SLAM KLTR, FELSEFE VE AYDINLANMA

Yrd. Do. Dr. Hasan Aydn

Mslman nfusun youn olarak yaad topraklara kabaca bir baklrsa, husus dikkatimizi
ekmektedir. lki, onca doal zenginlik ierisinde yazgya dnm fakirlik ve gerilik; ikincisi, tekbir
(Allahu Ekber-En Byk Allahtr) nidalaryla, karlkl birbirinin boazn kesme, kan, terr ve
iddet; ncs ise, emperyalizmin maas olmu ad iktidarlar.

Bu manzarann, btnyle modern dneme zg olduu sanlmamaldr. Manzaray umumiye, ok

eski gemite de imdikinden iyi deildi. slam kltrnn henz doduu 7. yzylda, Hz.
Peygamberin ardndan sahabeleri, ei Aye ve damad Ali (Cemel Sava) , ardndan Muaviye ve Ali
(Sffin Sava) adna birbirini ldrmediler mi? Kimilerince neredeyse kutsal bir kimlie brndrlen
ilk drt halifenin siyasal nedenlerle katledilmediler mi? slam uygarlnn felsefi nitelikli kuzey
kltrleriyle etkileim sonucu zirve yapt Abbasiler dneminde barn olduu ve i kargaann
yaanmad ka gn var? Bu kargaalar, bamsz felsefi akl gelitirme abas iine girenleri
katletmedi mi?

Bu manzaraya belki, modern dnemin katt en temel unsur olarak Batnn agzll, beyaz rk-
stn rk, stn kltr olma ve demokrasi ve insan haklar gtrme iddias altnda yrtt ekonomik
smr ve karlarn korumak iin yarattklar karklklar eklenebilir.

Mehmet Akif gibi bir mslman bile 20. yzyllarda gzlemlenen slam topraklarnn durumu ile ilgili
isyan etmektedir. Durum pek deimedii iin onun saptamalar hala geerliliini koruyor.

Dnn de tl olan ark seyredin: ne geri!

Yaknda kalmayacak yeryznde belki yeri!

Zaman zaman grlen hiret klkl diyar

Cenazeden o kadar fark olmayan canlar
Damarda seyri belirsiz irinleen kanlar;
Srnmeler, geberip gitmeler, rezaletler;

Dilencilikle yaar derbeder hkmetler;

Esaretiyle mbhi zavall milletler;
Harabeler, amur evler, amurdan insanlar;
Ekilmemi koca yerler, biilmi ormanlar;
Durur sular, dere olmu akar hellar;
Stmalar, tifolar, trl mevt-i sriler;
Hurafeler, frkler, dm dm balar;
Mezar mezar dolap, hasta baktran salar...
Ataletin o mlevves teressbat btn!
Numune ite biziz... Grmek isteyen grsn!
Bakn da haline, ibret aln u memleketin!
Nasldn ey koca millet? Ne oldu akbetin?
Yabanclar ediyormu -eder ya- istikrah
Dilenciler bile senden ereflidir billh.

O, Avrupann hala acmaszca devam eden emperyalist yzn de bizden daha iyi grm gibi
gzkmektedir. Bakn bir i muhasebeyle neler diyor:

yle ya gzmz atk, Avrupa medeniyeti, Avrupa irfan, Avrupa adaleti, Avrupa efkar-
umumiyesi nakaratndan baka bir ey iitmedik. Kiminin adaleti, kiminin hamiyeti, kiminin dehas,
kiminin terakkiyat kulaklarmz doldurdu. Lisan bilenlerimiz dorudan doruya bu heriflerin
eserlerini, bilmeyenlerimiz ise tercmelerini okuduk. Edebiyatlar, hele edebiyatlarnn ahlaki, insani,
ictima mevzular ok houmuza gitti. Melliflerin kymeti ahlakiye ve insaniyyelerini, eserleriyle
lmeye kalktk. te bu mukayeseden itibaren aldanmaya, hatadan hataya dmeye baladk. Bu
adamlarn szleriyle, zleri arasnda asla mnasebet, mabehet olmayacan bir trl dnemedik.
te okuyup yazanlarmzn ouna arz olan bu hata, bir zamanlar bana da musallat oldu. Bereket
versin ki, yam ilerledi, tecrben artt, hususiyetle Avrupay, Asyay, Afrikay dolaarak, Avrupal
dediimiz milletlerin esareti altna, tahakkm altna aldklar biare insanlara kar reva grdkleri
zulm, gadri, hakareti gzmle grnce aklm bama aldm. () Siz o smrgecilerin elinden zavall
Asyann neler ektiini biliyor musunuz? Smrgeciler tarafndan idare olunan hangi memleketin bir
ehrine gitseniz, iki mahalle grrsnz ki, biri smrgecilere, dieri yerlilere aittir. Hibir yerli iin
yabanclar cemiyetine girmek kabil deildir. Bu yerli temiz giyinmek istese, vergi vermeye mecbur
tutulur. imendiferlere binseniz grrsnz ki, yerliler iin ayr ayr vagonlar vardr. Hastahanelere
gidiniz, ayr koular vardr. Biareler o vagonlara binmeye, o koularda yatmaya mecburdur.
Smrgecilere: Niin bu biarelere insan muamelesi etmiyorsunuz? diye soranlara: Maymunlar adam
olur, bunlar adam olmaz, cevabn verirler. Bir smrgeci, yerliyi istedii gibi dver, ceza lazm
gelmez. ayet ldrrse, hafif bir cezay- nakd ile kurtulur. Yerlinin kazancnn yzde altm
hkmet tarafndan alnarak smrgecilerin ihtiyalarna sarf olunur. () Smrgeciler, Asyada
kuma tezgahlarn yok etmek iin ustalarn ba parmaklarn kesmekten bile ekinmemilerdir. Bunlar
yerli sanayi yok etmek iin hibir melanetten geri durmazlar. Seksen milyon yerli iin lise derecesi tek
bir mektep var. Smrgeciler bu mektebe son derece dmandrlar. Bir yerli en kk bir silah bile
tayamaz. Byk ak tayanlar iddetli cezaya arptrlr. () Cezayirde, Tunusta, Fasta
Mslmanlara, smrgeciler tarafndan hayvan muamelesi edilir. Oradaki Hristiyanlar, Yahudiler
aar gibi, anam gibi vergilerin hibirini bilmezler. Mslmanlara gelince, bizim zamanmzdan
kalma vergilerin hepsini verdikleri gibi, smrgecilerin vaz ettikleri, kap, pencere vergilerini de
verirler.

slam kltrnde durum neden byle? Bir yazg gibi 21. yzylda bile neden deimiyor?

Her eyi d glere balayp, kendimizi aklayabiliriz. Ancak, kendimize u soruyu ac da olsa
sormamz gerekiyor: Mslman zihniyette ve bir btn olarak o zihniyetin ina ettii kltrde byk
sorunlar yok mu?

Mslman zihniyette ve kltrn kanmca kkl sorunlar var. te onlardan ilk bakta
gzlemlediklerim:

Her eyden nce slam kltrnde bilgi ve deer retilmiyor. Bunu aka retilmi slami kltr
engelliyor. Bilgi ve deer retimini kstekleyen bir kltrde aydnlanma, insan haklar, demokrasi,
etik deerler yeeremez. Aydnlanmayan toplumlar, smrnn odandan kurtulamaz. slam
kltrnde bilgi ve deer retilememesinin temelinde, znenin kendine yabanclatrlmas, her eyin
yantnn kutsanan geleneklerde, dinsel metinlerde aranmas yatyor. Kltr dnsel meruiyeti dinsel
zemine oturtmu durumda. Bu durum, toplumu ve kltr zamanszlatryor. slam kltr bu adan
zamansz bir kltr denilebilir. Zamanszlk, geliim ve deiimin olmamas demektir. Gemii
bugnde yaamaya almak, gelecee onu ideal olarak sunmak demektir. Ayn durm akl da
atllatryor, bamsz akln geliimini kstekliyor. Oysa aydnlanma, nesnel bir biimde gemiin
muhasebesini ve zgr aklla eletirisini yapan toplumlar iin sz konusudur. Aksi halde zamansz
yaamaya ya da ynmz ileri diye geriye evirmeye devam eder dururuz. Zamansz toplumlar
Selefiyecilik, Neo-Osmanlclk, Neo-Seleficilik, Neo-Mutezililik gibi akmlarla kendini tekrar eder
durur. Tabi bu arada at alan skdar geer; geemeyenler de onlarn uaklar ya da smrgeleri
olur.

Hangi metin olursa olsun kutsal metinler de dahil-, evrensel kimi ufuklar ierse de, daha ok tarihsel
ve yereldir. Bu olguyu, slam kltrnde, birka clz ses dnda neredeyse dillendiren yok gibi. Onlar
da bunu kendi lkelerinde deil, Avrupada ve ABDde yaayarak yapyorlar. nk bunu savunacak
demokratik bir tutmamak bulamyorlar.
Bilgi ve deer retmek iin zne olmak, eletirel akl kullanmak, demokratik bilinci gelitirmek,
diyalektik bakmak, her eyi sorgulamak, evrimsel bir baka sahip olmak, yani zamansz olmamak
gerekli olduu gibi, Betl otukskenin kavramsallatrmasyla Hmanist bir metafizii de egemen
klmak gerekiyor. Bu hmanist metafizik, ayn zamanda, olup bitene gzleri kapamamak iin, bilinci
arptmamak, varolan kendiliindenlii iinde grmek iin zorunlu gibi grnyor. slam kltrnde
ise, bu metafiziin alma olan insan kendine yabanclatran teosentrik metafizik hala ba tac
ediliyor. Eitimle de bu alanyor. Dinden bamsz sekler bir kltr retilemiyor; sekler kltr
retilemeyince de, gelime gereklemiyor. Her ey zamanszlayor. 7-8. yzyln yarglar, kavgalar,
mezhep kavgalar altnda yeniden retiliyor.
Burada slam kltrnde felsefenin hibir dnemde tutunamamas sorununa da gnderme yapmak
gerekiyor. Biraz filizlense onu ya teoloji ya da mistisizm yutuyor. Felsefeye deinim nedensiz deil;
zira tarihsel deneyimler, felsefi dnce ile kltrlerin aydnlanmas arasnda, kkl bir ilikinin
olduunu gsteriyor. Bir kltrde, felsefi dnce bir biimde kk salabiliyorsa, o kltrde belli bir
aydnlanma sreci yaanyor, felsefi dnce krize girdiinde ya da ktnde ise, bir btn olarak
kltr dinamizmini yitiriyor, duraanlayor ve bir sre sonra da kendini yeniden retemez hale
geliyor. Bu gzlemimi, Eski Yunanda, Bat Hristiyan dnyasnda ve Dou slam dnyasnda
dorulayan pek ok veri bulunmaktadr. Bu neden byledir? Kukusuz sorunun yant, retim
ilikilerine dein uzanan karmak zmlemeleri gerektirmekle birlikte, ilk bakta unlar sylemek
olasdr: Felsefi dncede ne kan, eletirel yaklam, dogmatik dnceyi saf d ediyor,
dncelerin serbeste tartlabilecei demokratik bir ortamn oluumuna katk salyor, refleksif
dnme biimiyle ortaya konan sylemlerin kkl bir analizini yapmay olanakl klyor, kavramsal
zmlemeler ve mantksal uslamlamalar yoluyla var olan dncelerin kritik edilmesine olanak
salyor, daha da nemlisi, bilgi ve deer retiminin nndeki engelleri kaldryor. Bu sre, eletirel
dnen, sorgulayan, analiz eden, kr krne itaat etmeyen, deiim ve dnm talep eden
bireylerin yaam bulmasn olanakl klyor. Bu anlamda, bir kltrde felsefi dnce kk saldnda,
doal bir biimde o kltrde bilim, estetik, etik, siyaset, edebiyat vb. etkinlikler ok boyutlu bir
perspektifle yaam buluyor ve ciddi gelimeler gsteriyor.
slam kltrnde yaanan kltrel krizi ve bunalm amak iin, aydnlanma gereklidir ve
aydnlanmay ancak eletirel bakan felsefi akln zmlemeleri salayabilir. nsan 7. yzyln tarihsel
deerleri arasna sktran bir kltrde, bilgi ve deer retimi, kadn ve erkek insann znelemesi
mmkn olamayaca gibi, geici zmlerle iktidarlar darbelerle devirerek, ya da i atmalar
karp 7. yzyl zihniyeti iinde yaamakla birlikte birilerine daha liberal grnenleri destekleyerek de
demokratik kltr yerleemez. Bunlarn kkl kltrel temelleri olmaldr ve bu temelleri salamada
kanmca bilim ve teknikten de nemli olan felsefi bilin ve felsefi akldr. Bunu iyi kavramak gerekir.
Kltr, dnen, eletiren zgr akl kurar ve ancak o gelitirir. Dnen akl kovan, hapseden,
boan bir kltrde, olsa olsa emperyalizm boy verebilir.