neri.C.9.S.34.

Temmuz 2010.259-266.

SNEMA DL, FLM RETOR VE MGELENEN ANLAMA ULAMA

Mustafa MENCTEKN
stanbul Arel niversitesi, letiim Fakltesi,Radyo TV Sinema Blm, Dr.

THE LANGUAGE OF CINEMA, FILM RETHORIC AND
ACHIEVING THE MEANING ENVISAGED
Abstract: The century we are in is ascribed as a cinematic
century, in the fullest sense. Whereas movie theaters have not
still expanded till to the remote points in rural areas today,
cinema has taken a particular place in the private life of
almost every single person, by means of internet, compact
disks, video players and television. Those people who have
worked on the creation of films aim to transfer a specific
meaning to the audience by their works. No matter this
particular meaning sometimes seems to be very obvious, it
often presents a certain closure. To realize the transfer of that
closed meaning, the specific elements of the film language, is
rhetoric, certain symbols and images are employed. This paper
contrives to point out the ways to reach the meaning signed by
images and stated through that language and rhetoric.
Keywords: Film Language, Film Rethoric, Cinematic
Meaning, Symbols and Images in Cinema, Visual
Language, Cinematic Semiology.
SNEMA DL, FLM RETOR VE MGELENEN
ANLAMA ULAMA
zet: inde bulunduumuz yzyln tam anlamyla sinematik
bir yzyl olduu ne srlmektedir. Bugn ku umaz kervan
gemez diye nitelenen uzak yerleim birimlerine kadar henz
sinema salonlar yaygnlam olmasa da, internet, kompakt
diskler, video alarlar ve televizyonun araclyla hemen her
ferdin dnyasnda sinema yer edinmi durumdadr. Sinema
sanatnn esiz rnleri olan filmler araclyla o filme emek
verenlerin hepsi belli bir anlam seyirciye aktarmak isterler.
te bu anlam kimi zaman ok ak gibi grnse de ou
zaman belli bir kapallk sergiler. Bu anlamn iletiminde
sinemann kendine mahsus dili, retorii imgeler ve semboller
iin iine girerler. Bu alma szkonusu bu dil, retorik ve
imgeler araclyla imgelenen anlama ulamann yollarna
iaret etmeyi denemektedir.
Anahtar Kelimeler: Film Lisan, Film Retorii, Sinamasal
Anlam, Sinemada Sembol Ve Imajlar,
Gorsel Dil, Sinema Semiyolojisi.

I. GR kervan gemez diye nitelenen uzak yerleim birimlerine

Her trl grsel anlatmn ne olduunu ve nasl
ilediini sylemek gerekten zor bir i olarak ele
alnmakta ve yazn dnyasnda bir dizi zeki rakip
kavramlardan sz edilmektedir. Sinemann grsel ve
iitsel anlatmlar, sadece gelenek-gdml sembolik veya
gstergebilim sistemleri asndan ya da bir oyunmu gibi
tam olarak aklanamad gibi, sinemasal anlatmlarn
baarl bir analizi denince, bir filmin sinema izleyicisinin
sinemann ses ve grntleri arasndaki algsal
benzerlikleri yaamasn nasl salayacan ve neyi
anlatacan tarif etmesi zerinde durulmaktadr. ou
insan daha nce sadece grsel ve iitsel anlatmlar
yoluyla daha nceden grnn bildii baz nl kadn Elena Dagradann ifadesine gre film de
insanlar sokakta hemen tanma deneyimini yaamtr.
Bu tr tanma hareketleri gnlk deneyim dnyasna
sinema kurallar veya baz dilbilgisi uygulamalarnn
sonucu deildir. Bunun yerine tanma ii psiko-fiziksel
kkeni henz bilinmeyen yaanm algsal benzerlikler
nedeniyle mmkn grnmektedir. Sinematik
anlatmlarn ilemesinde algnn roln vurgulamak
nemli olsa da, bir film izleyicisinin iitsel ve grsel bir
metni kavray imgeleri retenlerin ilgili etkinlikleri
hakkndaki inanlar da dahil pek ok alglamayla ilgisi
olmayan inanlarca ynetildii sylenmektedir [1]. inde
bulunduumuz yzyln tam anlamyla sinematik bir
yzyl olduu ne srlmektedir. Bugn ku umaz
kadar henz sinema salonlar yaygnlam olmasa da,
internet, kompakt diskler, video alarlar ve televizyonun
araclyla hemen her ferdin dnyasnda sinema yer
edinmi durumdadr. Pek ok insan iin sevdii ve hayran
olduu yldz kiilii grmek, izlemek anlamna gelen
sinema, bazlar iinse sunduu grntlerin bykl
ve enteresanl, mziinin canlandrcl, yakn
ekimleri, solup kaybolan sahneleri, gerekst
grntler olumasna imkan tanyan kurgu ve geileri,
bazen de inanlmaz gzellikteki manzara grntleri ile
ekicilik kazanabilmektedir. Adorno filmi bir sanat eseri
olarak kendisine deer atfedilmesinden ziyade tamamen
kltr endstrisinin rn olarak ele alsa da [2] , bilim
insanlarn anlam ve mesaj aktarmnda ilevselletirdii
lisanlar gibi bir lisan ierir, ve bu lisann anlalp
kullanlabilmesi iin kendi iindeki anlam oluturma
aralarnn tannmas gerekir [3].
Sinema temelde Roland Barthesn fotoraf
etkisi diye niteledii, fotoraflarn kendi gereklik
duygularn kendilerinin yarattklar ok zel ve etkileyici
tarza dayanmaktadr. te yandan, seyircinin gznden
bakldnda, sinematik illzyon ok zel bir yanlsama
trdr: bu illzyon, ok nceden olmu bitmi ve
muhtemelen bir daha da var olmayacak eye/eylere dair
bir yanlsamadr. Bu bir tr by oluturmaktr zira
Temmuz 2010.259-266.

olmayan bir ey var gibi gsterilmektedir. Perdede II. SNEMASAL YARATIM

gsterilen eyin yanlsama olup olmadn seyirciyi
dnmeye koyulurken o oktan perdeyi terk etmi Sinemasal yaratm, gsteren (biimsel anlatm) ile
olmaktadr. Gsterilen figrler ve mekanlar seyirci iin gsterilen (anlam) arasndaki bantnn oluturulmasyla
oktan varlk sahnesinden silinmektedirler. Ksaca sinema meydana gelmektedir. Nedeni de, hem temel-anlamn
var olmayan var eder gibidir ve bys de burada hem yan-anlamn dorudan bu bant zerinde
yatmaktadr [4]. Bill Nicholsn Ideology and Image kurulabilmesidir. Bu bantnn nitelii de, gerein
kitabnda ifade ettiklerine gelince, popler anlamdaki sunulu biimiyle anlamlandrmaktadr. Sinemasal
gereki sinema anlatm ncelikle ryalarla anlatmda ynetmen gerei belli bir lde bozarak
benzemekte; daha sonra srasyla arzunun iletisini gndermek zorundadr, ama gerei de keyfi
yaplandrlmasnn temelinde yer alan Oedipus olarak alabildiine bozamaz. Ynetmenin diledii anlam
kompleksindeki amazla da ortak noktalar iermekte, te nasl yaratabilecei sorusu ise, can alc noktay oluturur.
yandan imajlar ilevselletirmesiyle Lacann kiilik Sinema kuramclar, bu sorunun cevabn; renklerin
oluumuna ynelik ortaya koyduu kuramda yer alan seimi, n dzenlenmesi, kamera hareketleri, kesme,
ayna safhasnn imajlar dnyasna gndermeler zincirleme vb. gibi sinemann biimsel elerinin bilinli
yapmaktadr. Yine seyircileri Eflatunun mehur maara bir biimde kullanlmas olarak vermektedir. te yandan,
alegorisindeki srtlar maarann k kayna olan girie filmin kendisini yaratandan bamsz ama kendisini
dnk olarak zincirlenmi maara sakinleri haline izleyenlerden bamsz olamay dikkate alnmas
getirerek; ok zel anlatm ile sunduu imajlar iinde gereken baka bir zellik olarak belirmektedir. Film snrl
izleyenler iin cinsel ya da ekonomik manada kimsenin bir sre iinde yaratlr, oysa onu izleyenlerin says ve
bilmesini istemedii eksikliklerini maskeleyen bir feti dolaysyla izlenme sresi bir anlamda snrszdr. Bu
nesnesi yaratr gibidir [5]. snrszlk iindeki seyirciler, yaam birikimleri, kltrel
dzeyleri ve yaadklar dnemin verileri iinde filmi
Baka bir yaklamla sinema geni albenisi olan anlamlandrrlar. Bundan tr, sinemada biimin
ama kendi retim deerlerinin rnlerini pazarlamaya oluturduu yan-anlamlar incelenirken bu gerein
geni yatrmlar zararn demeye ynelik olarak dizayn srekli gz nnde tutulmas bir zorunluluk gibidir [7].
edilen, yksek miktarda sermayeye yatrlan ve imdi Sinemada sylem ve anlam varln ancak imgeler
evrensel olarak nfuz eden bir sanat olarak yoluyla oluturabilmektedir. Sinema estetii konusunda
tanmlanmaktadr [6]. Her halkarda sinema kendi nde gelen isimlerden biri olan Metz, imgelerin her
gerekliini ortaya koyarken sunduu dnyada kalc, zaman iin nedenli olmasndan tr sinemann
kat, orta-byklkte (insanlarn 100 kat kadar byk ve bireyselletirilmi bir dil sisteminden ok evrensel bir dil
insanlarn yz kat kadar kk diyelim) nesnelerle dolu olduuna inanr. Metz'e gre filmi seyrederken seyirci iki
bir n plan vermektedir. Bunlar, uzamsal ve zamansal aamal bir sreten geer. Ona gre, nce imge temel-
temasn deiim geii iin ok nemli grld anlam ierii dzeyinde okunmakta ve ardndan imgenin
nedenselliin bir 'itme-ekme' kavram asndan yan-anlam olarak ima ettii eyler dnlmektedir.
birbiriyle ilikili ve birbiriyle tarifi mmkn nesnelerdir. Metz'in sunduu biimiyle bu iki aamal sre,
Uzamsal olarak be adet ikiliyle ayrm asndan imgelerdeki temel-anlam ve yan-anlam arasndaki fark
birbirleriyle balantldrlar: sa/sol; yukar/aa; zmlemek isteyenler iin potansiyel bir deere
nde/arkada; iinde/dnda; bitiik/ayr. Zamansal olarak sahiptir [7]. Bir bahe eitliliinde olan temsili bir ara
bir l ayrm sz konusudur: nce/ayn anda/sonra. Son daha olas bir biimde farkl trlerin efektlerinden bir
olarak birincil kuram nesneleri arasnda iki nemli ayrma buket sunacaktr. Her ortaya konan imge, duyusal
gidilmektedir: insanlarla dier nesneler arasndakiler; ve tetikleyicileri (hatlar belirtmek iin renk ztlklar gibi),
kiinin kendisi ve dier insanlar arasndaki ayrmlar [1]. insan figrnn tanm gibi muhtemel evrensellere, siyah
Sinemayla ilgili hareketlerin temeli olan ak hareket izgi resimler gibi kolayca renilen efektler ve alegorik
nemlidir. Ak hareket muhtemel evrensellerin nde figrleri tanmlama gibi daha karmak yeteneklere
gelen rneklerinden biridir: geri insanlar film seslenecektir. Yani, "balamdan yola karak" bir eyi
seyredebilmek iin belli bir evrimden gemi deillerdir; anlamakla kastedilen eyin bir ksm, seyirciye sunulan
ancak sinemay yaratanlar btn grebilen insanlara temsil paketinde olandr, daha muhtemel evrensel imalar
kolaylkla ulaabilecek resimsel bir gsterim oluturmak daha fazla isel imalardan belirli ekillerde anlamlar
iin insann grme duyu sisteminin bir zelliini kullana karlmasn salamaktadr. Bu ise hem ak bir biimde
gelmektedirler. Sinemada mevcut dier duyusal renmeyi kolaylatrmakta, hem de her imgede evrensel
tetikleyiciler, daha ok grsellie hitap eden ton arlkl etkenler, kltrel adan daha spesifik olanlara kar
yaklamlarda renk tonu kartlklarnn ar oranlarda uygun reaksiyonu gsterme ile ilgili hipotezleri de
kullanlmasdr; ereveye ani bir mdahalenin yaratt desteklemektedir [1].
rkme tepkisi ve ekim iinde doku ve ses yaratmak iin
klandrmann kullanm da dier faktrler arasnda
saylabilirler.

260
Mustafa MENCTEKN
III. SNEMANIN SEMYOLOJS
nsanlar iin resmin dilini, fotorafn dilini ve
filmin dilini konumak artk sradan bir aktivite halini
alm grnmektedir. Fakat, 1950 ve 1960'l yllarn
ortalarnda konuma ve yazma diliyle dilin dndaki
iaret sistemleri arasndaki mukayese modern dilbilimi
balarndan sonra sorgulanmaya baland. Bu almalarn
akla gelen ilk klasii, 1964te Fransz gazetesi
Communicationsda baslan Roland Barthes imzal
olduka uzun makaledir. Communicationsn bu basit
yayn, daha sonra semiyolojik metodun sinemaya ve
reklm analizine nasl geniletileceini anlatan
semiyolojinin eleri metodunun taslan salam 17. yzyl'da kullanlan simgeler biliminin yeniden
grnmektedir [8]. Son yllarda ise sinema semiyolojisine
nemli bir ilginin gelitii, zellikle sinema eletirisi ve
estetiinin genel iaretler biliminin snrlar iine girip
girmedii konusunda sorularn younlat
gzlenmektedir. Saylar yllar getike kendiliinden
artan film dilinin ve gramerinin tekrar aratrlmas
gereini vurgulayan yaklamlar ve bu dillerin genel
dilbilimin kurulu disipliniyle ilgili olmas gerektii
grleri daha da bir arlk kazanmaktadr. Sinema dili
kavram kullanldnda mutlaka bunun bilimsel bir dil
olarak kullanlmas gerei zerinde bir fikir birliinden
sz edilebilmektedir. Fransa ve talya'da Roland Barthes,
Christian Metz, Pier Paolo Pasolini ve Umberto Eco'nun
almalar etrafnda artan bir tartma bu ynde bir seyir
takip etmitir; ve bu eletirmen ve semiologlarn
almalarnn arkasndaki ana metinin Ferdinand de
Saussure'in Course in General Linguistics derslerinden
doduu ve yayld kabul edilmektedir. Saussure'nin
1913te lmnden sonra Geneva niversitesi'ndeki eski
rencileri onun ders zetlerini ve notlarn toplayp,
bunlar 1915'te Cenova'da bastrarak sistematik bir
biimde sunmak zere sentezlemilerdir. Derste Saussure
semiyoloji biliminin detaylarn adeta kehanet vasfnda
nceden bildirmi grnmektedir [9] :
Toplumdaki akla yatkn iaretlerin yaamasna
alan, sosyal psikolojinin ve genel psikolojinin sonucu
olan bir bilim; ben onu semiyoloji diye adlandracam.
Semiyoloji hangi iaretlerden olutuunu ve hangi
yasalarn onlar ynettiini gsterir. Bu bilim henz var
olmadndan, kimse onun ne olacan syleyemez; fakat
onun var olma ve ileride belirlenmi bir yer edinme hakk
vardr. Dilbilimi genel semiyoloji biliminin sadece bir
parasdr; semiyoloji tarafndan belirlenen yasalar
dilbilimine uygulanabilir.
Semiyotik bu temellendirmeler zerine
gstergelerin ve seslerin toplumdaki sirklasyonunun
teorisi diye tanmlanr olmutur. Genel kelimeler szl
semiyotii gstergelerin ve gsterme biimlerinin genel
bilimi diye tanmlamaktayken, bylece dilin, gsterme
tarzlarndan yalnzca birisi olduuna vurgu yapmaktadr.
Linguistik, yalnzca semiyotiin bir daldr. Bylelikle
semiyolojinin gsterge sistemlerinin sosyal hayat iinde
incelenmesi olduu netleirken, gsterge sistemlerinin
sosyal bir fonksiyonlar olduu kesinlik kazanmaktadr.
Neticede gstergeler daima grsel nesnelere atfta
bulunmaktadrlar [10]. Semiotik biliminin kurucusu kabul
edilen Saussure iin lisan, ncelikli alglama bandnda
alan bir iaret sistemidir. Yazl iletiim bile srarla
alfabeyi ve yazya geirilen harfleri semboln sembol",
yapay, dsal, ikincil derecede nemli bir alt-sistem olarak
gren dilbilimcilerin gznde niteliksiz bir yer
almaktadr. Wollene gre asl ihtiya duyulan ey
grsel alglama band kapsamndaki, yazlar, saylar ve
cebirden sinema ve fotorafn oluturduu grntlere
kadar her trl iletiimi inceleyen almalardan oluan,
canlandrlmasdr. Bu bandda, sembolik yn keyfi ve
soyut olarak ar basan harfler ve saylar gibi iaretlerden,
belgesel fotoraflar gibi indeksiyal yn
(indeksiyal=zne, yer ve zamana bal olarak deiiklik
gsteren) ar basan iaretlere kadar birok farkl rnek
ortaya kabilecektir. Sinemada anlam oluturma ve dil
kuram konusunda nde gelen bilim adamlarndan Pierce
ise, bir iaretin hem simge hem de bir indeks ve ya bir
sembol olabileceini; bir simgenin nesnesinin tam
anlamyla benzerini gsteren bir iaret olduunu; gsteren
ve gsterilen arasndaki ilikinin keyfi olmayp, benzeyi
ya da benzerlikten biri olduu fikrini ileri srmektedir.
Bir indeks ise kendisi ve nesnesi arasndaki bir badan
dolay bir iaret olarak kabul edilir. Pierce buna birka
rnek vermitir: Sallanarak yryen bir adam, bir
ihtimalle onun denizci olduunun iaretidir. Kadife
pantolon, tozluk ve bir ceket iinde arpk bacakl bir
adam ise onun bir jokey veya o trde bir eyler olduunun
iaretleri olabilir. Bir gne saati ve ya bir duvar saati
gndz olduunu belirtir. aretlerin nc kategorisi
olan sembol sosyal yaps nedeniyle kiisel
yaklamlardan hayli uzak kalmaktadr. Bir sembolik
iaret ne nesnesiyle benzeyi ne de onunla var olan bir
ba talep etmez. O bir klasiktir ve bir kanun gc vardr
[9].
IV. SNEMA DL
Metz iin sinema bir dildir nk onun anlaml
sylevleri olan metinleri vardr. Fakat szl dillerden
farkl olarak daha nceden var olan kodlara iaret etmez
[9]. Jensenin yaklamlaryla sinema temel
langue/parole paradigmasyla kendi arasnda uygun bir
analoji kurulmasna izin vermese de, sinema dili anlam
reten bir iaret sistemine sahiptir. Ve bu anlamda sinema
aynen dier sosyal ve kltrel retimlerin tamamnda
olduu gibi zel bir lisan olarak grlebilir [10]. Filmleri
pek ok ynden bildik lisanlarla karlatrarak bir
iaretler sistemi olarak kabul etmek son derece uygun ve
aklc bir tavr olacaktr, zira filmlerdeki grnt ve sesler
tesadfen dzenlenmezler. Bunun yannda filmlere
atfedilen anlamlar ne tek bir ana zg ne de tek bir ferde
zg deildirler, ortada hemen her zaman bir insan
topluluu tarafndan belli bir zaman yaylmnda
261
Temmuz 2010.259-266.

paylalan bir anlam-lar btn sz konusudur. Film tarihi grntlerinin hayali zellik tamalarndan dolay sz
boyunca artk kalplam filmsel yaplar ve anlaylar gelimi roman anlatm eklinden ok farkldr, nk
olumu olsa da yaratclk sonucu oluan/oluacak her ekrana yanstlan ey hem bir sunum ierirken hem de bir
trden yenilikte seyirci tarafndan anlamlandrlmaya geri ekme oluturmaktadr. Bu adan bir filmi analiz
aktr [3]. etme dncesi belirdiinde onu izlemenin yerini
tutabilecek hibir aktivite yoktur, zira bir filmi incelemek
Sinema perdesinde grnen her eyin herhangi bir edebiyat rnn incelemekten ok farkldr.
erevelenmesi ve ou eylerin tekrarlanabilir oluu, Kitap istenen yere tanabilir, sayfalar hi deimeden
retilen filmleri bir btn olarak kanlmaz biimde bir kalrlar ve kelimeler sayfalara perinlenmilerdir [13],
tr gsteriye evirmektedir. Sinemada gsterilen eyleri ama bir filmin deiik mekanlarda deiik aparatlar
yarglayabilmek iin, olaylarn bu ekilde manipule kullanlarak izlenebilme imkan her keresinde deiik
edildii gereinin nda, grnen eylerin ne kadar alglamalara kap aralar bir yap ierir.
sahnelendiini ve aka planlandn bilmek nemlidir.
Bunu yaparken eitli sinema trlerini gz nne almak V. FLM RETOR VE SNEMADA ANLAM
ve onlar, bir uta tamamen kurguya dayananlar; dier
uta ise tamamen gerek olan veya gerek dnyann en Film retorii filmin hikayesinden bambaka bir
az sahnelenen gelip geen grntleri olmak zere, bir eydir. Filmlerin anlalmalar ile ilgili almalarda esas
yelpaze halinde sralamak yararl olmaktadr. Dramatik nokta film ierii ile filmin kendisi arasndaki ilikidir.
bir gsterim film veya video bandna alndndan sonsuz Edebiyattaki anlatm teorisinde ise sylem ve hikaye
sayda tekrarlanabilir bir gsterimdir. Bu arasndaki ayrma nem arz eder. Filmin yaps
tekrarlanabilirlik, tiyatronun ve btn dramalarn temel edebiyattaki harfler gibi tek element zerine
bir zelliinden baka bir ey deildir. Gerek olaylar kurulmadndan, film iinde gerekleen iliki trleri
sadece bir defa olur, geriye alnamaz ve tekrarlanamaz; edebiyata gre daha karmaktr.
drama da gerek bir olaym gibi grnr, ama istenirse
tekrarlanabilir. Kurgu ve dramatizasyona dayanan oyunlar Metze gre anlamn oluturulmasnda ana grev
uzun sre devam edebilir veya bir metinden tekrar hayat yklenen film kodlar yeniden gruplanmaz ya da
kazanabilir. Bu adan, kamerayla yakalanan nceden hi birbirlerine eklemlenmezler veya bir ekilde kar karya
prova edilmemi olaylar bile dramaya dnebilmektedir getirilip karlatrlmazlar. Onlar ciddi bir slupla
[11]. Cavell bir sinema filminde gerekten canl dzenlenirler, belli bir organizasyon ierisinde ele
insanlarn orada olmad tartlmaz bir gerektir. Ama alnrlar ve hemen her zaman tek tarafl hiyerarik
insan gibi bir ey, ve bildiimiz eylere benzemeyen bir dzenlemelere kardrlar [5]. Kodlara ek olarak ifade
ey, derken, sinemann temelindeki temel paradoksa edilecek olursa, sinemaya gitmenin film izlemenin her
dikkat ekmektedir (var-yok, gerek-hayal) [1]. Kamera, eyden nce gvenli olmas, risk iermemesi ve ykcla
hibir ekilde bozulmas olas olmayan nesnelliiyle meydan vermemesi sinemada dikisizlik prensibinin (Bir
kusursuz bir yap sunarken, modern insanlarn mizac filmin bandan sonuna kadar perdede akp giden grnt
asndan btn tasvir ve akl yrtme sbjektiviteyle zincirinin teknik olanaklarn ustaca kullanlmas ile
kirlenmitir ve dolaysyla belirsiz ve phelidirler [10]. seyircide filmin znde yer alan gerekdl tamamen
Fotorafn kullanlmaya balamas (hayal retmenin unutturup, maksimum dzeyde gereklik duygusu
otomatik yn) uzun zamandr devam eden uyarmas. Bylelikle seyirci film srecine en st dzeyde
sbjektiviteden kurtulmak iin simgesel sanat kullanma katlarak, izleme edimini gerek ve gerek st arasnda
arzusunu yerine getirmitir. bir yerde tamamlamakta ve anlan sinema eserinin
oluturulmas ile hedeflenen doyuma en st dzeyde
Sinemada orijinal olarak ortaya konan asl ey, ulamaktadr) en temel ideolojik anahtar kavram olarak
onun ontolojisi, pe pee gelen yzlerce becerikli gze arpmaktadr. Yani sinema izleyicisi, sinemaya
fotorafn hareketi grselletirmesidir.Yani bir film huzur iinde gitmeli, huzur iinde filmini izleyebilmeli ve
ekmek aslnda filme alnan nesnelere derin bir filmin bandan sonuna kadar o filmin teknik bir retim
bedenselik vererek halen fotorafik olan imgeleri sonucu oluturulmu ticari bir meta olduunu hatrna
dinamize etmektir. Veya baka kelimelerle ifade edilecek getirmemelidir. Btn bunlar da salayacak olan ey
olursa, hareket realitenin kesin gc imi gibi ortaya filmin btn elementleriyle emniyet duygusu bata
konarak, mekan ve zaman adeta gerek klnmaktadr. Bu gelmek zere, ciddi bir btnlk, gerekilik, inandrclk
nedenle filmin hareket eden resimleri ile realitenin tekrar ve illzyon oluturabilmesidir [12]. Bu balamda Murray
retimi gibi bir olguyu baard rahatlkla ne Smith, nl sinemabilimci Baudry'nin sinemann
srlebilmektedir. Sinemann zel pozisyonu anlatmnn canlandrclna dair gelitirdii teoriye eletirisini yle
ikili karakter tamasndandr. Allmadk bir algsal zetlemektedir [12]:
zenginlik vardr, fakat ayn zamanda batan itibaren
olaan d ldedir. Gerek dlk da tar. Dier Gerekten herhangi bir eyi gerekliinden dolay
sanatlardan daha ok sinema izleyenleri hayali olarak vmek ilk bata o eyin benzetilen eyle ayn olmadn
iine almaktadr. Sinemann anlatm ekli sinema

262
Mustafa MENCTEKN

kabul etmeyi gerektirir. Bu etki elde etmek iin gerekli bir sistemidir. Buna dekorlar ve sahne donanmnn
ina ilemidir. Baka bir deyimle o basmakalptr. ayrntlaryla hazrlanan anlamlar sistemi, yani bir odann
mefruat veya bir binann mimarisi gibi unsurlar da
Film karakterlerinin gerekliini sorgulayan ciddi eklenmelidir. Ayrca sahnenin klandrlmasnda ve ou
hibir eletiri olmad gereini bir tarafa brakrsak sinema filmlerinin ve pek ok televizyon gsterilerinin
gerek bir kii tarafndan canlandrlan bir film temelini tekil eden mzikal arka planda da iaret
karakterinin akla yatkn bir kii olarak mtalaa edilmesi sistemleri bulunmaktadr. Bunlarn yannda, filmlerdeki
mantkl grlmektedir. Dier bir tabirle roman bir olay, bir dier iaret sistemi eitli ekim biimleri (uzak, orta
seti ya da karakteri ifade etmekte zorlanrken, sinema ve yakn) ve bunlarn montajdr. Btn bu iaret
bunlarn gerekletirilmesinde grece olarak hi sistemlerinin her birisini bir ncelikler merdiveninde kat
zorlanmamaktadr. Gerekten de sinematik imajlarn ok biimde sralamak mmkn deilse de, bir nokta aktr:
bamsz bir zellii olduundan dolay kapsaml bir Dramada ortaya konan karmak, ok katmanl imaj,
sinema teorisi oluturmak uzun srmektedir. Bu durumu sylenen szn nne geerek, ona hakim olmaktadr.
Christian Metz sinemalar anlamak kolay olduundan Hatta en nemli iletiim arac olan dil unsuru soyut
dolay onlar hakknda konumak zordur diye fikirlerin tanmasna ilikin olduundan ou kez jest ve
belirtmektedir. nl ngiliz roman yazar Joseph Conrad hareketten, kostmden ve hatt dekorun etkisinden sonra,
da sinema iin "Sizi grm hale getiriyor", yorumunu merdivenimizin en aa basamaklarnda yer
yapmtr. Daha sonra D.W.Griffith ayn terimleri film alabilmektedir [11].
yapmclarnn iini tarif etmek iin kullanmtr.
Denilebilir ki sinema temel olarak dier tm sanat Klasik sinema anlatmnda ana olay rgsnn
dallarndan daha ok hayata yakndr. Hayatta (diegesis) temel zellikleri olarak unlar grlr: rg
deiiklikler ve geiler gzler nnde aniden oluurlar genellikle devamllk esas gereince tekil olarak sunulur;
[14]. balang, orta blm ve sonu blmlerini iermesiyle
kapal bir sistemdir; yanlsamac, gnlk grntlerin
Dramatizasyon sylem ve grntleme asndan ve metin balamnda
minimize edilerek verilmesi ynyle effaf; anmsatma
Dramatizasyon sayesinde bir metin gsterime oluturmas ve anlamn etraflca ekillendirilmesi
sokulduunda sergilendii her defada olduka farkl araclyla keyif verici ve izleyiciyi asl zneler
anlamlar tayabilir. Yani nl tiyatro oyunu Hamlet'in karakterleri de alt zneler olarak kabul etmesiyle
bugnk icras ayn metnin bir, iki veya asr nceki zdelemeye imkan tanma zellii [5]. Bir oyuncunun
icrasndan tamamen farkldr dense yanl bir ey davrannn dramatik olarak temsil ettii ey, fotorafik
sylenmi olmaz.. Sadece szlerin asrdan ara farkl olarak temsil edilene mantksal adan eit deildir.
tarzlarda telaffuz ve ifade edilmesi asndan deil, sadece Aksine, bu konularn mant daha karmaktr. Bir filmde
kostmlerin, zamana ve grntye ilikin biimlerin oyuncunun belirli zelliklerinin olduunun, ak olarak
deimi olmas asndan deil, ayn zamanda yazl yanstld gerei, o etmenin sahnelendii kurgusal
metnin temel planna eklenen birok ilave iaret sistemleri karakterin, filmin hikayesinde o zellie sahip olduu
nedeniyle her bir gsterimde farkl iletiim trleri anlamna gelmez. zleyicilere, ak olarak anlatlan
gereklemekte ve olduka farkl anlamlar zelliklerin ve olaylarn hangisinin filmin hikayesinin bir
tayabilmektedir. Dramada her soyut fikrin bir kiinin paras olduunu hakknda karsamalar yapmak der.
sz olarak ortaya kmas gerektiinden, bu kii dile Dahas, bir karakterin zelliklerinin hepsi olmasa bile
getirdii fikirlerin etkisinin nnde yer almakla ve bu bazs filmde aka gsterilir; bu nedenle, izleyicilerin
fikirleri glendirmekle kendini metne ramen ortaya filmdeki karakterin gsterilmeyen dier zellikleri
koyabilmektedir [11]; bylelikle sabit bir metne ramen hakknda karsamalar yapmas gerekir [1].
ok farkl dramatizasyonlar ortaya kabilmektedir.
VI. SNEMA VE LETM
Dramada izgisel ve soyut bir unsur bulunur,
fakat sahnede sylenen herey esas itibariyle birer imaj Kurmaca, belgesel ve deneysel filmler iletiimin
biiminde alglanan insanlardan kar ve bu nedenle ok zel trlerindendirler. Dier iletiim aralarnda
azlarndan kan szler bu insanlarn imajlarnn tali olduu gibi hareketsiz fotoraflar, mimari sanat, giyim,
birer fonksiyonundan ibarettir. Szl unsur zorunlu romanlar, trafik iaretleri, oyunlar ve yiyecek bunlarn
biimde, tabi olduu birincil imaj ya pekitirecek ya da da anlalabilirlii ve fonksiyonerlii iletiimciler
ona zt decektir. Bir sahnedeki veya bir sinema tarafndan paylalan lisanlara ve kodlara baldr. Bir
perdesindeki bir dramatik gsterimde bulunan iaret filmde bu trden kodlar ncelikle szl lisanlar
sistemleri hi de az deildir: oyuncularn yz ve gvde (ngilizce, Franszca, ine gibi), ve sonra dier kodlar
grnn muazzam miktarda bilgi aktarmasnn yannda, renk, moda, k, dzenleme, mekan ve mekanda cisim
jestleri ve hareketleri de gvde dilinin karmak sistemi uzaklk ayarlar, etiketler, klieler, vb. - ierirler.
iinde yer alan iaretlerdir. Kostmler, elbise ve Bylelikle ortada gerekleen iletiimler bu kodlarn
anlamlarna ait dier bir btnlk ortaya koyan, iaret realize edilmeleri olarak meydana gelirler: Bu iletiimler

263
Temmuz 2010.259-266.
metin dzeyindedirler; okunmalar arttr, yani ksmi
olarak almlar olan ifadelere atflar yaplmaldr.
Sinema ok saydaki dier iletiim kategorilerinin sanat,
elence, deneme, mitoloji, propaganda, reklam - hemen
hepsini iine alan bir iletiim ekli olduundan, sinemann
snrlarn ve spesifik zelliklerini tanmlamak, onun
insanolu zerindeki etkisi zerine bir arka plan
oluturmaya abalamaktan daha az nem arz etmektedir.
Bu arka plan her eyden nce politiktir. Sinemay anlama
hedefi salt anlam olma adna belirlenen bir hedef
olmayp, hayatn genelini belirleme ve toplumu
ekillendirme mcadelesinde bir ara olarak onu anlama
demektir [5]. eitli fonksiyonlar arasnda filmin en
nemli fonksiyonlarndan birisi de kolektif davranlar
iin model oluturmaktr. Aslnda bu model oluturma ii
filmin kendi iyapsnda ta en batan beri vardr. Filmin
sunduu hareketler izleyici kitlenin etki altnda kalmas
asndan ierik ve anlamdan ok ok nce gelmektedir
[15]. Bu da zaten ideolojik manada filmin
ilevsellemesinde ok ciddi bir uygunluk sergilediini
gstermektedir. Bu durumda sinemann soysal deiimde
ne derece kuvvetli bir ara olabilecei gz nne
alndnda, hem iyilik adna hem de ktlk adna her an
bir silaha dnebilecei akllarda tutulmaldr.
Leslie Devereauxa gre, filmin ok zel bir olgu
olmas gerei onun kompoze edilmi imajlar ierisinde
ikin olarak barndrd tarih duygusunda yatmaktadr.
Film bu ynyle gnlk gerein kategorilerden daha ok
kolektif kltrel sylemler tarafndan
arasallatrlmaktadr. Bu yzden sinema filmleri effaf
bir atf nitelii tamasyla izleyenlere gerei alglama
konusunda yanlmay teklif eder bir havaya sahip gibidir
[16]. Ki esasnda da izleyiciler bu yanlmay
baaramadklar takdirde bir filmde neden bahsedildiini
asla doru dzgn anlayamayacaklardr. Herhangi bir
film bir btn olarak iinde eitli durumlarn, tiplerin ve
sosyal ilikilerin yer ald aklda kalc bir dnyay temsil
eder. Yine iinde yer alan deiim olgusu, deiimin
sosyal ilikileri anlatmada ona - mitolojilerde de yer
ald zere - izin verdii kadar kendine zg ekillerde
bizim toplumu da geni manada sarmalayan sosyal
temsillere de cevaplar sunarak yer bulmaktadr. Seyirci
sinemasal izleme ve alglama srecini verili kltrel
balam iinde bir kez balatmaya grsn, hemen belli bir
alglama sabitlii belirivermektedir. Kltrel artlanmalar
tm arlklaryla devreye girerek, sinemasal algy
ekillendirmektedirler. Gndelik hayatn deiebilir
deerleri, ok daha az deiken olan sinemasal kodlara
atflarla bir tr eviri faaliyetine uratlrlar. Bylelikle
sinemasal evre dier metinler gibi okunmas icap eden
bir metne dnvermektedir.
VII. SNEMA VE DEOLOJ
Sinema filmleri, ekonomik ilikilerin belirli
sistemi iinde ve kendisinden cret alnm belirli
saydaki bir insan topluluunu bir ama iin toplayarak,
264
baml ya da bamsz film yapmclarnn emek
harcayarak rettikleri bir rndr. Bu sre nedeniyle
sinema rnleri olan filmler, biletlerin ve szlemelerin
satyla gerekleen ve pazarn kurallaryla retilen ve
tecimsel deiim deerine sahip olan birer ekonomik
metaya dnrler. Bu nedenle belirli bir film, bu
ekonomik ya da endstriyel sistemin maddi bir rn
olmasyla, ayn zamanda sistemin ideolojik bir rn
haline de gelmektedir. Bu durum da mesela Fransa'da
genelde sinemann zelde herhangi bir filmin kapitalizmle
tanmlanmas anlamna gelebilmektedir. Hibir film
yapmcs, kendi bireysel abalaryla filminin retimini ve
datmn yneten ekonomik ilikileri deitiremez. Bu
sistematik yapnn ileyii ile birlikte, iin banda mesaj
ve ekil aamasnda bir fikir olarak yola kan rnler
olan filmler, yapmclarnn bile ekonomik sistemde hzl
ve radikal bir deiimi etkileyemedikleri bir srecin
nesneleri haline gelmektedirler.
Her sinema filmi ekonomik sistemin bir paras
olduu iin ayn zamanda ideolojik bir sistemin de
parasdr. nk "sinema" ve "sanat" en genel ekilde
ideolojinin toplumsal hayata uzanan dallar olarak kabul
edilebilirler. Hepsinin ideoloji sarmal iinde kendilerine
ayrlan yerleri vardr. Sistem kendi doasna krdr fakat
buna ramen aslnda bu yzden, btn paralar bir araya
geldiinde ok ak bir resim olutururlar. Sinema kendi
usulnce gerei yeniden oluturmaktadr, fakat film
yapmclnn aralar ve teknikleri kendileri de ortadaki
"gerekliin" bir parasdrlar ve gereklik hkm sren
ideolojinin bir ifadesinden baka bir ey deildir. Bu
adan bakldnda kamerann kavrayan ya da daha ok
somut gerekliindeki dnya tarafndan doldurulan bir
alet olduunu savunan klasik sinema kuram ok anlaml
grnmemektedir. Aslnda kamerann kaydettii ey
baskn ideolojinin belirsiz, dzenlenmemi,
kuramsallatrlmam, dnlmemi dnyasdr denilse
yanl olmayacaktr [17]. Sinema dnyann kendi
kendisiyle iletiim kurduu dillerden birisi olduundan,
btn diller gibi ideolojinin szgecinden geerek
oluturaca her tr gereklik de ideolojinin yeniden
retilmesinden baka bir ey olmayacaktr. Ak bir
ekilde politik ierii olan filmlerin says gn getike
artmaktadr. Yalnz bu filmler dorudan ya da dolayl
olarak iine yerletirildikleri ideolojik sistemi etkili olarak
eletirmezler. nk, onlar sorgusuz sualsiz ideolojik
sistemin kulland seslendirme metodunu ve
betimlemesini benimsemektedirler. Sinemann yaps
insanlarn ideolojiyi grmesine izin verirken, hem de onu
iaret ve ifa etmektedir. Netice itibaryla her halde
sinema iinde yaad ideolojiye hizmet eder bir yap
iindedir. Bat dnyasndaki edebi eletiri tarihinin,
Eflatun'un benzetme sanatnn yanltc, duygusal olarak
rahatsz edici, ahlaki olarak da yanlla yol ac gren
pheci yaklam ve Aristo'nun ayn olguyu ciddi,
disiplinli ve hislerin boalmasn salayc olarak gren
gr arasndaki atmadan kaynakland ve
Mustafa MENCTEKN
simgelerin nemiyle ilgili tartmalarn hala devam ettii
sylenmektedir [14].
VIII. ZDELEME
Sinema seyircileri hemen her zaman sinema
filminde yer alan figr ve imajlarla bir seri zdeleme
srelerine girmektedir. Bu sre zdeleme kelimesinin
kapsamyla tam olarak ifade edilmesi hayli g olan bir
zdelemedir, nk kelime seyircinin basit bir ekilde
merkezi karakterlerden biri veya birkayla (grne
katlma, tarafn tutma ya da holanma ekilleriyle kendini
gsteren) zdelemesi eklinde alglanmaktadr. in gelebilmektedirler. Dier bir ifadeyle imajlar insanlar
kkeninde filmlerde gerekleen zdeleme iki aamal
bir zdelemedir. lk nce sinema aracnn kendisiyle bir
zdeleme gerekletirilir; ikinci olarak ta narsistik bir
durula, perdedeki herhangi bir insan figr, ya da insan
andran robot ya da hayvanlarla gerekletirilen
zdelemedir. Perdedeki figrlerle seyircinin kendini
zdeletirmesi kavram, psikanaliz bilimi tarafndan
tanmlanan bir seri psiik srele sinema izleme srecinin
kimi ortak noktalar olmasndan kaynaklanmaktadr.
ncelikle bir ferdin kendini bir imaj olarak alglamas sz
konusudur: bir bireyin kendi vcudundan ayr olarak,
kendinin dnda alglad bir imaj. Freud bu durumu
izah iin sudaki aksine ak olan Narsisus rneini
kullanmaktadr. Bu meselenin de iki safhas vardr:
ncelikle bir ferdin kendi grntsn (imajn)
bakasnn imajym gibi alglamas, ve bu imajn istenen anlamn ve mesajn retilmesinde ve aktarlmasnda,
arzu edilen bir imaj olmas. Lacan da bu durumu bir
ocuun kendi benliinin olumas srecinde kritik bir an
olarak tanmlamaktadr [4]. Kahramanla uyum iine
girme (alignment) ve kahramana sadakatla balanma
(allegiance), filmdeki bir karakterle zdeleme srecinde
iki farkl ekil olarak karmza kmaktadr. Uyum
oluturmada genel olarak karakterin/kahramann gittii
yol paylaarak, onun bak asna fiziksel anlamda itirak
edilirken, sadakatla balanma tr zdelemede
kahramann/karakterin deerlerinin paylalmasyla, onun
gr ve bak asna ahlaki anlamda bir katlmdan sz anlam, sinemann kendine zel dili, retorii, imgeleri ve
edilmektedir. Fakat genellikle bu iki tr zdeleme tr
birlikte bulunmaktadr [18]. Pek ok filmde kahraman
aktif olduu kadar edilgen bir pozisyon da sergiler.
Kahraman gnderilir, ona meydan okunur, ona yardm
edilir; kimi zaman da kahraman doal, sosyal ya da
doast engeller tarafndan bertaraf edilmeye allr sanatsal ayrmna urayan filmler arasndaki bu temelsiz
[5].
IX. SON SZ YERNE
majlarla abartszca aktarlan bilginin sezgi ve
arm esasna dayanan bir bilgi trne yol at ne [1] Bordwell, D. & Carroll, N. (1996). Post-Theory
srlecek olursa ortaya yle bir karmla
karlalmaktadr: dnme delile dayanr, bu
dnmeyi yaratan imaj bir delil hissini ve onun akla
dayal olmad inancn dourmaktadr. Bu dnme
trnn devinimiyle oluan dncelerin nedenlerinin
gsterilmesi istendiinde, ortalama bir bak as aslnda
her ey ok ak iddiasnda bulunabilir. Aslnda ise
imajlar erevesinde ekillenen bu dnme tarz,
nyarglar ve klieler yaratt iin sorgulanamaz bir
havaya girmektedir. Sonu olarak da bir imajla
tartlamayaca iin, bir film kahramanna meydan
okumak da asla mmkn olmamaktadr [4]. Bylelikle
filmlerde oluturulan imajlar istense de istenmese de
tartlmazlk zrhna brnerek dolayl bir idealletirmeye
ularlar. te yandan, modern toplumda yaygn olarak
ilevselletirilen g teknikleri insanlarn zihinlerini
imajlar iinde tuttuundan, bu imajlarn etkisiyle insanlar
kaderlerine, hayatn anlamna kar adeta ilgisiz hale
zerinde yle bir hakimiyet oluturur ki insanlarn byk
bir teknik maceraya adanmasna bir durum
sergilediklerini sylemek yanl olmaz. nsanlar adeta
kendilerini teknik gelimelere vakfeder gibi bir hale
girmektedirler ve imajlar da bu adann mkemmel
biimde dile getirilmesinde rol oynamaktadrlar. majlarn
desteiyle kendini ortaya koyan film kahraman
zdeleme iin uygun bir psikolojik zemin oluturarak,
insanlarda mevcut bulunan baba figrl bir lidere
balanma duygusunun sonuna kadar smrlmesine
imkan tanmaktadrlar.
Grselin szel ve yazl olana salad ak
stnlkle, geni evrelerin yaanan yzyla sinema
yzyl nvann vermesine yol aan sinematografi sanat,
ulusal kadim dilleri akn, milletler ve topluluklar st,
corafyalar st nitelik tayan kendine ait zel bir dil
ortaya koymaktadr. Bu zel dilin yine snrlar akn zel
retorii sayesinde, dramatizasyonun arlk tad
sinemasal zdeleme gereklemektedir. zdelemeye
olanak salayan bu zel yap da nihayetinde sinemann
oluturduu ve aktard anlam ve mesajlar ideoloji
balamlaryla kaynatrmaktadr. Ek olarak, ortalama bir
deerlendirmeyle ok ak gibi grnse de ou zaman
belli bir kapallk ve katmanllk sergileyen sinemasal
sembolleri ilevselletirmesiyle olutuu iin, ancak
anlan elementlerin deiik boyutlarda incelenmesi
sonucu belli bir belirlilik kazanmaktadr. Belki de
sinemasal anlamn temelindeki bu yaptalar zamanla
kitlelere mal edildike, anlamszca popler/tecimsel ve
ve ilevsiz kategorizasyon da tarihin sayfalar arasnda
kaybolup gidecektir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Reconstructing Film Studies. Wisconsin: The University of
Wisconsin Press.
[2] Mc Gee, P. (1977). Cinema, Theory And Political
Responsibility in Contemporary Culture. New York:
Cambridge University Press.
265
Temmuz 2010.259-266.

[3] Moriel, L. (1998). The Sign of Zero: Semantics of Seeing,

Perceiving, and Believing. Film-Philosophy, 2(34),
November. (http://www.film-philosophy.com/vol2- Mustafa MENCTEKN
1998/n34moriel). [17.06.2004].
mmencutekin@yahoo.com
[4] Ellis, J. (1992). Visible Fictions: Cinema, Television,
Video. New York: Routledge Publications.

[5] Nichols, B. (1981). Ideology and The Image. Bloomington:
Indiana University Press.
[6] Devereaux, L. & Hillman, R. (1995). Fields of Vision:
Essays in Film Studies, Visual Anthropology and
Photography. London: University of California Press.
[7] Szen, M. (2003). Sinemada Renk. Ankara: Detay
Yaynclk.
[8] Burgin, V. (1996). In Different Spaces. London: University
of California Press Ltd.
[9] Wollen, P. (1998). Signs and Meaning In The Cinema.
London: Bfi Publishing.
[10] Ellul, J. (1998). Szn D. (ev.: Arslan, H.). stanbul:
Paradigma Yaynlar.
[11] Esslin, M. (1991). TV Beyaz Camn Arkas. (ev.:
iftkaya, M.). stanbul: Pnar Yaynlar.
[12] Jensen, K.B. (2000). A Handbook of Media and
Communication Research. London & New York:
Routledge Pub.
He graduated from METU ELT in 1991, taught in many
varying institutions and started MA in Fatih University, in
English Language and Literature department, in 1998.
Overwhelmed by the outstanding language of the film as
a particular genre, he applied and finished a PhD program
on cinema in Istanbul University, Faculty of
Communication in 2001. He directed and has been
directing all his academically interest to comprehend this
magical style of cinematic communication so far. The
technical, psychological, sociological and communicative
aspects of cinematic language are just some of the wide
range of the fields he has been studying and searching.
His background of languages and literature lays a firm
ground for his further interdisciplinary studies. He is a
perfect practitioner of English language and able to
communicate in German. He has penned and published
several articles in Turkish and English about the
communicative and morphological sides of film and
cinema. He has translated a book from English to Turkish,
and recently preparing a book titled acting for cinema.
His personal hobbies include active guitar playing, new
cultures, and philosophy of visuality, languages, poetry
and scenario.

[13] Bryan, B.M. & Boyd, H.D. (1975). Writing About

Literature and Film. NewYork: Harcourt B.J. Inc.

[14] Rosenstone, R.A. (1995). Revisioning History. New Jersey:

Princeton University Press.

[15] Adorno, T.W. (2001). The Culture Industry. London &

New York: Routledge Pub.

[16] Marr, D. (1982). Vision. New York: W.H.Freeman and

Company.

[17] Easthope, A. (1999). Contemporary Film Theory. New

York: Longman Critical Readers.

[18] (http://www.sensesofcinema.com/contents/00/5/
rhetoric2.html). [27.07.2004].

266