nanmak ya da inanmamak"

Hasan Aydn

Genelde teistler, bir fenomen olarak ateizmi ve ateistleri yoksayma eilimi tarlar. Onlara gre,
ateist diye birisi yoktur; nk Tanry tanmayan, ona inanmayan hi kimse olmaz; adeta Tanr fikri
doutandr ve insan bilincine ilenmitir. Bu nedenle, sadece kar tarafn dini anlayndan, Tanr
tasarmndan holanmad iin ateist olduunu syleyenler vardr.

Bu sav ok yaygndr, nerdeyse, her gn toplumsal bilinaltna ilenmektedir.

Bu sav doru mudur? Gerekten dinsiz olmak, Tanrya inanmamak olanaksz mdr? Ateizm
imkanszdr sylemin arkasnda ne tr bir inan ve ne tr bir strateji yatyor? Gelin zmlememize,
sorularmza yant aramak ve tartmay felsefi bir zemine ekmek iin inanma ve inanmamann
doasna ilikin kimi belirlenimlerde bulunarak balayalm.

1) nanyorum veya inanmyorum szcklerini gndelik yaamda sk sk kullanrz. Birisi Xin

doruyu sylediine inandn, bir dieri ise doruyu sylediine inanmadn beyan edebilir. Bu
beyanlarn her birisi zihinsel bir tutuma gnderme yapar gibi grnr; ancak temelinde de daha ok
gven duygusu yer alr. Gvendiklerimizin doruyu sylediine; gvenmediklerimizin ise doruyu
sylemediklerine inanabiliriz. Kukusuz bu gvenin ya da gvensizliin temelinde bireysel
deneyimlerimiz, o kiiyle ilikili olarak yaadmz deneyimlerimiz nemli bir yer tutabilir.

2) nanyorum ya da inanmyorum deyileri gven duygusu kadar ve belki de daha fazla, kardaki
kiiye ynelik ilikisel mesafenin de gl bir rol vardr. Sevdiimiz insanlara daha fazla bal
olduumuz iin onlara daha kolay gvenir ve inanrz.

3) nanyorum ve inanmyorum gerekelere de baldr. Eer gerekelerimiz lehte ve aleyhte

artyorsa tutumumuz daha da belirgin bir hale gelir. nk bizde tutumumuza temel olan gerekeler
ortaya kar. Gerekeler arttka, inanma durumundan kar, bilme dediimiz yeni bir zihinsel durum
ortaya kar.

4) nanyorum ve inanmyorum, korku ve umut temelli ise, kimi kez eylemlerimizi de kkl bir
biimde belirler. Televizyonda duyduumuz bir haber szgelimi gl bir depremin olabilecei haberi,
o geceyi evde geirip geirmeyeceimizi belirler. Bir para inanyorsak, ya da iimizde en ufak bir
phe varsa, o geceyi evde deil darda geirebiliriz.

5) Felsefi olarak inan yaammzn her yannda vardr; birisine gnaydn dediimizde bile bizi
anlayabilecenei, Trke bildiine vb. ye inanrz.

6) Her inancn eylemlerimizi belirledii sylenemez. nk kimi inanlarn pratik yaamla dorudan
balar yoktur. Szgelimi UFOlara inanmak pratik ve gndelik yaammz ok ilgilendirmez; bu
yzden sadece UFOlara ilikin bilisel bir tutum olarak kalrlar.

7) Metafizik inanlar, szgelimi Tanr vardr ya da Tanr var deildir, ikinci bir yaam vardr ya da var
deildir; reenkarnasyon vardr ya da var deildir gibi inanlar gndelik, pratik inanlardan doas ve
yaps itibaryla ayrlrlar. Gndelik, pratik inanlarn ou gndelik yaamda bir biimde snanabilirler;
ama metafizik inanlarda bu trden bir snama yoktur. Szgelimi, gnaydn dediimiz birisi biz, geri
dnerek gnaydn derse bizi anladn anlam oluruz. Oysa tanr vardr ya da var deildir, byle
deildir. Kimileri, Tanrnn varl ya da yokluu hakknda mistik bireysel deneyimler yaadn ileri
srebilir, ama bunlar daima bireysel olarak kalrlar.

8) nancn hem gndelik hem de metafizik balamnn oluu, yer yer farkl inanlarn birbirine
karmasna neden olur. Hi kimse beni anlamyor diye inanarak yaamak olduka zordur; nk
insann iletiime gereksinimi vardr. Oysa Tanrya inanmadan yaamak hi de bu trden bir sorun
oluturmaz. Gndelik ve metafizik inanlarn birbirine karmasn engellemek iin aslnda, iman ile
inan arasnda bir ayrma gitmek, metafizik inanlara iman demek daha doru gzkmektedir. Bu
kavram kamaasn bir para engelleyebilir.

9) Bilmek ile inanmak da birbirinden farkl iki zihinsel tutumdur. nsan her bildiinin doruluuna
inanr ama her doruluuna inand eyi bilemeyebilir. Bu mantksal bir durumdur, Xin doru
olduunu biliyorum ama buna inanmyorum denilemez; oysa Xin doruluuna inanyorum, ama
durumun yle olup olmadn kesin olarak bilmiyorum denilebilir. Kanmca, Tanrnn varlna
inanmak ya da inanmamak, bu ikinci trdendir.

10) nanma ve inanmama zerine yaptmz bu felsefi belirlenimlerden yola karak, metafizik
inanlarmzn snanabilir trden olmadklarn, birtakm gerekelere dayansalar da bu gerekelerin
byk lde znel-bireysel olduunu, bu nedenle onlarn temelinde psiik yaantlarn yer aldn
sylemek gerekmektedir. Bu haliyle onlar birer kabul ve iman olmak durumundadr. imdi, Tanrnn
varlna inanyorum ya da Tanrya iman ediyorum ile bunun deilinin durumu nedir? Kanmca, bir
Tanr inancna sahip deist, teist, panteist ve panenteist Tanr vardr nermesine inanrken, ateist,
Tanr var deildir nermesine inanr. Her iki kesim de aslnda bir nermeye inanr. Bu iki tutma
katlmayp, agnostik olan, yani ne vardr ne de var deildir diyerek yargy askya alan bir gruptan daha
sz edilebilir.

11) Mutlak ateizm imkansz mdr? Kimi kesime gre bu imkanszdr. Bunlara gre insan inansz
yaayamaz. Evet, insann inansz yaamn srdrmesi neredeyse imkanszdr; ama insan yaamn
imkansz klan inanszlk pratik yaama dnk olan inanszlktr. Yoksa insan Tanrnn yokluuna
inanarak yaamn hibir sknt ekmeden srdrebilir ve srdrenler de vardr. Ama burada, bir
noktann altn izmek gerekmektedir: Tanrnn olmadna inanmak da bir inantr. ki tr ateizmle
karlalr: lki negatif ateizmdir; bu ateizm trnde, Tanrya inananlarn ileri srdkleri savlarn
eletirisi merkezi bir yer tutar. Bu tr insanlar aslnda dindarlarn ve Tanrya inananlarn Tanrya
ynelik ileri srdkleri eyleri kabul etmezler. Tanrya inanan, iyi kt her eyi Tanrya ilitiriyorsa,
tm savalar ve ktlklerin altnda Tanry gryorsa, birisinin ben bylesi bir Tanrya inanmyorum
deme hakk vardr. Yine birisi Tanr konuur, ister, bilir, irade eder, intikam alr, tuzak kurar vb.
diyorsa, birisi Tanr insana benzetiliyor, oysa o bunlardan ycedir diyerek bu sylemleri reddedebilir.
Tm kutsal kitaplardaki Tanrya ilikin sylemleri de Tanrya yaktrmayabilir. Hatta eliik bulabilir.
Bu tr negatif ateizmde, Tanrnn mutlak inkar yoktur; sadece ona ynelik yaplm tanmlamalarn
inkar sz konusudur. Ancak ikinci bir tr ateizm daha vardr. Bu ateizm tr pozitif ateizmdir. Bu tr
ateistler, Tanrya inananlarn ona ilikin tanmlamalarn reddetmekle kalmazlar, ayn zamanda
Tanrnn olmadn da kantlamaya alrlar. Bunu ya eitli felsefi ilkelerden yol a karak yaparlar
ya da bilimsel verilerden yola karak dncelerini gerekelendirmeye alrlar. Kanmca bu trden
pozitif ateizmin son dnemlerdeki en hretli savunucusu Tanr Yanlgs kitabnn da yazar olan R.
Dawkinstir.

11) Negatif ateistlerin yannda pozitif ateistlerin de bulunmas, mutlak ateizmin olmad savn en
azndan sylem itibaryla kukulu hale getirir. nanlar isel olduu iin kiilerin beyanlar sz
konusudur; kii ben Tanrya inanmyorum diyorsa, ona sen Tanrya inanyorsun, inansz yaanmaz
demek bir safsatadan teye gitmez. Bu yzden slam teoloji (kelam) gelenei de, iman kalp ile tasdik,
dil ile ikrar olarak tanmlamtr. Mutlak ateizmin olmadn ileri srenler aslnda bir strateji ile
inanan-inanmayan ayrmn inanan lehine tersine evirmeye almakta, ateistleri grmezden
gelmektedirler. Siz de dilinizle inkar etseniz dahi Tanrya iten ie inanyorsunuz diyerek bir sylem
ina etmekte; ina ettikleri bu sylemle bask oluturmaya almaktadrlar. Bu aslnda laik ve
demokratik kltrn aksine ileyen bir yap retmek anlamna gelmektedir. Mutlak ateizm yoktur
syleminin psikolojik temeline bakldnda daha da ilgin bir durum ortaya kmaktadr: Bu durum,
inanann korku, yetersizlik, bilgisizlik, koullanma vb. psikolojik ve toplumsal nedenlerden dolay
inand bir gce, dierinin meydan okuyuunu kabullenememedir. Bylelikle inanan dierine,
dierinin rzas olmakszn, kendi inancn giydirmeye almaktadr.

12) Felsefi olarak bir noktann daha altn izmek gerekir. Her Tanrya inanan mutlaka bir dine
inanyor deildir. rnein deist ve panteist genelde kurulu dinlerin dna kar. Kukusuz tersi byk
lde dorudur; nk bir Tanrya inanmayan dindar yoktur. Bu nedenle, laik-demokratik
toplumlarda, Anayasalarda Din ve Vicdan Hrriyeti kavramsallatrmas tm gerei
yanstmamaktadr. Zira tpk mutlak ateizmin olmad sylemi gibi, mutlak dinsizlik yoktur sylemi
ina etmeye ynelmektedir. Bu sylemle aslnda bir tr dinsel dayatma yapmaktadr. Anayasalarda
bu sorun ya inanma ve inanmama zgrl ya da salt inanma zgrl biiminde tanmlanarak
alabilir. nanma szc geni bir szcktr her trden dinsel, felsefi inanlar hatta Tanrya
inanmama olarak tanmlanan ateizmi bile, o da bir tr inan olduu iin, kapsayabilir. Tabi bylesi bir
anayasada, zorunlu din dersleri ifadesi gibi bir garabet hibir biimde yer alamaz. Eer inan eitimi
verilecekse, teistik ve ateistik yaklamlar ve her trden dinsel tasarmlar eit ve nesnel bir biimde
aktarlabilir.

13) Trkiye laik ve demokratik bir lke olma yolunda devam edecekse, birilerinin sylemini
dierlerine giydirmekten vaz gemek, yurttalarn her trden inanma zgrln, genel bir
kavramsal erevede yeniden tanmlamak zorundadr. Bu tanmlamada ne teisti, ne panteisti, ne
ateisti, , ne panenteisti ne de agnostii dlama hakkmz olmamaldr. Tm inanlar bireyseldir; hi
kimsenin inancn dierlerinkinden stn gremeye, bireysel olarak stn grse de stn gstermeye
ve anayasal olarak ve hatta eitim kanalyla dayatmaya hakk olmamaldr. ok sesli, demokratik ve
laik bir Trkiye ancak byle ina edilebilir. Bunun tersi tutum, retilen baat sylemlerin dierlerini,
bu dierleri aznlk dahi olsa, yok saymaya neden olmaktadr. te yandan kendimizi ounluk
ierisinde grp bu durma kaytsz da kalmamalyz; nk bir gn biz de aznla debilir, aznlk
iinde kalabiliriz. Bu nedenle empatiyi elden brakmamalyz. nanlar bireyseldir; ne denli
nesnelletirilmeye allrsa allsn, onlarn bireyselliklerini yok etmek olanakszdr. Sonra inanc
nesnelletirici tutum, birilerinin inancn dierlerini zorla dayatmaya neden olmaktadr. Oysa bu insan
haklarna aykr bir durumdur.

14) Son olarak unu da belirtmek gerekmektedir: Varlk/teizm ve yokluk/ateizm iddias daima iki
deerli manta dayanmaktadr. ki deerli Aristoteles mantn, ontolojik anlamda kullanmaya o
denli koullanmz ki, var/evet, yok/hayr ikilemindeyiz. Oysa bu ikilemi aan kkl ontolojik sorunlar
var. te bir ka rnek; UFO'lar, Kaf Da, Agulamunko -evrenin bir kesinde gizemli dada yaayan
ve kadna iddet uygulayan erkekleri iktidarsz klan, geceleri kan eli ustural korkun bir hayalet-,
Alohim, vb.. Bunlara kesin olarak, epistemik bir temelde var ya da yok denilebilir mi? Bir eyin
varlna ya da yokluuna kesin bir biimde iaret edemiyorsanz durum ne olacak? Mantksal eliki
tasa, yoktur dersiniz, bu kolay; sz gelimi karedaire yoktur; bir ey ayn anda hem kare hem daire
olamaz; ancak, mantksal eliki tamayan, ussal adan mmkn olan eylere yok demek iin tek yol
kalyor, deneysel olarak olmadn gstermek. Yani yok olduuna iaret etmek. Bu mmkn m?
Felsefi olarak mutlak yoklua iaret edilemez. Bu deneysel olarak imkansz. Aslnda sadece orada,
urada, burada var olan gsterilebilir; onlara iaret edilebilir; yoka, yoklua nasl iaret edecek, onu
nasl gstereceiz; orada ya da ura da yok dedik, olmadna iaret etmeyi denedik, ama aradnz
ey evrenin her yannda olabilirse, olma olaslndan sz ediliyorsa, onun yokluuna kim, nasl iaret
edecek. Agulamunko'nun olmadn bana kim gsterecek? Hayalete szde inanmayan, ama
mezarlktan geerken hayaletlerden korkan insanlar, korkuya iten, onun yokluuna iaret
edilememesidir. O hep olanakl halde varln srdryor. Yani aklen imkan dahilindedir. Bu adan
ontolojik anlamda, insan, daima, 'var, yok ve olabilir' arasnda skr ve olabilirler yaammz ou kez
ekilmez klarlar. Teistlerin dedii gibi Tanr'nn varlna, ya da ateistlerin sand gibi onun yokluuna
aka iaret edebilseydik, gsterebilseydik, sorun zlrd. (Bylelikle bir teistle ateistin kafasnn
ayn ilediine iaret etmi oluyorum; biri varln dieri yokluunu kantladn dnyor). Ama
Hume'un dedii gibi sondamz yetmiyor. Aslnda bu zmlemem, insanlarn neden inandna da bir
yant veriyor diye dnyorum. Annem derdi ki, bir deli bir kuyuya bir ta atar krk akll karmaz;
birisi bir eye var der, mantksal adan imkansz deil, olasysa, tm aklllar bir araya gelse onun
yokluunu gsteremezler. Tabi varln da gstermezler. Ancak, birileri var diye inanmaya balayp,
onu yayarsa, ve o yayd ey bilinmezden beslenen, umut ieren ve korkutucu bir ey ise, onu
deneyimleyenler bile kabilir; arkasnda mistik bir edebiyat bile oluabilir. Ha bu arada benim
uydurduum, Agulamunko, eer inanalar karsa onlarn zihninde varolmaya balayabilir. Ancak
birlerinin onun varlna inanmas, onu var klar m?

te varl da yokluu da gsterilemeyen eylere inanmak, sadece bireysel bir tercih iidir. Bu
nedenle gelimi toplumlar, inanma (ya da inanmama) zgrln anayasal teminat altna alrlar. Bu
teminat, sadece bir eye inananlar deil, o eye inanmayanlar da kapsar. Kanmca, teorik olarak,
teizm ne kadar mmknse, ateizm de o kadar mmkndr. Teistlerin ateistlerden daha fazla
olmalar, teizmin ateizmden daha makul olduu iin deil, onu destekleyen sosyal-siyasal yapnn,
egemenliindendir. Pratik adan da, teizm ateizmden ya da ateizm, teizmden daha stn deildir;
nk ne teizm, ne de ateizm, kendi bana erdemlilik salar. Erdemliliin temeli insann kendisidir.