Kitbiyat

ve referanslar ve elbette tarihsel ve entelektel ardalan ileri derecede nemli-

dir. nk genelde Batl kavramlar, kendilerinde ne olduklarna baklmak-
szn (aslnda akademik ve entelektel bir soruturmann amac, bir eyin
kendinde ne olduunu ortaya koymak olmaldr), sanki esas nokta bir ekil-
de Trkiye toplumuyla bu kavramlar arasnda bir ilikilendirilme zerine ku-
rulmu paralellikler ve yenilenmelere msait benzerlikleri tespitmi gibi, ya-
zarn temel kaygs eliinde alnarak dnmelerimize dayatlr. Bu da ger-
ekten ok sradan ve beyhude bir gayrettir. Bu kitapta yazarn arpc bir
zellii de, bu hatal gelenekten kendini kurtarabilmeyi baarm olmasdr.
Batl dier kavramlarda, genelde rastlanld zere, muhafazakrlkta da
ciddi bir sekler zeminin varl hissedilmektedir. Sekler zeminin mevcudi-
yeti bu dnme biimine bir eksiklik getirmedii gibi, bir fazlalk da getir-
mez; ama kendinde muhafazakrlk olarak onu anlamamza yardmc olur.
nsanlar kaybettiklerinin eksikliini ok hissettiklerinde, onlar bir panik iin-
de aramaya koyulurlar. Muhafazakrlktaki durum da aa yukar byledir
ve bu Trkiye iin de geerlidir. Fakat dinin varlnn veya baz kurumlarn
varlnn arzulanmas ya da savunulmas her zaman dindar bir duyarllktan
kaynaklanmaz. Hatta modern zamanlarda bu daha ziyade sekler ve hma-
nist bir duyarllktan kaynaklanr. nk esas kayg insanlktr. Bu adan
muhafazakrla bakldnda sekler, ateist, liberal veya devrimci kimliiyle
pek ok insan iine almaya msait, gelimi ve sofistike bir siyaset felsefesi
teorisiyle karlalr. Ama ise insanlk iin manevi birtakm kavram ve ku-
rumlara sahip kmaktan ibarettir.

Muhammet zdemir

slm Ahlak Teorileri (Ethical Theories in Islam)

Macid Fahri
eviren: Muammer skenderolu-Atilla Arkan
stanbul: Litera Yaynlar, 2004. 330 sayfa.

slm dncesi ve zellikle slm ahlak dncesi zerinde lkemizde

yaplan almalar -genelde dier slm lkelerinde olduu gibi- gerek telif ve
gerekse eviri faaliyeti asndan olduka snrldr. Bat ahlak felsefesi/dn-
cesi zerine yaplan telif ve evirileri say ve kalite asndan da mukayese et-
tiimizde, bu durum ak bir ekilde ortaya kar. lhiyat evrelerinde yaplan

159
slm Aratrmalar Dergisi

almalarn yetersiz ve snrl sayda kalmas, dier evrelerde bu konuya

nem verilmemesi, Batda yaplan almalarn da hl eitli nyarg ve
haksz deerlendirmelerden kurtulamamas vakas karsnda, belki de bugn
en ok ihtiya duyduumuz ve bizlere girdiimiz bunalmdan bir k salayp
yeni almlar sunacak olan bu konu, incelenmeyi beklemektedir.

slm ahlak dncesini XV. yzyla kadar inceleyen Macid Fahrinin ki-
tab da bu konuda zet bilgiler iermektedir. Kitap bir Giri, drt blm ve
eklerden olumaktadr. Giri blmnde yazar kitab yazarken izlemi ol-
duu yntemi ve zet olarak blmleri hakknda bilgi vermektedir. Birinci b-
lm Nass Ahlak baln tamaktadr. Bu blmde Kuran ahlak prensip-
lerine ve ok ksa olarak da hadislere yer verilmektedir. Kelm Ahlak ba-
lkl ikinci blmde Ahlak Aklclk alt balnda Mutezile, Ahlak rade-
cilik: lk Kaderciler ve Earler alt balnda da ok ksa olarak Kadercilere
ve Earlere deinilmitir. Earlerin gr, mezhebin kurucusu Ear ve
daha sonra takipileri Bklln, Cveyn ve ehristnden hareketle veril-
mitir. Eserin Felsef Ahlak baln tayan nc ve en geni blm-
nn banda klasik Yunan dnrlerinin ahlak eserlerinin slm dnrle-
rine yapt etkiye ksaca deinildikten sonra srasyla Kind, Eb Bekir er-
Rz, Frb, bn Sin, hvn- Saf, Yahy b. Ad, bn Miskeveyh (ki yaza-
rmza gre en byk slm ahlak filozofudur), Nasruddin et-Ts ve Celled-
din ed-Devvnnin ahlaka taalluk eden grleri verilmitir. Din Ahlak
baln tayan drdnc ve son blmde Hasan el-Basr, bn Eb Dny,
Mverd, bn Hazm, Rgb el-sfehn, Fahreddin er-Rz ve son olarak da
Gazzlnin gr yer almaktadr. Ekler blmnde slm Felsefesinde
Dnsel deal: Aristo ve bn Sin adl EK-Ide Aristonun entelektalizmi ile
bunun oluturduu baz problemler, dier yandan da bn Sinnn temsil ettii
Me filozoflarn bu problemleri zmedeki tarzlarna deinilmitir. EK-IIde
bn Sinnn Risle fin-Nefs adl eserinden ittisle dair bir blm, EK-IIIte ise
yine bn Sinnn Kitbn-Nect ve Kitb-ifda yer alan inayet konu-
su ile ilgili bir blm, EK-IVte de Gazzlnin Mznul-amelden bir blmn
evirisi verilmitir.

Yazara gre Kuran ve snnetten teorik bir ahlak anlay karlamaz.

Sflerin ahlakla ilgili grleri de nem arz edecek ve hatta bu kitapta zikre-
dilecek bir deerde deildir. Seleflerin -ki yazarn kulland terim geleneki-
ler (traditionalizm)- ahlak hakkndaki grlerinin de yine teorik bir mahiyet
arz etmemesi, hatta bn Teymiyye gibi bazlarnda ahlak dncesinin olma-
mas, ok da nemli deildir. Mslman filozoflarn ahlakla ilgili grleri de

160
 Kitbiyat

Eflatun, Aristo ve genelde Yeni Eflatuncu dncenin etkisinde oluan bir ahlak
anlaydr. Dolaysyla yazarn genelde Batda bulunan veya Bat yoluyla
slm tanyan veya Bat dncesinin etkisinde kalan bir tarzda ya da -ta-
biri caizse- baz noktalarda bir msterik zihniyetiyle konular ele ald gz-
lenmektedir. Oysa konu biraz daha zgn bir ekilde ele alnsayd, bizim kl-
trmze ait olan hususlar daha geni olarak gz nnde bulundurulsayd -
yazar da eserin zellikle kltr tarihileri iin faydal olacan sylemektedir
(s. 12)- slm dncesine ksmen zarar verici ve kanaatimizce hatal baz
deerlendirmelere gidilmeyebilirdi. Bunun kkeninde bulunan en nemli so-
run, bize gre yazarn, Batdaki anlamyla, Mslmanlarda da bir ahlak an-
laynn baz nemli noktalarn karmasdr. Mesela slm dncesinde b-
yk lde ahlaka da taalluk eden hsn-kubuh konusuna yazar, bir iki yer-
de ismen ok ksa zikretmek dnda hi deinmemitir.

Kitapta dikkat eken dier bir husus da, yazarn ele alm olduu dn-
ce ekoln veya kiileri, genelde tek bir eseri referans alarak sunmasdr. Do-
laysyla ilgili blm, deta sayfa sayfa o eserin bir zeti gibi gzkmektedir.
rnek olarak Mutezilenin ahlak anlaynn verildii Ahlak Aklclk b-
lmnde (s. 55-68) sadece Kd Abdlcebbrn el-Mun adl eseri kullanl-
m ve dier Mutezil limlerin eserlerine hi deinilmemitir. Mutezil bir
ahlak anlaynn tek bir limden, tek bir eserden hareketle ortaya konulma-
s mmkn deildir. Ayrca yazar, her ne kadar genelde dnrlerin fikirle-
rini kendi eserlerinden hareketle veriyorsa da Hasan el-Basrnin ahlak g-
rlerine deinirken onun er-Risle adl eserine hi bavurmamtr. Ear ve
Mturdnin yaklamnn hemen hemen ayn olduu ve Mturdnin pek de
ahlaka katks olamad iin onun grlerine deinme lzumu hissetmeyen
yazar, kolaycla kaarak Kitbt-Tevhde baklmasn tavsiye etmektedir.
Burada yle bir soru sorulabilir: Mturdnin ahlak dnceye etkisi kitap-
ta zikredilen, mesela Yahy b. Adden veya Devvnden daha m azdr? Do-
laysyla Mturdnin ahlaka taalluk eden grlerini mukayeseli bir ekilde
ortaya koymak kendilerinin Mturd mezhebine bal olduunu syleyen bir
toplumun akademisyenlerinin grevi olmaldr. Bunlara ilaveten eserde gr-
dmz dier baz eksiklikler de unlardr: yetler verilirken sadece sre ve
yet numaras verilmitir. Bu gerek ngiliz ve gerekse Trk okuyucu iin an-
lamay zorlatran bir durumdur. Bu yerlerde yetlerin ilgili ksmlar verilsey-
di, metnin anlalmas asndan daha iyi olurdu. Ayrca Kehf Sresinin 84-
95. yetlerinde geen Zlkarneyni Byk skender olarak yorumlamaktadr.
Baz mfessirlerin byle bir deerlendirmeye gitmelerine ramen, yetler bir

161
slm Aratrmalar Dergisi

btn olarak dnldnde, burada zikredilen kiinin Byk skender ol-

mas mmkn deildir. Bunun yannda baz Mslman limler iin skolas-
tik kelimesi kullanlmtr (s. 49). Bat kltrnn rn olan byle bir ke-
limenin Mslman limler iin kullanlmas, kanaatimizce doru deildir. Bu-
nun yannda Stoallarla Revkler arasnda bir ayrm yaplmakta ise de (s.
22) bunlarn birbirlerinden fark nedir, anlalmamaktadr. Ayrca bn Miske-
veyhin Tehzbl-ahlak adl eserinden lmle ilgili grleri aktarlrken;
metinde u ifadelere yer verilmektedir: Buna ilve olarak, bu olu ve bozu-
lu dnyasnda isteklerimizin tatmin edilmesini ve dnya mlkndeki sahip-
sizliimizin ebedi olacan beklemek tamamyla botur. Yalnzca akledilir
lemde byle bir ebedilik beklenebilir (s. 181). lm, adil ve hikmetli ya-
ratcnn insanla izdii bir kader olmas sebebiyle, lm korkusu veya eze-
li hayat beklentisi onun cmertliinin ve yce merhametinin olduu kadar
adaletinin ve hikmetinin de bir gereidir (s.181-82). Dipnotta ise yle bir
aklama vardr: bn Miskeveyh ezeli hayatla ak olarak dnyadaki hayat
kastetmektedir, nk o tutarl bir ekilde nefsin bozulmazln ve onun eze-
li hayatnn akledilir dnyada olduunu ileri srmtr. (s. 181. dipnottan.)
Burada metinle dipnotun uyumsuzluu, yani elikisi aka grlmektedir.

Btn bunlara ramen, XV. yzyla kadar olan slm ahlak teorilerini bir
btn olarak sunan eser, konuyla ilgilenenler iin bavurulmas gereken bir
kaynaktr. Zira Trkede, bildiimiz kadaryla, Mustafa arcnn slm D-
ncesinde Ahlak adl eserinden baka, derli toplu bir eser yoktur. Ayrca
yukarda da belirttiimiz gibi, dnrlerin grleri verilirken genelde ilk el-
den kaynaklara bavurularak konu aklanm ve eserlerin varsa ngilizce e-
virilerinde ilgili yerler belirtilerek ngilizce okuyanlardan konu ile ilgili daha
geni malumat renmek isteyenlere yol gsterilmitir. Dolaysyla kitap ahlak
dncesiyle ilgilenenlerin ana hatlaryla slm ahlak teorilerini renebile-
cekleri bir giri kitab mahiyetindedir.

Eserin evirisine de deinecek olursak, slubu bozan baz hatalar mevcut-

tur. yle ki: Baz yerlerde kelimeler Arapa karlyla verilirken baz yerler-
de uydurma Trke ile verilmitir. Mesela: Ad infinitum ittisl olarak evri-
lirken, petition of principle dngsel olarak evrilmitir. Bu ikinci kelime,
kitabn genelinde olduu gibi, Arapa olan ve Trkede kullanlan devr ke-
limesiyle karlanabilirdi. Meselenin bir dier yn de ayn kelimelerin farkl
yerlerde farkl ekillerde evrilmesidir. Mesela commentator kelimesi bazen
Kuran tefsircisi bazen de mfessir olarak evrilmitir. Buna ilaveten
Kuran tefsircileri veya Kuran yetleri gibi ngiliz okuyucular iin belir-

162
 Kitbiyat

tilmesi gerekli olan baz tamlamalarn Trke kullanlmalar pek de uygun de-
ildir. Bugn tefsirci (veya daha doru ifadeyle mfessir) veya yet denildi-
inde bunlarn Kurana bal kelimeler olduu anlalmaktadr. Bu farkl e-
viriler iin burada vermemiz gereken bir rnek de nobility kelimesidir. e-
viride bu kelime mrvvet olarak evrilmi (s. 230-232) ki dorudur. Fa-
kat dilimizde biz mrvveti hangi mnda kullanyoruz? Normal bir kitap
okuyucusunun bundan anlayaca mn, burada ifade edilmek istenen mn
mdr? Ayrca ayn kelime s. 242de asillik olarak evrilmitir ki bu, kelimenin
okuyucu tarafndan anlalmas iin daha iyi bir tercihtir. Bununla birlikte
asalet diye tercme etmenin daha doru olduu da belirtilmelidir. Bir dier
husus ise (s. 94) Mbeir b. Ftikin yazd Muhtrul-Hikem, yazar tara-
fndan Selected Maxims olarak evrilmi, Trkeye evirenler de Seme
Dsturlar diye evirmiler ve hemen yanna da Acaba dstur diye mi evir-
meli? diye not dmler. Eseri okuyan birisi bunun Macit Fahriye ait ol-
duunu dnecektir. Oysa kitabn aslnda byle bir ifade yoktur. evirmen-
lerin bu ifadenin kendilerine ait olduunu belirtmeleri gerekirdi. eviride ay-
rca, zellikle giri ksmnda, uzun cmleler gerei yokken, ksa cmleler ha-
linde evrilmi ve baz kelimeler atlanmtr. Son olarak eviride Arapa asll
kelimelerin parantez ierisinde karlklar verilirken, ngilizce metinde oldu-
u halde, Latince asll kelimelerin karlklar verilmemitir. evirideki bu ek-
sikliklere ramen yine de uyumlu bir dil, akc bir slup ve byk lde tu-
tarl bir btnlk tad iin evirmenleri kutlamak gerekir.

Tamer Yldrm

Bir Kitap Eletirisinin Eletirisi:

mer zpnarn Namig Abuzerova Cevab

SAM tarafndan yaymlanan slm Aratrmalar Dergisinin 13. saysn-

da (2005) Hads Edebiyatnn Oluumu1 adl kitabmzn tantm ve tenki-
dine ynelik Namig Abuzerov imzal bir yaz yaymlanmtr.2 Burada kitapla
ilgili olarak Ehemmiyetli bir konuya k tuttuu, hadis edebiyatna ynelik

1 mer zpnar, Hads Edebiyatnn Oluumu, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2005.
2 Namiq Abuzerov, Hads Edebiyatnn Oluumu, mer zpnar, Ankara: Ankara Okulu
Yaynlar, 2005. 460 sayfa. slm Aratrmalar Dergisi, 13 (2005): 129-35.

163