anakkale Onsekiz Mart niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi

2013/1, Cilt 2, Say 2
(Sayfa 171 - 174)

slam Dncesinde Ktlk Problemi

Metin ZDEMR, Furkan Kitapl, stanbul-2001, 335 Sayfa.
Seluk GZEL*

nsann fiillerinde zgr bir varlk olup olmad meselesine bal olarak
ktln kayna ve mahiyeti tartlagelen bir problemdir. Ktlk problemi genel
olarak metafiziksel, fiziksel ve ahlaki ktlkler balamnda incelenmektedir.
Filozoflar tarafndan bu tasnif erevesinde tartlan bu problem slam dnyasnda
kelam ilmi asndan da nemli bir yer tutmaktadr. Kelam ilmi asndan
tartlagelen ktlk ile ilgili problemleri ve buna getirilen zmleri Metin
zdemir slam Dncesinde Ktlk Problemi isimli eserinde bir araya getirerek
bizlere sunmutur.
Yazar eserinde ktlk problemini mezhepler balamnda ele alarak
farkllklar ortaya koymaya almtr. zdemir ayrca bu farkllklar ortaya
koyarken mezhepler aras yanl anlalan noktalar da aklayarak uzlamsal bir
metot izlemitir.
Yazar ncelikli olarak eserinin giri blmnde konunun anlalr
klnabilmesi iin Bat ve slam dnyasndaki ktlk alannda oluan gelenei
bizlere sunmaktadr. Ktlk kavramnn nasl anlaldn metafiziki, fiziki ve
ahlaki ktlk erevesinde aklamaya alan yazar bu balklar altnda
dnrlerin ktlk anlaylarn vermitir. Genel olarak iyiliin kart veya
yokluu olarak ifade edilen ktlk kavramn metafiziksel olarak Leibniz tarafndan
eyadaki yetkinliin eksiklii olarak ifade edilmekte olduunu belirten yazar, tabii
ktln de afetler, zehirli hayvanlar, hastalklar vb. olarak aklandn
vurgulamtr. Yazar ahlaki ktln de insandan kaynaklanan reziletler- yani
faziletlerin yokluu- olduunu ifade etmitir.
Birinci blmde yazar, metafiziki ve fiziki ktlk problemini Mutezili, Eari
ve Maturidi kelamclarnn bak alaryla bizlere sunmaktadr. Yazar burada

* anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal
Doktora rencisi.
172| anakkale Onsekiz Mart niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

problemi ilahi irade, kudret ve insani irade boyutuna tayarak kelami adan
ktlk probleminin aklanmasna temel oluturmutur. Mutezile kelamclarnn
ilahi fiilleri kulun menfaatine balayarak salah-aslah (daha iyi) teorisini
savunduklarn belirten yazar, ayrca Mutezili kelamclarn kullar arasnda Tanrnn
adaletinin vacibliini savunduklarn ifade etmitir. Mutezile grnrde gerek
olann gaibte de deimeyeceini belirterek bu dnyada vacib olann akn alemde
de vacib olacan savunmaktadr. Onlara gre salah olan sadece lezzetli ve sevin
ieren fiil deildir, bunlara ulatran fiiller de salahtr aklamasn sunan yazar daha
sonra Mutezilenin ltuf ve bedel kavramn ortaya koymaya almtr. Mutezileye
gre ltfun vacib olana ynelmek olduunu ifade eden yazar, bedelin ise onlara gre
iyiliin n artnn ktlk olmas olduunu ifade eder. Istraplar da bu balamda
ele alan Mutezile kelamclar, ahirette mutluluun bu ekilde kazanlacan
savunmaktadr. Yazar, Ehl-i Snnet kelamclarnn Tanrya zorunluluk yklemenin
snrllk anlamna geleceini ve Tanrnn fiillerinde gaye aramann da yanl
olacan savunduklarn ifade etmitir.
Yazar, ilahi adalet ve hikmet asndan ktlk problemini ele alrken
Mutezili kelamclarn tamamnn ayn gre sahip olmadklarn ifade etmitir.
Mutezilenin genel gr bireysel farkllklar olsa da Tanrnn zulme kadir
olduudur diyen yazar, Ehl-i Snnet kelamclarnn byle dnmediini ve
mlknde tasarruf sahibi olan Tanrnn zulmedici olmadn savunduklarn ifade
etmitir. Mutezile grlerini Allah kullarna zulmedici deildir (Fussilet, 41/26)
ve phesiz Allah insanlara hibir ekilde zulmetmez (Yunus, 10/44) ayetlerine
dayandrdn ifade eden yazar, Mutezilenin fiili yapmamakla vnmenin o fiile
kadir olmakla mmkn olabileceini savunduklarn belirtmitir. Daha sonra yazar
Mutezile, Eari ve Maturidinin hikmet anlaylarn ortaya koymaya almtr.
Mutezile hikmete uygunluun zorunluluunu Tanrya balarken hikmette aklilik
aradklarn ifade eden yazar, Earinin hikmet tanmnda failin niyetine uygunluk
aranmakta olduunu vurgulamtr. Maturidilerin ise akla uygunluk ile Mutezili
bak asna sahip olduklarn, Ehl-i Snnetin genel esaslarn da muhafaza ederek
Eari bak asna sahip olduklarn savunan yazar, onlarn orta bir yol tuttuklarn
ifade etmitir.
 slam Dncesinde Ktlk Problemi |173

lahi takdir ve irade asndan problemi inceleyen yazar, kt olan yaratann

da kt olmas gerektiini ve Tanrnn kty yaratmadn, bunun insandan
kaynaklandn savunan Mutezili kelamclarnn grn Ehl-i Snnet
kelamclarnn reddettiini ifade etmitir. Ehl-i Snnet kelamclarna gre kty var
edenin kt olmasn gerekmez.
Eserinin ikinci blmnde yazar, ahlaki ktlk problemini fiil ve hrriyet
teorileri, ahlaki deerlilik ve Kuran asndan ele almtr. Fiil teorileri asndan
yazar, konuyu kelami ekollerin istitaat (g yetirme) ve kesb (fiilin meydana gelmesi)
kavramlar erevesinde ekillendirmeye almtr. Yazara gre problem, istitaatn
kesb ile beraber mi yoksa nceden mi meydana geldiinden kaynaklanmaktadr.
Yazar, Earilerin istitaatn kesb ile beraber ortaya ktn ve gerekleen fiile ait
olduunu, fiil ortadan kalknca onun da yok olduunu savunduklarn ifade etmitir.
Eariler, iman istitaatnn Tanrnn bahettii bir nimet olduunu kafirin bundan
dolay imana g yetiremediini savunurlar. Kt fiilleri ile ilahi kudretin dorudan
ilikisinin olmadn savunan Mutezileye gre kt fiilin yaratcs istitaatn
kendisine verildii insandr.
Yazar, Mutezilenin insann fiillerindeki zgrl vgy ve yergiyi
hakedebilmesi asndan delillendirdiini, Maturidinin akl sahibinin zgr
olmasnn gerekliliine baladn ifade etmitir. Eylem asndan probleme
yaklald zaman yazara gre uzlama yerine tartmalar ortaya kmtr. Ehl-i
Snnet ve Mutezile kelamclarnn eylemde zgrl savunduunu ifade eden
yazar, tartma noktasnn fiillerin yaratlmasndan kaynaklandn aklamtr.
Mutezile kul fiilinin yaratcsdr grn savunurken otonomluktan kurtulmaya
alm, Ehl-i Snnet ise fiillerin Tanr tarafndan yaratlmasnn insann
zgrlne halel getirmeyeceini savunmutur.
Ahlaki deerlilik asndan probleme yaklaan yazar, bu meselenin kelamda
husn ve kubh kavramlar erevesinde ilendiini belirtmitir. Bu kavramlarn
aklla bilinip bilinemeyecei ve sadece vahiy ile bilinebilecei hususu tartmann
temelini oluturmaktadr. Bu balamda ayt etme (temyiz) gcnn ahlaki alanda
geerli olup olmadnn tartlmasnn gerekliliini ifade eden yazar, Maturidi ve
Mutezilenin bunun geerli olduunu, Earinin ise geerli olmadn savunduunu
vurgulamtr. Fakat bu noktada Mutezile ve Maturidi arasndaki farklln yazar,
174| anakkale Onsekiz Mart niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

Mutezilenin vahiyden nce akln iyiyi ve kty bileceini, Maturidinin akln yalan
gibi ktlkleri vahiyden nce bilebileceini, fakat ou hkm vahiysiz
bilemeyeceini savunduklarnn olduunu vurgulamtr.
Yazar, eserinde genel olarak tartlan meselelere btncl bir ekilde
yaklamaya alm ve atan baz ynleri uzlatrmaya almtr. Metin zdemir,
insann iradesi ve ilahi irade konularnda kelami ekollerin grlerini ortaya koyarak
zgrlk, sorumluluk balamnda bu ekollerin ktln kayna hakkndaki
grlerini eserinde ortaya koymaya almtr.