GAZZLNN NEDENSEL ZORUNLULUU ELETRSNE

BR FLOZOF OLARAK BN RDN TEPKS

Yrd. Do. Dr. Hasan AYDIN

OM Eitim Fakltesi
haydin@omu.edu.tr

slam dnyasnda, Gazzl ile balayan Tehft gelenei, slamn klasik anda farkl geleneklerin
birbiriyle olan tartmalarn irdelemek iin nemli bir balang noktas sunar. Tartmalarn hepsi
ilgi ekici olmakla birlikte, bu makalede, sadece, Gazzl-bn Rd tartmasnda merkezi bir yere
sahip olan nedensellik tartmas irdelenecektir. nce Gazzlnin doal nedenselliin zorunluluu
dncesine ynelttii eletiriler, ardndan da bir filozof olarak bn Rdn Gazzl karsnda
nedensel zorunluluu savunusu ele alnacak, tartmalarn dayand ontolojik ve epistemolojik zemin
ana hatlaryla gzler nne serilmeye allacaktr. Tartma gerekten ok nemlidir; zira pek ok
doulu ve batl modern aratrc, Gazzlnin nedenselliin zorunluluunu eletirisini, onun eletirel
sylemine bal olarak nedenselliin yadsmas olarak yorumlam ve nedensellik dncesi bilimde
gl bir ilev yklendii iin, Gazzlyi slam dnyasnda yaanan duraklamann ba msebbibi ilan
etmitir.

1. Giri:

slamn klasik anda, zellikle IX. yzylda Helenistik kltrn slam dnyasna giriiyle, slam
dnce geleneinde, kelmclarla filozoflar arasnda, gerek Tanr gerekse evren algs konusunda belli
bir ayrma ve krlmann yaand gzlenir. Bu krlmann, daha balangta Mutezil kelmclarn
filozoflarn grlerini eletirmelerine yol at, ayn eletirilerin Ear dnrlerce de yrtld
grlmektedir. Gazzlnin saptamasna baklrsa, filozoflara ynelik erken dnem kelmclarn
eletirileri ok clzdr, uzman olan kiiler bir yana sradan insanlar bile ikna etmesi sz konusu
deildir. Kukusuz slam filozoflar da kelmclara dnk yer yer eletirel sylemler benimsemilerdir.
Ancak tartmann entelektel dzeyde dorua ulamas, Gazzl ve bn Rd arasna yaanan Tehft
(tutarszlk) tartmalarnda ortaya kar. Gazzl, halktan gelen birisi olarak, daha ok saraylarda
danmanlk yapan ve hkmdarlarn desteiyle alma ve ktphane bulma ans elde eden
filozoflar ve onlarn sekinci sylemlerini eletirmeye ynelir. Kukusuz bu eletirel sylemlerin
ortaya kmasnda, Gazzlnin halktan birisi olarak Seluklular dneminde siyasal anlamda
glenmesi, vezir Nizm el-Mlk vastasyla Nizamiye medresesine atanmas, Batnilik tehlikesi
yznden Seluklularn siyasal olarak Ear dnceye kaymas ve Batniliin felsefi dnceden
beslendiine inanlmas, slam dnyasndaki Snn-Btn temelinde yaplanan ideolojik
paralanmann nlenmesi gerei gibi pek ok tarihsel-nesnel nedenler sz konusudur. Kukusuz bu
eletirel sylemde, Gazzlnin yklendii siyasal-tarihsel misyona ek olarak, onun kukucu doas,
hakikat peindeki bilgi hrs, dinsel endieleri, filozoflarca savunulan sekinci syleme tepkisi,
filozoflarn hakikatin bilgisini tekellerine almalarnn doruluuna inanmama gibi znel nedenler de
gsterilebilir. Bu nesnel ve znel itkiler altnda, mesleki kariyerine kelmdaki baarlaryla ulaan
Gazzl, Nizamiye medresesinde alrken arkasna ald siyasal destekle huzur iinde alma
imkan bulmu, iki yln filozoflarn dnceleri ve onlarn hakikat anlaylarn irdelemeye ayrm
ve bu irdeleme sonucu filozoflarn grlerinin nesnel bir zetini veren Maksd el-Felsifeyi
yazmtr. Ardndan yirmi soruna indirgedii filozoflarn tartmal grlerini Tehft el-Felsife adl
yaptnda filozoflarn kulland felsefi yntemi kullanarak kkl bir eletiriye tabi tutmutur. O bu
tutumuyla bir kelmc olarak felsefi yntemi etkin bir ekilde kullanmasyla dikkati eker ve daha
sonra kendisini Tehft et-Tehft adl yaptyla eletirmeye ynelen bn Rd, onu, kimi
eletirilerindeki baars yznden hakl bulmaktan kendini al koyamaz. Gazzl, 17 sorunda
filozoflar bidate dmek, hususta ise, dini inanlara ters dmek ve dinin kimi ilkelerini
yadsmakla sular. Onun filozoflar dinsizlikle sulad husus, evrenin ncesizlii, Tanrnn
tikeleri tmel bir biimde bildii ve ahiretin maddi deil, ruhsal olduu savlardr. Gazzl bylelikle
Tehft geleneini balatm, yaamnn sonlarna doru ele ald otobiyografik nitelikli el-Munkiz
min el-Dall adl yaptnda da ayn eletirel tavrn srdrmtr.
Gazzlnin eletirileri yaklak bir asr yantsz kalm, onun felsefeye ynelttii eletirilere yant,
islamn dousundan deil, batsndan gelmitir. lk yant bir filozof olarak bn Tufeylden gelmi,
ancak clz kalmtr. Endlsl nl dnr bn Rd, Gazzlnin yaptlarnn halk hakikat dman
yapt, halka almamas gereken gerekleri cedeli bir sylemle halka at, slamn ruhuna aykr
grler savunduu inancyla, onun Tehft el-Felsifede ortaya koyduu eletirileri, teker teker ele
alm, incelemi ve eletirmitir. Yer yer, Frb ve bn Sn karsnda, Gazzlyi hakl bulan, ama
daha ok Gazzlnin filozoflarn grlerini yanl aktard ve arptt, ya da yeter dzeyde
anlayamad anlayn dillendiren, yine yer yer Frb ve bn Sny Aristotelesi yanl anlamakla
sulayan bn Rd, zellikle Gazzlnin filozoflar dinsizlikle sulad hususlarda, onu haksz
bulmutur. bn Rd, eletirilerinde nesnel davranmak adna, nce Gazzlnin dncelerini aktarm,
ardndan da, felsefi bir yntem ile, analitik olarak savlar inceleyerek ele almaya zen gstermitir.
Kukusuz Gazzl ile balayan Tehft gelenei, slamin klasik anda yaanan oulcu
tartmalar grmek ve farkl geleneklerin birbirleriyle olan tartmalarn irdelemek iin nemli bir
balang noktas sunar. Tartmalarn hepsi ilgi ekici olmakla birlikte, biz burada, sadece Gazzl-bn
Rd tartmasnda merkezi bir yere sahip olduuna inandmz 17. tartmay imleyen nedensellik
konusuna ilikin tartmay irdelemeye alacaz. 1 nce Gazzlnin doal nedenselliin zorunluluu
dncesine ynelttii eletiriler, ardndan da bir filozof olarak bn Rdn Gazzl karsnda
nedensel zorunluluu savunusu ele alnacak, tartmalarn dayand ontolojik ve epistemolojik zemin
ana hatlaryla gzler nne serilmeye allacaktr. Tartma gerekten ok nemlidir; zira pek ok
doulu ve batl modern aratrc, Gazzlnin nedenselliin zorunluluunu eletirisini, hakl olarak
nedenselliin yadsmas olarak yorumlam ve nedensellik dncesi bilimde gl bir ilev
yklendii iin, Gazzlyi slam dnyasnda yaanan duraklamann ba msebbibi ilan etmitir.
Kukusuz tek bir insan bir uygarlktaki dnsel geliimi durdurmakla sulamak tarihin nesnel
koullarn yeter dzeyde deerlendirmemek olarak alglanabilirse de, Gazzl gibi siyasal destek
bulmu, slam dnce tarihinin, zellikle kelm tarihinin Gazzl ncesi ve sonras diye
ayrmlamasna neden olmu bir dnrn dncelerinin hi etkisinin olmadn savunmak da pek
makul olmasa gerektir. Ama yine de bu etkiyi abartmamak gerektiinin altn izmek gerekir.

2. Gazzlde Neden-Sonu likisi:

Zorunsuzluk ve Yanyanalk

Gazzl, slam dnyasnda, genel bir kabul gren Tanrnn kudretini n plana kartan teosentrik
(Tanr odakl) anlayn en gl savunucular arasndadr. Kukusuz teosentirk anlayn izlerini, kimi
snrlamalar koymakla birlikte Aristotelesi gelenekten beslenen slam filozoflarnda da bulmak
olasdr. Ancak Gazzlnin teosentrizmi, byk lde Eari kelm ekolnden, zellikle hocas
Cveynden beslenmekte2, ve ekol daha Eb el-Hasan el-Earden beri Tanrnn kudretine vurguyla
Onun evrene anlk mdahalesine izin veren, evrende tek gerek zne olarak Tanry ve onun saltk
kudretini gren bir anlaya gnderme yapmaktadr. Earler bu anlay, n-sokratesi dnceye ilgi
duyduklar sylenen Mutezil dnrler araclyla rendikleri tz-ilinek metafiziiyle sistematik
bir zemine oturtmaya almlardr.3 Bu metafizik, ilineklerin ve tzlerin sreksizliini esas alan fena
ve beka teorisi uyarnca, paral ve anlk yaratmlara olanak salayan ve her trden geliim ve
deiimi, adet teorisine bal olarak Tanrnn anlk ve srekli mdahalesine balayan bir metafiziktir. 4
Anlan metafizik anlayn mirass ve savunucusu olan Gazzl, onu dinsel dnya grnn
temeline oturtmu ve bu metafizik anlayn sonularyla elien farkl metafizikleri Tanrnn
kudretini snrlad ve mucizeyi olursuz kld iin Snn slama aykr bularak yadsmaya
almtr.5 Onun ksmi nedensellie yer veren kimi Mutezil dnrleri ve Pilotinusun sudur
kuram ile Aristotelesin erekselci nedensellik anlayn benimseyen, evrenin Tanrdan gne nn
gneten kmas gibi zorunlu olarak ktn, bu k srecinde, nce ayrk akllar olarak nitelenen
gksel varlklarn, onlarn dairesel hareketleri araclyla da, ay-alt evrende drt kke dayal
varlklarn olutuunu, bu nedenle evrende nedensel zorunluluun bulunduunu, yani Tanr tarafndan
belirlenen nesnelerin tabiatlarnn zorunlu sonularnn olduunu ileri sren ve ikincil nedenleri
onaylayan slam filozoflarnn metafizik anlaylarn eletirmeye ynelmesi, Ear gelenekten
devrald metafizik anlayn ve slam dinsel bildirilerini tanrsal kudret arlkl yorumunun bir
sonucudur. Anlk yaratma olanak salayan, ikincil nedenleri dlayan tz-ilinek metafizii, her eyi
dorudan Tanrnn eylemi olarak grd ve evrende gzlemlediimiz olaan ak tanrsal adete
(adetullah=snnetullah) balad iin, mucizev olgularn ortaya kmasna olanak salamakta,
Gazzlnin Tanrnn mlk olarak nitelendirdii evrende, Tanrnn her trden tasarrufta bulunmasna
izin vermektedir. Oysa nedenselliin zorunluluuna ve ikincil nedenlerin etkin olduuna inan, hem
Tanrnn kudretini snrlamakta hem de mucizevi olgulara yer brakmamaktadr. Bu yzden
Gazzlye gre, nesnelerin tabiatlar gerei zorunlu fiillerinin olduunu ve buna bal olarak nende-
sonu ilikisinin zorunluluunu savunan dnceler slamla rtmemektedir. Dolaysyla, Gazzlnin
dinsel kayglardan hareket eden nedensellik sorununa eilii, ncs olan Ear kelmclar gibi
olduka tepkiseldir ve bu nedenle o, sorunu tartrken nce Mutezile, ardndan da slam filozoflaryla
diyalektik ierisine girer.6 Onun nedensellik sorununa bakn ele almak iin iki grupla olan
diyalektiini irdelemek gerekmektedir.

3. Gazzl:
Mutezil Dou Kuramnn Eletirisi

Gazzlnin Mutezileye cephe alma nedeni, Bir bin Mutemir ve Muammer gibi kimi
dnrlerin, srekli ya da anlk yaratmaya kimi ynleriyle snr koyan, byk bir olaslkla Eski
Yunandaki tartmalara dayanlarak gelitirilmi dou (tevelld) kuramn savunmalardr.7
Gazzlnin dou kuram konusundaki tutumu elikilidir; nk el-ktisdta onu yadsrken el-
Maksadta onu onayladn ima eden ifadeler kullanr.8 Anlan dou kuram, bir eylemin ya da bir
nesnenin dierinden kmasn, bir baka deyile, domasn ifade etmektedir. 9 Onca bylesi bir
anlay, Tanrnn saltk kudretine snr koymasnn yan sra, evrende kimi etkin znelerin ve
evrenin kendine zg bir i ileyiinin olduunu ima eder ki, bu, Tanrnn dnda baka yaratclar
benimsemek, Ona ortak (irk) komak anlamna gelir. Ayrca onca bu tutum, eyleminin sonucunu
bilemeyen ya da eyleminden hi haberi olmayan bir varl, etkin klmaya alan bo bir
gayrettir.10 O, dou kuramn tartrken, evrendeki tm hareketlere rneklik tekil etmesi iin,
yzn hareketinin elin hareketinden meydana gelmesi, ceninin anne karnndan, bitkinin yerden
kmas gibi kt ve uslamlamann bilgiyi dourduu rneklerini verir ve tartmasn, yzk ve
elin hareketi rnei zerinde younlatrr.11 Onca, gerek eldeki gerekse parmaktaki hareket ilinektir
ve ilineklerin birinin dierinden kmas olanakszdr; zira onlarn varl anlktr. Ayrca elin
hareketinin bir ii de bulunmamaktadr. Bu durumda, yani ii olmayan eyden, bir hareketin
doduu sylenemez. Buna ek olarak, el, kendisinden kimi eylerin kaca, birtakm nesneleri
ieren bir varlk olmad gibi, hareket, elin znl, yani, kendisinden ayrlamayan bir nitelii de
deildir. Bu koullar altnda, yzn hareketinin, elin hareketinden doduunu sylemek iin,
hibir ussal neden yoktur.12 Acaba bu olguyu gzlem kantlayamaz m? Gazzl, parmaktaki
yzn hareketinin elin hareketinden doduunu, gzlemden hareketle biliyoruz diyene ise, u
yant verir: Sizin, bu hususun gzlem ile bilindiine dair sznz, kukusuz, cehalet ve
ahmaklktan baka bir ey deildir. Zira bu hareketin, sadece elin hareketiyle birlikte meydana
geldiini gzlemlemek olasdr. Fakat onun gerekten elden domu olduunu grmek imkan
dahilinde deildir.13 Gazzlye gre, eer anlan hareketi Tanr yaratmsa, gerek yzn gerekse
suyun hareketi olmakszn elin hareketini yaratmas gerekir, kar k da yersizdir. Zira onca,
imkanszn, g yetirilen nesne ve koul bulunmakszn koullunun var olmas ussal deildir.14
Anlan uslamlamasyla Gazzl, bir eylemin ya da bir nesnenin dierinden domasn, yan yanalk
ve birliktelik ilikisi olarak sunar ve bu tr ilikilerdeki zorunluluu sadece, imkanszlk ya da
koulla koullu arasndaki ilikiye indirger.15 Bylece zorunluluun d dnyada deil, mantksal
alanda geerli olduunu ima eder.16

4. Gazzl:
Filozoflarn Nedensel Zorunluluk Anlaynn Eletirisi

Gazzlnin filozoflarla girdii polemik, daha kapsamldr ve dorudan onlarn evren

kurgularn hedef almaktadr. O, filozoflarn evren kurgularn ele alrken bn Rdn de yer yer
deindii gibi, onlarn grlerini bir para saptrarak ele alr ve eletirebilecei bir biime sokar.
Nitekim, onca filozoflar, lk Nedenden (Tanrdan) yola kp, ayrk akllar ikincil neden kabul
etmek ve yetkinlii gittike azalan nedenler dizisi varsaymak ve nesnelerin tabiatlarn etkin
klmakla, grnen nedenlerle, sonular arasnda zorunlu bir ilikinin bulunduunu, neden olmadan
sonucun, sonu olmadan da nedenin varlnn, g ve imkan dahilinde olmadn ileri
srmlerdir.17 Oysa, Gazzlye gre, bylesi bir tutum, hem tanrsal kudretin snrszln hem de
tanrsal dete aykr eylemleri imleyen mucizelerin yadsnmas sonucuna gtrr. O yle der:
Doadaki olgularn olaan akn, son derece zorunlu bir ak olarak gren kimseler, btn bu
mucizev olaylar imkansz grm olurlar.18
O, Tanrnn saltk kudretini temellendirmek ve evrende mucizelerin olas olduunu gstermek
iin, filozoflarn zorunlu iliki dedikleri eyin, varlkbilimsel bir zorunluluk mu, yoksa salt
bilgikuramsal, yani, mantksal bir zorunluluk mu olduu sorusundan yola kar. Bir baka deyile,
zorunlu iliki denilen ey, d dnyada m, yoksa sadece zihinsel alanda m geerlidir? Onun
kansna gre, neden-sonu ilikisi zorunlu bir iliki deildir; en azndan d dnyada ve nesnel
gereklikler alannda byle bir zorunluluktan sz edilemez. Onca, iki ey arasnda zorunlu bir
ilikiden sz edebilmek iin, bu her iki eyden birinin kabul, tekinin kabuln, birinin reddi de,
dierinin reddini; birinin varl tekinin varln, birinin yokluu da tekinin yokluunu zorunlu
klmas gerekir.19 Ona gre, bu koullar tayan bir iliki, d dnyadaki olgular alannda deil, salt
mantksal alanda geerlidir ve zdelik, ilem, kaplam, aykrlk gibi kategorilere zgdr. Onca,
bu zorunluluu, nesneler dnyasna tamak bilgisizlikten kaynaklanmaktadr. 20 Gazzl anlan
savn ortaya koymak iin, iki ana yntem benimser. lk yntem, dorudan kendi anlayndan
hareket etme yntemidir. kincisi ise bir eytiim (cedel) yntemi olan, msellemt, yani, kartn
grnden hareket etme yntemidir.
Gazzl, kendi grnden hareket ettiinde, doada neden olarak dnlen ey ile sonu
olarak dnlen ey arasndaki iliki bizce, zorunlu bir iliki deildir diye balar ve susuzluu
gidermekle su imek, doymakla yemek yemek, yanma ile atein ilimesi, aydnlkla gnein
domas, lmle boynun kesilmesi, iyileme ile ilacn iilmesi gibi gzleme dayal ilikilerde, ve
bu ilikilere dayanan tm zanaatlarda, birinin dierini gerektirmesi gibi bir durumun olmadn21
syler. Onca, aralarnda iliki bulunan tm bu olgular, Tanrnn ncesiz takdirinde bulunmaktadr
ve Tanr bunlar birbiri ardnca yaratmaktadr. Onun kansna gre, anlan ilikiler, kendi zlerinde
ayrlmay kabul etmeyen ilikiler deildir; tersine, yemek yemeden doymay, boyun kesilmeksizin
lm yaratmak ve boyun kesildii halde yaam srdrmek ve bunlara benzer tm ilikileri
yaratmak Tanrnn gc dahilindedir. 22 Gazzl, anlan anlayn, ate-pamuk rneinden
hareketle temellendirmeye giriir. Onca, olaan det uyarnca, ate pamua yaklatrlnca pamuk
yanar; ancak bu, onlarn birbirine demeksizin, pamuun yanp kl olamayaca anlamna gelmez.
nk yanmay meydana getiren zne, filozoflarn sand gibi, ate deil, Tanrdr; nk ate,
canszdr ve canszlarn hibir etkinlikleri yoktur.23 O yle der: Pamukta siyahl ve paralarnda
ayrlmay yaratmak, onu yakmak ve kl haline getirmek suretiyle yanmaya neden olan varlk
Tanrdr. Tanr, byle bir eyi, ya melekler aracl ile ya da hibir arac bulunmakszn meydana
getirir.24 te yandan, filozoflarn, ate dokunduu anda, yanmann gerekletiine ilikin tek
kantlar gzlemdir. Oysa gzlem, nedenin sonula birlikte, yan yana ve bir arada bulunduunu
gsterir; hibir deneyim, sonucun nedenden ktn gstermez. O, bu olguyu yle dillendirir:
Oysa bu gzlem, yanmann atee temas srasnda meydana geldiini gsterir; yoksa, onun
tarafndan meydana getirildiini deil. Aka grlmektedir ki, bir eyle ayn anda var olmak, o
ey tarafndan meydana getirilmeyi gerektirmez.25
Gazzlye gre, pamuun yanmasnn ateten kaynakland sans, Tanrnn anlk
yaratmlarn imleyen deti sonucu, her defasnda, atele pamuu yan yana ve birlikte gzlemekten
kaynaklanan psikolojik alkanln rndr.26 Bylece Gazzl, neden-sonu ilikisini, daha sonra
nl ngiliz filozofu David Humeda karlatmz gibi alkanla indirger27 ve ilikideki
zorunluluu reddeder. Onca, baba ile cenin arasnda da birliktelik ve yan yanalk ilikisi
bulunmasna ramen, Tanrnn varlna inanan filozoflar, babann, ne spermay rahme brakmak
suretiyle ceninin znesi ne onun yaamasnn ne grmesinin ne de iitmesinin nedeni olduunu ileri
srerler.28 Onlarca da, tm bu olgular, Tanrnn dorudan ya da melekler aracl ile meydana
getirdii eylemleridir. Ancak onlar, dier olgular sz konusu olduunda, yan yanalk ilikisini
zorunlu iliki saymaktadrlar.29 Gazzl, byle dnen insanlar doutan kr olup sonradan gz
alan insana benzetir.30 Onca, yan yana ve birlikte olan olgularn birinin dierini gerektirmedii
anlayn filozoflarn ileri gelenleri de kabul etmilerdir. Hatta onlar, nesnelerin yan yana olmalar
ve birbiriyle ilikilerinin farkl olmas halinde, ortaya kan ilinti ve olgularn, sadece biimlerin
vericisinden, yani melek ya da meleklerden ktna inanmlardr. Hatta onlara gre, renklerin
biimlerinin gzde izlenim brakmas, biimleri veren varlktan kaynaklanmaktadr. Onlarca,
gnein domas, salam bir gz ve renkli cisim, yalnzca mahalli, bu biimi kabul etmeye
hazrlayan ve yetkin klan unsurlardr. Gazzlye gre onlar, bu anlaylarn her olaya
uygulamlardr. Onca bu onay, atein yanmann, ekmein doymann, ilacn saln vb. znesi
olduu iddiasn geersiz klmaktadr.31
Gazzl, ardndan, nceli olan nesnelerin, kendi ilkelerinden zorunlu olarak ktn kabul
eden, fakat biimleri almaya hazrlkl olmann, bu evrendeki grnr nedenlerden kaynaklandn
syleyen filozoflarla tartmaya giriir.32 nk onlarn kansna gre, bu ilkelerden nesneler,
isteme ve seme yoluyla deil, n gneten kmas gibi, zorunlu ve doal olarak kmaktadr
ve mahaller alclk bakmndan yeteneklerinin farkl oluu nedeniyle farkllk gsterir. Szgelimi,
parlak nesne, gnein nlarn alr ve bir baka yeri aydnlatmak zere yanstr; mat cisim ise, onu
kabul etmez. Baz nesneler gnete yumuar, bazs ise sertleir. Bunun gibi, ilke tek olduu halde,
mahaldeki yetenek hallerinin farkllndan tr, eserler farkllar.33 Gazzl, bylesi bir anlayn,
atee atldnda, brhmin yanmamasnn olanaksz olduu sonucunu douracan syler;
nk, onca bu durum, iki para pamuun, ayn lde atele temas etmesi halinde, birinin yanp,
dierinin yanmamasnn olanakszlna benzemektedir. Nitekim ona gre, anlan gr
benimseyen filozoflar, Hz. brhmin, atee atldnda yanmamasnn sadece iki ekilde
tasarlanabileceini, ama ikisinin de olas olmadn ileri srmlerdir. lki, ateten scakln
kaldrlmasyla olabilir ki, bu atei, ate olmaktan karr. kincisi ise, Hz. brhmin ta veya atein
etki etmeyecei bir maddeye dnmesidir. Oysa bu da, brhmi brhm olmaktan karr. 34
Gazzl anlan sava, iki yant vermektedir. lk yant, irade tartmasyla ilintilidir ve onca, ne ilkeler
ne de Tanr, zorunlu olarak bir eylem meydana getirir. Tm eylemler irad olunca, pamukta
yanmann meydana gelmesi de irad bir eylem olur. u halde iradesiyle, pamukta yanmay yaratan
Tanrnn, yine iradesiyle onda yanmay yaratmamas olasdr.35
Bylesi bir sav, yani, nedenle sonu arasnda zorunlu ilikiyi yadsyp, her eyi tanrsal irade
ve kudrete balamak bir takm imkansz durumlarn kabulne yol amaz m? Gazzl kartlar
adna bu soruyu yneltip, onlarn verebilecei olas yant yle betimler: yle diyenler olabilir:
Byle bir anlay, irkin birtakm olursuz sonulara ulalmasna yol aar. nk sonularn
nedenlerden zorunlu olarak ktn inkar edip, bunlar yaratcnn iradesine baladmz ve
iradenin de, belirlenmi zel bir yolu bulunmayp, eitli dallara ve trlere ayrlmas mmkn
olduu takdirde, her birimizin, yrtc bir aslann, alevli atelerin, grkemli dalarn ve silahlarla
donanm dmanlarn karsnda bulunduunu, fakat Tanr, her birimizde grme duyusunu
yaratmad iin, onlar grmediini olas saymak gerekir. Yine, evinde kitap brakan kimsenin,
onu, eve geri dndnde, yakkl ve becerikli bir ocua ya da bir hayvana; evde brakt
ocuun kpee, kln gzel kokulu bir nesneye, tan altna ve altnn taa dnm halde
bulunduunu mmkn grmek gerekir. Bu kimse, kendisine, sz konusu hususlara dair bir ey
sorulduunda, yle diyebilir: u anda evde neyin olduunu bilmiyorum; tek bildiim ey, evde
bir kitap brakm olduumdur; bu kitap belki de, u anda bir at olmu ve ktphaneyi, idrar ve
dksyla kirletmektedir; yine evde bir para ekmek brakmtm, belki de o, u anda, elma aacna
dnmtr; nk Tanrnn her eye gc yeter; atn spermden, aacn ekirdekten yaratlmas
zorunlu olmad gibi, herhangi bir eyden yaratlmas da zorunlu deildir; belki de Tanr, daha
nce var olmayan, birtakm nesneler yaratmaktadr. Nitekim, daha nce hi grmedii bir insana
bakan bir kimseye, bu domu mudur diye sorulursa, biraz durakladktan sonra yle diyebilir:
arda satlan kimi meyvelerin insana dnm olmas olasdr; ite kendisine baktn insan
budur; nk Tanrnn, mmkn olan her eye gc yeter. Szn ettiimiz ey mmkndr;
dolaysyla, insan tereddt iinde kalmadan edemez.36
Gazzlnin, sisteminin gtrebilecei anlan olas sonua verdii yant, bunlarn imkansz
eyler olmad; bunlar znde imkansz sayanlarn tanrsal adetin zihinlerinde yaratt
koullanmln etkisinde olduklar; ancak Tanrnn bu trden mmkn eyleri her an yaratmayp,
sadece mucize anlarnda yaratt eklindedir.37 Onca Tanr, olaan zamanlarda, detini
deitirmeyeceine ilikin, bizde, bir bilgi yaratmtr.38 Kald ki Tanr, detini bozsa bile, bu pratik
yaam olursuz klmaz; nk Tanr, det deitiinde, deiime kout olarak bizdeki bilgiyi de
deitirir. nk her ey gibi bilgiyi de O yaratmaktadr.39
Gazzlnin filozoflara ikinci yant verirken benimsedii yntem, onlarn grlerinden
hareket etmektedir. Onca, atee iki para pamuk yaklatrldnda, atein onlar zorunlu olarak
yakt ileri srlse bile, yine de, herhangi bir peygamber atee atldnda, onun yanmamasn olas
grmek mmkndr. nk Tanr, ya atein ya da Hz. brhmin niteliini deitirebilir. Bu yolla,
Tanr ya da melekler, atete scakln, kendi cismiyle snrl, o cismin dna tamayan ve
bylelikle, scakl kendisi ile birlikte kalan ve onun biim ve hakikatini alan; fakat, scakl ve
etkisi bunun tesine gemeyen, bir nitelik yaratr; ya da onlar, kiinin bedeninde, onu, et ve kemik
olarak kalmaktan alkoyan bir nitelik var eder ve bu nitelik, atein etkisini ortadan kaldrr. Nitekim,
ona gre, kendisini talkla ovalayan ve ate ocana oturan kimseleri atein yakmadn
grmekteyiz.40 Ayrca Tanr, madde her eyi alc olduundan, szgelimi, toprak ve teki unsurlar,
bitkiye; kendilerini hayvan yemesiyle kana; sonra kan spermaya dnr; daha sonra da, sperma,
rahimde yerleerek, canl varlk tabiatn alr; bu durum, doann olaan aknda ok uzun zaman
almasna ramen, olaandan daha ksa bir zamanda, olmasn, hatta bunu gz ap yumuncaya
dein geen ksa bir srede gereklemesini salayamaz m? Bylece doadaki, grnrdeki
neden-sonu ilikisinin yan yanal yadsnmadan, olaanst eylerin gereklemesi ve mucizenin
ortaya kmas olas olur.41 Gazzl, filozoflarn yamurun yamas, yldrmlarn dmesi, yerin
sarslmas gibi, peygamberin nefs gcyle meydana getirmesini olas saydklar eyleri, aracsz
olarak ya da meleklerin aracl ile Tanrya balamay nerir. 42 Bu trden olgularn gerekleme
annn da, peygamberin eriat tesis etmek iin, yardma muhta olduu an olarak sunar. 43 Ardndan
yle der: Btn bunlar filozoflarn grlerinin hedeflerine uygundur ve grlerinin zorunlu
sonucudur.44 Onca filozoflar, drt kkn farkl oranlarda birleerek, belli bir nesnenin biimini
almaya hazr olmasn ve bu biimi almasn, gksel etkilere baladklarndan ve evrende bir takm
tlsml olaylar olas grdklerinden, anlan sonular kabul etmelidirler. 45 Bu koullar altnda,
onlarca da, Tanrnn ussal adan mmkn olan eyleri yapabileceini yadsmak
olanakszlamaktadr.46 Gazzlye gre, tecviz kuram gerei Tanrnn yapamayaca imkansz
eyler, sadece, elimezlik ilkesine aykr hususlardr. Bunlar ise, bir eyi ayn anda hem kabul
hem reddetmek, genel olan reddedip zel olan kabul etmek ve biri reddedip ikiyi kabul
etmektir.47 Bunlarla ilgili olmayan tm durumlar olasdr ve Tanrnn gc dahilindedir. Bu
nedenle Tanr, l insann elini hareket ettirip, onu oturan ve elinin hareketinden dzenli bir yaznn
kmasna ve buna benzer tm olaanst eyleri yapma gcne sahiptir; bunlar dete aykr
grnseler de, znde imkansz eyler deildir.48
Gazzlnin filozoflarla tartrken benimsedii tutum, aslnda tanrsal srekli yaratmay,
grnrdeki neden-sonu ilikisinin yan yanaln yadsmadan gerekelendirmeye ve bu
koullarda mucize gibi olaan d olgular temellendirmeye dnktr. Anlan grn ifade tarz,
Tehftte, ortaya konduu biimiyle, sanki Gazzlnin kendisinin gerekte katlmad bir gr
olduu gibi bir izlenim uyandrmaktadr. Nitekim o, yer yer Tehftteki kimi dncelerinin
dorudan kendi gr olmadn ifade eder.49 Ancak, onun hayatnn son dnemlerine doru
kaleme ald eserlerde, oradaki grlere benzeyen grlere rastlanr. Nitekim, o, el-Maksadta,
evrende srekli bir neden-sonu ilikisinin olduu izlenimini veren, zaman sand rneine
bavurur. rnek, her olayn bir baka olaya bal olduu, hatta bir eylemin dierinden doduu
izlenimini uyandrr.50 Onun verdii mekanik rnek, evrenin kendine zg bir i ileyiinin olduu
sansn dourur. Ayn olgu, evreni birbirine neden-sonu ilikisiyle bal bir siyas-idar yapya
benzetmesi ve insan bedeninin ileyiiyle evrenin ileyii arasnda yapt benzetmede de ortaya
kar. Her eyin tmel nedenlere bal olduu, bu nedenlerin deimez olduu ima edilir. 51 Anlan
rneklerin en ilginci, zaman sand rneidir ve onun ileyii btnyle mekaniktir. Mekanik bir
evren kurgusu, bilindii gibi mucizeyi olursuz hale getirmekte; evrenin kendine zg deimez bir
i ileyiinin olduunu ima etmektedir. Acaba, durum byle midir? Ya da Gazzl, en azndan
mekanik rnek verdii el-Maksadda, Tanrnn sonula bir arada, yan yana yaratt nedenin,
sonucu zerinde etkili olduunu sylemekte midir? Gazzlnin bu soruyu nasl yant verdiini,
anlan yaptn, Tanrnn yarar veren (nfi) ve zarar veren (dri) adn aklad blmde
yakalamak olasdr. O, yarar ve zarar verenin araclar deil, Tanr olduunu, doal neden olarak
grnen eylerin, sonucu zerinde etkili olmadn ifade eder ve arac unsurlar vesile olarak
niteler.52 Ayn anlay, ayn yaptn bir baka pasajnda yle ifade edilir: Tek gereksinim duyulan
Tanrdr; nesneler ancak, Onun sayesinde varlk ve sreklilik kazanmaktadr. Sen yemee, suya,
yere, ge, muhta olduunda, sakn Tanrdan bakasna gereksinim duyduunu sanma Sonra
sakn, yavrunun annesine muhta olduunu sanarak, Tanrya gereksinimi bulunmadn dnme.
Onun, gereksinim duyduu tek varlk, Tanrdr. Zira, annesinin memesindeki st, annesinin ona
kar olan efkatini yaratan Tanrdr.53 Gazzlnin bu sylemi, hangi nedeni ele alrsak ele alalm,
tpk Tehft ve el-ktisdta savunduu gibi, Tanrnn dndaki tm nedenlerin, sonucu zerinde
etkili olmadn gstermektedir. Neden ve sonu tanrsal adet gerei yan yana bulunmakta, biri
dierini tanrsal yaratmayla var klmaktadr.54 Bu durumda, Gazzlnin evrenin, kendine zg bir
i ileyii olan ve nedenin sonucunu var kldn ima eden zaman sand gibi mekanik bir rnei
kullanmasnn anlam var mdr? Sz ona brakalm; zira o zaman sand rneinden sonra, bu
soruya yant tekil edebilecek ilgin bir ifadeye yer vermektedir: Tanrsal ileri, rf rneklerle
anlatmak zordur; fakat rneklerden maksat, benzetme yapmaktr. Sen rnei brak, amaca kulak
ver; benzetme ve rnekten sakn.55

5. bn Rd:
Gazzlnin Nedensel Zorunluluun nkarna Tepki

Earlerin, bu arada da Gazzlnin birtakm dinsel kayglarla nedensel zorunluluu ve

nesnelerin tabiatlarn, kimi Mutezil dnrlerin ve filozoflarn grlerinin eletirisinden yola
karak yadsmalar, slam filozoflarnca tepkiyle karlanmtr. Bu tepkiyi sistemli bir biimde ele
alan dnr bn Rddr. O, Gazzlnin filozoflarn dncelerini rtmek iin kaleme ald
Tehft el-Felsifeye kar yazd Tehft et-Tehft adl yaptnn tabiat blmnde ve Fasl el-
Makl ve el-Kef adl yaptlarnn eitli blmlerinde konuyu eletirel bir yntemle irdeler. bn
Rd, ncelikle, Aristotelese dayanarak nedensel zorunluluu ve nesnelerin tabiatlarnn
yadsnmasnn bir tr safsata olduunu, bunun neden-sonu ilikisinin yadsnmas anlamna
geldiini, bylesi bir yola ba vuran kiinin ya gnlnde olan diliyle yadsd ya da safsataya
dayal bir kukunun peinde olduunu belirtir ve ardndan sz konusu inkarn dourduu sorunlara
deinir. Onca, duyularla alglanan ilikiler gerek ilikilerdir ve bilgi ile neden-sonu ilikisi
arasnda sk bir ba vardr. Bu nedenle doal nedenselliin inkarnn, varlkbilimsel, bilgikuramsal
ve din felsefesi asndan pek ok olumsuz sonucu vardr. Biz, bn Rdn syleminden karak
bu eletirileri alt madde halinde zetlemeye alacaz.
1. bn Rde gre, nesneler arasndaki doal ilikileri yan yanalk ve birliktelik ilikisi olarak
grp, nedensel zorunluluu, bir dier deyile, nedenin sonu zerinde etkili olduunu ve
nesnelerin zsel doasnn bulunduunu yadsmak ve evrendeki tm doal sreleri tanrsal dete
balamak, varlk bilimsel adan u olumsuz sonulara yol aar:
a-Nesnelerin trsel zellikleri yadsnm olur. nk nesneler doalar gerei, insanlar ise
nefsleri gerei bir eylemde bulunur. Bunlar reddedilince, doal olarak her eylemin biz znesinin
bulunduu sylenemez.
b-Nesnelerin sabit gereklii ortadan kalkm olur. Grdmz nesnelerin gerek olduunu
syleyemez hale geliriz.
bn Rd, bu olgularn altn izerek yle der: Bunu yadsyan kimsenin, her eylemin, mutlaka
bir znesi bulunduunu kabul etmesi olas deildirNesnelerin tek tek, her varla zg eylemleri
gerektiren ve nesnelerin zlerinin, adlarnn ve niteliklerinin bulunduu kendiliinden
bilinmektedir. Eer tek tek her varln, kendine zg eylemi bulunmasayd, kendine zg bir
doas/tabiat olmazd. Kendine zg bir doas/tabiat olmaynca da, kendine zg ne bir ad ne de
bir tanm bulunur ve dolaysyla, btn nesneler bir tek ey olabilecei gibi, bir tek ey
olmayabilirdi de Var olann doas/tabiat kaldrldnda, yokluk gerekmektedir.56
2. bn Rde gre, nedenlerin sonular zerinde etkilerinin bulunduunun yadsnmas,
bilgikuramsal adan bilginin inkarn da gerektirmektedir. nk bilgi ile nedensellik arasnda sk
bir iliki bulunmaktadr. Tpk Aristoteles gibi, bn Rde gre biz, ancak nedenleri bilinen eyleri
bilebiliriz. Bu nedenle Gazzlinin, gznde perde olan doutan krn, gndzn gznden
perdenin kalkmasyla renkleri grmesinin nedenini, gzn almasna balayacan ileri sren
rnei gerei yanstmamaktadr. nk burada meydana gelen bilgi deil, sandr. Bilgi iin
gerek nedenlerin bilinmesi gerekir. Nedenin sonucu zerinde etkili olduunun yadsnmas,
bilginin reddini gerektirecei gibi, nedenleri bilmemize yarayan akln da reddini gerektirir. Bu
Balamda bn Rde kulak vermek gerekir: Akl varlklarn nedenleriyle birlikte kavranmasndan
baka bir ey deildirO halde, nedenleri yadsyan kii, akl yadsm olur. Mantk sanat,
nedenlerin ve sonularn bulunduunu ve bu sonular bilmenin, ancak onlarn nedenlerini
bilmekle yetkinlie ulaabileceini ortaya koymaktadr. Bu eyleri reddetmek, bilgiyi geersiz
klmak ve reddetmektir; nk bu, gerek bilgiyle bilebilen herhangi bir eyin bulunamayaca;
bulunsa bile, byle bir eyin sanya dayal bir ey olaca, ne bir kantn ne de bir tanmn
bulunaca ve tanmlar oluturan znl yklem kategorilerinin ortadan kalkaca anlamna gelir.
Zorunlu hibir bilginin bulunmadn kabul eden kimsenin, bu sznn zorunlu olmadn
bilmesi gerekir.57
bn Rd, neden-sonu ilikisini yan yanala indirgeyip yadsd, bunun da bilgiyi olursuz
kldn dnd iin Gazzlyi ve onun gibi dnenleri safsata yapmakla sular ve Sofistlere
benzetir: Biz kelm sanatnda uzmanlam olan bir kimsenin artla artl, eyle tanm, eyle
nedeni ve eyle kant arasnda yer alan zorunluluu reddetmek yoluna ba vurduunu
grmekteyiz. Btn bular, ancak sofistin grleri arasnda yer alabilir ve hibir anlam yoktur.58
3. Eer, neden-sonu ilikisi Gazzlnin dedii gibi sadece bir yan yanalk ilikisi ise,
nesnelerin zorunlu sonular douran bir doalar/tabiatlar bulunmuyorsa bu durumda evrenin
varlndan ve deimez bir evrensel dzenden nasl sz edeceiz? Gazzl bu sorunu amak iin,
tanrsal det kavramlatrmasna ba vurmaktadr. det kavram, Gazzlnin sisteminde, Tanrnn,
saltk iradesine dayal anlk yaratmasn imlemektedir ve evrenin ve evrendeki dzenin varlk
nedenidir. bn Rd, Gazzlnin det kavramna da kar kmaktadr. Onca det, tpk
Aristotelesin tanmlamasnda olduu gibi ounlukla yaplan (alel-ekser) bir eylemi ifade eder ve
anlamda anlalabilir. lki, Tanrnn nesnelerin dzenini belirleyen deti; ikincisi, nesnelerin bu
olaan dzene uygun deti; ncs ise, bizim nesneler hakknda yargda bulunma detimizdir.
Bu det, Tanrnn deti olamaz; nk det, eylemin sk sk yinelenmesiyle kazanlan bir
yetenektir. Nesnelerin deti de olamaz; nefs sahibi olmayanlarda tabiat vardr ve eylemini
zorunlulukla meydana getirir. Bizim nesneler hakknda yargda bulunma detimizden sz edilebilir;
nk bu yetenek bizde vardr. u halde det, sonradan kazanlmay ifade ettii iin Tanrya
ilitirilemez.59 Kald ki, Gazzlye gre, det kesintiye uramayan, hep sreklilii olan bir det de
deildir. Onca, Gazzlnin tanrsal deti bozmasn mucize gibi olaand durumlarla snrlamas
da, bir anlam ifade etmemektedir; nk Tanrnn, aklen olas olan her eyi yapabileceini, evren
mlk olduu iin orada diledii gibi, hibir zorunlulua dayanmadan, hibir ama ve gaye
gtmeden hareket edebileceini sylemektedir. Bu durumda, onun herhangi bir eyi meydana
getirmesinde uyaca zorunlu bir ilke ya da kural yok demektir. 60 Bu koullarda evrende bir
dzenin bulunduu, tanrsal eylemlerin dzenli olduu nasl sylenebilir?
4. bn Rde gre, Gazzlnin savunduu gibi, d dnyada, tek zne Tanr ve tanrsal
niteliklerin bir yansmas ise, bu durumda evrenden hareketle Tanrnn varlna ve niteliklerine
kant getirmek de olanakszlamaktadr.61 nk, eer bu dnyada, sonucu zerinde etkili eylemler
yoksa, yani, sonucunu var klan bir nedenden sz edilemiyorsa, Tanrnn evrenin nedeni olduu
syleminin ne anlam kalmaktadr? te yandan Tanrya ilitirilen nitelikler, insansal nitelliklerin
aknlatrlm bir biimi olduundan, insann niteliklerini olumsuzlayarak, tanrsal nitelikler
konusunda konumak da olanakszlamaktadr. Zorunlu neden-sonu ilikisinin olmad bir yerde,
hibir ey Tanr ve nitelikleri iin neden saylamaz. Gazzlnin, huds (yaratlmlk=ncelilik)
kantna dayanarak her ncelinin nceli oluunun bir nedeni vardr 62 nclnden hareketle, Tanr
vardr, sonucuna ulamaya almas, nedensel ilikiyi yadsmas yznden, sistemsel bir elikiye
neden olmaktadr. Bu eliki, Gazzlnin doal nedensellii yadsd, ama tanrsal dzlemde irad
nedensellii onaylad savyla da alamaz; zira grnr nedenlerin yadsnd bir durumda,
grnmez nedenden sz etmenin bir anlam kalmamaktadr. bn Rd, Gazzlnin anlan
tutumunun, tanrsal hikmeti yadsmak anlamna geldiini belirterek yle der: Ksaca, neden-
sonu ilkesini ortadan kaldracak olursak, geriye rastlantsall; yani burada, bir yaratcnn
olmadn, bu evrende meydana gelen her eyin, sadece maddi nedenlerden meydana geldiini
iddia edenleri yadsmaya yarayan bir ey kalmaz. nk olas olan iki eyden biri, zgr bir
zneden ok, rastlantya dayanr diye aklamak daha dorudur Nedensiz ve illetsiz olan ey,
rastlantsaldr; zira biz bu trden bir ok olay gzlemlemekteyiz.63
5. bn Rde gre, Gazzl, Tanrnn alken imkansz olmayan her dilediini yapacan,
dilediini yaratacan syler. Onun ne dilemesi ne de yaratmas bir ama ya da gaye tarafndan
gdlenmitir.64 Onun eylemlerinin tek ilkesi, aklen eliik olan eyi yapmamaktr. O, her ne kadar,
Tanrnn detini, olaanst zamanlarda bozacan sylese de, bn Rde gre, bu onun ilkeli bir
varlk olduu anlamna gelmez; zira onun iradesinin belirlenmi bir yolu bulunmamaktadr. 65
Neden-sonu arasndaki ilikiyi tanmadna gre, o, lkesini, herhangi bir ilke ya da gelenee
dayanmadan keyf bir biimde yneten zalim bir sultana benzer. O, hibir kurala uymad iin,
onun eylemlerini kestirmenin bir yolu da bulunmamaktadr. 66 bn Rd yle der: Biz, byle bir
zneyi (fil), lkesinde bir benzeri daha bulunmayan, yksek gce sahip, ba vuraca ya da
uyaca bir yasa ve gelenek de bulunmayan zalim bir hkmdar gibi, varlklar zorbalkla yneten
biri olarak dnmekteyiz. Aslnda bu hkmdarn eylemlerinin doal olarak bilinmemesi gerekir.
Eer ondan bir eylem ortaya karsa, bu eylemin, her an iin varlnn srekli olmas da doal
olarak bilinemez.67
Bu durum, Ona inanann Ona gven duymasna da engeldir; zira, Ona gvenip ibadet etse
bile, onu dllendirmeyebilir; hatta ceza da verebilir. Buna karlk kafiri cennetine koyup onu
dllendirebilir; nk O, dilediini yapar ve yaptklarndan dolay da sorgulanamaz. Ayrca o, her
eyin nedeni olduu iin, tm ktlklerin de nedenidir. nsan eylemleri dahil her ey onun takdiri
ve dilemesiyle meydana gelmektedir. Zira nesneler dnyasnda meydana gelen her ey Onun
dilemesi ve yaratmasyla meydana gelmektedir. 68
6. bn Rde gre, Gazzlnin slam filozoflarnn doal nesnelere tabiatlar/doalar gerei
znl nitelikler ve eylemler yklemeleri ve nedensel ilikinin zorunlu olduunu savunmalar
yznden, mucizeyi aklayamadklar sylemi de kabul edilemez.69 nk filozoflar, dinin konusu
olduu iin bu sorunla ilgilenmemilerdir. te yandan bir filozof olarak bn Sn, doal yasalar
erevesi ierisinde kalarak, peygambere zg ayrcalkl niteliklere ve ay-st evrenin ay-alt
evrendeki maddeler zerindeki biim verici etkisine dayanarak, hayalgc, akli ve eylemsel nefs
yetisi dzeyinde mucizeyi aklamaya almtr. 70 Ancak bn Sn her ne kadar mucizeyi
aklamaya alsa da, bn Rde gre, mucize olgusu felsefenin deil, dinin konusudur, o yzden
bunu dine brakmak gerekir. Zaten onca, filozoflarn bilgeleri de yle yapmlardr. bn Rd bu
balamda Gazzlyi eletirerek yle der: Hz. brahimin mucizesine kar Gazzlnin filozoflara
mal ettii itiraz, Mslmanlar arasnda zndklardan bakas tarafndan yaplmamtr. nk
filozoflarn bilgeleri, eriatn ilkeleri zerinde tartmay caiz grmemilerdir. Onlara gre bu yola
ba vuran kimsenin iddetle cezalandrlmas gerekir O halde bu konuda sylenmesi gereken
husus, eriatn ilkelerinin insan akln aan ilahi ilkeler olduu, ve dolaysyla onlarn nedenleri
bulunmad halde, kabul edilmesi gerektiini sylemektir. te bu nedenle eski filozoflardan
hibirinin, alemde yaygn olduu ve aka grld halde, mucizelerden sz ettiini
grmemekteyiz. nk mucizeler, eriat kantlayan ilkeler, eriat ise erdemlerin ilkeleridir.71

7. Sonu ve Deerlendirme:

bn Rdn Gazzlye ve Earlere doadaki sreklilii, neden-sonu ilikisinin

zorunluluunu yadsmalar, nedenin sonucu zerinde etkili olmadn savunmalar ve bu
ilikiyi yan yanalk ilikisine indirgemeleri yznden ynelttii eletiriler, slam dnyasnda
gl bir yank uyandrmam; her eyin nedeni olarak Tanry gren, ikincil nedenleri inkar
eden Earlerin ve Gazzlnin sreksiz ve Tanrnn her an mdahalesine izin veren evren
imgesi genel bir kabul grmtr. Felsefenin ve bilimin temeline oturan doal nedenselliin,
bir dier deyile nedenin sonucu zerinde etkili olduu anlaynn, dinsel gerekelerle
inkar, slam dnyasnda bilim ve bilimsel dnceyi olumsuz ynde etkilemi, iyisiyle
ktsyle her eyin nedeni olarak Tanrnn grld bir dnya grnn pekimesine yol
amtr. Bu durum, doal olgular arasndaki ilikiyi askya ald gibi, insan ve eylemleri
arasndaki nedensel ilikinin de askya alnmasna yol am, insanlardaki kendine gven ve
retme hrsn ksteklemi, insanlarn yzn bu dnyadaki nedenler ve nedensel dzenekler
yerine Tanrya ve te dnyaya dndrmtr. Aslnda doal nedenlerin sonucu zerinde
etkisinin olduunun yadsnmas olgusunun slam dnyasnda nedenli pekitiini grmek iin,
halkn gne tutulmas, trafik kazas, deprem, sel vb. olgular dorudan Tanrya
balamalarna, dilimizde hala varln srdren inallah, maallah, biiznillah, vb. deyilere
bakmak yeterlidir. Nedensellik dncesinin Bat felsefe geleneinde de, gl eletirilere
urad grlr. Szgelimi neden-sonu ilikisine en kktenci eletirileri ynelten David
Hume, bunu bilgikuramsal kesinlie ulamann mmkn olup olmadn irdelemek iin
yapmtr. Yoksa Gazzlnin yapt gibi dinsel endielerle deil. Bu nedenle, David
Humeun eletirileri Batda bilgi felsefesi ve bilim felsefesi alanlarnda canl bir tartma
gelenei yaratmken, Gazzlnin eletirileri, her eyi, aranedenci/vesileci dncesi gerei
Tanrya balad, doadaki dzeni pamuk ipliine bal hale getirdii, doa yasas
dncesini tanrsal dete indirgedii iin, kaderciliin pekimesine ve olaylarn doal
nedeninin aratrlmasna ket vurmutur. Zira her eyin nedeni olarak Tanry gren bir dizgede,
doal nedensel sorgulamalara yer bulmak ne lde mmkndr?
1
Dipnotlar:

Burada tartma konusu edilen konular, Gazzlnin Tanr ve Evren Tasarm ve Gnmze Yansmalar (Samsun 2004) adl
Doktora tezimde ve slam Dnce Geleneinde Din Felsefe ve Bilim (Naturel Yaynlar, 2005) adl yaptmda belli
llerde ele alnmtr. Burada, nceki almalarmdan yararlanlarak konuya ilikin yeni bir yaklam getirilmeye
allmtr.
2
Bkz. Mehmet Da, Cveynnin lem ve Allah Gr, Doentlik Tezi, Ankara 1976, s.11 vd.
3
Bkz. Mehmet Da, mm el-Haremeyn el-Cveynde Nedensellik Kuram, OMF Dergisi, say: 2, Samsun 1987, s.
35 vd.
4
Bkz. H. Austryn Wolfson, Kelm Felsefeleri (Mslman-Hristiyan-Yahudi Kelm), eviren: Kasm Turhan, Kitabevi,
stanbul 2001, s.397 vd.
5
Gazzl, Tehft el-Felsife, tahkik: Maurice Bouyges, Beyrt 1927, s. 192.
6
Bkz. Gazzl, el-ktisd f el-tikd, tahkik: . Agah ubuku ve Hseyin Atay, Nr Matbaas, Ankara 1962, ss. 90
vdd. ; Gazzl, Tehft., s. 190 vd.
7
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 95 vd..
8
Bkz. Gazzl, el-Maksad el-Esn f erh Esm Allah el-Husn, tahkik: Ahmed Kabbn, Beyrt, tarihsiz, ss. 68.
9
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 98.
10
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 90 vd.; Ravda et-Tlibn ve Umde es-Slikn, Mecmua er-Resil el-mm el-Gazzl
iinde, cilt: IV, Beyrt 1986, s. 35.
11
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 95 vd..
12
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 96-97.
13
Gazzl, el-ktisd., s. 96.
14
Gazzl, el-ktisd., s. 97.
15
Bkz. Gazzl, el-ltisd., s. 97-98.
16
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 97.
17
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 191.
18
Gazzl, Tehft., s. 192.
19
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 195.
20
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 196 ; el-ktisd., s. 96.
21
Gazzl, Tehft., s. 195.
22
Gazzl, Tehft., s. 195-196.
23
Bkz. Gazzl, Tehft., ss. 195-196.
24
Gazzl, Tehft., s. 196.
25
Gazzl, Tehft., s. 196.
26
Bkz. Gazzl, Tehft., s.196.
27
azzlnin neden-sonu ilikisine ynelttii eletiriler ile David Humeun ynelttii eletiriler kimi ynleri ile
benzemekle birlikte arada kkl farkllklar da bulunmaktadr. Bkz. Hasan Aydn, Gazzl ve David Humeda
Nedensellik Kuram / Karlatrmal Bir nceleme, OMF Dergisi, say: 16, Samsun 2003, ss. 38 vd..
28
Bkz. Gazzl, Tehft., s.196.
29
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 196.
30
Gazzl, Tehft., s. 196-197.
31
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 197.
32
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 197 vd.
33
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 197-198.
34
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 198.
35
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 198.
36
Gazzl, Tehft., s. 198-199.
37
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 199 vd.
38
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 199.
39
Gazzl, Tehft., s. 200.
40
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 199-200.
41
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 200-201.
42
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 201.
43
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 201.
44
Gazzl, Tehft., s. 201.
45
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 202.
46
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 203
47
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 203-204.
48
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 205.
49
Bkz. Gazzl, Tehft., s. 43; el-ktisd., s. 215.
50
Gazzl, el-Maksad el-Esn f Esm Allah el-Husn, Beyrut, tarihsiz, ss. 68-69.
51
Bkz. Gazzl, el-Hikme f Mahlkt Allah Azze ve Celle, Mecmua Resil el-mm el-Gazzl, cilt: III; Beyrt
1986, s. 12.
52
Gazzl, el-Maksad., s. 115.
53
Gazzl, el-Maksad., s. 86-87.
54
Bkz. el-Maksad., s. 108.
55
Gazzl, el-Maksad., s. 69.
56
bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 631-632.
57
bn Rd, Tutarszln Tutarszl(Tehft et-Tehft), cilt: II, eviren: Kemal Ik ve Mehmet Da, Krkambar
Yaynlar, stanbul 1998, s. 633-634.
58
Bkz. bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 631 ve 658.
59
Bkz. bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 634-635.
60
Bkz. bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 643.
61
bn Rd el-Kef an Minhcil-Edille, Felsefe-Din likileri iinde, hazrlayan: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar
1985, s. 291-292.
62
Bkz. Gazzl, el-ktisd., s. 24; hy Ulm ed-Dn, cilt: I, Beyrt, tarihsiz, s. 99.
63
Bkz. bn Rd, el-Kef., s. 293 ve 297.
64
Bkz. Gazzl, el-ktisd., ss. 163 vd.; Tehft., ss. 56 vd.; Gazzl, Meric el-Kuds f Medarici Marife en-Nefs,
Beyrut 1986, s. 167.
65
Bkz. bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 643.
66
Bkz. bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 643.
67
bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 643.
68
Earlerin ve byk lde o gelenei izleyen Gazzlnin ilkesiz Tanr anlaylarnn, dourduu ahlak
problemler son dnemlerde de tartma konusu olmutur. zellikle lhami Glerin Allahn Ahlklii Sorunu
(Ehl-i Snnetin Allah Tasavvuruna Ahlk Adan Eletirel Bir Yaklam) adl yapt bu balamda anlmaya
deerdir.
69
Gazzl ve bn Rd arasnda mucize konusunda ortaya kan tartma iin bkz. Hasan Aydn, Gazzl ve bn Rde Gre
Mucize, Kelam Aratrmalar, 6:2, 2008, s. 115-130.
70
Bkz. bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 620 vd..
71
bn Rd, Tutarszln Tutarszl, cilt: II, s. 638-639.