Deerlendirme / Review

Sedat ensoy, Abdulkahir Crcanide Anlam Problemi, (Doktora Tezi), stanbul, 2001, 280 s.
Deerlendiren: M. Taha Boyalk*

Abdlkahir Crcani (. 471/1078) Kitbul-muktesid, Delailul-icz, Esrrul-belga gibi

eserleriyle slm dilbilim geleneine nemli katklar salam, zellikle meni ilmine
salad katklarla kurucu bir dnr olarak deerlendirilmeyi hak etmitir. Onun
vaz, gramer, belagat ve edebiyat eletirisi alanndaki teorileri ada aratrmaclarn
entelektel ilgisine konu olmutur. ada yazarlar Crcaninin projesini farkl ynle-
riyle incelemiler, onun metinlerinde klasik dilbilimin sorunlaryla yzlemekle birlik-
te gnmz dilbilim ve edebiyat eletirisi problemlerine de cevaplar bulmulardr. Bu
almalar arasnda deerlendireceimiz eser, Crcani dncesinin kapsaml bir tasvi-
rini vermeyi hedeflemektedir. Her ne kadar balktaki anlam problemi kayd bir snr-
landrma ifade etse de, anlam kavramndan hareketle dilbilimin hemen her mesele-
siyle irtibat kurulabildiinden, bu almada da bu kavramla ilikilendirilebilir konulara
yer verilmi, neticede Crcani dncesinin ok kapsaml ancak ana hatlaryla ele aln-
d bir eser ortaya kmtr. Tez; giri, blm ve sonutan olumaktadr. Bu yazda
ilk olarak tezin ierii verilecek, ikinci olarak bu ierik deerlendirilecek, son olarak ise
genel bir deerlendirme yaplacaktr.

ki ksmdan oluan giriin ilk ksmnda Abdulkahir Crcaninin hayat ve eserleri hak-
knda bilgi verilmi, ikinci ksmnda ise dilin kayna ve delletin mahiyeti meselesi tar-
tlmtr.

lk blmde Crcaninin eserleri balamnda anlam-isnat ilikisi; lgat ve kelam, keli-

melerin trleri ve birbiriyle irtibatlandrlmas, anlam ve irap, isnat ve haber, ispat
ve nefy, isnadn ciheti, isimle ve fiille yaplan isbat, tebih, istiare ve mecazda
isnat, haber ve hal ve haber ve sfat alt balklar altnda incelenmitir.

Crcanide lafz-anlam ilikisinin ele alnd ikinci blmde mn, suret, lafz,
fesahat gibi kavramlar Crcaninin eserlerinden hareketle tanmlanm, ardndan bu
kavramsal ereve esas alnarak anlamn nefiste bulunmas, anlamn anlam mesele-
si, zahir anlam kastedilmeksizin kullanlan lafzlar, edeb sanatlarda anlamn rol
ve akli anlamlar ve hayali anlamlar balklar ele alnmtr.

Crcanide anlam-nazm ilikisinin incelendii son blmde ise Kurann icaz, nah-
vin anlamlar, ifadelerin deeri gibi meseleler nazm teorisi balamnda tartl-
m, ardndan takdim-tehir, hazif, marife-nekre, fasl-vasl, innenin kullanm,
kasr ve ihtisas gibi nazm teorisinin nemli konular Delailul-icazdaki tasnif ve ieri-
e bal kalnarak ele alnmtr. almann sonu ksmnda ise genel bir deerlendir-
me verilmitir.

* Aratrma Grevlisi, stanbul 29 Mays niversitesi

119
 nsan ve Toplum

Giriin Crcaninin hayat ve eserlerine tahsis edilen ilk ksm dnsel bir biyogra-
fi olarak dnlmemi, bu ksmla almann ilerleyen blmlerine dnsel anlam-
da katk salama gayesi gdlmemitir. Burada Crcani dncesinin ncesi ve sonra-
s ile ilikisi tartlmakszn alimin hayat ve eserlerine ilikin ansiklopedik bilgi birincil
kaynaklara referansla aktarlmtr.

Giriin ikinci ksmnda vaz ve dellet sorunu felsef bir dzlemde tartlmtr. Vaz
meselesi ele alnrken dilin kayna, vazedenin kimlii, vazn kapsam ve vaza konu
olan anlamlarn nitelii sorunlar slm dncesindeki tarihsel serveni iersinde ksa-
ca ele alnmtr. Bu ksmda grlen nemli bir sorun, sz edilen meselelerin Crcani
dncesiyle irtibat kurulmakszn mutlak anlamda incelenmi olmasdr. Crcaninin
gramer, szdizimi, edebiyat eletirisi ve dil felsefesi balamndaki dnceleri onun
vaz meselesine yaklamyla irtibatl olduundan, burada Crcaninin vazla ilgi-
li grlerinin bir tahlili dier blmlerdeki tartmalara felsef bir zemin oluturabi-
lirdi. Bu ksmda ele alnd ekliyle dilin kayna, vaz eden iradenin kimlii ve vaza
konu olan anlamlarn nitelii meselelerinin ise Crcani dncesini dorudan besledi-
ini sylemek gtr. Girite vaz meselesi anlatlrken Crcaniningrlerine deini
ve atfn bulunmamas da busylediimizidestekler mahiyettedir.

Giriteki dellet tartmas iin de benzer eyler sylenebilir. Bu ksmda lafzi-vazi

delletin mutabakat, tazammun ve iltizam ksmlar zellikle Taftazaninin Mutavveli
esas alnarak mantklarn stlahlaryla anlatlmtr. Dncenin kavramlar zerinden
gerekletii dikkate alndnda bu ksmdaki dellet tartmasnn, konu birliinden
kaynaklanan tabi rtmeler bir yana braklrsa, Crcani dncesiyle ve Crcaninin
anlam teorisiyle dorudan irtibatl olduunu sylemek gtr. En azndan bu alma-
da byle bir irtibatn bulunduuna dair tatmin edici aklama bulunmamaktadr.

Vaz ve dellet meselesinin mantklarn ve ge dnem dilcilerin kavram ve yakla-

mlaryla ele alnmasnn bir mazereti, meselelerin geriye dnk takibi olabilirdi. Bu
durumda tartlan dnceler, Crcaninin dilbilim alanndaki grlerinin felsef neti-
celeri olarak takdim edilmi ve bu takdimi hakl kard dnlen gerekeler de orta-
ya konmu olurdu. Ancak ne girite ne de dier blmlerde bu yaplmadndan, giri-
le almann dier blmleri arasnda bir kopukluk ortaya kmtr.

Birinci blm anlam ve isnat ilikisine ayrlmtr. Nahivcilerin stlahnda isnat, iki keli-
meden birinin dierine tam bir istifade salayacak ekilde katlmasdr. Crcani bu kav-
ram haber ve ina kategorilerini kapsayacak ekilde kullanmaktadr. Ancak bu blm-
de ina ifadeler tartlmam, Crcaninin eserlerinden hareketle sadece isnad- habe-
ri meselesi incelenmitir. Szn aslnn haber olduunu dnen Crcaninin isnat ve
szdizimi tartmalarn genellikle ihbar ifadeler zerinden yrttne bakldnda,
bu ksmda ina ifadelerin ele alnmam olmas da anlalr hale gelmektedir.

Haber cmlelerinde isnat sorunu, bir nahiv meselesi olarak grld takdirde, nah-
vin, felsefenin bilgi ve varlk tartmasyla bulutuu noktada durur. Felsefede ne

120
 Deerlendirme / Review

kan kavramlar varlk, bilgi ve bunlarla ilikili kavramlarken, nahiv ya da dil felsefesin-
de lafz, anlam, dellet ve referans gibi kavramlar ne kar. Dolaysyla Crcani dn-
cesinde isnad- haberi probleminin tartmas, bize, onun bilgi ve varlk grn dil
tartmalar zemininde vermeliydi. Bu blmde genel hatlaryla yaplmak istenen de
budur. Ancak mesele sorunlardan ziyade Crcaninin gr ve aklamalar ne ka-
rlarak ele alndndan, Crcaninin dnceleri yeterince tahlile tb tutulmamtr.
Mesela Crcani ve mutezil dnr Kad Abdlcebbar arasndaki temel ayrlk nokta-
larna ksaca deinilmitir. Halbuki takip eden iki blmde de sklkla ancak yine ia-
ret kabilinden deinilen Ear-Mutezile ayrlnn dilci dnrlerdeki felsef ve teorik
zemini burada daha derinlemesine incelenebilirdi. Yazar bunun yerine tasviri bir yazm
metodu takip etmitir.

kinci blmde lafz-anlam kavramlar incelenmitir. Crcanide lafz-anlam tartmas

mfretler seviyesinde balayarak doal bir dnce seyri iinde szdizimi tartmas-
na evrilir. znde sentaktik bir mesele olan sz dizimi tartmas da felsef ve seman-
tik dzlemde ispat tartmasna, pragmatik seviyede ise kullanm, kast, mecaz, isti-
are, temsil ve kinaye tartmalarna dnr. Crcani edebiyat eletirisi alanndaki
dncelerini de szdizim tartmalaryla irtibatl olarak ortaya koymutur. Dolaysyla
lafz-anlam kavramlarnn analiziyle Crcani dncesinin btn kvrmlarna ula-
mak mmkndr. Bu blmn bu ama dorultusunda kurguland sylenebilse de,
meseleler incelenirken analitik bir dil kullanlmadndan, bu hususta tam bir baar
salandn sylemek gtr.

Lafz-anlam tartmalarnn isnatla ilgili meselelere zemin olduu dnldnde, bu

blmn ispat meselesinin incelendii blmden sonraya braklmas yapsal bir sorun
olarak gzkmektedir. Lafz-anlam meselesi ncelenerek isnat ve szdizimiyle ilgili tar-
tmalarn bu kavramsal ereve zerine yaplmas daha uygun olabilirdi. Bu durumda
ilk blmde ele alnan isnat meselesiyle son blmde ele alnan nazm meseleleri bir-
birinden bamsz olarak incelenmemi olurdu.

Mecaz ve kinaye tartmalarnn dnsel bir zeminde ele alnmam olmas bu blm
iin getirilebilecek dier bir eletiri konusudur. Burada Crcaninin modern metafor
teorilerinin bir ounu nceleyen istiare teorisi yeterince tahlil edilmemi, mecaz ve
daha zelde akl mecaz tartmalarnn felsef neticeleri takip edilmemitir. Bu balam-
da edebiyat eletirisi, mecaz ve kinayeye ilikin konular ilenirken ikincil kaynaklardan
daha fazla istifade edilebilirdi.

Anlam ve nazm balkl son blmde, ilk iki blmde rtk bir ekilde ele alnm olan
szdizim teorisi Kurann icaz ile irtibatlandrlm ve rnekler zerinden tafsil edil-
mitir. Bu blmde nazm ve Kurann icaz, nahvin anlamlar ve ifadelerin dee-
ri gibi kavramsal erevenin verildii balklarn ardndan szdizimle ilgili meseleler
Delildeki tasnif ve ierik esas alnarak anlatlmtr. Bu meselelerin herhangi bir yorum
ve tahlil katlmakszn Delilden zetlendii sylenebilir.

121
 nsan ve Toplum

Sonu blmnde almada ulalan nemli sonular sade ve ak bir dille sralanm-
tr. Burada Crcani dncesinin ana balklarn grmek mmkndr.

Mutlak olarak dnldnde anlam kavram bizi dilbilimin nemli meseleleriyle yz

yze getirmektedir. Crcani zerine yaplan bir almada mutlak olarak bu kavramn
ne karlmas, yazarn, Crcani dncesini kapsaml bir analize tb tutma iddiasn-
da olduunu gsterir. Nitekim almada dilin kayna, lafzlarn vaz, dellet, isnat ve
hkm meseleleri, mecaz ve kinaye ile ilgili tartmalar, szdizimiyle ilgili felsef mese-
leler ve kast ve kullanmla birlikte beliren sorunlara yer verilmitir. Btn bu hususlar
bir st balk altnda sistematik olarak incelemenin bir yolu, analitik bir yazm tekniiy-
le meseleleri birbiriyle irtibatlandrmak ve bylelikle temel baz iddialarn izini srmek
olabilirdi. Bu balamda eserin en byk eksiklii, ele alnan meseleleri bir dnce zin-
cirinin birbirini izleyen halkalar eklinde takdim etmemi olmasdr. Eserin en byk
meziyeti ise Crcani dncesinin kapsaml bir tasvirini ortaya koymu olmasdr.

Crcani dncesi bir insicam ve btnlk arz eder. Eser bu btn kavramaya yne-
lik atlm nemli admlardan biridir. Crcani dncesinin geni bir yelpazede ilen-
dii bir alma olmas hasebiyle eser, bu dncenin soru ve sorunlarnn grlmesi
noktasnda istifadeye aktr.

122