CLICK HERE FOR BEST TET BOOK
fh-1 ykokLkk {qqk kku
* ykokLkku krh[ :-
ykok{kt ku ku uzkuk Au. yko yuxu
Lkkwt yLku k yuxu krkMkhLkwt kkLk.
yko ykufkuLkkur{k (Oikonomia) Lkku
kko Au. ykufkuLkkur{k kef kkkLkku Au, suLkku
yko kkukkLkk hLkku nex yuku kk Au. ykkf xLkkyku
{kuxu kku Lkkkt yLku f{kLkk MYku yrk kke
nkukke yk Mk{s MefkhkLku ktku Lkke.
ykoktk yu ykkf MkkLkwt yuf{ Au, su{kt
ykkf Mkk ytkuLkk swk-swk yuf{kuLkwt MktfLk fhe
WkkLk, khk, rrLk{, nU[e kuhu ytku Mkk
kkuXk{kt yku Au. xqtf{kt, ykoktk yuxu {kork
MkkLkkuLkk w{kt w fhfMkhko Wkkuk khk kuxku
w Mktkkuk kk fhk ytkuLke Mkk.
sYrhkk MktkkukkLkku nukwMkh, yko-WkksoLk fksu
{kLke khk kke ]rkykuLku ykkf ]rk fnu Au. ku
rMkkLke ]rkykuLku rkLkykkf kk{kt yku Au.
k.k. rkf rkkeoLku kLkke xqLk ykku ku ykkf
]rk Au, skhu {kkk kkukkLkk kkfLku ku fu kuLkku
WAuh fhu ku rkLkykkf ]rk Au.
{kLkeLke sYrhkk s {kLkeLku ykkf ]rk
fhk uhu Au kuke {kLkeLke sYrhkkLku ykkf ]rkLke
sL{kkk fnuk{kt yku Au.
ykkf ]rk fhLkkh huf {kMk yLkuf
Mk{MkykuLkku Mkk{Lkku fhu Au. kue Mk{MkykuLku ykkf
Mk{Mkyku khefu ykuk{kt yku Au. ke ku{kt
fneyu kku, ykkf Mk{Mk (Economic Problem) yuxu
MkkLkkuLke yAk{ktke WTke Mk{Mk. rr Wkkukku
hkkkt {kork MkkLkku zu y{kork sYrhkkkuLku
MktkkukkLke {kk{ ykkf Mk{MkykuLku sL{ ykku Au.
skhu {kLkeLke sYrhkkku kh{kt ku{Lku Mktkkuke
fu kue Mkwyku ku{s MkkLkkuLke kr fhkkt khu nku
khu kkoke ut[Lku yAk fnu Au. yAkLkku k
Mkkkuk Au.
yAk kMktke yLku MkkLk-VkeLke Mk{Mke
sL{kkk Au.
TET TAT TET HTAT GURU
* ykok ytkuLkk kku (Concepts Relating to
Economics) :-
ykok ytkuLkk ku fkhLkk kku fu
r[khkhkyku Au -
(1) kqoLke r[khkhk (Eastern Thought)
(2) kkk r[khkhk (Western Thought)
(1) kqoLke r[khkhk (Eastern Thought) :-
ykok ytkuLke kqoLke r[khkhk ykkf
r[khku hsq fhkk khke ktkku{kt k kk Au.
fkirxLkk ykok, {nkkhkLkk ktrkko, {LkwM{]rk,
wLkerk, fk{tfe LkerkMkkh suk ktkku{kt khke
rkLkkuyu ykkf kkkkku ytku kkukkLkk r[khku k fko
Au.
khke ktkku{kt k kuk ykkf r[khku{kt
fkirxLkku ykok ruLkku k {kuhu Au.
fkirxu ykkue ykokLke kk{kt skwt Au
fu, {LkwLke ]rk yko Au. {LkwLkk Mkkxke qr{
yko Au. kue k]eLkk k-kkLkLkk Wkkku kokk
kLku ykok fnu Au.
fkirxu rnMkkke nkh, hks{o, hksfkukLke
]r {kxu fhuhk, fhuhkLkkt kku, tz, hkLkk [o
rksLk, he-u[k, {qze-Lk-{krfe nf, r{fkLkwt
hk, {nuLkkkwt, ukLk- kkkh, ks yLku fhs sue
{nLke kkkkku{kt wt-wt fhwt uEyu ku ytku {kkooLk
ykwt Au. ykk kuu u yLku fkLku yLkwYk ykkf
r[khku hsq fko Au. ku ukkt fne fk fu, fkirxLkwt
ykok kMk{kt yko-Lkerkk Au.
fkirxLkwt ykok Wkuk{f Au. ku{kt ykoke
yk[h fuwt nkuwt uEyu ku ytku {kkooLk ykwt Au. ku
ukkt ykok ytkuLkk kr{Lkk kku Mkkku kuLke kwLkk
fhe fk Lkn. ku{ Akkt ku{u (fkirx) ykkue y{wf
kkkkku yksu k nkhke Au.
(2) kkk r[khkhk (Western Thought) :
ykok ruLkk kkk kku{kt Lke[u {wskLkk
rkLkkuLkk kku qk s [rk Au -
(1) yuz{ M{kLkku k
(2) ku.ykuuz {koLkku k
1
(3) ku. kkuLk hkurkLMkLkku k sYrhkk fhkkt w {n ykke {kLk fk khV
(4) ku. MkuBwMkLkLkku k wo Mkuk{kt ykwt.
ykokLkk MYkLku Mk fhk ykkue (2) ykok ru ku. ykuz {koLkku k :
kkykuLku [kh ekof nuX {qfe fk - 19{e MkeLkk {nkLk rkrx ykoke ku. {kou
(1) MktkrkLku kke kk (yuz{ M{kLke) ku{Lkk kwMkf rLMkekk ykpV EfkuLkkpr{Mk (Principal
(2) fkLku kke kk (ku.{koLke) of Economics) {kt ykokLke kk ykke Au.
(3) yAkLku kke kk (ku.hkurkLMkLke) ku{Lkk {ku ykok fkke k Au.
(4) rfkMkLku kke kk (ku.MkuBwMkLkLke) ku. {kou yuz{ M{kLkk kirkf MktkrkLkk
(1) ykok ru yuz{ M{kLkku k : kLku Mefkkuo, khtkw ku{Lke r yu Mktkrk MkkLk Au
yuz{ M{kLku ykokLkk rkkk fnuk{kt yku yLku {kLk-fk Mkk Au.
Au. ku{Lkk {ku ykok {kLkeLkk hkusk nkhLkku
yuz{ M{ku ykkue ykokLke kk{kt ykMk fhu Au. {kLkeLkku hkusku nkh ykf kuk
skwt Au fu, ykok yuxu MktkrkLkwt k fhkLkku yLku kuLkku kkhkLkku Au. kwkhktk ykok
#uLz{kt [ke hnue ykikurkf ktrkLku fkhu MkwkfkheLkk kirkf MkkLkkuLke kr yLku ku{Lkk Wkkuk
LkkLk WkukkrkykuLkk Lkk koLkku W kku. yk Mkkku kkZ Mktkt hkkkt k yLku Mk{ksLkk nkhLke
krhkoLkke krk kE yuz{ M{ku hkxkuLke Mktkrk exhe kkkMk fhu Au.
(1776{kt) Lkk{Lkwt kwMkf wt. ku{kt ku{u MktkrkLku ku. {kou ykkue ykokLke kk{ktke
LkkUkkk {n ykwt Au. y{wf kkkkku kkhe fk : su{ fu -
yuz{ M{k Wkkuke [esMkwykuLku Mktkrk khefu (1) ykok {kLk kirkf fkLkwt k Au.
ykuke kirkf Mktkrk kh kh {qfu Au. yk{, (2) ykokLkwt kkr{f u {kLkeLke Mktkrk
Wkkfe {Lku kuyku kirkf Mktkrk Mkkku s Mkktfe u khkLkwt Au yLku ku khk kirkf fkLku yuxu fu MkwLku
Au. k fhkLkwt Au.
ku{Lkk {ku {kLke Mktkrk kuk fhu Au, kuLkku (3) ykok {kLk SLkLkk k{k{ nkhkuLkku Lkrn
Wkkuk fhu Au, kuLke ykk-u fhu Au yLku kuLke nU[e fhu k {kk Mkk{kL nkhkuLkku s ykMk fhu Au.
Au. {kLkeLkk Mktkrk MkkkuLkk yk nkhLku Mk{kLkk (4) ykokLku {kLkeLkk Mktkqo Lkrn khtkw yktrf
ykke ykok{kt MktkrkLkk WkkLk, khk, fk Mkkku rLkMkk Au.
rrLk{ yLku nU[eLkku ykMk fhk{kt yku Au kkk (5) kuLku {kLkeLkk kirkf fk Mkkku rLkMkk Au.
ku{Lku kkk rMkktkku kikh fhk{kt yku Au. ku{u ykok{kt ykirkf Mktkrk fu ykirkf MkukLku
yuz{ M{kLkk MktkrkLkk WkkLk yLku nU[e kLk{kt ee Lkke.
ytkuLkk kLku ykf yLku hkuskkhe-rLkkoh ku{s ku. {kou ku{Lke ykokLke kk{kt
ykkf ]r suk ykwrLkf kku Mkkku rLk Mktkt Au. ykokLkk kMkrf fkokuk yLku uLkku k ykku
yuz{ M{ku ykokLke ykkue kk{kt Au. ku{ Akkt ku. hkurkLMku ku{Lkk kLke fzf xefk fhe
ykokLkku {w u Mktkrk khkLkku Au. yk kk{kt Au. ku. {koLke kkLke {w xefkyku Lke[u {wsk Au.
Mktkrk{kt {kk kirkf MktkrkLkku Mk{ku fhe ykirkf (1) ku{Lke ykokLke kk{kt zkpfxhku, feku,
Mktkrk khV wo Mkuk{kt ykwt kkk {kLkeLku ykkf rkfku, Lk]fkhku, Mktkekfkhku kuhuLke MkukykuLku
{kLk kk{kt ykku Au. yk kk{kt MktkrkLku ykirkf kkkkku ke ku{Lke Wkukk fhk{kt yke Au.
kMk{kt kirkf yLku ykirkf kLLku fkhLke Mktkrk
TET TAT TET HTAT GURU 2

k fu khkuk heku {kLk fk{kt khku ku s Au.
kirkf yLku ykirkf Mkw yue heku yufke Mkkku
Mktfkue Au fu kuLku swk kkzkwt fk{ {w~fu Au.
(2) ku. hkurkLMku {koLke kkLke Mkkike w fzf
xefk {kLkfkLkk k ytkuLke fhe Au. ku{Lkk {ku
ykokLku fk Mkkku fkuE rLkMkk Lkke. ku ukuLke
kkkk{kt kxMk Au. u {kLkfkLku {n ykkk{kt
yku kku ykok kuLkwt rkkLk khefuLkwt yMk kw{ke
yuf Lkerkk kLke su.
(3) {kf kekt, yVe, uh sue Mkwyku fuxkf
{kLkeykuLke sYrhkk Mktkkuku Au. yk ke Mkwyku {kLk
fkLku LkwfMkkLk fhu kue nkuk Akkt ykokLkk
ykMk{kt kuLkku Mk{ku fhk{kt yku Au. yk{, ykkf
]rk yLku {kLkfk [u fkuE rLkrk Mktkt Lkke.
(4) ku. kekwyu Mkkk fhe Au fu, kirkf fkLku
LkkktLkk {kktz zu {kke fk Au, khtkw kirkf
fkLkk {kktz khefu Lkkkt ukke fk sue
kkkkkuLku Mktkkukfkhf heku {kke fkke Lkke.
(5) ykokLke fkke kk yLkwMkkh
ykok yuf w Mkk{krsf rkkLk Au. yk kk
{wsk, ykok {kk Mk{ks{kt hnukk {kLkeykuLke s
]rkLkku ykMk fhu Au, kuLku Mk{ks knkh hnuk yufk
yxqk {kMk fu Mkkw-MkLkMkeLke ]rk Mkkku fkuE rLkMkk
Lkke. kMk{kt ykoku ykkuku yuSLkku rLk{
Mk{ks{kt fu Mk{kske yk Mkuk k{k{ {kMkkuLku kkw
kzu Au. kuke ykok yuf {kLkrkkLk (Human
Science) Au.
(6) ykokLke fkke kk r&ukk{f
nkukLku ku keofhk{f Au. fkke ykok
]rkykuLkk Mk{qnLku ku kkuo{kt nU[u Au - (1) ykkf
]rkykuLkku Mk{qn yLku (2) rkLk ykkf ]rkykuLkku
Mk{qn. ku kku Vk ykkf ]rkykuLkk Mk{qnLkku ykMk
fhe rkLkykkf ]rkykuLke Wkukk fhu Au. yk fkhLkwt
keofh yikkrLkf yLku ykkff Au. fkhfu khkuk heku
yk kLLku ]rk yufkeLke Mkkku Mktfkue Au.
(3) ykok ytkuLkku ku.hkurkLMkLkku k :
1931{kt ku. hkurkLMku kkukkLkk kwMkf Lku[h yuLz
rMkLkerVfuLMk ykpV EfkuLkkpr{f MkkLMk (Nature and
Significance of Economic Science) {kt ykokLke
kk ykke Au.
ku. hkurkLMkLkk {ku ykok yuxu yAkke
k
ykokLkk ykMk{kt yAk{ktke WTke
ykkf Mk{MkLkku ykMk {w kkkk Au.
fwhku {kLkeLke k{k{ sYrhkkku Mktkkukk {kxu
kko MkkLkku kqhk kkzkt Lkke. kuke {kLkeyu fE-fE
sYrhkkku Mktkkukk {kxu fkt-fkt MkkLkkuLkku Wkkuk
fhku ku Lke fhwt kzu Au. yk kkkkLkku ykMk yAkLkwt
ykok fhu Au.
MkkLkkuLke yAk yLku kuLku fkhu WTke
kMktkeLke Mk{MkLkku k Mkkik{ ku.hkurkLMk khk hsq
fhkku Au. yk k khk ku.hkurkLMku ykokLku yuf
kMkrf rkkLk (Positive Science) khefu hsq fwot Au.
M{k yLku {koLke kk{kt {kk ykkf
]rkLkk kukLkku ykMk fhk{kt ykku Au. khu
hkurkLMku {kLkeLke k{k{ fk{keheLkku ykok{kt Mk{ku
fhkLku ku, ykok{kt swe-swe ykke
y{kork sYrhkkku yLku ifkf Wkkukkukkt
{kork MkkLkku [uLkk Mktkt khefuLkk {kLk-koqfLkku
ykMk fhu Au.
{koLkk fkLku {n ykkkk k {ku
ykok yuf ykoke (Normative) rkkLk Au, khu
hkurkLMkLkk {ku ykok yuf kMkrf (Positive) rkkLk
Au.
ykokLke yAkke kk{ktke fuxef
kkkkku Mk kk Au -
(1) ykok {kLke {kork MkkLkku zu kkukkLke
sYrhkkku fue heku Mktkkuku Au kuLkku ykMk fhu Au. kuke ku
{kLk nkhLkwt yuf k Au.
(2) ykok kufkuLke sYrhkkku Mktkkukke kiirkf
([esMkwyku) yLku ykirkf (Mkukyku) Lku kke k{k{
kkkkkuLkku ykMk fhu Au.
3
(3) ykok {kLkeyu kMkt fhue sYrhkkku hkk
Au fu Mkkhe, ku Au fu yku ku Lke fhkwt Lkke.
sYrhkkkuLke kMktke {kMku kkuku s fhkLke Au.
ykokLkwt fko Vk r&uk fhkLkwt yLku Mk{s
ykkkLkwt Au. ku ukuLke kkkk{kt kxMk Au.
(4) ykokLkku kkkLkku & kMktkeLkku Au. MkkLk
kkk kuLkk Wkkuk Mkkku {kLkeLku kuLkk {kxu {nLke nku
kue sYrhkk MktkkukkLkwt kMkt fhkLkwt nku Au. ykok
yu{ {kLku Au fu kufku rufkwrkqof kMktke fhu Au. kuke
ykokLku kMktkeLkwt k ykk kMktkeLkwt
rkkLk k fnu Au. (Economics is the Science of
Choice)
(5) ykok {kLkeLkk koLkLkku ykMk fhu Au.
{kLke {nk{ Mktkkuk kk fhkLkk ykke s
sYrhkkku [u {kork MkkLkkuLke Vke fhu Au kuke
kuLku MkkLkkuLke VkeLkwt k k fnu Au.
(6) ifkf Wkkukkkt {kork MkkLkkuLkku {nk{
Mktkkuk {u ku {wsk fhfMkhkqof VkeLkkt rLk{Lk yLku
nex fhkLkk rMkktkLkku ykok ykMk fhu Au. ykke
ykokLku fhfMkhLkwt k k fnuk{kt yku Au.
ku.hkurkLMku ykokLku ikkrLkf ykMkLkku hu
ykku Au. kuu ykkue ykokLke kkLku kkf Mef]rk
{e Au. ku{Lke yk kk qk [rk kLke Au. ku{ Akkt
kuLke fuxef xefkyku k fhk{kt yku Au -
(1) u ykoku Mkk{krsf fk yLku ykkf rfkMk
{kxu {nLke qr{fk skLke nku, kku kuu sYrhkkku
Mktkkukk {kxuLke kMktke{kt wt Mkkhwt Au fu wt hkk Au ku
ytku rLko ykkku s kzu. ykok MkkkuLkk kkkk{kt
kxMk hne fu Lkn.
(2) yk kk{kt ykkf ]r yLku rfkMkLkk
rMkktkLke Wkukk fhe ykokLkk ykMkkukLku Mktfwr[k
kLkkk{kt ykwt Au. kuu ykokLku {kk {qLkku rMkktk
(Value Theory) kLkke ewt Au. ykwrLkf Mk{{kt k]n
ykok (Macro Economics) Lkwt {n qk wt Au.
kuLkk {wsk ykokLkwt u MkkLkkuLke yAkLku LqLkk{
kLkkk Wkkuke kE kzkk ykf yLku hkuskkhe ]rLkk
rMkktkkuLkku ykMk fhkLkku Au.
(3) ku Mk{kke ykokLke Wkukk fhe kuLkk
fkokukLku kuk yLku MkkLk f{kLkk rLkkohLkk rMkktk
kqhkwt Mker{k kLkkkLkwt kkwt Wr[k Lkke.
(4) khkuk MkkLkkuLkk Mkto{kt WTkk {te suk
ykkf &kuLkku yAk Lkneu nkukke Mk{ku kkku Lkke. yk
ryu hkurkLMkLke ykokLke kk yrk Mktfwr[k Au.
(4) ykok ytkuLkku ku.MkuBwMkLkLkku k :
ku. MkuBwMkLkLku Lkkuku kwhMfkh {u Au.
ku.MkuBwMkLku ykkue ykokLke kk{kt
skwt Au fu, ykok yuf yuku ykMk Au fu su{kt
{Lkw yLku Mk{ks, LkkktLkk Wkkuk khk fu LkkktLkk
Wkkuk kh, ifkf Wkkuk yLku yAkkk
Wkkfe MkkLkkuLkku rr MkwLkk WkkLk{kt Wkkuk
fhk fue heku kMktke fhu Au. kuLke ko{kLk yLku r
[u kkk rr kyku yLku Mk{ksLkk rr sqkku
[u kuLke khk ytku nU[e fue heku fhk Au. ku
MkkLk VkeLkk [o yLku kLkwt r&uk fhe MkkLk
VkeLke krk{kt Mkwkhku ku Au.
ku. MkuBwMkLku (Prof. Samuelson) ykkue
ykokLke kk{ktke y{wf kkkkku kkhe fk Au su{ fu -
(1) ykokLke yk kk {ku ykok yuf
rkkLk yLku fk ktLku Au. kMk{kt ykok yu Mkk{krsf
rkkLkLke hke (Queen) Au.
(2) yk kk {ku ykok fwhke, {kLke
yLku kirkf MktMkkLkku su yAkkk yLku ifkf Wkkuk
hkLkkhk Au kkk su {kLk sYrhkk Mktkkuku Au kuk
ykkf MktMkkLkkuLkku ykMk fhu Au.
(3) yk kk {ku ykokLku {kk MkkLkkuLke
Vke Mkkku Lkn k kuLkk Mktkqo yLku fkok{ Wkkuk
Mkkku Mktfku Au.
(4) ykok uLke kkkk{kt kxMk Lkke. ku ykkf
fkLkk kirkf yLku ykirkf kLLku fkhLkk MkkLkkuLkku
ykMk fhu Au.
(5) ykokLkwt fkokuk {kk ko{kLkLkk khk,
WkkLk, nU[e kuhuLkk &ku kqhkwt {kork Lkke.
ku{kt ko{kLk Wkhktk rLkk &kuLku k kLk{kt
uk Au.
4
(6) ykokLke yk kk {qzeke, Mk{kske,
r{ ykoktkkk, rfrMkk yLku rfMkkk k{k{
ykoktkLku kkq kzu Au.
Wkhkuk kkkkkuLku ykokLke kk{kt ukke
ykokLke k{k{ kkyku{kt MkuBwMkLkLke kk w
Mef]rk kLke Au.
* ykokLkwt MYk :-
ykokLkk MYkLkku ykMk fhk {kxu fuxkf
{nLkk MkkkuLkk skkku k sYhe Au. k.k.-
(1) wt ykok yuf fk Au ?
(2) wt ykok yuf rkkLk Au ?
(3) wt ykok fk yLku rkkLk ktLku Au ?
(1) ykok yuf fk :
fuxktf rLkktkku ykokLku VkuxkukkVe sue yuf fk
{kLku Au. su{ fu VkuxkukkVe Mkkhku VkuxkukkV kkzk{kt {Yk
kk kuk rLk{ku yLku {kkooLk kqhk kkzu Au kue heku ykok
k kirkf Mkwkfkhe fu ykkf ]r fu rfkMk{kt khku
fhk{kt {Yk kk kuk rMkktkku yLku {kkooLk kqhkt kkzu Au.
ykok fkLke {kVf yko, nukwke yLku Mkkhk
LkhMkkLkku r[kh fhkwt k Au. ke ku{kt fneyu kku yuf
fk khefu ykoku wt fhwt uEyu kkk fk fue heku
kk fhe fk ku ytku sYhe rLk{ku yLku {kkooLk k
ykok kqhkt kkzu Au. k.k. khkLkk rMkktk khke {kku
yuSLkku rLk{ ykkLku y{wf rLkrk [o zu {nk{
Mktkkuk fue heku kk fhku ku kkku Au.
ykok Mk{kwk r&ukLke { khk yko
krhMkrkLkwt rLk{ko fhe fk Au, ku kkkk k Mk{u Au.
yk{ Akkt, ykok fk Lkke fkhfu ku fkuEk
u{kt y{{kt {qfe fk kuk kikh Wfuku kqhkt kkzkwt
Lkke. fuxktf rkLkku {kLku Au fu ykok suxkt ytu
nkh{kt yLkwkke yLkuf Mk{Mkyku Wfuk{kt
{Yk kk Au kuxkt ytu fk Au.
(2) ykok yuf rkkLk :
rkkLk yuxu krkMkhLkk kkLkLkku Mktkn. rkkLk
fkuEk xLkkLkwt kfok r&uk fhu Au. ku xLkkLkk fkhku
yLku kuLkk krhk{ [uLkku [kuMk Mktkt kwhkh fhu Au.
rkkLkLke {kVf ykok{kt fko-fhLkk Mktktku
kok{kt yku Au. ku{kt nfefkkuLkwt krkMkh
yufkefh, keofh yLku r&uk fhk{kt yku Au.
ku{kt fkuE yuf [kuMk rkLke fkhe kqhe kkzk{kt
yku Au kkk rLkhek yLku kuk khk [fkMke fhe
yke fkheLku [kuMk Yk ykkk{kt yku Au.
ykok{kt rkkLkLke su{ ykk{Lkk{f
(Inductive) ku{s rLkk{Lkk{f (Deductive) sue
ikkrLkf krkykuLkku Wkkuk fhe MktkuLk khk fuxktf
[kuMk rLk{ku kkhk{kt yku Au.
ykk{Lkk{f krk{kt yLkw yLku rLkhekLkk
ykkhu fuxktf kkhku fkZk{kt yku Au. yk kkhkuLku
MefkheLkk [kkLkwt nku Au. k.k.kkt {kLkeLkku
Lkktk Au. yk yuf yLkwk{f kkh Au.
rLkk{Lkk{f krk{kt yk kkhLku MefkheLku fkuE keswt
kkh fkZk{kt yku Au. k.k.kkt {kLkeLkku Lkktk
Au. suXkk {kLke Au kuke suXkk Lkktk Au.
ykok{kt yk ktLku krkykuLkku Wkkuk kk Au.
ykikurkf ku{s kMkkrf nukwykuLku LkkktLkk {kktz
zu {kke krh{kk{f Yk{kt hsq fhe fk Au. k.k. {ktkLkk
rLk{ {wsk yL krhkku kkk hnu kku MkwLke f{kLkku
xkzku, kuLke {ktkLkwt rMkh yLku MkwLke f{kLkku khku, kuLke
{ktkLkwt Mktfku[Lk fhu Au. yk xLkk{kt f{kLkku VuhVkh fkh Au
yLku {ktkLkwt rMkh-Mktfku[Lk kuLkwt krhk{ Au.
yk{, ykok yuf Mktkqo rkkLk Au. ku w
rkkLk nkuk Mkkku rrLkkursk (Applied) rkkLk k Au.
ykok{kt {kLke yLku MktkrkLku kkk {kLk-
nkhLkku ykMk fhk{kt yku Au. kuke kuLku
Mkk{krsf rkkLk k fnu Au.
ykokLku rkkLk khefu {kLkk{kt
ykokeyku{kt {k{kktkh Au. kuyku ykokLku rkkLk
khefu Lk {kLkkLkk Lke[u {wskLkk fkhku ykku Au -
(1) hMkkk yLku kirkfk sukt [kuMk
rkkLkkuLke su{ ykok kr rkykuLke Mktkqo
ykkhqk ykkkne fhe fkwt Lkke.
(2) ykok kMkrf rkkLk khefu {kk {krnkeLke
krLku ykkhu kkhku hsq fhu Au. yk xLkk ku Au fu
5
yku kuLke [[ko fhkwt Lkke. k.k. nuh ykorkLk{kt
fhuhk Lkkkke fuxe ykf {u, kuLke Wkkf fu kknf
Wkh fue yMkh ku kuLke {kk [[ko fhu Au khtkw yk fhuhk
ku Au fu yku kuLke fkuE [[ko fhk{kt ykke Lkke.
(3) ykok rkkLk yLku fk Au :
ykok ykkf xLkkLkk Mkiktrkf r&ukLkk
knkrhf y{ Mkkku rLkMkk hku Au ku ykoktkLku
ykkf Mk{Mkke {wk fhe kwLk:MMk yLku [ukLktkw
kLkkk {kxuLkwt {kkooLk kqhwt kkzu Au.
su{ yuf zkpfxhLku eoLkk hkukLkk rLkkLk yLku kuLkk
Wk[kh Mkkku rLkMkk Au ku{ ykokeLku k ykkf
Mk{MkLkk r&uk yu kuLkk Wfu Mkkku rLkMkk Au. su{
zkpfxhLkku nukw kkukkLkk eoLku hkuk{wk fhe Mkkhwt ykhku
{ue ykkkLkku Au ku{ ykokeLkku nukw ykoktkLku
ykkf Mk{Mkke {wk fhe kwLk:MMk yLku [ukLktkw
kLkkkLkku Au.
yk{, ykokMk kkLk ykku Au kuke rkkLk Au
yLku ku ykkf Mk{MkykuLkku Wfu Mkq[e Vkr fhku
Au kuke fk k Au.
ykokLkku rkkLk ku{s fk khefu ykMk
fhkLkk fuxktf fkhku Lke[u {wsk Au -
(1) ykok krhkh yLku LkkkrhfLku Mkoke
Mk{Mkyku yuxu fu {kLk nkhLku Mkoke Mk{MkykuLku
Mk{e kuLkku Wfu Mkq[u Au.
(2) ykok ykkf ]r khk {kxu MkhfkhLku
{Yk kk Au.
(3) ykok Mkk{krsf koqfLke ykfkof khknLkwt
r&uk fhu Au.
kuke ykokLku fk yLku rkkLk khefu Mefkhe
kuLkku ykMk fhku uEyu.
* ykokLkwt fkokuk :-
ykok{kt ku {ww fkokuk Au -
(1) Mkq{ ykok (Micro Economics)
(2) k]nT ykokMkk (Macro Economics)
Mkkik{ hkkh rVMf Lkk{Lkk rkLku yk ku
kuLkku Wkkuk fkuo nkku. ku kAe yk ku kkuLkku
Wkkuk [rk kE kku Au.
(1) Mkq{ke ykok (Micro Economics) :
ykLku yuf{ke ykok k fnuk Au.
Mikros yu kef Au suLkku yko Mkq{ kk Au.
fkuE yuf yuf{Lkk ykkf nkhkuLkku ykMk
fhkkt ykkf r&ukLku yuf{ke ykok fnu Au.
k.k. fkuE yuf kuZeLkku ykMk, fkuE yuf WkukLkku
ykMk, kknfkuLkk fkuE yuf Mk{qnLkku ykMk.
ke ku{kt fneyu kku yuf{ke ykok{kt
kkk ykkf xfkuLkwt r&uk fhk{kt yku Au.
xqtf{kt, yuf{ke ykok{kt yLkuf ykkf xLkk{ktke
fkuE yuf xLkkLkk kkMkkLkku r[kh fhk{kt yku Au.
kknfLkk koLkLkku {koLkku Mke{ktk kwrkw fu
rnMkLkk kxMk huk r&uk khk fhkkku ykMk
Mkq{ke ykokLkwt Wknh Au.
Mkq{ke ykok rr heku Wkkuke Au su{ fu -
(1) ykkf fkLke hkku kkkMkk{kt
(2) {wk ykoktkLke fk{kehe Mk{sk{kt
(3) yAkkk MkkLkkuke {nk{ Wkkfkk
k{kt {kkoof khefu
Mkq{ke ykok{kt [es-Mkw fu WkkLkLkk
MkkLkLkk k yLku MkkLkLke Vke fue heku Lke kk
Au yuxu fu {qLkk rMkktkku yLku nU[eLkk rMkktkkuLkku
ykMk fhk Au.
Mkq{ke ykokLkku kkku {ktk yLku kwhXk
khk kkk kktkLkk ykMkLkku Au. yuxu fu kwhXk kku
wk{ [uo - {nk{ LkVku yLku {ktk kku {nk{ kwrkw
kk fhkLkku Au.
(2) k]nTke ykok (Macro Economics) :
ykLku Mk{kke ykok k fnuk Au.
Makros yu kef Au suLkku yko rk yLku
Mk{k ykk k]nT kk Au.
fkuE yuf yuf{Lku ku k{k{ yuf{kuLkk Mk{qnLkk
ykkf nkhLkku ykMk fhkk ykkf r&ukLku
Mk{kke ykok fnu Au. ku{kt ykkf krkLkk
Mk{k YkLkku ykMk fhk{kt yku Au. k.k. kk s
WkukkuLkku Mk{kku ykMk, Mk{ksLkk kk kkuoLkku
6
Mk{kku ykMk, Mk{k uLke MkeLkku ykMk, uLke
ykf fu hkuskkheLkku ykMk.
ke ku{kt fneyu Mk{kke ykok{kt fkuE
ykkf xfLkku Lkn k Mk{k ykkf xfkuLkku yuf Mkkku
ykMk fhk{kt yku Au.
fuELMkLkku hkuskkhe yLku ykfLkku rMkktk yu
Mk{kke ykokLkwt Wknh Au.
Mk{kke ykok rr heku Wkkuke Au su{ fu -
(1) uLke kkkh [e yLku kkfe Mk{Mkyku
Mk{sk{kt
(2) uLke hkxe ykfLkk Mkto{kt
(3) ykkf LkerkLkk zkh{kt
(4) Mk{k ykoktkLke fk{kehe Mk{sk{kt
Mk{kke ykok{kt fkuEk fw krh{kLkkt
kuxk - krh{kLkku k ykMk fhk{kt yku Au. k.k.
hkxe WkkLk yuf fw krh{k Au yLku fw khk
ku{s fw-hkufk kuLkkt kuxkt - krh{k Au. yk kuxk -
krh{kku [u kkZ Mktkt Au.
Mk{kke ykok{kt Mk{k uLke ykf,
hkuskkhe, WkkLk fue heku Lke kk Au yLku ykoktk{kt
Mk{kwk fkhu yku Au kuhuLkku ykMk fhk Au.
Mk{kke ykokLkku kkku u{kt fw {ktk yLku
fw kwhXk khk hkxe ykf, WkkLk, hkuskkhe yLku
Mkhuhk k MkkkxeLkk rLkkohLkku Au.
Mkq{ke yLku Mk{kke ykok ktLkuLkk
r&uk yufkeLku kqhf Au. su{ fu Mkq{ke
ykok{kt fkuE yuf MkwLke f{k fue heku Lke kk ku
kkku Au, khu Mk{kke ykok{kt k{k{ MkwLke
Mkhuhk f{k fue heku Lke kk kuLkku ykMk kk Au.
yuf{ke ykok{kt MkwLkk f{k-rLkkohLku
Mk{k kh{ktk yLku kh kwhXk [u kke
kkhMkrhf rkLkku ykMk fhk{kt yku Au. yk
kh{ktk kkk {ktkLkku Mkhkku Au. kue s heku
kh kwhXku k kkk kuZeykuyu u[k {kxu {qfukt
WkkLkkuLkku Mkhkku Au. khu Mk{kke ykok{kt
Mk{k ykoktk fu kuLkkt k]n ytku fu kukku Mkkku rLkMkk
TET TAT TET HTAT GURU
hkkkt fw krh{kkuLkku ykMk fhk{kt yku Au. su{ fu
hkxe WkkLk, fw ykf, fw hkuskkhe, f]rk
WkkLk, ykikurkf WkkLk kuhu.
Mk{kke ykok{kt ykMk fhk{kt ykkk
nku kukt fw krh{kku {kke fk Au yLku ku{Lku
yktfzk{kt koe fk Au. ku{Lkwt r&uk fhe ku{Lkk
kkhMkrhf MktktkuLkk MYkLku Mk{e fk Au. kuke
Mk{kke ykokLku r&ukk{f ykMkkrk khefu
ykuk Au.
Mk{kke ykokLkwt ykwrLkf MYk
E.Mk.1929-1937 hr{kLkLke r{teLku eu ykoktk{kt
Mkoue ykkf yMkhkkLkk r&uk{ktke ykfkh kkBwt
Au. ykke fuxefkh Mk{kke ykokLku r{teLke
ux khefu ykuk{kt yku Au.
Mk{kke ykokLku LkqkLk ykok fnuk{kt
yku Au, fkhfu {nk{teLku eu Qk kuk &ku
ykkWLkk ykkf r&ukke Qfe fu kuk Lknkukk.
fuELMku hsq fhuk rMkktkku ktrkfkhe yLku yk nkk. kuke
fuELMkLkwt ykok LkqkLk ykok kk Au.
* yuf{ke yLku Mk{kke ykok [uLkkt
yktkhMktkku :-
yuf{ke ykok yLku Mk{kke ykok
ykkf xLkkykuLke ykMk fhke ku yk krkyku Au.
yk-yk skke r&ukLke yk ku krkyku
yufkeLke kqhf Au. ku ktLku kLk yk k Lkke yLku
yufMkhe k Lkke.
yuf{ke xLkkLkk ykMk rLkk Mk{kke
xLkkLke Mk{sqke {w~fu Au yLku Mk{kke {kkLkk
yMk rLkk yuf{keLkku ykMk kk y Au.
* Mk{kke ykokLkwt yuf{ke ykok kh
ytkLk :-
fuxktf Mk{kke ykkf krh{kkuLke koqtf fu
nkhLkk rMkktkku ikf koqtf fu nkhLkk rMkktkku
khke kkhk{kt ykk Au. k.k. hkufkLkku rMkktk, fw
khkruLkku rMkktk kuhu.
(1) hkufkLkku rMkktk :
7
- hkufkLkku rMkktk Mk{kke ykkf rMkktkLkwt
yrk ytk Au.
- yk rMkktk kusfLkk kkk nkh fu kuLkk
ikf koLk khke kkhk{kt ykku Au.
- yk rMkktk {wsk kusfLke hkufk]rkLkwt
Mkt[kLk LkVk yLku ksLkk h zu kk Au.
(2) fw khkruLkku rMkktk :
- fw khkruLkku rMkktk kknfkuLke kkk
koqtfkuLke khkn kh ykkh hku Au.
- Mkk{kL heku khk kh yLkuf krhkkuLkku
k kzu Au; khtkw sue heku fkuE yuf MkwLke {ktk kuLke
kMkkkxe kh ykkh hku Au, kue heku khk ykf
kh ykkh hku Au. ykf{kt VuhVkh kkkt khk{kt
VuhVkh kk Au, khtkw khk kh khk]rk yLku
k[k]rkLkku k k kzu Au. yk Mktuo kknfkuLke
koqtfLke khkn khkruLke h[Lkk{kt {nLke qr{fk
su Au.
yk{, Mk{kke ykokLkk ruku yuf{ke
ruku ykk kykuLkk koLk Wkhke kkhk{kt yku
Au. kuke yu{ fne fk fu Mk{kke ykokLkwt
yuf{ke ykok kh ytkLk Au.
* yuf{ke ykokLkwt Mk{kke ykok kh
ytkLk :-
su{ Mk{kke ykok yuf{ke ykok kh
y{wf {k{kt ykkh hku Au ku{ yuf{ke ykok
k y{wf ytu Mk{kke ykok kh ykkh hku Au.
k.k. LkVkLkk hLkk rLkkohLkku rMkktk, ksLkk h
rLkkohLkku rMkktk
(1) LkVkLkk hLkk rLkkohLkku rMkktk :
- Mkk{kL heku LkVkLkk hLkk rLkkohLkku rMkktk
yuf{ke ykokLkk ykMkLkku ekku {wku Au.
- LkVkLkku yuf{ke rMkktk LkVkLku Mk{skk {kxu
u{, yrLkrkkk yLku kusf khk fhk{kt ykkkt
krhkoLkkuLku k{kt u Au khtkw LkVku fk hu {u yLku
LkVkLkwt f fuxwt hnuu ku Mk{k{kt yuf{ke ykok
rLkV Lkezu Au.
TET TAT TET HTAT GURU
- LkVkLkwt f fw {ktkLke Mkkkxe, fw ykf yLku
Mkk{kL kMkkkxe kh ykkh hku Au. k.k. {te{kt fw
{ktk yLku fw ykfLke Mkkkxeyku ku{s kMkkkxe Lke[kt
nku Au khu kufku ykoktkLkkt swk-swk kukku{kt kux
kuku Au. kue s heku kuSLkk Mktukku kokk nku khu
kufkuLke fw {ktk yLku fw ykf ku{s kMkkkxe [k
Au khu kusfku khu LkVku f{k Au.
- yk xLkkyku Mk{k {kxu Mk{kke
ykokLke sYh Qe kk Au. yk{, LkVkLku Mk{k
{kxu yuf{ke ykokLke krkLku Mk{kke ykokLke
krk kh ykkh hkku kzu Au.
(2) ksLkk hLkk rLkkohLkku rMkktk :
- ksLkk hLkk rMkktkLku Mk{kke ykokLkk
ykMkLkku rk kk{kt yku Au.
- ksLkk hLkwt rLkkoh yuf{ke ykkf rMkktk
kh ykkh hku Au.
- kuzo fuELMku Mk fwo fu ksLkku h khkk
(hkufz)Lke kMktke yLku LkkktLkk Mxkuf (kwhXk) zu Lke
kk Au.
- khkkLke kMktke yLku LkkktLkk Mxkpf (skk-
kwhXk)Lkk kku Mk{kke Au kuke ksLkk hLkwt
rLkkoh Mk{kke ykokLkk ykMkLkwt kuk kLku Au.
fw k[k yLku fw hkufk k ksLkk hLku yMkh fhu Au.
kuke LkkktLkku skku, khkk kMktke, k[kku yu hkufk
yk kkt krhkku ksLkk hLkk rLkkoh{kt {nLkkt Au.
- kykuLke hkufz kMktke, kyku khk kke
k[k yLku rLkkusfku khk kkwt kkk {qzehkufk yk
kwt s yuf{ke ykokLkku kk kLku Au.
LkVk yLku ksLkk h-rLkkohLku Mk{kke
ykokLkk MkkLkku yLku Mk{kke ykkf kkuLkk
Wkkuk fko kh Mk{e fk Lkn.
yk{, yuf{ke ykok yLku Mk{kke
ykokLkkt ykMkkukku swkt -swkt nkukt Akkt ku{Lke
[u khkukh khMkhktkLk Au. e ke ykkf
xLkkyku Mk{k {kxu yuf{ke yLku Mk{kke
ykokLkkt MkkLkku yLku kkuLkku Wkkuk fhku kzu Au.
* f{k yLku {q (Price and Value)
8
 Mkk{kL kkk{kt f{k yLku {q [u fkuE
kVkk ukkku Lkke, khtkw ykok{kt ktLku kuLkku
rr yko fhk{kt ykku Au.
* {q (Value) :
ykok{kt {qLkkt ku yko kk Au.
(1) Wkkurkkk {q
(2) rrLk{ {q
(1) Wkkurkkk {q :
- ykLku khk {q k fnuk Au.
- Mkw{kt WkkurkkkLke ryu su {q nku, kuLku
Wkkurkkk {q fnu Au. k.k. Mkqofk
(2) rrLk{ {q :
- rrLk{ {qLkku k Mkkkuk Au.
- ykok{kt {q Lkku Wkkuk rrLk{
{qLkk yko{kt s fhk{kt yku Au.
- khu yuf MkwLkk kk{kt keS Mkw fu kiMkk
{ue fkk nku khu ku Mkw{kt rrLk{ {q Au.
{qLkku k Mkkkuk Au. k.k. kkeLkk Mkhkuh
kkMku kke {qneLk Au, khu nuh{kt kke {qkLk Au.
ykok{kt {q yuxu Mkw fu MkukLke rrLk{
kLku keS Mkw fu Mkuk{kt kok{kt yku ku. k.k.
khku fu 10 rfku Lkk kk{kt 5 rfku yzLke k
{ke nku kku 10 rfku Lkwt {q 5 rfku yzLke k
kk.
* f{k (Price) :
LkkktLke ku kE ku ykkW kufku yuf Mkw
ykkeLku kuLkk kk{kt yL Mkw {ukk nkk. k.k.
ykkeLku fkkz {uwt, fkkz ykkeLku n {uwt, n
ykkeLku kfhe {ue kuhu. yk {ku yuf MkwLkk
Mkkxk, kk fu rrLk{{kt yL Mkw {ukLke kk
(krk) Lku kk krk, Mkkxk krk fu Mkw rrLk{
kk khefu ykuk{kt yku Au.
Mkkxk kk{kt MkwLkwt {kk rrLk{ {q s nkwt,
ko{kLk r{kt Lkkkt kk yMk hkke nkukke
MkwLkwt {q Lkkkt{kt ytfk Au, suLku MkwLke f{k fnuk
Au.
TET TAT TET HTAT GURU
ke ku{kt fneyu kku khu fkuEk MkwLkwt
rrLk{ {q Lkkkt{kt kok{kt yku Au khu kuLku
f{k fnuk Au. k.k. 10 rfku [kuk = Y.350{kt
{kk nku kku 10 rfku [kukLke f{k Y.350 fnuk.
fkuE MkwLkwt {q rLkhkuk heku hsq fhe fkkw
Lkke, khu MkwLke f{k rLkhkuk heku hsq fhe fk Au.
fkuEk ku MkwLke f{k{kt yuf Mkkku x kE
fu Au, khtkw kuLkk {q{kt yuf Mkkku x kE fke
Lkke. k.k. 1 rfku yzLke k = 2 rfku kwuhLke k
Au, khtkw khku fu 1 rfku yzLke k = 3 rfku kwuhLke
k kk kku yn yzLke kLkwt {q wt Au, fkhfu 1
rfku yzLke kLkk kk{kt knukt 2 rfku kwuhLke k
{ke nke, nu 3 rfku kwuhLke k {u, khu
kwuhLke kLkwt {q xwt Au fkhfu knukt 1 rfku yzLke
k {uk 2 rfku kwuhLke k ske fhe kzke nke,
nu, 3 rfku ske fhe kzu.
yk{, yzLke k yLku kwuhLke k ktLkuLkk
{q{kt yuf Mkkku khku xkzku fe k Mkte Lk fu
khu ktLku MkwLke f{k yuf Mkkku e fu xe fu Au.
k.k. yzLke kLke f{k knukt 1 rfkuLkkt 70 Y. yLku
kwuhLke kLke f{k 40 Y. nku yLku ykoktk{kt
VwkkkLkk nku kku yzLke kLke f{k eLku 140
Y. yLku kwuhLke kLke f{k eLku 110 Y. yufMkkku kE
fu.
fh-2 ]r yLku rfkMk
*****
* ykkf ]r yLku ykkf rfkMk
* ykkf ]rLkku k (Concept of Economic
Growth) :
Mkk{kL heku ykkf ]r (Economic Growth)
yLku ykkf rfkMk (Economic Development) Mk{kLkkkeo
ku khefu khk Au, khtkw ykok{kt yk ktLku kku
[u kVkk kkzk{kt yku Au.
ke rw kAe hksfe kwk{e{ktke {wk
kk kAe yurk yLku ykrfkLkk ukuyu hkxe yLku
{kkkeX ykfLke ]rLkk uLku Mkkuo[ ykkk ykke
nke. fkhfu yuwt {kLke uk{kt ykwt nkwt fu hkxe yLku
9
{kkkeX ykf{kt khku kkkt ykkkuykk kuhkuskkhe qh
ku, ykfLke yMk{kLkkk xu yLku kheke Lkkkq ku.
ykkf ]r rMk kkkt ykkkuykk ykkf rfkMk k rMk
kE su, khtkw ke rLkk yLkuf ukuLkku yLkw yk
{kLkkke rkhek hnku Au.
ykkf ]rLkku k Mk{sk {kxu ykkf
krk, ykkf ]r yLku ykkf rfkMkLkku yko Mk{sku
sYhe Au.
khu ykoktk{kt yuk krhkoLkku ykk nku fu
suke ykoktkLke Wkkfkk{kt khku kkku nku kku ku
ykkf krk fnuk Au.
ykkf ]r yuxu Lku wLku w irkqo
ykkf [es-MkwykuLkku kwhXku kqhku kkzkLke uLke
k{kt ktkkkkk {kxu kkku khku. uLke yk ke
ske k Mkkk krke xufLkkukpS yLku kuLkk kh
ytrkk i[krhf Mk{kkusLk Wkh ykkrhk nkue
uEyu.
ke ku{kt fneyu kku ykkf ]r yue
rkLkku rLkuo fhu Au su{kt kMkrf hkxe ykf yLku
kMkrf {kkkeX ykf rLkhtkh ke nku Au. yk ]r
{kxu s{eLk, {qze, { yLku rLkkusLk k suk
WkkLkLkkt MkkLkkuLkk kwhXk{kt khku skkkh nku Au.
ykk WkkLkLkkt MkkLkkuLke WkkfkkLkku khku
skkkh nku Au.
ykkf ]r yu GNP {kt kkku ]r h Mkq[u Au.
yk k {kk krh{kk{f Au. ku ukuLke ykkf
fk{keheLkwt {qktfLk fhk ku Wkkuke Au.
* ykkf rfkMkLkku k (Concept of Economic
Development) :
ykkf rfkMk yu yue rk Au fu su{kt fkuEk
u{kt kufkuLke ktkkkkk Mkwe kMkrf {kkkeX
ykf{kt khku kk Au. ykkf rfkMk{kt khu fkuEk
uLkk kufkuLkk {kkkeX kirkf WkkLk{kt [kuMk
Mk{kkk hr{kLk ]r kke hnu Au. yk{, kufkuLkk
{kkkeX kirkf WkkLk{kt kke ]rLkwt keswt Lkk{ yuxu
ykkf rfkMk.
TET TAT TET HTAT GURU
{kEf ke. xkuzhkuLkk {ku, rfkMk yuf knw{we
rk Au. yu{kt Mkk{krsf {kwt, {kLk ku yLku
hkxe MktMkkyku{kt {qqk krhkoLkLke Mkkku ykkf ]r
yue heku kk Au fu kheke, kufkhe yLku yMk{kLkkk k
xu Au.
ykkf rfkMk{kt ykkf ]r yLku krhkoLkku
yu{ ku kkkkkuLkku Mk{ku kk Au -
ykkf rfkMk = ykkf ]r + krhkoLk)
(Economic Devlopment = Economic Growth + Change)
ykkf rfkMk hr{kLk k kMkrf hkxe
ykf yLku kMkrf {kkkeX ykf rLkhtkh ke nku
Au k ykkf rfkMk {kk krh{kk{f krhkoLk Lkke.
yu{kt ykfLke yr]r Mkkku fuxktf kwk{f krhkoLkku
k Mk{kuk nku Au.
ykkf rfkMk yuf rk Au, ku{kt krh{kk{f
VuhVkh kk Au, suke hkxLke kMkrf ykf u Au. ku{kt
kwk{f VuhVkh kk Au, kuke Lke Mkwkfkhe uu Au.
Mktwk hkx MktLkk rhkkuxo yLkwMkkh, ykkf
rfkMk {kLkeLke kirkf sYrhkkku Mkkku s Lkn khtkw
ku{Lke Mkk{krsf Mkrkyku{kt Mkwkhk Mkkku MktLk Au. kuke
ykkf rfkMk yu {kk ykkf ]r s Lkke, khtkw ykkf
]r, Mkk{krsf, MkktMf]rkf, MktMkkkk ku{s ykkf
krhkoLkkuLkku Mkhkku Au.
ko{kLk{kt rfkMkLkku yko w rMkkuo Au. kufkuLke
{kkkeX ykf{kt khku kk yuxwt s kwhkwt Lkke; khtkw
kufkuLkkt SLkLke kwkk{kt k Mkwkhku kku uEyu.
SLkLke kwkkLkk Mkwkhk{kt Lke[uLke kkkkkuLkku
Mk{ku kk Au -
- Lkwt ykhku Mkwhwt uEyu.
- kufku{kt rkLkwt {k wt uEyu.
- ktfeLkku ku rLkfk kku uEyu.
- MkkiLku kek {kxu [kuw kke {wt uEyu.
- rfkMkLkk kku Mkk{kL sLkkk Mkwe knkU[k
uEyu.
- rfkMk kr kuZeykuLkk kuku kku uEyu Lkn.
yk{, kufkuLke ykfLkk khkLke Mkkku Mk{ksu
Lke fhuk Wuku kkh kkzu kku s rfkMk kku kk.
10
* ykkf ]r yLku ykkf rfkMk [uLkku kVkk :
(Difference between Growth and Development)
Mkk{kL heku ykkf ]r yLku ykkf rfkMk
Mk{kLkkkeo ku khefu khk Au, khtkw ykok{kt yk
ktLku kku [u kVkk kkzk{kt yku Au -
(1) rfrMkk hkxkuLke ykf{kt kkku khku ykkf
]r kk yLku khek fu rfMkkk hkxkuLke ykf{kt kkku
khku ykkf rfkMk kk.
(2) ykoktkLke Mkrkk yMkk{kt su VuhVkh kk Au ku
ykkf rfkMk Au. ykku VuhVkh sqLke MkkLku zkke
ke LkkkLkwt fk{ fhu Au, khtkw u ykoktk{kt Mke,
k[kLkku h kuhu{kt khku kkkt ktkkkku e{ku yLku
Mkh VuhVkh kk kku ku ykkf ]r Au.
(3) ykkf ]r yuxu w WkkLk khu ykkf
rfkMk yuxu w WkkLk Wkhktk ykkf yLku Mkk{krsf
MktMkkyku{kt {qqk krhkoLkku.
(4) ykoktk{kt krhkoLkku {kxu {kk krh{kk{f
krhkku skkkh nku kku ku ykkf ]r Au. khu
krh{kk{f yLku kwk{f ktLku fkhLkk krhkku
skkkh nku kku ku ykkf rfkMk Au.
(5) ykkf ]r {kk krh{kk{f VuhVkh nkukke
{kke fk Au; khtkw ykkf rfkMk{kt krh{kk{f
Wkhktk kwk{f VuhVkh kkk nku Au kuke ykkf rfkMkLku
[kuMk heku {kkku yrk {w~fu Au.
* ykkf rfkMkLkk rLkuofku :
fkuEk u{kt ykkf rfkMk kku Au fu fu{ ku
Mk{sk {kxu kkk rfkMk fuxk {k{kt kku Au. ku
{kkk {kxuLkk {kktzkuLku ykkf rfkMkLkk rLkuofku
fnuk Au.
ykkf rfkMkLkk rLkuofku Lke[u {wsk Au -
(1) SLkLke kirkf kwkk{kt Mkwkhku :
ykkf rfkMk{kt hkxe ykf yLku {kkkeX
ykfLkk khkLku kLk{kt uk{kt yku Au; khtkw {LkwLkk
SLkLke kwkkLku ku{kt kLk{kt uk{kt ykke Lkke.
ykkf rfkMkLkku k khekkuLkk SLkkuhLku
Q[wt kk {kxu kku uEyuu, uLke Mkhuhk MkeLku
SLk sYhe Mkwyku yLku Mkukyku kk ke uEyu. yk
TET TAT TET HTAT GURU
kkkkLku kLk{kt hkeLku y{urhfkLke yuf kLkke MktMkk
The Overseas Development Council Lkk rkLk {kurhMk
zurMk {kurhMk yu SLkLke kirkf kwkkLkku yktf
(Physical Quality of Life Index - PQLI) kikh fkuo Au.
{kurhMk zurMk {kurhMku E.Mk.1979{kt yk SLkLke
kirkf kwkkLkku yktf (PQLI) hsq fkuo.
yk yktf yLkwMkkh fkuEk u{kt SLkLke kirkf
kwkkLkk k krh{kkuLku kLk{kt uk{kt yku Au -
(A) rk
(B) kk{]wh
(C) ykurkk ykw
(A) rk :
- u{kt ykhkkLk (MkkkhkkLkku h)Lkwt {k
rkLke krhMkrk Mkq[u Au.
- rkLkk {k{kt kwgLkk kufkuLkk
ykhkkLkLkk xfk kok Au. yuxu fu 15 fu kuke w
hkke kyku{kt su e kt[e fu Au ku rrkk Au ku
heku kLkk fhk Au.
- ke ku{kt fneyu kku uLke fw Mke{ktke
rk {uue MkeLke xfkkhe zu u{kt rkLkwt
{k e fk Au. k.k. Mke kkhe - 2011 Lkk
{ku khk{kt MkkkhkkLkku h 74.04 xfk Au, su{kt kwYk
MkkkhkkLkku h 82.14 xfk yLku {rnk MkkkhkkLkku h -
65.46 xfk Au. ykLkku {kk kk Au fu khk{kt {kk
25.96 xfk kufku s rLkhkh Au.
(B) kk{]wh :
- kk{]wh (Infant Mortality Rate - I.M.R.)
yuxu h nhu kkfkuLkk Stk sL{u yuf koLke
{hke Lke[uLke {hLkk kkfkuLkk {]wLkwt {k.
- ke ku{kt fneyu kku kk{]wh yuxu h
kuo uf nh Skkt sL{ukt kkfkuLke Mkk{u 1 ko{kt
{]w kk{kkt kkfkuLkwt {k
- kk{]wLkku Lke[ku h u{kt ykhkuLke
Mkkzku{kt kuku Mkwkhku Mkq[u Au. k.k. khk{kt fw
kk{]wh 2009{kt 50 nkku. su 2015-16{kt 40 kE kku
yuxu fu fw kk{]wh{kt xkzku kku Au.
(C) ykurkk ykw :
11
- kkfLkk sL{ Mk{u ku fuxk koLkwt ykw
kuke fu, kue ykukkLku ykurkk ykw khefu
ykuk{kt yku Au.
- ykurkk ykwLku yuf s ko{kt sL{ukt kufku
Mkhuhk fuxk ko Su Au kuLku ykkhu {kkk{kt yku Au.
yk Mkhuhk yktf swe-swe u {]w kk{ke kykuLkk
ykkhu kikh fhk Au.
- ykurkk ykwLkwt Q[wt {k ykhkuLke
Mkwrkyku{kt Mkwkhku kou Au. k.k. khk{kt ykurkk
ykw 1950-51{kt 32.1 ko nkwt. su 2000 Lke Mkk{kt 62.50
ko kwt, 2011{kt 65.4 ko yLku 2016{kt 68.8 ko kwt.
ykkf rfkMkLkk {kktz khefu ykfLkk
{kktzLke {kok nkukke kuLkk kqhf khefu kirkf SLk
kwkk yktf (PQLI) Lkku Wkkuk fhkLke rn{kk kk
Au. {kLk sYrhkkku fuxk {k{kt Mktkkukk Au kuLkku
ytks fkZk PQLI Lkku k hsq kku Au.
yk yktf kikh fhk kkA yuku kfo Au fu
Mk{ksLkk Lke[k koLke kkkLke sYrhkkku Mktkkukku kku
ku{Lkwt SLk kuh Mkwhkkt ykurkk ykwwLkwt {k
u, kk{]wLkwt {k xu yLku rkLkwt {k u
Au, ykke PQLI fkuEk uLke ykkf rfkMkLke fkk yLku
krk kLkku yuf {nLkku rLkuoktf kLku.
uf u {kxu ku krh{kku (rk, ykurkk
ykw yLku kk{]wh) Lkwt Mk{kLk {n MefkheLku
kuLkk yktfLkk ykkhu Mkhuhk Mkq[fktf Lke kk Au,
suLkwt {nk{ {q 100 nku Au.
ke ku{kt fneyu kku yk ku krh{kkuLku ykkhu
fkuEk uLkku yktf 1 ke 100 Lkk {kk{kt {kkk{kt yku Au. yk
Mkq[fktf fkuE yuf u{kt ykf fuxe e Au kuLku ku ku u{kt
kufkuLkk SLkLke kwkk fuxe Mkwhe Au ku kou Au.
yk ku krh{kku{kt su uLke krhMkrk Mkkike
hkk Au ku krhMkrkLku 1 yLku su uLke krhMkrk Mkkike
Mkkhe Au kuLku 100 yktf ykkk{kt yku Au. k.k. fkuE
u{kt kufkuLkwt Mkhuhk ykw 30 koLkwt nku, kku ku
r{kt Mkkike ykuAwt ykw kk, kku kuLku 1 yktf
kk{kt yku. keS kksw, fkuE u{kt kufkuLkwt Mkhuhk
TET TAT TET HTAT GURU
ykw 75 koLkwt nku, kku ku r{kt Mkkike Mkkhwt ykww
kk, kku kuLku 100 yktf kk{kt yku Au.
PQLI ykkf rfkMkLkku Mkkhku rLkuof nkuk Akkt
ku MkkOk Mktkqo Lkke. ku{kt ykkf rfkMkLku kke k s
kkkkkuLkku Mk{ku kk Au. khu ykkf rfkMk yuf
knw{we rk Au, su{kt kheke Lkkkqe, kufkhe Lkkkqe,
kAkk ukuLkku rfkMk yu{ yLkuf kkkkkuLkku Mk{ku
fhk Au. yk ke kkkkkuLku kLk{kt E PQLI zk kku
w Mkk[e ykkf rfkMkLke fkk {kke fk.
ku{ Akkt {kkkeX ykf yLku hkxe ykfLke
Mkhk{e{kt PQLI fuxef kkkkku{kt rr Au su{ fu -
(1) ku krh{kku ytku rMkLke {krnke kk kk Au.
(2) yktkrhf yLku yktkhhkxe kwLkk Mkhkkke fhe
fk Au.
(3) [ku yktf ykkf rfkMkLkk [k MkhLkwt Mkq[Lk fhu Au.
(2) hkxe ykf yLku {kkkeX ykf{kt khku :
* hkxe ykf{kt khku :
hkxe ykf yLku ykkf rfkMk [uLkku Mktkt
rLkc Au. Mkk{kL heku ykf kkk Mktkrk{kt kke Mkkk
]r ykkf rfkMk Mkq[u Au.
yk rLkuof {ku u uLke kMkrf hkxe
ykf{kt ktkk kkk Mkwe Mkkk khku kE hnku nku kku
ykkf ]r kE Au ku{ fnuk. hkxe ykf [k hu
e hne nku kku ]rLkku h [ku kk; khtkw u hkxe
ykf Lke[k hu e hne nku kku ]rLkku h Lke[ku kk.
yk {kktz {wsk kMkrf hkxe ykf
kLk{kt ukLke Au; Lkkkfe hkxe ykf Lkrn. yuxu
fu hkxe ykfLke Mkh kku yu kkhe fhkLke Au,
khkku yu Lkn.
yk {kktzLke y{wf k{eyku Au su{ fu -
- hkxe ykfLke kkhe swe-swe krkyku
{wsk kk Au ku{kt ykfkrk, WkkLk krk yLku [o
krk {w Au. fkuEk u yL u fhkkt yk krk
ykLkke fu Au, kuke hkxe ykfLke yktkhhkxe
kwLkkLkwt fk{ f Lkke.
- yk{kt Mke]r kkk kuLke yMkh kLk{kt uk{kt
ykke Lkke.
12
- yk{kt WkkLkLkwt {kwt fuwt Au ku kLk{kt uk{kt hkxe ykf yLku {kkkeX ykfLkk kLke
ykkwt Lkke. {kktz khefuLke {kokyku nkuk Akkt u {kxu yLku ku u
- nkh{kt hkxe ykf [kufMkkEkqof {kke [uLke rfkMkLke kwLkk fhk {kxu yk kLkku khu
fkke Lkke. Wkkuk fhk{kt yku Au.
* {kkkeX ykf{kt khku : (3) {kLk rfkMk Mkq[fktf (HDI)
fkuEk uLke hkxe ykf ku uLkk WkkLkLkkt rfkMkLku {kk ykf ]rLkk Mkto{kt {kkkLke
MkkLkku kkk fwhke MktMkkLkkuLke kr ku{s fkok{kk kh xefkLkk krhk{u 1990{kt Mktwk hkx rfkMk fko{u
ykkh hku Au fkuE uu ykkf rfkMk fkuo fu Lkn, ku (United Nations Development Program - UNDP)
{kLk rfkMk ynuk (Human Development Report)
{kkk {kxuLkku ku {kktz {kkkeX ykf Au.
k{ k hsq fkuo.
yk rLkuof {wsk u uLke {kkkeX kMkrf
yk ynuk h ko fkrk fheLku ku{kt
hkxe ykf{kt ktkk kkk Mkwe Mkkk khku kkku hnu
wrLkkLkk rr ukuLkku yLku wrLkkLkk swk-swk ukuLkku
kku ykkf ]r kE Au ku{ fnuk.
{kLk rfkMk yktf (Human Development Index)
uLke fw hkxe ykfLku MkeLkk fw {k zu
fkrk fhk{kt yku Au.
kkkkt su Mkhuhk yku ku {kkkeX hkxe ykf Au.
ykfLkku rLkuoktf {kk ykkf nkku. khu
{kkkeX ykf = fw hkxe ykf
PQLI Lkku rLkuoktf Mkk{krsf nkku. kuke {kLk rfkMk
fw Mke
yktf (HDI) {kt yk kLLku (ykkf yLku Mkk{krsf) kkkkku
yk rLkuof yLkwMkkh kMkrf {kkkeX ykfLku
kLk{kt ukE Au. yk ynuk{kt rfkMkLkk {kktz khefu
kLk{kt ukLke Au, Lkkkfe {kkkeX ykf Lkn. yuxu
{kLk rfkMk yktf kokku Au.
fu {kkkeX ykfLke kkhe [kw khku Lkn, khtkw
{kLk rfkMk yktf (HDI) kikh fhk{kt yk yktf
Mkh khku fhkLke Au.
Mkwk{ kLku yLku kuLkwt {kk Mkh kLku ku {kxu {kk k s
{kkkeX ykfLku w rMkLke {kktz k fne
krhkkuLku kLk{kt ukk Au.
fk. Mkk{kL heku [e {kkkeX ykf hkkk uku{kt
(1) ykhku (ykurkk ykw)
{kuxk kkLkk kufku khekeLkk rk[{ktke knkh
(2) kkLk (rk)
ykk{kt MkV kk Au, ku{Lkwt SLkkuh MkwwO Au.
(3) SLkkuh
ku{ Akkt yk {kktzLke y{wf k{eyku Au su{ fu -
yk krhkkuLkk yktfLke ke ykkkLku ku kuLke
- {kkkeX ykfLkk kLke {nLke {kok
Mkhuhk Wkh ykkrhk Mktwk yktf kikh fhk Au.
nU[eLkk Mkto{kt Au. u fkuE uLke {kkkeX ykf
SLkkuh kokku ykfLkku yktf ykkf rMkrykuLkku
khu nku; khtkw kuLke nU[e qk yMk{kLk heku kE
rLkuof Au, skhu ykhku yLku kkLkLkku yktf Mkk{krsf
nku, kku {kuxkkkLkk kufkuLkwt SLkkuh Lke[wt nku kuwt
rMkrykuLkku rLkuof Au.
kLku.
(1) ykhku :
- {kkkeX ykfLkku ykkh hkxe ykf yLku
- ktkk yLku ktwhMk SLk {kxu kkfLkk sL{
MkeLkk {k kh Au. hkxe ykfLke kkhe{kt fuxef
Mk{Lkwt ykurkk ykw.
{w~fueyku Au. keswt hkxe ykf rk ko kkke nku
- sL{ Mk{u ykurkk ykw{kt kkuk, MkM yLku
Au, khu Mke kkhe Mkk{kLk : 10 koLkk kku kke
kk{h suk kukku{kt k fhue rMkryku yke Au.
nku Au.
- ykurkk ykw ytku wk{ EALke {q 25
- yk{kt ykfLke yMk{kLkkk ytku {krnke
ko Au yu {nk{ EALke {q 85 ko Au. Mkk{kL
ykkk{kt ykke Lkke.
13

TET TAT TET HTAT GURU

heku ykurkk ykwLkku yktf Lke[ku nku kku ktwhMkeke ykkf rfkMkLkk krfkkk {kktzku{kt {kk
tr[k kk Au su{ ykurkk ykwLkku yktf [ku ku{ ykfLkk ykkf krhkLku s {n ykkk{kt ykkwt
Mkkhe Mkrk kk Au. nkwt. skhu {kLk rfkMk yktf (HDI) {kt ykf yLku
(2) kkLk : Mkk{krsf fkLkk rk yLku ykhku suk rLkuofkuLku
- yk yktf kikh fhk{kt ku kkkkku kkhe{kt k kLk{kt ukkk nkukke w krhkqo Au.
uk Au - {kLk rfkMk yktf (HDI) ykkf LkerkLkk
(a) kiZ Mkkkhkk h zikLku yu Mkq[u Au fu ykkf rfkMk yu MkkLk Au, skhu
(b) rk{kt k kkLkku kwkukh {kLk fk yu s ytrk{ u Au.
(a) kiZ Mkkkhkk h : {kLk rfkMk yktf (HDI) khk ykrfrMkk uku
- 15 fu kuke w Lke kyku{kt rkLkwt {k yLku rfrMkk uku [u ykkf yLku Mkk{krsf kAkkkkLkk
(b) rk{kt k kkLkku kwkukh :
kVkkLkku k yku Au. HDI Lkku k w krke Au. kuLkk
- kk-fkuus{kt sk ku Lkkt kkfku{ktke
ykkhu uLke rfkMkLke rkLkwt ku {qktfLk kE fu Au.
kk-fkuus{kt skkt rkkeoykuLkwt {k * {kLk rfkMk rhkkuxo -2015
(3) SLk kuh :
- Mktwk hkx rfkMk fko{u (UNDP) 14
- SLkkuhLku {kkkeX ykf khk {kkk{kt
rzMkuBkh, 2015 Lkk ko 2015Lkku {kLk rfkMk ynuk
yku Au.
Ekkurkk{kt he fkuo Au. ynukLkwt ekof {kLk
- {kkkeX ykfLkku {kktz kufkuLke hkuskkheLkku
rfkMk {kxu fko yuwt rLkkorhk fhkwt Au.
ku{ s ku{Lku Wk [esMkwyku yLku MkukykuLkk {k
* ynukLke {w rukkkyku
Lkku rLkuo fhu Au.
- 83 fhkuz kufkuLku khek khefu keof]k fhkk Au,
- {kkkeX ykfLke kkhe {kxu su ku uLke
suyku rkrLk 2 yks wyuMk zkuhke ykuAe ykf{kt
ykfLku y{urhfkLkk [ {q{kt kk{kt yku Au, su
SLk kwhu Au.
Mk{ he rfk (Purchasing Power Parity - PPP)
- r{kt 20 fhkuz kufku kuhkuskkh Au su kifeLkk
khefu ykuk Au.
7.40 fhkuz wkLkku Au.
{kLk rfkMk yktf (HDI) {kt {kLk rfkMkLkwt
- 2.10 fhkuz kufku nS k Vrhskk uX fhe hkk
Mkh yk ku krh{kkuLkk heku {kkk{kt yku Au.
Au.
yk{, {kkkeX ykf yLku SLkLke kirkf
- irf fkoLkk 52 xfk {rnkyku khk Mktkkrk
kwkk Lkku Mk{L fheLku h[kuk yktfLkwt {q qL ke
fhkE hkk Au, ku{ Akkt Mk yMk{kLkkkyku kkkT Au.
yuf [u nku Au. fkuEk uLkk HDI Lkwt {q su{ 1Lke
- ynuk yLkwMkkh, r{kt Mkkk yks {kukkE
w LkSf nku ku{ w rfrMkk kk Au.
VkuLk khf Au, su{kt M{kxoVkuLk khfkuLke Mktk 2.3 yks
yk yktfLkk ykkhu rLkk uc yLku frLkc u
kkk ELxhLkuxLkku Wkkuk fhLkkhk kufkuLke Mktk 3.2
ytku {krnke kk kk Au.
{kLk rfkMkLkwt Mkh : yks Au.
{kLk rfkMkLkwt Mkh yktf khkLkk Mkto{kt ynuk :
- ko 2009 ke ko 2014 Mkwe khkLke Mkrk{kt A
1. yrk W[ Mkh 0.773 fu kuLkkke w
MkkLkkuLkku Mkwkhku kku Au.
2. W[ Mkh 0.640 ke 0.773 Mkwe
- khkLkku Mfkuh {{ {kLk rfkMk sqkLkk
3. {{ Mkh 0.466 ke 0.640 Mkwe
Mkhuhk Mfkuh 0.630 ke ykuAku Au.
4. rLkBLk Mkh 0.466 ke ykuAwt
- skhu rk yurLk ukuLkku Mkhuhk Mfkuh 0.607 Au.
14

TET TAT TET HTAT GURU

- ko 1980 Lke kwLkk{kt ko 2014 {kt sL{Lkk
Mk{u khkLkk kufkuLkk Mkhuhk ykw{kt 14.1 xfkLkku
khku kku Au.
- kk rkLke Mkhuhk{kt 3.5 xfkLkku khku kku Auu.
khk yLku yL ukuLkku kwLkk{f ykMk :
- ynukLkk k xku[Lkk uku yLkw{u Lkkuuo,
ykuMxurk yLku MhuLz Au.
khkLkk kkzkueyku kkk kuykuLkwt MkkLk {:
etfk (73{ku huLf), [eLk (90), qkkLk (132), kktku
(142), Lkukk (145), kkrfMkkLk (147) kkk yVkrLkMkkLk
(171)
rkMk uku kkk kuykuLkwt MkkLk yLkw{u :
hrk (50{ku huLf), kkr (75), [eLk (90), rk
ykrfk (116) khk (130)
ykhe kkt[ uku yLku kuykuLkwt MkkLk {:
kwhwtze (184), [kz (185), Erhrxk (186), { ykrfe
khk (187), LkkEh (188)
Mkkfo uku yLku kuykuLkku {: {ke (104), khk
(130), qkkLk (132), kkrfMkkLk (147)
khkLkk HDI yLku UNDP Lkk HDI [u kwLkk:
kuk UNDP ({kLk rfkMk ynuk)
ykhku ktkw/ktwhMk SLk {kxu kkfLkk sL{ yuf koLke Wt{hu ykurkk ktkw/ktwhMk SLk {kxu kkfLkk
Mk{u ykurkk ykw
kkLk/ rk kiZ Mkkkhkk h
rk{kt k kkLkku kwkukh ykik[krhf
SLkkuh {kkkeX ykf
Wkh ykku kwLkkke Lke[u {wskLkk kkhku fkZe
fk.
UNDP Lkk {kLk rfkMk ynuk yLku khkLkk
{kLk rfkMk ynuk{kt {kLk rfkMk yktfLke kkhe
{kxuLkk kukku Mk{kLk Au.
TET TAT TET HTAT GURU
khk {kLk rfkMk rhkkuxo-2011 :
yktkh hkxe Mkhu {kLk rfkMkLku {kkkLkk yk
kMk kk khkLkk rr hkku {kxu k {kLk rfkMk
yktf kikh fhk{kt yke hnku Au. khk{kt {kLk rfkMk
yktf kukLke Yykk 2001{kt khke ykkusLk kt[Lke
yuf{kk MktMkk ELMxexqx ykpV yukEz {uLk kkh rhMk[o
khk kE yLku ku Mk{ hkxe {kLk rfkMk ynuk
(National Human Development Report - NHDR) kikh
fhkku nkku. 2011{kt keS rhkkuxo khk {kLk rfkMk
ynuk (Indian Human Development Report) Lkk{ke
kikh fhk{kt yke. nsw Mkwe ku s rhkkuxo fkrk
fhk{kt yke Au. 2001Lke rhkkuxo{kt 1999-2000Lkk
yktfzkyku yLku 2011Lke rhkkuxo{kt 2007-08Lkk yktfzkykuke
Mktktrk Au. w.yuLk.ze.ke. (UNDP) Lkk {kLk rfkMk
ynuk yLku khkLkk {kLk rfkMk ynuk{kt {kLk
rfkMk yktf kuk {kxu swk-swk krh{kku kkhe{kt
uk{kt yku Au.
NHDR-2001 (hkxe IHDR-2011 (khk {kLk rfkMk
{kLk rfkMk ynuk) ynuk)
ykw, kk {]w h sL{ Mk{u ykurkk ykw
7 ko yLku kuke Wkh{kt 7 ko yLku kuke Wkh{kt rkLkwt
rkLkwt {k {k
rkLke rk{kt k kkLkku kwkukh
kekk
yMk{kLkkk ykkrhk yMk{kLkkk ykkrhk {kkkeX
{kkkeX kMkrf kMkrf khke [o
khke [o
khk{kt 2001{kt ykik[krhf rkLke kekkLku
kLk{kt uk{kt ykke nke yLku kuLku ku 2011{kt
rk{kt k kkLkku kwkukhLku kLk{kt ukku Au.
khk{kt 2001Lkk rhkkuxo{kt 5 krh{kku kLk{kt
ukk nkk. khu 2011{kt 4 krh{kku s kLk{kt
ukk. 2011 kk {]w hLkku krh{k kkfkk hkk{kt
ykku Au.
15
 UNDP {kt SLkkuhLku {kkkeX ykfLkk {kkkeX kMkrf [oLku kLk{kt uk{kt ykku Au.
{kktzke kk Au. khu khk{kt yMk{kLkkk ykkrhk
khkLkk hkku{kt {kLk rfkMk yktf : (2011Lkk rhkkuxo {ku)
hk (NHDR-01 {kLk (IHDR-2011 {kLk (NHDR-01) { (IHDR-11) {
rfkMk yktf (HDI) rfkMk yktf (HDI) 1999-2000 2007-08
1999-2000 2007-08
fuh 0.677 0.790 2 1

rne 0.750 0.720 1 2

rn{k[ u 0.581 0.652 4 3

kkuk 0.595 0.617 3 4

ktk 0.543 0.605 5 5

ykMkk{ rMkkLkk EkLke hkku 0.473 0.573 9 6

{nkhkx 0.501 0.572 6 7

kr{Lkkzw 0.480 0.570 8 8

nrhkk 0.501 0.552 7 9

sB{w fk~{eh 0.465 0.529 11 10

kwshkk 0.466 0.527 10 11

fkoxf 0.432 0.519 12 12

kr{ ktkk 0.422 0.492 13 13

Wkhktz 0.339 0.490 16 14

yktu 0.368 0.473 15 15

ykMkk{ 0.336 0.444 17 16

hksMkkLk 0.387 0.434 14 17

Wkh u 0.316 0.380 18 18

khtz 0.268 0.376 23 19

{ u 0.285 0.375 20 20

rknkh 0.292 0.367 19 21

ykurhMMkk 0.275 0.362 22 22

AkeMkkZ 0.278 0.358 21 23

khk 0.387 0.467

(4) Mke-kwhwk yMk{kLkkk yktf (GII) : (2) rk Mktktrk MkkfhLkwt {kk (Gender
Mktwk hkxkuLkk rfkMk fko{ (United Nations Empowerment Measure - GEM)
Development Programme) khk fkrk 1995Lkk {kLk 2010Lkk {kLk rfkMk ynuk (H.D.R.) ke rk

rfkMk ynuk (HDR) {kt Mkkik{ k ykkf
rfkMkLkk ku Lkk {kk k fhk{kt ykk nkk.
(1) rk Mktktrk rfkMk yktf (Gender Related
Development Index - GDI)
Mktktrk rfkMk yktf (GDI) yLku rk-Mktktrk
MkkfhLkwt {kk (GEM) Lkk rfk MYku rk
Mktktrk yMk{kLkkk yktf (Gender Inequality Index -
GII) kkLke Yykk kE Au.
16

TET TAT TET HTAT GURU

 rk Mktktrk yMk{kLkkk yktf (GII) {kt ykX 2010 Lkk {kLk rfkMk ynuk (HDR) {kt yk krkLkku
krh{kku Lku kLk{kt uk Au su{ fu - kk fhe kuLke skyu knwykk{e kheke yktf
(1) {rnkyku{kt fw sLkLk h (Multidimensional Poverty Index- MPI) Lkku kuk
(2) {kk] {]w h (MMR) fhk{kt ykku Au.
(3) 15 ke 49 koLke {rnkyku{kt korLkhkuf (6) knw-ykk{e kheke yktf (MPI) :
MkkLkkuLkku WkkukLke xfkkhe. knw-ykk{e kheke yktf (Multidimensional
(4) 15 koke w Lkk e-kwhwkku{kt rkLkwt Poverty Index - MPI) yuf yktkhhkxe kheke {kkLkku
xfkkhe {k Mkq[f Au. suLku Mktwk hkx rfkMk fko{ {kxu
(5) MktMk{kt kuXfkuLkwt xfkkhe {k ykpMkVkuzo kheke yLku {kLk rfkMk knu (OPHI)
(6) { kh{kt {rnkykuLke kkekheLkwt xfkkhe khk {kLk rfkMk ynuk (HDR) {kxu rfrMkk fhk{kt
{k ykku Au.
(7) fw ykhku fkofh khk kksL{ 2010 Lkk {kLk rfkMk ynukke HPI-1 yLku
(8) kksL{ kAe kkLkkLke {wkfkk HPI-2 Lku MkkLku knw-ykk{e kheke yktf (MPI) Lke
(5) {kLk kheke yktf (HPI) : kkhe fhkLke Yykk kE Au.
1997{kt {kLk rfkMk rhkkuxo (HDR) {kt Mkkik{ knw-ykk{e kheke yktfLke kkhe fhk {kxu
k {kLk kheke yktf (Human Poverty Index- su 3 (k) kukku{kt fw 10 rLkuofku kLk{kt uk Au ku
HPI) hsq fhkku Au. Lke[u {wsk Au -
{kLk kheke yktf (HPI) {kt rfMkkk uku {kxu (1) rk:
HPI-1 yLku rfrMkk uku {kxu HPI-2 yu{ ku yktf - kkt[ koLkwt kkfe rk fkuEyu kqhwt Lk fwo
kuk{kt ykkk nkk. nku ku krhkh
HPI-1 {kt Lke[u {wskLkk krh{kku kLk{kt ukkk - - ykuAk{kt ykuAe kkyu skLke {h hkLkkhwt
- fkuEk k 40 koke Lke[uLke {h{kt {]w kkf kk{kt LkkUkuwt Lk nku ku krhkh
kk{u kuLkwt {k. (2) ykhku :
- 15 ke w {hLkk{kt MkkkhkkLkwt {k - fwkkukLku eu yuf fu kuke w kkfku su{kt {]w
- ykhku/kkeke rkf Mkkku. kkBkt nku ku krhkh
- kekLkwt [kuwt kke - ykuAk{kt ykuAwt yuf Mk fwkkukke kezkkku nku
- 5 koke Lke[uLkk kkfkuLkwt ykqhkw kkukLke ku krhkh
(3) SLkkuh:
xfkkheLkwt {k
- u fkuE h{kt ese Lk nku.
- GDP khke khekeLkwt {k.
- u fkuE krhkhLku kekLkwt [kuwt kke Lk {kwt nku.
HPI-2 {kt rfrMkk uku {kxu Lke[u {wskLkk
- u fkuE krhkh h{kt kko MkVkELke Mkk Lk nku.
krh{kku kLk{kt ukkk -
- u fkuE h{kt VhMk {kxeLke (kkukhke) ekue nku.
- 60 ko MkweLkk sL{hLke kk
- u fkuE h{kt kfzwt, fkuMkku fu AkLkku Wkkuk
- fw Mke{kt kiZ rkLkk k{eLke xfkkhe
kk khefu kkku nku.
- kheke huk Lke[u SLk Skk kufkuLkwt {k
- yuwt krhkh/k suLke kkMku fkh Lkke k
- ktkk kkkLkku kufkheLkku h
Mkkf, {kuxhMkkf, hurzku, es, VkuLk fu xee{ktke
UNDP khk {kLk rfkMk ynukku{kt HPI-1
yuf Mkw nku.
yLku HPI-2 Lke kkhe 1997 ke 2009 Mkwe fhe nke.
17
TET TAT TET HTAT GURU

(7) {kLk Mkwkfkhe yktf (HHI) :
{kLk Mkwkfkhe yktf (Human Happiness
Index-HHI) tzLk Mkk Lw EfkuLkkur{Mk VkWLzuLk
Lkk{Lke Mkk MktMkk hsq fhu Au.
{kLk Mkwkfkhe yktf (HHI) =
SLk uLkku Mktkkuk X SLkLke ykukkyku
SLkLke hekkkLke k{kk
*****
fh-3 WkkLk
* WkkLkLkku k
{kLkeLke sYrhkkku yLktk Au. ykke fkuEk
sYrhkk ykk{uu Mktkkuke fkke Lkke. Mkw fu MkukLkk
WkkLk {kxu {kLkrMkf ykk kherhf Lkku fhk kzu
Au. Ehu su fwhke MkkLkku ykkLku ykkt Au kuLkk kh
{kLk Lk fhkke WkkLk kk Au. xqtf{kt WkkLk
yuxu sYrhkk MktkkukkLkku kw Qku kk ku.
Mkk{kL nkh{kt WkkLk yuxu fkuE Lke
MkwLkwt MksoLk Au, su{ fu Mkwkkh kfzk{ktke VLk[h kLkku
Au, fwtkh {kxeLkkt kMkku kLkku Au. kuhu WkkLkku Au,
khtkw ykok{kt WkkLkLkku qk s kkf yko uk{kt
yku Au -
kknfLku ku Mku fu Mk{u sYrhkk Mktkkukke
Mkw fu Mkuk {u ku {kxu MYk, Mk fu Mk{ kkLke
rk yuxu WkkLk. ke ku{kt fneyu, ykkf
Wuke, fkuEk kirkf Mkw fu ykirkf MkukLkwt Ykktkh
fhkLke rk fu suLkkke ku{kt kwrkw{kt khku kkku nku
yLku yke Mkw fu MkukLke yAk nkukke rrLk{ {q
nku khu WkkLk kwt fnuk Au.
su MkwLke yAk nku yLku suLkwt WkkLk nt{uk
rrLk{Lkk nukwke kkwt nku kuLku s WkkLk kwt uEyu.
su{ fu hLke ykMkkkMkLke s{eLk{kt Wkkzue h-khk
{kxuLke kfkS WkkLk Lkke, k ukh{kt Wkkzue
kh{kt u[k {kxu ykke kfkS WkkLk Au.
kh{kt rrLk{ {kxu fhk{kt ykke ]rkyku s
WkkLk kk Au.
TET TAT TET HTAT GURU
WkkLk yuf Mktk rk Au. k{ktke
kutzLke fk[e kkw {ue ku{ktke tk kLkkk MkweLke
kkk kknf Mkwe knkU[kzk MkweLke ke s rk WkkLk
Au. su ]rk ykkf Wuke nku ku s WkkLk Mkkku
Mktkt hku Au. rkkeo kuLkk r{kLku krk eu ku
WkkLk Lkke, k rkf ko{kt rkkeoLku ku ku
WkkLk Au fkhfu ku{kt rkfLkku nukw rk-rrLk{ khk
ykkf WkksoLk fhkLkku Au. {kk kkkoLkwt nMkktkh kk
yuxu k WkkLk kkwt Lkke.
* WkkLkLke rkLkku rMkkh
ykok{kt WkkLkLkku qk s kkf yko
uk{kt yku Au. Lke[uLke fkuEk heku WkkLk kE fu Au
(1) MkwLkk MYk{kt Ykktkh ykk kkkoLkwt Ykktkh
(2) MkwLkk Mk{kt Ykktkh ykk kkkoLkwt Mkktkh
(3) MkwLkk Mk{{kt Ykktkh ykk kkkoLkwt Mk{ktkh
(1) kkkoLkwt Ykktkh :
rkkLkLke ryu {kLk fkuE kkkoLkwt MksoLk fhkku
Lkke fu kuLkku Lkk fhkku Lkke. {kk yuf Mkq kkkoLkwt yL
kkko{kt Ykktkh kk A. k.k. Mkwkkh kfzk{ktke xuk
kLkku Au, wnkh kutz{ktke n kLkku Au khu kuyku
fkuE s Lkk kkkoLkwt MksoLk fhkk Lkke, khtkw yuf fu yuf
fhkkt khu kkkkuoLkwt yL MYk{kt Ykktkh fhu Au.
skhu fkuEk kkko (Mkw) Lkwt f, MYk,
ykfkh, sLk fu Mk kuhu{kt krhkoLk fhkkt kkkoLkk
kwrkw{kt fu Mktkkuk ykkkLkk kw{kt su khku kk Au
kuLku Ykktkhke kuk WkkLk khefu ykuk{kt yku Au
ykLku MYk kwrkw fnuk. yk{, WkkLk yuxu
MYk kwrkwLkwt MksoLk.
(2) kkkoLkwt Mkktkh :
kkkoLkwt MYk kkke su{ WkkLk kk Au
ku{ kkkoLkwt Mkktkh fhkke k kkkoLkk kwrkw{kt
khku fhe fk Au, suLku k WkkLk fnuk. Mkw fu
kkkoLkwt kt WkkLk kk kt s kuLkku khk kkku Lkke
yuxu MkwLkwt Mkktkh fheLku k kuLke Wkkurkkk{kt
khku fhe fk Au. k.k.ykMkk{{kt kikh kke [k {kk
ykMkk{{kt s Wkkuk{kt ukke Lkke. ykk u{k yLku
khu{kt k {kufk{kt yku Au.
18
 yk{, Akke skyuke yAkke skyu
Mkw E skke Mkw{kt su kwrkw W{uhk fu Wkkurkkk
u Au kuLku k WkkLk fnuk{kt yku Au suLku MkkLk
kwrkw fnuk.
(3) kkkoLkwt Mk{ktkh :
{kLkeLke fuxef sYrhkkku kwkk nku Au.
k.k. rkk{kt kh{ fkzkt, [ku{kMkk{kt Ake fu huLkfkux,
skhu su MkwLke sYh kzu khu khk s kuLkwt WkkLk kkwt
Lkke. WkkLk fhk{kt Mk{ Au. ykke kkko fu Mkw
WkLLk fhe kuLku y{wf Mk{ {kxu Mktkne hkk{kt yku
Au. ykke kuLkk kwrkw{kt khku kk Au. yk{, MktknLke
fk{kehe k WkkLk Au.
xqtf{kt, su fkuE rkLku fkhu MkwLkk kwrkw{kt
khku kkku nku ku WkkLk kLku Au. MkwLkk MYkktkh,
Mkktkh fu Mk{ktkh fhkLke rkke u MkwLkk
kwrkw{kt khku kkku nku kku ku WkkLkLke rk Au.
* WkkLkLkkt MkkLkku
WkkLk yuf Mktk rk Au yuxu yu{kt swkt-
swkt yLkuf MkkLkkuLke sYh kzu Au; yk{ Akkt, ykok{kt
WkkLkLkkt MkkLkkuLku {qqk heku [kh MkkLkku{kt
nU[k{kt yku Au.
(1) qr{ fu s{eLk (2) { WkkLk fhwt, MkkLkkuLku kh [qfwt, kikh {kLkku
(3) {qze (4) rLkkusLk
(1) qr{ :
- ykkk Mkk{kL nkh{kt qr{ fu s{eLkLkku
yko k]eLke Mkkkxe fu suLkk kh uke kk Au, {fkLkku
kktk{kt yku Au, yu kk Au; khtkw ykok{kt qr{Lkku
yko w kkf Au. ykokLke ryu fwhku MksoLk
fhue k{k{ Mktkrk suLku ykfLkwt MksoLk fhk {kxu
Wkkuk{kt E fk kuLku qr{ fnuk{kt yku Au.
(2) { :
- Mkk{kL nkh{kt {Lku kherhf {nuLkk fu
suLkkke khMkuku kk kue rk khefu ykuk{kt yku
Au; khtkw ykok{kt ykkf kkLke ykukkke fhk{kt
ykkku kherhf fu {kLkrMkf Lk yuxu { yu{
kk{kt yku Au. su { fhu ku r{f fnuk Au. k.k.
LkMko kkukkLkk h{kt kkfku fu krkLke Mktk hku kku ku
TET TAT TET HTAT GURU
{ Lkke fkhfu ku fko k kuLku fkuE s ukLk [qfk{kt
ykkwt Lkke k ku s LkMko kkLkk{kt { fhu khu kuLku
{ fnuk Au, fkhfu kuLku ukLk [qfk{kt yku Au.
(3) {qze :
- Mkk{kL nkhLkk yko{kt kiMkku, hukt, {fkLk,
uh, Zkuh-Zkth kuhuLku {qze kk{kt yku Au, khtkw
ykok{kt {qze [kuMk yko kou Au ykok{kt su
WkkLkLkk fk{{kt Wkkuk{kt uk ku {qze khefu
ykuk Au. k.k. ykkwt h khkLkwt {fkLk {kLk
Mksk Au. kuLkku Wkkuk WkkLkfko{kt fhk{kt ykkku
Lkke. yuxu ku {qze Lkke, khtkw yk s {fkLk fkhkLkk fu
ykprVMk khefu Wkkuk{kt uk{kt yku kku ku {qze Au.
yk{, {kLkMksk WkkLkLkwt fkuEk MkkLk fu su
WkkLkLkk fk{{kt {Yk kk kuLku {qze fnuk Au.
(4) rLkkusf :
- s{eLk, { yLku {qzeLke su{ rLkkusf WkkLkLkwt
yuf ykLkwt MkkLk Au. WkkLk yuxwt zke
kLkkk{kt rLkkusf fuL{kt Au. su{ h{kLke huf xe{{kt
fuxLk fuL{kt nku Au ku{ WkkLk krk{kt rLkkusf
fuL{kt nku Au yLku MktkXLkLkwt fko fhu Au. WkkLkLkkt swkt-
swkt MkkLkku {uk, ku Mk{u yLku MkkLku ukkt fhk,
k Lke fhe kh{kt u[ku kuhu fkkuo rLkkusf fhu
Au. yk{, rLkkusf yuxu WkkLkLkkt MkkLkku yufXkt fhe
kuLku Mkk Wkkuk{kt E WkkLk f kLkkLkkh
MkkLk.
* WkkLkLkkt [o :
{qLkk rMkktkku{kt {ktk yLku kwhXku ktLku
ykLkkt krhkku Au. kwhXku WkkLk kh ykkrhk Au
yLku WkkLk, WkkLk-[o kh ykkrhk Au. fkhfu,
WkkLk ykhu kku WkkLkLkkt MkkLkkuLkk {k yLku kuLke
kkA fhk{kt ykukt [o kh ykkrhk Au. yk{,
kwhXk yLku WkkLk - [o [u Mktkt Au.
ykok{kt WkkLk [oLkk k kku [rk Au -
(1) kMkrf [o
(2) ifkf [o
(3) Lkkkfe [o
19
(1) kMkrf [o (Real Cost) :
- WkkLkLkk MkkLkLku WkkLkLke rk{kt Mkk{u
kkke su yMktkkuk kk Au, ku WkkLkLkwt kMkrf [o
Au. ykokLke krhkkk{kt kuLku kwrkw
fnuk{kt yku Au. k.k. r{fkuLku {fko fhwt k{kwt
Lkke, kuLku ftxkku yku Au, kkf kku Au. yk kwt
WkkLkLkwwt kMkrf [o (Real Cost) Au.
- kMkrf [oLkku k fkrMkf ykokeykuyu
hsq fkuo nkku. kMkrf [o {kke fkkku Lkke, fkhfu
kkf, ftxkku, ykz, kk kuhu {kLkrMkf yLku
yk{ke kkkkku Au yLku kyu kyu ku kk Au. rLkkusf Wkkrk Mkw u[kke kke ykfLku w{kt w
- kMkrf [oLkk k{kt WkkLkLkkt yL MkkLkku
kkA kkkt [oLkku r[kh fhe fkkku Lkke. fkhfu yL
MkkLkku rLkSo nkukke kuyku yMktkkukLkku yLkw fhe fu
Lkrn. yk{, yk kMkrf [oLkku k yMktkkukfkhf Au
yLku nkhw ryu Wkkuke Lkke.
(2) ifkf [o (Opportunity Cost) :
- kMkrf [oLkk kLke k{e qh fhk ykprMxLk
ykokeykuyu ifkf [oLkku k hsq fkuo. WkkLkLkk
MkkLkku yuf fhkkt w Wkkukku hku Au, ku nfefk kh yk
k ykkrhk Au. ykk MkkLkLku fkuE yuf nukwMkh Wkkuk{kt
uk{kt yku khu yL Wkkuk{kt E fkkwt Lkke.
- yk{, fkuE yuf MkwLkwt WkkLk fhk {kxu su
keu uc rfk skku fhk{kt yku Au, ku MkwLkku
ifkf [o Au. ke ku{kt fneyu kku, MkkLkLkku skku
fhku kzuku uc rfk yu yk MkkLkLkwt ifkf [o Au.
k.k. yuf ukh{kt kfe fk ykk k{kfw WkLLk
fhe fk ku{ nku yLku u kfkLkku rLko fheyu,
kku k{kfwLkwt WkkLk yL uc rfk kLku yLku k{kfw
WkLLk fheyu ku Lkk WkkLkLkku ifkf [o kk.
- ifkf [oLkku k ku ykkf nfefkku kh
h[kuku Au -
(1) WkkLkLkk huf MkkLkLkk ifkf Wkkuk Au.
(2) huf MkkLk{kt kqo hkuskkhe kuo Au.
- WkkLkLkk MkkLkLku su kh {u Au kuLkku ykkh
ku kesu wt {ue fu kuLkk Wkh Au. ykke ykLku
Opportunity Cost k fnuk Au.
TET TAT TET HTAT GURU
- yk{, ifkf [oLkku k Lkkktke Mkeku Lkn,
khtkw Mkwyku yLku fk{keheyku khk {kkk{kt yku Au.
(3) Lkkkfe [o (Financial Cost) :
- MkwLkwt WkkLk fhk {kxu rLkkusf khk
WkkLkLkkt MkkLkkuLku su Lkkkfe [wfeyku fhk{kt
yku Au, ku Lkkkfe [o fnuk Au.
- nkh{kt WkkLk-[oLkku r[kh Lkkkt{kt
fhk{kt yku Au. Lkkkfe [o{kt fk{khkuLkwt ukLk, fk[k
{k yLku tkMkk{keLke f{k, s{eLk yLku {fkLkLkwt kzwt
kuhuLkku Mk{ku kk Au. {nk{ LkVkLkku u hkkku
yLku Mkw WkLLk fhkkt kkkt [oLku ykuAk{kt ykuAku
fhkLke fkur fhu Au.
- Lkkkfe [oLkku ykkh k krhkku kh hnuku
Au -
(1) WkkLkLkk MkkLkkuLku [qfkkef{kku
(2) WkkLkLke Mkkkxe
(3) Mk{kkku
- WkkLkLkkt MkkLkkuLku kke [wfeyku w nku,
kku WkkLk [o w nkukLkwt. Wkhktk Mk{kkku ktkku
ku{ WkkLkLkk {kk{kt EALke VuhVkhku fheLku
LqLkk{ [uo {nk{ WkkLk rMk fhe fk.
* WkkLk-[oLkwt keofh :
WkkLk-[oLkwt keofh Mk{kkkLke ryu
hsq fhk{kt yku Au. ku heku WkkLk-[oLkku ykMk
fhk{kt yku Au -
(1) xqtfkkkk{kt WkkLk [o
(2) ktkkkkk{kt WkkLk [o
(1) xqtfkkkk{kt WkkLk [o (Short Run
Production Cost) :
xqtfku kkku yuxu Mk{Lkku yuku kkku su
hr{kLk Wkkf y{wf MkkLkkuLku su{ fu s{eLk, tkku,
fk{e MxkV kuhuLku Mkh hke yL MkkLkku su{fu fk[ku
{k, kk, khkLkkt r{fku kuhu{kt khku fhe,
y{wf {kok{kt WkkLk khe fu ykk ku{kt xkzku fhe
y{wf {kok{kt WkkLk xkze fu.
20
 xqtfkkkkLkk WkkLk-[oLkk ku fkh kkze fk
Au -
(a) Mkh [o (Fixed Cost)
(b) yMkh [o (Variable Cost)
(a) Mkh [o (Fixed Cost) :
- WkkLk kkt su [o kku Lkke, WkkLk xkkt
su [o xkku Lkke, WkkLk qL nku kku k su [o
kkkT hnu Au, kuLku Mkh [o (Fixed Cost - FC)
fnuk{kt yku Au.
- y{wf MkkLkku kh kuZe khk fhk{kt ykkk [oLku
Mkh [o fnu Au. k.k. fkhkLkkLkk s{eLk, {fkLk,
tkku, ykuhku kuhu kkA {qzehkufkLkwt ks Yykkke
s kukwt kzu Au. WkkLk qL nku kkuk yk [o
fhku s kzu Au. k.k. fkuE Wkuk{kt 20 r{fkuLku fk{e
{sqh khefu hkufk nku yLku fkuEk fkhMkh yk Wkuk
2 {rnLkk {kxu kt hkku kzu kku k yk {sqhkuLku kku ukLk
[qfwt kzu Au, ykke ku Mkh [o Au.
- Mkh [oLku kqhf [o (Supplementary Cost)
k fnuk{kt yku Au, fkhfu ku WkkLkLkk {k Mkkku
Mkee heku Mktktrk Lkke.
- Mkh [oLku Mko Mkk{kL [o (Overhead
Cost) k fnuk{kt yku Au, fkhfu ku MkwLkk kk
yuf{ku kh ykkrhk Au. ku fkuE yuf kMk yuf{ {kxu
fhk{kt ykkku Lkke.
- yk{, Mkh [oLku WkkLkLkk {k Mkkku Mktkt
Lkke.
(b) yMkh [o (Variable Cost) :
- WkkLk kkt su [o u Au, WkkLk xkkt su
[o xu Au, WkkLk qL nku khu su [o k qL nku
Au, kuLku yMkh [o (Variable Cost - VC) fnuk{kt
yku Au.
- WkkLkLkkt yL MkkLkku kh kuZe khk fhk{kt
ykkk [oLku yMkh [o fnu Au. k.k. fk[ku {k,
ese fu yL Qo khk, irLkf r{fkuLkwt ukLk,
knLknkh yu MktuknkhLkku khk yLku ku {kxu
kke [wfeyku kuhu yMkh [o Au.
- yMkh [oLku {w [o (Prime Cost) k
fnuk{kt yku Au, fkhfu ku WkkLk Mkkku Mkee heku
Mktktrk Au.
- Mkh [oLke huk ykze heLku Mk{ktkh nku Au,
khu yMkh [oLke huk WTk{kwke Y kE
LkZkke uk {u Au.
(c) fw [o (Total Cost) :
- xqtfkkkk{kt WkkLkfko {kxu fhk{kt ykkk
Mkh [o (FC) yLku yMkh [o (VC) Lkku Mkhkku fhkkt
fw WkkLk [o {u Au. k.k. kuZeLke MkkkLkk Mk{u
s{eLk-{fkLk, tkku, ese, kke sue MkkkuLkkt
uzkku {kxu fhk{kt yku {qzehkufk kh ksLkku [o,
Mkh [o Au. y{wf Mk{ kAe ku kuZe y{wf MkwLkk
y{wf yuf{kuLkwt WkkLk fhu khu fk[ku {k, kk,
khkLkk r{fku, ese, knLk nkh Mktuknkh
kuhu {kxu [o fhu Au, su yMkh [o Au. ykk ktLku
[oLkku Mkhkku MkwLke ku WkkLk Mkkkxe {kxuLkku fw
[o (Total Cost) kk Au.
- WkkLk qL nku khu fw [o (TC) Mkh [o
(FC) khkkh nku Au. khkk su{ WkkLk u ku{ su
hu yMkh [o u Au, ku hu fw [o k u Au. yk{,
WkkLk yLku fw [o [u Mkeku Mktkt Au.
- fw [oLku ykkhu WkkLkLke [kuMk MkkkxeLku
kLk{kt hkeLku Lke[u {wskLkk [oLkkt ku Mk{S fk-
(1) Mkhuhk Mkh [o
(2) Mkhuhk yMkh [o
(3) Mkhuhk fw [o
(4) Mke{ktk [o
(1) Mkhuhk Mkh [o :
- Mkh [oLku fw Wkkrk yuf{ku zu kkkkt
Mkhuhk Mkh [o (Average Fixed Cost- AFC) {u
Au. WkkLk kkt Mkhuhk Mkh [o xu Au. yk{,
Mkhuhk Mkh [o qL khV krk fhu Au, khtkw qL kkku
Lkke.
- Mkhuhk Mkh [o (AFC) = Mkh [o
fw WkkLk
21
- Mk{Lkk xqtfkkkk{kt Mkh [o kkkwt Lk
nkukke Mkh [o (FC) Lke huk ykze heLku Mk{ktkh uk
{u Au. khu Mkhuhk Mkh [o (AFC) Mkkk xkLkwt
hku Au. WkkLkLkk yuf{ku kkt Mkh [o wLku
w yuf{ku [u nU[kke Mkhuhk Mkh [o xkwt Au
kuke kuLke huk Zkke uk {u Au.
(2) Mkhuhk yMkh [o :
- yMkh [oLku fw WkkLk (Wkkrk yuf{ku) zu
kkkkt Mkhuhk yMkh [o (Average Variable Cost
- AVC) {u Au. Mkhuhk yMkh [o (AVC) Yykk{kt
WkkLk kkt xu Au, fkuE yuf Mkkkxeyu LqLkk{ kk Au
yLku kAe WkkLk kkt u Au.
- Mkhuhk yMkh [o (AVC) = yMkh [o
fw WkkLk
- yMkh [o WkkLk khkkt kwt nkukke yLku
WkkLk kt fhkkt qL kkwt nkukke fw yMkh [oLke
huk WTk{ kwke Y kE LkZkke uk {u Au.
khu Mkhuhk yMkh [o Yykk{kt xkLkwt yLku yuf
Mkkkxe kAe kLkwt hku Au. yuxu fu YykkLkk
WkkLk {kxu ku ZkLke Au fkhfu WkkLk kkt ku
xu Au. WkkLkLke Mkkkxeyu Mkhuhk yMkh [o LqLkk{
kk Au. khkk Mkhuhk yMkh [o huk Lk Zkke
kLku Au kuke WkkLk u ku{ Mkhuhk yMkh [o u Au.
(3) Mkhuhk fw [o
- Mkhuhk fw [o (Average Total Cost - ATC) Lku
Mkhuhk [o (Average Cost - AC) khefu k ykuk{kt
yku Au.
- Mkh [o yLku yMkh [oLkk Mkhkk Yk fw
[oLku fw WkkLk zu kkkkt Mkhuhk [o {u Au -
Mkhuhk [o = fw [o
fw WkkLk
- Mkhuhk Mkh [o yLku Mkhuhk yMkh [oLkku
Mkhkku fheyu kkuk Mkhuhk [o {u Au -
Mkhuhk [o = Mkhuhk Mkh [o + Mkhuhk yMkh [o
- Mkhuhk [oLkku ytkuSLkk "U" ykfkhLkku nku Au
fkhfu Yykk{kt WkkLk kkt ku xu Au fkuE yuf Mkkkxeyu
ku LqLkk{ kk Au yLku kAe WkkLk kkt ku u Au.
- Mkhuhk [o fhkkt Mkhuhk ykf w nku kku
Wkkf WkkLk khkLkku yLku Mkhuhk [o, Mkhuhk
ykf fhkkt w nku kku WkkLk xkzkLkku kMk fhu Au.
yk{, WkkLk ytkuLkku rLko uk Mkhuhk [oLke
fkhe qk s {nLke Au.
(4) Mke{ktk [o (Marginal Cost) :
- Mk{kwkLke Mkrk Lke fhk{kt Mke{ktk [o
rLkkof qr{fk su Au.
- WkkLk{kt yuf yuf{Lkk VuhVkhLku krhk{u
WkkLk [o{kt kkkt VuhVkhLku Mke{ktk [o (Marignal
Cost) fnuk{kt yku Au.
- ke ku{kt fneyu kku Mke{ktk [o yuxu Auk
yuf{Lkwt WkkLk - [o Lkn, khtkw khkLkk yuf yuf{Lkwt
WkkLk fhkkt fw WkkLk - [o{kt kkku VuhVkh k.k.
100 MkwLkku WkkLk [o Y.1000 Au yLku 101 MkwLkku
WkkLk [o Y.1010 Au, kku Mke{ktk [o Y.10 kk.
- Mke{ktk [o Mkh [oke Mktk Au. xqtfkkkk{kt
WkkLk{kt VuhVkh kkkt {kk yMkh [o s VuhVkh kk{u
Au. ykke Mke{ktk [o yu khkLkk yuf yuf{Lkk
WkkLkLku eu yMkh [o{kt kuku khku Au.
- Mke{ktk [o (MC) -
(i) Mke{ktk [o qL ykk Lkfkhk{f Lkk nkuE fu.
(ii) Mke{ktk [o xkwt skwt fu kwt skwt nkuE fu.
(5) Mkhuhk [o yLku Mke{ktk [o [uLkku yktkhMktkt :
{qqLkk rMkktkkuLkk Mkto{kt Mkhuhk [o yLku
Mke{ktk [o [uLkku yktkh Mktkt ykkwt yk hku Au.
Mkhuhk [o yLku Mke{ktk [o [uLkku yktkhMktkt
Lke[u {wsk nku Au -
(i) Mke{ktk [o yLku Mkhuhk [o Mkhkt nku khu
Mkhuhk [o wk{ nku Au.
(ii) Mke{ktk [o Mkhuhk [oke ykuAku nku Au khu
Mkhuhk [o xu Au.
(iii) Mke{ktk [o Mkhuhk [oke w nku Au khu
Mkhuhk [o u Au.
22
* ktkkkkk{kt WkkLk [o (Long
Production Cost)
ktkku kkku yuxu yuku Mk{kkku, fu su
hr{kLk Wkkf kkt MkkLkku{kt VuhVkh fhe fu, kuZeLkk
f{kt x fhe fu yLku ku{ fheLku ktkukku fw
WkkLk{kt {kuxk {k{kt VuhVkh fhe fu. k.k.
fkhkLkkLke s{eLk, {fkLk, rMkkh{kt x, kkkLkk
khu tkkuLkk {k{kt x, ese, kke,
knLknkh, Mktuknkh kuhu uzkku{kt kkkLkk
VuhVkhku kuhuLkku Mk{ku kk Au.
ktku kku kk s [o yMkh kLke Au, kuke
Mkh [o yLku yMkh [o yuku u ktku kku Lkkkq
kE Au fkhfu ktku kku Mk{-MktukkuLku yLkwYk
kuZeLku rMkh fu Mktfku[Lk fhwt kzu Au.
Yykk{kt hnukt s{eLk, {fkLk, tkku, ese,
kke, kxh, MktuknkhLke Mkkkue Mkkku, fk{e
MxkV kuhu{kt ktkukku VuhVkhku fhk kzu Au. k.k. fkuE
MkwLke VuLk Y kE nku, {kLkku fu sufux knuhkLke yLku
fkuE Wkkf sufux WkLLk fhkLkwt Lke fhu khu
Yykk{kt ku y{wf {k{kt s sufuxLkwt WkkLk fhu
yLku kLkwMkkh fkhkLkwt, tkku, yL Mkkku Mkkku. u
sufux knuhkLke VuLk zkke rMkhu kku ku Wkkfu ktku
kku {kuxk kkk kh sufuxLkwt WkkLk fhwt kzu yLku ku
{wskLke Mkkku Qe fhe kzu.
ktkkkkkLkkt WkkLk-[oLkk ku kku [rk
Au -
(1) ktkkkkkLkku Mkhuhk [o
(2) ktkkkkkLkku Mke{ktk [o
(1) ktkkkkkLkku Mkhuhk [o
xqtfkkkkLke Mkhuhk [o huk "U" ykfkhLke
nku Au. ktkkkkkLke Mkhuhk huk k "U" ykfkhLke
nku Au, kVkk yuxku s fu ktku kku ku khu AeAhe
(Flat) kLku Au. ktku kku Mkh [o k yMkh kLku Au.
Lke krhMkrkLku knkU[e k {kxu, kqhkku Mk{ {u kku
kuZe kuLkk f{kt VuhVkh fhu Au yLku Mkkktk k ku
Au.
Run Mk{Lkku kkku su{ ktkku ku{ fw [oLkku wLku
w kk yMkh kLku yLku kuke kuZe kkukkLkk f{kt xkk
VuhVkh fhe WkkLk w fkok{kkke fhk k{kLk
kLku.
ktkkkkkLke Mkhuhk [o hukLku ykhhuk
(envelope curve) k fnuk{kt yku Au, fkhfu ku ke
xqtfkkkkLke hukykuLku ykhe u Au. yk huk khLkwt fkuEk
kw xqtfkkkkLke fkuELku fkuE hukLkwt k kw nku Au. yk
hukLku ykokeyku ykkusLk huk (Planning Curve)
khefu k ykuu Au, fkhfu kuZe kuLkk ktkkkkkLkwt
ykkusLk fhu khu yk hukLku k{kt ELku rLkoku E fu
Au. kuZeLkwt f khkke kuLkk [o kh e yMkh ku ku yk
hukLkk Mkto{kt s Lke kE fu Au, kuke yk hukLku
ykkusLk huk khefu ykuk{kt yku Au.
ktkkkkkLke Mkhuhk [o hukLkwt {n kLxLkk
f ytkuLkku rLko uk{kt hnuwt Au. fkuE yuf kLxLkwt
ko{kLk f khwt fu fu{ ku ktkkkkkLke Mkhuhk
[ohukLkk ykkhu Lke fhk{kt yku Au.
(2) ktkkkkkLkku Mke{kLk [o
su{ ktkkkkkLke Mkhuhk [o hukLkwt fkuEk
yuf kw xqtfkkkkLke Mkhuhk [o huk khLkwt fkuE yuf
kw nku Au ku{ ktkkkkkLke Mke{kLk [o huk khLkk
kw {kxu k fne fk. ktkkkkkLke Mkhuhk [o huk
khLkk uf kw Mkkku Mktktrk kkktkkkLkwt Mke{kLk [o
kokwt kw nku Au. ykk kkt kwykuLku uzkke
ktkkkkkLke Mke{kLk [o huk kk kk Au.
xqtfkkkkLke Mke{kLk [o hukykuLke Mkhk{e{kt
ktkkkkkLke Mke{kLk [o huk AeAhe (Flat) nku Au.
xqtfkkkkLke hukyku Yykk{kt zkke Zke yLku kAeke
zkke Wkh ske nku Au. khu ktkkkkkLke huk e{uke
Zu Au yLku e{uke Wkh Au.
* WkkLk kk huk (PPC)
WkkLk fkk huk (Production Possibilities
Curve - PPC) Lku "Production Possibilities Frontier"
(PPF) ykk "Transformation Curve" k fnuk Au.
fkuEk kuZe fkuE yuf MkwLkwt WkkLk fhkLku ku
ku fu kuke w MkwLkwt WkkLk fhke nku Au. yk krhMkrk{kt
23
fE MkwLkwt fuxwt WkkLk fhwt ku Lke fhk WkkLk fkk yk A yLku F MktkusLk ytrk{ WkkLk fkk
huk (PPC) Lkku Wkkuk fhk{kt yku Au. kou Au. khtkw fkzkt yLku kLLku MkwLkwt yuf Mkkku
WkkLk kk hukLkku k Lke[uLke khk rr {k{kt WkkLk fkk kokk B, C, D, yLku
Wkh ytrkk Au - E MktkusLkku k f Au.
(1) WkkLkLkk MkkLkkuLkwt {k Mkh Au. ftkLke fkzktLkwt skhu WkkLk khk Au.
(2) MkkLkku{kt kqo hkuskkhe kuo Au. khu Lkk ykuAk yuf{kuLkwt WkkLk fhe fu Au. k.k. B
(3) WkkLkLke xufLkkukpS{kt fkuE krhkoLk kkwt Lkke. kwyu fkzktLkwt 1 yuf{ yLku Lkk 14 yuf{Lkwt WkkLk
* yLkwMkqr[ yLku ykf]rk : f Au, skhu C kwyu fkzktLkk 2 yuf{ yLku Lkk 12
khku fu fkuE ftkLke, kuLkk {kork MkkLkku khk yuf{Lkwt WkkLk f Au. yuxu fu fkzkLkk khkLkk 1
fkzk yLku Lkwt WkkLk fhu Au. yk ktLku MkwLkk k{k{ yuf{Lkwt WkkLk fhk Lkk 12 yuf{Lkwt WkkLk skwt
kk kokk rr MktkusLkkuLku uzkke kuZeLke fhwt kzu Au. ykke xkLVku{uoLk h 1x = 2y Au.
WkkLk kk huk (PPC) kk kk Au. u ftkLke D MktkusLk kMkt fhu kku fkzktLkk 3 yuf{
MktkusLk (Production fkzkt (nh (nh yLku Lkk 9 yuf{Lkwt WkkLk fhe fu Au. yuxu fu
Possibilities) {exh rfLx{kt) fkzktLkk khkLkk 1 yuf{Lkwt WkkLk fhk Lkk 3
A 0 15 yuf{Lkwt WkkLk skwt fhwt kzu Au. ynk xkLMVku{uoLk h
B 1 14
C 2 12 1x = 3y hnuu. u kuZe E MktkusLk kMkt fhu kku fkzktLkk 4
D 3 9 yuf{ yLku Lkk 5 yuf{Lkwt WkkLk fhe fu Au. yuxu fu
E 4 5
F 5 0 fkzktLkk khkLkk 1 yuf{Lkwt WkkLk fhk Lkk 4
y yuf{Lkwt WkkLk skwt fhwt kzu Au. ynekt xkLMkVku{uoLk
15 A
14 B h 1x - 4y hnuu.
13
12 C u ftkLke F MktkusLk kMkt fhu kku fkzktLkk 5 yuf{
yLku Lkk 0 (qL) yuf{Lkwt WkkLk fhe fu. yuxu fu
11
10
Lkwt 9 D WkkLk fkk fkzktLkk khkLkk 1 yuf{Lkwt WkkLk fhk Lkk 5
WkkLk 8 huk (PPC) yuf{Lkwt WkkLk skwt fhwt kzu Au. ykke xkLMkVku{uoLk h
7
6 1x = 5y ku.
5 E
4 Mkk{kL krhMkrk{kt xkLMkVku{uoLk h kku
3
2 nkukke WkkLk fkk huk (PPC) ytkkkuo
1 F
uk {u Au. ftkLke kkMku {kork MkkLkku nkukke yuf
0 1 2 3 4 5 x MkwLkwt WkkLk khk keS MkwLkwt WkkLk xkzwt kzu
fkzktLkwt WkkLk
Au, kuke Mk Mktkt nkukke WkkLk fkk huk
Wkhkuk yLkwMkqr[ {wsk uEyu kku ftkLke kk Zkke nku Au. xqtf{kt, Mkk{kL krhMkrk{kt
MkkLkku Lkk WkkLk{kt hkufu kku A MktkusLk {wsk fkzktLkwt WkhLke ykf]rk {wsk WkkLk fkk huk ytkkkuo
WkkLk 0 (qL) ku yLku Lkk 15 yuf{kuLkwt WkkLk yLku Zkke uk {u Au.
ku. yks heku kk MkkLkku fkzktLkk WkkLk{kt hkufu kku F WkhLke ykf]rk{kt OX ykze he Wkh fkzktLkwt
MktkusLk {wsk fkzktLkk 5 yuf{Lkwt WkkLk ku, khtkw WkkLk yLku Oy Qe he kh Lkwt WkkLk ykwt Au.
WLkwt WkkLk 0 (qL) ku.
24
ftkLkeLkk MkkLkku khk fkzkt yLku Lkk WkkLkLke fkk
kokk A, B, C, D, E yLku F rr MktkusLkku Au.
WkkLk fkk hukLkk ku MktkusLk [uLkwt ytkh
ku{Lkku xufrLkf Mke{ktk yuSLkku h kou Au. WkkLk
fkk huk WkhLkk fkuEk ku kwyu YkktkhLkku Mke{ktk
h yu ku kwyu hukLkku Zk Mkq[u Au.
Mkk{kL heku Mke{ktk yuSLkku h kku nkukke
Ykktkh huk (PPC) kh zkke kkswke s{e kksw Mkkkt
ytkkkuo Mko Au. u WkkLkLkk MkkLkkuLkwt {k u kku
Lke WkkLk fkk huk, {q WkkLk fkk
hukke s{e kksw ykk WkhLke kksw Mku Au.
Lke[uLke ku krhMkrk{kt WkkLk fkk huk
ytkkkuo yLku Zkke nkuke Lkke.
(1) skhu ku Mkw yufkeLke Mktkqo yuSLke
nku khu WkkLk fkk huk, Zkke Mkwhu
nku Au.
(2) khu ku Mkw yufkeLke kqhf nku (yuxu fu
Mkk{kL yuSLke Lk nku) khu WkkLk fkk huk
k fkxqk ykfkhLke nku Au.
* Mkwyku (Goods)
Mkk{kL kkuk[kLke kkk{kt ykku kirkf
Mkw, su uE fk, Mkeo fk kkk xkLMkVh kE fu
kuLku Mkw fneyu Aeyu. khtkw ykok{kt MkwLkku k
rMk]k Au. ykok{kt, su kirkf Mkw fu ykirkf
Mkuk{kt {kLk sYrhkk MktkkukkLkku kw nku yu suLkku
rrLk{ kE fu kuLku Mkw fnuk{kt yku Au.
MkwLkwt rr ryu keofh fhk Au su{ fu -
(1) ytrk{ Mkwyku (Final Goods) :
- yue Mkwyku suLkku khkLkk nukw {kxu Wkkuk
fhk{kt yku Au yLku suLkku kuZeyku yuf rLkkuk khefu
Wkkuk fhke Lkke. yk rkwke ku {keo Mkwykuke
swe kzu Au. ykk, yue e [eu nku Au su{Lkku
fkh ku{Lkk Wkkuk kh ytku Au. k.k. kknfku {kxu
kku ytrk{ Mkw Au, khu VhMkk kLkkeLku
u[Lkkhkyku {kxu ku {{keo Mkw Au.
(2) ykkf Mkw (Economic good) :
- suLke yAk nku, su rrLk{k{ nku yLku suLku
kufku nku kku w skk{kt kMkt fhk kikh nku
yue Mkw. ku kirkf k nku yLku ykirkf (Mkuk) k
nku.
(3) kLkke Mkw (Private goods) :
- suu MkwLke f{k Lk [qfe nku yue kLku
khk fhkkt Wkkf yLku kknf hkufe fu kue Mkw.
yke MkwykuLke khkLke kkkk{k Mkko kuo Au,
yuxu fu yuf k ku MkwLke khk suxk {k{kt fhu
kuxk {k{kt yL kykuLke khk xu Au. yke
MkwykuLkku kh{kt {wk heku rrLk{ kE fu Au.
(4) kwkkwk Mkwyku (Merit goods) :
- yue Mkwyku su{Lke khk yu MkwykuLke
yktkrhf kwkkLku fkhu EALke nku. yke
MkwykuLke kkkk{kt kknfkuLkk Mkkoki{Lkku Mefkh
fhk{kt ykkku Lkke.
(5) nuh Mkwyku (Public goods) :
- yue Mkw fu Mkuk su u fkuE yuf kLku kqhe
kkzk{kt yku kku yL kykuLku khkLkk fkuE [o
rLkk kqhe kkze fk. fkuE yuf k khk yk Mkw fu
MkukLke fhk{kt ykke khk yL kyku {kxu ku
MkwLke kkk{kt xkzku rLkkke Lkke. yk yko{kt yk
MkwykuLke khk rkLknheV nku Au. hurzku, xe.e.Lkk
fko{ku yk fkhLke MkwykuLkk Wknhku Au.
(6) xfkW Mkwyku (Durable goods) :
- xe.e., kuk {eLk, {kuxhfkh sue khkLke
Mkwyku ktkk Mk{ Mkwe Mkukyku ykk fhu Au, ku{Lke
Mkukyku yuf kLke khkke kqhe kE ske Lkke.
{kuxkkkLke khkLke Mkwyku yk yko{kt kkykuAk
{k{kt xfkW Mkwyku nku Au. kuke suLkk WkkLk{kt
W[ xufLkkukpS kuke nku yLku su{Lke f{k w nku
kue MkwykuLku s nkh{kt khkLke xfkW Mkwyku
kk{kt yku Au.
(7) kqhf Mkwyku (Complement goods) :
- yue Mkwyku, su{Lke hee yL MkwykuLke
Mkkku Mkk{kL heku fhk{kt ykke nku Au. k.k. fk
yLku hfkke, yk{ktLke yuf Mkw keS MkwLke
25
Wkkurkkk{kt W{uhku fhu Au. su{Lku kqhf Mkwyku kk{kt
ykke nku ku{Lku nt{uk [kuMk {k{kt s hee kzu
ku sYhe Lkke. kqhf kkke ku Mkwyku kife fkuE yufLkk
yk{kt yL MkwLkk kwrkw{kt {kuxku xkzku kk ku
kqhf MkwykuLke kkkLke kkrfkk Au.
(8) {{keo Mkwyku (intermediate goods)
- WkkLkLke rk{kt su MkwLkku Wkkuk yLkuf
MkwLkk WkkLk {kxu kkku nku kuLku {{keo Mkw
fnuk{kt yku Au. kkuk, kfzwt, rMk{uLx kuhu kuLkkt
Wknhku Au. fuxef Mkwyku yuf Mkkku {{keo yLku
ytrk{ nku yuwt k kLku Au.
(9) r{ Mkw (Mixed good) :
- yue Mkwyku su{Lke khkLkku k fu
khk fhke kyku kqhkku {kork hnukku Lkke, khtkw
kkykuAk {k{kt khk Lkrn fhLkkh kykuLku k
{u Au. yk{, yk Mkwyku kLkke yLku nuh MkwykuLke
[u yku Au. hkukLkk rkfkh {kxu {qfk{kt ykke
hMkeke, suLku hMke {qfk{kt yke Au ku kLku k kk
Au, kuLke Mkkku Mk{ksLkk yL MkkuLku k Mk{ks{kt hkuk
Lk MkhkLkk Yk{kt k knkU[u Au.
(10) {qzekLk Mkwyku
- yL MkwykuLke kwLkk{kt MkhuhkLkk kuhu su{kt
yuf{eX w {qze yLku ykuAku { [kokku nku yue
Mkwyku.
(11) Mk{kLkkwe Mkwyku (Homogenous Product) :
- Mkwyku yLku MkukykuLke yue kwkk, su
kknfkuLkk r[k{kt, ku yL nheV Mkw fu Mkukke Mknusu
swe Lkke yue Akk kkzu Au. fkuE yuf sqk{kt ykke
Mkwyku yufYk fu Mk{kLkkwe kk - u kuyku
yufkeLke Mktkqo yuSLke Mkwyku nku, kku kirkf heku
rrLLk ukke Mkwyku ykkf heku yfYk fu Mk{kLkkwe
nkuE fu.
(12) {wk Mkw (Free goods) :
- ykLku MkoMkw Mkw fu rkLkykkf Mkw
k fnuk Au.
- qL f{k su MkwLkku kwhXku kuLkk {kxuLke {ktk
khkkh nku kku Mkwyku {wk Mkwyku khefu ykuk
Au. yn f{k{kt fu Lkkkfe f{kLkku Mk{ku kkku
Lkke, khtkw ifkf [oLkku Mk{ku kk Au. k.k.
Mkhfkhe kkLkk{kt khek eoykuLku Mkkhkh {Vk
ykkk{kt ykke nku kku ku MkoMkw Mkw Lk kk fu{
fu Mk{ksLku kku kuLke f{k [qfe kzu Au. kuLke kwLkk{kt
[kue nk/Mkqofk kuhu Mko Mkw Mkw Au fu{ fu kuLkk
{kxu k fu Mk{ksu fkuE f{k [qfe kzke Lkke.
(13) Mkk{kL Mkwyku (Normal goods) :
- su Mkwyku {kxuLke {ktk kufkuLke ykf{kt khku
kkkt u Au yLku ykf{kt xkzku kkkt xu Au ku{Lku Mkk{kL
Mkwyku kk{kt yku Au.
(14) Mkk{qrnf Mkwyku (Collective goods) :
- yue Mkw fu Mkuk, su fkuE yuf kLku kqhe
kkzk{kt yku kku keS kykuLku k fkuE khkLkk
[o rLkk kqhk kkze fk. ykk rfMMkkyku{kt kufkuLku yu
MkwLke khk fhkk yxfkkLkwt f nku Au, khtkw
kuLke f{k Mkq fhkLkwt [o ku{ktke {ke ykf fhkkt
e Au.
(15) nfe Mkw (Inferior good) :
- kufkuLke ykf{kt khku kkke su Mkw {kxuLke
{ktk xke nku kuLku nfe Mkw fnuk{kt yku Au.
yke [eu {kxuLke {ktkLke ykf Mkkkukkk nku Au.
*****
26
 k, f{k [wfkLke kikhe nku yLku ku [esLke
Wk nku khu {ktk fnuk Au.
{ktk nt{uk rLkrk f{k, rLkrk Mk{ yLku
fh-4 {ktk (Demand) rLkrk Mk Mkkku Mktfkue nku Au.
* {ktk Lke fhkkt krhkku (Determinants of
Demand)
* {ktkLkku yko (Meaning of Demand)
fkuEk Mkw fu MkukLke {ktk Lke fhkkt {w
Mkk{kL nkh{kt {ktkLkku yko fkuE Mkw
krhkku Lke[u {wsk kke fk -
{kxuLke EAk yuku fhk{kt yku Au, khtkw ykok{kt
(1) f{k
{ktk {kk EAk Lkke. {ktk rr yko hku Au
(2) kknfkuLke Mktk
yLku EAk yLku {ktk [u {kuxku kVkk Au.
(3) kknfkuLke ykf
EAk yLku {ktk [uLkku kVkk :
(4) yL MkwLkk k
- fkuEk Mkw hekLke kknfLke EAk nku
(5) rLkk kkuLke yxf
khtkw ku MktkkukkLke ykkf k Lkk nku kku yk EAk
(6) kknfkuLke hwr[
{ktk{kt krh{ke Lkke. k.k.
(7) yL krhkku
(1) khe u[Lkkh {sqh ykrkLk ktkk{kt hnukLke
(1) f{k :
EAk kku Mkue fu, k kuLke kkMku kuLku hekLke ykkf
kknf ykk WkkufkkLku {kxu Mkw hek
k{kk Lk nkukke {ktk kLke fu Lkn. ku s heku kLke
{kxuLkwt Mkkike {nLkwt krhk f{k Au. su{ Mkw fu
EAk yLku hek nku Akkt su ku Mkw fu Mkuk
MkukLke f{k Lke[e ku{ kknf Mkw w skk{kt heu Au
hekLke kuLke kikhe s Lk nku, kku {ktk Mkte fu
yLku su{ Mkw fu MkukLke rft{k [e ku{ kknf kuLke
Lkn.
hee ykuAk skk{kt fhu Au.
(2) fkuE k kkMku k hekLkkt Lkkkt Lk nku,
ke ku{kt fneyu kku MkwLke f{k xu kku
kku EAk nkuk Akkt ykokLke ryu kuLke {ktk kLke
kuLke {ktkLkwt rMkh yLku f{k u kku kuLke {ktkLkwt
ske Lkke. k kkMku Mkw hek {kxu Lkkkt nkukt
Mktfku[Lk kk Au. yk{, f{k yLku {ktk [u Mkk{kLk:
yrLkko Au. Lkkkt nkuk Akkt Lkkkt ykkeLku Mkw
Mk Mktkt Au.
hekLke kLke kikhe (kkhkk) Lk nku, kkuk ku
MkwLke f{k{kt VuhVkh fhkke {ktk{kt kkkt
{ktk kLke fu Lkn.
VuhVkhku {ktkLkk rLk{ khk e fk Au.
- yk ku Wknhku khke fne fk fu EAk fu (2) kknfkuLke Mktk :
sYrhkkLkwt yMkhfkhf {ktk{kt Ykktkh fhk {kxu k kknfkuLke Mktk{kt khku kkke {ktk u Au.
hkkuLkwt kkLk sYhe Au - MkeLkwt f yLku MYkLkwt krhkoLk MkwLke {ktk{kt VuhVkh
(1) Mkw kk fhkLke EAk nkue uEyu. ku Au. Mke kke fu yL fkuE fkhMkh kh{kt
(2) Mkw hekLke k (Lkkkt) nkue uEyu. kknfkuLke Mktk{kt khku kk khu MkwykuLke {ktk{kt
(3) Mkw hekLke kkhkk (kikhe) nkue uEyu. khku kk Au. kuLkkke rkhek MkeLkwt {k xkke
yk{, ykok{kt {ktk yuxu [kuMk f{ku, kknfkuLke Mktk xu Au yLku kuke fw {ktk{kt xkzku kk
[kuMk Mk{kkk hr{kLk fkuE [esMkw fu Mkuk Au.
hekLke EAk, k yLku kkhkk nkue. MkeLkk MYk{kt VuhVkh kk kku k swe-swe
ke ku{kt fneyu kku, fkuE yuf Mk{u yLku MkwLke {ktk Wkh yMkh kk Au. k.k. u kkfkuLke
Mku, [kuMk f{ku, kknfLke Mkw hekLke EAk,
27
Mktk u, kku q, h{fzkt kuhuLke {ktk u. wkLkkuLke
Mktk u, kku rk yLku {LkkuhtsLkLkk MkkLkku ku{s
kuhkf, fkzkt, kuhu MkwykuLke {ktk u. u ]kuLke
Mktk u, kku kfze, ktkLkk [kufXk, [~{kt, k{f
kwMkfku kuhuLke {ktk{kt khku kk. u{kt e-kwhwkLkk
{kLkku VuhVkh fu kkB-nuhe MkeLkk {kLkku VuhVkh
k ku{Lkk khk khkke MkwLke {ktk{kt krhkoLk ku
Au.
(3) kknfkuLke ykf :
kknfLke ykfLku {ktk Mkkku Mkeku Mktkt
(MknMktkt) Au.
kknfLke ykf s kuLke hek Lke fhu Au.
u{kt hkuskkheLku yLkwfq kkkh Mko, kku kufkuLke
ykf kke MkwLke {ktk k kk{u, khtkw {te fu
kufkheLke Mkrk [esMkw fu MkukLke {ktk{kt xkzku ku
Au.
ykfLkk VuhVkhLku fkhu fk fkhLke {ktk{kt
fuk yLku fuxk {k{kt VuhVkh ku kuLke fkhe
{ktkLke ykf Mkkkukkk khk {kke fk Au.
yk Wkhktk ykfLke nU[e k MkwLke
{ktkLku yMkh fhu Au. ykfLke y{ehkuLke khVu{kt
nU[e kk kku {kuskuLke MkwLke {ktk u Au yLku
khekkuLke khVu{kt nU[e kk kku kkr{f MkwLke {ktk
u Au.
(4) yL MkwLkk k :
uf Mkw keS Mkw Mkkku yuS ykk
kqhfkkLkk Mktktke uzkue nku Au.
fkuEk Mkw keS Mkwyku Mkkku u yuSLkk
Mktkt ke uzkue nku, kku yuS MkwLkk k xkkt
{q MkwLke {ktk xe su. k.k. [k yLku fkpVe
yufkeLke yuS Mkwyku Au. u [kLkk k Mkh hnu
yLku fkpVeLkk k{kt khku kk, kku fkpVe kkhLkkh
kknf [kLkku w Wkkuk fhu Au. krhk{u [kLke {ktk u
Au skhu fkpVeLke f{k xkkt [kLke {ktk xu.
u {qMkw keS Mkw Mkkku kqhfkkLkk Mktkt
ke uzkue nku kku kqhf MkwLkk k kkkkt {q
MkwLke {ktk k kku. k.k. knLk yLku kuxku
yufkeLke kqhf Mkwyku Au. u kuxku MkMkw kLku kku ku
ykkrhk knLkkuLke Mktk u. skhu kuxkuLkk k u
kku knLkkuLke {ktk xu.
(5) rLkk kkuLke yxf :
r{kt fkuE MkwLkk k u yue u
kknfku{kt yxf Vuk, kku ko{kLk{kt ku MkwLke {ktk
k kk{u yLku r{kt MkwLkk k xkLke yxf
nu, kku ko{kLk{k MkwLke {ktk xkLkwt hnuu.
MkwLke f{k, MkwLkk kwhXk fu rLke
kknfLke ykf ytkuLke khkyku (ykukkyku) k
MkwLke ko{kLkLke xqtfkkkkLke {ktkLku yMkh fhu Au. k.k.
fkuE MkwLkk WkkLk{kt nzkk kkkt, kwhXku xkLke
yxf nku kku, r{kt WTLkkhe yAkLku kLk{kt
E xqtfkkkk {kxu ko{kLk{kt kuLke {ktk{kt khku ku.
(6) kknfkuLke hwr[ :
fkuE [esMkw fu MkukLke khVu{kt kknfkuLkku hMk,
hwr[, kMktke kk kku kue Mkw fu MkukLke {ktk k
kk{u.
ke ku{kt fneyu kku kknfkuLke hwr[ yu
kMktke su MkwLke khVu{kt nku ku MkwLke {ktk u Au
yLku su MkwLke rhw{kt nku ku MkwLke {ktk xu Au.
k.k. kknf {kuxh MkkfLku ku fkhLke kMktke fhu kku
fkhLke {ktk qk e Au.
kufkuLkk Mk, VuLk kuhu{kt ykkk
krhkoLkku k MkwLke {ktkLku yMkh fhu Au. k.k. knukt
Mkk{kL T.V. Lke {ktk w nke, ko{kLk{kt LED, LCD,
TV Lke {ktk w Au.
kufku MkkkuLkk Mktkfkuo, xe.e., Mk{k[khkkku
kuhuLku fkhu kknfkuLke hwr[ kkke nku Au, suLke yMkh
{ktk kh kzu Au. ke ku{kt fneyu kku ykwrLkf wk{kt
nuhkhku khk, MkwLke kwkkLke Mkk[e {krnke
kknfkuLku ykkeLku Mkw ytku hwr[ kuk fhe fk Au. k.k.
MkwLkk ku yuf{Lke hee fhu kku khkLkwt yuf yuf{ {Vk
ykkkLke nuhkk, sqLkwt T.V. ykke Lkwt T.V. E skLke
nuhkk kuhu.
(7) yL krhkku :
28
 uLke kikkurf krhMkrk{kt ykkkt krhkoLkku * {ktkLke yLkwMkqr[ yLku {ktk huk :
k {ktkLku yMkh fhu Au. k.k. kh{e{kt ykEMe{, {ktkLkk rLk{Lke Mk{sqke {ktkLke yLkwMkqr[ yLku
hkk sukt Xtzk kektLke {ktk u. {ktkhuk khk {uewt.
fkuE MkwLke f{k Mkh nku khtkw kuLke [kukLke f{k (rfkk [kukLke kh
kwkk{kt Mkwkhku kk kku kuLke {ktk u Au. eX) (Y {kt) {ktk(rfkk{kt)
15 10
MkwLke {ktkLku ukueLke yMkhLkw krhk kh 13 25
yMkh fhu Au. k.k. ko{kLk{kt {kukkELke khk. 11 40
9 55
yke MkwLke {ktk ekh sYrhkk fhkkt Mk{ks{kt
WkhLke yLkwMkqr[Lku yku khk hsq fhewt. OX
rkck {kxu w kke nku Au.
he kh [kukLke {ktk yLku oy he kh [kukLke rfkkeX
u{kt Lkkktfe MktMkkyku khk kqhe kkzk{kt
f{k koe Au.
ykke rhkLke Mkkku k {ktkLku yMkh fhu Au. k.k. y D
kUfku khk ykuAk kshu ykkk{kt ykke nku{kuLk. [kukLke 15 a
* {ktkLkku rLk{ (Law of Demand) f{k (Y.) 13 b {ktk huk
u yL krhkku kkkT hnu kku fkuE [kuMk
Mk{kkk hr{kLk Lke[e f{ku kknfku khk hek{kt 11 c

ykkku skku, [e f{ku hek{kt ykkk skkLke 9 d

Mkhk{e{kt w nku Au. khu [e f{ku kknfku khk D

hek{kt ykkku skku, Lke[e f{ku hek{kt ykkk 0 10 25 40 55 x

skkLke Mkhk{e{kt ykuAku nku Au. [kukLke kh {ktk (rfkk)
ke ku{kt fneyu kku, u MkwLke f{k u a, b, c, d kwyku swe-swe f{ku [kukLke
kku, MkwLke {ktk{k Mktfku[Lk (xkzku) kk Au yLku u kh{ktk kou Au. yk kwykuLku uzke huk DD yu
MkwLke f{k xu kku, MkwLke {ktk{kt rMkh (khku) {ktkhuk Au. Wkhkuk yLkwMkqr[ yLku ykf]rk {wsk MkwLke
kk Au. yuxu fu MkwLke f{k yLku {ktk [u Mk f{k kkt kuLke {ktkLkwt Mktfku[Lk kk Au yuxu fu f{k
Mktkt Au. yLku {ktkLkk VuhVkhku Qxe rk{kt kk Au.
* kqokhkyku : {ktkhuk DD zkke kkswLkk WkhLkk Auzk khVke
fkuEk ku krhkku [uLkku ykMk fhk {kxu s{e kkswLkk Lke[uLkk Auzk khV Zke Au. ykLku
kkfeLkk yMkhfkko krhkkuLku Mkh khe uk{kt yku Au, {ktkhukLkku Zk fnu Au. f{k yLku {ktk [u
suLku kqokhk khefu ykuk{kt yku Au. Mk Mktkt nkukke {ktkhukLkku Zk Au. Zk
f{k yLku {ktk [uLkku Mk Mktkt kwhkh fhk kou Au fu su{ su{ MkwLke f{k{kt xkzku kk Au, ku{-
yuxu fu {ktkLkk rLk{Lku {kxuLke yke fuxef ku{ kuLke {ktkLkwt rMkh kk Au.
kqokhkyku yk {wsk Au - yk{, {ktkLkku rLk{ MkwLke f{k yLku kuLke
(1) kknfkuLke Mktk kkke Lkke {ktk [uLkk Mk MktktLku hsq fhu Au, suLku {ktkLke
(2) kknfkuLke ykf Mkh hnu Au yLkwMkqr[ yktfzkfe heku yLku {ktkhuk kir{rkf
(3) yL MkwLkk kku kkkk Lkke heku Mk{u Au.
(4) rLkk kkuLke yxfkuLkku yk Au * f{k yLku {ktk [u Mk MktktLkk fkhku :
(5) kknfkuLke hwr[{kt krhkoLk ykkwt Lkke f{k yLku {ktk [uLkk Mk MktktLkwt fkh
(6) ykfLke unt[e kke Lkk uEyu. kkkMkkkt sk Au fu, skhu [esMkwykuLke f{k xu Au
29
khu {ktk u Au fkhfu [kw kknfku kku w Mkw
hek uhku s, khtkw knukt su kknfku hee fhk
Mkk{ Lk nkk ku{Lku {kxu nu f{k kkukk kue kk Au,
kuke {ktk u.
ykLku ku swe-swe yMkh khk Mk{S fk Au -
(1) yuS yMkh
(2) ykf yMkh
(1) yuS yMkh :
su MkwLke f{k xu Au, ku Mkw kuLke yuS Mkw
fhkkt MkMke kLku Au kuke yuS Mkw kkhLkkhk kknfku
k yke Mkw kkhk uhk Au. ykLku yuS yMkh
fnu Au.
ke ku{kt fneyu kku fkuEk MkwLke f{k{kt
xkzku kk Au, khu yL yuS{kt khkke MkwLke
Mkhk{e{kt yk Mkw MkMke kLku Au fkhfu yuS
MkwLkk k Mkh nku Au. ykke kknf yuS MkwLke
{ktk xkze, xue f{kke MkwLke {ktk fhk uhk
Au. krhk{u {ktkLkwt rMkh kk Au. k.k. fkpVeLke
f{k Mkh nku yLku [kLke f{k xu, kku fkpVeLke
Mkhk{e{kt [k MkMke kku Au yLku k kknfku fkpVeLke
yuS{kt [k hek uhk Au.
(2) ykf yMkh :
MkwLke f{k xkke kknfLke hek
(kMkrf ykf) u Au, suLku ykf yMkh ke
ykuk{kt yku Au.
ke ku{kt fneyu kku kknfLke Lkkkfe
ykf Mkh nku yLku u MkwLke f{k xu kku kknfLke
kMkrf ykf{kt khku kk Au. ykke kuLke hek
u Au, krhk{u MkwLke {ktk{kt su khku kk ku ykf
yMkhLkw krhk{ Au. k.k. yuf fwxwtk h {kMku Y.25
rfkkLkk kLkk 4 rfku kkhu kku fw [o Y.100
kk. nu u Lkku k xeLku Y.10 kk, kku fwwtxwtkLkku fw
{krMkf [o Y.40 ku. yk{ Y.60 k[u su khkLke
ykfYk nkuE fwxwtkLku w Lke {ktk khV kuhe su.
WkhLke [[koke Mkx Mk{ Au fu f{k yLku {ktk
[uLkk Mktkt{kt {ktkhuk Zkke k {kxu kLku Au.
* {ktkLkk rLk{Lkk ykkku :
fuxktf Mktukku fu MkwykuLke kkkk{kt {ktkLkku yk
rLk{ Mkk[ku kzkku skkku Lkke. ykk Mktukku fu
MkwykuLke {ktkLku {ktkLkk rLk{Lkk ykkku khefu
ykuk{kt yku Au.
{ktkLkk rLk{Lkk ykkku Lke[u {wsk Au -
(1) rkck {q hkke Mkwyku
(2) rkVLk Mkwyku
(3) ytk MkMke Mkwyku
(1) rkck{q hkke Mkwyku :
su MkwykuLkwt khk {qq ykuAwt Au yu rrLk{
{q Q[wt Au kue nehk, {kuf, {kuke, MkkuLkwt sue Mkwyku
rLkfku {kxu rkckke Mkwyku kkke nku Au. yke
Mkwyku {kUe nkukke s ku rkckLke Mkw kLku Au.
yke MkwLke f{k su{ [e ku{ kuLkwt rkck{q
u Au. kuke rLkfku kuLke {ktk khu Au.
u yke rkckke MkwykuLkk k xu, kku
kuLke {ktk rLkfku xkze uu. yk rfMMkk{kt Mk{ksLkk y{wf
koLku s yk nfefk kkw kzu Au. ke ku{kt fneyu kku
rLkfkuLku yu{ kku fu yk rkckke Mkw nu Mkk{kL
{kMk k hee fu, ykke kuLke rkck {kxu fhkke
{ktk xu. keS kksw Mkk{kL {kMkku yuwt {kLku Au fu yk
MkwLke khk kku LkkLkku s fhu Au. ykke xue f{ku
ku{Lkk {kxu Mkw hee f kLku Au. Akkt {ktk khkk
Lkke.
yk{, yke rkck {qke MkwLke f{k xk
Akkt kuLke {ktk ke Lkke yLku {ktkLkku rLk{ kkw kzkku Lkke.
(2) rkVLk Mkwyku :
rkVLk Mkw yuxu yue Mkw suLke f{k{kt xkzku
kkkt kh{kt kuLkk hek{kt ykkk skk{kt xkzku kk.
ke ku{kt fneyu kku nfk fkhLke
Mkwyku. yue Mkwyku fu suLke f{k{kt xkzku kkkt kuLke
{ktk{kt xkzku kk Au. yke Mkwyku yL MkwLke
kwLkk{kt nfk fkhLke nku Au. k.k. hu{e fkkzLke
kwLkk{kt {khkkxLkwt zwt khAx fkkz nfk fkhLkwt Au.
kkMk{ke [kukLke kwLkk{kt zk [kuk nfk fkhLkk Au.
nfk fkhLke MkwLkku khk Mk{ksLkku khek ko
fhu Au. kuyku Mkkhk SLkkuh {kxu nt{uk w Mkkhe
30
kwkkke Mkw kkhk ykkwh hnu Au. ykke ykk
nfk fkhLke MkwLke f{k xu, kku ku{Lke kMkrf ykf
kke ku yL yuSYk Mkkhe MkwLke {ktk fhu.
kuke Qxwt nfk fkhLke MkwLkk k u Au,
khu ku{Lke kMkrf ykf{kt xkzku kkkt kuyku Mkkhe
Mkw hee fkk Lkke. kuke kkukkLke sYrhkkku Mktkkukk
nfk fkhLke MkwLke {ktk{kt khku fhu Au.
yk nfefk u Mkkike knuwt kLk Mkh hkukxo
rkVLku kuwO fu hsqykk fhe. kuke yk fkhLke nfe
MkwykuLku rkVLk Mkw (Giffen Goods) k fnuk{kt yku
Au yLku kuLke {ktk xke nkukke yke krhMkrkLku rkVLk
fkuzku (Giffen Paradox) khefu ykuk{kt yku Au.
rkVLk Mkw {kxu ku kkkkku sYhe kLku Au -
(1) ku yue Mkw nkue uEyu fu kufkuLke ykf kkt
ku MkwLke kh{ktk xu.
(2) yke Mkw kkA kknfLke ykfLkku kLkkkkk
rnMMkku [kokku nkuku uEyu.
yk{, {ktkLkk rLk{ rhw nfk fkhLke
MkwLkk k xu Au khu kuLke {ktk xu Au yLku nfk
fkhLke MkwLkk k u Au khu kuLke {ktk u Au.
(3) ytk MkMke Mkwyku :
fuxef Mkwyku f{k{kt ytk MkMke nku Au.
k.k. ekMke, {eXwt, xktfe kuhu. yke Mkwyku kkALkwt
kknfLkwt fw [o qk s LkSwt nku Au yLku f{kLkk
VuhVkhke kkku fw [oLkku VuhVkh k LkSku s hnu Au. kuke
kknfLke {ktk kh fkuE kMk yMkh Wke fkku Lkke.
MkwLke kwkk ytku Mkk[e-kuxe Mk{sLku fkhu
ku{s MkwLkk rLkk kku ytku Mkk[e-kuxe yxfLku
eu k MkwLkk k kkt kuLke {ktk u Au yLku MkwLkk
k xkkt kuLke {ktk xu Au.
yk{, {ktkLkk rLk{Lkk ykk ykkku nfefk{kt
knw LkSk MYku uk {u Au. yu yuk ke ykkku
Lkke s su{kt {ktkhukLkku Zk s Lk kLke !
{ktkhukLkku Zk nt{uk hnu Au.
* {ktk{kt VuhVkhku (Change in Demand)
fkuEk MkwLke {ktk Lke fhkkt krhkkuLku ku
kk{kt nU[e fk.
(1) f{k
(2) f{k rMkkLkk krhkku
khu f{k{kt VuhVkh kkke kknfLke Mktrk
heeLkk skk{kt su VuhVkh LkkUku ku yuf s {ktkhuk kh
LkkUk Au, k f{kLkwt krhk Mkh hneLku yL krhkkuLkkt
krhkoLkLku fkhu kknfLke Mktrk hee{kt khku fu xkzku
LkkUk Au, ku swe-swe {ktkhuk khk k kk Au -
ke ku{kt fneyu kku {ktkLkku rLk{ ykku
yL krhkku Mkh hnu kku khkLkk ykkhu hsq fkuo.
{ktkLku yMkh fhkkt kt krhkku kife f{k yuf krhk
Au. r&ukLku Mkh kLkkk yLku kh{kt f{k
rLkkohLke rk Mk{k {kxu yk yLkw{kLk fhwt kzu Au.
ykLkku yko yuku Lkke fu yL krhkku nt{uk Mkh hnu Au
s, yL krhkku{kt VuhVkh kkkt s hnu Au, k yu VuhVkhkuLku
ykkue {ktkLke huk kh kokLku ku {ktkLke hukLkk
MkkLkktkh khk kok w yLkwfq kzu Au.
* {ktk{kt VuhVkhku yLku {ktku kwhXkLkk krhkoLk
[uLkku kVkk :
Wkh skwt ku{ f{k{kt VuhVkh Lk kku nku
Akkt kufkuLke ykf, ku{Lke yrhwr[, Mke, ykfLke
nut[e yLku yL MkwykuLkk kku - yk kk{kt fu yu
kife fkuE yuf{kt VuhVkh kk kku kuLku eu ykkue MkwLke
{ktk{kt VuhVkh kk Au.
yk kVkkLku Lke[uLke ykf]rk khk Mk{sk Lk
fheyu -
y D
15 a Mktfku[Lk
f{k (Y.) 13 b
11 c rMkh
9 d
D
0 10 25 40 55 x
fw {ktk (rfkk)
Wkfhkufk ykf]rk f{k- {ktk [uLkk MktktLku
hsq fhu Au. f{k{kt kkkt VuhVkhkuke {ktkhuk kkke
Lkke, khtkw kuLke khLkkt kwyku s kk Au. yuxu fu
31
yn {ktk{kt LkkUkkku VuhVkh ifkf rktwyku khk k * {ktkLke MkkkukkkLkku yko :
kk Au. {ktkLkku rLk{ fkuEk Mkw fu MkukLke f{k yLku
skhu MkwLke f{k Y.11 Au khu kuLke {ktk 40 kuLke {ktk [u Mk MktktLkku rLkuo fhu Au. yuxu fu
yuf{kuLke Au. nu u f{k xeLku Y.9 kk khu {ktk f{k{kt kkku VuhVkh su ku MkwLke {ktk{kt rhw rk{kt
eLku 55 yuf{kuLke ku. yk VuhVkhLku {ktkLkwt rMkh VuhVkh yku Au, khtkw f{k{kt y{wf khku kkke {ktk
fnu Au. kuLkkke rhw VuhVkhLku {ktkLkwt Mktfku[Lk fnu Au. fuxe ykuAe ku fu f{k{kt y{wf xkzku kkke {ktk
fuxe u yu ru {ktkLkku rLk{ fkuE {krnke ykkkku
y D Lkke. yk {kxu {ktkLke Mkkkukkk e kzu.
15 D1
f{k (Y.) 13
tkfe rLkoku uk{kt {ktkLke MkkkukkkLkku k
qk s Wkkuke Au. MkwLke {ktk yLkuf krhkku kh
11 ykkrhk Au. ykkt krhkku{ktke fkuEk krhk{kt
9 VuhVkh kk khu MkwLke {ktk VuhVkh kk{u Au.
yk{, krhkLkk VuhVkhLku fkhu MkwLke {ktk{kt
D1 D

0 10 25 40 55 x kkkt VuhVkh kwkukh {kkLku {ktkLke Mkkkukkk fnuk{kt
fw {ktk (rfkk) yku Au.
* {ktkLke MkkkukkkLkk kku
{ktkLke MkkkukkkLkk {wu [kh kkuLke ruk
y D2
[[ko fhk Au -
15 D khku
f{k (Y.) 13 (A) {ktkLke {qq Mkkkukkk
(B) {ktkLke ykf Mkkkukkk
11
(C) {ktkLke rk{q Mkkkukkk
9 (D) {ktkLke rkkkLk Mkkkukkk
D D2
(A) {ktkLke {q Mkkkukkk
0 10 25 40 55 x {ktkLke {q (f{k) Mkkkukkk yu fkuEk MkwLke
fw {ktk (rfkk) f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh yLku kuLke {ktk{kt kkk
xfkkhe VuhVkh Mkkku kwkukh khk Mkhkkwt {kk Au.
Wkhkufk ykf]rk{kt {ktk{kt ykkwt krhkoLk kowt ke ku{kt fneyu kku yL krhkku kkkT
Au. {ktk{kt ykkwt krhkoLk yL krhkkuLkk VuhVkhke k hnu yLku {q MkwLke f{k{kt VuhVkh kkke, ku MkwLke
k kk Au. khku fu, kknfLke ykf{kt khku kk Au. yk {ktk{kt kkkt VuhVkhLkwt {kk ykk kwkukhLku {ktkLke
Mkrk{kt ykf]rk{kt kok {ku MkwLke f{k Y.11 hnuk {q Mkkkukkk fnu Au.
Akkt MkwLke {ktk 40 ke eLku 55 ku. {ktkLke {q Mkkkukkk MkwLke f{k{kt kkkt
ykLkkke rkhek khku fu kknfLke ykf{kt xkzku VuhVkh yLku krhk{u MkwLke {ktk{kt kkkt VuhVkh [uLkku
kk Au. yk Mkrk{kt MkwLke f{k Y.11 hnuk Akkt Mkw {kk{f Mktkt kou Au.
{kxuLke {ktk xeLku 25 ku. yk fkhLkk {ktkLkk VuhVkhLku {ktkLke {q Mkkkukkk =
{ktk{kt khku yLku xkzku fnu Au. ykf]rk-1 {kt {ktkhuk MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh
Mkh hnu Au, khu ykf]rk-2 yLku ykf]rk-3 {kt ku {q MkwLke f{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh
MkkLkuke zkke fu s{e kkswyu Mku Au.
32
 Mkk{kL heku MkwLke f{k yLku {ktk [u Mk - Mk{k {q Mkkkukkk koke huk Mkee huk
Mktkt nkukke {ktkLke {q Mkkkukkk k yku Au. nkuke Lkke ku nku Au. yuxu fu ku Rectangular
* {ktkLke {q MkkkukkkLkk fkh Hyperbola nku Au.
{ktkLke {q MkkkukkkLkk 5 fkh kkzk{kt yku - Mkk{kL heku su MkwLkku Mktkn kE fkku nku
Au - yLku su Lkktk Lk nku kue MkwLke {ktk{kt yk
(1) {q Mkkkuk {ktk uk {u Au.
(2) {q yLkkuk {ktk (4) Mktkqo {q Mkkkuk {ktk :
(3) Mk{k {q Mkkkuk {ktk - ykLku Mktkqo yMkh {ktk k fnuk Au.
(4) Mktkqo {q Mkkkuk {ktk - khu MkwLke f{k{kt fkuE VuhVkh Lk kk yLku
(5) Mktkqo {q yLkkuk {ktk {ktk{kt yMkkkh VuhVkh yku, khu kuLku Mktkqo {qq
(1) {q Mkkkuk {ktk : Mkkkuk {ktk fnu Au. kuLke {q Mkkkukkk yLktk {u Au.
- ykLku yMkh {ktk k fnuk Au. - yLktk {q Mkkkukkk hkke {ktkhuk kkkLku
- khu MkwLke f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh fhkkt Mk{ktkh nku Au.
{ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh w nku kku kuLku {q - Mkk{kL heku f{ke kkw, hukt kuhu MkwLke
Mkkkuk {ktk fnu Au. suLkwt {q 1 fhkkt w nku Au. {ktk{kt yk uk {u Au.
- {q Mkkkuk {ktk nku khu {ktkhukLkku Zk (5) Mktkqo {q yLkkuk {ktk :
{k{kt ykuAku nku Au. - ykLku Mktkqo Mkh {ktk k fnuk Au.
- Mkk{kL heku su Mkw Lkktk Lk nku yuxu fu - khu f{k{kt k{u kuxku VuhVkh kk Akkt kuLke
xfkW nku kue Mkw {kxu {ktkLkwt ykwt uk {u Au. {ktk kh fkuEk fkhLke yMkh Lk kk khu kuLku Mktkqo
(2) {q yLkkuk {ktk : {q yLkkuk {ktk fnu Au. kuLkwt {q 0 {u Au.
- ykLku Mkh {ktk k fnuk Au. - qL {q Mkkkukkk hkke {ktkhuk kkkLku tk
- khu MkwLke f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh fhkkt nku Au.
kuLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh ykuAku nku kku kuLku - Mkk{kL heku qk s Lkktk khke Mkw fu
{q yLkkuk {ktk fnu Au. kuLkwt {q 1 fhkkt ykuAwt nku suLkku Mktkn kE fkku Lk nku kue MkwLke {ktk{kt yk
Au. uk {u Au.
- {q yLkkuk {ktk nku khu {ktkhukLkku Zk * {ktkLke {q MkkkukkkLku {kkkLke krkyku
{k{kt w nku Au. {ktkLke {q MkkkukkkLku {kkk {kxu k
- Mkk{kL heku ktkk Mk{ Mkwe Mkk[e Lk fk krkykuLkku Wkkuk kk Au -
kue MkwLke {ktk{kt ykwt uk {u Au. (1) xfkkhe krk
(3) Mk{k {q Mkkkuk {ktk : (2) fw [oLke krk
- ykLku yuf{ khkkh {q Mkkkukkk k (3) kir{rkf krk
fnuk Au. (1) xfkkhe krk :
- khu MkwLke f{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh yLku - yk krkke {ktkLke {q MkkkukkkLkku [kuMk
kuLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh Mkhk nku, khu kuLku yktf {ue fk Au, su{kt f{kLkk xfkkhe VuhVkh Mkkku
Mk{k {q Mkkkuk {ktk fnu Au. yn {q Mkkkukkk {ktkLkk xfkkhe VuhVkhLke kwLkk fhk{kt yku Au.
1 suxe nku Au. - ke ku{kt fneyu kku yk krk{kt MkwLke
f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh yLku krhk{u MkwLke
33
{ktk{kt kkk xfkkhe VuhVkhLku ykkhu {ktkLke {q
MkkkukkkLkku yktf kuk{kt yku Au. yk {kxu Lke[uLkk
MkqkLkku Wkkuk fhk Au.
{ktkLke {q Mkkkukkk =
MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh
MkwLke f{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh
- {ktkhuk Zke nkukke {ktkLke {q Mkkkukkk
nt{uk nku Au. Akkt r&ukLku Mkh kLkkk {kxu
kuLku Lk MYku s hsq fhk{kt yku Au. WkhLkk Mkqk{kt
ykk (-) r[nTLk {qfkke kuLke Mkxkk u Au.
- Wkh {ktkLke {q MkkkukkkLkk su kkt[ fkhku
kok{kt ykk Au ku xfkkhe krk ytkuLke rkkkh
{krnke kqhe kkzu Au.
- yk{, xfkkhe VuhVkhkuLku ykkhu yMkh, Mkh,
Mk{k, Mktkqo yMkh yLku Mktkqo Mkh {ktk fkhu nku
ku e fk Au.
(2) fw [oLke krk :
- yk krk{kt MkwLke f{k kkke kuLke hee
{kxu kLkkh fw [o{kt fuxku VuhVkh kk Au, kuLku kLk{kt
uk Au.
- fkuE MkwLke yf{eX f{k Y.10 nku yLku
kknf khk yke MkwLkk 50 Lktk hekLke MktkLkk
nku, kku kknfLkwt fw [o 10 " 50 = 500 ku.
fw [o = f{k " {ktkLkwt {k
- yn {ktkLke {q Mkkkukkk k f{k VuhVkh
knuktLkk kknfkuLkk fw [o Mkkku f{k kkke kLkkh
fw [oLku Mkhkk{kt yku Au.
- u MkwLke f{k xkk MkwLke {ktk{kt yuxku
khku kk fu suke Mkw kh kkku fw [o u kku {ktk
yMkh kk, yLku u fw [o xu kku {ktk Mkh
kk. f{k xk Akkt Mkw kh kkwt fw [o kkk
hnu, yuxu fu kk Lkn kku {ktkLke {q Mkkkukkk yuf{
suxe fu Mk{k kk.
- yk{, yk krk f{k yLku {ktk [uLkk Mk
MktktLku kLk{kt kku u Au, khtkw ku ktLkuLkk VuhVkhke fw
[o{kt su VuhVkh LkkUk Au kuLku s ykkh khefu keLku
{q MkkkukkkLkk fkhku (Mkh, yMkh fu Mk{k) Lke
hsqykk fhu Au.
- yk krkLke yuf {kok yu Au fu ku {q MkkkukkkLku
[kuMk kkrrkf yktfzk{kt koe fkke Lkke.
(3) kir{rkf krk :
- ku.{kou, khu {ktkhuk Mkee nku yuxu fu
Linear Demand Curve nku khu {ktkhuk WkhLkk fkuE
yuf kwLke {q Mkkkukkk kuk kw {q MkkkukkkLke
kir{rkf krk hsq fhe Au.
- yk krk{kt Wkkuk khk {ktkhuk khLkk
fkuEk kw {kxuLke {ktkLke {q Mkkkukkk Lke fhe
fk Au, su{kt {ktkhuk khLkk fkuE kwke ytkhkuLkku
kwkukh uk{kt yku Au.
- kw {q Mkkkukkk {kkk Lke[uLkk Mkqk Wkkuk
fhk{kt yku Au.
{q Mkkkukkk =
fkuE kwke Lke[u khV {ktkhukLkwt ytkh
ku kwke Wkh khV {ktkhukLkwt ytkh
(B) {ktkLke ykf Mkkkukkk (Income Elasticity of
Demand) :
{ktkLke ykf Mkkkukkk yu ykf{kt kkkt
xfkkhe VuhVkhLku {ktk{kt kkkt xfkkhe VuhVkh Mkkku
kwkukh khk kokwt {kk Au.
ke ku{kt fneyu kku yL krhkku kkkT
hnukkt kknfLke ykf{kt kkkt VuhVkhLku eu, MkwLke
{ktk{kt kkkt VuhVkhLkwt {kk ykk kwkukhLku {ktkLke
ykf Mkkkukkk fnu Au.
{ktkLke ykf Mkkkukkk {kkk Lke[uLkk MkqkLkku
Wkkuk fhk{kt yku Au -
{ktkLke ykf Mkkkukkk =
MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh
ykf{kt kkku xfkkhe VuhVkh
{ktkLke ykf MkkkukkkLkk Wkhkuk Mkqk khk
{kkkk u skk 1 yku kku Mk{k fu yuf{ khkkh
ykf Mkkkuk {ktk fnuk yuxu fu ykfLkk VuhVkh
suxk s {k{kt MkwLke {ktk{kt VuhVkh kk Au.
34
 u skk 1 fhkkt ykuAku yku kku ykf
yLkkuk {ktk fnuk yuxu fu ykfLkk VuhVkh fhkkt
MkwLke {ktk{kt {k{kt ykuAku VuhVkh kk Au.
u skk 1 fhkk w yku kku ykf Mkkkuk
{ktk fnuk yuxu fu ykfLkk VuhVkh fhkkt MkwLke
{ktk{kt {k{kt w VuhVkh kk Au.
u skk 0 (qL) yku kku Mktkqo ykf
yLkkuk {ktk fnuk yuxu fu ykf{kt VuhVkh kk Akkt
MkwLke {ktk{kt fkuE s VuhVkh Lk kk.
u skk yLktk () yku kku Mktkqo ykf
Mkkkuk {ktk fnuk yuxu fu ykf u kku MkwLke {ktk
xu yLku ykf xu kku MkwLke {ktk u.
fuxef MkwykuLke kkkk{kt yuwt uk {u Au fu,
ykf kke ku MkwykuLke {ktk k kk{u Au khu
rkVLk MkwykuLke kkkk{kt ykf kke kufku kue
MkwykuLke {ktk xkzeLku yL MkwLke {ktk khu Au.
* {ktkLke ykf MkkkukkkLkk fkh
u MkwLke f{k Lk kk yLku {kk kLke
ykf{kt xfkkhe VuhVkh kk kku MkwLke {ktk kh su
xfkkhe yMkh kk yu ryu ykf MkkkukkkLkk {wu
k fkh Au -
(1) Lk ykf Mkkkukkk
(2) ykf Mkkkukkk
(3) qL ykf Mkkkukkk
(1) Lk ykf Mkkkukkk :
kknfLke ykf xkkt MkwLke {ktk xke nku
yLku kknfLke ykf kkt MkwLke {ktk ke nku yuxu
fu kknfLke ykf yLku MkwLke {ktk [u Mkeku Mktkt nku
kku Lk ykf Mkkkukkk fnuk.
Lk ykf MkkkukkkLkk k fkh Au -
(a) yuf{ khkkh (Mk{k) ykf Mkkkuk {ktk
(b) yuf{ke w ykf Mkkkuk {ktk
(c) yuf{ke ykuAe ykf Mkkkuk {ktk
(a) yuf{ khkkh ykf Mkkkuk {ktk :
- ykLku Mk{k ykf Mkkkukkk k fnuk Au.
- khu kknfLke ykf{kt yu krhk{u MkwLke
{ktk{kt yuf s rk{kt yLku yufMkhk {k{kt xfkkhe
VuhVkh kkku nku kku kuLku yuf{ khkkh ykf Mkkkuk
{ktk fnuk Au.
- ykLkwt {q nt{uk 1 nku Au.
- ke ku{kt fneyu kku, u ykf{kt kuku
xfkkhe VuhVkh yLku kuLku eu MkwLke {ktk{kt kuku
xfkkhe VuhVkh Mkhk nku, kku kuLku {ktkLke yuf{ khkkh
ykf Mkkkuk {ktk fnu Au.
(b) yuf{ke w ykf Mkkkuk {ktk :
- u ykf{kt kuk xfkkhe VuhVkh fhkkt MkwLke
{ktk{kt kuku xfkkhe VuhVkh w nku kku, kuLku
yuf{ke w ykf Mkkkuk {ktk fnuk Au.
- ke ku{kt fneyu kku khu kknfLke ykf{kt
yLku krhk{u MkwLke {ktk{kt yuf s rk{kt VuhVkh kkku
nku, khtkw kknfLke ykf{kt kkkt xfkkhe VuhVkh fhkkt
MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh w nku kku kuLku
yuf{ke w ykf Mkkkuk {ktk fnuk.
- ykLkwt {q nt{uk 1 fhkkt w nku Au.
- Mkk{kL heku {kuskuLke Mkw ykuLke {ktkLke
ykf Mkkkukkk yk fkhLke nku Au.
(c) yuf{ke ykuAe ykf yLkkuk {ktk :
- khu ykf{kt kuku xfkkhe VuhVkh {ktk{kt
kuk xfkkhe VuhVkh fhkkt khu nku kku, kuLku
yuf{ke ykuAe ykf yLkkuk {ktk fnuk Au.
- ke ku{kt fneyu kku khu kknfLke ykf{kt
yLku krhk{u MkwLke {ktk{kt yuf s rk{kt VuhVkh kkku
nku, khtkw kknfLke ykf{kt kkkt xfkkhe VuhVkh fhkkt,
MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh ykuAku nku kku kuLku
yuf{ke ykuAe ykf yLkkuk {ktk fnuk.
- ykLkwt {q nt{uk 1 fhkkt ykuAwt nku Au.
- Mkk{kL heku kkr{f sYrhkkLke MkwykuLke
{ktk {kxuLke ykf Mkkkukkk yk fkhLke nku Au.
(2) ykf Mkkkukkk :
khu ykf{kt kuku xfkkhe VuhVkh yLku kuLku
eu MkwLke {ktk{kt kuku xfkkhe VuhVkh rhw rk{kt
nku kku kuLku ykf Mkkkukkk fnuk Au.
35
 ke ku{kt fneyu kku khu kknfLke ykf
u kku MkwLke {ktk xu yLku ykf xu kku MkwLke {ktk
u khu kuLku ykf Mkkkukkk fnu Au.
Mkk{kL heku swkh sue nfk fkhLke MkwLke
{ktk ykf Mkkkuk nku Au.
yke ykf {ktk huk Zkke uk {u Au.
(3) qL ykf Mkkkukkk :
khu ykf{kt k{u kuxku VuhVkh kk Akkt ku
MkwLke {ktk kh fkuEk fkhLke yMkh Lk kk khu kuLku
qL ykf Mkkkukkk fnuk Au.
ke ku{kt fneyu kku khu kknfLke ykf{kt
k{u kuxku xfkkhe VuhVkh fheyu k MkwLke {ktk{kt
rkfw xfkkhe VuhVkh Lkk kk khu kuLku qL ykf
Mkkkukkk fnuk Au.
ykLkwt {q nt{uk qL nku Au.
Mkk{kL heku kke, fkkz kuhu SLk
sYrhkkke MkwLke {ktk qL ykf Mkkkuk nku Au.
(c) {ktkLke rk{q Mkkkukkk (Cross Elasticity of
Demand)
fkuE yuf MkwLke {ktk kh yL MkwLke f{k
yMkh fhu Au. yk yL Mkw yuS fu kqhfkkLkk Mktktke
uzkue nku Au, yu kue MkwLke f{kLkk VuhVkhke
{q MkwLke {ktk{kt VuhVkh kk Au. yk kLLku [uLkk
kwkukhLku {ktkLke rk{q Mkkkukkk fnu Au.
ke ku{kt fneyu kku yL krhkku kkkT
hnu yLku Mktktrk MkwLke f{k{kt VuhVkh kkke, {q
MkwLke {ktk{kt kkkt VuhVkhLkwt {kk ykk kwkukhLku
{ktkLke rk{q Mkkkukkk fnu Au.
{ktkLke rk{q Mkkkukkk Mktktrk MkwLke
f{k{kt VuhVkh fhkke {q MkwLke {ktk{kt kkkt VuhVkh
[uLkku {kk{f Mktkt k fhu Au.
{ktkLke rk{q Mkkkukkk {kkk Lke[uLkk MkqkLkku
Wkkuk fhk{kt yku Au -
{ktkLke rk{q Mkkkukkk =
A MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh
B MkwLke rft{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh
{ktkLke {q Mkkkukkk{kt Mktktrk MkwLke f{k
kkk yL {ktkLku yMkh fhkkt krhkkuLku Mkh hke, {q
MkwLke f{k{kt VuhVkh fhkke kuLke {ktk{kt fuxku
VuhVkh ku ku kok Au. k.k. fkhLke {ktkLke {q
Mkkkukkk k yL krhkku Mkh hke, fkhLke f{k
kkke, fkhLke {ktk{kt fuxk {k{kt VuhVkh kk Au
kuLkwt {kk fkZk{kt yku Au.
khu {ktkLke rk{q Mkkkukkk{kt suLke
rk{q Mkkkukkk e nku ku MkwLke f{k kkkT
hke, kuLke Mktktrk Mkw (yus ykk kqhf)Lke f{k{kt
VuhVkh fhkke, {q MkwLke {ktk{kt fuku yLku fuxku
VuhVkh kk Au ku kok Au. k.k. fkhLke {ktkLke
rk{q Mkkkukkk k fkhLke f{k Mkh hke, kuLke
Mktktrk MkwLke khku fu kuxku nku kku kuLke f{k{kt
VuhVkh fhkke fkhLke {ktk{kt fuxk {k{kt VuhVkh ku
kuLkwt {kk fkZk{kt yku Au.
ykwrLkf kh{kt MkwLke yuS ykk
kqhfkkLke e Mkw nkukke, kuLke f{kLkk VuhVkhkuke
kkukkLke MkwLke {ktk Wkh kLkkhe Mktrk yMkhku k
rk {q MkkkukkkLkku k ku sYhe Au.
* {ktkLke rk{q MkkkukkkLkk fkhku
{ktkLke {q Mkkkukkk nt{uk Lkfkhk{f nku
Au, khu {ktkLke rk{q MkkkukkkLke kkkk{kt yuwt
Lkke. {ktkLke rk{q Mkkkukkk Lk, qL fu Lkfkhk{f
nkuE fu.
Mktktrk Mkw yLku {q Mkw [uLkk MktktkuLku
ykkhu rk{q MkkkukkkLkk k fkh kkze fk.
(1) Lk rk{q Mkkkukkk
(2) rk{q Mkkkukkk
(3) qL rk{q Mkkkukkk
(1) Lk rk{q Mkkkukkk :
- ykLku nfkhk{f rk{q Mkkkukkk k
fnuk Au.
- u A ({q Mkw) yu B (Mktktrk Mkw)
yufkeLke yuS Mkwyku nu kku rk{q Mkkkukkk Lk
{u.
36
- ke ku{kt fneyu kku Mkk{kL heku ku Mkwyku
yufkeLke yuS{kt kkhe fkke nku khu rk{q
Mkkkukkk nfkhk{f kLku Au. k.k. [k yLku fkpVe yuS
Mkwyku Au.
- B Lke f{k yLku A Lke {ktk{kt yuf s rk{kt
VuhVkh kkkt MknMktkt nkukke A ([kLke) {ktkLke rk{q
Mkkkukkk Lk ykk nfkhk{f yku yLku rk{q
Mkkkuk {ktkhuk Lk Zkke uk {u.
- Lk rk{q Mkkkukkk =
A ([k)Lke {ktk{kt xfkkhe xkzku
B (fkpVe) Lke rft{k{kt xfkkhe xkzku
- k.k. fkpVeLkk k{kt 2% xkzku kkkt [kLke
{ktk{kt 4% xkzku kku, kku
- Lk rk{q Mkkkukkk =
( - 4% [kLke {ktk{kt xkzku
- 2% fkpVeLke f{k{kt xkzku
=+2
- yt yLku Au kLLku{kt (-) nkukke skk
Lk{kt yku.
(2) rk{qq Mkkkukkk
- ykLku Lkfkhk{f rk{q Mkkkukkk k
fnuk Au.
- u A ({q Mkw) yLku B (Mktktrk Mkw) ktLku
yufkeLke kqhf Mkwyku nu kku rk{q Mkkkukkk
{u.
- ke ku{kt fneyu kku Mkk{kL heku ku Mkwyku
yufkeLke kqhf nku khu rk{q Mkkkukkk Lkfkhk{f
kLku Au. k.k. {kuxhfkh yu kuxku kqhf Mkwyku Au.
- Mktktrk Mkw B Lke f{k yu {q Mkw A Lke
{ktk [u Mk Mktkt nkukke rk{q Mkkkuk {ktkhuk
Zkke kk kk Au.
- rk{q Mkkkukkk =
kuxkuLke {ktk{kt xfkkhe khku
fkhLke rft{k{kt xfkkhe xkzku
- k.k. fkhLke f{k{kt 2% xkzku kkkt kuxkuLke
{ktk{kt 4% khku ku.
- rk{q Mkkkukkk =
+4% kuxkuLke {ktk{kt khku
- 2% {kuxhfkhLke f{k{kt xkzku
=-2
(3) qL rk{q Mkkkukkk :
- u A yLku B ktLku yufkeke Mktk Mkwyku nku
kku yufLke f{k{kt kkkt VuhVkhLke yMkh ke kh ku
Lkn. kuke {ktkLke rk{q Mkkkukkk 0 (qL) ku.
- ke ku{kt fneyu kku Mkk{kL heku ku Mkwyku
yMktktrk nku khu B Lke f{k kk Akkt, A Lke
{ktk Wkh fkuE yMkh kzke Lkke. k.k. fkkz yLku
rkMke yMktktrk Mkwyku Au.
- fkkz yLku rkMke ku yMktktrk Mkw nkukke
fkkzLke f{k{kt xkzku fhk Akkt rkMkeLke {ktk{kt
fkuE VuhVkh kkku Lkke. ykke rk{q Mkkkuk {ktkhuk
Qe heLku Mk{ktkh kk kk Au.
(D) {ktkLke rkkkLk Mkkkukkk
ykwrLkf Mk{{kt rkkkLk (nuhkk) kh
MkwLkk u[kLke fkLkk fhe yhe Au. {kxu Wkkfku
rkkkLk (nuhkk) kkA {kuxk {k{kt [o fhe,
kkukkLke MkwLkwt kh {uk kkk rMkh fhk kMk
fhu Au.
yL krhkku kkkT hnu yLku nuhkk kkALkk
[o{kt kkkt VuhVkhLku eu, MkwLke {ktk{kt kkkt VuhVkhLkwt
{kk ykk kwkukh yuxu {ktkLke rkkkLk Mkkkukkk Au.
ke ku{kt fneyu kku {ktkLke rkkkLk
Mkkkukkk yu rkkkLk{kt kkkt [oLkk xfkkhe VuhVkhLku
{ktk{kt kkkt xfkkhe VuhVkh Mkkku kwkukh khk kokwt
{kk Au.
{ktkLke rkkkLk Mkkkukkk rkkkLk [o{kt kkkt
VuhVkh yLku MkwLke {ktk{kt kkkt VuhVkh [uLkku
{kk{f Mktkt k fhu Au.
{ktkLke rkkkLk Mkkkukkk {kkk Lke[uLkk MkqkLkku
Wkkuk fhk{kt yku Au -
{ktkLke rkkkLk Mkkkukkk =
MkwLke {ktk{kt kkku xfkkhe VuhVkh
rkkkLk [o{kt kkku xfkkhe VuhVkh
37
* {ktkLke ykkkneLkku yko (Meaning of Demand * {ktk ykkkneLkk nukwyku/{n
Forecasting) {ktkLke ykkkne hkxe Mkhu ykk kuZe Mkhu
{ktkLke ykkkne yu r kkhkLke yuf ykkusLkLke rk yu rLko k{kk{kt {nLke qr{fk
MkwMktkk fk Au, su{kt ko{kLk{kt kk nfefkku yufrkk su Au.
fhe, r&uk fhe, kfok ikkrLkf krk khk {kuxk {k{kt WkkLk yLku {ktkLkk {ku
rLkk ytku Lke fhk{kt yku Au. WkkLk{kt khku fhku fu Lkn ku{kt {ktkLke ykkkneLkwt
rLke ykkkne, ko{kLkLke nfefkkuLkk ykkwt {n Au.
r&uk yu yLkwku kkk qkfkLke xLkkyku Wkh {ktkLke ykkkne kh fkuEk fkhLkk tkfe
ykkrhk nku Au. ykkusLkLkwt Mkk ytks fkZwt yhwt Au.
{ktkLke ykkkne yu rLke {ktk ytkuLkku {kk {ktkLke ykkkneke yktkhhkxe Mkh kh [kke
ytks s Lkke, khtkw kuLkkke w rMk]k k Au. fkhfu Mkwyku yLku MkukykuLkku kurf Mkh kh e fk Au.
ykkkne yk{ke krhkkuke {wk nku Au kkk kuLku fkuEk kuZeyu fE MkwLkwt WkkLk fhwt, fuxk
ikkrLkf krhkkuLkwt keXk nku Au. {k{kt WkkLk fhwt, kuhu rLkoku uk {ktkLke
{ktkLke ykkkne fhke ku MkwLke {ktkLku ykkkne sYhe Au.
yMkh fhkkt k{k{ yktkrhf yLku kkk krhkkuLke [kuMk * {ktkLke ykkkneLku yMkh fhkkt krhkku
ikkrLkf heku kkhe fhk{kt yku Au. fkuEk MkwLke {ktkLke ykkkneLku Lke[u {wskLkk
{ktkLke ykkkne yuxu fu fkuE rLkrk MkwLke krhkku yMkh fhu Au -
r{kt {ktk fuxe hnuu kuLkku ytks (Demand (1) Mk{kkku (Duration) :
Forecasting Means "Prediction regarding
Demand of a specific Product for future")
the
{ktkLke ykkkneLku ku fkhLkku Mk{kkku yMkh
rVrk fkuxhLkk {ku, {ktkLke ykkkne yuxu fhu Au -
ftkLkeLke MkwLkk u[kLkk MkhLkk rLkku ytks, suLkku (1) xqtfkkkkLkku
ykkh ktMkke kk{u ykkusLk yLku ytkrsk (2) ktkkkkkLkku
krhMkrkyku nku Au - xqtfkkkkLke {ktkLke ykkkne Wk MktMkkLkkuLkk
rfBkk yLku rfBkkLkk {ku, {ktkLke ykkkne ykkhu fhk{kt yku Au.
yuxu y{wf nu Mktktrk ykikurkf rMkkh{ktke - ktkkkkkLke {ktkLke ykkkne ykkusLkk yu
krhMkrkykuLke kkkMk khk {krnke kk fheLku rLkk
khkLkk MktMkkLkkuLkk ykkhu fhk{kt yku Au.
kLkkku ykukLke fk
(2) {ktkLke ykkkneLkwt Mkh (Level of Demand
{ktkLke ykkkneLku kqkoLkw{kLk fu u[kLke Forecasting) :
ykkkne k fnuk{kt yku Au. {ktkLke ykkkneLkk ku Mkh Au -
{ktkLke ykkkne fhke ku MkwLke {ktkLkk (1) Mkq{ke (Micro)
yMkhfhkk kuZeLkk ytfw knkhLkk krhkku yLku MkwLke (2) k]nke (Macro)
{ktk{kt kkukkLkk Lkke krhkoLk ke fu kuk krhkkuLke - Mkq{ke Mkhu {ktkLke ykkkne fkuE yuf Wkuk fu
r[khk yLku qnh[LkkLku kLk{kt hke uEyu. kuZeLkku ykMk fhu Au.
yk{, {ktkLke ykkkne yuxu kuZeLkk kr - k]nke Mkhu {ktkLke ykkkne Mk{k ykoktkLkku
rLkoku w yMkhfkhf yLku [kuMk kLkkk, rLke ykMk fhu Au.
{ktk ytku ikkrLkf krkke kikh fhk{kt ykkku (3) MkwLke f]rk (MYk) (Nature of Product) :
ytks.

38
- {ktkLke ykkkneLku MkwLke f]rk k yMkh fhu Au
su{ fu su MkwLke {ktkLke ykkkne fhk{kt yke hne Au ku
kh{kt Lke Au fu sqLke. keswt ku Mkw kknfke Mkw Au
fu Wkkfke. keswt ku xfkW Mkw Au rkLkxfkW Mkw
- yk{, rr MkwykuLke sYrhkk {ku yLku
yk krk khk {ktkLke ykkkne fhk{kt yku Au.
(4) {ktkLke ykkkneLke f]rk (MYk) (Nature of
Demand Forecasting) :
- kuZeyu Mk fwo nkuwt uEyu fu {ktkLke ykkkne
Mkk{kL ykkkne (General Forecasting) Au fu ruk
ykkkne (Specific Forecasting)
- Mkk{kL ykkkne {ktkLke Mkk{kL krhkuLku
ykkhu fhk{kt yku Au. khu ruk ykkkne (specific
forecasting) {kt fkuE kMk MkwLku s kLk{kt ELku
ykkkne fhk Au.
* {ktkLke ykkkneLke krkyku :
{ktkLke ykkkneLke ku krkyku Au -
(1) Mkuo krk
(2) yktfzkke krk
(1) Mkuo krk (Survey Method)

Expert Market Delphi

opinion Experinent Method
poll Method
(rLkktkkuLkku (kh MktkuLk (zuVe
yrk) krkk) krk)
(2) yktfzkke krk (Statical Method)

Trend Baromatric Economatric Other

Projection Method Method statical
Method Method
(xuz kusfu Lk) (kuhku{urxf (EfkuLkku{urxf (yL
krk) krk) krk) yktfzkke
krk)
*****

39
 fh-5 kwhXku

* kwhXkLkku yko (Meaning of Supply) Au, fkhfu f{k kkkkt kwhXku kk Au, Mk{
Mkk{kL nkh{kt fkuEk Mkw kqhe kkzk{kt kk kkuk kwhXku kk Au.
yku, kku kuLku ykku kwhXku fneyu Aeyu; khtkw ykok{kt Mkk{kL heku su Mkw{kt Mktkn y nku ku{kt
{ktkLke su{ kwhXkLkku k yrk {nLkku Au. WkkLk, skku yLku kwhXku yufMkhk nku Au fkh fu
ykok{kt WkkLk, skku yLku kwhXku ku qkfkLkku Mxkpf nkukku Lkke, yLku r {kxu Mxkuf
k{kt kVkk Au, kuyku Mk{kLkkkeo Lkke. hkku Lkke.
(a) WkkLk : * kwhXkLku yMkhfhkk krhkku
Wkkfku khk Wkkrk kkkt yuf{kuLkku Mk{qn Wkkf fu kuZe khk kh{kt u[k {kxu su
WkkLk fnuk. kwhXku {qfk{kt yku Au, ku Lke[u {wsk fuxkt krhkkuke
(b) skku : krk kk Au -
Wkkfku khk Wkkrk WkkLk{ktke fuxkuf (1) MkwLke f{k
kk Wkkf fu kuZe kkuk{ku{kt hke {qfu Au, suLku (2) WkkLk-[o
skk khefu ykuk{kt yku Au. (3) WkkLk {kxu nheV MkwLkk k
(c) kwhXku :
(4) rLkk kkuLke yxf
Wkkfku khk Wkkrk WkkLkLkku su kk
(5) kuZeLkwt u yLku Mktk
kh{kt u[k {kxu kk{kt yku Au, kuLku kwhXku
(6) ktkkkLkLke fkk
fnuk{kt yku Au.
(7) yL krhkku
k.k. fkh kLkkke yuf ftkLkeyu ko hr{kLk (1) MkwLke f{k :
5000 Lktk fkhLkwt WkkLk fwo nku yLku ku{ktke 2000 Lktk - MkwLke f{k {ktkLke su{ s kwhXkLku k Mkee
k{ 3 {kMk hr{kLk huf Y.2,50,000 Lke f{ku u[k heku yMkh fhu Au.
kh{kt ku kku 2000 Lktk fkh kwhXku fnuk, khu - Mkk{kL heku u yL krhkku kkkT hnu, kku
3000 fkh skku kku. MkwLke f{k kke WkkfkuLku LkVkLke fkk u Au
kwhXk yu u[k [u k kVkk Au. swe- kuke kuyku kh{kt w kwhXku {qfk uhk Au. yuLkkke
swe f{ku, swk-swk {k{kt Mkw u[kLke kikhe yLku Qxwt, u yL krhkku kkkT hnu, yLku MkwLke f{k
kLkwt {k kwhXku k fhu Au. kwhXku u[kLke xu kku WkkfkuLkku LkVku xu Au kuke kuyku kh{kt ykuAku
MktkLkk k fhu Au, khu u[k kMkrfkk Au. kwhXku {qfu Au.
ykok {ku kwhXkLke kk, [kuMk - MkwLke f{kLke x MkwLkk kwhXk kh yMkh
Mk{u, [kuMk f{ku Wkkfku fu ukkheyku WkkLkLkku
fhLkkh Mkkike {nLkwt krhk Au. yLku ktLku [u (f{k
suxku kk kh{kt u[k {kxu kikh nku, kuLku
kwhXku fnuk{kt yku Au yu kwhXk) [u Mkeku Mktkt uk {u Au kkk yk
ke ku{kt fneyu kku yL krhkku Mkh MktktLkk ykkhu kwhXkLkku rLk{ kkhk{kt ykku Au.
(2) WkkLk - [o :
hnukkt [kuMk Mk{u, [kuMk f{ku, rukkykuLke fkuE
- MkwLkkt WkkLk MkkLkkuLkk kku kk,
[esMkw u[kLke kikhe yLku yLku kLkwt {k kwhXku
WkkLk krk kk, fk[k{kLke kwkk kk fu
k fhu Au.
yL fkhkuMkh [esMkwLkwt WkkLk-[o u, kku
{ktkLke su{ kwhXkLkku k k [kuMk f{k
WkkfkuLkku LkVku xkke kuyku WkkLk xkzk uhku,
yLku Mk{Lkk Mkto{kt s fk fhk{kt yku Au. yuxu fu
kuke kwhXku xu.
kwhXk Mkkku Mk{kkku yLku f{kLkku Wu yrLkko

40
- ykLkkke rkhek khu MkwLkk WkkLk{kt
khkkkt MkkLkkuLkk k xu fu yL fkuE fkhMkh MkwLkk
WkkLk[o{kt xkzku kk, kku MkwLke f{k Mkh hnuk
Akkt, WkkfLkk LkVkLkwt {k u Au, kuke ku MkwLkku
kwhXku khu Au.
- yk{, s{eLkLkwt kzwt, {qzeLkwt ks, r{fkuLku
ukLk kuhuLku fkhu MkwLkk WkkLk [o{kt kke x
kuLkk kwhXk kh yMkh fhu Au.
(3) WkkLk {kxu nheV MkwLkk k :
- ke Mkwyku yufke Mkkku yuS fu kqhfkkLkk
Mktktkuke uzkue nku Au. yke nheV MkwLke f{k{kt
kkku VuhVkh {q MkwLkk kwhXk kh yMkh fhu Au.
- ke ku{kt fneyu kku fkuEk MkwLkk kwhXk
kh kuLke Mkkku Mktktrk MkwLkk kkuLke k yMkh kzu Au.
MkwLkku k Mkh nku, k Mktktrk MkwLkku k
kk kku Mkh k nkuk Akkt kuLkku kwhXku kk Au.
- k.k. ukekf s{eLk kh swkh yu kkshe
yufkeLkk nheV kkfku Au. u kksheLkk kku u kku
uzqkkuLku kksheLkwt WkkLk w ykfkof kku, kuke kuLkku
kwhXku k kk{u yLku swkhLkku kwhXku xu. u
kksheLkk kku xe su, kku uzqkku swkhLkk WkkLk
khV u, kuke swkhLkku kwhXku u.
- su yuS MkwLkk WkkLk{kt LkVku {kLke
fkk khu nku, ku MkwLkwt WkkLk yLku kwhXku
Wkkf khu Au.
(4) rLkk kkuLke yxf :
- MkwLkk kwhXk kh [kw k Wkhktk rLkk
kku ytkuLke yxfkuLke k yMkh kzu Au.
- r{kt MkwLkk k kLkkt Au kue yxf
Wkkfku{kt Vuk, kku nk{kt kuyku kue MkwLkku kwhXku ykuAku
{qfu, suke r{kt w kLkku k {ue w LkVku
f{kE fk. ku s heku Wkkfku fu ukkheykuLku r{kt
y{wf MkwLkk kku xe skLkk yMkkh yku, kku nkLke
w f{kLkku k uk kh{kt kwhXku khe uu.
- yuf Wknh khk Mk{Syu - kkuLkk kku
u yue ykukkyu ko{kLk{kt k k Akkt Wkkfku
kku u[u Lkn kuke kuLkku kwhXku xu. ykLkkke
rkhek, r{kt kkuLkk k xu yuku zh nku
khu ko{kLk{kt k Lke[k nkuk Akkt k xkzkLke
yMkhke k[k Wkkfku kkuLkwt u[k khe uu,
kuke kuLkku kwhXku u.
(5) kuZeLkwt u yLku Mktk :
- kuZeykuLkk WkkLkLkku nukw LkVkLkku Au yLku f
{nk{ LkVkLke Mkkkxe {ukLkku yLku kuLku xfke
hkkLkku kuZeLkku Lk nku Au. kuZeyku su MkwLkk
WkkLk{kt LkVku {kLke fkk khu nku, ku MkwLkwt
WkkLk yLku kwhXku khu Au. ykLkkke rkhek su
MkwLkk WkkLk{kt LkVku {kLke fkk ykuAe nku,
kuZeyku ku MkwLkwt WkkLk yLku kwhXku xkzu Au.
- kuZeykuLke Mktk{kt x kkke k kwhXk{kt
x kE fu Au. k.k. kh{kt kku u[Lkkh yuf
s kuZe nku, kku ku kuZe kkuLkku kwhXku kuLke k
suxku s fhe fu, khtkw kku u[Lkkh kuZeykuLke Mktk
w nku, kku huf kuZe kkukkLke k {ku kwhXku fhu
kku k fw kh kwhXku u.
(6) ktkkkLkLke fkk :
- WkkLkLke ykwrLkf krk yLku ykLk
xufLkkukuS su{-su{ rMkhke Au ku{-ku{ WkkLkLke
Lke krkykuLkku Wkkuk yLku kkkhe kuhu WkkLk
f kLwt Au. kLkk Lkk MkkLkkuLke kukuke
{kuxkkkk kh Mkkk xkk [uo WkkLk f kLwt Au yLku
WkkfkuLkk LkVkLkwt {k wt Au. kuke ku MkwLkku kwhXku
khk uhk Au.
(7) yL krhkku :
- MkhfkhLke nfkhk{f - Lkfkhk{f Lkerk, ukkh-
krLke Mknkf MkukykuLkku rfkMk, knLknkh
yLku kufk MkukykuLkku rfkMk, w sue xLkkyku,
yrk]r, yLkk]r, kkkuzwt, hkeftk suk fwhke
krhkku kuhu k kwhXk{kt VuhVkh ku Au.
* kwhXkLkku rLk{ (Law of Supply)
u yL krhkku kkkT hnu, kku fkuE [kuffMk
Mk{kkk hr{kLk Wkkfku khk [e f{ku kh{kt
{qfk{kt ykkku kwhXku, Lke[e f{ku {qfk{kt ykkkt
kwhXk fhkkt w nku Au. ku s heku Lke[e f{ku kh{kt
41
{qfk{kt ykkku kwhXku, [e f{ku {qfk{kt ykkk
kwhXk fhkkt ykuAku nku Au.
ke ku{kt fneyu kku MkwLke f{k kkt kuLkku
kwhXku rMkkh kk{u Au yLku MkwLke f{k xkkt kuLkku
kwhXku Mktfku[k Au. yuxu fu MkwLke f{k yLku kuLkk
kwhXk [u Mkeku Mktkt Au.
* kqokhkyku (Assumptions of Law of
Supply)
kwhXkLku yMkh fhkkt krhkku kife yL
krhkkuLku Mkh {kLke {kk MkwLke f{k yu yLku kuLkk
kwhXk kh kLk furLk fhk{kt yku kku kwhXkLkku rLk{
kkhe fk.
fkuEk ku krhkku [uLkku ykMk fhk {kxu
kkfeLkk yMkhfkko krhkkuLku Mkh khe uk{kt yku Au,
suLku kqokhk khefu ykuk{kt yku Au.
ykLkku yko ykk yuku Lk kk fu f{kLke
Mkhk{e{kt yL krhkkuLke kwhXk khLke yMkh ykuAe
nku Au. kMk{kt yL krhkku kifeLkwt fkuEk yuf
krhk f{k fhkkt kwhXk kh w k kkzkwt nku yu
fkk Lkfkhe fkZe fk ku{ Lkke. yk{ Akkt, f{k
yu kwhXk [uLkk MktktLku kke krhfkLkk {q
rMkktkLke h[Lkk{kt Wkkuke kke nkukke ykku
Mefkheyu yLku kwhXkLkku rLk{ hsq fheyu.
f{k yLku kwhXk [uLkku Mkeku Mktkt kwhkh
fhk yuxu fu kwhXkLkk rLk{Lku {kxuLke ykLke fuxef
kqokhkyku yk {wsk Au -
(1) MkwLkwt WkkLk [o kkkwt Lkke.
(2) nheV MkwLkk k kkkkt Lkke.
(3) MkhfkheLkerk, Mknkf Mkukyku, kuZeLke Mktk
kuhu suk krhkku k Mkh Au.
(4) rLkk kkuLke yxfkuLkku yk Au.
* kwhXkLke yLkwMkqr[ yLku kwhXk huk
kwhXkLkk rLk{Lke Mk{sqke kwhXkLke yLkwMkqr[
yLku kwhXk huk khk {uewt.
[kukLke f{k (rfkk eX [kukLkku kh kwhXku
Y. {kt) (rfkk{kt)
9 12
11 24
13 36
15 48
WkhLke yLkwMkqr[Lku yku khk hsq fhewt. OX
he kh [kukLkku kwhXku yLku OY he kh [kukLke
rfkkeX f{k koe Au.
y s
15 d
13 c
11 b
f{k (Y.)
9 a
s
0 12 24 36 48 x
kh kwhXku(rfkk)
a, b, c, d kwyku swe-swe f{ku [kukLkku kh
kwhXku kou Au. yk kwykuLku uzke huk SS yu kwhXk
huk Au. Wkhkuk yLkwMkqr[ yLku ykf]rk {wsk MkwLke
f{k kkt kuLkk kwhXkLkwt rMkh kk Au yuxu fu
f{k yLku kwhXkLkk VuhVkhku Mkee rk{kt kk Au.
kwhXk huk SS zkke kkswLkk Lke[uLkk Auzkke
s{e kkswLkk WkhLkk Auzk khV ske sk Au. ykLku
kwhXkhukLkku Lk Zk fnu Au. f{k yLku kwhXk
[u Mkeku Mktkt nkukke kwhXk hukLkku Zk Lk
(Positive) Au. Lk Zk kou Au fu su{ - su{ MkwLke
f{k{kt khku kk Au ku{ - ku{ kwhXkLkwt rMkh kk
Au.
yk{, kwhXkLkku rLk{ yu MkwLke f{k yLku
kuLkk kwhXk [uLkk Mkek MktktLku hsq fhu Au, suLku
kwhXkLke yLkwMkqr[ yktfzkfe yLku kwhXk huk
kir{rkf heku Mk{u Au.
* f{k yLku kwhXk [u Mkek MktktLkk fkhku :
f{k yLku kwhXk [uLkk Mkek MktktLkwt fkh
kkkMkkkt sk Au fu, skhu [esMkwLke f{k u Au
khu kwhXku u Au fkhfu [kw Wkkfku fu ukkheyku kku
nt{uk w LkVk {kxu Lke nku Au, khtkw knukt su
42
Wkkf fu ukkheLku kwhXku {qfkLkwt khzkwt Lk nkukwt ku nu
f{k kke s f kLku Au, kuke kwhXku u.
ykLku ku swe-swe yMkh khk Mk{S fk Au.
(1) Wkkf fu ukkhe nt{uk w LkVk {kxu Lke
nku Au, khu MkwLke f{k u Au khu Mkk{kL heku
ku{kt LkVkLkwt {k u Au. kuke kuyku kwhXku khk
uhk Au. ykLkkke rkhek, khu MkwLke f{k xu Au
khu Mkk{kL heku ku{kt LkVkLkwt {k xu Au kuke kuyku
kwhXku xkzkLkwt hku.
(2) knuktLke Lke[e f{ku su Wkkf fu ukkheLku
kh{kt kwhXku {qfkLkwt khzkwt Lknkukwt ku nu f{k
kke s f kLku Au. Wkkfku Mkk{kL heku khu s
WkkLk khk Lk fhu khu kuLku w f{k
{kLke fkk nku.
yk{, MkwLke f{k yLku MkwLkk kwhXkLke
x yuf s rkLke hnu Au. k.k. [kukLke f{k Y.9
nku Au khu kh{kt kwhXku 12 rfkk suxku Au kuLku ku
khu f{k Y.11 kk Au, khu kuLku kwhXku 24 rfkk kk
Au. kue s heku u [kukLke f{k kkELku Y.15 ku kku
kwhXku 48 rfkk ku. yk{, f{k yLku kwhXk [u Mkeku
Mktkt uk {u Au.
WkhLke [[koke Mk Mk{ Au fu f{k yLku
kwhXk [uLkk Mktkt{kt kwhXkhuk LkZkke k {kxu
kLku Au.
* kwhXkLkk rLk{Lkk ykkku
kwhXkLkk rLk{ {ku u yL krhkku kkkT
hnu, kku MkwLke f{k yLku kuLkk kwhXk [u Mkeku Mktkt
Au, khtkw fuxktf Mktukku{kt kwhXkLkku yk rLk{ Mkk[ku
skkku Lkke. yke krhMkrkykuLku kwhXkLkk rLk{Lkk
ykk khefu ykuk{kt yku Au.
kwhXkLkk rLk{Lkk ykkku Lke[u {wsk Au -
(1) {Lkku kwhXku
(2) yLkksLkku kwhXku
(3) yrkk[eLk fu wo Mkwyku
(1) {Lkku kwhXku :
ukLk kke y{wf fkk Mkwe {Lkku kwhXku
u, kAeke ukLk k Akkt r{f w fk{ fhk kikh
kkku Lkke. k.k. ukLkkh kke Mk{k ykoktk{kt
{Lkk kwhXk{kt khku Lk kk ku f Au khtkw fkuE yuf
Wkuk{kt u ukLkh u kku kuLku kk {Lkk kwhXk{kt
khku ku s.
ke ku{kt fneyu kku Mkk{kL heku ukLkLkku h
kku ku{ {Se w fk{ fhk uhk yuxu fu
ukLk kkt {Lkku kwhXku ku ku{ fnuk, khtkw y{wf
n kAe {Se w fkf fk{ fhkLku ku ykhk{
fhk uhk Au. ukLkLkk h kke {SeLku y{wf
sYhe fw ykf {e hnuke nkukke ku khu ykf
f{kkLkku Lk fhkLku ku ykhk{ {ukLkku Lk
fhu Au.
yk{, ukLk u ku{ {Lkku kwhXku k u Au
khtkw y{wf n kAe ukLk u kku {Lkku kwhXku xu Au.
(2) yLkksLkku kwhXku :
fuxefkh yLkks kfkk uzqkku fw WkkLkLkku
{kuxku kk hkhk {kxu hkkk nku Au. nu u
uzqkkuLke yLkks {kxuLke {ktk ykf Mkkkuk nku, yuxu fu
ykf kkt hkhk {kxu yLkksLke {ktk {k{kt
khu ke nku kku, kwhXkLkku rLk{ kuxku kzu.
yLkksLkk kku kkt uzqkkuLke ykf kLke yLku
ykf{kt khku kkkt ku hkhk {kxu yLkksLke {ktk
khkLkkt. nu u hkhk {kxu kuyku yLkks hku kku
yuxk {k{kt kh{kt kwhXku xu. yk{, f{k
kkt kwhXku u Lkn.
yLkksLkk kwhXkLkku ykk k rLkrk ykf
hkLkkhk uzqkku kqhkku s kkw kzu Au. kMk{kt yksu
rLkrk ykf f{kELku Mktkkuk {kLkLkkhk uzqkku fuxk ?
(3) yrkk[eLk fu wo Mkwyku :
yrkk[eLk fu wo MkwykuLkku kwhXku f{k
kke kku Lkke. ku{Lkku kwhXku Mkh hnu Au yLku kuke
kwhXk huk zkke kkswke s{e kksw Wkh ske hukLku
ku tk kLku Au.
ke ku{kt fneyu kku yrkk[eLk fu wo
MkwykuLke f{k{kt k{u kuxku khku fhk{kt yku kku
k ku{Lkku kwhXku khe fkkku Lkke. k.k. k[eLk
fkLkk rMkkyku yLku nMkkku, kkteSLkk [~{kt yLku
43
kfze, rkuLkkkuo - - rLMkeyu kuhuwt {kuLkkrMkkLkwt r[k
11 b rMkh
kuhu MkwykuLke f{k u kkuk ku{Lkku kwhXku khe
f{k (Y.)
fkkku Lkke. kMk{kt wo MkwykuLkku Mxkpf nku,
9 a Mktfku[Lk
kwhXku Lk nku.
kwhXkLkk rLk{Lkk ykkku{kt kt rkkMk s
Au yLku ykokeyku{kt yu ru k {k-{kktkhku Au. 0 12 24 36 48 x
* kwhXk{kt krhkoLk (Change in Supply) fw kwhXku(rfkk)
fkuEk MkwLkk kwhXk kh yMkh fhkkt
krhkkuLku ku kk{kt nU[e fk - Wkhkuk ykf]rk f{k-kwhXk [uLkk MktktLku
(1) f{kLkk VuhVkhLku eu hsq fhu Au. f{k{kt kkkt VuhVkhke kwhXkhuk kkke
(2) f{k rMkkLkk yL krhkkuLkk VuhVkhLku eu. Lkke, khtkw kuLkk khLkk kwyku s kk Au yuxu fu yn
khu f{k{kt VuhVkh kk Au khu kwhXk{kt kwhXk{kt Lkkutkkku VuhVkh ifkf kwyku khk k kk
LkkUkkku VuhVkh yuf s huk kh kk Au yLku ku kwhXk Au.
huk khLkkt kwyku khk k kk Au, k f{kLkwt khu MkwLke f{k Y.11 Au kt kwhXku 24
krhk Mkh hneLku yL krhkkuLkkt krhkoLkLku fkhu yuf{Lkku Au ku b kw khk k kk Au. nu u f{k
WkkfkuLkk Mktrk WkkLk{kt khku fu xkzku LkkUk eLku Y.13 kk khu kwhXku rMkheLku 36 yuf{Lkku ku.
Au, ku swe-swe kwhXk huk khk k kk Au. ku c kw khk k kk Au. yk{, b kw khke c rktw
ke ku{kt fneyu kku kwhXkLkku rLk{ ykku khV MkkLkk VuhVkhLku kwhXkLkwt rMkh fnu Au.
yL krhkku kkkT hnu kku khkLkk ykkhu hsq kuLkk rhw VuhVkhLku yuxu fu b kw khke a kw khV
fkuo. kwhXkLku yMkh fhkkt kt krhkku kife f{k MkkLkk VuhVkhLku kwhXkLkwt Mktfku[Lk fnu Au.
yuf krhk Au. r&ukLku Mkh kLkkk yLku kh{kt
f{k rLkkohLke rk Mk{k {kxu yk yLkw{kLk y s1

fhwt kzu Au. ykLkku yko yuku Lkke fu yL krhkku nt{uk f{k (Y.) 15 s

Mkh hnu Au s, yL krhkku{kt VuhVkh kkkt s hnu Au, 13 xkzku

k yu VuhVkhkuLku ykkue kwhXk huk kh kokLku 11

ku kwhXk hukLkk MkkLkktkh khk kok w
9
yLkwfq kzu Au.
Wkh skwt ku{ f{k{kt VuhVkh Lk kku nku Akkt s1 s

WkkLk [o, WkkLk {kxu nheV MkwLkk k, rLkk

0 12 24 36 48 x
kkuLke yxf, kuhu- yk kk{kt fu yu kife fkuE yuf{kt
fw kwhXku(rfkk)
VuhVkh kk kku kuLku eu MkwLkk kwhXk{kt VuhVkh kk Au.
yk kVkkLku Lke[uLke ykf]rk khk Mk{sk Lk y s

fheyu - 15
13
s2

f{k (Y.)
y s 11
15 d 9 khku
s s2
13 c
44
 0 12 24 36
fw kwhXku(rfkk)
Wkhkuk ykf]rk{kt kwhXk{kt ykkwt krhkoLk
kowt Au. kwhXk{kt ykkwt krhkoLk yL krhkkuLkk
VuhVkhke k k kk Au.
skhu f{kLkwt krhk Mkh hnu yLku yL
krhkku kwhXkLke khVu fu rhw{kt kk kku ku
Mkrk{kt yke kwhXk huk kkukkLkk {q MkkLkuke s{u fu
zkke khV Mku Au kuLku WkhLke ktLku ykf]rk{kt uE fku.
yn a kwke b kw khV MkkLkk VuhVkhLku
kwhXkLkk khk khefu yu kw c ke b khV
MkkLkk VuhVkhLku kwhXkLkk xkzk khefu ykuk{kt
yku Au.
* kwhXkLke MkkkukkkLkku yko :-
kwhXkLkku rLk{ fkuEk Mkw fu MkukLke f{k
yLku kuLkk kwhXk [u Mkeku MktktLkku rLkuo fhu Au. yuxu
fu f{k{kt kkku VuhVkh su ku MkwLkk kwhXk{kt Mk{kLk
rk{kt VuhVkh yku Au, khtkw f{k{kt y{wf khku
kkke kwhXku fuxku u fu f{k{kt y{wf xkzku kkke
kwhXku fuxku xu yu ru kwhXkLkku rLk{ fkuE {krnke
ykkkku Lkke. yk {kxu kwhXkLke Mkkkukkk e kzu.
tkfe rLkoku uk{kt kwhXkLke MkkkukkkLkku
k qk s Wkkuke Au. MkwLkku kwhXku yLkuf krhkku
kh ykkrhk Au. ykk krhkku{ktke fkuEk krhk{kt
VuhVkh kk khu MkwLkku kwhXku VuhVkh kk{u Au.
yk{, krhkLkk VuhVkhLku fkhu MkwLkk
kwhXk{kt kkkt VuhVkh kwkukh {kkLku kwhXkLke
Mkkkukkk fnuk{kt yku Au.
* kwhXkLke MkkkukkkLkku k
kwhXkLke MkkkukkkLkk {wu k kkuLke
ruk [[ko fhk Au.
(A) kwhXkLke {q Mkkkukkk
(B) kwhXkLke ykf Mkkkukkk
(C) kwhXkLke rk{q Mkkkukkk
(A) kwhXkLke {q Mkkkukkk
48 x kwhXkLke {q (f{k) Mkkkukkk yu fkuEk MkwLke
f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh yLku kuLkk kwhXk{kt kkkt
xfkkhe VuhVkh Mkkku kwkukh khk Mkhkkwt {kk Au.
ke ku{kt fneyu kku yL krhkku kkk
hnu yLku {q MkwLke f{k{kt VuhVkh kkke, ku MkwLkk
kwhXk{kt kkkt VuhVkhLkwt {kk ykk kwkukhLku
kwhXkLke {q Mkkkukkk fnu Au.
kwhXkLke {q Mkkkukkk MkwLke f{k{kt kkkt
VuhVkh yLku krhk{u MkwLkk kwhXk{kt kkkt VuhVkh
[uLkku {kk{f Mktkt kou Au.
kwhXkLke {q Mkkkukkk =
MkwLkk kwhXk{kt kkku xfkkhe VuhVkh
MkwLke f{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh
Mkk{kL heku MkwLke rf{k yLku MkwLkk kwhXk
[u Mkku yuxu fu Mk{Mktkt nkukke kwhXkLke {q
Mkkkukkk k Lk yku Au.
* kwhXkLke {q MkkkukkkLkk fkh
kwhXkLke {q MkkkukkkLkk 5 fkh kkzk{kt
yku Au.
(1) {q Mkkkuk kwhXku
(2) {q yLkkuk kwhXku
(3) Mk{k {q Mkkkuk kwhXku
(4) Mktkqo {q Mkkkuk kwhXku
(5) Mktkqo {q yLkkuk kwhXku
(1) {q Mkkkuk kwhXku :
ykLku yMkh kwhXku k fnuk Au.
khu MkwLke f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh fhkkt
kwhXk{kt kkku xfkkhe VuhVkh w nku kku kuLku {q
Mkkkuk kwhXku fnu Au.
ykLkwt {q 1 fhkkt w nku Au.
{q Mkkkuk kwhXku nku khu kwhXk hukLkku Zk
{k{kt ykuAku nku Au.
Mkk{kL heku su Mkw Lkktk Lk nku yuxu fu xfkW
nku kue Mkw {kxu kwhXkLkwt ykwt uk {u Au.
(2) {q yLkkuk kwhXku :
ykLku Mkh kwhXku k fnuk Au.
45
 khu MkwLke f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh fhkkt
kuLkk kwhXk{kt kkku xfkkhe VuhVkh ykuAku nku kku kuLku
{q yLkkuk kwhXku fnu Au.
ykLkwt {q 1 fhkkt ykuAwt nku Au.
{q yLkkuk kwhXku nku khu kwhXk hukLkku
Zk {k{kt w nku Au.
Mkk{kL heku ktkk Mk{ Mkwe Mkk[e Lk fk
kue MkwLkk kwhXk{kt ykwt uk {u Au.
(3) Mk{k {q Mkkkuk kwhXku :
ykLku yuf{ khkkh {q Mkkkukkk k
fnuk Au.
khu MkwLke f{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh yLku
kuLkk kwhXk{kt kkku xfkkhe VuhVkh Mkhk nku, khu
kuLku Mk{k {q Mkkkuk kwhXku fnu Au.
yn {q Mkkkukkk 1 suxe nku Au.
{q{ktke kuhkue fkuEk Mkee huk Mk{k
ykk yuf{ suxe kwhXkLke {q Mkkkukkk kou Au.
(4) Mktkqo {q Mkkkuk kwhXku :
ykLku Mktkqo yMkh kwhXku k fnuk Au.
khu MkwLke f{k{kt fkuE VuhVkh Lk kk yLku
kwhXk{kt yMkkkh VuhVkh yku, khu kuLku Mktkqo {q
Mkkkuk kwhXku fnu Au.
kuLke {q Mkkkukkk yLktk {u Au.
yLktk {q Mkkkukkk hkke kwhXk huk kkkLku
Mk{ktkh nku Au.
(5) Mktkqo {q yLkkuk kwhXku :
ykLku Mktkqo Mkh kwhXku k fnuk Au.
khu f{k{kt k{u kuxku VuhVkh kk Akkt kuLkk
kwhXk kh fkuEk fkhLke yMkh Lk kk khu kuLku
Mktkqo {q yLkkuk kwhXku fnu Au.
kuLkwt {q nt{uk qL (0) {u Au.
qL {q Mkkkukkk hkke kwhXk huk kkkLku
tk nku Au.
Mkk{kL heku yrkk[eLk fu wo Mkwyku {kxu
yk uk {u Au.
* kwhXk kku yuS Mkwyku
ku Mkwyku kwhXk kku yuS nku kku kuLkku yko
yu kku fu yuf MkwLkku kwhXku khk skkt keS MkwLkku
kwhXku xkzku kzu Au.
ykLku yuf Wknh khk Mk{Syu
- uhzeLkku fk[k {k khefu Wkkuk fhLkkh Wkkf Lku u
ktzLkku kwhXku khku nku kku kkuLkku kwhXku xkzku kzu.
yk{, ktz yLku kku kwhXkkku yuS Mkwyku Au.
* kwhXkkku kqhf Mkwyku
kwhXkkku ku Mkwyku kqhf nku kku ku{Lkwt
WkkLk yuf Mkkku ykk Mktwk kkwt nku Au. yuf MkwLkwt
WkkLk fu kwhXku khk skkt keS MkwLkwt WkkLk fu
kwhXku k kku nku Au.
ykLku yuf Wknh khk Mk{Syu
- uxkt WAuhkLkk krhk{u {ktMk yLku QLk ktLku
yufMkkku k kk Au. QLk w {uk {kxuLkku Lk
khu {ktMkLkk WkkLk{kt k krh{u Au. ykk rfMMkk{kt,
ktLku MkwykuLkwt WkkLk {k Mkh nku fu krhkoLke
nku. u WkkLk - {k Mkh nku kku yuf Mkw (k.k.
QLk)Lke {ktk yLku krhk{u f{k kkt kuLkwt WkkLk
khk{kt yku, k Mkkku-Mkkku keS Mkw (k.k.
{ktMk)Lkwt WkkLk k u yLku u kuLke {ktk Mkh nu
kku kuLke f{k xu.
* kwhXkLke {q Mkkkukkk Lku {kkkLke krkyku
kwhXkLke {q Mkkkukkk Lku {kkk {kxu k
krkykuLkku Wkkuk kk Au
(1) xfkkhe krk
(2) fw ykfLke krk
(3) kir{rkf krk
(1) xfkkhe krk
yk krkke kwhXkLke {q Mkkkukkk Lkku [kuMk
yktf {ue fk Au, su{kt f{kLkk xfkkhe VuhVkh Mkkku
kwhXkLkk xfkkhe VuhVkhLke kwLkk fhk{kt yku Au.
ke ku{kt fneyu kku yk krk{kt MkwLke
f{k{kt kkkt xfkkhe VuhVkh yLku krhk{u MkwLkk
kwhXk{kt kkkt xfkkhe VuhVkhLku ykkhu kwhXkLke {q
MkkkukkkLkku yktf kuk{kt yku Au. yk {kxu Lke[uLkk
MkqkLkku Wkkuk fhk Au.
46
kwhXkLke {q Mkkkukkk = #uLzLke ykikurkf ktrk kk rLkk rr
kwhXk{kt kkku xfkkhe VuhVkh hkxku [uLkwt khMkhktkLk wt yLku yktkhhkxe
f{k{kt kkku xfkkhe VuhVkh kkkh{kt yLkufkku khku kku. rke rw kAeLkkt
kkuo{kt yktkhhkxe kkkh{kt kkf [k xfkkhe hu
kwhXk{kt VuhVkh f{k{kt VuhVkh khku kku Au yLku kE hkku Au. yktkhhkxe kkkhLkwt
= --------------- ---------------------
{q kwhXku {q f{k krh{kk{f {n wt Au yLku kuLke Mkkku yktkhhkxe
khku fu yuf fkhLke kkukuLkLkwt WkkLk fkuE yuf kkkh{ktke WTkk &ku k w yk hkkk kk
kuZe fhu Au. khu kkukuLkLke Lktk eX f{k Y.9 nku, Au.
khu ku kuZe {rnLku 4500 kkukuLk kLkkeLku u[u Au. nu * rfkMkLkk yuLsLk khefu yktkhhkxe ukkh
u f{k eLku LktkeX Y.12Lke kk kku kuZeLke {rnLkk{kt fuxktf WkukkuLke kuk {kxu ruku{kt kh kwt
7500 Lktk kkukuLk kLkkeLku u[kLke kikhe Au. kku kkzeLku kkk fuxkf Wkukku {kxu sYhe fk[ku {k {ue
kwhXkLke {q Mkkkukkk eyu ykkeLku yktkhhkxe ukkh uLkk ykikurkf rfkMkLku
kwhXkLke {q Mkkkukkk = kuMkknLk kwt kkzu Au. yktkhhkxe ukkh keS heku k
3000 3 rfkMk {kxu kuMkknf Lkezu Au. su uku{kt ykkf rfkMk
-------- ----
4500 9 Mkk Au yu uku{kt kufkuLke ykf{kt khku kk Au. yu
= 30 9 khkLke ykfLkku fuxkuf kk yL uku{kt kuk kke
-- " -- [eu kh, yuxu fu ykkkku kh [ko Au. kuLkk krhk{u
45 3
= 2 su uku{ktke yu ykkkku kk Au yu uku{kt hkuskkhe yLku
MkwLke f{k yLku MkwLkk kwhXk [u Mkku ykf Mko Au. yk{, ukkhLkk {k{ khk yuf uLkku
yuxu fu Mk{Mktkt nkukke kwhXk hukLkku Zk Lk rfkMk ke uku{kt Mkhu Au.
(Positive) nku Au. kwhXk huk Lk nkukke kwhXkLke ykikurkf ktrkLkk krhk{u khk{kt Lke
{q Mkkkukkk nt{uk Lk nku Au. kukku {kxu {ktk kk ktkkLkk uku{kt Lke uke Lku
Wkh kwhXkLke {q Mkkkukkk Lkk su kkt[ fkhku kuMkknLk {wt, Mkkku-Mkkku ffkk{kt Lke r{ku {kuxe
kok{kt ykk Au ku xfkkhe krk ytkuLke rkkkh Mktk{kt Mkkkkkt ktkk{kt ykwrLkf WkukkuLkku kht
{krnke kqhe kkzu Au. kku. #uLz{kt MkwkhkW fkkzLke r{kuLkk yLkwfhYku
yk{, xfkkhe VuhVkhkuLku ykkhu yMkh, Mkh, khk{kt {wtkE, y{kk kuhu nuhku{kt MkwkhkW
Mk{k, Mktkqo yMkh yLku Mktkqo Mkh kwhXku khu fkkzLke r{ku Mkkkkkt u{kt MkwkhkW fkkz Wkuk
nku ku e fk6 Auykt
fh- . khhkxe ukkh rMkkuo.
***** yktkhhkxe ukkh yke ukueLke yMkh khk
* MkkLkk yL uku{kt rfkMkLkku Mkt[kh fhu Au. khk{kt yksu yLkuf
rLkkt rr hkxku [u kkk kkkhLku Wkukku yktkhhkxe ukkh Mkkku kkZ heku Mktfkuk Au.
yktkhhkxe ukkh fnuk Au. yuf s hkxLkk swk-swk k.k. kwshkk{kt nehk MkkLkku Wkuk, su{kt hV nehkLke
kkku fu uku [uLkku kkkh yktkrhf fu yktkh kurf ykkk fhe kuLku MkeLku kikh fhuk nehkLke rLkfkMk fheyu
kkkh fnuk Au. hkxLkku ykkf rfkMk u ku{ Aeyu. yksu u{kt yu {nLkku rLkfkMk Wkuk Au.
yktkrhf kkkh{kt ]r kk Au yLku ku s heku rLkkt yktkhhkxe ukkhLkku Mkkike {kuxku k Lke
rr hkxku ykkf rfkMk{kt ]r yLkwu kuLkk kku {krnke yLku Lkwt ekLke kfku{kt hnuku Au. ykLku eu
yktkhhkxe kkkhLkwt {k k u Au. {kk kirkf {qze rLk{ko Lkn k {kLk {qzeLkwt MksoLk
47
kk Au. suLkku ykkf rfkMkLke rk{kt ku {kuxku Vkku
nku Au. k[kku, hkufk yLku {wze ]rLke rkLku uk
ykkk{kt yktkhhkxe ukkh {nLkku kk su Au.
su Mkwyku u ko{kLk{kt ykkk fhkku nku ku
Mkwyku kkuku Wkk fhe fu yLku Mk{ skkt fkok{kk
kheLku ku MkwykuLke rLkfkMk k fhu fu kue kkyku
yktkhhkxe ukkh khk s Mko Au. yktkhhkxe ukkh
khk tkMkk{ke, fk[ku {k, xufLkkukuS yLku fkiLke
ykkk kLku Au, krhk{u MkkrLkf WkkLkk u
Au.
* yktkhhkxe ukkhLkku yko yLku {n
yktkrhf ukkh (Internal Trade) :
- yuuf s uLkk Lkkkrhfku ku swk swk ukuLke
[es MkwykuLke MkukykuLkku rrLk{ fhu Au, kuLku yktkrhf
ukkh fu kurf ukkh fnu Au.
- k.k. kwshkkLkk Lkkkrhfku nrhkk kkMkuke
MkkEf heu yLku nrhkkLkk Lkkkrhfku kwshkk kkMkuke
fkkz hee su rrLk{ fhu Au, ku yktkrhf ukkh kLku Au.
- yktkrhf ukkhLku s yktkh kurf ukkh k
fnuk{kt yku Au, fkhfu Mkk{kL heku fkuE yuf s uLku,
nexe Mkhkk {kxu rrk uku (fu hkku) [u
nU[e Lkkk{kt yku Au.
yktkhhkxe ukkh (International Trade) :
- ku fu w uLkk Lkkkrhfku [esMkwyku fu MkukykuLkku
rrLk{ fhu kku ku yktkhhkxe ukkh fnuk Au.
- k.k. khkLkku Lkkkrhf [k, kikh ku, nehk-
uhkk kuhu ruLkk LkkkrhfLku u[u Au yLku ruLkk
Lkkkrhf kkMkuke kuxku, tkku, kyku kuhu Lke hee fhu
Au. [esMkwykuLke nuhVuh rLkk k u ykkk-rLkfkMk
fhe fu Au.
- Mkk{kL nkh{kt, yktkhhkxe ukkhLku
kkk ukkh (External Trade) fu ru ukkh
(Foreign Trade) fnuk{kt yku Au.
{rksLk :
- rrLk{ Lkk {q{kt {rksLk Au.
- su k kurf {rksLkke kk Au ku s
k yktkhhkxe {rksLkke kk Au. yk{,
yktkhhkxe ukkh yu yktkhhkxe {rksLkLkwt
krhk{ Au.
- ku uku [uLkwt {rksLk, kurf
{rksLk fnuk Au. yLku ku uku [u kkk
{rksLkLku yktkhhkxe {rksLk fnuk Au.
yktkhhkxe {rksLk yLku yktkrhf
{rksLk{kt su rrLk{ke kkkh WTu Au ku{kt yuf
{nLkku kVkk Au. kurf ukkh{kt yuf s Lkkktke
rrLk{ kk Au. k.k. kwshkk-nrhkk [uLkk
ukkh{kt YrkkLkk [Lkku Wkkuk Au. khu ku uku
[uLkk ukkh{kt [Lkku rrLk{ fhku kzu Au. k.k.
y{urhfk yLku khk [uLkk ukkh{kt zkuh yLku Yrkk
[u rrLk{ fhku kzu Au.
- yktkhhkxe { rksLkLke rk Lku Mkkz
ykkk {kxu yktkhhkxe ukkh WTu Au.
* yktkhhkxe ukkhLke rk :
- swk-swk uku{kt ykkkunk, kikkurf Mkrk,
WkkLkLkkt MkkLkku, ku{Lkkt kwhXk, MkkLkkuLke Wkkfkk
kuhu{kt kVkk nkukke swe-swe MkwykuLkk WkkLkLke
fkok{kk{kt yLku krhk{u WkkLk [o{kt kVkk kzu
Au. ykke fkuE yuf u fuxef Mkwyku ykuAk [uo Wkk
fhe fu Au. ykke WkkLk [oLkk kwLkk{f kVkkLku
fkhu kkk kk uku kkukkLke ke sYrhkkLke Mkwyku
Wkk fhe Lkke fkk. yuLkk krhk{u uku-uku [u
[esMkwykuLkku rrLk{ kk Au, ykLku s yktkhhkxe
ukkhLke rk fnuk Au.
- huf k, u fu hkx fkuE yuf yue MkwLkk
WkkLk{kt rrefh ykLkku Au, su{kt yuLke
fkok{kk Mkkkuk heku w nku yLku kAe kkuku Wkk fhue
MkwLke {ke yL k, u fu hkx kkMkuke yue
Mkwyku heu Au, suLke yuLku sYh Au, k su kkuku fkt kku
Wkk fhk k{kLk Lkke ykk suLkkt WkkLk{kt
kkukkLke fkok{kk Mkkkuk heku ykuAe Au.
- ykLku yuf Wknh khk Mk{Syu. kkr
fkuVeLkk WkkLk{kt yLku khk [k Lkk WkkLk{kt
rrefh hku Au kuke ku ktLku uku Lku [k-fkuVeLkku
48
khMkh rrLk{ fhu kku kuke ktLku ukuLku Vkku ku yLku
ktLku ukuLku rrefhLkku k {u.
* yktkhhkxe ukkhLkku {n
fkuEk uLke ykkf rfkMkLke fkk k{kt ku
uLkk yktkhhkxe ukkhLkwt MYk Wkkuke kLku Au.
ru ukkhLkk MYk khke ku uLkk ykikurkfhLke
fkkLkku k yke fu Au. rfMkkk uku su{ su{ rfkMk
fhkk Au ku{ ku{ ku{Lke rLkfkMkku yLku ykkkkuLkk
MYk{kt krhkoLk ykkwt Au.
u{kt su{ ykikurkf rfkMk kkku Au. ku{
kufkuLke ykikurkf khke MkwykuLkwt {k u Au. uke
sue kkr{f kukkuLkk khkLkwt {k xkwt Au.
uLke ykikurkf [euLkk khk{kt khku kkkt uLke
ykikurkf [euLke ykkk{kt k khku kk Au. kuke
uLke ykkkku{kt ykikurkf [euLkwt {k u Au. yu s
heku, u{kt ykikurkf [euLkwt WkkLk kkt uLke
ykikurkf [euLke rLkfkMk k u Au.
* yktkhhkxe ukkhLku yMkhfhkk krhkku
yktkhhkxe ukkhLku {wu Lke[uLkk krhkku
yMkh fhu Au
(1) MkkLkkuLke ykrkekk :
zurz rhfkuzoLkk {ku, fkuE yuf s u{kt WkkLkLkk
MkkLkku - { yLku {qzeLke krkekk {wk yLku rLkhtfw
nku Au, khu swk-swk uku [u MkkLkku ykrke
nku Au.
nuhkuzLkk {ku, yktkrhf ukkh{kt {nTytu Mk{kLk
SLk kuh hkkk Wkkfku [u MkwLkku rrLk{ kk
Au, khu yktkhhkxe ukkh{kt rr SLk kuh
hkkk Wkkfku [u MkwLkku rrLk{ kk Au.
ke ku{kt fneyu kku wrLkkLkk swk-swk uku
[u [esMkwyku, r{fku yLku {qze MkkLkku Mktkqoku
krke kLke fkk Lkke, khu fkuE yuf s u{kt yk
fkhLkk yhkuku kuhnksh nku Au, fkt kku yuxk Wk
nkukk Lkke yuxu fu yuf u{kt u Wkuk{kt WkkLk-[o
fhkkt w f{k Mkq fhk{kt ykke nu kku, yk
Wkuk{kt yL Wkuk{ktke Mkhkkke MkkLkku ykkkt,
r{kt yk MkwLkwt WkkLk kkt k xe su.
khu swk-swk uku{kt fkuE yuf s Mk{u fkuE
yuf Mkw fu MkkLkLke f{k swe-swe nku Au. yuxu fu
yktkhhkxe Mkhu MkkLkkuLke yrkkeekk w nkukke
yktkhhkxe ukkh{kt yuf u ke u kkMkuke ktkk
Mk{ Mkwe MkwLkk WkkLk [o fhkkt w f{k Mkq
fhe fu.
(2) [Lke rrkk :
rLkk swk swk uku{kt swk-swk [ nkukke
ku yktkhhkxe ukkhLku yMkh fhu Au. u fkuE yuf uLkk
[Lkwt yL fkuEk uLkk [{kt MknukEke yLku
{wk heku Ykktkh nkuk, kku swk swk uku{kt
[Lkku yuf{ swku-swku Au yu nfefk {nLke kkk
Lkrn, khtkw kMkrfkk yk Au.
yktkhhkxe ukkh kk khu [wfe su ku
uLkk [{kt fhkLke nku Au. ykke yktkhhkxe
ukkh Mkkku ku [ [uLkk rrLk{ hLkk &ku k
WTu Au.
(3) ykkf LkerkLkku kVkk :
rLkk swk-swk hkxkuke ykkf yLku hksfe
Lkerk yk-yk nku Au. huf uLke Mkhfkh khk Lke
kke ukkh, kr, ykkk, rLkfkMk, fhuhk kuhu
ytkuLke Lkerk k yk-yk nku Au.
khk Mkhfkh kwshkk{kt Lkkkt rMkkhLke
VwkkksLkf Lkerk ykLkku yLku yktu{kt Lkkkt
Mktfku[LkLke Lkerk ykLkku yuwt kLkkwt Lkke yuxu fu uLkk
k{k{ uku{kt fkuE yuf Mk{u yufMkhe ykkf Lkerk
y{{kt nku Au.
khu fkuE yuf s Mk{u khk{kt VwkkksLkf
Lkerk yLku hrk{kt Lkkkt Mktfku[LkLke Lkerk y{{kt nku
yu Au. yuxu fu fkuE yuf s Mk{u swk swk uku{kt
ykkf Lkerk swe-swe uk {u Au. yk kk krhkku
k yktkhhkxe ukkhLku yMkh fhu Au.
(4) wo yLku MkMke Mkwyku :
y{wf Mkwyku yue k Au suLkwt WkkLk y{wf
uku{kt s Au. yke MkwLkwt su uku{kt WkkLk
Lkke kuk uku yke Mkw k fhk {kxu wo Mkw
49
hkLkkh uku Mkkku ukkh fhu Au. yke MkwykuLkwt {k
yktkhhkxe ukkhLku yMkh fhu Au.
y{wf Mkwyku yue nku Au suLkwt WkkLk ykkk
u{kt s fhe fk Au, khtkw yke Mkw WkkLk fhk
kkALkku [o w nkukke ru{ktke MkMke f{ku ykkk
fhwt w kfkhe nku Au. yk{, MkMke MkwLkk
WkkLk{kt uLkk MkkLkku hkufkLku ku yL w
kke Mkw{kt MkkLkku hkufe fk Au.
(5) yL krhkku :
WkkLk [o
yktkhhkxe f{k
yktkhkxe MktkXLk
hkxekkLke kLkk kuhu k yktkhhkxe
ukkhLku yMkh fhu Au.
* yktkhhkxe ukkhLkkt k (Vkk)
yktkhhkxe ukkhke hkxkLu ke Mktkrk{kt khku
kku Au. ukkhLku krhk{u y{wf u y{wf MkwykuLke
rLkfkMk yLku y{wf MkwykuLke ykkk fhu Au, yk{,
yktkhhkxe ukkh{kt ykkk-rLkfkMkLkku Mk{ku kk Au.
Mkk{kL heku fkuEk ku u [u ku MkwLkk
WkkLk{kt Mkhk [oLkku kVkk kokku nku kku
ukkh{kt uzkkke fkuE k kkku Lkke, khtkw rLkhkuk fu
Mkkkuk [oLkku kVkk kokku nku khu ktLku u ukkhke
uzk kku ktLkuLku k kk Au.
yktkhhkxe ukkhke WTkk k ku fkhLkk
Au-
(1) Mkkkuk k
(2) rLkhkuk k
Mkkkuk k ukkhLke hkku Wkh ykkrhk Au,
khu rLkhkuk k s yktkhhkxe ukkhLkku {w k
Au.
yktkhhkxe ukkhke kkkt rLkhkuk kku Lke[u
{wsk Au.
(1) WkkLk{kt ]r :
yktkhhkxe ukkh yktkhhkxe rrefhLkwt
krhk{ Au. u kkMku su Mkw kLkkk {kxuLke Mkk{ke
yLku fki w nku kuLkk WkkLk Wkh kLk furLk
fhkke Mk{ yLku kiMkkLkku k[k kk Au kkk WkkLk
k u Au.
ykLku yuf Wknh zu Mk{Syu
- khku fu yuf rMkLkku { khk{kt 10 yuf{ [k fu
5 yuf{ kuk fhu Au, khu yuf rMkLkku { Lkukk{kt
5 yuf{ [k fu 10 yuf{ kuk fhu Au. ktLku uku ktLku
Mkwyku kLkkkk nku khu khk yLku Lkukk ktLku {eLku
ykkukt MkkLkku zu (ku rMkLkku {) 15 yuf{ [k yLku
15 yuf{ Lkwt WkkLk fhe fu Au. u ktLku uku
rrefh fhu kku khk {kk [k yLku Lkukk {kk
kLkkk{kt MkkLkkuLkku Wkkuk fhu kku khk 20 yuf{ [k
yLku Lkukk 20 yuf{ Lkwt fw WkkLk fhe fu.
yk{, yktkhhkxe ukkhke WkkLk khkLkku
k ktLku uku [u nU[ku, kuke hkxe Mktkrk{kt
khku ku yLku SLkkuh knukt fhkkt [wt yku.
(2) MkwykuLke Mk{kLk nU[e :
fkuEk uLku fwhku WkkLkLkkt kk s MkkLkku
rkw {k{kt ykkt nkukkt Lkke. huf u{kt fkuE
MkkLkkuLke yAk kku nt{ukt ukt {u Au. yuxu fu huf
u{kt huf MkwLkk WkkLk{kt fwhke yLkwfqkk Lkrn
nkukke kuLkwt WkkLk fhwt yLku Vkkfkhf nkukwt
Lkke. k.k. fkuE u{kt rLksku w kku fkuE u{kt [k,
fkuE u{kt fkuVe w kku fkuE u{kt hkh.
yk{, yktkhhkxe ukkh khk yAkke Mkw
k huf uLku k kk Au yLku rLkk uku [u
[esMkwykuLke nU[e kk Au.
(3) kknfkuLku k :
yktkhhkxe ukkhLku fkhu MkMke f{ku,
irwk Mkkhe kwkkke Mkw k kkkt kknfkuLkk
fk{kt ]r kk Au. k.k. khk{kt kLkke fkuVe fhkkt
MkMke yLku Mkkhe kwkkke fkuVe kkr{ktke ykkk
fhe fkkkt kknfkuLkk fk{kt ]r ku.
(4) yL kku :
Mk{k r yuf MkwMktfrk kh{kt krhkk kE
skkt [esMkwykuLkk kku kk uku{kt yufMk{kLk kkLkwt
hku Au.
50
 yktkhhkxe ukkhke uLkk kuxk Ehkkne
uzkku yxfu. uLkk Wkkfku Ehku MkSo, f]rk{
yAk MkSo, ykuAwt WkkLk fhe, Wkkufkk kkMkuke k{u
kue nfe kwkkLke MkwLkk w k ukk nu kku
yke Mkw ru{ktke ykkk fhe Ehkkh Lku ku{ fhkk
hkufe fku.
yktkhhkxe ukkhLkk krhk{u MkwykuLkkt khku
rMk]k kLkt Au yLku {kuxk kkk kh WkkLk kLwt Au.
yktkhhkxe ukkhke yktkhhkxe hksfe
Mktktku rfMku Au yLku rktwLke kLkk kkf kLku Au.
* ykLke {krnke
ku. {kou ukkhLkku k {kkk kknfLkk
yrf Mktkkuk Lkku k hsq fkuo Au.
ku. nuhkzu yktkhhkxe ukkhLkk {nk{ k
{kxu k hkku hsq fhe Au
(1) {wk yktkhhkxe ukkh
(2) MkkLkkuLku k kkkt kh{kt Mk{kLkkk
(3) MkwLke f{k Mke{ktk [o nku.
yktkhhkxe ukkhke kkk k {kkk rhfkuzkuoyu
ku hkku kLk{kt ee Au
(1) MkwLkk {k{kt kke ]r
(2) kwrkw{kt kke ]r
* yktkhhkxe ukkhLkk kuhVkk ({kokyku)
(1) hkxLke Mkk{ke :
fkuEk hkx {kxu Mkkoki{ yLku Mkk{ke qk
s sYhe Au. yktkhhkxe ukkhke u su Mkw{kt
kwLkk{f k hkkku nku ku{kt s rrefh fhu Au
yLku kkfeLke {kuxkkkLke Mkwyku ruku{ktke ykkk fhu
Au. yk{, yktkhhkxe ukkhLke krhMkrk{kt huf u
khktke kLke Au.
uLkk Mkthk {kxu sYhe Mkht{Lkk MkkLkku
yLku SLksYhe kkr{f Mkwyku{kt ru Wkh
ytkLk hkkLku ku, u{kt WkkLk fhwt w
kske Au. fkh fu, w fu fxkufxeLkk Mktukku{kt ykk
yL uku MkkkuLkk hksfe Mktktku ktk kLku khu ykkkku
xu Au ykk Mktkh yxfe Au yLku krhk{u ykkk
kh ykkrhk uku khu {w~fue{kt {wfk Au.
(2) ykkf yMkhkk :
yktkhhkxe ukkhLku eu ykkf yMkhkk u
Auu fkh fu ku {wk ykoktkLkk k Wkh ytrkk Au.
su uLkk ykkf ykkusLk Mkkku ktkuMkkwt Lkke.
1929Lke rkke {nk{te yu ykLkku Mk[kux
Wknh Au. 1929Lke {te y{urhfk ke Y kE nke,
khtkw yktkhhkxe Mkw, Mkukyku yLku {qzeLke nuhVuh khk
Mk{k r{kt kkf heku VukE kE nke. 2007-08Lkk
Mk{{kt y{urhfk yLku whkukLkk kufk kuk{kt kue
Lkkkfe fxkufxeLke yMkh k Mk{k r kh kze nke.
yk{, yktkhhkxe ukkh yuf u{kt WTu
Vwkkk fu {teLke yMkhkk, rLkk ke uku{kt nLk
fhkLkwt fk{ fhu Au.
(3) ykikurkfefh{kt yz[Yk :
uLkk kqo hkuskkhe yLku ykkf rfkMkLkk uLke
rMkr {kxu yktkhhkxe ukkh ykzee Yk kLku Au.
r{kt y{wf uku ykikurkf r yu rfrMkk Au
kku y{wf uku ykrfrMkk Au. y5rfrMkk uku
ykikurkf kukkuLke {wkku ykkk fhu kku ku{Lkk
MkkrLkf WkukkuLkku rfkMk yhkuk Au. fkh fu MkkrLkf
kukkuLke kwLkk{kt ykkke kukku k yLku kwkk
ktLku ryu w ykfkof nku Au. kuLkk krhk{u MkkrLkf
WkukkuLku khku {u Lkrn.
u{kt kqo hkuskkheLkk u Lke kr {kxu
ruke Mkw yLku MkukLke ykkk fhkLku ku u{kt s
Mkw {kUe kzke nku kku k kuLkwt WkkLk fhkke uLkk
kufkuLku hkuskkhe k kk Au. keswt, u{kt u ykkk
fhkLku ku kuLke yuS{kt kkhe fk kue MkwLkk
WkkLkLku uk ykkke ykkk yuSfhLke Lkerk
y{{kt {wfk kku ykikurkf rfkMk kkkt ktkkkku
ykkf MktkLk k {ue fk Au.
(4) yL :
Mk{] uku khk Lkkk ukuLkk ykoktkLkwt kuk
kk Au.
ekh u{kt ukkh Mkkku, ykkf yLku hksfe
kwk{e ykkLkku k hnu Au. k.k. EMxELzk ftkLke.
51
 yktkhhkxe ukkhLke Mkkku uLke MktMf]rk,
MktMfkh, Lkerk{kkLkk kku k ke u{kt uu Au. su
uLke MktMf]rk {kxu nkrLkfkhf kLku Au. u kkukkLke ykke
yku kuE kuMku Au. k.k. keLkk fkzkLke skyu
SLMkLkwt [Lk w.
* yL ykLke {krnke
yktkhhkxe ukkh ytku {w [kh rMkktkku Au.
(1) M{kLkku rLkhkuk [o-k Lkku rMkktk
(2) rhfkzkuoLkku Mkkkuk [o-kLkku rMkktk
(3) nukhLkku ifkf [oLkku rMkktk
(4) nuf[h-ykunrLkLkku MkkLk-{kLkku ykwrLkf
rMkktk
rLkhkuk [o-kLkku rMkktk :
- yktkhhkxe ukkhLkk r rMkktkLkku kkku
yuz{ M{k Lkk{Lkk ykokeyu Lkkku.
- ku{u hsq fhu rMkktk rLkhkuk [o k
(absolute cost Advantage) Lkku rMkktk fu rLkhkuk [o
kVkk (absolute cost difference) Lkku rMkktk fnuk Au.
- yuz{ M{k {ku, u ukkhke uzkuk ku
uku{kt Mk{kLk [oLkku kVkk kokku nku kku
yktkhhkxe ukkh yLku kfkhf kLkkku Lkke.
Lke[uLke ku hkkuLkwt kkLk kk kku s yk ku u [u
yktkhhkxe ukkh kLku Au.
(1) yktkhhkxe ukkhke uzkk kk fw WkkLk
wt uEyu.
(2) ktLku uLku ukkh{kt uzkkke kku-ykuAku Vkku
kku uEyu.
- ukkh fhkk ku uku{kt fkuE yuf u, yuf MkwLkk
WkkLk{kt uckk hkkku nku ykk yuf MkwLkwt
WkkLk ykuAk [uo fhkku nku khu rLkhkuk [o kVkk
ykk Mktkqo [o kVkk fnuk Au.
- ke ku{kt fneyu kku, khu fkuE yuf u{kt
MkwLkwt WkkLk [o yL uku{kt yu s MkwLkk WkkLk
[oke ykuAwt nku, ku uku{ktke su u{kt MkwLkwt WkkLk
[o ykuAwt yu uLku rLkhkuk k k kku Au yu{ fne
fk.
Mkkkuk [o-kLkku rMkktk :
- ykLku kwLkk{f [o - kLkku rMkktk
(Comparative Cost advantage theory) k fnuk Au.
- zurz rhfkzkuo yu kkukkLke kwMkf rLMkkMk ykuV
kkurrxf EfkuLkku{e (Principles of Political Econony
(1817) {kt Mkkkuk [o-kLkk k kh ykkrhk
yktkhhkxe ukkhLkku rMkktk hsq fheLku yuz{ M{kLkk
rMkktkLke k{e qh fhe.
- ukkhke uzkkk ku uku{kt, yuf u{kt ktLku
MkwLkwt WkkLk [o ykuAwt ykkwt nku, yuxu fu ktLku
MkwLkk WkkLk{kt uckk hkkku nku, Akkt yk WkkLk
[oLkk kVkkLke ykk uckkLke fkk swe-swe nku kku
Mkkkuk ykk kwLkk{f [o kVkk fnuk.
- ke ku{kt fneyu kku fkuE yuf u yL
uLke Mkhk{e{kt ke MkwykuLkk WkkLk{kt w
fkok{ nku kku k rrefh yLku ukkh Au kuwt
kkkk {kxu rhfkzkuoyu yk rMkktk hsq fkuo Au.
MkkLk-{kLkku ykwrLkf rMkktk :
- ykwrLkf yktkhhkxe ukkhLkku rMkktk nuf[h
yLku ykunrLku ykku Au. nuf[h ykunrLkLkku yk
rMkktk yktkhhkrx ukkh ytku MkkLk{kLkku
rMkktk (Factor Proportions Theory of International
Trade) fnuk Au.
yk rMkktk {ku swk-swk u{kt MkkLk-
{k{kt hnuku kVkk k kVkk sL{ke ukkh
sL{ku Au. yk rMkktk rhfkzkuoLkk kwLkk{f [oLkk
rMkktkLku kuxku Lkke Xhkkku, k kuLkk kqhf khefu fk{ fhu
Au.
yk rMkktk {ku kwLkk{f k ku fkhu
WTu Au
(1) yk-yk MkwLkk WkkLk {kxuLkwt MkkLk-
MktkusLk yk-yk Au.
(2) ku u [u WkkLkLkk MkkLkkuLke Mkkkuk yAk
Au.
rkuLkeV rhkukkMk :
- ykunrLkLkk kkhkuLku rkuLkeV Lkk{Lkk
ykoke yu y{urhfkLkk Mkto{kt kkkMk Au, ku{Lkwt
52
MktkuLk rkuLkeV rhkukkMk (Leontif's Paradox)
khefu rMkr kkBwt.
- [rk {kLkk {ku y{urhfk {qze Mktkk u
Au yLku kuLke rLkfkMkku {qze [qh yLku ykkukku {[wh Au
yuxu fu {qzekLk MkwLke rLkfkMk fhu Au yLku {kLk
MkwLke ykkk fhu Au.
- rkuLkeVLkk MktkuLk {ku y{urhfk khkLke
{qzeLke rLkfkMk fhk {kxu Lkrn k khkLkk {Lke rLkfkMk
fhk yktkhhkxe ukkh fhu Au yuxu fu y{urhfkLke
rLkfkMkku {[wh Au.
*****
fh-7 uuLke kwk
yktkhhkxe ukkhLke Mkkku rLkk uku Mk{k
ukkhkwk (Balance of Trade) yLku uuLke kwk
(Balance of Payment) Lkk &ku Mktfkuk Au.
* ukkh kwkLkku k (Concept of Balance of
Trade)
ukkh kwk yuxu fu fkuE koLkk Mk{kkk
hr{kLk fkuE uLke kirkf MkwykuLkwt ykkk-{q yLku
rLkfkMk-{q kokwt Mkhiwt.
ukkhkwk{kt yLkks, fkzkt, tkku kuhu sue {kk
~ ykk kirkf MkwykuLke ykkk yLku rLkfkMkLke LkkU
fhk{kt yku Au. khu yk{kt y~ fu ykirkf
MkukykuLke kkhe fhk{kt ykke Lkke.
uuLke kwk{kt ukkhkwkLkku k Mk{kE
kuku Au yuxu fu ukkhkwk yu uuLke kwkLkku yuf
kk Au.
ukkhkwkLkk k fkh kkzk{kt yku Au
(1) Mk{kku ukkhkwk
(2) yLkwfq ukkhkwk
(3) rkfq ukkhkwk
(1) Mk{kku ukkhkwk :
- fkuE yuf koLkk Mk{kkk hr{kLk fkuE uLke
kirkf (~) MkwykuLkwt rLkfkMk-{q yLku ykkk{q
yuf Mk{kLk (Mkhwt) nku khu Mk{kku ukkhkwk
fnuk Au.
(2) yLkwfq ukkhkwk :
- fkuE yuf koLkk Mk{kkk hr{kLk fkuE uLke
kirkf (~) MkwykuLkwt rLkfk-{q ykkk {q fhkkt
khu nku, kku uLke kue ukkhkwk Lku yLkwfq
ukkhkwk fnuk Au.
- yLkwfq ukkhkwk uLke nqtrzk{Lke yLkk{kku
khu Au.
(3) rkfq ukkhkwk :
- fkuE yuf koLkk Mk{kkk hr{kLk fkuE uLke
kirkf (~) MkwykuLkwt rLkfkMk-{q ykkk-{q fhkkt
ykuAwt nku kku uLke kue ukkhkwkLku rkfq ukkh
kwk fnuk Au.
- rkfq ukkhkwk uLke nqtrzk{Lke yLkk{kku
xkzu Au.
- fkuEk uLke ukkhkwkLke yLkwfqkk fu
rkfqkk uLke ykkf MkrkLkwt Mktkqo r[k hsq fhke
Lkke. ykLkk {kxu u-uLke kwk Mk{se kzu.
* uuLke kwkLkku k (Concept of Balance of
Payment) :
uuLke kwkLku uuLkwt Mkhiwt k
fnuk{kt yku Au.
uuLke kwk yuxu fu uLkk Lkkkrhfku yu ko
hr{kLk ruLkk Lkkkrhfku Mkkku [esMkwyku-MkukykuLkku
su rrLk{ fkuo nku kuLkku Mkk rnMkkk.
ke ku{kt fneyu kku, fkuE yuf koLkk
Mk{kkk hr{kLk fkuE yuf uLkk Lkkkrhfku yL
uLkk Lkkkrhfku Mkkku su ftE kirkf Mkwyku, ykirkf
Mkukyku kkk yL k{k{ ykkf nkhku fhu Au, kuLke
ikkrLkf yLku krkMkhLke LkkULku yktkhhkxe Mkhiwt
ykk uuLke kwk fnu Au.
ukkhkwk yu uuLke kwkLkku yuf kk Au.
53
 uLke {kk ukkhkwk kke yu{ fne fk
Lkrn fu uLkwt uuLkwt Mkhiwt (uuLke kwk) u {kxu
yLkwfq Au. fkhfu ukkhkwk ykkk-rLkfkMk kke {kk
kirkf MkwykuLkk {qLkwt s Mkhiwt Au.
uuLke kwk{kt uLke ykkk-rLkfkMkku{kt
yLkks, tkku sue ~{kLk kirkf Mkwyku Wkhktk
e{kkUf, snks, ukkhe fk{kehe kuhu rr y~
Mkukykuu kkk {qzeLke nuhVuhLkku k Mk{ku kk Au yLku
kuLku eu rue nqtrzk{Lke ykf kk Au.
* uuLke kwkLkk rkkku :
uuLke kwk{kt Mk{kr rkkkuLku Mkk{kL
heku k rkk{kt nU[k{kt yku Au.
(1) [kw kkwt
(2) {qze kkwt
(3) yLkk{k kkwt
(1) [kw ktkwt :
[kw kkk{kt ykkk, rLkfkMk, kMke [o,
knLknkh, e{ku kuhu suk nkhku LkkUk{kt yku
Au.
[kw kkk{kt ykirkf (y~) MkukykuLke
ykkk-rLkfkMk, ruku{kt fhk{kt ykuk fu rueykuyu
u{kt fhu {qze hkufk khLke ykfku, uLkk Lkkkrhfkuyu
ruLkk LkkkrhfkuLku ykkue fu rueyku kkMkuke {uue
ux-Mkkukkku, Mkhfkhu rukuLku [wfu w tz fu Mkhfkhu
ruku kkMkuke {uu w tz kkk kkLxLkku Mk{ku kk ykfkksw kok{kt yku. khu khkLkk uuLkk
Au.
yk{, [kw kkkLke uuLke kwk (balance of
Payments on current account) {kt k{k{ fkhLke ~
yLku y~ ykkk-rLkfkMkku kLk{kt uk{kt yku Au.
(2) {qze kkwt :
{qze kkwt u-uLke kwk{kt uLke knkh ske
yLku uLke yth ykke {qze Mkkku Mktktrk Au. u{kt xqtfk
ku{s ktkkkkkLke {qzeLkwt yktkhk{Lk kk Au, kuLke LkkU
{qzekkk{kt kk Au.
Mkk{kL heku yuf ko fu kuke ykuAe {wkLkk
hkufkku xqtfkkkkLkk yLku yuf koke khu {wkLkk hkufk
ktkkkkkLkk hkufkku fnuk Au.
yk{, {qze kkw ktkk yLku xqtfkkkkLkk rhkku fu
{qze nuhVuh kou Au.
(3) yLkk{k kkwt :
uLke {Mk kUf (k.k. ykhkeykE) kkMku
hnue MkkuLkkLke, rue [kuLke, yuMk.ze.ykh. fu yL
fuxef yLkk{kku{kt kuk VuhVkhLke LkkU yk kkk{kt
fhk Au.
uuLke kwkLkk ykf-fLkk kkMkktLku Mkhh
fhke rkkkuLkku Mk{ku yk kkk{kt kk Au. yuxu fu
{Mk kUf kkMkuLke yLkk{kkuke u-uLke kwk Mkhh
fhk{kt yku Au.
* uuLke kwk{kt rnMkkke krk
uLke yktkhhkxe uzuzLke rkkkuLke
hsqykk rLkkUe Lkk{kkrk yLkwMkkh kk Au. yk
krkLke krMkk yu Au fu huf MkkukLkk ku kkMkkt nkukke
kuLku s{k (ykf) yLku Wkh (f) yu{ kuze LkkU
khk hsq fhk{kt yku Au.
uuLke kwk{kt uLku kke rue [Lke
ykf yLku fLke LkkU su-ku uLkk Lkkkrhfu fhu ykf
yLku [oLkk ykkhu s{k yLku Wkh kksw kok{kt yku
Au. k.k. y{urhfkLkk Lkkkrhfu khk{kt ykeLku fhuwt
[o khkLkk uuLkk kwkLkk Mkhik{kt ykf kksw yu
kok{kt yku Au. kue s heku khkLkk Lkkkrhfu
y{urhfk{kt fhuwt [o y{urhfkLkk u-uLkk Mkhik{kt
Mkhik{kt [okksw kok{kt yku. yk{, u yLku
uLkk Lkkkrhfu fhu ykfLkk-[oLke LkkU fhk{kt yku
Au.
uuLke kwkLkk Mkhik{kt rue nqtrzk{Lke
ykf yLku f ktLku kkkkkuLkku Mk{ku kk Au.
fkuEk uLkk u-uLkk kwkLkk Mkhik{kt Lke[u
{wskLke rkkkuLku s{k (ykf) fhk{kt yku Au
- khku khu{kt fhuk {qzehkufk kh {uuwt ks
- khk{kt kUfku, r{kLkku, nkku, e{k ftkLkeyku
kuhuLke Mkkrf MkukykuLke khueykuyu su khk
fhe nku kuLkwt {q,
54
- ykkW rueykuyu WAeLke eue {qze su khk
fhe nku ku hf{
- khku rLkfkMk fhue yLkks-fkkz sue kirkf
MkwykuLkwt {q,
- rue kMkeykuyu khk{kt ykeLku fhuwt [o,
- khku ru{ktke {uue WAeLke {qze,
- khku ke uku kkMkuke {uu kLk kkk uxku,
- khku rLkfkMk fhuk MkkuLkkLkwt {q
fkuEk u (k.k. khk)Lkk uuLkk kwkLkk
Mkhik{kt Lke[u {wskLke rkkkuLku Wkh (f) fhk{kt
yku Au -
- rueykuyu khk{kt fhuk {qze hkufk kh
[qfu ks,
- rue kUfku, r{kLkku, nkku, e{k ftkLkeyku
kuhuLke kMkkrf MkukykuLke khkLkk kufku yu su
khk fhe nku kuLkwt {q,
- ykkW khku WAeLke eue {qze su khk fhe
nku ku hf{,
- khku ykkk fhu kkh, tkku sue Mkq
MkwykuLkwt {q,
- khke kMkeykuyu ruku{kt sELku fhuwt [o,
- rueykuu khku ykkue WAeLke {qze,
- khku ke ukuLku ykku kLk kkk uxku,
- khku ykkk fhuk MkkuLkkLkwt {qq.
uuLke kwk ([kw kkkLke ryu) khu
Mk{kwk{kt fnuk skhu s{k kksw yLku Wkh kksw
khkkh Mkhe kk, khtkw ykwt ku s kLku Au.
uuLke kwkLkk [kw kkk{kt fkt kku k nku
fu kwhktk nku Au. yk k ykk kwhktk {qze kkk ykk
yLkk{k kkk khk Mkhh fhk{kt yku Au.
[kw kkkLke kLkku yko yu Au fu y{wf rLkrk
Mk{kkk hr{kLk uu suxwt rue nqtrzk{ {uwt
kuLkk fhkkt khu wO Au. yk kkqhk {kxu kuLke kkMku
su {qzeLkku skku (Stock) Au. ku{kt xkzku fhku yrLkko
Au. uLku ru{ktke Lkkkt WAeLkkt ukt kzu ykk MkkuLkwt
fu yL yMfk{kku u[e kzu ykk rue yLkk{kkuLkk
skk{kt xkzku fhku kzu.
yk{, uuLke kwk nt{uk Mk{kku nku Au
fkuEk uLke uuLke kwkLke yLkqfqkk fu rkfqkk
uLke ykkf MkrkLkwt Mktkqo Mk yLku kMkrf r[k hsq
fhu Au. yuxu fu uuLke kwk khke uLke ykkf
Mk{]rLkku k yke fu Au.
* uuLke kwk{kt yMk{kwk
rnMkkke ryu kku uuLke kwk nt{uk Mk{kku
nku Au, khtkw knkrhf ryu uuLke kwkLke k
krhMkrk Au
(1) Mk{kku uuLke kwk
(2) kwhktkke uuLke kwk
(3) kke uuLke kwk
(1) Mk{kku uuLke kwk :
u uLke Mkk rkkkuLke ykf yLku f
Mkhe nku kku, kuLku Mk{kku uuLke kwk fnuk Au.
ke ku{kt fneyu kku rueyku khVke {ke
ykf yLku rueykuLku kke [wfeyku yuf Mk{kLk nku
kku, kuLku Mk{kku uuLke kwk fnuk Au.
(2) kwhktkke uuLke kwk :
ykLku yLkwfq (Favourable) uuLke kwk
k fnuk Au.
u uLke Mkk rkkkuLke ykf, kuLke f
fhkkt w nku kku, kuLku kwhktkke uuLke kwk
fnuk Au.
ke ku{kt fneyu kku, uuLke kwkLke kwhktk
yu{ Mkq[u Au fu Mkwyku MkukykuLke fw rLkfkMkku fhkkt fw
ykkkku ykuAe Au. yuxu fu u{kt suxwt WkkLk kk Au
ku kwt WkkLk yktkrhf sYrhkkku {kxu Wkkuk{kt ukkwt
Lkke yLku kuke uk WkkLkLke rLkfkMk fhk{kt yku Au.
yk rLkfkMkke u{kt ru [Lke yLkk{kku
u, rue [Lke rLkr yLkk{kku hke {qfe yu
EALke Lkke fkhfu yk uk WkkLkLkku (suLkku rLkfkMk
fhk{kt ykku) uLkk ykoktk{kt {qzehkufk fhk {kxu
Wkkuk kku nkuk kku ykoktkLke fkok{kk e nkuk yLku
ykkf rfkMk zke kLku nkuk.
55
 ktkk Mk{ Mkwe u uuLke kwk{kt kwhktk xfe
hnu kku kuLku qh fhk kkkt ukt uEyu.
(3) kke uuLke kwk :
ykLku rkfq (Unfavourable) uuLke
kwk k fnuk Au.
u uLke Mkk rkkkuLke ykf, kuLke f
fhkkt ykuAe nku kku, kuLku kke uuLke kwk
fnuk Au.
ke ku{kt fneyu kku, uuLke kwkLke k
yu{ Mkq[u Au fu Mkwyku yLku MkukykuLke fw rLkfkMkku fhkkt
fw ykkkku w Au. yuxu fu u{kt suxwt WkkLk kk Au
yuLkkke w khk kk Au. krhk{u u{kt rue
[Lke yLkk{kku xu ykk rue uwt u.
yk krhMkrk ktkku Mk{ [kw hnu yu EALke
Lkke. ykke Mkhfkhu kuLku qh fhk kkkt uk uEyu.
* uuLke kwk{kt kwhktk yLku kLkwt {kk
uuLke kwk nt{uk Mk{kku nku Au, khtkw
ykwt ku s kLku Au kuke yk k ykk kwhktk
uuLke kwkLkk {qzekkk{kt nuhVuh fheLku Mkhh
fhk{kt yku Au.
yk {wku Mk{sk {kxu {qze nkhkuLku ku
rkk{kt nU[k{kt yku Au
(1) Mkk rkkku (Autonomous receipts and Payment)
(2) Mknkf rkkku (Accommodating receipts and payment)
uuLke kwk kke, kwhktkke fu Mk{kku
fneyu Aeyu ku Mkk rkkkuLkk Mkto{kt Au.
(1) Mkk rkkku :
Mkk rkkkuLkku nukw uuLke kwkLku Mk{kku
kLkkkLkku Lkke.
Mkk rkkku ykkf nukwykuke urhk nku Au
yLku uuLke kwkLke yL rkkkuke Mktk heku WTu
Au.
Mkk rkkku{kt ukkhe kuhu kke k{k{ ~
(kirkf) yLku y~ (ykirkf) ykkk-rLkfkMkku,
kLkke kLk, w tz kkk ktkkkkkLkk hkufkkuLku
Mk{kk{kt yku Au.
(2) Mknkf rkkku :
Mknkf rkkkuLkku nukw uuLke kwkLku Mk{kku
kLkkkLkku nku Au.
Mknkf rkkku{kt Mkhfkh MkkuLkwt u[eLku,
yktkhhkxe Lkkk tzku kkMkuke kuLk ELku fu rue
[kuLke kkukkLke yLkk{k ke Wkkz fheLku su ykf {uu
kuLku Mk{kk{kt yku Au.
* uuLke yMk{kwkLkku yko
uuLke kwkLke yMk{kwk yuxu yue Mkrk
su{kt fw Mkk rue ykfku yLku fw Mkk rue
[wfeyku Mk{kLk nkuke Lkke. yuxu fu fkt kku kwhktk nku,
fkt kku k nku. yk{, yMk{kwkLke kk{kt k
yLku kwhktk ktLkuLkku Mk{ku kk Au.
uuLke kwk{kt Mkk (Autonomous) yLku
Mknkf (Accommodating) yu{ ku fkhLke rkkku
kok Au; khtkw uuLke yMk{kwkLkku & Mkk
rkkkuLkk Mkto{kt s WTu Au.
Mkk{kL heku yMk{kwk Lkku k kLkk
krhu{kt s uk{kt yku Au.
Mkk{kL heku uuLke kwkLke kLke [[ko yuf
koLkk Mk{kkkLkk Mkto{kt fhk Au.
u yuf koLkk Mk{kkk hr{kLk uLke ykkk
yLku rLkfkMkLkk ku kkMkktLku Mkhk fhk {kxu uLku ruku{ktke
xqtfkkkkLkk rhk k fhk kzu ykk uLke rue
nqtrzk{Lke yLkk{kku{kt xkzku kkku hnu kku ku uLke
uuLke kwk kke ykk yMk{kwk fnuk.
* uuLke kwkLke yMk{kwkLkk fkh
uuLke kwk{kt su k (rkfqkk) ykk
yMk{kwk kuk kk Au, kuLkk {wu ku fkh kkze fk
Au
(1) xqtfkkkkLke yMk{kwk
(2) ktkkkkkLke yMk{kwk
(1) xqtfkkkkLke yMk{kwk :
xqtfkkkkLke yMk{kwk yu kfkeLk krhkkuLkwt
krhk{ Au. u fkuE u{kt yufk ko {kxu ykoktk{kt
w, wfk, kkkuzwt, hkeftk fu ykfM{f fkhkuMkh
WTke krhMkrk su ke kuo Mkk{kL kE ske nku
kku kuLku xqtfkkkkLke yMk{kwk fnuk Au.
56
 yk xqtfkkkkLke yMk{kwkLkwt rLkkh zkke yLku
Mkhkkke kE fu Au. yuxu fu Mkwokuh{kt MkkuLkkLke
rLkfkMkku khk ykk yktkhhkxe Lkkkttzku (IMF) kkMkuke
xqtfkkkkLke kuLk ELku kuLkwt rLkkh kE fu Au.
xqtfkkkkLke yMk{kwk ykoktk{kt kMk
Mk{Mkyku kuk fhke Lkke, kuke ku [kksLkf Lkke.
(2) ktkkkkkLke yMk{kwk :
ktkkkkkLke yMk{kwk Lku {qqk
yMk{kwk (Fundamental disequilibrium) khefu k
ykuk{kt yku Au.
fkuEk u {kxu ktkkkkkLke yMk{kwk
[kksLkf kk Au. khu uLke ykkkku, kuLke rLkfkMkku
fhkkt Mkkkku khu nku yLku ku krhMkrk ktkk Mk{ Mkwe
[kw hnu kku kuLku ktkkkkkLke yMk{kwk fnuk Au.
ke ku{kt fneyu kku ktkkkkkLke yMk{kwk
yuku rLkuo fhu Au fu uu kwk{kt Mkkk ktkkMk{ke
k Au. yLku yk k ykkkuykk qh kkLke Lkke.
ktkkkkkLke yMk{kwk uLku rue uk{kt
zwkkze u Au yLku Lkkkh nuh fhke fu Au. suLkkke uLke
yktkhhkxe Mkhkk xu Au. yk{, ktkkkkkLke
yMk{kwk rLkkhk rr ykkf rLkoku uk yrLkko
Au.
* uuLke yMk{kwkLkk fkhku (krhkku)
uuLke kwk{kt yMk{kwk {kxu yLkuf krhkku
(fkhku) skkkh nukE fu Au :-
khu u{kt Vwkkku kuo Au khu kMkkkxe
Mkkkuk heku [e su. yk u{kt rLkfkMkku {kUe yLku
ykkkku MkMke kLku Au. kuke ktLkk Lkkkrhfku kkukkLke Mkw
fhkkt ykkke MkwykuLke {ktk fhu. yk{, ykkkku
kke uuLke kwk{kt kkuk ku.
u{kt ykkf rfkMkLkk {k{kt Mke zkke
ke nku khu kufkuLke yktkrhf {ktkLku knkU[e k
w {k{kt SLksYhe Mkwyku ykkk fhe kzu Au
yLku rLkfkMkku fhkLke k xu Au. yk{, uuLke
kwk{kt k WTu Au.
rfkMk fko{kuLku eu kufkuLke ykfku u Au,
kuyku ukueLku fu yLkwfh yMkhLku eu ykkke
{kuskuLke MkwykuLke {ktk{kt ]r fhu Au. Mkhfkh yke
MkwykuLke ykkkku kh rLktkku {qfu Au khu kuLke
k[kuhe kk Au, su MkhfkhLke rue [Lke ykf{kt
rfus (Leakage) kuk fhu Au.
khu u{kt fwhke ykkrkyku yku Au khu
yufkksw WkkLk xu Au. krhk{u rLkfkMkku xu Au
keSkksw yk ykkrkLku knkU[e k {kuxk kkk kh
ykkkku fhe kzu Au. kuke uuLke kwk{kt yMk{kwk
kuk kk Au.
WkkLk [o kMkkkxeLkwt rLkkof krhk Au.
u u{kt {sqh{tzku MktkrXk nu yLku ukLkh [ku E
sk{kt MkV ku kku WkkLk [o u. WkkLk [o
kke rLkfkMkf MkwykuLkk k u Au kuLku eu rLkfkMkku
xu Au yLku uuLke kwk{kt yMk{kwk kuk kk Au.
skhu uLkk [Lke kMkrf hek xe
nku, Akkt f]rk{ heku rrLk{ h [ku hkk{kt yku
kku uLke rLkfkMkku Wkh rkhek yMkhku kE uuLke
kwk{kt yMk{kwk kuk kk Au.
* uuLke kwkLke yMk{kwk MkwkhkLke krkyku
u uLke uu kwk yMk{kku nku kku kuLke
yk yMk{kwk rLkkhkLkk {wu ku Wkkku Au
(1) Mturhk Mk{kwk
(2) Mkhfkh urhk Mk{kwk
(1) Mturhk Mk{kwk :
uuLke kwk{kt Mturhk Mk{kwk ytku ku
kku [rk Au.
(a) k krhkoLk khk Mt Mk{kwk
(b) ykf krhkoLk khk Mt Mk{kwk
(a) k krhkoLk khk Mt Mk{kwk :
ku. rhfkzkuo, zurz kw{ kuhu fkrMkf
ykokeykuLkk {ku Mkwokuh nuX kkk u{ktke
MkkuLkkLke rLkfkMk kk Au. MkkuLkkLke yLkk{k xu Au. krhk{u
LkkktLkku kwhXku xu Au. ykke kuxk {k{kt LkkkLkwt
Mktfku[Lk ku. yuxu [esMkwykuLke {ktk yLku f{kku xu
Au. k xkk yL ukuLku yk uLke Mkw MkMke kzkkt
rLkfkMkku kLkwt yLku ykkkku xkLkwt Mko Au.
yk{, ktkkkku uuLke kwk Mk{kku kLku Au.
57
 ko{kLk r{kt kt Mkwo kuhLke Mkk
koke Lk nkukke yk k ykMkrf yLku ynk
Au.
(b) ykf krhkoLk khk MtMk{kwk :
ku. fuELMk yLku kuLkk yLkwkeykuLkk {ku fkuE
u{kt uu kwk yMk{kku kLku kku kuLke MtMk{kwk
k krhkoLk khk Lkrn khtkw ykf krhkoLk khk
Mkkk Au.
kkk u{kt rLkfkMkku ykuAe nkukLku eu
rLkfkMk Wkukku{kt WkkLk, ykf yLku hkuskkhe xu Au.
krhk{u ykkkku xu. yk{, rLkfkMkLkku xkzku ykf{kt
krhkoLk ke ykkkku{kt xkzku ke uuLke kwk
Mk{kku kLkku.
* Mturhk Mk{kwkLke {kok :
yk Wkk ykwuorf Wk[kh suku ktkk Mk{Lkku
Au. yk yMk{kwk khu qh ku ku Lke Lkke. keS kksw
Mk{Lkku kkku ktkku nkukke yLkuf kteh &ku k kuk
kk Au.
yk Wkkke u{kt {te yu kufkheLke krhMkrk
Wkk ku.
u{ktLke ykkkku xkkt ykkrkk {k kh
ykkrhk rLkfkMk Wkukku k Mktfx{kt {qfku.
(2) Mkhfkh urhk Mk{kwk (Wkkku) :
fkuEk u{kt ktkkkkkLke yMk{kwk koke
nku khu Mkhfkh khk Mk{kwk kkLkkt kMkku (Wkkku)
kkkt nku Au, su Lke[u {wsk Au
(a) Lkkkt Mktfku[Lk (Deflation)
(b) rrLk{ ytfwku
(c) ykkk rLktk
(d) rLkfkMk kuMkknLk
(e) y{qLk
(f) yL
(a) Lkkkt Mktfku[Lk :
Lkkkt Mktfku[Lk Lkerk uLke {Mk kUf (k.k.
RBI) y{{kt {qfu Au.
yk Lkerk {ku {Mk kUfu kuLkk krhk{k{f
MkkLkku su{ fu kUfh{kt khku fhku, {eLkkeheLkwt u[k
fhwt, hkufz yLkk{k {k khwt kuhu kMkku khk
LkkktLkku kwhXku xkze Lkkkt Mktfku[Lk fhwt uEyu.
yk Lkerk {ku LkkktLkku kwhXku xkke MkwLke
hek xkk, MkwLke {ktk xu. ykke uLke
[esMkwyku yLku MkukykuLkk kku xu Au. ku{ kkkt rue
MkwykuLke kwLkk{kt uLke Mkwyku MkMke kku Au, kuke
rLkfkMkku u Au yLku ykkkku xu Au yLku uu kwkLke
yMk{kwk qh kk Au.
fkke Mkhfkhku Lkkkt Mktfku[LkLke LkerkLkku
y{ fhkkt ku fkhkuke [fk Au
(1) ykLkkke ykkf rfkMk yhkuk Au.
(2) ykLkkke {te yLku kufkhe sue rfx Mk{Mk We
kk Au.
(b) rrLk{ ytfwku :
yk Lkerk {wsk Mkhfkh fu {Mk kUf rue
nqtrzk{Lke {ktk yLku kuLkk kwhXk kh ytfw {qfu Au.
rue nqtrzk{Lke krLkk {k{kt ykkkku ytfwrk
hkkLkku kMk kk Au, kuke uuLke kwkLke
yMk{kwk rLkkhe fk Au.
fkke Mkhfkhku rrLk{ ytfwkuLke LkerkLkku
y{ fhkkt ku fkhkuke [fk Au -
(1) yk Lkerk xqtfkkkk {kxu s Wkkuke Au. fkhfu
ktkkkku yk Lkerk k[kuhe, kt[k kuhuLku sL{
ykku Au.
(2) ykkk sfkk, ykkk kuxk suk rrLk{
ytfwku {qfkke ekh yktkhhkxe ukkh yhkuk Au
yLku rfMkkk ukuyu ykikurkfh Lkku kkku kikh
fhkLkku nkukke rfkMkke ykkkku yrLkko nku Au
keswt IMF k rrLk{ ytfwkuLke khVu fhkwt Lkke,
fkhfu ku {wk ukkhLku yhkuu Au.
(c) ykkk rLktk :
rfkMkLkku kuk ykkt kh ktkkkku ykkkku
WkhLkwt ytkLk xkzk ykkk yuSfhLkk yuf{ku
Mkkkk kuMkknLkku ykk Au.
u{kt s {kLkwt WkkLk kkkt ykkkku kh ktkk
kku rLktk {qfe fku yLku uu kwkLke yMk{kwk
qh fhe fku.
58
(d) rLkfkMk kuMkknLk :
uuLke kwkLke yMk{kwk qh fhk {kxu
rLkfkMk kuMkknLk (Export Promotion) Lkku Wkk fhku
uEyu.
rLkfkMk kuMkknLk {kxu Lkk khku kuk,
rLkfkMk khkuLke {kuse fhe, uLke MkwykuLkwt {ukyku
kuSLku oLk fhwt kuhu Wkkku fhkt. yk Wkhktk
ekh rLkfkMk sfkkku{kt hknk, xuMk urzx MkxrVfuxTMk,
MkkMkeze kuhu Mkkzku ykke uEyu.
uLke rLkfkMkku u ku {kxu rLkfkMk WkukkuLke
Mkkok k khe uEyu suLkk {kxu ku kkkt
ukt uEyu.
(e) y{qLk :
Mkk{kLk: uuLke kwk{kt ktkk kkkLke
yMk{kwk nku yLku yL kkt kkkt yuLku qh fhk{kt
rLkV kk nku khu y{qLk Lkwt kkwt uk{kt yku
Au. yuxu fu y{qLkLkwt ytrk{ Wkk khefu
kkhk{kt yku Au. fuxefkh kku w IMF kkk
uLku [Lkwt y{qLk fhkLke k{ fhu Au.
y{qLk (devaluation) yuxu fu khu fkuE u
kkukkLkk [Lkk kkk {q{kt Mkkkkh heku xkzku nuh
fhu ku. ke ku{kt fneyu kku khu fkuE u kkukkLkk
nuh fhk{kt ykuk [Lkk {q (rrLk{ h){kt
xkzku fhu, khu kuLku y{qLk (devaluation) khefu
ykuk{kt yku Au. k.k. 1 Yrkku 5 MkUx rrLk{
h nuh Au. nu u khk Mkhfkh yk h keLku 1
Yrkku 10 MkUx fhe u kku YrkkLkwt y{qLk kwt kk
yuxu fu YrkkLkk kkk{q{kt xkzku kku kk.
y{qLk fhkke ykkkku {kUe kLke xkLkwt
yLku rLkfkMkku MkMke kLke kLkwt Mko Au yLku
uuLke kwk Mk{kku kLku Au.
(F) yL :
Mktkqo krhkoLke rrLk{h kk
ykLkkkke uuLke kwk ykkkuykk Mk{kwk{kt s hnu
Au. su uLke uuLke kwk{kt yMk{kwk nku kku rLkfkMkku
fhkkt ykkkku kkt, rue [Lke {ktk rue
[Lkk kwhXk fhkkt e su. ykke rue [Lkk
{q{kt khku ku yuxu fu uLkk [Lkk kkk{q{kt
xkzku ku. yuLkk krhk{u rLkfkMkku MkMke yLku ykkkku
{kUe kk Au. kuke rLkfkMkku u Au yLku ykkkku xu Au.
k ukuLke Mkhfkhku yktkhhkxe MktMkkyku
(k.k. IMF) fu yL uku kkMkuke nqtrzk{Lke {ke
fh-8 rrLk{ h
yk yMk{kwk qh fhkLkku kMk k fhu Au.
*****
* nqtrzk{ h (rrLk{ h)Lkku yko
yuf s uLkk swk-swk uku [u su ukkh kk
Au, ku{kt [Lke fu [hLke fkuE {w~fue Qe kke
Lkke, khtkw swk swk uku [u kkkt ukkh{kt [Lke
rkkk yLku rrLk{ hLkku & WkMkk kk Au.
fkhfu, huf uLkwt yk-yk [ kuh Au.
y{urhfkke ykkk fhu MkwLke f{k khkLkku
Lkkkrhf Yrkk{kt Lk [qfe fu. ku {kxu ykku
y{urhfkLkk [ zkuh {uk kzu. ku s {ku s{oLke
khk{ktke heu MkwLke f{k s{oLke s{oLk{kfo{kt Lk
[qfe fu. ku {kxu kuu khke [ Yrkk {uk kzu
khkAe s [wfe kE fu. yk{, zkuh yLku Yrkk
[u fu s{oLk {kfo yLku Yrkk [u rrLk{ fko rLkk
y{urhfk yLku s{oLkeLkk Lkkkrhfku ukkh fhe fu Lkrn.
rue nqtrzk{ yuxu ke uLkwt [. ke
ukuLkwt [ u{ktke rLkfkMkku fhe {uk{kt yku Au. su
hu yuf [Lkwt ke [{kt Ykktkh kk Au. kuLku
nqtrzk{ h fnuk Au.
ke ku{kt fneyu kku fkuE yuf uLkk [Lkk
yuf{Lkk kk{kt, ke uLkk [Lkk su yuf{ku [qfk
kzu kuLku rrLk{ h ykk nqtrzk{ h fnu Au.
rrLk{ h rr hkxkuLkk [Lku uzkLkwt fk{ fhe,
yktkhhkxe [o yLku f{kLke Mkhk{e fhkLkwt
kLkku Au. rrLk{ h yuf uLkk [Lkk kk{kt ke
uLkk [Lkk fuxk yuf{ku hee fk ku kou Au.
rrLk{ h ku heku koe fk Au
(1) Mkk{kL heku rue [Lkk yuf yuf{Lkwt {q
uk [{kt kok{kt yku Au. k.k. 1 y{urhfLk
zkuh {uk Y.55 [qfk kzkk nku kku rrLk{ h 1
zkuh = 55 Yrkk.
59
(2) uLkk [Lkk yuf yuf{Lkwt {q rue [{kt
kok{kt yku Au. k.k. 1 Yrkku = 2 MkuLx.
xqtf{kt, Mkw fu MkukLke yktkhhkxe uz-uz
kk khu ku [ [uLkk rrLk{ hLkku & Wu
Au. kt Mkwe ku [ku [u rrLk{ h Lke Lkk kk
kt Mkwe ku [ [u rrLk{ Lke Lkk kE fu.
rrLk{ h{kt VuhVkh kkkt rue [esMkwykuLke
f{k{kt k VuhVkh kk Au. ykkLku & kk Au fu 1
zkuh = 55 Yrkk fu{. 1 kkWLz = 80 Yrkk s fu{.
rrLk{ h yuf f{k Au. sue heku kh{kt fkuE MkwLke
f{k Mkw {kxuLke {ktk yLku kwhXk khk Lke kk Au.
kue heku rue [Lke f{k k rue [Lkk
{ktk-kwhXk khk Lke kk Au. yksu {kuxkkkLkkt
[Lke f{k yk heku {ktk-kwhXk khk Lke kk Au.
* rrLk{ hLkwt {n (Importance of Exchange Rate)
rrLk{ hLke uLke rLkfkMkku, ykkkku,
kMkkkxe kkk Mkthk LkerkLkk MkkLk khefu rr
yMkhku kzu Au.
rrLk{ hLkku khku yuxu fu zkuhLkku k 50
Y. khke kheLku 55 Y. fhk{kt yku ku. yn YrkkLkk
Mkto{kt zkuhLkwt {q 10 xfk wt Au. ykk zkuhLkk
Mkto{kt YrkkLkwt {q 10 xfk xwt Au. khkLkk Mkto{kt
zkuhLke kwLkk{kt YrkkLkwt 10 xfk y{qLk
(devaluation) fhk{kt ykwt Au.
ku [ [uLkku rrLk{ h u kku ku uLke
rLkfkMkku u Au yLku rrLk{ h xu kku rLkfkMkku xu Au. k.k.
zkuhLke kwLkk{kt YrkkLkwt y{qLk fhk{kt yku kku
khkLke rLkfkMkku u fkhfu ykkW y{urhfkLkk kufku 1
zkuhLkk kk{kt khkLkk kh{ktke 50 Y.Lkku {k {ukk
nkk, nu kuyku 1 zkuhLkk kk{kt 55 Y.Lkku {k {ue
fu. yk{, y{urhfkLkk kufku {kxu khkLke [esMkwyku
MkMke kLku. ykke khkLke rLkfkMkku u.yk{, rrLk{
h yLku rLkfkMkku [u Mkeku Mktkt Au.
ku [ [uLkku rrLk{ h yLku ykkkku [u
Mk Mktkt Au. YrkkLkk y{qLk Lku eu khkLke
ykkkku xu fkhfu y{urhfkLkk kh{ktke khkLkk
kufku 1 zkuhLkku {k hek {kxu ykkW 50 Yrkk
[qfkk nkk. nu 1 zkuh Lkku {k hek {kxu 55 Yrkk
[qfk kzu. yk{, khkLkk kufku {kxu y{urhfLk
MkwykuLke ykkkku {kUe kLkkk ykkkku xu.
rrLk{ hLkk VuhVkhkuLke yMkh uLke yktkrhf
kMkkkxe Wkh k kk Au. rrLk{ h kkkkt
ykkk kkk rLkfkMk kke MkwLke uLkk [{kt f{k u
fu xu kku kuLke yMkh khkuk heku yktkrhf kMkkkxe Wkh
kk Au.
* rrLk{ hLkwt rLkkoh
su{ Mkwyku heLkkhLke heku MkwykuLke f{kku
e sYhe nku Au ku{ yuf [Lke f{k ke
[Lke heku e ykkk-rLkfkMk fhLkkhkyku {kxu
{nLke nku Au, fkhfu, rrLk{Lkku h MkwykuLkk
yktkhhkxe ukkh kkk {qze nuhVuhLku yMkh fhu Au.
rue nqtrzk{ kh{kt, fkuE [kuMk Mk{u
ku s fkuE yuf [kuMk rrLk{ h nukE fu.
yktkhhkxe Mkkukyku{kt rr kLkkt MkkLkku khkkkt
nkukke kkLkk rrLk{hku uk {u Au. k.k.
fuk hux, Mkkux hux, MkkEx hux, Vkuhzo yuMk[uLs hux
kuhu.
rrLk{ hLkk rLkkoh ytku k rMkktkku
Wk Au, su Lke[u {wsk Au-
(1) xtfke Mk{kkLkku rMkktk (Mint Parity Theory)
(2) hek Mk{kk rMkktk (Purchasing Power
Parity Theory)
(3) {ktk-kwhXkLkku rMkktk (Demand - supply
Theory)
(1) xttfke Mk{kkLkku rMkktk :
19{e MkeLkk Wkhko yLku 20{e MkeLkk kht{kt
rLkk {kuxkkkLkk ukuyu MkkuLkkkuhLke Mkk
Mefkhue. yuxu fu ku{Lkk [Lkwt {w MkkuLkk{kt Lke
fhkkwt nkwt.
Mkwokuh Mkk{kt rrLk{h rLkkoh
rk Mk{kk rMkktkLku xtfke Mk{kk rMkktk
khefu ykuk{kt yku Au.
Mkwokuh Mkk{kt k {wk khktk{kt
rue nqtrzk{Lke {ktk yLku kwhXkLkkt krhkku khk
60
rrLk{h Lke kkku nkku, khtkw [kuLkwt MkkuLkk{kt yLku
MkkuLkkLkwt [ku{kt khMkh Ykktkh fhkLke Mkwrk nkukke
rrLk{hku y{wf {kok{kt s x kk{kk nkk.
Mkwokuh kkMku {w ykukk [Lkk
rrLk{hLke Mkhkk kLke nke, k.k. 1 kkWLzLkwt
{q 10 kk{ MkkuLkwt nku yLku 1 zkuhLkwt {q 4 kk{ MkkuLkwt
nku, kku kkWLz yLku zkuh [uLkku rrLk{ h Mkhkkke
Lke kE fu, 1 kkWLz = 2.5 zkuh kk.
yktkhhkxe Mkwokuh{kt swk-swk ukuLkkt
[Lkkt {q [kuMk sLk yLku wkk hkkk Mkwo{kt
Lke fhkuk nkk yLku yk Mkwo Mk{kk{q khk swkt-
swkt [ku [uLkk rrLk{ h k ykkkukk Lke kE
skkt.
1929Lke {nk{te kAe yktkhhkxe Mkwokuh
Mkk kqxe kze yu kAe yu yMk{kt yke fe Lkke.
ko{kLk{kt fkuEk u{kt MkkuLkkkuh (Mkwokuh)
yMk{kt Lkke. {kuxkkkLkk uku{kt fkke kuh
yMk{kt Au yLku fkke Lkkwt Mkwo{kt krhkoLke
(Convertible) Lkke.
(2) Mk{ he kLkku rMkktk:
ykrhkoLke fkk [ Mkk{kt rrLk{
h Lke fhkLke Mk{MkLkku Wfu kuk{kt su rMkktk
Wkkuke kLku ku Mk{ he kLkku rMkktk khefu
ykuk Au.
E.Mk.1918{kt MezLkLkk ykoke ku. kwMkk
fuMku yk rMkktk ykku Au. ku{Lkk {ku [kuLke hek
Mk{kk ykk Mk{hekLke Mkkkxe yu yue ku Mkkkxe
Au fu kt Mk{kku rrLk{h Lke kk Au.
yk rMkktk {wsk ku uLkk [ [uLkku
rrLk{ h ktLku [Lke yktkrhf he-kLkk {k
Wkhke Lke kk Au. Mkk{kL heku ku uku [uLkku
rrLk{ h, ktLku u{kt [kuLke hekLke Mk{kk
{ku Lke kk Au.
nqtrzk{ ykk rue [, ru{ktke
[esMkwyku yLku Mkukyku hek {kxu Wkkuke Au. yuxu
fu ku ru{kt hek hku Au. k.k. zkuh,
y{urhfk{kt s Lkrn k rLkk yL ukuLke [esMkwyku
yLku Mkukyku hek {kxu Wkkuke Au. kuke kufku ykk
nqtrzk{Lke {ktk fhu Au. yk{, ktLku [Lke
(yktkhhkxe) hek Mk{kk ku ktLku [uLkku
rrLk{h Lke fhu Au.
fkuEk uLkk [Lke yktkrhf hek, ku
uLke yktkrhf kMkkkxe kh ykkh hku Au. #uLz
yLku khk, yu{ ku ukuLkwt Wknh Eyu kku, #uLzLkk
kufku khk{kt MkwykuLke ykkk fhk {kxu YrkkLke {ktk
fhu Au, kue s heku khkLkk kufku #uLzLke MkwykuLke
ykkk fhk kkWLzLke {ktk fhu Au. yk{, #uLzLkk kufku
khk{kt YrkkLke hek kLk{kt u Au yLku khkLkk
kufku #uLz{kt kkWLzLke hekLku kLk{kt u Au.
khu yuf uLkwt [ ke uLkk [{kt
Ykktkrhk kk Au. khu kMk{kt yktkrhf hek,
kkk hek (yktkhhkxe hek){kt Ykktkh
kk{u Au. ku [ [uLkku rrLk{ h ku ukuLke yktkrhf
kMkkkxeLkk kwkukh khkkh nku kku ku Mk{kku
rrLk{h fnuk.
Mk{ he k rMkktkLkk ku MYk Au.
(1) rLkhkuk MYk
(2) Mkkkuk MYk
rLkhkuk MYk :
- yk MYk {wsk, rrLk{ h ku [kuLke
yktkrhf he kLkk kwkukh khkkh nku Au.
- yk MYk{kt ku [ [u rrLk{ h fE heku
Lke kk Au, ku kowt Au.
Mkkkuk MYk:
- yk MYk {wsk, VwkkkLku eu [kuLke
yktkrhf he k kk kku rrLk{h kk Au.
- yk MYk{kt fkuE yuf rrLk{h Mk{kku Au,
ku{ khe ktLku u{kt Mkkkuk kMkkkxe kkkkt Lkku
rrLk{h fku yku kuLke Mk{sqke ykkk{kt yke Au.
Mk{ he kLkk rMkktkLkwt {n :
- yk rMkktk yuf{kk rMkktk Au su Lkkkfe
ykoktkku{kt rrLk{hLkk ktkkkkkLkk VuhVkhkuLke
Mk{sqke ykku Au.
61
- yk rMkktk kk s fkhLke [ krk{kt
Wkkuke Au.
- yk rMkktk uuLke kwk fue heku Lke kk Au
ku Mk{k{kt Wkkuke Au.
- yk rMkktk Vwkkk fu w kkLkku Lkku kMkrf
rrLk{h k {kxu Wkkuke Au.
- yk rMkktk uku [uLkk ukkh yLku [wfeyku ku
ukuLke yktkrhf kMkkkxeLkk VuhVkhLku eu kk Au.
ku nfefk kou Au.
(3) {ktk-kwhXkLkku rMkktk :
su nqtrzk{ Lkk hu nqtrzk{Lke {ktk yLku
kwhXku Mkhkt nkukke uuLke kwk{kt Mk{kwk sk
Au, kuke kuLku uuLke kwkLkku rMkktk k fnu Au.
su{ fkuE yuf MkwLke f{k kuLke {ktk yLku
kwhXk khk Lke kk Au, ku{ rrLk{Lkku h k
[Lke {ktk yLku kwhXk khk Lke kk Au. khu fkuE
yL uLkk [Lke {ktk fhkkt kwhXku ykuAku nku khu
rrLk{Lkku h u, ykke uLkk [Lkwt {q xu.
yk rMkktk {wsk rrLk{ h rue
nqtrzk{Lke {ktk yLku kwhXkLkkt krhkku khk Lke kk
Au. uuLke kwk{kt k kkkt ykkf nkhku kh
rue nqtrzk{Lke {ktk yLku kwhXku ykkrhk Au.
rue nqtrzk{Lke {ktk :
- fkuEk uLku ruku{ktke ykkkku fhk {kxu su
ku uLkk [Lke sYh kzu Au, ku rue nqtrzk{ Lke
{ktk kou Au. rue [Lke {ktk fuxe ku kuLkku
ykkh ykkkkuLkk {k, ykkkkuLke f{k kuhu kh Au.
u ruLkwt Lkkwt {kUwt nu, kku kuLke {ktk xu yLku MkMkwt
nu, kku kuLke {ktk{kt khku ku.
- ke ku{kt fneyu kku rue nqtrzk{Lke
{ktk yuxu uLkk kufku ruku{ktke [esMkwyku yLku
Mkukyku hek {kxu su rue [Lke {ktk fhu ku.
- khkLkku Lkkkrhf y{urhfkLke WkLLk kue
Mkwyku hek {ktkkku nku kku kuu zkuh {ueLku
zkuh{kt [o fhwt kzu, khtkw Lkkkrhf kkMku zkuhLk nkukke
zkuh yLku Yrkk [uLkk rrLk{h ke zkuhLke f{kLkk
Yrkk [qfeLku y{urhfkLke Mkw hee fu Au.
- u fu rue [Lke {ktk rrLk{ hke Lkrn
k hkufk {ktke {kk LkVkke w krk nku Au.
- fkuEk MkwLke f{k yLku {ktk [u Mk Mktkt
nku Au, kue s heku rue nqtrzk{Lke f{k (rrLk{
h) yLku kuLke {ktk [u Mk Mktkt nku Au. kuke rue
nqtrzk{Lke {ktkhuk k yL MkwykuLke su{ zkke
kkswke s{e kksw, Wkhke Lke[u Zke nku Au yuxu fu
nqtrzk{Lke {ktk huk Zkke uk {u Au.
rue nqtrzk{Lkku kwhXku :
- uLke rLkfkMkku rue nqtrzk{Lkku kwhXku kqhku
kkzu Au. uLke rLkfkMkku rue [Lke kr kou Au.
uLke rLkfkMkku khk rue [{kt khku kk ku{ ku
uLke ykkkku fhkLke k{kt khku kk Au. yk{,
uLkku rue nqtrzk{ kwhXku yL ukuLke [esMkwyku
{kxuLke {ktk Lke fhu Au.
- ke ku{kt fneyu kku rue nqtrzk{Lkku
kwhXku yuxu rueyku khk{kt [esMkwyku yLku
Mkukyku hek {kxu su rue [ kk{kt ykku ku.
- u fu rue [Lke {ktkLke {kVf kwhXku k
nqtrzk{Lkk hke Lkrn k hkufk{ktke kkkt k Wkh
ykkrhk Au.
- rue nqtrzk{Lkwt Yrkk{kt {q u yuxu fu
rrLk{h u kku rue nqtrzk{Lkku kwhXku u Au.
kuLkkke r u rue nqtrzk{ (zkuh)Lkwt Yrkk{kt
{q xu yuxu fu rrLk{ h xu kku rue nqtrzk{Lkku
kwhXku xu Au.
- swk-swk rrLk{ hu rue nqtrzk{Lkku kwhXku
swku-swku nkukLkku. yk{, uLkk rue nqtrzk{Lkk
kwhXk yLku rrLk{h [u Mkeku Mktkt (MknMktkt) uk
{u Au. rue nqtrzk{Lke kwhXk huk zkke kkswke
s{e kksw Wkh khV ske nku Au. yuxu fu nqtrzk{Lke
kwhXk huk Lk Zkke uk {u Au.
* Mk{kku rrLk{ h :
rLkk swk-swk uku{kt swkt-swkt [ku kuo
Au. k.k. khk{kt Yrkku, y{urhfk{kt zkuh, rkxLk{kt
kkWLz, s{oLke{kt {kfo, ktMk{kt Vktf kuhu.
62
 fkuE [kuMk Mk{Lkk Mkto{kt, uLke
nqtrzk{Lke yLkk{kku{kt xkzku fko rMkk, f]rk{
ytfwku kh yLku hkuskkheLke fkk{kt xkzku kk
rMkk, uuLke kwk{kt su rrLk{ hu Mk{kwk
skke nku ku Mk{kku rrLk{ h Au.
ke ku{kt fneyu kku Mk{kku rrLk{ h
yuxu yuku rrLk{ h su
- ykkkku kkk rLkfkMkku kh ytfwku {qfkLke Vhs
kkzk kh,
- MkkuLkwt fu rue [Lke yLkk{kku{kt {kuxe x
kuk fko kh,
- uLkk ykoktk{kt kuhkuskkheLkwt MksoLk fko kh,
- ko hr{kLk uuLke kwkLke fw ykf yLku
fw f Lku Mk{kLk fhe u Au.
* Mkh rrLk{ h (Pegged Exchange Rate)
khu fkuE uLke Lkkkt ktf Mkkk kkukkLkk
[Lkku, rue [ MkkkuLkku rrLk{ h, y{wf
rLkrk fhue Mkkkxeyu e hku kku ku Mkh rrLk{
h krk fnuk.
ke ku{kt fneyu kku, Mkh rrLk{ h
yuxu Mkhfkh fu {Mk kUf khk Lke fhk{kt ykuku
rrLk{h. Mkhfkh fkk khk rrLk{h Lke fhu Au
ykk rue [Lkk kh{kt nMkkuk khk rrLk{
hLku [kuMk Mkkkxeyuu e hku Au.
Mkkkkh rrLk{hu rue [Lke {ktk yuLkk
kwhXkke w nku kku {Mk kUf (kk. RBI) rue
[Lkwt u[k fhu Au fu suke rrLk{ h u Lkrn.
Mkkkkh rrLk{hu rue [Lke {ktk yuLkk kwhXkke
ykuAe nku kku {Mk kUf rue [Lke hee fhu Au fu
suke rrLk{h xu Lkrn. ykk{, Mkh rrLk{ h
krk{kt {Mk kUf rrLk{Lkku h y{wf Mkkkxeyu Mkh
hnu yu {kxu Lkku fhu Au.
uLke Lkkkfe Mkkk khk nuh fhu Mkh
rrLk{ hu, k{u kuxwt nqtrzk{ hekLke yLku
u[kLke kikhe yLku k nku kku Mkh rrLk{ hLke
LkerkLkku y{ kLku Au. rrLk{hLke Mkhkk
k {Mk kUf kkMku nqtrzk{Lke kqhkk {k{kt
yLkk{k nkue sYhe Au. yk{, Lkkkfe Mkkk khLkk
krhkkuke nqtrzk{Lke {ktk yLku kwhXk{kt krhkoLkku
khk Mkoue yMk{kwk kh{ktke nqtrzk{Lkk he-
u[kLke rk khk rLkkhk kMk fhu Au.
yktkhhkxe LkkkttzkuLke ko{kLk Mkk
nuX Mkh rrLk{ hLku k rrLk{ h (Pegged
Exchange Rate) fnuk{kt yku Au yLku {Mk kUf khk
rue [Lke hee-u[kLke ]rkykuLku k
]rkyku (Pegging Operations) fnuk{kt yku Au.
Mkh rrLk{ h LkerkLkk Vkk :
- yktkhkhkxe ukkhLku kuMkknLk ykku Au.
- rue {qzehkufkLku WkusLk {u Au.
- rrLk{ h Mkh nku kku ksLkku h k Mkh
hnukkt hkufkku yLku hkuskkheLku kuMkknLk {u Au.
- yktkhhkxe Lkkkfe Mkk{kt ytkqteLkku
qh kk Au.
- Mkh rrLk{ h Vwkkk Mkk{u hk ykku Au.
- rue ukkh kh ykkrhk uku yktkrhf ykkf
yMkhkkke k[e Au.
Mkh rrLk{ h LkerkLkk kuhVkk :
- yktkrhf MkhkkLkk kuku Mkh rrLk{ h
- Mktukku kkkkt rrLk{h yMktkk yLku
ykMkrf kLke Au.
- Lkkkfe yu hksfkuke LkerkLkk Mkkt Wkh fkk.
- ykkf ykkusLk Mkkku MkwMktkk Lkke.
- yktkhhkxe ukkh {kork kLku Au.
- ktkkkku uLkk [Lkk y{qLk ykk
yr{qLk fhkLkku & Wkk kk Au.
* krhkoLke rrLk{ h
krhkoLke rrLk{ hLku {wk rrLk{
h k fnuk{kt yku Au.
Mkwo kuh hr{kLk Mkh rrLk{ hLke
Mkk nke. 1929Lke rkke {te yLku khkkLke
krhMkrk{kt MkkuLkk kuhLkwt kkLk kkkt, 1944 ke
kuxLkwzTLke Mkk {wsk ytk: Mkh rrLk{ hLke
Mkk y{{kt yke. yk Mkk k ku kfk Mkwe
[ke khkk kuLkwt k kkLk kwt. 1974 ke r{kt zkuh
63
kuh Mkkku rLktrkk heku krhkoLke rrLk{ hLke
kk y{{kt yke Au.
krhkoLke rrLk{ hLku khkku rrLk{
h (Floating Exchange Rate) fu [zkku-kzkku rrLk{
h (Fluctuating Exchange Rate) k fnuk{kt yku
Au.
su{ fkuE yuf {wk kh{kt MkwLkk k,
MkwLke {ktk yLku kwhXk khk Lke kkk nku Au, ku{
rue nqtrzk{Lkk k (rrLk{ h) k su ku
[Lke rue nqtrzk{Lkk kh{kt kke {ktk yLku
kwhXk khk {wk heku Lke kke nku kku kuLku
krhkoLke rrLk{ h Mkk fnuk Au.
yk Mkk{kt nqtrzk{Lkk hLku {nTytu
khLkk krhkku khk {wk heku Lke kk uk{kt yku
Au. rue [Lke {ktk yLku kwhXk{kt ykkk krhkoLkku
Mkkku rrLk{Lkku h kk Au yLku kuLkk khk uLkk
uuLkk Mkhik{kt ykkkuykk Mk{kwk skE hnu Au.
yk Mkk{kt fkuE [kuMk rrLk{ h
kLke uLke {Mk kUfLke skkkhe Lkne nkukke
ku yktkrhf ykkf Lkerk uLke rfkMkLke sYrhkk {wsk
Mktk heku ze fu Au.
krhkoLke rrLk{ h{kt ykkkuykk Mk{kwk
skke nkukke MkhikLke k kqhk yktkhhkxe
yLkk{kku hkkLke fkuE sYh kzke Lkke.
* krhkoLke rrLk{hLkwt MYk :
krhkoLke rrLk{hLkk ku MYk Au -
(1) Mktkqo krhkoLke rrLk{ h
(2) {kork krhkoLke rrLk{ h
(1) Mktkqo krhkoLke rrLk{ h :
- Mktkqo krhkoLke rrLk{h nuX
rrLk{hLku {wkku {ktk yLku kwhXktLkk krhkku kh
Akuze uk{kt yku Au.
- yk krk{kt uLke Mkhfkh ykk {Mk kUfLkk
nMkkukLku fkuE yfk nkukku Lkke.
- yk krk{kt {Mk kUf nqtrzk{Lkku fkuE
Mkkkkh h nuh fhke Lkke, suLku xfke hkk kuLku
[kuMk kMk fhku kzu.
(2) {kork krhkoLke rrLk{ h :
{kork krhkoLke rrLk{ h nuX
rrLk{ h{kt 4 ke 5 xfk suxku khku ykk xkzku
fhe fk kue Aqx ykkk{kt yku Au. yk {kokLke
yth rrLk{ h x kk{kku nukE kuLku {kork
krhkoLke rrLk{ h Lkerk fnuk Au.
rLkk {kuxk kkLkk ukuyu k nqtrzk{Lkk
hLku {k{kt Mkh hkke, {kork krhkoLke
rrLk{ hLke Lkerk 1974 ke y{{kt {qfe Au.
r{kt swk-swk uku{kt {kork krhkoLkekk
Lkk kuhku yk-yk nku Au. fuxktf ukuyu [kuMk
[Lkk Mkto{kt {kork krhkoLkekk ykLkke Au.
k.k. MkkWe yhurkk yu zkuhLkk Mkto{kt kuLkk [Lkk
{q{kt 7.25 xfk x kk ukLke Lkerk ykkLke Au.
* krhkoLke rrLk{ hLke LkerkLkk Vkk :
uuLke kwkLke yMk{kwk rrLk{ hLkk
VuhVkh khk ykkkuykk qh kk Au.
yktkrhf Wuku rMk fhk Mktk Lkkkfe yLku
hksfkuke Lkerk ze fu Au.
rrLk{ ytfwkuLke sYh kzke Lkke.
yLkk{kku hkkLke sYh hnuke Lkke.
huwt ykoktkLku ruku{kt Mkoke ykkf
Qkkkkku Mkk{u Mkthk {u Au.
yktkhhkxe ukkh {nk{, {wk yLku Mkh kLku Au.
* krhkoLke rrLk{ hLke LkerkLkk kuhVkk :
ktkkkkkLkk rue hkufk kh rkhek yMkh
kzu Au.
rrLk{ h Mkkk kkkku nkukke yktkhhkxe
ukkh{kt yrLkrkkk uu Au.
ykkk-rLkfkMk ukkh kh rkhek yMkh kzu Au.
rue nqtrzk{Lke MkkkuheLku WkusLk ykku Au.
{qzeLke yktkhhkxe nuhVuh rLkMkkn kk Au.
ukkhLke hkku yLkwfq kLkkkLkwt wtxkE
su.
* Vkuhzo nqtrzk{ kh :
rue [Lkkt ku fkhLkkt kh Au
(1) nksh kh (Spot Market)
64
(2) kk kh (Forward Market)
nksh kh su{kt nkshLkk Mkkuk kk Au. nksh
khLkk ko{kLk rrLk{ hLku nksh h (Spot rate
of Exchange) fnuk Au. kk kh su{kt kkLkk
Mkkuk kk Au. kk khLkk ko{kLk rrLk{ hLku
kk h ( Forward rate of Exchange) fnuk Au.
nksh h (spot rate) yLku kk h (Forward
rate) ksh khk khMkh Mktfkuk Au. yuxu fu nksh
rrLk{h yLku kk rrLk{ h [uLkku kVkk
ksh kh ykkrhk nku Au. yk kVkk ksh suxku
nku kku nksh h yLku kk h Mk{kwk k fhu Au.
nksh kh (Spot Market) {kt rue [Lke
hee yLku u[k nksh{kt on the spot kk Au.
u[kfkko yuf fu ku rMk{kt s rue [Lke rzehe
fhu Au yLku kknf khk yuLke f{k [qfu Au.
kk kh (Forward Market) {kt u[kfkko
yLku kknf rue [Lke fkuE yuf f{k {tsqh fhu Au
yLku yk f{ku r{kt fkuE yuf [kuMk Mk{u kknf
rue [Lkku y{wf skku hekLkku yLku u[kfkko
u[kLkku fhkh fhu Au. Mkk{kL heku yk fhkh 3 {rnLkkLke
yuxu fu 90 rMkLke {wkLkku nku Au.
kk khLkk nkhku khk rLkfkMkfkhku yLku
ykkkfkhku ktLku rrLk{hLkk VuhVkhkuLkkt u{ku Mkk{u
hk {uu Au.
kk h nksh hke swku nkuE fu. khku fu,
nksh h 1 zkuh = 60 Y. Au. u kk h 1 zkuh = 65
Y. nku kku zkuh kh e{e{ Au yu{ fnuk. u nksh
h kk hke [ku nku kku zkuh{kt rzMfkWLx Au yu{
fnuk. k.k. nksh h 1 zkuh = 60 Y. yLku kk h
1 zkuh = 55 Y. nku.
kkh h nksh hLkk Mkto{kt s Lke kkku
nku Au.
*****
fh-9 ukkh Lkerk
* ukkhLkerkLkku yko
ru ukkh ykkf rfkMkLku kuMkknLk ykku Au
yLku ykkf rfkMk ru ukkhLku kwr ykku Au. yk{,
ruukkh yLku ykkf rfkMk [u r{kkeo Mktkt Au.
ruukkh khk fkuEk u ykuAk ku [e kwkkLke
Mkw yLku Mkukyku {ue fu Au yLku kkuku Wkk fhue
[esMkwyku yLku Mkukyku rLkk rk khku{kt [k
ku u[e fu Au.
khkLke uuLke kwk Yykkke s k{kt
hne Au. yuxwt s Lkrn, uuLke kwkLke k Mkkk
ke hne Au. uuLke kwkLke k{kt Mkkike {kuxku Vkku
khkLke ukkhkwkLke kLkku Au.
ukkhkwkLke kLkk krhk{u
(1) rue [Lke yLkk{k xe Au.
(2) rue uwt wt Au.
(3) uuLkk Mkhik{kt k WTe Au.
ukkhkwkLke yMk{kwk rLkkhk {kxu yLkuf
Wkkku Wk Au.
(1) ukkhLkerk
(2) rue Mkewt {qzehkufk
(3) rue kuLk
(4) NRI khkeku khVke {ke rzkkuex
(5) rue {
(6) khu{kt fk{ fhkk khke LkkkrhfkuLke
f{keLkku yktkhkn
khku ukkhkwkLke Mk{Mk rLkkhk {kxu
ukkhLkerk yu rue Mkewt {qzehkufk yk ku WkkkuLkku
yk eku Au. fkhfu yL Wkkku ukkhkwkLke k
rLkkhk hkuMkkkkk Lkke.
ukkhLkerk yuxu uLke ykkkku yLku rLkfkMkku
ytkuLke Lkerk. Mkwyku yLku MkukykuLke ykkkku yLku
rLkfkMkkuLku kuMkkrnk fhkLke fu yhkukLke Mkkk huf
Mkkoki{ uLke Mkhfkh kkMku Au. uLkk kkk ykkf
MktktkuLkwt rLk{Lk fhkkt kkt kkktykuLkku Mk{ku
ukkhLkerk{kt kk Au.
ke ku{kt fneyu kku rLkfkMkLkerk yuxu
rLkfkMkLkwt {k, {kwt kkk rkLku rLktrkk fhk {kxu
65
ukkkt kkkt yLku ykkkLkerk yuxu ykkkLkwt {k,
{kwt kkk rkLku rLktrkk fhk {kxu ukkkt kkkt.
* khkLke ykkk-rLkfkMk Lkerk (India's Exim
Policy)
fkuEk uLke yu{ Lkerk yuxu fu ykkk
yLku rLkfkMk ytkuLke Lkerk ykkk kkk rLkfkMk {kxuLkk
rLk{ku yLku rLktkku zu Au. yk Lkerk ru ukkh
Lkerk khefu k ykuk Au.
yu{ Lkerk MkhfkhLke rLkfkMkku Lku kuMkknLk
ykkkLke yLku ykkkkuLku rLktrkk fhkLke fue Lkerk
yLku qnh[Lkk hnuu kuLkku k ykku Au.
ykkk yLku rLkfkMkLku rLkrk rk{kt E sk
Mkhfkhu ykkk yLku rLkfkMk {kxuLkk [kuMk rLk{ku yLku
rLktkku {qfk sYhe Au. khk suk rfMkkk u{kt {qze
Mkw, ykLk xufLkkukuS kkk rfkMksL ykkkkuLke
[wfeLku knkU[e k rLkfkMkkuLke ]r yrLkko Au.
ykkkkuLkk {k{kt rLkfkMkkuLkk u kku rue uwt
e Au. su ykfko Lkke. uLke uuLke kwk{kt
Mk{kwk k yLku uLkk [Lkk kkk {q{kt
Mkhkk k, ykkk yLku rLkfkMk ytkuLke ku
qnh[Lkk y{{kt {qfk yu{ Lkerk sYhe Au.
* khkLke ru ukkh Lkerk 2015-20 (India's
Exim Policy of 2015-20)
fuLe kr yLku Wkuk hk{tke e{ke
rLk{ok Mkekkhk{u 1 yur, 2015Lkk hkus Lke ru
ukkh ytkuLke Exim Lkerk nuh fhe Au. suLkku Mk{kkku
1 yur, 2015 ke 31 {k[o, 2020 MkweLkku Au.
Lke yu{ LkerkLkku {w nukw rLkfkMk xkzkLkk
kuLku hkufkLkku yLku irf {teke yMkh kk{uk k{k{
kukku Lku khkLkku xufku kqhku kkzkLkku Au. yk Lkerk{kt EOU
(Export Oriented units) {kxu rr kuMkknLkku nuh
fhkk Au. yk Lkerk{kt ru ukkh Mkh kLkkk yLku
rLkfkMk Mkkku Mktfku ELkMxf[h Lkk MkwkhkLku {n
ykkwt Au.
yk Lke ru ukkh Lkerk{kt Mkwyku yLku
MkukykuLkwt rLkfkMk khkLke Mkkku-Mkkku hkuskkh Mk]sLk
fhkLkwt yLku zkkLkLkk {uf ELk ELzk, rzrsx
ELzk yLku MfeMk ELzk rLkLku kLk{kt hkkk
u{kt {q]r Lku Lke krk kLk fhkLke YkhukLke
[[ko fhk{kt yke Au.
khkLkwt rLkfkMk yLku Mkuk yktkhhkxe Mkh Wkh
rkMkeo kheufu kk. ykk {kxu kwkk yLku {kktz kkk
Shku rzVux (Zero defact) kk Wkkku Wkh kLk furLk
fhk{kt ykwt Au. yuxu fu kktz ELzk Lku kwkk
yLku {kktzLkwt Mk{kLkkkeo kLkkk{kt ykwt Au.
* ru ukkh LkerkLke {w rukkkyku :
Lke ru ukkh LkerkLke {w rukkkyku Lke[u
{wsk Au.
- ko-2020 Mkwe Mkw yLku Mkuk rLkfkMkLkwt 900
yks zkuhLkwt hkk{kt ykwt Au.
r rLkfkMk{kt khkLke kkekhe nkLke 2 xfk
ke kheLku 3.5 xfk Mkwe skLkwt rLkkorhk fhk{kt
ykwt Au.
khkLkk rLkfkMkLke ]r {kxu ku Lke Mfe{Lke
Yykk fhk{kt yke Au.
(1) khkke Mkw rLkfkMk Mfe{ (Merchandise
Exports from India Scheme - MEIS)
(2) khkke Mkuk rLkfkMk Mfe{ (Service Exports
from India Scheme - SEIS)
Mkw rLkfkMkLku kuMkknLk ykkkke knuktLke
kkt[ kusLkkykuLkwt r MEIS {kt fhe uk{kt ykwt Au.
yk kkt[ kusLkkyku Lke[u {wsk Au.
(1) VkuMk kuzTfx Mfe{
(2) {kfuox fz VkuMk kuzx Mfe{
(3) VkuMk {kfuox Mfe{
(4) yukef[h ELkMxf[h ELMkurx Mfe{
(5) ruk f]rk kk{e Wkuk kusLkk
- knuktLke Mko Vku{ ELzk Mfe{Lke skyu SEIS
Mfe{ y{{kt {qfkE Au.
- MEIS Lkku Wu ruk khkuLku ruk MkwykuLkwt
rLkfkMk fhkLkwt Au, khu SEIS Lkku Wu yrMkqr[k
MkukykuLkwt rLkfkMk khkLkwt Au. yk kusLkkyku nuX hsq
fhk{kt ykke fkuEk rMk (kkke kk) {kxu fkuE
hk {qfk{kt yke Lkke.
66
- MEIS yLku SEIS nuX hsq fhk{kt ykke
zTqxe urzx rMk yLku ELk rMk Lke yus{kt
ykkk fhk{kt ykke Mkwyku Mktkqo heku nMkktkh
ku Au.
- MEIS nuX ELkk{ ykkk {kxu ukuLku k
Mk{qnku{kt uek fhk{kt ykk Au. ykLke nuX
ELkk{Lke hku 2% ke ELku 5% fhk{kt yke Au su
knukt 2% ke 7% Mkwe nke.
- SEIS nuX kMktke kk{u MkukykuLku 3% ke 5%
Lke hu kwhMf]k fhk{kt yku. su knukt 5% ke 10%
Mkwe nke.
- Vk khk Mkk Mkuk kkkykuLku s k {e
fu.
- Lke ru ukkh Lkerk{kt ukkhLku MkwrksLkf
kLkkk yLku fkhkukkh fhk {kxu w Mkhkk
MkwrLkrk fhk kh w kh ykkk{kt ykku Au.
- Lke ruukkh Lkerk (FTP) Lkku yuf {w Wu
MkknLkk Mkkkku rMk 24 fkf fkks hrnk fk{fks
suwt MkhnkLke kkwt hkLkwt Au.
- ELkMxf[h kuku yLku hkuskkh Mk]sLk{kt LkkLkk
yLku {{ fLkk WkukkuLke rukkkLku kLk{kt hkkk
MSME fMxh 108Lke yku fhk{kt yke Au,
suke rLkfkMkLku Lke krk kLk fhe fk.
- Lke ukkh Lkerk 2015-2020 nuX r{kt
{wk ukkh fhkh (FTA) fhk{kt nkE uw-yurzLk
kuzx Wkh VkuMk hkk{kt yku.
- xktsufLk f{kLku ykuAe fhk {kxu 21 rkkkuLku
Lkkur{Lkux fhk{kt ykkt Au, su rLkfkMk Mktkte rkLku
Mkh kLkku.
- hkkuLku rLkfkMkLke hLkerk kLkkk{kt fuL
Mkhfkh khVke { ykkk{kt yku. yk Wkhktk yuf
fkWLMk Vkuh xuz {kuLk yuLz zukuk{uLx k
kLkkk{kt yku, su{kt hkkuLke kkekhe hnuu.
- ru ukkh LkerkLke h koLke Mk{ekkLke skyu
nu yZe ko{kt Mk{ekk fhk{kt yku.
- ykkk {qktfLk Mkk (Import appraisal
Mechansim) Lke ykhkLke Yykk fhk{kt yke Au
suLku kr {tkk khk uf rk{kne (k {kMk) kh
Mk{ekk fhu.
- E fku{Mko (e-commerce) nuX rk ftMkkELk{Ux
25,000 YrkkLkk rLkfkMk kh ru ukkh LkerkLkk k
{u.
- Mkthk, Vk{ko yLku kkoh yLkwfq kuzx
rLkfkMkfkhku Lku fh hknk kLk fhk{kt yku.
- Mkthk, MkiL tzkh, yuhkuMkuMk yLku kh{kw
Qoke Mktkrk Mkwyku {kxu rLkfkMkLke {kok 18
{rnLkkke khe 24 {rnLkk fhkE Au.
* kkirf Mktkk yrfkh
- rLke knw{we ukkh Mkk{kt kkirf Mktkrk
(Mktkk) Lkk yrfkh (Intellectural Property Rights) Lkku
Mk{ku Mkkik{ 1986-94 hr{kLk kue r ukkh
MktkXLk (WTO) Lke WYu {tkk{kt kku nkku.
- knwue ukkhe {tkkLkwt ykX{wt yLku ytrk{
kwo (hkWLz), su WYu kwo (WYu hkWLz) khefu
ykuk Au. su WYu Lkk kkxLkkh kuLxk zu yuMxux
(Punta Del Estate) {kt kuwt nkwt.
- WYu {tkk k {w {wkyku kh furLk nke,
ku {wkyku yk {ku nkk
(1) f]rk rkf [esMkwykuLkku ukkh (Trade in
Agricultural Commodities)
(2) {qzehkufkLku kkk kkktyku Mkkku Mktfkuku
ukkh (Trade Related Investment Measures - TRIMS)
(3) kkirf MktkrkLkkt yrfkhku Mkkku Mktfkuk ukkh
(Trade Related Intelectual Property Rights - TRIPS)
- yk{, kkirf MktkrkLkkt yrfkhku ytkuLkk fhkh Lku
xuz rhuxuz ykMkuxMk ykuV ELxufwy kukxeo
hkExTMk (Trade Related Intellectual Property Rights-
TRIPS) xqtf{kt xeMk (TRIPS) fnuk{kt yku Au.
xeMk (TRIPS) Lkk fhkh {wsk rukkh MktkXLk
(WTO) Lkk k{k{ Mk uku kkirf MktkrkLkwt hk fhk
ktku Au.
67
 yk fhkh{kt rr fkhLke kkirf MktkrkLkku
Mk{ku kk Au su{fu-
(1) kuxLx (2) fkukehkEx (3) xuz{kfo (4) rzkELk (5)
Akuz (6) rkkh kuhu
yk kkirf MktkrkLkku n Mkwhrkk hkkLkwt yLku
MkukLke su{ yktkhhkxe yLku hkxe ukkE hkkLkwt
k yk fhkh{kt Mefkhk{kt ykwt Au.
(1) kuxLx : su xufLkkukursf MktkuLk fhLkkh ftkLkeLku
kh{kt u[kLkku yufkrfkh ykku Au.
(2) xuz{kfo : su ftkLkeLkk ykk kukLkk rr Lkk{
fu kefLkku kko Au.
(3) fkukehkEx : suLku fk{f yLku MksoLkk{f
Mktkrkykuu Mkkku rLkMkk Au.
xeMk (TRIPS) MefkhLkkh Mk ukuyu kkirf
MktkrkLkk hk {kxu fkk zk kzu Au yLku fkkLkku
y{ fhk {kxu Lkktk ku{ s nexektk{kt
ukkEyku fhe kzu Au. fu suke fkuEk rue ykk
ue ftkLke, MktMkk fu kLkk kkirf yrfkh kh khu
khkk {khu khu ku khk Lk {ktke yLku {ue fu.
u fkuE Mk u kkirf MktkrkLkk yrfkhLkk
hk {kxu kqhke Mkk yLku ukkEyku Lk fhu kku yL
Mk uku r ukkh MktkXLk (WTO) {kt yuLkk r
Vrhk fhe fu Au yLku r ukkh MktkXLk fMkqhkh Mk
u r kkkt E fu Au.
r ukkh MktkXLku (WTO) kkirf MktkrkLkk
yrfkhkuLkk Mkt[kLk {kxu yuf {nkqo Mkr{rk kLkke
Au su kkirf MktkrkLkk yrfkhku Mkkku Mktfkue ukkh
krhk (Council for Trade Related aspects of
Intellectural Property Rights) khefu ykuk Au.
* khku fhue kkirf Mktkrk yrfkhLkk MkthkLke
Mkk :
khku ukkh Mktkt kkirf Mktkrk yrfkh{kt
kuxLx yLku fkukehkEx MkthkLke Mkk fhe Au. yk
Mkto{kt y{urhfk yLku qhkuke MktLkk ukuyu r ukkh
MktkXLk (WTO) Lkk kfhkh kkkx kuLk (Dispute
Settlement Body - DSB) {kt khkLke r Vrhk
LkkUke fu khku kkukkLkk kuxLx yux{kt ku krhkoLk
fko Lkke.
yk Mktkt{kt kkukkLke [Lkkkk kqhe fhk {kxu
khk Mkhfkhu MktMk{kt kuxLx (Mkwkhku) Mkwk fkuo. suLku
{k[o, 1999 {kt MktMkLke Mef]rk {e. ykLkk kAe keu
Mkwkhku {u, 2002{kt yu keu Mkwkhku 27 rzMkuBkh,
2004Lkk hkus fhk{kt ykku.
27 rzMkuBkh, 2004Lkk hkus khk Mkhfkhu xnwf{
khk 1970Lkk ELzLk kuxLx yux{kt Mkwkhk khk fko
Au. yuLkku nukw ELzLk kuxLx yuxLku r ukkh MktMkkLkk
Mk uku [u kuk xeMk fhkhLku yLkwYk fhkLkku Au.
1 Lwykhe, 2005 ke kuMkuMk kuxLx kk Lkkkq
fheLku kuzTfx kuxLx kk y{{kt {qfk{kt yke Au.
ykkWLke kuMkuMk kuxLx kk{kt Ehknf fhkkt
WkkukkykuLkk fkLku w {nkk ykkk{kt yke
nke. 1.1.2005 ke y{{kt ykke kuzx kuxLx kk
nuX khkLke ftkLkeyku kuxLx khk Mkwhrkk ykLk
MkwykuLkwt WkkLk yLku u[k fhe fu Lkrn.
fBkMkhe kEMkLMkk kk h fhk{kt yke
Au. ykkW khk{kt kuxLx yrfkhkuLkwt rLktk fhke Mkkk
kuxLx hkke ftkLke rMkkLke yL ftkLkeykuLku,
kuffk Lku yLkwkeLku, kkukkLku ku kku yu hkkuyu
kuxLxwk kukLkwt WkkLk yLku u[k fhkLkku khkLkku
ykke fke nke. nu yuwt fhe fku Lkrn.
yk{, kuxLx (Mkwkhku) yux, 2005Lkk kkMk kk
kh nu Mkw kuxLx kk (kuzx kuxLx kk) y{{kt
{qfk{kt yke Au.
kt Mkwe fkukehkEx yLku Mktktrk yrfkhkuLkku
Mkk Au, khkLkku 1919{kt ykLkkk{kt yku
fkukehkEx yux khkLkk rnkkuLke Mkk{ke fhu Au yLku
xeMk (TRIPS) Lke sYrhkkkuLku k kqhku fhu Au.
xuz{kfo kuk{kt ykkku Trade and
Merchandise Act, 1958 yktkhhkxe fkkLkk
yLkwYk Au. rzMkuBkh, 1999{kt kkMk fhu hzk khk nu
Mkuk {kfo kLk fhkLke k Mkk fhk{kt yke Au.
* Mktwk MkknMkku (Joint Ventures) :
68
 Mkk{krsf, ykkf yLku kkk sYrhkk
{wsk tkfe MkkLkk swkt-swkt MYkku rfkMk kkBk
Au. ku{kt Lke[uLkk [kh MYkku Mk{ke fk.
(1) kLkke MkknMk
(2) nuh MkknMk
(3) Mknfkhe MkknMk
(4) Mktwk MkknMk
(1) kLkke MkknMk :
- kLkke MkknMkLkkt k kuxk MYkku Au
(y) kkk {krfeLke kuZe
(k) kkekhe kuZe
(f) Mktwk {qze ftkLke
(y) kkk {krfeLke kuZe :
kkk {krfeLke kuZe{kt fkuE yuf k
tkLkwt Mkt[kLk fhu Au. tk{kt kkukkLke {qze hkufu Au.
tk{ktke k kkku LkVku {krfLku s {u Au yLku
LkwfMkkLkLke skkkhe k kuLke s hnu Au. yk{, kLkke
{krfeLke kuZe{kt fkuE yuf k tk ytku Mkkuo[ Mkkk
hku Au yLku sYhe kk rLkoku u Au.
(k) kkekhe kuZe :
kkk {krfeLke kuZeLke {qze yLku Mkt[kLk
kLke {kokykuyu kkekhe MYkLku sL{ ykku Au.
kkekhe fkk {wsk, kkekhe yu yue
kyku [uLkku Mktkt Au fu suyku kk khk ykk kk
ke ku{Lkk{ktLke fkuEk k khk [kkkk tkLkku
LkVku nU[k Mkt{k kk nku.
yk{, fhkh fhkLku kf nku kue ku fu khu
kyku LkVku f{kkLkk ykke fkuMkhLkku tku fhu
khu yke Mkk kkekhe fnuk.
su kyku kkekhe{kt uzkE nku kuyku
kkk heku kkekh (Partner) fnuk yLku yke
kyku khk Mktwk heku [kkkk tkLku kkekhe
kuZe (Parntership Firm) fnuk.
(f) Mktwk {qze ftkLke :
Mktwk rnMMkkke ftkLke (Joint stock
Company) yu kykuLkku Mk{qn Au, suLkku nukw fkuEf
fhLkku tku fhe LkVku f{kkLkku Au. ykikurkf ktrkLkk
krhk{ke {kuxk kku tku fhk {kxu kkk kuZe yu
kkekhe kuZeLke {kokykuLku yLkwkeLku ftkLke MYk
yMk{kt ykwt Au.
ftkLkeLke {qzeLku uh{qze (Share Capital)
fnuk Au, suLku Vuhke fhe fk kuk LkkLkk LkkLkk
MYk{kt rkrsk fhk{kt yku Au. ykk huf
rkrsk yuf{Lku uh (Share) fnuk Au.
ftkLke kkukkLke {qze We fhk fkk {kuLke
sYrhkk {wsk rkk5Lkkk knkh kkzeLku kufkuLku kuLkk
uh hek yk{tk ykku Au. su kufku ftkLkeLkk uh
heu Au, ku ftkLkeLkk Mk yuxu fu uhnkuzh (Share
holder) fnuk Au.
ftkLkeLku kkukkLkwt yk yMk fkk khk {u
Au. ftkLkeLke MkkkLkk, ftkLkeLkwt Mkt[kLk yLku ftkLkeLkku ytk
k fkk {ku s kk Au. ftkLkeLkku nex Mkt[kf
{tz (kkuzo ykuV rzhufxMko) khk fhk{kt yku Au, suLke
rLk{qtf uhnkuzh khk kke nku Au. yk kkuzoLkk Mkku
Mk{k ftkLkeLkwt Mkt[kLk fkk {wsk fhu Au.
(2) nuh MkknMk :
rLkk kk kk s uku{kt fuxktf ukkh
yLku WkukLkk kuku Mkhfkh uu Au. kMkfheLku kt {kuxk
{qzehkufkLke sYrhkk nku yLku kufkukkuke Mkukyku kqhe
kkzkLke nku kt nuh MkknMk uu Au.
ke ku{kt fneyu kku su ykikurkf yuf{Lke
{krfe Mkhfkh (fuL Mkhfkh ykk hk Mkhfkh)Lke
nku, kuLku nuh kukLkwt yuf{ fnuk{kt yku Au.
(3) Mknfkhe MkknMk :
kLkke {krfe, kkekhe kuZe fu Mktwk {qze
ftkLke yu Mkk{kt kknfku yLku ku{kt fk{ fhkk
fk{khkuLkwt rnk skkwt Lkke. yk k{e qh fhk Mk{kLk
nukwyku {kxu MuAkyu ykuAk{kt ykuAe yrkkh kyku
Mkkku {eLku tkfe Mkk Qe fhu ku Mknfkhe MkknMk fu
Mknfkhe {tzeyku fnuk Au. k.k. kwshkk{kt y{q
zuhe, Mkkkh zuhe kuhu q WkkLk {tzeyku Mknfkhe
{tzeyku Au su qLkk LkkLkk WkkfkuLku ku k ykke
q {uu Au yLku kknfku Lku kske ku Mkkt q kqhwt kkzu
Au.
69
(4) Mktwk MkknMk :
kLkke MkknMk yu nuh MkknMk ktLkuLkk k
{u yLku kuhk ykuAk kk yu {kxu Mktwk MkknMkLkku
k [rk kLku Au.
Mktwfk MkknMk yuxu kLkke MkknMk ku{ s nuh
MkknMkLke Mktwk kkekhe. ke ku{kt fneyu kku su
ykikurkf yuf{ku kh Mkhfkh kkk kLkke kykuLke
Mktwk {krfe nku ku Mktwk MkknMk fnuk Au.
Mktwk MkknMk{kt MkhfkhLkku rnMMkku {kuxku nku Au.
ykk MkknMk{kt [uh{uLkLke rLk{qtf Mkhfkh khk fhk{kt
yku Au. {uLkusk zkhufxh (M.D.) kLkke Wkuk{ktke
uk{kt yku Au. kkuzo ykuV zkhuxMko w {kkt
Mkhfkh khk rLkwk Mkku nku Au.
Mktwk MkknMkLkk kku :
(i) Mktwk MkknMkLke MkkkLkkLku fkhu MkkLkkuLke
krkekk u Au.
(ii) tkyku{kt fhk{kt ykke kuhherkyku ytfw{kt
hnu Au.
(iii) Ehkkne yLku ykkf MkkkLkk furLfhLku
yxfkk{kt { kk Au.
(iv) WkukkuLkku rfkMk zke kLku Au.
(v) WkukkuLkwt rkLksYhe hkxefh xke fk Au.
* knwhkxe yuf{ku (Multinational Corporations)
knwhkxe yuf{ku (Multinational Corporations)
yuxu yuf fhkkt w hkxku{kt suLke fk{keheLkku rMkkh
kku nku kue ftkLkeyku. ke ku{kt fneyu kku khu
yuf u{kt Mkkkue ftkLke yL uku{kt kkukkLke kk
kuu khu knwhkxe ftkLke kLku Au. yke ftkLke
ru{kt su kk kuu Au kuLkwt Mkt[kLk {w ykurVMkuke
fhk{kt yku Au. Akkt kuLkk kh knw{ke fkkq rkk]uLke
{w ftkLkeLkku s hnu Au.
knwhkxe ftkLkeyku yktkhhkxe { rksLk
kkk {qzefhLkk yktkhhkxe yusLxku Au. knwhkxe
ftkLkeLke rfMkkk ukuLkk ykoktk Wkh k yLku khkuk
yu{ ku fkhLke yMkhku uk {uu Au.
(1) k yMkhkuke ru{kt ykke {qze,
rzrzLzLke kkk hkuxeLke [wfe, xufrLkf VeLke
[wfe, ksLke [wfe kuhu kkkkkuLkku Mk{ku kk
Au.
(2) khkuk yMkhku{kt ykkk, rLkfkMk, WkkLk,
hkuskkhe ku{s ykkk yuSfh Wkh kke yMkhkuLkku
Mk{ku kk Au.
knwhkxe ftkLkeyku kkt[ MYkLke uk {u Au.
(1) MktMkkLkke ftkLkeyku
(2) Mkuk ftkLkeyku
(3) kikh {k Wkk fhke ftkLkeyku
(4) nuh MkukykuLke ftkLkeyku
(5) MkkLk ykkrhk ftkLkeyku
* knwhkxe ftkLkeykuLkk rfkMk{kt rue {qze yLku
xufLkkukuSLke qr{fk :
knwhkxe ftkLkeyku ruku{kt krhkusLkkykuLke
Yykk fhkkt knukt k {wkykuLku kLk{kt u Au, su{fu
(i) ykkf u{ku (ii) hksfe u{ku (iii) Vuhk
rrLk{Lkku hLkk u{ (iv) rue hkufkkuLke
krhkusLkkLke ykfku kh fh.
khu knwhkxe ftkLkeykuLke yuf kki ftkLke
yuf u{kt {kLke fu MkukLke Vuhke ke uLke kki
ftkLkeykuLkk {k fu MkukLke f{k{kt VuhVkh kk kuLku
f{k{kt Vuhke fnuk Au. f{kLke Vuhke krk
khk knwhkxe ftkLkeykuLku fhuhkLkku k {u Au.
khk{kt 1950 ke 1990 Mkwe{kt {kk uLkk
Wkukku khk swk-swk kukkuLkk rfkMk {kxu nuhkuku yLku
kLkkekuku khk kMkku fhk{kt ykukt, khtkw ku{Lkwt
ykurkk krhk{ k kE Lk nkukwt. fkhfu {kork
{qzeLku krhk{u {kuxkkkLkk kukku{kt ykwrLkf WkkLk
krkLkku Wkkuk kE fkku Lk nkukku. ykLku krhk{u
ykOkk{kt fLke fhfMkhLkk kku k kk Lkrn,
kwkhktk {kk ku fu [kh ftkLkeykuLke kh{kt Ehkkne
uk {ke nke. WkkLkLkk MkkLkkuLkku wo kkku nkku
kkk MkwLke [e f{kku uk{kt ykke nke. ykke
1991{kt khk Mkhfkhu ykkf MkwkhkykuLkk fko{
ytkkok Lke fwO fu rue ftkLkeykuu uLkk Wkuukku{kt
{qzehkufk fhk {kxu {tsqhe ykkk{kt yku.
70
 khk{kt 1991 ke 2016 Mkwe{kt swk-swk
{nLkk {kkkk kukku, kUfk kuk, e{ku,
Mktuknkh kuhu yLkufr Wkukku{kt knwhkxe
ftkLkeyku yu ku{Lke {qzeLkwt hkufk fwO Au. su{Lkk khk
kufkuLku Mkw MkkzLke , {kuskuLke yLkufr Mkwyku
k kE fe Au.
knwhkxe ftkLkeykuLke ko{kLk Mktk kk
40,000 Au yLku yk ftkLkeyku rh{kt kk
2,50,000 Mknk ftkLkeyku (Overseas affiliates) Lkk
{k{ke fk{ fhu Au.
rLke Mkkike {kuxe 100 ykoMkkyku (100
Largest Economics) {kt 51 knwhkxe ftkLkeyku Au yLku
Vfk 49 u Au. knwhkxe ftkLkeykuLkk WkkLk xufLkef
heku Wk{ nku Au yLku yk{Lke kwze (good Will)
r{kt Vukue nku Au. yk {kxu ftkLkeyku su k
Mkwyku kLkku Au kuLku Mkhkkke fkuEk u{kt u[e fu
Au.
* knwhkxe ftkLkeykuLkk rfkMkLkk fkhku :
knwhkxe ftkLkeykuLkk rfkMkLkk fkhku Lke[u
{wsk Au
(1) kh Mke{kykuLkku rMkkh (Expansion of Market
Territory)
(2) {kfuoxkLkk kuk{kt uckk (Superiorities of
Marketing)
(3) Lkkkfe uckk (Financial Superiorities)
(4) xufLkkukuSLke uckk (Technological
Superiorities)
(5) Lkk WkkkuLkku rfkMk (Product Innovations)
* knwhkxe ftkLkeyku - khke Mkto{kt :
khke Wkukku{kt knwhkxe ftkLkeykuLke
kkekheLkku yuf {w Yk rue Mknfkh (Foreign
Collaboration) Au. yk Wu {kxu khke
WkukkrkykuLke Mkkku MknfkhLkk fhkh fhk{kt yku Au,
su{kt xufLkkukuSLkk ykkkLke Mkk nku Au. fuxef
k rue kktzLkk Lkk{Lkku Wkkuk fhkLke khkLkke
ykkk{kt yku Au.
khke ftkLkeykuLke Mkkku rue ftkLkeykuLkk
MknfkhLkwt {k fuxwt e hkwt Au, kuLkku yksu Vk yk
kke kke fk Au fu ykke kAe {kuxk yLku {{
ykikurkf kwk{kt fuxk Lkk Wkuk Mkkrkk fhk{kt
ykk ku{ktke kk kk{kt fkuELku fkuE fkhu rue
{qzeLkku Mknfkh nksh hkku Au. kkAkt fuxktf kkuo{kt kku
Mkhfkhe Lkerk w Wkh kLkkkkt rue {qze yLku
xufLkkukuSLkk MknfkhLkku u kqh s yke kku Au.
* knwhkxe ftkLkeykuLkwt {n :
knwhkxe ftkLke yuf yuwt tkfe MkknMk Au fu ku
fu khu uku{kt Wkkef yMfk{kku kh ytfw hku Au.
knwhkxe ftkLke Mkk{kL heku kkukkLkk ytfw Lke[uLke kuxk
kkyku{kt yuf s fkhLke tkfe qnh[LkkykuLkku
y{ fhke nku Au.
knwhkxe ftkLkeykuLkk f, kikkurf kk,
]rkykuLkwt ir, MkkLkku khLkku ytfw yLku rLkrk
uku rMk fhkLke kLku eu yktkhhkxe kuk{kt
ku{u yrk{ MkkLk k fhe ewt Au. ykLku eu ku{Lke
yMkhku {kk ykkf kuk kqhke {kork Lk hnukkt hksfe
yLku Mkk{krsf kukku Mkwe Mkhe Au.
knwhkxe ftkLkeykuyu k rue hkufk
(FDI) Lkk kuk{kt ku {kuxku Vkku ykku Au. ku{Lkwt
fkokuk {kk {qzehkufk kqhkwt {kork hkwt Lkke.
Mkt[kfe kkLk, {krnkeLkku kwhXku, xufLkkukuSLkwt
nMkktkh, {kfuoxk Mkukyku yLku kke{ kk{uk {Lke
kr knwhkxe ftkLkeykuLkk yMkLku eu kLkt
Au.
knwhkxe ftkLke yL rLkkukku Mkkku {qze k kqhe
kkzu Au khu ku uLke yktkrhf MkkLkkuLke ktkeLke Mk{Mk
kuxk {k{kt xkzu Au. xufLkef kkLk yLku kke{
kk{uk {Lkk kwhXk khk ku rfkMkLkk {kkoLkk yL
yhkuku k qh fhu Au. uLke yL kuZeyku {kxu ku Lkwt
kLke kfku kqhe kkzu Au.
knwhkxe ftkLkeykuyu Yykk{kt k Wkuk
yLku nuh WkkurkkkLke MkukykuLkkt kukku{kt u fkuo
yLku { : ykikurkf WkkLkLkk kukku, W[ fkhLkwt
xufLkef fki hkkkt kukku{kt w Mkr kLke Au.
rfMkkk uku{kt WkkLk yLku rkh {kxu sYhe {qze,
xufLkkukuS, Mkt[kfe fki yLku yL Mkukyku yuf
71
Mkkku kufusLkk MYk{kt kqhe kkzk{kt knwhkxe
ftkLkeykuLkku Vkku ku {nLkku kk Au.
* knwhkxe ftkLke ytkuLke kr Lkerk :
u knwhkxe ftkLkeyku uLke ykkf yLku
Mkk{krsf krhMkrk Mkkku Mkw{u Mkkk yLku w {k{kt
{qzeLke k[kku fhe, w {Lku kke{ ykke hkuskkh kqhe
kkzk kikh nku yLku Mk{ksLkk Mkk{kL koLke khkLke
Mkw WkLLk fhe Lke[u ku kqhe kkzk kikh nku kkk
rLkfkMk khku rfMkkke nku kku knwhkxe ftkLkeyku
(MNCS) Lku rfMkkk ukuyu ykfkh ykkke Lkerk ze
rfkMk {kxu kkf Au.
u uLku rue {qze fu xufLkkukuSLkwt ke u Wkh
ytkLk Lkk nku, ftkLke khk kLkke Mkwyku uLke
Mkk{kL Lke sYrhkk MktkkukkLku ku rLkf ukuLke
Lke ykk yk uLkk {kork LkkLkkuLke sYhe Mkw s
kLkkke nku, yke Mkw rfkMk {kxu yrLkko Lkk nku,
yLku ruLke kuLk E u{kt kuLkwt WkkLk fhwt yLku
Vkkfkhf nku kku yke ftkLkeyku ytku huf uu kkukkLkk
Mktukku {ku rLktk {qfke Lkerk ze sYhe Au.
yk{, knwhkxe ftkLkeyku kkMku ykwrLkf
xufLkkukuS yLku Mkt[kLkLkwt keXk nku Au. ykke, uLke
kuZeykuLku y{wf Mk{kkk hr{kLk ku Lkkktfe yLku
hksfkuke kkkt khk hknkku ykkk{kt yku kku
knwhkxe ftkLkeyku Mkk{u xfkLke ku{Lke k rfMkke
fk Au.
* yu{ kUf (Exim Bank) :
khk Mkhfkh khk khke rLkfkMk - ykkk kUf
yrrLk{ - 1981 nuX yu{ kUf (Exim Bank) Lke
MkkkLkk fhk{kt yke nke. E.Mk. 1982{kt yk kUfu
kkukkLkwt fk{fks Y fhe ewt nkwt. rLke yL rLkfkMk
yusLMkeykuLke su{ yu{ kUfu k yuf eko rLkfkMk
yusLMkeLkk Yku Lkkkfe Mknk kLk fhwt Y fwO.
yu{ kUf kkukkLke Mk{] khtkhk Lku ykk
khkk ko{kLk{kt kkukkLkk rr WkkLkku yLku Mkukyku
khk {kuxk Wkukku kkk w yLku {{ Wkukku {kxu kkuk
yuLsLkLkk Yku fk{ fhe hkku Au. yu{ kUfLke
Mkukyku{kt xufLkkukuS ykkk, rLkfkMk kf WkkLkkuLkku
rfkMk, rLkfkMk WkkLk, rLkfkMk {kfuoxk, e-rk{uLx
kkuMx rk{uLx yLku ruku{kt hkufk {kxu Mknk kuhu
MkukykuLkku Mk{ku kk Au.
yu{ kUf zkke kkkk rke krh~{kt
yuf Wuhf Lkk Yku fk{ fhkkt khkLkk yktkhhkxe
ukkh yu hkufkLkk MktoLk{kt {nLke qr{fk su
Au. Mkkku-Mkkku kkukkLke LkkuL{uke yLku qheo fko
MktMf]rkLkk khk khk {kxu Wk MktkLkkyku yLku
yMkhkuLkku k WXkkk kkukkLkk uLku Mkkkof fhu Au.
khke rLkfkMk ykkk kUf uLke eko rLkfkMk
rk MktMkk Au. yue MktMkk su khkLkk ykkf rfkMkLke
Mkkku rue ukkh yLku hkufkLkwt yufefh fhe uLkk
rfkMk{kt Vkku ykku Au. kUfLkwt {kkooLk fhk {kxu
rLkktkkuLkwt yuf kkuzo Au, su{kt rhc Lkerk rLk{kokk,
rLkktk kUfh yLku yktkhhkxe ukkh kkk WkukkuLkk
{kuxk Lkk{, rLkfkMk-ykkk fu kuLkk rkkkuk kukke
uzkukt kuVuLkMkLkku Mk{ku kk Au.
ko{kLk{kt yk kkuzo khk Mkhfkh khk rLk{qtf
kk{ukt 13rLkuofku ke {eLku kLkkk{kt ykwt Au, su{kt
yk yLku kt rLkuof (yu{.ze.) k Mkk{u Au.
yk{kt khk MkhfkhLkk 5 W[ kkrfkhe, yLkwMkqr[k
krf kUfkuLkk 3 rLkuof yLku 4 Wkuk ukkh
rLkktkku Mkk{u Au. ykLkk rMkk khke rho kUf
(RBI), khke ykikurkf rfkMk kUf (IDBI) yLku
ECGC rr{xuz khk Lkkur{Lkux 3 rLkuof k {nLke
qr{fk su Au.
yu{ kUfLkk yk yLku kt rLkuof Lke[u
{wsk Au.
{ ykLkwt Lkk{ Mk{kkku
1 e ykh.Mke. kn 1982-85
2 e fk kuLkhS 1985-1993
3 Mk]e ksoLke fe 1993-1996
4 e kE.ke. uMkkE 1997-2001
5 e xe.Mke.Ufx Mkwk{{ 2001-2009
72
6 e{ke hLkek fkuh 2009-2010 - yk kukLkk kk u kkukkLkk rkke {k{kyku{kt
7 e xe.Mke.yu. htkLkkkLk 2010-2013 khMkh ktrkkqo kk[ek khk Wfu kkLkku kMk
fhu.
8 e yLkwhkk siLk 2013-2014
* rLkfkMkke yuf{ku yLku rLkfkMk rk kukLke
9 e wuL {kkwh 2014 yks Mkwe kusLkkyku (Export Oriented Units and Export
Processing Zone Schemes) :
Mkwe ksoLke feLkwt Lkk{ khk{kt fkuE Lkkkfe * rLkfkMk rk kuk (Export Processing Zones):
MktMkkLkk Lkuk] fhkke k{ {rnkyku{kt kk{kt khk yurkLkku k{ u Au. su{kt rLkfkMk
yku Au. MktoLk{kt rLkfkMk rk kuk {nLkku Mefkh fhe yLku
khkLkk [khu {nkLkkhku yLku rLkk fuxktf ftzk{kt yurkLkwt k{ rLkfkMk rk kuk Mkkrkk fwo
{w nuhku{kt kUfLke kkyku Au. kUf kkukkLke yk nkwt. khk{kt ykk 8 rLkfkMk rk kuk (EPZ) ykuk
kkyku khk Wkukku yLku w-{{ WkukkuLkk Au. ku{kt kwshkk ftzk, yurk{kt Mkki k{ Au. yk
fkhkukkhLku khk{kt { fhu Au. Wkhktk MkkLkkfw {wtkE, Vkxk-kr{ ktkk, LkkuEzk
* khk{kt rue nqtrzk{ tzku (Foreign Wkh u, fku[e-fhu, [ukkE-kr{Lkkzw yu
Exchange Reserves India) : rkkkLk{ - yktu Au.
khkLkk fw rue nqtrzk{Lkk [kh {nkqo * ruk ykkf kuk (Special Economic Zones) :
xfu Au. fuL Mkhfkhu ykX khtkhkkk rLkfkMk rk kukLku
- khke rho kUfLkwt rue nqtrzk{ tzku (Export Processing Zones - EPZs) 1 yur, 2000Lkk
- RBI Lkku Mkwo tzkh, MkhfkhLke SDR hkr hkuske ruk ykkf kuk (Special Economic Zones -
- IMF Lke kkMku s{k ykhrkk tzku (RTP) SEZs) {kt Ykktkrhk fko Au. yk Wkhktk kLkke kuk /
* kwshk rMkktk (Guajral Doctrine) Mktwk kuk / hk Mkhfkhku kuhuLkk khk 45 Lkk ruk
1997Lke Mkk{kt kzkue hkxkuke Mktkt MkwkhkLkk ykkf kuk (SEZs) Lke MkkkLkkLku Mkhfkhu {tswhe ykke Au.
Mkto{kt fkeLk ru{tke ykE.fu. kwshku hkqh kwshkk - kkurkk, {wtk, nus, Mkqhk
kMk fko ykLku s kwshk rMkktk fnuk Au. ktrzk {nkhkx - Lke {wtkE, fkuk
sknhk LknuYLkk kt[e rMkktk kAe yk kkr{Lkkzw - LkkLkkwLkuhe, {rnLk rMkxe,
kwshkk rMkktk Mkkike w kk Au. kwshk yukkuh, rMkhekuhuBkqh
rMkktkLkk Lke[u {wskLkk kkt[ Mkqk Au. kr{ ktkk - fwke, Mkkux uf, fkufkkk
- khk kkukkLkk kkzkue hkxkuLke Mkkku MkkLkk ykurhMMkk - kkhkek, kkukkkwh
yLku rkMkkqo nkh fhu. Wkh u - kune, fkLkkwh, {whkkkkk,
- rk yurkLke fkuEk u yL uLke r Lkkuyuzk, kuxh Lkkuyuzk
ykktfke fkokne {kxu kkukkLke s{eLkLkku qhkkuk kk yktu - fkfeLkkzk, rkkkLk{
uuu Lkrn. { u - ELkuh
- fkuEk u yL ukuLkk yktkrhf {k{kyku{kt hksMkkLk - Mkekkkwh, ukwh
fkuEk fkhLkku nMkkuk fhu Lkrn. fuh - kkh{, f{kMMkuhe
- rk yurkLkku uf u yL uLke kuke fkoxf - nkMkLk, kUfkkze
ytzkkLku MkL{kLk ykku.
khtz - hkt[e, ykrkwh
kww[uhe - Mkukhkux, fkhkMkwh
73
[tekZ - [tekZ
Wkhkuk 8 EPZs yLku fkufkk, ELkuh, skwh
yu{ fheLku 11 ruk ykkf kuk SEZs nk Y kE kk
Au.
* rLkfkMk rfkMk fuL :
rkkkLk{ - {kAe WkkLk
{uhZ h{k-k{kLkku Mkk{kLk
yekZ rkkLkkt kkk
ykkhk [k{zkLkkt kkhkt
wo {kxeLkkt kMkku
rkYkwh nkurshe yLku fh Wkuk
{whkkkk kkMkuh nuLzek^x
wrkk kkhu {eLkhe yLku nkurhe
Mkqhk hLk yLku ykwk
kkekk - nkkkx
yue LkkrhuhLkk kuhzkt
sth h{kk{kLkku Mkk{kLk
hkekk [k{zktLkku Wkuk
Lkkkkwh nMk MkkLkku
kkkwh - fh

*****

74
 fh- 10. yktkh hkxe MktMkkyku

r kkkh MktkXLk (WTO) : ykuk. ykkursk MkwrLkrk kMkku ku{Lkk swkt-swkt

hkWLz khk fk kk kk, yk hkWLz Lke[u {wsk
rkxuLkwz MkB{uLk{kt k MktMkkyku - yktkhhkxe
nkk.
Lkkkt tzku (IMF), rkUf (IBRD) yLku yktkh
1. SLkuk hkWLz - 1947
hkxe kkkh MktkZLk Mkkrkk fhkLke kk Mkk{u
2. yLkufe hkWLz - 1949
yke nke.
3. kwhkfwu hkWLz - 1951
yktkhhkxe Lkkkt tzku (IMF), rkUf
4. SLkuk hkWLz - 1956
(IBRD) rkxuLkwzLkkt urzk kkfku khefu
5. SLkuk rzLk hkWLz - 1961
ykuk Au. ku{Lke MkkkLkk 1946{kt fhk{kt yke
6. fuLkuze hkWLz - 1964-67
nke. Mkqr[k yktkhhkxe kkkh MktkXLk (ITO)
7. xkurfku hkWLz - 1973-79
yMk{kt yke fwt Lkrn.
8. Wu hkWLz - 1986-93
kkkh yLku krs rkf LkerkLku kke kkkkkuLkwt
knwue ukkhe {tkkykuLkwt ykX{wt yLku ytrk{
kLk hkk {kxu 1947{kt s yuf yktkhhkxe
kwo, su Whwu kwo (hkWLz) khefu ykuk Au, (su
MktkXLkLke h[Lkk fhk MktktLkku kMk fhk{kt ykku
WhwuLkk kkxLkkh kLxk zu yuMxux (Punta Del
nkku. u fu nkLkk krhk (su{kt 53 ukuyu kk
Estate){kt kuwt nkwt.)
eku) kku yuf yuf yktkhhkxe ukkhe MktkXLk {kxu
ku k {w {wkyku kh furLk kuwt nkwt. ku {wkyku
kkkLkku {wMkku kikh kku fhk{kt ykku nkku, khtkw
yk {ku nkk -
kuLku fkhu k {tsqh fhk{kt ykku Lk nkku.
1. kkirf MktkrkLkkt yrfkhku Mkkku Mktfkuk ukkh
ykLkwt {w fkh suyku {wfk knwue ukkhe
(Trade Related Intellectual Property Rights -
MkkLke {ktke fhkk nkk yLku suyku hkxe
TRIPS)
ykkrhk yue kqo hkuskkhe {kxuLke LkerkykuLke
2. {qzehkufkLku kkk kkktyku Mkkku Mktfkuku ukkh
rn{kk fhkk nkk ku{Lke [u {kuku kokk
(Trade Related Investment Measures -
nkk.
TRIMS)
sfkkku yLku ukkh WkhLke MkoMkk{kL Mk{sqke {kxu
3. f]rk rkf [esMkwykuLkku ukkh (Trade in
su y{urhfe hkMk hsq fhk{kt yke nke kuLkk kh
Agricultural Commodities)
Mkt{rk MkkE nke yLku k hkxkuyu kuLkk kh
Whwu kwo 1990 Mkwe{kt, yuxu fu kuLke Yykk
nMkkkh fko nkk.
kAeLkk [kh koLke yth, kwhwt kkLkwt nkwt.
yk {ku r{kt {wfk ukkh khk ykkf rfkMkLku
u fu yLkuf rke {wkyku kh {tkkyku{kt {zkkktX
uk {u ku {kxu 1948{kt SrLkk{kt sfkk yLku
kzkk kkx Lkk rzhufxh sLkh ykkoh ztfuu
ukkh ytkuLke MkoMkk{kL Mk{sqke (General
hr{kLkkehe fhe nke yLku yuf {wMkkLku Mkq[ku su
Agreement on Tariff and Trade - GATT) Lke
{wMk ztfu {wMkk (Dunkel Draft) khefu
MkkkLkk kE.
ykuk Au, ku {wMkkLku rLkkof heku DDT
ykLke MkkkLkkLkk Mk{u nMkkkh fhk kk ykLkk 23
(Dunkel Draft Text) ztfu {wMkkLkk {qkkX khefu
MktMkkkf u nkk. su{kt khk yLku [eLk Mkk{u nkk.
ykuu Au.
1949{kt [eLku kkukkLkwt Mkk kkAwt E ewt nkwt.
ztfuLke hkMkkuyu huwt MkkrMkze yLku rLkfkMk {kxuLke
r ukkh{kt Mkko khk {wfk ukkhLkk yhkuku xu
MkkrMkze{kt xkzku fhkLke {ktke fhe nke, yLku
ku {kxuLkk kMkku kkx (GATT) khk nkk hk{kt
75
 fkuxk (Quota - rnMMkkyku) kkk Mktk {qf -
{kkk{f - rLktkku suk rkLksfkke yhkukuLkk
MkkLku sfkkLku MkkLk ykkkLke rn{kk fhe nke.
kh kAe yk hkMkkuyu khkLkk Mkto{kt yuwt
skwt nkwt fu fkukehkExTMk yuLk xuz{kfMkoLke khu
ktkk Mk{ {kxu y{ fhkLke sYh Au.
kkx khk knwue ukkhLke MkkLku khkLkke
ykkkLke kkkku kkk ztfu hkMkkuyu yktkhhkxe
ykoMkk{kt kr{Lkk krke ykikurkf ukuLkk
wLku e hkwt nkwt.
kkx Whwu kwo yLku ztfu {wMkkyu ke rLkk
ukuLkwt knwhkxe ftkLkeyku khk su kuk kE hkwwt
nkwt kuLku ku{s ykk uku{kt yLku irf Mkk{kt
rLkfku yLku khekku [uLkk ytkh{kt su khku kE
hkku nkku ku{Lku kLk{kt ek Lk nkk.
ztfu {wMkk kh Mk hkxku khk 15 rzMkuBkh,
1993Lkk hkus nMkkkh fko nkk.
Mkkk ko Mkwe [ku MkLk {tkkyku kAe Whwu
kwoLke Lke kkx Mk{sqkeykuLku 1994Lkk rzMkuBkh{kt
khke furkLkuxu Mkt{rk ykke nke.
kkx Mk{sqkeLkwt LkkUkkk kkMkwt yu Au fu kuLkk khk r
ukkh MktkXLk (WHO)Lke MkkkLkk fhk{kt yke.
suu kkxLkw MkkLk ewt yLku kuLke Wkhkrfkhe MktMkk
kLke.
1 Lwykhe, 1995Lkk hkus r ukkh MktkXLk
(World Trade Organisation - WTO) Lkku kht
kku, yLku ku rkUf (IBRD) kkk yktkh hkxe
Lkkkt tzku (IMF)Lkk suku s hu hku Au.
yk Mktr kuLkk k{k{ Mkku {kxu ktLkfkhf Au, su{ktLkk
ku - k]kekt Mkku ykuAk rfkMk kk{uk uku (Less
Developed Countries - LDCs) Au.
1 Lwykhe, 1995Lkk hkus khkLku ELku 76 u
ykLkk Mk kLk suLku ykku r ukkh MktMkk
(WTO)Lkk MktMkkkf Mkku fnuk, yk{kt kkxLkk
Mkku Mkk{u Au.
31 rzMkuBkh, 1994 Mkwe kkx yLku r ukkh MktkXLk
kku Mkkku-Mkkku [kkk hnuu yLku 1 Lwykhe,
1995Lkk kAe kkxLkku fkuE yMk hnuu Lkrn.
yktkhhkxe Lkkkt tzku (IMF) yLku rkUf
(IBRD) Mktwfk hkxMktLke yusLMke Au k r
ukkh MktkXLk Mktk, Mkk yLku yuf fkkfe
yrfkh k MktMkk Au, yk Mktwfk hkx MktLkku kk
fu yusLMke Lkke.
khk WTO yLku GATT kkuLkku MktMkkkf Mk Au.
r ukkh MktkXLkLkk ko{kLk{kt 160 uku Mk k
hku Au.
11 MkxuBkh, 2011Lkk hkus [eLk, 2012{kt hrk
Mk kLku.
ykLkku 159{ku Mk krMkkLk yLku 160{ku Mk
{Lk kLku Au.
r ukkh MktkXLkLkk {nkrLkuof Lke[u {wsk Au.
1. kexh Mkh uLz (1993-1995)
2. heLkkuxku hwrkxe (1995-1999)
3. {kEf {qh (1999-2002)
4. Mkwkk[ke kkrLkkfh (2002-2005)
5. kkuMf u{e (2005-2006)
6. hkukxo yskuzku (kkeLkk) - (ko{kLk{kt)
r ukkh MktkXLkLkwt zwt{kf MxhuLzLkk
SrLkk{kt Mkk MkuLxh rr{ hikzo Au.
r ukkh MktkXLkLke yrfkrhf kkkyku (official
language) ytkuS, uL[ yLku MkurLk Au.
r ukkh MktkXLkLkk Wuku :
r ukkh MktkXLkLkk yk{w{kt kuLkk WukuLku Mk
fhk{kt ykwt Au, su Lke[u {wsk Au.
MkukykuLkk WkkLk yLku ukkhLkwt Mkkh fhwt.
rLkk MktMkkLkkuLkku yLkwfqk{ Wkkuk fhku.
yrhk rfkMk (sustainable development)Lke
ykhkLku Mefkh fhwt.
kkohLkwt Mkthk yLku kuLke Mkwhkk fhe, SLk
Mkh{kt ]r fhe.
kqo hkuskkh yLku yMkhfkhf {ktk{kt k]nMkhe, k
{skqk ]r fhwt.
76
 MkwykuLkk WkkLk yLku ukkhLkwt Mkkh fhwt.
r ukkh MktkXLkLkk fkkuo :
r ukkh MktkXLkLkk fuxktf {nkqo fkkuoLkku
Wu Lke[u fhk{kt ykku Au.
r ukkh fhkh yLku knwkke kkk knw[Lke
fhkhLkk y{, nex yLku Mkt[kLk {kxu Mkwrkyku
kLk fhe.
ukkh yLku sfkkke Mktktrk fkuE k rLkk
fuMk{kt MkkuLke [[ko-r[khk {kx yuf uxVku{oLkk
Yku fko fhwt.
kfhkhLke kkkxke Mktktrk rLk{ku yLku rkykuLku
kuYku [ke.
irf ykkf Lkerk rLk{ko{kt w Mkk{sM k
kk {kxu yktkhhkxe Lkkk tzku (IMF) yLku
r kUf (IBRD)Lku Mknfkh ykkku.
r MktMkkLkkuLkku yLkwfqk{ kuk fhku.
r ukkh MktkXLkLke Mktktrk Mkr{rkyku :
r ukkh MktkXLkLkk fko Mkt[kLk {kxu yLkuf
{nkkqo Mkr{rkyku Au, suLke Lke[u {wsk Au.
1. kfhkh kkkx fr{xe (Dispute Settlement Body -
DSB)
2. ukkh Lkerk Mk{ekk fr{xe (Trade Policy Review
Body - TPRB)
3. Mkw ukkh krhk (Council for Trade in Goods)
4. Mkuk ukkh krhk (council for Trade in
services)
5. kkirf MkBkrkLkk yrfkhku Mkkku Mktfkue ukkh
krhk (Council for Trade Related aspects of
Intellectual Property Rights)
r ukkh MktkXLkLku khkLke [Lkkkk :
r ukkh MktkXLkLkku Mk kLkt kAe, khk Mkhfkhu
yktkhhkxe ukkhLkk Mkkh fhkLkk rk yLku
Mkthkk{f Lkerkyku{kt xkzku fhkLkk rk kkukkLke
[Lkkkk nuh fhe. yk Mktkt{kt khku Lke[u {wskLke
kukk fhe Au.
r ukkh MktkXLkLkku Mk kLkt kAe khk Mkhfkh
67xfk sfkk kh {nk{ Mke{kLke kukk fhe skhu
Whwu kwoke knukt Vfk 6 xfk sfkk kh {nk{
Mke{kLke Mkk nke.
rkLkf]rk Mkwyku {kxu fuxktf ykk kk fhkkt
Aue Mkwyku kh {nk{ 40 xfk f{k yLkwMkkh
sfkk yLku {keo Mkwyku, {eLkhe yLku MkkLkku
Wkh 25 xfk sfkk Lkffe fhk{kt yke. yk Mkhku
Mkwe sfkk hkuLku yuf [hk khefkke 1995 ke
2005Lke [u kkLke rkkkk fk fhe.
ykLkk rMkk {xe VkEkh yuhus{uLxLke yth
fkkzLkk fkuxkLku 1 Lwykhe 2005Lkk hkus Mk{k
fhkLke ukkE fhk{kt yke. yke heku nu fkuxk
Mk{k kE [qfk Au. fuxktf ykokeykuLkwt {kLkwt Au
fu ykLkkke nu khke fkkz WkukLku r kh{kt
kkukkLkku kk khk{kt qk s { {u.
khk Mkhfkhu 1997{kt r ukkh MktkXLkLku [qfe
kkfe ykkhu ykkkku kh krhk{f rkkt ykX
ytf Mkhu 2414 sfkkku {kxu yrMkqr[k fko nkk.
khkLkk [qfe kkfe{kt MkwkhLku ukkt r ukkh
MktkXLkyu khk Mkhfkhke yk rkktkuLku [hk
hekuke Mk{k fhk {kxu fkwt.
kkukkLkk {w ukkhe Mknkurkykuke Mkkn fko kAe
khk Mkhfkhu yk rk {kxu 1997ke Y kELku 6
koLkku Mk{kkku Lkffe fkuo.
khtkw khkLkk {w kkkrhf Mknkuke y{urhfkLku
yk {kL Lk nkwt yk {kxu kuLku khkLke rY r
ukkh MktkXLkLke kfhkh kkkx rkLke yth
Vrhk LkkUke.
kfhkh kkkx kuLkyu khkLke rY rLko
ykku. kuLkku yko yk Au fu khkLku nu 6 koke
ykuAk Mk{kkk{k kkukkLkk krh{kk{f rkktkuLku
Mk{k fhk kzu yLku khku ykLku kqhk k fko.
y{urhfk MkhfkhLke Mkkku fhkhLke yth khk Mkhfkhu
1 yur, 2000 Mkwe kk krh{kk{f rkktkuLku
Mk{k fhkLkku kku fkuo.
yk kk ([Lk)Lkk {ku khk Mkhfkhu 31 {k[o,
2000 Lkk hkus nuh fhu ykkk-rLkfkMk Lkerk{kt
77
 714 Mkwyku khke yLku 31 {k[o, 2001Lkk hkus nuh
fhu ykkk-rLkfkMk Lkerk{kt kkfeLke 715 Mkwyku
khke krh{kk{f rkktkuLku nxke ek.
ykeheku nu ke Mkwyku khke krh{kk{f
rkkt nxke ek Au.
ukkh Mktkt kkirf Mktkrk yrfkh{kt kuxUx yLku fkuke
hkEx MkthkLke Mkk Au.
yk Mkto{kt y{urhfk yLku qhkuke MktLkk ukuyu
r ukkh MktkXLkLkk kfhkh kkkx kuLk{kt
khkLke rY Vrhk LkkUke fu khku kkukkLkk kuxUx
(Patent) yufx{kt ku krhkoLk fko Lkke.
yk MktktLkkt kkukkLke [Lkkkk kqhe fhk {kxu
khk Mkhfkhu MktMk{kt kuxUx (Mkwkhku) Mkwk fkuo suLku
{k[o, 1999{kt MktMkLke Mef]rk {e. ykLkk kAe
keu Mkwkhku {u, 2002{kt yLku keu Mkwkhku {k[o,
2005{kt fhk{kt ykku.
kuxUx (Mkwkhku) yufx, 2005Lkk kkMk kk kh nu
khk{kt Mkw kuxUxLku ykLkkk{kt ykku Au.
skt Mkwe fkukehkEx yLku Mktktrk yrfkhkuLkku Mkk
Au, khkLkku 1919{kt ykLkkk{kt yku fkukehkEx
yufx khkLkk rnkkuLke Mkk{kk fhu Au yLku TRIPS
Lke sYrhkkkuLku k kqhku fhu Au.
xuz{kfoLkk kuk{kt ykkku Trade and Merchandise
Act, 1958 yktkhhkxe fkkLkk yLkwYk Au.
rzMkuBkh, 1999{kt kkMk fhu hzku khk nu Mkuk
{kfo kLk fhkLke k Mkk fhk{kt yke Au.
khke ykoMkk kh kuLke yMkhku :
khkLkku yktkh hkxe ukkh{kt kk ko{kLkLkk
kkuo{kt MktkkuksLkf hke ]r fhe fkku Lkke. khtkw
yk{kt ]r kkLke MktkLkk nkuE fu Au. r ukkh{kt
]r Vfk ukkh Wkhefh kh s rLkoh fhke Lkke khtkw
fuxef yL kkkkku kh k rLkoh fhu Au su{ fu
MkwykuLke kwkk
rLkfkMk WkkLk {kxu ku ykkhef Mkth[LkkLke
Wk
rLkfkMk WkkkuLke ykkqk
kikurkfeLkku Mkh kuhu.
yk kk krhkku{kt khkLke Mkkkurkf Mkrk rfrMkk
ukuLke Mkhk{e{kt ku Lkkku Au. ykxwt s Lkrn,
ykkf yLku hksLkirkf yMkhkkke hu r{kt
r {kxu rLkfkMkLkku ytks kkku kkukkLke heku
rkkMk kMk Au.
khkLkk rfkuke yuf ytk [kkLkku rk ukkh
Mktktrk kkirf Mktkrk yrfkhkuLkku kuk Au.
Whwu kwo{kt rfrMkk ukuyu yk yrfkhkuLkk
Mkthk {kxu fuxe {kuxe-{kuxe hkkuLku rfkMke
uku kh kkuku Au.
khku 1970Lkk kuxUx yufxLkk nuX kyku kh Vfk
rk kuxUx ukLke sYhk kke nke yuxu fu fkuEk
khke ftkLke {kxu ykxwt s kko nkwt fu ku fkuE
kyku kLkkkLke kkukkLke rk fu hek rfrMkk
fhe u yLku kuLkk kh kuxUx fhe u.
yk sYhe Lk nkwt fu ku kykuLke kkuku ku fu MktkuLk
fhu, khtkw nu Wkk kuxUx y{{kt ykkke
kykuLkwt WkkLk ku s ftkLkeyku fhe fu su{Lku
ku{Lkwt Wkk kuxUx k Au fkhfu Wkk kuxUx {nk{
rfrMkk ukuLke knwhkxe ftkLkeykuLke kkMku yk s
ftkLkeyku Wkk kuxUx ke kykuLkwt WkkLk fhe
fu. Mkkrf Au fu ykLkkke khke kyku
Wkkf yuf{kuLku khe ykkk kku Au.
skt Mkwe ukkh hkufk WkkkuLkku Mktkt Au, ku k
rfrMkk ukuLkk rnkkuLku kLk{kt hkeLku kLkkk{kt
ykk Au.
rfkMke ukuLkk rfkuke TRIMS Lku Mktkwek
kLkkkLke hek yk nkue uEyu fu rue
hkufkfkhkuLkk rkktk{f kMkkrf nkh kh
ytfw kkzk {kxu fuxktf kkktyku hk{kt yku.
khtkw yk {nkqo {wkyku kh TRIMS fhkh MkBkqo
heku [wk Au. kuLku Vfk ukkh Mktktrk hkufk WkkkuLke
Lkkkqe {kxu Mker{k fhe uk{kt ykku Au.
r ukkh MktkXLkLkk fhkhLkk nuX MkukkukLku k
kukLke Mkk fhk{kt yke Au.
78
 Mkukkuk{kt e ke ykkf krkrryku yke
Au su{ fu kufk, e{ku, krhnLk, Mkt[kh kuhu yk
kk kukkuLku kuk kh rfrMkk ukuLku, rfkMke
ukuLke Mkhk{e{kt w Vkku k ku.
yktkhhkxe Lkkkt zku :
yktkhhkxe Lkktk zku (International
Monetary Fund - IMF) yLku r kUf (IBRD)Lke
MkkkLkk 1946{kt y{urhfk{kt kuxLkwzMk (Bretton
Woods)Lkk 1944Lkk fhkhLke yth fhk{kt yke.
yktkhhkxe Lkkkt tzku yLku r kUfLke MkkkLkk
27 rzMkuBkh, 1945Lkk hkus kE nke.
fu{ fu yktkhhkxe Lkkkt tzku yLku r kUf kkuLke
MkkkLkk kuxLkwzMkLke ytkkok s kE yk {kxu yk kku
Lku kuxLkwzMkLkk urzk kkfku k fnuk Au.
kku kurxLk{kt Mkk nkukLkk fkhu yk{Lku
kurkxLk urzkLkk Yku k ykuk Au.
yk kku Mktwfk hkx Mkt (UNO)Lke yuf Mktxf
MktMkk Au. yk{ kku yktkhhkxe Lkkkt tzku
(IMF)Lke MkkkLkk ykik[khef Ykke 1945{kt kE
kE kh ykLku fko fhwt 1 {k[o, 1947Lkk hkuske fwO.
yktkhhkxe Lkkkt tzkuLkk k{ {Lkusk zkhufxh
fir{ k (Camille Gutt) hkk. su kus{Lkk
nkk yLku ku{Lkku fkofk 6 {u, 1946 ke 5 {u, 1951
Mkwe hkku.
2011{kt MxkMkfkuLkLku kkfkhLkk ykhkuk{kt nxke
ktMkLkk rMxeLk ukkzo Lku IMF Lkku {uLkusk
zkhufxh kLkkk{kt ykk.
yktkhhkxe Lkkkt tzkuLke MkkkLkkLkku {wMkku
(Draft) nuhe ze. nkEx (Harry D. White)
(y{urhfLk)Lke kusLkkLke ytkkok kku Au.
yktkhhkxe Lkkkt tzkuLke MkkkLkkLkk Mk{u
MkkuLke Mktk 30 nke. su yk Mk{u eLku 188 kE
kE Au.
184{ku Mk - kqeo rk{kuh
185{ku Mk - {kLxuLkukku
186{ku Mk - fkuMkkuku
187{ku Mk - kwkq (Tavalu)
188{ku Mk - rk MkwkLk
sue heku r kUf huf kuo zo zuk{uLx rhkkuxo
fkrk fhu Au kue heku s yktkhhkxe Lkkkt tzku
huf kuo r ykoMkkLkk Mktkt{kt zo
EfkuLkkur{f ykWxwf fkrk fhu Au. yktkhhkxe
Lkkkt tzkuLkwt zwt {kf kukxLk {kt ykuwt Au.
yktkhhkxe Lkkkt zkuLkk Wuku :
yuf fk{e MktMkk Qe fhe yktkhhkxe MknfkhLke
MkkkLkk fhe.
Mkwo kuhLke MMkt[krk rrLk{ h MkkLkk
fzk yLkw kk kkuk MktukkuLku yLkwYk Lkerk
ze fk ku {kxu fk{e MktMkkLke MkkkLkk Vhrskk
kLke nke.
yktkhhkxe ukkhLkk Mk{kku rfkMkLke rk Mkh
kLkke.
rue u[k khLke hee kkk u[k khLkk ytfwku
Lkkkq fhk.
ktkk kku Mk hkxku [uLkk rrLk{ ytfwku Lkkkq
fhe, knw{we ukkhLke Mkkzku Qe fhe.
rrLk{ h Mkh fhk yLku nheVkE{wfk y{qLk
xkwt.
Mk ukuLke uuLke kwkLke k, kuLkku ykkf
rfkMkLkku kuk ykk rMkk wh kk ku {kxu
nqtrzk{Lke { fhe.
yktkhhkxe ku n fhk ku {kkooLk ykkwt.
yktkhhkxe Lkkk tzkuLkk fkkuo :
yktkhhkxe Lkkk tzkuLkk ykLkk fkkuo yk
{ku Au.
yktkhhkxe ukkhLkk rMkhLku ku{s kuLkk Mk{kku
rfkMkLku Mkh kLkkku yLku ku{ fheLku hkuskkheLkk
ku{s kMkrf ykfLkk W[ MkhkuLku uk ykkk{kt
ku{s ku{Lku e hkk{kt Vkku ykkku.
rrLk{ MkhkkLku uk ykkku - Mkku [u
Mkkku rrLk{ MkkykuLku e hkk
{kxu ku{s Mkko{f rrLk{ y{qLk Lku xkk
{kxu Mkhkk.
79
 rue nqtrzk{ khLkk rLktkkuLku wh fhk {kxu
rLktkku r ukkhLke ]rLku yhkuu Au.
yktkhhkxe Lkkk tzku MkuLku ku{Lke [qfeLke
Mk{kwk{ktLke krkkqo MkkLku Mkwkhk {kxu fhsu
Lkkk ykku Au, yLku yk {ku fhke ku ku yukt
kkktyku ukwt Lkke su hkxe ykk kku yktkhhkxe
Mk{]r {kxu LkwfMkkLkfkhf Lkezu.
yk {ku yktkhhkxe Lkkk tzku k {w fkkuo
yuf Mkkku Mktwfk heku fhu Au - rLktk Mktkte,
Lkkkfe ku{s Mkknfkhe.
yk MktkXLk rk {k{kt rke MktMkkLkku hku Au
su{ktke ku kuLkk MkkuLku fk{[kW kuhu { fhu Au
yLku ku{ fhke ku ku{Lku yu hkkuLku ykeLk kLkku
Au fu ku{Lke [qfe kku{kt Mkwkhku kk {kxuLkk
fko{kuLkku y{ fhk {kxu kuyku Mkk{ kLku.
su uku Lkkkt {uu Au kuLkk Mkto{kt LkkkLkk
MktMkkLkkuLkku Wkkuk fhke ku kuyku ku{Lke LkerkLkwt
yue heku Mk{kkusLk fhu Au fu yL Mkkkkh kukku
yLku kLkke rke khkuLke Mkkku kkukkLke k-
[qfkLke Mk{kokk{kt khku kk Au. krhk{u ku{Lke
kkMkuke kuLku uk{kt Mkhkk hnu Au.
yktkhhkxe Lkkk tzkuLkwwt kLk kkk uLke
Mk{Mkyku Wkh s {kk furLk kuw Lkke khtkw
yktkhhkxe Lkkkfe MkkLkk {kk Wkh k
furLk kuwt nkukke ku kuLkk MkkuLku ku{Lke hkxe
ykkf LkerkykuLkwt yktkhhkxe heku MktfLk fhk{kt
{ fhu Au.
yktkhhkxe Lkkk tzkuLkwt {kwt :
yktkhhkxe Lkkk tzkuLke fk{kehe kkuzo ykuV
kLkMko, yurffwrx kkuzo, yuf {uLkusk zkhufxh
ku{s yL f{o[kheyku khk nkk hk{kt yku Au.
kkuzo ykuV kLkMko{kt huf Mk hk kkukkLkk koLkh
khk rkrLkrk kk Au.
yk kkuzo yktkhhkxe Lkkk tzkuLkwt Mkkike w
Mkkkke fuL Au, yLku kuLke kuXf h kuo {u Au.
yk Lkkk tzkuLkk rke MktMkkLkku{kt Mk hk su
Vkku ykku Au kuLke Mkkku kuLke {k ykkkLke Mkkk
Mktfkue Au, su r yko Mkk{kt kuLkk Mkkkuk
fLke Mkkku Mktfkue Au.
kkuzo ykuV kLkMko kkukkLke Mkkk{ktLke {kuxk kkLke
Mkkkyku yurfwrx kkuzoLku rkrLkrf ykkkwt nku
Au.
yk kkuzo kuLke fk{kehe kkLke Vhs yk fhkwt
nku Au.
yurffwrx kkuzoLkwt ykk {uLkusk zkhufxh
Mktkkk nku Au.
yktkhhkxe Lkkk tzkuLkk MktMkkLkku :
yktkhhkxe Lkkk tzkuLkk MktMkkLkku MkkuLkk
VtzVkk{ktke ku{s fhu{ktke Qk kk Au.
huf Mk kuLkk {kxu su fkuxk (Quota) (VtzVkkLke
hf{)Lkffe fhk{kt ykku nku Au. kuxe hf{
VzVkk{kt ykku Au.
1971 Mkwe Lkkk tzkuLkk Mk{Mk fkuxk yLku
ykLkkke rLkfkk{kt ykke hf{Lkku VtzVkku
zkhLkk Yku fk fhk{kt ykkku nkku.
khtkw rzMkuBkh, 1971ke yktkhhkxe Lkkk tzkuLkk
Mk{Mk nkh rr Lkkkt WkkzkLkk yrfkhku
(Special Drawing Rights -SDR) Lkk Yku k
fhk{kt yku Au.
rr Lkkkt WkkzkLkk yrfkhku{kt skk{kt
ykk {ku huf MkLku VtzVkk {kxuLkk fkuxkLke
Vke {kxu, MkkuLke {kkLk fhkLke MkkkLku Lkffe
fhk {kxu, yktkhhkxe Lkkkt tzkuLkk MktMkkLkku{kt
MkkuLkk VkkLku {kxu, yk MktMkkLkkuLku Lkffe fhk
{kxuLke ku{Lke MkkkLku {kxu fkuxkLkku Wkkuk fhk{kt
yku Au.
rr Lkkkt WkkzkLkk yrfkhkuLke Vke{kt
ku{Lkk VkkLkk {kxu yktkhhkxe Lkkkt tzkuLke fw
Mk MktkLkk Mkto{kt MkLke ykkf MkrkLkwt
rkkt MkLkk fkuxk{kt kzu Au.
yktkhhkxe Lkkkt tzkuLke kkfkkLke Mkk{u Qe
kke fkuE k Lku ykkWke s xkk {kxu yk
tzkuLku Wkh Lkkk ELku kkukkLkk MktMkkLkku{kt
kqhe fhkLke Mkkk k ykkk{kt yke Au.
80
 rLkk yrkkh Mkkike khu rfkMk kk{uk 5. kLMkLkk VUf 11 xfk
ykikurkf ukuyu u sYh kzu kku yktkhhkxe Lkkkt qhkuLkk ykk kAe nu yk kkMfux rMkMx{ (Basket
tzkuLku Lkkkt fhsu ykkkLke skkkhe ee Au. System){kt kkz, zkh, qhku yLku uLkLku {qfk{kt
30 ykukx, 2014Lke Mkrk {ku ykku Au. yk [kuLku IMF {kt Lke[u {wskLke heku
u fkuxk {k
khkt ykkk{kt ykku Au.
xfkkhe{kt xfkkhe{kt
1. y{urhfe zkh 44 xfk
Mktwfk hk y{urhfk 17.69 16.75
2. qhku 34 xfk
kkLk 6.56 6.23
3. kkWLz Mkk 11 xfk
s{oLke 6.12 5.81
4. kkLke uLk 11 xfk
w.fu. (U.K.) 4.51 4.29
yktkhhkxe Lkkkfe kuk{kt SDR Mo [Lke
ktMk 4.51 4.29
qr{fk su Au. yk {kxu ykLku fkkLkwt MkkuLkwt
[eLk 4.00 3.81
(Paper Gold) khefu k ykuk{kt yku Au.
Exke 3.31 3.16
SDR fkuE kirkf yuf{ Lkke. yk yktkhhkxe
MkkWTe ykhk 2.93 2.80
Lkkkt tzkuLkk Mkkuu{kt Vfk yuLxe
fuLkuzk 2.67 2.56
(Accounting entries) Au. ykLkwt uz-uz zkh,
hrk 2.50 2.39
kkWLzLke su{ kkwt Lkke. ykLke f{k Mk ukuLke
khk 2.44 2.34
Mef]rkLkk fkhu Au.
1971{kt yuf zkhLku yuf SDR Lke Mk{kLk {kLkk{kt
khk yLku yktkhhkxe Lkkk tzku :
ykku nkku khtkw zkhLke rft{k kze skLkk fkhu
khk yktkhhkxe Lkkkt tzkuLkku MktMkkkf Mk
yur 1995Lkk ytk{kt yuf SDR Lke f{k 1.585
Au. Lkkkt {tke yktkhhkxe Lkkkt tzkuLkk kLkoh
zkh kE kku nkku.
{tz (kkuzo ykuV kLkoMko)Lkku kuLk koLkh (ex-
1 Lwykhe, 1981Lkk hkuske SDR Lke f{k kkt[
officio Governer) nku Au yLku RBI (Reserve
Mkkike {kuxk rLkfkMkfkhf Mk ukuLkk [Lke kkMfux
Bank of India) khkLkku IFM {kt keu kLkoh Au.
rMkMx{Lkk (Basket System) ykkhu Lkffe fhk{kt
IMF{kt khkLkwt rkrLkr yuf fkofkhe rLkuof fhu
yku Au, su Lke[u {wsk Au.
Au su yL k uku - kktku, etfk yLku
- U.S.Dollar (zkh) - Mark ({kfo)
qxkLkLkwt k rkrLkr fhu Au.
- Yen (uLk) - Franc (VUf)
khku 1981-84Lkk Mk{kkk{kt 3.9 yks zkh
Pound (kkWLz)
IMF ke Wkh ek nkk. 1991-93Lke [u khku
ko{kLk{kt (30 ykukMx, 2014){kt yuf SDRLke
3.56 yks zkhLke kuLk ee nke.
f{k kk 1.51 zkh Au. khu khke
IMF kkMkuke euk kk rhkLke [qfe khku
[{kt yuf SDRLke f{k 91.80 Yrkk Au.
fhe ee Au. khk kLkLkk Yku IMF Lkk MkkrMkze
1991{kt SDRLke f{k Lkffe fhk{kt yk kkt[
kkk{kt Yrkk ykku Au yLku 10 k zkh h kuo
[kuLkwt kh yk heku nkwt.
yuxu fu 15 kkuo Mkwe fw 1.5 fhkuz zkh kLk
1. y{urhfe zkh 40 xfk
fhkLkku kku khku IMF Lku fkuo Au.
2. s{oLk {kfo 21 xfk
swkE, 2004{kt khk yLku IMF yu kquLkk hkxe
3. kkLke uLk 17 xfk
kUf {uLkus{uLkx ELMxexqx{kt Mktwfk kke{ fko{Lke
4. rkrx kkWLz 11 xfk
MkkkLkk fhe. kke{ fko{ khke f{o[kheyku,
81
 rk yurk yLku kqo ykrfe ukuLkk f{o[kheykuLku
ykok yLku kuLkkke Mktktrk kuk{kt Lkerk ykkrhk
kke{ Wk fhku. k{ kke{ fko{ swkE,
2006{kt ykkursk fhk{kt ykku. khke rho
kUf (RBI) IMF Lke Mkkku Lkkuz yusLMkeLkk Yku yk
fko{Lku [ku.
r kUf (IBRD) :
r kUf kuxLkwzMk MkkLke Wks Au. ykLkwt rLk{ko
kwLkkoXLk yLku rfkMkLkk Wuku {kxu fhk{kt ykwt
nkwt.
r kUf yLku yktkhhkxe Lkkkt tzku kku
kuxLkwzMk MkkLke Wks nkukLkk fkhu ykLku
kuxLkwzMkLkk urzk kkfku k fnuk Au.
r kUfLke MkkkLkk rzMkuBkh, 1945{kt fhk{kt yke
nke.
r kUf ko{kLk{kt kkt[ MktkXLkku ke MktLk Au.
kuke kuLku r kUf Mk{qn k fnuk Au.
1. kwLkkoXLk yLku rfkMk {kxuLke yktkhhkxe kUf
(International Bank for Reconstruction and
Development - IBRD)
2. yktkhhkxe rfkMk rLkk{ (International
Development Association - IDA)
3. yktkhhkxe Lkkkt rLkk{ (International
Finance Corporation - IFC)
4. knwkke hkufk kuhLxe yusLMke (Multilateral
Investment Guarantee Agency - MIGA)
5. yktkhhkxe hkufk kfhkh kkkx fuL
(International Investment
Settlement Centre - ICSID)
r kUfke yrk Mkk{kLYku IBRD yLku IDA
ke Au. skhu yk ke kkt[ MktMkkykuLku r kUf
Mk{qnLkk Lkk{ke ykuk{kt yku Au.
r kUfLkwt Mkk {ukLke {w hk yu Au fu
Mk kLkk {ktkkk hkxu yktkh hkxe Lkkkt
tzkuLkwt Mkk {uuwt nkuwt uEyu.
khk ICSID Lku AkuzeLku kkfe [khuLkku Mk Au. r
kUfLke MkkkLkk u rzMkuBkh, 1945{kt kE k kuLku
fk{ fhwt sqLk, 1946ke Y fwow nkwt.
r kUf yLku yktkh hkxe Lkkkt tzku yuf
keLke kqhf MktMkkyku Au.
r kUfLkk fko Mkt[kLk {kxu yuf ykLke kMktke
fhk{kt yku Au.
r kUfLkk k{ yk fu uMkezuLx EwLMk {uh
(Eugence Meyer) nkk. su{Lkku fkofk sqLk,
1946ke rzMkuBkh, 1946 nkku.
kk kuVkurx r kUfLkk 2005{kt yk fu
uMkezuLx kLk k ku{Lku yuf {rnk r{kLku Vkku
knwt[kzkLkk ykhkuk{kt hkSLkk{wt ykkwt kzwt.
1 swkE, 2007Lkk hkus y{urhfkLkk hkukxo urf
(Robert Zoelick)r kUfLkk yk kLk.
ko{kLk{kt r kUfLkk yk fu uMkezLx sqLk, 2012
ke rs{ tk rf{ Au.
r kUfLkwt zwt {kf krxLk ze.Mke.{kt Au.
r kUfLkk MkkuLke Mktk ko{kLk{kt 188 Au.
MkkkLkkLke ku 30 s nke.
1. 184{ku Mk - kqeo rk{kuh
2. 185{ku Mk - {kLxuLkukku
3. 186{ku Mk - fkuMkkuku
4. 187{ku Mk - kwkq (Tavalu)
5. 188{ku Mk - rk MkwkLk
r kUfLkk Wuku :
r kUfLke MkkkLkkLkk Mk{u Mkt{rkLke f{ku{kt r
Dispute kUfLkk WukuLku hsq fhk{kt ykk Au, su yk {ku Au.
yktkh hkxe ukkhLkk ktkkkkkLkk Mk{kku
rfkMkLku uk ykkku ku{s [qfeLke Mk{kwk{kt
Mkrk MkkkfkkLku e hke.
yk {kxu MkkuLkk Wkkfe MktMkkLkkuLkk yktkh
hkxe hkufkLku kuMkknLk kwhwt kkzu Au.
yk {ku fhk kkALkku Wu wrLkkLkk rr
ukuLku yke {Lke sYh nku kt Wkkefkk{kt
khku fhkLkku, SLkkuh{kt Mkwkhku fhkLkku ku{s
82
 {Lke hkku krhMkrkykuLku Mkkhe kLkkkLkku hnuku
Au.
r kUfLkk Mk hkkuLku {kxu Wkkfe nukwyku {kxu
Mkh {qze hkufkLke Mkkz Qe fheLku ku{Lku
kwLkoh[Lkk yLku rfkMk fhk{kt { fhkLkku Wu ku
hku Au.
ku{kt w khk Lkk kk{ue ykk kku rAk rk kE
kue yko MkkLke kwLkoh[Lkk fhkLkku, ktrkLkk
Mk{Lke sYrhkkkuLku yLkwYk Wkkfe
MkkzkkykuLkwt ku rk{kt kkLkku, yLku ykuAk
rfkMk kk{uk uku{kt Wkkfe Mkkzkkyku yLku
MktMkkLkkuLkk rfkMkLku kuMkknLk ykkkLkku Mk{ku
kk Au.
kLkke hkufkfkhku khk ykkk{kt yku fhu ku{s
yL hkufkkuLke kkkk{kt kkheyku kqhe kkzeLku
ykk kku ku{kt kk ELku rue {qze hkufk{kt
khku fhku.
khu kLkke {qze ku hkku kh k Lk nku khu
kLkke hkufkLku ku hkku Wkh kkukkLkk {qze
tzku{ktke Wkkfe nukwyku {kxu rk (Finance)
kwhwt kkzeLku kLkke {qze hkufkLku kqhf kLkkLkku Wu
ku hku Au. kuu kkukkLkk {qze tzkuLku kkuku ku{s kuLkk
yL MktMkkLkku khk Qwt fwO nku Au.
yktkhhkxe Lkkkt tzku VS r kUf :
yktkh hkxe Lkkkt tzku yLku r kUf
kuxLkwzMkLkk urzk kkfku fnuk Au k yk kku
MktMkkyku khk ykkk{kt ykke ykkf {{kt
{wu ytkh hnuku Au.
r kUf khk Mk hkxku{kt Mktkwrk ykkf rfkMk
kuMkkrnk fhk {kxu ktkkkkkLkwt fu eofkeLk
Wk fhkk{kt yku Au.
khu yktkh hkxe Lkkkt tzku khk Mk hkxkuLke
[qfe MktkwLk{kt yMkkBLku qh fhk {kxu xqtfk
kkkLkwt fu ykfkeLk Wk fhkk{kt yku
Au.
yke heku yk kku MktMkkykuLkk fkkuo yuf-keke
kqhf Au.
yk kfoLkk ykkhu s kk ykoke skuso wxs
(George Schultz)yu IMF yLku r kUfLkk
rLke Mkkn ykke nke.
rkUfLkwt Mkk yLku {kkrfkh :
Mkk{kLYku u fkuE hkx, yktkh hkxe Lkkkt
tzkuLkwt Mkk kn fhe u Au, kku ku Mk: s r
kUfLkku k Mk kLke Au.
fkuEk Mk u khk yktkh hkxe Lkkkt zkuLkwt
MkkLkwt krhkk fhk kh kuLke r kUfLkwt
Mkk k Mk{k kE Au.
yk k Mkk Au fu yktkh hkxe Lkkkt tzkuLkk
75 xfk MkkuLke Mkn{rkke fkuEk Mk hkx yktkh
hkxe Lkkkt tzkuLkwt Mkk kkk kh k r
kUfLkku Mk kLke hne fu Au.
fkuEk Mk u Mkq[Lkk {kk ykkeLku k r kUfLkwt
MkkLkwt krhkk fhe fu Au. khtkw Mkk kke
uk kh k kuLku kkukkLkk kuLke [qfe fhk {kxu
kqoYkke skkkh hnuu.
fkuEk Mk hkx khk r kUfLkk rLk{ku yLku
skkkheykuLke rkfq fko fhk kh kLkoh {tz
(kkuzo ykuV kLkMko)Lkk Mkk khk kuLku nxke fk Au.
yktkh hkxe Lkkkt tzku (IMF)Lke su{ r
kUfLkk k ku fkhLkk Mkku nku Au.
1. MktMkkkf Mk
2. Mkk{kL Mk
MktMkkkf Mk yuxu su{Lku 31 rzMkuBkh, 1945 Mkwe
r kUfLkwt Mkk kn fhe ewt nkwt ku MktMkkkf
MkkuLke Mktk 30 nke.
Mkk{kL Mk yuxu su{Lku 31, rzMkuBkh, 1945 kAe
r kUfLkwt Mkk kn fhe ew nku ku. Mkk{kL
MkkuLke ko{kLk Mktk 188 Au.
r kUfLke {qze{kt Mk hkxkuLkk kkLkk yLkwYk s
r kUfLkk MkkuLkk {kkrfkhLkwt rLkkoh fhk{kt
yku Au. huf yuf kk kh yuf khkLkwt {kkrfkh
Mk hkxLku Vkk{kt yku Au.
r kUfLkk fkkuo :
83
 r kUf suLke {qze Mk uku khk hkkE fhk{kt
yku Au, kuLke fhs ykkkLke fk{keheyku ku {wu
fheLku kkuku rLkk {qze khku{ktke su fhsu Lkkkt
ek nku Au ku{ktke ku Au.
r kUf su kuLk ykku Au kuLkk kh kkt[ ko Mkwe
AqxLke yr - {wk ykkk{kt yku Au yLku ku
kuLkLke hf{Lku eMk ko ykk kku kuLkkke ykuAk
Mk{ Mkwe{kt kkAe ykkkLke hnu Au.
yk kuLkLke hf{kuyu rfMkkk uku {kxu Wk
fhk{kt yku Au. suyku Mkkkukku ykkf yLku
Mkk{krsf ]rLke Mkkhe Mkrk hkkk nku Au.
r kUf khu (loan) ykku Au khu ku
uLkkhLke Lku kkAwt kkLke fuxe k{kkAu kuLkwt
{qktfLk fhu Au yLku yk nukw {kxu ku uLkkh
u{ktLkk fwhke MktMkkLkku, uLkk qkfkLkk ukLkk
rnMkkk-rfkkk kuhuLku kLk{kt u Au.
r kUf {kk yue [kuffMk krhkusLkkyku {kxu Lkkkt
ehu Au su krhkusLkkyku ykkf yLku xufLkef rke
{skqk nku ku{s kuLkk kkf WukuLkk Mkto{kt Q[ku
ykkk{ hkke nku.
MkoMkk{kL LkerkLke ryu ku s krhkusLkkyku
kku ykkf Wkkfkk{kt Vkku ykku ku heku
kikh fhk{kt yke nku yue krhkusLkkyku {kxu
LkkktLkwt rhk fhu Au.
r kUf Mkk{kL heku su krhkusLkkyku {wu fheLku
Mkk{krsf rnkLkwt k hkke nku su{ fu rk
yLku hnuXk, ku{Lku Lkkkfe Mknk kqhe kkzke Lkke.
r kUfLke {kuxk kkLkk kkkLke WkkurkkkLke
ukkE kqhe kkzke krhkusLkk {kxu Vkk{kt
ykk Au, su{ fu Qo yLku knLknkh. su ykkf
rfkMk {kxuLke kqo hk kk Au.
r kUf kkukkLkk khk ykkk{kt ykue Lkkkfe
{ke [kLkkhe krhkusLkkyku {kxuLkk tkku yLku
[esMkwyku hee MkMkk{kt MkMkk kh ku kk ku
{kxu fhs uLkkh ukuLku kuMkknLk kwhwt kkzu Au.
r kUf Mkkku Mkkku yue k ykukk hku Au fu
hek{kt ykuk tkku yLku [esMkwyku Mktkkukfkhf
heku fk{kehe kqhe kkzu Lku kkkk Mkkku MkwMktkk hkkk
nkuk uEyu. Auu r kUf MkkrLkf kLkke MkknMkLku
khkukku uk ykkk {kxuLke uhk kqhe kkzke nku
Au.
r kUfLkwt {kwt :
rkUfLku su k{k{ Mkkk MkkUkk{kt yke Au kuLkku
Wkkuk kkuzo ykuV kLkMko fhu Au.
huf Mk hkLku kkuzo ykV kLkoMk{kt yuf kLkoh
khk rkrLkrk fhk{kt yku Au.
r kUfLkk kLkohku kkukkLke Mkkkyku kkuzo ykuV
yurffwrx zkhufxMkoLku Mkkukkkt nku Au, su kkuzo kqo
Mk{ {kxu kkukkLke Vhu kkwt nku Au.
fw 21 yurffwrx zkhufxMko Au yLku ku{Lke rLk{qtf
yuk kkt[ Mkku khk kk Au suyku r kUfLkk {qze
uhLkk Mkkike khu Mktk{kt uhku hkkk nku yLku
kkfeLkk MkkuLke [qtxe kLkoMk khk kk Au. suyku
yL Mk hkkuLku rkrLkrk fhkk nku Au.
r kUf yLku khk :
khkLkk ykkf rfkMkLke krkLku zke fhk{kt r
kUfu uLke rr rfkMk krhkusLkkyku{kt
ktkkkkkLke (eofkeLk) {qze hkufk fheLku
yqkkqo Vkku ykku Au.
rr rfkMk krhkusLkkykuLku kqo fhk {kxu r
kUf khk ktkk kkkLkwt kLk fhk{kt ykk Au,
suLke Lke[u {wsk Au.
uLke krhnLk yLku Mkt[kh
Mk[kE
rk
skkqk
rwk k
Mke rLktk
kheke Lkkkqe
kkkLke Mkth[Lkk (Basic Infrascuture)
kk{e rfkMk Mkzf rLk{ko kuhu.
84
 IDA khk Mkhfkh {kxu Mkkike w AqxAkx kk
Au, su fu r{uLke{ zuk{uLx kkuMk k fhk
{kxu Mkk{krsf kukLke krhkusLkkyku{kt Wkkuk
fhk{kt yku Au.
IBRD Vtz kkuzkf {kukt Au k knkhLkk kMkkef
kuke MkMkk Au. khk Mkhfkh yk kuLkku Wkkuk
{wu kkkLke MktMkh[Lkk (Basic Infrascuture)
krhkusLkkyku {kxu fhu Au.
u fu fkhuf - fkhuf IDA yLku IBRD kkuLkk
kuLku {keLku Wkkuk fhk{kt yku Au.
rwk yLku Mk[kELkk kukkuLke ykkrhf Mkth[Lkk
krhkusLkkyku yLku nuh kukLkk kUfkuLkk {qzefh {kxu
r kUf khk Mkhfkh {kxu 4.3 yhk zkuhLkk [kh
24 MkxuBkh, 2009Lkk hkus Mef]k fko nkk.
nuh kukLkk kUfkuLkk MkwZefh {kxu ku{Lke {qze
ykkh khk {kxu 2 yhk zkuh, ELzk
ELVkMxfx[h VkELkkLMk ftkLke rr{xuz {kxu 1.195
yhk zkuh, kkh rkz fkukkuohuLk {kxu 1 yhk Vkh
yLku ykt uLke yuf skkqk yLku MkuLkexuLk
krhkusLkk {kxu 15 fhkuz zkhLkk yk{kt Mkk{u
Au.
kkxoLkhrk MxuxS Vkuh ELzk (2013-17)Lke yk
krhkusLk{kt r kUf kqhe heku { fhu Au.
r kUfu Lkkkfe ko (swkE 2013 sqLk 2014) Lke
hr{kLk 5.2 yhk zkhLke { ykke Au.
khk{kt r kUf khk kkursk kusLkkyku Lke[u
{wsk Au.
w kek kf kkeLke Wkkk
kk{e kukku{kt ykkhqk Mkth[Lkk
yktuLke Erhk ktrk kusLkk
Mko rkk yrkLk
rwk xktMkr{Lk Lkuxfo kkhrkz
Lkkk - Vfhe kusufx
hkxe q krhkusLkk
Wkh f]k Mk[kE kusufx-2
yktkhhkxe rfkMk MktMkk :
yktkhhkxe rfkMk krhk (International
Development Association - IDA) r kUfLkwt
yuf yuf{ Au. su IBRD Lke kqhf MktMkk Au.
kuLke MkkkLkk 24 MkxuBkh, 1960Lkk hkus fhk{kt
yke nke.
kuLku 1961{kt Mktfwk hkx Mkt (UNO)Lke yuf
yusLMke kLkkk{kt yke Au. kuLkku Mkkike {w k{e
yk Au fu ykLku s k ykk ku{Lkku Mk{kkku
LkkLkku yLku ku{Lkk kh ksLke h [e hke.
ke ku{kt fneyu kku Lkku Mk Mkk hkku
Au.
IBRD ykrfrMkk ukuLke ktkk kkkLke
Mktktrk sYrhkkLke kqk fhe fk Lkke. yk {kxu
Wkh hkku kh ykkkLkk Wuke r kUfLke s
yuf MktLk (kqhf) yuf{Lkk Yku yktkhhkxe rfkMk
krhk (IDA)Lke MkkkLkk MkxuBkh, 1960{kt kE
nke.
ykLke MkkkLkk ykkf rfkMkLku kk fhk,
WkkfkkLke ]r yLku yke heku rLkk
ykrfrMkk kukku{kt SLk rLkkonLkk MkhLku Wkk
fhkLkk Wuke kE.
IDA khk ykkk{kt yku Wkh (Soft
Loans) fnuk Au. fkh fu yk{ Lkku Mk{kkku qk
s ktkku yLku ksLkku h qk s ykuAe nku Au.
IDA yu yuk ykk Au suLke [qfe 40 koLkk
Mk{kkk{kt fhk{kt yku yLku suLkk kh MkMk
[kso 0.75 xfk kkf Au yLku ksLke h qL nku
Au.
yktkhhkxe rfkMk MktMkk (IDA) Lkk ko{kLk{k
172 Mkku Au.
yuwt fnuk Au fu kheke (Poverty), rhkk
(Proference) yLku krhkusLkk (Project) yuxu fu
3P, yktkhhkxe rfkMk krhk (IDA)Lkk
ykkkLkk k ykkh Au. yk {kxu ykLku r kUfLke
Wkh Lke kkhe (Soft Loan Window) k
fnuk Au.
85
 yktkhhkxe rfkMk krhk Vfk ku s ukuLku
ykku Au. su{Lke {kkkeX kkf ykf 375 zkhke
ykuAe Au.
u fkuE u yuku Au. suLke {kkkeX ykf ykLkkke
ykuAe nku k kuLke kkMku kko {k{kt {qze kuk
Au, kku kuLku ykkk{kt ykkku Lkke.
khkLku ykkf { ykkkLkk Wuke yuz ELzk
fk fLMkkuxMk Lke MkkkLkk 1958{kt kE, yk
yksu k khkLku ykkf { ykku Au. sqLk,
1994{kt ykLkwt Lkk{ khk rfkMk {t[ fhe uk{kt
ykku.
yk MktLkwt fko Mkt[kLk ku s kyku khk fhk{kt
yku Au, su r kUfLkwt Mkt[kLk fhu Au.
rk-kqo yurkE hkxkuLkwt {tz (ykrMkkLk) :
rk-kqo yurkE hkxkuLkwt MktkXLk (Associatioin
of South - East Asian Nations - ASEAN) Lke
h[Lkk 8 ykuk, 1967Lkk hkus kUfkuf kukk
( Bangkok Declaration) kh nMkkkh fhk{kt
.
ykk kAe kE nke.
ELzkuLkurk, {urk, rVekkELMk, Mkkkkkuh yLku
kkEuLz yk kkt[ hkkuyu kuLkwt MksoLk fwow nkwt.
ko{kLk{kt ykrMkkLk (ASEAN) {kt 10 Mk hkxku
Au, su Lke[u {wsk Au.
ELzkuLkurk
{urk
rVekkELMk MktMkkkf hkku
Mkkkkkuh
kkEuLz
kwLkuE - 7 Lwykhe 1994
ruxLkk{ - 28 swkE 1995
kykuMk - 23 swkE -1997
Bkt{kh - 23 swkE 1997
ftkkurzk - 30 yur 1999
kqeo rk{kuh kikkurfYkke kku rk-kqeo yurk{kt
yku Au khtkw ku ykrMkkLk (ASEAN) Lkku Mk
Lkke.
ykrMkkLkLkk nukwyku :
ykrMkkLk (ASEAN) kukk{kt Mkkk uku ku{s
nukwykuLkku Mk{ku fhk{kt ykku Au. ku yk {ku
Au.
rk-kqo yurkE hkxkLu ke ykkf, Mkk{krsf,
MkktMf]rkf, xufLkef, ikkrLkf yLku nexe kukku{kt
Mk{kLk rnk hkke kkkkku khu Mknkkekhe
kkLku ku{s khMkh MknkLku uk ykkku.
rk-kqo yurkE hkxkuLke Mk{] yLku ktrkkqo
Mk{wkLkk kkkLku {skqk kLkkk {kxu Mk{kLkkk
yLku kkekheLke kLkkke ku{s Mkk{qrnf kMkku
khk yk u{kt ykkf ]r, Mkk{krsf krk ku{s
MkktMf]rkf rfkMkLku uk ykkku.
rk-kqo yurkE hkxkuLke ikrf, Mkkef,
xufLkef yLku nexe kukku{kt kke{ yLku MktkuLk
{kxuLke MkkzkuLkk MYk{k yufkeLku { kqhe
kkze.
rk-kqo yurkE hkxkuLkk [uLkk Mktktku{kt Lk
ku{s fkkLkk kMkLk u ykqx rkMk yLku Mktwfk
hkx MktLkk kkk{kt Lkk rMkktkkuLkk kkLkLkk ykkhu
ktrk yLku Mkhkk{kt khku fhku.
rk-kqo yurkE ykMkkuLku uk ykkku.
rk-kqo yurkE hkxkuLke f]rk ku{s WkukLkku
khu Mkkhe heku Wkkuk fhk {kxu yktkh hkxe
Mkw ukkhLke Mk{MkLkk ykMk MkrnkLkk ku{Lkk
ukkhLkwt Mk{MkLkk ykMk rnkLkk ku{Lkk ukkhLkwt
rMk]kefh fhk {kxu, ku{Lkk knLk nkh ku{s
Mkt[khLke Mkkzkkyku{kt Mkwkhku fhk {kxu ku{s
ku{Lke Lkk SLkkuhLku [w kk {kxu khu
yMkhfkhf heku Mknkkekhe fhe.
yMk hkkkt yktkh hkxe yLku kurf MktkXLkku
suyku ykk Mk{kLk uku yLku nukwyku hkkk nku
ku{Lke Mkkku kkZ yLku kkf Mknfkh Vkku
ku{s ku{Lke kkukkLke [u nsw k khu kkZ Mknfkh
Mkkk ku {kxuLkk k{k{ {kkkuo-Wkkku ys{kk.
ykrMkkLkLkwt zwt {kf sfkkko{kt ykuwt Au.
86
 uf Mk uLkk kkxLkkh{kt ykLkku yuf Mkr[ hnu
Au.
ykrMkkLkLke Mkkike W[ Mkkk kuLkk Mk hkkuLke
MkhfkhkuLkk zkykuLke rh kuXf hku Au. khu
sYh kzu khu s rh kuXfku kkukk{kt yku Au.
{tke krhkyu ru kLkkuLke kkf kuXf nku Au
yLku ku huf u{kt khkVhke ku Au.
Mkke Mkr{rkLke h ku {rnLku {ke kuXfku {tke
khekkuLke kqhf kLku Au.
Mkke Mkr{rk{kt s{kLk uLkk ru{tkeyku ku{s
yL Mk hkkuLkk yu[eykuLkku Mk{ku kk Au.
ykrMkkLk Mkr[k (zwt{kf)Lke h[Lkk 1976{kt
sfkkko{kt fhk{kt yke nke.
ykrMkkLkLkk {nk{tke k Mk hkku [u h ku
kuo VuhkLkwt hnu Au. ykrMkkLkLke fk{e Mkr{rkyku
yk {ku Au.
ukkh yLku kMk Mkr{rk
Wkuk
rLku yLku Qo Mkr{rk
yk
uke yLku Lk Mktkrk Mkr{rk
knLk nkh yLku Mkt[kh nkh Mkr{rk
rk ykk kufk Mkr{rk
rkkLk yLku xufLkkukuS Mkr{rk
Mkk{krsf rfkMk Mkr{rk
MktMf]rk yLku {krnke Mkr{rk
ytkskk Mkr{rk
ykrMkkLkyu 23 swkE, 1996Lkk hkus khkLku kqo
kkkofkhLkku hu kLk fkuo Au.
khkLke Mkkku-Mkkku [eLk yLku hrkLku k kqo
kkkofkhLkku hu kLk fkuo Au khu y{urhfkLku
yk hu knuktke k Au.
kikkurf Mkrk{kt ytkhLkk fkhu khkLku
ykrMkkLkLkku kqo Mk kLkke fk Lkrn fkhfu
khk rk yurk{kt Mkk hkx Au. khu
ykrMkkLk rk-kqo yurkE ukuLkwt MktkXLk Au.
rk yurkE kurf Mknfkh {kxuLkwt {tz (SAARC) :
7,8 rzMkuBkh, 1985{kt Zkfk kku rk yurkE
ukuLkk hkkuLkk zkyku ykk kku MkhfkhLkk
zkykuLke su rh kuXf kuE nke ku{kt ykik[krhf
heku rk yurkE kurf Mknfkh {kxuLkwt {tz
(South - Asian Association for Regional Co-
Operation - SAARC)Lke MkkkLkkke kukk
fhk{kt yke nke.
rk yurkLkk Mkkk uku{kt kurf Mknfkh Mkkk
{kxuLke [[koyku ku Mk{ke Y kE nke.
ko{kLk{kt Mkkfo (SAARC){kt ykX Mkku Au, su Lke[u
{wsk Au.
- khk - kktku
- qxkLk - {krMk
- Lkukk - kkrfMkkLk
- etfk
- yVkkrLkMkkLk (4 yur, 2007Lkk hkus uzkwt)
{u, 1980{kt kktkuLkk qkkqo {w rk Wh-
hnu{kLku ykk MktkXLk {kxuLkwt rLk{ko fhkLke
rk{kt knu fhe nke.
LkukkLkk hk rkhuLLkku k yue kyku{kt
Mk{ku kk Au. su{u yk r[khLke fkLkk fhe
nke.
MkkfoLkk Wuku :
Mkkfo (SAARC) Lkk kkk suLku 7 rzMkuBkh,
1985Lkk hkus ykLkkk{kt ykwt nkwt Lke f{-1 {ku
kuLkk {w Wuku Lke[u {ku Au.
rk yurkLkk uku{kt Mkk{qrnf MkekktLku uk
ykke yLku yk{rLkohkk khk {skqk kLkkku.
rk yurkLke Lkk fk{kt khku fhku.
rk yurkLke Lkk SLkLke kwkk{kt Mkwkhku
fhku.
rk yurkLkk uku{kt ykkf ]rLku, Mkk{krsf
krkLku ku{s MkktMf]rkf rfkMkLku uk ykkku.
rk yurkLkk uku{kt ykkf, Mkk{krsf,
MkktMf]rkf, xufLkef yLku ikkrLkf kukku{kt Mkr
MknfkhLku ku{s khMkh MknkLku uk ykkku.
87
 rk yurkLkk ukuLke Mk{MkykuLkk Mkto{kt
khMkh rkMk, Mk{s yLku MkL{kLk Wu ku ytku
Vkku ykkku.
yL rfMkkkt uku MkkkuLkk MknfkhLku {skqk
kLkkku.
Mk{kLk rnkku Mkkku Mktfkue kkkkku khu
yktkhhkxe {t[ku{kt kkhMkrhf MknfkhLku {skqk
kLkkku.
ykk Mk{kLk ku yLku nukwyku hkkk yktkh hkxe
ku{s kurf MktkXLkku Mkkku Mknfkh Mkkku
Mkkfo (SAARC)Lkwt {kwt :
hkku ykk kku MkhfkhkuLkk zkykuLke kuXf (Meeting of
Heads or Government)
yk Mkkfo rh kuXfyu Lkerk zkh ytkuLke Mkkuo[
ytk kk Au, yLku ku Mkk{kL heku ko{kt yuf k {u
Au.
Aue [kh Mkkfo rh kuXfku yk {ku kuE Au.
1. yur-2010 rkBkq (qxkLk)
2. LkuBkh-2011 ykzqrMkxe ({ke)
3. LkuBkh-2013 fkX{tzw (Lkukk)
4. LkuBkh-2014 fkX{tzw (Lkukk)
Mkr[k (The Secretariat) :
Mkr[kLke MkkkLkk fkX{tzw{kt 1987{kt fhk{kt
yke nke.
yk{kt {nk{tke ku{s yL f{o[kheykuLkku Mk{ku
kk Au. ku fko{kuLkwt MktfLkLkwt ku{s y{efhLkwt
rLkhek fhu Au, ku{s MkkfoLkk ytkkuLke kuXfkuLkwt
ykkusLk fhu Au.
{tke krhk (Council of Ministers) :
{tke krhk{kt Mk hkkuLkk rue{tke ykuLkku
Mk{ku kk Au.
ku Mkk{kL heku ko{kt ku k {u Au yLku ku
LkerkykuLkk zkh Mkkku, MknfkhLkk fko{kuLke Mk{ekk
fhk Mkkku kuhu fkkuo Mkkku Mktfkue Au.
Mkke Mkr{rk (Stending Committee) :
Mkke Mkr{rk{kt Mk ukuLkk ru Mkr[kuLkku
Mk{ku kk Au.
ykLkk fkkuo{kt Mk{kku uhu hkkLkk ku{s
Mknfkh MkkkLkku, MktMkkLkkuLkwt khefh fhkLkku,
Mknfkh {kxuLkk Lkk kukkuLku ykukLkku kuhu fkkuoLkku
Mk{ku kk Au.
yk fr{xeLku khu k sYhe kku khu {u Au, khtkw
ykuAk{kt ykuAwt ko{kt ku k kku ku {u s Au.
qhkurkLk Mkt (EU) :
1958{kt Mkkrkk EEC (European Economic
Community)Lkk krhkk YkLku s qhkurkLk Mkt
(EU) fnuk Au.
qhkurkLk MktLkwt zwt {kf kwMkuMk{kt ykuwt Au.
qhkurkLk MktLkk MkkuLke Mktk 28 Auu Lke[u {wsk
Au.
ktMk, {kko, zuLk{kfo, rkxuLk, s{oLke, kus{,
ykhuLz, nkuuLz, Exke, MkuLk, keMk, kkuxwok,
ykrMxk, rVLkuLz, MezLk, kkuuLz, ntkhe, MkuurLkk,
Mkukrfk, rkwykrLkk, [uf khk, yuMxkurLkk,
kxrk, MkkEMk, {kxk, kwkkrhk, Y{krLkk,
fkuyurk
qhkurkLk qrLkLk fku{Lk {kfux (Common
Market)Lkku kku Au.
1 Lwykhe 2002Lkk hkus qhkurkLk MktLkk 12 Mk
ukuyu qhkuLku yuf fkkfe [ (Leagal
Tender) Lkk Yku y5Lkkku nkku.
ko{kLk{kt qhkurkLk MktLkk 18 Mk ukuyu qhkuLku
[Lkk Yku Mefkh fkuo Au. kxrk 18{ku u Au.
suLku qhkuLku [Lkk Yku Mefkh fkuo Au.
yurkE rfkMk kUf (ADB) :
yurkE rfkMk kUf (ADB) Lke MkkkLkk rzMkuBkh,
1966{kt fhk{kt yke.
1 Lwykhe, 1967Lkk hkus yurkE rfkMk kUfyu
fk{ fhwt Y fhe ewt nkwt.
yurkE rfkMk kUfLkwt zwt {kf rVekkELMkLkk
kkxLkkh {Lkek{kt Au.
yurkE rfkMk kUfLkk MkkuLke Mktk ko{kLk{kt 67
Au.
kuk ykLkku 67{ku Mk u kLku Au.
88
 ko{kLk{kt kkLkLkk nkYrnfku fwhkuzk yurkE
rfkMk kUfLkk yk Au.
yurkE rfkMk kUfLkk yk khefu khtBkhkYku fkuE
kkLkeLku s [qtxk{kt yku Au.
Wkhe y{urhfk {wfk ukkh fhkh (NAFTA) :
Wkhe y{urhfk {wfk ukkh fhkh (North American
Free Trade Agreement)Lke MkkkLkk 12 ykukMx,
1992Lkk hkus kE nke.
1, Lwykhe, 1994Lkk hkuske yk fhkh y{{kt Au.
LkkVxk (NAFTA)Lkk MkkuLke Mktk Au.
1. Mktwfk hk y{urhfk
2. fuLkuzk
3. {urfMkfku
yk rLkku keu Mkkike {kuxku {wfk ukkh kuk (Free
Trading Block) Au.
yurk ktk ykkf Mknfkh (APEC) :
yurk ktk ykkf Mknfkh (Asia Pacific
Economic Co-Operation - APEC)Lke MkkkLkk
LkuBkh, 1989{kt kfkeLk ykMxurkE zkkLk
kkk nkufLke knu kh kE nke.
yurk ktk ykkf MknfkhLkwt zw {kf fu
Mkr[k Mkkkkwh{kt ykuwt Au.
yurk ktk ykkf MknfkhLkk MkkuLke Mktk
ko{kLk{kt 21 Au, su Lke[u {wsk Au.
ykMxurk, y{urhfk, fuLkuzk, {urfMkfku, kkLk, [eLk,
nktkfktk, kkEkLk, rk fkurhk, ELzkuLkurk, kwLkuE,
rVekkELMk, Mkkkkwh, {urk, kkEuLz, kkwyk
LwrkLke, LwweuLz, r[e, kuY, hrk, ruxLkk{.
rk yurkE ykkk ukkh fhkh (SAPTA) :
rk yurkE ykkk ukkh fhkh (South Asian
Preferential Trading Agreement - SAPTA)Lke
MkkkLkk 7 rzMkuBkh, 1995Lkk hkus fhk{kt yke
nke.
rk yurkE ykkk ukkh fhkhLkwt zwt{kf fu
Mkr[k fkX{tzw (Lkukk){kt ykuwt Au.
MkkVxk (SAPTA)Lkk MkkuLke ko{kLk Mktk 7 Au.
rk yurkE {wfk ukkh fhkh (South Asian
Free Trade Agreement - SAFTA) 1 swkE,
2006Lkk hkuske y{{kt yke kku Au.
ykkf Mknfkh yLku rfkMk MktkXLk (OECD) :
ke r kAe qhkukLkk ukuLke Lkke yko
MkkLke Vhe MkkkLkk {kxu 1948{kt y{urhfe
ru{tke {ko khk Mkkrk kusLkkLkk wkh{kt
kurhMk{kt qhkuke hkxkuLkwt MkB{uLk kkukk{kt
ykku yLku qhkuke ykkf Mknfkh MktkXLk
(OEEC) kLkkk{kt ykku.
30 MkxuBkh, 1961Lkk hkus ykLkwt Lkk{ keLku
ykkf Mknfkh yLku rfkMk MktkXLk (Organisation
for Economic Co-operation and Development
- OECD) fhe uk{kt ykwt.
ykkf Mknfkh rfkMk MktkXLkLkwt zwt {kf kurhMk
(ktMk){kt ykuwt Au.
ykkf Mknfkh rfkMk MktkXLkLkk MkkuLke Mktk
ko{kLk{kt 34 Au, su Lke[u {wsk Au.
ykMxurk, ykrMxk, kus{, fuLkuzk, [uf
rhkf, ntkhe, fkurhk (rhkf), {urfMkfku,
kkuuLz, zuLk{kfo, s{oLke, rVLkuLz, ktMk, keMk,
ykEMkuLz, ykhuLz, Exke, kkLk, f{kko,
LkuhuLz, LqeuLz, Lkkuuo, kkuxwok, MkuLk, MezLk,
MxThuLz, xfeo, yuMkkurLkk, Mkuf rhkf,
w.fu., w.yuMk.yu., r[e, Ehk, MkuurLkk.
OECDLkku 31Lkku Mk r[e nkku yLku kuLkk kAe
Ehk, yuMkkurLkk yLku MkuurLkk ykLkk Mkku
kLk.
{fkuoMkwh (Mercosur) :
1 Lwykhe, 1995Lkk hkus rk yu{rhfkLkk [kh
hkxku - kke, ysuoLxeLkk, khku yLku WhwuLke
[u yuf rke fk{Lk {kfuox (South Common
Market) {fkuoMkwh (Mercosur) y{{kt yke
kku Au.
{fkuoMkwh MkurLk Lkk{ Au suLkku yko - rk tfwLkku
fk{Lk {kfuox.
yk rk y{urhfk kukLkku Mktk ukkh kuk Au.
89
 ykLkk MkkuLke Mktk ko{kLk{kt 7 (Mkkk) Au. tkE Mknfkh MktkXLk (SCO)Lkk MkkuLke Mktk
kuxkur{ rLkfkMkfkko ukuLkwt MktkXLk (OPEC) : ko{kLk{kt 6 Au. kuke ykLku tkE-6 k fnuk
kuxkur{ rLkfkMkfkko ukuLkwt MktkXLk (Organisation Au.
1. hrk
of the Petroleum Exporting Countries -
OPEC)Lke MkkkLkk MkxuBkh, 1960{kt kkk{kt
2. [eLk
fhk{kt yke nke.
3. fkrfMkkLk
kuxkur{ rLkfkMkfkko ukuLkwt MktkXLk (OPEC)Lkwt zwt
4. rfkMkkLk
{kf ruLkk (ykrMxk) {kt ykuwt Au.
5. krfMkkLk
ykkufLkk MkkuLke ko{kLk Mktk 12 Au. su Lke[u
6. WskurfMkkLk.
{wsk Au.
7 sqLk, 2002Lkk hkus ykLku ykik[krhf yktkh hkxe
EhkLk, fwik, MkkWe yhurkk, yerhk,
MktkXLkLkku hu k kku.
ytkkuk, Efuzkuh, rrkk, LkkEerhk, fkh, Ehkf, rkBMkxuf (BIMSTEC) :
w.yu.E., uLkuswyuk. rkBMkxuf (BIMSTEC- Bangladesh, India,
rnL {nkMkkkh rfLkkhkLkku kurf Mknfkh MktkXLk Myanmar, Sri-Lanka, Thailand, Economic
(IORARC) : CO-Operation)Lke MkkkLkk sqLk, 1997{kt fhk{kt
rnL {nkMkkkh rfLkkhkLkku kurf Mknfkh MktkXLk yke nke.
(Iindian Ocean Rim Assocaition for Regional rkBMkxuf(BIMSTEC) Lkwt kht{kt Lkk{
Co-Operation - IORARC)Lke MkkkLkk 5 {k[o, BISTEC (rkMxuf) nkwt yLku ykLkk MkkuLke Mktk
1997Lkk hkus fhk{kt yke nke. k kht{kt 4 (kktku, khk, etfk,
rnL {nkMkkkh rfLkkhkLkku kurf Mknfkh MktkXLk kkEuLz) nke.
(IORARC)Lkk MkkuLke ko{kLk Mktk 19 Au. rkBMkxufLkk MkkuLke Mktk ko{kLk{kt 7 (Mkkk) Au, su
yk MktkXLk{kt yurk, ykrfk yLku ykMxurkLkk Lke[u {ku Au.
u Mkk{u Au. su rnL {nkMkkkhLkk rfLkkhk kh 1. kktku
Mkukt Au. 2. khk
yk MktkXLkLkwt khtrf Lkk{ M-7 nkwt. 3. etfk
ytfxkz (UNCTAD) :
4. kkEuLz
Mktfwk hkx ukkh yLku rfkMk MkB{uLk (United
5. Bkt{kh (sqLk, 1997{kt Mkk{u fhk{kt ykku)
Nations Conference on Trade and
6. Lkukk (6 Vukwykhe, 2004Lkk hkus Mkk{u)
Development - UNCTAO)Lke MkkkLkk 1964{kt
7. qxkLk (6 Vukwykhe, 2004Lkk hkus Mkk{u)
fhk{kt yke nke.
rkBMkxuf (BIMSTEC- Bangladesh, India,
Mktfwk hkx ukkh yLku rfkMk MkB{uLkLkwt zwt {kf
Myanmar, Sri-Lanka, Thailand, Economic
SLkuk{kt Au.
CO-Operation)Lkwt Lkk{ ke (Bay of Bengal
Mktfwk hkx ukkh yLku rfkMk MkB{uLkLkk MkkuLke Initiative for Multi - Sectoral Technical and
Mktk ko{kLk{kt 194 Au. Economic Co-Operation) fhe uk{kt ykwt Au.
tkE Mknfkh MktkXLk (SCO) : yk Lkk{ kkLkwt rLko kUfkuf rh MkB{uLk
tkE Mknfkh MktkXLk (Shanghai Co-Operation 2004{kt uk{kt ykku nkku.
Organisation - SCO)Lke MkkkLkk 1996{kt fhk{kt S-8 (G-8) :
yke nke.
90
 ykX rfrMkk ukuLkku Mk{qn (Group of Eight yk Mk{qnLkk k{ yk kk {kxk (fuLkuzk Lkk)
Developed Countries - G-8)Lke MkkkLkk LkuBkh, nkk.
1975{kt fhk{kt yke nke. S-20Lkwt rh MkB{uLk 2014{k ykMxurk{kt
S-8 MkkuLke Mktk ko{kLk{k 8 Au, su Lke[u {ku yLku 2015{kt xfeo{kt kkLkwt Au.
Au. rkfMk (BRICS)
1. y{urhfk rLke Mkkike {kuxe W kk{ke kh ykoMkkyku
2. fuLkuzk (1976{kt Mkk{u fhk{kt ykku) - kke, hrk, khk [eLk yLku rk ykrfkLkk
3. rkxuLk Mk{qnLku rkfMk fnuk Au.
4. s{oLke BRIC Lkwt rkkkLk 2001{kt kkuz{uLk MkifLkk
5. ktMk ykoke rs{ yku Lke (Jim O' Neill) yu fwO.
6. Exke (1976{kt Mkk{u fhk{kt ykku) yk {q Yku k uku - hrk, ELzk yLku [eLkLkku
7. kkLk Mk{qn nkku suLku RIC fnuk{kt ykwt. kAeke yk{kt
8. hrk (21 sqLk, 1997Lkk hkus Mkk{u fhk{kt kkrLku {keLku BRIC fnukwt. 2011{kt rk
ykku) ykrfkLku k yk{kt Mkk{u fhe uk{kt ykwt yLku
S-8Lkku Lk kku fkuE zwt{kf Au yLku Lk ykLkk {kxu Mk BRICS h[kwt.
hkxku khk fkuEk fkhLkk ksuxLke ukkE Au. rkfMkLkk rh MkB{uLk Lke[u {wsk Au.
ko ykkusLk Mk u
ykLkku kqhku [kuo ku s u WXku Au, su ykLkku
16 sqLk, 2009 ifkxurhLk ko hrk
ykkusLk fhu Au yLku ykkusLkfkko hkx s ykLkku
16 yur, 2010 kkMkerk kke
ykk nku Au. 14 yur, 2011 MkkLk [eLk
S-15 (G-15) : 29 {k[o, 2012 Lke rne khk
15 rLkkwox yLku rfkMke ukuLkku Mk{qn (G-15) Lke 26 {k[o, 2013 zhkLk rk ykrfk
MkkkLkk MkxuBkh, 1989{kt fhk{kt yke nke. S-15Lkwt 16-16 swkE, 2014 Vkuxkuu kke
zwt{kf SLkuk{kt ykuwt Au. S-15Lkk MkkuLke Mktk Vkuxou rh MkB{uLk :
ko{kLk{kt 19 Au, su Lke[u {ku Au. kke Vkuxou{kt 15-10 swkE, 2014 Ak rh
{irfMkfku, s{ifk, uLkuswyuk, kke, r[e, MkB{uLkLkwt ykkusLk fhk{kt ykwt.
yksuoLxeLkk, MkuLkuk, yerhk, LkkEerhk, yk MkB{uLk{kt kke, hrk, khk, [eLk yLku
rsBkku, r{Mk, EhkLk, fuLk, khk, {urk, rk ykrfkLkk {nLkk Lkukkykuyu kk eku. yk
ELzkuLkurk, etfk, fqkk. Lkukkyku{kt kkeLkk hkxkrk rz{k hkWMkuV,
S-20 (G-20) :
hrkLkk hkxkrk kr{eh kwrxLk, khkLkk
20 ykikurkf rfkMke ukuLkku Mk{qn (G-20)Lke
zkkLk LkhuL{kue, [eLkLkk hkxkrk e rsLkkk
MkkkLkk 15 rzMkuBkh, 1999Lkk hkus kE nke.
yLku rk ykrfkLkk hkxkrk sifk sw{k Mkk{u
S-20Lkk MkkuLke Mktk ko{kLk{kt 20 Au, su Lke[u
nkk.
{wsk Au. Vkuxou kukkkk :
y{urhfk, hrk, ktMk, s{oLke, fuLkuzk, rkxuLk, rkfMk (BRICS) ykkk kkt[ kkuo{kt kkukkLkk
Exke, kkLk, yksuoLxeLkk, ykMxurk, kke, Mkk{qrnf fw huq WkkLkLku 2 xfkke khkLkk S-
[eLk, khk, ELzkuLkurk, {irfMfku, MkkWe ykhk, 20 ktf{kt Vkku ykkk {kxu kikh Au.
rk ykrfk, rk fkuhek, xfeo, qhkuke Mkt.
91
 yktkhhkxe ykkf Mkk yLku Lkkkfe EMkk (IBSA) khk, kke yLku rk ykrfkLkwt
{kkLke ytkkok kkukkLkk rfkMk ktfkuLku yuf rkue MktkZLk Au.
kuMkkrnk fhk{kt yku. EMkk (IBSA)Lke MkkkLkk 6 sqLk, 2003Lkk hkus
rkfMk kUfLke MkkkLkkLkk fhkh kh Mkne fhk{kt kkeLkk kkxLkkh kkMkerk{kt fhk{kt yke
yke. yk kUf Yykk{kt 100 yks y{urhfLk nke.
zkhLke {qzeke Y fhk{kt yku. yk hf{ kk EMkk (IBSA)Lke rh MkB{uLk Lke[u {wsk Au.
MktMkkkf Mkku khkkh {k{kt ykku. yk kUf{kt
kkuzo ykV kLkoMkoLkk yrfkheyku hrkLkk nu yLku ko ykkusLk Mk u
kkuzo ykuV zkhufxMkoLkk yrfkheyku kkeLkk nu. 2006 kkMkerk kke
yk kUfLkku k{ yk khkLkku nu. yk kUfLkwt 2007 kLku rk ykrfk
zwt{kf ktkE{kt hkk{kt yku. 2008 Lke rne khk
rkfMk yufMkkkuxo urzx yuLz kuhLxe yusLMke{kt Mknfkh 2010 kkMkerk kke
khkLkk fhkh kh Mkne fhk{kt yke. 2011 rxkurhk rk ykrfk
rkfMk ukuLke [u Lkkkfe MktktkuLku {skqk 2013 Lke rne khk
kLkkk yLku kuLkwt MktoLk fhk {kxu rkfMk ELxhkUf 2015 Lke rne khk
fkukkuohuLk {ifurLks{Lke ytkkok Mknfkh ykkkLkk (Mkkrk)
fhkh kh Mkne fhk{kt yke.
rkfMk uku{kt e{k kh (Insurance Market) Lkk EMkk (IBSA) khk, kke yLku rk ykrfkLke
Mktkt MknfkhLkk kuk kuk{kt yku. [u yktkhhkxe MknfkhLku kuMkknLk ykkk {kxuLkku
rhkrfLkkhkLkk kukku{kt MknfkhLku {skqk kLkkk{kt yuf yktkhhkxe kekke Mk{qn Au. yk yuf-
yku. keLke [u f]rk, ukkh, MktMf]rk yLku MkthkLkk
rkfMk rfkMk kUfLke Mkkku yuf ftxesLMke rho kuk{kt Mknfkh ykkk {kxuLke [[ko-r[khk fhk
yuhuLs{uLx (CRA) Mkkrkk fhkLkku k fhkh {kxuLkwt uxVku{o kLk fhu Au.
fhk{kt ykku Au. ykLkku YykkLkku tzku 100 EMkk (IBSA) yurk, rk y{urhfk yLku ykrfk
yks y{urhfLk zkh nu su{kt [eLkLkku Vkku Mkkike tzLkk k {kuxk uku su fu knwMkktMf]rkf yLku
w 41 xfk nu. CRA Mk ukuLke xqtfkkkkLke knwke kufkktrkf u Au. yk ukuLke [u
Lkktk MktfxLke Mk{MkLku Mktkk{kt { fhu. Mk{LLku kuMkknLk ykkk{kt {nkqo qr{fk
rkfMk (BRICS)Lku R-5Lkk Lkk{u k ykuk{kt su Au.
yku Au fkhfu yk kkLke fhLMke (Currency) EMkkLkk Wuku :
Rke Y kk Au. EMkk Vkkuk Vkuh{Lkku {w Wu yk ukuLke [u
u [ MknfkhLku khku yLku yktkhkxe {nLkk {wkyku
kke - he Wkh Mkk{kL Mkn{rk kLkkkLkku Au.
hrk - Yk ku ukuLke [u ukkhLkk yMkhku{kt ]r fhe.
khk - Yrkk ku ukuLke [u yuf-keLke kLkk kqhf {kxu
[eLk - huLkr{Lke (wykLk) Mkw[Lkk, kikurkfe yLku fkiLkku rkkke ykk-u
rk ykrfk - hutLz fhkLkku Au.
EMkk (IBSA)
92
 Mk{kLk rfkMkLke Mkkku yktkhhkxe kheke Lkkkqe
yLku Mkk{krsf rfkMkLku kuMkknLk ykkkLkku Au.
f]rk, kuk k{, MktMf]rk, Mkthk, rk,
Qo, ykhku, ELVku{uLk xufLkkukuS, rkkLk yLku
kikurkfe, Mkk{krsf rfkMk, ukkh yLku hkufkLkk
kukku{kt Mknfkh khkLkku Au.

*****

93