltr byledir. Bu
geri zekallk iinde sosyallemi kurnazlk ve frsatlktan kadercilie kadar
deien hunharlklar ve zavalllatrmalar vardr.
 sunu 39

yapan g merkezindeki kaymadr. Dn, popleri (halk ozann, halk

yksn, halk atn) gnlk pratikleriyle reten ve tanmlayan g
halkt. Bugn popleri reten ve tanmlayan g, popler ad altnda
mal ve bilin sat yapan moda, soda, oyuncak, turizm, kltr ve
elence endstrileridir.
Popler kltr kendi materyal temelini yanstr. Meyvenin rn
el abukluuyla mteriye kakalayan semt pazarndaki satcy ok
geride brakacak kadar sahtekar ve dolandrcdr: Heterojenlikten,
SENin SEN olduundan bahseder: Aslnda sen sana baktnda, SEN
senden geerek oluan tketim ve moda kltrnn standartlam ve
homojen yapsn grrsn. Standartlamada SEN standart olduka
sensin. Big Mac ancak BigMaclarla Big Mactir. SEN standart olduka
deer kazandn sanp deersizleir ve yoksunlarken, McDonalds
standard sattka zenginleir.
Popler kltr mekaniksel ve elektronik oaltmayla niceliksel
fazlalk ve niteliksel yoksulluun kltrdr. Bu yoksulluktan geerek
kapitalist pazar yaps materyal zenginlik elde eder ve g kazanr.
Popler ve post-modern kltrn poplerlii, ok uluslu irketlerin
egemenliini heceler: Popler post-modern ile post-emperyalizmin ve
smrnn bilim, sanat, mzik, siyasal yollarla sat yaplr.
Popler kltr egemenlik ve mcadele alandr. Bu alanda hem
klelie gnll katlarak egemenliin gereklemesi salanr hem de
egemenlie kar mcadele verilir. Ne yazk ki popler kltr alan
gnmzdeki koullarda kaybedilmi bir mcadeleye iaret eden igal
ve gasp edilmilii anlatr. Poplerin gaspndan nceki popler kltr
ezilenlerin daha iyi dnya umutlarnn, bu ynde direnilerinin ve
mcadelelerinin ifadesiydi. Krolu destan, Anadolu atlar, aalara,
paalara ve devlete kar direnen yoksullarn ve hakszla
urayanlarn daa k ve sevgililerini kar ykleri, sendikalama,
grevlerle dayanma ve renci hareketleri gibi. Artk kresel pazarn
egemenliinde popler kltrde muhalefet bile snf egemenliinin
ilevsel paras haline dntrld. Popler kltr, kitle iletiim
aralaryla ynetilen kitle kltr iine kertildi.
40 sunu

Popler kltr akademik alanda sanattan, edebiyata ve iletiime

kadar birok disiplin iinde ele alnr. Ele al balamlar olduka
eitlidir:
a. Popler sanat, popler mimarlk, Popler tasarm
b. Kitle iletiimi (elektronik iletiim ve internet; film, mzik, radyo,
televizyon, basn, kitap, dergi, reklamclk, halkla ilikiler)
c. Eitim, eitim felsefesi, genel eitim ve eitim kurumlar
d. Yiyecek ve halkn yaam yollar
e. Edebiyat (iir, roman, gldr, korku, macera, detektif, tarihsel
kurgu, ak, bilim-kurgu ve fantezi hikayeleri, romanlar)
f. Giyecek, vcut ve grnm
g. Koleksiyon olanlar toplama
h. Teknoloji
i. Metodoloji
j. Performans ve tiyatro (dans, mzik, sahne)
k. Yer ve zaman: etnik kltrler
l. Fiziksel popler kltr (eros ve porno; spor, ocuk edebiyat)
m. Yallk, lm ve lme
n. Sava ve cinayet

Yaamn hangi ann, yerini, zamann ve ifade eklini alrsa alsn,

popler kltrn ierii (neyin nerede ve nasl retilecei) retim ve
kltr endstrileri tarafndan belirlenir. Ama popler kltr bu
endstrilerin ve rnlerinin toplam deildir; bunlarn ve toplumun
btnnn srekli etkileiminin bir rndr. Bu etkileimde retim
aralarnda ve rgtl retim ilikilerinde egemenlii ellerinde
tutmalar nedeniyle belli bir snf belirleyici ve ynetici konumundadr.

KTLE VE KTLE KLTR

Kitle kavramnn k ve tarih iinde ve kuramsal yaklamlara
gre deien anlamlar vardr. Kitle denildiinde gnmzde says
belli olmayan insan okluu anlatlmak istenir. Kitle iletiimindeki kitle
says bilinmeyen izleyici, okuyucu, seyredici ve kullancdr. Ekonomik
bazda kitle, bilinmeyen saydaki tketicidir. Kltr baznda kitle, kltr
 sunu 41

tketenler ve dolaysyla tketimden geerek retim iin gereksinimi

retenlerdir.
Kitle kltr kitle retimi yapan bir endstriyel yapnn yaratt
materyal yaam gerekletirme ve bu gerekletirmenin bilisel ve
dnsel biimidir. Standartlam kitle retim biimi ve tekniklerini,
rgtlerini, kitle tketicisini gerektirir. Kitle kltr seri retimin
sonularndan biridir ve kitle toplumundan nce var olmamtr. Kitle
toplumu zerine de ina edilmemitir: Kitle toplumunun ticarilemi
kendisidir. Gnmzde kitle kltr kitle iletiimi aralar ve bu
aralarn destekledii kresel pazarn mal, hizmet ve ideolojisiyle
birlikte dnlr. Kitle kltryle biimlendirilen dnya kapitalist
retim tarznn egemenliindeki bir uygarl temsil eder.
Kapitalist toplumlarda kitle kltr ticarilik olmakszn var olamaz.
Bu kltr mmkn olan en geni insan kitlesine satlan mal ve
dncedir. Bu tr retimde estetik l ortadan kalkar ve baar
rnn olas-mterilerinin saysnn hesab tarafndan llr.
Kitle kltr yeknesak bir blok etkinlii deildir: Kitle toplumundaki
yaam pratiklerinin her alann ve her ann iine alan yaygnla ve
eitlilie sahiptir.
Dolaysyla yaratlan materyalin kitlelere aitlii sadece tketim
aamasndadr. Yaratlan dnselin aitlii ise yanl kimlik, yanl
bilin, yabanclama, kendinin smrsne rzayla katlma ve egemen
dncelerin retimiyle ile ilgilidir. zlce, kitle kltr kapitalist
pazarn kitlelerin tketimi iin rettii mal ve bilinci anlatr. Mal zel
mlkiyet yapsyla gelen kapitalist pazar ilikileriyle belirlenmi bir
ekilde yrtlen rgtl insan faaliyetinin rndr. Bilin bu rgtl
faaliyet ve rn (mal) hakkndaki belli biimlerdeki dncedir,
bilmedir, deerlendirmedir, ne ve neden olduunu aklamadr.
Kitle kltr en bata, kitle apnda retilip datlan kltrel rnler
veya mallarla tannabilir. En bariz olanlar, radyo ve televizyon
programlar, dizi filmler, haberler, dergiler, izgi filmler, izgi romanlar,
plaklar, sinema, reklamlar, videoteypler, kasetler. Ana akm grler
kitle kltrn bu ereve iinde bu rnlerde grmlerdir ve bu
rnlerin ve beraberlerinde getirdikleri iletilerin siyasal fonksiyonlarn
tanmadan kanmlardr. Bylece, kitle kltr kapitalist retim
42 sunu

biiminin "bayalatrlm" (=halk dzeyine indirilmi) st yaps

olmutur. Bu kltr uyumlu, zel ve ender bir btnlk oluturur. Bu
kltr retim ve tketimin etkinliklerini desteklemede katkda bulunan
gnlk standartlar yaratr. Bir bakma kitle kltr, egemenlik
ideolojisinin tabana indirilmi, poplerletirilmi, zellikle tketime
dorudan bal olan bir eididir.
Kitle kltrnn nedeni kitlelerin gereksinimlerini karlamak amal
deildir. Kitle kltr kitleler halinde retim yapan bir endstrinin hem
rn hem de tketici kitlesini biimlendirmesini, dolaysyla retimi
sosyalletirip herkesi retime ve tketime katarak zenginliin
yaratlmasn ve yaratlan zenginliin byk bir ksmn zel mlkiyet
adi altnda sermaye sahiplerine ayrmasn anlatr. Kitlelerin
gereksinimini karlamak sermayeye para kazandrmyorsa, hem o
gereksinim karlanmaz hem de karlanmamay merulatran bilin
retilir. Dikkat edilirse, bu durumda bir mal ve hizmet sunulmamas
(rnein emeklilerin maalarnn artrlmamas) veya popler gayri-
meruluun engellenmesi (gecekondularn yklmas, kaak elektrik
kullananlarn cezalandrlmas) iin gerekli egemen politikay ve
uygulamay destekleyen kitle/popler bilin yaratlr.
Kitle kltr zerinde mcadele 20. yzyln banda st snflara ait
deerli olan korumaya ynelik aa kltr ve st kltr tartmasyd;
Bu tartma yirmi birinci yzylda tketim hakk ve tketim zgrl
sloganlaryla gelen demokratik mcadele (tketim demokrasisi)
ekline dntrld. Bylece hi kimse ne retene ne de tketene
eletirel bir ey syleyemez oldu; nk retim ve tketim hakk
demokratik, bireysel zgrlk hakk ve ifadesi yapld. Kitle kltrnde
zgrlk tketimden geerek tanmlanmaya baland ve zgrln
hissedilmesi de satn alma, eit ve ok tketmeyle gereklemeye
baland. Ne kadar ok alyor, deitiriyor, yeniliyor, kullanyor ve
tketiyorsan, o kadar zgrsn ve o derecede kendini zgr
hissedersin. Dikkatler hep tketim ve tketen zerinde toplanyor.
Birok aratrmac iin ileri kapitalist toplumlarda kitle iletiim
aralar kltr konusunda merkezi bir yer tutar. En azndan nk bu
toplumlarda sembolsel biimler artan bir ekilde kitle iletiim
mekanizmalar ve rgtleri tarafndan iletilmektedir. Dolaysyla, bu
 sunu 43

lkelerde ideoloji ve kltrn salkl bir ekilde anlalmas iin kitle

iletiiminin tarihi ve gelimesini ve durumunu anlamak gereklidir. Bu
ynde her okul iinde nemli giriimler olmutur.
Kitle kltr egemen evreler tarafndan amzn kitle iletiim
aralaryla gelen ve ondan ncekilerin mirasn alan bir kltr olarak
tanmlanr. Bu tanmlamada gzden uzak tutulan modern kitle
kltrnn retim koullardr. Bir kez bu koullar gzden saklanrsa, o
zaman bu kltrle o toplumda yaplan grev de gz nnden kalkar.
Kltr yksek veya alak veya popler olarak alnsn, konu hibir
zaman toplumu bir tmne veya retim biimi ve ilikilerine
balanmamtr. Onun yerine, kltrel yaplarn ahlaki (=iyi veya kt
olmas) bir analizi yaplmtr. "Kltrel zevk ve dzeyinin olduu"
gemi romantikletirilmi, iinde yaanan dnem yaratcln
bayalat, standartlarn yok olmaya yz tuttuu bir dnem olarak
ktlenmi ve gelecein daha da kt olaca ileri srlmtr.

YKSEK KLTR, HALK KLTR VE KTLE KLTR

I see an innumerable multitude of men, alike and equal,
constantly circling about in pursuit of the petty and banal
pleasures with which they glut their souls. Each of them,
withdrawn into himself, is almost unaware of the fate of
the rest.
Alexis de Tocqueville (1835)

ekspirin bir oyunu veya bir Avrupa klasik mziini dnelim. Bu

oyun ve mzik Anadolu insannn kendi yaamn temsil eden bir
oyunundan ve algsndan daha m stn ve deerli? ki ayr dnyann
kendini iki ayr tarzda ifadesi deil mi bunlar? Whisky ile Rak, BigMac
ile dner, blue Jean ile trban arasndaki fark birinin daha stn ve
deerli olmas ve dierinin deersiz ve avam veya geleneksel olmas
m? Bu deerlendirmelerde nesnel bir lt var m? Hayr, yok ve
olamaz. Sadece kendini stn grenin kendisini ayrt eden
tanmlamas.
Yksek kltr (ve alak kltr) tartmas 19. yzyln ikinci
yarsndan sonra younlaan ii hareketleriyle birlikte kt. nce st
44 sunu

snfn yaam tarzn kitlelerin demokratik haklar elde etmesine kar

(yani alma koullarnn iyiletirilmesi ve dolaysyla sermayenin
gcnn kstlanmasna kar) kt. Ardndan sanatsal retim ve
deerli rn alan iine ekildi. Yksek kltrde yksek kavramyla bir
snfn ayrt edici zellii ve bu ayrt ediciliin korunmas kast
edilmektedir. Ana akm grlere gre popler kltr yksek kltrn
elerine sahip deildir. Yksek kltr sekinler snfnn kltrdr:
Gemiin yksek kltr rnlerini (klasikleri) ierir; Kefedici, yaratc
ve devrimci bir kltrdr, yani, gelecee de dnktr; En mkemmel
kltrdr. Tiyatro, bale, klasik mzik, gzel sanatlar, iir gibi... Yksek
kltrn kavramsal zdd kitle kltr olarak alnr: Kitlelerin kltr;
dzeyi dk kltr; saysal bakmdan ounluun kltr; genellikle
kitle iletiimiyle iletilen kltrdr. Yksek kltr dolaysyla belli bir
snfn yaam biimini (kullandklar, dndklerini) anlatr. Kltrde
deerli olarak tanmlanan, tutulan ve aktarlandr. Yksek kltrn
retimi yksek kltre dahil olanlar ve onlar iin alanlar tarafndan
yksek kltr iin retilir. Yksek kltr belirleyen pratikler o kltr
oluturan insanlarn gnlk yaam ekilleridir. Bu yaam ekliyle belli
pratikler ieri alnrken dierleri darda braklr. Bylece yksek
olmayan da belirlenmi olur. Kral, feodal lord, padiah, beylerbeyi vb
etrafnda toplananlarn yaamlar ve yaamlarn ifade biimleriyle
darda braklanlarn (halkn, kylnn, avamn) yaamlarn ifadeleri
arasndaki fark bir egemenliin ve mcadelenin sonucunu simgeler.
Bu egemenlik ve mcadelenin snrlar, koullar, ksaca doas kesin
izgilerle ayrlmtr. Birbirine gei, zellikle yksek olana gei eitli
mekanizmalarla engellenmitir; dnlemez bile. Dolaysyla halk
kltr ile yneticilerin kltr arasndaki ba bir soru koulunun
anlatmdr. Bu koulda halk kltrnn yksek kltr tehdit altnda
brakt, yksek kltr yozlatrd gibi bir tartma olamaz.
Tartma burjuva demokrasisinin getirdii zgrlk anlay ve serbest
klelik kouluyla birlikte gelen retim ilikilerindeki deiimle ortaya
kt. Korunmak istenen nceleri demokrasiydi: alan geri zekal ve
insanms kitlelerin demokrasi iin tehlike olduu ve onlarn ynetime
katlma ve kazanm salamalarnn durdurulmas gerei ile birlikte ilk
tartmalar kt. Buna rnek olarak Le Bondan Walter Lippmana
 sunu 45

kadar giden ilk balanglar verebiliriz. Kitle retiminin gelimesi

srasnda oaltmayla birlikte bir zamanlar yksek kltre ait olan ve o
kltrn kullandklarnn kopyalar yaplarak kolayca oaltlmas
sonucu tartma yksek snfn mlkiyetinde olanlarn ucuz
kopyalarnn datlmas, yani sanat zerine younlat. Sonuta gene
kopyalamay yapan ve datan sermaye oldu: Sermaye deeri ne
kadar dersen o kadar kaliteli alrsn ile yeniden tanmlayarak yksek
kltre aitlii yeniden tanmlad ve ayrm bu ekilde korudu. Bylece
kapitalist snf yksek olan bu ekilde kendine mal etmeye devam etti.
Kitle kltrnn yksek kltrel rnlere olan ilikisinin doas
tketimden geerek elde edilen benzerine sahiplikten geerek
yaratlan aitlik ve deer imajyla sslendi. Yksek kltr sahiplerinin
korkusu ve endiesi bylece nemli lde ortadan kaldrld: Ayn
uaa binseler bile, beyazlar (yksel snf) nde birinci snf
blmnde ve zenciler (alanlar snf) arkada yer almaya balad.
Yksek kltrel pratikleri yapan insanlar ile kitle kltr pratikleri
yapanlar arasndaki fark yksek kltrel rnlerin bazlarnn kitle
pazarnda tketilmesiyle ortadan kalkmad. Snf fark bylece erimedi.
Levis giyen ve McDonaldsda yiyen fukara ocuuyla Levis giyen ve
McDonaldsda yiyen zengin ocuu arasndaki uurum silinmedi.
Yksek kltrn yaam biimiyle dierlerinin yaam biimi ciddi
benzemeye uramad. Ankarada Kalaba semtinin mebus evleri
denen ahane villalarda oturanlar ile Gazi Osman Paada oturan
burjuvalar arasnda yaam fark parasal gteki benzerlie ramen
bile ortadan kalkmad. Kalabada villalarda oturanlar ile villalarn
hemen yannda oturan Keirenliler/Kalaballar arasnda yaam fark
materyal zenginlik farknn getirdii rahatlk iinde kalr. brahim
Tatlses ve benzerleri yksek kltre dahil edilmiyor. Ama onlar bir
eyi ve birilerini temsil ediyorlar. Avamn sarayn rettiine uzakl
yannda, sarayn avamn rettiini yakndan izlemesinin anlam
olduka ak: Bu anlam kitle kltrnde kitlelere neyin nasl verilerek
nasl onlarn emei ve ellerindekinin rzayla katlmla gelen
harcamalardan geerek alnmas biimine dnr. Fakat gene de
kitlelerin srekli izlenmesi gerekir. Bu gereksinim gnmz
koullarnda ok daha fazla artmtr. Ynetici snflar egemenlik
46 sunu

altndaki halkn kendi yaamyla ilgili ifadelerini bu ifadelerin asl ve

potansiyel sonularnn doasna gre yakndan denetlemek,
ynlendirmek, yasaklamak, gerekirse yok etmek zorundadrlar.
Dolaysyla, yksek kltr alak kltr tartmas sadece yksek
kltrel rnlere seri retim ve kitle pazarna sunumdan geerek
halkn erimesi ve kullanmas ve bu yolla yksek snf ile alak snf
arasndaki farkn erimesi sorunundan ok tedir. Kitle kltrne 19.
yzyln ikinci yarsndan balayarak ta televizyonun merkezi
ykleme sistemi olmasna kadar olan ilginin nedeni ve doas
kitlelerin demokratik haklar istemiyle gelen ayaklanmalar ve bu
ayaklanmalarla gelen dayanma ve direni kltrnn yok edilmesi
ve onun yerine ynetime ilevsel bir kltrn, rnein gnmzdeki
tketim kltrnn getirilmesidir. Kitle kltr, kitle iletiim rgtleri
dahil kitleler halinde retim yapan endstriyel yapnn rettii ve
datt rn haline geldiinde, yani bakaldran kitlelerin mcadeleci
yaamn ifade tarz olma doasn yitirmesinden sonra, yani kitle
kltrn yaratma ve datma mlkiyeti kitlelerin elinden alnp
endstriyel yaplarn eline getikten sonra, kitle kltr bilin ynetimi
endstrisinin temel retim rn haline geldikten sonra, ciddi
deiimler oldu: Bu deiimlerle kitle kltr yksek snflar tarafndan
bir tehlike olmaktan kt.
Tketim dzeyinde ve tketim asndan "yksek kltr" ve popler
veya kitle kltr arasnda zenginlerin kendi evreleri iinde tuttuklar
mekaniksel bakmdan oaltlmayanlar (klasik resimler, heykeller,
saraylar, ate pahasna olanlar) ve st tabakann altndakilerin
ulaamayaca bir ekilde konumlandrlm olanlar (zenginlerin kendi
dnleri, oyunlar, elenceleri, sporlar, tatilleri) dnda, gerekte pek
de gze arpan bir farkllk gremeyiz: Bu zellikle kitle iletiim
aralarnn kullanl asndan, yani seyredilen programlar, okunan
dergiler, gazeteler, gidilen sinemalar ve grlen filmler, dinlenen
mzik, her snfn iine ilemi durumda. Benzerlik burada biter: Ayn
popler kltr veya "yksek kltr rnn" tketen emikezekli
Cevriye veya kocas Cemalettin ile stanbullu Nino hanm veya sayn
ei fabrikatr Hsranettin dnyalarn ne benzer ekilde alglar ve
yorumlarlar, ne de benzer ekilde kurarlar. Gerekler, hayaller ve
 sunu 47

dlerle herkes toplumsal i blmnde yerini alr; bazlar bocalar,

bazlar abalar, bazlarnn "elinde ayna umurunda m dnya."
Bazlar da elindeki aynay airin kskandn sanr, msralara trene
bakar gibi bakarken. Aynas onu ok sever; sa da. Falmda beyaz
sakall prens kmasn diye dua eder. Bazlar da btn bunlar
yaratanlar m aptalca yaratc yoksa tketenler mi aptalca aptal diye
dnr, diyet kolasn yudumlarken. Piyano sesi duyulur uzaktan.
Yksek kltr denen ey ortadan kalkmad. Klasik kltr
rnlerinden bazlar, zellikle resimler, heykeller gibi mekaniksel
oaltmayla sadece kopyalar yaplabilecek ve dolaysyla orijinalinin
yerini tutmayacak rnler zenginlerin evlerini sslemekte ve zenginler
arasnda milyonlar verilerek el deitirmekte devam etmektedir:
Eskiden olduu gibi snrl sekin evrelerce kullanlmaktadr. Peki, bu
trde yeni retim var m? Yeni retimi kitle ve popler kltrde olduu
gibi pazar tayin eder. Yani yksek kltr rnleri yksektekiler
tarafndan ok nadir yaratld iin, kltr sanayi pazarnn yaam ve
lm kurallarna bal hale gelmitir. Kk burjuvazinin ve merakl
halkn grmesi iin, tek kar yol sermayenin balar, ltuflar
aranarak klasikleri sergilemek, sunmak veya yeni bir rn ortaya
koymak olmaktadr, Sekinlerin yaam biimi ve bu biimin kltrel
ifadeleri kitle kltr tarafndan nadiren etkilenmi, bastrlmam, yok
edilmemi, bir keye itilmemitir. Sadece kitle kltr tketim ve
retim nicelii bakmndan hakim kltr olmutur.
Klasik mzik, drama, opera gibi "kaliteli" rnler mekanik retim
yoluyla (tv, radyo, film, plaklar) geni kitlelerin tketimine sunulmutur.
Bu tr retim biimi "yksek kltr" aadaki insanlarn tketme
olanan salamtr. Bu da burjuvaziyi, sekinleri, "kltrlleri" epey
kzdrmtr: Alla'n krolar srsnn Mozart' dinlemesi, para verip
tiyatroda oturma cesaretini gstermesi, mayosunu yanna alp kuu
gln seyretmeye gitmesi vs kltrn bayalamas deil de nedir?
Halk kltr olann dnda olanlar nasl deerlendiriliyor? eler?
Halklarn hangileri neden popler yaplyor? Kt popler yaplanlar
veya popler yaplmayanlar neden yle yaplyor? Hi bahsedilmeyen,
gndeme alnmayan popler veya popler olmayan var m? Neden
halk kltr popler deil? Bunun anlam ne?
48 sunu

HALK KLTR, KTLE KLTR VE POPLER KLTR

Kltrel retim ve retim ilikilerinde g yaps kapitalizmle birlikte
deiti. Bir zamanlar kltrel retim, datm ve tketim yerel aptayd
ve yerelin yaam tarzn, bu tarzdaki farkllklar yanstyordu. imdi
zellikle kitle kltr ve popler kltr halkn toplumsal yapdaki
egemenlii kabul edici, kutsayan, ona katlan bir dnya ve bili
sunmaktadr. Mcadeleci kartl getiren ve farkl yaam tarznn
ifadesi olan bir karaktere sahip deildir. Mcadele ve eletiri bireyin
kendisiyle ve dier bireylerle (sann onu sevmesiyle, erkekle,
kadnla, babayla, dmanla) olan psikolojik doyum elde etme ilikisi
biimine dntrld. retim ve datmdaki mlkiyet endstriyel
yapya ve bu yapdaki merkezilemi retim ve ykleme sistemlerinin
eline geti. Kltrel pratikler kapitalist pazara uygun yaam ve bilin
tarzn ve bu tarzla gelen gnlk pratikleri yeniden retmektedir.
Halk kltr retiminden tketimine kadar btn aamalarnda halk
iinden kan, halkn yaamnn btnleik paras olan, halka ait
olandr. Tarihsel olarak kitle kltrnden ncedir. Kitle kltr kyl
cemaatinden ve yerel yaamlardan kp gelen yaam ifade etmedii
gibi, halk sanat da deildir. Halk kltrnn devam olan gelimi bir
biimi temsil etmez. Kitle kltr ve popler kltr varln kullanm ve
tketimden yoluyla srdren, kitlelerin yaam pratikleri ve ifadelerini
alan, gasp eden ve pazarda alnp satlan mala dntren ticari bir
kltrdr. Popler kltr kendi biimlerinin birounu halk/folk
kltrnden alm ve ilevsel dnmlere uratarak kendine mal
etmitir. Bunu yaparken biimini deitirmi, zn boaltp yeni bir z
yklemi, yerinden ederek ya cretle girilen drt duvar arasna
sokmu ya da kltr endstrisinin retim yerine tamtr. Birok
geleneksel oyun biimi ya profesyonel spor biimine dntrld ya
yok edildi ya bir kenara itilerek nemsizletirildi ya da yok edildi.
Bazlar da yerel yk sisteminin elinden alnarak merkezi ykleme
sistemi olan kitle iletiimine tand. Halk kltrnn materyal ve
materyal olmayan rnlerini yerel kendisi kendi iin retirken, bu
retim olanaklar ve ilikileri de byk lde yok edildi. Onun yerine
retimi kapitalist endstriler biimlendirmeye balad. rnein
ocuklarn kendi oyuncaklarn, oyunlarn ve elencelerini kendilerinin
 sunu 49

yaratmas bitti. Artk ocuklar (ve anne/babalar) popler kltr

endstrisinin rettiklerini kullanmakta ve oynamaktalar. Eskiden
bebei ve oyunca satn almaz, kendimiz yapardk. Yaptmz
oyuncaklar ve oynadmz oyunlar yaadmz hayatn kendimiz
tarafndan kendimiz iin rettiimiz temsilleriydi.
Popler kltr satn alnan, halk/folk kltr ise onu kullananlar
tarafndan yaratlanlardr. Birincisi ticari deere sahip olan bir maldr;
ikincisinde satma ve satn alma gibi bir karakter yoktur; alnp satlsa
bile takas yoluyladr; par ile olsa bile, standartlama ve kitle retimi
rn karakterine sahip deildir; sat imaj ve stat nedeniyle deil,
daha ok kullanm deeriyledir.
Halk kltr i ve dinlenmenin birbirini tamamlad, birbirine zt
olmad, bitiik ve i ie olduu dnemin kltrdr. Endstrilemeyle
birlikte fabrika sistemi zaman yeni bir biimde rgtlemeye balad; i
yerinde harcanan zamanla i dnda harcanan zaman ayrln
getirdi: yerinde harcanan zaman serbest klenin hayatn devam
ettirebilmek iin para kazand zaman oldu. Bu zaman artk ona ait
deildir. d zaman serbest klenin kendini fiziksel olarak yenileme
(dinlenme) ve mmknse elenme zamandr: i olan klenin serbest
zaman. Bu zaman kapitalizmin ilk dnemlerinde sermaye tarafndan
gasp edilmemi, kontrol edilmemi, dzenlenmemi, kontrol
edilmeyen zamand. Yirminci yzyln balarnda i d zaman
dolduran yeni etkinlikler Amerika ve Avrupada hzla yaylmaya
balad: Kapitalizm bu zamana da el atp kendi karlar ynnde
dzene koyma abalarn arttrd. ehirler, salonlar, dans salonlar,
bilardo salonlar, roller-skating ringleri, sirkler, elence parklar,
gsteriler, profesyonel sporlar, konser salonlar ve tiyatrolarda ucuz
melodramlar 1900'uncu yzyln kapitalist lkelerinin ehirlerinde hzla
yaygnlat. Bu yeterli deildi: On dokuzuncu yzyln kapitalistleri i
gcn retim iin zorunlu grdler. Yirminci yzylda igc ayn
zamanda tketici olarak denetim edilmesi gereklilii duyulmaya
baland. Fabrikatrler rnleri ve reklamclar da tketicileri rettiler.
Reklamclar kltrel deerlere zevki ve duygusall da katmaya
baladlar. Kiileri tketime sevk etme, moda ve gsteri ardnda
komasnda, mal alarak ve tketerek mutluluu aramada nemli rol
50 sunu

oynad. Bu srete kapitalizm halk kltrn katletti, katletmediini ise

kitle kltr veya popler kltr ekline dntrd: Alnan ve satlan
mal haline soktu.
Anadoluda hala halk kltr kltrel yaamn bir paras olarak
devam etmektedir. Halk (yerel, kyl, dal, oban) kltryle popler
kltr arasndaki kitle tketimi karakterinin olup olmamas (nicel
okluk) farkndan daha tededir. Halk kltryle popler kltr
arasdaki nicel fark (saysal okluk fark) halk biimlerinin kitle iletiim
aralaryla sunulmasyla byk lde ortadan kalkar. Fakat bu onlar
(rnein yresel halaylar, oyunlar, gelenekleri) popler kltr yapar
m? Kitle iletiim aralarnn burada yapt yerel bir kltr rnn,
eer bu rne ekler yapp arptmadysa, kendi materyal ve ideolojik
kar iin tehir etmek olur. Bylece halk kltr bir ara olur. Bir yerel
at Unkapda oaltlp btn Anadoluya sata sunulduunda, artk
o ticari bir kltr rn olmutur.
Popler kltr, sadece paray verip veya zamann harcayp dd
alma seviyesinde, yani bitmi ve paketlenmi bir mal tketme
dzeyinde tketici-kitlelerin maldr. Bu durum kitle kltr ve popler
kltr gereinin sadece bitmi rnle ilgili bir yzdr.
Kapitalist retim biimi Amerika ve kuzey Avrupa lkelerinde srekli
olarak retim aralarnda, zellikle sava ve iletiim teknolojisinde,
yenilikler yapmaktadr. Bu yeniliklerin rnlerini ounlukla denetimli
bir ekilde dier lkelere yaymaktadrlar. retimin ve datmn kresel
boyuta ve ilikiye ulamas ayn zamanda popler kltrn de ayn
karaktere dntrlmesini beraberinde getirir.
 sunu 51

KLTR, BLN VE DEOLOJ BAI

Kltrn ve popler kltrel pratiklerin kapitalizm ncesi ideolojik
karakteriyle, kltrel ve bilin retimini endstriyel yaplarn ele
geirmesiyle ortaya kan ideolojik karakteri ciddi ekilde farkldr.
Kltrel pratikler ve ideoloji kendi balarna g olamaz. Kltr ve
ideoloji gcn rgtl ilikilerin getirdii merulatrlm bask ve
sessiz terrden alr. A ve isiz braklm bir insan alnn ve
isizliinin farkndadr. rgtl bask ve terrle beslenen kltr ve
ideoloji o insana a ve isiz braklmln a ve isiz brakanlara
tehlikeli olmayacak sonulara giden bir bilin ynetimiyle aklar.
Kitle kltrnde ve popler kltrde bilin (bilme ve deerlendirme)
seviyesi mmkn olduu kadar dk seviyede tutulur. Bu seviyede
birey kendine dndrlr ve bireysel tketmeye ve kullanmaya dayal
zgrlkler ilenir. Birey da dndrldnde dn kendisini
(zellikle grnmn) nasl deerlendirecei kaygsyla doldurulur.
Birey darnn ona nasl bakt kaygsndan hareket ederek egemen
ticari kltrn oltasnda yakalanm olarak kalr. D dnya ve dier
insanlar ayn zamanda bireyin satn alp kulland bir mal gibi
kendisine olas faydasyla deerlendirilir ve iliki bu bazda kurulur ve
yrtlr. Dolaysyla kitle kltrnn yaratt insan korkularla dolu
olan, bu korkular kapatmak iin saysz kullanm biimleriyle
donatlm, zgrlk satan, ama zgrle dman, insanlk satan,
ama insanla dman, bar satan, ama Makyavelci bask, iddet ve
vaheti iinde ve ilikilerinde tayan, en anlayl grnd zamanda
bile iinde zalimlik tayan bir karaktere sahiptir. Bu insan kendini
ancak kendine ilevsel olan veya ilevsel olduunu sand eylerin
kullanm ve tketiminde bulur.
Kitle kltrnde tutulan bilin seviyesinin dkl nedeniyle
istekler, amalar, beklentiler, yaplanlar, dnceler, ilgiler, zlce
kltrel ifadeyi yanstan gnlk pratikler olduka basit, ocuksu ve
grntseldir. Fakat bu dklk ayn zamanda beraberinde hunhar
basky da getirir. Bu bask da gene basit seviyedeki zgrlk, bar,
empati olarak sunulan klflarda gelir. Kitle kltr ve popler kltrle
21 yzyln planl geri zekallatrma pratikleri gerekletirilir.
52 sunu

Kitle kltr ekonomik talep tarafndan kltrn ticari-alaltlmas ve

kitle iletiimi aralar tarafndan empoze edilen standartlarn zorla
drlmesinin sonucu baya ve alak bir kltrdr. Kltrel
endstriler halkn dk-kaliteli mallara doymak bilmeyen itahnn
hem reticisi hem de smrcsdr. Bu yaratma ve smrmeyle her
ya, her millet, her kltrde yontulmamlk, bayalk, mankafalk ve
aptallk deer olarak ortaya kartlr. Bu deere bal olarak kitle
kltr sanat retilir, bilgi olmayan bilgi iletiilir ve ciddi fikirler
alaltlr. Kitle iletiiminin teknik ve ticari yaps bu yaratma ve
smrmenin hem yapld hem de ara olarak kullanld alandr.
Kitlelere standartlatrlm geri zekallk pragmatiklik olarak sunulur:
Dizilerde ve programlarda sevilen artistler belli durumlarda belli
davranta bulunurlar; belli deerleri vardr; belli biimlerde giyinirler,
belli eyleri yer ve ierler; belli kozmetik rnleri alrlar. Birok
ovlarda promosyonel tavsiyeler gerek fikirler ve gerek ifadeler
olarak sunulur. Liderler, mehur yazarlar, futbolcular, sporcular, ev
kadnlar, analar, babalar, ocuklar, bira veya sabun markas veya
tanr hakkndaki inanlarn ilan ederler. Dnceler, reklamlar,
promosyonlar vb gerein yerine geirilir. Bylece zararl olsa niye
satsnlar ki seviyesine kadar inen dnsel ve bilgi seviyesi
oluturulur. Bylece mal, rn, hizmetler, insan ve insan ilikileri kendi
koullarndan uzaklatrlarak anlamlandrlr.
Amerika'da ii hareketlerinin youn olduu 19uncu yzyln sonlar.
Grevler byk kapitalistleri tedirgin ediyor. Demiryollar mparatoru
Pullman'n grevcilere kar taknabilecei tutum sorulduunda,
Pullman zlmediini, nk gerekirse ii snfnn bir yarsn dier
yarsn ldrmek iin kiralayacan sylyor. Bunun da yapldna
rnekler oktur. Ayn zamanda popler gazeteler kkrtclara,
blclere, halk dmanlarna, anaristlere kar hararetli manetler
atyor, yazlar yazyor. Popler inanlarn ve tutumlarn ynetici snflar
tarafndan kendi karlar dorultusunda kullanmalar yeni bir oluum
deildir. Dinsel blnmelerde her blmn popler dinsel inan ve
tutumlarn istismar ederek Avrupa kylsn birbirine krdrtan, Hal
Seferleriyle milyonlarca insan yok eden, Tanr adna cenkle oluk
ocuk, ihtiyar, kadn demeden katliamlara ve vahete gnderme
 sunu 53

henz sona ermedi.4 Avrupa'da daha birka yzyllk ve bizde

yzyldan bile az bir gemii olan millet, vatan, demokrasi, vatann
btnl, milletin haysiyeti, demokrasinin elden gitmesi, blclere
kar sava gibi kavramlarn getirdii popler mitlerle kitleler kitleleri
yok etmek iin harekete getirilme devam etmektedir. Popler
televizyon ve egemen basn bu tr poplerliin her yerde her zaman
rtkanln yapmaktadr. Popler soyut fikirlerle birbirlerini ezen ve
kran aa snflarn kazanc Beikta'n taraftarlarnn Beiktan
Fener Baheyi yenile elde ettikleri kazanca benzer: Psikolojik
bakmdan hastann hastalndan ald arpk zevk, heyecan ve
kutlama. Katliamlar yapanlarnki ise bu zevk, heyecan ve kutlamann
kanl ellerle yaplmasdr. te yandan, bu popler zaferlerden somut
karlar elde edenler ise bakalardr.
deolojinin snf retimiyle maddi kltrn snf retimi arasnda
nemli fark vardr. deolojide, egemen olandan en alttakilere kadar her
snf veya grup kendi fikirlerini, fikir sistemlerini gelitirmek iin
mcadele eder. Kendi gerek veya hayal ettikleri karlarn korumak,
srdrmek, tanmlamak, tayin etmek, aklamak, hakl karmak,
gelitirmek, yaymak vs iin urarlar. Maddi retimde byle bir
mcadele yoktur: Somut materyal yaratm smrlen snfn emeiyle
yaplmtr. Geri egemen snf kendine ayrr\gasp eder, ynetir,
maniple eder, denetim eder, etkiler; fakat bu materyal retimin
kendisiyle, zellikle yaratc yanyla kartrlmamaldr. Bu materyal
kltrn retiminin uzun tarihi birbirini takip eden smr biimleri
altnda iiler tarafndan yaanm ve retilmitir. Kavimsel ve klansal
toplumsal biimin egemen olduu dnemde, ilkel yerel zanaat ve
sanat iinde yaanlan zamanda aile veya klann kullanmas iin

4
Bask ve iddet iin ii snfnn bir ksmn kiralamak veya kullanmak ille
ki geici tedbirler olarak, gerektiinde kullanmayla snrl deildir. i
snfn cretle kiralayarak bask ve iddeti srekli olarak kullanan kamu
gleri veya rgt diye adlandrlm rgtler ve yeralt rgtleri vardr her
toplumda: Polis tekilat, Ordu, Jandarma, gizli istihbarat, counter-gerilla,
faist partilerin genlik rgtleri, dini tarikatlar gibi. Bunlarn hepsi de belli
amalara ulamak iin popler inanlarla beslenip kullanlrlar. rnein
gerektiinde ordu yry veya grev yapan iilerin zerine saldrtlr.
54 sunu

retilmitir. Yaratcln kolektif deerler altnda topland bir yerde

bireysel hayat, zellikle "popler" ok az bir deere sahiptir.
Feodalizm ve kapitalizmin balangcyla kolektif deerler gitgide
"imzalanm" kiisel stile yer vermeye balamtr. nce sanat pratik
hayattan kopmaya ynelmitir. Stdyo yava zanaatkar birletirdi,
loncay/esnaf ykp yok etti; Sermayenin dorudan ynetimi altnda
yaratc yeni biimler rgtlendi ve empoze edildi. Kapitalizmin
ykseliiyle uzmanlam bir ekonomik sektr olan yeni egemen bir
kltr biimi, "kitle kltr" olutu. Bu kltr popler ve ii snf iin
ve o snfa yneltilmi ilk kltrdr.
Kapitalist toplumlarda ideoloji daima mitolojiler ve ritellerle el ele
gitmitir. Televizyon ve popler kltr mitolojileri ve baskn ideolojileri
ritel bir ekilde iletide grev yapar. Kellner'e gre (1979) ileri
kapitalist toplumlarda yayn aralar yoluyla ideolojinin hayalsel,
sembolsel ve mitsel yannda artma ve klasik basnla olan yannda
gerileme olmutur. Bugn televizyon kltrel sembollerin egemen
reticisidir.
Televizyon popler durum-komedileri nce bir problem veya gerilim
sunarlar, ardndan bunu nceden hesaplanm bir zaman iinde
gldr katarak zerler. Bu problem ve are modeli btn
problemlerin (veya yanl anlamalarn) var olan toplum iinde tatllkla
zlebileceini vurgular. Eer sorun, rnein, ahlaki bir elikiyse,
ounlukla geleneksel ahlak anlayn destekleyecek ekilde
zmlenir. Televizyon melodramlar atmalar, ac ekmeler,
gzyalar, fkeler, ktlkler, dalavereler, dolaplar ve sonunda hep
ahlaki zmlemelerle doludur. Melodramlarda arlk iddet ve seks
zerinde toplanr, iyi ile kt arasnda youn bir atma srer. yiyi ve
kty, ahlakly ve ahlaksz tanmlamada kesin belirli kodlar
kullanlr. yi ve kt, ahlakl ve ahlaksz arasndaki atma iyi ve
ahlaklnn kazanmas dzenin yeniden kurulmasyla sonulanr.
Amerika dahil birok lkede televizyonda seks ve iddeti knayan
sac rgtler gerekte bu programlarn neyi desteklediini bile
anlayamamlardr. Bu da genellikle kendi anlaylarn kendi bildikleri
yolda yaymak iin televizyonu kontrol etme abalarndan kaynaklanr.
 sunu 55

Kellner'in de belirttii gibi (1982) televizyon ahlak gerekte

hegemonik ideolojiyi retir ve iletir: Brezilya, Meksika ve Amerikadan
gelen diziler toplumsal kurallar ihlal etmenin getirdii ac ekmeyi
ritelletirirler. Durum-komedileri komedinin aklaban kahramanlarnn
iine dtkleri bir atmal\ekimeli durumu zmede kurallarn,
deerlerin ve iyi niyetin zaferini kutlarlar. Programlarla verilen imajlar
ve hikayeler gnlk hayattaki problemleri zmede yeni mitolojiler
retirler. Bu mitolojiler basit anlamyla enstitleri ve pratikleri
aklayan, reten ve hakl karan hikayelerdir. Bu mitler insan
hayatnda nemli olan sorunlarla ilgilenir; insanlarn lmle, iddetle,
akla, seksle, ile ve toplumsal atmayla uzlamalarn ekici
ereveler iinde mmkn klar. Gangsterlere, Kzlderililere, savaa,
devrimcilere, terristlere, katillere, haydutlara, yabanclara kar
gsz kalan toplumu sperman, sperpolis, sper rmcek adam,
kahraman kovboy, Batman, 6 milyon dolarlk adam, Flash gibi sper
kahramanlar korurlar. Mitsel gler tarafndan ounlukla ktlerin
kullandklar ayn yntemi ktlere kar kullanarak zmleme
popler rnlerin ounda egemendir. Btn bunlar belli bir ideolojiyi,
zellikle Amerikada hakim olan dn tarzn ve toplumsal otoriteye
boyun sunmay iletir. Bu mitler egemen enstitleri ve yaam tarzlarn
doasallatrr, kiileri topluma uyarlamay salayacak ekilde duruma
zm getirir.
leri kapitalist toplumlardaki btn ideolojilerde olduu gibi,
televizyon ve popler kltr ideolojisi de elikiler ierir: Aile ve
seksellik, g ve otorite gibi... rnein 1950lerde yaplan durum
komedilerinde aile, evcillik, otorite zerine arlk veriliyordu.
1960larda ve 70lerde aile seksellik kavramnda boanm veya
kocas terk etmi ocuklu kadnlar yer almaya balad. 1980lerde buna
homosekseller de katld. Macera filmlerinde Dragnet, Untouchables,
Mod Squad, Streets of San Fransisco gibi brokratik otoriteyi azaltan
ve otoriteryanizme kar bir liberal ideolojiye; Baretta, Serpico, Starsky
and Hutch, Dirty Harry, Sudden Impact gibi beceriksiz-brokrasi
iindeki bireyci-becerikli bir polise; The Rookies, SWAT ve benzeri
hiyerarik otoriteye boyunsunmaya doru elikili deiimler olmutur.
Trkiyede 2000 yllarna gelindiinde medyada zellikle mafya ve
56 sunu

aalk yceltilmeye balanmtr. Bu yceltmenin en arpc yanlardan

biri de youn bir ekilde giyim ve gsterie dayanan endstrilerin
promosyonu olmaktadr. Bu promosyon, ayn zamanda rnein
ocuklar Duymasn gibi programlarda modernlik ve adalkla zde
tutularak yaplmaktadr. Tketim endstrilerin propagandasn yapan,
dier bir deyimle tketim endstrilerinin maymunluunu modernlik
olarak temsil eden kadn karakter kzlar ve kadnlar iin model
oluturmaktadr. Ta frn erkei ise geri kalm geleneksellii temsil
etmektedir. kan atmada daima ta frn erkeiyle birlikte geri
kalmlk kaybetmektedir. Medya sunumlarndaki deiimi Kellner ve
benzerleri popler kltrn ve ideolojisinin elikilerle dolu olduunun
gstergesi olarak sunarlar. Bu elikili grnmleri asla birbirine zt
ideolojilerin atmas olarak almamak gerek. Kadnlarn ocuk
aldrma haklarn savunma ve kar gelme birbirine zt iki fikirdir, fakat
bu mcadele gerekte kurulu dzen iinde o dzende o konuda belli
kar gruplarn egemen klacak bir oluumdan te gidecek bir
karaktere sahip deildir: Liberaller ile tutucu/gerici olarak nitelenenler
arasndaki mcadeleyi anlatr. Kitle kltr ve popler kltrn kendisi
maniple edici, snf egemenliinin bir aleti veya kapitalist ideolojinin
yekpare bir oaltc olarak grnmeyebilir. Aslnda, nasl grnrse
grnsn, sermayenin kontrol ettii kltr endstrisi tarafndan retilen
kitle kltr ve popler kltr egemen ideolojiyi ve ardndaki materyal
ilikiler dzenini retmeye/oaltmaya yneliktir. Gnmzn popler
kltrn asla popler direni kltryle kartrmamak gerekir.
Popler direni kltr halkn daha iyi dnya umutlar, zgrlk
mcadelesi ve ezilen insann deneyimini ifade ederdi. Geri-zekalln
bireysel adalk ve gelimilik taslay deil. Direniin kltr
bamszlk arayan siyasal hareketlerin btnleik bir parasyd.
Madonna ve benzerleri asla bir direni veya bakaldr mziinin
temsilcisi olamaz. Burjuva feminizmi gibi tketim endstrisinin en
btnleik paras olan hareketler ancak sermayenin kitle kltr ve
popler kltr kullanarak uygulad farkl stratejileri anlatr.