(http://praffulgadhavi.blogspot.

in kuk{ktke {krnke yufXe

fheLku ku{s You Tube Wkh {wfk{kt ykuk nuh nexLkk ezeku
yLku fk{ktke ufeLke Mkkn E yk kwMkf Mktkqo heku kikh
fhk{kt yku Au.)
(kwshkk nuh Mkuk ykkuk khk ykkursk)

G.P.S.C.Class I & II
PAPER - 3 : Mkk{kL ykMk
SUBJECT CODE : 03
(Prelime Exam)
: uf - Mktkkf :
e Vw kZe zk. Mktkkuk ufh
(D.Pharm, M.A., L.L.B., M.P.A.) (PTC, M.A., M.Ed. Ph.D)
Gadhavi Carrier Development Director, PCSS
Academy, Nadiad. M.L. Gandhi College Campus, Modasa.

f{ :

ykh fkLk, y{kk

1
 G.P.S.C. PAPER - 3 : Mkk{kL ykMk

fkf : ykh fu
kuthk{kt, eS nkWMk, yu{.su. kRuhe kA,
qMk RLzkkt k[k{kt, yeMkrs, y{kk.
Vku : 079-26585888

f{k : Yk. 100/-

xtR ux : ykh fu
kuthk{kt, eS nkWMk, yu{.su. kRuhe kA,
qMk RLzkkt k[k{kt, yeMkrs, y{kk.
Vku : 079-26585888

{wf : yku{ ykVMkux, ,Mke.xe.yu{., y{kk.

No Part of this Publication can be reproduced in any form or by any

means without the prior written permission of the publisher.

2
MkkLkk...

kwshkkLkk kuwyuLk kuk rkkeoyku ko : 2006 kAe G.P.S.C. Class-I &

Class-II Lke ykLkkhe skyku ytku ykkwhkkke hkn uELku kikhe fhkk nkk. su{kt kwshkk
nuh Mkuk ykkuku ko{kLk{kt k kk VuhVkhku Mknek Lke khekk krkLke Mkkku Lkku
ykMk{ {wku. yuxu fue heku ? fk fkhLkwt kt[Lk fhwt ? suke khekk{kt MkVkk {ue
fk. su Lkk rk ykk Au ku{kt Mkk{kL ykMk{kt MkhfkhLke rLkke, fk kusLkkyku,
Mk{Mkyku yLku &, kwshkkLke rk Mkk, {kLk MktMkkLk rfkMk, fwhke ykkrk
MkkkLk (rzkMxh {uLkus{uLx), rfkMk yLku kkohe Mk{Mkyku yLku Wkkku, khkLke
Mkkt kr yLku yu kAe kLkuk {nLkk kLkkku yk kkLke Mkkku h{kku yLku ufq, Mkk{kL
rkkLk, hkxe yktkh hkxe xLkkyku, hkuskhkusLkk kLkkkuLkku Mktkqo fkuMko {kxu yuf kwMkf kikh
fhwt yLku qks xqtfk kkk{kt fkt fk{ kk Au. Akkt k MkV ufku yLku ku{Lke Mkkn
{wsk kikh fhkLkku Lk fkuo Au.
yk kwMkf {kxu Mkko{f khekkLkk MkV uf e Vw kZeLkku kuk yLku ku{Lkk
V.T.V. Gujarati Channel yLku You Tube WkhLkk RLxhw yLku ku{Lkk Mku{eLkkhLkk
kkLkku Wkhke nuh nexLkk rkku {kLk MktMkkLk rfkMk, fwhke ykkrk MkkkLk
(rzkMxh {uLkus{uLx), rfkMk yLku kkohe Mk{Mkyku yLku Wkkku suk rkku{kt Mkkn
Mkq[Lk E yk kwMkfLku G.P.S.C. Class-I & II Lkk ykMk{ {wsk MktfLk fhk{kt
zk. Mktkkuk ufh su{u Vkku ykku Au yLku ku{Lkk khk e Vw kZeLkk kuk Wkhke yk
Mktkqo kwMkf kikh fhk{kt ykuwt Au. ko{kLk{kt Mktkqo {krnkekwt kwMkf kLkkkLkku yk yuf
MkV, Lk{ kMk fhk{kt yku Au.
Mkwk kwMkfLke Wk{ kkkkkuLku y{khk fko khefu Mefkhu yLku krkykuLku kB ke
Mkwkhk{f kkkt MYku ykkLkk Mkq[Lkku y{ku Mknko Mefkhewt.

fkf

3
 yLkw{rfk
1. wrLkx-1 : kwshkkLke qkku kikkurf, ykkf, Mkk{krsf yLku ykikurkf 1
kwshkkLke qkku kikkurf
ykkkunk
stkku
kokku
Lkeyku
qMkh
rLku
keSLk
MkMkLk keyku
kkeyku
kwshkkLkku ykkf rfkMk
ykkf rfkMk
k]n Wkukku
WoLkk Lkk kuk
uke
wrLkx-1.3 kwshkkLkku Mkk{krsf rfkMk
wrLkx-1.4 kwshkkLkku yikurkf rfkMk - rLkk{ku
2. wrLkx-2 : Mkhfkhe Lkerk, fk kusLkkykuLke Mk{Mkyku yLku &ku 87
(f) kk rfkMk
() {rnk rfkMk
(k) wfkuLkku rfkMk
() ykrkMke rfkMk
([) Mkk{krsf ryu tr[k kkuoLkku rfkMk
(A) rfktkkuLkwt fk

4
 (s) ku] kufkuLkwt fk
() fk{kh fk
3. wrLkx-3 : kwshkk{kt rk Mkk-hk rLkke. Mk{ks{kt Lkkk kkuoLkk 117
yLku {rnkykuLkk rk rkf &. rkLkLkwt kLkke fh. rkLkk
kuk{kt u. kwkk, hu ku{s Mk{krsf Lk Mktkte {wkyku,
W[ rkLke MktMkkyku, W[ rk Mkk{uLkk kzfkhku, Mkorkk yrkLk,
{knLk kusLk kusLkkLke qr{fkLku {n
4. wrLkx-4 : khkLkku {kLk MktkLk rfkMk 126
wrLkx-4 ke {kLkMke yLku kkoh wrLkxLke Ykhuk
rk 143
kuhkuskkheLke Mk{Mk 149
ykhku 153
krhkh fk fko{
nuhe fh
{kLk MkM
ykkkunk yLku {kLk MkM
[ukehkukku
kkesL hkukku
hkMkkkuke qrkk kke yLku kusLkke kkk hkuk
qrkk kkoh yLku fuLMkh
MktMkkLkLke u[e yLku {kLk yrfkh
5. wrLkx-5 : khkLkwt ktkhk 177
6. wrLkx-6 : ykkrk (nkuLkkhk) Mkt[kLk 213
7. wrLkx-7 : kf]rkf MktMkkuLkku
wrLkx-7.1 : qk
wrLkx-7.2 : Mkk{krsf {wkyku yLku kkoh

5
 wrLkx-7.3 : kuk fko 382
wrLkx-7.4 : RLVh{uLk xfTLkkukuS 404
kkoh yLku {kLk MkM ytku RLV{uoLk xu<kukuSLke qr{fk
8. wrLkx-8 : hkxe yLku yktkh hkxe {nLke xLkkyku 409
9. wrLkx-9 : h{kk{k 460
10. wrLkx-10 : {w xLkkyku (khkLke Mkktk kr kquo yLku kAeLkk kLkkku) 493
11. wrLkx-11 : rkkLk yLku xufTLkkukS 544
12. wrLkx-12 : hkus-khkusLkk kLkkku 565-575

6
 1

wrLkx-1
kwshkkLke qkku
kikkurf, ykkf,
Mkk{krsf yLku ykikurkf
2

wrLkx - 1.1
kwshkkLke qkku kikkurf, ykkf, Mkk{krsf yLku
ykikurkf

kwshkkLke qkku kikkurf

kwshkk khk kr{ rfLkkhu 20_-01ke 24_-07 W.y. yLku. 68_-04ke 74_-04 kq. hu. [u
ykuwt Au. kuLkwt fw kukV 1,96,024 [ku. rf.{e. Au.
k kwshkkLke khu{kt khu Wkh-rk tkkE 320 rf.{e. yLku kqo-kr{ knkukE MkkLkuu
80ke 240 rf.{e. Au.
MkkihkxLke khu{kt khu tkkE kq. 5.344 rf.{e yLku knkukE W..256 rf.{e. Au. fALke
tkkE kq. 5.256 rf.{e. yLku knkukE W..96ke 112 rf.{e. Au, k ykuAk{kt ykuAe knkukE
24 rf.{e. Au.
kwshkkLke Wkhu {khkz, {ukz, rhkune yLku yhe rkrh{kLkk zwtkhku ykuk Au. rk
kkk rsku, kqo{kt ktMkkzk (hksMkkLk), kLku ({nkhkx), yehkskwh yLku kkwyk
({u) kkk Mkkkrk rkrh{kk ykukt Au.
kr{ khV yhke Mk{w, tkkLkku ykk yLku fALkku ykk kkk kkrfMkkLk ykukt Au. kqo
Mkhnu Mkkkkwzk yLku kr{kxLke kkyku Au.
kwshkk Wkh khV h yLku kokkuke, rk yLku kqo khV knkzku yLku stkkuke yLku kr{u
Mk{wke [ku{uh hkkuwt Au.
k kwshkkLkk kkeMk rskLkku 86,033 [ku.rf.{e., MkkihkxLkk rskLkku 64,339 [ku.rf.{e.
yLku fA rskLkku 45,652 [ku.rf.{e. rMkkh Au.
ffo]k kwshkkLkk ykhu { kk{ktke kMkkh kk Au. khkLkk fw kukV kife kwshkk 5.98
% rMkkh hku Au.
kwshkkLkk u{kkkuo : {kLkMktkfo{kt yk Mkhnku ytkhkYk nkuk Akk kwshkk{kt u fhkLkk
{kkkuo yk {ku Au :
(1) ykkwLke e, (2) fALkk ykkLkku {kko, (3) fALkk hLkku {kko, (4) tkkLkku ykk,
(5) kLkuLkku {kko, (6) Lk{okLke e, (7) {u{ktke knku yLku (8) zwtkhkwhLke e.
 3
kwshkkLke Mke{k Mk{ {ku kkke hne Au. rMkhks yLku fw{khkkLkk Mk{ hr{kLk
kwshkkLke Mkkk {uzk, {khkz yLku {kk Mkwe rMkkhe nke.
k]n {wtkE hkLkk rksLk kk zktk rsku, kkk rskLkk W{hkk{ kkwfkLkkt 50 kk{ku
yLku kr{ kLku rskLkk yfqk kkwfkLkkt 37, kkuk kkwfkLkkt 46, Lkthkkh kkwfkLkkt
38 yLku Lkkkwh kkwfkLkkt 38 kk{ku {eLku 156 kk{kuLkku W{uhku kku.
kkxwoke nfq{k Lke[uLkku e-{Lkku u 1962ke khkLkku fuLkrMkk u kLku Au.
rk{kt Lku LkMkkhe fu { Mkwe s nke. kuk fk hr{kLk Wkh Mke{k ykkw Mkwe s nke.
kwshkk{kt {wMk{kLk Mkw{kLkkuLke Mkkk rk{kt kkuk Mkwe yLku Wkh{kt {ukz yLku kq{kO kLku
Mkwe rMkhe nke.
yfkhLkk Mk{{kt kLku yLku {kkLkku khu kk kwshkkke swku kzku. ykihtkukLkk
Mk{{kt zeMkk yLku kkLkkwhLkk kk{kt eh wkkOkMkLku kuh yLku Mkk[kuh ykkk{kt ykkt
R.Mk. 1727{kt {hkXkykuyu h{kwhLkk hk kkMkuke Lkkh nue yLku kkk rskLkk W{hkk{,
nkw kuhu kkwfk E ek nke. MkE, { yLku {wtkE kkxwokekuLkk fk{kt nkkt. ku{ktke
{ yLku LkkhnueLkku u kkxwokeku kkMku hkku.
kkfeLkku {wtkE MkrnkLkku u, kkxwoke yLku {hkXkyku kkMkuke ytkuLku {ku.
kwshkkLkku u R.Mk. 1947 knuknt 396 LkkLkkt{kuxkt hskzkt yLku rkrx Lke[uLkk kkt[ rskLkku
kLkuku nkku, khtkw Mkhkh kELke {]Mkekheke kkt ue hkkuLkwt reLkefh kwt.
R.Mk. 1956Lkk ykxkukh{kt fA yLku Mkkihkx Mkrnk Mk{k kwshkk rkke {wtkE Mkkku uzkwt.
kfkeLk kLkkMkfktXkLkku ykkwhkuz kkwfku hksMkkLk{kt {qfk{kt ykku.

ykkkunk
kwshkkLkk { kk{ktke ffo]k kMkkh kkwt nkukke kuLkku {kuxkkkLkku rMkkh W frxkt{kt
ykuku Au. kuke kwshkkLkk rhkrfLkkhu ykukt MkkuLku kk fhkkt {kuxkkkLkk uLke ykkkunk
kh{ Au.
fA yLku MkkihkxLke k kkswyu kkk rk kwshkkLke kr{ kkswyu Mk{w nkukke ythLkk kk
fhkkt rhkfktXkLkkt Mkkuyu kh{e Xtze ykuAe hnu Au.
Mkkihkx yLku fALkk rhkrfLkkhu kLkLke krk fkf 8ke 16 rf.{e. nku Au. rkk fhkkt
kLkLke krk WLkkk{kt khu nku Au.
ykuk, {ktkhku yLku {ktze kuhu LkSf kLkLkku Wkkuk kLk[fe khk ese WkLLk fhk
{kxu kk Au.
{u {rnLkk{kt Mkkike w kh{e nku Au. rhkrfLkkhkLke ke{kt yk {kMk{kt 31_ke 33_ Mku. kkk{kLk
4
hnu Au, khu ythLkk Wkh yLku { kk{kt kwhwk{ kkk{kLk 40_ke 43_ Mku. Mkwe hnu Au.
[ku{kMkkLke Yykk kkkt sqLkLkk { kkke ku xk kku Au. [ku{kMkwt kqhwt kk kk rMkLkwt
kkk{kLk ykxkukh Mkwe kwt hnu Au.
Lwykhe {kMk{kt Mkkike w Xtze nku Au. Mkhuhk kwhwk{ kkk{kLk hkLkk k kk{kt 8_ke
10_ Mku. yLku kkfeLkk kk{kt 11_ ke 15_ Mku. hnu Au.
Wkh khVLkk XtzeLkk {kuLku fkhu kkk{kLk qk xe Au. Lkrk yLku zeMkk{kt ku khu 5_.
Mku. ykk kku kuLkkke k ykuAwt kE Au.
26 kife 22 rsk yuxu 64% rMkkh ykhLkkh hMkkLke ktke yLkwu Au. Mkhuhk h k
hMku yuf hMk hMkkLke ktkeLkku kkk kkt[ hMku yufk hMk wfkLkku yLkw fkuE Lku fkuE
rsku fhu Au.
kwshkk{kt LkioLkk {kuMk{e kLkkuke sqLkLkk ke yXkrzkke MkxuBkhLkk ke yXkrzk
Mkwe{kt 95% hMkk kk Au. swkE {kMk{kt Mk{k {kuMk{Lkku 41% hMkk kze Au.
k kwshkk{kt hMkke rMkkuLke Mkhuhk Mktk 42 yLku Mkkihkx-fA{kt 23Lke hnu Au.
wfk :
kwshkk{kt wfk ytkuLkku k{ Wu e{u MkkutfeLkk Mk{ (1200)Lkku {u Au. {wM{ fk{kt
MkwkkLk yn{knLkk kMkLk hr{kLk 1459{kt wfk kzku nkku yLku k {kMkku {he kk
nkk.
1577{kt yfkhLkk kMkLk hr{kLk fA{kt kzuk wfkLku fkhu rLkfku yLku kehkhkuLku k
fALkk {nkhkLkku yk uku kzku nkku.
1623{kt snktkehLkk Mk{{kt yLku 1631-32{kt knsnktLkk Mk{{kt Mktk 1687Lkku Mkkrk
khefu ykukkku wfk kzku nkku.
khekku hkuxk {kxu kkfku u[kk nkk. {hkXk y{ hr{kLk 1761Lkku wfk Mktk 1817Lkku
Mkkhk khefu ekku nkku.
1790-91{kt Mktk 1847Lkku Mkwzkkku fk kzku nkku. [kh ykLku { yLkksLkk Y.ku kE kk
nkk.
1796{kt Mktk 1952Lkku kkLkku wfk yLku 1801{kt Mktk 1857Lkku MkkkLkk wfk kzku
nkku. 1813{kt Mkwhk yLku fA{kt wfk kzkun kku.
1868{kt kezkuLku fkhu wfk kzku nkku. 1880{kt Lkeyku{kt yku kqhLku fkhu ukhku kukE
kkt nkkt. {khkzke ykuk kufku yLkks {kxu qtXVkx fhkk nkk.
rkrx y{ hr{kLk1820, 1826, 1838, 1846, 1861, 1864, 1869 yLku 1877-78{kt
 5
wfkku kzk nkk.
1900{kt Mktk 1956Lkk AkrLkk wfk{kt 22 k kufku {he kk nkk. ZkuhkuLke nkrLk k e
kE nke. 1903-04, 1905, 1906, 1908 yLku 1910{kt kwshkkLkk rr kkku{kt wfk sue
Mkrk nke.
1923-24ke 1927-28 yLku 1935-36ke 1939-40 hr{kLk wfkLku ktke uk {kt nkkt.
ykke kk 1948-49{kt 125 {e.{e. fhkkt ykuAku hMkk kzkkt kwshkkLkk {kuxkkkLkk rMkkh{kt
wfk kzku nkku.
1949-50{kt yrk]rLku fkhu eku wfk kzku nkku. Mkk{kL heku rk kwshkk wfk{wk
hkwt Au. ktkekk uLkwt {k 63% Au.
1956 qftk{kt ythLkkh kkhks kE kwt nkwt. 1970{kt Y[Lkku rMkkh qftkke yMkhkMk
kku nkku.
1975 yLku 1998{kt yLkw{u kkuhkth kku ku{s ftzk-{Lkkh rMkkh{kt ykukt kkkuzktke
wt LkwfMkkLk kuwt. 2001Lke 26{e LwykheLkk hkus ykuk ek qftkke fA yLku y{kk
rsk{kt kkhkS MkoE nke.

stkku
ykkkunk yLku kikkurf MkkLkLku kLk{kt ukkt kwshkkLkkt stkku irkkt Au. ku{kt ykrfk,
{kk yLku yLk yurkLkkt kLkMkrkf kku kkhkukt Au. e kuLke kkukkLke rrMk{]r
k Au.
khk{kt fw qr{Lkk ykhu 22% rMkkh{kt stkku Au. 1952{kt Lke fhkue Lkerk {wsk zwkhk
rMkkh{kt 60% yLku {ukLke u{kt 20% stk rMkkh uEyu.
kwshkk{kt yk {k 10% s Au. 18,839 nuxh{kt stkku Au. k huh ku 6% suxku s
rMkkh hku Au.
kwshkk{kt LkMkrk-MktkrkLke ryu yuf Wkh Mkkihkx yLku fA{kt ykuku fktxkkkt ]kku
hkkku rkk yLku keu rk kwshkk yLku rk MkkihkxLkku {kkhLku {kku ykkku rkk
Au.
kwshkkLkkt stkkuLku Lke[uLkk Mkkk {w xfku{kt nU[e fk : (1) WfrxktLkkt kw-krk
stkku, (2) ss LkMkrkyku, (3) MkkLkk : k]qr{, (4) Mk{wrfLkkhkLkkt {tkku ([uh) Lk, (5)
kkhMkrnw u, (6) Mkqfk uku yLku (7) MkkLkk : Lkqr{.
Y[-Lk{ok rsk{kt sqhe yLku kkzLkkt kwf ]kku Wkhktk uh, kk, Mkkk, e{ku, nhku,
ktMk kuhu Au. kt[{nk-knku rsk{kt Mkkk, e{ku, xe{hw, uh, sqhe yLku zkuhk Akuxk
6
Wukwh rsk{kt Mkkk, uh, xe{hw kkk VkW ]kku Au. uzk-ykt rsk{kt hk, VkW ]kku
yLku kk uk {u Au.
Mkwhk, kkke, LkMkkhe, Mkkz yLku zktk rsk{kt Mkkk, uh, fqz, Mkkz, MkuLk, rkku,
kA, ktMk, sqhe kkz, xe{hw kuhu ]kku Au.
MkkihkxLkk rskyku{kt kMk fheLku keh yLku rkhLkkhLkkt yLku yL rMkkhLkkt stkku{kt Mkkk,
kk, kkuhz, uh kuhu ]kku uk {u Au. Mkkihkx{kt 433% rMkkh{kt stkku Au. fA{kt
kk, kkuhz kuhu fktxkkk ]kku yLku kMkLkkt kezku ruk Au.
kt hMkk Mkkhku kzu Au yLku su uku LkeLke LkSf ykuk Au kt W frxktLkkt Mk{] kw-
krk stkku kkhkukt Au.
kw krk stkku Mkwhk yLku Mkkz rsk{kt, zktk yLku kLku rskLke LkSf ykuk
uku{kt, Lk{okLkk rfLkkhk kh yLku kt[{nk (kkuhk-knku) rskLkk fuxkf kkku{kt, yhe
nkh{kkLke xufheyku kh yLku rkhLkkhLke eku{kt uk {u Au.
kwshkkLkkt 80% stkku Mkwhk, kkke, Mkkz, zktk, Y[, Lk{ok, kt[{nk, knku, Akuxk
Wukwh yLku zkuhk rsk{kt yukt Au, kkfeLkku rMkkh Wkh kwshkk, Mkkihkx yLku fA{kt
ykuku Au.
Wkh kwshkk{kt kLkkMkfktXk yLku MkkkhfktXkLkkt stkku{kt kk, Mkkh, e{ku, khku, yswoLk,
Mkkz, kee, xe{hw, {nwzku, Mkkk kuhu Au. {nuMkkk rsk{kt MkkkMkk rkk rMkk fwhke
stkku Lkke. y{kk rsk{kt kk, eszku kkk VkW ]kku uk {u Au.
yk stkku{ktke knuzkt, fzw, RLs, yheXkt, {qMke, rkkkkkzku, kkuhw, kh{kku, yhzqMke,
nhzu kuhu ife ykikryku {u Au. ktMk {fkLkLkk kktfk{{kt kkk fkk kLkkk{kt khk
Au. kt[{nk-knkuLkkt stkku k {kxu {nLkkt Au.
ykkhu Mkk{krsf Lkefh fko{ Lke[u hMkkLke kkswyu ku{s huu-kRLk, Lknuhku kuhuLke
kkswyu khkLke kzkh s{eLk{kt zkke Qkkkt ]kkuLkwt kukh kk Au hLkk fktXkLkk rMkkh{kt
hLku kwt ku{s huke yLku kkh Qzkkt yxfkk kktzku kk kuhuLkwt kukh kk Au.
{ktze kth LkSf huke QzeLku ykk Lk u ku {kxu sf] RLSyu ukLkwt kukh fhe hukeLkku
Vukku yxfkku nkku. fALkk LkkLkk hLkk fktXkrMkkh{t kkk khe s{eLk{kt kktzk kkLkwt
kukh Lkkkkyu nkk he fALkk hLku ykk kwt yxfkwt Au yLku yu nukwke Mkqhskkhe kt
kktk{kt ykku Au.
Mk{wLke khkekk kk{kt kB{rhk fu [uhLkwt kukh fhe s{eLkLkwt kuk yxfkkwt Au. uzk
ykt yLku {nuMkkk, rsk{kt LkeLkkt fkukhkuLku LkMkk fhe ]kku keLku s{eLkLkwt w kuk
yxfkkwt Au.
 7
yk Wkhktk, ykukLkk MkkkhfktXu eLku uk nku Au. yuf yuf kku kuLke Lke Lke rk {u
Au.

kokku
kwshkkLke Wkh yLku kqo Mkhnu zwtkhkuLke nkh{kk ykue Au.
yhe, , Mkkkkwzk yLku kr{ kx sue kwshkk knkhLke rkrh{kkLkk AuzkYk yk kokku
Au.
kLkkMkfktXk rsk{kt ktkk kkwfk{kt kwhwLkku kthku Lkk{Lkku zwtkh skukk kkMku Au.
y{ehkZ kkMku MkkuhLkku zwtkh Au. ku kkLkkwhke 29 rf.{e. qh Au. kuLku Mkkkkzku k fnu Au.
yn kLkkRx yLku LkkRMk (gneiss) zfku uk {u Au.
Wkh{kt ykkwLkwt Mkkuo[ rh (kwhwrh) Mk{wLke Mkkkxeke 1,696 {e. [wt Au. ku kMk{kt
hksMkkLk{kt ykuwt Au. kwshkkLkku fkuR s kok 1200 {exh fhkkt khu #[ku Lkke.
k MkktMf]rkf eyu r{kn yLku MkwkkLkkt ukzkLkkt {trhkuLku eu ku kwshkkLkk ytkYk
Au.
MkkkhfktXk yLku kLkkMkfktXk{kt ykue ykhkMkwh kuhuLke rkrh{kk yheLkku Vktxku Au yLku ku
e-furBkLkfkLkk sqLkk zfkuLke kLkue Au.
ykhkMkwh rkrh{kk 160.93 rf.{e. ktke Au. kkh khefu ykukkk kiLkkRxke kLkuk zwtkh
Wkh ytkkSLkwt {q MkkLkf Au.
MkkkhfktXkLkku Wkh yLku kqo khVLkku kk zwtkhk uzkk yLku #zhke {kkwh kkwfk Mkwe
Vukuk Au.
EzhLkk zwtkh Wkh siLk {tehku kkk Lk fkuxLkk yLku {trhLkk yukku uk {u Au.
kt[{nk{kt nkku kkwfk{kt kkkkZ yLku knku rskLkk e{uzk kkwfk{kt hkLk{kLkk
zwtkhku ykuk Au.
ku 1,066.80 {e. [ku Au. MkkuhLke rk 1.6 rf.{e. qh [efkuh {kkkLkkuzwtkh Au. kuLkwt
rh 757 {e. [wt Au.
{nuMkkk rsk{kt Wkhu kkhtkkLke xufhe Au. ku 365.76 {e. [e Au. yn fw{khkkLkk Mk{Lkwt
yrskLkkkLkwt siLk {trh Au.
yLku MkkkkwzkLkk kr{ AuzkLkku kk kt[{nk, knku yLku Y[ rsk{kt ykuku Au.
zktkh{kt Mkkkr fu kr{ kxLkk kkYk zwtkhkuLke nkh{kk ykue Au. ykku rsku zwtkhk Au.
MkkihkxLkk kokku :
8
Mkkihkx{kt ku rkrh{kkyku ykue Au. yuf Lkioke RkLk khV tkkue Au, kuh keS
rk{kt kqo-kr{ ykue Au.
[kuxek LkSfLkku [k{wtzk {kkkLkk {trhkku tfw ykfkLkku zwtkh 365.76 {e. [ku Au.
Lkio kk{kt fuxef xufheyku yLku zwtkhku Au ku kktkk yLku {ktzLkk zwtkhku khefu ykuk Au.
ku ktkk Mkwe Vukuk Au.
kLkkh rsk{kt [{khze kkMku kkkku yLku EMkkk zwtkhku Au.
knue rkrh{kk 240 rf.{e. ktke Au, su kkuhkthke 29 rf.{e. qh khzkLke rkrh{kk Yku 48
rf.{e.Lkk krh{kt Vukue Au.
keS nkh{kk 160 rf.{e. ktke Au. rkhLkkh kwshkkLkkuMkkike [ku kok Au ku Wstk fu
hikrkrh khefu ekku Au.
ku 117.4.4 {e. [ku Au. kuLkkt kkt[ rhku Au : kkuhkLkkLkwt (1117.40{e), ytkk{kkkLkwt
(1066.6 {e), ykuzLkwt, kkkuLkwt (1066 {e.) yLku fkfkLkwt rh (1004.3 {e) rkhLkkh kok
khV skkt hMkk{kt WkhfkuxLkku rfku yLku ykuf kuhuLkk rkuku Au. kkkhLke xqf 846.77 {e.
[e Au.
MkwhuLLkkh rskLkk zwtkhku RkLk qkLke rkrh{kkLkk kkYk Au.
rnkuh LkSf rnkuhe {kkk, Mkkkuhe kuhuLkk zwtkhku nuhLke k kkswyu ykuk Au. kkrkkk
LkSf siLkkuLkkt {trhku hkkku ukwtu zwtkh 572 {e. [ku Au.
kuLke rku {kuhkh, r{rkkk kuhuLkk zwtkhku Au, su Mkkhfwtzk kkwfk{kt ykuk Au.
{nwkLke Wkhu kUkze kuhu LkkLkk zwtkhku ykuk Au. kLkkhke kqo khV kuhk kkk rk
khV kkLkk zwtkhku ykuk Au ku 100 {e.ke 300ke suxku [k Au.
fALkk zwtkhku :
fA{kt Wkh, { yLku rk kh-yu{ k nkh{kk Au.
ukefk ex, fehku, whku, nk (nkku) yLku fktMkLkk zwtkhku kuLkk kkYk Au.
rk kh {kkkLkk {Z kkMkuke Lkefe hkunkLkku zwtkh, kku kuhuke Y kk Au {{kt {ktzk
fe, kkkuz kuhu rk kh{kt ykuk Au.
Wkh kh kA{, zeh yLku ktk{kt kELku Au. kuLkku fkku zwtkh (437 {e.) Mkkike [ku Au.
{ kh fALkk k kk{kt kk yLku kkz [u kqo-kr{ ykue Au.
ekuhLkku krk zwtkh 388 {e. [ku Au. rLkkRx fkuMkk hkkku Wr{k zwtkh 274 {e. yLku
qhk 316 {e. [ku Au. qsLke ku yku hkh 349 {e. [ku Au. yk zwtkhku kh ]kkuLke Mktk
ykuAe Au.
 9

Lkeyku
kwshkkLke Lkeyku Wkh khkLke LkeykuLkk suxku rkw sskku hkke Lkke yLku y{wf
LkeykuLku kk fhkkt kkhu {kMk nuke k Lkke.
{nLke Lkeyku Lk{ok, kkke, {ne, Mkkkh{ke, MkhMke, kLkkMk, kh yLku ukwtS Au. LkkLke
Lkeyku{kt kukkku, {Aw, ykS, Mkwfkh, kkf, nkk{ke, {kw{, {uku, uZe, kqko, ytrkfk,
ykihtkk kuhu Au.
kswhkkLke {kuxe Lkeyku kwshkk knkhLkk hksMkkLk, {u yLku {nkhkx{ktke Lkefe yk
hk{kt kr{ fu rk kksw ne MkkkhLku {u Au.
kwshkkLke kr{ kk{e Lkeyku tkkLkk ykkLku yLku yhke Mk{wLku {u Au. MkkihkxLke Lkeyku
fALkk ykk, yhke Mk{w yLku tkkLkk ykkLku {u Au.
fALke Lkeyku fALkk ykkLku fu hLku yLku yhke Mk{wLku {u Au, Wkh kwshkkLke Yku,
kLkkMk yLku MkhMke Lkeyku fALkk LkkLkk h{kt Mk{kE Au.
{w Lkeyku
Lk{ok :
ke Lkeyku kife Lk{ok Mkkike ktke Au. ku AkeMkkZLkk k[ kok{kkLkk {if knkzLkk
y{hftxf (1,066.80{e.) Mkuke Lkefu Au.
yk LkeLke fw tkkE 1312 rf.{e. Au, k kwshkk{kt kuLke tkkE 160 rf.{e. Au. kuLkku fw
MkkrMkkh (catchment area) 98,796 [ku.rf.{e. Au. kuLkk yuf kux Wkh fkehz ykuku Au.
kuLku rfLkkhu [ktku, fhLkke, wfkeko sukt kekoMkku Au.
rhkLke hkeLke yMkh 40 rf.{e. Mkwe hnu Au yLku 104 rf.{e. Mkwe ku nkxk {kxu Wkkuke
Au. Lk{ok Lke kh Lkkkk{-furzk fkkuLke LkSf ykhu 122 {exhLke [kELkk ktLkwt fk{fks
kE kwt Au yLku w [kE {kxu hsqykk fhe Au.
hkskekkLke xufhe{ktke Lkefke fkuheLku wfkekoLke Mkk{uLke zkke kkswyuke qe Lke, Y[ke
24 rf.{e. qh {nukk{ kkMku s{e kkswke {u Au.
{u{ktke Lkefke ykuhMktk fhLkke yLku [ktku [u kuLku {u Au.
fhs, ytfuh yLku hkskekkLke [u MkhnYk W{hkke Lke k kuLku {u Au.
ktLke kkA rk Mkhkh Mkhkuh ykfkh kkBwt Au. ku{ktke kikh fhkue Lk{ok Lknuh kwshkk,
hksMkkLkLku sYhe kke kqhkt kkzu.
10
kkke :
Mkqokwke kkke fu kkkeLkwt {q {uLkk kikw rskLkk {wkkE kkMkuLkk krk hk{kt hnuwt
Au. kuLke fw tkkE 720 rf.{e. Au.
Wkhktk MkkuLkkZ kkwfk{kt kkkeLkk WkhkMkLkk kk{kt WfkE kt k ktkku Au.
Yykk{kt ku {u yLku ro{ktke nu Au. Auk 144 rf.{e. Mkwe ku Mkwhk rskLkk fktkLkk
{ukLk{kt nu Au yLku tkkLkk ykkLku {u Au.
yk Lke kh kkke rskLkk fkfhkkkh kkuLkk ktLkwt Mkkkuk 60,450 [ku.rf.{e. Au yLku kkf
Mkhuhk kn 17,365.3 {u{e (MCM) Au.
{ne :
{ kwshkkLke {nLke Lke Au. kuLkku xku{eyu Mophis khefu Wu fkuo Au.
kufkkk{kt ku {neMkkkh khefu ykuk Au. yk Lke {u{ktke hksMkkLkLkk ktMkkzk
rsk{kt kELku kkuhk, knku, ykt, zkuhk yLku uzk rsk{kt nu Au yLku tkkLkk ykkLku
{u Au. ku Y[ yLku uzk rsk [uLke Mkhn Yku kkuzk rMkkh Mkwe nu Au.
yk Lke Wkh uzk rsk{kt kfkkuhe kkk kt[{nk{kt fzkk kku ku ktku ykuk Au.
hksMkkLk{kt ktMkkzk LkSf {ne Wkh {kne kt ykuku Au.
Mkkkh{ke :
{ukzLkk Zukh MkhkuhLkk LkSfLkk rMkkh{ktke ku Lkefu Au yLku kLkkMkfktXk, MkkkhfktXk, {nuMkkk,
kkteLkkh, y{kk, uzk yLku ykt rsk{kt kELku nu Au.
kuLke tkkE 321.87 rf.{e. Au. kuLku khe, kukkku, {uku, {kq{, kkf, Mkwfkh, uZe,
nkk{ke yLku yte Lkeyku {u Au.
Mkkkh{ke Wkh {nuMkkk rskLkk uhkw kkwfkLkk hkuE LkSf kt ktkku Au. Mkkkh{keLkk
nuXkMk{kt y{kk kku kMkk khusLkwt rLk{ko kwt Au.
y{kkLke rkku kufkke Lkiou kiXk LkSf Mkkk LkeykuLkku {: Mktk{ kkku Au.
kiXk{kt fkkf kq{kLkk rMku {uku hk Au.
MkhMke :
ktk kkwfkLkk [kuheLkk zwtkh{ktke Lkefe Wkh kwshkk{kt rMkkwh yLku kkx kkMkuke neLku fALkk
hLku {u Au. yk Lke kh kxk kku {wkuh ktLkwt rLk{ko kwt Au.
{uku :
hksMkkLk{kt Lkefke yk Lke k{kS LkSfke kMkkh kk Au.
kt {uku kt kktuku Au. krhk{u uLke {kuheLkkt Mkkkku zqk{kt kkt Au.
 11
yL Lkeyku
rk kwshkkLke Lkeyku : Mkwhk yLku Mkkz rskyku{kt kqko, ytrkfk, ykihtkk, kkh, fkuf
yLku {ktkk {w kkh{kMke Lkeyku Au.
ykihtkk :
h{kwhLkk zwtkh{ktke Lkefu Au. ku 192 rf.{e. Mkwe kr{ rk{kt yLku kh kAe Lkio khV
neLku ytrkfkke rku 12.8 rf.{e. qh Mk{wLku {u Au.
kMkz ykihtkk Wkh ykuwt Au.
kkh :
yk Lke 80 rf.{e. ktke Au yLku kkhze kkwfkLku Mkkz kkwfkke swku kkzu Au.
ykihtkkke rku 9.6 rf.{e. qh ku Mk{wLku {u Au.
fkuf :
{ kkwfkLku kkhzeke yk kkzu Au. ku{kt {wke 12.8 rf.{e. qh fkuf Mkwe hkeLke yMkh
kko Au.
LkeLkku kx Mkktfzku Au yLku h hMku hukeLkk Zk{kt VuhVkh kk Au.
LkeLkk zfk kx{ktke fkw {kAeyku {u Au. fkuf LkSf LkeLkku kx 150 {e. knkuku Au.
kLkkMk :
kLkkMkLkwt k[eLk Lkk{ kkok Au. ku hksMkkLkLkk rhkune rskLkk rMkhkLkk knkz{ktke Lkefu
Au yLku ykkwLkkt [h kke [tkkeLke kksw{kt kELku zeMkk kkMku neLku kr{ khV ku {w Yku
VtxkELku fALkk h{kt Mk{kE Au.
yk Lke kh ktkekzk kku ktLkwt rLk{ko kwt Au.
kqko :
kkLkuhLkk zwtkh{ktke Lkefu Au. ku 80 rf.{e. ktke Au. kuLkk fktXk Wkh {nwk, LkMkkhe yLku
skkwh ykukt Au.
LkMkkhe kkMku kqko ku Vktxk{kt nU[kE Au.
ytrkfk :
ktMkkLke xufhe{ktke ku Lkefu Au yLku ku 64 rf.{e. ktke Au.
kqkoke rku 24 rf.{e. qh Mk{wLku {u Au.
{ktkk :
kwshkkLke rk Mkhnu yk Lke ykue Au. [ku{kMkk{kt yn kuzkkwh yku Au.
12
{Lkku u kkk h{kwh kkwfkLkku fuxkuf kk kuLkku keXu (hinterland) Au. LkeLkk {w
yLku Mk{wke 8 rf.{e. Mkwe {Lke n Au.
hkeLke yMkh 13 rf.{e. Mkwe sk Au. [ku{kMkk hr{kLk LkeLkk {w LkSf LkkLkkt nkku
yk u Au.
LkkLke hke ku 0.60 {e. kke nku Au; k hkeLkwt {k 3.65 {e.ke. 548 {e. nku Au.
kuLkwt Mkkkuk 23,18.08 [ku.rf.{e. Au.
Mkhuhk kkf kkeLkku skku 3,509 {u{e. (MCM) Au.
uzk rskLkeLkeyku :
yk LkeLkku kkwhk{kt kkoLke khefu Wu Au.
]kLke nk fhkke RLLku kkue knkLkwt rLkkh kkoLke yLku Mkkkh{keLkk Mktk{keko
(kiXk){kt kwt nkwt.
{ne Wkhktk uZe, kkf, {uku, khe kuhu Lkeyku uzk rsk{kt ykue Au. Mkurxfk fu uZe
ehkwhke yLk rk{kt ykuk kt[{nk rskLkk k{kuLkk zwtkhk{ktke Lkefu Au. kuLke tkkE
96 rf.{e. Au.
kuLku qe Wkhktk fkzts yLku fXk kkMkuke nuke {nkuh Lke {u Au.
kk{k{kt uZeLkk kehu rMk LkkkkswoLk yLku kk rkLkk yk{ku nkk. zkfkuh LkSf uZe nu
Au.
ku kzkrMkLkkuh, XkMkhk, ykt, Lkrzk, {kkh yLku {nu{kk kkwfk{kt nu Au.
kkf fu kkoLke hksMkkLkLkk zwtkhkwhLkk zwtkh{ktke Lkefe {ne LkeLku Mk{ktkh neLku kwLkkhk
ykk uzk rsk{kt k kk Au.
yk LkeLkwt {nkkhk{kt ukke Lkk{ {u Au. uzk kkMku uZe Lke kkfLku {u Au.
kwLkkhk kkMku ku fkzts kkwfk{kt k kk Au. {ktzk kkMku kuLku {kq{ Lke {u Au.
ku yktkhMkwkk LkSfke nu Au kuLkk fktXk Wkh WftXuh fu xrzk {nkuLkwt rMk {trh Au.
rhkrk yLku sL{k{eLkk rMku yn {uku hk Au.
ku fkzts, {nu{kk yLku {kkh kkwfk{ktke nu Au yLku 125 rf.{e. ktke Au {uku hksMkkLkLkk
zwtkhkwh rskLkk zwtkh{ktke Lkefu Au yLku {nu{kk kkwfk{ktke nu Au.
{nukkk kkwfkLkk Mk{kk kk{u ku kkfLku {u Au.
kh :
yk LkeLkwt WTk{MkkLk sMkke Wkhu yku yktkhLkku [kuxeku Au. kuLke tkkE 193.12
rf.{e. Au.
 13
k{ 19 rf.{e. Mkwe kuLkku kn rkkk{e Au. sMkke sukkwh MkweLkku LkeLkku kn zke
Au.
sukkwhke fwrkkk Mkwe kuLkku kn krkk{e Au .
yn kx hukk yLku knkuku Au. kuLku s{e kkswke fhLk Lke {u Au. ktMkkze, kkUze,
Wkke, VkuV, {kusuw, {eMkh yLku ykuk sue LkeykuLku eu yk Lke kw kk Au.
fwrkkk Mkwe hkeLke yMkh sk Au. kkuhkthke 30 rf.{e. rku yku Lkekth kkMku ku
yhke Mk{wLku {u Au.
fwrkkk yLku Lkekth [u LkeLkwt kke khwt Au.
[ku{kMkk{kt kuLke huke uzLkk u{kt kke kkhkE Au yLku [ku{kMkk kAe fkkMk, kuhuLkwt
kukh kk Au.
yk Lke Wkh sMk, ykxfkux, LkkkZ, kuhkS, Wkuxk, kku yLku Lkekth ykukt Au,
sukkwh LkSf eLkkkkZ kku kt ktkku Au.
LkeLkwt Mkkkuk 7,158 [ku.rf.{e. Au. Mk{k kkkLkku 60% {ku kkeLkku Mkhuhk fw kkf
skku 42.5 {u{e (MCM) Au.
MkkihkxLke Lkeyku :
MkkihkxLkk { kk{kt ku rkrh{kk Au.
MkkihkxLke ehe Lkeyku ku{ktke Lkefu Au. ku kife kh, ukwtS, kukkku, Mkwfkh, {Aw,
ykS, uku, fkwkh kuhu {w Au.
ukwtS :
ukwtS rkhLke qtze xufhe{ktke Lkefe Au. kuLke tkkE 17h8 rf.{e. Au.
kkkkh LkSfke Lkefu Lke u fu kkkrzku 3.21 rf.{e. kk ukwtSLku {u Au. fhkkke
Wkhu 1.60 rf.{e. qh ku kLkkh rsk{kt uu Au.
uZkh kkMku kLkkh-fwtzk {kko khke ku kMkkh kk Au. ktke ku fkt[ kkMku kELku nu Au.
fkt[ke Mkqhkukhke yLku erk-fwtzk kkwfkLke khkkkxke s{eLkLku fkhu ukwtSLkwt kke
khwt kE Au.
khe kkMku kurzkh {kkkLkk MkkLkf LkSf yLku kkrkkk kkMkuLkk hksMkke LkSf yu{ ku ktku
yk Lke Wkh Mk[kE {kxu ktkk Au.
Zk kukkku :
yk Lke [kuxek kkwfkLkk Lkkkk{ kkMkuLkk zwtkh{ktke Lkefu Au.
14
ku [kuxek, Mkkk, {qe, Zk yLku kze kkwfkLkkt 31 kk{ku kkMkuke kMkkh kELku Lk
MkhkuhLku {u Au. kuLke tkkE 100.8 rf.{e. suxe Au.
yk Lke Wkh kkik{kZ kkMku Lkkfk yLku MkwhuLLkkh LkSf kue kt Au.
eftze kukkku :
e{kuhkLkk [kurxk kkwfkLkk zwtkh{ktke yk Lke Lkefu Au yLku [kurxk, Mkkk Zk yLku
kze kkwfkLkkt kkt kELku 19 kk{ku kkMkuke nu Au.
kuLke fw tkkE 112.65 rf.{e. Au. Mkkk kkwfkLkk kkurhke kk{ kkMku yk Lke Wkh kt
ktkku Au.
{Aw :
yk Lke [kuxek kkwfkLkk yktkwh-kzk kk{ kkMkuke Lkefu Au. kuLke tkkE 112.5 rf.{e.
Au.
yk LkeLkk fktXu ktfkLkuh yLku {kuhke nuhku (hksfkux rsku) ykukt Au. ku {krk (r{kk)
kkMku fALkk LkkLkk h{kt Mk{kE Au.
Mkwfkh :
[kurxk kkMkuLkk zwtkh{ktke Lkefe twfk kkMkuke neLku kuuhk kkMku ku tkkLkk ykkLku {u Au.
kukkku :
yk Lkk{Lke ku Lkeyku Au. yk ktLku Lkeyku [kuxek kkMkuLkk zwtkhku{ktke Lkefu Au.
uku :
MkkihkxLkk {keo Vwh LkSfLkk zwtkh{ktke uku Lke Lkefu Au. ku hksfkux, y{hue yLku
kLkkh rsk{kt nu Au.
yk Lke Wkh ukMkku{Lkkk, kZzk, yzkkk, Lkkkk{ yLku ekwh ykukt Au. ku tkkLkk
ykkLku {u Au.
kuLke tkkE 90.12 rf.{e. Au. kuLkku kkeLkku fw skku 42.5 {u{e. (MCM) Au.
fALke Lkeyku :
fALke WkhkrnLke Lkeyku h{kt wk kk Au, khu keS Lkeyku yhke Mk{Lku {u Au.
fkuhe kze {q MkwLkku Vktxku nkku. 1819Lkk hkeftkLku fkhu MkwLkku yk kn wk kku. fALke
khe, {Z, kuhk {kkk kuhu Lkeyku 48 rf.{e. ktke Au.
{kkk kkk yL Lkeyku Wkh kt kkte Mk[kELkkt kkku kLkkkt Au. [ku{kMkkLkk ku {kMk s
Lke{kt kke hnu Au.
 15
fkwkh :
Mk{rZkk LkSf { MkkihkxLkk hkkwhLkk zwtkh{ktke ku Lkefu Au.
kLkkh rskLkk { yLku kqo rkkLkwt kke yk Lke{kt yku Au.
ku kLkkhLke kzeLku {u Au. kuLke tkkE 95 rf.{e Au.

qMkh
khke WktzLkk {w k qMkhe yuf{ku Au :
(1) kkk rkfke rMkkh, (2) Mkw-ktkk-kkwkLkku {ukLke rMkkh yLku (3) rkfke
rMkkh. kwshkk u rkfke rMkkhLkk k khVe yk q{ekk khefu yk kze yku
Au.
kwshkkLkwt Mk{k qr{~ ku uLke qk]ch[Lkk kh yLku qk]ch[Lkk ktLkk k-zfkuLkk
rkh kh ykkrhk Au.
yk kifeLkku yuf fkh kLzuz LkkRrMkf fkBuMk (BGC) khefu ekku Au.
ku { {ukzke rk khV kwshkk{kt rMkhuku Au. fuxkf srx zfMk{qnku AkuxkWukwh,
kkuzue yLku MktuzkLke ykMkkkMk uk {u Au r-frBkLk fkLke yhe h[LkkLkk [ktkkLkuh-
ueLkk ku{s rLkBLk fzkkkLke rneh[LkkLkk zfkuLkwt rkh kLkkMkfktXk, MkkkhfktXk, kt[{nk
ku{s zkuhk rskLkk kkku{kt kuwt Au LkkRMk, rMx, kxoTkRx, rVkRx, fVkh,
ffLkkRMk, MVrxf{ [qLkkzfku, ykhMkknk, kiLwkRx kuhu ku{kt uk {kk rr
zffkhku Au.
yk e-frBkLk zfku kLkkRx, ku{uxkRx yLku kkku ku{s zkuhkRxLkkt ytkuoLkkuke ukuk
k Au.
kktkk-sMkk-MkeMkkLkkt kkwrLks, MkVkRz rLkkukku, {tkurLkLkkt kkwrLku, kVkRx, r[LkkE
{kxe, yMkuMxkMk, MxeyuxkRx yk zfku Mkkku Mktfkukt Au. yuxwt s Lkn, kLkkRx, hukezfku,
[qLkkzfku yLku ykhMkknk suk R{khke kkhku k ykkf WkkurkkkLke ryu {nLkk kLke
hnuk Au.
frBkLkke xkkrMkf : Wkh skk {wsk furBkLkke xkkrMkf fkkkkLke zfh[Lkkyku
kwshkkh{kt kt uk {ke Lkke; ykkokT ykke 170 fhkuz ko ykkW kue yhe
rkrhrLk{kork kAeke ekfke rMkkhLkku kwshkk rkk rhkE yMkh nuXke knkh
Lkefe skkt Mkke qr{kk khefu hnuku. krhk{u ku hr{kLkLke qMkh[LkkykuLkku kwshkk{kt
yk hkk Au.
16
kswhkk hkLkku {kuxku qr{kk fktkLkk {ukLke ykhke Akuku Au, kku { fA, {
Mkkihkx, kLkkMkfktXk, MkkkhfktXk, kt[{nk, knku, zkuhk, Y[, Lk{ok ku{s Mkwhk, LkMkkhe,
Mkkz, zktkLkk RkLk khVe rMkkhku knkze ukuLku ykhe u Au. fA{kt ykuwt LkkLkwt-{kuxwt h
wfyowf uhkLkqr{Lkku k ykku Au.
Lk{ok, kkke, {ne yLku Mkkkh{ke ku{Lke Mknkf Lkeyku Mkrnk hkLke kqeo skrhkn-
h[LkkLkwt {kwt kLkku Au.
hkLke {w kqr{Lkku Wkh, RkLk yLku kqo rkk [kkku knkze u nkuE kurf
Zkuk Mk{w khVe kLke hnuku Au.
ykku hkLke kr{ Mkhn yhke Mk{w yLku kuLkk VktxkYk tkkLkk ykk ku{s fALkk
ykkke uhkue Au.
kwshkkLke zfh[LkkykuLku qMkhe fk{Lkk Mkto{kt {qkkt ku ykfLkke yko[eLk MkweLke
nkuk Akkt ku kifeLkk ykku kurkukuRf wkLkk ku{s xkkrMkf fkLkk zfkuke tr[k Au.
ykkokT frBkLk, ykuzkuorrMkLk, hkRwrhLk, zukurLkLk, fkkorLkVuhMk, k{Lk yLku xkkrMkf
fkLkk zfku, kfkrLk kikkurf MktukkuLke rkfqkkykuLku fkhu s{kx kk{uk Lk nkuE, uk
{kk Lkke.
e-frBkLk wk (ykske 60 fhkuz ko ykkWLkku 400 fhkuz ko MkweLkku fkkkku) : yrk k[eLk
fkLkk yk wkLkk zfku kwshkk hkLkku ykhu 29,000 [ku.rf.{e.Lkku rMkkh ykhe u Au yLku
kkkLkk zfMk{qnku h[u Au.
swhkrMkf fk :
{uMkkukRf wkLkk swhkrMkf fkkkk hr{kLk fA yLku MkkihkxLkk kkku{kt {kuxk kkk kh
rhkE yrk{ kwwt, suLku krhk{u e zkELkk MkhkuLke fs{kx kE.
kwshkkLke swhkrMkf h[LkkLkk zfku{kt fktk{hux, hukezfku, [qLkkzfku, u yLku {koLkku Mk{ku
kk Au.
Mkkihkx{kt {e ykke yk swLkk{kt sqLke qMkh[Lkk {kxu qMkhrku{kt {k{kktkh kuo Au.
y{wf rLkktkku Mkkihkx{kt kuLkk yMkLku Lkfkhe fkZkkt fnu Au fu yk fnukkk swhkrMkf zfku
huh rxurMk Lkk Au.
S.yuMk.ykE. khk 420 {exhLke zkE MkweLkk kkkkfqkLkk khfk{{kt Lke[u khV swhkrMkf
zfku {k s Lkke.
yk h[LkkLke [khe ueLkk ZkuMkk QkRx yLku kkuzLk QkRxLkwt rr {n Au.
fALkk swhkrMkf zfku Skukwk Au; su{kt kirfkukkz, wrLkkh{kt ekk kuk rMkVukukkz,
u{urktfLkk ke-yukku ku{s Mkkfz, fkrLkVMko yLku VLko fkhLkk LkMkrk-ukkuLkku Mk{ku
 17
kk Au.
kwshkk{kt kktfk{ {kxu ekku ktkkLkku hukezf R{khke kkh khefu Wkkuk{kt uk Au.
yu swhkrMkf fkLkku kk Au yLku fuxkf LkMkrk-yukkukku Au.
kwshkkLkk swhkrMkf zfku fkuMkku, rMkrfk huke, r[LkkE {kxe yLku yLkrsk {kxe sue khkf
kukku k hku Au.
yk Wkhke fnuk Au fu MkkihkxLkk Qr{k yLku qs MkhkuLku swhk-rxurMk fkLkk kkLkwt
ku uk.
rxurMk fk :
kk-ueLkk rhkE WkrksL rxurMk zfku ku{s yu s fkLkk ykk kkuzkf Lkk Mk{Lkk
u{uxk-ueLkk LkesL yLku LkeLkksL rLkkukku kt[{nk, MkkkhfktXk, zkuhk yLku uzk
rsk{kt ku{s Mkkihkx{kt Zk LkSf {e yku Au.
n{kLkkh hukezf, MkkuLkkeh hukezf yLku rLk{kh hukezf rxurMk fkLkk Au, suLkku kktfk{{kt
Wkkuk kk Au. yk Wkhktk, r[LkkE {kxe yLku yLkrsk {kxe k kuLke khYk kukku Au.
hukezfku, [qLkkzfku yLku {ko yk Mk{qnLkk zffkhku Au. yk zfku yMktkrk (unconformity)
Mkrnk ykfLk zfh[LkkLke Wkh yLku zuLk xik zfkuLke Lke[u hnuk Au.
ku Skukwk Au, su{kt u{urktf, xMxkukkz, yrfLkkRz suk yk]cte ku{s fuxkf k]cte
ke-yukkuLkku Mk{ku kk Au.
yk fkLkk zfku{ktke kksukh{kt fkeLk yMk hkkkt MkheMk]kku (dinosaur)Lkkt #zkt yLku
yMk fA ku{s uzk rsk{ktke kue fkZk{kt ykukt Au.
zuLk xk h[Lkk :
swhkrMkf fu rxurMk h[LkkLkk zfkuke Wkh khV kthkw RkurMkLk zfkuke Lke[u yMktkrk Mkrnk
VkxMVwrxk kk{wesL kkLkk khkuke kLkuk zuLk xk h[LkkLkk zfku hnuk Au.
yk h[LkkLkk zfku hkLkku kk 57,000 [ku.rf.{e.Lkku rMkkh ykhe u Au. kk{wesL
yk h[LkkLkk zfku Mkkihkx, fA, zkuhk, uzk, kt[{nk, MkkkhfktXk, Y[ yLku Mkwhk rskLkk
kkku{kt uk {u Au zkuhk LkSf kkkkZLke xufheyku{kt ku{s Mkkihkx{kt sqLkkkZ LkSf
rkhLkkhLke xufheyku{kt yk zfku {{ksL MuLkLkk kwhkk kqhk kkzu Au yLku ku{kt yrMkrzfke
kurf ktkhkk fkhku kLkuk Au.
yk h[Lkkyku xk zfkuLke Wkh khV hnue Au .fktk{hux, hukezf, u yLku [qLkkzfku yk
wkLkk {w zffkhku Au yLku ku Vkuhkr{rLkVh, u{urkLf, kMxkukkz, yurfLkkRz yLku khkkt
suk Skukkuke wk Au.
18
tkkLkk ykk{kt kLkkh LkSf keh{Lkk xkkwh{kt {e ykkk xhe fkLkk zfku{ktke
kfhe, zwh, nkRLkkuMkehMk yLku {uMxkuzkuLk sukt MkMkLk keykuLkk Skukku {e ykuk Au.
zuLk xk h[LkkLkk zfku Mkkku ^kuhkRx (yktkkzwtkh), kkMkkRx ({Lkkh yLku fA) yLku
kLxkuLkkRx (fA yLku Mkkihkx) sue khYk kukku Mktfkue Au.
kMkkx yu yk h[LkkLkku {w zffkh kk Au, su {kkokktfk{ {kxuLke fk[e khefu yLku
ykh.Mke.Mke.Lkk fk{ {kxu Wkkuk{kt uk Au.
kk{wesL yL zfku{kt nkkukRx, VuMkkRx, yLzuMkkRx, rk[MxkuLk kuhuLkku Mk{ku fhe
fk.
yktkhxk Mkhku{ktke MkheMk]k keykuLkk yMk-yukku ku{s {kuxk fLkkt rntkkuLkkt #zkt fALkk
yth kkwfkLkk ehekk{ kkMkuke {e ykkt Au. kuLkwt ykske 6-5 fhkuz ko ykkWLkwt
ytksk{kt ykwt Au.
fuLkkukRf wkLke xhe-kxoLkohe h[Lkkyku : kurkuMkeLkke kkuMkeLk fkkkkLkk xhe
h[LkkLkk zfku Mkwhk, Y[, fA yLku MkkihkxLkk fuxkf kkku{kt {e yku Au.
yk h[Lkkyku rLksku, fwhke kw, rLkkRx, r[hkuze, yfef, rMkzuhkRx yLku VkMVkuhkRx sue
ykkf ryu {nLke kukku Mkkhk {k{kt hku Au.
MkkihkxLke rfLkkhkke kh {kku r{rkukRx - [qLkkzf-[kf-kMxkuMkeLk fkLkku kk Au,
khu kwshkkLke kqr{{kt uk {kkt fktk, huke kuhu yko[eLk Mk{Lkkt Au.
kwshkk{kt qftk :
qh[LkkLke ryu kwshkkLkkt {ukLkku rn{kLke kuxeLkk {ukLke uLkkt ytk sukt fu kuLkkt
Mk{fkeLk Au.
kwshkkLkku fA, {Lkkh yLku kLkkh-Y[Lkk rhkfktXkLkku u qftkLku kkk ke{kt yku
Au. qftkLku eu kwshkkLke qr{-Mkkkxe qk e{e rk khk [eLke[e kke hne Au.
LkfktXku, ku yLku MkkuhXLkku uzu qftkLku fkhu Mk{we Vktxk{ktke Wkh ykeLku uzkkf
qr{{kt kxkku Au. fALkwt h k yk heku Mk{wk{ktke [wt ykuwt Au.
21 swkE, 1956Lkk hkus yth yLku kuLke LkSfLkk 10 rf.{e. rMkkh{kt khu qftk yLkwkku
nkku. ftzk, Y[ kkk hksfkux{kt k kuLke yMkh hkkE nke.
yk qftkke yth nuh Lkk kkBwt nkwt yLku 120 {kMkku {hekk nkk. Y[ yLku kuLke
ykMkkkMkLkkt 133 kk{kuyu 23{e {k[o, 1970Lkk hkus hkku Mkkzk Mkkk ku qftkLkku ykt[fku
yLkwku nkku.
kwshkk{kt 1819, 1956, 1970 kkk 2001Lkk qftkku qk rLkkf yLku kkf nkk. 1819Lkk
qftkke {Lkkh rskLkk urzkLkku Mktkwo Lkk kku nkku.
 19
sqLk 1819ke LkuBkh, 1819 hr{kLk fAu qftkLkk yufMkku ykt[fk yLkwk nkk. qs,
yth, {kukkuhk, kuhk, fkuXkhk, Lkrk, {ktze yLku kk{kt {eLku 1,543 h yLku 500 {kMkku
Lkk kkBkt nkkt.
MkwLke kk fkuhe LkeLkku kn kkE kku nkku, hkk [wt yke skkt MkLkku kn fAke
qh kku nkku yLku ykn u kt kLke kku nkku.
yk Wkhktk 5,180 [ku.rf.{e. rMkkh 3.5 {e. kuMke kku nkku.
ykke 150ke 175 h kze kkt nkkt. 2,000ke 2,k00 hLku kkuze yMkh kE nke, 26 {kMkku
{he kk nkk yLku 126Lku E kE nke.
2001Lkk LwykheLke 26{e kkheu Mkkhu kuk ek qftkke fALkku u, Mkqhskkhe rkk
kkk y{kk nuhLku wt LkwfMkkLk kwt nkwt.
1819 kAeLkku yk khu qftk nkku, ku{kt {kuxk kkk kh LknkLke yLku {kr{fkLku LkwfMkkLk
knkUwt nkwt.
2006 Mkwe{kt kuLkk ykhu 1,200ke w kkkTftk kk fhuk.
kh{ kkeLkk hk :
yk hkLkkt kke{kt Mkkurz{ kuhkRz, Mkkurz{ MkVux, f{ MkVux, f{ fkkkuoLkux yLku
rMkrfkuLk ykMkkRz {w Au. kt[{nkLkk xqk yLku Mkkz rskLkk ufe WLkkELkk hk{kt
ktf kwLke ke kMk yku Au. qk]cLkk zk{ktke hkLkwt kke ykkwt nkukke ku kh{ nku
Au. yk hkLkk kkeLkku [k{zeLkk hkukku {xkzk {kxu Wkkuk kk Au.
kwshkk{kt kh{ kkeLkk hk fA{kt {nkuh LkSf, Mkkihkx{kt keh{kt kwMke~k{ kkk kLkkh
LkSf kuk kku; MkkkhfktXk{kt nhMkku, Y[ rsk{kt fke, uzk rsk{kt Mkwtk yLku
kt[{nk{kt xqk kkMku; Mkkz rskLkk ktMkk kkwfk{kt ufe WLkkE yLku h{kwhLkk
stkrMkkh{kt ykuk Au.

rLku
kwshkk{kt yfef, qkzku (kLxkuLkkRx), kkMkkRx, fkRx, r[LkkE {kxe, zkku{kRx, yLkrsk
{kxe (Vkh u), ^khkRx, r[hkuz,e {tkuLke, htkeLk {kxe (ochre), kxoT, rMkrfk, MxeyuxkRx,
ku, fwhke kw, rLkkRx, huke, [kf, kkuf{]-kku , kekkZkf huke ({kuzk MkLz)
kkk [qLkkzfku yLku hukezfku rLksYku {u Au.
kLkkMkfktXkLkk ytkkS LkSfLkk zwtkhku{ktke kktkwt, sMkk yLku MkeMkwt hkkkt kkwrLku {e ykkt
Au.
20
rLks ku, rLkkRx, kkMkkRx yLku ^khkRx {w rLku Au. kwshkk rLks rfkMk rLkk{
kkMkkRx, rLkkRx yLku ^khMkkRxLkwt kufk{ fhke u[k fhu Au.
Wkh skukt kkfeLkkt rLku {{ khkf Au. hukezfku yLku [qLkkzfku kktfk{ ku{s
rMk{uLx {kxu Wkkuk{kt uk Au.

keSLk
kwshkkLkku rhkrfLkkhku 1,660 rf.{e. suxku ktkku Au. ku trz Akse (continrntal shelf)
wk nkukLku fkhu Mk{wLkku ykkx (off-shore) u Vqk Au yLku MkS Mktkrkke Mk{] Au.
kwshkk{kt keykuLkku Wu kerfkMkLkk {{kt Lke[u {wsk fhu Au :
kf]rkf yLku kikkurf ryu kwshkkLku ku kk{kt nU[e fk : rkfk yLku {w qr{. fA
yLku Mkkihkx rkfkku Au yLku ku kwshkkLkk Wkh kk{t ykuk Au. fALkk kr{-rk rfLkkhk
khV fALkku ykk ykuku Au, khu kuLke Wkh khVLke uk Mke{k hke uhkue Au {w
qr{Lke kr{ Mke{k khV yhke Mk{w Au.
rkfkLkkt keyku (fALkk hLkk keSku) :
fALke k Mke{kyu Lkkhk Mkhkuh Au. ufu yuf Mk{Lkwt yk rk Mkhkuh yksu kk
kze{kt VuhkE kuwt Au.
Lkkhk Mkhkuh yLku kuLku Vhkku ykuku qrMkkh keyku {kxu ykh (sanctuary) khefu
nuh fhk{kt ykuku Au.
ktLkk kkLkk stk{kt kMk fhkk Afkhk (gazelle), fe fezekW (scaly anteater-pangolin)
nLk kkhku (caracal) hw (Indian wolf) kuhz ykk kuhk (Indian bustard) sukt keoykuLke
k wk kkLke yeyu knkU[ue Au.
LkkLkk hLkwt {w ykfko yuxu wzh (wild ass) yk ke {knTLkLkwt 45_ Mku. kkk{kLk MknLk
fhe fu A.u ku kh{e ykuAe kkkt ykuhkfLke ku{kt ykMkkkMk ykuk Lku yLku kk{e
rMkkh{t uu Au.
ku ytk [k yLku zk ke Au yLku fkfu 100 rf.{e. suxwt ytkh fkke fu Au. ukhLkk
kkf yLku kMkLku LkwfMkkLk fhkwt wzh uzqkku yLku rfkheykuLkku kuk kLku Au wzhLke xke Mktk
kLk{kt hkeLku yk hLkku rMkkh ykh khefu nuh fhk{kt ykku Au.
fALke Wkh Mke{kyu yku {kuxk hLkku rMkkh kkeke hkE Au yLku kuLkkt AeAhkt kke{kt
LkkLkk fLkkt ke yLku uk ytk rkw {k{kt uk {u Au [ku{kMkkLku ytku yk u{kt
Mkwhkk (flamingo) kkukkLkwt yLkkuwt Lkkh Mkku Au.
 21
sLkLkfk hr{kLk ku yn {kk kkte k[ktLku WAuh Au. MkwhkkLkk ktkk kk, kuLke ktke
zkuf, Lke[u ue [kt[ yLku kuLke kwkke-hkq{ze kktkuLku eu ku Mkki fkuELkwt kLk U[u Au. ke{
kwLkwt ykk{Lk kkkt Mkwhkk ktke [kkt Au.
rhkE keyku :
fALkku ykk ku rkfkku [u ykuku nkukke kkohLkkt rkhek krhkkuke {wk Au. ku
AeAhku nkuk Wkhktk kuLkku rhkrfLkkhku irkqo Au.
kk khefu khfkkuxLkku nLkw{kLk ktze Lkk{u ykukkku kk fkwk Au, khu ykukLke
ykMkkMkk ykuku rfLkkhku huke yLku huker{rk zfkukk rhkE ukke Akuku yLku
kwk Au.
krhk{u kkLkkt rhkE keyku yktkhhke (intertidal) rMkkh{kt Mkkkt nku Au.
fALkk ykkLke yk rukkkLku eu Mkhfkh yk uLku rhkE hkxe WkLk (Marine National
Park) khefu nuh fhu Au wrLkkhLkk si ikkrLkfku {kxu yk yLkkuku WkLk kk Au.
VkhkrLkzk Lkk{u ykukkk VkhkrLkz Mk{wkLkkt keyku MkrhyLkMkLke LkeLke kkk Mkkkxeyu
[kurxkt fkuEf kh uk Au fkucktke Mk{wkLke sue rV yk kkeLke Wke Mkkkxeyu khke nku
Au.
ykukLkk rhkrfLkkhu ukLke [u ykk kkkur[kt{kt MktLk fhkwt frMkkurkk Mkki fkuELkwt kLk
U[u Au.
ku s {ku e kh sueLke kku yLku [kxe kfke sue ukke Rurhk sue rV hke
ku kkeLke kknh VUfkue uk {u Au.
fALkk ykk{kt kMk fhkkt {w keykuLkku xqtfku krh[ Lke[u {wsk Au :
ke (sponge) {kuxukku ke kkhLku [kuxue uk {u Au. ytkqe-ke (finger sponge,
challinospilla) tkwrzk ke (purple songe, heliotrope) yke (horse sponge,
hippospongia) yLku kku ke (tetilla) sue kkeyku kt kt Mkhue nku Au.
fkucktke (coelenterates) huke{ rfLkkhk kh yLkuf Mku kkune (discosoma) Mk{wVq (sea
anemone) Mkhukt nku Au. kuLkku kMk ykhu 12ke 15 Mku{e. suxku nku Au.
nLkw{kLk ktzeLkk fk{ rMkkh{kt uku yrk {Lkkunh Mk{wVq MkrhyLkMk uk {u Au
ku rLk{ko fhu yufk {exh suxe ktke Lke{kt ku hnukkt nku Au.
Mknus k Mko kkkt khk s ku LkeLkk keru Mku Au.
LkkLke LkMkrk sukt ukkkt ykkurk, rxkufkkoMk, fu q{wurhk sukt fkucktkeyku ukLke
ykMkkkMk LkkLkk AkuzLke {kVf Mkhukt uk Au ku rnkuxk(MLk Lkk{Lk rkLkku Mkk fhu Au, su
hehLku tsk Wku Au.
22
yk kkoh{kt suk ykfkhLkkt kkukkrLkk fkucktkeyku k r[kT uk {u Au.
rxLkkuVkuhk :
LkkLkk fLkk yuk yk Mk{wkLkkt qhkukktrfk yLku rkhkuE keyku kke{kt khkkt nku Au.
k]kwf]r{ (platyhelminthes) :
yk Mk{wkLkwt yMk kkrz f]r{ kqhkwt {kork Au. ku kkhLke Lke[u ykk ukLke [u
uk {u Au
Lkqkwhfku (annelids) :
LkurhMk Lkqkwhf f]r{ huke{kt xkukt uk {u Au. fuxktf Lkqkwhfku kkuku kktukt Lkkfkh-rLkkMkku{kt
hnukkt nku Au.
Mkukuk, Mkkuurhk, xuhukuk zuLzkurLkrhMk, rxrLkrhMk yLku qrLkzLkk rLkkMkku huke{kt xkuk nku
Au.
Mkk{kL heku kkukkLkk rLkkMk{ktke kkukkLkkt MkqkktkkuLku knkh Mkhke, ku rhk{kt Mkwth, htkkuhtke
kwkkrxfk h[u Au !
Mkhf[e (crustacea) :
Mktrkk Mk{wkLkk Mkhf[e koLkkt kt keyku rhk{kt kMk fhkkt nku Au.
fALkk ykkLkk f{kt Qkkkt Mkwthe ]kku rhkE Mkhf[e yLku yL keyku {kxu yko
kkoh kqh wt kkzu Au.
kt rr kLkk skk kMk fhkk nku Au.
ykkf ryu ykLkkt yukt stkku (tiger prawn) ktrku, MkktrZku ku{s kkLke Mk{ze yLku
fku{eLkk Lkk{u ykukkk skkkku WAuh ykkt fku{kt {kuxk kkk kh fhkLkk kMk [kw Au.
Wkhtk yLkuf kLkk skk trz Akse uLkk rhkLkk kru kMk fhkk nku Au.
Mkkw fh[ku hermit crab tLku kkukkLkwt rLkkMkMkkLk kLkku Au. ku s {ku yktkhhke
rMkkh{kt Vhkk yL fh[k{kt Veze-f[ku, rkwBLkMk yLku [rhzMk sukLkku Mk{ku kk Au.
rnkk Mfk, fkfku (sand lobster) sukt Mkhf[eyku fALkk ykk{kt uk {u Au.
f[khe {]wfk (mollusca) Mk{wkLkkt keyku rhkrfLkkhu e{u e{u [Lk fhkkt, fk{kt
qtkukt, kkhLku [kuxukt fu kke{kt khkkt uk {u Au.
kux khfkLkku nLkw{kLk ktze rfLkkhkLkku {kuxkurMkkh fk{ Au.
yk fk{kt qukt huh-Aek (solen), fk[kxe (window pane oyster yLku foAek (pinna)
rkw {k{kkt kMk fhkkt nku Au.
huke yLku zfkk rMkkh{kt ykukt kxuk, eLkMk, {kk yLku fkuze sukt keykuLkkt f[ku kt
 23
ykfkof nku Au. rkhkuxLk kkk kkurkk suk ekkuLkk rfLkkhu krk t (conch, xanchus) Mkkhk
{k{kt Mku Au.
kk ykfkhkkt tLkk sukt ukkkt BwhuMkLkkt f[ku k Mkki fkuELkwt kLk U[kkt nku Au. zfLku
[kuxue hnuke fkMkkhk-Aek (edible oyster) yLku {kuke-Aek (pearl oyster)Lkku WAuh rMkkLkk
rhkrfLkkhu fhk{kt yku Au.
zf fu ukkk AeAhk kke{kt rhkE MkMkkt (sea hare) yLku uku yrk Mkwth LkLk
khku (nudibranchs) Vhkkt nkuAu. {uurk hUke, RkurMk kkk rhkE ewt (doris) Lkk{u
ykukke LkLk khku [kxe nku A.
LkLk khkuLku Mknus k Mko fhkke ku kkukkLkk hehLku rALLkrLLk fhe Lkku Au.
zf-ku (rock-borer) Aek rkkufkMk kkh fu khkk{kt h kueLku kt hnu Au.
Lkki-f]r{ (shipworm) sukt {]wfkku nkuzeLku [kUxe nkuze{kt fkkt kkzu Au. {wkku khkkt {]wfkku{kt
yMkqkktke (octopus) Mkurkk yLku kurkku {nLkt Au.
k ke khefu MkurkkLke rLkfkMk fhk{kt yku Au.
q[{eo (echinodermata) Mk{wkLkkt keyku {kk rhk{kt Mkkkt nku Au.
fALkk ykk{kt ku LkkUkkk rkrLkr hku Au. [rkq (echinood) koLkwt ke kkukfkh
yLku [kxwt nku Au. ku hukerfLkkhu kMk fhu Au.
kkhrfkfk (asteroid) q[{eo kkt[ qskk kkhk sukt uk Au. Mkk{kLku Mk{w-kkhk
(sea-star) Lkk{ke ykukkkt q[e keyku kkh fu khkkLke Lke[u fu khkkLke Lke[u
ykk khkk{kt h kLkkeLku Mku Au.
kr{-khk kkhk (West Indian stars), k htkLkk hwrh kkhk (bloodstar-Henricai) yLku
yLkrLkk, fALkk ykk{kt kt kt Lkshu kzu Au.
MkkokwA (ophiuroidea) koLkkt q[{eoykuLkk qs MkkkLke kqtAzeLke su{ krk fhu Au. ku k
kkhLke Lke[u ykk khkk{kt h kLkkeLku hnu Au.
ykrVkuLkurhMk, ykrVkurkMk, ykrVkuVkrMk Mkkok]Aku k fALkk ykkLkkt kLke Au rkAkkhf
(crinoidea) q[{eoyku uku Vw sukt nku Au.
wthwt uk fu AeAhkt kke{kt kMk fhkwt rhkE f{ (sea lily) euk kwkLke su{ kkeLku
kru Mkhuwt nku Au.
fkfze sukt ukkkt (holothuriod) q[{eo Mk{w-ffox (sea-cucumber) uk fu hukekkt
AeAhkt kke{kt kt kt Mkhukt uE fk Au.
fuxktf kki Mk{wk (minor phyla)Lkkt keyku k fALkk ykk{kt Mku Au.
24
ykkW sku VkhkrLkz k yuf kki Mk{wkLkwt ke Au.
fk{kt qtkeLku Mkkke SLk kMkkh fhLkkh wk krfkukkzk kki Mk{wkLkwt (minor phyla)
ke Au. rkhkuxLk rk{kt AeAhkt kke{kt kMk fhLkkhk kkuLkurk ywhkRrzk kki Mk{wkLkwt
ke Au.
kuLkwt {w heh kk{ suk ykfkhLkwt Au kuh uk kk ke ykfkhLkku nku Au. kuLkku {wk Auzku
rke nku Au.
Lkh kkuLkurkLkwt Mktk yMk nkukwt Lkke. ku f{kt Mkq{ nku Au yLku {kkLkk heh{kt khkukSe
khefu hnu Au.
MkkRkLkwkRrzk kki Mk{wkLkwt MkkRkLkwkRz rhkrfLkkhu kke{kt khkwt nku Au. kk
suk ykfkhLkwt kkf]r{ (sagitta) k yuf kki Mk{wkLkwt ke Au.
qr{ khLkkt keyku (fexfku) : 60% suxe keMk]r{kk fexfkuLke kLkue Au.
kuke kt kt fexfku uk {u Au ku{ktLkkt fuxktf {kLk-Mkknk{kt hne kt kkukkLkwt SLk kMkkh
fhu Au. k fexfku {kLkLku LkwfMkkLk knkU[kzu Au.
kk khefu h{ke {hzku, yrkMkkh, fkuhk, xkRVkRz suk [uke hkukkuLkku Vukku fhu Au.
yLkkrVeMk {kk {AhLku eu {urhkLkk stkw {kLkLkk kune{kt uu Au.
{kk wuMk nkkekkkLkkt f]r{ykuLkwt Mkt[kh fhu Au. [ktkzLku eu {hfeLkk stkw {kLkheh{kt
uu Au.
Rkhze hsk {kxu skkkh Au. [{he (silver fish) fkzkt yLku fkkLku fkukhe k Au. k
fexfku kkkwt LkhLku LkwfMkkLkfkhf nku Au; kk khefu, kuzk{k (horse fly) kuzk yLku yL
keykuLkwt kune [qMku Au yLku Mkwhk (MkzkLkku hkuk) suk stkwLkku Vukku fhu Au.
{kk QE s{eLkLke yth hnu Au yLku kt #zkt {qfu Au. QELkkt k[kt ykMkkkMkLkkt ykukt ]kku,
hLkkt R{khke kzft yLku VLk[hLku fkukheLku Wkh skkt nku Au.
ku kfzkLkku qfku fhe Lkku Au. k fexfku ukh{kt kkfLku k LkwfMkkLk fhkk nku Au.
fkkMk, fukt, [efw yLku yL LkMkrkykuLku LkwfMkkLk knkU[kzLkkh fexfku nku Au. Wkkuke fexfkuLke
Mktk nkrLkfkhf fexfku fhkkt e {kuxe Au.
{{ke { yLku {e ykku Au hu{-Vqkt hu{ ykku Au. kktrkkt yLku {kuxkkkLkk fexfku
khkkLkLk khk Vq{kt Vefh fhku Au.
fuxkf fexfku LkwfMkkLkfkhf SkkLkwt k fheLku kkfLku hk ykku Au. kktrkkt yLku {hkLku
fku Lkke kwt ? Mktk-Mk{u fk kkzLkkh ykrkk (fire fly) k yuf fexf Au.
 25
q{kt tfw ykfkhLkku kzku fhe h{kt Ze kzue SkkkuLkwt k fhLkkh qku fu wku (antlion)
kk{zkLkkt kkfkuLku {kxu h{kLkwt MkkLk kLku Au.
qr{ WkhLkkt yk]cteyku :
(1) krku, (2) {Ah, (3) fhkurku, (4 y) kez, (4yk) kktrkwt, (5 y) {{ke, (5 yk)
{ke
s{eLk kh kMk fhLkkh yL Sku{kt fhkurk, fkLksqhku, Ae fu tk suk S k yuf k
ke fkhMkh {kLkLkwt kLk U[u Au.
fkMkh-{Mku :
(1) {we, (2) kk-Lkkf rfh {kAe, (3) esrf {kAe, (4) Mfux, (5) kxhk
{uhwttze (chordata) Mk{wkLkwt {uhwtze (Protochordata) yBVkMkMk huke xkuwt nku Au.
kuLku kue fkZwt {w~fu nku Au. khtkw ku kerkuLke Lksh{ktke Axfe fkwt Lkke. kqA{uhwt
(hemichordata) yLkwMk{wkLkkt yrMkrzk keyku kz{Lkk kkhf kesLkk ykfkhLkkt nku Au
ku Mktwk yrMkrzk (compound ascidians) Mk{qn{kt kMk fhu Au yLku kkhLku [kUxukt nku Au.
kwkkh kxu ku kkeLkk Vwkhk Wzkzu Au. yufku kMk fhLkkh {kuxk fLkkt yrMkrzk, nzo{krLkk
AeAhkt kke{kt hnukkt nku Au, khu LkkLkk fLkkt kuork kke{kt khkkt {kq{ kzu Au.
rhkE {Mku : (1) kkkux, (2) ktf{eLk, (3) k{, (4) skuzku, (5) zku-{kAe, (6) S,
(7) kuhk-{kAe, (8) {h, (9) rshk (flying fish)
kwshkkLkku rhkrfLkkhku ykhu 1,660 rf.{e. ktkku Au kuLke kMkkkMkLke trz Akse
(continental)Lku eu ykkx (offshore region) {kAeykuke Mk{] Au.
kke{kt u fko rLkk rfLkkhuke k kkLke {kAeyku Lkshu kzu Au; kk khefu, fkkk
rhkrfLkkhu kkeLke knkh MkkokrkLke {kVf [Lk fhLkkh ktf{eLk (mud-skippper)Lku uE
fk Au, khu zfkku rfLkkhku nku kukt AeAhkt kke{kt ftwf{eLk (globe fish) y[qf
uku. fkfw {kAe Lkk{u ykukke yk {kAe rLkhwke Au.
ufu MktxMk{u VweLku rknk{wt MYk kh fheLku Axfe skLkku ku kMk fhu Au.
AeAhkt kkeLkk ukwk kru {uzf-{kAe (toad fish) yLku S sue {kAe (sole fish)
uk Au.
Mknus kLk kqof rLknkkke kt fk[ skuzk (horse-fish)Lku k uE fk. ktkwt Lke[wt
szkwt yLku kfze suk ykfkhLke fwtkk {kAe (hemirhampus) k yk kkoh{kt Mku Au.
kuhe yLku zfkk rhkrfLkkhu Mkk[ukekqof Vhwt kzu Au.
ese{eLk (electric fish) yLku fkMk{eLk khu rsrf ykt[fku ykku ykk ftxf{eLk (sting
ray fish) khu ztu ku fnuk Lkrn !
26
{eXk kkeLkkt {Mku :
(1) {]k, (2) zkE (fkeo), (3) kq{k (kkBku zf Mk{wrLkkMke), (4) kkk, (5) [kfMke, (6)
Zukhe
yktkhhke rMkkhke Mknus qhLkk (ykhu 5ke 15 {exh zkE) rMkkh{kt {kAe{khku ykkf
ryu ykLke {kAeyku kfzkk nku Au.
ku (jew fish) kuhk-{ke (thread-fin-fish) kk, rkzk{eLk (tachysurus) sue hke
kuVMkkue yufk {exh ktke {kAe {kt kfzk Au.
yk rMkkh{kt kkkux (pomfret) kq{k (Bombay duck) sue {kAeyku k rr Lke
{ke kfzk{kt yku Au.
ykkx rMkkhLke ykkf ryu ykLke {kAeyku 1ke 1.5 {exh ktke R {kAe, Lkkhku
(gymnothorax) yLku rMkh fktkh (muraenesox) Mkkhk {k{kt khke nku Au.
ykuAkkk {k{kt ke{eLk (trichiurus), zkR (silve bar), kuxe (laters), kzkku (horse
mackerel), Zku{k (otolithus) hkMk (polynemus sp.), Mkwh{kE (cubium) yLku rshk (flying
fish) kfzk Au.
rhk{kt Ske wrkz fwLke [kfMke (hilsa) {kAe $zkt {eXkt skku{kt Au.
[ku{kMkkLke Yykk kkkt [kfMke Lk{ok Lke{kt ueLku wfkeko fu Mknus ykk Mkwe kMk uze
kt #zkt {qfe Au. [ku{kMkk rhkLk Lk{ok Lke{kt {kAe{khku fhkuzkuLke Mktk{kt [kfMke {kAe
kfzkk nku Au.
{kuhk (white bait), kkk (giant herring), kke (slender herring), fkxe (razor-edge)
kke (bony bream) yLku {ktue (anchovy) sue ykkf ryu ykLke wrkzu {kAeyku
k ykkx rMkkh{kt kfzk Au.
{eXkt skLkkt keyku ({kAeyku) :
kwshkk{kt {ne, kkf, Mkkkh{ke, Lk{ok, kkke sue yLkuf Lkeyku nu Au.
kk{zkt ku{s unhe rMkkh{kt Lk Mkhkuh, kku (ktrks), [tzkuk yLku yksk sukt yLkuf
LkkLkkt{kuxkt kkku Wkhktk ktkekzk, fhs, WfkE, ykS yLku hrskMkkkh sukt {eXkt kkeLkkt
{kLkMksk skku ykukt Au.
yk kkt skku{kt {kAeyku Mkkhk {k{kt Mku Au.
kMk fheLku MkkRrrLkzu yLku MkkRwrhzu (rkzk{eLk) fwLke {kAeyku rkw {k{kt khke
uk {u Au. fxk, hkunw (rohita), {khe (marigal) yLku MkkrLkMk {kAeyku {MkukukLke
ryu ykLke Au. ku{Lkku yu {kxu WAuh fhk{kt yku Au.
 27
knkze (wallago) kkk (mystus) ke (heteropneustes) fkrxk (Mystus sp,) sue
rkzk{eLkku (cat fishes) k {MkukukLke ryu ykLke Au. Wkhktk fwLkk, Zukhe (barbus)
ukS (Labeo fimbriatus) fw[ko (Labeo gonius) yLku kkzMk (tor) sue MkkrLkMk {kAe
{eXkt skku{kt Mkhue nku Au.
yL fwLke {kAeyku{kt kkk (notopterus) {h (snake fish) kk{ (mastecembalus) {kuzk
(goby) [k (chela) yLku rxkrkk {kAeyku {MkukukLke ryu {nLke kk Au.
MkheMk]k keyku :
MkheMk]k koLkt keyku{kt fk[kkLkku Mk{ku kk Aue{e krkyu s{eLk kh [kLkkh hk{ fk[kk
(testudo)Lku Mkki fkuEyu uk nu. kuLkwt f[ zwt yLku wB{x ykfkhLkwt nku Au.
f[Lke uf kfkeLkk {kk{kt yuf kewt xkfwt nkuAu yLku ktke rfhkuLke su{ hukyku
Mkhue nku Au.
yu{erzzu fwLkk fk[kk {eXkt skku{kt kMk fhu Au. {ne Lke{kt kMk fhkk fuxkf fk[kkLkkt
f[ 1 {exh suxkt ktkkt nku Au.
fuxkf kk{kMkeyku kuLkku Wkkuk kkhk khefu fhkk nku Au.
{eXkt skku yLku rhk{kt kMk fhkk {]wf[e (soft shell) ek fk[kk (leather back)Lkwt
{ktMk Mkr kk Aukuke yk fk[kkLkku {kuxk kku rfkh kk Au.
{kLk{kt eke kuk fhLkkh Mkkk kkuku Mku kef nku Au. {kuxkkkLkk Mkkk rkLkuhe nku Au.
s{eLk kh Mkkk Lkkk, fkkukhk (krait) yLku VwhMkk (viper) Mkkkuo uhe nku Au. kwshkk{kt ukkk
LkkkLkk VkLke k]c kkswyu ku fk[kkt [~{kt sue ykf]rk nku Au.
fkkukhkLke keX kh ykze f{kLkku suk kk ykuk nku Au. ykhu 60-70 Mku{e. ktkk VwhMkk
Mkwhk, Y[, uzk Wkh kwshkk yLku fALkk h yLku Mkqfk rMkkh{kt hnu Au.
Mknus W~fuhkxke k VwhMkk fhzk uhk Au. kswhkkLkk rkLkuhe Mkkkuo k{ (rat snake) eku
Mkkk, yskh yLku ykte [kf (sand boa) LkkLkkt{kuxkt ]kku kh kMk fhkkt nku Au.
kk Mkkkku Mkk{kLku khkue, h, {kuxk fexfku yLku uzfkt sukt LkkLkkt fu {kuxk fLkkt keykuLkwt
k fhu Au.
kkku{kt Mkkk {kh k MkheMk]k koLkkt ke Au s{eLk kh hnuLkkh Mkhzk yLku kuLkk Mktkteyku
Mkk{kL heku fk[zk (garden lizards) khefu ykuk Au.
kkkkke[k, kze, ]kku fu kz kh nhkkVhkk fk[zk kwshkk{kt kt kt Mkhuk nku Au.
hkhkue (house lizard)Lku {kLk-Mkknk{kt hnuwt k{u Au. Lk]kku kh ukkku fk[zku fu fkfezku
(chamaleon) kkohLku yLkwYk [k{zeLkku htk kkku nku Au.
28
kkxk-ku (varanus) s{eLk Wkh kMk fhke nkuAu. Wkh kwshkk{kt Mkkk suwt ukkwt kkrneLk
MkheMk]k kke (glass lizard) fk[zkLkk fwLkwt ke Au.
uLke krkLkwt Lkkwt kkMkwt yuxu qrkk kkoh, kkoh{t kuk rkfq VuhVkhkuLku eu kt
L keykuLke nkk Lkk kE kE Au yLku SMktkrkLkku {kuxk kkk kh Lkk kE hkku Au.
MkTku, yk rLkkLku yxfkk L SkuLkk Mkthkkkuo yLkuf kkkt hkk {tzkt Au.
L Sku {wk kkkh{kt Se fu ku {kxu kuLkk Mkkxkk rMkkhku hkxe WkLk yLku
ykhku khefu nuh fhkk Au.
fA{kt yku Lkkhk Mkhkuh, ktLkwt h yLku ktLkku ykk sukt hkxe WkLkku Wkhktk
Mkkihkx{kt keh L S ykh, nkkukZ f]rk-rk ykh, ukh fkrkh
hkxe WkLk, esrzk kke ykh, hkkk, khzk Mkn ykh Au. Lk Mkhkuh{kt
kke ykh Mkkkwt Au. Wkhktk suMkkuh (rs. kLkkMkfktXk), hkLk{nk (rs. kt[{nk) yLku
rkkku (rs. Y[){kt hA ykh Au. kkteLkkh ($kuzk) kku nhkuLke Mkwhkk yLku
yLkeykuLkk ykMk {kx MktkuLkfuL (GEER Foundation) Mkkkk{kt ykwt Au.

MkMkLk keyku (Mammals)

WkukfhLku fkhu yhku xkkt rrkk ku{s MktkLke ryu MkMkLkkuLke Mktk k xk
{ktze Au.
ykhu 30-40 ko kquo y{kkLkk khkrMkkh{kt nhkktVhkkt hku (Lkekk), ek, knwze
(porcupine) Lkkurk, rh sukt keyku uk {kkt ku yksu kk y~ kLkt Au, khtkw
Wkh kwshkkLkk stk{kt kMk fhkku ekzku fkuEf kh hMkku qe skkt fqkhkt, fqfzk, kfhkt sukt
keykuLkku rfkh fhk y{kk suk nuh{kt uu ku yMkkkh xLkk kk.
yMke r[kku yksu kwshkk{ktke Mkk wk kE kku Au. ekzkLkku Mk{ku rkkzeLkk fw (fam.
Felidae){kt kk Au.
yk s fwLkwt keswt ke Mkn kehLkk stk{kt Mku Au.
yk s fwLkk kLkwt yMk zktkLkk stk kqhkwt {kork Au.
kuh rkkzku (jungle cat) yLku hLkk rkzk kkukkLkk kkoh{kt hnukk nku Au. ufu fkuEf kh
kuh rkzku rfkhLke ku{kt ykMkkkMkLkkt kk{zkt{kt uu Au hku.
stke rkkzeLke yuf yL k zktk yLku ykMkkkMkLkk rMkkh{kt hnuke nku Au. stke rkkzku
hkkku Lkrkkzku (caracal/red lynx) fA{kt Lkshu kzu Au.
{ktMkknkhe fqkhkt yLku kuLkk Lksef Mk{wkLkku Mk{ku fw (canidae){kt kk Au.
 29
yk{ktLkkt hw (wokf) rk (jackal) Lkkh (wild dog) yLku kUfze (fox) kwshkkLkkt stkku{kt
hnukkt nku Au.
rh (small civet) kkzLkwt rh, sh (hyaena) hA (sloth bear) yLku Lkkurk sukt
yL {ktMkknkhe keyku k kwshkkLkk kLke Au.
fkuEf kh Mkkkh{ke Lke{kt ukke srkkze (otter) {kAeyku kELku Su Au.
uku, knwze, AAwth ({ yLku k kwshkk) yLku fe fezekW (scaly anteater)Lkku {w
yknkh yuxu fezeyku. fe fezekWLku QE knw ku Au.
kuLke S Mknus ktke yLku [efe nku Au su hkVzk{kt wMkkzu Au yLku kuLku [kUxue fezeykuLku k
Au. ku rLkk[h ke Au.
kwshkk{kt kkLkkt [k{k[erzkt uk {u Au. ku kkt rLkk[h Au. zkkku (fkying fox)
]kkuLke zkeyku kh wt xfeLku rMk hr{kLk rktrk uu Au.
VkuLkk hMk ku{Lkku {w kuhkf Au. sqLkkZ {fkLkku, ekLke kz yLku kzLke kku sukt Mkkuyu
kMk fhkkt LkkLkt [k{k[erzkt - kx (pipistrellus) hkku rnkh fhkk fexfkuLku kkkt nku Au.
kMkkkt Lkku{kt SLk k]hkt MkMkktLke Mktk yksu Mkk xe kE Au.
h yLku rMkfkue sukt hkuzuLk fwLkkt MkMkLkku {kLkMkeLke ykMkkMkk {kuxe Mktk{kt Lkshu
kzu Au. rMkfkueLke keX kh kkt[ kxk ykuk nku Au.
kuhkfLke ku{kt h{kt ku e kh uu Au. k kxke rMkfkue {wu stkku{kt yLku {kuxkt
]kku kh kuzke Lkshu kzu Au.
h, ukh, h fu stk sukt hnuXkku{kt kkLkk h uk {u Au. Mus rkLkku h
(house mouse) f{kt LkkLkku yLku zkke kuze skku Lkshu kzu Au.
sk (gerbil) Lkk{u ykukkk fuxkf hku uske skyu, kuh hLkk sk hku fA
yLku Wkh kwshkkLkk hu{kt kMk fhkk nku Au.
xkuk{kt VhLkkh yLku [k{ze kh Mkwth xkfkt hkkkt [ek yLku f{kt [ek fhkkt {kuxkt yufhtke
Mkkkh, yk{ nhLke ku kku {wu kswhkkLkk keh, rkhLkkh yLku zktk u{kt uk {u Au.
nhLkkt kzkt rr kkkkt nku Au. nh sukt ukkkt fkrkh, f]{]k (black buck)Lkkt
kzkt kkrneLk nku Au.
kMk yuLkku yknkh nku Au. kh kku ku fkfLkk 50ke 70 rfku{exhLke krkyu kuze fu Au.
nk{kt fkrkhLkwt yMk kLkkh rskLkk ukh ykh kqhkwt {kkork Au.
ykhLke knkh rk Mktk{kt fkrkh Wkh kwshkkLkk fze kkwfkLkk krhk xkk{kt
(h{kwh-rMkkkwhLkk kzk{kt) {wk heku nhkkt-Vhkkt uk {u Au. kk{- ku{Lkwt Mkthk fhu
Au fkrkhLke xke ske MktkLku fkhu ukhLku Mkwhrkk MkkLkLkku hu ykkk{kt ykku Au.
30
kkrneLk kzktkkt khke antelopeLkk Lkk{u ykuk Au.
LkkLkwt yLku kkrneLk yuwt yuf keswt antleope ku Afkhwt (chinkara) Au, su Af k Au.
kwshkk{kt ku AqxktAkkt uk {u Au. ku kef k {kkzwt ke Au. {kMkLkku MknkMk kuLku
k{u Au.
fkrkhLkwt LksefLkwt Mktkte Lkekk (hku) kuzk yLku kkLkk Mktfhke kuk MktkkLk suwt uk
Au.
ukhku{kt fu yhku{kt rLkoku VhLkkh LkekkLke kLkk ykkW yuf krk kw khefu fhk{kt
ykke nke, kthkw yksu kuLke Mktk Mkk xe kE Au.
nh suk ukkk [kukk (four-horned antelope) Lku [kh rktzk nku Au. fkrkh{kt ukkkt
ku Mkk{kLk kzkt Wkhktk yktLke Wkh LkkLkkt q sukt kzktLke yuf uz [kikk{kt uk {u
Au.
ku kLkkt kLkh kwshkk{kt Mku Au. nLkw{kLk kthwt (common langur) yLku xqtfe kqtAzekwt {ktfzwt
(rhesus monkey / macaca) fA rMkkLkk u{kt uk {u Au.
{kuxukku ku kkukkLkku Mk{ ]kku kh rkku Au. {ktfzwt {wu kwshkkLk kqo kk{kt Mku Au yLku
khu Mk{ s{eLk kh kMkkh fhu Au.
kt kt {kLkLkk nMkkukLku eu kt L keykuLkwt yMk yksu {kt {wfkwt Au.
yk nfefkLku kLk{kt hkeLku kwshkk Mkhfkhu Mkn, k r[kku, hA, wzh, Mkkkh, [ek,
fkrkh, nh, Afkhkt yLku [kukk sukt keykuLku Mkwhrkk keyku khefu nuh fkO Au yLku
ku{Lkk MkkxLku ykhLkku hu ykkku Au.
ufu nu ykhkuLkk h{kt Mkwkhk-khk sYhe kL A.u
s[h MkMkLk keyku : {eXkt skku{kt Mkke yLku s{eLk kh k Vhke srkkzeLkwt
yMk wtt ke Mktknk kqhkwt {kork nku Au.
ufu ku fkuEf kh Mkkkh{ke Lke{kt uk {u Au. fk[ {ne, Lk{ok yLku kkke{kt k hnukkt nku.
{kAkt ku{Lkku {w yknkh Au.
MkkihkxLkk rhkrfLkkhkLke Mkk Lkef e kh zkVLkkuLku 10-12Lkk xkuk{kt khke uE fk.
f{kt {kuxe yLku wk rhk{kt kMk fhke nu fkuEf kh rhkrfLkkhu yLku LkeLkk {w kkMku
VkMkkue uk Au.
hke hr{kLk rfLkkhk kkMku ykukt yk s[hku kkeLkk yku rhk{kt kkAkt sE fkkt
Lkke. fALkk ykk{kt fuxef kh rhkE kk (dugong /sea- cow) kh uk {u Au.
 31

kkeyku
kwshkkLkkt kkeykuLku fk{e hnukMke (permanent residents) yLku Mkktkhe (migratory) yu{
ku fkh{kt nU[e fk. {kuxkkkLkkt Mkktkhe kkeyku W[kh ykkt-MkknkkuLke yrk
XtzeLku xkk kwshkk{kt uu Au. yk{ktLkkt {kuxukku s[h SLk kwhLkkhkt Au.
nuhkMke {kkT hfkkzk fu [feLkk ftXrLkke krhr[k nu; khtkw khkrMkkh{kt Mktk kwLkk
khkurZu Lkh fkuLkku {wh yks sYh Mkktk {u.
khuf ke (golden oriole)Lkku (xeykuykuykuxeykuykuykuyuku) yks k Mkktk {u. Mkqkuo
Mkkku kwkw, Mkhkuh (sund bird) [fe (fantail fly catcher) kurkkk (iora) V]fe (ashy
long tail warbler) kuhu kkeyku k Mkw{wh ftXke kkkkt nku Au. rMk hr{kLk MktkMk{u
fu hkku kkLkkh kkeykuLke Mktk k ftE ykuAe Lkke.
kkukx, Mkqzku (parakeet) iz (marpie) LkeftX (blue cheek bee-eater) sukt kkeyku k{u kt
kkkkt nku A.u fqfzku k Mkqku Mk{u kkukkLke nMkekx fko kh hnukku Lkke.
s{eLk kh ykk {fkLkkuLke xku[u kuMkeLku xnwfLkkh {kuh kku ZuLke Mkkku y~ kLk U[u. kuLkkt
ykfko f keAkt, Mkr {ktMk yLkuukh{kt kkfLku [kLke ykkLku fkhu ku e kh rfkheykuLkku
kuk kLku Au.
khk Mkhfkhu {kuhLku hkxe kke khefu kkihtkwt MkkLk ykwt Au yLku Mkwhrkk kke nuh fwO Au.
xurVkuLk fu xuekkVLkk kkh kh nkh{kt kuXuk kkhtkk (green bee-eater) Lke fexf kfzkLke
ykk kLkkkk Au.
fexf Lksh{kt ykkktLke Mkkku kehLke {kVf e krkyu WLk fheLku kuLku ku [kt[ zu zku Au.
kkLkkt ykkkeku (swiftyLku swallow) yLku {ke{kh (flycatcher) nk{kt WLk fhkk
fexfkuLku yh s kfzkkt nku Au.
fkLke kkueyku fhe {kku kktLkkh LkkLkkt kkhkurzkt (Indian cliff swallow)Lkwt Mkkkfk{
rLknkk suwt nku Au.
rkk{kt kktzkLku MkeeLku {kku kktLkkh hSzku (tailor bird) fu kMk{ktke kktkk kLkke {kku
kktLkkh Mkwkhe (weaver bird) k yLkuf skyu uk {u Au.
zku (woodpecker) kku kz{kt fkwt kkzeLku {kku kLkku Au. kkkku, Mkkuxe suku ukkku
fkurku (black drongo, king crow) kqtAzeLku nkkku kt kt Lkshu kzu Au. ku zkf ]rkLkku
nku Au.
32
k f[hku, {qyukt Zkuh, fqkhkt, rkkzkt suktLkkt {ktMkLku ykhkukLkkh kku krhMkhLku MA hku Au.
ku ryu yu khkukfkhe ke Au. keLkk rkkhkE khwz, kks yLku Mk{ze rfkhe kke khefu ekkt Au.
rLkk[h wz k rfkhe kke Au. {kuxukku yk keyku {kLkLku nkrLkfkhf yukt keykuLkwt k
fhkkt nku Au. ufu ku{ktLkkt fuxktf r[kTfqkhkt, rkkzkt sukt keykuLku k kx{kt E u Au.

 33

wrLkx - 1.2
kwshkkLkku ykkf rfkMk
{u 1960{kt kwshkk hkLke MkkkLkk kE khke kwshkku ykkf kuku nhVk he Au.
kwshkkLke fw s{eLk{ktke 50 fhkkt k Mknus khu uzk nuX Au. hkLke fw s{eLk{ktke
25 % fhkkt k w s{eLk rkLkWkW Au.
ukeLke {w kukku{kt zktkh, {fkE, kkshe, suk k kkfku kkk {kVe, fkkMk yLku
k{kfw suk hkufrzk kkfku Au.
Wkhktk kxkxk, {h[kt, EMkkkq, Shwt yLku hkzkLkwt WkkLk k Xef {k{kt kkwt nku Au
kwshkk{kt Vwk s{eLkLkwt {k LkkUkkk nkuk Akkt khtkh ykkk wfkkuLku eu yLkksLke
kkkk{kt hk Mktke kLwt Lk nkwt.
kwshkk hkLke MkkkLkk kAe ukekuku yLkksLkk WkkLk{kt kkku, kuerkktLkk WkkLk{kt
ykhu [kh kku, {kVeLkk WkkLk{kt kuZkku, k{kfwLkk WkkLk{kt [khkku, Mkwkhuk rkkh
nuXLkk rMkkh{kt 75.5 kku.
kkhLke khk{kt 155 kku, Mk[kELke k{kk{kt 3.5 kku, eseke [kkk kke U[kLkk
ktkku hkkk fwkykuLke Mktk{kt 11 kku yLku kk{ rwkefh{kt 22 kku khku kku nkku.
Wkhktk Mkhuhk rknuxh yLkks WkkLk{t 3.5 kku yLku kurrkk{kt 1.7 kku khku kku
nkku. Auk k kfk hr{kLk ykikirkf kuku k hku LkkUkkkh krk fhe Au; k.k.
LkkUkukt ykikurkf yuf{kuLke Mktk{kt 6.5 kku, ykikurkf hkuskkhe{kt 3.4 kku, LkkLkkt ykikurkf
yuf{kuLke Mktk{kt 75 kku, ykikurkf kke{ ykkke MktMkkykuLke Mktk{kt 12 kku, eseLke
Wkkk{kt 118 kku yLku ykikurkf WkkLk {kxu eseLkkt uzkku{kt 22 kku khku kku
Au.
hkhk {kxu eseLkk khk{kt 115 kku, {kkkeX ykf{kt E.Mk. 1970-71 yLku 2004-
05 [u ykhu 34 kku khku kku nkku.
knLknkhLkk kuk{kt hMkkLke tkkE{kt [kh kku, hk krhnLk kMkkuLke Mktk{t kku,
hk krhnLk kMkku{kt {wMkkVhe fhkk irLkf WkkhwykuLke Mktk{kt 7 kku khku LkkUkku nkku.
nkxwt yLku rhkE ukkh
k[eLk fkke kwshkke ukkhe khefu eke Au.
nzkk MktMf]rkLkk kufkuLkwt kswhkk{kt rhk{kkuo E.kq. ykhu 3000 ko knukt ykk{Lk kwt nkwt.
34
ku kufku fA yLku Mkkihkx{kt kkk rk kwshkk{kt Y[ yLku Mkwhk LkSf Mk nkk.
kuk yu Mkwfkh Lke WkhLkwt Mkkike w Mk{] kth nkwt.
kukLkku ku yLkwfkeLk rVrLkrLk yLku hku{Lk kke khu rfMkuku nkku.
yk ku 2093 {e. tkkE, 34.7 {e. knkukE yLku 4.5 {e. zkE hkkku nkku.
kukLkk ukkhLkk {kLkku k khLkk f yLku kLke rkkk Wkhke yke fu Au.
Mk{wLkk ukkhLkk kwhkk khefu EhkLke ykk{kt yku knuheLkLke MkuzeLke kku {wk Au.
hkMk-y-fkk yLku VkRfkk{ktke {e ykue {wkyku kwshkkLkku knuheLk MkkkuLkku rhkE
Mktkfo yLku ukkhe Mk[u Au.
MkkkkuoLkLkk kMkLk hr{kLk E.kq. 2250 ykMkkkMk kukLkku Mkw{uh Mkkku rLkc ukkhe Mktkt nkku.
yk ukkh hkufz LkkktLku ku Mkw-rrLk{krkke [kkku nkku.
rkhkr{z{ktke {kwt Mkw {{ kwshkk{ktke E.kq. 3000 hr{kLk kwt nkwt.
nzkkLkk ukkheyku EhkLke ykkLkk {wu LkSf ykukt kth ykkMk yLku kth kwkh
LkSf nkku ntfkhkk yLku ktke MkwMkk Mkkku ukkh fhkk nkk.
kkuhw, ]kwfA, Mkwkkhf yLku MkwMMkkUe kfku (E.kq. 500ke E.Mk. 700)ke k, Mkw{kkk,
(ek, Mkwoek), {kk yLku k{ko (Mkwoqr{, nkLkwt BkLk{kh), kkrkkuLk MkkkuLkk kwshkkLkk
ukkh yLku rhkE MktktkuLke rkk {u Au.
Y[ke nkku k{ko yLku etfk skkt nkkt. MkwMMkkUe kf {ku k]{k (nkLkwt BkLk{kh) yLku
Y[ [u rLkr{k ukkh [kkku nkku.
fwrLkfk rnkhLke siLk fkk{kt Y[Lkku ukkhe ukkh {kxuLke Mkwyku ELku etfk kku nkku yue
rkk Au.
fkirxLkk ykok{kt skk {u Mkkihkx{ktke Y, MkwkhkW fkkz yLku nkkektLke rLkfkMk kke
nke. yk rLkfkMk rhk{kkuo kke nke.
kukkfk hr{kLk Y[, Mkkukkhk, Mkku{Lkkk kuhu {kuxkt kthku nkkt.
kurhMk ykV e RrhrkLk MkeLkk yLkk{e ufu Y[{kt hku{Lk rMkkykuLkwt [ nkwt yu{
skwt Au.
Y[Lkku {ok[ko ykkMxMk MkehLku {ku nkku. kurhMkLkk ufu kwshkkLkkt kthkuLkkt hku{Lk
Lkk{ku ykkt Au.
kwshkk{kt 32 suxkt Mkku{ktke hku{Lkkt k [f[rfk kMkku, {wk, kYLke khe kuh {kt
Au.
Y[Lke ykkk-rLkfkMkLke rkk kurhMk ykV e RrhrkLk Mke{kt ske Au.
 35
yukrLzk khk Y[Lkku Rrsk yLku RxkeLkkt kthku Mkkku knkuku ukkh nkku.
EhkLke ykkLkkt kthku khk Rrsk yLku yhkMkkLk{kt ykrfkke MkkuLkwt kkk etfk yLku {kkhke
kuLkk Y[ ykkk nkk. Rrkkurkk yLku ktekkh Mkkku Y[Lkku ukkh [kkku nkku.
hku{Lk Mkk{k{kt kkhef fkkz, ykqkku, MkwkrMkk uk, {kuskuLke MkwykuLke rLkfkMk kke
nke. kuLkk kk{kt MkkuLkwt ykkk kkwt nkwt.
hku{Lk RrknkMkfkh Lkeyu hku{Lkwt yZf MkkuLkwt ZMkzkE Au. ku ytku ykku k fkuo nkku.
Mkwu nze fkk{kt ukkheykuLkk rr fkLkk {k MkkkuLke Mk{wkkkLke rkk Au. kkkfk
kquo kwshkkLkk nkxeyku ftkkurzk, k, Mkw{kkk, {w, ku, etfk, ykrfk yLku
whkukLkk ukuLke uk fhkk nu ku{ sk Au.
kwkfk hr{kLk nqkuLke [zkEke kkMkuk Wkh khkLkk kufku kwhkk{kt ykk nkk yLkukwshkkLkkt
kthku khk khu kk nkk yLku kr{ yurk kkk k-Mkw{kkk knkUk nkk.
kwshkk{kt fnuk Au fu su u ku Vhe Lk yku yLku yku kku krhkLkkt krhktLku [ku kuxwt
ku.
{ikfku (470-788E.Mk.)Lke hkskLke e uku yLku fkwkhLkk Mktk{ Wkh ykuwt kth nkwt,
fw{kh[rhk, fkkMkrhMkkkh yLku kki ktk {tsqe {q fk{kt yLku siLk Mkkrn{kt {nwk
yLku eLkk khu MkkkuLkk ukkh yLku nkxkLkk Wuku Au kwyuLk Mkktku skwt Au fu
kwshkkLkk kufkuLke ykSrfkLkwt MkkLk Mk{w nkku.
e{kt yLkuf fhkuzkrkrkyku nkk. kr{ MkkihkxLkk MkIku kr{ Mk{wLkk Mk{e nkk.
Mkkk{e-ykX{e Mke{kt [kzk, sk, {uh, [wzkMk{k yLku yknehku ekk nkxeyku nkk.
fALkk x fu skku EhkLk MkweLkkt nkku{kt {k{ khefu fk{ fhkk nkk.
Mkkutfefk hr{kLk kwshkk Mk{]rLke xku[u nkwt. RLk nkifu (E.Mk. 968-996) tkkLke fuhe,
Lkkrhu, kw, [kuk yLku {Lke kukLke LkkU ee Au.
Y[{kt [eLk yLku Mkke nkku ykkkt nkkt. tkk yLku Y[Lkk ukkheykuLkkt {fkLkku
nkkt. Y[Lkk kufku ukkh ykuo tkk kMk uzkk nkk.
Mkw{kkk-[eLk yLku Y[ [uLkku ukkh {wMk{kLk ukkheykuLkk nkk{kt nkku. [kuw hkyku
{wMk{kLk ukkheyku yLku nkxeyku khV Wkh yLku Mkrnw hkkk nkk. hkLkk rf
{tkeyku k ukkh fhkk nkk.
ukkh yLku hkVeLkk tk{kt rfku fhkuzhsw Mk{kLk nkk. fkukkukuyu kxLkk ukkheykuLke Lkerk{kkLkkt
k fkO Au.
[kiw kMkLk hr{kLk tkk Mk{]rLke xku[u nkwt. WLk yLku Mkwkk yk kthLkk hk {kxu
nt{ukt Mks nkk.
36
Mkwkku t, [kink yLku Mkkrf Lkk{Lkk {kuxk ukkheLku nhkeLku tkkku ykk [ktr[kke {wk
fkuo nkku.
E.Mk. 1304 kAe ykWeLk Syu tkk{kt kxhkf Lkk{Lkku kMk yrfkhe LkeBku nkku.
{n{ kLkk Mk{{kt RLk kkwkkyu (1342-47) kwshkkLkkt tkk, fke, ktkh, keh{
yLku kuk kthLke {wkfkk ee nke. tkk nuhLke {MsrskuLke yLku khueykuLkkt
{fkLkkuLke kuu tMkk fhe nke.
yk fku u{uLk, yku{kLk yLku RhkLkke kuzkLke ykkk kke nke. tkk yLku ktkhLkk ukkheykuLkku
{kkh, fkUf, [eLk, u{uLk, EhkLk, {Mfk, nkuh{, fkrx Mkkku knkuku ukkh nkku.
MkwkkLkkuLkk Mk{{kt kwshkk{kt 84 kthku nkkt. e, tkk, Mkku{Lkkk, Y[, hktuh, MkE,
kuk, {ktkhku kuhu {kuxk kthku nkkt.
e kwshkkLkk MkwkkLkkuLkwt Lkkifk{kf nkwt. kwshkk kqoMk{wLke hkeLkwt rkhw hkkwt nkwt; khtkw
rhk Wkh kkxwokekuLke Mkkuokhkekk Mkkkkkt kwshkkLkk nkxeykuLke fLkzkk kk kke nke
yLku ku{Lku khkLkku uk kkk { yLku kkuk {khVk s ukkh fhk Vhs kzkE nke.
kkAke ytkuu yLku z[kuLkwt Mk{w Wkh w nkukke ku{Lkkt nkku{kt khke {kLke ykkk-
rLkfkMk kke nke.
kwshkk MkoMktkn{kt skk {ku wrLkkLkk k{k{ ukkheyku Mkwhk ykkk nkk.
MkwhkLkk {kuxk ukkheyku{kt ehS kuhk, {wk {n{ ye, yn{ [uke kuhuLke kLkk kke
nke.
MkwhkLkk Lkk{ktke rneLkk kkkn khtkh Wkkz fhkk nkk. ktrkkMk uheyu {w kkknLku
ehu LkkktLkk kk{kt kthkuLke Qks e ykke nke. Mkwhkke nLkk kk kkku{kt kuhe hMkkk
Vtxkkk nkk.
Mkwhk{kt nw, {wMk{kLk, kkhMke, ykhk, kwfo, EhkLke, nqe, z[, ytkus, rVhtke yLku yk{uorLkLk
ukkheyku Mkkk nkk. kkhMke kkk rfku whkurk ukkheykuLkk k khefu fk{ fhkk nkk.
ykihtkukLkk {]w kAe ytkuuLkwt uh wt 1721{kt $LzLkk fhkuyu khkLkk fkkzLke ykkkLkku
rhku fkuo.
whkukLkk yL ukuyu k khk{ktke fkkzLke ykkk kt fhe. kuke kwshkkLkk fkkz W?kLku
Vxfku kzku.
RMx RLzk ftkLkeyu ku{Lke fkuXe Mkwhkke {wtkE Mkuzkkt Mkwhk yLku tkkLkku ukkh {wtkE MkzkE
kku.
tkk yLku MkwhkLkwt kkhwt fktkke kwhkE skkt 1853 kAe huuLkk kuhkkx yLku kkkx khk
{wtkELku kuLkk keXu Mkkku uzk {kkt {wtkELkku rfkMk kku.
 37
ukkh
knLknkhLkku khu rfkMk kku Lk nkku khu yXkrzf kh ykk kwshe{kt {k u[kLke
k{ y{{kt nke yLku yLkks, fXku, {Mkkk, kfkS yLku keS SLk-Wkkuke [eu
u[kke.
ku Mk{u kk{ ykoktk Mktke nkwt yLku kk{Lke Qks kk{{kt s u[kke kerx y{ hr{kLk
khk{kt huuLke Yykk kE.
kuke kk{ ykoktk{kt kLkkkkk krhkoLk ykwt huu-kRLkLke Mk{ktkh nuhku Mkk kkt yLku
kk{zktLke Qks u[k ykuo nuhku{kt ykk kke.
kuke uzqkku yLku yL u[LkkhkykuLku Vkku kku. kwsheLku ku MktkrXk kk kukt Mkk
khku yMk{kt ykkt.
yk nuhku ykf yLku fLkkt {nLkkt fuLku kLke hkkt. ynke kk{zktLkk yLku ket LkkLkkt
fuLkuLkk ukkheyku kkukkLkk u[kLke sYhk kqhkku {k E sk kk.
Wkukku yLku ukkheLkk rfkMkLke MkkkkuMkkk skkkt {k Mktkn fhe fu kuk {kuxk ukkheykuyu
skkkt ukkh kkukkLku nMkkk fhe eku.
yk Wkhktk hkuskkhe {uk {kxu kufkuLkwt kk{zkt khVke nuh khV Mkktkh k Y kwt, su
yks rLk Mkwe yrhk [kw Au. kerx y{ke n{kt koke ktrkLku fkhu tkW?kLkku
yqkkqo rfkMk kku.
huuLku fuxef {kokyku nke; kuke ykke {k kk kt[keo kusLkkyku{kt {kkorfkMk khV
kLk furL kwt. kuLku fkhu qhqhLkkt kk{zkt ku{s stkLkk wko{ rMkkhkuLkkt kk{kuLku Mkktfe ukk
{kkkuo ktkk kuke k ukkhLkku rfkMk yLkufkku e kku.
ykwrLkf Mk{{kt skkkt ukkh {kuxkt nuhku{kt furLk kku Au. yLkks, fXku, Wkhktk skkkt
ukkh{kt kku, MkwkhkW, kh{-hu{e ku{s rMkLkurxf fkkz, kyku yLku hMkkku, kkh
RsLkuhe {kMkk{kLk, Shhwt, rhke, EMkkkw Wkhktk k{kfw, ekt kfkS yLku VkuLkku
Mk{ku kk Au kwshkk{kt {eXkLkwt WkkLk uLkk WkkLkLkk 80% Wkhktk Au.
kwshkk{kt rkko fhkuzku YrkkLkku skkkt ukkh kk Au kuLkkke kufkuLku hkuskkhe k kk kk
Au.
y{kk, zkuhk, Mkwhk, hksfkux, kLkkh, {Lkkh, {nuMkkk Wkhktk yL rsk {kfku
yLku kkwfkLkkt {w {kfku kh skkkt ukkhLkkt {kfku khefu rfkMk kkBkt Au.
Aqxf ukkh :
kk{ yLku nuhe rMkkh{kt ykue Mktkkt wfkLkku khk Awxf ukkh fhk{kt yku Au.
38
yuke MkkrLkf kufkuLke khke sYrhkkku Mktkkukk Au. Aqxf ukkheyku LkSfLkk skkkt ukkhe
kkMkuke {k Wkh ku Au yLku y{wf [kuMk rMkku{kt kuLkwt [qfwt fhu Au.
ku Mk{ kk ks [qfwt kzu Au. kkukkLke Lkkkfe Mkhkk Wkhktk kufkuLke {kkLku yLkwkeLku
hkurstk u[k {kxuLke [esMkwykuLkku sYh kqhkku Mktkn fhu Au yLku su [esLke {kk w nku ku
{wsk keLku kknfkuLku Mktkkuku Au.
nuhLkk Awxf ukkhe fhkkt kk{zktLkk ykk ukkheykuLke Lkkkfe Mkhkk {kork nkuE kuyku
{kLkku {kork Mktkn fhu Au, khu nuhLkk Awxf ukkheLku yke {kok Mkk{kLkT LkzkhYk
Lkke kLkke.
Awxf ukkh{kt knukhku, Lk suk Mkk{krsf Mktkku ku{s nuh hyku{kt yuf{ kuS yku Au,
khu [ku{kMkk{kt ftEf ytu hkfe {t nku Au.
yk{kt kkLk-kezeLke wfkLkku ykkYk Au.
yksu XuhXuh kkLkkezeLke wfkLkku ku{s kk yLku q{[k kwf {k{kt Qk kE kk Au.
ku{kt k Mkk{krsf Mktkku, knukhku ku{s nuh hLkk rMkkuyu ukkh yuf{ e Au.
kufku{kt kkLk, keze, rMkkkhux Wkhktk {MkkkLkkt kikh kfuxkuLke khk yksfk yuf{ e
kue sk Au.
Aqxf ukkh Mkk{kLk: hkufzuke s fhk{kt yku Au, k kknfku krhr[k nku yLku ku{Lke Lkkkfe
Mkhkk {k{kt Mkkhe nku kku ku{Lkk Lkk{Lkwt kkwt Y fhkLke kk k y{{kt Au.
Awxf ukkh Lke[u sku [esMkwyku{kt Mkk{kLk: kk Au : (1) yLkks, frhkkt yLku hkuse
Mkk{kL khkLke [esMkwyku, (2) kkLk, keze, k{kfwLke wfkLkku su {kuxukku {krfku kkuku s
[kkk nku Au, (3) fkkz yLku nkurhe, (4) kyku, (5) kktkku-rkk, MxuLkuMk MxeLkkt
kMkku Wkhktk ux ykkkLke Mkwyku, (6) {eXkE yLku VhMkk, (7) Vku yLku kfkS, (8)
Vq yLku VqkuLke kLkkxku, (9) kikh fkzkt su{kt kwhwkkuLkkt, {rnkykuLkkt yLku yLke rzkRLk
ku{s htkku{kt kkfkuLkkt kikh fkzkt u[k Au yLku (10) kh{ kkk Xtzkt kekt yLku ykRMke{.
MkekhkLku fkhu Aqxf ukkheLke wfkLkku kk huf kk{kt ykue nku Au.
knLknkhLke ue MkkkuLku yLkwkeLku kk{e rMkkh{kt k yke wfkLkku uk {u Au.
skkkt ukkh ku{s Aqxf ukkh nuh{kt Mk{ktkh heku [ku Au huf rsk{kf, kkwfk{kf Aqxf
ukkhLkkt {kfku khefu fk{kehe ku Au. Aqxf ukkhe k hkuskkhe {ukLkwt {nLkwt MkkLk
kk Au.
rLktrkk khku :
rLktrkk khku yMk{kt ykkt ku knukt khkLkk uzqkkuLke Mkrk ksLk nke.
 39
Mkk{krsf Mktkku Wkhktk {kuMk{{kt kes hek {kxu k ku{Lku kk{Lkk knwfkh ukkhe kkMkuke
ksu Lkkkt ukt kzkkt. ku{Lke Mkifkyu sqLke rLkhkhkkyu ku{Lkk kuk{kt khku fkuo nkku.
yu{ fnukkwt fu uzqk sL{u uk{kt, Su uk{kt yLku {hu k uk{kt. ukkhe-knwfkhLkk ynuMkkLk
nuX kkukkLke Qks kh{kt ko{kLk kku fhkkt Lke[k ku ku{Lku u[k Vhs kzkke.
yk{ ku{Lke kk{ke{kt khku kkku kku. ykukeMk{e MkeLkk Wkhko{kt rk nLkk uzqkkuyu
kku fkuo. krhk{u uzqk hknk khku 1879{kt y{{kt ykku.
{wtkE ktk{kt yk fkk nuX MkkrLkf yLku rkke khku yMk{kt ykkt, khtkw
knLknkh yLku Mktuk-nkh yrfrMkk nkuE ykswkkswLkk uku{kt kokk kku kLkwt
{w~fu kLkkwt.
e uzqkku ykkf heku kAkk nkuE {kuMk{ rMkkLkk Mk{{kt ukkukku{kt kkk kkhkLkku
k E fkk Lk nkk.
1939 Mkwe Mkhfkhe hknu uzqkkuLkwt kuk kkwt yxfkk swe swe Mkr{rkykuLke k{kuLkku y{
fhkkku k yk Aqxf kkktykuLke ke yMkh skke Lkn.
n Mkhfkhu 1926{kt kzo rLkrkkku ykku ukekze ytkuLkk hk fr{LkLke h[Lkk
fhe.
kuu ke s ukkukkuLku ykhe ukkt rLktrkk khkuLke MkkkLkk ku{s kuLku kkku Mkokkne
fkk zk k{ fhe. 1929Lke {Mk ktfk yLuk Mkr{rkyu k yk k{kuLku
yLkw{kuLk ykwt.
krke zkuhk rhkMkku hk fr{LkLke k{ku kkkMkk {kxu {kurnku Mkr{rkLke h[Lkk
fhe.
kuLke VwrkYku zkuhk uk-WkLLk khkhku y{e kLku yLku fkkMkk rLktrkk u[k {kxu
kkuzue kku 1939{kt k{ rLkwrkk kh Mkkkwt AkuxkWukwh hku k kuLkk yk fkhLkk fkk
nuX Zkufrk kku kh Mkkwt nkwt suLku kkAke kkuzue{kt MktLk fhkwt nkwt.
sqLkk {wtkE ktk{kt 1939{kt kkBku yrkf[h kzwMk {kfuoxTMk yfx kMkkh fkuo.
kuLkk {w rMkktkku{kt uzqk (u[Lkkh) yLku ukkhe (heLkkh) [uLke yMk{kLkkk qh fhe; kuxkt
kku{kkLku ku hkLkkh uzqkku, kkkheyku, ykzrkkyku kuhuLku s kh{kt u; nkkk-
krkLku ku we nhkSke {kfuox kzo{kt {kLkwt u[k yLku ko{kLk kkuLkwt ktLkk kkzo Wkh
rLkoLk kuhuLkku Mk{ku fhkku nkku.
yk fkk nuX Mkkt yLku eh{kk{ (1943), kkk (1944) yLku fkzts (1946){kt rLktrkk
khku Mkkkkt nkkt.
40
ykke kAe ykkt khkuLke MkkkLkk{kt uk ykku nkku. sqLkk {wtkE hku yk khkuLke
fk{kehe kkkMke ku{Lku fkok{ kLkkk yuf rLkktk Mkr{rkLke h[Lkk fhe nke.
kuLke k{ku yLkwMkkh Mkr{rkykuLkwt {kwt MkwZ fhe ku{Lku fkok{ kLkkk Lkku fhkk nkk.
LkuBkh, 1956ke k]nT rkke {wtkE hk Mkkkwt nkwt. ku{kt fA yLku Mkkihkx rMkkhku k
ue ukk nkk.
ku kife Mkkihkx yuf{u 1955{kt Wkh {kuLkku fkku y{{kt {qku nkku. sqLkkkZ rskLkk QLkk
kku MkkihkxLkwt k{ rLktrkk kh Mkkkwt nwkt.
1960{kt kwshkkLkk yk hkLke h[Lkk Mk{u rLktrkk khkuLke Mktk 38 nke. 1963{kt
{wtkE hkLkk khk {ku kswhkk uk WkLLk kh yrrLk{ y{e kLku nkku yLku kkt
rLktrkk khkuLku yk fkk nuX ykhe ukkt nkkt. 1980-81 kAe 50 Lkkt. khku rLktrkk
fhkkt nkkt.
hkLkk 184 kkwfkLku 1988-89 Mkwe{kt ykhe ukk nkk.
yk kkwfk{kfku Wkhktk ket kuxk{kfku {e fw 364 suxkt khku hk{kt fkkoLk Au. zktk
suk ytk kAkk rsk{kt k yknk kku ykwt kh Mkkkwt Au.
yLkks, fXku, kuerkkt, k{kfw, ekt kfkS yLku Vku Wkhktk Shwt, rhke, EMkkkw
kkk {h[ktLkk u[kLku fkk nuX rLktrkk fhkwt Au.
y{kkLkk kfkSLkk kh{ktke $kuh yLku {kMk (nu [ukkE) sukt qhLkkt MkkLkkuyu kfkSLke
rLkfkMk fhk{kt yku Au. Mkwhk, Mkkz yLku sqLkkkZ rskLke ykVqMk yLku fuMkh fuheLke y{urhfk,
rkxLk hrk, {kqo kuhu uku{kt rLkfkMk fhk Au.
ykt, zkuhk yLku fku kku k{kfwLkk u[k {kxu kMk khku Qkt fhkkt Au.
k yLku rMkkwh kku Shwt, rhke, ys{ku yLku EMkkkq {kuxk {k{kt u[kk yku Au.
kLkwt rLktrkk kh u-khu{kt k rkk Au. EMkkkq k khefu k Wkkuk{kt yku
Au.
hkVe krkyku, ktrfk yLku e{ku
ktfk :
fkuE k uLke ykkf WLLkrk ku u{kt kk MkkLk, MkkukkuLkk yLku ruku fheLku Lkkkfe
MkkukLkk {n{ yLku kske Wkkuk Wkh ykkh hku Au.
khkLke su{ kwshkk{kt k Lkkkfe {kk{kt knwfkhku yLku hkVku, krktfku, Mknfkhe
ktfku, Lkkkfe rLkk{ku, Lkkkhkufk fhke ftkLkeyku, kkuMx-ykrVMk rkk sue yL Mkhfkh
MktMkkyku kkk SLke{k rLkk{ ykLkwt MkkLk hku Au
 41
knwfkhku yLku hkVku :
Lkkkt ehLkkhe yk MktMkk kwhke Au.k[eLk Mkkrn{kt k kuLkku Wu Au.
kkrrLk, kkik{ yLku fkirxu ksLkk h ytku 10%ke 15%Lke {kok yktfe nke ku h Mkkutfe
kwk{kt Vk 5%ke 6% kE kku nkku.
Mk{ skkt hkV-knwfkhkuLkwt [oMk wt yLku ksLkku h Vheke ku.
{w Mk{{kt {kuf[t uX yLku ktrkkMk uheLkkt Lkk{ qk ekkt nkkt. rkrx kMkLk
hr{kLk LkkkkS Lkk{Lkk khkVu RMx RLzk ftkLkeLku Lkukk rkn zk {kxu LkkktLkwt rhk
fwO nkwt.
yZkh{e Mke Mkwe kwshkk{kt ehkhLkk tk Wkh hkLkwt rLktk nku ku{ skkwt Lkke.
1879{kt uzqk hknk yrrLk{ zkku ku 1905ke {wtkE RkfkLkk kk ukuLku kkw
kkzk{kt ykku.
kuke rkrx kMkLk nuXLkk kwshkkLkk kkt[ rsk{kt k yk yrrLk{ kkw kzku. ku Wkhktk
kwshkk yLku fkrXkkzLkkt fuxktf ue hskzktyu k yk fkk suk fkk kLkkk.
kuke knwfkhkuLke ykfhe kskW ehkhLke ]rk Wkh krkMkhLkku fkuMkh ytfw ykku,
khtkw kuLke yMkh kkf {k{kt kE Lknkuke kuke {wtkE knwfkh yrrLk{ (Bombay Money-
lenders Act), 1946 kMkkh fhk{kt ykku.
ku khk knwfkhkuLkk Lkkkfe nkhku Wkh k{ kh hkLkwt yMkhfkhf yLku krke
rLktk ykwt. knwfkhku {kxu khkLkku, rnMkkkrfkkk hkk {kxu Xhkukt kkfku kkk kkhkkt
yLku kkh khLkkt rhkku Wkh ksLkku rLkrk h yk fkkLkkt rr ytkku nkkt.
fXkuh [kufXk{kt fk{ fhkLkwt knwfkhkuLku Mk{wt kkk {ktzwt yLku keS khV Mknfkhe ]rkLkku uk
ku kuke kwshkk{kt khkLkk hkkk knwfkhkuLke Mktk {: xke kE yLku 1961{kt 8,835
nke ku yeo kE sELku 1980{kt Vfk 4,311 hne nke.
kr-ktfku :
Mktkkk {e ku ykkW kwshkk{kt rkrx nuXLkk kkt[ rsk yLku LkkLkkt{kuxkt yLkuf ue
hskzkt nkkt.
kuke ktfk-MkkLkku rfkMk kwshkk{kt swkt swkt kurf kukku{kt irkqo hkku Au.
{wtkE{kt 1840{kt Mkkkue ktf ykV kkBkuyu y{kk yLku Y[{kt kkyku kkk Zk,
kuuhk yLku kLkkh{kt kkyku Wkze nke.
1876{kt kuLkwt Lkk{ VuhkELku {wtkE urMkzuLMke ktf kwt.
42
1922{kt yk kfLke Mkkku ffkk urMkzuLMke ktf yLku {kMk urMkzuLMke kfLkwt yuffeh kwt yLkuku{ktke
RBkerh ktf ykV RLzk yMk{kt yke. khkAe kuLkwt 1955{kt Mxux ktf ykV RLzk{kt
Ykktkh kwt.
kLkkh hk 1902{kt kLkkh hkkh ktf Y fhe nke ku Mkkihkx hkLke h[Lkk kkkt
1950{kt Mxux ktf ykV Mkkihkx{kt e kE.
{nkhk MkkShk kkfkzu 1908{kt ktf ykV khkuzkLke MkkkLkk fhke yLku zkuhk hkLkk
swk swk rsk{kt ktfLke kkyku yLku kkyku Wkzke. yk Wkhktk kLkke kuk{kt MkuLkx
ktf ykV RLzkyu 1928{kt {Lkkh{k yLku ktf ykV RLzkyu 1943{kt qs{kt kkyku
Wkze; rzk suk fkrXkkzLkk LkkLkfzk hskzkyu k 1936{kt rzk{kt ktf Wkze. yk{
khk 1947{kt Mktk kwt khu kwshkk u{kt yLkwMkqr[k krktfkuLke LkkLke {kuxe 156
kkyku yLku kswhkk hkLke 1960{kt h[Lkk kE kuh 334 kkyku nke. yk{ Akkt yk ke
ktfku{ktke ktf ykV khkuzkLke {w ykrVMk zkuhk{kt yLku Mxux ktf ykV MkkihkxLke kLkkh{kt
nke. ku rMkk kkfeLke ke ktfkuLke {wk ykrVMkku kwshkk knkh nke. 1969{kt 14 {kuxe ktfkuLkwt
hkxefh kkkt rho ktfu ez ktf kusLkk Y fhe nke kuke u{kt su{ su{ ktfkLkku kk
k {ktzku ku{ ku{ kwshkk{kt k ku, suLke yktfzkkh {krnke Lke[u {ku Au :
yk{ kku ktfkuLke kkykuLke MktkLke ryu kwshkk{kt k/fkLkku rfkMk kku Au, khtkw khk{kt
kkk : rhk kwkukh 73.94% Au, kuh kwshkk{kt yk kwkukh 69.05 % Au.
kuke yu{ fne fk fu ktfku kwshkk{ktke su rzkkrx Whku Au kuLkk {k{kt ku hk{kt rhk
fhke Lkke.
e y{kk, uzk, zkuhk, Mkwhk, Mkkz, hksfkux yLku {nuMkkk yu{ kwshkkLkk Vk 7
rsk{kt ktfkuLke 64% kkyku qe nke, 71 rzkkrx WhkkE nke yLku 78% rhk kuwt
nkwt.
kuke yu{ k fne fk fu ktfkLkku rfkMk kwshkkLkk huf rsk{kt yufMkhku kku Lk nkku.
Mknfkhe ktfku :
fuL Mkhfkhu Mknfkhe {tzeykuLkku yrrLk{ (Co-operative Societies Act) 1904 zku khkAe
Mknfkhe ]rkyku u{kt zkke k {ktze, Yykk{kt {wtkE RkfkLke Mkhfkhu y{kk yLku
khkz rsk{kt kkurkf kuhu Mknfkhe k {tzeyku (Co-operative credit societies) Y
fhk {kxu kunLk ykkk {ktzwt. e{u e{u {tzeykuLkku yLkw kkt Mkh rkMk XkfhMke yLku
wkE {nukkyu {Mk Mknfkhe ktfLke kusLkk hsq fhe.
ku Mk{u fkk{kt fuxef kqt[ku nke ku qh fhk Mkhfkhu 1912{kt Lkku yrrLk{ zku kAe {wtkE
{Mk Mknfkhe ktfLke MkkkLkk kE. Mk{ skkt 1929{kt hk Mkhu hk Mknfkhe ktf yLku
kkkLkk Mkhu kkr{f Mknfkhe {tzeyku yu{ rkMkhe {kwt yMk{kt ykwt.
 43
1954{k yr khke kk{e rhk Mkuok Mkr{rkLke k{ku yLkwMkkh yk {kwt Mkwkrkk
fhk{kt ykwt.
kwshkk hk{kt 20007-08{kt 19 Mknfkhe ktfku yMk{kt nke.
kuLkk ykhu 36,000 Mkku nkk. yk ktfu ku ko hr{kLk Y.8,543 fhkuzLkwt rhk fwO nkwt. ku
s ko{kt, 28,126 uk{tzeykuyu Yk.3,330 fhkuzLkwt rhk fwO nkwt.
khu rkLk-uke Mknfkhe {tzeykuyu Yk.7,191 fhkuzLkwt Lkkkfe rhk fwO nkwt, kwshkk hkLke
s{eLk rfkMk ktf yk ko hr{kLk, Yk.147 fhkuz s{eLk-Mkwkhk {kxu eko nkk.
SLke{ku :
LkkLke k[k yufrkk fhk{kt SLke{ku ykLkwt MkkLk Au. kLkk SLk WkhLkk u{ Mkk{u
ku hk kqhwt kkzu Au.
e{k ftkLke rLkrk {wkLkk ytku ykk {]w Mktku kLku ykk kuLkk khMkkhkuLku e{ku
Wkhkue hf{ kkk kkuLkMk ykku Au.
1956 knukt SLke{kLkku tku kLkke kuk{kt khke yLku rue ftkLkeyku fhke nke; khtkw
kk.1-9-1956ke SLke{k tkLkwt khk Mkhfkhu hkxefh fwO yLku SLke{k rLk{Lke
MkkkLkk fhe.
yk rLk{Lkku nu SLke{k tk{kt yufkrfkh Au. kwshkk{kt kuLkk nexe {kk{kt y{kk,
hksfkux yLku Mkwhk-yu{ k rkk Au.
nk{kt nuhe rMkkh{kt kuLkkt 22 yLku kk{ rMkkh{kt 44-yu{ fw 66 fkkoku nkkt.
Lkkkfe ko 1971-72{kt rLkk{u 1,74,000 kkrMkeyku MefkheLku 136 fhkuz YrkkLkku e{ku
Wkkkuo nkku ku{kt Wkhkukh khku kkkt 1997-97{kt kkrMkeLke Mktk 8,12,215 yLku e{kLke
hf{ 4,618 fhkuz Yrkk kE nke.
ko 2004-05{kt SLk e{k rLkk{Lkk kwshkk kkuLkkt fkkokuLke Mktk 142 kE. ko 2003-
04 kkk ko 2004-05{kt rLkk{u yLkw{u 13.36 k e{k kkrMkeyku kkk 12.05 k kkrMkeyku
{tsqh fhe nke. suLkwt Lkkkfe {q yLkw{u 11,711 fhkuz Yrkk kkk 10,573 fhkuz Yrkk suxwt
yktfk{kt ykwt Au.
{nksLk
nLkk yL ktkkuLke Mkhk{e{kt kwshkk{kt {nksLk MktMkk yuLkk w MYk{kt rfMke Au.
yuLkkt {q kwshkkLkk ukkhe MktMfkh{k t hkkt Au. Wkhu, ktk, ktkk, rknkh yLku {nkhkx
suk uku{kt hk-{nkhk, Mkk{tkku yLku ~fhe MkuLkkkrkykuLkwt {n nkwt, k kwshkk{kt kku
kk fu krkLkwt Lkn k krkLkwt {n nkwt. ku fku{ k hkke yLku kuke su ukkh fhu ku
44
krku yue Mk{s kkf kE kAe ku kk nku fu hskqk. ykk ukkhe MktMfkh hkkk
kwshkku {nksLkkkLke re fhe nke.
{nksLkku yLku kt[ku [u {qqk kVkk Au. fkhekhkuLkkt kt[ku kkrk-ykkrhk nkkt, yuxu fu MkkuLke
fu MkwkkhLke kkrk yLku kt[ yuf s nku yLku u fkuE {kMk kkrkrhw fk{ fhu kku yuLku tkfe
kt[{ktke k krnf]k fhk{kt ykkku.
{nksLkkuLke kkkk{kt ku{ Lknkukwt. {nksLkku{kt kkrk fu fku{kuLkk uk kh k kuLke Mk
kLke fke; su{ fu, fkkz fu keLkkt {nksLkku{kt {wM{, nw, siLk, kkhMke- yu{ yLkuf fku{ku
yLku kkrkykuLkk Mkku nku.
k kkrkLkku kwLkku fhu kkuk {nksLkku kuLku fktE s fhkkt Lkn, fkh fu {nksLkku kkrk-
ykkrhk Lkn k Mkk-ykkrhk nkkt.
kk Mkku{k Mkifkke {nksLkkuLkk Wuku {e yku Au.
Mkkh{k MkifkLkk ehS kuhk, nrh i~ yLku yw kVqh suk MkwhkLkk ukkheyku yLku ktrkkMk
uhe suk y{kkLkk ukkheyku {nksLkkuLkk Lkukk nkk.
yu Mk{Lkkt {nksLkku fk{Lkk fkfku yLku {sqheLkk hku Lke fhkkt, kh-knukh yLku hLkk
rMkku nuh fhkkt, [esMkwLkk kkk kh rLktk hkkkt yLku kktshkkku, kkXkk fu
{huMkkLkwt Mkt[kLk k fhkkt.
{nksLkku kkk ukkheLkkt rnkkuLkwt hk fhkkt; yuxwt s Lkn, k k yku kuyku hkLkk
sw{ku Mkk{u Mktwk yktkuLk k fhkkt. Wknh khefu, 1669{kt khu MkwhkLkk {kO fkeyu
fuxkf nwykuLku EMk{{kt xkk kuh kuLkku rhku fhk {nksLkku ukkt kkt nkkt.
ku{u Mkwhk{kt nzkk kkze yLku yXkrzk Mkwe wfkLkku kt hke. hk kh kuLke yMkh yuxe
ke kE fu Auxu ykihtkuk yLku MkwhkLkk fkeLku {kVe {kke kze nke.
yk{ {nksLkku hk kh kkukkLkku k kkze fkkt.
Mkkh{kt Mkifk{kt Mkwhk, y{kk yLku tkk sukt Lkkhku{kt {nksLkku yMk hkkkt. ktz,
Mkqhkukh, fkkz, fkk, ke, yfef yu{ tkkh {nksLkku nkkt yLku yu kktLkku yuf Mktwftk
yuf{ nkku. Mkk{kL {nksLk yLku Lkkh {nksLkku k nkkt.
ykukeMk{k Mkifk hr{kLk kwshkkLke {nksLkkk{kt fkuE Vuh kzku Lknkukku. k rue rkLkku
yLku {wMkkVhkuyu yue LkkU ee Au fu {wku, {hkXk yLku ytkuu kMkLkfkko khefu ykk Akkt
k kwshkk{kt {nksLkkhtkhk Mkkk [kke nke.
yksu yLkuf VuhVkhku [u k y{kk ukkhe {nk{tzu {nksLkLke fuxef khtkhkLku e
hke Au. kwshkk{kt r MkkkuLku kkkt {nksLkku yksu k MktkXLk khefu k kkzu Au.
kwshkk ukkhe {nk{tz (Gujarat Chamber of Commerce and Industry) Mkkku MktLk
 45
{nksLkku yLku yMkkurMkuLkLkwt keofh (1993) fheyu kku ukkhe {nksLkku yLku yMkkurMkuLkkuLke
Mktk 208, kktfk{ Wkuk Mkkku Mktfkukt {nksLkku yLku yMkkurMkuLkkuLke Mktk 20, yL
Mkkku yLku ]rkyku Mkkku Mktfkukt {nksLkku yLku yMkkurMkuLkkuLke Mktk 63 Au. fw Mktk
291 Au.

kwshkkLkk k]n Wkukku

kwshkk k[eLk fkke kxkuw, {Y, rfLkkk, yfefLke Mkwyku, rr fkhLkwt hkfk{,
htkkxe fk{, kfzkLkwt fkukhfk{ kuhu {kxu ekwt nkwt.
kxkuwt :
kxkuk {kxu kwshkk{kt yku kkxLkkh kk Au. kfq Wkhke yk kLku Au.
fw{khkwk knukLkk Mk{Lkk kwhLkk ({tMkku 2) u{ktke sk Au fu kx u{ktke Mkktkh
fhe kt sE Mkuk kkku (kxk-kxkuk Lkkh fkhekhku)Lke ueyu E.Mk.436{kt kt (kwh)
Mkqo{trh ktkwt nkwt.
nk kkx{kt fMkqh[t yLku keswt yuf s fwxwtk kxkuk kLkku Au. yk fk kwk yLku kwkwLku
tkhtkhkke rkzk Au.
r{ku{kt Mu fk{ Y kkkt yLku suox yLku rMkLkurxf MkkzeLkwt WkkLk kkkt kxkuktLkk WkukLku Vxfku
kzku nkku. yk fkLkwt rk uLkkh {kxu Mkhfkhu Mfkhrk k nuh fhe Au.
{Y :
yk fkkz kLkkk f]rk{ hu{Lkku kkku yLku MkqkhLkku kku nku Au.
ne{Yt{kt MkqkhLkk kkhLkku kku Au. 1940{kt kkx{kt {YLke 500 Mkk nke yLku Y.2 kLkwt
fkkz kikh kwt nkwt.
kkx, Mkqhk yLku {kt yk fkkz kikh kkwt nkwt. 1975100{kt fkhekhku yk Wkuk{kt hkufkuk
nkk.
kkx{kt keLkk 100 yLku uLkk 100 fkhekhku {YLkwt fkkz kikh fhkkt nkkt. kkx{kt {YLkk
fkhekhkuLke Mknfkhe {tze nke.
rfLkkk :
{wfkke MkkuLkuhe yLku Ykuhe she{ktke kLkkwt hu{e fkkz rfLkkk khefu ykuk Au.
y{kk, Mkqhk, zkuhk, tkk, kkx, eMkLkkh, {khkuzk, k, Wkuhk yLku kkukrhk yk
fkkzLkkt WkkLkfuLku nkkt.
yk fkkz khk{kt qkkqo hkse fwxwtkku yLku {u{ fku{ w kkhkwt nkwt. kwshkkLkk MkwkkLkkuLkk
Mk{{kt rfLkkkkLkk ktkwyku kLkkk nkk.
46
nk Mkkihkx{kt hskzkt Lk kkkt yLku {u{ fku{u Mkktkh fhkkt rfLkkkLke kk yLku WkkLk
ktLku xe kkt Au.
MkwsLke :
Y[{kt kuLkku Wkuk Au. yuf k xktfe ek rLkk kxLke Mkkku [u Y hk{kt yku Au.
yk yuf fkhLke xktfk rLkkLke hE Au.
kAktE :
yk kMk fkhLkwt fkkz MkqhkLke rrkk Au.
hu{e fkkz Wkh yuf kksw Mkn, nkke kuhuLke kk Akk{kt yku Au.
yfefLke Mkwyku : yfefLkk kkh Y[ rskLkk hkLkkwh kkMkuLke kkk kuhLke k{ktke {u
Au.
{kuhke, hkkwh yLku {kw{ LkeLkk kx{ktke nfe kLkk kkhku (messagate) {u Au. yfefLke
Mkwyku kLkkkLkku Wkuk k[eLk fkke k{ e yLku tkk{kt [rk nkku.
shefMkk :
shefMkkLkk Wkuk {kxu Mkqhk ekwt. yk rMkk y{kk yLku {Lkkh k sheWkuk {kxu
ekk nkkt. hksfkux rskLkk kuhkS{kt k kuLkk kkuzk fkhekhku nkk.
yk Wkuk{kt fk[k {k{kt hu{e kuhk, [kte yLku MkkuLkwt {w nkwt.
Mkqhk{kt kuLkkt 1,800 suxk LkkLkkt{kuxkt fkhkLkkt{kt 30,000 kufku fk{ fhkk nkk. rfLkkk yLku
{{ Wkh MkkuLkuhe yLku Ykuhe kkhke hkfk{ kkwt nkwt.
Mkk[e MkkuLkk-[keLke sheLkwt MkkLk rMkLkurxf kuhkykuyu ewt Au. [eLk, fkurhk yLku kkLkke
yuBkkuEzhe {eLkkuLke {kuxe Mktk{kt ykkk fhk{kt yke Au. kuu kwhkk she-WkukLkwt MkkLk
ewt Au. yk Wkuk Mkqhk{kt rfkMk kkBku Au.
hkfk{ :
hkfk{Lkwt WTk{MkkLk kqr[MkkLk yLku yVkrLkMkkLk Au. ktke ktk yLku Mk khk Mkkihkx
yLku fA{kt ku [rk kLku Au.
Mkkihkx{kt hkfk{{kt nkuLz kuhu whkuke uku yLku khkLkk Mk, ktk, ktkk, {u
yLku hksMkkLkLke yMkh sk Au.
ykuk{tzLkk kuh hk{Mkn {k{u nkuLz{kt hneLku yk fk{ eeLku fALkk {ktzeLke {ku[e
fkhekhkuLku kke{ ykke nke.
yk fk{ fhLkkhkyku fA yLku MkkihkxLke {ku[e, sk, {kk, kunkk, ykneh, {uh, fkXe, hkkhe,
fke, Mkkkhk, ykuMkk, rf kuhu fku{ku Au. Mke knuLkku k yk fk{ MkkYt fhu Au.
 47
{ku[e hk :
fA{kt {ku[e hkLkwt fk{ fhLkkhkyku {ktzeLkk {ku[e yLku kzk kkk kLLkeLkk {kk yLku sk
Au.
yk hk ykhe hk khefu k ykuk Au. MkkxeLk fu hu{e kS, ykMk, fk~{ehe fu whkuke
kh{ fkkz Wkh nehkLkk htkeLk kuhk yLku MkkuLkkLkk ek kkhke yk hk fhk{kt yku Au.
khuf fw{k [k{zkt Wkh k yk hk hk Au.
fkXe hk :
Mkkihkx{kt fkXe fku{Lke knuLkku nkkkxLkk fkkz Wkh Zkuk{kY, kAzk kk (Mkhks Mkkutfe),
f]ek, hk{kLkk Mktkku, rr keyku yLku kkeyku, Vqkkuxk, fktkhk kuhuLke kk
WkMkku Au.
fkXe fku{{kt LkLkk Mktku efhkLku ykk{kt hk hu khk, [kfk, kkuh, xkuzrkt, ek
WkhLkk kzk kuhu ykk Au.
ykneh hk :
ykneh fku{Lkk hkfk{ Wkh fkXe hkLke yMkh Au. kek kkuk Wkh kkukx, kwkw, kqkeyku
kuhuLke ykf]rkyku WkMkkk Au.
ykkLkku k Wkkuk kk Au. [kfk, kkuh, kzk, xkuzrkt, fkkzwt, yLku [kue Wkh yk
hk hk Au. sqLkkkZ rsku yk hk {kxu ekku Au.
fke hk :
kLkkh rs{kt kkrhkkh ktkf{kt fke eyku khk, [kue, [thk, kkhMkkrkt, kue,
kLke q, ykuefkLkk kuV kuhu Wkh yk hk hu Au.
k fu qhk htkLkk zk fkkz Wkh yk hkfk{ kk Au. [rkLkk hkfk{{kt hkfk{{kt
ykktLkku Wkkuk kk Au. Lk Mktku yk hk hukt fkzk ykk Au.
{nksLk hk :
kkz yLku ws-{ktzeLkk ykuMkk rfku, MkkuLke kuhu kir{rkf rzkELkku, nehk[kufze kkLkku
hkfk{{kt Wkkuk fhu Au. kuV, xkuzrk, [kfk yLku rkkt Wkh kuyku hk hu Au.
{kuxehk :
{kukeLkkt kkuh, #Zkue, Lkkrhu, ktk, [kukkx, Zetke, [kfk, [thk hkLkwt fk{ y{hue
rskLkk fkXe Mkekkt kk{ku{kt kk Au. yL fku{ku{kt efheLku {kukehue #Zkue kkk ktku
ykk Au.
{kuke-kqtkeLkk yuf {kuke yLku k {kuke-kqtk yuk ku fkh Au.
48
Mkkihkx{kt eyku LkhkLkk Mk{{kt qtke yLku {kukekw kkk {kk {kukekwt kkuh kLkku Au.
htkkxe fk{ :
yk fk{ {kxu {Lkkh, sukkwh, kkUz, hksfkux, kLkkh, y{hue, rnkuh, zkuhk, kkMkhk,
ws, {ktze, yth, Mkqhk, LkMkkhe, kue, Mkkz, kkhzkue, [ee kuhu ekkt Au.
fA{kt htkkuhtke [qtze, MkkVk, rhf, Y{k, Wkhkt, [khku kuhuLkwt htkkxe fk{ kk Au.
[kukkhe kkk kkLkwt ysh k qr{fk Wkh qhk htkLkk Akkfk{kwt fkkz Au. {LkkhLke
kkte k Au.
sukkwh{kt MkkzeLkkt LkkLkkt{kuxk 700 fkhkLkkt Au. kh LkeLkwt kke htkfk{ {kxu qk s Wkkuke
Au.
rnkuh yLku y{hue{kt uzqk yLku kk{sLkkkLku yLkwfq kzu kuwt fkkz Akk Au. {nuMkkk
rsk{kt fze yLku kkteLkkh rsk{kt kukkkwh yk fk{ {kxu r{Lkwt k, {{, kuLk, furBkf
kkk kkhq{ yLku nuLzq{Lkwt fkkz khk Au. w yLku k]nWkuk khefu yk WkukLkku rfkMk
kku Au.
kfzkLkwt fkukhfk{ :
kfzkLkk fkukhfk{ {kxu ykukeMk{e Mke{kt y{kk kk nkwt. sqLkk fkukhfk{kkt {fkLkku
nk k y{kk, kkx, rMkkwh, kkLkkwh, uzk, tkk, Mkwhk kuhu{kt uk{kt yku Au.
swLkk fkukhfk{kk Yk, xufrk, xkuzk, kkhMkk, kkhkt kuhu kuLke Mkkke kqhu Au.
Mkwhk{kt [tLkLke kfzkLke kuxe Wkh hk{kLkkt yLku Mk{w{tkLkLkkt ~ku kuhu fkukhk{kt ykkkt
nkkt.
nkkektkLke kuxe, huktLke kuxe, rMkkkhux-fuMk. kfzk fu nkkektkLke rr {qkyku kwshkkLkk
Mkwkkhku kLkkkk nkk. siLk yLku i {trhku{kt kqkeyku, k25k kuhu uk {u Au.
rMkLkkh yLku ktMkk{kt x, utMk, kuhu keykuLke ykkunqk ykf]rkyku kLkke nke. Mkr{Lkkhk
{trhku{kt zkurhLk yMkhkk Mktku Wkh {kkLkk kuhk, MMkf, [kufze, kkeyku kuhu fkukhkkt
Au.
{qe yLku ZkLkkt Mkr{Lkkhk {trhkuLkwt fkk{tzkLkwt fkukhfk{ uke Au. Mktuzk, kuhkS
yLku sqLkkkZ{kt fkE yLku kr{rk htkkkt kkuX, qku, Zkurku, kurzwt, MkkuVkMkux, u
kuhu kLku Au.
{nwk{kt LkkLke kuxeyku kLkkk{kt yku Au. kLkkh{kt kxkhk kLku Au. uzk yLku Mkku{kt uLke
kkk hkkh kkukkkMkLke nueLkwt fkukhfk{ Mkwth Au.
 49
h{fzkt, ntkh, u kuhu kLkkLkkh hke fu Mktkrzk khefu ykuk Au. kkuhk, Ezh,
y{kk, Mkwhk, qkkzk, kkLkkwh, kzkrMkLkkuh, {kuzkMkk, Mktkhk{kwh, Mktuzk, kkx, {nwk,
sqLkkkZ yLku kLkkh yk k]nWkukLkkt fuLku Au.
kkwfk{ :
kkwfk{ {kxu rnkuh, Zk, ktkk, {Lkkh, Lkrzk, zkuhk, zkuE LkMkkhe kuhu ekkt
Au.
ynet kktkwt, rkk, fktMkwt yLku MxuLkuMk rr kMkku kLku Au. fktMkkLk kMkkuLkku Wkkuk qk s
{kork hkku Au.
{Lkkh yLku fALkkt yth, {ktze, ws, hkunk, fkuXkh kuhu Mkqze, [kw, kkkt kuhuLke kLkkx
{kxu ekkt Au. {LkkhLkkt Mkqze, khkhLke {qX kkk kwkkLk kkkt ekkt Au.
Mkqze Wkh fk{f fkukhe uk {u Au. kze, ykukkz yLku {kuxe kkLkue{kt Mkqzeyku kLku Au.
zLkkh, W{huX yLku kes{kt yMkk yLku [kw kLku Au. rkkLke uueykuLke {qkyku, siLk
kekofhLke {qkyku kuhu kuk{kt kLkke nke.
ZkkLke ykhke, ee, hk{ yLku f]ekLku hsq fhkkt fktMkk kktkk-rkkLkk fku, kqkeykuke
n[fkLke Mkktfku, kkLkkLke, Mkwhkne, kkeLkku fqu kuhu nS sqLke kkwfkLkk Lk{qLkkYku Mk[kE
hkkt Au.
e ukefk{ {kxu Wkkuke ykuhku kLkkkkkt nkkt. nk kuyku fkkx, xuk kuhu kutzLkwt
VLk[h yLku tkkuLkk rr kkku kLkku Au. {Lkkh{kt kkMk-WkukLkku rfkMk kku Au.
hksfkux yLku fA{kt qs MkkuLkk[kteLkkt fk{f ykqkku {kxu ekkt Au.
hkkLke, kkLkkLke VqkLke, ykhkLke kuhu fA{kt MkhMk kLku Au. hksfkux{kt {eLkkfk{kkt,
nehk{kuke szukt ykqkku kLku Au. yLku kuLke {kqo yLku qhkuk yLku y{urhfkLkk uku{kt rLkfkMk
kk Au.
{kxefk{ :
Lkrkt yLku #xku, {kxkt, fwze, fkurzkt Mkeykuke fwtkhku kLkkkk ykk Au; k nu h{fzkt,
fk{f fqyku, xkEMk, hfkke-kk kuhu k kwshkk{kt kLku Au.
fwtkhLkk kLkkuk kkuk Wkh MkVu zeLke rzkELkku uk {u Au. kkLk, rnkuh, ktfkLkuh,
{kuhke, kee{kuhk kuhu{kt r[LkkE {kxeLkkt hfkke-kk, khe, ukk {kxeLkk kxfk yLku
#xku, MkrLkxhe uh kuhu kLkkk Au.
kkhkkt-krzk yLku kkkz-ze kkk [kf suk k]nWkukku {{koLkk ykkf xufkYk k kLku
Au.
50
k[eLk fkke [ke ykke k]nWkukkuLke khtkhk nS k kwshkk{kt Stk Au yLku yk w yLku
k]nWkukkuLke MkwykuLke rLkfkMk khk f{ke nqtrzk{ k {u Au.

Qo-WkkLk yLku kuLkk Lkk Mkkukku

ykwrLkf Mk{{kt Qo {kLkLkk ykkf-Mkk{krsf WkkLk{kt yrk {nLkwt MkkLk hku Au.
hkkw fk {uk Wkhktk uke yLku WkukkuLkku zke rfkMk kuLkk kh ytku Au. Mk{ksLke
krk kuLke {kkkeX eskhkLkk Mkto{kt s yktfk{kt yku Au.
rfrMkk ukuLke kwLkk{kt ykrfrMkk uku{kt yke khk kk Lkk kk.
rkrx y{ hr{kLk khk{kt eseLkkt {tzk kkt kuLkwt k{ {kLk Mkwhk nuhLku Au.
kwshkkLkkt ue hkkuyu kkukkLkkt kkxLkkhku Wkhktk kkukkLkk kkkkLkk rMkkhku{kt ykukt {kuxkt
{kfkuLku hk khk ykk kku kLkke {krfe khk es{kfku Qkt fhe ese kqhe kkze nke.
yk{kt zkuhk, ukZkkrhk, ktkk LkkLkkh, sqLkkkZ, kkuhkth, {kuhke, fA ktfkLkuh, {ktkhku,
{kkh, kLkkh kuhuLkku Mk{ku fhe fk.
y{kk nuh{kt ese 28 {u, 1913 kAe 1915 Mkwe{kt yke.
yk yirknkrMkf krhu{kt 1960{kt kwshkk hkLke MkkkLkk Mk{u kwshkk keS kt[keo
kusLkk (1961-66)Lkk ykhtu ykeLku Qwt nkwt. hku ukerfkMk yLku ykikurkf krkLku
kkL ykwt nkwt.
yMkt kk{ku eseke tr[k nkuE kk{ esefhLkku nukwke fko{ ykLkke hku kk{kuLku
ese ykkk Wkhktk fqkykuLkwt esefh fhe zke uke fhkLkwt kezwt zwt.
kswhkkLkk MkTku kuLke qr{ khke rLksku yLku fwhke kwLkku rkw skku {e ykkkt
ykikurkf rfkMkLke Lke rkrkuLkwt rLk{ko kwt.
kuwefhLke rhVkRLkhe Wkhktk kuxku-hMkk Wkukku, hkMkkrf kkh Mktfwku yLku yL
ykLkwktrkf Wkukku rfMkkkLke kfku Qe kE.
hk{kt hMkk-Wkuk, fkkz-Wkuk, k-Wkuk kuhu rfMkuk nkk kuLkwt ykwrLkfefh fhk
Wkhktk Wkuk{kt ir ke hkuskkheLke rkw kfku Qe fhkLke sYhk Qe kE.
yksu kkeke y{kk, {nuMkkk, kLkkMkfktXk yLku Mkkihkx rMkkh{kt yLku ykikurkf Mkknkku
MkkkE Au. hkLkk kuMkknLkLku fkhu uLkk ykikurkf Lkfk kh kwshkk ykLkwt MkkLk hku
Au.
yk Mkk WkukkuLkk Mkt[kLk yLku rfkMk{kt ese Mkkike ykLkwt MkkLk Au.
QoLkk ku fkhku Au : (1) kekk, yLku (2) rkLkkekk, kekk fkhku fkuMkku yLku
srwk Au. {u yLku rknkh sukt qhLkkt hkku{ktke fkuMkku ykkk fhkLkwt [ko yLku
 51
Mk{ {kke u kuwt Au. kwshkkLkkt es{kfku fkuMkkLke kkuke qh ykukt nkuE fkuMkku {uk{kt
yLkuf yhkuku hnu Au; ku{ Akkt Qo {ukLkkt yL MkkLkkuLkku rfkMk kk kt ke kwshkk
{kxu fkuMkk-ykkrhk es{kfku rMkk fkuE rfk Lk nkku. kwshkk{kt {kuxkkkLkkt es{kfku
kk khefu fkuMkkLkku s Wkkuk fhe es WkLLk fhu Au.
kwshkk{kt srwk Vk 10 % s Au. Lk{ok srwk-{kf ktkE hkwt Au khtkw ku{kt kwshkkLkku
rnMMkku Vk 16% s Au; kuke kwshkku yL Mku srwk-{kfku MkkkkLke sYh Qe kkkt
fzkk, WfkE kkk kfkkuhe kku ykkt {kfku Mkkkkkt Au.
MkkihkxLke Lkeyku{kt kke kkhu{kMk hnukwt Lkke kuke kt ykkt {kfku MkkkkLke kk ykuAe Au.
kuke kswhkkLku nkLku kku kku k{o rwk {ukLkku s rfk hkku Au.
kwshkk QoLke kkukkLke sYrhkkLku knkU[e k yLkufr kkkt ekt Au yLku Mkkrkk k
yLku rLk{kok{kt kLkkkkk khku fkuo Au.
1960{kt kwshkkLke rwkMkkrkk k {ktz 315 {ukkkx nke ku{ktke 546 r{rLk {ukkkx
rwkLkwt rLk{ko kwt nkwt.
hku QorfkMkLkkt Wkhkukh eukt kkktLku krhk{u Mkkrkk k yLku rLk{kok{kt su
khku kku Au ku k].108Lkk fkuXku 1 {ku Au.
eseLke {kkLku knkU[e k Mkhfkhu es-WkkLk{kt kLkke MkknMkLku WkusLk ykkkLke Lkerk
ykLkke Au.
Wkhktk kwshkk kkh rLkk{Lke h[Lkk fhe Au su kLkke kuk Mkkku khk{o fhe kLkke es{kfku
Mkkkk kkkt E fu.
Lkk Mkkukku : rkLkkekk heku Qo Lke[uLkk Mkkukku{ktke kk kE fu Au :
(1) ywrwk : {nkhkx{kt kkhkkwh, hksMkkLk{kt fkuxk yLku kwshkk{kt fkfzkkkh kku ywk kt[u
ywrwk {kfku kktkt Au. ku{ktke kkhkkwh kkuke kwshkkLku fuxkuf rnMMkku Vkk{k yku Au.
(2) hkesL rwk : kwshkk ktkku rhkfktXku hku Au. fA yLku tkkLkk ykk{kt 6ke 8
{exh [e hke yku Au. ku{ktke ese WkLLk fhk khtrf Mkuok fhk{kt ykwt Au.
fALkk ykk{ktke 600 {u,k. yLku tkkLkk ykk{ktke 7,000 {u.k. es WkLLk fhkLke
kusLkk Au. ku{kt fALkk ykk{kt ntMk kze, Vktkkze yLku Mkkhkkze kku {w ktku kktkLke
kusLkk Au.
(3) kLk[e khk Qo : tkk yLku fALkk ykk kh Vqtfkkk kLkLkku uk ku Au. ku khk Qo
WkLLk fhkLke kk kkkMkk{kt yke Au. yke heku Qo {uk{kt whkukLkku nkLz u
k{ Au. fA{kt {ktzekLkk rhkfktXu ku{s Mkkihkx{k khfk yLku ktkk kku yke kLk[eyku
Qe fhk{kt yke Au. kuLkk khk ese {uk{kt yku Au.
52
(4) Mkkih Qo : MkkihkLkku Wkkuk fheLku Qo WkLLk fhkLke kswhkk{kt e kkyku hnue
Au. kLkkh rsk{kt ykrk kku ykku kLx Qku fhk{kt ykku Au. yk kusLkk{kt Mkkih
fqfh, Mkkih kke kke kh{ fhkLkwt keh, Mkkih ekkkkh, MkUr f[hk{ktke Qo WkLLk
fhe, kkkkMk kLx kuhuLkku Mk{ku kk Au.
(5) rLkkRx-ykkrhk Qo : fA{kt rLkkRxLkku rkw skku {e ykku Au, kuke kuke kkLkLku
kku rLkkRxLkku kk khefu Wkkuk fheLku Qo WkLLk fhk {kxu yuf es{kf Qwt
fhk{kt ykwt Au.
(6) fkuMkkLkk kkMku (pit-head) kkh fk : fkuMkku ykkk fhkLkwt [ko ku{s Mk{ {kke
u kuwt nkuE kkMkkLk LkSf ykk Mkwkh k{o fkku Mkkkk{kt yke hkk Au. fkuhkk kku
ykwt {kf ktkwt Au. ku{ktke kwshkkLku fuxkuf rnMMkku Vkk{kt ykku Au. ket ykkt fkuMkkLkk
kkMku {kfku MkkkkLkwt r[khkE hkwt Au.
(7) kMk-ykkrhk Qo : kkBku-nkE{ktke rkw {k{kt kMk Wk kkke kwshkkLkk Mkwhk
rskLkk fkMk kku ykku es-kLx Qku fhkLkwt r[khkE hkwt Au. ku Wkhktk Mkkihkx{kt ke
ske es-{kkLku knkU[e k {nwk kku ykku kMk-ykkrhk kLx Qku fhkLkwt k r[khkE
hkwt Au.
(8) kT{k fk : Qo {uk{kt Auk{kt Aue k Mkkike ykLke ku kT{kLku kke Au.
ku{kt kwLke rk fhe kuLku y{wf [kuMk [k 100 r{rLk oMku. MktkLk (fusion) kkk{kLku
ykukke yLku yufk fhe ku{ktke y{ko {k{kt Qo {ue fk Au; fu{ fu, ku{kt khkkwt
kkr{f fkkLkwt zwxurh{ (nkEzkusLk Mk{MkkrLkf) Mk{wLkk s{ktke kwf {k{kt {e hnu Au.
kT{k yuxu [e {kkk{kt ykrLkk (ionized) nku kukukwYk kkko, su Mk{k heku rwk-
kxMk nku Au. kr{Lkk uku nkRzkusLk{ktke Qo {uk{kt k ykk Au. khk{kt Mkkik{
kwshkk{kt y{kkLke LkSf kx{kt yke kukkk Mkkkk{kt yke Au. kt Mkkkkuk
kT{k-rhyxhLku ykr Lkk{ ykkk{kt ykwt Au. yk ytkuLkk YykkLkk kukku y{kkLke
kirkf MktkuLk kukkkk (PRL){kt fhk{kt ykk Au. kwshkkLku ykikurkf yLku ukrfkMk
{kxu uEke QoLkku ykkh yk kusLkkLke MkVkk kh hnuku Au.

kwshkkLke uke
hkuskkheLke ryu kwshkk uke kLk hk Au. ko 2006{kt k hkLke kk 45.2 %
Mke uke kh ytku Au.
s{eLk yLku hMkk : kwshkkLke uke nuXLke kk 30% s{eLkLku Mk[kELke Mkkz {u Au.
yuxu {kuxk kkLkk rMkkhkuLke uke hMkk kh ykkrhk Au.
s{eLk yLku hMkkLku kLk{kt hke kwshkk hkLkk rMkkhLku 8 kkku{kt nU[e fk :
 53
(1) rk kwshkkLkku w hMkkkku u : yn ko hBkLk Mkhuhk 1500 r{{e.ke w hMkk
kzu Au. s{eLk ze, fke yLku fktkke nkukke e Vwk Au. yk rkk{kt Mk{k zktk
rsku, LkMkkhe rsku yLku kue kkwfk rMkkLkku Mk{k Mkkz rsku yLku Mkwhk rskLkk
MkkuLkkZ, kkuz yLku khk kkwfkLkku rMkkh Mk{kr kk Au.
(2) rk kwshkkLkku ytrkfk yLku Lk{ok LkeLke [uLkku u : yn ko hBkLk Mkhuhk 1,000ke
1,k00 r{{e. suxku hMkk kzu Au. ynLke s{eLk fke {kxeLke yLku Vwk Au. yk rMkkh{kt
Mkkz rskLkk kkfeLkk kkwfkyku yLku Y[ rskLkk ytfuh, krk, rzk, Lkktku,
zurzkkkzk yLku Mkkkkkhk kkwfkLkku Mk{ku kk Au.
(3) { kwshkkLkku Lk{ok yLku rkr{ke Lke [uLkku u : yn ko hBkLk Mkhuhk 8k0ke
1,00 r{{e. suxku hMkk kk Au. s{eLk {{ fke, kkuhkzw yLku kkuze zwtkhk Au. Mk{k
kt[{nk kkk Y[ rskLkk Y[, stkwMkh yLku yk{ku kkwfkLkuyu ykhe u Au. yk Wkhktk
zkuhk rskLkku fhs, rLkkuh, zkuE, Mktuzk, LkMkkze yLku sukkwh-kke kkwfkLkku rMkkh
k yk rkk nuX kk.
(4) Wkh kwshkkLkku rr{ke yLku Mkkkh{ke Lke [uLkku yLku Mkkkh{keLke WkhLkku u : yk
u{kt kkf Mkhuhk 600 r{{e.ke 850 r{{e. suxku hMkk kk Au. yneLke s{eLk kkuhkzw
yLku hukk Au. yk u{kt zkuhk rsk zkuhk, kkurzk, Mkke yLku kkhk kkwfk, tkk
kkwfk rMkkLkku Mk{k uzk rsku, Mk{k kkteLkkh rsku, MkkkhfktXku rsk, kkx, {nuMkkk
yLku kLkkMkfktXkLkku fuxkuf rMkkh kke fk.
(5) k fktXku : tkkLkk ykkLke yksw kkswLkk yk u{k kkf Mkhuhk 600 ke 1,000 r{{e.
suxku hMkk kk Au. ynLke s{eLk {{ fke yLku kkhke kk Au. yk u{kt Y[
rskLkku nktMkkux yLku kkhk kkwfku, uzk rskLkku tkk kkwfku, y{k rskLkku kufk
yLku tqfk kkwfku, kLkkh rskLkku ekwh yLku kLkkh kkwfku kkk MkwhuLh Lkkh
rskLkku kk Au.
(6) rk Mkkihkx : yn ko Mkhuhk 600r{{e.ke khu k 750 r{{eke ykuAku hMkk kk Au.
s{eLk {{ fke, AeAhe yLku [qLkkLkk w {kke A. Mk{k sqLkkkZ rsku yLku y{hue
rsku, kLkkh rskLkk rnkuh, kuk, kkrhkkh, kkrkkk, kk, {nqk yLku Mkkhfwtzk
kkwfkLkk rMkkh kkk hksfkux rskLkk sukkwh, kkUzk, kuhkS yLku Wkuxk kkwfLkku rMkkh
yk{kt yke Au.
(7) Wkh Mkkihkx : yn kkf Mkhuhk hMkk 400 r{{e.ke 700 r{{e. kk Au. yLku s{eLk
AeAhe, {{, fkeke hukk Au.Mk{k {Lkkh rsk Wkhktk hksfkux rskLkk kzhe,
kurfk, sMk, hksfkux, ktfkLkuh yLku {kuhke kkwfk ; MkwhuL Lkkh rskLkk Zk, {qe
yLku Mkkk kkwfk kkk kLkkh rskLkk kZzk, kkuxk yLku W{hkk kkwfk yk rkk{kt
54
kk.
(8) Wkh-kr{ rkk : 500r{{e.ke ykuAk kkf Mkhuhk hMkkkk yk u{kt Mk{kh fA
rsku yke Au. Wkhktk hksfkux rskLkku {krk kkwfku, MkwhuLLkkh rskLkk n,
ktkk yLku Mkkzk kkwfk : {nuMkkk rskLkk Mk{e, nkhes yLku [kM{k kkwfk ; kLkkMkfktXkLkk
Mkktkkwh, hkLkkwh, fktfhus, rhkuh, k yLku khk, kkwfk kkk y{k rskLkk eh{kk{
kkwfkLkku u yk rkk nuX kk.
WkhLkk kou k{ k rkkku nuXLkk rMkkh rMkkLkk kkfeLkk Mk{k hkLke s{eLk
Vwk ke fk Lkne. kwshkk{kt kk 1h k nufxh s{eLk kkhwk Au. yke s{eLk{kt
yukeLkku & ku rfx Au. kwshkkLkk kr{ rfLkkhkLke s{eLk rhkLkk kkeLkk Mkkhkke
kkhke kLke kE Au. Wkh kwshkkLke h u LkSfLke kkk fALke s{eLk ykuAk hMkkLku
fkhu kkhwk kE Au. uzk yLku y{k rskLke fuxef s{eLk qkLkk kkeLke Mkkkxe [e
ykkke khke kLke kE Au. sqLkkkZ rskLke uz rMkkhLke s{eLk Lke[kke nkukk
kkeLkk s{kLku fkhu khe kE kE Au. yke s{eLkLku uke {kxu LkMkk fhkLkk LkTku kE
hk kAu. yu s {ku {ne, kkf, {uku, kLkkMk yLku Mkkkh{ke kuhu LkeykuLkk fktXk fkukhkuke
k su s{eLk Lkfk{e kLke Au. kuLku k LkMkk fhkLkk MkV kukku hk{kt kk Au.

rr kkfku
kwshkkLkk kikkurf rMkkh 196 k nufxhLkku Au. yu{ktLke 188 k nufxh suxe Wkkuke
s{eLk{ktke 2006-07{kt 98 k nwfxh{kt f]rk-kukh kw nkwt.
fw s{eLkLkk k0 xfk Wkhktk rMkkhLkku uke {kxu Wkkuk fhLkkh khkLkk 11 hkku{kt kwshkkLkku
Mk{ku kk Au.
kwshkkLkk {w kkfku{kt kkshe, swkh, , zktkh, {fkE yLku fXkuLkk kL kkfku kkk {kVe
fkkMk, k{kfw, SYt, uhze yLku VhVkrLkk hkufrzk kkfkuLkku Mk{ku kk Au.
kwshkk{kt kL kkfkuLkk kukhLkku rMkkh Wkhkukh xkku Au. Mk{kh khk{kt uke nuXLkk
fw rMkkh{ktke 75 xfk rMkkh{kt yLkksLkwt kukh kk Au, khu kwshkk{kt fw rMkkh{ktke
kk ykhu h8 xfk rMkkh{kt s kL kkfkuLkwt kukh kk Au.
kwshkk{kt kukh Lke[uLkk rMkkhLke ryu kL kkfku{kt kkshe, k{ MkkLku yku Au.
yu kAe , zktkh yLku swkhLkku { yku Au. kwshkk{kt yLkksLkk fw WkkLk{kt kksheLkku
rnMMkku 19 xfk suxku Au.
kksheLkwt Mkkike w kukh kLkkMkfktXk rsk{kt kk Au. yu Wkhktk kLkkMkfkXk, {nuMkkk, uzk,
fA, {Lkkh, MkwhuLLkkh, hksfkux, y{hue kuhu rMkkhku{kt kksheLkku kkf kkf {k{kt
kk Au.
 55
zkuhk, Y[, yLku kt[{nk{kt yuLkwt kukh {kork {k{kt Au. Mktfh rkLkwt kukh fhkke
nu WkkLk ku Au.
Mk{k u{kt kukh-rMkkhLke ryu hksMkkLk yLku {nkhkx kAe kwshkkLkku keu { yku
Au.
Lkku kkf kwshkk{kt {kk rkk{kt uk Au. kfktXkLke fke s{eLk{kt kWkLke Lkku
kkf Mkkhk kk Au.
{nuMkkk, y{k, kLkkMkfktXk, uzk, MkkkhfktXk, hksfkux, yLku sqLkkkZ rsk{kt Lkku kkf
ruk kk Au. Lkk fw WkkLkLke ryu kwshkk khk{kt Mkkk{k {u yku Au khtkw nufxheeX
WkkLk ukk ktk yLku kr{ ktkk{kt kAe kwshkk ke {u yku Au.
kukhLke ryu kwshkkLkku keu ykLkku kL kkf swkh Au.
WLkkku yLku rkku yu ktLku kw{kt ukkku kkf yk{ kku kwshkkLkk kk k{k{ rMkkhku{kt
kk Au. Akkt Mkqhk, Y[, zkuhk t, kLkkMkfktXk, {nuMkkk, sqLkZ, yLku MkwhuLLkkh rsk{kt
kLkwt kukh w kk Au.
Lke su{ kwshkkLke {kt [kukLkwt Mkk kuhkf khefu {nkLkwt nkuk Akkt, yn kuLkwt kukh
yLku WkkLk {kork Au. kt[{nk, uzk yLku Mkkz rsk{kt zktkhLkwt kukh ruk kk Au.
w WkkLk {kxu kwshkk{kt ktke, ShkMkk sue Mkwhue kkuLkwt kukh kk Au. 1998-99{kt
hk{kt zktkhLkwt fw WkkLk 13,795 k xLk kwt nkwt yLku kuLke nuXE 7,292 nufxh s{eLk
nke.
ko 2007-07{kt kuLkwt fw WkkLk 13,122 k xLk kwt suLke nuX 7.71 nufxhLkku rMkkh nkku.
2008-09{kt kuLkwt fw WkkLk 13.3 k xLk kwt nkwt. suLke nuX 7.74 nufxh rMkkh nkku.
yL kL kkfku{kt {fkE, fkuhk, s, hkke kkk [k, kwuh, {k, {X, yz suk fXkuLkku
Mk{ku kk Au.
{fkELkku kkf MkkkhfktXk ; fkuhk, s, hkke kuhuLkku zktk kkk kt[{nk{kt yLku kwuhLkku kkf Y[
yLku Mkwhk{kt kk Au. yk{ Akkt kwshkk{kt kL kkfkuLkwt kukh ykuAwt kkwt Au yLku hkufrzk
kkfkuLkwt {: kwt Au.
hkufrzk kkf{kt kwshkk{kt {kVe, fkkMk yLku k{kfwLkwt {n ruk Au. {kVe yLku fkkMkLkk
WkkLk{kt kwshkk uh{kt {kuhu Au. khu k{kfwLke kuk{kt yu yktu kAe ke {u
yku Au.
ykk hkufrzk kkfkuLkk kk skk WkkLkLku fkhu {kuxk uzqkkuLke ykkf Mkrk Mkwhk ke Au
yLku kuLke r{ku, fkkMkLkk rsLk, ktzLkk fkhkLkk, [kukLke r{ku suk uk ykkrhk WkukkuLkku
rfkMk kk ktkku Au.
56
k{kfwLkk MkuLk Mkk{u Mkhfkh kku su qtku Wkkzk{kt yke Au. kuLku fkhu k{kfwLkk kukh{kt
{: xkzku kkLkk ku k kk Au yLku kuLku ku uzqkku ifkf kkfLkk kkh khV e
hkk A.
Mk{k uLkk {kVeLkk fw kukh rMkkh{ktke 30 xfk suxku rMkkh kshkk{kt Au.
kwshkk{kt kuLkk kukhLkku rMkkh 1980-81{kt 21,790 k nufxh nkku, su xeLku 1996-97{kt
18030 k nufxh kku nkku.
{kVeLkwt WkkLk hMkk kh ykkrhk nkukke kuLkk WkkLk{kt {kuxe x kke hnu Au. k.k.
1988-89{kt ko{kt {kVeLkwt WkkLk 28.73 k xLk kwt nkwt, khu 1990-91{kt ku 9.83
k xLk kwt nkwt.
sqLkkkZ, Lkkh, y{hue yLku hksfkux rsk{kt yuLkt kukh Mkkike w kk Au. yk Wkhktk
kLkkh, MkkkhfktXk, kt[{nk yLku Mkwhk rsk{kt k yuLkwt kukh Xef Xef {k{kt kk
Au.
WkkLk{kt khk{kt Mkkike {kuhu nkuk Akkt nufxheX WkLLk{kt kwshkkLkwt MkkLk kk{eLkkzw,
yktu, Wkhu yLk ktkLke kAe yku Au.
kksukhLkk hT hBkLk Mktfh kkuLkwt kukh khe kuLke WkkLk k{kk khkLkk kMkku MkV
Lkezk Au. 1998-99{kt hk{kt {kVeLkwt f WkkLk 24,64k k xLk kwt nkwt. skhu ko
2006-07{kt kuLkwt WkkLk 32,85 k xLk kt nkwt.
2008-09 {kt 19.07 k nufxh rMkkh{kt 26.61 k xLk {kVeLkwt WkkLk kwt nkwt. hk
MkhfkhLkk ukekze kkkyu ko 2006Lkk {k{kt su rkkku nuh fhe Au ku {wsk kk 3-4 ko{kt
hk{kt fkkMkLkk kukh{kt 300 xfk suxE khku LkkUkku Au.
suLke rkrhk yMkh hk{kt {kVeLkwt kek hke r{ku kh kE Au. ku kquoLkk 70 ko{kt hkLkk
Mkkihkx u{kt {kVeLkk kkfLkwt [oM nkwt. 2006-07 {kVe nuX ykhu 19 k nufxh
s{eLk{kt kukh kwt Au. khu fkkMkLkwt kkukh 23 k nufxhs{eLk{kt ku Au.
kk ko (2005)Lke Mkhk{e{kt {kVeLkkkukhLke s{eLk{kt h.13 k nufxhLkku xkzku kku
Au. Mkkihkx rMkkhLke 1,000 ku r{kuLke k{kk hk k xLk suxk kuLkwt WkkLk fhkLke Au,
suLke Mkk{u ko 2005{kt yk r{kuyu {kk 3 k xLk kuLkwt WkkLk fwO nkwt. MkkihkxLkk uzqkku
{w ku fkhMkh {kVeLkk kukhLku ku fkkMkLkwt kukh fhe hkk Au. (1) fkkMkLke rLkfkMkLku
fkhu ku{Lku Mkkhk k {u Au. (2) hMkkLke yrLkrkkk {kVeLkk kukh {kxu yktkhu yktkhu
rLkr{k heku hMkkLke sYh kzu Au.
{kVeLke su{ fkk k kwshkkLkku knw {nkLkku hkufrzku kkf Au. zkuhk, Y[, MkwhuLLkkh,
y{kk, hksfkux, {nuMkkk, MkkkhfktXk yLku uzk rsk{kt fkkMkLkwt kukh ruk kk Au.
Y[ rskLkku fkLk{ u ktkk kkhLkk Wk{ fkhLkk fkkMkLkk WkkLk {kxu ekku Au.
 57
fke, fMkke s{eLk fkkMkLku w yLkwfq yku Au. kuLkk WkkLkLke ryu kwshkk Mkkike {kuhu
nkuk Akkt nufxh eX WkLLk{kt ku ktk yLku rhkk kAe ke {u Au.
nufxheX WkLLkh khk rs, rs, uehks, sue kkuLkwt kukh kwt Au.
E.Mk. 2008-09{kt 23.54 k nufxhrMkkh{kt 7.14 k xLk fkkMkLkwt kukh kwt nwt.
k{kfw yu kwshkkLkku keu ykLkku hkufrzku kkf Au. Mk{k u{kt k{kfwLkk fw kukh-rMkkhLkku
kk 80 xfk s.xku rMkkh {kk uzk rsk{kt Au.
uzkLkk [hkukh u{kt yuLkwt kukh Mkruk kk Au. Wkhktk zkuhk, {nuMkkk, kt[{nk yLku
y{kk-yu [kh rsk k{kfwLke kuk {kxu ekk Au. k{kfwLkk WkkLkLku eu Wkh kwshkk{kt
keze yLku AfeLkk WkukkuLkku rfkMk kku Au.
yuhtzkLkk kukh-rMkkh yLku WkkLk{kt kwshkk uh{kt kesu {u Au. yk Wkhktk n uhze
yLku kxkxkwt kukh k w kku nkku.
WkkLk 2008-09{kt yLkw{u 20,03 k xLk VVkrLkk {w kkfku{kt fuk, [efw, kkuh yLku
khuf Au. fukLke kuk{kt kwshkk u{kt kkt[{kt {u Au.
yL hkufrzk kkfku{kt SY yLku EMkkkw ykLkk Au.
kukhLkku fw rMkkh {kork nkuk Akkt kL ku{s hkufrzk kkfkuLkk WkkLk{kt kshkku Auk
k kfk (197k-200k){kt e krk fhe Au. kwshkk hkLke h[Lkk xku yLkksLkwt WkkLk
18.9 k xLkke eLku 46 k xLk yrf kwt Au. {kVe yLku yL kurrkkLkwt WkkLk 19
k xLk nkwt y 2006-07{kt 61 k xLk kwt Au yLku fXku kkfkuLkwt 1.69 k xLkke eLku 5.81
k xLk suxwt kwt Au.
nufxh eX ue WkkfkkLku fkhu yk f kLwt Au. yLkksLkk kkfkuLke Wkkfkk knue
kt[keo kusLkk (1951-56) hBkLk kwshkk{kt nufxheX 336 rf.kk{ nke. ku 2006-07{kt
eLku 1570 rfkk. nke.
yk{ kk huf kkfLke nufxheX Wkkfkk ke hne Au. kwshkk Mkhfkhu f]rkMktkuLk yLku
kuLkk rfkMkLku uk ykkk ktkekzk kku Mkkku f]rkrk yk ek{kt {nLke fk{kehe fhe
hkwt Au.
hk MkhfkhLkk kes rLkk{ khk uzqkkuLku kske ku [e kwkkkwt {krk rkkh {u
Au. hkMkkrf kkhkuLke khk k nu ku heku yLku w {k{kt kk Au.
ykk kkhkuLke khk{kt kwshkkLkku { u{kt Aku Au, kku uz {kxu xufxhkuLke khk{kt (ktk,
nrhkk, Wkh u yLku kkr{Lkkzw kAe) kkt[{ku Au.
uzqkkuyu k nu ukee{kt ikkrLkf yrk{ ykLkkku Au yLku Mkhfkhe kuLk yLku MkkkMkezeLke
{ke f]rk-WkkLkLke ]r {kxu kMkku ykko Au.
58
yk{ Akkt, Mk[kE-MkkzkuLke Wk{kt kwshkk nsw wt kkA Au. kwshkkLkk skukku {kork
Au.
kukh nuXLke 68 xfk suxe s{eLk rkLk-rkk Au yLku kuLku {kk hMkk kh ykkh hkku
kzu Au.
hMkkLke yrLkr{kkk kwshkk{kt fnukYk kLke kE Au. Lk{ok khLke Mkhkh Mkhkuh kusLkk
fkkoLk kk kAe kwshkkLke ytkrsk w 18 k nufxh s{eLkLku Mk[kELkku fk{e k
{kk yk {w~fue ne kuyue khk Au.

Mk[kE
kwshkk hkLkk 19 k nufxh kikkurf rMkkh{ktLke uzk kf 1h4 k nufxh kife
1994-95 ykhu 96 k nufxh rMkkh{kt uke kE nke.
sqLk, 2010Lkk ytku hkLke rr kusLkkyku khk WkLLk ku Mk[kEk yLku {nk{ khkLke
Mkrk Lke[uLkk fkuXk{kt kou Au.
WkkLLk Mk[kE k yLku {nk{ khk (k nufxh{kt)
hk{kt Lk{ok kusLkk Mkrnk qko s tMk[kELkku Mktkqo rfkMk ku khu k hkLkk uzk
kf rMkkh{ktke {kk 7k k nufxh suxe yuxu fu khxfk s{eLkLku s Mk[kELkku k {e
fu Au.
kwshkk hkkt Mk[kELkku rfkMk :
Mkkt Mk{u hk{kt Wk Mk[kE k{kk {kk 9.51 k nufxh suxe nke. ykke {k
kAe ykkusLk rkLkk VhMYk Mk[kELkku zke rfkMk kku Au.
k{ kt[keo kusLkk (1951-56) hBkLk {kuxe /{{ 35 kusLkkykuLkwt fk{ nkk hk{kt
ykwt nkwt. ku{ktke {kk h kusLkkyku kqhe kE fe nke.
yk kusLkkLkk ytku 0.23 k nufxh Mk[kE k Qe fhk{kt yke nke. keS kt[keo
kusLkk (1956-61) hBkLk ykke kusLkkLke 33 kusLkkyku yqhe nke.
yLk 24 Lke kusLkkyku Y fhk{kt yke. ku{ktke 16 kusLkkyku kqhe kE fe nke. yk
kusLkkLku ytku 2.48 k nufxh rMkt[kE k{kk Qe kE fe nke.
keS kt[keo kusLkk (1961-66){kt fkuE Lke kusLkk nkk hk{kt yke Lk nke. k keS
kusLkkLke ywhe hnue kusLkk{ktke 23 kusLkkyku keS kt[keo kusLkk{kt kqhe fhk{kt yke.
yk kusLkkLkk ytku 3.41 k nufxh Mk[kE k{kk Qe kE fe nke.
 59
kkf kusLkk (1966-69) hBkLk ykkLke 18 kusLkkyku ywhe nke yLku 1 Lke kusLkk Y
fhk{kt yke. ku{ktke 6 kusLkkyku kwhe kE nke. kkf kusLkkLku ytku 4.39 k nufxhLke
Mk[kE k{kk Qe kE fe nke.
[kuke kt[keo kusLkk (1969-78) Mk{u ykkLke 13 yqhe kusLkkyku nke yLku 49 Lke Y
fhk{kt yke nke. ku{ktke {kk kusLkkyku kwhe kE fe nke. yk kusLkkLkk ytku 6.22 k
nufxh Mk[kE k Qe kE fe nke.
kkt[{e kt[keo kusLkk (1974-78) Mk{u 60 kusLkkyku yqhe nke yLku 17 Lke kusLkkyku Y
fhk{kt yke. ku{ktke 13 kusLkkyku kwhe fhk{kt yke nke. yk kusLkkLkk ytku 9.24 k
nufxh Mk[kE k{kk Qe kE fe nke.
ku kkf kusLkk (1978-80) hBkLk ykkWLke 64 kusLkkyku ywhe nke yLku 70 Lke kusLkkyku
Y fhk{kt yke. ku{ktke 7 kusLkkyku kwhe kE nke. yk ku kkf kusLkkLkk ytku 19.1 k
nufxh Mk[kE k{kk Qe kE fe nke.
Ae (1980-85) yLku Mkkk{e (185-90 kt[keo kusLkkykuLkk ytku yLkw{u 10.15 yLku 1k,96
k nufxh Mk[kE k{kk We kE fe nke.
sqLk 2010 Mkwe kk s kukku{ktke 31.65 k nufxh qr{Lku Mk[kEke ykhe ukLke k{kk
Qe fh{kt yke Au. suLke Mkk{u 23.89 k nufxh s{eLkLku Mk[kELkku k {u Au.
kwshkk{kt Mk[kELkk MkkLkku : fqk, kkkkfqk, kkku, ktku, Lknuhku kuhu Mk[kELkk MkkLkku Au.
kwshkk{kt LkkLke Mk[kE khk w {k{kt Mk[kE kk Au yLku ku{kt kkku, ktkhk, [ufzu{,
ytk:k kkku, WnLk Mk[kE, fqk, kkkkfqk kuhu MkkLkkuLkku Mk{ku kk Au.
kwshkk{kt Mk[E {kxu yL MkkLkku fhkkt fqkLkku Wkkuk ruk kk Au.
hk{kt nu Mk[kE {kxu kkkkfqkLkku Wkkuk {kuxk {k{kt kk kku Au. kwshkk{kt sqLkk
zkuhk hk khk nkLkk {nuMkkk rsk{kt 1935{kt Mkkik{ kkkkfqku fhk{kt ykku nkku.
kkkkfqkLkk rfkMk yko.. kwshkk Mkhfkhu 197k{kt kwshkk sMktkrk rfkMk rLkk{Lke MkkkLkk
fhe Au.
1990-91Lkk ko ytku rLkk{u h,840 MkV kkkkfqkLkwt khfk{ fwO yLku ku{ktke 2392 kkkkfqk
kqo fko Au, khu 2,511 kkkkfqk Mk[kE nuX {qfk{kt ykk nkk.
nk hk{kt fw 4,070 kkkkfqk khk 2.78 k nufxh Mk[kE k WkkLLk fhe fkAu
yLku kuLkk khk 1.70 k nufxh rMkkh{kt {n{ Mk[kE kE fe Au.
suLkk khk kkeLkk k [kt yku Au yLku ykswkkswLkk rMkkkhLku Mk[kELkku k {u Au. k].92
kh ykku fkuXk{kt kwshkk hk{kt 1960-61ke 2004-05 hBkLk rr nukwyku {kxu Wkkuk{kt
ukkk fqkykuLke rkk ykkk{kt yke Au.
60
kwshkk{kt Lknuhku khk Mk[kELkku rfkMk kn ykuAku kku Au.
1937{kt {wtkE hk ku Lke{k{kt yku ruhik Mk[kE kkkMk Mkr{rkLkk ynuk{kt
skwt nkwt fu kwshkk{kt Lknuhke Mk[kE fhkLke fkk Lkke.
yk Mk{u kwshkk{kt nkk{ke yLku khefx yu ku {k Lkk{Lke Lknuhku nke ykke {k kAe
kt[keo kusLkyku{kt Lknuh kusLkkykuLku w {nk ykkk{kt ykwt.
kwshkk{kt Mk[kELkk w rfkMk {kxu Lkeyku kh kt kkte rhk{kt Lkfk{k ne skk kkeLku hkue,
ku{ktke Lknuhku fkZk{kt yke Au.
hk{kt ukwtS, WfkE, hkuE, ykuk, ykS, {kuxe Vkunkze, {uku, nkk{ke, kh, Y{kkk,
kku{k, kuhu {kuxe kkk {{ fLke kusLkkyku kqhe ke Au, khu Lk{ok kuhu rr kusLkkLkwt
fk{ [kw Au.
hkLke su Lkeyku Mk[kE {kxu kke kwY kkzu Au. ku Lke[u {wsk Au.
(1) kkke :
hkLke Lk{ok kAeLke yk keS {kuxe Lke Au. kuLkk kh 1. fkfhkkk yLku 2. WfkE kusLkk ku
Au.
k{ fkhkkkh kusLkk 1953{kt Mkwhk kMku 6h1 {exh ktkk yLku h4 {exh [k ykzktLke kqhe
kE.
yk kusLkkLk fw Mk[kEk 1.99 k suxe nke. kuLkkke Mkwhk yLku Mkkz rskLkk
rMkkhkuLku Mk[kELkku k {u Au.
yk LkMk khLke keS WfkE kusLkk {kuxe yLku ykLke knwnukwf kusLkk Au.
yk kusLkkLke r[khk 1949{kt kE, 2959{kt kuLk {tsqhe {e yLku 1966ke yk kusLkkLkwt fk{
Y kwt. WfkE ktLke h[Lkk Mkwhkke 10k rf{e. WkhkkMk{kt, WfkE kk{ kkMk 4,928 {exh
ktkk yLku 69 {exh [k {kxefk{ yLku [khfk{Lke fhk{kt yke Au.
yk ktke h[ku Mkhkuh{kt 8,51,00 nufxh {exh suxwt kke Mkthe fk Au. kt{kt hh suxk
hk hkk{kt ykk Au.
su{k s{k yLku zkkk fktXu ke Lknuhku fkZk{kt yke Au. {w LknuhLke tkkE k8x rf{e suxe
Au.
yk kusLkkke Mkwhk Mkkz yLku Y[ rskLku Mk[kELkku k {u Au. yk sLkk khk WkkLLk
ku fw Mk[kEk 1.19 k nufxh suxe Au.
(2) Mkkkh{ke :
yk Lke kh {nuMkkk rskLkk uhkwt kkwfkLkk hkuE kk{ LkSf kkhtkkke kkuzu qh 1,211 {exh
tkku kkfku kt kktk{kt ykku Au.
 61
ktLku fktXu kktk{kt ykuk fk[k ktLke fw tkkE 5,082 {exh suxe Au. yk ktke h[ku
sk{kt 90.8 fhkuz {exh suxwt kke Mkthke fk Au.
yk ktLke [kE 43.60 {exh Au yLku kuLkwt kke Akuzk {kxu ykX {kuxk hk {qfk{kt ykk
Au.
LkeLkk s{k yLku zkkk fktXu yLkw{u 37 rf{e yLk 35.40 rf{e. ktke Lknuh kktk{kt yke
Au.
yk kusLkkke {nuMkkk yLku MkkkhfktXk rskLkk rMkkhLku Mk[kELkku k {u Au. hkuE kusLkkke
0.41 k nufxh suxe fw rMkt[kE k Qe kE fe nke.
yk kusLkkke y{kk nuhLku ykhu 68 fhkuz exh yLku kkteLkkhLku ykhu 4.54 fhkuz exh
suxwt kke ykkkLkku kt fhk{kt ykku nkku.
yk kusLkk Wkhktk Mkkkh{ke eLkk rfkMkkkuo y{kk LkSf kMkk kk{ kkMku yuf ykZkt
kktk{kt ykku Au.
yk kt ykhu 583 {exh ktkku Au. ku{kt 28 hk {qfk{kt ykk Au. yk kt{ktke Vkunkze
Lknuh fkZk{kt yke Au.
(3) {ne :
wkkqo {wtkE hku eMkfe MkeLkk k{ kfk{kt uzk rskLkk kr{ kkLku yAkkMk
rMkkh nuh fkuo yLku kuLkk fk{e ykuo 1905{kt {ne kusLkLkk ke Lkkk, k ku {kxuLkk
huh Lkku ykke {k kAe kk yLku 1968{kt yk {ne kusLkk {tsqh kE.
{ne Lke kh kuLkk k{ kkk{kt uzk rskLkk kzkrMkLkkuh kkwfkLkk kfkkuhe kk{ kkMku yuf
796 {exh ktkku yLku 25 {exh Q[ku ykzkt kktk{kt ykku Au.
{ne LkeLkk e rMkkh{kLkk rfkMkLkku keu kkku fzkk kusLkk Au. kt[{nk rskLkk
Mktkhk{kwh kkwfkLkk fzkk kk{ LkSf yk Lke kh kktk{kt ykuku yk knwnukwf ktLke kusLkk
Au.
yk kusLkkLkwt fk{ 1969ke Y kwt. fzk kt kkA 172 [ku. rf{e. rMkkhLkwt sk kLwt
Au. ku{kt 154.2 fhkuz Lk{exh kke Mkthe fk Au.
fzkktLke fw tkkE 1383.56 {exh Au. ku kife [khkt yLku {kxe kt yLkw{u 587.76 {exh
yLku 795.5 {exh tkkE hku Au. [khkt yLku {kxektLke kkkke w{kt w [kE yLkw{u
58.22{exh yLku 32.92 {exh suxe Au.
kkeLkk rLkfk {kxu 15.54 {exh knkuk yLku 1,.02 {exh [k h1 {kuxk hk {qfk{kt
ykk Au.
fzkk kusLkkke 10,700 nufxh suxe fw Mk[kEk Qe kE fe nke.
62
(4) kLkkMk :
yk Lke kh kLkkMkfktXk rskLkk ktkekzk kku 325.5 {exh ktkku kt kktk{kt ykku Au.
yk ktke h[ku sk 64.12 qrkf {exh kke he fk Au. ku{ktke fkZk{kt ykue
Lknuhku khk kLkkMkfktXk rskLkk kLkuhk, kkLkkwh, zeMkk yLku fktfhus kkwfkLke yLku {yuMkkk
rskLkk kkx yLku rMkkwh kkwfkLke s{eLkLku Mk[kELkku k {u Au.
yk kusLkkke WkLLk ku fw Mk[kEk 0.44 k nufxh suxe Au.
(5) MkhMke :
yk Lke kh {nuMkkk rskLkk kkx kkwfkLkk {kkhkze kk{ kkMku yuf kuhus kktk{kt ykku
Au, kuLke fw tkkE 2279 {exh Au.
yk MkhMke kuhuske kkx kkwfkLkk hk kk{ku yLk [kM{k kkwfkLkk 20 kk{kuLku Mk[kELkku
k {u Au.
yk kusLkkke fw WkLLk kue Mk[kEk 1,000 nufxh nke.
(6) kh :
yrLkrk hMkk Mkk{u hksfkux yLku sqLkkkZ rskLku hk ykkkk hksfkux rskLkk kkUzk
kkwfkLkk kku{xk kk{Lke EkLku kh Lke kh ktLku kksw {kxeLkk kuxkkt Mkkku yuf kkfku kt
kktk{kt ykku Au.
kkfk ktLke tkkE ykhu 387.2 {exh yLku [kE 22.8 {exh Au. zkke kkswLkk yLku s{e
kkswLkk {kxektLke tkkE yLkw{u 57 {exh yLku [kE 57.5 {exh suxe Au. khu kuLke [kE
30 {exh Au.
yk ktke h[ku Mkhkuh{kt 262.5 fhkuz qrkf {exh suxwt kke Mkthe fk Au. yk kusLkkke
35,750 nufxh suxe s{eLkLku Mk[kELkwt kke kqYt kkze fk Au.
(7) ukwtS :
yk Lke kh kLkkh rsk{kt kkrkkk LkSf hksMke Mku ykhu 770 {exh ktkku kkfku
kt yLku 2,978 {exh ktkku fk[ku kt kktk{kt ykku Au.
kkfk ktLke yLku fk[k ktLke [kE yLkw{u 31 {exh yLku 16.5 {exh suxe Au.
yk ktke h[ku sk{kt 35 fhkuz qrkf {exh kke Mkthe fk Au. ku{ktke fkZk{kt
ykue s{e yLku zkke kkswLke {wT LknuhLke tkkE 154 rf{e. suxe Au.
khu rkhf LknuhkuLke tkkE 300 rf{e. Au. yk kusLkkke kLkkh rskLku Mk[kELkku k
{u Au. kuLke fw Mk[kEk 0.34 k nufxh Au.
 63
ukwtS kh keu kt khe kkMku kuzekh {kkkLkk {trh LkSf kktk{kt ykku Au. kuLkkke
y{hue rskLke s{eLkLku Mk[kELkku k {u Au.
yk kt fw 9,682 nufxh s{eLkLku Mk[kE kqhe kkze fu Au.
(8) khe :
fALke WkhkrnLke Lkeyku{kt khe {wT Au. yk Lke kh Y{kkk kkMku kt kktk{kt ykku
Au. yk ktLke fw Mk[kEk khk 2,310 nufxh s{eLkLku kke kqY kkze fk Au.
khu huh 1,050 nufxh s{eLkLku s kuLkku k {ku Au.
kwshkkLke Skkuhe Mk{kLk Lk{ok kusLkk (Mkhkh Mkhkuh) kqhe ku khu hk{kt 12 rskLkk
62 kkwfk yLku 3,393 kk{ku{kt kkhkue 172 k nufxh s{eLkLku Mk[kELke Mkk {u.
LkkU : 1980-81{kt Mk[kE nuXLkku yufth (gross) su 23,34,400 nufxh suxku nkku ku eLku
2006-07{kt 52,78,700 suxku nkku.
hk{kt sMktkrk (water resources)Lkk kukkuLkk rfkMk fhk {kxu hk Mkhfkhu yufeMk{e
MkeLke Yykk{kt eu kkktyku :
(1) Mk[kELke LkkLke kusLkkyku, [uf-zuBMk, fqkykuLku [ukLktk fhk {kxu kkk kkku{kt kke {k
(percolation){kxu zue kusLkkyku {kxu ko 2000-01{kt Yk. hk8 {tsqh fko nkk.
(2) ko 2000-01{kt Yk.700 kLke hf{ [kw Mk[E kusLkkyku nMkfLkk skkuLke stzku-
k{kk khk {kxu {tsqh fko yLku ku {kxu Lke kusLkk ze fkZe. suLkk khk ku{Lkk Zk kh nkzku
Mk ^w kuxTMk (hydro plus fuse gates) kuMkkzkLkk kkkt ek.
(3) kwshkk hk uzqk Mknfkhe Mk[kE kusLkk ykk u{kt Mk[kE kukLke kusLkkykuLkk y{Lke
kkkk{kt Mkkuo[ { hku Au.
(4) Mknkuk Mk[kE kusLkk (Participating Irrigation Scheme) nuX 13 kkEx kusLkLku y{
{kxu Mefkhk{kt yke Au.
(5) ko 2000Lkk Lwykhe {kMk{kt hk Mkhfkhu Mkhkh kxu kkxrMkkuxhe kuxh kfkuouLk kusLkLkku
wtkht fkuo nkku. yk kusLkk nuX u fkuE MiAf MktMkk [uf-zuBMk kLkkk {kxu 40 xfk
ytkS [o fhkLke kikhe kkku kku hk Mkhfkh kkfeLkk 60 xfk yLkwkLkLkk Yk{kt ykku.
yuwt Xhkk{kt ykwt. yk kusLkkLke nuhkk Mkkku s 25000 yhSyku MkhfkhLku {e nke.
s.Lk. ykkhu YykkLkk A {kMk{kt s hk{kt 10,000 [uf-zuBMk kLkkk{kt ykk nkk.
Mk{ktkhu hk MkhfkhLkku Vkku 80 xfk fhk{kt ykku nkku. LkuBkh 2010 Mkwe{kt hkLkk
rr rMkkhku{kt ykhu 1.42 k [f-zuBMk kktk{kt ykk nkk.
(kuk : Mkkurku-EfkuLkkur{f rhw 2010-11)
khkLkk ErknkMk{kt yke kusLkk zkLkku yLku kuLkk kh y{ fhkLkku s kwshkkLku Vku
64
Au. yk Mk{k kusLk kh Yk.500 fhkuz suxku ytkS [o Mkhfkhu {tsqh fkuo nkku, su{ktke Yk.200
fhkuz uzqkku kkMkuke {k nkk.
hk{kt kuk {wsk Mk[kELke kk{kk (potential) yLku kuLkku Wkkuk koke rkkku (k
nufxh{kt)
kLkke fqk Mkrnk
kkeLkk ifkf kukkuLku yku Wkh kwshkk{kt qkosLkku w kzkku Wkkuk kkku hkku Au,
suLku fkhu kkeLke qko-Mkkkxe Mkkk 35 {exh Lke[u ske hne Au; k.k. {nuMkkk rsk{kt
ykLku fkhu 100ke 150 {exh kke {kwt Lkke. ykLkk WfuYku hk Mkhfkhu sqLkk fqk Vhe
[ukLktkfhkLkk, kk{zkLkk fqkykuLku zk fhkLkk wk fwkykuLku kkEkkELkkuke uzkLkk
kkkt ek Au.
yk fk{{kt su fw [o ytksk{kt yku Au kuLkk 80 xfk hk Mkhfkh kuku Au yLku kkfeLkk
{kk 20 xfk kkkeo uzqkku kkMkuke Whkk{kt yku Au. yk ]rk nuX 600 yhSyku kk
kE nkke.
64 kusLkkyku kqo fhk{kt yke Au yLku 4k kusLkkyku kqhe kkLkk ykhu Au.
(5) hk Mkhfkhu yuku k yirknkrMkf rLko eku Au fu hksT nMkfLkk zk fqkyku Au kuLkwt Mkt[kLk
uzqkkuLku MkkUkwt, hk yu fu ku {kxu ykuAk{kt ykuAk kkt[ uzqkku ukk kk kikh nku. yk{
fhkke ykk fqkykuLkk kkeLkku Wkkuk fhfMkhke kE fu.
(6) kkk fqkyku{kt kk k kkku yxfkk {kxu hk Mkhfkhu Mkkihkx fA yLku rhkrfLkkhkLke
LkSfLkk yL uku{kt / rMkkhku{kt fuxef kusLkkyku y{{kt {qfe Au.
Mkhkh Mkhkuh kusLkk (Lk{ok kusLkk)
kwshkkLke Skkuhe fu fhkuzhsw kkke yk kusLkk khkLkk kunkwYk Mkhkh kE
kxuLkk {Lk{kt kfkyku knukt MVwhe nke yLku yksu kku ku hkLkk kku LkkkrhfkuLke ykfktkkykuLkk
rkf Mk{e QkMke yke Au.
yk kusLkkLkku nukw hkLkk fuxkkf rMkkhku{kt kekLkk kkeLke yAk qh fhk kqhkku s {kork
Lkke.
yk knwke kusLkk kqhe ku khu kwshkk yLku MkkihkxLkk su kk{zk{kt kekLkk kkeLke Mkwrk
Lkke ku kk{zkLku kekLkt kke Wk kkLke MkkkkuMkkk hkLke Mk[kELke k{kk{kt khku kkkt
yLkksLkk WkkLk{kt khku ku ; khkLke r]k kLkwt MksoLk kkkt hkuskkheLke kfkuLkwt rMkh
ku yLku kufkhe{kt xkzku k; fkkMk yLku uhze suk hkufrzk kkfkuLkk WkkLk{kt k khku k
yLku kwshkkLkk MkkOke ykkf rfkMkLku kuMkknLk {u.
Lk{ok khkLke 7 {kuxe Lkeyku{ktLke yuf Au.
 65
Lk{ok rMkkLke hkLke yLT Lkeyku fw kke kwhXk fhkkt k Lk{ok LkeLkku kke kwhXku
khu Au. khtkw h kuo kuLkwt ykhu 4,77,000 k Lk{exh kke khkk rLkk s rhk{kt
XkE Au.
yu.ke.siLk Mk[kE kt[Lkk 1972-73Lkk ynuk {wsk khk{kt Mkkike khu yAkkMk rMkkhku
kwshkk yLku hksMkkLkLkk hkku{kt Au. k.k. uLkk 119 xfk rsk yAkkMk Au kuLke Mkk{u
1998{kt hkLkk rskkuykuLke kwLkh[oLkk kE ku kquoLkk kwshkkLkk 10{ktke 12 yuxu fu 73 xfk
rsk yAkMk nkk.
uLke fw MkeLkk 11 xfk kufku yAkkMk rMkkhku{kt hnu Au.u khu kwshkkLke fw MkeLkk h7
xk kufku kuk rMkkhku{kt Mkkx fhu Au.
1960{kt kk kwshkk hkLke MkkkLkk kE khke 2000MkweLkk 40 ko{kt hk{kt 12 kh
wfk kzk yLku Mk{ skkt wfkkuLke kekk k ke kE. k.k. 1961{kt wfkLke Mkee
yMkh 2500 kk{zkLku MknLk fhe kze nke.
khu 1987-88{kt 15000 kk{zkyku kuLkkke kkhkS MkoE nke. LkkUkkk nfefk kku yu Au fu
, hkLke ke s kkh{kMke Lkeyku uzkke Mkkz MkeLkk k kwshkkLkk u{kt fuLek kue
Au.
khu Wkh kwshkk, Mkkihkx yLkufA ukuLke Lkeyku{kt {kk [ku{kMkk{kt kke nku Au yu
Lkeyku ko{kt 8ke 9 {kMk Mkwfkue nku Au.
rk kwshkk{kt kkf ]Mkhuhk hMkk 2,000r{{e. ykk kku kuLkkke w kk Au, khu Wkh
kwshkk{kt ku 600ke 1,000r{{eLke [u nku Au.
Mkkihkx yLku fA rMkkhLkk kku ZkuhkuLku hkLkk yL rMkkhku{kt Mkktkh fhwt kzu Au. 1985-
88Lkk kkk{kt Mkkk k ko Mkwe wfkLke krhMkrk Qe kE nke.
suLku eu ukkukLke kkkk{kt ykhu 5,000 fhkuz Yrkk suxwt LkwfMkkLk kwt nkwt. Wkhktk
wfkLkk Mk{ hBLk yAkkMk rMkkhku{kt kufkuLku kekLkwt ke kqY kkzk, ku{Lku hkuS ykkk
kkk 16 k suxkt ZkuhZkth {kxu hknk rrkhku Qe fhk hk MkhfkhLku 1,500 fhkuz Yrkk
suxku [o fhku kzku nkku.
yk fkh{e krhMkrkLkk Mkto{kt r[kheyu kku Mkhkh Mkhkuh kusLkLkku {w nukw Lk{okLkk rk
stzkhLku hkLke Lkk knwke rnkkkuo Wkkuk{kt ukLkku Au.
y{hftxfLkk knkzku{ktke :Tke yk Lke {u, {nkhkx yLku kwshkk{kt nu Au. yLku
kkLkk ykk{kt Xk Au. 1,312 rf{e. tkkE hkke yk LkeLkwt kkuk 48,796
[kurf{e suxwt Au.
su{ktLkku 88 xfk rMkkh {u{kt h xfk rMkkh {nkhkx{kt yLku 10 xfk rMkkh kwshkk{kt
Au. {u{k kuLkk nuLke tkkE ykhu 1,119 rf{e., {nkhkx{kt ykhu 35 rf{e.
66
kkk kwshkk{kt ykhu 158 rf{e Au. 1947-48{kt ku ykMkLku ykkhu kuLkk {wsk 1961{kt
khkLkk kfkrLk zkkLk ktrzk sknhk LknuYLkk h nMku yk kusLkkLkku rkLkMk
fhk{kt ykku nkku.
{q kusLkk {wsk kuLkk kqo skLke Mkkkxeyu 163 {exh suxe [kELkku kt kktkLkwt r[kwO
nkwt. khtkw LkeLkk kkeLkku {nk{Wkkuk fhkLkk Ehkkke ktLke [kE khkLke fkk
kkkMkk {kxu kue ktkhhk {tkkyku hBkLk Mkou rkLku fkh khk Mkhfkhu 1969{kt
yk & Lk{ok srk rxwLkLku MkkUku.
kuLkku [qfkku ykukMx 1978{kt nuh kku yLku 1989-80{kt yk kusLkkLkk y{Lkku kht kku.
ku{ Akkt kkoh yLku LkMkthkLkk rkwke yk kusLkk khk Mkhfkh khk Vhe zkke
kkkMkk{kt yke yLku Auxu 1987{kt fuL Mkhfkhu kuLku {tsqhe ykke yLku kh kAe s kusLkkLkk
y{Lkwt fk] {kuxk kkk kh nkk hk{kt ykwt.
Lk{ok srk rxqLkLkk [qfkk {wsk Y[ke 120 rf{e qh Lkkkk{ke 5.6 rf{e WkhkMk{kt
kt kktkLkku rLko kku. kuLkk kkkke kuLke w{kt w [kE 163 {exh ktLke kqo sMkkkxe
138.68 {exh yLku tkkE 1,210 {exh hnuu.
ktLku fkhu h[kLkkh skLke tkkE 240 rf{e. yLku knkukE 17.6 rf{e suxe hnu. yuwt
Lke kwt.
yL rLkoku{kt ykhu 94,921.60 Lk {exh kkeLke Mktknk hkkk yk skLku Mkhkh
Mkhkuh Lkk{ ykk{kt ykuwt nkukke Lk{ok kusLkk kwshkk{kt Mkhkh Mkhkuh kusLkkLkk
Lkk{ke w [rk kLke Au.
Mkhkh MkhkuhLkk s{ fktXuke Y kke 78 {exh knkue, 16 {exh ze yLku hksMkkLkLke Mkhn
MkweLke 460 rf{e tkkE hkke Lknuh rLke Mkkike {kuxe Lknuh kkLke Au.
yk {w Lknuh kuLkk nLkkuk{kt Mkkkh{ke, {ne, rnh yLku ykuhMktk sue {kuxe Lkeyku khke
kMkkh ku. Lk{okLkwt Mk{k Lknuhktk 40,000rf{e ktkw ku, su{ktke 2,650 rf{e tkkE hkke
3k suxekuxk Lknuhku kktk{kt yku yLku ku{kt r{kkk{, zkuhk, Mkkihkx yLku fA kk {w
nuh hnuu.
ykk rLkk Mkkike {kuxk Lknuhktk kifeLkwt yk Lknuhktk kLku. kusLkkLkk rwk{kfku 1,450 {ukk
kux rwkk kuk fhe fu.
Lk{ok kusLkk nX ykhe uLkkhk 34.28 k nufxh rMkkh kife 21.24 k nufxh rMk uke
kf Au. 1986-87 koLke kkhe {wsk yk kusLkk kh fw 6,406 fhkuz Yrkk suxku [o
ytksk{kt ykku nkku. ku{kt kwshkk hkLkku Vkku 4,746 fhkuz Yrkk kkku nkku.
1988{k Mkkkku kwshkk Lk{ok rLkk{Lke 1992Lke kkhe {wsk kt, Lknuhku yLku kwLkoMkkxLkk
fko Mk{uk yk kusLkk kh kwshkkLku 8,575 fhkuz Yrkk suxk Lkkk [ok kzu.
 67
yuku khu yks nkku, su{ktke ykukMx, 1992 Mkwe yk kusLkk kkA 2,053 fhkuz Yrkk suxku
[o kE [qfku nkku. kkk {w kktfk{Lkk Mk khLkwt 77 xfk suxwt kufk{ k kqY fhk{kt
ykwt nkwt.
kwshkk Lk{ok rLkk{Lke Aue kkhe {wsk 1991-92Lke kMkkkxe {wsk yk kusLkk kh fw
13,180 fhkuz YrkkLkku [o ku yuwt ytksk{kt ykwt nkwt.
ku Akkt kusLkk khLkk [o ytkuLkk ytku kk kz. khkLkk ykkusLk kt[u 1986-87Lkk
kkuyu kuk 6,404 fhkuz YrkkLkk ytksLku {tsqhe ykke nke. su{kt kwshkkLkku rnMMkku 4,904
fhkuz YrkkLkku yLku kusLkk Mkkku Mktfkuk yLT k hkkuLkku rnMMkku 1,502 fhkuZ Yrkk Lke
kuku nkku. 1991-92 Lkk ku yk ytks 13,180 fhkuz Ykrkk suxku kk Au.
E.Mk. 2008-09 f{ku fhk{kt yku Vuh Mkwkhk kk fw q[ Yk. 39,240 fhkuz ytksk{kt
ykku nkku khu {k[o 2010 Mkwek{t ykhu Yk. 31,400Lkku [o kku nkku.
kusLk ytkuLkwt fk{fks kqhuke ykk kkkLkk nukwke hk Mkhfkhu 1988{kt 2,000 fhkuz
YrkkLke Mkkkkh Mkkrkk {qze hkkk Mkhkh Mkhkuh Lk{ok rLkk{Lke MkkkLkk fhe Au yLku kuLku
Lkkktfe MkkLkku Qk fhkLke Mkkk ykkk{t yke Au. rLkk{Lke MkkkLkkLkk k{ ko{kt s kuLke
kkMku 553 fhkuz Yrkk suxe {qzef]k yMfk{kku Qe kE nke.
Mkhkh Mkhkuh kusLkk yuf rr ke kusLkk Au. su{kt Lk{ok Lke kh fkUex kurxe ktLkwt
kktfk{, 1,450 {ukkkuxLke fw Mkkrkk k{kk hkkk ku r]k {kfku yLku Yykk{kt 40,000
qMkuf kkeLke nLkk{kk kkk kwshkk-hksMkkLk MkhnLkk ytrk{ Auzu 2,500 qMkuf kkeLke
nLkk{kk hkke 460 rf{e. ktke {w Lknuh Mkkku Mk[kELke kkeLke nu[e {kxu fw
75,000 rf{e. tkkEke LknuhkuLkk LkuxfoLkku Mk{ku kku Au.
yk kusLkk kqhe ku khu ku hkLke {kuxk{kt {kuxe yLku khkLke kusLkkyku{ktLke yu {kuxe Lke e
kusLkk (river valley project) ku.
kusLkk kqhe ku khu ykkWLkk ytks {wsk kwshkk hkLke kkf ykf{kt 1,400 fhkuz
Yrkk suxku khku ku.
hkLkk rskyku{ktke kkeLke yAkkk 12 rskLkkt 135 Lkkhku yLku 8,215 kk{zktLke
kekLkk kkeLke nkLke ktke fk{ {kxu rLkkhe fku su{kt Mkkihkx yLku fALkk kk s rskLkkt
kk{zkt kkk Wkh kwshkkLkkt Mktkqo ykk ytk: yAkkkt kk{zkt ykhe uku.
yk{ yk kusLkk hkusLkwt 35,000 k rxh kekLkwt kke kqhwt kkze fu kuku ytks Au. Wkhktk,
hkLkk 14 rskLkk 75 kkwfkLkkt 3,793 kk{zktLke 18 k nuxh s{eLkLku Mk[kELke k
{u.
yk{ yk kusLkk 18 k nux s{eLkLku Mk[kELkwt kke kqhwt kkzu; ku{ktke 37,855 nuxh s{eLk
fA rskLke kkk 3,86,000 nuxh s{eLk Mkkihkx rMkkhLke hnuu.
68
yk kuhu Mkhkh Mkhkuh kusLkk fA rsk{kt nk Au kuLkk fhkkt Mkkkke yLku Mkkihkx
rMkkh{kt k{e Mk[kEkLkwt MksoLk fhu. kusLkkLku fkhu rMkhke Mk[kE kkk 1450 {ukkkx
srwk-kLkk Mk]sLkLku fkhu ukWkkLk{kt 45% yuxu fu kkf 82 k xLk suxku khku
kkLke MktkLkk Au. kuLkwt {q Yrkk 400 fhkuz yktfk{kt ykwt Au.
ku{ktke 27 k xLk suxku kkf khku yLkksLkk WkkLk{kt ku.
yk kusLkkLku fkhu kuLkk y{ hr{kLk Mkhuhk 2.75 k kufkuLku kkf hkuskkhe {u kkk
kusLkk kqhe kk kAe 3.97 k kufkuLku hkuskkhe {e fu. yk kusLkkke fuxkf WkukkuLke
kkeLke {kk Mktkkukku yLku kuLku eu hkLkk ykikurkf WkkLk{kt khku ku. Mkhkh Mkhkuh
kqok: ktku khu ku 37,000 nuxh suxku rMkkh ykhe u yLku kuh ku {M-WkukLkk
rfkMk {kxuLkwt {nLkwt fuL kLke hnuu.
yk sk{ktke kkf 1,210 xLk {kAeLkwt WkkLk kk ku kkk 400 suxkt fwxwtkkuLku ku
hkuskkhe kqhe kkze fu. MkkkkuMkkk hk{kt rwkk{k khku kkkt hkLke kkf ykf{kt
ykhu 400 fhkuz YrkkLkku kkk kkekwhXkLke ykf{kt ytksu 100 fhkuz YrkkLkku khku
kkLke kkhe Au.
yk{ Lk{ok kusLkk khk kwshkkLku LktLkLk kLkkkLkwt hkLke Lkwt MLk Mkk[k yko{kt Mkkfkh
ku.
kkohLke Mkwhkk {kxu sYrhkk {wsk Lk{ok rLkk{u Lkefh, {Mkukuk-rfkMk, ku{s {urhk
suk hkukkuLkk rLktkLkku rLkc fko{ y{kt {qfkLkku rLko fkuo Au.
kkoh kkk kwLkoMkkxLku kkk fko{kuLkk y{efhLke rk hr{kLk hkLke MiAf
MktMkkykuLkku Mkkk-Mknfkh {uk{kt yku Au, ufu kwLkoMkk yLku kwLkoMkkx ytkuLkk fko{kuLkku
y{ fhk {kxu nu Mkhkh Mkhkuh kwLkoMkkx yusLMke Lkk{f ykku xf Qku fhk{kt
ykku Au.
Lk{ok kusLkkLke krkLke MkkkkuMkkk kuLke Mkkku k ykk khkuk heku Mktfkue kkkkkuLkwt k
{qktfLk kkwt hnu ku {kxu Mktkkt ykMkku nkk hk{kt ykk nkk; su{kt s{eLk, kke,
SMk]r, LkMkrk, ykhku, ykkf yLku Mkk{krsf kkMkktyku, L keyku {kxuLkkt ykhku
yLku ku{Lkk rfkMk sue kkkkuLkku k Mk{ku fhk{kt yku Au ku {kxuLke fko-kusLkkyku k
kikh fhk{kt yke Au yLku yke kusLkkyku kh Mkkkke y{ kk kuk kMkku nkk hk{kt
ykk Au.
1947-48Lkk yhMkk{kt Lk{ok LkeLke eLke kk kLkku kkk {uk {kxu kuLkku MkkOke
ykMk nkk hk{kt ykku nkku. yu kuhu kusLkkLkku {q hzku kikh kku nkku.
1961{kt zkkLk sknhk LknuhwLkk nMku Lkkkk{ kku LkuLkku rkLkMk k fhk{kt ykku
nkku; khtkw Mk{ skkt swkt swkt fkhkuMkh kusLkkLkku rhku fhLkkhk Mkr kLk nkk.
 69
khkLkk ykkusLk kt[Lkk yuf Mk kkk ekk ykoke zk. hk [urkyu nuh fwO fu
ykkusLk kt[u yk kusLkkLku {tsqhe ykkkLkwt nsw kkfe Au yLku ku{Lkk s kku fuL MkhfkhLkk
sMkkLk-{tkeyu hkMkk{kt nuh fwO fu Lk{ok kusLkkLku fuL Mkhfkhu {kk Mkiktrkf yLkw{rk
ykke Au hr{kLk hkxe kkk yktkhhkxe Mkhu kusLkkLkku rhku fhk {kxu Lk{ok k[k
yktkuLk sukt MktkXLkku Mkr kLkt.
Mkhkh Mkhkuh kusLkkLku kzfkhk {kxu kkk yk kusLkk fkkoLk kk kku kkohLke kkkk{kt
fE Mk{Mkyku yLku u{ku Qkt ku, kuLkk u kufkuLkwt kLk ykfkk fhk {kxu uru{kt
sLkyktkuLkku Qkt fhk{kt ykkt yLku kuLkwt Lkuk] Lk{ok k[k yktkuLk NBA Lkk{Lke
MktMkkyku fwO Au.
Lke rne kkuLkk fk]k Lkk{f kkoh-Mk{qnu Lk{ok kusLkk Mkkku Mktfkukt fuxktf fnukkkt
u{ku kh fk k kkzkun kku. ku{ktke s 1986{kt Lk{ok k[k yrkLkLke Yykk kE
nke.
Lk{ok kusLkkLkk rhkueykuLke {w e yu Au fu yk kusLkk kkohLke ryu {kuxk{kt {kuxe
ykkrk Au yLku kuLkwt {q Lkkkt{kt yktfkLku ku kuLkkke keSLk, LkMkrk-Mktkk kkk
khtkhkkk heku Mkeykuke rr SLk SLkkhk {kLkMk{qnku kh rkhek yMkh kkLkk rkwke
yktfwt khu R kku.
kusLkkLkk rhkueykuyu kusLkk {kxu rktfLke kursk Mknk Lk {u ku {kxu kuLke Mk{k hsqykkku
k fhe, suLkk Mkto{kt rktfu 1991{kt kuLkk RrknkMk{kt knue s kh fkuE uLkk fkuE fkLkk
Mkto{kt {kuMko yk: Mk{ekk Mkr{rkLke h[Lkk fhe nke. {kuMko Mkr{rk Lkk{ke eke kLkue
yk Mkr{rk{kt kzVzo {kuMko yk nkk.
kusLkkLke kwLkoMkkx, kwLk:MkkkLk yLku kkohe yMkhku kkkMkk {kx ku{Lku fk{ MkkUkk{kt
ykwt nkwt kuLkk Mkto{kt ku{u su {kktzku Mefkko nkk ku, 1978Lkku Lk{ok rxqLkLkku [wfkku,
khkLkk kkoh {tkkLke hkku, rktf Mkkku kuk fhkhku kkk yktkhhkxe {sqh MktkXLk
(convention)Lkk Xhk (ILO) 107 kh ykkrhk Au yuku Wkwok Mkr{rkLkku kku Au. Mkr{keLkku
ynuk 18 sqLk 1992Lkk hkus knkh kzku nkku.
Mkr{rkLkkt {w kkhku yk {ku nkkt :
Mkhkh Mkhkuh krhkusLkkLke {kLke yMkhkuLkku kqhkku ytks rktf kkk khk Mkhfkhu fhuku
Lkke.
Lkkkk{ yLku furzk kkMku Lke kh ktkE hnuk 138.7 {exh [kELkk Mkhkk skkkhLku
fkhu kwshkk, {nkhkx yLku {u{kt 37,000 nuxh s{eLk zqk{kt su kkk 3,00,000ke
k khu kufku rMkkrkk ku, su{Lkkt kwLkoMkkx yLku kwLk:MkkkLk Lkke.
70
kursk {w Lknuh kuLku {kku 250 {exh yLku hksMkkLk Mkhnu 100 {exh knkue kkLke Au
yLku ku {kxu zqk{kt ske s{eLk fhkkt k{e s{eLk-ykhu 80,000 nuxh-Vke kzu.
zqk{kt skkt kk{kuLkk yuf k kufku Wkhktk kusLkkLkk nuh yLku Mk[kE {kkLku fkhu kk
1,40,000 uzqkku yMkhkMk ku kkk ktLkk nuXkMk{kt hnukk kufku{ktke {kuxe MktkLkk kufkuLkk
SLk kh kusLkkLke rkhek yMkh ku. 1985{kt kusLkkLkk [o {kxu rktf Mkkku kuLke Mknk
ytku su fhkhku fhk{kt ykk Au ku {{wsk zqk{kt skkt kk{kuLkk kufkuLku s kusLkkke yMkhkMk
(project affected persons) keLku kwLkkoMk yLku kwLk:MkkkLkLkk nfkhku kk{kt ykk Au
yLkukuLku eu kkLke s{eLk{kt hnukk ykrkMkeykuLkku kkk yMkhkMkkuLkku ku{kt Mk{ku fhk{kt
ykku Lk nkku.
kusLkkLke kkohe yMkhku rLkkhk {kxuLkk WkkkuLku krhkusLkkLkk {kkLke Ykhuk{kt ku
{n ykkk{kt ykuwt Lkke.
{kuMko Mkr{rkLkk ynuk kAe rktf khVke Lk{ok kusLkkLku ykkeof Mknk Lk {kLke kk
Qe kkkt kwshkkLkk kfkeLk {w{tke [e{LkkE kxuu Lk{ok kkLzLke kusLkk nuh fhe kuLku
Lkku W{fkuh rkk Mkktkzku. khk Mkhfkhu k kuLku xufku nuh fkuo nkku.
kwshkk Mkhfkh, kusLkkLkk Mk{kof rLkktkku kkk yk kusLkkLku kkeuh xufku ykkLkkh kwshkkLke
knwMkt Lkk {ku {kuMko Mkr{rkLkku ynuk yLku kuLkkt kkhku kwshkkrhkue, yufkhVe yLku
kqoknwk nkkt; yuxwt s Lkn, khtkw Lk{ok kusLkkLkk nkLkk {kk{kt Mkwkhkkhk Mkq[kLkwt
su ykLkwt fk{ Mkr{rkLku MkkUkk{kt ykwt nkwt ku fk{ kuu fhu Lkke.
kwshkk kkk yk kusLkkke kkLk kLkkh k hkkuLke yue ykukk nke fu Mkr{rk fuxktf
fkLkke (innovative) kkk r[khuhf Mkq[Lkku fhu yLku ku{ kk kku kuLkk kh ku r[khk
fhkLke k yk hkkuLke kikhe nke. kwshkk hku kku kwLkoMkkx kkk kwLk:MkkkLk ytku ykkW
rLkkorhk fhukt kuhku{kt Mkwkhk fhe ku w Wkh kLkkkLke k kkhkk kkke nke. rMkkrkkkuLkk
kwLkoMkkx yLku kwLk:MkkkLk ytku kwshkku su kuhku Mefkko Au. ku qk Wkh kku Au s, khtkw
{nkhkx yLku {uLkk su rMkkrkkku kwshkk{kt Mkkx fhkLke kikhe kkku ku{Lku k
ku Wkh kuhkuLkk k ykkk{kt yku yue kwshkk Mkhfkhu nuhkk fhe ke.
kwshkku su kuhku kokt ku Lke[u {ku Au :
uzkke s{eLk Mkk{u uzkkf s{eLk ykku yLku ku s{eLk Wkksk s{eLk suxk ykfkhLke
nu. MkkkkuMkkk fkuE k rMkkrkkLku ykuAk{kt ykuAe ku nuxh suxe s{eLk ykkk{kt yku.
s{eLkkhf rMkkrkkLkk kwk Lkk huf kwkLku Mktk fwxwtkLkku hu ykkk{kt yku yLku
ku kuhu kuLku uzk {kxu yke s{eLk kkk{kt yku.
s{eLkLkk Mktwkkhf (joint holder)Lku kkk kuLkk kwk Lkk huf kwkLku uzk {kxu yke
s{eLk {ukLkk nfkh kk{kt yku.
 71
zqk{kt skk rMkkhLkk huf s{eLkrnkuk uk{sqh kkk kuLkk kwk Lkk huf kwk uzk {kxu
rLkk {qu s{eLk {uk nfkh kku.
zqk{kt skk rMkkhku{kt Mkhfkhe s{eLkku/stkrMkkhku{kt kk (encroachment) khk uke fhLkkh
kkk kuLkk kwk Lkk huf kwk uzk {kxu s{eLk kk fhkLkk nfkh kku.
huf fwxwtkeX kwLkoMkkx {kxu 750 Yrkk yLkwkLk ykkk{kt yku kkk Lwykhe, 1980Lku
kkkLkwt ko keLku yLkwkLkLke hf{{kt {: kkf ykX xfkLku kuhu khku fhe ykkk{kt
yku. Mknkf yLkwkLk (grant-in-aid)Lke hf{{kt k ku s kuhu khku fhku.
Mkktkh fhLkkhk huf rMkkrkk fwxwtkLku Lkk Mku kMkrf Mkkx fhkLkk rMkke yuf ko
Mkwe huf {kMkLkk 25 rMkeX hkusLkk 15 Yrkk {ku SLkrLkkon kwt [qfk{kt yku.
u fkuE rMkkrkk Mkhfkhu ykku s{eLkLke yuS{kt kLkke s{eLk hek {kku kku kuLku ku
s{eLkLke kske f{k rLkkorhk fhe ykkk{kt Mkhfkh khk rLkwk Mkr{rk { fhu. yk{
fhkke u kuLku
khLke hf{ fhkkt w f{k [qfe kzu kku khkLke hf{ kuLku {nuhkkLkeLke hknu ( ) [qfku
fhku. khLke hf{Lkku khke [o {kxu Wkkuk Lk kk ku {kxu kuLke [qfe hkufz{kt fhku
Lkn; kuLku ku kuxe hf{ rMkkrkkLkk Lkk{u ktf{kt kuLkk kkk{kt s{k fhku.
uke fhkk ykrkMkeyku swk swk yL rfkMk-fko{ku{kt uzkE fu ku {kxu kkk kuyku Wkkf
yfM{kkku Qe fhe fu ku {kxu ku{Lku 5,000 YrkkLke {nk{ {kok{kt 100% yLkwkLk ykkk{kt
yku.
rMkkrkkkuLku yfM{kk fu {]w Mkk{u hk (cover) ykkk {kxu ku{Lkku 6,000 YrkkLkku e{ku
Wkhke ykkk{kt yku.
huf rMkkrkk fwxwtkLku {fkLk kLkkk {kxu 27 18 {e.Lkku kx rLkk {qu ykkk{kt yku.
rMkkrkkkuLku ykkkLku kuhu hkuskkheLke kf kqhe kkzk{kt yku. (14) rMkkrkkkuLku uke fhk
Mkkhwt Mknk ykkk{kt yku.
rMkkrkkku {kxu rkLkMkhfkhe MiAef MktMkkyku {khVk Mkk{qrnf MktzkMk kLkke ykkk{kt yku.
yMkhkMk huf kLkk fwxwtkLku Mktktrk Mk{Lkkt kkt, hkufz Mknk yLku zqk{kt kuk rMkkhku{kt
su Mkkku Wk nke ku ke s Mkkku kwLkoMkkx {kxu Lke fhk{kt yku rMkkhku{kt k
Wk fhe ykkk{kt yku; k.k. ese, kkkk-fqkyku, kekLkk kke {kxuLkkt {kfku,
kkyku, kkLkkt, MktuknkhLke Mkkku kuhu. Wkhktk, hnuktf {kxu 500 [ku.{e.Lkku kx
ku{s 45 [ku.{e.Lkwt kkfwt kktu {fkLk rLkk {qu ykkk{kt yku.
swkE 1992 Mkwe 5,050 rMkkrkkkuLku hufLku 2 nuxh suxe s{eLk Vkk{kt yke Au. su{ktke
3,813 rMkkrkkku kwshkkLkk 424 {nkhkxLkk kkk 821 {uLkk Au.
72
yk heku fw nU[kue s{eLk ykhu 10,107 nuxh kk Au Wkhktk 4,120 rMkkrkkkuLku {fkLk
{kxuLkk kx, 3,306 rMkkrkk fwxwtkkuLku 1.6 fhkuz YrkkLkk {qLke Wkkf yfM{kkku kkk
4,519 fwxwtkkuLku 1.61 fhkuz Yrkk suxwt rLkkonkwt [qfk{kt ykwt Au.
ku s Mk{ kkk Mkwe 373 rMkkrkkku yLku ku{Lkkt kkfkuLku Wkkf hkuskkhe kqhe kkzk{kt yke
Au. rMkkrkkku {kxu kwLkoMkkxLkk Lkk Mku kkr{f kkyku, fwk, nLzkk, hMkk, ese
sue Lkkkrhf Mkwrkyku k kqhe kkzk{kt yke Au.
yk ytku ykxkukh, 1998 Mkwe{kt su kkkt uk{kt ykkt Au, kuLke rkkku yk {wsk Au :
kwshkk{kt 8,129 yMkhkMkkuLkwt kwLkMkoLk kE [qfu Au.
yMkhkMk uzqkkuLku 16,196 nux hsuxe s{eLk Vkk{kt yke Au.
yMkhkMk kyku{ktke 4,360 kykuLku kwLkoMkkx Mknkkhefu Y.65 fhkuz 10 k suxe
hf{ [qfk{kt yku Au.
yMkhkMk fwxwtkku{ktke 7,028 fwxwtkkuLku Wkkfe yfM{kkkuLke hee {kxu Yk.360 fhkuz 50
kLke hkufz Mknk kqhe kkzk{kt yke Au. Wkhktk, yk fwxwtkkuLku ku{Lkk {kxu Lke fhk{kt
yku Lkk Mk Mkktkh fhk {kxu rLkk {qu knLkLke Mkk kqhe kkzk{kt yke Au.
yk kusLkkLku fkhu suxe s{eLkLku Mk[kELkku k {u kuLke Mkhk{e{t kusLkkke zqk{kt
sLkkh s{eLk {kk 1.65% suxe Au.
kwshkk hkLkk 76 suxk yAkkMkkT kkwfk{ktke 30 kkwfk kkk 11 huLkk kkwfk{ktke
8 kkwfk yk kusLkkke kkLk ku.
kue s heku kusLkkLkk fw kkkeoyku{kt 52% LkkLkk yLku Mke{kLk uzqkku, yLkwMkqr[k keykuLkk
9.1% kkkeoyku kkk yLkwMkqr[k sLkrkykuLkk 8.7% kkkeoyku Au yu heku kusLkkLkwt ykkusLk
kwt A. yLkwMkqr[k sLkrkLke huf rMkkrkk k Mkk{u 7 kyku yk kusLkkke k
kk{kLke Au.
rMkkrkkkuLku su Mkwrkyku kkk{kt yku kuLkkt kuhku Lk{ok srk rxqLku rLkkorhk fhuk
{kktzku fhkkt k w [e kwkkLkkt Au, fkh fu khk Mkhfkh yLku kwshkk Mkhfkhu rxqLkLkkt
kuhku{kt LkkUkkk {k{kt Mkwkhk fko Au yLku kuLku krhk{u rMkkrkkkuLku ku{Lkk {q SLkkuh
fhkkt wt [wt SLkkuh kk ku yuwt yk kusLkkLkwt ykkusLk Au. ykLku fkhu {kuMko Mkr{rkLkku
{kLk-yrfkhkuLkk tkLkku ykkuk sq khLkku kkk yMkwk kE Au.
Mkhkh Mkhkuh kusLkk kqhe kkkt yLkksLkk WkkLkLke kkkk{kt su rMkr {uk{kt yku kuLku
eu hkLke nkLke 15 k xLk yLkksLke kkf yAk kku rLkkhe fku s Wkhktk hk{kt
kuLke kkf yLkksLke sYrhkk fhkkt 10 k xLk khu yLkksLke kuk ku yLku ku khk uLkkt
yL hkkuLke yAk rLkkh{kt kwshkk hk {nLkku Vkku ykke fu. Mkhkh Mkhkuh
 73
kusLkkLku fkhu rwkkLkk WkkLk{kt khku ku kkk yk kusLkk kwshkkLke WfkE kusLkkLke
su{ kqhrLktk{kt k {nLke qr{fk su.
Mkhkh Mkhkuh kusLkk kwshkkLkk s Lkn, khtkw Mk{k uLkk zke rfkMk {kxu yrLkko Au yue
Z {kLkk kwshkkLkk k{k{ hksfe kkku Mkrnk Mk{Mk yu yLkufkh kusLkkLkk rhkue
yktkuLkkuLkku rkfkh fheLku k fhu Au. ykxkukh, 2000{kt khkLke Mkkuo[ ykku ktLke
rLkkorhk [kE Mkwe kktfk{ {kxuLke fkorr Lke fheLku khkLkke ykke nke.
yk fkeo [wfkkLku yLkwkeLku 31 ykxkukh, 2000Lkk hkus ktLke [kE 90 {exh Mkwe khk
{kxuLkwt fk{fks wLkk kuhu nkk hk{kt ykwt nkwt.
yur 2006{kt fkrk {krnke {wsk Lke[uLke rkkku LkkUkkk Au :
LknuhLkk {w (vanal head)Lkk Mku nu Mkhkh Mkhkuh fk 250 {ukkkxLkk 30 xfk (su 1000
{ukkkxLkk 70 xfk kk Au) eseLkwt WkkLk fhu Au.
yk ykkW ktLke [kE 110.64 {exh Mkwe E skLke khkLkke nke kuLke skyu ko
2006{kt ku [kE 121.90 {exh suxe E skLke khkLkke {e Au yLku ku {wsk ktLkk Mku
wLkk kuhu fk{fks Y kE skke 3-4 {kMk{kt kuxe [kE nktMk fhk{kt yku yuwt
ytksk{kt ykwt Au.
yk fk kwshkk hk{k 18 k nuxh s{eLkLku kkk hksMkkLk{kt 75,000 nuxh s{eLkLku
Mk[kELkwt kke kqhwt kkzu. Wkhktk, kwshkk hk {kxu ku 1,450 {kkkx rwkkLkwt MksoLk
fhu kkk 2 fhkuz 35 k kufkuLku kekLkwt kke kqhwt kkzu. nk (2006){kt 4.5 k nuxh
s{eLk{kt Mk[kELkwt kke {u Au su ktf fhkkt {kk 25 xfk suxwt s Au. 2006 koLke hMkkLke
{kuMk{{kt khkLkk 3 k nuxh s{eLk ku{kt ykhe uk{kt yku kkk MkkihkxLke A Lknuhku{kt
Lk{okLkwt kke knkU[e su. kwshkk hk{kt rk {kMk khkLkk 50,000 nuxhLkku W{uhku fhe
fku yuku ytks Au.
ykh Mkwe {u{kt 18,093 yMkhkMk fwxwtkku, kwshkk{kt 1,148 fwxwtkku kkk {nkhkx{kt
789 fwxwtkkuLkku kwLk:Mkkx (resettlement) fhk{kt ykku Au yLku ku{Lku [qfku khLke hf{
Yk.1,600 fhkuz suxe kk Au.
yMkhkMkku{ktke k{k{Lku sqk e{k kusLkk nuX ykhe uk{kt yku Au. yLku ku yLu huf
yMkhkMkLku yfM{kkLkk rfMMkk{kt 3,000 Yrkk yLku {]wLkk rfMMkk{kt 6,000 Yrkk suxe hf{
[qfku yuwt Mefkhk{kt ykwt Au.
yMkhkMkku kh ykkrhk 417 kykuLku kkk 6 kk{kuLke yL 44 kykuLku ku{Lke kfkkLku
kuhu Lkkufheyku ykkk{kt yke Au.
yMkhkMk kyku{ktke 7,641 kykuLku rLkkon[kk kuxu 323.40 k Ykek suxe hf{
[qfk{kt yke Au.
74
yMkhkMkkT fwxwtkku {kxu 5,145 suxkt kkfkt {fkLkku kktk{kt ykk Au.
kwshkkLke 15ke w rkLkMkhfkhe MiAef MktMkkyku kwLkoMkkx kkk kwLk:MkkkLkLkk fko{kt Mkr
heku Mktfkue Au yLku ku fkoLke krkLkwt Mkkk yLku exke krhek () fhe hne Au.
kusLkkLku fkhu rkhek yMkh kk{u kuk kufkuLke {w~fueyku yLku Vrhkku kLkke yLku ehske
Mkktk{kt yku Au yLku ku{Lku Mktkkuk kk ku heku kuLkwt rLkhkfh fhk{kt yku Au.
rLkk rfkMke uku{kt ykh Mkwe ykLkkk{kt ykukt kuhku fhkkt kwshkk hkku
ykLkkukt kuhku Mkkike w Wkh Au yuku yrk kku rktfu k k fkuo Au.
ykLkkke k Wkh hkku MefkhkLke kwshkk Mkhfkhu kikhe kkke Au.
Mkhkh Mkhkuh kusLkk kkohe MktkwLkLke ryu khu ykkrksLkf Lkezu yuku ykkuk {kuMko
Mkr{rkyu fkuo nkku kkk kusLkkLkk kkohe ykMk nkk hk{kt ykk s Lkke yuwt k
Mkr{rkyu kuLkk ynuk{kt LkkUwt Au.
nfefk{kt kkohe yMkhku ytku 1992 Mkwe 48 suxk ykMk nkk hk{kt ykk nkk su{ktke
22 ykMk kusLkkLku 1988{kt fuL MkhfkhLke {tsqhe {e ku knukt s kqhk kk nkk, 11 ykMk
{tsqhe {k kAe kqhk fhkk nkk, 8 ykMk Mkkk [kw nkk yLku khkLkk 7 ykMkku nkk
hkLkwt ku ku s r[khkwt nkwt.
kusLkkLkk y{Lke MkkkkuMkkk kkohLku kkk MkkOke yLku Mkkokkne ykMk k rLkr{k
heku fhk{kt yku Au; yuxwt s Lkn, khtkw ku{ktke Vrk kkkt fu Mkq[kkkt kkkt k nkk hk{kt
ykkt.
kwshkk hkLke Lkerk yue hne Au fu kuLku fkhu kkohLkk MktkwLkLku suxwt LkwfMkkLk kkLke
MktkLkk Au kuLkk fhkkt kuLke Mkwhrkkkk {kxu, kuLkkke kkk LkwfMkkLkLku kk {kxu yLku krkkqk
fhk {kxu yufkwt khu [o fhk{kt yku; k.k. zqk{kt skk 4,523 nux stkrMkkhLke
s{eLk yLku kuLku eu Lkk kk{Lkkh 9,81,000 ]kkuLke Mkk{u wfkkMk fA u{kt 4,560
nuxh s{eLk{kt Lkkt stkku Qkt fhk{kt yku.
Wkhktk, 9,300 nuxh s{eLk kh Lkk kku{ktstkku{kt ]kkuhkukLke rr kusLkkyku nuX
LkuMkhke ]kku kk{kt yku. 27,204 nuxh Mkkkuk{kt yLku 3,025 nuxh stk rLkkLkk
MkkkukLkku rMkkh, 235 nuxh ktLku kkuk stkrMkkh yLku 225 nuxh suxku ktLkku
rMkkh kuhu kkkt fw 45,089 nuxh suxk rMkkh{kt ]kkhkukLke qtku Wkkzk{kt yku.
yk kursk ]kkhkuk fko{ nuX {k[o, 1992 Mkwe 16,350 nuxh rMkkh{kt 2,16,12,000
suxkt ]kku hkukk{kt ykkt Au. Mk{k hk{kt ]kkhkuk khk suxkt ]kku hkukk{kt yku kuLke
Mktk Mktrk krk fhkkt Mkkuke khu nu.
Aukt 100 koLkk yLkwLku ykkhu Mktrk kqhLke hkk{kt hkk krhMkrkLku knkU[e k
 75
{kxu rhk y{ fhe fk yue kusLkkyku (contingency plans)Lkk hzk kikh fhk{kt ykk
Au.
Mk{k fkLkk y{ hr{kLk 36,000 rf.{e.Lke Lknuhku rkAkk{kt yku yuk {q ytks
Mkk{u yur, 2006 Mkwe 25,000 rf.{e. tkkELke Lknuhku kqhe fhk{kt yke Au.
yk kusLkkLku kwshkkLke yu kwshkkLke Skkuhe khefu ykLkke Au kuLkk ykkusLk yLku
rfkMk{kt kwshkkLkk su k Mkkqkkuyu M kwhwkkko uzku nkku ku kEkkE kxu (kEfkfk),
kkkwkE skE kxu (Lk{okrfMkk {tke) yLku [e{LkkE kxu ({w{tke, kwshkk hk)Lkkt
Lkk{ Lk{ok kusLkk Mkkku fk{ {kxu Mktfkukt hnu.
Lk{ok kusLkkLke kkhe
1863{kt Lk{ok Lke kh kt kkte kuLkk kkeLkku Wkkuk kwshkk uLke uke {kxu fhkLkku
Mkk hsq kku. ku {kxuLke rrMkhLke k{ kusLkk 1947{kt kikh fhk{kt yke.
1955{kt kkkeo, kkk yLku kwLkkMkk khLkk fkkuLkwt Mkuok kqhwt kwt.
ko 2000{kt khkLke Mkkuo[ ykku ktLke [kE 138 {exh hkkLkk Mkk kh {kunkuh
{khe. MkkkkuMkkk kkoh yMkhkMkkuLkwt kwLk:MkkkLk kuhu kkkkkuLkwt rLkhkfh fhk {kxu Mkr{rkykuLke
h[Lkk fhe.
ko 2006{kt Mkkuo[u ykku yuf fkeo [wfkk khk Lk{ok f{kLz yurhk (NCA)Lku ktLke
[kE 121.92 {exh Mkwe E sk {kxu {tsqhe ykke yLku ku khk Lk{ok k[kku yktkuLk
(NBA)Lke ku ytkuLke ktk yhS fkZe Lkkte.
ko 2010 Mkwe Mkhkh Mkhkuh kusLkk kqo ku yuLkk kMkku nkk hk{kt ykk nkk. kwshkk
MkhfkhLke kh kAeLke kkhe {wsk yk kusLkk ko 2014{kt kqhe ku yue nuhkk fhk{kt
yke nke. yk kusLkkLke fkokne kh kwshkk Mkhfkh h kuo Y.2500 fhkuzke khu hf{
Vkk Mk{ko Lkke. kuke ku huh khu kqhe ku yuLkku [kuMk ytks fhe fk ku{ Lkke.
1959{kt Mkhkh MkhkuhLkk MkkLk kh kt kktkLke kusLkk kikh fhk{kt yke.
1961{kt kfkeLk kLk{tke ktrzk sknhk LknuhwLkk nMku rkhkuk yLku ktLkk fk{Lke
Yykk fhk{kt yke.
1965{kt kuMkk Mkr{rkyu nkRzkkrsf ykMk kqhku fkuo yLku Mk{k Lk{ok eLkk rfkMk
{kxu Lk{qLkkYk yLku yLkwk{ kusLkk (mater plan) kikh fhe.
Wkwok kusLkk ytku {u yLku {nkhkx hkLke Mkhfkhkuyu ktk Qk fko kuLkk Wfu {kxu
1969{kt Lk{ok srk kt[w (Narmada Water Disputes Tribunal)Lke h[Lkk fhk{kt yke
(1969-79).
76
1979{kt Mkhkh Mkhkuh kusLkk yktkhhk fk (multi-state project) nuh fhk{kt yke
yLku kuLkk y{ {kxu {w xf khefu kwshkk hkLke kMktke fhk{kt yke kkk rMkkrkkku
yLku yMkhkMkkuLku kh [qfk {kxu s{eLk MktkkLk fhkLkku rLko uk{kt ykku.
1987{kt fuL Mkhfkh kkMkuke kkohe kkkkku ytku ee tze {kkt kusLkkLkk y{efhLke
Yykk fhk{kt yke.
rktfu fk {kxu 45-50 fhkuz zkhLkwt ehk ykkkLkwt ykkW Mefkhuwt su{ktke 1993{kt 1
fhkuz 70 k zkhLke [qfe kkfe nke ku h fhk fuL Mkhfkhu rktfLku rLktke fhe. rktfu
kusLkkLkkt fuxktf kkMkktykuLke xefk fhe.
ykxkukh, 2000ke {k[o, 2006 Mkwe ktLke [kELku {ue {tsqheLke rkkku Lke[u skk {wsk
Au :
(1) ko 2002{kt : 85ke 90 {exh
(2) {u {rnLkku, 2002 : 90ke 95 {exh
(3) {u, 2003Lkk hkus : 95ke 100 {exh
(4) 16-3-2004 : 100ke 110.64 {exh
(5) 8-3-2006 : 110ke 121.92 {exh
yk [kE kkt 15,650 k Lk{exh kkeLkku Mktkn fhe fku yLku w 3.5 k nuxh
s{eLkLku Mk[kELkwt kke ykke fku. Wkhktk, ykhu kkf 300 fhkuz es wrLkxLkwt khkLkwt
WkkLk fhe fku. yk khkLke [kEyu kusLkkLku E sk {kxu ytkrsk 125 fhkuz YkekLkku
[o ku.

 77

wrLkx - 1.3
kwshkkLkku Mkk{krsf rfkMk
Mkk{krsf Lk :
yk{kLkku {kLk khefu sL{ kku khuke kuLku fuxkf nku ykk yrfkh {k Au. yu yko{kt
{kLk yrfkhLke kkkku yu fk[ {kLkk suxe s sqLke Au. kLkk rfkMk{kt yrfkh
{nLkwt MkkLk hku Au.
Mk{kLkkkLkku nf, MktkkkLkku nf, MkktMf]rkf nf, kuk rhwLkku nf, {oLke MktkkkLkku nf,
ikrf nf kuhu {qqk 6 yrfkhku huf khkeLku Au. ko{kLk{kt khrskk rkLke n
ykkku Au.
u fu, yk {kLk yrfkhku Mk{k r{kt yLku huf {kLk {kxu Au. {kLk yrfkhku {kLkeLke
MkktMf]rkf Wktrk{kt Mkkike {nLkwt f{ Au. {kLkLkwt kuk, Mke-kwhwk, {o, rk, tLku ykkhu
kkku uk, yLk kuhu ytk ykkksLkf kkkk Au. yk xLkkyku, kLkkku {kLkskk
{kxu h{sLkf Au.
r{kt ykwrLkf rfkMkLke Mkkku-Mkkku ku {kuxk fkhLke {kLkrkyku LkkLkku yLku khekku yu{
yMk{kt yke Au. LkkLkku khk MktMkkLkkuLkk {nk{ Wkkuk fhkLku fkhu LkkLkku wLku w
LkkLk fu Mk{] kLke hkk Au.
u yk khtkhkkk khMkku qtMkkE su kku r MkktMf]rkf kkkkfu rLkoLk kE su. yufke Mkkku
ne{eLku hnuwt, Mktwk fwxwtkkk kuhu ykwrLkf Mk{ks{kt, kr{e Mk{ks{ktke qtMkkE kE Au.
ykwrLkf rkkLk, kkeLkwt qk yLku krhk{u yukkkzoLkku Vhrskk Wkkuk kuhu fkhkuMkh
nuhku{kt {kxktykuLkku Wkkuk ykuAku fu Lknk kE kku Au.
khu khekku w khek. rLkk swk swk ukuuLke [u k yk ku Mk ko uk {u Au. Mk{
hkx yLku rfkMke, kAkk uku Mk{] kLke hkk Au khu, kAkk hkxku yuxku rfkMk Mkke
fkk Lkke.
yue s heku LkkLk yLku khekkuLke [uLke kE k w Lku w knkue kke hne Au. kAkk
ukuLkwt kkk khek kufkuLkk yrfkhkuLkwt hk fhwt ku k{ fko Au.
khekkEke kezkkk kufku, ykkf, Mkk{krsf, MkktMf]rkf Lk {uk, kkukkLke krhMkrk{kt
Mkwkhku kk nkk kLkeLku ktrk fhu yu knukt ku{Lkk yrfkhkuLkwt hk fhwt uEyu.
yAkke {wk {ue, Mkkhk SLk-kuhLke kk fhe hfu kLkku yrfkh Au. rLkk
rfMke uku{kt yk Mk{Mk knw {kuxe Au.
78
irfefhke su ykwrLkf Mkkk Qe kE Au ku yu{ {kLkke nke fu ykwrLkf rkkLk kkMku ke
s kkkkkuLkku skk hnuku Au. khtkw, rLke fuxef k[eLk ykrkMke khtkhkyku fu MktMf]rkLkk
kufku kkMku kkoh ruLkwt zwt kkLk hku Au, f]rk/kkoh {kxu kuyku ze ykh kLkk
hku Au.
y, yrrkk yuk ykrkMkeyku yLkuf kuZeyku yuf fkhLkk hkukkuLke Mkk{u ue kyku fu
LkMkrk ykikrykuLkku Wkkuk fhu Au su yksLkk Mk{{kt yfMkeh k Mkkrkk kE Au.
yk MktMf]rk kkMku nMk fkfkhekhe, {qkyku kLkke, r[kfk{, kufkekku, Lk]ku, Lkkxfku, kekkuLkku
khMkku Au. su{kt k ku{Lku kkoh uLkku zku u{ uk {kku nku Au, u fu, yksLkk
Mk{qn {k{ku khk ykwrLkf MktMf]rkLke ku{Lke kh zkke yMkh kE hne Au yLku ku{Lkku fkkhMkku
zkke wk kE hkku Au.
suLke Mkee yMkh fwtkhku kh ku{Lke fk kh uk {u Au. kMxfLke kkuxku, fwtzkyku khkkk
kk Au.
ykrkMkeyku khk kLkkk{kt ykue kkoh MLkune ktMkLke yLkuf [esMkwykuLkku Wkkuk
Lknk kLke kku Au. u {kLk MktMf]rkykuLkkt rr kkMkkyku kLk Lkn ykkeyu kku yk fkfkkehe
e{u-e{u Lkk kk{e su.

 79

wrLkx - 1.4
kwshkkLkku yikurkf rfkMk
rr Wkukku
kwshkk 1 {u 1960 yk hk kLwt ku rMkke s {nkhkx Mkkku ykikurkf yLku ykkf
rfkMkLkk kuku nheVkE fhe hkwt Au. su hk{kt {kkkeX uzkkf s{eLk yuf yufh fhkkt k
ykuAe nku kt rfkMkLkk MkkLk khefu ykikurkf rfkMkLku ykk fheLku [kkLke krhMkrk We
kk yu Mkkrf Au. kwshkkLke hk Mkk{kt fuLMkkLku hnu hkLkwt ykikurkf rfkMkktk
krke yrk{ yLku Wkh Lkerkyu {kxu ekwt kLwt Au. kwshkkLkk ykikurkf rfkMkLku
kkukf krhkku{kt Lke[uLkk {w Au :
(1) {wtkE - rne kkuzkus kELk yLku kuLke khkkh Mk{ktkhu nkEuLku fkhu krhnLk {kxuLke MkkkuLke
kkfkrf Wkke {wtkELkk {w kh Mkkku Mkewt uzk;
(2) {neke {ktkk MkweLke ke s kkh{kMke Lkeyku { yLku rk kwshkk{kt nkukLku fkhu
WkukkuLkk ktk kkeLkk rLkfkLke kuhkufxkuf Mkk;
(3) Mkkz, Mkwhk, Y[, zkuhk, ykt, Lkrzk yu{ kk Mkku Mkku rfku{exhLkk ytkhu {kuxk
nuhku nkukke rk {ktzeLku {LkkuhtsLk MkweLke Mkk{krsf yktkh-{kkfe (infra-structure)
MkkkkuLke k Mkh WkMk:
(4) kwshkk{kt rskwhXku {k{kt Mkhkkke Wk:
(5) ktrk yLku Mkw{uko {swh Mktktku ku{s ukkhe {Lkku]rkLku fkhu uukkh-tk {kxu qk yLkwfq
kkkh;
(6) hk MkhfkhLkku krke yrk{ yLku kqhukqhku Mknfkh;
(7) W{hkktke y{kk Mkwe{ktt yLkuf skyu ykikurkf rfkMk rLkk{ khk ykikurkf MkknkkuLke
MkkkLkkLku fkhu yktkh-{kkfe MkkkuLke Wk k{s
(8) ykikurkf rfkMk-rhk rLkk{kuLkk krke yrk{Lku fkhu ykikurkf rfkMk {kxu MkkLkwfq
kkkh.
kwshkk yk hk khefu yMk{kt ykwt khu y{kk fkkz-Wkuk {kxu, zkuhk yLku
ykw suk Mkku hMkk yLku k-Wkuk {kxu, Mkqhk she-Wkuk {kxu, hksfkux ze-yuLsLk
yLku VkWLze-Wkuk {kxu, {Lkkh rkkLkk kkku kLkkkLkk Wkuk {kxu rfkMk-fuLku khefu
Mkkrkk nkkt s. yk rfkMk-fuLku yLku kLkwt ykirrkf kkkh k kr rfkMk WkuusLkk
{kxu {Yk kLkt.
80
yk kwt nkuk Akkt hkLkwt kuk]kekt fhkkt w ykikurkf WkkLk fkkz yLku kuLke Mkkku
ykLkwktrkf Wkukku{ktke kkwt nkwt. yuxu fkkz-Wkukyu kwshkkLkku {w Wkuk nkku yu{ fne
fk.
fkkz Wkhktk kwshkk{kt she, fkk, ze-yuLsLk, kyku kuhuLkwt WkkLk kkwt nkwt. e
kkLk yLku ktfkLkuh{kt r[LkkE {kxeLkkt kMkku yLku yL WkkLkku, tkk{kt yfef, Mktuzk{kt
VLk[h, MkwhuLLkkh{kt {eLkhe ku{s y{kk yLku zkuhk sukt nuhku{kt xuMxkR {eLkhe
yLku kuLkk kkku sue [esMkwykuLkwt {wu WkkLk kkwt nkwt.
Mkwhk{kt kkhq{ WkukLkkt kkh {tzkE hkkt nkkt yLku nsw qhLke rkrksu nehk-WkukLkku W
kk kue kkyku kkoke nke.
y{kk{kt 74 fhkkt k w r{ku {{kx [kke nke suLku krhk{u fkkz-WkukLkwt yk
{nLkwt fuL khkLkk {kL[uMxh khefu ykukkwt nkwt.
1960Lkk kfkLkk ykikurkf kwshkkLkwt yk r[k hkLke MkkkLkk Mkkku s yfu{ zkke krhkk
kk {ktzu yue skhsMk xLkk kk hkLke MkkkLkkLke Mkkku s ykfkh E [qfe nke.
yk xLkk yuxu zkuhk LkSf fkue kku kwshkk rhVkELkheLke MkkkLkk. kk kwshkk
hkLke MkkkLkkLke Mkkku Mkkku s zkuhk kku yk rhVkELkheLke MkkkLkk fhe kwshkk{kt ytfuh
yLku Wkh kwshkkLkk kukukku{ktke ykkwt qz ykR kuMkuMk fhkLke kusLkk zkE, suu kwshkkLkk
ykikurkf rfkMkLkwt r[k kxke Lkkk{kt {nLkku kk sku nkku.
kwshkk rhVkELkheLke MkkkLkk kku kku yk rhVkELkhe{ktke Wk kLkLkkh Lkkk suk VexMxkuf,
Lkkk, kuLLk kkk yL fur{f Wkh ykkrhk RLzLk kuxkufur{fMk fkBuMk, kwshkk Mxux
VxkEMko, kkr{h fkkkuohuLk ykV kwshkk (suLku kkAke kwshkk Mxux VxkEh ftkLke{kt
ue uk{kt ykwt Au.), kwshkk ykfe, kuxkurVMk, yu.ke.yuMk. kMxeMk, kwshkk
kkrwxeLMk, kkrfu{ kuhu yLkuf yufk{ku yMk{kt ykk.
zkuhk Lkkhe hkkkuhkk fhx keLku uLke yuf ykk ykikurkf Lkkhe khefu Mkkrkk
kE. yuwt fnuk Au fu nShkLkwt kth ykikurkf hkufk ykwt kt Mkwe zkuhkke LktuMkhe
MkweLke kk h0 rfku{exh MkweLke ke{kt su ykikurkf hkufk kwt ku h [kuhMk rfku{exhu
khk{kt Mkkike khu nkwt.
kkLkLku kk fhkkt yurkLkk fkuE u{kt ykxw {kuxwt hkufk kwt Lk nkwt. yk heku zkuhk-LktuMkhe
ke yk MkLk hkufkLku fkhu ueLke {w ykikurkf ke kLke; k kuxkufur{fMk fktkkuohuLk yLku
kuLke Mkkku MktLk ykikurkf yuf{ku{ktke su fk[ku {k Wk kLku kuLku krhk{u kwshkk{kt
zkE yLku RLxh{erzuxTMkke {tzeLku VxeokEh yLkuyku MkweLke fur{f yLku MktLk MkwykuLkwt
{kuxwt WkkLk Y kwt.
 81
yk yuf{kuLku kku kku Y[ LkSf kkus kku kwshkk fkkoLk, Y[ kku Lk{ok e
VxkRMko, ktke kkuzwt ykk kwshkk LkkkLMk, ytfuh yLku kkLkkueLke ykikurkf Mkknkku{kt
yurLk kuELxMkke {ktzeLku VkRh, Mkku MkweLkk yLku wLkkExuz VkMVhMkke {ktzeLku wrLkf
Vk{koMqrxfMk MkweLkk kyku, hMkkku yLku htkLkk yLkuf fkhkLkk, xMkxkR, ek,
xMwhkRk sue ]rk, Mkqhk kku nShk LkSf f]fkuLkwt kkhLkwt fkhkLkwt, rhkLMk
RLzMxeLkku kuxkufur{fMk fkBuMk yLku yuMMkkh MxeLkwt stke MkkLs ykLko yLku yL kukku
kLkkkwt Mktfw, ykukkz kku MkkLkkRzTMk yLz fur{fMk, Mkwhk{kt Mkekwhk fur{fMk, WLkk{kt
khkuzk hukLMk yLku LkeLk VTkurhLk, ykw kku rMkkkw yLku ykwLkk yuf{kuLku yLkuu kke
ykikurkf Mkknk{kt e kkAk zkEMxV yLku RLxh{erzuxTMkke {ktze kyku MkweLkk yLkuf
yuf{kuLku fkhu kkeke y{kk MkweLke ke ykikurkf rfkMkke {{ke WXe. yk ke{kt s
yt f u h LkSf krk kku kw s hkk kku hu s ke {kt z e ku x r VMk yLku kkhk kku
ykE.ke.Mke.yu.Lkku ku kuxku-fur{fMk fk Wkhktk fk[ke {ktze Mfqxh kLkkkk yLkuf LkkLkkt{kuxk
yuf{ku W{uhkt.
Lk{ok e VxkEMkoLkwt kkhLkwt fkhkLkwt {ukuLkkke {ktze RuxkrLkMk MkweLke kuku ]k kLwt.
nkku yLku fkku kkuLke ykikurkf Mkknkku Wkhktk fkekwhk, {f2kwhk, Mkke, krzk,
LktuMkhe sue ykikurkf Mkknkku yLku Auf qk{kt r WkukLkkh Mkwe ykikurkf rfkMk
Mkkuo. yk{ hk yMk{kt ykwt kuh ykikurkf rfkMk{kt yuLkku { ykX{ku nkku kuLkk ku
{kk k s kfk suxk xqtfk Mk{{kt yk hk {nkhkx kAe ke Lktkhu ykeLku Wwt hkwt nkwt.
(1) 1960{kt kwshkk ykk hk khefu yMk{ ykwt khu kk kuk]kekt suxwt ykikurkf
WkkLk fkkz yLku MktLk Wkukku{ktke kkwt nkwt 2005Lke Mkk{kt yu xeLku kk 33% suxwt
kwt nkwt. yk{ Akkt fkkz yLku MktLk Wkukku kwshkkLkk {w Wkukku hnu Au s yLku hkLkk
ykikurkf rfkMk{kt yuLkku {kuxku Vkku Au. kwshkk hkLke 1959 yLku 1960-61 ku{s 2005-
06Lkk koLke ykikurkf krhMkrkLke Mkhk{e Mkkhe 1 yLku h{kt ykke Au.
kwshkk hkLke MkkkLkkLkkt ykkLkk kuo su ykikurkf krhMkrk koke nke ku {wsk fkkz
Wkuk {kuxk{kt {kuxku nkku. khkLkk {kL[uMxh kkkkt y{kk{kt fkkzLke 71 r{ku nke.
kwshkkLke MkkkLkk kAe yuxu fu 1961{kt 2,169 w Wkurkf yuf{ku Lkkutkuk nkk, su{Lke
Mkhk{e{kt MkxuBkh, 2006Lkk hkus Lkkutku yuf{kuLke Mktk 3,12,782 suxe nke. ku{kt
ykMkhu 12.57 k fk{khku hkuskkhe {ukk nkk.
E.Mk. 1960{kt hk{kt 3649 {{ yLku rk Wkukku Lkkutku nkk, ku{kt ykhu 3.46 k
fk{khku hkuskkhe {ukk nkk khu E.Mk.2009{kt 24,453 yuf{ku LkkUku nkk. ku{kt ykhu
12.58 k {kMkkuLku hkuskkhe kqhe kkzk{kt yke nke. 2008-09Lkk yLwy Mkhu ykV
ELzMxe {wsk uLkk fw ykikurkf WkkLk{kt 15.52% suxku rnMMkku kwshkkLku Vku Au.
82
(2) hk{kt ku ykikurkf rfkMkLku krhk{u hksLkk ykikurkf rfkMkLke khnk kkELku
kuxkuhMkkku, hkMkkrf yLku MktLk kyku suk Wkukku khVLke kE Au. yuf ykts {wsk
2005Lkk ytk Mkwe{kt kuxkuhMkkku yLku MktLk WkkLkLkk kuku kwshkk uLkk fw WkkLkLkk
kk 60% suxtw WkkLk fhktw kwt Au. kwshkk{kt Wkkrk fuxef {w Mkwyku yLku uLkk
WkkLk{kt kuLkku Vkku uEyu kku {u{kELk (100%), yu.ke.yuMk. (100), kkrr{kkE r{kurux
(100%), MkkLkkRz Mkkx (100), kkrkurkeLk (99.4%), Mkkuzk y (93%), kku{eLk/kku{kEz
(74.5%), {eXwt (67.4%), {rf yuLknkRzkRx (61%), fkuhkur{kuLk (54%), {ukuLkk (42.5%),
hurshLx kMk (40%), VkMVurxf VxkRhku (36%), kMxMkkRhku (39.5%), LkkRrxf yrMkz
(34%), zkE yLku rk{uLx (35%), ytkS fk.
yk Wkhktk uk kLkke u{kt ekwt kLku kwshkk yktLke y{q zuhe, {nuMkkkLke q
Mkkkh, MkkkhfktXkLke Mkkkh, kLkkMkfktXkLke kLkkMk MkwhkLke Mk{qzuhe ku{s yL zuheyku kfe
Mknfkhe kuku q WkkLk{kt ykMkkLku Au.
{nuMkkk ku{s ytfuh yLku kktkhLkkt ku kukkuLku yLku nShk{kt kk{kt yku Lkes ku
yLku kMkLku krhk{u qz ykE ku{s kMkLkk WkkLk{kt k yk hk {kuhkLkwt MkkLk hku Au.
kwshkk rhVkRLkhe Wkhktk nShk{kt kMkufh yLku {Lkkh kku ku rhVkRLheykuLke MkkkLkk
rLkrk Yku ykfkh kk{u Au.
nus kuxkufur{fMk yLku fur{fMkLke knkuk {k{kt ykkk fhkkt kth khefu rfkMk kkBwt Au.
ku{kt ykLk kfLkefeke kikh fhk{kt yku rk xktfeyku{kt kuLkk Mktkn ku{s rkhLke
Mkk kkuXk{kt yke Au. hk Mkhfkhu ykhu 450 [ku.rf{eLkk kuxkufur{ kuxkufur{fMk yLku
kuxkur{ {qzehkufkLkk rMkkhLku rrx {qzehkufk rMkkh (Special Industril-SIR) nuh
fkuo Au.
kuLkk ykkusLk yLku nex {kxu kwshkk hk fuxkf rLkk{ku yLku kLkke ftkLkeykuyu yufk
kE yuf rr{xuz ftkLkeLke h[Lkk fhe Au. kktkh kuku kMkufh khk Qo kqhe kkze Au. nus kthLku
kkuzkus khk {wtkE-rne hu{kko Mkkku Mkktfe uk{kt ykwt Au. Lk{okLkwt kke kqhkk skk{kt
Wk Au. kuxkuLkux yu.yuLk.S. rr{xuzu yu.yuLk.S. x{LkLkku rfkMk fkuo Au.
yk rMkkh{kt rhkLMk, kwshkk ykfe, yku.yuLk.S.Mke., ke.yu.yuMk.yuV., kkuhus, xkuhuLx,
S.yuLk.yuV.Mke., RLzkurV, ykkuku kuhu ftkLkeykuyu Wkukku Mkkk Au ykk kku MkkkkLkwt
ykkusLk fwo Au. yk rMkkh{kt yksu Yk.1,70,000 fhkuzLkwt {qzehkufk kkLke ykukk hkk{kt
yku Au.
ku Wkhktk rMk{uLx ku{s rLkkEx, VkuhMkkh, kkufMkkEx, ykhMk, kuLkkEx, kuLxkuLkkEx kuhuLkwt
k hk{kt WkkLk kk Au.
 83
E.Mk. 2001Lkk tfh hkeftk{ktke fALku kk h fhk {kxu fuL yLku hk Mkhfkhu yLkuf
kuMkknLkku yLku Mknk-kusLkkyku nuh fhe nke.
krhk{u Mkkte RLzMxe rr{xuz, yuMkkurMkuxuz rMk{uLx ft.r., RLzLk Mxe fkkkuohuLk, S.
ke.xe. RLzMxe, yke, huwfk wkMko kuhuyu ykhu Yk. 16000 fhkuzLkwt {qze hkufk fwo nkwt.
nehk-Wkuk yk hk{kt yuf {w Wkuk khefu rfMku Au; su{kt Mkwhk, y{kk ku{s Wkh
kwshkk yLku MkkihkxLkk fku, rMkkwh, rMkLkkh, kkLkkwh, zeMkk, kkrhkkh, y{hue sukt
fuLkuLkku Mk{ku kk Au. sh-uhkkLke kkkk{kt ykqkkuLkk WkkLk yLku rLkfkMkkuku hksfkux
yksu u{kt ykMkkLku Au.
yk{ kwshkkLkk ykikurkf rfkMku MkkkLkk kAeLkk kfkyku{kt knw {kuxwt fkXwtfkZwt Au. yLku
irefhLke rk kfze Au. Wkh kouk {w Wkukku kou {w Wkukku Wkhktk Akk,
y{kk, zkuhk, ytfuh, Mkwhk ku{s kke kku kyku Wkhktk kMxf, kkuqLk-fLxku
ku{s fkk-WkukLku kke {eLkhe kLkkLkk Wkukku yLku rk kwshkk{kt k^x-kukh yLku
kLkk fkk kLkkkLkk Wkukku yk kkek r[k{kt swk swk htk kqhu Au.
ytk kku nk ktkkLkku Wkuk rfMku Au suu ytkLkku rLkk y LktkhLkk rkkufk
kzoLkku hu ykku Au. ytk r{kt keu Lktkh yk Wkuk{kt hku Au.
yuLqy Mkuo RLzMxe- 1988-89{ktke Wk {krnke yLkwMkkh QLk, hu{ yLku rMkLkurxf
xufMxkR VkRkh yLku fkuxLk xufMxkE swk h4% fur{f yLku fur{f kukkuLkwt sqk 23.8%,
hkh, kMxf yLku kuxkur{ kukkuLkwt sqk 8.3% yLku fkkLke kukku 7.4% suxku fw Vkku
hkxe WkkLk{kt hkkwt nkwt; suLku krhk{u hkLkku ykikurkf WkkLkLkku kkku rk kLku
nkku.
(3) kwshkk hk yMk{kt ykwt khu y{kkke kke [u ykikurkf hkufkLke ryu kk
85% suxtw hkufk kutw nkwt. MkkihkxLkku rnMMkku kk 10%ke 12% suxku nkku khu Wkh
kwshkk 3ke 4% suxku rnMMkku hkkwt nkwt. ykhu su hkufkku yke hkkt Au ku {wsk yk khun{kt
Lkkutkkk krhkoLk ku yLku MkkihkxLkk rnMMkk{kt kLkkkkk khku ku.
(4) yk rMkrykuLkk fkhu ykkW su ykhu 67% Mke uke Wkh Lkke nke yLku hkLkwt ytksu 51%
suxwt yktkrhf WkkLk uk-ykkrhk kukku{ktke ykkwt nkwt kuLku ku 2001Lke Mke-kkhe
{ku 58% suxe Mke uke-ykkrhk Mkk Wkh Lkke nke.
kwshkkLkk ykikurkf rfkMkLku fkhu su krh{kku WkMkt Au ku {wu yk {wsk oe fk :
(1) kwshkkLkku kkf ]rh 16.8% suxku Au su hkLkk zkke kE hnu ykkf/ykikurkf
rfkMkLkku Mkq[f Au.
84
(2) fuLe yktfzkfe MktMkkLk (Central Statistical Organisation) kkf Mkuok yLkwMkkh kwshkk
hk{kt LkkUku fkhkLkkyku{kt E.Mk.2008-09 Mkwe{kt fw Wkkfe {qzehkufk Yk.2.30 k
fhkuz ytksk{kt ykwt nkwt.
(3) uLke 4.93% Mke yLku rMkkhLke ryu 5.96% rMkkh hkkwt kwshkk uLkk fw ykikurkf
WkkLk{kt ykhu 15.5% Vkku ykku Au yk{ Wkkufkk-ykkrhk kh {kxu kwshkk yuf
ykk Wkkf ku{s kh khefu QkMwt Au.
(4) uLkkt su [kh hkkuLke {kkkeX ykf hkxe Mkhuhk fhkkt [e Au ku{kt kwshkk yuf Au.
(5) uLke fw rLkfkMk{kt kwshkk 22% suxku Vkku ykku Au, khu uhkk yLku hLkkuLke rLkfkMk{kt
kwshkkLkku Vkku 65% suxku Au.
(6) 1991-2000Lkk MkfkLkk kqkoo{kt kkr{f kh{ktke uh{kt fhk{kt ykkkt hkufkku{kt kwshkkLkku
Vkku 30% nkku.
(7) ytk yuf ykk rkkufk kzo khefu QkMwt Au. 1991-92{kt (85 nk) kkuzk{kt ykkt
nkkt, 2010-11 hr{kLk 415 nkku{ktke ykhu 3.86 k xLk tkkh {uk{kt ykku
nkku.
(9) yurkLke fur{f Wkuk khefuLke {kuxk{kt {kuxe Mkknk khefu ytfuh QkMwt Au.
(10) uLke {kuxk{kt {kuxe rhVkELkhe fkue kku yku kwshkk rhVkELkhe Au ku Wkhktk ku rhVkELkheyku
Mkkihkx{kt {Lkkh kku Mkkkk{kt yke Au.
(11) kf z yLku Vku{wouLMkLkk WkkLk{kt kk 35% suxk Vkk Mkkku kwshkk ykMkkLku Au.
yk s heku zkMxV yLku RLxh{erzyuxTMk, kMxf kuMkuMkk, kuxkufur{fMk, nehkWkuk, hLkku
yLku ykqkkuLkku Wkuk, rz-yuLsLk, kkMkkkxo, xufTMxkEMk kuMkuMkk, yLku zuhe-Wkuk{kt
kwshkk {kuhkLkwt MkkLk kuku Au.
(12) su hekLkku ykikurkf rfkMk rkrksu zkufkE hkku Au ku ukkt ykkkt hMkku{kt k kwshkk hMkk
yLku MktLk Wkukku{kt ykkk{u hnu ku{ kku Au.
(13) hkufkLke rLkXkkLke ryu, kwshkk yk hk khefu yMk{kt ykwt khu kke- y{kk
ke{kt 80% fhkkt khu ykikurkf hkufk nkwt, su krhMkrk ykkkt hMkku{kt kkuze kku yukt
Mkx yutk uk Au. yk{ ykikurkf hkufkLke ryu hkLkku 10% rMkkh 80% ykikurkf
hkufk hkkku nkku. su ykkk{e kkuo{kt kkuzk u yutw uk Au.
(14) kwshkk hkLke MkkkLkk Mk{u su krhkku nkkt ku{ktke f{Mku f{ ku krhkku{kt knw {kuxku Vuh
kzku Au. k{ krhk eskwhXkLke Wk ytkuLkwt nkwt. kwshkkLkwt 90% suxwt es-WkkLk
k{o Au yuxu kwshkk{kt ese {kute kzu yu Mkkrf Au, k hk{kt ese-kqhXku
MknukEke {kku nkku su krhMkrk ykkk{e hMkku{kt fk[ hnuu Lkrn. hk{kt fw {kkkeX
 85
eskhk ke [ke Au. e ykikurkf rfkMkLke krkLku kkukk ese-kqhXku yu yrk
yk~f yktkh{kkfe Mkk Au. kwshkk{kt eseyu QoLkku yuf {nLkku Mkkuk Au.
fkuMkku fu yL kkLkk yk{kt eseLku kk khefu kkhk{kt yku Au. kwshkk hkLke
{kkkeX eseLke khk u{kt Mkkike [e Au. yu{ fne hks Mkhfkh {kkkeX eskhkLku
kwshkkLkk ykikurkf yLku ykkf rfkMkLke kkhkeeYk kku Au. kwshkkLke {kkkeX eskhk
Mkkike [e Au ku kk Mkk[e k yuLke khunLkku Lke[uLke Mkkhe Wkhke k yku :
Wkhkuk {wk k{kt hkeyu kku QoLkku k[k, Qo-ykurzx, QoLkk ifkf MkkLkku, qk-
rLktk, fkx yLku fur{f qk Mkk{u hk suk kuku Lkk WkukMkknrMkfku yLku Lke ykikurkf
]rk {kxu yfk Qku ku.
(16) 1,600 rfku{exh suxku rhkfktXku hkkwt kwshkk uLkku ke kkLkku rhkfktXku hku Au.
yk{ Akkt {eXkLkk WkkLk rMkk kthkuLkku rfkMk ku{s {Ae{khe yLku skk/fh[kLke uke
sukt kukku{kt kMk rfkMk kku Lkke. {heLk kuzfxTMk yufMkkuxo zuk{uLx yusLMke khk Mkkz,
Y[ kuhu rsk{kt ku{s fA yLku Mkkihkx{kt yk fkhLke ]rk {kxu Mkkhe kf nkukLkwt kkh
fkZk{kt ykwt Au. yukf[hLkk rfkMkLke ryu u yLku kwshkkLke Mkhk{e Lke[uLke Mkkhe
Wkhke {u :
(17) rLks-WkkLkLke ryu k kwshkk{kt ytkkS kkuLkku {x{ux fk Wkhktk rLkkRx,
VTkuhMkkh, kkufMkkEx, kuLxkuLkkRx ku{s rMkhkr{f WkukLkk kuku e kfku Wk kE Au.
hk{kt kuLkkEx LkLk {kxuLke Yykk kE Au yLku ykkkt hMkku{kt yu rk{kt k Mkkhe kfku
uk Au.
(18) ukkuk kh ykkrhk WkukkuLke kkk{kt kwshkk{kt rLkk fw WkkLkLkk 60% suxwt yuhtzkLkwt
WkkLk kk Au, su{ktke kkurykuMk, kkurwhukeLk, LkkkuLk-10, sux yuLsLk qrkfLx kuhu
sukt [e {q]r hkkkt WkkLkku kLkkkLke rk{kt ykk e fk. yk s heku kwkhk{,
EMkkkw (uLkk fw WkkLkLkk 85% suxwt kwshkk{kt kuk kk Au), {kVe (kwshkkLkku
Vkku uLkk fw WkkLkLkk 25% suxku Au), fkkMk (uLkk fw WkkLk{kt kwshkkLkku Vkku 35%
Au.) kuhu {w ukkuk Wkhktk k{kfw, Shwt, rhke, hkzku suk hkufrzk kkf kwshkk kfu
Au. ykkkt hMkku{kt kkkkk Wkh ykkrhk Wkukku {kxu V yLku kfkSLke e yLku
rk fheLku Mknfkhe kuku u[k fhk {kxuLke Vk{of Vufxhe {kxu k yfk Au. kkkkk
kh ykkrhk kkf{kt kwshkk fuMkh yLku ykVqMk sue rrx kku Mk{uk fuheykuLkwt ykhu 3,00,000
xLk, kkikLkwt ykhu 7,22,000 xLk, fukLkwt ykhu 3k,71,600 xLk, kxkxkLkwt ykhu 14,49,000
xLk, zwtkeLkwt ykhu 14,00,000 xLk yLku yL kfkSLkwt ykhu 8,28,000 xLk suxwt kkf
WkkLk fhu Au. kwshkk{kt kkkt Vku{kt [efw, s{Y, kz{, MkekkV sukt VkuLkk k
Mk{ku kk Au. kfkS{kt k kk {w fkhLkkt kkt kfkS yk hk{kt kuk kk
86
Au. nu MxkukuheLkwt k kwshkk{kt WkkLk kk {ktzwt Au. yk{, kkkkk kh ykkrhk Wkukku
yLku Vqz-kuMkuMkk Wkukku {kxu k kwshkk{kt Mkkhe kfku Au.
(19) kMxf yLku RufxkurLkMkLkk kuku kwshkku Mkkhe krk fhe Au. kuZ kfk knukt uLkk fw
WkkLkLkwt yzk xfk suxwt k RufxkurLkfMkLkwt WkkLk kwshkk Lknkukwt fhkwt kuLku ku kwshkk
nu uLkk fw WkkLkLkk 4% suxwt RufxkurLkfMk MkwykuLkwt WkkLk fhu Au. kkteLkkh kkuLke
kMk RufxkurLkf ykikurkf Mkknk yLku kwshkk fkuBwrLkfuLMk yuLz RufxkurLkfMk r. sukt
yuf{kuLkku yk{kt {kuxku Vkku Au. MkkuVTxuh zuk{uLxLkk kuku rfkMkLke Lke kfku Qe kE Au. ku
Wkhktk ELV{uoLk xufTLkkukuS, fkuBwrLkfuLk, ykurVMk ykuxku{uLk sukt kuku (su{kt {q]rLke kfku
Mkkhe Au.) nu kAe rfkMk sku.
(20) yksu kk skk ykikurkf rfkMkLke Mkkku Mkkku kMkLk yLku fwrhh-Mkuk, fkuBwrLkfuLk-MkuLxh,
kUfk-Mkuk, MkuV rzkkuex kux, {krnke kqhe kkzke Mkuk, EufxkurLkMk kursx kuhu {kxu e
ku{s rhkuh ytkuLke Mkuk sukt ku{s yL Mkukkukku{kt k rfkMkLke Lke kfku Qe ku. nkuxu,
huMxkuhkt, VkMx Vqz [uLk, xkLMkkkuxo, yuBq{uLx kkfo yLku kMkLk Mkkku Mktfku {kuxu ku{s
nkurzu rhkuxo sue ]rk {kxu ykkk{e hMkku{kt Lke kfku Qe ku yukt Mkx yutk hkk
Au.
yk{ kwshkkLkku rfkMk ykikurkf kuku w krke kLku yLku yufeMk{e Mke{kt kwshkk uLkwt
ykk{ ykikurkf yLku ykkf krke hk kLke hnu kue fkkyku uk Au. yk Mkkku
qk, rhkrfLkkhk LkSf {kuxk fur{f yLku MktLk Wkukku kkLku fkhu kkoh yLku
s[hMk]r Wkh , ykikurkf rfkMkLke ]rk {kk 10% suxk rMkkh{kt yLku rhkrfLkkhkLke
LkSf rfrMkk nkukLku fkhu MkthkLke ryu u{, {kUwt SLkkuh yLku yktkh{kkfe
Mkkku WkhLkwt kh yu yk rfkMkLku fkhu Qk kkk ykke fkLkk kzfkhku nu.
E.Mk. 2004-05{kt fhk{kt yku kkf ykikurkf Mkuok (Annual survey of industries)
yLkwMkkh hk{kt ykhu 13,600 {{ yLku rk Wkukku{kt ytksu Yk.1,23,000 fhkuzLkwt
{qzehkufk fhk{kt ykwt nkwt. Mkke yMfk{kku{kt {qzehkufk ykhu 3,87,000 w hf{Lke
{q]r fhe nke. ku{u ytksu 6.07 k {kMkkuLku hkuskkhe kqhe kkze nke.
hk{kt Mkkike w {qzehkufk (ykhu 31 xfk) rhVkELkhe, kuxkufur{fMk rw, Qo yLku
fkuMkkLkk kukku{kt kwt nkwt. hMkkku yLku hkMkkrf MkwykuLkkt fkhkLkkyku{kt ykhu 27 xfk
{qzehkufk kwt nkwt. {qqk kkwykuLkk Wkuk{kt 10 xfk, fkkz Wkuk{kt 8 xfk yLku keLkkkwyku
MkwykuLkk Wkukku{kt 7 xfk {qzehkufkLkku ytks fhk{kt ykku nkku.
ykhu 24 xfk fkhkLkkt fkkz-Wkuk {kku Mktfku nkkt. hMkkku yLku hkMkkrf MkwykuLkwt
WkkLk fhkkt fkhkLkkt 18 xfk suxkt nkkt. rkLkkkwfe Mkwyku{kt WkkLk{kt ykhu 7 xfk
fkhkLkkt Mktfku nkkt.
 87
Mkkike w hkuskkhe (ykhu 22 xfk) hMkkku MkwykuLkk Wkuk{kt, ykhu 21 xfk fkkz-Wkuk{kt,
rkLkkkwfe rLks Mkwyku{kt 15 xfk nke. kMkwyku yLku kek{kt ykhu 6 xfk {kMkkuLku
hkuskkhe kqhe kkzk{kt yke nke.
Mkkike w ykikurkf {qzehkufk (ykhu 90ke w xfk) y{kk, Y[, kkteLkkh, {Lkkh,
Mkwhk, zkuhk yLku Mkkz rskyku{kt fhk{kt ykwt nkwt. Yk. 100 fhkuzke w {qzehkufk
hkkk yuf{ku{kt ku fw {qzehkufk E.Mk. 1983-90 hBkLk Yk. 2100 fhkuz, E.Mk. 1991-
95 hr{kLk Yk.22,500 fhkuz, E.Mk. 1996-h000 hr{kLk Yk. 54,300 fhkuz yLku E.Mk.
2001-0k hr{kLk Yk.31.900 fhkuz ytksk{kt ykwt nkwt.
kEkLx kwshkk irf hkufkfkh rh krhk (Vibrant gujarat global Inevestment
summit) hr{kLk fhk{kt yku hkMkku, y{{kt {qfk{kt yku kusufxku yLku ykht
fhk{kt yku kusufxkuLke {krnke Lke[u Mkwk fhk{kt yke Au.
hkLkk ykikurkf rfkMkLkku kkku MkkkLkk kAe E.Mk. 1970-71ke E.Mk.2009-10 hr{kLk
uke, Wkuk, Mkuk kuhu kukku{kt kLkkkk krk fhe Au. fw WkkLk E.Mk. 1970-71{kt
Y.2190 fhkuz nkwt. ku E.Mk. 1970-71 hr{kLk WkkLk Y.1071 (48.9 xfk) ytksk{kt ykwt
nkwt. ku E.Mk. 2009-10{kt eLku Y.3,72,172 fhkuz (19.5%) kwt nkwt. khtkw xfkkhe{kt xkzku
LkkUkku nkku.
Wkuk kuhu kukku{kt ku s Mk{kkk hr{kLk WkkLk Y.4k6 fhkuz (h0.8h xfk)ke eLku
Y.1,h3,h07 fhkuz (32.3%) kwt nkwt.
khu Mkuk, kufk yLku yL kukku{kt Y.663 fhkuz (30.28 xfk)ke eLku Y.1,75,021 fhkuz
(47.2 xfk)kwt nkwt.
hkLkk hkw w WkkLk{kt (NSDP) f]rk kuhu kukku{kt rnMMkku E.Mk.1970-71{kt 48.9 xfk
nkku su xeLku E.Mk.2009-10{kt 19.5 xfk kku nkku. Wkuk kuhu Vkku 20.82 xfkke eLku
33.3 xfk kku nkku. khu kufk Mkuk kuhu yL kukkuLkku rnMMkku 30.28 xfkke eLku 47.2 xfk
kku nkku.
hkLkk LkkkrhfkuLke {kkkeX ykf E.Mk.1970-71Lkk Y.829ke eLku E.Mk.2009-10{kt
Y.63,061 kE nke.

rLkk{ku
kwshkkLke Lke kkr{f sYrhkkku Mktkkukk yLku kuLku rfkMkLke kqhke kfku {u ku {kxu rr
kuku Mkk MktMkkykuLkku kt kwshkk hk khk kuku Au. ykk rLkk{kuLke Mktk 51 Au, suLke ke
Lke[u {wsk Au :
88
{w ftkLkeyku
(1) kwshkk uk Wkuk rLkk{ r., (2) kwshkk fkBwrLkfuLMk yuLz EufxkurLkMk r., (3)
kwshkk zuhe-rfkMk rLkk{ r., (4) kwshkk {Mkukuk-rfkMk rLkk{ r., (5) kwshkk ykikurkf
{qzehkufk rLkk{ r., (6) kwshkk rLks-rfkMk rLkk{ r. (7) kwshkk kk{kuk kh rLkk{
r., (8) kwshkk yLkwMkqr[k rk ykkf rfkMk rLkk{ r., (9) kwshkk uxkt yLku QLk rfkMk
rLkk{ r., (10)kwshkk w-Wkuk rLkk{ r., (11)kwshkk hk Lkkkrhf kqhXk rLkk{
r., (12) kwshkk hk kktfk{ rLkk{ r., (13) kwshkk hk rLkfkMk rLkk{ r., (14)
kwshkk hk LkrfkMk rLkk{ r., (15) kwshkk hk nMk-Wkuk-rfkMk rLkk{ r., (16)
kwshkk hk nkkMkk-rfkMk rLkk{ r., (17)kwshkk hk s{eLkrfkMk rLkk{ r., (18)
kwshkk hk kuxku-hMkk rLkk{ r., (19) kwshkk hk kk{rfkMk rLkk{ r., (20)
kwshkk hk kesrLkk{ r., (21) kwshkk Mxux xufMxkE fkukkuohuLk r., (22) kwshkk xufxh
rLkk{ r., (23) kwshkk sMktkrk-rfkMk rLkk{ r., (24) kwshkk rV{rfkMk rLkk{ r.,
(25) kwshkk kMkLk rLkk{ r., (26) Mkhkh Mkhkuh Lk{ok rLkk{ r., (27) kwshkk hk
{qzehkufk r., (28) kwshkk kkueMk nkWrMktk fkukkuohuLk.
kuxk ftkLkeyku
(29) kwshkk yukkuMku kuMxMkkEzT r., (30) kwshkk ELMkuxMkkEzT r., (31) kwshkk e
VkELkkLMkk r., (32) kwshkk xkLMk rhMkeMko r.., (33) Mxe fkukuohuLk ykuT kwshkk r.,
(34) kwshkk yuLkusurMkMk r,
() ikrLkf rLkk{ku
(3k) kwshkk rwk kkuzo, (36) kwshkk k]n-rLk{ko kkuzo, (37) kwshkk ykikurkf rfkMk
rLkk{, (38) kwshkk BwrLkrMkk VkELkkLMk kkuzo, (39) kwshkk kk{ k]nrLk{ko kkuzo, (40)
kwshkk ktk Mkkx Lkkkqe kkuzo, (41) kwshkk hk Lkkkfe rLkk{, (42) kwshkk hk
{kko knLknkh rLkk{, (43) kwshkk kh rLkk{, (44) kwshkk ykr-rkrfkMk rLkk{,
(4k) kwshkk kkekqhXk yLku kxh Mkk kkuzo, (46) kwshkk {urhxkE{ kkuzo, (47) kwshkk
qk-rLktk kkuzo
(k) feo
(48) kwshkk w{ke kkuzo, (49) kwshkk {rnk ykkf rfkMk rLkk{, (50) kwshkk QorfkMk
MktMkk, (51) kwshkk s{eLkrnkuk {sqhku yLku nkrk k]nrLk{ko kkuzo.
Wkh kou rLkk{ku kife fuxkfLkkt fkkuo yLku rMkrykuLku kke rkkku yn ykkue Au:
 89
kw s hkk yki ku r kf rfkMk rLkk{ (GIDC) (Gujarat Industial Development
Corporation) :
kwshkk hkLkk ykikurkf rfkMk {kxuLke hk nMkfLke MktMkk. kwshkk ykikurkf rfkMk
rLkk{u, yksLkk rfMkkk wk{kt kwshkkLku ykikurkf kuku yktkh{kkfe Mkwrkyku kqhe kkze
nke, suLku eu kwshkkLkwt ykikurkf r[k Aukt 30 ko{kt wt kkwt nkwt.
kwshkkLkku zke yLku Mkk ykikurkf rfkMk kk ku {kxu yk rLkk{u swk swk rMkkhku{kt
ykikurkf MkknkkuLke MkkkLkk fhe nke. ku{kt hMkk, kke, ese, Mktuku-nkh, ktfk kuhu
yktkh{kkLke Mkwrkyku kuuu WkukkuLku kqhe kkze nke. sYh sk kt rLkk{u ykikurkf
Mkknkku{kt fkhekhku ku{s yL f{[koheyku {kxu hnuXk {kxuLkkt {fkLkkuLke Mkkz k ykke nke.
hk{kt swk-swk WkukkuLkku Mktkwrk rfkMk kk ku nukwke rLkk{u fur{f kuLk, EufxkurLkMk
kuLk, rMkhur{f Mkknk, kkhq{ Mkknk sue Mkknkku Mkkke nke. fur{f Wkukku {kxu fur{f
kuLk{kt kkeLke Wkk yLku ktk kkeLkk rLkfkLke sYhe Mkwrk yLku EufxkurLkMk kuLk{kt
qkhrnk Mkk ykikurkf yuf{kuLku {u ku {kxu rLkk{u Mkwrkyku ykke nke.
2006-07 Mkwe{kt rLkk{u fw 243 Mkknkku{kt 12,000ke w uzLkwt kktfk{ fhu nkwt. ku s
{ku rLkk{u 43 Mkknkku{kt 11,800ke w ykkMkkuLkwt rkh fwO nkwt. rLkk{u ykikurkf
Mkknkku kkA ykhu Yk.3,340 fhkuzLkku [o fkuo nkku. yk [o kife ke kkLkku [o kwshkk
hkLkk kAkk rMkkh{kt kku nkku.
fuL Mkhfkhu nuh LkerkLkk yLkwMktkLku hkLkk Y[ rsk{kt kkhk kku, kLkkMkfkXkt rsk{kt
kkLkkwh kku yLku fA rsk{kt yuf yu{ fw k ykkf ]rfuL (growth centres) Mkkkk
{kxu rLkk{u Mkke kMktke fheLku huf fuLLke fk{keheLku zke kLkkk ykkusLk fwO Au.
yk Wkhktk hk{kt kt kzu {kte fkkz-r{kuLkk kufkh fk{khkuLku hkuskkheLke kfku kqhe kkzk
{kxu hk khVke nuh ku LkerkLkk yLkwMktkLku rLkk{u y{kk{kt Lkhkuzk,zkuhk{kt {fhkwhk
kuhu suk Mkkuyu zk{t kkfoLke h[Lkk fhe Au ku{s kx kku uhkk {kxuLkwt Mktfw Qwt fhk
{kxuLke fkokne Y fhe Au.
rLkk{Lkk swk swk ykikurkf rMkkhku{kt 14,000ke fkhkLkkt fkohk Au yLku yk fkhkLkkykuLkwt
kkf xLko-ykuh ykhu Y.6,000 fhkuz Au. yk fkhkLkktyku{k kk [kh k {kMkkuLku
hkuskkhe {u Au.
u{kt kwshkk ykikurkf rfkMk-yktkh{kkfe Mkwrk kqhe kkzk{kt ykh Mkwe ykuMkh hkwt
Au.
90
kwshkk ykikurkf {qzehkufk rLkk{ rr{xuz (GIIC) (Gujarat Industial Inverstment
Corporation) :
kwshkk{kt ykikurkf {qzehkufkLke rkLku uktke kLkkkLkk Wuke hk MkhfkhLke uhkke
Mkkkuwt rLkk{. hk{kt {{ kkk {kuxk WkukkuLku Lkkkfe Mknk Wkhktk Mktwk yLku yuMkkurMkux
kuk{kt Lkk Wkukku MkkkeLku ykikurkf rfkMkLku krke kLkkk{kt yk rLkk{ WekfLke qr{fk
skwt nkwt.
Wkuk-MkknrMkfLke kusLkkyku (projects) Lkk uhf khefu rLkk{Lke fk{kehe ykh Mkwe tMkLke
hne nke. Aukt kk 25 ko{kt rLkk{u yk ktLku kuk{kt Mkkheyue krk nktMk fhe nke.
yuf rfkMkke ktfk MktMkkLke qr{fk{kt rLkk{u 1998 Mkwe 3,975 w yuf{kuLku Yk.2,376 fhkuz
WkhktkLke yLku h001{kt 96 fhkuzLke Mknk {tsqh fhe nke. yk Mknk khk hk{kt khkLkwt
Yk.7,008 fhkuzLkwt {qzehkufk kwt nkwt, kkk 5.3 k kyku {kxu hkuskkheLke kfku Wk kE
nke.
rLkk{Lke MknkLkku ykhu 44% suxku rnMMkku hkLkk kAkk rMkkh{kt Mkkkk{kt ykukt ykikurkf
yuf{kuLkk Vku kku nkku. yk Wkukku {wu fkkz yLku kukku, hMkkku yLku k-Wkuk,
kMxf yLku yuLsrLkhk, k kkkkuoLkwt kuMkurMktk, fkk yLku fkkLke kukku, [k{zwt yLku
kuLke kukku, rMkhkr{Mk kuhu fkhLkk nkk.
rfkMkke ktrftk Wkhktk kkk heku ykk ku kkekh Mkkku rLkk{u rr fkku
Mkkkk {kxuLke fk{kehe fhe yuf MkV Wkuk-MkknrMkfLke qr{fk se nke. Mkhfkhe
LkerkrLk{Lkk {kk{kt hneLku Mkkrf heku WkukLkwt Mkt[kLk fhk rLkk{ sYhe fkok{kk
hkkwt nkukke yk yuf{kuLku ykkf heku khzu ku heku [kk{kt rLkk{ {kuxkkku MkV hkwt
nkwt.
fk ukkhe kuhu ehu kkukkLke {qze ku{ktke kkAe U[e ukLke Lkerk ykLkke nke, suke kuLkku
Wkkuk Lkk fkku{kt fhe fk.
rLkk{Lkkt kkt yuf{kuLkku y{ kE kk kk fkkuLkwt fw {qzehkufk ykhu Yk.25,000 fhkuzLkku
ytks nkku. su{kt rLkk{Lkku Vkku Yk. 650 fhkuzLkku nkku. yk fkku{kt 6 kke w {kMkkuLku
hkuskkhe {u, yue ykukk nke.
yk fkku{kt yuLsrLkhetk, hMkk, kuxkufur{fMk, [k{zkLkwt wefh, kLk-QoLkwt WkkLk,
fwhke kuMkLkwt rkh, EufxkurLkMk kuhu rr WkukkuLkku Mk{ku kku nkku.
fkkuLke MkkkLkk ku rLkk{ su ku rMkkhLkk Mk{kku rfkMk {kxu Mkkk LkkuLku krhk{u
hkLkk 25 rsk kife 15 rsk{kt SykEykEMke urhk fkku Qk kk nkk. ku{ktLkk
fuxkf fkku{kt rLkk{Lke Mkkku rLke ykk kuZeykuyu xufTrLkf Mknkuk Mkkku nkku. yk
rLkk{ nk{kt kuLke ]rkykuLkwt kwLk: ykkusLk fhe hkwt Au.
 91
kwshkk fkuBwrLkfuLMk yuLz EufxkurLkMk rr{xuz :
kwshkk hk{kt ew-WkukLkwt ]r yLku rfkMk fhkLkk Wuke hkMkhfkhu 1975{kt MkkkLkk
fhe. yk ftkLkeLke kwshkk MkhfkhLke Mkku xfk {krfe hku Au.
W[ fkkLkk tkkhe ew yLku Mkt[khLku kkkt rr Wkfhku yLku MkkLkku ytku MktkuLk,
rfkMk yLku WkkLk fhkLkku ftkLkeLkku {w nukw hkku nkku.
ftkLkeLke fk{kehe :
ftkLkeLkk ku yuf{ku nkk. yuf zkuhk kku yLku keu kkteLkkh kku zkuhkLkk yuf{{kt LkkifkLku
Wkkuke Wkfhku, Mkt[kh-rkkLkkt rr MkkLkku, erzku yLku Mkkh {kxuLke sYrhkkku kuhu
swe swe rMkMx{kuLkwt WkkLk fhk{kt ykkwt nkwt.
kkteLkkh yuf{{kt {wu khke qh-Mkt[kh rkk {kxu EufxkurLkf kwkxLk xurVkuLkLkwt
WkkLk fhk{kt yku Au. 1991-92{kt ftkLkeyu 34.82 fhkuz YrkkLkwt u[k fwO nkwt. 1992-
93Lkk ko{kt yk u[k eLku 81.87 fhkuz YrkkLkwt kwt nkwt.
ftkLkeyu yku skukt kukku{kt MktkuLk yLku rfkMkLkk Lkku fko nkk. (y) zuxk {kufkLke
Mkwrk {kxu xkE{ rzrLk {xk yuMkuuMk rMkMx{{kt khkke xufTLkkukuSLku ykwrLkf kLkke.
(k) yuke kkh yuBVkhkuLkku Wkkuk fhe 300 kux MkweLkk Mkkurz Mxux xe.e. xkLMkr{xhku
kLkkktt. (f) yku ELzk hurzku{kt yuV yuV xkLMkr{xhku{kt Wkkuk{kt ukLkkh ykhzeyuMk ush
wrLkx rfMkkt. (z) Mku yukL Mxze yuMxkr{uLx (yuMk.yu.yuMk.E.) {kxu rzrsx xur{uxe
Wkfhku rfMkkkt. (E) 2.5 rf. kuxLkkt yuV. yu{. xkLMkr{xhku rfMkkkt.
kwshkk{kt ew-WkukLkku rfkMk kku ku {kxu ftkLkeyu ew [fkMke yLku MktkuLkk fuL
Mkkwt nkwt. yk fuL{kt Wkuk-MkknrMkfkuyu Wkkrk fhu [esMkwykuLke [fkMke fheLku kwkk
Mkwkhk{kt { kke nke. yk rLkk{Lke ]rk nk{kt krhMker{k Au.
kwshkk rLks rfkMk rLkk{ (GMDC) er{xuz :
kwshkk{kt rLksrfkMk {kxu hk MkhfkhLke {krfeLke ftkLke, hk{kt Wk {w
rLksMktkrk{ktke rLku knkh fkZe rLks-ykkrhk ykikurkf WkkLkkuLkku rfkMk fhkLke
fk{kehe yk rLkk{ fhu Au.
ykhMkwe{kt yk rLkk{u eLkkEx, kkufMkkEx, VTkuhMkkh sukt ykLkkt rLkuLkwt WkkLk
fowt Au.
1964{kt LkkLkk kkk kh rMkrfk hukeLkwt kfk{ fhke yk ftkLkeyu yksu ykwrLkf xufTLkkukuS yLku
ikkrLkf krkke Wkh rLkuo fhukt {nLkkt rLkuLkwt kfk{ fhk{kt MkVkk {ue Au.
yksu yk rLkk{ VkuhMkkh, rLkkEx, kkufMkkEx sukt rLku Mk{k u{kt kqhkt kkzu Au. Auk
ku kfk{kt rLkk{u yuf MkV ukkhe ftkLke khefu Lkk{Lkk {ue Au.
92
kwshkk{kt fA rsk{kt rLkkExLkku 200 fhkuz {urxf xLkLkku rkw skku rLkk{u kue fkZku
nkku yLku ykLkkke k w skku yk rsk{kt Wk kkLke kk sk Au.
fA rskLkk kkLkLku kku rLkkExLkku {kf skku nkukke rLkk{u yk Mku ykwrLkf tkMkk{ke
yLku ikkrLkf krkke rLkkExLkwt kfk{ fwO nkwt. yk s Mku rLkkEx-ykkrhk rwk{kf
Qwt fhk{kt ykwt Au.
rk kwshkk{kt Y[ rsk{kt hkskkhze LkSf k rLkkExLkku kkuzku skku {e ykku Au.
yk rMkkh{kt ku{s Mkwhk rsk{kt {e ykukt yL rLkuLkwt k kfk{ rLkk{u nkk wO
Au. kuLkwt kfk{ fhe yk rLkkEx rk kwshkk{kt Auf Mkkz Mkwe ykuk rr WkukkuLku
kqhku kkzk{kt yku Au.
Mk{k u{kt VkuhMkkh rLkskkw Vfk zkuhk rsk{kt yktkkzwtkh kku {e Au. ykhu 1.10
fhkuz {urxf xLk rLks yk Mku Wk Au.
yk rLksLkwt kfk{ rLkk{u ykwrLkf tkMkk{ke yLku xufTLkkukuSLkku Wkkuk fheLku Y fwO Au
yLku hkusLkk 70 {urxf xLk WkkLk fhk{kt 1,000 ykrkMke kykuLku hkuskkhe kqhe kkze Au.
hkLkwt yuf {nLkwt rLks Au kkufMkkEx yrk W[fkkLkwt yuwr{rLk{ ykufMkkEz hkkwt yk
kkufMkkEx Mkkihkx yLku fA rMkkh{kt {u Au.
Aukt fuxktf hMkkuke rLkk{ {ukMkk ({Lkkh rsku) yLku Lkkhuze (fA rsku){kt yk rLksLkwt
kfk{ fhu Au. rhufxhe Wkuk {kxu sYhe fuMkkELz kkufMkkExLkwt WkkLk fhk {kxu kusLkk
kikh fhe Au.
yk Wkhktk Wkh kwshkk{ktt ytkkS kku rLkk{u {x{ux fk Y fhkLke kusLkk Au.
kktkwt kkk sMkk sukt knw{q rLku yk rMkkh{kt {e ykkt Au. hksMkkLk kku Lkkk{kt
yku M{uxkLkk kuMkuMk VLkuoMk{kt ytkkSLkkt yk rLku fk[k {k khefu khk Au.
E.Mk. 2009-10{kt rLkkELkwt WkkLk ykhu 83.79 k xLk nkwt ku s ko{kt 5.45 k xLk
kkufMkkExLkwt WkkLk 4.65 k xLk kwt nkwt.
E.Mk. 2008-09 hr{kLku ftkLkeLkwt u[k ykhu Yk. 981 fhkuz yLku yuf{ku LkVku Yk. 236 fhkuz
nkku.
ftkLkeyu fA{kt yue{kuxk kkMku 2 x 125 {ukkux{kt ese kkh-MxuLku WkkLk Y fwO Au.
kwshkk sMktkrk-rfkMk rLkk{ rr{xuz (GWRDCL) :
kwshkk hk{kt qkosLkku ikkrLkf krkykuke ytks fkZe kkkkfqkyku khk qkosLke
rfkMkLke kusLkkyku kikh fhe yLku hk{ktke {kuxe Mk[kE kusLkkykuLkkt skku kkk yk
kusLkkykuLke kkh{kMke Lknuhku kh WTnLk Mk[kE kusLkkyku kikh fhe ku khk Mk[kELke ]rkLku
uk ykkk kkk kuLkk khk hk{kt LkkLke Mk[kELke Mkkzku khk kAkk koLkk LkkLkk yLku Mke{ktk
 93
uzqkkuLku MkMkk hu Mk[kELke Mkwrk kk kk ku {kxu hk Mkhfkhu {u, 1971{kt khke ftkLke
khk (1956) Lke[u yk rLkk{Lke MkkkLkk fhe nke.
rLkk{u 197kke kkukkLke Y fhe nke. rLkk{uLke yrf]k uh{qze Yk.40 fhkuzLke Au. 31{e {k[o,
1993Lkk hkus rLkk{Lke hkkE ku uh{qze Yk. 31.49 fhkuz nke. rLkk{ hk Mkhfkh,
hkxe f]rk yLku kk{e rfkMk ktf yLku hkxef]k ktfku kkMkuke Lkkkfe Mknk ELku rr
]rkyku fhu Au.
rLkk{Lkwt fkokuk yk {wsk Au :
(1) kkkkfqkykuLkk MkLke kMktke, zfk rMkkkh{kt qkosLke kGkk, rhkfkXkt rMkkh{kt
qkos kh kke rhkLkk kkeLke yMkhkuLkwt MktkuLk kkk ku hkufkLke kusLkkyku fhkLkwt fko.
(2) qkosLkk k skkLkku ku{s qkosLke kwkkLkku ytks fkZe qkosLkk Mkhku{kt
f]rk{ krkke shkr{kt khku fhkLke hekku.
(3) [kkk rMkkh{kt WTnLk Mk[kE kusLkkyku khk kke ykkwt.
LkuBkh 2005 Mkwe{kt ftkLkeyu fw 4,478 xqku kikh fko nkk. ku{ktke 2,283 uzqk Mknfkhe
{tzeyku yLku 338 rLkk{ [ku Au.
2004-05Lkk ko{kt Mknfkhe {tzeykuyu ykhu 75,292 nufxh yLku rLkk{u 7,568 nufxh s{eLkLke
xqku khk Mk[kE fhe nke.
LkuBkh, 2005 Mkwe{kt 43 WTnLk Mk[kE kusLkkyku Mknfkhe {tzeyku khk yLku 50 rLkk{ khk
fkohk nke. ku khk ykhu fw 3,66h nufxh s{eLkLku Mk[kE kqhe kkzk{kt yke nke.
E.Mk. 2004-0k{kt rLkk{u fw 86,khh nufxh s{eLkLku Mk[kELke Mkk kqhe kkze nke.
qkos MktkuLkkuku rLkk{u tMkLke fk{kehe fhe Au. yk fk{kehe {kx r kUfLke Mknk
rLkk{Lku {e Au.
kwshkk zuhe-rfkMk rLkk{ (GDDC) :
Mknfkhe {kk{kt kkuXkuku q-WkkLk Mkk kk{zktLke ykkf WLLkrk{kt {nLkku Vkku
ykke fu Au, kue kerk kkkt fuL Mkhfkhu 1962{kt yk MkkLkk rfMk {kxu yuf ykMk-
sqkLke h[Lkk fhe nke.
yk sqkLke k{ {wsk q-WkkLkLkku q-WkkfkuLkk Mknfkhe Mktku {khVk kkuXkLke Lkerk
Mkhfkhu Mefkhe nke. kwshkk{kt 1946{kt uzk rsk{kt Mknfkhe krkyu q-WkkLkLke ]rkLkkt
{tzk kkt.
ku kAeLkk ku kfk{kt {nuMkkk, MkkkhfktXk, zkuhk, Mkwhk, kLkkMkfktXk kuhu rskyku{kt Mknfkhe
kuhu zuhe-rfkMk kk kku. MkhfkhLke Lku{ nkuk Akkt yL rMkkhku{kt yk tkLkku Mknfkhe
{kk{kt rfkMk kE ku Lkrn.
94
ykk rMkkhku{kt Mknfkhe kuhu zuhe-rfkMk {kxu kkkLktw {kwt Qwt fhk {kxu kwshkk Mkhfkhu
ftkLke khk (1956) nuX 1973{kt kwshkk zuhe-rfkMk rLkk{ r.Lke MkkkLkk fhe. yk rLkk{Lkwt
uhtzku Yykk{kt ku fhkuz YrkkLkwt {tsqh fhk{kt ykwt yLku kuLke {w f[uhe kkteLkkh{kt
hkk{kt yke nke.
rLkk{Lkk nex {kxu MkhfkhLke rLkwkke rLkk{f{tz yMk{kt ykwt. rLkk{Lkk {w
nexe yrfkhe khefu ykE.yu.yuMk. yrfkheLku Lke{k{kt ykk nkk. yk rLkk{Lkk {w
Wuku Lke[u {wsk nkk.
zuhe-rfkMkLke k{kk hkkk rMkkhku{kt Mknfkhe {kk {wsk (ykt kuxLko) ykkusLk fhwt
yLku ku {kxu sYhe zuhe kLxku, kwk Vufxhe qekfuLku kuhu Mkkkkt.
zuhe-rfkMk {kxu kkkLkwt Mknfkhe {kwt kkuXwt yLku ykqhkwt nku kku kuLku MkwZ fhwt.
khu k Mknfkhe q-Wkkf Mkt zuhe-rfkMkLke fk{kehe Mktkk Mkk{ kLku khu zuhe-kLxku
yLku yL MkkkuLke skkkhe ku MktLku MkkUke ue.
hk{kt zuhe-rfkMk {kxu Mkhfkh khVke su fkuE Mkq[Lkk {u ku {kxu ku fkokne fhe.
hkLkk Mkkihkx yLku fA rMkkhku{kt zuhe-rfkMkLke krk {t nke. MkhfkhLkk kwkkLk-kkkyu
1957ke 196kLkk Mk{kkk{kt kLkkh, hksfkux, {Lkkh yLku sqLkkkZ{kt zuheyku Y fhe
nke; k rLkk{Lke MkkkLkk kkkt yk zuheykuLkku nex kkkkh kuu nkk{kt eku. MkkkkuMkkk
y{hue, fA, kt[{nk yLku MkwhuLLkkh rskyku{kt k zuheyku kkk qekfuLku MkkkkLke
yLku q-WkkfkuLke Mknfkhe {tzeyku h[kLke ]rk ykhte.
Y[, Mkkz, y{kk, kkteLkkh yLku hksfkux rskyku{kt q-WkkfkuLkk Mknfkhe MktkuLke
]rkyku [kw hkk yLku kuLkk rfkMk {kxu yk MktkuLkku nex rLkk{Lku MkkUkkLke sYrhkk
Qe kE khu rLkk{u yk skkkhe Mefkhe yk MktkuLku fkohk hkk.
y{kk BwrLkrMkk rLkk{ nMkfLke zuhe 1979{kt Mkhfkhu rLkk{Lku MkkUke. y{kk nuhLkk
q kkhLkkhkykuLku Mkkhe kwkkkwt q rLkr{k kqhwt kkzk {kxu yL rskykuLke zuhe{kt su
khkLkwt q nkwt kuLkk u[k {kxuLke Mkk rLkk{ khk kkuXk{kt yke nke. nk{kt ku
fkkoLk Lkke.
hkxe zuhe-rfkMk kkuzo Mkt[krk ykukhuLk VTz fko{Lkk ke kkk hr{kLk rLkk{
nMkfLke zuheykuLku ykhe uk{kt yke nke, suke rLkk{ nMkfLkk zuhe-rfkMkLkk fko{kuLku uk
{ku. su rskykuLkk Mknfkhe MktkuLkku nex ykkW rLk{Lku MkkUkkku nkku, ku Mktku su{ su{
Mkk{ kkk kk ku{ ku{ ku rMkkhLke zuheyku ku MktkuLku Vhe MkkUke uk{kt yke. Mkkz, Y[,
kt[{nk, y{kk yLku kkteLkkh rskykuLke zuheyku yk rskLkk Mktku nMkf [kk kke.
kkfeLkk rMkkhku{kt ykukhuLk VTzLkk ke kkk{kt k rLkk{ nMkfLke zuhe-rfkMkLke
]rkykuLku Mknk [kw hne, suke yk ]rkykuLku MkwZ yLku Mkk{ kLkkkLke kf rLkk{Lku {e
 95
nke, khtkw ku{kt MkV Lk kkkt y{hue, kLkkh, {Lkkh, sqLkkkZ, MkwhuLLkkh yLku fA
rskyku{kt zuheyku LkuLk zuhe zuk{uLx kkuzoLku nMkf MkkUkk{kt yke nke. q-WkkfkuLku
ku{Lkkt LkhkuLku Mk{kku yknkh {e hnu ku {kxu irLkf 200 xLk kwk kLkkkwt fkhkLkwt k
LkuLk zuhe zuk{uLx kkuzoLku MkkUkk{kt ykwt nkwwt. nk{kt rLkk{Lke fkokne Mkrkk fhk{kt
yke Au.
kwshkk {Mkukuk-rfkMk rLkk{ rr{xuz (GFCDL)
kk. 17 rzMkuBkh, 1971Lkk hkus kwshkk yukku{heLk kuzfxTMk rr{xuzLkk Lkk{u kwshkk uk-Wkuk
rLkk{Lke kuxk ftkLke khefu Mkkkk{kt yku ftkLke. kuu {k[o, 1983ke kwshkk {MkuWkuk
rfkMk rLkk{ r.Lkk Lkk{ke yuf Mktk MkknMk khefu ykufxkukh, 1983ke fk{ fhkLkwt Y fwO.
yk MkknMk Mkkkk kkALkku {w Wu hk{kt {Ae{khe ]rkLkku ukkhe kuhu rfkMk fhe
yk kuku hkufkue kykuLku hkuskkhe kqhe kkzkLkku nkku. rLkk{Lke yrf]k uh{qze Yk.2 fhkuz
nke. su kife 1,21,92,300 YrkkLke {qze hkkE ku nke.
(I) kk kkeLke {Ae{khe :
hkLkk ykrkMke rMkkh{kt {kAe{kh uzqkkuLke s{eLk rr kt kktk{kt ykkkt zqke skkt
yk kykuLku WkSrfkLkk yuf MkkLk khefu kk kkeLke {kAe{kheLke kusLkk fzkk, kkLk{,
{wLk, fhs kuhu skku{kt Y fhk{kt yke. yk kusLkk nuX yk kykuLku {M-
WAuh {kxu sYhe MkkLkMkk{ke ku{s Lkkkfe Mknk MkkrMkze fu kuLkLkk MYk{kt ykkk{kt
ykke nku Au.
(II) ze-ktk :
{kAe{khe tk{kt hkufkue kykuLku MkMkk ku ze {e fu ku {kxu rLkk{ kkuhkth,
Vhkkk, uhk, ykuk, [kzekk, Yku, ski, Mkkk yLku {ktkhku kku ze-ktk [ku
Au. yk ktk {khVk {MkuWkuk fhLkkh kykuLku u[kuhku yLku ykkfkhe sfkk, ze kh
ykkkt kzkkt Lkke. yk kusLkkLku Mkkhku ykfkh {kkt W{hkk{ kkk Mk[kk kthku kku k
Lkk rz-ktk MkkkkLkwt rLkk{u Lke fwO Au.
(III) kkux-rkzk kzo ]rk :
rLkk{u {ktkhku kku kkux kLkkkLkku snkskzku [kw fkuo Au.
yk snkskzk{kt Aukt 12 ko{kt 153 kkuxku kktk{kt yke Au.
yk kkuxLke tkkE 14ke 14.18 {exh hnu Au. 1985ke rLkk{u yk kkuxku kktkLkwt kt fhe
28,32,33 yLku 36 {exh tkkELke kkuxku {uMkMko yfkuf yuzkWLk yuLz ft. r. (kwshkk MkhfkhLke
{rfeLke) Mknkukke kktkLkwt Lke fhe ykh Mkwe{kt 431 kkuxkuLkwt Yk. 212 k{kt u[k fwO
Au.
96
(IV) rV-kkWzh :
yk rLkk{ {ktkhku kku rV{eLkwt u[k fhkLke ]rk [ku Au. hkLkwt kwkkLk-kkwt
{hk-WAuh {kxu rV{eLkku Wkkz fhu Au.
ykh Mkwe{kt (1992-93 Mkwe) 500 xLkke w, 23 k Yrkk f{kLkk rV-kkWzhLkwt u[k
kwt Au.
(V) zk rhkLke {kAe{khe ]rk :
rLkk{u 23 {exh tkkELkk zk rhkLke {kAe{khe {kxuLkk [kh xkuhkuLke hee fhe zk rhk{kt
{kAe{kheLkku tku rfMkkkLkku Lk Y fkuo; khtkw {M kfzkLke k{kk, Qkhke kwkk
yLkuykuAe kfzkkLkk fkhu yk fk{kehe kt fhe kze nke.
rLkk{ khVke [kh xkuhku rkkk{T kku {kAe{khe {kxuLke fk{kehe kkLkk nukwke
ykkk{kt ykkt.
ko 1990-91ke xkuheX kfzkLke k{kk{kt khku kkkt LkVk{kt khku kku yLku kuke urhk kE
rLkk{u ke 3 xkuhku hekLkwt Lke fwO nkwt.
(VI) kthk kke{kt skkWAuh kusLkk :
rLkk{Lke ykkf krhMkrk Mkwkhk {kxu rLkk{u kthk kke{kt skkWAuhLke kusLkk nkk he
Au.
yk kusLkk Mkkz rskLkk kMke-kkuhMke kk{ kku nkk hk{kt ykLkkh Au yLku Mkkkkkuh
kkuLke ftkLke Mkkku kfLkefe Mknkuk fhk{kt ykLkkh Au.
yk fkLkku fw [o Yk. 37h k ytksk{kt ykku Au.
(VII) {Mkes-]rk :
uzqkkuLku sYhe {Mkes kqhwt kkzk ku{s kkukkLke sYrhkkLkk Wkkuk ykuo fkuMk{kzk kk{u rLkk{u
{Mkes-Vk{oLke kusLkk nkk he Au.
1990ke 1994 hr{kLk Yk. 3h kLkkt {MkesLkwt WkkLk yLku Yk. 6 kLkku LkVku rLkk{u
fkO Au. yk rLkk{Lke fk{kehe nk{kt fr{Lkhux ykuT rVhe Mktku Au.
kwshkk {urhxkE{ kkuzo (GMB)
1,600 rf{e. ktkku rhkfktXku hkkk kwshkk hk{kt fw 43 kthku ykukt Au. yk kthku kife
ftzk Mkkike {kuxwt kth Au.
e yLku { LkkLkkt kthku Au. ftzk kthLkku nex ftzk kkuxo xMx kkMku Au; khu e-{
kthku khk MkhfkhLku nMkf Au.
kkfeLkkt 40 kthkuLkku nex kwshkk {urhxkE{ kkuzo yux 1981 nuX k yur, 1982 Lkk hkus
 97
kwshkk {urhxkE{ kkuzoLke MkkkLkk fhe yLku kthkuLkkt rfkMkrLktk yLku nexLke rr fk{kehe
yk kkuzoLku MkkUke ee. ku ykkW yk fk{kehe hk MkhfkhLkwt kth kkwt Mktkkwt nkwt.
yk 41 kthku kife 11 kthku {{ fkkLkkt (intermediate) kkfeLkk 29 LkkLke fkkLkkt (minor)
Au.
kwshkkLkk 25 rskyku kife 10 rskLku rhkfktXku {ku Au. kthku {khVk kke {kLke
nuhVuh{kt 90% nuhVuh 12 kthkuke yLku 10% nuhVuh kkfeLkkt 29 kthkuke kk Au.
kwshkk {urhxkE{ kkuzoLkkt fkkuo Mktkrk{kt yk {ku Au : (1) kkuzo nMkf ykukt kthku{kt ukkh-
Wkuk {kxu sYhe Mkkzku kqhe kkze yLku ku ytkuLke MkkzkuLkku rfkMk fhku. (2) kthku {khVk
kke ykkkrLkfkMk yLu sYhe {nuMkq, fhuhk, Ve kuhu Mkq fhkt. (3) kthkuLkk nex {kxu
yk~f LkerkrLk{ku ze fkZkt yLku kuLkku y{ fhku. (4) kth ykhku rLk{kuLkku y{
fhku. (k) swkt swkt kthLke {rhkk Lke fhe ku{s {kMkk{kLk [zkk kkk Wkkhk {kxu
ku sk Lke fhe. (6) {Mkukuk- rkk ke kthkuLke yksw kkswLkk rMkkh{kt {Mkuk
rfMkkk {kxu rr kusLkkyku yLku ]rkyku y{{kt {qfe. (7)nkku kktk, ku{Lke
{hk{k fhk yLku e fhk khkkuh {wsk kkk Lkkkfe Mknk ykke.
kthkuke ku xkrVf :
kwshkk {urhxkE{ kkuzo nMkf ykukt 40 kthkuke 2008-09Lkk ko hr{kLk ykhu 1528 k
xLkLkk {kMkk{LkLkwt krhnLk kwt nkwt.
yk kife ykhu 1080 k xLkLke ykkk fhk{kt yke yLku ykhu 448 k xLkLkku {kMkk{kLk
rLkfkMk kku.
rfkMkLkkt fk{ku :
hkLkk ykkf rfkMk{kt kthkuLkku LkkUkkk Vkku hkku Au. ykk skwt ku {ku kwshkkLku
uLkk Wkh yLku { ukuLkku rMkkh uzkuku nkukke yk kthkuLkk rfkMk {kxu qk Ws
kfku hne Au.
hkLke Mkkk{e yLku ykX{e kt[keo kusLkkyku{kt hku kthrfkMk {kxu kMk ukkE fheLku
rr kusLkkykuLkku Mk{ku fkuo Au.
kLkkhLke LkSf ytk{kt rk-kurftk-kzo{kt wrLkkLkk rr ukuLkk Lkfk{ktt kuk yLku
khk{ktke f{e fhk{kt ykuk snku kkuzkLke fk{kehe [ku Au.
yk heku ktkk{kt ykuk snku{ktke {u kutz-kkukLkku fkxk{k rh-hkuk r{ku {kxu
fk[k {kLkku yuf {kuxku Mkkuk Au. 1992-93 ko hr{kLk ytk kku 137 snku kkuzk{kt
ykk nkk.
98
yksu r{kt snks kkuzkLkk Wkuk{kt [eLk k{ MkkLk hku Au. (45%) yLku ytkLkku {ktf
keu Au (30%).
kwshkk hk Lkkkrhf kqhXk rLkk{ rr{xuz (GSCSCL)
rLkk{Lke MkkkLkk kkhe h ykuxkukh, 1980Lkk hkus fhk{kt yke nke. yk rLkk{{kt k ku
kkk yLkksLkku kVh-Mxkuf, rkke tzkhku {khVku yk~f [esMkwykuLkwt u[k kkk Vhke
wfkLkku {khVku yk~f [esMkwykuLkk u[kLke fk{kehe fhk{kt yku Au.
rLkk{ kkMku hkh{kt fw 200 kkuzkWLk rkh-fuLku ku{s rkke tzkhku yLku 31 {kukkE
kLk Wk Au. yk fk{kehe{kt uhu yLku rLktk {kxu kkteLkkh kku ze f[uhe Wkhktk
4 kurf f[uheyku yLku 20 rskf[uhe fkohk Au. rLkk{{kt fw kk h,300 yrfkheykuLke
Mktk Au.
hkLkk Mkk{krsf yLku ykkf heku Lkkk koLkk kufku suyku Mkk{kL heku kikkurf ryu
zkkk, wko{, knkze, h, stk, ykrkMke rMkkh kkk wko{ rMkkh{kt hnu Au kuk
rMkkhku{kt Mkk{kL sLkkuLku kske ku yLku kqhkk sLk{kt yk~f [esMkwyku fhkLkkt
w ykke rLkk{ khk fkkhw yuxu fu Vhke wfkLk ]rk Y fhk{kt yku Au.
hkLkk 12 rsk{kt yke 31 Vhke wfkLkku fkohk Au. Vhke wfkLkku khk ytfwrk [esMkwyku
sue fu, Wt-[kuk, k ku, ktz kkk rkLkytfwrk [esMkwyku sue fu, kwuhk, {kk,
fXku, khAx yLkks, [k, {eXwt, {he-{Mkkk, ekMke, ykhkke, kuxheLkk Mku, Lkknk-
kukLkk Mkkkw, kuk kkWzh, Lkkuxkwf kuhuLkwt rkh fhk{kt yku Au.
yL ]rkyku :
rLkk{ khk k]rneykuLke Mkwrkyku {kxu Mkwhk, kkLkkwh, y{kk, Lkrzk yLku qs yu{
kkt[ skyu kuMk yusLMke [ku Au. rLkk{ kkteLkkh yLku kktek{ kku kuxku-ktk/ rz-ktk
[ku Au.
rLkk{ -[kuk, khAx yLkks, k ku, ue ktz Wkhktk ykkurzLkwk {eXwt, ytfwrk
fkkz, rMk{uLx kuhuLkku k tku fhu Au.
rLkk{ khk {knTLk kusLk kusLkk nuXLke sYrhkkkuLku kLk{kt E wk kh{ktke k
kuLke hee fhe 15 rfkuLkk kuf zkk{kt fkkhw kkLz kuLkk u[kLke ]rk 1991ke nkk
hk{kt yke Au. yk ]rkke kk{ktt kkt kkfkuLku ku kwkkkwt ku Wk kE fu
Au.
rLkk{Lkwt xLkoykuh MkkkLkk kE khu k{ kuo Yk. 79.96 fhkuz nkwt ku eLku MkLku 2004-05
hr{kLk Yk. 669 fhkuz suxwt ku Au.
 99
kwshkk hk Lkkkfe rLkk{ (GSFC) :
hk Lkkkfe yrrLk{ nuX hk Mkhfkh khk Mkkku kurf rfkMk {kxuLkku Lkkkfe
xf. Lkk yuf{kuLke MkkkLkk ykk [kw yuf{kuLkk rMk]kefh, LkeLkefh, ykwrLkfefh fu
rrefh ykk kqhf MkkLkku (balancing equipment) fu k[k fhke krkyku {kxu yk
rLkk{ rhk kkk yL Lkkkfe Mkkku kqhe kkzu Au.
ykikurkf MktMkkLku sYhe Mkkh r{fkku sue fu s{eLk, fkhkLkwt, {fkLk (shed), kLx yLku
{eLkhe Mkkk Wkhktk xufTrLkf fkheLkku [o, kkr{f yLku khtrf [o Ekr {kxuLke
Lkkkfe sYrhkkku kuLke rr rhk-kusLkkyku khk yk rLkk{ kqhe kkzu Au.
kwshkk hk yLku khkLkkh nueLkk fuLkrMkk uku{kt fkuE k skyu Mkkku fu
MkkkLkh ykikurkf yuf{kuLku rLkk{ rhk ykke fu Au.
kkekhe yLku Mktk {krfeLke MktMkkyku {kxu rLkk{ Yk. 60 k Mkwe rhk ykke fu Au.
Mknfkhe, nuh kkk kLkke rr{xuz ftkLke {kxu yk rhkLke {kok Yk. 90 k Au. rLkk{
kwshkk ykikurkf {qzehkufk rLkk{Lkk Mknkukke Mkkkku. yuf{Lku Yk. 240 k Mkwe rhk
fhe fu Au.
rLkk{Lke rhkLke fuxef kusLkkyku Lke[u {wsk Au :
(1) w/Mktwk (mini composite) rhk kusLkk, (2) kMk {qzetzku kusLkk, (3) kes {qze
tzku kusLkk, (4) tkku {kxuLke rhk kusLkk, (k) kwkkrLktk Wkfhku {kxuLke kusLkk,
(6) ykwrLkfefh {kxuLke kusLkk, (7) zkufxhku {kxu nkuMkx/LkMkk nku{ {kxuLke Mknk kusLkk,
(8){kS ~fhe f{o[kheyku {kxuLke kusLkk, (9) {rnk W{rLkr kkk {rnk Wkuk MkknrMkf
kusLkk (10) yLkwMkqr[k rk/sLkrkLkk Wkukfkhku {kxu kusLkk, (t11) nkux/kMkLk {kxuLke
kusLkkyku, (12) yuf kkhe (single window) kusLkk, (13) kh Mktkte Mkkku yLku Vhkkt
u[k-fuLku {kxuLke kusLkk, (14) LkuLk Exe Vtz kusLkk, (15) rkLkrLkkMke khkekuLku
rhk kusLkk, kkk (16)Mkk{kL rhk kusLkk.
Wkh rLkuo fhu rr kusLkkyku {kxu ksLkku h, kkh, kusfkuLkku rnMMkku, ukt-{qzeLkwt
{k su ku kusLkkLkke rrxkk kLk{kt hke Lke fhk{kt ykwt Au.
yk rLkk{Lke f[uheyku hkLkk uf rsk{kt ykue Au. Wkhktk kurf f[uheyku k Mkkkk{kt
yke Au. rLkk{Lkk fk{fksLkwt rfuLefh yLku MkkkLke Vke fhk{kt ykue nkukke
WkukfkhkuLke {kuxkkkLke sYrhkkku rsk kurf fkkyu kqhe kkzk{kt yku Au.
rLkk{Lke MkkkLkkke 2005-h006Lkk koLkk ytk Mkwe{kt rLkk{u Lke[u {wsk rhk ykwt Au :
rLkk{u ykkue fw Mknk
100
MknkLkkt kukku Mktk (ytks) hf{ (Y.fhkuz{kt) (ytks)
w Wkukku 45,710 3,000
yrfrMkk rMkkhku{kt rhk
kAkk rskyku 18,168 1,482
kAkk kkwfkyku 9,759 1,574
ykrkMke rMkkhku 13,599 1,935
kkwfk kukku, kk{e rMkkhku 4,479 652
rLkk{u ykh Mkwe kuLkk fkokuk{kt LkkUkkk fk{kehe fheLku WkukLku rhk ykkk{kt Mk{k
u{kt W[ MkkLk kk fwO Au. rLkk{Lkwt 95% rhk w WkukLku {wt Au.
Lkk Wkuk-MkknrMkfkuLku ykfkok, uhk yLku Wkukkuku kkLkk nukwke rLkk{ khk Mktk heku
ku{s yL MktMkkykuLkk Mknkukke kMkkrf kkk rfkMkke fko{ku kusk{kt ykkk nku
Au.
hkxe yktk Lkkkfe yLku rfkMk rLkk{u, rhkfktXu kwshkk hk{kt yktkkuLku Mknk fhk
{kxu hk Lkkkfe rLkk{Lku kMkt fhe Au. ku yktk Wkuk-MkknrMkfkuLku xurVkuLk-kqk, fBkqxhLkk
kkuo, kurLk-Mxkuh, kikh fkzktLke wfkLk kuhu Y fhk {kxu Yk. 1 k MkweLkwt rhk fhe
fu.
E.Mk. 2004-0kLkk ko{kt 538 yuf{kuLku Yk. 2 fhkuzLke kuLk Mkk{u Yk. 60 kLkwt rhk fwO nkwt.
rLkk{u rhk fhu Lkkkt khk uk kh kLk furLk fwO nkukke Lkwt Lkkkfe rhk {kufqV
hkk{kt ykwt Au.
kwshkk hk {kkoknLnkh rLkk{ rr{xuz (GSRTCL) :
yk rLkk{Lke kk.1e{u, 1960Lkk hkus MkkkLkk fhk{kt yke. 7 nhke w kMkkuLkku stke fkVku
hkkwt kwshkk yuMk.xe. rLkk{ 16,217ke w {kkkuo kh kMk-Mkt[kLk fheLku irLkf 22.85 k
{wMkkVhkuLku knLknkhLke Mkkz kqhe kkzu Au.
kuu 2008-09Lkk kkuo{kt fw 87.50 fhkuz {kMkkuLku {wMkkVhe fhke nke. yuMk.xe.Lkk 16 rkkku
Au, 138 zukku Au ku{s 15 rkke fokuk Au. Wkhktk hekurztk fhk {kxu y{kk, hksfkux
kkk Y[, Mkkz, y{hue Mkkuyu k kLx Au.
ku rMkk kkLkkwh yLku kkuhk kku ykLk ek krkke xkh rhxuz fhk ku kLx Mkkkk{kt
ykk Au. rLkk{Lke kkf ykf ykhu Yk. 1376 fhkuz nke. rLkk{ {wMkkVhkuLku rr Mkukyku
kqhe kkzu Au.
ku{kt kke kekLke Mkk, Wkknkhk]nku, kekkeLkk Mxku, {knekefuLku, Mkk{kLkh, ykhk{k]nku
kuhuLkku Mk{ku kk Au.
 101
kksukh{kt y{kk kku yuMk.xe. rxfex rhuoLk{kt fBqxh-krk k fhk{kt yke Au.
WLkkkLke hyku hr{kLk khkLkk xkrVfLku knkU[e k huf rkk{ktke khkLke kMkku
kuzkk{kt yku Au.
ukkf Mkku, hkuShkuxeLkkt Mkku, kekokkk yLku rnkhk{kuLkkt koxLkku fhkk {kxu yuMk.xe.
khVke kMkkuLke kMk Mkk fhk{kt yku Au.
sLkkkLke Mkh {wMkkVhe {kxu kMkMxuLkku kh kuXfkuLkkt rhuoLk, yuzkLMk kwfk, kkurhxe,
LkkUe kuhu Mkkku ykkk{kt yku Au. rkkeoykuLku kzk{kt kMk hknk ykkkLke Lkerk
ykLkkkE Au.
{kLkfkLku k{kt E huf ytsLkLku ku{s ku{Lkk yuf {LkeLku, fuLMkhLkk huf eoLku kkk
kuLkk yuf {LkeLku ku{s rkkeoyku kuhuLku 50 xfkke ELku 100 xfk Mkwe kzk{kt hknk
ykkk{kt yku Au.
Wkhktk MkktMkuLkkLkeykuLku ku{u ykkuk kukLke fhYku yuMk.xe.Lke. kMk{kt rLkk {qu {wMkkVhe
fhkLke Mkk ykkk{kt yke Au.
hzk yLku yfk MkktMkuLkkLke Wkhktk ku{Lke Mkkku {wMkkVhe fhLkkh ku{Lkk MknkfLku fu su
ku{Lke Mkkku {wMkkVhe fhu kuLku ku{s MkktMkuLkkLkeLke rk kLke fu suLku Mkhfkh khVke kuLLk
ykkk{kt yku Au kuLku rLkk {qu {wMkkVheLke Mkkz ykkk{kt yku Au.
rLkk{ uh{kt 1 rxh rzeX Mkkike w rf{e. kk fhe wt nkwt. rLkk{{kt ykhu k8
nh f{o[kheyku nkk.
kwshkk hk LkrfkMk rLkk{ rr{xuz (GSFDCL) :
khke f]rk kt[u MkLku 1973{kt Lk yLku L kukkuLkk WkkLk{kt zke ]r {kxu ku{s kuLku
hkxe rfkMk{kt khu yMkhfkhf heku Mknkke kLkkk {kxu fhue k{ku{ktLke yuf yu nke
fu swkt swkt hkku{kt LkrfkMk rLkk{ku sue Mkk MktMkkykuLke MkkkLkk fhe yLku kUfku kkMkuke
rhk {ue rr rfkMkfkkuo nkk hkkt.
ku yLkwMkkh yk Mkk MktMkkLke MkkkLkk E.Mk. 1976{kt fhk{kt yke nke. MkkkLkk-Mk{u yk
rLkk{Lkwt uhtzku Vfk Yk. 1 fhkuz suxwt nkwt, su nk{kt eLku kk Yk. 6 fhkuz suxwt kk
kkBwt Au.
yk rLkk{Lke hkkE kue {qze (paid up capital) nk kk Yk. 4 fhkuzLke ykMkkkMk
knkU[e Au ku kuLke krk Mkq[u Au. yk rLkk{Lke MkkkLkk kE ku ku Lke[uLkk {w Wuku kLk{kt
hkk nkk.
L kukkuLkkt yufkefh{ktLkk [urxk qh fhk yLku kuLkk rLkfkMkLk yLku kkh{kt Mkwkhku ke
kuLku MkwZ kLkkku yLku L MktkuLkkuLkku Mkwku yLku ikkrLkf Wkkuk fhku yLku kuLkk kh rLkoh
ykrkMke kkk khek kk{ekuLku {kkt ukLk ku{s kh{kt ]r fhe.
102
rLkk{Lke Mkk {kxu su Mkknfkh {tz h[k{kt yku Au ku{kt kuLkk y khefu ykrkMkeLku
s Lke{kLke ku{s kuLkk Ekh rLkk{fku{kt k Mkkhk yuk {k{kt ykrkMkeykuLku s Lke{kLke
ikrLkf ukkE fhk{kt yke nke.
k{ ko{kt rLkk{u Yk. 26.62 kLkk hkuskkhke fko{ khk 8.87 k {kLkrLk suxe
hkuskkhe Qe fhe nke, khu E.Mk. 2004-05{kt ykrkMkeykuLku 23 fuLku{kt fw 7.56 k
{kLkrLkLke hkuskkhe kqhe kkze nke.
ku s ko{kt stk{ktke rr kLkk Akuz kkk { yufrkk fhe ykhu Yk. 1.50 fhkuzLkwt u[k
fwO nkwt.
ktMkk{kt Y fhk{kt yku VLk[h kLkkkLkk fkhkLkk{kt ykhu 200 ykrkMkeykuLku hkuskkhe
kqhe kkzk{kt yku Au. fuLLku ISO- 2000Lkwt {kkk {wt Au.
LkrfkMk rLkk{u nk Mkuf suxe ]rkyku nkk he Au. ku{kt kki LkkukMkt[; kuLke MkVkE,
rfkMk yLku u[k; fkX-ykkrhk Mktfrk WkukrfkMk, rLkX ]k-kukh, ykwuorf
ykikrrfkMk kkk fkuMkk u[k kuhuLkku Mk{ku kk Au.
kwshkk hk nkkMkk yLku nMkWkuk rfkMk rLkk{ rr{xuz (GSHCDC): nMkfk{kt hkufkuk
fkhekhkuLku sYhe kuMkknLk yLku {kkooLk {u ku Wuke kwshkk hk nMkWkuk-rfkMk
rLkk{ rr{xuzLke MkkkLkk 1973Lkk ko{kt fhk{kt yke nke, khu nkkMkk rLkk{Lke MkkkLkk
E.Mk. 1979{kt fhk{kt yke nke.
kkxLkkt kxkukt, fALkwt kktefk{, MkkihkxLkwt hkfk{, MktuzkLkwt hkfk{, kfzkLkwt VLk[h,
fkukhefk{, kkMkfk{, {kxefk{ kuhu fkyku{kt hkufkuk fkhekhkuLku rLkk{u hkuskkheLke kfku
Wk fhe Au.
rLkk{ khVke fhk{kt ykke fk{kehe{kt kwkkkk fk[k {kLkku kqhXku, {kfuoxLku yLkwYk
rzkELk, kwkk yLku fk{fkk k {kxu kke{ yLku Wkkrk ku [esMkwLke fkurxe
ftxku zu [fkMkeLkku Mk{ku kk Au.
kwshkk Mkhfkhu kwshkk hk nkkMkk rfkMk rLkk{ r. yLku kwshkk hk nMkWkuk rfkMk
rLkk{ r.Lkwt yufefh fhe sqLk, 2002{kt kwshkk hk nkkMkk yLku nMkWkuk rfkMk rLkk{
rr{xuzLke h[Lkk fhe nke.
ku kwshkk knkhLkkt 7 yuBkkurh{ yLku hkLkkt 14 yuBkkurh{ khk {kLkwt u[k fhu Au.
rLkk{u 15 rskyku{kt 26 fk[k {kLkk zukku Y fko nkk. rLkk{ khVke yk Mkkuyu fhkuLku
fk[ku {k kqhku kkze kikh {k kuyku kkMkuke khk E Mk kh s fhe [qfk{kt ykke
nke.
rLkk{u 22 khe yuBkkurh{ yLku 22 MkuMk fkWLxh hk{kt rr skyu ku{s hk knkh
Mkkkt Au.
 103
E.Mk. 2009-10Lkk ko hr{kLk fw 79 oLkku (exhibitions) yLku 17 ykrkMke {ukykuLkwt
ykkusLk fwO nkwt. kuu 1,004 fkhekhku yLku ykrkMkeyku {kxu swe swe r{kkusLkk Lke[u e{ku
Wkhkku nkku. E.Mk. 2008-09Lkk ko{kt rLkk{Lkwt u[k Yk. 1437 k kwt nkwt.
kwshkk w Wkuk rLkk{ rr{xuz (GSIC) :
kwshkk hkLkk w WkukkuLku Mknk yLku hk ykkk 196h{kt kwshkk Mkhfkh khk Mkkku
rLkk{.
yk rLkk{ 10 kkyku khk k w WkukkuLku Mkuk ykkkwt nkwt. rLkk{Lke Mkuk{kt fk[k {kLkwt
rkh, ykkk {kxu {, {kfuoxk {kxu yLkufr Mkuk, sLkh {kfuoxk, xuLzh {kfuoxk, tk-
ykuhku yLku fLMkxLMke ku{s EufxkurLkMkLkku Mk{ku kkku nkku.
Lkkkfe Mkrk :
rLkk{Lkwt yrf]k tzku Yk. k fhkuzLkwt nkwt ku kife Yk. 4 fhkuzLkwt tzku hkkE kwt nkwt. rLkk{u
1990-91Lkk ko{kt Yk. 25.25 kLkku [kuku LkVku fkuo nkku, khu 1991-92{kt kuLkku [kuku
LkVku Yk. 49.25 kLkku nkku. 1991-9hLkk ko{kt rLkk{u 4,000 Wkhktk w Wkuk yuf{kuLku
rr fkhLke Mknk fhe nke. yk rLkk{ nk kqhkwt fkkoLk Lkke.
Mkhkh Mkhkuh Lk{ok rLkk{ er{xuz (SSNC) :
kwshkk Mkhfkhu 1956Lkk ftkLke khk nuX MkhfkhLke Mktkqo {krfeLke Mkhkh Mkhkuh Lk{ok rLkk{
rr{xuz Lkk{Lke ftkLkeLke MkkkLkk fhe Au.
yk ftkLkeLkku {w Wu Mkhkh Mkhkuh (Lk{ok) fk kqhku fhkLkku Au. yk fk yuf knwWue
fk Au yLku kwshkk, {nkhkx, {u yLku hksMkkLk - yk [kh hkkuLkwt Mktwk MkknMk Au.
yk kusLkk {kxu swkt swkt Lkkkfe MkkLkku Qkt fhk{kt ykkt Au. ku{kt rkUfLke {Lkku k
Mk{ku kk Au.
fuLMkhfkh, Mktktrk [khu hkMkhfkhku yLku nuh sLkkkLke Lkkkfe Mknkke yk kusLkk kqo
fhkLke khk Au.
kwshkk hk kuxkur{ rLkk{ rr{xuz (GSPCL) :
kwshkk Mkhfkhu yk rLkk{Lke h[Lkk E.Mk. 1979{kt kuxkufu{rfMkLkk fkku {kxu fhe nke. kuu
hLkkfh khefu ekwt nShk kku yku khkLkwt yuf s yLku k{ s{eLk-ykkrhk khfk{-
kkwt (land bared drilling paltform) kktk{kt Mknkuk ykku nkku.
ku kuLke kuLkk fko{kt ]k yuf {kk hk rLkk{ Au. kuu 1h kw yLku kukukku kue fkZkt
Au yLku 11Lkwt khfk{ kE hkwt Au. rLkk{Lku f]k-kkukhe kuk{kt kuMk {e ykku Au.
kuLkk skkLkku ytks ykhu 20TCF (Trillon cubic feet) {kLkk{kt yku Au. kuLkwt Lkk{ eLkk
kuk kkzk{kt ykwt Au.
104
nk nShk kwkuk{ktke 3 MSCD (Million standard Cubic Meters per day) (rMkLkk 30
k {kqk Lk{ex2) fwhke kw Wkkuk{kt uk{kt yku Au. kuLkkt rr kukukku{ktke 500
rkrLk kuh rLksku {uk{kt yku Au.
kukukkuLke ku{kt rLkk{ fkkh, rrkk kuhu uku Mkkku Mktkfo{kt Au. E.Mk. 2005-06 {kt kuLkwt
u[k ykhu Yk. 1800 fhkuz nkwt. kuLkku kkf LkVku Yk. 300 fhkuz nkku.
kwshkk ese rLkk{ rr{xuz (Gujarat power Corporation ltd.) : yk rLkk{Lkwt fko hk{kt
kLkke ku{s Mktwk kuk{kt rr kkku{ktke ese-WkkLk]rLkwt ykkusLk fhkLkwt Au. ku
kusLkkykuLkk kfLkefe-ykkf rhkkuxo k kikh fhu Au.
rLkk{u Lke[u kou ese WkkLk-Wkukku MkkkkLke rkLku WkusLk kqhwt kkzwt Au :
kwshkk r{Lkh zuk{uLx rLkk{u 2,125 {ukkkuxLke rLkkEx-ykkrhk ese-WkkLk Wkuk
yue{kuxk (fA){kt MkkkkLkwt ykkusLk fwO nkwt. ku{kt WkkLk Y fwO Au.
rLkh{k fur{f fTMko rr{xuz Mkkku kuk, kLkkh 2 x 125 {ukkkuxLkk rLkkEx- ykkrhk
ese WkkLk fkhkLkk {kxu MkhfkhLkku Ehkkkk kikh fhk{kt ykku Au.
kue s heku kwshkk hk kuxkur{ rLkk{ Mkkku fkukk - y{hue{kt 615 {kukkkuxLkk esef
fkhkLkk {kxu Mktwk Wkuk MkkkkLke kusLkk Au. kwshkk kuxkufur{fMk rLkk{ rr{xuz hkxe
k{o ese rLkk{ (NTPC) Mkkku kekkk{kt 1,000 {ukkkuxLkwt eseLkwt fkhkLkwt MkkkkLkku
fhkh fkuo Au.
kwshkk Mxux ke kk{kuk kkuzo ke yLku kk{e WkukkuLkk rfkMkLkwt ykkusLk fhu Au. E.Mk.
2009-10 hr{kLk ykhu Yk. 25.50 fhkuzLke keLkwt WkkLk kwt nkwt.
ku{kt ykhu 12,000 fkhekhku kkuXu nkk khu kk{e WkukLkwt WkkLk ykhu Yk. 140
fhkuzLkwt nkwt. ku{kt ytksu 56,600ke w fk{khku kkuXu nkk.
Mkhfkhu rr rLkk{kuLke h[Lkk hkLkk Mktkwrk yLku MkkOke rfkMk {kxu fhe nke. su fuL
MkhfkhLkk rLk{Lkku yLkwMkkh Mkr{rk qr{fk{kt fkoe nke. fuLMkhfkhu E.Mk. 1991{k
WkhefhLke Lkerk nuh fhe nke. krhk{u WkukMkknrMkfkuLku Wkukku Wkukku Mkkkk {kxu
AqxAkx {e nke.
khtkw hk MkhfkhLkk {nk{ rLkk{kuLke Wkkurkkk{kt khu xkzku kku nkku. krhk{u ku{Lke
fkok{kk yLku ykokrkLke k{kk{kt xkzku kku nkku. fuxkf rLkk{ku ykkf LkwfMkkLk fhkk kk
nkk.
yurLk zukkUfu fhu ykMk yLkwMkkh fuxkf rLkk{kuLku kt, kkee, rLkuefh, reLkfh
ku{s kwLkkoXLk fhkLke k{ku fhk{kt yke nke.
 105
knLknkh
(I) {kkkuo
kwshkk{kt ykke kquo hMkkLkwt wt ftkk nkwt; fkh fu kwshkk{kt khkLkkt ykO suxk hskzktykuLku
hMkk kktk{kt hMk Lk nkku. ku{kLkkt {kuxk ue hkyu ykfLke ryu huuLkk rfkMk khV
khu k ykwt nkwt. e khue huu-ftkLkeLku hMkkLkku rfkMk Ytk{kt hMk nkku.
1943{kt Lkkkkwh kusLkk zkE yLku kwshkk {kxu 38,921.6 rf{e. hMkkLkku ktf Lke fhkku,
ku kife 15,616 rf{e.Lkk kkfk yLku 21,305.6 rf{e.Lkk fk[k hMkkLku Mk{ku fhkku nkku.
1947-48{kt 7,622 rf{e.Lkk hMkk nkk. h [ku.rf{e. eX yk {k {kk [kh rf{e. nkwt.
1956{kt k{ kusLkkLku ytku 896 rf{e. kkfk yLku 9,000.08 rf{e. fk[k hMkk nkk. keS
kusLkkLku ytku {k[o 1961{kt hkLke MkkkLkk Mk{u fw 22,29 rf{e.Lkk hMkk nkk.
h Mkku [kurf{e.eX ykk {k 12.4 rf{e. kwt nkwt. 1961{kt kqo kke Lkkkkwh kusLkkLkk ktf
fhkkt 45 % hMkk ykuAk ktkk nkkt.
1961ke 1981Lke keS 20 koLke kusLkk hr{kLk 3,602 rf{e. hkxe kuhe{kko; 6,168
rf{e. hk kuhe{kko; 14,382 rf{e. rskLkk {w {kko; 16,441 rf{e. rskLkk yL {kkkuo
kkk 17,035 rf{e. kk{{kkkuoLkwt ykkusLk r[khkwt nkwt. fw 67,628 rf{e. kkk hMkkLkwt
kktfk{ nkk hkLkwt nkwt, k 1979-80{kt huh 1,435 rf{e.Lkk hkxe kuhe{kkkuo, 9,097
rf{e.Lkk hk kuhe{kkkuo; 10,542 rf{e.Lkk rskLkk {w {kkkuo; 20,591 rf{e.Lkk rskLkk
yL {kkkuo yLku 13,463 rf{e.Lkk kk{{kkkuo ktkk nkk. fw 45,108 rf{e.Lkk hMkk ktkk
nkk. hMkkLke kkkk{kt khkLkkt 19 hkku kife kwshkkLkku { yZkh{ku nkku. 1981{kt hMkkLkwt
{k hh,6h9 rf{e.ke eLku 47,426 rf{e. kwt nkwt. h Mkku [kurf{e. eX hMkkLkwt {k 24
rf{e. kwt nkwt.
hMkkLkk fkh :
Lkkkkwh kusLkk {ku hkxe kuhe{kko, hk kuhe{kko, rskLkk {w kuhe{kko, rskLkk
yL {kko yLku kk{{kko-yu{ kkt[ kkuo Lke fhkk nkk.
hkxe kuhe{kkkuo hkLke hkskLke, {w kthku, ykikurkf fuL yLku kkkk{kuLku Mkktfu Au.
hkxe kuhe{kko Lkt. 8 {wtkE-y{kk-rneLku uzu Au. kwshkk{kt kuLke tkkE 576 rf{e. Au.
372 rf{e. ktkku hkxe kuhe{kko 8yu y{kk-ftzkLku uzu Au. 219 rf{e. ktkku 8ke hkxe
kuhe{kko kk{kkuh-kkuhkthkuLku Mkktfu Au.
r[kuzk-kkteLkkhLkku 8C {kko 44 rf{e. ktkku Au. ftzkke hksMkkLk kELku kXk fkuxLku uzkku
15 LktkhLkku {kko 272 rf{e. ktkku Au. hkxe kuhe {kkkuoLkku [o khk Mkhfkh kuku Au, khu
kkfeLkk {kkkuoLkku [o hk Mkhfkh kuku Au. kwshkk{kt 2002{ktt 2382 rf{e.Lkk hkxe kuhe
{kkkuo nkk.
106
kwshkk{kt 2002{kt 19,163 rf{e. ktkk hk kuhe{kkkuo nkk. yk {kko rskLkkt {w yLku
ykLkkt nuhkuLku kkk LkSfLkkt hkkuLku hkxe kuhe{kko Mkkku uzu Au.
kwshkkLku hksMkkLk, {u yLku {nkhkx Mkkku uzu Au. y{kkke kkuhkth, hksfkux,
kLkkh, kee{kuhk, LkkrMkf, rnt{kLkkh-ykkwhkuz kuhu fw 80 suxk ykk hMkk Au.
yk rMkk { ykk rMkkLkk 47 hk kuhe{kkkuo Au. rskLkk {w{kkkuo ukkhe fuLkuLku
huuLkkt {nLkkt MxuLkku, kthku yLku hkxe yLku hk kuhe{kkoLku uzu Au.
rskLkk {w{kkkuoLke tkkE 2007-08{kt 20,564 rf{e. nke. rskLkk kkwfk yL {kkkuoLke
tkkE 10,252 rf{e. nke.
kk{{kkkuo fk[k {kkkuo Au. kk{kt[kkku rskLkk {w yLku yL {kkkuo Mkkku ku{Lkkt kk{kuLku
Mkktfkk hMkk kktu Au. 1-4-1963ke rsk kt[kk rskLkk {w {kkkuo yLku yL {kkkuo yLku
kk{{kkkuoLku uhu hku Au. 2007-08{kt 21,505 rf{e.Lkk kk{{kkkuo nkk.
Wkh sku {kkkuo Wkhktk fALkk kkke Mkkz rskLkk W{hkk{ Mkwe ykukt 40
kthkuLku Mkktfkku 1,60h rf{e. ktkku rhkfktXkLku Mk{ktkh kuhe{kko (coastal highway) Au.
y{kkke zkuhk [uLkku u kwshkkLkku Mkkike w rfMkek ykikurkf u Au. kuke yu ku
nuhku [u yuf yuMkuMk nkEu kikh kE kku Au. y{kk-zkuhk huu-kELkLku Mk{ktkh
yk hMkkLke tkkE 93 rf{e. Au. suLkkke 27 rf{e. ytkh xwt Au. {kkoLke [kh uLk Wkh 120
rf{e.Lke zku knLkku kuze fu Au.
khk{kt 2,40,700 kk{kuLku hMkkLkk uzkLkku k {ku Au. {kk 40.7% kk{zktLku hMkkLkku k
{u Au. fuh{kt kkt {eLku 1,300 kk{ku Au ku kife 100% kk{ku yk k {uu Au. nrhk{kt
6,700 kk{ku Au ku kife 99% kk{kuLku hMkkLkk k {u Au. kwshkkLkku { keu Au. kwshkLkkt
13,400 kk{Lkku hMkkke uzkukt Au. ku{Lkwt yk {k 73.6 % Au.
(II) kthku
kwshkkLkku 1,600 rf{e. ktkku rfLkkhku khkLkk rfLkkhkLkku 30% rnMMkku hku Au. tkk yLku
fALkk ykkku kkk yhke Mk{w Wkh ftzkLkwt {kuxwt fwhke kth; {ktze, Lke, kuze, rMkk,
ykuk, kkuhkth uhk, Vhkkk, kLkkh, Y[ yLku Mkwhk ({kk) - yu 11 {{
fkkLkkt kthku yLku 29 wkthku Au.
e yLku { fuLkrMkk u{kt Au. ftzkLkku nex kkuxo xMx Mktku Au. khu kwshkkLkkt
kthkuLkku nex hk Mkhfkh Mktku Au, su {kxu {urhxkE{ kkuzoLke h[Lkk fhkE Au.
yk kthkuLkk keXu khefu kwshkk Wkhktk hksMkkLk, ktk, nrhkk, sB{w yLku fk~{eh,
rne [tzekZ, rn{k[u, kr{ Wkhu yLku kr{ {u, kr{ kLku, khk-
Lkkh nue yLku e-{Lkku 12 k [kurf{e.ke w rMkkh yLku 12 fhkuzLke Mke hkkku
u Au.
 107
{wtkE yLku fkufkkkLkkt kthku fhkkt kwshkkLkkt kthku yk keXuke Mkkike w LkSf Au yLku
fhkt[eLke kux kqhe kkzu Au.
yk kthku kife ftzk, {ktze, Lke, kuze, rMkk, ykuk, kkuhkth, uhk, Vhkkk,
kLkkh, Mkwhk ({kk), ki, {wtk, Mkkk, kekkk, {nwk, kk, nus, kee{kuhk
yLku Mkkz kku {kLke ykkkrLkfkMk kk Au.
ykkk-rLkfkMk : kwshkk{kt 26 uku{ktke ykkk yLku h1 uku{kt rLkfkMk kk Au. ykkW e
Yk.kuerkkt, yLkks kuhu fk[k {kLke rLkfkMk nke. nk (2006) Wkwofk Mkwyku Wkhktk
kkwyku (kuLxkuLkkEx, [kuf, kkufMkkEx, [qLkkLkk kkhku), hMkkku, rMk{uLx, ku, kuerkkt kuhuLke
rLkfkMk kk Au. fkuMkk, fkuf, kkh, yLkks, kkhLke fk[e Mkk{ke, kuxkur{ kukku, fkkLkku
{kku, kutzLkku tkkh kuhu ykkk kk Au.
kkLk, {urk, kkrfMkkLk, EhkLke ykkLkk uku, Mkkkkkuh, kkEuLz, EhkLk, knurhLk,
kus{, kLMk, nkuuLz, Exke, kkuxwok, s{oLke, kkuuLz, hw{krLkk, zuL{kfo, Mkkurux hrk,
w.yuMk., kLkk{k, fuLkuzk, ykuMxurk, kqo ykrfk yLku {kuhkukuke ykkk kk Au.
kktku, ELzkuLkurk, fkurhk, nkUkfkUk, ntkuhe, {urk, etfk, kikLk, [ufkuMkukrfk,
Ek, kkLk, EhkLke ykkLkk uku, Mkkkkkuh, kkEuLz, EhkLk, Ehkf, kus{, s{oLke,
hw{krLkk, Mkkurux hrk, fuLkuzk, ykuMxurk kuhu uku{kt rLkfkMk kk Au.
kwshkk{kt ftzk {nkkth, 11 {{ fkkLkkt yLku 29 LkkLkkt kthku fkohk Au. ku{kt ftzk kthu
2011-12{kt 8.25 fhkuz xLk {kMkk{kLkLktw nLk fwO nkwt.
su khkh{kt k{ Lktkhu kk Au; khu {{ ku{s LkkLkkt kthkuyu ku s ko{kt 2.59 fhkuz
xLk {kMkk{kLkLkwt krhnLk fwO nkwt. yk Mkkt kthkuLke ykkkrLkfkMk ykhu 1386.79 k xLk
nke.
nk ktkkLkku Wkuk ytk yLku Mk[k kku rfMku Au. ytk kkke 20 fe{e. yLku
kLkkhke kqo khV 50 fe{e. qh ykuwt Au. kk.13-2-1983ke yk WkukLkku kht kku nkku.
yn 80 kuxku Au yLku 15,000 {kMkkuLku hkuS {u Au. h010-11{kt yk snkskzk{kt ykhu
41k nkku ktkk{kt ykkt nkkt. ykhu 3.68 k xLk tkkh {uk{kt ykku nkku. kue
s heku {Lkkh kkMku Mk[kk{kt 0.62 k xLkLkk nkkuLkku tkkh {ukku nkku.
(III) huu-nkh
khk{kt 62,211 rf{e. ktke huu Au. ku kife 5328 rf{e. huu {kko 2009Lkk ytku kwshkk{kt
nkk. ku{kt kkuzkusLkk {kko 3193 rf{e; {exhkusLkk 1364 rf{e. yLku LkuhkukusLkk 771 rf{e.
tkkELkk nkk.
108
kwshkk{kt huuLke Yykk ykukeMk{e MkeLkk Wkhko{kt 1855{kt Wkhk yLku ytfuh [u
(46.4 rf{e.) kE nke. 1862{kt khkLkku k{ Lkuhkukus hu{kko zkuhk hk{kt zkuE-
r{ktkk{ [u kktk{kt ykku nkku.
1860-1900 Mkwe{kt zkuhk-Y[, zkuhk-{nu{kk, {nu{kk-y{kk yLku y{kk-
eh{kk{ [u huu-kELkku yMk{kt yke nke. Mkkihkx{kt 1880{kt kLkkhke Zk
yLku kuk-sukMkh [u 1881{kt huu-kELk Y kE nke.
ykke {e khu kwshkk{kt 2,769 rf{e; yLku k fA{kt 254.4 rf{e. huu nke. khkk
zeMkk-ftzk, kktek{-ftzk, eze-hkekzk, n{kLkkh -Wukwh, fkLkkwMk-rMkk, nMkh-
{krk, fkLkkwMk-fkfuk, wtz-ftzk yLku {kuzkMkk fkzs huuLkku W{uhku kku Au.
kwshkk{kt yuf s kusLke huu Lk nkukke {kMkk{kLkLke nuhVuh{kt kkk Mkk{kL sLkkkLku {wMkkVhe{kt
ykz kzu Au. khtkw { : Mke huuLkwt kkuzkus{kt krhkoLkLkwt fko nk{kt uk{kt ykwt Au.
khkLkkt yL hkku fhkkt kwshkkLke Mkrk Mkkhe Au. kr{ ktkk, ktk yLku WkhuLku
kk fhkkt kwshkk khkLkk yL kk fhkkt Mkhuhk kuze huu-kELk hku Au.
k kwshkk{kt 90% huu uzk, Mkwhk, Mkkz, Y[, kt[{nk, y{kk yLku {nuMkkk
rsk{kt Au. kLkkMkfktXk, fA, MkkkhfktXk yLku zktk{kt huuLke Mkkz ykuAe Au.
Mkkihkx{kt huuLkwt {k Mkkhwt Au. E.Mk. 2002{kt huuyu kwshkkLke huuLkwt zwt {kf y{kk
rkk swku kkze y{kk{kt s MkkkkLkku rLko uk{kt ykku nkku.
fALkk ftzk kkk {wtk kthkuLkwt Wkh khk Mkkku Mketw uzk fhk {kxu Mk{rke yLku kkLkkwh
[u Yk. 480 fhkuzLku [uo kktk{kt yku kkuzkus hu{kko ftzk-rneLkk ytkh{kt ykhu 130
rf{e.Lkku xkzku fhu. ku Wkh khkLkk {wtkE khk kkk hunLk [o{kt ykhu 3h xfkLke k[k
fhu.
(IV) r{kLke Mkuk
kwshkk{kt y{kk, zkuhk, kLkkh, fuku, kkuhkth, hksfkux, ws, ftzk yLku {Lkkh
kku r{kLkh Au. Wkhktk nurfkuxh yLku LkkLkkt r{kLk Qkhe fu kue 12 Wkhk-ke y{hue,
ktkk, zw{Mk, kzk, kze, {nuMkkk, {kuhke, khMkkue, hkLkkwh, hkskekk, Zk yLku
ktfkLkuh kku Au. {eXkkwh kku kkkk fur{fMk ftkLkeLkwt kLkke r{kLkh Au.
{LkkhLkwt r{kLkh Mkthk-kkwt Mktku Au, khu ke r{kLkh Lkkkrhf WLk-kkwt
Mktku Au. 1932{kt su.ykh.ze. kkkkyu WLkLke Yykk fhe nke.
{wtkEke fhkt[e, {wtkE yLku rne, kLkkh-Mkwhk yLku {wtkE-zkuhk [u r{kLkku khk {wMkkVhku
yLku xkkLke nuhVuh kk Au.
 109
ykke kquo kLkke r{kLke Mkuk {kork kuhu [kke nke. Mkktkukh Mk{{kt yktkrhf
WLk {kxu ELzLk yuhkELMk kkk yktkhhkxe kuku yuh ELzkyu yk fk{ Mktke ewt Au.
kksukh{kt y{kk nkE {kfLku uLkkt kk kkt s {w nuhku Mkkku Mkktfk{kt ykwt
Au.
Wkhktk 26 Lwykhe, 1991ke y{kk nkE {kfLku tzLk kkk Lqkufo, Mkkkkwh Mkkku Mkewt
uzk{kt ykwt Au. yk Wzk kwkh, kwYkh kkk hrkhu rne kELku kkk rLkkhu {wtkE
kELku Au.
kkoh yLku qk-Mk{Mkyku
kwshkk Mkhfkhu kufkuLkwt SLkkuh Mkwkhk {kxu yLku ku{Lke kkkLke yk~fkkyku kqhe kkzk
{kxu Y fhuk yrkLkke hk{kt {kuxkkkLke kkoh Mk{Mkyku Qe kE Au. su{ su{
ykoktk rfkMk kk{u Au ku{ ku{ Wkukefh yLku nuhefh uk kfzu Au.
fwhke MkkukkuLkku w kzkku Wkkuk fhk{kt yku Au kuke ku{Lkku nkMk kk Au kkk s{eLk, s
yLku kwLke kwkk{kt xkzku kk Au, krhk{u kkohLkwt Mkthk fhwt qk yk~f kLku Au.
e kufku{kt k kkuzkt kkuoke fwhke MkkukkuLku SLk khf khefu MefkhkLkwt kkk kkoh u
fkS yLku k]rk hkkLkwt k {ktzwt Au.
kwshkk{kt wkLke Mk{MkykuLke [[kor[khk {kxu hkLkkt kkrhMkrkfe (Ecology) yLku
kkoh Mk{skt yk~f Au.
kwshkkLkk kqo kk{kt fktk ku{s hukk s{eLk MkrnkLkku W[uku yLku kr{ kk{kt Mkkihkx-
fALkk rLkBLk MkhLke s{eLk MkrnkLkku zfk ekfk-yu{ ku fwhke rkkku Au.
kwshkkLkku kqorMkkh 300 {exhke 700 {exhLke [kELkk knkzku MkrnkLke Mkkkx s{eLkLkku;
Mkkihkx-rMkkh 7k {exhke 100 {exhLke [kELkk knkzku MkrnkLke s{eLkLkku kkk fA rMkkh
Wkh, kqo yLku kr{{kt h MkrnkLke [k xufhk ku{s kkhr{rk, Wsz [eLke[e s{eLkLkku
kLkuku Au.
s{eLk-qk : kwshkk{kt hkLke {krfeLkkt yLku kuLkk Lkrkk khk k{kt ykkkt
ykhu 18.87 k nufxh s{eLk hkkkt stkku Au. stk rMkkhLkk swk swk fkhku {ku
[kh rkkku uk{kt yku Au. (1) hkLkk Wkh yLku kr{ kk{kt kk sukt fktxkkt, Mkqfkt
yLku LkkLkkt ]kkuLkkt stkku, (1) Mk{wrfLkkhu ektA{ ]kkuLkkt stkku, (3) { kwshkk yLku
MkkihkxLkkt kkLkkt Mkqfkt ]kkuLkkt yLku (4) rk kwshkk{kt Mkkk sukt uskkt ]kkuLkkt stkku.
]kAuLk, kw[h yLku k]nkukkuke kk {kxu fkuMkkLkwt WkkLk sukt yLkuf fkhkuLku eu
kwshkkLkkt swwtkku ykAkt ]kkukkt kLke kkt Au yLku k0%ke k khu rMkkhLkkt stkkuLke
WkkLkk{kk xe kE Au. kwshkk{kt stk-rMkkh ykAkukkkku nkuk Akkt k kuLkkt stkku
kwkkeLke kkkk{kt Mk{] Au. yk stkku{kt 40 rk/ rkLkkt ykt[kkkt kwyku Mku Au, su{kt
110
ykk u{kt Vfk kwshkk{kt s uk {kkt qzhku (stke kuzkt) yLku yurkE MknkuLkku
Mk{ku kk Au. e ykk uku{kt uk {kkt 425 rk / rkLkkt kkeyku{ktke ke kkLkkt
kkeyku kwshkk{kt uk {u Au. hkMkhfkhu qzh yLku kkeykuLkk MkneMkk{k Mkkx {kxu
18 ykhku yLku 4 hkxe WkLkku nuh fko Au.
s-wk : kwshkk{kt {ktkk, ytrkfk, kkke, Lk{ok, ZkZh, {ne, Mkkkh{ke, ykS yLku
kh sue {w Lkeyku Mkrnk 200 Lkeyku yLku nukyku Au yLku {kuxkt nuhku{kt ykukt kkku
Mkrnk 18 Mkhkuhku yLku kkku Au. ku{Lkkt kkeLke kwkk ykikurkf yuf{ku kkk nuh / kk{Lke
kxhkuLkkt ktkt kkeke kkzk {ktze Au.
e ykikurkf rfkMk{kt kwshkk uLke yth ykLktw MkkLk hku Au. fkhfu {wtkE nkE-
Wkkrk kuxkur{Lkwt nShk kthu Wkhk, kktkh sukt kukukku{kt qz ykuE yLku fwhke kuMkLkk
ku yLku WkkLk, {kLkk yLku {SeykuLke Wkkk kkk hkLkkt kuMkknLkof
kkktLku eu kwshkk{kt ykikurkf rfkMk zkke kE hkku Au.
ykikurkf yuf{kuLkk {kuxk kkLkkt yuf{ku kke yLku y{kk [uLke Mkktfe s{eLkke{kt
ykuk Au. yuf ytks {ku hk{kt ykhu 1,85,000 w yuf{kuLku 1,600 {kuxkt yuf{ku -
yu{ kk 1,86,000 yuf{ku fkohk Au. ku{ktke 830 {kuxk kkk {{ yuf{ku yLku 7,000
nhke w w yuf{ku yu{ kk 8,000 yuf{ku s yLku kwLkwt qk fhu Au.
yk yuf{ku kke, nShk, krk, kLkkue, ytfuh zkuhk, xk, ykuZ, Lkhkuzk, fku,
ktkk, sukkwh hksfkux yLku hkkk{kt ykukt Au. yLku ku{kt kkuk, [{o, LkkErxf yurMkz,
fkuMxf Mkkuzk, Mkkuzk yu, kuxkufur{fku, fur{fku, VxkEhku, MkVh yurMkz, ktz, rMk{uLx,
stkwLkkf kyku, fkk yLku kuLkku {kku, ykikku kuhuLkwt WkkLk fhkkt fkhkLkkt, rhVkELkhe
yLku qLke zuheykuLkku Mk{ku kk Au. kuyku kkt hkLke kkh, kkke, Lk{ok, {ne, Mkkkh{ke
yLku kh LkeykuLkkt sLktw qk qk fhu Au.
kw-qk :
MA nk{kt Mk{krx yLku ykuMksLk yLku ykukuLk suk kwyku keykuLku Wkkuke kwyku
Au. nk{kt yktrkk rrx ku (suspended particular matter - SPM) yk kwykuLku yLku
nkLku qrkk fhu Au.
fkhkLkkt yLku knLkku{ktke WMksk w{kzk{kt fkurhLk, nkEzkusLk fkuhkEz, MkVh zkkufMkkEz,
nkEzkufkkoLk yLku LkkExkusLk-ykufMkkEz nkukke uhe kwyku kLku Au yLku kuLkkke q yLku fkkoLkLkk
hsfku krk kk Au ku yuMk.ke.yu{. fnuk Au.
rykhku MktMkk (World Health Organisation - WHO) Lkkt kuhku {ku yuf Lk{exh
nk{kt 200 {kEkukk{ yuMk.ke.yu{. {nk{ Mkk{k {kkkkkt kk Au. khk{kt 1995{kt
10 nuhku{kt fhuk kwykuLkk Mkuok yLkwMkkh rne yLku fkufkkk{kt 460, fkLkkwh{kt 350,
 111
skwh yLku Lkkkkwh{kt 230, {wtkE{kt hh0, y{kk{kt h00 kkk nihkkk, kUkkwhw yLku
[uLLkkE{kt 150 {kEkukk{ yuMk.ke.yu{. LkkUk{kt ykkt nkk, khtkw khkAeLkkt kkuo{kt u{kt
w yLku w ykikurkfefh kkke kkk knLkku kuzkkt kkke yk kkt s nuhku{kt yuMk.ke.yu{.Lke
{kkk e kE nke; krhk{u kw-qk k e kwt nkwt. kwshkk{kt y{kk Wkhktk kke,
zkuhk, fku, ktkk yLku hkkk sukt nuhku{kt kkk kwshkk ykikurkf rfkMk rLkk{u
(S.ykE.ze.Mke.) Mkkkue rr ykikurkf Mkknkku{ktke 10 ykikurkf MkknkLkkt Mkkuyu k
kw-qk k {ktzwt nktw.
kw{kt qkLkkt yrkhufke nuhku{kt { suk MkLkktkLkk hkuk, hkkrh{{kt [ukMkt{
yLku hfkrfkhLkk ke hkukku k {ktzk Au. e ze yLku fuhkuMkeLk nfkt kkkuLkk
khkke knLkku{ktke WMksk w{kzk{kt MkeMkwt, kuLLk, kkurMkkEf yuhku{urxf nkEzkufkkoLk
sukt xfku nku Au, su{Lkk{ktke fuLMkh kk Au. kuke nuhku{kt r{kt fuLMkh suk hkukku kLke
kk Au. hk{kt ykukMx 2010{kt ytksu 1.23 fhkuz ktrkf knLkku nkkt; ku{kt 4.80 k
ykuxkurhkkyku kkk 6.45 k (xuBkku yLku ykuxkurhkkyku rMkkLkkt) kr nukwkkt rk[e
knLkku nkkt. kuke qrkk w{kzk{kt qk khku kku Au, su kufkuLkkt MkMkLku nkrLkfkko Au.
kkoh yLku kkrhMkrkfe yufke Mkkku kkZ heku Mktfkukt Au, kuke Mkwkursk ykkf rfkMk
{kxu kkohLkwt Mkwhk fhwt ku yuf kqohk Au. ykX{e kt[keo kusLkk{kt Lke[uLkk nukwyku
MkwrLkrk fhk{kt ykk nkk : (1) s{eLkku ikkrLkf Wkkuk, kkoh-ke k]rk, rk,
MktkuLk, kktrkf kke{, MkrMkh Mkuok, kkrhMkrkf (ecological) ykMk yLku kkkLke
nfefkkuLkwt MktfLk fheLku ku{Lke krkyku rLkkhkLkkt kkkt kkk (2) kkohke ikrf fko{kuLktw
ykkusLk ku{s nuhe rMkkhku LkSf fwhke WkLkku kLkkeLku ku{Lkwt rLkoLk fhkLkwt ykkusLk.
kwshkk{kt qkLkk rLktk yLku rLkkh fhk {kxu kkk kkohLke kwkk Mkwkhk {kxu
hkMkhfkh khk xnwf{ku knkh kkzeLku yrrLk{ku kMkkh fheLku kkk kwshkk qk-rLktk
kkuzoLke h[Lkk fhLke rr kkkt ukLkwt Y fhk{kt ykwt Au. (1) s-qk-rLkkh yLku
rLktk xnwf{ 1974 yLu 15 ykufxkukh, 1974Lkk rLku kwshkk qk-rLktk kkuzoLke
MkkkLkk, (2) kw-qk-rLkkh yLku rLktk yrrLk{ 1981 kMkkh kku ku kAe kwshkk
qk-rLktk kkuzo khk kw-qk-rLktkLkkt kkkt, (3) s-qk-rLkkh yLku rLktk
Wkfh (cess) yrrLk{ 1977 nuX {ue MkkkLke Yyu kwshkk qk-rLktk kkuzo khk
WkfhLke Mkqkk kkk (4) kkoh-Mkthk yrrLk{ 1986 nuX kwshkk qk-rLktk kkuzo
LkuBkh, 1986ke uk {ktzukt rr kkktyku.
kwshkk qk-rLktk kkuzo kkohLkkt Mkthk {kxu yLku kuLke kwkk e hkk {kxu
Lke[uLkkt kkkt uk {kxu fkohk Au : (1) {q{ktke su qkLku yxfkk {kxu yLku rLktk{kt
hkk {kxu rLkhek, rLktk yLku Mkkfokk Z fhkt; (2) qkLke rkfqkkyku ykuAe fhk
{kxu Lkkt ykikurkf yuf{kuLke MkkkLkkLkkt ku MkkLk kMkt fhkt; (3) sMkkukkuLkwt rLkhek yLku
112
rLktk; (4) qk-rLktk {kxu Lke krkyku efMkke; (k) kkohke k]rkLkk fko{kuLkwt
rLkYk; (6) u{e hMkkku yLku f[hk Mkk{u kokhLkwt Mkthk kkk ku{Lkk MkneMkk{k rLkfk
{kxu ku rkyku yLku rryku rfMkke kkk (7) kkoh Wkh kzke yMkhku ytkuLkk
{qktfLk-nukkuLke kkkMk fhe.
qrkk kk kkk rMkkhkuLku qkLkkt u{ku{ktke k[ke fk ku {kxu ykikurkf yuf{ku khk
Akuzk{kt ykkkt qrkk kkeLku yufXwt fhkLke yLku kuLkku ku rLkfk fhk {kxuLke rkykuLkwt
yktkh{kwt kikh fhk Wkh kwshkk qk-rLktk kkuzo kMk kh {qfu Au. e ykikurkf
yuf{kuLku MkxrVfux, MkkLkrLkkoh {tsqhe yLku Mef]rk ykkkkt ykkW Wkuk khk Mktrk kw-
qkLkku kkuzo MkrMkh yLku kLkkqof ykMk fhu Au. kwkhktk kkuzuo qk fhLkkhk kwykuLkk
xfku ytku k fuxktf kuhku MkwrLkrk fko Au.

 113

wrLkx-2

Mkhfkhe Lkerk, fk kusLkkykuLke

Mk{Mkyku yLku &ku
(f) kk rfkMk
() {rnk rfkMk
(k) wfkuLkku rfkMk
() ykrkMke rfkMk
([) Mkk{krsf ryu tr[k kkuoLkku rfkMk
(A) rfktkkuLkwt fk
(s) ku] kufkuLkwt fk
() fk{kh fk
114

wrLkx - 2
Mkhfkhe Lkerk, fk kusLkkykuLke Mk{Mkyku yLku &ku
2. (f) kk rfkMk
kkohLkk kkuLke Mkee yMkh Mk{ks MkktMf]rkf hek-rhku kh yMkh kzu Au. yk Mk{ks yLku
MkktMf]rk hek-rhkuLke knw Mkee yMkh {rnkyku yLku kkfku kh kzke uk {u Au.
yksLkk ikkrLkf kwhkk kou Au fu, h kuo 5 koke LkkLke Lkk {]w kk{Lkkhk kkfku{kt 60
xfk suxk kkfkuLkwt {]wLkwt fkh fwkkuk Au. yk{ktke ku k]kektke w kkfkuLkk {]wLkwt fkh
khkukh Lkk nku yue yknkh krkyku Au.
e, ykk kkfkuLkku {]w yuf koke LkkLke {h{kt s kE Au. rfkMke uku{kt huf 10
{]w{ktke 7 {]w yn ykkuk 5 {w fkhkuLku eu ykk kku yu{ktLkk fkuE hkukkuLkk MktkukLkk
fkhu kk Au. yk 5 {w fkhku yk {wsk Au. (1) Lw{kurLkk (2) kzk (3) ykuhe (4) {urhk
yLku (5) fwkkuk r{kt h 4 kkfku{ktke 3 kkfkuLkku ykuAk{kt ykuAk fkuE yuf hkukke kku kMk
nku Au s.
khk Mkhfkhu {rnk yu kk rfkMkLkk Lku nuX E.Mk. 1993{kt {tsqh fhuk hkxe kkukf
yknkh Lkerk{kt {kkkykuLkk kkuk ykhku rk yLku rwyku kkk LkkLkk kkfkuLkk yknkh kh
kqhkku kh {qku Au. kk {]w{k yu fkuEk uLkk rfkMkLkwt Mkq[f Au.
Mkk{kL heku yuf ko fhkkt ykuAe {hLkk kkfku{kt {]w {k w uk {u Au. kk{]w
{k{kt k w rfrMkk, {{ yLku ykuAku rfkMk kk{uk uku [u {kuxku kVkk uk {u
Au. su{ fu, Wkh y{urhfk, whkuk, hrk, [eLk, kkLk, ykMxurk kuhu ukuu{kt h 1000
kkfu 50 fhkkt ykuAwt kk{]w {k nkwt. urxLk y{urhfk yLku yurkLkk uku{kt {{
kk{]w {k hnuwt Au.
r{kt Mkkike [wt kk{]w {k ykrfk{kt kurhk{kt 200, rMkyuhkrkuLk{kt 195 yLku
yVkrLkMkkLk{kt 163 suxwt Au.
khu Lke[k{kt Lke[ku kk{]wh h nhu 5 fu kuLkkke ykuAku {kuLkkfku, MezLk, Lkkuuo, kkLk,
Mkkkkwh, rVLkLz, kLMk kuhu{kt uk {ku nkku. r ykhkuk MktMkkLku rLkk ukuuLku kk{]w
h 50 fhkkt Lke[kuu kkLkwt Mkq[Lk fwO Au.
 115

(f) kt[xe kusLkk

hksLke kkB Lke Mkwkfkhe {kxu kkk kk{ku{kt Mkwrkwk kkk-kke[kykuLkku rfkMk kk
yLku kkB rMkkh{kt ykLkt-{kuLkk MkkLkku MknukRke Wk kk.
kufku Mk{e Mkktsu kkukkLkku Mk{ ykLktkqof rkk fhe fu, {rnkyku kkukkLkk kkfku Mkkku
ktrkke Mk{ kMkkh fhe fu.
kk{Lke ] kyuk ykhk{ke kuMke Mk{ kMkkh fhe fu kkk r[tkLk fhe fu kuk MkkuLkwt
rLk{ko fhkLkku nukw Au. kt[xe kusLkk yLkwMkkh kekuk, z, nhzu, u, yukf kkk yLkuf
VkW ]kku kkLkkt Au. suke kkhtkrhf MkktMf]rkf khMkk u ykMkk skR hnu.
h kuo 1 kkwfkLkk ku kk{ku{kt kt[xe kusLkkLku {tswh fhk{kt yku Au.
yk kusLkk hks{kt ko 2004-05 {kt y{{kt yku Au. kk{ Lk kusLkkLkk kuhu kkoh
Wkkuke ]rk khk kkB rMkkhLkk kkfku yLku eykuLku nhk Vhk, ykLkt {ku {kxu
Mkwrkwfk kkk-kke[k {kxuLkwt Mk WTu.
ko 2010-11 {kxu Y. 600 kLke ukkR fhk{kt yku Au yLku [o Y.600 k ku Au.
ko 2010-11 {kxu Y. 600 kLke ukkR Mkq[k{kt yku Au. ku kife {knu rzMkuBkh-2011
ytrkk Y. 452.03 kLkku [o ku Au yLku 453 kt[xe rLk{ko kk{u Au.
Y.1 k hk MkhfkhLke Mknkke kkk 50,000/-kufVkkLkku Wkkuk fhk{kt yku Au.
hks{kt ko 2004-05 Lkk Lkkktfe koke y{ fhk{kt yku Au.
huf kt[xe kusLkk eX hks Mkhfkh khVke Y.1 k yLku Y. 50 nh uu, kk{ kt[kk
Mtzuk, ykikukef k]nku, MiAf MktMkkyku kkMkuke kufVkku {ue Mkkfkh kR hnu Au. ykh
Mkwe{kt 4,179 kk{kuyu kt[xe kusLkk y{{kt {qfe Au.

{knLk kusLk kusLkk

{knLk kusLk kusLkk fuL Mkhfkh khk Y fhk{kt yke Au. suLkk ytkkok kuh 1 ke 8Lkk
rkkeoykuLku rMk hr{kLk kh{ kusLk ykkk{kt yku Au.
yk kusLkk {kxuLkku [o fuL Mkhfkh yLku hks Mkhfkh [u 75:25 Lkk kwkukh{kt fhk{kt yku
Au.
rfkMke kkfku{kt kkuk yLku ykhkuLkk kuh{kt Mkwkhku fhku.
kk Akuze ukk kkfkuLkk h{kt xkzku fhku yLku nkshe khe ku{s khek kkfku Lku kkyu
ykk {kxu ykfkk fhk.
kkB Mkhu kqhf hkuskkhLke kfkuLke h[Lkk fhe.
116
Mkk{krsf yLku hkrx yufefh fhwt.
rk rkkLkk yL kkr{f rkLkk Lkkk yrfkheykuLkku nkuku hkLkkh Lkkk fufxhLku
ku{Lke Vhu kkk Mkk{ fhu.
LkkhkkrfkLke fkkyu ykke kkMku Lkkk fufxh ku{Lkk MxkVke yk BwrLkrMkk fr{Lkh
Au su Mktk heku ytfw hku Au.
kkwfk Mkhu {k{kkh (knuMkekh) rkk/kkwfk fkkyu {knLk kusLkLke kusLkkLke
fk{keheLkwt kLk hku yLku Lkkk {k{kkhku/kkr{f kkLkk rLkhekf kuhuLku Mknk fhu Au.
kheke qh fhk {kxu hks khk kqhf Lkku fhk.
180 kk{{kt Mk{kLk heku kuh 1 ke 5 {kxu 450 fuuhe yLku 20 kk{ kuxeLk yLku 265 kk{ Mk{kLk
heku, kuh 6 ke 8 {kxu 700 fuuhe yLku 20 kk{ kuxeLkLkwt kusLk {kxuLkwt {k Lke fhk{kt
yku Au.
yXkrzk{kt kusLk kkf{kt Mkku{khu kkMke, Mkwze yLku r{fMk kf, {tkkhu e[ze ,kf,
kwkhu k-Zkufe,kwYkhu k-kk, wkhu {wrXk,nktzku yLku rLkkhu kwk yLku kf
ykkk{kt yku Au. yk kLkke kkf{kt MkkrLkf Mk {wsk rsk khk VuhVkh kE fu Au.
hksMkhu kusLkkLkwt Mkt[kLk hks MkhLkk fr{LkhLke fkk hkkk yrfkhe fhu Au. yLku Mktwfk
fr{Lkh, ku {rLk fr{Lkhku yLku {k{kkhku kuhu Mknfkh ykku Au.
rskLkwt Mktkqo nexe rLktk yLku ytks khLkku ytfw kuLkk khk hkk{kt yku.
rsk Mkhu rsk fkk fufxh {knLk kusLk MkkLkk Wkhe Au yLku ku{Lku Lkkk fufxh
khk {knLk kusLk kusLkkLkk nexe fko {kxu Mknk fhk{kt yku Au.

Mktfrk kkrfkMk kusLkk (ICDS)

ykEMkezeyuMk kusLkk nuX Mk{ksLkk sYrhkk{t kkk ykkf heku Lkkk koLkk 0 ke 6 koLkk
kkfku,Mkkko, kke{kkk kuhuLku ykhe uk{kt ykk Au.
ykEMkezeyuMk kusLkk fuL kwhMf]k kusLkk Au.
ykEMkezeyuMk kusLkk 100 xfk khk Mkhfkhke [kke kusLkk Au.
yk kusLkk nuX {wu kqhf kkuk, kqo kkr{f rk, hkukrkfkhf hMkeyku, ykhku
kkkMk, Mkto Mkukyku, ykhku yLku kkukLke Mkukyku kqhe kkzk{kt yku Au.
kusLkkLkku Wu ykhku yLku kkuk rk ykke kusLkkLkk y{efh {kxu kkkk kkk
kkk Mkkku MktfLk fhe kkfkuLkku Mkkotke rfkMk fhku. kkfku{kt ykhku yLku kkukLkku hsu
Mkwkhku kkk kkfku{kt {ktkeLkwt {k, kk{]w, fwkkuk kkk kk{ktke WXe skkt kkfkuLkwt
 117
{k xkzk ku{s Mkkko, kke{kkkykuLku kqhf kkuk yknkh yLku ykhku rkf rk
ykkk{kt yku Au.
6 koLke MkweLkk kkfku yLku ku{Lke {kkkykuLkk ykhku Mkwkhk {kxu rLkku {kuxk{kt {kuxku
kusufx.

kkrfk Mk{]r kusLkk

{rnk yLku kkrfkMk rkkLke kkrfk Mk{]e kusLkkLkku Wu efhe yLku kuLke {kkk u
fwxwtkLkku yLku Mk{ksLkku rfku kkLkku Au. fLkykuLkku kk u kk yLku kuLkwwt rk k
Mkkk [kw hnu ku {kxu k yk rkk Mkkk Lke Au. fLkykuLkk kkLk yxfkk ku{
s Mkk{krsf-ykrkof-ikrf heku kAkk fLkykuLku Mknk fhe yu {rnk yLku kkrfkMk
rkkLke kkr{fkk Au.
yk Wkhktk fLkLku 1,000 YrkkLke Mfkuhek k ykkk{kt yku Au. skhu fLk Lk fhkLke
Wt{hu knkU[u khu fLk yk hf{ {uk nfkh kLku Au.
15 ykukMx, MkLku 1997 kAe sL{ue kkfeLkk fwxwtkLku 500 Yrkk Mknk fhk{kt yku Au.
LkuLkkR kUf{kt ykk kkuMxyukrVMk{kt yktkkze fkofkkoLke {ke yk kkwt kue fLkLku
ykkf Mknk fhk{kt yku Au. skhu fLk rk {uke kk khu kuLkk kkk{kt k Mkku
Yrkk s{k kk Au.

r[htSe kusLkk
h kou kwshkk{kt 12 k rwLkku sL{ kk Au. fuxef {kkkyku suyku kheke hukke Lke[u Su
Au kuk krhkh {kxu ykkf yLku Mkk{krsf fkhkuMkh khLkkf krhMkrkykuLkku Mkk{Lkku fhku kzu
Au.
r[htSe kusLkk yke {kkkykuLke Mknk {kxu y{{kt kk{kt yke Au ku{Lkk {kxu ykkf
Mknk Mkwhkk, kkk kwt, MkM fuL sue Mkwrk Mkhfkh khk ykkk{kt yku Au.
skhu yk kusLkk Y fhk{kt yke khu rw {]wh yLku {kkk {]wh qk s [ku nkku.
yk kusLkkLkk y{efh khk su ku rMkkhku{kt yk yktfzk{kt LkkUkkk xkzku uk {ku Au.
Yrkk 200/- MkM [o,Yrkk 30/- kkk [o, yLku Yrkk 30/- Lke ykrkof Mknk fhk{kt
yku Au. yk kusLkk nuX 1,63,609 suxe {rnkykuyu kuLkku k QXkku.
kusLkk nuX ykrkof Mknk k sYrhkk{t krhkhkuLku ykkk{kt yku Au. BPL fkzo khfLku
k {u Au.
118
yk kusLkk kkx kusLkk khefu kkt[ kAkk rsk kLkkMkfktXk, knku, fA, kt[{nk yLku
MkkkhfktXk{kt rzMkuBkh 2005 ke Y fhk{kt yku Au. suLkk khk kkt s kekeyu fkzo khf
krhkhkuLku Mkk{u fhk{kt ykk Au. nu yk kusLkk ykk hk{kt kkw fhk{kt yke Au.

2. (f) {rnk rfkMk

() Mk{hMk kk{ kt[kk kusLkk
k Lkn rk Lkn khtkw Mktk khk yuf Mkkku kuMkeLku kk{kuLke Mkwrk kkk yL kkkkkuLku
kLku R rLko uk{kt yku ku Mk{hMk.
kk{zk{kt uhuh, fkkkk, i{LkM Qkt Lk kk kue kLkk Wkh fhke kusLkk.
Mk{hMk kk{ kt[kkku{kt kk{Lkk rfkMk {kxu yL kusLkkykuLkk yLku kk{ kt[kkLkk kkukkLkk
tzku Wkhktk Mk{hMk kk{ kusLkk nuX {u yLkwkLkLkku Wkkuk.
Mk{hMk kk{ kt[kkLku yukuzo yuLkkk fhk{kt yku Au.
ykufxkukh-2001 ke y{efh.
Mko Mkt{rkke [qtxku kt[kkkuLkk kkrfkheykuLke [qtxe {kxu kuMkknf hf{.
5000 Mkwe Mkke hkke Mk{hMk kk{ kt[kkLku Y.2 k kuMkknf hf{ ku{s {rnk Mk{hMk
kk{ kt[kkLku Y. 3 kLke kuMkknf hf{.
5000 Mkwe Mkke hkke Mk{hMk kk{ kt[kkLku Y. 3 k kuMkknf hf{ ku{s {rnk Mk{hMk
kk{ kt[kkLku Y. 5 kLke kuMkknf hf{.
keSkh Mk{hMk kLkkh kk{ kt[kkLku 25 xfk w yLkwkLk ku{s Mke.Mke. hkuz sue khkLke
{kkkk Mkwrk Wk fhkk {kxu.
keSkh Mk{hMk nuh kkkt keS khLkk kuMkknf yLkwkLk{kt 25 xfk khkLkwt yLkwkLk ku{s
kk{{kt Mkkukh Mxex kExLke Mkwrk.
hks{kt ko 2001 ke 2009 hBkLk 7664 Mk{hMk kk{ kt[kk nuh. ku kife 40 {rnk
Mk{hMk kk{ kt[kk. rzMkuBkh-2011 hr{kLk 10,405 suxe kk{ kt[kkkuLke [qtxeyku kusk{kt
yku ku kife 2,130 suxe kk{ kt[kkku Mk{hMk nuh kE{kt Au.
su{kt 251 suxe kk{ kt[kkku {rnk Mk{hMk khefu nuh kue Au.Lkkktfe ko 2011-12 {kxu
Y 100 kLke Lkkktfe ukkE hkk{kt yku Au.
 119

Mke {tz kusLkk

hkxe f]rk yLku kk{e rfkMk kUf (Lkkkkzo) Lkk Mknkuk{kt Mke{tzuk (MMknk sqkku/
yuMk.yu[.S.) Lke h[Lkk khk Mkkfh fhkLke kusLkk Au.
kusLkkLkwt Lkk{
yk kusLkk Mke{tz MMknk sqkku - yuMk.yu[.S. khefu k ykuku yLku Mk{k hksLkk
kk{e rMkkh{kt y{{kt {qfk{kt yku.
yk kusLkkLke {wk k{ kku yk XhkLke kkheke 31/1/2010 MkweLke hnuu. yk kusLkk
Mktfrk kk rfkMk fko{ (ykR.Mke.ze.yuMk) khk [kk{kt yku Au.
kusLkkLkku Wu
yk kusLkk nuX h[kuk Mke{tzku (MMknk sqkku-yuMk.yu[.S) khefu ykuku.
yk kusLkk kk{e rMkkh{kt kk.2/2/2007 ke y{{kt {qfk{kt yku Au. yLku ku kk.31/1/
2010 Mkwe y{{kt {qfu suLke yr kk. 03/11/2011 Mkwe yLku khkk rLko kk kt Mkwe
y{{kt hnuu.
yk kusLkk Mktfrk kk rfkMk kusLkk (ykR.Mke.ze.yuMk.) khk [kk{kt yku Au.
kk{e khek fwxwtkku sqk{kt MktkrXk kE k[k yLku yktkrhf rhkLkku yrk{ ykLkku kku
ku{Lke LkkLke {kuxe ykkf sYrhkkku Mktkkuke fk.
MMknk sqkku h[e MktkrXk fhe ku{Lku Mkk{ fhk fki oLk kke{ kqhe kkze, yktkhef
{kkfe Mkwrkyku kqhe kkze ykkf ]rk Mkkku Mktkfk ku{s rhkurtk Vtz, kUf rhk
Mkkku uzk.
f]rk yLku kk{e rfkMk kUfLkk Mknkuk{kt MMknk sqkkuLku Mkr fhkLke yLku kUf efus Mkkku
uzkLke Mke{tzku Lkk{krkLk khk yrkLk MYku Mkkfh fhkLkku Lkku yrk{
ykLkkku.
kusLkkLke qnh[Lkk
ko{kLk MMknk sqkkuLku ykuk kUf Mkuk Mkkku Mkktfk kuhu ytku sYhe zuxk yLku kkfku
kikh fhkLke fk{kehe kk{ rfkMkLkk khk{o{kt Lkkkkzo kikh fhu.
yk kusLkk ytkkok Mke {tzLkk MkkuLku yk yk fkhLke kke{ ykkk{kt yku.
1. kqk zkLkur{f
2. Mktko rLkkh
3. Lkuk] rfkMk
120
4. kwf fekkLke kke{
5. ykkf ]rk {kxu kke{
yk kusLkk ytkkok yktkkze fkofkko yu.Mke.ze.ke.yku., MkwkhkRh yLku Mke.ze.ke.yku.Lku
RLMkuLx (kuMkknf hf{) {kkkk Au.
rhkuk Vtz
yk kusLkk nuX h[k{kt ykLkkh Mke{tz Y. 5000/- rhkuk Vtz kkLx (ykuAk{kt ykuAw
Y.10,000/-kUf rhk) {ukLku kkk ku Mke{tzLku rhkuk Vtz [wfk{kt yku.
yk kusLkk nuX yktkkze fkofhku, Mke.ze.ke.yku, MkwkhkRh, kUfku, ez rsk {uLkush,
MirAf MktMkk, yLku LkkkkzoLke qr{fk Lke fhue Au.

ELhk ykkMk kusLkk (IAY)

fuL Mkhfkh yLku hks Mkhfkh khk 75:25Lkk {k{kt khekehuk nuX kMkt kuk kkkeoyku
{kxu yLku khkk kkt[ ko WkhLkk {fkLkkuLku {hk{k fhk {kxu Mknk ykk Au.
kkB rMkkhLkk kheke huk nuX Skk ktf sqkLkk yLkw.rk/sLkrk,{wfk fhkukt uXek
{sqhku kkk yL ktf sqkLkk kkkoeyuk. ykkMkLke rLkk ku wrLkx fkuMxLke {kok{kt Lkk
ykkMk kkk fk[k {fkLkLke kwkk MkwkhkLkku (ykkuzuLk) Lkku k {u Au.
kheke huk nuX ktf sqk kifeLkk kkkoeyku{ktke kMktke MkkrLkf fu kkB Mkk {khVku
fhk Au.
yuf Lkk ykkMkLke wrLkx fkuMx Y.43,000/- Au, k ykkMk qftk rkhkuf kLkkwt Vhrskk
Au. yuf fk[k {fkLkLke kwkk Mkwkhk (ykkuzuLk) ytku sYrhkk {wsk Y.12,500Lke
{kok{kt k {e Au.
20 [ku.{e.eLk yurhk hkkwt ykkMk kktkLkwt hnu Au.
Mkhfkhu Vku hkkLkku kux ykk {krfeLkk ukh fu ukx Wkh kkfwt {fkLk kkte fu Au.
ykkMk{kt ki[k yLku rLkoq{ [qk kLkkk Vhrskk Au.
kkkeoyku su ku rMkkhLke ykkkunk, kikkurf krhMkrk yLku MkkrLkf kufkuLke Yr[ yLu
ykkMk kkte fu Au.
ykkMk kkkeoyku khk kktkLkwt Au, ku{kt fkuLxkx kk kt Au.
ykkMk {rnkykuLkk Lkk{u ykkkLkwt Au.u f Lk nuk kuk Mktwk Lkk{u ykkkLkwt hnu Au. yLku
yu heku MkLk Mktwfk hkkLke hnu Au.
yk kusLkk{kt Y.36,000/- {nk{ {kok{kt Mknk ykkk{kt yku Au, ku{s {fkLkLke kwkk
[e kk MkkY {nk{ Y 12,500/- Mknk ykkk{kt yku Au.
 121

fwthkkRLkwt {k{uhwt kusLkk

yk kusLkk nuuX zkwMkeze yLkwMkqr[k rkLkk kufku kkukkLke efheLkk Lk {kxu ykkf {
ykkk{kt yku Au. su{Lke kkf ykf Yrkk 11,000 ke ykuAe nku kuyku kkukkLke efheLkk
Lk {kxu 5000Lke Mknk {ue fu Au.
Yrkk 2000 AkufheLkk {kkk-rkkk yLku Yrkk 3000 rfMkkLk rfkMkkkLkk Yk{kt AkufheLku ykkk{kt
yku Au.

{M W{ kusLkk
yLkwMkqr[k rk yLku sLkrkLku {kAeyku u[eLku yk{rLkoh kLkkkLkku kwshkk MkhfkhLkku
Lk Au.ku{Lku sYhe kwk yAqkk suk MkkLkku fu Wkfhku hek {kxu ykkf Mknk fhu Au.
Yrkk 1000/-Lkk [o Mkkku 30% Mknkkk hks Mkhfkh khk yLkwMkqr[k rkLke {rnkykuLku
ykkk{kt yku Au. e, skk {kAeLkk kkLk {kxu rk ykkeLku {rnkykuLkk ykrkof
kkMkkt Mknk fhk{kt yku Au. fuxkf fko{ku khk k[k yLku hkufk {tzkuLke h[Lkk fhe nuhe
{rnkykuLku (MkezeyuMk) Mkk{qrnf kuhu ykkf kkh kLkkk Au.
Wkhktk {rnk ku{s kk rfkMk fko{,kkfku, wk yLku {rnkyku {kxu kwMkfk, MkkMf]rkf,
ikrf ku{s MkMke uzkuk {wkLkk rfkMkLke knu hks{kt fhk{kt yke Au.

MkhMke MkkLkk kusLkk

kwshkku zkwMkezeLkk Mknkuk khk yuf Lke knu fhe Au. yk kusLkk {kxu yuf fhkuz Yrkk
Vkk{kt ykuk Au. yk kusLkk nuX kwshkk Mkhfkh yLkwMkqr[k rk yLku sLkrkykuLke
rkkeoLkeykuLku MkkRf ykku Au.
ykX{k kuhke Lke[u ke Akufheyku {kxu Yrkk 1500/- MkkRf hek {kxu ykkk{kt yku
Au. yk Wkhktk kkr{f ku{s W[ rkLkk rkkeoykuLku ykkMk yLku kusLkLke Mkk
ykkk{kt yku Au.

rk Mknk yLku kke{ kusLkk

hks{kt 18-40 koLke {rnkyuk su rLk:Mknk fu rk Au.ku{Lkk ykkf Mkkfh {kxu yk
kusLkk kLkkk{kt yke Au. yk kusLkk nuX Y. 3000/- Lke Mknk ykkk{kt yku Au su ku{Lku
MrLkoh kLkkk {kxu { fhu yku Au.
18-60 koLke {rnkykuLku kkuMx ykurVMkLkk {k{ke ykrkof Mknk fhk{kt yku Au. ku{Lkk
kkf {kxu Yrkk 500/- Lke Mknk k fhk{k tyku Au.(kkf 18 kuoLkku kk kt Mkwe).
122

Mkkk Vuhk Mk{qn kusLkk

kwshkk{kt Mk{qn rknLku zkwMkeze khk ykkf Mknk fhk{kt yku Au. su yLkwMkqr[k rkLkk
kufkuLke kkf ykf Yrkk 11,000 fhkk ykuAe nku, kuk kkt[ fu kuke w uzkLku Lk{ok
erLkr {kkkLkk Yk{kt Yrkk 3000/- ykkk{kt yku Au.
Mk{qnLk fko{{kt Lk, fhkke Yrkk 1000/- Lke khkLke Mknkkk fhk{kt yku Au.

2. (k) wfLkku rfkMk

Mkk{kL heku ukkhe {Lkku]rk kkk kku[x f]rkLkk nkukLkwt {Lkkkk kwshkku MkknMkkuku k kkihkkk
rMkr {ue Au. kok, Mkkkh, Lk-rMkkh, eu, LkerMkkh suk rr MkknMkkukkuLkwt
kwshkkLkk wkkoLku uwt kkuwt Au. kokkhkun-]rkke kuLku uk {ku. kok[Zk yLku yu
rMkkhkuLkk krh{ sue MkknrMkf ]rkLkku kht fhk k krh{ MktMkk (MkkkLkk
1960) kkk kuLkk Mkkkf wfw{kh ktzkLku Mkkik{ k fhkLkkt hnu.
Mkkzk[kh koLkk Mk kxuu kuLke 9 koLke knuLk y{e Mkkku yrkLk yuzuL[Mko Lkk Wk{u
3,810 {exhLke [kRyu rn{k{kt xufk fkoLkk Mk{k[kh rMk kk Au.
kokkhkunLke kufrkk yLku {kk kkt kwshkk Mkhfkhu sqLkkkZ kku kokkhkun kke{ fuL
Y fwO. kk {eLku 300 Wkhktk kke{-rrkhku{kt 20,000 Wkhktk wf-wkeykuyu MkknMk
yrkLkLke kke{Lkk MktMfkh ek Au.
kwshkkLkku rk rhkfktXku k hkLkk wkko {kxu MkknMkuhf kzfkh suku Au. MkkkhkhLke
fkuR kke{-MktMkk Lkke, k kwshkk hkLkk hk wf kkuzoLkk Wk{u nrh: yk{-urhk
yr khke Mk{w-kh Mkko kwshkkLkk MkkkhfktXu kusk{kt yku Au.
1962ke kwshkk wrLkMkxeLkk wf fk kkuzuo k kokkhkun ]rkLkku kht fkuo. krh{
kkk fLkf uLkk Lkuk] yLku {kkooLk nuX fkuus kkk wrLkMkxeLkk rkkeoyku kokku qtkk
kk.
1964{kt kwshkk wrLkMkxeLkk kokkhkun-rrkhLkk rrkhkkeoykuLkwrLkLkoLk uk kAe kkfkeLk
{w{tke ktkhk {nukkLkk rLko yLkwMkkh kwshkk Mkhfkh khk {kWLx ykkw kku kokkhkun
MktMkk Lkk{Lke zf-[ZLke kke{-MktMkk MkkkR.
khtrf kkk W[kh ku{s rn{k rMkkh{kt khV u{kt [ZkLke kke{-MktMkk Mkkk.
khtrf kkk W[kh ku{s rn{k rMkkh{kt khV u{kt [ZkLke kke{-yu{ fw 3
fkhLke MkknrMkf kke{Lke {wu rLkk {qu ukkR fheLku kwshkk hku qk uhf knu
fhe. (yu s MktMkk{kt wfw{kh ktzk kkk ku{Lkkt kLke LktrLke ktzk swk swk Mk{u yk[ko khefu
hkkt nkkt.) yk ku MktMkkykuLke knu, wtku kkk kke{ yLku yrkLk-ykkusLkLkk ukek
 123
kMkkuLku krhk{u kwshkkLkk wf-wkeykuyu kokkhkun-kuku {uue rMkryku Mkkhe Yku k].
505-506 kh koe Au.
kwshkk wrLkMkxe, kwshkk Mkhfkh, krh{ yLku yL MktMkkyku khk 1962ke 1984 Mkwe{kt
kwshkkLkk wfkuyu rn{kLkk ykhu 26 rhku kh ykhkunku fkO Au, su k]. 521Lke Mkkhe{kt
kou Au.
1972 knukt rn{k-ykhkun yu rh MkknMk {Lkkkwt nkwt. yu yhMkk{kt kwshkk wrLkMkxeLkk
wf fk kkuzoLkk Wk{u f{f uyu 6,096 {exh [ku fkrLekx kkk 7 rn{Lkeyku kkh
fheLku rn{k-ykhkunLkk MkV yrkLkLke knu fhe nke. yk yrkLkLke MkVkkLkk kku
rn{k kh 4,877 {exhLke [kRLkk yrkLkku kuskLke khtkhk Y kR. yk kkkkLkku Wu
ykMkk{Lke yuf xe{ 1973{kt yk u Wkh kue kuu kuLke rhkkuxo{kt rn{k {kWLxurLkhk
sLko-1974{kt fhu Au. 1978{kt Mkkzk koLkk nkkow uyu 5,182 {exhLkk uLzrk rh
kh ykhkun fhkLke rMkr {ue nke.
knwk [kuhkzke uhk [u kuke yk ytk hku{kt[f yLku u{e Mkko{kt khkhLkk
wk-khik kk u Au. yk Wkhktk yk s MktMkk khVke MkknMk{qk eh MkkhfhLkk Lkk{ Mkkku
Mktfkue Mk{w nkuzeMkko kusk{kt yku Au.
yu k yuxe s hku{kt[f Lkeze Au. kkk heku, wrLkkLkk 7 {w Mk{wku khkLkwt yrkLk
nkk hLkkh yLku kuze knuheLku khkLkwt fki kLkkh Lkkkwhk{ knkzuLkku MkkkhkhLkk kuku
ruk Wu fhkLkku hnu.
1994{kt $ [uLk kkh fhLkkh yurkLkku Mkkike LkkLkku - 12 koLkku kheh rhnuLk {nukk
{wtkRLkku kwshkke rfkuh Au.
kwshkk{kt wf-wkeykuLku MkknMkLkkt Lkk kukku khV uhk{kt kwshkk wrLkMkxeLkk wf fk
kkuzuo Wkkuke knu fhe yLku Me fk{kehe ke Au. yk MktMkkyu zktkLkk ke[ yLku rk
stkrMkkh{kt yufeMkkku 200 rkkeoyku {kxu krh{Lkwt ykkusLk fwO yLku rkko [kwt.
e fALkk {kuxk hu{kt 21 knuLkku {kxu ^u{kku rMkxe ykLkkh Lkk{Lkwt yrkLk
Mkkik{ kh nkk wO. kwshkk hk MkknMk yfk{eLke ]rkLkk kkYku hksMkkLkLkk kux
RLzLk zuxo WVuo kh h{kt kuuwt 21 wfkuLkwt kzfkhYk yrkLk (1994) uh{kt yu
fkhLkwt knuw s yrkLk ukwt Au.
yLkuf Mkkkuo, Aeyku kkk u{kuke hkqh yuwt yk yrkLk MkknMkkuuku Mke{kr[nTLkYk kLwt
nkwt.
rn{k[uLke MkhfkhLkk Mknkukke 4 kux kkk zu fuLkq {ueLku Mkks Lke{kt 18 wfku {kxu
kusk{kt ykuwt LkeuLkwt yrkLk k hkxfkkyu WuLke kLwt Au.
124
1979{kt kuuwt y{kkke fLkfw{khe-hk{uh MkweLkwt 6,600 rf{e.Lkwt 20 rMkLkwt qr{
yrkLk k kqhukwt hku{kt[f yLku Lkkh MkknMkwO nkwt.
MkknMk{kt kt u{ku hnukt Au, k MkknMkLkku kzfkh r[htSe Au.
yuxu s yLkuf u{ku uXeLku k kwshkkLkk wf-wkeyku MkknMk fhk{kt kkAe kkLke fhkkt
Lkke. yLku Lk k nkuz{kt {qfe u Au. kokkhkun-kuku Lk kw{kLkkh hk wf, u^xLkLx
fLko {ko ykkursk yrkLk{kt 2,134 {exh Wkh kke{kt U[kR sLkkh nkk Mk{e kkk
rkq rh kh {kukLku uxLkkh ekf yktkukktfh sukt Lkk{ku kwshkkLkk wkkoLku MkknMkLke
fuzeyu Mkk uhk ykkkkt hnuu.
MkknMk]rkLkwt hkukku kes nu ]k kLkk{kt Au khu kwshkkLke wke e{ke [kik kehkh
wko{ yuk fk{X rh kh ykhkun fhk MkV hne; yuxwt s Lkrn, k ku yuhuMxkhkunLke
kqokikheLkk kMktke {tzLke fke Mkwe kMktke k kk{e nke. yk yu s wke Au fu su
kwshkk{ktke Mkkik{ k e fLkf uLkk ykkusLk yLku Lkuk] nuX fALkk {kuxk h{kt
kuuk knuLkku {kxuLkk Vu{kku rMkxe yrkLk {kt kMktke kk{e nke yLku ku yrkLk MkV
hkwt nkwt. kh kk yk knuLku yrhk ftRf Lku ftRf MkknMk]rk{kt kk R Mkkk kuLke kuk
[kw hke suLkku ykLkt Mkkike ruk kku e fLkf uLku Au fkh fu ku{Lke yu knuLkLke fhue kMktke
kkko nke ku kwhkh kwt.
yk k{k{ yrkLkkuLke MkVkk{kt yu rkkLkk rLk{kf e fLkf uLke Lkukkkehe, ykkusLk
yLku knwk k {kkooLk rLkkof kLkt nkkt.
yL MktMkkyku{kt qk nkuMxu yuMkkurMkuLk ykuT RLzkyu MkknMkuhf ]rkyku kusk{kt yLku
kkh kkzk{kt fe{ke fk{kehe ke Au.
kok kkk stkrMkkh qtkLkkt kuLkkt yrkLkku{kt wkLkku Wkhktk zeku k nkUuh uzkkk
nku Au. yk Wkhktk zkuhkLke nkRfMko kkk {kuLxMko sue MktMkkyku k yk kuku tMkLke
]rk fhke hne Au.
nrh: yk{u k kwshkkLkk wkkoLku [ukLkk{ kLkkkLkk kq.{kuxkLkk MktfkLku kkh kkzk yke
]rk{kt ykkf Mknkuk ykkeLku W{k Mkkk ykku Au.
MkknMk]rkLkk yk kuku kwshkkLke knuLkkuLku ruk Wu fhku uRyu.
LktrLke ktzk, Mkrk uMkkR, fkurfk {nukk , rkhk kn, [kik kehkh kkk f]k kxu kuhuyu
kwshkke knuLkkuLke kku[xkk ruLkwt {nuwt ktkk{kt kkkh fk{ fwO Au.
kokkhkun kqhkwt kku kwshkke knuLkkuLke rMkr hkxTfkkyu {nLkwt kukkLk kLke Au.
yufu nkku fikMk {kLkMkhkuhLke kkk Mkwkuhu kqhe fhLkkh kkkwkR f~k, fkuuuLkk wf-
wkeyku{kt MkknMkLkku Lkk skkzLkkh Vkh Rhrxe, 7817 {exhLke [kRLkk Lktkue rhu
 125
knkU[Lkkh Lktk kwhkurnk, 4000 rf{e.Lke rn{k MkkRfkkk{kt r{sLkf rMkr {uLkkh
16 koLke Lkku nkf hk, 78 koLke u Mkkkh{ke yk{ke hkskx MkweLke {uhukkuLk kuz
fhLkkh MkknMkeh ekkR Lkkrf, kuxh-kkuku Mkko{kt rMkr {uLkkh f{u Lkkkxe,
ntkuhe kku Zo r[zLk [uMk{kt hkxe [uBkLkrk {ueLku khkLkwt rkrLkr fhLkkh 10
koLke rhr kn yLku LkuLk hkuh Mfuxk Mkko{kt yLkuf [tfku {uLkkh ykkk yLku
[kLk sukt kt Lkk{ku kwshkk kkihkqof k fhe fu ku{ Au.
khu rn{k kh fkuR kMk {kuxk ykhkunku kwshkk{ktke Lkke kkt, khtkw rkw Mktk{kt
kwshkkLkk wf-wkeyku 3962 {e.ke kk 4267 {e.Lke [kR MkweLkk kokkuLkk ykhkun{kt
h kuo kk ukk kk yLku yk kkkk{kt e MktMkkyku kMkkrf ryu yMk{kt yke.
kh kAe wrLkMkxe fkkyu kwshkk wrLkMkxeLkk rLk]k rzhufxh ykuT qk-uVuh e fLkf
uyu rLkh{k wrLkMkxe ykuV MkkLMk yuLz xufTLkkukuSLkk wf-wkeyku {kxu kkukkLke rzhuxh
khefuLke Mkukyku ykkkLkwt Mkkk e hkwt Au yLku h kuo 40ke 56 wf-wkeyku {kxu
kkukkLke rzhuxh khefuLke Mkukyku ykkkLkwt Mkkk e hkwt Au yLku h kuo 40ke 56 wf-
wkeykuLku ykkRLk kRBkk {kxu ekk rn{kLkk fktkzke rMkkh{kt yku rMk
RLnkhk kk fu suLke [kR ykhu 4,435 {exh Au ku kh ykhkun fhkLke MkknMk]rk
2005Lkk ko Mkwe [kw hke, yuxwt s LkrnMk k Mkks rkkMkLkk Mxe yLku nkRx kuxh{kt
ykkk wkLkkuLku MkZke Lkkifk ntfkhkLke, kuxhMkVk, fukURk yLku kuxhMfRkLke kkk zqkkkLku
k[kkLke kke{ ykkkLkwt rn{k[ u MkhfkhLkk Mknkukke [kw hkwt Au.
ykke Mkhnku ykuku yuxu hkLke uLke Mkhnku s Lkrn k kkukkLke k{kk-LkkkR
kuhuLku k {kxu kkrfMkkLk kkuzoh MkweLkku rLkh{k wrLkMkxeLkk rkkeoyku {kxu rLkkorhk
Mk{{kok{kt ykhu 2,000 rf{e. ytkh fkkkLkwt yLkkuwt yuwt {kuxhMkkRf yrkLk 2004Lkk
ykuxkukhLke 3S kkheu MkV heku e fLkf uyu kuwt; suLkk krhk{MYk hkMkhfkh
khVke MktLk kk-fkuuu{kt yuf krhkk kkXe yke ]rk fhk Vh{kLk fhe kuLku {kLkk
ykke.
rLkh{k wrLkMkxeyu yuf Lkkh ]rk hkukkufkuLk hkukkux khk kuekku, kkMfuxkku kuhuLke
Mkko 2000-01Lkk ko{kt Y fhe yLku hkxfkkyu kwshkkLkk wkLkkuLke xwfze k{ - rke
fkk{kt Aukt kkt[ koke k{ ykke hne yLku Auf kkLk Mkwe - yktkhhkxe fkk Mkwe
knkU[kze.
kwshkk wrLkMkxe k Aukt 25 kkuoke yk AIU ykkursk yktkh wrLkMkxe wf {nkuMk{kt
h kuo ykuAk{kt ykuAwt, yufke R kkt[ RuLxTMk{kt k{ ykke hne Au yLku rkkeoykuLke Mkwkwk
kykuLke yuf yku ykkke hne Au.
126
hkMkhfkhLkwt qk kkuzo k wk]rk{kt Mkr hkwt Au yLku Lke[u kou {w ]rkyku{kt
ykuMkh hkwt Au :
(1) MkktMf]rkf ]rkyku{kt yr khke fkkyu Lk], Mktkek, kMktkek, Lkkx, kufkek, k]
Rkr{kt yks koLk wf-wkeykuLku kk uk {kufkt yLku Mkkku uzu. ke{kt kou.
wf-wkeykuLku rsukk kLkk {kxu kfku Qe fhe ykke. ke Mkk{u Au.
khkk yk s MktMkkyu kokLke nkh{kk{kt 40 kkfku; su{kt {wu ekLk kwkR,
Mktk fkeh, SyuyuMk, ke.yu{. RLMxxqxLkkt kMkt fhu kkfkuLkku Mk{ku kk Au ku{Lkk {kxu
k hkrk yLku [kh rMkLke MkknMkkkk kkuXk{kt yke. kuLku kwshkk hk stk kkk
khVke W{k Mknfkh kk kku nkku yLku Mk{k wkkzk nuhLke sLkkk, Lkkhkkrfk, hkse
fwxwBk kuhu yk kkfkuLku wuAk-rk ykkk yufkek kkt nkk.
yk ktLku ]rkLkk MkVk Mkt[kLk{kt fw.rLkohe u yLku e nkkow uyu hkrkrMk yuf fkO nkk.
kuLkk krhk{ MYk kAe kku hk{kt yk ]rk Vqe-Vke.
Mk{wkh-Mkko k yuf ykkwt ykfko hkwt Au yLku hkMkhfkhLkk Lkku ku{kt tMkLke hkk
Au. h kuo [kuhkzke uhk [uLkk yhke Mk{w{kt kRyku {kxu 21 Lkkurxf {kR, yLku
knuLkku {kxu 16 Lkkur[f {kRLke MkkoLkwt ykkusLk fhk Au yLku yu Mkko Wkhktk ykkkt wf-
wkeykuLku Mk{wkhLke Mkq{kkke krhr[k fhk, ku{Lku w Mkk{ kLkkk rk-kkr{
rrkhku k ku Au. kuLkk krhk{MYku fuxktf wf-wkeykuyu ku{kt Lkk yktf rMk fko
Au. ku{Lkkt Lkk{kuLke ke yL rkk Mkkku yn krhr 2{kt Mkk{u Au. yk Mkko yr khk
eh Mkkhfh Mk{wkh-Mkko khefu eke kLke Au.
fw.erk erkk, rkLke {kue, eLkk kn, rLkfekk kxu, ek kkhu, f{u Lkkkxe, r{rnh
ue rn{ktw kxu, kkwkR hkk, rfkuh kMkrk, kiLkf Lke kuhuyu yktkh-hkxe Mkko{kt
kk eku nkku yLku kwshkkLku fek ykke nke.
hksfkuxLkkt e{ke rwrk ktfke ktkk Lke{kt 81 Lkkurxf {kR kkO nkkt.
kwshkk hkLkku h{kk{k, wk yLku MkktMf]rkf ]rkykuLkku rkk 2001ke rkko wkLk
kokkhkunfkuLku kkrhkkurkfku yLku yukuzoke Lkksu Au yLku ykk MkknMkkLku rkhkkLkwt Mkw
kkwt u Au yLku Aukt kkt[ ko{kt 40 wf-wkeykuLku kwhMf]k fhk{kt ykkt Au. yLku yk{
5,334 {exhLke [kRke 7397 {exhLke [kR Mkwe ykkkt wf wkeyku kokkhkun{kt ]k
kku hkkt s Au; su{Lkkt Lkk{ku {wu yk {ku Au; (1) fw. Lkun k (2) fkuMk kkurkfk
yrskMkn (3) fkuMk yrLke yrskMkn (4) fuxLk Mkts hk{SkR Mkkrk (5) yufkk
kZik (6) h~{ {wLke (7) swk keXrzk (W..10)
khu r{rnh LkkkwkR knkzu, ekkR kuhuyu ktkk ytkhLkk Mk{wkh{kt kk R
rsukk kLke kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fwO nkwt.
 127
fw.y[oLkk kxu, wrhf kkuLke ktkk ytkh Lke Mk{wkh-Mkko{kt kkuz {uz Ske ke nke.
e XkfkuhkR sukyu kku zo [uBkLkrk{kt Rxke kku kk eku nkku yLku e [kLku k
ku{kt kk R kesw RLkk{ kuyurk kku kk fwO nkwt.
13 koLkk e YkuLk {nukkyu kLMk, $uLz [u ykk-sk {kxu [uLk{kt 52 rf{e.Lkwt kh fwO
nkwt. yrLkkk Mkw, yrLkkk kn, zkue Lkeh, {tshe kko, yrLkk MkkhtkLku yk kkkk{kt
yswoLk yukuzoke Lkksk{kt yku.
e hrsk kkunu Lkk{Lkk kkfu 3 koLke {hu kkukkLkku s{ku kk kkurkuke kMk nkuk Akkt
Z rLkkoh hkku yLku hkxe fkkLke kh-Mkko{kt kk uk Mkk{ kLke kt RLkk{ku Skt.
24 koLke {hu 1991{kt r [uBkLkrk ykuMxurk kku kuR khu ku{kt kk eku yLku
kkt[{k Lktkhu rsukk kLk yLku 1997{kt tzLk{kt kk [kukku Lktkh rsukk khefu {uku.
yk wf kkuzo Lke[uLke ]rkyku ykhu Au :
(1) wk WMk (kkwfk, rsk, u, hk yLku hkxfkk)
(2) eh Mkkhfh yr khk Mk{wkh-Mkko
(3) yktkhhk kMk
(4) ykrkMke {nkuMk
(5) ykke Mkhn ykuku
(6) Mktkekrrkh
(7) Mkkrnrrkh
(8) LkrMkkh-krh{
(9) MkkkhfktXk-krh{
(10) Mk{w {nksLk nkuze Mkko
(11) Mk{wkh-rrkh
(12) Lk{ok {-rrkh
(13) RLxhq-{kkooLk-rrkh
(14) kukkMkLk-kke{-rrkh
(15) ykrkMke wfku {kxu Lkuk] kke{-rrkh
(16) kwshkk hk MkknMk yfk{e
(17) qk-nkuMxuku
(18) MkknMk/kio, Mkuk, nuh Mkwkfkhe yLku kkeke kuku yukuzo
128
(19) kokkhkun MktMkk, {kWLx ykkw yLku sqLkkkZ
(20) ykrkMke wf-wkeyku {kxu MkkkhfktXk-rMkkh-krh{
(21) rkhLkkh-ykhkun
(22) hk wkkkrhkkurkf
(23) hk kokkhkun yukuzo
Wkhktk hkLke uf wrLkMkxeyku k yuf Lkrn kku ke MYk{kt wf-fk]rkyku h
kuo kusu Au yLku wrLkMkxe kkk hk MkhfkhLkkt stkkkwt kkk kMkLkkkwt k MkknMk]rkyku
{kxu Mkr kLkt Au.

2. () ykrkMke rfkMk
yLkwMkqr[k sLkrk yLku khtkhkkk LkkMkeykuLkku fkku
yk ksLkk fuL Mkhfkh khk kwhMf]k Au.
kusLkk ytkkok fk nuXLke stkLke s{eLk kife {nk{ 4 nufxh{kt uzkLkku nf.
kki kuk yufk fhkLkku, Wkkuk fhkLkku yLku rLkfk fhkLkku nf.
stkLke s{eLk{kt [h fhkLkku nf.
13 rzMkuBkh,2005 knukt stk{kt hnukk nku yLku kuLkk kh ykSrfkLkku ykkh nku kuk
ykrrkLku {kku nf.
3 kuZe (13 rzMkuBkh, 2005 ykkWLkk 75 koke ) stk{kt hnukk nku.............. kuykuLku
WkhLkk nku k kk Au.

{M W{ kusLkk (yLkwMkqr[k rk yLku sLkrk {kxu)

yLkwMkqr[k rk yLku sLkrkLku {kAeyku u[eLku yk{rLkoh kLkkkLkku kwshkk MkhfkhLkku
Lk Au.ku{Lku sYhe kwk yAqkk suk MkkLkku fu Wkfhku hek {kxu ykkf Mknk fhu Au.
Yrkk 1000/-Lkk [o Mkkku 30% Mknkkk hks Mkhfkh khk yLkwMkqr[k rkLke {rnkykuLku
ykkk{kt yku Au. e, skk {kAeLkk kkLk {kxu rk ykkeLku {rnkykuLkk ykrkof
kkMkkt Mknk fhk{kt yku Au. fuxkf fko{ku khk k[k yLku hkufk {tzkuLke h[Lkk fhe nuhe
{rnkykuLku (MkezeyuMk) Mkk{qrnf kuhu ykkf kkh kLkkk Au.
Wkhktk {rnk ku{s kk rfkMk fko{,kkfku, wk yLku {rnkyku {kxu kwMkfk, MkkMf]rkf,
ikrf ku{s MkMke uzkuk {wkLkk rfkMkLke knu hks{kt fhk{kt yke Au.
 129

Mhkuskkh kusLkk (SGSY)

MrLkoh sqkLke (yuMkyu[S) swkLke h[Lkk fhe, ykuAk{kt ykuAk 11 yLku w{kt w 20 MkkuLkwt
sqk h[e kheke huk nuXLkk fwxwtkkuLku ykrkof Mhkuskkhe kqhe kkze kuLkk khk {: kheke
hukke Wkh kk.
sYrhkk yLku MknkLkk kuhku
ykkf ]rk Mhkuskkhe, tku fhk {kxu ukekze kkk zuhe Wkuk,kwkkLk Wkuk, Mk[kR
ku{s rr ykkf Mhkuskkhe {kxu yrk khek fwxwtkkuLkk k/sqkku (yuMkyu[S)Lku hk
Mkhfkh/fuL Mkhfkh khk Mknk-kuLk kqhe kkze.
sLkh fuxukheLkk kekeyu kusufx fkuMxLkk 30 xfk khtkw Y.7500/- {kok MkkrMkze {kxu.
{nk{ MkkrMkze yLkw.rk/yLkw.sLkrk {kxu kusufx fkuMxLkk 50 xfk Mkwe khtkw MkkrMkze {nk{
Y.10,000 Lke {kok.
MMknk sqkLkk rfMMkk{kt kusufx fkuMxLkk 50 xfk MkeX Y.10,000/- ykk Y.1.25 k
k{ktke ykuAe nku ku {wsk MkkrMkze.
Mk[kRLkk kusufx{kt MkkrMkzeLke {kok ftR s Lknet.
Mk{ {kok
kusLkk kkf kuhu su ku Lkkktfe ko{kt y{{kt hnu Au. Vfk kUfku khk rfk/sqkkuLke kuLk
fuLke yhS kzkh hnu kku kAeLkk Lkkktfe ko{kt {tsqhe {kxu rk fhe fk.
kfkk
yLkw.rk, yLkw.sLk rk, kkekt[ yLku sLkh fuxukheLkk kheke huk nuXLkk fwxwtkkuLke k
yLku MMknk sqkLkk Mkku.

2. () rfktkkuLkwt fk
kkk rfktkku {kxu Mkkrf yLku kwLk: Mkkx fuL : VRC
VRC : khk Mkhfkh yLku USA Mkhfkh [u 1968{kt fhkh kk. su {wsk yktkkuLku kwLk:MkkkLk
{kxu { {u ku {kxu ku skyu kufuLk rhnurkeyuLk MkuuLxh MkkkkLkk nkk. ku {wsk {wtkE
yLku nihkkk kku VRC Y fhk{kt ykk. kk{kt ku{kt khku fhe 2- skyu - ykhkk,
y{kk, kUkuh, qLkuh, [uLLkE, rne, kkinkxe, nihkkk, skkwh, fkLkkwh, fkufkk,
wrkk, {wtkE, kxLkk, kkUze[uhe, eLkkh, kehwyLktkkwh{T, WLkk (HP) yLku yLku zkuhk ({kk
yktk knuLkku {kxu) fkohk ku Au. khkLkk VRCLke ke fhLkk ytku Au.
130
zke kwLk:MkkkLkLke fkokne fhk {kxu VRC Mkkk skyu Skill Training Workshop [ku
Au. su y{kk, kUkuh, [uLLkE, nihkkk, fkLkwkh, {wtkE yu kehwyLktkkwh{T kku [ku Au.
Mkukyku : VRC khk yktkkuLku Lke[u {kuLke Mkuk kqhe kkzk{kt yku Au :
(1) yLkwfqLkLke Mk{Mkyku {kxu yktkkuLkk RLxhq khk ikf, Mkk{krsf, fkixwtrkf, ikrf,
ykkf yLku Mkkrf krhMkrk k{kt yku Au.
(2) yktkkuLke kkirf kkk, {LkkuikkrLkf kyku, , hMkLkk rkku, nkUrkhe, kLkk
kMk kkMkku kuhu Wkhktk kherhf k{kk, {LkkuikkrLkf kyku yLku {kokyku ytku [fkMke
fhk VRC{kt k fhk{kt yku Au.
(3) yktkkuLke kyku yLku xufLk ru [fkMke fhe.
(4) yktkkkLkk {k ru rLkktk zkxhkuLke kuLk khk [fkMke fhke yLku Wkkku Mkq[k.
(5) VRC khk {tsqh ku rr kke{ {kxuLkk xuzs suk fu RuxkurLkMk, Rurxf, sLkh
r{furLkf, hurzku yuLz xe.e. rhkuhk, fku{or uxTMk, yuhfLzLz yuLz hurshuLk,
ykuxku{kukkE, fxk yuLz xuhk, fkuBwxh yufuLk, qz fMko yuLz [ux fuLkk, ykxoMk yuLz
k^x, MfeLk rLxk, VkuxkukkVe, {ux xuzMk Mkuuxhe uxTMk, kuRLxk kuhu{kt yktkkuLke On
the job fukurMkxe [fkMke.
(6) yktkkuLke {kok yLku rukkk {wsk fk{ Mkkku yLkwfqLk kk Au fu fu{ ku ytku kkhe fhe
yLku ku Mktuo kufuLk yLkwfqLk {kxu fokuk xuLkk ykke.
(7) MkkrLkf hkuskkh khLke sYrhkk {wsk kuLke Mfe yLku kkLk{kt khku kk ku {kxu MkuLxh kh
kuykuLku Mkkrf ykkusLk {kxu { fhe yLku Mhkuskkhe khV kk {kxu {kkooLk ykkwt.
(8) r{rLkMxe ykuV Mkku~ sMxMk yuLz yu{kkh{uLx nuX ELk kLx xuRLkk ykke yLku xuLkk{kt
hMk yLku uhk skE hnu ku {kxu MxkRkuLz [qfwt.
(9) yktkku {kxu rr ikrf MktMkkyku{kt yLku kke{e MktMkkyku{kt Lke kue yLkk{kLke Mkexku
Mkk{u {kufk yLku { fhe.
(10) VRC kku Lkkufhekkk khVke ke skyku LkkUk khu W{ukhkuLke k{ fhe yLku
Vkukuyk fkokne fhe.
(11) rr Mhkuskkhe kusLkkyku nuX wrLkx Mkkkk {kxu kkw kzke Lkkkfe MktMkkykuLku kuLk-
Mknk {tsqh fhk k{ fhe.
(12) uhk{f fko{ku rrkh kkkokk kuhuLkwt ykkusLk fhwt.
yktkkuLkk fk {kxu VRC fk{kehe fhe hne Au. kwshkk{kt y{kk yLku zkuhk kku
rfktkku {kxu Mkkrf yLku kwLk:Mkkx fuL fkohk Au. zkuhk kku {kk yktk knuLkku {kxu
 131
fk{kehe fhk{kt yku Au. yk fuLkuLku hk hkuskkh ktk khVke ku Mkkku ykkk{kt yku
Au. VRCLkk Mktkfo MkkLkku yk {wsk Au :
(1) kufuLk rhnurkexuLk MkuLxh Vkuh rVrfe nuLzfuz (VRC)
ykExeykE nkuMxu rkzk, ITI fwkuhLkkh fuBkMk, fwkuhLkkh, y{kk-382340
VkuLk : 079-22811629
(2) kufuLk rhnurkexuLk MkuLxh Vkuh rV{u rVrfe nuLzefuz, zkuhk.

(A) rfktk Mknk (fkfkhe) fko{ku

rfktkkk yu Mk{ksLkwt Lkkwt yLku ruk {ksk {ktke ukwt ytk Au. rfktkku Mk{ksLkk {w
kn Mkkku hne uX fkhrfeo zk RAwf nku Au. kuykuLku k fu MknkLkwqrkLke Lkn khtkw ku
{kkooLk yLku kfLke uLkk nku Au. kuyku{kt ku Mkko{fkk rfMkuu, fkhrfeoLkk zkh {kxu ku rk
{u suLkk khk kuykuLkku MkkOke rfkMk kk yLku Mk{ksLke {w khk{kt Mk{kkusLk Mkke fu yLku
M{kLkuh SLk Se fu Au ku ytk sYhe Au. hkuskkh rrLk{ f[uheyku rfktkkuLku {Yk kk
ruk fko fhe hne Au. hkuskkh f[uheLke fk{keheLke [[ko fheyu ku knukt rfktk fkuLku kk{kt yku
Au ku [fkMkeyu.
yk k (Mk{kLk kf, yrfkh Mkthk yLku Mktkqo kkekhe) yrrLk{ 1995Lke f{
2(2) yLu yk yuxu - (1) yt (2) Lkke r (3) hkrkk {wfk (4) hkLke k{e
(5) nLk[LkLke k{e (6) {tkwr yLku (7) {kLkrMkf {ktke.
yt : khu Mkkk {kxu yk k{k{ kkkuLke k kk [fkMke sYhe Au, (1) fkkLke f{
2(a) yLu yt yue MkrkLkku Wu fhu Au khu k Lke[uLkk{ktke fkuE k MkrkLkku
kuk kLke nku.
(1) Mktkqo rrnLkkk ykk
(2) Mkkhe yktu Lktkhkk ukLke k 6/60 ykk 20/200 (MLkuLk) fhkk w Lk nkuk
ykk
(3) 20 yt ykk kuke w ytLkk qu ukLke kuk {kok.
Lkke r : fkkLke f{ 2(k) yLu Lkke rke k yuxu Wk[kh ykk
{kqk eLke Mkwkh kAe k ukLke k{eke k su ku Mknkf {wkke fkuE
k fkoLkwt ykkusLk ykk y{ fhk {kxu rxLkku Wkkuk fhkLke Mkwkwk k hkke nkuE.
hkrkk {wk : fkkLke f{ 2(k) yLu hkrkk {wk yuxu hkrkkLkku Wk[kh fhk{kt
ykku nku k ku -
132
nkk ykk kk{kt MktuLkk kw{kke nku yLku yktLke yLku yktLkk kkuk[kLke MktuLkk
kw{kke nku yLku yktrf kk ku nku k ueke k{e Lk kku kue.
yrk kherhf k{e ku{s ue {h, suLku fkhu ku fkuE k kkf Mkk
nkk he fu Lkn.
ueke k{e yLku yktrf kk ku nku k Mkk{kL ykkf ]rk fhk kLkku
kue kuLkk nkk yLku kk{kt kqhke krkekk hkke,
kue fkuE k k yLku hkrkk {wk yu kukLkku yko ku yLkwMkkh fhku.
kLke k{e : fkkLke f{ 2(A) yLu kLke k{e yuxu Mkkhk fkLku MktkkLke
kekkLkk kk{kt MkkEX zurMkk ykk kuke wLkku xkzku.
{tkwr : fkkLke f{ 2(k) {wsk {tkwr yuxu kLkwt {ks kt kzkLke ykk
ykqhkk rfkMkLke Mkrk, su kMk fheLku ykuAe kwr khefu kk Au.
nLk[LkLke k{e : fkkLke f{ 2() {wsk nLk[LkLke k{e yuxu nkzfkt, Mkktk
ykk MLkkwykuLke k{e suLkkke ytkkuLkk n[LkLk{kt {nLkwt rLktk ykkwt nku ykk fkuE
k fkhLkku {ksLkku fku.
{kLkrMkf {ktke : fkkLke f{ 2(Lk) yLku {kLkrMkf {ktke yuxu {tkwr rMkkLke fkuE
k {kLkrMkf rf]rk.
yk{, yrrLk{{kt 7 fkhLke rfktkkk ok{kt ykue Au. fkkLke f{ 2(b) kLke
ykkk (rfktkkk) Mk fhu Au. yk k yuxu kkeke Mkkk{tz khk {krk
fhu [keMk xfk fhkk ykuAe Lk nku kue fkuuE k ykkkke kezkke k. suke 40 % fu
kuke w yktkkk nku kuk fuMk{kt yktk khefuLkk kku {kkkk kk Au.
hkuskkh f[uhe khk yktkku {kxu kke fk{kehe :
(1) Lkk{-LkkUe : rfktk k hkuskkh f[uhe kku Lkk{-LkkUe {kx yku khu rMkr MksoLkLkwt
40 % yktkkkLkk {kkkLku ykkhu fkuBwxh kh Lkk{-LkkUe yku Au. yktkkkLke fkk {wsk-
suk fu knuhk-{qtkk, yt, ykukkuokurzf-ku {wks LkkU fhk{kt yku Au. yktkkkLke xfkkhe LkkUk{kt
yku Au. ku{s yktk kyku kkMkuke kMk Vkuu{o{kt kuLke rkk {uk{kt yku Au.
(2) Lkk{-LkkUe h fhkk knuk fhe : Mkk{kL heku Lkk{-LkkUe kkS fhkkLke skkkhe
W{ukhLke hnu Au. rLkk Mk{{kt Lkk{-LkkUe kkS fhk{kt Lk yku kku fkzo h fhk{kt yku
Au. khtkw rfktkkuLkk fuMk{kt Lkk{-LkkUe h kkLkk 15 rMk knuk kMk kkku kkXeLku 15
rMk{kt Lkk{-LkkUe rhLq fhkkLke fhk{kt yku Au.
(3) k{{kt ykkk : hkuskkh f[uhe khk LkkufhekkkLke {ktke yLu kfkk, {h, yLkk{kLke
fkk yLku rMkrLkkurhxeLkk {kLkwMkkh k{ fhk{kt yku Au. khtkw yktk kykuLku yk{kt
 133
ruk AqxAkx ykkk{kt yku Au. fw k{ kk kkk W{ukhkuLkk 10 % uu, Mkk{kL
ykkk{kt Lk ykkk nku kku k, yktk W{ukhkuLke k{ fhk{kt yku Au.
(4) k{{kt {h{kt AqxAkx : hkuskkh f[uhe khk rLk{kuLkwMkkh -{kok{kt ykkk W{ukhkuLke
k{ fhk{kt yku Au. khtkw yktk W{ukhkuLku su ku sk {kxu rLkk ku -{kok{kt
10 koLke {kt AqxAkx {kkkk kk Au yLku ykkk{kt yku Au.
(5) kMk Mkk {kkooLk : hkuskkh f[uheLkk Mkk {kkooLk yu{f khk sYrhkkkk
rfktkkuLku kMk {krnke {kkooLk ykkk{kt yku A. rr skyku{k Mkkku yktkkuLku {ke
yLkk{k, -{kok{kt AqxAkx, khekk Ve{kt {ke {wk, rfktkku {kxuLke kMk kke{
MktMkkyku kuhu ytkuLke {krnke kqhe kkzk{kt yku Au. sYh sk kku {qktfLk {kxu kufuLk
rhnurkeyuLk MkuLxh (VRC) kku {kufk{kt yku Au. ku{s yL f[uheykuLke Mfe{ {wsk
yktkkuLku kt kku {e fu ku kkkkke ykk fhkk{kt yku Au.
(6) Mkknfkh Mkr{rk : yktkkuLku hkuskkhe kLk fhkkLke fkokne Mktuo rskfkkyu yLku hkfkku
kMk Mkr{rkyku {ke khtkw nk{kt yk {wku rsk hkuskkh Mkknfkh Mkr{rkLke kuXf{kt [[ok{kt
yku Au. yktkkuLke LkkUe, kE hrsMxh fhk{kt ykke ruk fk{kehe, uMk{uLx ]rk
kuhu k{k{ fk{keheLke Mk{ekk fhk{kt yku Au. kuXf h ku {kMku {u Au, kuXfLkk yk rsk
fuxhe hnu Au, Mk Mkr[ ku hkuskkh yrfkhe hnu Au yLku rskLke f[uheykuLkk zkyku,
khkMkku, yke Lkkkrhfku kuhu kuLkk Mk MkkLku hnu Au.
(7) yktk fk kkrhkkurkf : rfktkkuLku uc fkhrfeoLkk zkh{kt W{ukhku fhkk ruk Mktko
fhku kzu Au., suke ykk MkV rfktkkuLku rkhkk {kxu yLku uhkLkku Mkkuk kLku ku {kxu hk
Mkhfkhe khk h kuo kkrhkkurkf ykke knw{kLk fhk{kt yku Au. su{kt Yk. 5000 yLku {kkk
yuLkkk fhk{kt yku Au.
yktk kkrhkkurkf ykkkLke kusLkk 1977ke y{{kt {qfku Au, su{kt Lke[uLke kykuLku
kkrhkkurkfke Lkksk{kt yku Au.
(1) yktk kykuLku fk{u hkLkkh LkkufhekkkykuLku
(2) yktk kykuLku fk{ ykkLkkh uMk{uLx ykrVMkhkuLku (hkuskkh yrfkheyku)
(3) yktk nkuk Akkt uc Mhkuskkhe fhLkkh kykuLku yLku
(4) yktk nkuk Akkt Lkkufhe fhke yLku uX fk{kehe fhke kykuLku
yk fkhLkk yukuzo fuL Mkhfkh khk k h kuo ykkk{kt yku Au. kwshkkLkk k rfktk
W{ukhku, Lkkufhekkk, Mhkuskkh fhkk Wkuk MkknrMkfku kkk uMk{uLx (hkuskkh) yrfkheykuLku
yk yukuzo {u Au. uMk{uLx {kxuLkk uc hkuskkh yrfkheyku khefuLkk hkxe yukuzo kwshkkLkk
hkuskkh kkkLkk yk yrfkheykuLku ykh Mkwe{kt kk ku Au. (1) e hksuL (y{kk)
134
(2) e ykh.yuLk. fkuxf (hksfkux. yk kwMkfLkk uf) kkk (3) e yuMk.ykh. rskeo.
(ykt)
(8) Mhkuskkh rrkhkuLkwt ykkusLk : hkuskkh f[uhe khk Mhkuskkh {kkooLk rrkhkuLkwt ykkusLk
fhk{kt yku khu yktk W{ukhkuLku k yk{trkk fhk{kt yku Au, su{ kuyku{kt k Mhkuskkhe
ykLkkk u hMk yLku hwr[ k]k kk kkk Mhkuskkhe{kt {ke kuLk Mkkzku, MkkrMkze kuhu
ytku {krnkkkh kk yLku Mhkuskkhe ykLkke kkh kk, Mhkuskkhe {kxu [qfk{kt ykke
MkkrMkze yktkkuLku khu [qfk{kt ykke nku Au.
(9) ykikurkf hke {uk{kt yk{tk : hkuskkh rrLk{ f[uhe Wkukk]nkuLkk Mkuo khk ke
skyku {ue yuf s skyu Lkkufhekkkyku yLku W{ukhkuLku yk{trkk fhe ykikurkf hke
{ukLkwt ykkusLk fhu Au. yk fko{{kt kfkk hkkk yktkkuuLku k yk{trkk fhk{kt yku
Au yLku kuykuLku hkuskkhe {u ku {kxu LkkufhekkkykuLku yLkwhku fhk{kt yku Au. fuxef k
kMk {ukyku k kusk{kt yku Au.
(10) MktMkkykuLke hufzoLke [fkMke : fkkLke f{ 33 yLu k{k{ MktMkkku (Mkhfkhe yLku kkLx ELk
yuEz ku{s kkuzo/fkukkuohuLk kuhu){kt yktkku {kxu 3 % yLkk{k (1 % yt fu ykuAe r {kxu,
1 % Lke k{e {kxu yLku 1 % nLk[LkLke rfktkkk fu {ksLkk fk {kxu) hkkLke nku
Au. hkuskkh rrLk{ f[uhe khk yke MktMkkykuLkwt RLMkuLk fhk{kt yku Au, yLkk{kLke
xfkkhe [fkMkk{kt yku Au, rLkr{k kku (DP-1 and DP-II) hkuskkh f[uheLku {kufk
skk{kt yku Au yLku PH {kxuLke yLkk{kLke xfkkhe e hkk Mk{sqke ykkk{kt yku
Au. kwshkk{kt yk yk hkeLkku kMk yrrLk{ 1982ke yMk{kt Au.
(11) Mktkfeo fko (Liasosn & Assistance Work.) : huf rMkkh{kt yktkku {kxu fk{ fhke MiAf
MktMkkyku fu kyku nku Au. hkuskkh yrfkhe yke MktMkkyku Mkkku yLku kyku Mkkku kMk
Mktkfo{kt hnu Au. suke MktMkkykuLke ]rkyku yLku yktkkuLku {Yk kkLke kLke r[khMkheLkku
k {e fu. y{wf Lkkufhekkkyku kkeke fu {Yk kkLke kLkkke yktkkuLku hkuskkhe
hkkk nku hkuskkh yrfkheykuyu yke Lkkufhekkkyku Mkkku kkZ Mktkfo {uk uEyu. V.R.C
k kMk yktkku {kxu fkokne fhu Au kuke ku{Lkk Mktkfo{kt hnu Au yLku fko{ku{kt yk{tk ykku
Au. rfktk fk fko{ku{kt hku.y.uhf nkshe ykku Au.
(12) yktkku {kxu kMk hkuskkh Mku : hkLke kMktkeLke hkuskkh f[uheyku y{kk, hksfkux,
sqLkkkZ kku rfktkkuLku {Yk kk kMk yktk Mku fkohk Au. kt kuhkuskkheLke Lkk{-
LkkUe, Mkkr{Lk, uMk{uLx ]rk kuhu k{k{ ]rk ykke fhk{kt yku Au, k{k{ hufzo,
ykke rLkkk{kt yku Au yLku {krnke k ykke fhk{kt yku Au. hkuskkh f[uhe kku
kke Mkk{kL W{ukhku {kxuLke k{k{ ]rk yk kMk Mku khk fhk{kt yku Au. yL rskyku{kt
rsk hkuskkh f[uhe yk kku yk fko Mkkku fhk{kt yku Au. rfktk hkuskkh MkuLkk MkhLkk{kt
Lke[u {wsk Au :
 135
(1) rfktk hkuskkh C/o, {Lke rLkk{f hkuskkh f[uhe, 0.4, Lq{uLx fuBkMk, yMkkhk
{ukekLkh, y{kk-380016 VkuLk. (079) 26681021
(2) rfktk hkuskkh C/o, rsk hkuskkh f[uhe, knw{ke Mkuk MkLk-2, kuf 1/2 huMkfkuMko,
hksfkux-360001 VkuuLk (0281) 2440419
(3) rfktk hkuskkh Mku C/o, rsk f[uhe, htk{nu, ekLk [kuf, sqLkkkZ-362001, VkuLk
(0285) 2620139
uh{kt rfktk {kxuLke kMk f[uhe/Mku fkohk Au. kuLke ke, yk fhLkk ytku Lke[u {wskLkk
krhr{kt ykkk{kt yku Au. ykkW kwshkk hk{kt y{kk, zkuhk, Mkwhk, hksfkux,
{nuMkkk{kt kMk hkuskkh f[uheyku (rfktk {kxu) fkohk nke su nu Wkhkuk Mku MYku [ku.
kwshkk{kt rfktkku {kxu Mk{ks Mkwhkk kkwt kkk fuxef NGO k hkuskkh Mknkf fko{ku
kLk fhu Au.

2. (s) ku] kufkuLkwt fk

khek fk {uk
{kLk.{w{tkeeLke krhfkLkk {wsk hks MkhfkhLkk swkswk rkkku khk khekku yuxu fu,
kheke huk Lke[u ykhe ukuk fwxwtkku yLku rfkyku {kxu yLku [urxkykuLkwt [oM Lkkkq
fhk ku{s khekkuLku kqhukqhku k {e hnu ku {kxu y{{kt {qfue rr fkfkhe kusLkkyku
fu, su{kt swk swk nukw {kxu Mknk ykkkLke kusLkkyku MkwrLkrk fhk{kt yke Au.
ku k{k{ kusLkkykuLkk kkkeoykuLku yufs rMku ku{Lku {kkkk Mknk yLku MkhfkheLke
kusLkkykuLke hf{ {e hnu ku {kxu uf rsk{kt khek fk {ukLkwt ykkusLk fhe rskLkk
ykk k{k{ kkkeoykuuLku yuf Mkkku ku{Lku {kkkk Mknk ykkkLkk yuf Lkkh kukLku
{wrk{tk fhkLkk nukwMkh hks Mkhfkhu yk rkk khk Y fhu khek fk {uk{k Auk
ku ko{kt, (Lkkktfe ko 2009-10,2010-11){kt yk fkhu k{k{ kkwfkykuLku ykhe ukku khek
fk {uku kkwfkkh kusu Au. yk nukwMkh kuLkk nexe ykkusLk,[kh Mkkh, kkkeoykuLku
kke {krnke Mktfrk fhk yLku yL nexe [o {ukLkk nukwMkh yke Lkkktfe
ukkR fhk{kt yku Au. ykh Mkwe fw 342 khek k {uk kusLkkyuk kife 57.59
k kkkeoykuLku ykhe R fwu Y.7947.00 fhkuzLke Lkkktfe Mknk [qfk{kt ykue Au.
hks{kt 50 khek fk {uk ko 2009-10 {kt kusk{kt ykk nkk.
hks{kt 292 khek fk {uk ko 2009-10 {kt kusk{kt ykk nkk.
hks{kt 300 khek fk {uk ko 2011-12 {kt kusk{kt ykk nkk.
136

yk{ yk{e e{k kusLkk

yk{ yk{e e{k kusLkk fuL Mkhfkh yLku hks Mkhfkh khk kwhMf]k kusLkk Au. su kRV
RLMwhLMk fkukkuohuLk yukV RrLzk,kkteLkkh khk Mkt[krk Au.
kusLkkLkku Wu kk yLku kkkkk ..
Mkhnwt kusLkkLkku Wu hksLkk kkB rMkkhLkk kheke huk nuX Skk 0 ke16 kwktf hkkk
s{eLk enkuk yLku 18 ke 59koLke Wt{h hkkk kk{e s{eLk rnkuk fwxwtkLkk zkLkwt ykk
fwxwtkLkk f{kLkkh MkLkwt fwhke {]w ykk yfM{kkLkk rfMMkk{kt {]w fu fk{e yfkkk yLku
ytk.
fk{e yfkkkLkk rfMMkk{kt Wfk fwxwtkLkk khMkkh-Lkkur{LkeLku e{k Mkwhkk khk ykkf Mknk
ykkkLkku Au. yk kusLkk nuX Mk khefu LkkUe {kx u khekehuk nuX 0 ke 16 Lkk kwktf
hkkk s{eLk rnkuk fwxwtkLkk zk ykk fwxwtkLkk f{kLkkh k fu su 18 ke 59 koLke Wt{h
hkke nku kuLke kkkkk hnuu. yk kusLkk nuX fkuR k fkhLke kuLk {e fu Lkne.
yk{ yk{e e{k kusLkk nuX e{k Mkwhkk
Mkhnwt kusLkk nuX ykhe uku Mk fu suyku fwxwtkLkk zk ykk f{kkk Mk nku yLku
ku{Lkwt yfM{kkke {]w fu fwhke {]w kkLkk fkhu ykk yfM{kkke kke fk{e yMk{kokkk
fu yktrf fk{e yMk{kokkkLkk rfMMkk{kt Lke[u kok {wskLke e{k Mkwhkk kqhe kkzk{kt yku.
{kMxh kkueMkeLke rLkrk Lke ku {wk Mkwe{kt MkLkwt fwhke heku {]w kk kuk khMkkh-
Lkkur{LkeLku Y.30,000/- Lke e{k Lke hf{ [qfkLke hnuu.
yfM{kkke {]wLkk rfMMkk{kt kkk Mktkqo fk{e yfkkkLkk rfMMkk{kt Y. 75,000/-
yfM{kkke ku ykt kw{ke fu ku nkk fu ku kk kw{kkLkk Mktkqo fk{e yfkkkLke rfMMkk{kt
ykk yuf yktyLku uyuf nkk fu ku kk kw{kkLkk Mktkqo fk{e yfkkkLkk rfMMkk{kt Y.
75,000/-
yfM{kkLku fkhu yuf ykt ykk yuf nkk fu yuf kk kw{kLkkh yktrf fk{e yfkkkLkk
rfMMkk{kt Y.37,500/-
{kok yLku kkkkk....
MkLke Wt{h 18 ke 59 ko [uLke nkue uRyu.
khekehuk Lke[u Skk s{eLk rnkuk fwxwtkLkk {w zk ykk ykk fwxwtkLke f{kke yuf
k.
 137

2. () fk{kh fk
{nk{k kkte hkxe kk{e hkuskkh kknUhe kusLkk (Mnrega)
kusLkkLkku nukw kk{e rMkkhku {kt hnukk k{k{ krhkh {kxu su ku Lkkktfe ko{kt kknUhe
ykku ykuAk{kt ykuAk 100 rMkLkk MkukLk hkuskkhLkku n krhkh eX {ku Au.
krhkhLkk hrsMxh kuk kwk Mkku yufthu 100 rMkLkk hkuskkh {kxu yhS fhe fu.
kukk
nuh fhu rskykuLkk kk{e rMkkhku{kt su kwk Mkku rkLk fw {sqhe fk{ fhk EAkk
nku yLku su{Lku ufLkef hkuskkheLke sYrhkk nku kuk k{k{ BPL/APL fwxwtkku yk kusLkkLkku
k E fu
yk kusLkk fwxwtk eX 100 rMk hkuskkh ykkk {kxu Au.
hrsMxuLk {kxuLke kfkk
uk fkzo kukE kku kt[kk kkMku zwfux fkzo {kxu yhS fhe fku. ukfkzo Lk {k
ykuo fkuR Vrhk nku kku ku kkkku kukk{ ykurVMkh Mkn kkwfk rfkMk yrfkheeLku skkLkw
hnuu.
fk{Lke {ktke {kxuLke yhS fhk{kt yku khu Mktk 15 rMkLkk fk{Lke {ktke fhkLke
hnuu. fk{Lke {ktke fuoke kk{ kt[kk khk 15 rMk Mkwe{kt fk{ ykkkLke kkhe ykkk{kt
yku Au.
fk{Lke {ktke fhLkkh yhskh MkkrLkf hnukMke nkuku uEyu. MkkrLkf yuxu kk{kt[kk
rMkkhLke yth hnuke nku kue k hrsMxuLk {kxu yhS fhe fu.hkuskkhLke sYrhkkkk
yhskhu kk{ kt[kk{kt Lkk{ LkkUkkLkwt hnuu yk Lkk{ LkkUe fhkk kk kk{ Mkk{kt
hrsMxh ku krhkhkuLke sYhe hkE fko kAeke yuf yXkrzk{kt kk{kt[kk khk kkxe
f{ {tkeLke Mkneke yhskhLkk Vkuxkkk uk fkzo RMw fhk{kt yku.
uk fkzo {uk kk hkuskkheLke sYrhkk nku khu hkuskkhe ykkk {kxu kk{kt[kkLku
yhS fhkLke hnuu.uk fkzo{kt krhkhLkku hrsMxuLk fkuzLktkh, yhskhLkwt Lkk{ yLku rk kkk
fk{ fhk {ktkkk fwxwtkLkk MkkuLkk Lkk{ kkk ku{Lke {h, k yLku fwxwtkLkk zk MkkkuLkku Mktkt
sue fk{e {krnke ykkkLke hnuu.
kk{u fu kk{ke kkt[ rf.{e Lke rksk{kt hkuskkhe ykkk{kt yku. u kk{ kt[kk yhS
fkoLke kkheke rLk -15 {kt fk{kehe Lk ykke fu kuk kk{ kt[kku hkukkhktAwykuLku kuhkuskkhe
kw ykkkLkwt hnuu.
138
kuhkuskkhe kw fk Mktukku{kt Lkke [qfkLkwt
hkuskkhe {ktkLkkh kkuku kth rMk{kt kou fk{ kh nksh Lk kk kuk 100 rMkLke hkuskkhe
{e [qfe nku kku {sqhe ek rMkk Mkkk yuf yXkrzkke w Mk{ kuhnksh hnu ykk
{rnLkk{ktt fw Mkkk rMkke w Mk{ kuhnksh hnukuk
ukLkLkwt [qfwt ..
fk{ WkhLkk huf r{fLku wk{ ukLk yrrLk{ 1948 nuX f]rk r{f {kxu rLkk fhu ukLk
h {wsk ukLk [qfk fhk{kt yku. r{fkuLku ukLk [qfwt yXkrzf kuhu MkkrLkf kufkuLke
nkshe{kt su ku {efLke Mkne/ytkwXku R kkuMx ykk kUf khk fhk{kt yku.
Mktktrk rskLkk yuMk.yku. ykh. {wsk fk{Lkk {k{kt fhk{kt yku. yhskh huLkfkzo
hkkku nkuku uRyu.
khk Mkhfkhu fkZe ykku [qtxe fkzoLkwt ykukk kkk kk{ kt[kkLkk Mktktrk rMkkh{ktke {k
ykkkLkk kke kkkkk kokuk kwhkku .
kUf kkkLke kkMkkwf Lke Vkuxku fkuke.
ukeLke s{eLk nkukLke Mkkkeke.
kk{kt[kku ykfkhue rkLkukeLke s{eLk hkk ytkuLke Mkkkeke.
yuf krhkh{ktke yufke w rkLku hrsMxh fhk uk{kt yku Lkn, yLku fkuR k krhkhLku
yufke w k hrsMxh fhk{kt yku Lknet.
kuxk hrsMxuLk rfMMkk{kt fko{ yrfkhe ku Mktk MkkkeykuLke nkshe{kt yhskhLku MkwLkkeLke
kf ykk kAe hrsMxuLk h fhu yuk h fhukykuLke ke kk{Mkk Mk{k {qfkLke hnuu.
hkuskkhe {kxuLkwt hrsMxuLk Mk{k ko hr{kLk kk{kt[kk f[uheyu fk{fksLkk fkfku hr{kLk
fhke fku.

keko kk{ - kkLk kk{

Lke[u sku nukwyku Wkh fhk {kxuLke kuMkknf kusLkk
kE[khku
Mkk{krsf MkTk
ktrk
kk{Lkku MkkOke rfkMk
hksLkk k{ rMkkh{kt hnukk kufku [u khMkh MkTk u, Mkk{qrnf yukMkLke kLkk
k kLku, yufkk sk ku{s kE[khkLke kLkk u ku kLku hkeLku Mk{kk.
 139
kkB fkkyu Mk{hMk ku kk{ ku{s Auk kkt[ ko{kt kk{{kt yufk kwLkku LkkUku Lk nku
kue kk{ kt[kkku {kxu keko kk{ kusLkk y{{kt {qfk{kt yku Au. ko 2007-08 ke kkLk
kk{ kusLkkLkku Mk{ku fhk{kt yku Au.
k ko{kt yufk kwLkku LkkUku Lk nku kue kk{ kt[kkku {kxu kkLk kk{ kusLkk y{{kt
{qfk{kt yku Au. yk kusLkk yLu Lke fhu {kktz {wsk keko kk{ khef u kMkt fheLku Y.1
k MkweLkk ELkk{ ykkkLke kusLkk Au.
kkLk kk{ {kxu Y. 50,000 yLkwkLk ykkk{kt yku Au. yk hf{Lkk Wkkukke kk{Lkk rfkMkLkk
fk{ku nkk hkLkk hnu Au. yk kusLkk nuX ykh Mkwe{kt 859 keko kk{ kkk 216 kkLk kk{
nuh fhk{kt yku Au.
keko kk{ - kkLk kk{ kMktkeLkk kuhku
Mk{hMk kk{Lku yk kusLkk{kt ykkk{ ykkk{kt yku Au.
su kk{{kt Auk k ko{kt kwLkku LkkUku Lk nku ku kk{Lku kkLk kk{ khefu kMktke fhe Y.
50,000/- kuMkknf kkLx ykkk{kt yku Au.
su kk{{kt Auk kkt[ ko{kt kwLkku LkkUku Lk nku ku kk{Lku keko kk{ khefu kMkt fhe Y. 1
kLke kuMkknf kkLx ykkk{kt yku Au.
kkLk kk{Lke kMktke{kt keko kk{Lkk kMktkeLkk kuhku (Mk{kkk rMkk) Lke[u {wsk kkk
hnuu.
MAkkLkwt ku kuh nkuwt uRyu. fLk fueLkku h [ku h yLku zkuk ykWxLkku Lke[ku h
yk~f Au.
{kf fu fuVe kuLkwt WkkLk, u[k fu MkuLk kkwt Lk nkuwt uRyu.
Mkk{krsf rkkuLkku yk nkuku uRyu.
[[ko yLku Mktkkuke rkkuLkku rLkfk kku uRyu.
Lkkktfe ko 2010-11 {kt Y. 50 kLke ukkR hkk{kt yku Au. su kife {k[o-11 ytrkk
fw Y. 100 kLkku [o ku Au.
ko 2011-12 {kt keko kk{, kkLk kusLkk{kt Y. 50 kLke ukkR Mkq[k{kt yku Au. ku
kife {knu rzMkuBkh -2011 ytrkk Y. 12.50 kLkku [o ku Au yLku 15 keko kk{ kqo ku
Au.

Mkkuo kusLkk
kusLkkLkk {qqk nukwyuk Lke[u {wsk Au.
ykwrLkf Mk{ksLkwt rLk{ko
140
ukekze kwkkLkLku kuMkknLk
ykuAwt [ko k MktkeLk ykkusLk
yMk]~kk rLkkh
Mkk{krsf Lk, Mkk{krsf Mkukyku yLku rkLku kuMkknLk
kekk{kukukLku kuMkknLk
qkkqo {wtkE hksu kqs {nk{k kkteSLku Mkk[k yko{kt ktse ykkk Mkkuo kusLkkLkku
1949 ke kht fkuo. yk kusLkk MkLku 1960 Lke Mkk Mkwe kwshkk hkLke MkkkLkk kkkt [kw
hne.
khkk 1980 {kt yk kusLkkLke Mk{ekk fhk{kt yke yLku kkfkef yMkhke kt fhkLkku
rLko fhk{kt ykku. yk kusLkkLke fk{kehe kk{ LkerkLku hu rLkckkLk fkofhku s fhe fu
ku{ skkkt yk kusLkkLke Mk{ekk yLku kwLk.
r[khkLkk ytku ykufxkukh-1991 ke yk kusLkk kwLk: Y fhk{kt yke. Mk{k kwshkk hk{kt
nk 25 Mkkuo fuLku nk fkohk Au, su{Lku hks Mkhfkh Y.10 kLke {kok{kt kkLx Vke
fhu Au. su{ktke Lke[u {wskLke ]rkyku nkk hk{kt yku Au.
Vkku kkLx{ktke Lke[u {wskLke ]rkyku nkk hk{kt yku Au.
1. rk, kkr{f yLku kiZ rk
- kkLxLkk10 xfk
2. f]rk yLku kkukkLk
- kkLxLkk 10 xfk
3. ke yLku fwrxh Wkuk
- kkLxLkk 10 xfk
4. ykhku yLku MkVkR fko{
- kkLxLkk 10 xfk
5. Mkk{krsf ]rk, Lkkkte Mknfkh
- kkLxLkk 10 xfk
62. nexe [o
- kkLxLkk 10 xfk
ko 2010-11 {kt Y. 250 kLke ukkR fhk{kt yku nke. su kife {k[o-11ytrkk Y.
211.70 kLkku [o ku Au.
 141
ko 2011-12 {kt Y.250 kLke ukkR yk kusLkk {kxu Mkq[u Au. ku kife {knu rzMkuBkh-
2011 ytrkk Y. 125 kLkku [o ku Au.

E-kk{ r kk{ kusLkk

E-kk{ r kk{ kusLkkLkku krk ynuk ..
hksLke k{k{ kk{ kt[kkku{kt ko 2003-04 ke Y fhe {k[o 2008 Mkwe{kt 13,685 kk{
kt[kkku{kt fBqxh nkzouhLke Vke fhk{kt ykue Au.
kkB fkkyu 13,685 kk{ kt[kkku{kt fBqxh {khVku E-Mkukyku {kxuLke Mkkzku hkkwt u{kt
yuf{kk hks.
kk{ kt[kkku kku kkuzkuLz E-fLkurxexe
k{k{ kk{ kt[kkkuLkk kkuzkuLz fLkuxrxeLkk uzkku Mkkku kwshkk uLkwt k{ hks.uzqkkuLku
ykkkLkk kkkt 7/12 kkk 8-y Lkk Wkkhk, sL{-{h {kkk, [krh {kkk, xuMk
fufLk, yL rkkLkk yhS kkf Mkkku fw 202.08 k {kkkku RMq fhk{kt yku
Au.
hksLke 13,685 kk{ kt[kkku kkuke es ke fuLkLke fk{kehe nkk hk{kt yku Au.
kk{Lkk yuLk.ykh.S./yuLk.ykh.ykE. Mkkku ELxhLkuxLkk Wkkukke kk{sLkku khk Mktkkukkk
kk[ek yLku Mktkfo.
ELxhLkux khk uke rkf , ykhku rkf, yLku hkuskkh rkf {krnkeLke kk{ kt[kkku
kku Wkkk.
kk{ kt[kkku kkuke ELxhLkux erzku fkuLVhLMkkLke Mkwrk.
VOIP Lke MkkzLku fkhu k{k{ kk{ kt[kkku yufke Mkkku rLkk {qu kk fhe fu Au.
E-kk{ kt[kkku kkuke sL{-{h {kkkku, [krh {kkk, xuMk fufLk, yLrkkLkk
yhSkkf Mkkku fw 202.08 k {kkkku EMq fhk{kt yku Au.
7/12 yLku 8-yLkk Wkkhk ko 2008 {kt 5.33 k, ko 2009 {kt 12.44 k, ko 2010{kt
27.17 k yLku ko 2011{kt 21.84 kk{ kt[kkku kku uzqkkuLku EMq fhk{kt yku Au.
{kuhik, kk.kkLkkwh, rs. kLkkMkfktXkke Y fhe hksLkk k{k{ kkwfkLke yuf E-kk{ kt[kk
kkuke kkkux kuE E-hu{fkzo RMq fhkLke fk{kehe nkk hk{kt yku Au.
ykE.xe.ykE.Lkk yuefuLk Vku{o hkLke yLku ku.10 yLku 12Lkkkrhk{Lke fkuke E-kk{
kt[kk kkuke ykkkLke Yykk fhk{kt yku Au.
142
kk{ Bqxh MkknrMkf yLku xe.yuMk.xe.yuMk.ke.
E-kk{ kt[kkku kkuke rr E-Mkukyuk kqhe kkzk kk{ kt[kk{kt kf kEux kkxoLkhrk
{kuzu yLkwMkkh kk{ fBqxh MkknrMkfLke rLk{qf fhu Au.
E-kk{ MkuLxhku kku Mkkk fkohk hnu ku {kxu xufrLkf ku{s kke{ Mkkkuxo kqhku kkzk {kxu fw
588 suxe xufrLkf kykuLkku {uuLkkkh Mkkkuxo kqhku kkzk{kt yku Au.
fu.w. kuLz
k{k{ rsk kt[kk, kkwfk kt[kk yLku kke{ fuL kku htkeLk xe.e. Mkkku zkhufxh
rzrsx rhMkuLk rMkMx{ ku{s fw 13,685 kk{ kt[kkku kife 7,400 kk{ kt[kkku kku
fu.w.kuLzLke Mkwrk.
k{k{ 26 rsk kt[kkku kife LkeLk yMk{kt yku kkke rsk kt[kk rMkk yLku 224
kkwfk kt[kkkuLkwt kwshkk Mxux kRz yuhek Lkuxfoke uzk.
kke{
E-kk{ rkk{ kusLkk ytkkok hksLkk 8,868 kkxe f{ {tkeykuLku fBqxhLke kke{ ykkk{kt
yku Au.
ku{s keMkhe kt[kke hksLkk [qtxkuk kkrfkheeykuLku k kke{ ykkk{kt yku Au.
kt[kk rkk yLku rsk kt[kkkuLke ukMkkRx
kt[kk rkk yLku 26 rsk kt[kkkuLke ukMkkRx kikh fhe SMkLk kh ykkuz fhk{kt
yku Au.
E-kk{ rkk{kusLkkLke rMkryku
E-kk{ rkk{ kusLkk fku wh kwk{kt wrLkk{kt k{ Au.
ELxhLkux fLkurfxrxe ytkkok yurkLkwt Mkkike {kuxw e-Mkux Lkuxfo Au.
E-kk{ rkk{ kusuxLku Lke[uLkk k yukuzoke kwhMfwk fhk{kt yku Au.
(1) KOCH CHALLENGER AWARD - 2008
CAPAM - Certificate of Achievment - 2008
Computer Society of India khk hkxe fkkLkk ykWxMxuLzk kusux khefu Best e-
Governnance Project - 2008 Lkku yukuzo.
Lkkktfe ko-2010-11{kt Y. 9,620 kLke ukkR hkk{kt yku Au. su kife {k[o-11{kt
ytrkk fw Y.7,515.20 kLkku [o ku Au.
ko 2011-12 {kxu fw Y. 4000 kLke ukkR Mkq[k{kt yku Au. ku kife {knu rzMkuBkh-
2011 ytrkk Y. 1,543.50 kLkuk [o ku Au.
 143
E-kk{ kt[kk kku RLxhLkux fLkurfxrxe yLku kk{ fBqxh MkknrMkfLke MkukykuLkk Mk{Lke
khk Mkhfkh khk kok {wsk kwshkk MkhfkhLkwt R-kLkoLMk rkLkuMk {kuz fku{Lk MkMk
MkuLxh khefu fkohk ku.
su yLu kwshkk kku 6,000 fku{Lk MkMk MkuLxhLke MkkkLkk ku Au. huf MkroMk MkuLxhLku B2C
yLku G2C MkMk kk{Lkk kkBsLkkuLku Mkuk kqhe kkzu ku fkhLkwt ykkusLk nkk hk{kt yku Au.
kkwfk kt[kk f[uhe {kxu zuxkku MkuLxh ku fBqxMko,yuf rfykuMf,sYhe fBqxh VLk[h
kkk {uLkkkh Mkkkuxoke Mks ku Au. 26 rsk kt[kkuk kkk 223 kkwfk rfkMk yrfkheLke
f[uhe GSWAN fLkuxrxeke MktfkR [qfu Au. R-kk{ rkk{ MkkuMkkxe hrsMxzo ku Au.
su kt[kke hksLke rkMkhe MktMkkLkwt fBqxhkEuLk fhk ku{s fku{Lk MkMk MkuLxMkoLke fk{kehe
k fhu.
ykkk{e ykkusLk
R-kk{ kusLkk nuX w 5000 suxk kufkuLkku Mk{ku fhkLkwt ykkusLk.
R-kk{ kusLkk nuX sLkWkkuke B 2 C Mkukyku ykkkLkwt ykkusLk .
kt[kke hksLkk ku MkhLkk kkrfkheeykuLku MkLk kke{ khk Bqxh MkrnkLkwt kkLk ykke
MkkfhLkwt ykkusLk.

kufzo rhrsLk kkLx Vtz (BRGF)

kufzo rhrsLk kkLx Vtz kusLkk rfkMkLke kurf yMk{kwk qh fhk {kxu kikh fhk{kt
yku Au.
su{kt kkLxLke Vke rskyku{kt nkLkk rfkMkke knLku kqhf kLkkk {kxu fhk{kt yku
Au. yk{, ke.ykh.S.yuV. kusLkkLkku {w Wu Lkkktfe MkkLkku kqhkt kkze kurf yMk{kwk
qh fheLku rfkMk fhkLkku Au.
yk kusLkk 100 xfk fuL Mkhfkh kwhMf]k kusLkk Au.
YykkLkk kkk{kt ko 2003-04 ke 2009-10 Mkwe kwshkk{kt k rsk kt[{nk,zktk yLku
knku{kt hkxe Mk{ rfkMk kusLkk y{{kt nke. khkk khk Mkhfkh khk Lkkktfe ko
2009-10 {kt hkxe Mk{ rfkMk kusLkk (ykh.yuMk.e.k) ke.ykh.S.yuV. kusLkk{kt reLk
fhk{kt yke. (ykh.yuMk.e.k.) kusLkk nuX yk rskyku{kt rsk eX Y.45 fhkuz uu
k rskyku{kt Y.135 fhkus Vkk{kt yku su kife Y.135.94 fhkuzLkku [o ku Au. suLke
xfkkhe 100.69 xfk kk Au.
nk{kt hksLkk 6 rskyku kLkkMkfktXk, MkkkhfktXk,zktk,knku,Lk{ok yLku kt[{nk rskykuLkk
48 kkwfkyku{kt ke.ykh.S.yuV. kusLkk y{{kt Au. yk kusLkk nuX {wu Lke[uLke kkkkkuLkku
144
Mk{ku kk Au. ykqhke MkkzkuLku eu ykqo hnuke MkkrLkf {kkrf Mkwrkyuk ku{s yL
rfkMkke sYrhkkkuLku kqhe Lkkktfe Mkwrk ykke.
kt[kk ku{s Lkkh kkrfk fkkyu kMkLk w {skwk kLku ku{s ykkusLk, y{fh, yLku
rLko ukLke Mkk{kt kkekhe u ku{s MkkrLkf sYrhkkku {wskLkk fk{kuLkwt ykkusLk
Mk{ku kk.MkkrLkf kMkLk ku{s ukfkuLku kuykuLkk rfkMkLkk y{efh ku{s uhu {kxu
kuVuLk Mknkuk kqhku kkzku,kt[kkLku MkkUkk{kt ykue fuxef {nLke skkkheyuk Mkkhe
heku rLkke fu ku {kxu kt[kkkuLke MkkrLkf k{kk khe ku{s Mkwkhe.
xuLkk MkuLxh
hks{k ke.ykh.S.yuV. rskyku{kt kke{Lke fk{kehe {kxu hks kk{ rfkMk MktMkk
(yuuMk.ykR.ykh.ze.,Mkekk) y{kk{kt khk kt[kke hks MktMkkyku Mkkku Mktfku f{o[kheyku
yLku kkrfkheykuLku h kuo {krnke k{kk of kke{ ykkkLkwt ykkusLk fhk{kt yku Au.
yuMk.ykR.ykh.ze Lku ke.ykh.S.yuV. nuX xuLkk {kxu Lkkuz yusLMke rLkwfk fhk{kt yku
Au. MktMkk khk xue Mkuxfku{ khk MktMkkLkk {w {kf y{kk kkuke yLku huf kkwfkyku{kt
k kke{ fko{ku kusk{kt yku Au. yk kusLkk{kt Mk{kr rskyku yLku kkrfkheeykuLke
{krnke yk {wsk Au.
rMkr
ke.ykh.S.yuV. kusLkk nuX kke{ Mkufxh{kt ko 2007-08 ke 2010-11 hr{kLk Y.1,436.27
kLke kkLx {u Au,su kife Y.794.97 kLkku [o ku Au.
yk kusLkk nuX ke.ykh.S.yuV. rskykuLkk fw 27,752 kkrfkheeykuLke 100 xfk kke{
kqo fhk{kt yku Au. w{kt Lkk [qtxkuk rsk-kkwfk kt[kkLkk kkrfkheeykuLke kke{
kqo fhk{kt yku Au.
A rskykuLkk 48 kkwfkyku{kt kkwfk fkkyu 48 RLxh{ezeux rhMkkuMko MkuLxh kife 32 rhMkkuMko
MkuLxhLke fk{kehe kqo fhk{kt yku Au. ku{s fw Y. 462.48 kLke Mkk{u Y. 384.23 kLkku
[o fhk{kt yku Au. yk kusLkk nuX Lkkktfe ko 2010-11 {kt Y. 101.31fhkuzLke ukkR
fhk{kt yku Au. suLke Mkk{u Y.72.79 fhkuzLkku [o ku Au. ku{s fw 10,617 k fk{ku kife
9,711 fk{ku kqo ku Au.
ko 2011-12 {kxu Y.10310.70 kLke ukkR fhk{kt yku Au. rzMkuBkh-2011 ytrkk Y.
4,422.00 kLkku [o ku Au.
 145

kt[kke hks MktMkk{kt [qtxkuk kkrfkheykuLke kke{ kusLkk

hkxe kk{ Mhks kusLkk ytkkok Mk{k hksLkk rsk, kkwfk ku{s kk{ fkkLkk [qtxkuk
kkrfkheykuLkk kkLk yLku {krnke k{kk khk {kxu kke{ fko{kuLkwt ykkusLk fhk{kt
yku Au yk fko{ku rsk,kkwfk ku{s hks fkkyu
yLku hksLkk rr kke{ fuLku kku ykkursk fhk{kt yku Au.
rkMkhe kt[kkkuLkk [qtxkuk 1,27,399 kkrfkheyku yLku kMk fheLku {rnk kkrfkheyku
kuykuLke Vhs Mkk heku ke fu ku {kxu hkskke k rMke kkr{f kkkLke
kke{Lkwt ykkusLk kqo fhu Au yLku ko 2011-12 hBkLk k rMke kurf VtfLk fkuMkoLkwt
ykkusLk fhk{kt yku Au.
ko 2011-12 {kxu Y.12.70kLke ukkR fhk{kt yku Au.
kk{Mkk
{kLk. {w{tkeeLke hknkhe nuX kuf{kL sfk LkkhkSLkk sL{ rMk 11/10/2001
ke kwshkk{kt kkMkkykuLke yMkhfkhf fk{kehe Y ku Au. kk{Mkkyku kufMkkfh yLku
kufkkekheLke wtku Yku nkk hk{kt yke Au.
kk{Mkk-Wuku
kuf Mkkfh
ktwhMk kufkneLke kke{ kqYt kkzkwt {k{
khekku yLku {rnkykuLku hsqykk fhkLke kf
yrfkhe/f{o[khe yLku kufku [u Mkw{uko MktkLke kf
kufkkekhe
Mkhfkh/kt[kkLke fk{keheLkwt kufku khk Mkewt Mkk{krsf yLuk
fw Mkkh kkkyku{kt fw 2,55,598 kk{Mkkyku {e Au. 3,67,54,529 kk{sLkku WkrMkk
hkk Au. ku{Lkk khk 9,45,510 &ku hsq fhk{kt ykk Au. ku kifeLkk 7,93,772 (83.95 xfk)
&kuLkku ykh Mkwe{kt rLkfk fhk{kt yku Au.
13{k Lkkkt kt[Lke k{ yLu kt[kke hks MktMkkLku khk MkhfkhLkk Mknk
khk MkhfkhLku 12{k Lkkkt kt[Lke k{ yLu hks MktMkkLku MktkeLk kLkkk {kxu furL
Mknk kuxu ko 2005-2010 hr{kLk rk ko Y.18,620 kLkk kuhu fw Y. 93,100 kLke
Vke fhk{kt yku nke.
yk Lkkkt kt[kke hksMktMkk {kxu rfkMkLkk fk{ku kkA [o fhk{kt yku nkk.
146
yk kusLkk ku fuk fk{ku ukuk ..
kekLkk kkeLke MkwrkLkk fk{uk{kt fkuheLkuLk, kkeLkwt wrfh, ykh.yku.kLx,w.e.rVxh,
hMkke kkeLkk MktknLkk fk{ku nkk he fk. nuLzktk, kkuh,[e xktfe, kBk rkuhu.
kk{ MAkk yLku MkVkR yLu Lk f[hkLkk rLkfk, kxh, zuLkus,Mkwyus, ktk kkeLkk rLkfkLke
Mkk suk fk{ku nkk hkkt nkk.
Wkh {wsk VtzLke Vke kk VtzLke yL k[k hnuke hf{{kt Lke[u {wskLkk Mkk{qrnf,rfkMkLkk
yLku MkkrLkf sYrhkkLkk fk{ku ukuk nkk.su{fu,
yktkkze fuL
skurk kk{ kusLkk
s MktoLkLkk{ fk{ku
kkLkk ykuhzk
LkkLke Mk[kRLkk fk{ku
kkr{f ykhku fuL yLku kuxk fuLku
E-kk{
M{kLkk]n yLku fkMkkLk
kkfk yktkrhf hMkkyku yLku yuku[ hkuz
kt[kk h f{ kkxe-f{-{tke ykkMk
Mxex kRx (rkLk khtkhkkk kukLke Mkkku)
fk{ku {kxu Mkkuo[ ykkk
12 {k Lkkk kt[ ku nkk hkLkk fk{ku{kt {w ku kkkkku Wkh kLku furLk fhk{kt yku
Au,yLku ku nukw {kxu Mknk Lke hf{ rLkkohek fhk{kt yku Au.
kekLkkt kke {kxuLke Mkk ytku MknkLke hf{ (30 xfk)
kkB MAkk MknkLke hf{ (30 xfk)
MkkrLkf rfkMkLkkt yL fk{ku {kxu MknkLke hf{ (40 xfk)

kk{ kt[kkkuLku WkusLk ykkk {kxu Mkez {Lke

kwshkk kt[kk yrrLk{ khk kk{ kt[kkkuLku MktkLk, MkMkLk yLku MkkrLkf rfkMkLkk
fk{ku yLku Vhu Mkwk kk Au. krhk{u kk{kMkeykuLku kkukkLke yktfkkk yLku rfk yLkwMkkh
kk{Lkku MkkOke rfkMk MkkkLke yLkwfqkk Mkktkzu ku {kxu kk{ kt[kkku ykkusLk kqof Mkk
 147
heku w fkokkkke kkukkLke Vhu yLku skkkhe yk fhe fu, kk{kMkeyku MtkLkku
Wkkuk fheLku zke kkkt hk kk{ kt[kkkuLku ku {nLkku Vkku ykke fu.
yk nukw {kxu Mkko{f kkkh Lke{ko fhkLke ryu hksLke k{k{ kk{ kt[kkku {kxu uc
kk{ kt[kk Mkko kuskLkwt Mkhfkhu r[khu Au. su{kt hksLke k{k{ kt[kkkuLku MkkeLkk ykkhu
k fuxukhe{kt nU[eLku kk{ kt[kkkuLku fuxukhe {wsk Mkez{Lke (kes {qze/khtrf WekLk Mknk)
ykkeLku nheVkRLke kLkk Qe fhe rr kukku{kt Mkkhe fk{kehe fhLkkh kk{ kt[kkkuLku Mkko
khk kuMkknf kwhMfkh ykkk{kt ykkkLkwt Lke fhk{kt yku Au.
yk kusLkk khk kkB fkkyu ku knu kk yLku MkkoLke kLkk w k]k kLku ku nukwke ku{s
M{ strk koLke Wse WMkknuh kk ku nukwke kuMkknLk kwhMfkhku ykkkLkwt Lke
fhk{kt yku Au.
kk. 16/11/11Lkk hkus kkteLkkh {wfk{u {kLk. {w{tkeeLkk Lkuk] nuX Mkhkt[ Mkt{uLkLkwt
ykusLk fhk{kt yku nkwt. su{kt kkwfk fkkLke 2,102 kk{ kt[kkku, rsk fkkLke 124 kk{
kt[kkku, yLku hks fkkLke 6 kk{ kt[kkku {e fw 2,232 kk{ kt[kkkuLku Y.87.08 fhkuzLkk
RLkk{ku ykkk{kt yku Au.
kk{ kt[kkkuLku WkusLk ykkk {kxu Mkez {Lke {kxu ko 2010-11 {kxu Y.12,026 kLke ukkR
fhk{kt yku Au. {knu {k[o-11 Mkwe{ktY.12,024.75 kLkku [o ku Au.
ko 2011-12 {kxu Y.8,900 kLke ukkR Mkw[k{kt yku Au. ku kife {knu rzMkuBkh-2011
ytrkk Y.8,799.50 kLkku [o ku Au.

sknhk LknuY LkuLk ykoLk rhLqy r{Lk (JNNURM)

khkLkku qk {nkfktke fko{ Au.
su.yuLk.yuLk.w.ykh.yu{. fuL Mkhfkh khk kwhMf]k fuL yLku hksLke kusLkk Au.
kusLkk ytkkok nuhku{kt kkkLke MkkkuLkku rfkMk fhku.
yktkh {kkfe Mkkku {kxu kqhkwt Vtz.
nuhe yLku yonuhe rMkkhku {kxu ykkursk rfkMk.
nuhe khekkuLku Mkkku.
fkuxo rMkkhku{kt ke[kk rLkkhk kh kLk.
nuhe khekku {kxu Mkwkhuk Mkkx, kke, MkurLkxuLk, rk, ykhku yLku Mkk{krsf Mkwhkk.
kke, kxhLke kRLkku ke yLku hMkk knkuk fhk.
nuhe knLk nkh yLku {uxku kusufx BRTS kuhu {kxu.
148
kkfkLke Mkkku fhk {kxu.
s Mkt[Lke e {kxu.

hkxe kwLk:MkkkLk yLku kwLk:h[Lkk Lkerk

yk kusLkk fuL Mkhfkh khk kwhMf]k Au.
kusLkk ytkkok kusuxLkk yMkhkMkkuLku rfku Mkkku kqhe kkze.
fk{e yMkh kk{u kuk kufkuLku Mkk kqhe kkze.
ykrkMke kuhu rMkkhku{kt 200ke w fwxwtkkuLku yMkh kke nku kuLkk {kxu Mkk{krsf yMkhLke
Mk{ekk.
yLkwMkqr[k sLkrkLkk 200ke w yMkhkMkku {kxu ykrrk rfkMk kusLkk.
kk{Mkk ykk nuh MkwLkke Vhrskk.
Mkuzk knuk rMkktk Lke fhku,f nku kuk s{eLkLkk ku s{eLk.
krhkhLkk yuf sLku kusufx{kt hkuskkhe.
s{eLk yLku hkuskkhe Lk ykk kku Mknk.
yMkhkMkku {kxu ftkLkeLkk uhLkku rfk.
qr{neLkku Mkrnk yMkhkMk krhkhkuLku MkkxLke Mkk.
yktk, rk, ykrhrk kkkLkk krhkhku kuhuLku {krMkf Y.500 Lkwt kuLLk.
{kUkhe {ku Lkkktfe Vkku.
Mkknk{kt yktkh{kkfe Mkkku.
kusufx yukkkurhxe khk ykMkkkMkLkk rMkkhkuLkku rfkMk.
huf kusufx {kxu nexkhLkk Lkuk] nuX kwLk:Mkkx Mkr{rk.
Vrhk rLkkh {kxu ktk.

{krnke yrfkhLkku fkku 2005

fkk ytkkok huf nuh ktk kkMkuke {krnke {ukLkku yrfkh.
hufzo, Mkkuu, {u{ku, R-{uR, {tkku, Mkkn, krhkk, nwf{ku, kUkkwMk,fkuLxkx, hekkuxTMko,
kukMko, MkuBk, {kuuzu, Rufrxf Vku{o{kt nku kuk zuxk {rxrh yLku sknuh ktkLke kkMku nku kue
kLkke MktMkkLke {krnke yLku ykkhe keykuLke {krnke {ue fku.
Mkkuu, hufzo yLku fk{ kkkMke fk, kuLke MkxVkRz Lkf {ue fk.
 149
{rxrhLkwt MkxVkRz MkuBk {ue fk.
rLx ykWx, Vkuke, xuk, fuMkux yLku yL RufxkurLkf MkkLkku khk k yufk fhe fku.

khk rLk{ko fko{

khk rLk{ko ytkkok RurxrMkxe{kt 2005 {kt Y fhku hkS kkte kk{e rwkefh
kusLkk yLu uLkk k{k{ hku{kt es kqhXku knkU[kzku. kk{ esefh fkukkuohuLk Lkkuz
yusLMke khefu fk{ fhu.kheke hukLke Lke[u hnukk kufkuLku {Vk es fLkufLk.
khk rLk{ko ytkkok hMkk kkkku ykrkMke yLku zwtkhk ku{s yL rMkkhku{kt yuf nhke
w Mkkxkk kk{ku{kt kkh{kMke hMkk, kLk{tke kk{ Mkzf kusLkk yLku kk{ rfkMk
{tkk.
khk rLk{ko ytkkok huf MkknkLku kekLkwt MA kke kqYt kkzwt suLkk y{ {kxuLke yusLMke
kk{ rfkMk rkk Au.
khk rLk{ko ytkkok kkB rMkkh{kt xurVkuLkLke Mkwrk yLku y{efh {kxu yusLMke fBwrLkfuLk
yLku RLVku{uoLk xufLkkukuS rkk.
khk rLk{ko ytkkok Mk[kR kuku Mk[kRLkku rMkkh khku yLku kuLkk y{efh {kxu hks
MkhfkhLkk Mknkuk{kt fuLLkku s Mktkrk rkk.
khk rLk{ko ytkkok Mkkx kuku kkB khekku {kxu Mkkxku kktk su{kt zwtkhk rMkkhku {kxu
Y.27,000 yLku yL rMkkhku {kxu Y.25,000Lke yuf h {kxu kkLx.

f]rk {nkuMk
f]rk {nkuMkLkwt MLk Mktk khk knukt MkhkhkR kxuu uwt nkwt. ku{u rMkktkkuLku
kLk{kt hkeLku uzqkkuLke Mkw yLku Mk{]r{kt khku kk {kxu 225 kkwfkyku{kt f]rk {nkuMkLkwt
ykkusLk fwO nkwt.2006 kAe f]rk {nkuMk yrkLk ykou ykkrsk fhk{kt yke hkwt Au.
sqLk 2009{kt 18,600 kk{zktykuLkuu 230 f]rkhk khk Mkktfk{kt ykk nkkt.Mktkufku, ikkrLkfku,
rukkku, f]rk yrfkheyku yLku {tkeyku ku{s uzqkku YkY kk fheLku {kxe ruLke fkhe
sirf uke, kikurkfe yLku Mkq[Lkkyku, Mk[kE, skw krhkoLk suk {wk kh {kkooLk kq
kzkwt nkwt.
su yuf Lke ktrkLke Yykk Au. yk Wkhktk Mkhfkh khk [kh MktkuLk fuLku yLku rkk MktMkkyku
Y fhk{kt yku Au. kw nkuMxu sLkkkekhe khk kukLke MkkLkk k Au.
150

hkrx f]rk rfkMk kusLkk (RKVY)

hkrx f]rk rfkMk kusLkk (ykh.fu.e.k.) f]rk yLku Mk{keo kukkuLku Mk{k rfkMk
MkwrLkrk fhkLke Mkkku 11 {e kusLkk Mk{ hr{kLk f]rk kuk{kt 4 xfk kkf ]r kk
fhkLkku Au.
fko{Lkk Wuku
hks{kt f]rk yLku MktLk kukku{kt hkufk khk {kxu uhk.
hknk yLku Mkkkk kqhk kkzk {kxu hkskuLku uke {kxu ykkusLk yLku y{.
hksku yLku rskyku {kxuLkk f]rk ykkusLkLke kkhe fhe.
{nkqo kkfuk{kt WksLkk skk{kt xkzku fhkLkku u nktMk fhku.
uzqkkuLku yrfk{ kh {u.
f]rk MktLk kukkuLku Mktfrk heku Mktkkuk {kxu
kkkLkk kku
ku hksLke kusLkk Au.
yk ykhfuek {kxu hks kukk hks e ykk khku f]rk yLku Mkkke kukku {kxu hks
kusLkk [o kh ykfM{f Au.
ykkh exe [o Mkhuhk k ko ykkWLkk [o hr{kLk hks Mkhfkh khk fhkLkk [o kh
ykkrhk Lke kk Au.
rsk yLku hks f]rk kusLkkykuLke kikhe Vhrskk Au.
yk kusLkk yuLkykhRSyuMk suk yL fko{ku Mkkku Mktkkk kuMkkrnk fhu Au.
tzku kuxLko 100 xfk fuL Mkhfkh kkLxuz Au.
u hk khkAeLkk ko{kt kuLkwt hkufk xkzu Au, yLku ykh.fu.e.k. xkuke knkh ,kAe
kusufx knukke s Y Mk{k yLku MktkwLk kukku kh hksku khk rkk fk Au.
ku kuMkknLk kusLkk Au,kuLke Vke ykkkuykk Lkke.
ku f]rk yLku MktLk kukkuLkwt MktfLk fhu.
ku [k MkhLke hknk hksLku ykku.
[kuMk Mk{ kRLk Mkkku kusufxMkLku qk kuMkknLk ykkk{kt yku Au.
Mktktrk kukkuLke ke yk kusLkk nuX ykhe ukR
kkf kkLk (kkkkk Mkrnk)
kw kkLk, zuhe rfkMk yLku {M
 151
f]rk MktkuLk yLku rk
f]rk {kfuoxk
k Mktkn yLku kh
s{eLk yLku s Mkthk
f]rk Lkkktfe MktMkkyku
yL f]rk yLk uMknfkh fko{ku
ykh.fu.e.k. nuX fuLek rMkkhku
hkxe f]rk rfkMk kusLkk{kt hu{ WkkLk yLku Mktktrk krkrrykuLkku Mk{ku.
hkxe f]rk rfkMk kusLkk (ykhfuek) ytkkok rk kkukLke kkkkk {kxu MkhfkhLku hu{
WkkLk yLku Mktktrk krkrrykuLku ykh.fu.e.k. nuX Mk{ku fhkLkku rLko fkuo. yk{kt
hu{fexLkk WkkLkLkk [h Mkwe hu{ WkkLkLkku Mk{ku hnuu yLku Mkkku s f]rk W{{kt hu{
fexLkk WkkLk yLku hu{ kktkkLkk WkkLkke RLku rkLk MkweLke rMkkh ke k.
nu ykh.fu.e.k. k hu{ WkkLk rMkkh ke{kt Mkwkh, {kxeLkk MkMLku Mkkhk
kLkkk,koktku kkurkk hu{ WkukLku rfMkek fhk kkk yufef]k fex ktLk {kxu uk{kt yke
fu Au.
hu{Lkk fezkLkk kesLku Mkkhk fhk kkk kuk{kt {eLkefh {kxu nu. yk rLko khLkk
kwrLkke Zkt[kLkk rfkMk kkk Mkuhe W{Lku khk Mknkkk kLk fhu.kuhf]rk krkrryku {kxu
krhkusLkkyku nkk{kt uk{kt yke fu Au. yLku qr{ Mkwkh kkkkuo yuk Mke{ktk yLku LkkLkk
uzqkku ruk kusLkkyuk Mef]k fhe hu{ fex kkLk uzqkLku yrfk{ k ykkk{kt yke fu
Au.

sknh kk{ Mk{] kusLkk (JGSY)

kk{e rMkkh{kt RLkMxf[h kukLkku rfkMk qk s ykLkku Au. suke fuL Mkhfkh yLku hks
Mkhfkhu kk{e kuk{kt MkwMkk RLkMxf[hLkk kktfk{ {kxu yLkuf kkkyku ek.nuh
fko{kuyu yk rk{kt k LkkUkkk kukkLk ykwt Au.
nukw
sknh kk{ Mk{] kusLkk kwLkkoXLk yLku qkkqo sknh hkuskkh kusLkkLke MkwMkk yLku
kkf yk]rk Au.
kusLkkLke Yykk 1 yur, 1999 kR nke.
kusLkkLke h[Lkk khekkuLke ske{kt Mkwkh kk {kxu fhk{kt yke.
152
kusLkkLkku kkr{f Wu kkB rMkkh{kt xfkW RLkMxf[h yLku xfkW r{fkku We fhkLkku Au
suLkk zu hkuskkhe k We kR fu.
kusLkkLkku keu Wu kkB rMkkhLkk kuhkuskkh khekkuLku hkuskkh kqhku kkzku.
kuhkuskkh khekkuLku hkuskkh kqhku kkzku.
fko{ nuX hkuskkhe kheke huk nuX Skk kufkuLku ykkk{kt yku.
Mkkk
kusLkk kqo Yku kk{ kt[kk Mkhu kkw fhk{kt yku Au.
kkf kusLkk yLku kuLkk y{efh {kxu kk{ kt[kk yuf {kkLku yrfkh Au.
qnh[Lkk
kk{MkkLke {tsqheke kk{ kt[kk kusLkk fko{Lkwt y{efh fhu Au.
keS nexe kuhu fkuR {tsqhe ukLke hnuke Lkke.
kusLkk ytkkok Y.50,000ke khuLkk [o kh kk{ MkkLke {tsqheke kk{kt[kk kuLku nexe
MkkkLku MkkUku Au.
kk{ kt[kkLku kusLkk ytkkok Mkke ykkhu Lkkkt [qfk{kt yku Au.
kusLkk fuL Mkhfkh yLku hks Mkhfkh [u 75:25 Lkk kwkukh{kt nU[ku Au.

 153

wrLkx-3

kwshkk{kt rk Mkk-hk rLkke.

Mk{ks{kt Lkkk kkuoLkk yLku {rnkykuLkk
rk rkf &. rkLkLkwt kLkke
fh.
rkLkk kuk{kt u.
kwkk, hu ku{s Mk{krsf Lk
Mktkte {wkyku,
W[ rkLke MktMkkyku,
W[ rk Mkk{uLkk kzfkhku,
Mkorkk yrkLk,
{knLk kusLk kusLkkLke qr{fkLku {n
154

wrLkx - 3
rk
ko{kLk{kt yuf fkhu su rk rMkk uk {u Au ku kkt[ nh koLkku Mk{L Au su{kt
k[eLk khk khkk ykuk Lkku Mkkk{e Mke kAe ykuk rr ykhk {wM{ku yLku Mkku{e Mke
kAe ykuk ytkuu yLku ytkuuLkk kk kk ykk kkhku {uuwt rk huh kku ytkuS krk
ykkhek Au Akkt k ykhLke rkLke MkkLkku ykkku rMk MYkke ykMk fhewt su{fu
rkLke k[eLk krkLkkt {w uku{kt k{fkk yu Lkirkf kLkkLkku rfkMk, [krhrLk{ko, Lkkkrhf
yLku Mk{krsf VhuLkwt kkLk, Mkk{krsf, fkofwkkLkku rfkMk yu MktMf]rkLke e, kuLkku rfkMk yLku
Mkkh kke fk. {kuxu kku rkuyu kw kkMku hne ykMk fhku kzkku. yk{, kwfw k {X,
krhk, Mktsuk MktMkkyku{kt rk ykkkwt. 8 kuo WkLkLk kAe rk {kxu 15-16 ko kkkt kzkkt.
swk swk kuo {kxu rkkMk {kxuLke {h swe swe nkk. 24 kuo ekkLk kAe k]nkMkk{-SLk Y
kR fkwt. rkkMkLkk rkku{kt u, kwhk, kfh, kurkk, ok Wkhktk kMkkrf fkiku
{kxu uke fk{, kwkkLk, wrk ku{s yLku nwLkhku ek{kt ykkk.
kw-rku Mktkt rkkkrkk suku nkku. kwyu MkkUkuw uf fk{ ru fhwt kzkwt. Lkerk{kk,
hekkk, yk{Mkt{ yLku MkwxukuLkk zkh {kxu fzf rMkkkLk nkwt. rkkxLk rLku Lk{kk ek
{kxu kkwt.
irf yu k[eLk krk{kt rkMktMkkyku{kt MktMf]k ekkwt. kAe kki rkkrk{kt khuf,
MktMf]k, k {kuxu kku kf]k kkk ykkokT kufkkk{kt {Xku{kt {ku khk k{f ykk irff yu{ ke
kLkwt rk ykkkwt. erk {kxu yLkw{rk nke. yk{ kki rkkrk nkhu kku kkiMktLke krk
nke.
Akkfk{ yu fkkku Wk Lk nkkt, kuke yLku M{]rk Wkh kh ykkkku. M{]rkLku rfMkkk
yLku kke{ ykkk {kxu kw{wu euwt ftXMk fhkk{kt ykkwt, ykkokT, {wkkXkrk y{{kt nke.
rkke{kt krk (kkko)Lku {n ykkkwt. eykuLku rk ykkkLkku rLkku Lk nkku. k{f
yLku korLkf rkku{kt kkhtkk eyku kkko fhke kuk ktkku {u Au.
khk ykuk [eLke {wMkkVh RMkk kqo khkLke Lkktk rkkeXLke Mkkku e rkkeXLke
fekLkku Wu fkuo Au.
e rkkeX :
Mkkihkx{kt kLkkhke 39 rf{e. qh ykuwt nkLkwt ekwh k[eLk Mk{{kt yktkhhkxe
ukkhLkwt rMk kth yLku {nLkwt rkk{ nkwt.
 155
rkk{ khefu e rkkeXLke krk uh{kt Mkhe nke. Auf ktkk-{wLkk u suxu
qhke rkkeoyku W[ rk {kxu e rkkeX{kt ykkk. e kki {XkuLkwt s fuL nkwt
yu{ Lknkukwt.
ku u yLku siLk {k {kxuLkwt rkk{ k nkwt. LkkkkswoLkMkqrhLke ykkk Lke[u siLk ykk{kuLke
k[Lkk kt [kuke Mke{kt kikh kR nke.
LkktkLkk ku {nkLk rkLkku kw{rk yLku Mkh{rkyu kt fuxktf kkuo kkkt nkkt. u-
k yLku rLkk xefk Lkk fkko MftMk{e ek kLke nkk. kkt[{e Mke{kt e{kt
{ikf tLke hksMkkk Mkkkkkt e rkkeXLku kuMkknLk {wt yLku ku kki {oLkk neLkkLkLkk
ykMkLkwt {w fuL kLke kwt nkwt.
hksMkkk khVke qr{kLkku yLku yL kLk {kkt rnkh{tzkuLkku rfkMk kku nkku. Mkkk{e Mke{kt
kt Mkkuyuf rnkhku nkk.
ku{kt 6,000 rw rkkeoyku hnukk nkk. LkktkLke su{ e rkkeX{kt k u {uk
{kxu kzkkze kke. uLke khekk{kt Mk{ktke kuk s MkV kkk.
kuyku kuk ko kkeLku kki Lk yLku oLkLkwt W[ rk {ukkt. kAe ktLke kMkk{kt
kk R kkukkLkk {kLkwt rkkkLk fhk{kt kkhtkk kkk. kMkk{kt W[ ue kk{kk rkLkkuLkk
Lkk{ rkkeXLkk [k hk kh MkVu ykhku{kt kkkt.
e rkkeXLkk MLkkkfku nexe kkkLke sk Wkh rLk{kkk. u {o, Lk ykok,
Mkkrn yLku Lkk{wt suk rkku yk rkkeX{kt ekk Lk nkuk kku yk{ kLkwt Lknkukwt.
rkkeXLkk ytkukMke rkkeoykuLkk {kr{f rk{kt rk, {ork, Lkrk, rkrk
yLku r[rfMkkrkLkk rkLkku Mk{ku kkku.
rkkeX{kt Mkkt ktkk k nkwt. kuLku Mk{] fhk {kxu {ikf hkyu Mkekt kLk ykkkk. e
e Mkkuyuf kkukrk Lkkkrhfku hkkwt Mk{]Lkkh nkwt.
ktLkk yk Lkkrkyku k rkkeXLku kLk ykkkk. R.Mk.480ke 775 Mkwe hksMkkk kukkk
{ikf hkyku rkLkk {nkLk ykkkkyku nkk. ykhk yk{ke {ikf hksMkkkLkku ytk
ykku yLku kk [kh Mkifkke [kke Mk{] e rkkeX k Lkk kR.
hskqkkuLkk kMkLkfk hr{kLk kwshkk hk{kt kk{zkt{kt rLkkku nke. ktrzkku k[eLk khke
rkkrk {ku rk ykkkk. kwrMktkt rLkc nkku. k {kxu kuskkLkku Wkkuk
kkku.
kwshkkLke MktMfkrhkkLke ryu Mkkutfe tLkk e{uLkk hkLke Mkkhe krk nke. yk Mk{u
khk{kt rkLkk {w fuLku{kt yrnkz kkxLke kLkk kke.
156
kkzkue rku{e kushkLke nheVkR{kt e{uu kwshkk{kt rkrfkMkLku wt kuMkknLk ykwt.
rkLke huf kkLkk kk yLku siLk rkLku kwshkk{kt ykkk.
e{uLkk hkkh{kt Lk, kfh, ukLk yLku Mkkrn{kt kk rkLkku kR kk. kuyku{kt
kLk[ko yLku Mkwhk[ko ekk Au. yk[ko nu{[tT {kuxwt Mktk MktMf]-kf]k kfh rMk ni{
yhMkk{kt h[kwt. ekk, kx suk rkLkku k yk Mk{{kt kR kk.
{kk Ske ek kAe {kkLkku kwMkftzkh kwshkk{kt ykku.
{wM{ kMkLkfk hr{k nw kkXkkyku{kt MktMf]kLkku ykMk kkku yLku nw {oktkkuLku
fuL{kt hkeLku rk ykkkwt. hk{kt qrk rLkkku [kke.
kt kkr{f rk ykkkwt. kkyku {trh, {X fu {okk{kt [kke {wMk{kLkkuLku {Ms{kt s
yku {fkk{kt kkr{f rk ykkkw.
4 ko 4 {kMk yLku 4 rMkLke {hu {fkk{kt u ykkke ku rkM{kn MktMfkh fhk{kt
ykkku yLku yhkeLkwt rk ykkkwt.
{fkk kAe ykk ykMk {kxu {huMkk{kt rk ykkkwt. fwhkLkLku fuuL{kt hkeLku rk ykkk{kt
ykkwt. fuxef {huMkkyku y{kk, kkx, Y[ kuhu Mkkuyu ykue nke.
hkLke yLku y{ehkuLke {ke {huMkkLkwt fko [kkwt. {wfkeLk kwshkk{kt rk yLku MkkrnLkwt
fuL y{kk kLwt nkwt.
rk hkLkwt {hrskk fko kkkwt. ku{ Akkt yfkh, snktkeh, knsnkt, ykihtkuk suk
kkknkuyu rkMktMkkykuLku { fheLku hk{kt rk Mkk heku ykk kuLke fkS hke
nke.
VkhMke{kt hksfkhkh [kkku. kwshkk{kt Lkkkhku yLku fkMkku sue fku{kuLkk k kufkuyu VkhMke
kkk ee hkLke {ne Lkkufheyku {ue nke. kku[k{kt kurf kkk- kwshkkeLkku
Wkkuk kkku.
yfkh kkknu k Vh{kLk knkh kkzeLku krk,wLkkLke r[rfMkk,ykwuo,kurkk yLku kku
kuhu rkkuLkk rkLke Mkk fhe nke.{wM{ rkfuLku{kt krk,kku suk rkku
ek {kxu nw rkfkuLke rLk{qf kke.khk-kk nkukke {wM{ku{kt fLkfueLkku kk
yk nkku.y{ehku yLku kehkhkuLku kt uh rrkfkyku khk rk ykkkwt.fw fkhekhku yLku
fkfkhku {khVk fkfkiku yLku nwkhku ekkkt.fw fkfkhkuLku WMkk fnuk{kt ykkk.
{w Mk{{kt kwshkk{kt y{kk, Mkqhk, kkx yLku kufkLkk rkfuLku ekkt nkk.
y{kk, Mkhus, fwrkk(Mkkihkx) kuhu Mkkuyu Mkkhk kwMkfkku k nkk.
yk Mk{ hr{kLk kwshkk{kt siLk MkqrhykuLkku Vkku LkkUkkk hkku nkku. yk{kt rsMkuLkMkqrh,
Mk{Mkwth, kkMk yLku rkMkkikLkkt Lkk{ yLku ku{Lke f]rkyku WuLke Au.
 157
kwshkk{kt {hkXkfk{kt {hkXe MkqkkykuLkk hknex hr{kLk rkLkk kuk{kt kMk fkuR
LkkUkkk xLkk fu rfkMk kkLkk rLkuoku {kk Lkke. yu Mk{ {ntu Mkkk xfkkLkk MktkoLkku
nkku.
whkuke {wu ukkh ykuo khk{kt yke. rkrxhku ykk ku knukt yn rk ue
krkyu [kkwt nkwt. kwshkk {wtkR RkfkLkku kk nkwt.
{wtkR Lkurx yuwfuLk MkkuMkkxe ue rkLkwt Mkt[kLk fhke. qrk kk sue kk{Xe kkyku
[kke. RMx RLzk ftkLkeLke ykk{Lkke rMke {oLkku Vukku fhkLkk nukwke rkLke whkuke
krk y{{kt yke. kkRkLkku ue kkkyku{kt yLkwk fhe Wku ykkkku.
yk{ k{f nukw kkh kkzk rkLkku Vukku fhkku. {wtkR Rkfk{kt ue krkLkk rk{kt zk
rkkeo ({kurLkxh)Lke {ke rk ykkkLke kk [kw nke. {wtkR ktk{kt yuVLMxLku rk
ytku fuxef {nLke k{ku fhe nke.
fuxktf ue hkku sukt fu zkuhk, sqLkkkZ, kLkkh yLku kkUz{kt ku rk]rk kMk
LkkU {kke u Au.
zkuhk{kt kkfkz Mkhfkh MkkShk keyu 1906-1907 hr{kLk Vhrskk rkLke kusLkk
k fhe. yk{kt kk{ukk{ kkr{f kkyku yLku uf kkwfk Mku kwMkfk yLku kkLkk
{kxuLke Mkk Qe fhk{kt yke.
zkuhk hk{kt 1891 Mkwe{kt 559 kkr{f kkyku nke. [kh kk{Lkk sqk [u [kuhk{kt
kkxe khk Mkk{kL hkuk {kxu kykuLkwt rkh rLkk {qu fhk{kt ykkwt.
yk yhMkk{kt e-fueLku ruk WkusLk ykkk{kt ykwt. yk ke kkyku{kt LkkkkLkk
uk kh MkkiLku Mkkku kuMkkzeLku rk ykkk{kt ykkwt nkwt.
zkuhk nuh{kt Mkkike knue ytkuS kk 1871{kt yLku fkuus 1879{kt Mkkkk{kt yke nke.
yu fkuus{kt 1882{kt 30 rkkeoyku nkk.
ku{kt 1887{kt rkkLkrkk Y fhk{kt ykku. 1890{kt ykxoMk yLku MkkLMk rkk Wkhktk
fkkk, rMkr yuLsrLkhk yLku ukekzeLkk rzku{k {kxuLkk rkkku Y fhk{kt ykk.
1890{kt fkLkLke MkkkLkk kR.
zkuhk{kt {nkhk MkkShk kkfkz keyu kkxLkk siLk ktktzkhku{ktke nMkkkuLke kkkMk
fhkLkwt fk{ {rk LkwkR rueLku MkkUwt.
ku{u 2,619 nMkkkuLke keof]k Mkqr[ kikh fhe ku {wsk kwMkfkuLkwt fkLk fhkLke k{
fhue. ku {kxu 1893{kt zkuhk{kt Mkhfkh khVke kkktkh kkwt Y kwt.
yLktkf] keyu yk fko {kxu 10,000 nMkkku yLku 630 suxk kwMkfku khkh{ktke
zkuhk{kt ykkt. kkAke krk{trh (ykurhuLx RLMxxqx) khefu Lkk{krkLk kk{ue
yk MktMkk 1927{kt Y kR, suLke kkMku nk{kt 27,319 suxe nMkkku Au.
158
yk nMkkkuLku ykkhu 1916ke 1999 Mkwe{kt 177 ktkkuLkwt MktkkLk-fkLk kkfkz ykurhuLx
rMkhe khefu kwt Au. yk ktk{kkLkk k{ Mktkkf Mke.ze. k nkk.
yk MktMkkyu k{erfhk{kLke Mk{erkk yk]rk 1951 ke 1975 Mkwe{kt Mkkk tzku{kt fkrk
fhe Au. MkkS Mkkrn{kk ue{kt 650ke w kwshkke kwMkfku rMk fhk{kt ykkt Au.
yk MktMkk khk sLko ykuT ykurhuLx RLMxxqx yLku Mkk k{Lkkt MktkuLk-Mkk{krfku
rMk fhk{kt yku Au, krk{trh krk yLku MktMf]rkLku kkkt 46,500 kwMkfku hku
Au.
Auf 1931ke yk MktMkk{kt yLkwMLkkkf rkk Y fhk{kt ykku Au, suLku yu{.yuMk.wrLkMkxeyu
kkukkLkk xf khefu {kL fkuo Au.
MkkihkxLke Mkkik{ k{kMk fkuus 1885{kt kLkkh{kt MkkkR. yk s yhMkk{kt sqLkkkZ{kt
knkWeLk fkuus Y kR. ku kAe [kh-kkt[ kfk kk hksfkux hk{kt hksfw{kh fkuus
MkkkR.
kkUz hkLkk hkse kkMknSyu fLkfue {kxu kMk Mkk fhe.
kwshkkLke Mkok{ ytkuS kk kkhk{ kwkR Lkk{Lkk Mk{ksMkwkhfu Mkqhk{kt knkwh
{wMkkVhkLkk kkMku 1834{kt Y fhe nke. Y[{kt xf yLku xkWLuzu ytkuS ekLkku kLkke
ko Y fkuo nkku.
ykR.ke.r{Lk nkRMfq Mkqhk{kt 1840{kt Y fhk{kt yke nke. hksfkux{kt huhLz fkh kkk
kMkkkuyu 1843{kt ytkuS ek {kxuLkku ko kuku nkku. 1849-41{kt Mkqhk{kt Mkhfkhe
nkRMfq kufkuLke {kkeke Y fhk{kt yke nke.
y{kk{kt k Mkhkhe kk 1846{kt yMk{kt yke nke. LkkUkkk rkLkk kku ku Au fu
Mkhfkhe kkyku Y fhk kufVkku k yufk fhk{kt ykkku. yk fkhLke kkykuLku yutku
Lkkowh Mfq (yu.e.Mfq), Mkwrkrhhu yu.e.Mfq, r{z Mfq fu kk{h Mfq khefu ykuk{kt
ykke nke.
kk{rk {kxu zkuhk hk uhkqr{ nkwt. kwshkkLke rr {krkLku hkk
ykkLkkh hkseyku{kt Mkkehk ke yLku tzuhkLkk Lkk{ ekkt Au. MkkShk keyu k
kk{rkLku kuMkknLk ykwt nkwt.
e{tk MkkShk {nkhksu yLkwkLk ykke kufkk{-kkykuLku kuMkknLk ykwt nkwt. zkuhk
hk{k 1934Lkk ko{kt yke 109 kk{kkyku nke.
khke kk{Lkk kwhMfkko ku.{kufhku khke kk{rkLku Lkk wkLku yLkwYk Mkk
ykfkh ykku nkku. AkuxwkR kwhke, ytkwkR kwhke yLku ku{Lkk Mkkkeykuyu kwshkk{kt Xuh Xuh
kk{kkyku Mkkke nke.
 159
Mkkihkx{kt Mk{e hk yLku knkWeLkkR u khk kk{]rk Y kR nke. khkLkk ktrkeh
Mkhkh k]eMkn ykku (Mk{e hk) kLkkhLkk {kukekk ykzkLke kk{kkLku f{oqr{
kLkkeLku kk{]rk{kt yLkuf wkLkkuLku kikh fko. kwhke kRykuyu Y fhue zkuhkLke e
{eLkkk kk{kk Xuh Xuh yLkuf kk{kkykuLku rfMkkk{kt fkhYk nke. kwshkk{kt
kherhf rk{kt kk{kkykuLkwt kukkLk {nk{qwt Au.
kwMkftzkhku : hskqk Mk{{kt {kkLkku kwMkftzkh kwshkk{kt kk{kt ykku nkku. {w
kkknku k kwMkfkuLkk kueLk nkk. nw{kqt, yfkh, snktkeh, knsnkt, khk yLku ykihtkukLkk
kne kwMkftzkhku Lkkt yLku wo kwMkfkuke Mk{] nkk. yk kkknku qhLkk ukuLke Sk kAe
ktLkk kwMkftzkhku R ukk.
ykk kwMkftzkhku{kt kwshkkLkk ktkkkuLkk kwMkfku k nkk. kkqt u Au fu kwshkkLke Sk
kAe Mkwth yLku wo kwMkfku kne kwMkftzkh{kt W{uhkkt nkk.
yk kwMkfku RBkkkLk kwshkkeLkk fk{kt nkk. kAe kku kwMkfku yLku nMkkku kwMkftzkh{kt
W{uhkkkt hkkt.
yfkhu Mkkhkt kwMkfkuLkk yLkwkku fhkk nkk. snktkeh kwshkk ykuku khu kwshkkLkk rkLk
ukuLku kuu kt kwMkfku ux ykkukt. {wkuLkk kMkLkfk hr{kLk Wk{ fkkLkk kwMkftzkhkuLkku
rfkMk kku.
kwshkkLkk Mkqkk{kt s 14 kwMkfkku nkkt. ku Mk{Lkk wo yu y{q Mktknkuke ku kwMkfkku
Mk{] nkk. kwshkkLkk Mkqkk{kt W[ rk {kxuLke {huMkkyku Mkkku yLkuf kwMkfkku MktLk nkk.
2011{kt kwshkkLke Mke A fhkuz k k nke. ku{kt MkkkhkkLkwt fw {k 79.31 xfk nkwt.
kwkku{kt MkkkhkkLkwt {k 87.2 xfk nkwt yLku eyku{kt 70.7 xfk nkwt. kwshkkLkk kk{e
rMkkhku{kt MkkkhkkLkwt {k 68.1 xfk nkwt, khu LkkhrMkkhku{kt ku 86.5 xfk nkwt.
1991{kt kwshkk{kt MkkkhkkLkwt {k 61.3 xfk nkwt.
fkuR k Lkku Wfko ku {ktLkk fuxk kufkuLku kkt, kt[kkt yLku kkkt ykzu Au kuLkk kh
ytku Au.
su kukuLku kkt, kt[kkt yLku kkuzwt kkheLkwt fk{ ykzkwt nku ku{Lku ykhkkLkkk fu Mkkkh
uk{kt yku Au.
kwrLkke rk :
kkteSLkk rk ytkuLkk r[khkuLku {qko MYk ykkk 1937Lkk ykuxkukh {kMk{kt ko {wfk{u
fuefkhkuLkwt yuf Mkt{uLk kkukk{kt ykwt nkwt. kuu Lke[uLke rMkktkku Lke fko nkk :
(1) Mkkk ko Mkwe {Vk yLku Vhrskk rkLke ukkR fhe; (2) rkLkwt {k{ kkfLke
160
{kk]kkk nkue uRyu; (3) Mk{k rkkk hr{kLk fuLMkkLku fkuR Wkkf { nkuku uRyu
yLku rr fkiku ek {kxu Mk{L Mkke rk ykkwt uRyu.
yk krhku zku.krfh nwMkuLkLkk ykku yuf Mkr{rk Lke{e kuLku kkkLke fueLkk uku Mkku yuku
rkkkh ykMk{ ze fkZkLkwt fk{ MkkUkk{kt ykwt.
yk fkhLkk Wkkf { khk ykkkk rkLku kwrLkke fu kkkLkwt rk fnuk{kt yku Au.
{kr{ffkkyu kwrLkke rk ykkke kkykuLku Wkh kwrLkke kkyku fnuk{kt yku Au.
kwshkk{kt e kkr{f kkyku{kt kwrLkke rk yLku fuxef {kr{f kkyku{kt Wkh-
kwrLkke rk ykkk{kt yku Au. yk{ktLke e kkyku{kt {keo Wkkf { khefu f]rk
ykk fktk-kxLku ykLkkk{kt ykkt Au.
1964-66Lkk fkuXkhe fr{Lku kwrLkke kkko rLkk kkr{f kkyku{kt yL rkku Mkkku
Mk{kukkuke Wkkf {Lku k yuf rk khefu ek k{ fhe nke, ku {ku nk
kwshkkLke Mko kkr{f kkyku{kt rk ykk Au. Mkkku kwrLkke ku{s Wkh-kwrLkke kn
k [kw Au.
yk{kkyku :
kAkk rMkkhku{kt rkLkku kk khk kwshkk MkhfkhLkwt fue kkwt yk{kkyku yuxu
fu hnukLke Mkkz MkkkuLke kkykuu {kLkk ykke ku{Lkk rLkk {kxu kMk yLkwkLk ykku Au.
nk yke kk 400 yk{kkyku Au, su{kt 300 Wkhktk kwrLkke kkyku yLku 80 suxe
Wkh-kwrLkke kkykuLkku Mk{ku kk Au. yk kkyku{kt rkkeoykuyu k Mkkku hnukLkwt
Vhrskk nkukke ykku rMk ikrf ku{s MkktMfkrhf fko{ku{kt kk ukLkku nku Au.
yk kkyku{kt yL kwrLkke kkyku suk s ykMk{ku [ku Au. yk{kkykuLkk nex
kh uhu hkk fue kkk{kt yuf kMk rkk hkk{kt ykku Au.
{kuxkkkLke yk{kkyku MiAf MktMkkyku khk [ku Au yLku {kk ku xfk kkyku Mkhfkh
khk [ku Au.
xufTrLkf rk :
zke ykikurkfefhLkk s{kLkk{kt ykkf rfkMk Mkkk{kt xufTrLkf rkLkku {nLkku Vkku Au.
hk{kt rzke yLku rzku{kLkk Mkhu Xef Xef rfkMk kku Au. xufTrLkf MktMkkyku{kt ywRsLkuhe,
kuxkufur{fMk, kMxf Wkuk, hkMkkrf kkh, RufxkurLkMk yLku fkuBwrLkfuLk, fBqxh,
xurrLk, uke, Wkuk kuhuLkk ykMkLke Mkkku kwshkk{kt Qe kR Au.
kwshkk hku xufTrLkf rkLke kwkk khV kh {qfkLke Lkerk ykh fhe Au. xufTrLkf
rk{kt {kr{f kkk W[ rkLkk fuxkf ykMk{kuLkku Mk{ku kk Au.
 161
Mkhfkh khVke rskLkkt {w {kfkuyu yuLsrLkrhtkLkk rr rkku {kxu kkurxufTrLkf [ku Au,
su{kt {kr{f kktk khekk kkMk fhuk rkkeoykuLku rzku{k fkuMkoLkwt rk ykkk{kt yku Au.
ku{kt rMkr, r{furLkf, Ruxf, RuxkurLkMk, xuMxkR, kuxkufur{fMk, fur{fMk, fur{f,
ykfxu[h, zk^xTMk{uLk kuhuLkku k koLkku rzku{k fkuMko [ku Au.
yuLsrLkhk fkuuu Mkhfkh, wrLkMkxe kkk kLkke MkknMkku [ku Au yLku ku{kt [kh koLkk
rzke fkuMko yLku ku kAe ku koLkk {kMxMko rzke fkuMko kkk keyu[.ze. fkkLkk MktkuLkku [ku Au.
fLkyku {kxu yk kkurxufTrLkf MktMkkyku k fuxuf Mku [ku Au.
fuLe u Mkr{rk khk RsLkuhe kkk Vk{oMke fkuuu{kt rzke ykMk{ku yLku kkurxufTrLkf yLku
Vk{oMke MktMkkyku{kt kuh 12k rkkLk-kn kAeLkk rzku{k RsLkuhe yLku Vk{oMke ykMk{ku{kt
rkkeoykuLku u ykkk{kt yku Au. ko 2004-05{kt yuLsrLkhkLke ke ykkke MktMkkyku{kt
12,724 kuXfku, ykfxuf[hLke ke ykkke MktMkkyku{kt 270 kuXfku, Vk{oMke fkuuu{kt 1,485
kuXfku nke. 2009Lkk ko{kt yutrsrLkhk fkuuu{kt 31685 kuXfku nke, Vk{oMke fkuuu{kt 5175
kuXfku yLku ykfxu[hLke fkuuu{kt 510 kuXfku nke.
kwshkk hk{kt kuh 10 kAe RsLkuhe rzku{kt {kxu kkurxufTrLkf MktMkkyku 25 Au khu {kk
rkkLkeyku {kxuLkk ykMk{kuLke 23 Au. yk{kt rMkr, r{furLkf, Rurfxfu, ykuxku{kukkR,
kMxf yuLsrLkhk, xuMxkR {uLwVuf[hk yLku xuMxkR kuMkuMkk xufLkkukuS, {uxSo
Wkhktk fku{ uxMk, ykfxuf[h ykrMkMxLxrk, fBqxh yuRzuz fku~q{ rzkRLk yLku
nku{ MkkLMk kkk fku{ ykxo suk rkku {kxuLkku kt Au.
{kr{f kk-fkkLke Mkke MktMkkyku khk rsk{kt Mkhfkh khVke [ku Au, su{kt k
fu [kh koLkk MkxrVfux fkuMko rMkr, r{furLkf, Rurxf, RuxkurLkMk,xufTMxkRMk, zk^xTMk{uLk,
ykfxu[h kuhu {kxu [ku Au.
fku{ fkuMko suk fu xkRkhkRxk, kuxonuLz, ykurVMk-{uLkus{uLx kuhu k fuxef MktMkkyku{kt
[ku Au. ku{Lke khekk MkhfkhLkk fue kkk khVke [kkw khekkkkuzo u Au.
kwMkfkLkk nex {kxu fuxkf MkxrVfux yLku rzke fkuMko [ku Au. rzke fkuMko wrLkMkxeyku{kt
[ku Au.
rkfkuLkk rk {kxu fuxkf MkxrVfux yLku rzke fkuMko [ku Au ku {kxu kLkke MktMkkyku Au, yLku
fuxef MktMkkyku wrLkMkxeyku khk [ku Au.
kqokkr{f kkk kkr{f rkfkuLke kke{Lku ytku MkxrVfux ykkk{kt yku Au. {kr{f kkk
W[kh {kr{f rkfku {kxu ke.yuz.Lke Wkkr {kxu wrLkMkxe-MktLk fkuuu ykk fuxef
wrLkMkxeykuLkk rkrkkku{kt ukkR Au.
kkuzef MktMkkyku kwshkk MkhfkhLkwt fue kkwt k [ku Au, su kke{Lku ytku Mkhfkhe khekkkkuzo
rzku{k ykku Au.
162
fkkkLke fkuuu {wu kLkke MktMkkyku [ku Au. ku{kt yu.yu.ke. kkk yu.yu.yu{.Lkk
fkuMko [ku Au.
{urzf fkuuu{kt fuxef MkhfkhLke, fuxef wrLkMkxeLke yLku fuxef kLkke MkknMkkuLke MktMkk
Au.
ku{kt yu{.ke.ke.yuMk. kkk ku kAeLkku yu{.ze. kkk yu{.yuMk.Lkku fkuMko [ku Au. ykwuoLke
fkuuu ykwuo rLkMkxe Mkkku MktLk Au.
f]rk(yurkf[h)Lke fkuuu {wu Mkhfkh nMkf Au yLku ku f]rk-wLkMkxe Mkkku MktLk Au.
ku{kt ukekze kkk kwMktoLkLkk ykMk{ku Wkhktk yu rkku{kt MktkuLkfko [ku Au. MLkkkf
ykMk{Lku ytku ke.yuMk.Mke. (yukef[h) yLku ku kAeLkk yLkwMLkkkf ykMk{Lku ytku
yu{.yuMk.Mke. (yukef[h)Lke Wkkr yuLkkk kk Au.
kwshkk{kt rkLkuMk-yuzr{rLkMxuLk {kxuLke MLkkkf yLku yLkwMLkkkf Wkkryku ykkke yLkuf
rkMktMkkyku Au. Wkhktk y{kk{kt LkuLk rzkRLk RLMxxqx{kt fku{ ykxo kuhu
rkku {kxu MkxrVfux yLku rzku{k ykMk{ku [kk{kt yku Au.
RLzLk RLMxxqx ykuT {uLkus{uLx{kt yLkwMLkkkf Wkkr {kxuLkk rkLke ukkR Au. MkuLxk
Vkuh yuLhkuLkBLx-kLkk yuLz xufLkkukuS{kt Mfq ykuT ykfxu[h, Mfq ykuT kLkk, Mfq
ykuT yuLhkuL{uLx yLku Mfq ykuT rkzk MkkLMk yuLz xufLkkukuS{kt yuf koLkk 2 kuk fw 10
Mku{uMxhLkk rzku{kt fkuMko yLku 4 Mku{uMxhLkk yLkwMLkkkf fkuMko {kxuLke ukkR Au. ko 2009-10Lkk
ytk{kt yu{.ke.yu.{kt kuXfkuLke Mktk 7,030 kkk yu{.Mke.yu.Lke kuXf Mktk 3,580 nke.
ykuxkukh, 1999{kt kwshkk Mkhfkhu RLV{uoLk xufTLkkukuS{kt nhVk hk {kxu kwshkk RLV{uorxf
rr{xuz Lkk{Lke MktMkk kkteLkkh{kt Y fhe Au. yufeMk{e Mke{kt kwshkkLku kkihuh R sk
{kxu kwshkkLke Mkktk Mkhfkhu kkku r[khk yLku ukkR fhe Au.
rkkuku fBqxh-wkLke Yykk kR kR Au. yuf fkhLkk irf Mk{ksLkwt rLk{ko kwt Au.
MktuknkhLke xufTLkkukuSyu yksu rLku LkkLkwt kLkkwt Au. RLV{uoLk xufTLkkukuSyu Lke kLkLkkt
{tzk fkO Au.
kwshkk{kt kkr{fke Y fheLku wrLkMkxe ku{s xufTrLkf kuku {kuxk VuhVkhku kk Au Lku kkukkLkk
ksuxLkku ykhu 11% suxku rnMMkku Mkhfkh rk kkA [o fhu Au.
rkLkk rr kukku{kt yufthu zke kke Akkt Mkkorkf kkr{f rk yLku Mke{kt MkkkhkkLkk
MkkhLke ryu kwshkku ktke {s kkkLke Au. 2011Lkk ko{kt kwshkk{kt MkkkhkkLkwt {k
79 xfk nkwt, u Mk{k hkxLke Mkhuhk 74 xfkLke kwLkk{kt khu nkwt, khtkw fuh (94 xfk) yLku
{nkhkx (83 xfk) suk hkkuLke kwLkk{kt ykuAwt nkwt.
1991ke 2011Lkk ku Mkfk{kt Mk{k u{kt MkkkhkkLkk {k{kt 22 xfkkheLkku khku kk kkBku
nkku, kuLke kwLkk{kt kwshkk{kt yu khku 18 xfkkhe suxku nkku. kkr{f rkLkk kuhu 6-
 163
8{kt kLke Lkk (11ke 14 koLke Lkk) 78.2 xfk kkfku 2007-08{kt kk{kt kkt
nkk, kuLke Mkhk{e{kt fuh{kt yu {k 100 xfk, {nkhkx{kt 86.8 xfk yLku fkoxf{kt 90.2
xfk nkwt. yk{ ykX koLkk kkr{f rku Mkkorkf kLkkkLkwt ktkhe nktMk fhk
{kxu k kwshkkLku nS wt fhkLkwt hnu Au.

Mko rkk yrkLk (SSA)

Mko rkk yrkLk (yuMk.yuMk.yu.),kwshkk hks khtrf rk krhk khk y{{kt {qfku
krhkusLkk Au. Mko rkk yrkLk khk Mkhfkh khk Mk{k u{kt khtrf rkLkk Mkkkefh
{kxuLkku fko{ (UEE) Au.
su khkLkk ktkhe rLk{ Lkt.86Lke ukkR yLkwMkkh Mk{k Mk{ {kokLku ykeLk kRLku 6
ke 14 koLkk k{k{ kkfkuLku {Vk yLku Vhrskk rk ykkk {kxu rLk{ku yrk{ Au.
yk fko{ nuXLke {w ]rkyuk sue fu Lke kkykuLkwt kktfk{ fhwt, kk{kt MkwkhkLkk fk{
fhk suk fu kotzLkwt rLk{ko fhwt, ki[k, kkeLke Mkk kkk kkLke Mk{khfk{ {kxuLke
kkLx Vke sue skkkheyku kqo fhk ktku Au.
yk Wkhktk ykqhkk rkfkuLke Mktk{kt Lkk rkfkuLke rLk{qtf fhe ko{kLk rkfkuLku kke{
ykke rk Mkk khu {skqk fhe, uc rk Mkk{ke rfMkke, kkk fMxh, kuf
yLku rsk u{kt Mkkrkk fhe rsk Mkhu ikrf {kkLku {skqk fhk {kxuLkwt kukkLk
ykkkLkku Au.
yuMk.yuMk.yu. SLk fki MkrnkLkwt kwkkkwt khtrf rk ykkk {ktku Au. yk Mkkku
fLk rkLku WkusLk ykkk kkk kk knkhLkk ykk kku yk khe ykkk kkfku Wkh
kMk kLk ykke kuyukLku fBqxhLkwt kkLk ykke yksLke SLkieLku Mk{fk kLkkk {ktku Au.
Mko rkk yrkLk (yuMk.yuMk.yu.)Lke {w ]rkyku....
rkfkuLke kke{
Mkt[kLk yLku ykkusLk
ykr rk rk
rk rk
kk kktfk{
Lkkkt yLku rnMkkkLkwt ykkusLk
{erzk yLku ]rkykuLkwt MkkuSfh
{uLkus{uLx RLVku{uoLk rMkMx{
rfktk kkfku {kxu Mktfrk rk
Mo stke kk{
164

{knLk kusLk kusLkk

{knLk kusLk kusLkk fuL Mkhfkh khk Y fhk{kt yke Au. suLkk ytkkok kuh 1 ke 8Lkk
rkkeoykuLku rMk hr{kLk kh{ kusLk ykkk{kt yku Au.
yk kusLkk {kxuLkku [o fuL Mkhfkh yLku hks Mkhfkh [u 75:25 Lkk kwkukh{kt fhk{kt yku
Au.
rfkMke kkfku{kt kkuk yLku ykhkuLkk kuh{kt Mkwkhku fhku.
kk Akuze ukk kkfkuLkk h{kt xkzku fhku yLku nkshe khe ku{s khek kkfku Lku kkyu
ykk {kxu ykfkk fhk.
kkB Mkhu kqhf hkuskkhLke kfkuLke h[Lkk fhe.
Mkk{krsf yLku hkrx yufefh fhwt.
kheke qh fhk {kxu hks khk kqhf Lkku fhk.
180 kk{{kt Mk{kLk heku kuh 1 ke 5 {kxu 450 fuuhe yLku 20 kk{ kuxeLk yLku 265 kk{ Mk{kLk
heku, kuh 6 ke 8 {kxu 700 fuuhe yLku 20 kk{ kuxeLkLkwt kusLk {kxuLkwt {k Lke fhk{kt
yku Au.
yXkrzk{kt kusLk kkf{kt Mkku{khu kkMke, Mkwze yLku r{fMk kf, {tkkhu e[ze ,kf,
kwkhu k-Zkufe,kwYkhu k-kk, wkhu {wrXk,nktzku yLku rLkkhu kwk yLku kf
ykkk{kt yku Au. yk kLkke kkf{kt MkkrLkf Mk {wsk rsk khk VuhVkh kE fu Au.
hksMkhu kusLkkLkwt Mkt[kLk hks MkhLkk fr{LkhLke fkk hkkk yrfkhe fhu Au. yLku Mktwfk
fr{Lkh, ku {rLk fr{Lkhku yLku {k{kkhku kuhu Mknfkh ykku Au.
rskLkwt Mktkqo nexe rLktk yLku ytks khLkku ytfw kuLkk khk hkk{kt yku.
rsk Mkhu rsk fkk fufxh {knLk kusLk MkkLkk Wkhe Au yLku ku{Lku Lkkk fufxh
khk {knLk kusLk kusLkkLkk nexe fko {kxu Mknk fhk{kt yku Au.
rk rkkLkk yL kkr{f rkLkk Lkkk yrfkheykuLkku nkuku hkLkkh Lkkk fufxhLku
ku{Lke Vhu kkk Mkk{ fhu.
LkkhkkrfkLke fkkyu ykke kkMku Lkkk fufxh ku{Lkk MxkVke yk BwrLkrMkk fr{Lkh
Au su Mktk heku ytfw hku Au.
kkwfk Mkhu {k{kkh (knuMkekh) rkk/kkwfk fkkyu {knLk kusLkLke kusLkkLke
fk{keheLkwt kLk hku yLku Lkkk {k{kkhku/kkr{f kkLkk rLkhekf kuhuLku Mknk fhu Au.

 165

wrLkx-4

khkLkku {kLk MktkLk rfkMk

166

wrLkx - (4) 4.1

{kLk MktkLk rfkMk
ke {kLkMke yLku kkoh wrLkxLke Ykhuk
rk Mk{wk :
kwshkkLkk {q kLkeyku nk ykrkMke khef. ykuk Au kwshkk{kt 2001{kt ku{Lke Mke
74,81,160 nke su{kt kwYkku 37,90,117 yLku {rnkyku 36,91,043 suxe Au. kuyku ykkW
fkekhs fu hkLkekhs (hkLke-stk{kt Mkke khs-) khefu ykukkk nkk.
ke.Mke.kwnkyu ku{Lku {kxu Lk rk fu qr{sLk kuku Au, khu fkfkMkknuk fkufhu
ku{Lku rkrhsLk fkk Au. kuyku stkku, knkzku yLku {ukLk{kt Mku Au. ku{Lke e, Zkurzk, [kuhe,
fqtfk, ke, Lkkf fu Lkkfzk, kfk, kk{ke, kk[k, fkuk, fkuxkr, {k[e, kze,
kkrk, e, fkkuzek, Mkkk sue kuxkrkyku Au.
kuyku ykuMxurkLke ykekMke rkLku {kk yku Au. yuxu kuyku kuxku-ykuMxukuEz Lkk fnuk
Au. kuyku 150 Mku{e. fu kuke kkuze khu [kE, [kxkt Lkkf, ykk nkuX yLku ~k{ htk hku
Au. ku{Lkk kt Mkwtkk, uhk yLku ktfzek nku Au.
ytu k yk rkLkk Au. k ku{Lkk{kt wt rkr{ kwt Au. yk kkuo nk yLkwMkqr[k rk
khefu ykuk Au. 2001Lke Mke kkhe {ku ku{Lke Mke 35,92,715 nke. ku{Lkk{kt
fh, tke, [{kh, MkuLk{k, kqhe, kuhu kuxkrkkku Au.
kwshkkLke Mke{kt knkuk {kkk kk ku Mk{qnku Au. q{ rkLkk yukkELk yLku rzLkkrhf yuk
ku rkkku A Mkkkh [kE, Lke[wt Lku kkAke [kxwt {kkwt, kku yLku {ku kkk ykk kzkwt Lkkf
yu yukkELk rkLkk kku Au. [ku kktku , kkAk [kxwt kktku krnkkuo Lkkf yu rzLkkrhf
rkLkk kku Au. kwshkkLkk Lkkkhku yLku MkkihkxLkk fkku krkLkku uk ku kku yk
ko{kt yku.
yk{uorLkk kufkuLku {kk yk{uoLkkEz Au. kkhMkeyku yk{uoLkkEz rkkLkk Au. ykrfk{ktke ykeLku
kwshkk{kt Mkuk nkMkeyku Lkukexku rkLkk Au. yk kufkuLkk k kqt[kk, [kE 150 Mku{e. fu
kkuze khu yLku fkk ykk kzkwt nku Au.
kwshkk{kt ykrfkke yLkuf rkyku ykeLku Mke Au. rzku yLku ykkuo Wkhktk kku, kefku,
f, nqku, kwsohku, {uh, sk khu E.kq. 140ke 600 hBkLk ykk nkk.
MkkutfeykuLkk kMkLk hBkLk Wkh{ktke ykieku, {kuZ ku yLku e{keyku ykk nkk.
kk, zu, fkXe kuhu rkyku hskqkku Mkkku e sELku krk kLke kE. kuyku Mk, {khkz
 167
yLku kqr[MkkLk{ktke ykk nkk. kkhMkeyku yLku Lkkk {wMk{kLkku {o kkh ku{Lkk u{ktke
yn ykk Au.
{wM{ku kife ykhkku EMk{Lkk sL{ kquo khkLkk kr[{ fktXu Mkkk nkk. 1927 kAe yVkLk,
kwfo, kq[eyku yLku ykhkku ykk. {hkXk Mkhkhku Mkkku {hkXe kke kufku zkuhk yLku LkMkkhe
[uLkk u{kt Mk nkk yLku kAe nuhku{kt Vukk nkk. ykukMx 1947 kAe Mk AkuzeLku
Mkeyku ykk. kuyku {nuLkkLku MkknrMkf Au. yk{ kwshkk{kt yLkuf rkyku ykeLku Mke Au.
Mke : kwshkk{kt k{ Mke kkhe (1872) {k uLke Mke 91,29,722 nke. 1891{kt
ku 1,08,52,000 kE. 1872ke 1898Lkk kkk{kt 17,22,278 sLkMkt e su khku 15.9%
nkku. 1901ke 2011 hBkLk kwshkk{kt fuxe Mke e ku Lke[uLke Mkkhe Wkhke Mk{u.
Mke khku : 1901-2011
ko fw Mke MkfkLkku kVkk Mkfk hBkLkLke kVkkLke xfkkhe
1901 90,94,748 -17,58,252 -16.2 %
1911 98,03,587 +7,08,839 +7.79 %
1921 1,01,34,989 +31,402 +3.79 %
1931 1,14,89,820 +13,14,839 +12.92 %
1941 1,37,01,551 +22,11,723 +19.25 %
1951 1,62,62,657 +25,61,106 +18.69 %
1961 2,06,33,350 +43,70,693 +26.88 %
1971 2,66,97,475 +66,04,125 +29.39 %
1981 3,40,85,799 +73,88,324 +27.67 %
1991 4,11,74,060 +70,88,261 +20.80 %
2001 5,06,71,017 +94,96,957 +23.07 %
2011 6,03,83,628 +97,12,611 +19.17 %
WkhLkk fkuXk khke k {u Au fu kwshkk hkLke nkLke (h011) Mke 6 fhkuzLkku yktf xke
kE Au.
168

khk/ Mke fkLkku rfkMkh

kwshkk/rsk h011 2001-h011
fw Yh ykoLk fw Yh ykoLk
1 2 3 4 5 6 7 8
ELzk 1,21,0193,422 83,30,87,622 37,71,05,760 17.64 12.18 31.80
00 kshkk (h4) 6,03,83,628 3,46,70,817 2,57,12,811 19.17 9.23 35.83
01 fA 20,90,313 13,64,472 7,25,841 32.03 23.11 52.84
02 kLkkMkfktXk 31,16,045 27,02,668 4,13,377 24.43 21.26 50.05
03 5kx 13,42,746 10,61,716 2,81,033 13.53 12.44 17.87
04 {nuMkkk 20,27,727 15,13,656 5,14,071 9.91 5.62 24.86
05 MkkkhfktXk 24,27,346 20,64,318 3,63,028 16.56 11.14 61.25
06 kkteLkkh 13,87,478 7,87,949 5,99,529 12.15 06.92 53.48
07 y{kk 72,08,200 11,49,436 60,58,764 22.31 -0.31 27.82
08 MkwhuLLkkh 17,55,873 12,58,880 4,96,993 15.89 13.14 23.84
09 hksfkux 37,99,770 15,91,188 22,08,582 19.87 3.05 35.84
10 {Lkkh 21,59,130 11,88,485 9,70,645 13.38 11.28 16.07
11 5kuhkth 5,86,062 3,00,236 2,85,826 9.17 8.99 9.35
12 swLkkkZ 27,42,291 18,36,049 9,06,242 12.01 5.72 27.37
13 y{hue 15,13,614 11,27,808 3,85,806 8.59 4.33 23.28
14 kLkkh 28,77,961 16,97,808 11,80,153 16.53 10.64 26.21
15 ykt 20,90,276 14,56,483 6,33,793 12.57 7.98 24.77
16 uzk 22,98,934 17,75,716 5,23,218 12.81 8.84 28.73
17 kt[{nk 23,88,267 20,53,832 3,34,435 17.92 15.91 32.00
18 knku 21,26,558 19,35,463 1,91,095 29.95 30.76 22.24
19 zkuhk 41,57,568 20,97,791 20,59,777 14.16 5.12 25.12
20 Lk{ok 5,90,379 5,28,765 61,614 14.77 14.38 18.2
21 Y[ 15,50,822 10,22,413 5,28,409 13.14 0.42 49.88
22 zktk 2,26,769 2,02,074 24,695 21.44 8.22 NA
 169
23 LkMkkhe 13,30,711 9,21,599 4,09,112 8.24 3.19 21.63
24 Mkkz 17,03,068 10,68,993 6,34,075 20.74 3.85 66.35
25 Mkwhk 60,79,231 12,35,509 48,3,722 42.19 -8.43 65.52
26 kkke 8,06,489 7,27,513 78,976 12.07 11.90 13.61
nuhe rMkkh{kt MkeLkku ]rh 35.83 xfk kkk kk{ rMkkhkuLkku]r 9.23 xfk (2001-2011)
ytksk{kt ykku Au.
Lke[uLke fkuXk{kt rskeX nuhe yLku kkB rMkkhLke Mke (xfkkhe{kt) 2011
{ khk/kwshkk/rskrskeX Mke (xfkkhe{kt) 2007rskeX Mke (xfkkhe{kt) 2011
1 2 3 4 k 6
kk{e nuhe kk{e nuhe
khk 72.19 27.81 68.84 31.16
00 kwshkk(h4) 62.64 37.36 57.42 42.58
01 fA 70.00 30.00 65.28 34. 72
02 kLkkMkfktXk 89.00 11.00 86.73 13.27
03 kkx 79.84 20.16 79.07 20.93
04 {nuMkkk 77.68 22.32 74.65 25.35
05 MkkkhfktXk 89.19 10.81 85.04 14.96
06 kkteLkkh 68.43 31.57 56.79 43.21
07 y{kk 19.56 80.44 15.95 84.05
08 MkwhuLLkkh 73.44 26.56 71.70 28.30
09 hksfkux 48.71 51.29 41.88 58.12
10 {Lkkh 56.09 43.91 55.04 44.96
11 kkuhkth 51.31 48.69 51.23 48.77
1h swLkkkZ 70.94 29.06 66.95 33.05
13 y{hue 77.55 22.45 74.51 25.49
14 kLkkh 62.14 37.86 58.99 41.01
15 ykt 72.64 27.36 69.68 30.32
16 uzk 80.06 19.94 77.24 22.76
170
17 kt[{nk 87.49 12.51 86.00 14.00
18 knku 90.45 9.55 91.01 8.99
19 zkuhk 54.80 45.20 50.46 49.54
20 Lk{ok 89.87 10.13 89.56 10.44
21 Y[ 74.28 25.72 65.93 34.07
22 zktk 100.00 NA 89.11 10.89
23 LkMkkhe 72.64 27.36 69.26 30.74
24 Mkkz 72.98 27.02 62.77 37.23
25 Mkwhk 31.56 68.44 20.32 79.68
26 kkke 90.34 9.66 90.21 9.79
LkkUkkk kkkk yu Au fu su rskyku {nTytu kk{rMkkh khefu ykuk Au. ku rskyku{kt
nuhefh{kt ku khku ku [ku hkku Au. k.k., MkkkhfkktXk yLku kLkkMkfktXk rskyku{kt ku
yLkw{u 85 E 04 xfk yLku 86.73 xfk suxku hkku Au.
1947{kt uLkk kkk kZkkt ykhu kuf k Mkeykuyu kwshkk{kt Mkktkh fwO nkwt.
nuhe yLku kk{Mke : kwshkk{kt 1981{kt 1,96,01,635 kufku nuhku{kt Mkkk nkk. khkLke
fw nuhe Mke{kt kwshkkLkku rnMMkku 6.6 xfk nkku. 1991{kt kwshkk{kt 1,41,64,301 kufku
nuh{kt Mkkk nkk. ku kwshkkLke fw MkeLkwt 34.49 xfk suxwt {k nkwt. E.Mk. 2011{kt
hkLke fw Mke 6,03,83,628 nke.
MkeLke ke[kk : MkeLke ke[kk Vwk s{eLk yLku ykikurkf efkMk Wkh yktku Au. 191{kt
h [ku.rf.{e. eX 174 kyku nke. 2011{kt yk {k eLku 308 kwt nkwt.
kwshkk{kt MkkkhkkLk E.Mk.2011{kt 70.73 xfk nkku. (khkLkku h 65.46 % nkku.) yLkwMkqr[k
rkyku{kt MkkkhkkLkku h su 2991{kt 61,07 nkku ku 2001{kt 70.k0 LkkUkku (+ 9.43 %) nkku.
ku{s yLkwMkqr[k sLkrk{kt MkkkhkkLkku h 1991{kt 36.45 % nkku ku 47.74 % kku (+ 10.71)
nkku.
1991Lke Mkhk{e{kt 2011{kt hkLkk kk rskyku{kt MkkkhkkLkk h{kt khku kku Au.
y{kk rsk{kt Mkkike khu 86.65 % kku knku rsk{kt ku ykuAk{ ykuAku 60.60 % Au.
t Mkwe kwYkku yLku eykuLke MkkkhkkLkk hLke Mkhk{e fhkkt sk Au fu hks{kt kwYkkuLke
xfkkheLkku khku 87 23 % nkku. khu eykuLke xfkkhMk 70.73 nke. (hkxe Mkhuhk yLkw{u
82.14 yLku 65.46 xfk nke.)
ku{kt 3,46,70,717 Lke Mke kk{rMkkh{kt yLku 2,57,12,811 nuhe rMkkkh{kt nke. ko
2001{kt hkLke fw Mke 5,06,71,017 kE nke. su{kt kwYkku 2,63,85,577 yLku {rnkyku
 171
2,42,85,440 nke. E.Mk. 2011{kt hkLke fw Mke 6,03,83,628 nke. su{kt kwYkkuLke Mktk
3,14,82,282 yLku {rnkykuLke Mktk 2,89,01,346 nke. 1000 kwYkku Mkk{u {rnkykuLke
Mke 918 nke.
hkLkk kk{e rMkkhLke fw Mke 3,46,70,717 nke. su{kt kwYkkuLke Mktk 1,78,02,975
yLku {rnkykuLke Mktk 1,68,76,842 nke. uLke fw Mke{kt kwshkkLke MkeLkwt {k 4E99
xfk nkwt yLku MkeLke ryu yuLkku { u{kt 10{ku nkku. 200kLke Mke kkhe yLkwMkkh
Mke{kt yLkwMkqr[k rkLke MkeLkwt {k 7.09 xfk khu yLkwMkqr[k sLkrkLkwt {k 7.1 xfk
nkwt.
fA rsk{kt yLkwMkqr[k rkLke Mke Mkkike khu 1.7 xfk nke. khu MkwhuLLkkh rsk{kt
11.0 xfk yLku kLkkMkfktXk{kt 10.8 xfk nke, zktk{kt ku {kk 0.5 xfk nke. hkLke fw Mke{kt
yLkwMkqr[k sLkrkLke MkeLke xfkkhe 14.8 nke. (ku{Lke fw Mke 74,81,160. zktk rskLke
fw Mke{kt yLkwMkqr[k sLkrkLke MkeLkwt {k 83.8 xfk nkwt. Lk{ok rsk{kt ku 78.1 xfk
nkwt. khu knku rsk{kt ku 7h.3 xfk nkwt.)
E.Mk.2011{kt kwshkkLkk rskyku kife Mkkike w nuhe Mke hkkk rsk y{kk, Mkwhk,
zkuhk yLku hksfkux nkk. Mkkike ykuAe Mke hkkk rsk zktk, Lk{ok, kkke yLku knku nkk.
1981{kt zktk{kt nuhe Mke Lk nke. khtkw 2011{kt zktkLke nuhe Mke rskLke fw MkeLkk
10.9 xfk nke.
2011{kt kwshkk{kt 3,46,70,817 fTyku kk{zkyku{kt Mkke nke. fw MkeLkk 57.42 % kufku
kk{rMkkh{kt Mkkk nkk. hksLke kk{rMkkh{kt 2001ke 2011Lkk Mkfk{kt MkeLke ]rLkku h
9.23 % nkku.
MkkkhkkLkku {nk{ h kwYkku{kt kkteLkkh rsk{kt 93.59 % kku w{ h knku rsk{kt
72.14 LkkUkku nkku. eyku{kt Mkwhk rsk{kt 81.02 % {n{ yLku knku rsk{kt wk{
49.02 % nkku.
2011 Mkke kkhe {wsk rskykuLke Mktk 26.
kkwfkykuLk Mktk 225
kk{ku (towns)Lke Mktk 348.
kk{zkykuLke Mktk 18,225.
7 koLke WkhLke hkkk MkkkhkuLke Mktk 4,19,48,677 nke. su{kt kwYkkuLke Mktk
2,39,95,5200 yLku eykuLke Mktk 1,79,53,172.
E.Mk. 2001Lke Mke kkhe {wsk fw fk{hkuLke Mktk 2,12,55,521 nke su{kt kwYkkuLke
Mktk 1,44,77,286 yLku eykuLke Mktk 67,78,235.
172
uzqkkuLke fw Mktk 58,02,681, su{kt kwYk 25,09,651 yLku eykuLke Mktk 18,95,984.
ukh{sqhkuLke fw Mktk 51,01,658 yLku eykuLke Mktk 26,52,007.
MkkkhkkLkku h 79,31 kwYkku 87.h3 yLku eyku 70.73.
MkeLke ke[kk (rk [kurf{e.) 1991 = 21k, 2001 = 258, 2011 = 308.
LkkU : E.Mk. 2011Lke Mke kkhe yLkMkkh Mkwhk rs{kt ku Mkkike khu Mke ke[kk
(1378) kAe y{kkrskLkku { keu yku Au. (890). fA rsk{kt Mke ke[kk {kk 46 Au.
rk 1,000 kwYkkuLke Mkk{u eykuLke Mktk Mkwhk rsk{kt {kk 788 Au.
1. rLke Mke{kt khku :
k]e kh rk MkufLz MkeLkwt {k kwt Au. E.Mk. 1999{kt k]e kh Mke 6 yksLkku yktf
xke kE Au. ku kAe 2011{kt LkuBkh {rnLkk{kt Mke 7 yksLkku yktf xke kE Au.
k]e kh{kLkMke qk zkke e hne Au. khu, kf]rkf MktMkkLkku {kork {kkk{kt hnuk
Au.
Mktwk hkxTLkk yuf Mkknfkhu fkwt Au fu, MkekhLkwt fkh yu Lkke fu kufku y[kLkf MkMkktLke
su{ t]r fhk {ktzk Au.
khtkw, ku yu Au fu kuyku {keLke su{ {hkk kt kE kk Au. SLkLke Mkhke krhMkrkLku fkhu
rLkk kk s kkku{kt {]wh{kt h{ xkzku kE hkku Au.
Mk{k rLke Mke{kt h kuo 9 fhkuz MkeLkku khku kE hkku Au. ku{ktke yurkLkku Vkku 5.4
fhkuz suku Au. yuxu fu, rLke Mke]rLkk 60 xfk khku yurkLke Mke{kt kk Au.
ykrfktz{kt h kuo 2 fhkuz MkeLkku khku kk Au. su rLke fw MkeLkk 20 xfk suxku Au.
rLke 93 xfk suxe Mke]r kku {kk rfkMke ukuu{kt s kE hne Au.
u yk MkkLku rLktrkk fhk{kt Lkn yku kku, ykkkt kkuzkt s kkuo{kt Mke eLku 7 ke 8
yksLke kE su.
2. k]eLke Mkkkxe Wkh {kLkMke :
k]eLke Mkkkxe kh {kLke kk 10 k kkuoke Mkkx fhe hkku [u. eu (Deeve)Lkk
yLkw{kLk {ku, yksLke 10 k ko knukt rLke Mke 1,25,000 suxe nu. {kLkMkeLkk
RrknkMk hr{kLk Mkekhku qk e{ku nkku. kkf Mke]r h 0.1 xfk fhkkt w Lknkukku.
yk hu Mke k{e kkkt 700 ko kku.
E.Mk.Lke Yykk{kt rLke Mke 25 fhkuz suxe nke. yk Mk{u Mke]rLkku h 0.05 xfkLkku
nkku. E.Mk. 1650Lkk ytk Mkwe{kt rLke Mke eLku 55 fhkuz suxe kE nke. 1750 kAe
Mke]r qk zke kLke.
 173
18{e Mke knukt kkhe krk rfMkeLkk nkukke rLke Mke ytku su ftE {krnke {u Au ku
{kk yLkw{kLkku s Au. E.Mk. 1800Lke ykMkkkMk Mke 1 yksLkk yktfLku yktke Lk nke. yu kAe
Mke]rLkku h 0.5 xfk kku. yk hu MkeLku k{e kkkt 130 ko kku. E.Mk. 1930{kt rLke
Mke 2 yksLke kE kE. yu kAeLkk 45 ko{kt E.Mk. 1975{kt rLke Mke 4 yksLke kE
kE.
rLke Mke]r{kt rfMkkk uku{kt w rMVkuxsLkf khku kku Au. 1975ke 1998{kt rLkk
rfMkkk ukuLke Mke (H.D.R.-2000 {ku) 164.7 fhkuzLkku khku kku Au.
khu, [e ykfkk uku{kt {kk 11.75 fhkuzLkku s khku kku Au. ykke rfMkkkt uku{kt
Mke rMVkuxsLkf kLke hne Au. E.Mk. 1999{kt rLke fw Mke {eLku 6 yksLke kE kE
nke.
yu kAeLkk 12 koLkk Mk{kkk{kt E.Mk. 2011{kt LkuBkh {rnLkk{kt rLke Mke eLku 7
yksLke kE kE Au.
Mke]r rLkk kk uku{kt Mk{kLk Lkke. rfrMkk uku{kt kkf ]rh 1.0 xfk suxku Au.
r{kt Mkkike [ku Mke ]rLkku h kkf 3 xfk suxku kr{ ykrfkLkk uku, { ykrfLk
uku, kqo ykrfLk uku, erkk, kr{ Mknhk, kkuxTMkkLkk, kr{ yurkLkk uku{kt uk {u
Au.
yk uku{kt sL{hLkwt {k [wt Au. khu, {]w h{kt xkzku kuku uk {u Au.
3. rLkk fuxktf uku{kt MkeLkwt {k :
20{e MkeLkk kqkoo{kt khk yLku [eLk suk rfkMke uku{kt Mke zkke e hne. Mk{k
r{kt MkeLke ryu [eLk 1 yks 33 fhkuzke w Mke hkeLku k{ MkkLku yku Au.
khu, 1 yks 21 fhkuzke w Mke hkkwt khk ke MkkLku yku Au. khkLke Mke Wkh
y{urhfk, rk y{urhfk yLku ykMxurk yu ku s{eLktzkuLke fw Mke fhkkt k khu Au.
r{kt yuf ykske w Mke hkkwt [eLk rLke fw MkeLkk 19.20 xfk Mke hku Au.
khk rLke fw MkeLkk 17.34 xfk suxe Mke hku Au. yu kAe rLke Mke{kt ke Lktkhu
ykkwt USA 31 fhkuz (Lku. 2011 ykurVr kkuwuLk kuf) suxe Mke hku Au.
su rLke fw MkeLkk 4.48 xfk Mke hku Au. 23 fhkuzke w Mke hkeLku ELzkuLkurk ({u,
2010 MkuLMkMk) [kukk MkkLku yku Au. 19 fhkuzke w Mke Mkkku kkr (ykuk. 2010 MkuLMkMk)
r{kt kkt[{wt MkkLk hku Au.
17 fhkuz 79 kLke Mke Mkkku kkrfMkkLk (2011 MkkurVr kkuwuLk kuf) 6wt MkkLk hku
Au. rMkkhLke ryu qk LkkLkku u kktkuLke Mke 14 fhkuz 23 k fhkkt (2011 MkuLMk
rhkkuxo) w Au.
174
su MkeLke ryu ykk r{kt Lkwt MkkLk hku Au. nt{ukt yAkLke krhMkrk hkkwt ykrfkLkwt
Erkkkurkk 8 fhkuzke w (2011 MkkurVr yuMx{ux) MkeLke Mkkku r{kt 14{k MkkLku yku
Au.
U.K. Lke Mke 6 fhkuz (2010 ykurVr yuMx{ux), kLMkLke Mke 6 fhkuz 50 k (2011
ykurVr yuMx{ux), fuLkuzkLke Mke 3 fhkuzke w (2011 ykurVr yuMx{ux), ykMxurkLke
Mke 2 fhkuz 27 kke w (2011 ykurVr yuMx{ux) Mke hku Au.
Mk{k r{kt MkeLkwt rkh qks yMk{kLk heku kuwt uk {u Au. su uku{kt ykkf rfkMk
w Au, Mk{]rLkwt {k w Au yu uku{kt MkeLkwt {k ykuAwt Au.
khtkw, su uku rfkMke uku Au, keS wrLkkLkk uku Au yuk uku{kt MkeLkwt {k qk [wt
Au. w MkeLkk fkhu kkk Mke{kt hnuk kVkkLku fkhu fuxktf kteh &ku Qk kk Au.
2. w Mkeke Qk kkk &ku
(1) ykkkunk{kt krhkoLk :
rLke ke ske MkeLku fkhu MkwykuLke {ktk{kt qk khku kku Au. ykikurkf yuf{ku yLku
WkkLkku qk k Au. suLkkke nk, kke, s{eLkLkwt qk, kkohLkwt qk wt Au. irf
kkk{kLk wt Au.
ykukuLk Mkh{kt kkkzwt kzwt Au. rkrx yLku yLkurhfLk ikkrLkfkuLkk yuf MktkuLk {ku E.Mk.
1987{kt k]eLkk kkkh{kt ykukuLk kwLkwt {k 50 xfk suxwt nkwt. su e{u-e{u xkkt 40
xfk suxwt kE kwt Au.
WkknkuLke kMkeh {ku, rk w kh 500 rf.{e. ke 1200 rf.{e.Lkwt kkfkuhwt ykukuLk Mkh{kt
kze kwt Au. su ytk [kkLkku & kLku Au.
yk rfhkuke ekfrxktLkku khV, [k rn{kAkrk rMkkhku{ktLkku khV e{u-e{u kekkku hkku
Au. u yk kkfkuhwt w {kuxwt kkwt su kku kku k]e khLkwt kkk{kLk kwt su yLku krhk{u we
rMkkhku{kt khV keku yLku Mk{wLke Mkkkxe [e yku.
rLke yzk fhkkt w Mke Mk{] rfLkkhkke qh 60 rf.{e.Lkk rMkkh{kt Mku Au. Mk{wLke Mkkkxe
ykkkt yk rMkkhku kh kteh yMkh kzu. {ko ykEMkuLz, {ke, kek, kktkuLkku
ktkk-kkwkLkku {wrkfku u, LkkELkku {wrkfku u, {wtkE kuhu suk yLkuf ekku,
rfLkkhLkk nuhku zqk{kt su.
(2) fwhke MktMkkLkkuLke yAk :
ke ske MkeLke {ktk ke Au. {ktk yLku Wkkuk kke VkurMk ^wyu LkSfLkk
r{kt s Mk{kk kE su.
 175
irf Mkhu ykkkunk{kt krhkoLk ykkkt fuxktf rMkkhku{kt ykLkkh wfk yLkwhkE hkkt
Au. ykke kt kekLkk kkeLke yAk, yLkksLke yAk Qe kE Au.
yk yAkLke krhMkrk rr ukuLke [uLkk wLkwt fkh kLke fu ku{ Au. kurf Lke
ykikryku yLku ykikurkf MkwykuLkk WkkLk {kxu kurf si rrkk kh rLktk sYhe Au.
u fu, kuLkkke si xufTLkkukS{kt w krke uku yLku si-Mk{]r hkkkt ukuLke [u kteh
ykkf Mktko Qku ku. fwhke rLkMkLkktkkuLkk Lkkke nhku rkyku Lkk kk{u.
suLkkke wt {n hkkkt fwhke rLkMkLkktkku{kt yMkhkk Qe ku. stkku, skrk
s{eLkku, Lkeyku, s{eLk kuhuLkku nkMk kE hkku Au.
rhkrfLkkhk uku Mkkike w MktuLke rLkMkLkktkku Au. suLkku zkke nkMk kE hkku Au.
su khu Lkk kk{u yuwt MktMkkLk {kLkk{kt ykkwt nkwt ku {kuxk {kLke {M ]rkLku fkhu Lkk
kk{e hkwt Au. rhk{kt {kAeykuLkku tzkh zkke xe hkku Au.
(3) yLkksLke yAk :
rLkk kk s ukuu{kt ke ske Mkeyu, kkt skkt WkukkuLku ukekf s{eLkLku k[ke kkze
Au. 1980Lkk kfkke irf Mkhu keX ukefe kuk{kt ]r kke kt kE kE Au.
yksu rLke yLkksLke {ktkLku kqhe fhe y kLke Au. fuxktf uku{kt yLkksLke yAk Mkke
fu fk{e M{Mk kLke [qfe Au. su{ fu, w Mke hkkwt ykfkLkwt Rrkkurkk Mkk wfkLkku
Mkk{Lkku fhe hkwt Au.
rk ykrfkLkk h k{ktke ku kkfkuLkwt sLk MkhkMkheke ykuAwt Au. khk suk yLkuf rfkMke
uku{kt fwkkukLkku kteh & Au.
rLke yksLke rfkMk kusLkkku q yLku fwkkuk Mktkte MktMkykuLkku Wfu ke fu ku{ Lkke.
r{kt MkLke yMk{kLk nU[eLke su{ s Mk{]rLke k yMk{kLk nU[e uk {u Au. rfrMkk
uku{kt rLke 15 xfk suxe Mke Mkkx fhu Au.
khu, ku rLke fw ykfLkk 79 xfk suxe ykf {ueLku ie SLk Su Au. rfrMkk uku
yuLku rfMke uku{kt kf]rkf MktMkkLkkuLkk keX Wkkuk [uLkwt ytkh k qk khu Au.
khk{kt k Mk{] kufku yLku khek kufkuLke [u yMk{kLkkkLke kE {k{kt w {kuxe Au.
rLkk rfkMke uku{kt Mke{kt zkke khku kE hkku Au. khu, rfrMkk ku{kt Mke
kh{kt xkzku uk {u Au. Mke kkt kf]rkf MktMkkLkku khLkku kkus ku Au. ufu, yk kkus
Mk{] Mk{ku khk Qo yLku MktMkkLkkuLkk yrk yLku yLkwr[k khkLku fkhu k e hkku
Au.
MktMkkLkkuLke w Mk{kLkkkkqofLke nU[e Lkirkf heku sYhe kLke Au. {kork {k{kt hnuk
fwhke MktMkkLkkuLkku khk kkt ku Mkkk xe hkk Au.
176
kkoh Wkh kuLke rkfq yMkh kze hne Au. rfkMke ukuu{kt kheke qh fhkLkk fko{ku
yuxk {kxu rLkV hkk Au fu, kuLkk {kxu su fkuE kkkt WXkk{kt ykk ku khu kqhkkt nkuk
Lkke. {kork MktMkkLkkuke w MkeLkwt kkuk kE fu ku{ Lkke.
ke rLkk ukuu{kt w MkeLku fkhu yLLk Mk{Mk kteh kLke Au. yuf ytks {ku ykhu
70 ke 80 fhkuzLke MkeLku ykqhkku kuhkf {u Au. ykke, rk ko kku kufku {]w kk{u Au.
ke rw knukt rfMkkkt uku yLkksLke rLkfkMk fhkkt nkkt, su Mke]rLkk [k hLku eu
yLkksLke ykkk fhkkt kLk Au.
yk ukuLke kAkk yLku krfkkk uk krkLku eu yLkksLkk WkkLk{kt khku uk {kku
Lkke. khMkkkk krkLku fkhu ukhkuLkk f LkkLkk kLkkk kk Au.
LkkLk kukhku{kt {kUk ktrkf MkkLkku ykLkke fkkk Lkke. ykke, yLkksLkwt WkkLk {k{kt
ykuAwt kk Au. uke{kt ko{kt yuf s kkf ukkk ALLk kufkhe e Aku.
(4) kuhkuskkhe :
rfkMke hkxku 2 ke 3 xfkLkk hu Mke ke nkukke kufkheLke Mk{Mk kteh kLke Au. rLkk
fuxkf ukuu{kt {t ykkf rfkMk Au kku fuxkf ukuu yksu {teLkku Mkk{Lkku fhe hkk Au. kk{]wh
xku nkukke 15 ke 64 koLke sqkLke Mke e Au. suLkkke, k kufkhe e Au.
ykk uku{kt we kufkhe, ALLk kufkhe, rrkk kufkhe, {kuMk{e kufkhe kuhu uk {u Au.
kk{zktyku{kt Mke kkt kufku hkuskkhe {uk {kxu nuhku khV kt Au.
suu nuhefhLke rk kus kLkke Au. kk{e kufkheLkk Mkktkhu nuhe kufkheLke Mk{Mk kkk
MkkxLkk &ku Mkko Au. Mkktkhek Mkeke nuh{kt Mkkx, kke, hMkk, kxh, knLknkh,
ese, kkLkk {fkLkku, kkeke Mkkhkh, {LkkuhtsLkLkk MkkLkku kuhu Mk{kzku kqhe kkzkLkkuku
kteh & Mko Au.
yksu nhku kufku ttqkzkt kkte ykk Vqxkkk kh Mkkx fhu Au. knLknkh, Wkukku,
fkhkLkktykuLkk fkhu nkLkwt qk wt Au. Wkukku yLku kxhkuLkk {rLk kke skku{kt
Akuzkkkt kkeLkwt qk wt Au.
rfkMke uku{kt kkesL hkukkuLku fkhu rkko 1 ke 2 fhkuz kufku {]w kk{e hkk Au. yuf
ytks {ku E.Mk. 2025 Mkwe{kt rLkk 48 suxk uku kkeLke ktke yLkwkk nu.
nkLkk qkke h kuo r{kt ykhu 30 k kufku {]w kk{u Au. Lk f[khkLkk rLkfkLkku &
kteh kLku Au.
rfkMke ukuuLku 1970Lkk Mkfk Mkwe{kt yu k ykku fu, u uLke ykoMkkLku, LkkkrhfkuLkwt
SLkkuh Mkwkhwt nu kku ku{u Mke kkhk kh ytfw {qfku kzu.
 177
Mkk{kL heku irf Mkhu Mke]rLkk hu{kt xkzku kk Au. ufu, rr uku{kt yk ]r h{kt
kVkk uk {u Au. 1990Lkk Mkfk Mkwe{kt [eLk yLku khk suk Mke hkkkt uku{kt Mke]rLkku
h Lke[ku kku nkku. ufu, Wk-Mknkhk ykrfLk uku{kt Mke ]rLkku h yksu k [ku Au.
4. nuhefh
nuhefh yu yuf rfkMkLke rk Au. kuLku nuhkuLkkt kukV kkk Mke{kt kuk khk khk
kok Au. ku{kt nuhLkk Mkk{krsf, ykkf yLku MkktMf]rkf {kk kkk ku{Lkk rkhLkk ykMkLkku
k Mk{ku kk Au. su nuhe ykkusLk{kt Wkkuke kLku Au.
he{kLkLkk {k {ku : nuhefh yu krhkoLk yLku kuLkkt krhk{kuLke rk Au, su{kt ukefe
ykoktk{ktke ykikurkf ykoktk{kt yLku LkkLkkt, Mk{kLk krkfkkykukk kufkuLkk Mk{ks{ktke,
{kuxkt, yMk{kLk kkrfkkykukk Mk{ks{kt krhkoLk kk{u Au.
nuhefh yu yuf Mkerkf Mkrk Au, su uLke fw Mke{kt nuhe MkeLkwt {k ykk
xfkkhe kou Au.
khkLke Mke kkhe yLkwMkkh nuhe kk yk {wsk Au. MkknkLke Mke 5000 fu kuke w
nkue uEyu, Mkeke[kk h [ku.rf.{e. yu 400 ykk h [ku. {kEu 1000 fu kuke w nku,
ykuAk{kt ykuAe 75 xfk kwhwk Mke uke rMkkLke ykkf ]rkyku{kt hkufku nkuE kkk MkkrLkf
nex {kxu BwrLkrMkkkrxe, Lkkhkkrfk fu BwrLkrMkk fkukuohuLk sue MktMkk nku kku kuLku nuh
khefu ykuk{kt yku Au.
kuhe (Lowry 1991) {k {ku nuhkuLkku RrknkMk 5500 ko knuktke Y kku Au. Mkw eLke
MktMf]rk kkk kuLku Mk{fkeLk MktMf]rkLkk Mk{{kt nuhkuLkku rfkMk kku nkku. ykikurkf ktrk knukt
nuhkuLkkt fkkuo. {kkork nkukke nuhkuLke Mktk kkk nuhe Mke qk s ykuAe nke.
E.Mk. 1800 Mkwe rLke Vk 6 xfk Mke s nuhe Mke nke. Yykk{kt Mkkkukt nuhku
{kuxkkku hkskLkeLkk nuhku, {w k{f MkkLkku, MkiLLkk zkLkkt rLkkMkMkkLk, ~fhe Ake
nkkt. ykwrLkf nuhefh ykikurkf ktrkLke Mkkku Y kwt.
ykikurkf ktrk Mkwe nuhe Mke e{u-e{u e hne nke k yu kAe Mke e{u-e{u e hne
nke k yu kAe nuhe MkeLkwt {k zkke e hkwt Au E.Mk. 1950{kt rLke 29 xfk Mkke
nuhku{kt Mke nke, su E.Mk. 1986t eLku 42 xfk Mke nuhku{kt Mke nke yLku 195{kt 45
xfk kE.
yk xke nuhefh {kxu ykuAk rfrMkk uku{kt [ku fwhke Mke-khkLkku h skkkh Au.
ykke, kk{e rMkkhku khVke {kuxk {k{kt nuhe rMkkhku khV Mkktkh kwt.
E.Mk. 1975{kt rfkMke uku{kt {kk 27 xfk Mke nuhku{kt Mke nke. E.Mk. 2000{kt nuhe
Mke eLku 40 xfk kE kE nke. yuf ytks {w 2030 Mkwe{kt 53 xfk suxk kufku nuhku{kt
Mkkk nu. rLkk rfrMkk ukuLke 75 xfk suxe Mke nuhku{kt s Mku Au.
178
2. rLkkt nuhefh :
rLkk rfkMke uku{kt yuf yks fhkkt w nuhe Mke Au. yk {k rLkk rfkMke
uku{kt knw zkke e hkwt Au. rLkk 23 {kuxkt nuhku suLke Mke yuf fhkuzke k w Au,
ku{ktke {kuxkkkLkk nuhku rfkMke uLkkt Au.
rfkMke ukuu{kt Mkkike w nuhefh urxLk y{urhfk{kt kwt Au.
E.Mk. 1950{kt r{kt yuf fhkuzke w Mke hkkkt {kk ku s nuhku nkk. Mkkike w Mke
Lqkufo{kt yuf fhkuzke w nke. khu ke Lktkhu ykkk ktkE nuhLke Mke 1 fhkuz suxe
nke.
E.Mk. 2000Lke Mke kkhe {ku Mk{k r{kt 1 fhkuzke w Mke hkkkt nuhkuLke Mktk
20Lke kE nke. yksu r{kt MkeLke ryu Mkkike {kuxwt nuh {uMkfku Au. kuLke Mke 2 fhkuz
58 kke w Au.
xkurfku ke Lktkhu (2 fhkuz 41 k Mke) yku Au. Lqkufo MkeLke ryu r{kt Ak MkkLku
(1 fhkuz 57 k Mke) yLku ktkE Lk{kt MkkLku (1 fhkuz 32 k Mke) yku Au. khkLkk
k {kuxkt nuhku yuf fhkuzke w Mke hku Au.
fkufkk 1 fhkuz 65 k fhkkt w Mke (r{kt [kukk MkkLku), {wtkE 1 fhkuz 60 kke w
Mke (r{kt kkt[{kt MkkLku), rne 1 fhkuz 32 kke w Mke (r{kt yrkkh{wt MkkLk)
hku Au.
nuhefhLke ryu khk{kt kwshkkLkwt MkkLk {nkhkx kAe keswt Au. E.Mk. 1991{kt kwshkkLke
nuherMkhe 1 fhkuz 42 kLke nke. su E.Mk. 2001{kt eLku 1 fhkuzk 82 kLke kE nke.
E.Mk. 1991{kt hk{kt 1 kke w Mke hkkkt 17 nuhku nkkt. su E.Mk. 2001{kt eLku
27 nuhku kk nkkt.
3. nuhLke Mke kLkk fkhku :
nuhefh kh yMkhfkhfkkt krhkku{kt ykkf krhk Mkkike w skkkh Au.
nuhku{kt WkukkuLkku rfkMk w kku nkukke hkuskkhe {uk, kkB rMkkhku khVke nuhe
rMkkhku khV MkeLkwt Mkktkh kkwt nku Au.
Mkk{krsf - ykkf k]rk kMk fheLku [wt SLkkuh {ukLke RAkke k nuhefh wt
Au. kkB rMkkhku{kt uke kh MkeLkwt kk kkt, uk{qshku hkuskkhe {uk nuhku khV
Mkktkh fhu Au.
nuhku{kt, fMkkk{kt Mke kkt kuLkku rfkMk {kk kuLke knkhLke rk{kt, ykMkkkMkLke ukekf
s{eLkku, kku[hku, stkku yLku skrk su{eLkkuLku nuhku kkukkLkk{kt Mk{kkk Au.
 179
yuxwt s Lkn [e E{khkkuLkk MYku QoYku k rfMkkk Au. u, knuuke s kLk
hkk{kt yku nuhkuLke, fMkkkykuLke ykMkkkMkLke we skyku, nrhke khLkku kE
Au. ykke, kufkuLkwt SLkkuh Lke[wt Au ykk SLkLke kwkk Lke[e Au.
kuhe (Lowry : 1991)Lkk {kkLkwMkkh nuhe MkeLku kkB rMkkhku kku Au kuLkk fhkkt kkB
MkeLku nuhku w ykfkof kku Au. kuke rfkMke ukuu{kt kufku kkB rMkkhku khVke nuhe
rMkkhku khV kw Mkktkh fhu Au.
kMkrf ukLk k nuhku{kt w [k Au, kkyku yLku ykhku Mkukyku k Mkkhe Au. su kufku
WLLkrk Mkkk RAu Au ku{Lkk {kxu nuhku{kt Wk{ kf Au.
(1) nuhkuuLkwt ykfko :
Mk{k r{kt nuhku wLku w {kuxkt kkkt Au. LkkLkk fMkkkyku nuhku{kt krh{kk
Au.
nuh LkSfLkk kk{zktyku nuhkuLkk khkt rMkkhku kLkkk Au.
khk{kt w ykfLke ykukkyu kk{zkt{ktke nuhku{kt kufku Mkktkrhk kE hkkt Au.
nuhe rMkkhku{kt {kk Mkkhe hkuskkhe s {u Au. yu{ Lkke khtkw w Mkkhwt ku{s W[rkLke
kfku {u Au. Mkhkkke MkM MkwrkLke Wk Au. Aukt fuxktf kkuoke khk{kt
fuxktf Mkwkhkyku sukt fu, MA kekkf kke, eseLke Mkkz, MkVkE, f[hkLkk-
ku rLkfkLke Mkk, W[ rkLkk fuLku, MkkosrLkf fkok{ krhnLk Mkk,
{LkkuhtsLkLkk MkkLkku, kkk-kke[k, MkM Mkwhkk kuhu Mktktrk Mkwkhkyku {kk nuhkuLku
fuL{kt hkeLku s fhk{kt ykk Au. kkB rMkkhku{kt uEyu kuxk rfkMk fkkuo kk
Lkke.
u kkB rMkkhku{kt Lke hkuskkheLke kfku Mkkku (ykikurkf yuf{kuLkk rfkMk Mkkku) yke
Mkkzku kqhe kkzk{kt yku kku nuhku khLkwt MkeLkwt kh ykuAwt kk. khtkw, yu{ fhk
skkt ukekf Vwk s{eLk, stkkuLku LkwfMkkLk kwt uEyu Lkn.
u xfkW rfkMkLke Mkkku nuhkuLkk sue s Mkwrk kAkk qhLkk kkB rMkkhku{kt, knkzku{kt
fu stkku{kt Mkkk ykrkMke kukku{kt kqhe kkzk{kt yku kku Au fu, MkeLkwt nuhe
khVLkwt ykfko yLku Mkktkh ykuAwt kE .
(2) Lkkh-ykkusLk :
rr nuhe rMkkhkuLkk rfkMk {kxu Mkkrkk ykkusLk kwt uEyu.
yuf MkwMkk Lkkh ykkusLk{kt s{eLkLkku kwrkqof {nk{ Wkkuk, WkukkuLkku rfkMk,
knLk-nkhLkku yu {kkkuoLkku rfkMk, MkkosrLkf krhnLkLkku rfkMk, kke kqhXku,
es kwhXku, kfk Mkkz, ikrf MktMkkyku, kkeke Mkkz, qtkzkeykuLke WLLkrk,
180
MkuLkexuLkLke Mkkz, ktk kkeLkk rLkfk {kxuLkk yuf{ku, kkk-kke[k, {LkkuhtsLkLkk
MkkLkku kuhu yLkuf kkkkku sYhe Au. yk kk s {wkyku MkkrLkf LkkhkkrfkykuLkk
fkokuk{kt yku Au.
u fu, fkuEk Lkkh, fMkkk fu kk{zktykuLkk SLkLke yko krhMkrk khu s kLku
khu, uf Lkkkrhf kkoh ytku k]k kLku.
su nuhe rMkkhkuLkwt rfkMk ykkusLk k{ewk nku Au ktLkk kkoh kh kteh k
uk {u Au. su{fu, nk yLku kke qk w nkuwt, Lk f[hkkLkku yku heku rLkfk
kuhu rkfq yMkh kuk fhu Au.
Mk{k rLke kk yzk kkLke Mke nuhku{kt Mku Au. khk{kt ykhu 29 fhkuzke
w Mke nuhku fu fMkkkyku{kt Mku Au.
E.Mk. 1991{kt khk{kt 23 {nkLkkhku nkkt su 2001 Mkwe eLku 40Lkk kE kk nkkt.
Wkhkukh nuhe Mke khk{kt ke Au.
2001{kt khk{kt k {uxkurMkxe - rhkx Lkkhku ({wtkE, fkufkk, rne) nkkt szu yuf
fhkuzke w Mke hku Au.
kkohLkk hkf khefu uf nuhe kyu nuhLkk kt{kt Mknfkh ykkku kzu.
nuhLkk kkk-kke[kyku, nrhke rMkkhku, Lke, skku kuhuLku Mkwhrkk hkk kzu.
LkSfLkk stkku, we skykuLku Mkwhrkk hkk, fk-Mkkk, yirknkrMkf M{khfkuLke
ku e kuhu sue kkkkkuLke ku e kk kku s nuhesLkku Mkwe, MkM
SLk Se fu Au.
u Wkhkuk kkkkkuLke fkS E Lkk fk kku nuhe Mk{Mkyku{kt khku kkku nku Au.
(3) rLkMkLkktke k r[nTLk :
nuhku{kt Mke kkt MktMkkLkku qh kk kzu Au. rLkMkLkktke kr[nTLk yuxu fkuE yuf
rkMk{qnLku fwhke MktMkkLk kqhk kkzk {kxu yLku yuLkk f[hkLkk rLkfk {kxu sYhe s{eLk
u, yksu r{kt uf keX MkhkMkhe rLkMkLkktke kr[nTLk 2-3 nuxh s{eLk
Au.
ufu yuf yLkw{kLk {ku {kk 1-1 nuxh s{eLk s Au. ykke, s{eLkLkku xfe Lk fu yuku
Wkkuk kk Au.
(4) kkoh yLku nuhku :
nuhku {kk kkukkLkk Mker{k rMkkh{kt s Lkn khtkw, ykMkkkMkLkk kkoh kh k hkk
yMkh kkzu Au.
 181
nuhe f-rMkkh kkt kuLke Mkhnu ykue ukekf Vwk s{eLkku Mkknke rMkkhku
ykk kku ykikurkf yuf{kuLkk Wkku nuX yke Au.
u nuhkuLkku Mkhnu stk rMkkh yku nku kku kuLkku e{u-e{u Lkk kkku Au. Mk{k
r{kt nuhe rMkkhku fw s{eLkLkk 2 xfk s{eLk kh ykuk Au.
khtkw nuhesLkku fw k kfzkLkk 75 xfk kfzkLkku Wkkuk fhu Au. rLkwt fw kekkf
kkeLkk 60 xfk kkeLkku Wkkuk nuhku{kt kk Au.
yu{ktke yzk kkLkk kkeLkku Wkkuk nuheyku uke{kt rMkt[kE {kxu, yuf k]kekt
kke Wkukku{kt yLku kkfeLkwt kke hkhk{kt yLku kek {kxu Wkkuk{kt u Au.
nuhku {kk kkukkLkk rMkkhLkk s Lkn khtkw, kuLku ykkhu ykkkk qhLkk ukekf s{eLk
rMkkhku, stkkuLkk rLkMkLkktkkuLku wkrk fhu Au.
(5) nuhe rLkoLkkk :
rfkMke uku{kt kkB rMkkhku{ktke w kufku hkuskkhe {uk nuhku{kt Mkktkh
fhkkt hkkt Au. yrk nuhefhLkk fkhu {kLk{ Vks kzku yLku kuhkuskkheLkwt
{k wt Au.
yuLkk nuhe khekku k Au. kuyku ktfeke Qhkke qtkzkeyku{kt hnu Au kt kke
yLku es kwhXku kqhkk {k{kt Wk Lkke. ykk rMkkhku kwLkkkuheLkk fuLku kLkkk
Au.
rLke ykMkhu yuf yks suxe Mke nuhkuLke qtkzkeyku{kt Mku Au.
nuhLke kte qtkzkeyku {kuxkkku kuhfkLkqLke heku Mkhfkhe s{eLkku kh kLkkkue nku
Au. ku {kuxu kku Lke rfLkkhu, skrk s{eLkkuLku rfLkkhu, huukELkLke kksw{kt,
knkzeyku kh Mkue nku Au.
nuhe rfkMk{kt yke Mke yhkuYk nku Au. yk MkeLku fu khekkuLku Mkk fkuMkhLkk
hnuXkku kqhk kkzkt yu kteh & Au. e, irf {teLkk fkhu nuhe khek Mke{kt
qk khku kku Au.
kk{zktykuLkk khekku fhkkt nuhkuLkk khekkuLke nkk w Lke nku Au.
kk{zktykuLkk khek kufkuLku L kukku # {kxuLkk kfzkt, LkeLkwt w kke, ykSrfkLke
uke khk yLkks kuhu MknukEke kk nku Au.
suLkk ykkhu ku kkukkLkwt kwshkLk [ke fu Au. khu, nuhe khekkuLku fkuEk Mkw
{uk kiMkk [qfk kzkkt nku Au. ykke, nuhe khekkuLke SLkk w hkk nku
Au.
182
kte qtkzkeyku{kt knLkkuLkk w{kzk, WkukkuLkk q{kzkke kwqk Vukuwt nku Au.
ykke, Su kMkLkk hkukkuLkku kuk kLkwt kzkwt nku Au.
nuhkuLke kuhkuskkh Mke{kt ]r kkLkk fkhu, yMkk{krsf ]rkyku, ykktfk, ykhke
]rkyku u Au. kkoh yLku ykhku Mktktrk kteh &ku Qk kk Au. ykke, u {kk
Lku {kk Mke{kt khku kkku yxfkk{kt yku kku s xfkW rfkMk Mkke fk.
rLke yL MktMf]rkykuLkwt {n
rLke ke s MktMf]rkLku kkukkLkwt yMk e hkkLkku Mktkqo nf Au.
stkku{kt hnuke ykr rkykuLku f]rkLke Mkkku Mkkike w kkZ heku Mktfkue nku Au. ku{Lke
Wkh ykwrLkf r[khMkhe, hnuefhe kkLkku fkuE yrfkh Lkke. fuxef ykrkMke rkyku
LSkuLkk Mkthk {kxu Mktkqo Mk{kk nku Au.
hksMkkLkLkk rk&kuE rkLkku kufku LkMkrk yLk SstkwykuLkk hk {kxu Mk{k SLkfk
hr{kLk fuxktf rMkktkkuLkwt kkLk fhu Au. {nkhkx{kt {kuhu rkLkk kufku {kuh yLku hku u w
u{k nku Au.
yk ykrkMkeykuLku ku{Lke MktMf]rk fu khtkhkykuLkwt LkwfMkkLk Lkk kk kkk kuyku w Mkkhwt SLk Se
fu yuwt ykwrLkf rLkhek MkM Mkwhkk kqhk kkzk uEyu. yk MktMf]rkkuLku ku{Lke SLkieLku
{kLk ykkwt uEyu.
3. {kLk khMkku/hkunh :
ykkkt kqou kh Mk[kue k]e, f]rk yksu ykkLku khMkkYku {e Au.
ykku k yk k]eLku, f]rkLkwt skLk fheLku kr kuZeLku khMkk{kt ykkkLke Au. fwhku kkukkLke
yqx Mk{]r, Mkk{o yLku MkkIoLku Aqxu nkku ukO Au.
{kLke rLkkLkk rLksoLk yhku, wko{ [k knkzku, khtkhkkk kkB rMkkhku (ykwrLkf
k rLkkLkk), ykirknkrMkf rk-Mkkkfk, k[eLk rk rMkkh{kt Vukuk {trhku fu
kqLkk Mkku, ykwrLkfkkkke hkqh nuhLke Mkkkfk kuhu fwhkLkk kkk {kLk MktMf]rkLkku
khMkku Au, u fu, rfkMkLke kuz{kt {kLku kuLku {uk {nk{qk khMkkuLku khu LkwfMkkLk knkU[kzwt
Au.
yksLkk {kLkeLku MA kkkhke, qkwk k]e khMkk{kt {e nke. khu, ykku,
ykLkkhe kuZeLku yMMA, qkwk kkohke k]e khMkk{kt ykkewt. khMkk{kt su {wt
Au kuLku ykku zkke kw{ke hkk Aeyu.
su{ fu, khk{kt kks{nu, {kuk ieLke yTwk E{khk qkLku fkhu kee kze hne Au.
ku{kt ktf-ktf Mkq{ rAku uk {u Au.
 183
ystxk yLku EkuhkLke kwVkykuLke uEyu kuwt Mkhtk kwt Lkke. kkoh MLkuneykuyu, kkoh
u k]k kufkuyu Mkhfkhu, rkLkMkhfkhe MktkXLkkuyu kkohLke/f]rkLke/k]eLkk yTwk MkkIo
khMkkLke kkk {kLk MktMf]rkLkk fk khMkkLke ku e fhe uEyu.
4. MktMkkLkkuLkku Mk{kLk Wkkuk/nU[e :
r{kt MktMkkLkkuLke nU[e qk s yMk{kLk heku kE Au. k{ ryu ykkLku yu{ k yku
fu, stk{kt Mke ykrkMke yL kukku {uk, kkukkLkku rLkkon fhk stkkuLkku Lkk fhe
hne Au.
nfefk{kt yk rkfw kuxwt Au. stkkuLkku, E{khke kfzwt {uk ]kkuLkwt Mkkike w rLkftLk
stkkuke qk s qh kuXuk e{tkku khk kwt Au.
E{khke kfzwt {uk {kxu stkkuLkku knw s {kuxku rnMMkku yksu Lkk kk{e kku Au. rLkk
y{ehku khk MktMkkLkkuLkku {nk{ Wkkuk khekkuLkk kuku kE hkku Au. rfkMke uku fhkkt
MktMkkLkkuLkku w Wkkuk rfrMkk ku fhe hkkt Au. kkk rfkMke ukuLkk y{ehku khekku fhkkt
MktMkkLkkuLkku w Wkkuk fhe hkkt Au.
yk yLke nU[eLku fkhu khuf {kuxku rLkk kE fu. rLkk su uMkku{kt Mkekhku zke
Au kt Mk{Mkyku w Au.
yk w MkeLkk rfkMk {kxu sYhe fwhke MktMkkLkku kqhkkt {k{kt Wk nkukkt Lkke yLku
kkhLkkhk kk skk nkukke yu MktMkkLkku qxe kzu Au.
hufLku rfMkwt nku Au k rfkMkLkk MkkLkku Wk Lk kkkt rfkMkLke krk e{e kzu Au.
khktkLk u Au. ykkf kkus u Au. Mkk{kL {kMkkuyu fuxef Mkwyku rLkk [ke uwt kzu
Au. kr kuZeLkku rfkMk yhkuk Au. yk krhMkrkke Mk{k r{kt MkwLke kk{kt ke Mkko
[ku Au.
yAk MktknkuheLku WkusLk ykku Au. yuLkkke MkwykuLkk kk [k Au. yk rk[ke
khekku w khek yLku y{ehku w y{eh kLke hkk Au.
kuLkkke MkwykuLkk k [k Au. yk rk[ke khekku w khek yLku y{ehku w y{eh
kLke hkk Au. yuf {k {wsk Mk{] ukuyu yLkksLke ktkekk ukuuLku yLkks ykkwt uEyu.
yk {kLkku furVkuLkk wrLkMkxeLkk MkerkkLkLke yLku y{urhfLk fktkuMkLkk Mk kuVu. kuhux
nkzyu rhku fkuo Au. ku{Lku {ku, u Mk{] uku ktkekk ukuLku yLkks ykkkkt s hnuu kku
ku{Lke Mke{kt khku kkku s hnuu. kuke ku{Lku yLkks Lk ykkeLku q{hkke {hk uk uEyu
rLke MkeLku hhkus 5 r{rLk xLk yLkksLke sYh kzu Au.
r{kt yufkksw MktkrkLke, MktMkkLkkuLke, yLke nU[e. kku keS kksw MktkrkkLk kufku Qo,
MktMkkLkkuLkku keX khk w fheLku ku{Lkku kkkz fhe hkk Au.
184
suLkkke, LkSfLkk r{kt s fuxkf MktMkkLkku (kMk fheLku Lkesku, fwhke kMk) qxe kzu.
e, kkheLku VUfe ku yue MkwLkk WkkukLkk fkhu f[hkLkwt {k e hkwt Au yLku kuLkkke
kkohLku LkwfMkkLk kE hkwt Au.
ykke SLkie SLk{kt w ktkku Mk{ xhe hnu kue nkue uEyu. rfrMkk Mk{ks khk
MktMkkLkkuLkku, QoLkku khk ykke fkLkk knkhLkku w Au.
y{urhfLk kkkufur{Mx yu[.ykh. nwuxLkk {k {wsk rLke Mk{k Mkeyu w.yuMk.Lkk suxwt
SLkkuh kk fhwt nku kku, yksLke uke yLku WkukkuLke krk{kt r{kt {kk 1000
r{rLk Mke s nkue uEyu. r{kt MkeLkku rMVkux yuxku {kuxku rfx & Au fu, MktMkkLkkuLke
Mk{kLk nU[e knw Lkke.
5. MkkosrLkf Mktkrk-MktMkkLkku :
kkoh, f]rk kh fkuE yuf kyku fkuE yuf hkx {krfe nf Lkke. ku Mkki fkuELkwt Au. ku
Mkrnkhwt Au. su{ fu, kke, nk, s{eLk, stkku, kku[hku kuhu Mkrnkhe Mktkrk Au.
ufu, khk{kt rkrx kMkLkfk hr{kLk ytkuuyu {kk kkukkLkk uLkk rnk kkh yk Mkrnkhk
MktMkkLk WVh kkukkLkku yrfkh s{kku yLku khk{kt kMkLk hr{kLk stk MktMkkLk {kuxk
{k{kt Lkk kkBw, {kktzkuLku MefkkO nkk, MktMkkLkkuLkku Wkkuk rLktrkk nkku yu {kktzku
Mk{kLk Wkkuk kh ykkrhk nkk, su{kt yu{Lkkt fkuE ytkk rnk uzkuk Lknkukkt, ykke yk
ykrkMkeyku khk stkkuLkwt LkwfMkkLk kkwt Lknkukwt.
khk{kt yk stkkuLku Vheke MkSLk fhwt yhwt kLwt Au. khk{kt Lk kkohLkwt MktkwLk xfke
hkwt. ]kkhkuk ]rk rfMkke, stkLku hkxe Mktkrk ke kkk stkkuLkwt Mktkqo hk
fhwt yu LkLkerkLkk {w Wuku Au.
kk{ rMkkhLkk kufku, ykrkMke kufkuLku kk, kMk yLku kusLk kk fhkwt, E{khke kfzwt
kqhwt kkzwt kuhu nukwyku LkLkerk{kt Mkk{u fhk{kt ykk Au.
]kWAuh fko{{kt MkeykuLku Mkk{u fheLku kkf sLkyktkuLk Y fhkLkk fko{ku yk Lkerk{kt
zkk{kt ykk Au. suLkkke, yk MkkosrLkf Mktkrk/MktMkkLk Vheke kuLkwt {q MYk {ue fu.
6. rLkMkLkktke nkMk :
kkohLkk rLkMkLkktkLkku nkMk {kuxkkku Mk{ksLkk Mk{] ko khk, Wkukkrkyku khk kk Au.
khtkw yVMkkuMk yu kkLkku Au fu, kkoh nkMkLku {kxu {kuxukku kk{e sLkkkLku ykk stk{kt
fu kuLke ykMkkkMk hnukk kufkuLku ku{Lke # yLku [khkLke sYrhkkLku fkhu kuke {kLkk{kt yku
Au.
kku[hku kh fu ukekf s{eLk kh khu, Wkukku Mkkkk{kt yku Au khu yu s{eLkkuLku kuLke
rLkMkLkktke hkkE Lk kE fu kuwt stk rLkMkLkktk Mktkte LkwfMkkLk kk Au.
 185
kf]rkf kkoh MktMkkLkku yk {q Mkthk ytkuLke kkke LkirkfkkLkk ytk kLkk uEyu.
{kLkeyu yr[khe ykzuz rfkMkLkk ke k]eLkk MktMkkLkku kku Mk{kk ku s k yuLke Mkkku
fwhke kkohLkkt rLkMkLkktkku k nt{uktLku {kxu Lkk kk{u.
u yk kkohLkku kkkx kkku yxfkkLkku Lk, fhk{kt Lkn yku kku ytkus fr yLku
Lkkxfkh {kurhMk {uxhrfu fkwt Au ku{, k]e kh Auku ykhLkkh {kLke, k]e khke rk
uk{kt k{ nu.
khekkE - qrkk kkoh yLku fwkkuk
yksu rLkk khk ukuLkk kufkuLkk SLkkuh{kt Mkwkhku kku Au. kufkuLkwt SLkkuh [wt
skkt kuyku kkirf yknkh E fu yLku hkukku Mkk{u zkLke k{kk hku Au.
ke rLkk ukuLke 75 xfk Mke, su{ktLke {kuxkkkLke Mke qk s kheke{kt Su Au. kuyku
ykqhkk kkukke kezk Au. r{kt 13 ke 18 r{rLk kufku rkko q{hkke {]w kk{u Au.
ke rLkk uku{kt kufkuLkk SLkkuuh{kt Mkwkhku fhkLke, Mkkhk kkirf kuhkfLke sYrhkk Au.
u kkirf yknkh kqhkk {k{kt {u kku Lw{kurLkk, ELVwyuLk, kkuLfkExe, kzk-Qxe
yLku khkukku Mkk{u kuyku xfhe fu.
khk{kt fwkkuk yuf hkxe Mk{Mk Au. kkfku{kt fwkkuk, {rnkyku{kt rLkhkhkk, rwyku
yLku LkkLkk kkfkuLke kkukf yknkhLke sYrhkkkuLke kkkk{kt ykkLk kkk ykhkuLke uk
fhkLke Mkkku Mkns Lk nkukLkwt krhk{ Au. kkfkuLkk MMk rfkMk yLku ]r {kxu ku
yknkhLkwt qk s {n Au.
{rnk yu kk rfkMk rkk rwyku yLku LkkLkk kkfkuLkk kkukf yknkh Mktktrk {wwykuLku
hkxe kkk yktkhhkxe {t[ku kh Mkwk fhkku hkku Au.
2002 {U, {rnLkk{kt 55{kt r ykhku MktkXLku rwyku yLku LkkLkk kkfkuLkk yknkh kh irf
fkoLkerkLku Mefkhe Au. kkk 2003 sqLk{kt khk{kt MktMku rw q, yLkwfk, q kezkkLke
eeyku kkk rw yknkh (WkkLk, kwhXku yLku rkh rrLk{Lk) MktkuLk yrrLk{ 2003
Mefkko kAe yu yk~f kLwt Au fu kuLkku kkf [kh fhk{kt yku.
kusLkk ykkuku rwyku yLku LkkLkk kkfku {kxuLke ku yknkh krkykuLkk {nLku Mefkhkkt
knuekh Mk{e kt[keo kusLkkLkk hkxe kkuk ktfku{kt MkLkkkLk kkk kqhf yknkhLkk
ktfkuLku Mkk{u fhk{kt ykk Au. yk{ktke {w ku yk {wsk Au :
rwyku yu kkfkuLku {kxu yknkh krkyku kkk yuLke uk{kt MkwkhkLku {kxu kkuk yu
ykhku rkLku WkusLk ykkwt. suke (A) k koke ykuAe Lkk ykuAk sLk{kt kkfkuLkku h
nkLkk 47 xfkke xkzeLku 40 xfk fhe fk. (B) 6 koLke Lkk kkfku{kt fwkkukLkk {k{kyku{kt
50 xfk Mkwe xkzku fhe fk.
186
Yke s MkLkkkLk ({kLkwt khtrf q kezkwt)Lkk {k{kLkku h nkLkk 15.8 xfkke kheLku
50 xfku fhku.
knuk 6 {rnLkk hr{kLk {kk MkLkkkLkLkk {k{kLkku nkLkk 55.2 xfk (0.3 {rnLkk {kxu
s)ke kheLku 80 xfk fhwt yLku
6 {rnLkkLke ke kqhf yknkh ykkkLkk {k{kykuLkku nkLkk 33.5 xfkke kheLku 75 xfk
fhku.
kkfku{kt kk yzk {]w fwkkukLkwt fkhu s kk Au. kuhkfLkku yk, kkukLke kuuxe
krk, [uke hkukku ykk ktLkuLkk fkhu {]w kkwt nku Au. fwkkukkk kkfLku hkuk kkw kzkkt kuLke
Mkrk w hkk kLkke nku Au. Mk{Mkh ku Mkkhkh Lkk {kk kuyku {]w kk{kk nku Au,
kkukLke kuuxe hekku-ykqhkwt MkLkkkLk, ykqhkwt kusLk fwkkuk{kt khu fhu Au. kkk fwkkurkk
kkfku w zkke ke{kh kzkk nku Au.
kk{]wh Lke[ku kk {kxu MkLkkkLkLku kuMkknLk ykkwt, kusLk{kt Mkwkhku fhku, kkfkuLku
rLkr{k heku Mkq{ kkukfkku kqhkt kkzk kuhu Wkkku khk kk{]wh{kt xkzku fhe fk Au.
Mk{k r{kt {kk 35 xfk rwykuLku SLkLkk k{ [kh {rnLkk hr{kLk {kkkLkwwt q {u Au
yLku {kuxk kkLkk kkfkuLku kqhf yknkh qk s {kuzuke Y kk Au. k kkukLke ryku
ykqhkku yLku yMkwhrkk nku Au. rw yMkk{kt kuxe yknkh krkyku fwkkukLku sL{ ykku Au.
suke kkfLkku kkLkk{f yLku Mk{krsf rfkMk Lkkku kzu Au. kk{kt hkk krhk{ yku Au.
kkk ykk sELku WkkLk kkk ykuAe kk Au.
MkLkkkLk{kt kkuzku khku fhkke 5 koke ykuAe kLkk kkfkuLkk {]w{kt 10 xfk suxku xkzku
fhe fk Au. u {kkkyku knuk [kh yLku nku kku 6 {rnLkk Mkwe kkfLku MkLkkkLk fhku
kku kzk, Mktkte rk{kheyku kkLke kk xe Au.
MkLkkkLkke kkf MMk hnu Au. MkLkkkLk yu kkfLkk {Lkku-Mkk{krsf rfkMk kh ykSLk
kLke MkkkkuMkkk yu{kt Mkwhkk yLku yLkwhkk rfrMkk fhu Au. {kLkk q{ktLkk rr Vuxe yurMkz
kkirf Mkh{kt ]r yLku Mkkhe r rkkk ykku Au. MkLkkkLk fhkkk kkfLkwt kkirf Mkh
MkLkkkLk Lk fhkkk kkfLke Mkhk{eyu 8 ytf w nku Au.
MkLkkkLk LkkLkk kkfLke Srk nukLke k{kk ykhku kkuk, kkfku{kt rkMk yLku MkwhkkLke
kLkkLkk rfkMkLku s Lkn. kfu {Mkf rfkMk yLku ekLke k{kt k khku fhu Au. khk
Mkhfkh nt{ukt hkxe kkk yktkhhkxe {t[ku kh knukt 6 {rnLkk hr{kLk {kk MkLkkkLk kkk
yu kAe kqhf yknkh ykht fhk yLku ku koLke Mkwe MkLkkkLk [kw hkk ukLkku kuMkknLk
ykkke nku Au.
 187
ke rLkk k uku{kt yLku kMk fheLku rk yurk yLku MkkMknhkLk ykfk{kt {kkk,
kkfLku ktkk Mk{ Mkwe yuxu fu, k ko suxk ktkkkkk Mkwe MkLkkkLk fhkkLke kk qk
[rk Au.
90Lkk kfkLke Yykkke fhkuk ku yLkkuke rw kkk {kLke kkuke yLku ykhku Mkrk
yLku rw rfkMkLku {kxu knuk 6 {rnLkk hr{kLk {kk MkLkkkLkLkk kfkhf kkuLke
fkhe kk kE Au. {kk MkLkkkLk [ukLku kMk fheLku yrkMkkhLkk (kkkk kzk, su sL{ kAe
kkuzk yXkrzk{kt kkk nku Au.) [ukLku hkufu Au. kkfku{kt kuneLke f{eLku qh fhk{kt {Yk Au.
{kLkk q{kt Mkkuok{ sikuk kun nku Au : {kLkk w{ktLke wfohk rwLku khk s Qo
ykku Au.
yk Wkhktk yk wfohkLkku yu kk yktkhzk{kt sELku wkB kLkeLku kt WkMkk nkrLkfkhf
SkwtykuLkku Lkk fhu Au kkk fu{ yLku kkS LkeuLku kn fhk{kt rwLku { fh Au.
{kLkk q{kt {kk kk{eLk, rxkr{Lk-yku yLku rxkr{Lk-Mke suk rxkr{LkkuLkwt {k{ktLkk yknkh
kh ytku Au.
Mkk{kLYku yk kk s rxkr{Lk {kLkk q{kt kqhkk {kk nku Au. Yykkke MkLkkkLk Y
fhkkke {kkkyku{kt Mkwkz kAe w kzkwt hkMkk yLku kuneLke f{eLke MktkLkk ykuAe kE
Au. {kk MkLkkkLkke {kLke rkhkf krk {skqk kE Au.
ykkk{e kokh{kt {kuzwt kk Au kkk {w{un rkrzk {skqk kE Au. MkLkkkLkke MkLk kkk
ytzkke fuLMkh yLku ykuMxku-kkuhkurMkMk (nkzfkt Lkkk kzk) suk hkukkuke {kkkykuLkwt hk kk
Au.
{kkkyku {kuxukku 6 {rnLkkke knukt s kkukkLkk kkfLku kne kkkkuo ykkke nku Au. yu{Lku
yuwt ykkLk nku. Au fu, {kk MkLkkkLk fhkwt ykqhkwt Au. r ykhku MktkXLk 2002Lkk {ku,
MkLkkkLk rwykuLkk MMk rfkMk {kxu yu{Lku yko yknkh ykkkLkwt yLkwk{ MkkLk Au. yu
{rnkykuLkk ykhku {kxu {nkqh Mkqr[kkkkuo Mkkku sLkLk rkLkku yuf kk k Au.
yk ytku irf Mkhu nuh ykhku {kxu k{ fhkE Au fu, rwykuLku yu{Lkkt SLkLkkt knuk
6 {rnLkk hr{kLk {kk MkLkkkLk fhkkk suke yuLkku Mkkhk{kt Mkkhku rfkMk kk yLku ykhku
skE hnu. yuxu s kkfkuLke ke ske kkukf yknkhLke yk~fkkLku kqhe kkzk {kxu yu{Lku
ku ko kkk yuke w {h Mkwe Mkkk MkLkkkLkLke Mkkku kkukf yknkhLke rke kqhkk {k{kt
yLku Mkwhrkk kqhf k kkkkuo {k uEyu.
kkfLkk 6 {rnLkkLke yMkk kAe kqhf yknkhLkwt ykkusLk rwLkk Mktkqo rfkMk {kxu yk~f Au.
YykkLkk k kkuo{kt ku yknkh ieke kkf{kt h kwr rfkMk yLku {Mkf rfkMkLku
{kxu yk~f Au.
188
khk{kt {rnkyku, kkfkuLkk fk kkk kkohLke Mkrk [u knw kkZ Mktkt Au. kkB
rMkkhku{kt, stkku{kt hnuke ykrkMke rkyku{kt kkk kt ykkf krhMkrk Mkkhe Lkke nkuke
kt MkeykuLkk kku fk{Lke skkkhe w ykke nku Au. kkB rMkkhku{kt Mkeykuyu kek
{kxuLkwt kke yksu k qhLkk kukku{ktke kwt kzkwt nku Au, kk {kxuLkk kfzkt ee kk,
kMk[khku kku, kwykuLke MkkhMktk ue kuhu Mkk { {ktke ukk fk{ku Mkeyku fhke nku
Au.
fk{Lkk {k{kt ku{Lku khekeLku fkhu kkukk{ yknkh {kku Lkke. nuhku{kt ykuAe ykf
hkkk qtkzkeLkk rMkkhku{kt ktfeLkwt Mkk{k nku Au. ykk rMkkhku{kt Mkeyku yLku LkkLkk
kkfku fwkkukLkku, q{hkLkku rfkh kLkkk nku Au. qrkk kkoh, w{kzkke huk qtkzkyku{kt
yk Mkeyku hnuke nkukke ktku kku ku kMk Mktkte hkukkuLkku kuk kLkke nku Au.
nuhe rMkkh{kt yLkuf Mkeyku hMkkyku khke f[hku eeLku {nLke kkohe Mkukyku kqhe
kkzu Au. yk f[khk{ktke kuyku kMxf, kkw kkk yL kwLk[koLk ku MkwykuLku yk fhu Au.
yk rk{kt kuyku yLkuf fkhLkk [uke hkukkuLkku kuk kLku Au. kkk ykk fk{Lkk kk{kt ykf
Lknk {ke nku Au.
yk Mkeyku khekkE yLku fwkkukLku fkhu yLkuf hkukkuLkku kuk kLkke nku Au. khkLkk khtkhkkk
Mk{ks{kt h{kt kwhwk koLku s{kzk kAe su u ku Mke koLku kku ykkwt nku Au. ykke, kuyku
fwkkukLkku rfkh kLku Au. e, AkufhkykuLke Mkhk{eyu Akufheyku kh ykuAwt kLk ykkk{kt
yku Au, AkufhkykuLku rkLke Mkwrkykuke tr[k hkk{kt yku Au. kuke ykk skkt yuLku
Mkkk rfMkkk Mk{ks{kt xfwt {w~fu kLkkwt nku Au.

ykoktk

 189

wrLkx - 4.2
rk
kqokkr{f rk :
kwshkk{kt kkr{f kkyku Mkkku ykk Mktk heku yZeke kkt[ koLkk kkfku {kxu fuxef
kqokkr{f kkyku [ku Au.
nuhku{kt BwrLkrMkkkexe ku fkukkuohuLk yLku kk{rMkkh{kt kt[kkku yke kqokkr{f kkyku
[ku Au yLku e kLkke MktMkkyku k yke kkyku [ku Au. yu{ktLke fuxef ytkuS
{k{ke k Au.
kqokkr{f rkLkwt {w u kkfkuLku ku rk u yr{w fhkLkwt Au. ku{kt k
fkhLke krkyku ykLkkk{kt yke Au, su{kt kukuLke kkkze, {kuLxuMkkuheLke krk kkk
kwrLkke kkkzeykuLke krkykuLkwt r{ fhu Au, su{kt ku k{ fheLku eku Lkku rMkktk
y{{kt {qfk{kt yku Au.
yk kkyku{kt h{kku, kekku, Mk{qn]rkyku yLku hkuskhkusLke ]rkyku sue fu s{wt, kehMkwt,
kMk MkkV fhe kkuXkt, ykhku xuku kkze kuhu {w Au.
kqokkr{f fkkLkk k{ koLku LkMkohe yLku ket ku kkuoLku swrLkh rfLzhkkxoLk kkk rMkrLkh
rfLzhkkxoLk khefu ykuk{kt yku Au. LkMkohe kkuo knw kkuze kqokkr{f kkyku{kt nku Au.
yk kkkLkwt rk kLk {hrskk kuhu [ku Au yLku kthkt kkfku ku{kt yuf, ku fu k
koLkwt rk R kkr{f kk{kt k kk Au. fuxe kqokkr{f kkyku kkuzwt kkt,
kt[kk yLku kkhe fhkkt k eu Au, su huh RALke Lkke.
Mkkt kquo kLkkhLke rkk{qk MktMkk{kt rkswkR kufk kkk kkhkknuLk {kuzfu kqokkr{f
rkLke Yykk fhe nke. ku{Lku {kk{ {kuLxuMkkuheyu kkuku uhk ykke nke. kwshkk{kt kqokkr{f
rkLkku kk nk kku qk ku Au.
1997-98{kt 2,638 kk{trhku nkk. ku{kt 1,65,852 kkfku k kkt nkkt.
fw 4,108 rkf-rrkfkyku yk kk{trhku{kt rk ykkkkt nkk. kk{trhLkk rkfkuLku kke{
ykkk {kxu yrkkh ykkLk-{trhku Au.
kk{trhku Wkhktk Mk{ksfk-Mkt[krk kkkzeyku kkk yktkkzeyku Au.
kkr{f rk :
khkLkk hkktkhLke 45{e f{ {ku kkf 14 koLke {h kqhe fhu kt Mkwe kuLku {Vk
yLku Vhrskk kkr{f rk ykkk {kxu hk kh skkkhe {qfk{kt yke Au.
190
yk f{{kt fuxef kh VuhVkh fhe rkLku hk kkk fuLLke Mktwk skkkhe{kt k {qfk{kt
ykwt Au. Akkt kkr{f rkLke {w skkkhe hkLku rhu hne Au.
kkf kkt[ koLke {h kqhe kk kAe kkr{f kk{kt k kR fu Au yLku Mkkk ko kkr{f
kk{kt ykMk fhu Au. fkkke kkr{f rk Vhrskk kLkkk{kt ykwt Au, Akkt kMk{kt
nsw kt kkfku kkr{f kk{kt k kkkt Lkke ykk y[uke kk Akuze u Au.
yuf k ke fkhu nsw kk{swhe Lkkkq kR Lkke.
{wtkR kkr{f rk yrrLk{, 1949Lke ukkR yLkwMkkh kkr{f rk ytkuLke Mkkkyku,
Vhu yu Lkkkfe MkkLkkuLkwt rLktk ku{s {kkooLkLkwt fko kkr{f rk rLkk{fLke f[uheLkwt
Au.
hk Mkhfkh khk kkr{f rkLku kke su Lkerk Lke fhk{kt yku Au kuLkku ku y{
fhku yLku ku ytku sYhe Mkq[Lkkyku yLku {kkooLk ykkkLkwt fko yk f[uhe khk kk Au.
rsk fkkyu kkr{f rkLkku nexe rsk kt[kk{kt rsk rk Mkr{rk khk kk Au.
rsk kkr{f rkkrfkhe rsk rk Mkr{rkLkk Mkr[ khefu fko fhu Au.
rk, ykkusLk yLku MkwrLktk fko{kt { fhk {kxu Lkkk rsk kkr{f rkkrfkhe
fk{ fhu Au. y{kk, zkuhk yLku Mkqhk {nkLkkhkkrfkyku{kt LkkhkkrfkLkk kkukkLkk
kMkLkkrfkhe fk{ fhu Au; khu hksfkux {nkLkkhkkrfk{kt hk MkhfkhLkk rk kkk{ktke
rkrLkwk Wkh {qfuk kMkLkkrfkhe fk{ fhu Au.
31 yrf]k Lkkhkkrfkyku kkk kkteLkkh nuhLkk kkr{f rkLkk nex {kxu kMkLkkrfkheyku
khefu rk kkkLkk yrfkheyku fk{ fhu Au.
kwshkk{kt 2001-02{kt kkr{f kkykuLke fw Mktk 36,750 nke yLku ku{kt kkt kkfkuLke
Mktk 76 k suxe nke. yk{kt 6,500 kk{zktyku{kt {kk 1ke 4 kuhLke kkyku Au.
5{wt kuh k {kxu fkt kku kkswLkk kk{{kt swt kzu ykk Mkruk fLkykuLku kk Akuze ue
kzu Au. u fu Mkhfkhu nu yk kk{ku{kt kkt[{wt kuh Y fwO Au.
yk kuh{kt kkok Mktk Lk kk kku k Lkk rkfLku {nuf{{kt MefkheLku {u {u kwshkkLkk
k{k{ kk{ku{kt 1 ke 7 kuh Y fhkLkku fko{ y{{kt {wfkku Au. yk k{k{ kkyku{kt
ikrf MkkLkku, kke, {wkhze-sY kuhu Mkk kR hne Au.
ko{kt 2009-10{kt hk{kt kkr{f rk ykkke rk MktMkkykuLke Mktk 42145 nke, su{kt
kk rkkeoykuLke Mktk 86.01 k suxe nke.
kkr{f rkLkk MkkokefhLke rkLku uktke kLkkk {kxu w kkfkuLku kkyu ykkkt
fhkt kkk yuf k kk{kt k kuwt kkf y[uke QXe Lk ku {kxu kuMkknf MYku
ku.1 ke 7 Lkk yLkwMkqr[k rk, yLkwMkqr[k sLkrk, kkekt[ kkk ykkf kAkk rkkeoykuLku
hk Mkhfkh rLkk {qu kkXkwMkfku kqhk kkzu Au.
 191
kkr{f kk{kt Mkk{kL rkLke ukkR Au, kuke kwshkk{kt kwshkke kkkLkwt k[LkuLk,
kuh kkt[ke hkxkkk rnLeLkwt k[LkuLk, krk, rkkLk, Mk{ksrk-su{kt RrknkMk, qkku,
Lkkkhefk kuhuLkku Mk{ku kk Au. e Mk{kukkuke Wkkf { yLku khehef rk
Vhrskk rkku Au. yk Wkhktk e kkyku{kt ytkuSMk Mke, r[kfk, Mktkek, Lk] suk
rkku yiAf kuhu ek{kt yku Au.
kkr{f kkyku Lkkhkkrfk, fkukkuohuLk fu kt[kkku [ku Au. Wkhktk fuxef kLkke MktMkkyku
k kkr{f kkyku [ku Au.
nu ytkuS {k{Lke kkr{f kkykuLke Mktk k k {ktze Au. yk rMkk Wqo, {hkXe,
ne, kr{, kuwkw, {k{ yLku Mke {k{Lke kkr{f kkyku Au.
rskkh kkr{f rk fko{ sqLk, 2005 Mkwe{kt kqo fhk{kt ykku nkku. ko 2001{kt
k fhk{kt yku Mkorkk yrkLk r{LkLkku Mk{kkku tkkk{kt ykku Au.
AkufheykuLkk rkLkk Mkkh {kxu 2003-04 {kt k fhk{kt yku kMk fko{ hkLkk 21
rskyku{ktLkk 78 kk{rMkkhku{kt yLku 13 nuhe rMkkhku{kt Y fhk{kt ykk Au.
26 Lwykhe, 2001Lkk hkus hk{kt yku, rLkkf qftk{kt {kko kuk rkkeoykuLke rw
M{]rk{kt Mkhfkh{kL kLkke kkyku, yk{ kkyku kkk {kr{f kkk W[kh {kr{fLkk
29 k rkkeoykuLku {kxu hk Mkhfkhu rkek Lkk{Lke kMk kusLkk k fhe Au.
yk kusLkk nuX MkkrLkf MktMkkykuLke kkr{f kkykuLku e{kLkku k ykkk{kt ykku Au suke
kuyku kf]rkf ykkkykuLkku Mkk{kLkku fhe fu yLku ku{Lkk keyku hknk yLkwe fu.
keyku kkukkLke efheykuLku kkr{f rk kqt fhku ku {kxu hkMkhfkhu rk{e kkuLz
kusLkk y{{kt {qfe Au.
hkLkkt su kk{zkyku{kt MkkkhkkLkwt {k 35 xfk fhkkt ykuAwt Au, ku kk{zktykuLke AkufheykuLku
knuk kuh{kt u ku Yk.1000Lkwt kkuLz ykkk{kt yku Au su Mkkk{k kuh kAe xke
fk Au.
yk kusLkk nuX ko 2004-05{kt hk Mkhfkhu Yrkk 15 fhkuz suxe hf{ ykke nke suLkkke
ykhu 1.52 k AkufheykuLku ykhe R fk.
ko 2005-06 {kxu yk kusLkk nuX Yrkk kth fhkuz suxe hf{ Vkk{kt yke Au. su 1.50
k AkufheykuLku ykhe uu yuku ytks Au.
kkr{f fkkLkk rkfkuyu Mk{k kuh kAe ku koLke kke{ kke{e fkuuu{kt eue nkue sYhe
Au. kkr{f rkLke LkzkhYk Mk{Mkyku{kt {wu {kuxk kkuo, yk yLku Mkrkkkk kkk
kh u Wkukk Au. yk yLku Mkrkkkk xkzk k{ ku koLke khekk Lkkkq fhk{kt
yke Au.
192
{knTLk kusLk k kkfkuLku kk{kt ykMk fhk xfe hnuk {kxuLkwt ykfko Au. rkfkuLku
hkxe kkk hk kkrhkkurkfku ykkk{kt yku Au. yk Wkhktk rkfku {kxu hkxe rkf fk
rLkre ukkR Au. ruk wk{ rMkr kwfkk fko{ ytkkok kk kkXkwMkf {tz khk
kkXkwMkfku kikh fhkk Au.
{kr{f rk : {kr{f kkyku{kt ykXke Mk kuhLkku Mk{ku kkku nkku; k sqLk 2012
ke ykX{wt kuh kkr{f kkLkku kk kLwt Au.
kwshkk{kt {kr{f kkyku {wu rkLk Mkhfkhe MktMkkyku [ku Au. kkuze {kr{f kkyku
Mkhfkh fu MkkrLkf Mhke MktMkkyku [ku Au. ytkuS {k{Lke fuxef kLkke kkyku k
Au.
{kr{f fkkyu ykMk{{kt {kk]kkk, hkxkkk, ytkuS, krkk, Mkk{kL rkkLk,
Mk{ksrk (su{kt RrknkMk, qkku, Lkkkrhfk, hkktkh kuhuLkku Mk{ku kk Au.
fuxef kLkke kkyku{kt yk Wkhktk Mktkek, Lk], fBqxh, Mfuxk, kuzuMkkhe, kh yLku
k]nrkkLk suk rkku {hrskk kuhu ekLke ukkR Au.
e fuxef Mkhfkhe kkk kLkke kkyku{kt fku{, xufrLkf fu f]rkLkku kuf k hkk{kt
yku Au.
{kr{f rkfku {kxu ykuAk{kt ykuAe MLkkkf rzke yLku kke{e ke.yuz.Lke rzke sYhe nku Au.
MkhfkhLkwt fue kkwt ykMk{ kikh fhe kuLkku y{ Mkhe heku kk kkk kkLkku nex
Mkhe heku [ku ku uk {kr{f kkykuLkwt rLkhek fhu Au.
rk {Vk nku Au yLku rkfkuLkku kkkh Mkhfkh [qfu Au. fuxef kLkke kkyku su Mkhfkhe
yLkwkLk uke Lkke ku rkkeoyku kkMkuke Ve u Au yLku rkfkuLkk kkkh kkuku [qfu Au.
W[kh {kr{f rk : Mk{k ue Mkkku kwshkk{kt k 1976-77Lkk ikrf koke fkuXkhe
fr{LkLke k{ {ku 10+2Lke rkLke Lke khun k fhk{kt yke Au.
rkLke Lke khun {ku kuh 11-12 {kxu W[kh {kr{f kkyku Mkkkk{kt yke Au.
kuh kAe rkkeo W[kh {kr{f kk{kt xufTrLkf fkuuu{kt fu kkr{f rkfkuLke
kke{e MktMkk{kt k kR fu Au. Wkhktk k rkkeoyku w rk ukLkwt Akuze Mkk{kt
k kk Au. {kuxu kku kLkke {tzku W[kh {kr{f kkyku [ku Au.
W[kh {kr{f kkyku{kt ku knku nku Au. :
(1) rLkLk ykk krLkku yLku (2) rkkLkLkku k{ kn{kt ytkuS, kwshkke, rnLe,
MktMf]k, {LkkurkkLk, krkk, yktfzkk, RrknkMk, qkku, ykok yLku yL krLkk
rkku nku Au. rkkLk-kn{kt kwshkke, ytkuS, MktMf]k, kirkfk, hMkkk, Sk,
krkk, yktfzkkMk kuhu rkku nku Au. rkkLkLkk rkku{kt kukkk{kt kuk fhkLkwt
k yrLkko nku Au.
 193
rLkLk yLku kr-knke kkyku fhkkt rkkLk-knke kkykuLke Mktk e
ykuAe nku Au. yk Wkhktk Mkkke kkyku Y fhkR Au.
kkh{k kuhLku ytku kkuzo khVke W[kh {kr{f kktk khekk (nkh Mkuftzhe Mfq yukr{LkuLk)
uk{kt yku Au.
hk{kt {kr{f yLku W[kh {kr{f rk ykkke MktMkkykuLke Mktk ko 2009-10{kt
9,299 suxe nke su{kt 30.45 k kkfku k kkt nkkt. ko 2003-04 {kt yk Mktk
yLkw{u 7,641 yLku 24.76 k suxe nke.
W[ rk : nkh Mkuftzhe khekk kkMk fko kAe rkkeo rLkLk, kr, rkkLk fkuusLkk
k koLkk rzke ykMk{{kt uzkR fu Au. ku yuLsrLkhk, {urzf, Vk{oMke fu yukef[hLke
fkuus{kt ykMk fhe MLkkkfLke rzke kk fhe fu Au ykk fkuR xufTrLkf fkuMko{kt k kR
kuLke rzke fu rzku{k {ue fu Au.
W[ rk {kxu fuxef Mkhfkhe fu wrLkMkxe-Mkt[krk fkuuu Au; khtkw {kuxk kkLke rLkLk,
krs yLku rkkLkLke fkuuu xMx fu MkkuMkkxe [ku Au. kLkke MktMkkykuLku Mkhfkh yLkwkLk
ykku Au. yLku ykMk{ zkLkwt kkk khekk ukLkwt fk{ wrLkMkoxeyku fhu Au. kwshkk{kt nk
hkMkkrkk Mkkk khtkhkkk wrLkMkxeyku Wkhktk yuf ykwuo wrLkMkxe kkk [kh f]rk
wrLkMkxeyku Au. ykLke Mkkku Mkhfkhu Mkkkue rkLkkhtkhkkk MYkLke k fuxef wrLkMkxeyku
Au; k.k., kkfku {kxuLke wrLkMkxe, hkkk wrLkMkxe kuhu. nu fuxef kLkke MYkLke
MktMkkykuLku k wrLkMkxeLkku hu ykkk{kt yku Au.
yk Lkeke {ku yksu kwshkk{kt Mktkkt kLkke wrLkMkxeyku yMk{kt Au; k.k.Mk rLkh{k,
Mkux, y{kk wrLkMkxe kuhu. Wkhktk kwshkk rkkeX kkk fuxef kk{rkkeXku wrLkMkxe
Mk{fk kk Au. wrLkMkxeyku kkk Mk{fk fuxef hkxe rkkeXkuLku wrLkMkxe kkLxTMk
fr{Lk yLkwkLk ykku Au yLku kkfeLkku [o kwshkk Mkhfkh kuku Au.
yk Wkhktk fuxktf rr fk{ku sukt fu {fkLk, kwMkfk, kukkk kuhu {kxu kLkke xMxku
k ykhLkkh kLk ykku Au. wrLkMkxe kkLxTMk fr{Lk k kuLke Lkerk {wsk yLkwkLk ykku
Au. W[ fkkLkk MktkuLkku {kxu k w.S.Mke. kkk keS fuxef hkxe MktMkkyku kMk yLkwkLk
ykku Au.
fkuuu{kt ku[Mko rzkeLkku k koLkku fkuMko kkk ku kAe ku koLkku {kMxMko rzkeLkku fkuMko wrLkMkxe
khk [ku Au.
e he wrLkMkxeyku {kMxMko rzke, yu{.rV. rzke kkk keyu[.ze. rzke {kxu rkfko fhu
Au, ykk MktLk fkuuu{kt wrLkMkxeyu rLkk fhu ykMk{ku [ku Au.
fkuuuLke Mktk{kt yLku kqoMLkkkf yLku yLkwMLkkkf ykMk{ku{kt fkuuu ku{s wrLkMkxeyku{kt
k kkk rkkeoykuLke Mktk{kt Mkkhku yuku khku kku Au.
194
RsLkuhe, kkeke, uke, Vk{oMke, rkkLk, krs fkuuu {kuxe Mktk{kt Y kR Au. hk{kt
rkLku-yuzr{rLkMxuLk yLku fku{Mko kkk yuLsrLkhk, {urzf kuhu Mkkke kkyku{kt,
hk yLku wrLkMkxeLkk rLk{kuLku yeLk Mktkkt MrLkoh (MkuV VkRLkkLMk) fkuuu Y fhk{kt
yke Au.
ko 2009-10{kt hk{kt W[ rk ykkke MktMkkykuLke Mktk 1405 nke, su{kt 6.43 k
rkkeoyku kk nkk. ko 2004-05{kt yk Mktk yLkw{u 747 kkk 4.94 k nke. ko
2003-04{kt yk MktMkkyku{kt rk ykkkk ykkfkuLke Mktk 11,202 nke su ko 2009{kt
20,054 kR nke.
kiZrk :
nk kkfku {kxu kk{kt k skLkwt Vhrskk nkuk Akkt kkt kkfku kkyu skkt Lkke.
khek yLku y {kkkkLkkt fuxktf kkfku fkk rY {sqhe fhk skkt nkuR ku{Lkkt {kkkkLku
ykkf { fhu Au yLku kuke {kkkk ku{Lku kkyu {kufkkt Lkke. yuke kt wf-wkeyku
rLkhkh hnu Au.
15 ke 35 koLke {hLkk rLkhkh kufku {kxu Mkhfkhu kiZrkLke Mkk fhe Au. MkhfkhLkk Mktkqo
Mkkkhkk yrkLk Lkku nukw kufku{kt kk kqhe Mkkkhkk kkLkku Au.
kwshkk{kt Mko rskyku{kt rsk Mkkkhkk Mkr{rkLke h[Lkk kR Au. Mkr{rkLkk MkkuuLku kiZrkLke
kke{ ykkk kwshkk rkkeX{kt yuf rkk Mkkkk{kt ykku nkku.
ku{kt Mkkkfku yLku [keYk kufkuLku kke{ ykkk{kt yke nke, kkk kiZku {kxu k[LkMkk{ke
kikh fhkLkwt fk{ fhk{k ykwt nkwt.
kiZrk uLkkhe kykuLke kkuzu kkuzu Mk{u khekk uk{kt yku Au yLku k[Lk, uLk kkk
kkhe fhkLkk fko{kt 80 xfk kw {uLkkhLku Mktkqo ykhkkLk {uuk yuxu fu Mkkkh kk{kt
yku Au.
kiZrkLkk nexLkwt fk{ fue kkkLkk yrfkheyku fhu Au.
1980-81ke 1989-90 hr{kLk kiZrkLke rr kusLkkyku{kt 1,20,891 kkuo nkk yLku
ku{kt 40,69,876 kiZkuLku ykhe ukk nkk. rr rskykuLku Mkku xfk Mkkkh kLkkkLke
fk{kehe nkk hkR Au.

Mko rkk yrkLk (SSA)

Mko rkk yrkLk (yuMk.yuMk.yu.),kwshkk hks khtrf rk krhk khk y{{kt {qfku
krhkusLkk Au. Mko rkk yrkLk khk Mkhfkh khk Mk{k u{kt khtrf rkLkk Mkkkefh
{kxuLkku fko{ (UEE) Au.
 195
su khkLkk ktkhe rLk{ Lkt.86Lke ukkR yLkwMkkh Mk{k Mk{ {kokLku ykeLk kRLku 6
ke 14 koLkk k{k{ kkfkuLku {Vk yLku Vhrskk rk ykkk {kxu rLk{ku yrk{ Au.
yk fko{ nuXLke {w ]rkyuk sue fu Lke kkykuLkwt kktfk{ fhwt, kk{kt MkwkhkLkk fk{
fhk suk fu kotzLkwt rLk{ko fhwt, ki[k, kkeLke Mkk kkk kkLke Mk{khfk{ {kxuLke
kkLx Vke sue skkkheyku kqo fhk ktku Au.
yk Wkhktk ykqhkk rkfkuLke Mktk{kt Lkk rkfkuLke rLk{qtf fhe ko{kLk rkfkuLku kke{
ykke rk Mkk khu {skqk fhe, uc rk Mkk{ke rfMkke, kkk fMxh, kuf
yLku rsk u{kt Mkkrkk fhe rsk Mkhu ikrf {kkLku {skqk fhk {kxuLkwt kukkLk
ykkkLkku Au.
yuMk.yuMk.yu. SLk fki MkrnkLkwt kwkkkwt khtrf rk ykkk {ktku Au. yk Mkkku
fLk rkLku WkusLk ykkk kkk kk knkhLkk ykk kku yk khe ykkk kkfku Wkh
kMk kLk ykke kuyukLku fBqxhLkwt kkLk ykke yksLke SLkieLku Mk{fk kLkkk {ktku Au.
Mko rkk yrkLk (yuMk.yuMk.yu.)Lke {w ]rkyku....
rkfkuLke kke{
Mkt[kLk yLku ykkusLk
ykr rk rk
rk rk
kk kktfk{
Lkkkt yLku rnMkkkLkwt ykkusLk
{erzk yLku ]rkykuLkwt MkkuSfh
{uLkus{uLx RLVku{uoLk rMkMx{
rfktk kkfku {kxu Mktfrk rk
Mo stke kk{

Mktfrk kkrfkMk kusLkk (ICDS)

ykEMkezeyuMk kusLkk nuX Mk{ksLkk sYrhkk{t kkk ykkf heku Lkkk koLkk 0 ke 6 koLkk
kkfku,Mkkko, kke{kkk kuhuLku ykhe uk{kt ykk Au.
ykEMkezeyuMk kusLkk fuL kwhMf]k kusLkk Au.
ykEMkezeyuMk kusLkk 100 xfk khk Mkhfkhke [kke kusLkk Au.
kusLkkLkku Wu ykhku yLku kkuk rk ykke kusLkkLkk y{efh {kxu kkkk kkk
kkk Mkkku MktfLk fhe kkfkuLkku Mkkotke rfkMk fhku. kkfku{kt ykhku yLku kkukLkku hsu
196
Mkwkhku kkk kkfku{kt {ktkeLkwt {k, kk{]w, fwkkuk kkk kk{ktke WXe skkt kkfkuLkwt
{k xkzk ku{s Mkkko, kke{kkkykuLku kqhf kkuk yknkh yLku ykhku rkf rk
ykkk{kt yku Au.
yk kusLkk nuX {wu kqhf kkuk, kqo kkr{f rk, hkukrkfkhf hMkeyku, ykhku
kkkMk, Mkto Mkukyku, ykhku yLku kkukLke Mkukyku kqhe kkzk{kt yku Au.
6 koLke MkweLkk kkfku yLku ku{Lke {kkkykuLkk ykhku Mkwkhk {kxu rLkku {kuxk{kt {kuxku
kusufx.

kkrfk Mk{]r kusLkk

{rnk yLku kkrfkMk rkkLke kkrfk Mk{]e kusLkkLkku Wu efhe yLku kuLke {kkk u
fwxwtkLkku yLku Mk{ksLkku rfku kkLkku Au. fLkykuLkku kk u kk yLku kuLkwwt rk k
Mkkk [kw hnu ku {kxu k yk rkk Mkkk Lke Au. fLkykuLkk kkLk yxfkk ku{
s Mkk{krsf-ykrkof-ikrf heku kAkk fLkykuLku Mknk fhe yu {rnk yLku kkrfkMk
rkkLke kkr{fkk Au.
15 ykukMx, MkLku 1997 kAe sL{ue kkfeLkk fwxwtkLku 500 Yrkk Mknk fhk{kt yku Au.
LkuLkkR kUf{kt ykk kkuMxyukrVMk{kt yktkkze fkofkkoLke {ke yk kkwt kue fLkLku
ykkf Mknk fhk{kt yku Au. skhu fLk rk {uke kk khu kuLkk kkk{kt k Mkku
Yrkk s{k kk Au.
yk Wkhktk fLkLku 1,000 YrkkLke Mfkuhek k ykkk{kt yku Au. skhu fLk Lk fhkLke
Wt{hu knkU[u khu fLk yk hf{ {uk nfkh kLku Au.

MkhMke MkkLkk kusLkk

kwshkku zkwMkezeLkk Mknku khk yuf Lke knu fhe Au. yk kusLkk {kxu yuf fhkuz Yrkk
Vkk{kt ykuk Au. yk kusLkk nuX kwshkk Mkhfkh yLkwMkqr[k rk yLku sLkrkykuLke
rkkeoLkeykuLku MkkRf ykku Au.
ykX{k kuhke Lke[u ke Akufheyku {kxu Yrkk 1500/- MkkRf hek {kxu ykkk{kt yku
Au. yk Wkhktk kkr{f ku{s W[ rkLkk rkkeoykuLku ykkMk yLku kusLkLke Mkk
ykkk{kt yku Au.

 197

wrLkx - 4.3
kuhkuskkheLke Mk{Mk
kuhkuskkheLke Mk{Mk
kqoqr{fk :
rLkk kk huf ukuu{kt Mk{kLkYkke kuhkuskkheLke Mk{Mk Au. yk & ykikurkf heku
krke ukuuke E rfkMke k{k{ uku{kt Au.
u fu rr uku{kt yk Mk{MkLkk fkhku yLku rMkkh yk yk Au. yuf ynuk {wsk
whkukeLk wrLkLkLkk 27 ukuu{kt kuhkuskkheLkku h k koLkk ytku 10 xfkyu knkuutku Au. whku
MxuxLkk ytks {ku LkuBkh 2009{kt kufkhkuLke Mktk 2.3 fhkuzu knkU[e Au.
whkukLkk {kuxk ukuu{kt MkuLk{kt Mkkike w 19.4 xfk kufkhe LkkUkE Au. kfu kLMk{kt 10 xfk,
Exke{kt 8.3 xfk, s{oLke{kt 7.6 xfk kufkhe LkkUkE Au. LkuhLz [eLku ykMxurk{kt ykh
Mkkike ykuAku yLkw{u 3.9 kkk 5.5 xfk uk {u Au. khu LkkLkk yuk hk uxkurk{kt yk
h 22.3 xfk uk {ku Au.
y{urhfk{kt k rzMkuBkh 2009Lkk ytku {kuxe Axe kkk kuhkuskkheLkku h 10 xfkyu Mkh hkku
nkku. khk k yk Mkrk{kt kkfkk Lkke. u yLku kwshkk hk{kt kuhkuskkheLke krhMkrkLke
ykku, Mktrkk [[ko fheyu.
u yLku hk{kt kuhkuskkheLke krhMkrk :
khk{kt kuhkuskkheLke MkrkLke fkhe{kt f]rkkuk {n hku Au. fu su Mkkike {kuxwt k
rMkLk hkuskkhe ykkkwt rVz Au. ufu uLke kuhkuskkheLkk yktfzkLke fkhe {kxu ku krk
ykh fhk{kt yke Au. (1) LkuLk MkuBk Mkuo (NSS) su h kkt[ kuo kk Au. (2) hkuskkh
rrLk{ f[uheLkk hkuskkh kh {krnke kukk{ {swk fkohk MktMkk kkk kuLkk kE hrsMxh
kh LkkUkuk MiAf kuhkuskkhkuLke MktkLku kkhe{kt uk Au.
yk ktLku krkykuLkk yktfzkykuLke {kok Akkt uLke hkuskkheLkku yuf ytks {u Au yLku kuLkk
ykkhu uLkk ykoktkLkwt ykkusLk k yuf Vuxh keLku fhe fk Au.
yk kuhkuskkheLke Mk{MkLkku su nkW Au. ku kMk{kt huh Au fu fu{ ku swku & Au k
fkikLk VkuMkoLku yk Mk{MkLkku knw Mkk{Lkku fhku kzkku Lkke. kkB rMkkh{kt rMkLk kkk
nuhe rMkkh{kt rrkk kuhkuskkheLke Mk{Mk w sk Au. yktfzkfe k]kfh yk {wsk Au.
198
(1) LkuLk MkuBk Mkuo :
1999-2000Lkk NSSO ynuk {wsk kk. 01-01-2000Lkk hkus uLkku fw Work Force
(fkofk) 406 r{rLk Au. fw fo VkuMkoLkk 7 xfk Vkuh{ (MktkrXk) kuk{kt fkohk Au.
khu 93 xfk foVkuMko ELkVkuh{ (yLk ykuhkuLkkEz) kuk{kt hkufku Au. yuxu fu 369 r{rLk
foMk rkLkMktkrXk kuk{kt hkufku Au. yk yktfzkfe {krnke{kt MktkrXk kukLke {krnkeLkku ykkh
hkuskkhktkLkk EMI kukk{ yktfzk yufkefhLkku nku Au.
NNSO {wsk fw ukh VkuMko 406 r{rLk Au. ku{ktke 397 r{rLk hkuskkhe (Employed)
hku Au. kuke Unemployed (kuhkuskkhe)Lke Mktk Au 9 (Nine) r{eLk Au. su foVkuMkoLkk ykhu
2.23 xfk kkkt ku kuhkuskkheLkku h kku Au.
1999-2008{kt 28.11 r{rLk MktkrXk kuk{kt kkk rkLkMktkrXkkuk{kt 368.89 r{rLk kufku
LkkLkk {kuxk fko{kt hkufkuk (employed) nkk su Mktk uLke ku kLke ytkrsk Mke Mktk
1004.10 r{rLk Mkkku kok Au, yk Mk{Lkku GDP rfkMk h 6.4 xfk nkku. fw Mke{kt
kkfku, rkkeoyku, k]rneyku, ]ku, ykku kuhu kkk u{kt kuhkuskkheLke Mktk {k{kt
ykuAe yk ynuk {wsk sku Au.
(2) hkuskkh rrLk{ ktk :
hkuskkh rrLk{ ktk (Employment Exchanges){kt kuhkuskkhLke Lkk{LkkUe, uMk{uLx yLku
kE hrsMxhLke eLke rk rLkk kue Au. su LkuLk yuBku{Lkux MkMk (NSE)
fnuk Au.
su ytkkok kkhe 31-07-2009 ytrk{ u{kt 969 hkuskkh rrLk{ f[uheyku, 83 wLkMkxe
hkuskkh {krnke fuLku, 15 kuVuLk hkuskkh fuLku, 42 rfktk hkuskkh fuL kkk 1 kLxuLk
ukh hkuskkh fuLku fkohk nkkt.
suLkk kE hrsMxh Wkh kk. 31-07-2009Lkk hkus fw 382.12 k uk rMkfMko (hkuskkhktAw)
LkkUkuk nkk. su{kt kwhwk W{ukhkuLke Mktk 263.16 k kkk Mke W{ukhkuLke Mktk 124.98
k nke. yk Mktk LkkUkuuk kuhkuskkhkuLke Au.
yk kE hrsMxhLkk yktfzk Mkkku hkuskkh rrLk{ ktk khk kke ]rkyku sue fu Lkk{LkkUe
(hrsMxuLk), hkuskkhe kLk (placement) Lkk{Lke k{ Mktk (Submission) kkk ke
skykuLke LkkUe {ue (Vacancies Natified) kh r Vuhkkt yk ktkLke fk{keheLkku k
{u. uLke yk {krnke ko 2003ke 7-2009 MkweLke Lke[uLkk kkf-1{kt koe Au.
kwshkk hk :
kwshkk hkLke hkuskkh ktkLke fkokne yLku kuhkuskkhkuLke Mktk kkkk uEyu kku sku fu
kk. 31-07-2010Lkk ytku hk{k fw 41 kk fkhLke hkuskkh rrLk{ f[uheyku fkohk Au. suLkk
kE hrsMxh Wkh LkkUkuk Job seekers (hkuskkh ktAwyku)Lke Mktk kk. 31-03-2008Lkk ytku
 199
794606Lke Au. yL ]rk Lkk{LkkUe, Lkk{ k{, ufuLMk kk uMk{uLx Mk{ukLke ko 2000ke
31-03-2008Lke yktfzkfe {krnke Lke[uLkk kkf-2{kt Mkk{u fhe koe Au.
fkuXku-1
kwshkk hkuskkh rrLk{ ktkLke yur 2008 ytrk{ {krnke.
ko Lkk{ LkkUe uMk{uLx Mkkr{Lk ufuLMk kE hrsMxh
2003 290434 69646 245103 69911 999188
2004 212772 72558 247555 85233 921768
2005 206125 102525 344412 126166 855266
2006 247187 111521 463906 148886 803403
2007 343718 191761 854446 241563 799282
30-4-8 132356 99469 406626 124087 794606
hk{kt yk yktfzkyku{kt rrkk kuhkuskkhkuLkwt {k [wt Au. su Mkrk {kuxkkku huf hkku{kt
yu yufthu u{kt Au. hk{kt 2005{kt 7.42 k kkk ko 2009{kt 7.86 kLkk hrsMxh Mkk{u Aukt
k ko{kt rrkk kuhkuskkh (SSC yu WkhLkk ykMk fhuk)Lke Mktk Lke[u {wsk Au. u fu hk
khk yk Mktk (W{ukhku)Lku kku kkzk yLkufr ]rk kk Au.
fkuXku-2
uLkk hkuskkh rrLk{ ktkLke ko 2003 ke 31-07-2009 MkweLke {krnke
ko hkuskkh f[uheyku Lkk{LkkUe uMk{uLx ufuLMk Mk{kr{Lk kE hrsMxh
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
2003 945 5462.9 154.9 256.1 1917.3 41388.7
2004 947 5373.0 137.7 274.61 1801.4 40457.6
2005 947 5437.1 173.2 349.2 2402.0 39347.8
2006 947 7289.5 177.0 358.2 3029.5 41466.0
2007 965 5434.2 263.5 525.8 3666.1 39974.0
2008 968 5315.9 305.0 570.8 3344.0 39112.4
2009 969 3165.0 119.3 184.7 1260.8 38812.2
(Lw.ke swkE)
yk {krnke k{kt Au.
200
kwshkk{kt rrkk kuhkuskkhkuLke Mkrk :
ikrf Mkh ko 2007 2008 2009
1. yuMkyuMkMke 236613 236396 224866
2. rzku{k 23317 23650 24246
3. MLkkkf 198943 221652 234347
4. yLkwMLkkkf 33629 38771 46157
fw 492502 520469 52916
kuhkuskkhe rLkkhLkk kMkku :
u yLku kwshkk hkLke kuhkuskkheLke yktfzkfe {krnke Mkkku kuLkkt rLkkh (Removal of
unemployment) Lkk kMkku khV Lksh fheyu kku yLkuf r kMkku, rr fuLe kusLkkyku,
hkLkk fko{ku, kkB hkuskkhe, nuhe hkuskkhe, kke{ Mkwrkyku, Mktk hkuskkhe Mkhk
fko{ku, rk kuhu kfe kuhkuskkhLku { fhk{kt yku Au. k u u hk{kt fkiLkk
(Skill level) ykuAwt Au. k.k. uLkk foVkuMko{kt nuhe rMkkh{kt 19.6 xfk kwhwkku kkk 11.2 xfk
Mkeyku{kt {kfuoxk Mfe (hkuskkhk{kk) skE Au. khu kkB rMkkh{kt yk xfkkhe kwhwkku{kt
10 xfk kkk Mkeyku 6.3 xfk Au.
su Mkwkhk {kxu Skill development fko{ku suk fu ITI kkurxufrLkMk kuhuLkku kk khk{kt
yke hkku Au. yuf ynuk {wsk u{kt 4700 ITI MktMkkyku{kt 6.9 k kke{kkeoykuLku rLk
kke{ kLk kk Au.
uLkk ykkusLk kt[Lkk Task Force khk 10 ko{kt 100 r{rLk uk (h kuo 10 r{rLk
uk) Lke Qe fhk k{ kE Au. nuhkukLke hke (ykukLk rhwx{uLxMk) nuhkkku qk
uk {u Au.
kLfkkuk{kt yuf fk[k ytks {wsk Auk k[kh kkuo{kt knkh kzke ke skykuLke Mktk
qk {kuxe yk {ku sku Au. ko 2007 kesk knkh kzu kuLke Mktk 26649, ko
2008-75221, 2009-43305 kkk kk. 30-06-2010 ytrkk 17268Lke nuhkkku yku Au.
fuL MkhfkhLkk rr ktkku huu, ~fh yLku hke fr{Lkku khk k {kuxe hke Auk k
[kh koke uk {u Au. hk Mkhfkh{kt k yuf ynuk {wsk 2006-07{kt 10722, 2007-
08 11616, 2008-09{kt 13014, 2009-10{kt 13862 skykuLke nuhkkku yku yLku hke
ku, kwshkk Mkhfkh{kt ykkk{e k ko{kt hke kLkkh ke skLke Mktk ykhu 50,000
kkLkku ytks Au.
 201
yk kku nuh yLku MktkrXk kukLkk yktfzkyku Au. rkLkMktkrXk kuku k yk rk kLkke kuZe{kt,
ftkLke{kt Wkukku kuhu{kt ku kuke rr kukku{kt Mktrk hkuskkhe/LkkufheLke kfkuLkku ytks
khk MkhfkhLkk Mku~ kqku kikh fhu Au.
ko{kLk{kt Mk{k khk u{kt Mkkike khu hkuskkhe ykkLkhwt hk kwshkk Au.

202

wrLkx - 4.4
ykhku
krhkh fk fko{
{kLk MktMkkLk rfkMkLkk yk~f yLku {w xf khefu ykhkuLkku r[kh :
MkeLkku rMVkux kkku hkufk {kxu khk Mkhfkhu krhkh rLkkusLkLkku yuf yMkhfkhf fko{ [kw
fkuo Au. suLku kkAke krhkh fk fko{ yuwt Lkk{ ykkk{kt ykwt Au. y{u ku y{khkt
ku suk Mkqkku yu{ kou Au fu uf fwxwtk{kt ku ke w kkfku nkuk uEyu Lkn.
E.Mk. 1977ke fwxwtk rLkkusLk fu krhkh rLkkusLkLku fwxwtk fk khefu ykuk{kt yku Au.
fwxwtkLkk Mk ku{Lkk fwxwtk kkMkuke sYhe ykkf yLku kLkk{f rLkrkkk, Mkk{ke, u{, nqtV
yu ykh, Mkns heku {e fkk nku kuwt fwxwtk ktwhMk fwxwtk fnuk.
yke krhMkrk k {kxu khk{kt fwxwtkrLkkusLkLke Mkkku fkixwtrkf fk kusLkkyku, ykhku
Mk{krsf fk kusLkkyku, Mke rkLku WksuLk, kk Mkthk {kk], ku{kt Mktfrk kkrfkMk
kusLkk, {krnke yLku Mkkh, kke{ kuhuLkku Mk{ku kk Au. yk Wkhktk Mke yLku kkfku
{kxuLke MkM Mkukyku rhk, Mkkk yLku {Vk ykkk{kt yku Au.
Mk{k r{kt krhkh rLkkusLk :
Mk{k r{kt E.Mk. 1960ke korLkhku {kxu kkLke kkueykuLkku Mkeyku Wkkuk fhke kE.
E.Mk. 1970ke korLkhkuLkkt MkkLkkuLkku rfkMk kkke kuLkku Wkkuk ku. ykke sL{{k Lke[wt
kwt.
khu, rfkMke uku{kt korLkhku {kxu Mkkike w Mke tefh kkwt uk {u Au. yu kAe
Mkeyku {kxuLke korLkhkuf kkueyku, ytk: kko MkkLkku kkk kwhwkku {kxuLkk fkuLzku{Lkku Lktkh
yku Au.
Mk{k r{kt yL uku fhkkt [eLk yLku khk{kt Mkke tefh krkLkku kkf Mkhu yLku
w {k{kt yMkhfkhf kLk Au. ykke Auk fuxktf kkuo{kt yk ktLku uku{kt Mke ]rLkku h
yuxku uk {u Au.
E.Mk. 1984{kt fuhku (Rrsk){kt {ue ELxhLkuLk fkuLVhLMk ykuLk kkuwuLk zuk{uLxLkk
VMYku E.Mk. 1996-97Lkk koke khk{kt fwxwtk fk fko{ yLu fwxwtk rLkkusLkLkk
ktf Lkkkq fhe ktf {wk yrk{ ykLkkk{kt ykku Au.
 203
rfrMkk uku{kt yke kyku yLku MkkLkkuLkku Wkkuk w kk Au. su{ fu, Mkkike w kus{{kt
ykhu 81 xfk, s{oLke{kt ykhu 78 xfk, MezLk{kt 78 xfk yLku MhuLz{kt ykhu 70 xfk
Mkeyku kuLkku Wkkuk fhu Au.
rLkk rfkMke fu rfMkkk uku{kt korLkhkuLkku Mkkike w Wkkuk urxLk y{urhfkLkk uMkku{kt
kkku uk {u Au. su{ fu, fkuMxkrhfk{kt 66 xfk suxe korLkhkuLkk MkkLkkuLkku Wkkuk fhu Au.
khu, korLkhkuLkkt MkkLkkuLkku Mkkike ykuAku Wkkuk Mkk-MknhkLkk ykrfLk uku{kt uk {u Au.
su{ fu, {kirhxkrLkk suk uku{k ykhu 1 ke 2 xfk suxe Mkeku korLkhkuLkk MkkLkku kkhu Au.
r{kt uk korLkhkuLkk MkkLkkuLkk Wkkuku, r{kt 90 xfk suxku Vxrxe{kt xkzku fkuo Au
kkk MkeykuLke Lk{kt kuk khkke k Vxrxe{kt 25 xfkLkku xkzku kku Au.
Mk{k r{kt E.Mk. 2000Lkk ko Mkwe{kt MkeLkk Mk{k sLkLkfk hr{kLk fw 57 xfk suxe
Mkeykuyu korLkhkuLke fkuELku fkuE krkLkku Wkkuk fkuo nkku. u fu, rfrMkk uku{kt korLkhkuf
krLkku Wkkuk 68 xfk suxku kku nkku.
knukt fwxwtk rLkkusLk ykkhuLkkuLke ktf rMkr kh kh {qfk{kt ykkku nkku. kuLkk ku nu
tkrkLku kkukkLke kMktkeLke krk ykLkkkLkwt Mefkhk{kt ykwt Au. E.Mk. 1997-98Lkk koke
fwxwtk fk fko{Lku ku sLkLk yu k MkM fko{Lkku yrk{ ykLkkk{kt
ykku Au.
khk{kt krhkh rLkkusLk :
khk{kt rrLLk Mkk{krsf ko, rkLkwt {k krhkhLkk f kh Mkee yMkh fhkwt uk {u
Au. ykke, hkk korLkhkuLkk k WkkuLke fkhe kufkuLku ykke yu Mkkike ykLkwt Au.
yk fko MkhfkhLke fwxwtk fk, sLkLk yLku kkMkM fko{ khk, kk-fkuuk{t
rLkc Mkerk, kkLk rLkku, {kuzkt Lk yrkLk, MkeLke 20 koLke {h kAe s k{
MktkkLk, sL{ ytkh khkLke rkLkfk{e krkyku [rk fhe, Mke rk yu ke
rkLku ykk ykke, MkeykuLku ykkf heku kkh fhe Mkk{krsf hu [ku kku,
MiAf MktMkkykuLke kkekheke, Mk{qn {k{kuLkk [khke kuhu khk yMkhfkhf kLkke fk.
rLkk {kork MktMkkLkku kh ke ske MkeLkk khke Lku {krnkkkh fhe uEyu.
tefhLke krk :
khk{kt fwxwtk fk fko{ qk MkV hkku ku yk fko{ Mke khk kh rLktk fhk {kxu
yLkuf Wkkku Mkq[u Au.
fwxwtk-rLkkusLkLke fuxef {w krkyku yk {wsk Au :
(1) LkMkkte :
yk Mkke tefh Au. su LkkLke Mkrk khk kk Au. MkeykuLke LkMkkte{kt (Tubectomy)
su Lke khk wkw MkeLkk kko{kt knkU[u Au kuLku kkte uk{kt yku Au.
204
kwhwkkuLke LkMkkte{kt (Vasectomy) wfkw E ske LkMkLku kkte uk{kt yku Au. yk
Mkrkyku kezkhrnk nku Au kkk kuLke fkuE ykzyMkh Lkke.
(2) fkukh xe :
khk{kt fkukh-xeLkku khk kkf Au. Mkeyku {kxuLkwt ytk:kko{kt zkxhLke {ke
kkk{kt ykkwt xe ykfkhLkwt MkkLk Au. yuf k kkk kAe 10 ko Mkwe ku
yMkhfkhf Au.
r ykhku MktMkkyu yk MkkLkLku ko yxfkk {kxuLke Mkkike Mkk{k yLku yMkhfkhf
krk ke Au. ku Mkk[uke yLku MAkk eLku yk MkkLk kkuXk{kt yku kku
kuLkkke fkuE kfeVku fu ykzyMkh kke Lkke.
fkukh xeLke Mkiktrkf yMkhfkhfkk 99.4 xfk yLku nkh{kt yMkhfkhfkk 99.2 xfk
suxe Au.
(3) korLkhkuf kkueyku :
Mkeyku khk yk kkueyku rr 50 fkhLke yku Au.
yu{ktLke {kuxkkkLke kkueyku{kt MkeLkk yuMxkusLk yLku kusuMxLk[ Lkk{Lkk ytzkLkk
fuLMkh Mkk{u ktkk Mk{ Mkwe hk ykku Au. su{ fu, 10 ko Mkwe kkue uLkkh MkeLku
ytzkLkwt fuLMkh kkLkwt u{ 80 xfk xu Au.
MMk {rnkyku hurLk]rk Mkwe kkue E fu Au. kuLkkke hurLk]rk hr{kLkLke
kfeVku{ktke k hknk {u Au. kuLkk fuxkf kuhk k Au. kkue ukLkwt Y fkO kAe
kuf {rnLku kkekLku {kwt MkknwO Au.
(4) rLkhku (fkuLzku{) :
korLkhku {kxu yk yuf qk s kkf heku khkkwt MkkLk Au. kuLkku Wkkuk kwhwkku khk
kkfhku kk Au. ku k fkhLkk hkukkuLkk VukkLku k yxfku Au. kuLkku Wkkuk fhke
ku kLk{kt hkk sue kkkkku k e Au sue fu fkuLzku{Lku kh{ Mkkuyu {qfwt Lkk
uEyu.
kuLku kkrfx/kMko{kt {rnLkkyku Mkwe {qfe hkk Lkn kkk kuLke kh ue ykhe kkhe
knukt yuLkku Wkkuk fhku. kwhwkku khk Wkkuk{kt ukkk rLkhkuLke korLkhku yMkhfkhfkk
Mkiktrkf heku 97 xfk yu nkh{kt 88 xfkLke kk Au.

nuhefh
nuhefh yu yuf rfkMkLke rk Au. kuLku nuhkuLkkt kukV kkk Mke{kt kuk khk khk
kok Au. ku{kt nuhLkk Mkk{krsf, ykkf yLku MkktMf]rkf {kk kkk ku{Lkk rkhLkk ykMkLkku
k Mk{ku kk Au. su nuhe ykkusLk{kt Wkkuke kLku Au.
 205
he{kLkLkk {k {ku : nuhefh yu krhkoLk yLku kuLkkt krhk{kuLke rk Au, su{kt ukefe
ykoktk{ktke ykikurkf ykoktk{kt yLku LkkLkkt, Mk{kLk krkfkkykukk kufkuLkk Mk{ks{ktke,
{kuxkt, yMk{kLk kkrfkkykukk Mk{ks{kt krhkoLk kk{u Au.
nuhefh yu yuf Mkerkf Mkrk Au, su uLke fw Mke{kt nuhe MkeLkwt {k ykk
xfkkhe kou Au.
khkLke Mke kkhe yLkwMkkh nuhe kk yk {wsk Au. MkknkLke Mke 5000 fu kuke w
nkue uEyu, Mkeke[kk h [ku.rf.{e. yu 400 ykk h [ku. {kEu 1000 fu kuke w nku,
ykuAk{kt ykuAe 75 xfk kwhwk Mke uke rMkkLke ykkf ]rkyku{kt hkufku nkuE kkk MkkrLkf
nex {kxu BwrLkrMkkkrxe, Lkkhkkrfk fu BwrLkrMkk fkukuohuLk sue MktMkk nku kku kuLku nuh
khefu ykuk{kt yku Au.
kuhe (Lowry 1991) {k {ku nuhkuLkku RrknkMk 5500 ko knuktke Y kku Au. Mkw eLke
MktMf]rk kkk kuLku Mk{fkeLk MktMf]rkLkk Mk{{kt nuhkuLkku rfkMk kku nkku. ykikurkf ktrk knukt
nuhkuLkkt fkkuo.
{kkork nkukke nuhkuLke Mktk kkk nuhe Mke qk s ykuAe nke. E.Mk. 1800 Mkwe rLke
Vk 6 xfk Mke s nuhe Mke nke. Yykk{kt Mkkkukt nuhku {kuxkkku hkskLkeLkk nuhku,
{w k{f MkkLkku, MkiLLkk zkLkkt rLkkMkMkkLk, ~fhe Ake nkkt. ykwrLkf nuhefh
ykikurkf ktrkLke Mkkku Y kwt.
ykikurkf ktrk Mkwe nuhe Mke e{u-e{u e hne nke k yu kAe Mke e{u-e{u e hne
nke k yu kAe nuhe MkeLkwt {k zkke e hkwt Au E.Mk. 1950{kt rLke 29 xfk Mkke
nuhku{kt Mke nke, su E.Mk. 1986t eLku 42 xfk Mke nuhku{kt Mke nke yLku 195{kt 45
xfk kE.
yk xke nuhefh {kxu ykuAk rfrMkk uku{kt [ku fwhke Mke-khkLkku h skkkh Au.
ykke, kk{e rMkkhku khVke {kuxk {k{kt nuhe rMkkhku khV Mkktkh kwt. E.Mk. 1975{kt
rfkMke uku{kt {kk 27 xfk Mke nuhku{kt Mke nke.
E.Mk. 2000{kt nuhe Mke eLku 40 xfk kE kE nke. yuf ytks {w 2030 Mkwe{kt 53 xfk
suxk kufku nuhku{kt Mkkk nu. rLkk rfrMkk ukuLke 75 xfk suxe Mke nuhku{kt s Mku
Au.
rLkkt nuhefh :
rLkk rfkMke uku{kt yuf yks fhkkt w nuhe Mke Au. yk {k rLkk rfkMke
uku{kt knw zkke e hkwt Au. rLkk 23 {kuxkt nuhku suLke Mke yuf fhkuzke k w Au,
ku{ktke {kuxkkkLkk nuhku rfkMke uLkkt Au. rfkMke ukuu{kt Mkkike w nuhefh urxLk
y{urhfk{kt kwt Au.
206
E.Mk. 1950{kt r{kt yuf fhkuzke w Mke hkkkt {kk ku s nuhku nkk. Mkkike w Mke
Lqkufo{kt yuf fhkuzke w nke. khu ke Lktkhu ykkk ktkE nuhLke Mke 1 fhkuz suxe
nke.
E.Mk. 2000Lke Mke kkhe {ku Mk{k r{kt 1 fhkuzke w Mke hkkkt nuhkuLke Mktk
20Lke kE nke. yksu r{kt MkeLke ryu Mkkike {kuxwt nuh {uMkfku Au. kuLke Mke 2 fhkuz
58 kke w Au.
xkurfku ke Lktkhu (2 fhkuz 41 k Mke) yku Au. Lqkufo MkeLke ryu r{kt Ak MkkLku
(1 fhkuz 57 k Mke) yLku ktkE Lk{kt MkkLku (1 fhkuz 32 k Mke) yku Au. khkLkk
k {kuxkt nuhku yuf fhkuzke w Mke hku Au.
fkufkk 1 fhkuz 65 k fhkkt w Mke (r{kt [kukk MkkLku), {wtkE 1 fhkuz 60 kke w
Mke (r{kt kkt[{kt MkkLku), rne 1 fhkuz 32 kke w Mke (r{kt yrkkh{wt MkkLk)
hku Au. nuhefhLke ryu khk{kt kwshkkLkwt MkkLk {nkhkx kAe keswt Au.
E.Mk. 1991{kt kwshkkLke nuherMkhe 1 fhkuz 42 kLke nke. su E.Mk. 2001{kt eLku 1
fhkuzk 82 kLke kE nke. E.Mk. 1991{kt hk{kt 1 kke w Mke hkkkt 17 nuhku nkkt.
su E.Mk. 2001{kt eLku 27 nuhku kk nkkt.
nuhLke Mke kLkk fkhku :
nuhefh kh yMkhfkhfkkt krhkku{kt ykkf krhk Mkkike w skkkh Au. nuhku{kt WkukkuLkku
rfkMk w kku nkukke hkuskkhe {uk, kkB rMkkhku khVke nuhe rMkkhku khV MkeLkwt
Mkktkh kkwt nku Au.
Mkk{krsf - ykkf k]rk kMk fheLku [wt SLkkuh {ukLke RAkke k nuhefh wt
Au. kkB rMkkhku{kt uke kh MkeLkwt kk kkt, uk{qshku hkuskkhe {uk nuhku khV
Mkktkh fhu Au. nuhku{kt, fMkkk{kt Mke kkt kuLkku rfkMk {kk kuLke knkhLke rk{kt, ykMkkkMkLke
ukekf s{eLkku, kku[hku, stkku yLku skrk su{eLkkuLku nuhku kkukkLkk{kt Mk{kkk
Au.
yuxwt s Lkn [e E{khkkuLkk MYku QoYku k rfMkkk Au. u, knuuke s kLk
hkk{kt yku nuhkuLke, fMkkkykuLke ykMkkkMkLke we skyku, nrhke khLkku kE
Au. ykke, kufkuLkwt SLkkuh Lke[wt Au ykk SLkLke kwkk Lke[e Au.
kuhe (Lowry : 1991)Lkk {kkLkwMkkh nuhe MkeLku kkB rMkkhku kku Au kuLkk fhkkt kkB
MkeLku nuhku w ykfkof kku Au. kuke rfkMke ukuu{kt kufku kkB rMkkhku khVke nuhe
rMkkhku khV kw Mkktkh fhu Au. kMkrf ukLk k nuhku{kt w [k Au, kkyku yLku
ykhku Mkukyku k Mkkhe Au. su kufku WLLkrk Mkkk RAu Au ku{Lkk {kxu nuhku{kt Wk{ kf Au.
 207
(1) nuhkuuLkwt ykfko :
Mk{k r{kt nuhku wLku w {kuxkt kkkt Au. LkkLkk fMkkkyku nuhku{kt krh{kk
Au. nuh LkSfLkk kk{zktyku nuhkuLkk khkt rMkkhku kLkkk Au.
khk{kt w ykfLke ykukkyu kk{zkt{ktke nuhku{kt kufku Mkktkrhk kE hkkt Au. nuhe
rMkkhku{kt {kk Mkkhe hkuskkhe s {u Au. yu{ Lkke khtkw w Mkkhwt ku{s W[rkLke
kfku {u Au. Mkhkkke MkM MkwrkLke Wk Au.
Aukt fuxktf kkuoke khk{kt fuxktf Mkwkhkyku sukt fu, MA kekkf kke, eseLke
Mkkz, MkVkE, f[hkLkk-ku rLkfkLke Mkk, W[ rkLkk fuLku, MkkosrLkf fkok{
krhnLk Mkk, {LkkuhtsLkLkk MkkLkku, kkk-kke[k, MkM Mkwhkk kuhu Mktktrk Mkwkhkyku
{kk nuhkuLku fuL{kt hkeLku s fhk{kt ykk Au. kkB rMkkhku{kt uEyu kuxk rfkMk
fkkuo kk Lkke.
u kkB rMkkhku{kt Lke hkuskkheLke kfku Mkkku (ykikurkf yuf{kuLkk rfkMk Mkkku) yke
Mkkzku kqhe kkzk{kt yku kku nuhku khLkwt MkeLkwt kh ykuAwt kk. khtkw, yu{ fhk
skkt ukekf Vwk s{eLk, stkkuLku LkwfMkkLk kwt uEyu Lkn. u xfkW rfkMkLke Mkkku
nuhkuLkk sue s Mkwrk kAkk qhLkk kkB rMkkhku{kt, knkzku{kt fu stkku{kt Mkkk
ykrkMke kukku{kt kqhe kkzk{kt yku kku Au fu, MkeLkwt nuhe khVLkwt ykfko yLku
Mkktkh ykuAwt kE .
(2) Lkkh-ykkusLk :
rr nuhe rMkkhkuLkk rfkMk {kxu Mkkrkk ykkusLk kwt uEyu. yuf MkwMkk
Lkkh ykkusLk{kt s{eLkLkku kwrkqof {nk{ Wkkuk, WkukkuLkku rfkMk, knLk-nkhLkku
yu {kkkuoLkku rfkMk, MkkosrLkf krhnLkLkku rfkMk, kke kqhXku, es kwhXku, kfk
Mkkz, ikrf MktMkkyku, kkeke Mkkz, qtkzkeykuLke WLLkrk, MkuLkexuLkLke Mkkz,
ktk kkeLkk rLkfk {kxuLkk yuf{ku, kkk-kke[k, {LkkuhtsLkLkk MkkLkku kuhu yLkuf kkkkku
sYhe Au.
yk kk s {wkyku MkkrLkf LkkhkkrfkykuLkk fkokuk{kt yku Au. u fu, fkuEk Lkkh,
fMkkk fu kk{zktykuLkk SLkLke yko krhMkrk khu s kLku khu, uf
Lkkkrhf kkoh ytku k]k kLku.
su nuhe rMkkhkuLkwt rfkMk ykkusLk k{ewk nku Au ktLkk kkoh kh kteh k
uk {u Au. su{fu, nk yLku kke qk w nkuwt, Lk f[hkkLkku yku heku rLkfk
kuhu rkfq yMkh kuk fhu Au.
Mk{k rLke kk yzk kkLke Mke nuhku{kt Mku Au. khk{kt ykhu 29 fhkuzke
w Mke nuhku fu fMkkkyku{kt Mku Au.
208
E.Mk. 1991{kt khk{kt 23 {nkLkkhku nkkt su 2001 Mkwe eLku 40Lkk kE kk nkkt.
Wkhkukh nuhe Mke khk{kt ke Au. 2001{kt khk{kt k {uxkurMkxe - rhkx
Lkkhku ({wtkE, fkufkk, rne) nkkt szu yuf fhkuzke w Mke hku Au.
kkohLkk hkf khefu uf nuhe kyu nuhLkk kt{kt Mknfkh ykkku kzu.
nuhLkk kkk-kke[kyku, nrhke rMkkhku, Lke, skku kuhuLku Mkwhrkk hkk kzu.
LkSfLkk stkku, we skykuLku Mkwhrkk hkk, fk-Mkkk, yirknkrMkf M{khfkuLke
ku e kuhu sue kkkkkuLke ku e kk kku s nuhesLkku Mkwe, MkM
SLk Se fu Au. u Wkhkuk kkkkkuLke fkS E Lkk fk kku nuhe Mk{Mkyku{kt
khku kkku nku Au.
(3) rLkMkLkktke k r[nTLk :
nuhku{kt Mke kkt MktMkkLkku qh kk kzu Au.
rLkMkLkktke kr[nTLk yuxu fkuE yuf rkMk{qnLku fwhke MktMkkLk kqhk kkzk {kxu yLku
yuLkk f[hkLkk rLkfk {kxu sYhe s{eLk u, yksu r{kt uf keX MkhkMkhe
rLkMkLkktke kr[nTLk 2-3 nuxh s{eLk Au.
ufu yuf yLkw{kLk {ku {kk 1-1 nuxh s{eLk s Au. ykke, s{eLkLkku xfe Lk fu yuku
Wkkuk kk Au.
(4) kkoh yLku nuhku :
nuhku {kk kkukkLkk Mker{k rMkkh{kt s Lkn khtkw, ykMkkkMkLkk kkoh kh k hkk
yMkh kkzu Au. nuhe f-rMkkh kkt kuLke Mkhnu ykue ukekf Vwk s{eLkku
Mkknke rMkkhku ykk kku ykikurkf yuf{kuLkk Wkku nuX yke Au.
u nuhkuLkku Mkhnu stk rMkkh yku nku kku kuLkku e{u-e{u Lkk kkku Au. Mk{k
r{kt nuhe rMkkhku fw s{eLkLkk 2 xfk s{eLk kh ykuk Au. khtkw nuhesLkku fw
k kfzkLkk 75 xfk kfzkLkku Wkkuk fhu Au.
rLkwt fw kekkf kkeLkk 60 xfk kkeLkku Wkkuk nuhku{kt kk Au. yu{ktke yzk
kkLkk kkeLkku Wkkuk nuheyku uke{kt rMkt[kE {kxu, yuf k]kekt kke Wkukku{kt
yLku kkfeLkwt kke hkhk{kt yLku kek {kxu Wkkuk{kt u Au.
nuhku {kk kkukkLkk rMkkhLkk s Lkn khtkw, kuLku ykkhu ykkkk qhLkk ukekf s{eLk
rMkkhku, stkkuLkk rLkMkLkktkkuLku wkrk fhu Au.
(5) nuhe rLkoLkkk :
rfkMke uku{kt kkB rMkkhku{ktke w kufku hkuskkhe {uk nuhku{kt Mkktkh
fhkkt hkkt Au. yrk nuhefhLkk fkhu {kLk{ Vks kzku yLku kuhkuskkheLkwt
{k wt Au.
 209
yuLkk nuhe khekku k Au. kuyku ktfeke Qhkke qtkzkeyku{kt hnu Au kt kke
yLku es kwhXku kqhkk {k{kt Wk Lkke. ykk rMkkhku kwLkkkuheLkk fuLku kLkkk
Au.
rLke ykMkhu yuf yks suxe Mke nuhkuLke qtkzkeyku{kt Mku Au. nuhLke kte
qtkzkeyku {kuxkkku kuhfkLkqLke heku Mkhfkhe s{eLkku kh kLkkkue nku Au. ku {kuxu
kku Lke rfLkkhu, skrk s{eLkkuLku rfLkkhu, huukELkLke kksw{kt, knkzeyku kh
Mkue nku Au.
nuhe rfkMk{kt yke Mke yhkuYk nku Au. yk MkeLku fu khekkuLku Mkk fkuMkhLkk
hnuXkku kqhk kkzkt yu kteh & Au. e, irf {teLkk fkhu nuhe khek Mke{kt
qk khku kku Au.
kk{zktykuLkk khekku fhkkt nuhkuLkk khekkuLke nkk w Lke nku Au. kk{zktykuLkk
khek kufkuLku L kukku # {kxuLkk kfzkt, LkeLkwt w kke, ykSrfkLke uke khk
yLkks kuhu MknukEke kk nku Au. suLkk ykkhu ku kkukkLkwt kwshkLk [ke fu Au.
khu, nuhe khekkuLku fkuEk Mkw {uk kiMkk [qfk kzkkt nku Au.
ykke, nuhe khekkuLke SLkk w hkk nku Au. kte qtkzkeyku{kt knLkkuLkk
w{kzk, WkukkuLkk q{kzkke kwqk Vukuwt nku Au. ykke, Su kMkLkk hkukkuLkku
kuk kLkwt kzkwt nku Au.
nuhkuLke kuhkuskkh Mke{kt ]r kkLkk fkhu, yMkk{krsf ]rkyku, ykktfk, ykhke
]rkyku u Au. kkoh yLku ykhku Mktktrk kteh &ku Qk kk Au. ykke, u {kk
Lku {kk Mke{kt khku kkku yxfkk{kt yku kku s xfkW rfkMk Mkke fk.

{kLk MkM
(1) rLkk Mk{Mk kufkuLku kek {kxu w kke, hnuk {kxu MMk kkkh, kuhkf {kxu w yLku
kkukk{ yknkh {ku qk yk~f Au.
(2) kwLk:k yuk Mkkih Qo, hke k, kLkk kuhu khk Qo {ukke qk qk s
xu. yk Mkkukku {kLk MkM kh ku{s kkoh kh rkfq yMkh fhkk Lkke.
(3) knLk-nkhLkk MkkLkku, ykikurkf yuf{ku{kt Lkefkk w{kzk kh rk fheLku nk{kt Akuzkke
kufkuLkk MkMLku knw LkwfMkkLk kkwt Lkke.
(4) sirf ukeLku [kh fhe yuLku kkf kLkke uEyu.
(5) Mk{k rLkk kufkuyu ko{kLk yLku kr kuZeLkk MkM MkwhkkLku kLk{kt hkeLku fwhke MktMkkLkkuLkku
xfkW Wkkuk kk yu kh kLk furLk fhwt kzu.
210
(6) Mke ]r yLku khekkE yufke Mkkku kkZ Mktkt hku Au. Mke]r ykuAku ku kku khekkE
{k{kt ykuAe ku. khekkELkk fkhu kte qtkzkeyku yMk{kt yku Au su rkLkykhku
kkoh hku Au. w Mke kf]rkf MktMkkLkkuLke yMk{kLk nU[e fhu Au. rfkMkLkk kk s
fko{kuLke yMkVkk kkA {kk Lku {kk Mke ]r s skkkh kke fk. ykke, u Mke
]rLkku h Lke[u yku, MkeLke Mktk ykuAe kk kku {kuxkkkLke kkohLke Mk{MkykuLkku Wfu
ke fk.

ykkkunkLkku {kLk MkM khLkku yk

{kLkSLk kh ykkkunkLke knw Mk yMkh uk {u Au. kku kkuoke {kLke ekfrxkt,
Mk{ekkuk frxkt, Wfrxkt, rkw]ke ukuLke yrk rk{ke Mk{kk ykkkunk{kt
yLkwfqLk MkkeLku Mkkx fhe hkku Au.
{kLke yuf [kuMk Mke{k Mkwe ykkkunk-nk{kLkk{t ykkk krhkoLkku Mkkku yLkwfqLk Mkke fu
Au. khtkw, khuf nk{kLk{kt knw zke yLku ke VuhVkhku kk Au khu kuLke yMkh {kLkeLkk
MkM kh kzu Au, kku khuf {kLkeLkk yMk {kxu {kuxwt Mktfx Qwt kk Au.
u fu, ykLke yMkh khekku kh w uk {u Au. yrk]r, yLkk]r kqh, kkkuzk - [kk,
wfk kuhu sue rkfq krhMkrkLkk fkhu su-ku rMkkhLkk kufku (rukk: khek Mkeyku kh)
w uk {u Au. Mk{k r{kt rk ko fwhke ykkrkykuLkk fkhu ykhu 80,000ke w kufku
{]w kk{u Au.
su{ktke ykhu 95 xfk kufku rfkMke fu khek ukuLkk nku Au. nk{kLk{kt y[kLkf ykkk
kkuVkLkkuke Lk-{kLku khu LkwfMkkLk kk Au. kkkuzkt - kqhLke krhMkrkke {kko, {fkLkku,
nkMkxku, ukkh-krLkk kh kuhuLku khu LkwfMkkLk kk Au.
ukeLkk Qk kkfku, fwhke MktMkkLkkuLke kk{ke kk Au. E.Mk. 1997{kt y{urhfkLkk Wkh{ktke
fuLkuzk khV nuke huz heh{kt Akt 150 ko{kt Lk ykwt nku kuwt kqh ykkke 5 rkrLk
y{urhfLk zkhLkwt LkwfMkkLk kwt nkwt.
E.Mk. 2003{kt kwshkk{kt ykuk khu kqhke Mkwhk, zkuhk yLku rsk{kt kqhke 52,000 {fkLkku
yLku qtkzkykuLku LkwfMkkLk kwt nkwt. Mkkihkx{kt 50 kufku {]w kkBk nkkt. Mkwhk rsk{kt 700ke
w Zkuhku {]w kkBk nkk.
LkuBkh 2003{kt khk{kt rskzkLkk {kAekLk{Lkk rhkrfLkkhu nue Mkkhu ykuk
kkkuzkke 25 kufku {]w kkBk nkk. 25 {kAe{khku zqke kk nkkt. 50,000 kufkuLkwt Mkktkh
fhkwt kzwt nkwt.
kr{ yurkLkku 80 xfk rMkkh kh{ hu Au. yn wfk Mkk{kL xLkk Au. 1998-99{kt
kr{ yurkLkk k uku{kt wfkLke Mkrk Qe kE nke. Mkkike hkk yMkh Mkerhk Wkh
 211
kE nke. wfkke yk uku{kt yLkksLkk kku{kt qk khku, kMk[khkLke ktke, kw-kkLk
]rk{kt kxkzku, Lke[e f{ku ZkuhkuLkwt u[k kuhu yMkhku uk {e nke.
kwshkkLkk khtkh wfkLke Mkrk Mko Au. E.Mk. 2002{kt hk{kt Mkkk ke kuo hMkk
kzku nkku. ykke, 6915 hknk fuBkku khk, 795 k kufkuLku Mkhuhk Mkhfkhu hkuS kqhe kkze nke.
hkLkk fw 182 kkwfkyku{ktke 78 kkwfkyku{kt uke kE fe Lk nke. zktkh, fkkMk, fXku,
kkshe {fkELkku kkf Mktkqo Lkk kkBku nkku.
w uskk nk{Lkke {AhkuLkku Wk kkt hkukkuLkku Vukku kkku nku Au. hkuk VukLkkhk
{Ahku ykkkunkLkk k kku {kxu w MktuLke nku Au. kMk fheLku {hurkLkk {Ahku,
w hMkk, w usLke krhMkrk{kt {urhkLkk Mkt{{kt Mkkekwt nkukwt Lkke.
ykke ktLkk kufku{kt sL{k hkuk-rkhkuf k nkuke Lkke. ykAe {kuMk{Lke krhMkrk sue
hMkk yLku kkk{kLk yLkwfq Lkk nku yukt uku{kt kteh hkuk[kku VukE fu Au.

[uke (Mktk{f) hkukku

Mk{k r{kt yLkuf Mktk{f hkukuyu kkAe uk ee Au. khu ku knuktLkk fhkkt w yk{f yLku
kLkf nku Au. khk{kt k yLku {urhk kfkyku Mkwe rkfw fkkq{kt hkkt kAe yksu yk
hkukkuyu Vhe kkAe uk ee Au. Aukt fuxktf kkuo{kt rkkLk {kxu kzfkhYk yuk, {kLk MkM
{kxu nkrLkfkhf yuk hkukkuLkku Vukku Mk{k r{kt Vukku Au. su{k (1) Aids yLku (3) MkkMko Au.
yk ktLku hkukkuLkku Mkeku Mktkt kkoh kh yMkh fhu Au su{ fu, MkkMko hkuku {rnLkk Mkwe kufkuLku ke
ukuLke kkk fhkkt yxfkk nkk.
kkoh Mkkku Mktfkuk [uke hkukkuLkku Rks kfkyku Mkwe yMkhfkhf heku kkku nkku. su{fu.
xe.ke, yuLxkkkurxf kykuke yk hkukLkk Skwyku Lkk kk{kk nkkt. khtkw, Mk{ skkt yk
SkwykuLke kyku Mkk{uLke rkhkufkk e kE yLku Lke s{eLkh[Lkkkk Skwyku yMk{kt
ykk.
suLke Wkh yuLxkkkurxf kykuLke yMkh kke Lkke. ykke yuf Mk{u rLktk{kt nkku yuku
xe.ke. knw zkke Vukk kku. {kk kykuLke rkhkufkkke s hkukkuLkku kwLksoL{ kk Au yu{
Lkke. khtkw, nuhe kte-ke[ MkeLkk fkhu kMk Mktkte hkukku zkke e hkk Au.
nuhe ke[ qtkzke{kt kek {kxu w kkeLkku yk, yLkwr[k we kxh Mkk, f[hkLkk
rLkfkLke yMkk, fk-fe[z, {rLk kkeke huk kkkur[k kuhu yuf fkhkuMkh yLkuf
hkukkuLkku kwLksoL{ kkku nku Au.
su{fu kzk yLku {hzku kkk [uke f{kLkk hkukeykuLke Mktk{kt khku kku Au. irf kh{e
kLke Mkkku-Mkkku hkukkuLkk kku{kt krhkoLkku ku. {urhk, zuLq, f{ku, {ksLkku fu {kkkLkku
kk kuhuLkk Vukk{kt k krhkoLkku yku. w kh{-uske ykkkunk fkuuhk suk
hkuk[kkyku Vuku.
212
yuEzTMk AIDS :
yu fkuE hkuk Lkke. khtkw, nkh{kt kuLku yuf hkuk khefu ykuk{kt yku Au. HIV yu yuf
fkhLkku khMk Au. ykke ku rkkwsL hkuk Au. ku [uke hkuk Au. khtkw, MktMkkosL hkuk Lkke.
HIV khMk heh{kt hkukrkfkhf k xkzu Au. ku{s [ukkktkLkk hkukku kuk fhu Au.
yk khMk yrk Mkq{ Au yLku ku yMkk{k ke Mktktku khk {kLk heh{kt u fhu Au. yk
khMk {kLkeLkk heh{kt hkukrkfkhf k xkzeLku yMkt fkhLkk hkukku kuk fhu Au.
Aids Mkkik{ y{urhfk{kt E.Mk. 1981{kt kx kku yu E.Mk. 1986 Mkwe{kt ku r rMk
kELku ke sku kk ykuAk ytu VukE hkku Au. AidsLkwt kqhwt Lkk{ Acquired immuno
Deficiency Syndrome Au. yk{, Aids yuxu {kLk heh{kt hkukrkfkhf kLke {uue
Wk. keS heku fneyu kku yMkk{k ke Mktktku khk heh{kt uuk khMkke hkukrkfkhf
k{kt WTue k{e yLku kuLke yMkhLku eu {kLkeLku kkk hkukku yuxu Aids.
{kLk hehLkk kune{kt ukfku rkfkhf fkukku khefu fk{ fhu Au. khtkw, {kLkeLkk heh{kt HIV
khMk k kkk. ukfkuLke rkfkhf kLkku {: Lkk kk kku Au.
kuke kkeke kkk{kt yuEzTMk kku ku{ fnuk Au. HIV khMk kt fkhLke rk{khe kuk fhu
Au yLku kAe ku Aids MYku krh{u Au. su{fu, sLk xwt, kk ykku, WhMk, kzk kk kuhu
hkukku k uk Akkt {xu Lkn kue krhMkrk Qe kk Au. yuEzTMkLkk {kuxkkkLkk eoyku ku
ko{kt {]w kk{kk nku Au.
HIV yuxu Uman Immuno Deficiency Virus.yk khMk kkukkLke {uu ]r fhe fkk Lkke.
khtkw, ku kw ykk LkMkrk{kt yk ELku kuLkk fkukkuLkk {q Lkku Wkkuk fheLku Mktk{kt
]r fhu Au.
ykke, {kLkeLkk su fkukLku [uk kkzku nku Au, ku fkukLkku Lkk fkO rMkk kuLku qh fhkLkwt heh
ykk ykikku {kxu qk frXLk Au yLku yuxu s ykh Mkwe HIV {kxu Wk[kh rfMkke k
Lkke.
r ykhku MktkXLk Mktwk hkxkuLkk o rLktk {kxuLkk fuLkuyu yuEzTTMkLkk rLkkLk {kxu zkxhkuLku
Wkkuk{kt uk {kxuLke {kkoof Ykhuk kqhe kkzkLkk nukwke HIV [ukLkk rfkMkLkk 5 kkk
yk {wsk kok Au. (1) HIV [ukLke khtrf yMkk (2) rMkfkktrkyku Mkkk knkue ke (3)
Aids Mktkte srxkk (4) AidsLkku rfrMkk kkku (5) Aids r[k{Lke yMkk. ufu, AidsLkk
s eoyku yk kkk{ktke kMkkh kk ku sYhe Lkke.
fkhku :
zk. zuhuf ukeLk yu AidsLkk hkukkuLkk WT yLku rfkMkLkk zk ykMke Au. ku{Lkk {k {ku
rMkrVrMk, kkuLkkurhk suk hkukku AidsLkk kqhkukk{e Au. ke hkukku nXek nku Au. ku sqLkk kE
kk kAe fu sz ke kk kAe fkuE kke {xu Lkn khu, fuxefkh ykk hkukku AidsLkk
 213
sL{kkk kLku Au. nXek kehkukLkku kuk kLkuk kufku{kt HIV hkMkLkku hkuk nkukke kk
w Au.
Aids kkLkk {qqk fkhku{kt {wu yMkk{k ke Mktkt, ke MuAk[kh, Mk]r rhwLkwt
fko, Lkek kuLkwt MkuLk, kuhLkku Mk{ku kk Au. Mk{k r{kt ykrfkLkk Wktz Mknkhk{kt
yk hkukLkwt Mkt{ wt wt Au. kt kufku khekeLku fkhu w Lku w Mktk{kt yMkhkMk kE hkk
Au.
yk hkukeyku ykfLkk Mkkukku kw{ke kuMkkk stke LkkuhkLkk w Lku w rfkh fhe hkk Au,
LkMkrk ykikrykuLkku w Wkkuk fhe hkk Au. ykrfkLkk kufkuLke yuf {kuxe {kLkk yue Au
fu, yuEzTMk {kxu fk[kkLkk #zk yufMkeh k Au ykke, knw {kuxk {k{kt kuLkku Wkkuk kk kku
Au.
yk kkLke fwhke rLkMkLkktkLkku nkMk kE hkku Au. khekkE yLku yuEzTMkke kezkkk yk hkukeykuLku
w kke, kkukk{ yknkh kqhku kkzeLku, ]kkhkuk khk L MktMkkLkLke e fheLku yu khk
Mknkkk fhe fk.
khk{kt E.Mk. 2002 hr{kLk ykhu 40 k kufku yuEzTMkkMk nkkt. kwshkk{kt E.Mk.
2005-06{kt AidsLkk eoykuLke Mktk 1,659Lke nke. E.Mk. 2007-08{kt 1534Lke kkk E.Mk.
2009-10{kt AidsLkk eoykuLke Mktk 932Lke kE nke.
Mk{ksLke ykkf yLku Mkk{krsf krhMkrkLke yMkh yuEzTMk kh kzu Au. AidsLkk rkkwyku yMkk{k
ke Mktktku, kz xkLMVTwLk khk, stkwwk MkkLkku khk, Lkek kuLkk MkLkeyku{kt uu
Au. khk{kt kku Mkeyku yLku kwhwkku kiLkfkofhku Au.
hkxe kuhe{kko kh ykuk kkB rMkkhku{kt, fuxkf ykrkMke Mk{wkku{kt, {kuxk nuhku{kt
u~k Mkk uk {u Au. {kuxkkkLke u~kyku ke hkukke kezkke nku Au. kuLkk khk
ke hkukLkwt ykkLkkLk kkwt nku Au. ke hkukku nXek nku Au. su sqLkk kE kk kAe
kke {xkk Lkke khu fuefkh ku AidsLkk sL{kkk kLku Au. Mk{k r{kt AidsLkku Mkkike w
Vukku u~kyku fhu Au.
Lkek kuLkwt MkuLk fhLkkh kykuLke hkukrkfkhf k kkk hehLke Mkthkk{f k
Lkke kze nku Au. ykke, HIV khMk ku{Lkk kh MknukEke nw{ku fhe fu Au.
MkLkeyku Lkek kuLkwt ELsufLk yuf Mkku khk yuke Mkkku Wkkuk{kt ukk nkukke AidsLkku
[uk yuf{kke ke MkLke{kt zkke kk Au. Wkh-kqo khk{kt Lkek kuLkk MkLkeykuLke
Mktk Qk khu Au. kt AidsLkku Vukku kkLke kk yLku w Au. HIVLkku [uk hkke
{kkk khk kkfLku sL{ hr{kLk yLku sL{ kAe yu{ ktLku heku [uk kkkLke kk hnu Au.
214
yuEzTMk yxfkkLkk Wkkku :
AidsLku yxfkk yLku rLktk {kxu hkxe yuEzTMk rLkk fko{ y{{kt {qfk{kt ykku
Au. yk fko{ kkA khk Mkhfkh fhkuzku Yrkk [uo Au yLku r ykhku MktMkk k ku{kt Vkku
ykku Au.
HIV Aids hkukLkk Eks kkk rLktk {kxu hMke rfrMkk fhk {kxu yktkhhkxe Lkku [ke
hkk Au. kwshkk Mkhfkhu MkwhkLke {urzf fkus{kt Aids yLku HIVLkku [uk hkkk eoyku Wkh
ykwuorf kykuLkk ykkhu ikkrLkff kuhu kukku [ke hkk Au.
AidsLku yxfkk {kxu Mkhfkh khk yuEzTMkLke Mkk[e fkhe ykkkk MkkrnLkwt rkh khwt
uEyu. kk-fkuu{kt ykMk{{kt yuEzTMkLke Mk{MkLku MkkLk ykke, rkkeoykuLku yuEzTMk
ru rk ykkwt uEyu.
ke]rkyku kh ytfw hkku. Mkk{k ke Mktkt{kt rLkhkuLkku Wkkuk fhku. yuf s
rkLk[uke Mkkku Mktkt hkku, Mkke Mktktke qh hnuwt kkk {w{ikwLkke qh hnuwt uEyu.
hk ukLkk MkkLkku, Aqtkt fu Lkkf-fkLk kLkk MkkLkku Vhe Wkkuk{kt ukk knukt Skwhrnk
fhk. kkeke Mkkhkh{kt khkkk MkkLkku stkw{wk fheLku kkhk ykk Lkk s MkkLkku kkhk.
k (Tuberculosis) :
nuhku{kt ke[, kte qtkzkeyku{kt ykuk ykuAk nk WMkkk hku, ke[ Mkeke Qhkkk
MkkosrLkf Mkku{kt nkLkk qkke, fwkkukke, kufku k, kMk Mktkte Mk{Mkyku, VuVMkktLkk
fuLMkh kuhu Su hkukkuke kezk Au.
Wkukku yLku knLkkuLkk w{kzk, fkuMkk, kfzkt kkeLku [wkyku kh hMkkuE fhkke kkk w{kzk,
keze-rMkkkhux kuhuLkk w{kzkke kLkk hkukkuykuLke Mktk e fu Au. yuf ykts {ku, Mk{k
rLke fw yuf-k]kekt Mke k hkuLkk Skwykuke Mktr{k kE fu Au.
r{kt rkko khkukke ykhu 20 k kufku {]w kk{u Au. khkuk yu HIV ke kykuLkk
{]wLkwt yuf {w fkh Au yu rLkk 11 xfk suxk yuEzTMkkk kufkuLkk {]wLkwt fkh khkuk
Au. r MkM MktkXLku E.Mk. 1993{kt xe.ke.Lku irf hkukYku nuh fkuo Au.
suLkkke yk Vheke VukE hnuk hkukLke ktehkkLku kLk{kt E fk. rLke ykhu 1 yks
suxk Mke rkko knuekh khkukLkku kuk kLku. yuf ytks {kk E.Mk. 2002 yLku
2020Lke [u rLkk ykhu 1 yks suxk Lkk kufku kke yMkhkMk ku. 15 fhkuzke w
kufku ke{kh kzu.
u yk hkuk kh zkke fkkq {uk{kt Lkn yku kku 3.6 fhkuz suxk kufku yuLkkke {]w kk{u.
su khkukke Mkkhkh fhkkk Lkke kuk kufku h kuo ykhu 10 ke 15 yL kufkuLku [uk kkzu
Au. xe.ke. kMk huf k ke{kh kzu s yuwt sYhe Lkke.
 215
{kLk heh{kt xe.ke.Lkk Skwyku yuf zk {e suk kz{kt nku Au. hehLke hkukrkfkhf
Mkk{kt yk SkwykuLku kkuo Mkwe rLkr hkkLke k nku Au khu, kLke hkukrkfkhf
k Lkke kzu Au khu s yuLku xe.ke. kkLke kk Qe kk Au.
Mk{k r{kt rkko 80 kke w kufkuLku xe.ke. kk Au. (yuxu fu r{kt h MkUfzu yuf
kLku xe.ke. kk Au.) WVMknkhk ykrfk{kt xe.ke.Lkk eoykuLke Mktk ykhu 20 k suxe
Au. HIV yLku yuEzTTMkLkk fkhu yk Mktk zkke ke Au.
h kuo rk kquo yurk{kt xe.ke.Lkk kk 30 k fuMk LkkUk Au. kqo whkukk{{kt xe.ke.Lkk
yZe kke w fuMk kuo LkkUk Au. khk{kt khkukeykuLke Mktk {kuxk {k{kt Au. 1.4 fhkuz
khkeku kkMk Au. su rLkk khkukeykuLke MktkLkku yuf kk]ktMk kk kk.
khk{kt h kuo Lkk 20,000 xe.ke.Lkk fuMk LkkUk Au. khkuk 15 ke 50Lke sqkLkk fk{
fhLkkhk Mf kykuLku kkku uk {u Au. yk yMkk rk{kheke h kuo 1000 ke w
khkeykuLkk {]w kk Au. kwshkk{kt E.Mk. 2005-06{kt kke kezk hkukeykuLke Mktk 77,087Lke
nke.
E.Mk. 2007{kt 30,988 suxk kufkuLku k kku nkku. su{ktke 164Lkk {]w kk nkkt. E.Mk.
2008{kt k hkukkuLke Mktk 20,759Lkenke. su{kt 215 kufku {]w kkBk nkk. E.Mk. 2009{kt
khkukeykuLke Mktk xkLku ku eLku 25,976Lke kE nke yLku ku{ktke 51 suxk kufku {]w
kkBk nkk.
k kkLkk fkhku :
Mkk{kL heku k yuxu hehLkwt kkk swt fu kkkk swt. kLkk kku{kt MkktsLkk Mk{u eoLku
eku kk yku, sLk ykuAwt kkwt swt, heh{kt kkf yLku [erzku Mk kuhu ktkk Mk{ Mkwe
hnu kku eoLku xe.ke. Au fu Lkn kuLke kkkMk fhke uEyu.
kk s fkhLkk hkukku khkuk [uke Lkke nkukk. khtkw su kufku VuVMkktLkk khkuk kLkke Vukkku
[uke hkuk Au. VuVMkktLkk k hkukeyku khu Af k, QhMk k, kqtfu khu fu keLke Mkkku kk
fhu khu nk{kt kuLkk Skwyku xwkhf keMkee VukE Au. ykke, yke nk{kt kMk uLkkh
kyku (kMk fheLku LkkLkk kkfku, Lkkk kufku)Lku k kLkku [uk kkkLke kk e
Au.
r{kt khkukLkku Vukku zke kLkkLkwt yuf fkh HIV k Au. yk ktLku hkukku yufkeLkk
VukkLku zke kLkku Au kkk knw {kuxe Mktk{kt kufku kuLkkke yMkhkMk Au. ufu, fkuE kLku
khkuk kku nku khtkw HIV kMk Lkk nku kue k w kteh heku yMkhkMk nku Au.
HIV yLku khkuk ktLkuke kezkke k fhkkt k {kk khkukke kezkke kLkk nkk w
hkk nku Au. HIVke kykuLkk {]Lkwt yuf {w fkh khkuk Au.
216
Wkkku :
khkukLke ku Mkkhkh uk{kt Lk yku kku yu yMkk kLke Au. kk 50 ko knukt
k yu {nkhkuk fnukkku fkh fu yuLke fkuE k nke Lkn. yu kAe xe.ke.Lke su kyku kukE
yu kyku Mkk{u SkwykuLke rkfkhf k e. ykke xe.ke.Lkk Skwyku Wkh yk kykuLke
fkuE yMkh kke Lkke.
khkukLkk eoykuyu kuLke Mkkhkh{kt khu k kuhfkhe hke uEyu Lkn. su khkukeyu
yrLkr{k heku k u Au ykk zkxhku yqhe k e ykku Au ykk kLkku skku yrLkrk
nku Au. khu khkukke LkwfMkkLk kk Au.
khkukLke yqhe fu hkk Mkkhkh yu khkukLke rkfw Mkkhkh fhkk fhkkt k w hkk
Au. fkhu fu yqhe fu hkk Mkkhkh{kt xe.ke.Lkk SkwtykuLke k rkhkuf kLkku rfkMk
kk Au. ykk Skwyku Wkh kLke fkuE s yMkh kke Lkke.
ykk khkukeykuke suLku k [uk kku Au ku{Lkk{kt k yk s fkhLkk k rkhkuf Skwtyku
WkLLk kkk nku Au. yk fkhLkk k rkhkuf Skwtykukk xe.ke.Lke Mkkhkh kE fu Au
khtkw ku w [ko Au. ykk hkukeykuLku ktke fu{kukuhuke ue kzu Au ku qk {kUe yLku w uhe
nku Au.
xe.ke.Lkk eoykuLku rLkr{k heku kku ykke uEyu. kirf yLku kqhkku yknkh {ku uEyu.
MkA nk, WMkkwt kkkh kqhwt kkzwt uEyu kukk ku{Lkwt SLk kk{wk nku kku
kykuLke Mkkhe yMkh kke nku Au. yLku khkuk {xe fu Au.
{urhk :
{urhk yu {Ah khk Vukke, khkukSe stkwke kke Su rk{khe Au. hMkkLkk kke
kzk-kkkur[k{kt hkE hnukkt, ktfe kkk{t ku{kt {Ahku kkkt nku Au.
E.Mk. 1880{kt yu ku kE fu {urhk k{kurz{ kEuMk yLku kk {urz{ VkMkkuh{
suk S khk kkku hkuk Au. {kk yuLkkurVeMk {AhLku kkukLkk #zkLke ]r {kxu kuneLke sYh
nku Au.
yk {kk {Ah suLku fhzu Au kuLkk heh{kt Mkq{ Sku k kk Au yLku ku kLkk YrhLkk
hkf{ku Mkkku e Au. {kLkheh{kt yk Sku u~k kAe yLkuf krhkoLkku yku Au.
hehLkk rkhkuf Mkkke k[k {kxu yk Mkq{ Sku f]k yLku k htkLke hkLke fkurkfkykuLku
[uk kkzu Au. kk{kurz{ kuneLkk hkfkuLku LkwfMkkLk knkU[kzeLku kkuze Lkktu Au. fuxefkh
eoLku khkuz yLku f]k kh Mkkuu k yke Au.
kku :
{urhkLkkt kku {Ah fhzkLkk 9 ke 14 rMkku kAe uk {u Au. u fu, k{kurz{Lke
rr rkyku {kxu yk Mk{kkku swku-swku nkuE fu Au.
 217
Mkk{kL heku {urhk Xtze kkeLku yktkhu rMku ykkku kk Au. ykke ku xkrZk kk fu
yufktkrhk kk khefu k ykuk Au.
yk kk{kt y[kLkf s Xtze kku yLku Xtze ykuAe kkkt heh kh{ kE Au. {urhkke ke
kk, {kkkLkku wkku, Qxe yLku hehLkku wkku kk Au.
u {urhkLke Mkkhkh {kxu ku kyku uk{kt Lk yku kku ykk kku heh{kt uuk Sku
krkhkuf nku kku yk ke{khe fu [uk zkke eLku Su kLke fu Au.
{urhk k hkf fkurfkykuLku Lkx fheLku, khuf {ks yuLku ke ytkku Mkwe hkLkwt nLk
fhLkkhe LkMkkuLku kt fheLku (rMkrhk {urhk) Su kLku Au.
rMkkh :
rLkk su uku{kt ke[, kte Mkknkku ykue Au, khekkE w yLku MAkk Lkn yue krhMkrk
uk {u Au. kt {urhk kkLke kk w Au. rfkMke uku, yrfrMkk ukuuLke 40 xfk
khek MkeLku {urhk kkLke kk hnue Au.
ekku ykkkunkkk yLkuf uku{kt 20{e MkeLkk {kk{kt {urhk Wkh MkVkkkqof
ytfw {ukku nkku. khtkw yksu {urhkyu yu uku{kt Vheke uk ee Au. rLkk W
frxkte yLku ekku frxkte ykk kku Mk{k r{kt {urhk kkku uk {u Au.
{hurkLkk yLkuf fkh Au. fkMkekuh{ fu uhe {urhk Mkkike w kkkf Au. r MkM
MktkXLkLkk ynuk {ku, h kuo {urhk 30 fhzkuke k w kufkuLku kteh heku rk{kh kLkku
Au kkk 10 kke w kufkuLkk S u Au.
kwshkk{kt E.Mk. 2005-06{kt 1,77,936 {urhkLkk fuMk LkkUkk nkk. E.Mk. 2007-08{kt
71,121 suxk fuMk LkkUkk nkk yLku E.Mk. 2009-10{kt 66,139 suxk kufkuLku {urhk kku
nkku.
Wkkku :
{urhkLkk {Ahku k-rkhkuf kLkkkt Au. ykke rr stkwLkkfku hkuk VukLkkhk {AhkuLke
Mkk{u Wkkuke hkkt Lkke. ykke, {Ahku Lkk kk yu {kxu Mkkike uc Wkk hMkkLkk kzk-
kkkur[k{kt hkkk kke, ktrkh kkeLke MkVkE fhe yu Au.
yk hkuk kke{kt stkwLkkfkuu Mk{ktkhu ELxh{eLx rLx rxx{uLx (IPIN) yu stkwLkkfkuLkk
Atxfkke {AhkLke Wkkuk{kt ue uEyu.
ykxu{eMkeLkeLk kuf fkuBkLkuLk kuhke-yuMkxeyuMk sue yMkhfkhf ykwrLkf kke u eoykuLke
kkfkrf Mkkhkh fhk{kt yku kku yLkufLkwt SLk k[ke fk Au.
218

kkesL hkukku
kkesL hkukku yuxu kke Mkkku Mktktrk yLku fexfkuke Vukkk hkuk. rLkk su uku{kt
yrkMke Au. kte Mkknk yLku ktfe Vukue Au. MkkosrLkf MkkLkku{kt ykqhke MkVkE,
sLkk]rkLkLkku yk, kkohLkk rkLkku yk Au kuk ukuu{kt kkesL hkukku kk Au.
Mk{k rLke ykhu 2.4 yks Mke qk s ktfekk ykkMkku{kt hnu Au. ykk kkkh{kt
Mktk{f hkukku kkkt nku Au.
rLkk Mkqfk rMkkh{kt yrkMke kke kkeLkku {kuxku & Au. yktkhhkxe, hkxe, hksLkk,
kukLkk yLku MkkrLkf Mkhkuyu yu sLkerk zkLke fu LkektrkLke shrhkk Au. Lkektrk
yuxu, kkeLke {ktk yLku kwhXk{kt MktkwLk eLku kkeLkku ktkku Mk{ xfe fu yuku Wkkuk
fhku.
{kLkeLke rfkMk MkkkLke yksLke krk kkeLkku w khk yu kkkz fhkLke hne Au.
sMktMkkLkkuLkk rfkMk yLku MkM MktktkuLku kkohLke Mk{MkykuLku kLk{kt hkkLke sYrhkk
Au.
rLkk yLkuf uku{kt sMktMkkLkkuLkk rfkMk yLk kuLkk ktkuke kkesL hkukku VukE fu Au.
ktkuLkk rLk{ko, Mk[kELkk rfkMkke, kqh rLktkke yLkuf hkukku sukt fu {urhk,
rMkMxkuMkkur{MkyurMkMk, rBVuxexef VkEurhk, kkLke {kkkLkku kk kuhu Vukkkt nku Au. yk
kkesL hkukkuLkwt yk {wsk keofh fhe fk.
kkesL hkukku (Water-borne diseases) :
hMkkLkk kkeLkk hkuk kkkur[k, ktrkh kke, skkuLkk kke Wkukku yLku ukeLkk
hkMkkrf kkkkuoke, nuhkuuLke kxhkuLkku f[hku Zkke, kwykuLkk {{qkke qrkk kuk nku
kku yLkuf hkukku VukE fu Au.
{hzku, kzk, {uLkuExeMk, rnkuxkExeMk A yLku kkurku suk hkukku kekLkk ktk kkeke WkLLk
kk Au. fuxefkh fkuuhk yLku xkEVkuEz suk kteh hkukku k Vukkk nku Au. Wkukku{ktke
Lkefkkt fuxktf qkfku suktfu, kkhku, yurMkz, ykfe, khke ywryku, kie kkkkuo, htk, uhe
hMkkku, kh{ kke, kwyku, LkkLkk Skwtyku, hurzku yux kkkkuo, {kLk heh kh kkf
yMkh Wku Au.
ykk kkeke htkMkqkku{kt rfkh, kune{kt rfkh, fuLMkh, MLkkwykuLkk hkukku tLkwt fkh kLku
Au. fkLkkwh{kt [{oWkuk{ktke Lkefkwt yw kke ktkk Lke{kt Akuzk{kt yku Au. yk kke
yuxwt kwt yw nku Au fu ktkk Lke yuf kxh Mk{kLk kku Au.
[{oWkukLkk qrkk kke{kt ke yuLkuk fkhLkkt Sktwyku hnuk nku Au su hkuk[kku Vuku
Au. Mk{k knk{kt qrkk Lkeyku yLku qkosLkk kkeLkwt k]kh fhkkt skwt Au fu, ykk
 219
kke{kt khu kkwyku sukt fu kun, sMkk, fuze{, MkeMkwt, kkhku, {UkuLke, rLkf ykukuoLkkukuhkELMk
kkk yL xkuMkf ukt nkkt. ykk nkrLkfkhf kkuke hkukrkfkhf k xe Au.
Lwhkukursf rzMkkuzoMko eh, fezLkeLkk fkkuo Wkh k rf]k yLku kteh yMkh kzu Au. skku{kt
Akuzkkkt kke u w fheLku Akuzk{kt yku kkk w fhukt kke kek{kt yLku hMkkuE{kt Wkkuk
fhk{kt yku kku ykk hkukkuLkku Vukku ykuAku kk.
kke Mkkku Mktfkuk yuku hkukLkku Vukku (Water related vector diseases) :
ktk ktrkh kke{kt stkwLkkfkuLkku Atxfk yLku MkVkE fhk{kt yku Lkn kku {Ahku, hkuksL
Skwtyku kkkt nku Au. yk {Ahke {urhk, VkEurhk (nkkekkku), zuLq, sue rk{khe
VukE fu Au. khk{kt yuf Mk{u {urhk fkkq{kt yke kku nkku.
khtkw yk {Ahku k rkhkuf kE kk nkukke {urhk Vhe kkAku kk kku Au. [ku{kMkkLkk
yk ktrkh kke{kt {AhkuLkk VukkLku {khk {kxu {kAeykuLkku Wkkuk fhku.
Rrsk{kt LkkE Lke kh ykMkLk kt ktkkk ktLke Lknuhku khk kke ktrkh kLkkkt ku{kt ktfe
Vukkk hkuksL Skwtykuke rMkMx{ekMkeMk hkuk Vukku nkku.
kke ykkrhk hkukku (Water based diseases) :
skku{kt hnukkt s[hkuLkk Sku kh k {kLkheh{kt yLkuf hkukku kk Au. su{ fu, khk{kt
keLke Lkk{Lkk f]r{yku {kLkeLkk kk kh yMkh fhu Au.
Mkk{kL heku yyuk f]r{yku kkfkuLkk LkkLkk yktkhzk{kt hnu Au. u yuLke ku Mkkhkh fhk{kt
Lk yku kku kkfLkku rfkMk Ytk Au. w {kkk{kt f]r{ VukE skkt ku {]wLkwt fkh k kLke fu
Au.
kkeLke yAkke kkk hkukku (Water - scarcity deseases) :
su rMkkhku{kt kkeLke yAk Au, MAkkLkwt {k ykuAwt Au, kuk rMkkhku{kt k, xexLkuMk (Lkwh)
kuhu hkukku Vuk Au.
yk hkukke kyku khu kkukkLkk nkk khkkh kuke Lkke ykk MAkk ke Lkke khu
kuLkku [uk yL kLku kke fkku nku Au.
fwhke heku s qrkk kkwt kke :
u kekLkk kke{kt ykMkuorLkf hnuwt nku kku kuLkkke {kLkeLkk MkM kh kteh yMkh kzu Au.
Mkk{kL heku ykMkuorLkfke Mk{] zfku{kt kELku kke nukwt kuk kke{kt ykMkuorLkfLkwt {k w
nku Au.
fuxktf rMkkhku{kt Lkes WLLk, kkwf{o yu E{khke kfzktLkk Wk[kh suk ykikurk fkkuoLku
k kke{kt ykMkuorLkfLke {kkk w uk {u Au.
220
r MkM MktkXLkLku Mktwk hkxLkkt ke MktktXLkkuLke Mkkku {eLku kekLkk kke{kt hnuk ykMkuorLkf
kh yuf ykLk Mk{ekk fhkku rhkkuxo kikh fkuo Au. khu ykMkuorLkfkwt kekLkwt kke uhLku yuxu
fu, ykMkuorLkfkurMkMkLku WkLLk fhu Au.
yk uhe kLke MkM kh ktkukku yMkh uk {u Au. su kke{kt ykMkuorLkfLkwt {k w nku
kuwt kke u 5 ke 10 Mkwe kek{kt yku kku kuLkkke yLkuf hkukku kE fu Au. su{ fu, kLke
nkueyku, kkLkk krk{kt Mkk [fk{kt kzk, htk{kt krhkoLk ykwt, [kLkwt fuLMkh kwt,
zkkrkxeMk, nkE zuh fu (kuneLkwt [wt kk), uzhLkwt fuLMkh, {qkkLkwt fuLMkh, {qkkzLkwt
fuLMkh, VuVMkktLkwt fuLMkh yLku kk yLku kzeykuLke kuneLke fkurfkykuLku kkk hkukku WkLLk kE fu
Au.
ykMkuorLkfke kkk yk hkukLku yxfkkLkku Mkkike yMkhfkhf Wkk kekLkk kkeLku ykMkuorLkf hrnk
kLkkk uEyu. su kuf fwkkukke kezkkk nku kku kuk kufku{kt ykMkuorLkfLke yMkhku ke heku
uk {u Au.
Mk{k r{kt ykMkuorLkfLkwt fwhke qk yksuoLxLkk, kktku, khk, [eLk, kkEuLz, [ee,
{uMkfku kuhu{kt uk {wt Au. kktku{kt kuLke yzkke w MkeLku kekLkk kke{kt hnukt
ykMkuorLkfke qk {kuxk {k{kt u{ Au.
yn yk kke fuLMkh fu yL kkf hkukku Vuke fu Au. kktku{kt ykMkuorLkfwk qrkk
kkeLke yMkhke k[k {kxu kkekku ykwt kke kekLkwt kt fheLku, {kAe suwt kuxeLkwk kuhkf
ukLke Mkkn ykku Au. suLkkke heh ykMkuorLkfLkk kke e{u-e{u {wk kE fu. [eLkLkk
kkEkLk ktk{kt ykMkuorLkfke kUkheLk (fkk kkLkku hkuk) kk Au.
Wkkku :
ykMkuorLkfkurMkMkLku yxfkk {kxu (1) MA, w kekLkk kkeLkku Wkkuk fhku uEyu. (2)
kke{kt ykMkuorLkfLkwt {k fuxwt Au yuLke kkkMk fhkeLku kufkuuLku ku ytkuLke {krnke ykke. (3)
ykMkuorLkfLkk qrkk kkekk uku{kt kufku{kt ykMkuorLkfkurMkMkLkkt khtrf kkuLke kkkMk fhe
kkk ku{Lke [kLke Mk{Mkyku ru kLk ykkwt uEyu. (4) fqkyku kw zk kuk. kktku{kt
1990Lkk kfk{kt fqkLkk kke{kt ykMkuorLkfLke {kkk qk {kuxk {k{kt uk {e nke. u w
zkELkk qkos uk{kt yku kku yuLkkke qkLke MktkLkk ykuAe kE Au. (5) kufkuLku
ykMkuorLkfkurMkMkke kke kteh yMkhku ytkuLke fkhe ykke uEyu kkk yuLkkke k[kLkk
Wkkku {kxu MkM-rk ykkwt uEyu.
kzk :
kzk yLkuf fkhLkk kkkt nku Au. Mkk{kL heku kzk yuxu eoLku khtkh keku ykk kke suku
kkkku {Lkku WMkko kku. eoLkk he{ktke kkeLkwt {k xk kku Au. yktku rVe kE
Au. S yLku {kuZwt khtkh MkqfkE Au.
 221
ku sXh yLku yktkhzkLkk [uk (gastrol intestinal infections) kuMxu ELxuMxeLk ELVuLMkke
Vuk Au. yk [uke kzk kke suk kk Au. kErkku fkuuhk (vibrio cholera)ke kkkt fkuuhk{kt
ykk rnMxkurxefk (E.. histolitica) Lkk{Lkk y{kkeke kkk {hzk{kt kzku kunekku yLku
[efk kVk suku kk Au.
kzk Mk{k r{kt Vukkuu hkuk Au. Mk{k r{kt 4 xfk kufkuLkk {]wLkwt fkh kzk Au. rLkk
5 xfk hkukeykuLkwt MkM kzk kkke w hkk kk Au.
sXh yLk yktkhzkLkk [ukLkk fkhu r{kt rk ko ykhu 22 kke w kufku {]w kk{u Au.
rfrMkk uku fhkkt rfkMke uku{kt, kAkk uku{kt kzk w kzkk uk {u Au.
fkhku :
kt MAkkLkwt {k ykuAwt nku Au, ktfe Vukue nku kuk rMkkhku{kt yk hkuk kkku nku Au.
qrkk kke, qrkk kMke kuhkf, kuk {kxuLkk M[ kkeLke ktke nku Au kt yk hkuk Mkk{kL
heku Vukkku nku Au. kzk yLkuf Skwtyku, rkkwtyku yLku khkukSe - stkwykuke kkk nku Au.
su Mkk{kL heku ktk kkeke Vuk Au. rfkMke uku{kt nuhe rMkkhku{kt Mkuxf xktfe yLku
ki[kkuke qrkk kuwt kke, kkB rMkkhku{kt skku{kt fu {LkwLkk, kwykuLkk {-{qkke
qrkk kke u ku Wk[kh rLkk Wkkuk{kt uk{kt yku kku kuk kkeke kzk kE fu Au.
qrkk skku{ktke {ukue {kAeyku, yk kkeLke rMkt[kEke kuk kfkSyku Wkkuk{kt
ukkk k yktkhzk, sXhLku [uk kke fu Au. ytkk MAkkke kzkLkku [uk yuf kke keS
kLku kke fu Au. yk{, ykke ykMkkkMkLkk kkkh{kt s kzkLkk fkhf yue [uke knfku
nku Au.
rLkk rfrMkk uku{kt {kuxk kku kzkLkku hkuk uk {kku Lkke. rfrMkk uku{kt qk s
MAkk k{kt yku Au, kek {kxu w kke Mk{k kufku {kxu Wk nku Au. hLke,
ykMkkkMkLkk kkohLke, hehLke MkVkE ytkuLke qks [kuMkkE hkk{kt ykke nkukke yk
uku{kt kzk kkLke kkyku LknkT hnue nku Au.
yuf yLkw{kLk {ku qrkk kke yLku kusLkke Mk{k r{kt 200 fhkuzke w kufku yMkhkMk
kLk Au. rk ko 30 kke w kkfku kzk kkke {]w kk{u Au. yuf yLkw{kLk {ku rk-
kqo yurk{kt kzk kkke 8.5 xfk kufkuLkwt {]w kwt nkwt. su{kt 5 koke ykuAe Lkk kkfkuLkwt
{k w nkwt. khk{kt 5 keo ykuAe {hLkwwt hfu kkt[{wt kkf kzkke {]w kk{u Au.
kwshkk{kt E.Mk. 2007{kt kzkLkk 3,37,610 fuMk LkkUkk nkkt. su{ktke Mkhfkhe yktfzk {wsk 3Lkk
{]w kk nkkt. E.Mk. 2008{kt kzkLkk 3,31,658 fu{ LkkUkk nkkt. su{ktke 2Lkk {]w kk nkkt.
khu swkE 2009{kt kzkLkk 1,00,018 fuMk LkkUkk nkkt. su{ktke yufLkwt {]w kwt nkwt.
222
Wkkku :
kzkLkku [uk fuxkf rMkkuke yLkuf yXkrzkyku Mkwe [kw hnukku nku Au. kke suk kzk{kt
heh{ktke {kuxk {k{kt kke, Mkkurz{, kkuxur{ suk kkhku (EuxkuEx) kzk kxu ne
Au.
u eoLku khtkh ORS fu ktz, {eXkwk kke kezkk{kt Lkk yku kku kzk Su k kLke
fu Au. LkkLkk kkfku{kt kkk fwkkukLkku rfkh kLkue k ykuAe hkuk rkfkhf k hkke
kykuLku kkfkrf MkLk Mkkhkh ykkk{kt Lkk yku kku hkuk Su kLku Au.
kzkLkk hkukeykuLke Mktk xkzk kkk yL hkukkuLke Mkkhkh {kxu fuxktf ykkLkk Mkq[Lkku :
(1) kek {kxu w kke fu Wfkuwt kke kew. (2) hehLke MAkk yLku kuhkfLke wkk u
kLk ykkwt. kMke kuhkf Wkkuk{kt Lkk uku. (3) hLke, h knkhLke, skkuLke MkVkE{kt
Mkwkhku kku. (4) yk [uk Lkk Vuk ku ytkuLke kufku{kt k]rk ke. (5) hkuk[kku kLkeLku
Vkxe Lkk Lkefu ku {kxu MkkosrLkf Mkkuyu ktfe Lkk Vuk kuLke kfukhe hke. kufkuLku ku ytku
rrkk fhk.
Mkkhkh {kxuLkk Mkq[Lkku :
(1) kzkLkk eoyku khtkh kzk kkke heh{ktke {kuxk {k{kt kke, Mkkurz{ yLku kkuxur{
kw{ku Au. ykke, ykk eoykuLku khtkh ktz yLku {eXkkwt kke ykkkkt hnuwt. (2) eoLkk
heh{ktke u w {k{kt kke ne , w yk, ku zuh ykk yL Mk{Mkyku
uk {u kku kkfkrf zkxhLkku Mktkfo fhku.
khkLkk kkB rMkkhku{kt kufku{kt MkM Mktkte k]rk ykuAku {k{kt Au. ktfeLke {kkk w
{k{kt Au. Aukt fuxktf kkuo{kt {kuxk-{kuxk kkuMxhku khk [kh fhkkt kzkke kkkt {]Lkwt {k
ykuAwt kwt Au.
yk kkB rMkkhku{kt heh{kt kke xe skkt {]]w kkwt yxfkk, kkfLku kke{kt ktz yLku {eXwt
ykukkeLku kezkkwt ke[h - kkuMxhku yLkuf Mkkuuyu kkk{kt ykk Au. ykLkkke, kk{]wh
xe kku Au.

hMkkkuke qrkk kke yLku kusLkke kkk hkukku

Wkukku, rfhkuMkkeo kkkkuo, uhe kkwyku, stkwLkkf kyku, uke{kt khkkk hMkkku kuhuLku
fkhu nk, kke yLku s{eLk hMkkwk fu qrkk kkk nku Au. yk qrkk kke yLku s{eLkLku fkhu
uhe hMkkku yLkks{kt, {kAeykuLkk heh{kt, kMk[khk khk qkk kwykuLkk heh{kt s{k kk Au.
yk hMkkkuLkk Mkkk s{k kkk hnuk yMkk hkukkuLkku kuk {kLke kLkkku kku Au. yk{, hMkkkuke
qrkk kuhkf yu yuf {w Mk{Mk Au. qrkk yknkhke yLkuf hkukku Vuk Au.
 223
fkuuhk :
qrkk kkeke fkuuhk kkku nku Au. khkLkk yLkuf nuhkuk{t we kxhku Au, kk{zktyku fu
nuhkuu{kt ykuk skku{kt Akuzk{kt ykkkt kxhkuLkk {rLk kke, WkukLkk hkMkkrf f[hkkk
ktk kkeke yLkuf fkhLkk rkkwtyku, Skwtyku, khkukSeyku WkLLk kk Au.
ykk kkeLkku ku Wk[kh fkO rLkk kek{kt fu hMkkuE kLkkk {kxu Wkkuk{kt ukke kzk-
Qxe suku hkuk[kku Vukkku nku Au. yurk yLku ykrfkLkk uku{kt MAkk yLku wkkLkwt
{k ykuAwt nkukLku fkhu fkuuhk fuxefkh knw {kuxk {k{kt hkuk[kku kLkeLku Vkxe Lkefu Au
suLkkke yMkt kufku {]w kk{kk nku Au.
yuf Mk{u rk y{urhfk{ktke Lkkkq kku yk hkuk ykhu yuf Mke kAe Vheke 1991{kt
knuekh ukku. urxLk y{urhfk{kt kke yLku kkkkkuoLkk [ukLku fkhu fkuuhk Vukku Au.
yn khV yLku fk[k fu yf[hk Mk{we k kkkkuoyu fkuuhkLkku Vukku fkuo Au.
fkuuhk{kt [ukLkk fkh {ku kzk fuxk rMkku Mkwe fu yLkuf yXkrzkku Mkwe [ku Au. ykLkkke
heh{kt kke, Mkkurz{, kkuxur{Lke kLkf Qk Qe kk Au.
su fuxefkh kkf Mkkrkk kk Au. Mk{k r{kt qrkk kke yLku kusLkke kzk kkke 200
fhkuzke w kufku yMkhkMk kLk Au. khk{kt kzk kkLku fkhu 5 koke ykuAe {hLkwt huf
kkt[{wt kkf {]w kk{u Au. kwshkk{kt swkE 2009{kt kzk-fkuuhkLkku hkuk[kku kkke ykhu
yuf k kufku yMkhkMk kLk nkkt. su{ktke, yuf eoLkwt {]w kwt nkwt.
{eLkk{kkk hkuk :
E.Mk. 1950-60Lkk Mk{{kt Mkki k{kh hkMkkrf qkLke rkkf yMkh kkLkLkk {eLkk{kkk
WkMkkkhLke ykMkkkMk hnuLkkhk kufku{kt uk {e nke. yk WkMkkkhLku rfLkkhu ykuwt hkMkkrf
kkhLkwt eMkku fkukkuohuLk Aukt 12 kkuoke qrkk kke yu{kt Xkkwt nkwt.
su{kt kkhkLktwt {k w nkwt. yk kke {kAktykuLkk heh{kt yLku ku khk {kLkeykuLkk heh{kt
{eke {wohe s{k kkke yLkuf kufkuLkk nkk-kkLkk nLk[LkLke k{e, SLkwt kkukhkwt,
MktuLkLku kkk &ku, Lke k{e, ykt[fe, rLke k{e, fkLkk kuk kLk.
yLkuf kufku {]]w kkBk. yk hkukLkwt Lkk{ WkMkkkhLkk Lkk{ Wkhke {eLkk{kkk Lkk{ kzwt.
rMxkurhk {kuLkkuMkExkuStMk (LM) :
yk hkukLkk Vukk {kxu kuhkf skkkh Au. u fkuE Mke koke nku yLku ku yk LM [ukLkku
kuk kLku kku kuLku kokkk kkLke kk e Au ykk kku kkf {]w kk{uwt sL{u Au.
hkukrkfkhf k ykuAe hkke rkykuLku kkk LkkLkk kkfkuLku yk [uk kkkk yuLkkke
MkuxeMkur{k (kune{kt uhLkwt kkwt) kkk {uLkeLkExeMk kkku nku Au. rMxkurhk {kuLkku MkkExkuStMk
hkuk Mkk{kL heku ktkk Mk{ Mkwe r{kt hkkk{kt ykuk Lkh{ [e yLku hktuwt {ktMkLku
kkLkk Wkkuk{kt ukke kk Au.
224
ykuAk kkk{kLk kh yu.yu{.Lke ]r kk Au. yk hkukLkku Vukku y{urhfk, kLMk, MLz,
ykMxurk suk yLkuf ukuu{kt kk Au. yk hkukLkku yuf fuMk E.Mk. 1999{kt y{urhfk{kt yLku E.Mk.
2000{kt kLMk{kt kku nkku. su yLkw{u nkux zkuk yLku MkwhLkwt qrkk {ktMk kkke kwt nkwt.
yu[uherk fku-E-fkue :
E.Mk. 1982{kt Mkkik{ yk rr fkhLkku [uke hkuk kukku nkku. yk [uke hkuk Mkk{kL heku
kki{tMkke, yuVkVk (yuf fkhLkwt kMk)Lkk ytfwh kkk VkuLkk stkwhrnk Lkk fhuk hMkku, stke
LkhkuLkk {ktMk, kLkeh, MMke kuhuLku fkhu Vukkku nku Au.
yk hkuk zkke Vuk Au. kuLkkke kurnk kzk, rfzLke fk{ fhke kt kk Au. yk hku kkf
Au. kkfkuLku yk hkuk kkkkt kkf Mkkrkk kk Au.
E.Mk. 1996{kt kkLk{kt yk hkukLkk fkhku kkLkk 6300 kkfku yMkhkMk kLk nkk kkk ku
kkfku {]w kkBk nkkt. kkLk Wkhktk ykMxurk, fuLkuzk, y{urhfk, rk ykrfk yLku
whkukLkk yLkuf uku{kt kt kki{ktMk k Au kt yk hkuk kkku uk {u Au.
kkukELk MktSVku{o yuMkuVukukike (BSE) :
E.Mk. 1985{kt Mkkik{ $Lz{kt yk hkukLke fkhe kE nke. uxktyku{kt uk {kk yuf
fkhLkk fexfkuLkk fkhu yk hkuk kk Au. yk fexfku ZkuhkuLkk hktuk {ktMk yLku yu{Lkk nkzfkt{ktke
Zkuhku {kuxu kLkkk{kt ykkk k kkkkuo qrkk fhu Au.
kkukELk MktSVku{o yuMkuVukukike BSE stkwykuLkk kn yuk yk fexfLkk kwLk[koLkke yuf hkuk[kku
Vukku suLkkke {kk $Lz{kt s {kuxe Mktk{kt 1,80,000 suxk Zkuhku{kt rk{khe VukE nke.
yk hkuk ZkuhkuLku kkku yuf kkf - Mktk{f hkuk Au. kuLkkke MLkkwykuLkku Lkk kk Au. yk rk{kheke
ZkuhkuLkk {ks yLku fhkuzhswLku LkwfMkkLk kk Au kkk ku{Lkk{kt Mkts suk krhkoLkku uk {u Au.
yk qk zkke Vuk Au. yk hkuk rLkk 19 suxk ukuk{t Vukku Au. whkuke MktLkk kk
kk s uku Wkhktk kkLk{kt yuf ZkuhkuLkk qtz{kt yk hkuk Vukku Au.
Mku{kuLkuurMkMk :
yk hkuk ku sqLkku hkuk Au. ufu, Auk 25 ko{kt ku qk Vukku Au. {h[e yyuLku kuLkk #zkLkk
kkke kkku yk hkuk Au. whkuk yLku kr{ kkuko{kt yk hkuk w uk {u Au.
xe{uxkuzT :
xe{uxkuzT (kuhkfke Vukkk f]r{yku) f]r{yku ktk fu qrkk skku{kt kke {kAeyku yLku
kkLkkt kuhkf{kt Wkkuk{kt ukke, kk-{eXkt kkeLke {kAeyku ku{s ke kkkkkuo fk[k
yLku yf[hk hktuk kkke ku{kt hnuk Mkq{ sirfku kux{kt Au.
yk f]r{yku khk f]kLke kteh ke{khe kke nku Au, f]kLkwt fuLMkh kE fu Au. yuuf yLkw{kLk
{ku, Mk{k r{kt ykhu [kh fhkuz suxk kufku xe{uxkuzT f]r{ykuke yMkhkMk nu.
 225
kMk fheLku rfkMke uku, kAkk uku fu kt MAkk Lkke fu ktfe w Vukue Au kuk
uku{kt w uk {u Au. urxLk y{urhfkLkk uku, rk-kqo yurkE uku{kt yk f]r{ke kke
ke{kheLkku kuk kLkuk kufku uk {u Au.
uheLx xVux sufk zee (VCID) :
E.Mk. 1996{kt yk yuf Lkku s [uke hkuk uk {ku. qrkk kws k kkkkuo (zuhe kukku
ku{s {ktMk)Lkk fkhu {kLkeLk kkku yk hkuk Au.
{kLke{kt Vukkkt yyuk MktSVk{o yuMkuVukukukeLku uheLx, xVux zeMke fnuk Au. yk hkuk
whkukLkk uku - rkxLk yu ktMk{kt kkku uk {ku Au. E.Mk. 2002{kt 119 suxk kufku yk
hkukke yMkhkMk nkkt. su{ktke 5 fuMk kLMkLkk yu {kuxkkkLkk rkxLkLkk nkk.

qrkk kkoh yLku fuLMkh

Mk{k r{kt rkko fuLMkhke 60 k suxk kufku {]w kk{u Au. fuLMkh yuxu heh{kt
yMkk{kL fkurfkykuLke yrLktrkk ] yLku Mkkh, suLkkke hehLkwt fkuEk y yMkhkMk
kE fu Au. yuxu s fuLMkh yLkuf fkhLkk nku Au.
Mkk{kL heku Mk{k r{kt Mke yLku kwhwk ktLku{kt uk {kkt fuLMkhku{kt VuVMkktLkwt {kuxk yktkhzkLke
Lke[uLke kksw kkwt fuLMkh, {kLkwt yLku kuxLkwt fuLMkh Mkk{kL Au. MkeykuLku Mkk{kL heku AkkeLkwt
yLku kkLkwt fuLMkh kkwt nku Au. khk{kt k{kfw [kkLkwt MkLk qk s {kuxk {k{kt Mkhuwt
Au. ykke {kuZkLkwt yLku kk{kt yLLkLkeLkk kkLkwt fuLMkh kkwt uk {u Au.
fuLMkh kkLkk fuxktf fkhku :
Mkt{ ([uk) Vukkkt fexfku khk kkkt hkukku kkAke fuLMkh{kt krh{kk nku Au. rfrMkk,
ykikurkf uku{kt 6 xfk suxk fuLMkh yLku rfke uku fu kt [uke hkuk w Vukuk nku Au
kt 22 xfk suxk fuLMkhLkwt {q fkh fexfku Au.
f]kLkk kof]r{ke rkkkrnLkeLkk fuLMkh kkLke kk u Au, nukuxkErxMk ke yLku MkeLkk rkkwke
(f{kke) f]kLkwt fuLMkh kkwt nku Au. kurkku{kt rkkwke kkLkwt fuLMkh kE fu Au. nuefkukuxh
kkkuheke kuxLkwt fuLMkh kE fu Au. khkukSe fexfkuke kkkt [ukke rfzLkeLkwt fuLMkh kE fu Au.
rfhkuMkkeo kkkkuoke, kuLLk suk hMkkkuke qfur{k (kuneLkwt fuLMkh), [kLkwt fuLMkh kE fu
Au. MkqoLkk kkhtke rfhku u heh kh w kzu kku kuLkkke [kLkwt fuLMkh kE fu Au.
yuMkuxkuMk sue Lkeuke VuVMkktLkwt fuLMkh kE fu Au. yurLkeLk htkkuke rfzLkeLkwt fuLMkh kkLke
kk hnue Au. q{kkLkke VuVMkktLkwt fuLMkh kk Au. khk{kt k{kfwkw kkLk Mkkk kkke,
{kuZk{kt k{kfw he hkkke kkLkwt, {kuZkLkwt, yLLkLkeLkwt fuLMkh w {k{kt uk {u Au.
kwshkk{kt yLku kMk fheLku Mkkihkx{kt yk fkhLkwt fuLMkh qk w uk {u Au.
226
Mk{k r{kt rk ko fuLMkhke yuf fhkuzkke w kufku kezk Au. rk ko r{kt 60 k kufku
fuLMkhke {]w kk{u Au. yuxu fu fw {]whLkk 12 xfkLkwt {]w {kk fuLMkhke s kk Au. yuf ytks
{wsk E.Mk. 2020 Mkwe{kt rkko 15 k suxk fuLMkhLkk yk fuMk LkkUk Au.
fuLMkhLku yxfkkLkk Wkkku :
fuLMkh kkLkk fkhkuLke fkhe kufkuLku Au yLku yuxu s yuLku yxfkk k Au. fuLMkhLkk
ykhu yuf k]kekt fuLMkh yukt Au fu su yxfke fk. Mk{k r{kt q{kkLk yu fuLMkhLkwt Mkkike
{kuxwt fkh Au. q{kkLkke VuVMkktLkwt fuLMkh kk Au.
suLkkke 80 ke 90 xfk {]w kk Au. u q{kkLk kt fhk{kt yku kkirf yknkh uk{kt yku
kkk fuLMkh fhLkkhk kkkkuo fkMkeoLkkuSLMkLkk Mktkfoke qh hneLku fuLMkh kkwt yxfke fk. kMk
fheLku rfkMke uku{kt kufku{kt k{kfw {kuZkt{kt he hkkLke kkk k{kfw [kkLke hkk ykk
nku Au.
yk k{kfwke {kuZk{kt, yLLkLke{kt, kux{kt [ktk kzkkt nku Au. ktkk Mk{ Mkwe kyku uk Akkt
yk [ktkyku Lk {xkkt e{u-e{u yu rMkkh{kt fuLMkh kkwt nku Au. rfkMke uku{kt 30 xfk
fuLMkhkMk kufkuLkk {]w {kxu k{kfw skkkh Au. kuLkkke {kuZkLkwt fuLMkh, yLLkLke yLku kuxLkwt
fuLMkh kk Au.
yk fuLMkhLku yxfkk {kxu rr fkhLke k{kfwLke kukkuLke nuhkk yLku kuLkk Wkkuk kh
rkkt {qfku uEyu. k{kfw{ktke kLkkkue Mkwyku kh hnuk fhuhk{kt khku fhku. k{kfwLke
ykk fu MkLk{kt xkzku fhk {kxu ikrf fko{ku kusk uEyu>
s{kLke ykkku Mkwkhkke, fuLMkh kkwt yxfke fk Au. w kzkku kuhkf, w kzkwt sLk kkk
{u]rke yLLkLkeLkwt fuLMkh, {kuxk yktkhzkLkk Lke[uLkk kkLkwt fuLMkh, kwkLkwt fuLMkh, MkLkLkwt,
kkoLkwt kkk rfzLkeLkk fuLMkh kkLke kk hnue Au.
khV{kt hkuk yLku k {ktMkLku w kkke fkukuhux fuLMkh kk Au.
u fuLMkhLkwt k{ fu ke kkk{kt s rLkkLk kE kku kuLke yMkhfkhf Mkkhkh Au.
heh{kt su fkuE LkkLke-{kuxe kktX kk kuLku kkfkrf Mkrk khk qh fhe uEyu. u ku
fuLMkhLke kktX nku kku.
Mkrk kAe fu{kukuhuke (kyku) yLku hurzkukuhuke (yuMk-hu) eoLku ykke uEyu. YykkLkk
kkk{kt s fuLMkhLkwt rLkkLk kE kku fuLMkhLke Mkkhkh heku kE fu Au. kkt Vku yLku
kfkS, kkirf kuhkf ukke ku fuLMkh Mkk{u Mkwhkk {u Au.
fuLMkhLku rLktk{kt hkk {kxuLkk fuxktf Wkkku :
(1) hkxe fuLMkh rLktk fko{kuLkku kkf heku [kh fhku uEyu.
(2) k{kfwLke nuhkkku kh rkkt {qfku uEyu.
 227
(3) fuLMkh ytkuLke fkhe ykkkk ikrf fkof{ku kusk uEyu.
(4) MkLk {wkLkk fko{ku kkf kLkkk uEyu.
(5) khk{kt {kuZktLkk. kkLkk - yLLkLkeLkk yLku AkkeLkk fuLMkh Mkk{kL Au. yk fuLMkh ytkuLkk
kkr{f kkuLke fkheLkku [kh kkf fhku uEyu. suke, YykkLkk kkr{f kkk{kt
kuLkku ku Wkk kuSLku ku{ktke {wk {ue fk.
(6) fuLMkhLke Mkkhkh qk s [ko Au. su khek eoLku kkukkE fke Lkke. fuLMkhLke kezk{ktke hknk
yLku kuLke Mkkhkh {kxu ykuAk [okk WkkkuLkku yktkhhkxe Mkhu rfkMk fhku uEyu.
(7) fuLMkhLkk rLktk {kxu yktkhhkxe kkekheykuLkwt Lkuxfo Qwt fhwt uEyu.

MktMkkLkkuLke nU[e yLku {kLk yrfkhku

kkohLkk MktMkkLkkuLkk yLkuf {wkyku yuk Au fu su suLku ELku Mk{kLkkk yLku {kLk yrfkhLkk
&ku Qk kk Au. su{ fu, kkohe MktMkkLkkuLke Mk{kLk nU[e, kkukk{ yknkh, si-ir,
khtkhkkk r[rfMkk kuhu yLkuf {wkyku {kLk yrfkhku Mkkku Mktfkuk Au.
MktMkkLkkuLke Mk{kLk nU[e yLku {kLk yrfkhku :
fwhke kkoh{kt hnukt MktMkkLkkuLke Mk{kLk nU[e yu {kLk yrfkhku{kt yrk{kk hku Au.
rLkk fkuE k Mk{ks{kt MktMkkLkkuLke yMk{kLk nU[e yLku ykkf rk{kk yu SLkLke nfefk
Au.
fkuE k {kLk Mk{wk{kt LkkLk yLku khekku, Mkeyku yLku kwhwkku, nuhe yLku kk{e, ko{kLk
yLku kr kuZe [u MktMkkLkkuLke nU[e kkkku, rfkMk kkkku e yMk{kLkkk uk {u Au.
rfkMke yLku yrfrMkk uku fhkkt rfrMkk uku ku{s Mkeyku fhkkt kwhwkku (fkuEk Mk{ks{kt)Lke
kku keS skyu s MktMkkLkkuLkk yku kufku kheke hukLke Lke[u SLk Se hkkt Au.
{kk rfrMkk uku yLku yrfrMkk ukuu{t s yk krhMkk Au yu{ Lkke. khtkw, rfkMke uku{kt
Mk{ksLkku fkuE yuf ko fwhke MktMkkLkkuLkk kuVk{ Wkkuk khk qk ie SLk Su Au kku keS
kksw yu Mk{ksLkku keu ko kkr{f sYrhkkkuLku k {ue fkku Lkke.
Mk{ks{kt rrLLk ytkLku fwhke MktMkkLkkuLkku Mk{kLk Wkkuk fhkLkku yufMkhku yrfkh Au.
khtkw, ku{kt e rk{kkyku hnue Au. su{fu, stkk{kt ykrkMkeyku kkukkLkwt h kLkkk {kxu
ktMkLkku Wkkuk fhu Au. yk ktMk fkkLkku {kku yu fkk kLkkkLkk Wkkuk{kt uk Au.
yk WkukkuLku ktMk hek {kxu Mkhfkhe yLkwkLkku {u Au. suke, kuykuLku {kxu ktMk qk s hMkku
kLke Au, khu, stk{kt hnuke MkkrLkf {kxu ktMkLke ykkk w nkuk Akkt ku{Lku
Mkhfkhe yLkwkLkku Lk {kke qk [e f{ku ktMk ku{u hek kzu Au. su khtkhkkk heku {Vk
{uk yk MktMkkLkLkk {kLk yrfkhLkku tk fhu Au.
228
stk{kt Mke L uku, kfzkt yLku k kkkkuo yufrkk fhu Au, stkku yLku kMkLkkt
{ukLkku{kt rfkhe ]rk kh rLkoh fhu Au. u yk s{eLkLkku Wkkuk kkE yLku ku kf]rkf
rLkMkLkktkLkku MkLk ukeLkk yLku kku[hLkk {ukLkku kLkkk{kt yku kku kuLke Mkee yMkh stk{kt
Mkkk ykrkMkeyku Wkh kzu Au.
yuku s yuf & {kAe{khkuLkku Au. khtkhkkk heku {kAe kfzLkkhk {kAe{khkuLke Mkee s
nheVkE xkuhkukk ykwrLkf {kAe{khku Mkkku kE hne Au. ykk kk s fkhkuMkh su ko
f]rkLke w LkSf hkku Au. kuLku s kf]rkf MktMkkLkkuke tr[k fhk{kt yke hkku Au. Mk{ksLkku
rLkf ko kf]rkf MktMkkLkkuLku knw Mkhkkke hee fu Au. khu yu MktMkkLkkuLku ykkhu SLk
rkkkk kufku kuLkkke tr[k hne Au.
{kuxe Lkeyku kh kt kktkLkk fkhu su s{eLkku zqk{kt Au ku s{eLkku{kt Mkke ykrkMke ,
kk{e Lku Mkktkh fhe skLke Vhs kzu Au. fuxefkh k WkukLku fkhu k kkB Lku
Mkktkh fhkLke Vhs kzu Au. yke {kuxe rfkMk kusLkkykuke w k nuhesLkkuLku fu WkukkuLku
kkku nku Au. khu, ykrkMkeyku yLku kkB yu kf]rkf kkoh yLku ykSrfkLkk MkkLkku
kw{kk kzkk nku Au. Mk{k r{kt yk {kxu yktkuLkku [ke hkk Au.
kkukk{ yknkh yLku MkM ytkuLkk yrfkhku :
kkukk{ yknkh yLku MkM yu kkkLkk fu kwrLkke {kLk yrfkh Au. SLkLkku yrfkh yu
khke ktkhLkku yuf kwrLkke yrfkh Au. khu yuf nkMk kk{uwt kkoh {kLkeLkwt ykw
xqtfku Au khu yk kwrLkke ktkhe yrfkhLkku tk kk Au.
rfkMke uku{kt ykhu 30 xfk kufkuLku kkukk{ Mkeku Mktkt kLkk ]r, rfkMk, fk{
fhkLke k, kkirf rkk, hkuk rkfkhkf k, Mk{ksLkk hek-rhku, uLkwt kikkurf
MkkLk kuhuLke Mkkku hnuku Au. qrkk kkoh, khekkE, w Mke, fwkkuk yLku q kuhu
fkuEk uLkk Mkk{krsf yLku ykkf rfkMk{kt yhkuf kLku Au.
xfkW {kLk rfkMk, MkM, kkukk{ yknkh kuhu Mk{kLkkkLke Mkkku uzkuk Au. ykke s yuf
xfkW SLkie, MkM kkoh, kkukk{ yknkh kuhuLke Mkkku Mk{ksLkk kk s ko{kt
Mk{kLkkk kk Lk fhk kzu. fwkkuk yLku kkohe &kuLkku rLkfkMk yku kku s
kkukk{ yknkh yLku MkM ytkuLkk &ku rLkkhe fku.
kkirf MktkrkLkku yrfkh :
stk{kt Mkkx fhkkt ykrkMke kufku khtkhkkk heku [ke ykke kyku fu hkukkuLkk Eks
{kxu MkkrLkf LkMkrkLkku Wkkuk fhkkt nku Au. su{ fu, rk]ke yLku WfrxktLkk stkku{kt
Mkkk ykrkMkeyku{kt {urhkLkk kk {kxu k[eLk Mk{ke s MkfkuLkk kzLke AkLkku, {qrkLkku
Wkkuk fhkkku nkku. khtkw ikkrLkf Zku fkuE k kLkke Lk nke fu kuLkku Mkk Wu fhk{kt
ykku Lk nkku.
 229
ykrkMkeyku kkMku yLkuf hkukkuLkk Eks {kxu MkkrLkf LkMkrkykuLkku Wkkuk kkku nku Au. ku{Lkk
yk kkLk{ktke ykwrLkf k kLkkke ftkLkeykuyu yLkuf Lke kyku su{ fu, MkfkuLkk Ak{ktke
LkkELk k kuhu kue u Au kkk ku{Lkk WkkLkLke kuxLx k fhke Au.
ykke, nfefk{kt su Mkeykuke ykrkMkeyku khk k khefu Wkkuk{kt uk Au ku k fkuE
Wkuk ftkLkeLkk Lkk{u u[k Au yLku ku Wkuk ftkLkeyku yku YrkkLke f{ke fhkk kE
Au. khu, {q ykrkMkeykuLku fwt s {kwt Lkke.
yk{ Lk kk yu {kxu ykrkMkeykuyu ykikr khefu Wkkuk{kt ukke LkMkrkLkwt, MkSkuLkwt yuf
LkkUekkf kLkkwt uEyu. su{kt MkkrLkf kukku, kuLkk Wkkukku, k khefuLkk Wkkuk{kt ukke
krk kuhuLkku Wu fhku yk~f Au, ykke, kuyku kuxLx fhke fu yLku kuLke hkuxe {ue
fu, ku{Lkk yrfkhkuLkwt hk kE fu.
khtkhkkk r[rfMkk krk :
wt fheLku MkkrLkf Mk{wkku khk tkhkkk heku yk r[rfMkk yuxu MkM {kxuLke yue krk
fu su swe-swe LkMkrkyku, Lkeu, ks kukkuLke ykkh ELku swk-swk hkukku{kt Mkkhkh fu
ykikr khefu kuLku Wkkuk{kt ue. su{ fu, khk{kt ykwuo krk k[eLk ife krk
khtkhkke [ke ykke nku Au.
fuxef khtkhkkk r[rfMkk krkLkku Mktkt ykk{f k, kherhf xufrLkf yLku {nkhkyku
Mkkku hnuku nku Au. su{ fu, khk{kt kukkMkLk, kLku kuhu khk yLkuf hkukkuLku Lkkkq fhe fk
Au.
r{kt rfkMke uku{kt, yrfrMkk uku{kt yksu yk khtkhkkk r[rfMkk krk w kufr
kLke Au, kuLkk WkkukLkwt {k zkke e hkwt Au. ykwuo, nkur{kukuke, yuwuh kuhu
khtkhkkk r[rfMkk krkykuLke fkuE ykzyMkh nkuke Lkke.
e ku fuxefkh {k{kt MkMke yLku MkkrLkf Mkhu Wk nkukke w kufr kLke fu Au.
ufu, yk krk khk s kk s hkukkuLke Mkkhkh Lkke kkk kuLkk khk fhkkku Rks w ktkku
[ku Au.
khk{kt kkr{f kkkLke fuxef rk{kheyku khtkhkkk r[rfMkk krkke s kqhe kE Au.
su{fu, he, WhMk, kk {kxu yhzqMkeLkk kktzkLkku Wfkku keku, kwMkeLkk kktzk {he yLku Mkkfh
Mkkku kk nh-ktz-ekwt LkMkufwt kke kewt, Mkkk ktMke ykke nku kuLkkke hkku MkqE Lkk
fkkwt nku kku Mkqke ku ktk Wkh ku-k xekkt ue eu kkwt sue hkrkLkk Mk{ hr{kLk
kwt Mkqfk Lkn yLku ktMke yku Lkn kuhu. yLkuf rk{kheyku [uke Au fu suLkku Eks hMkkuE{kt
khkkk {Mkkkykuke fu ykwuorf kykuke s fhe fk Au.
230
khk{kt fzk e{zkLkk kktzk, kwMkeLkk kktzk, nh kuhuLkku yLkuf hkukkuLkk Rks{kt
yuLxkkkuxef khefuLkku Eks kkf Au khtkw, kuLke Mkk ikkrLkf Zku LkkUe Lkk nkukke
kuLkk Wkkukku ytkuLke kuxLx rfrMkk uu fhku Au.
khkLkk zkkrkxeMk, kune{kt wfkuLke k{e (nkEkkuzkEMker{k), Mkqkk yLku {Lkeyku kt
kE kku kuLke Wkh kwuhLkk uk fhkLkku Wkk khtkhkkk, k[eLk fu Mkeyku sqLkku Au. yk
khtkhkkk kkLkLke ikkrLkh LkkUeLkk kE nkukke kuLke kuxLx yuf y{urhfLk ftkLkeLku ykkk{kt
yke Au.
khkLke ikkrLkf yLku ykikurkf MktMkkuLk krhku (Mke.yuMk.ykE.ykh. MktMkkyu) yk kuxLxLku
kzfhe Au. yke yLkuf kuxLx khkLkk khtkhkkk kkLk kh yrk{ fhu Au. ufu, ykk kkLkLke
Mkk ikkrLkf krkyu LkkUe Lkk nkukke kuLku kzfkhke yhe kLku Au.
ykrfk{kt kk 80 xfk kufku kkr{f Mkwhkk {kxu khtkhkkk r[rfMkk krkLkku Wkkuk fhu
Au. rfrMkk yuk ykikurkf uku{kt yk r[rfMkk krk Au.
yksu yuk yLkuf hkukku Au fu suLke ykwrLkf ikkrLkf Zku kLkkk{kt ykue kykuLkk {q
khtkhkkk r[rfMkk krk{kt uk {u Au. yksLke 25 xfk ykwrLkf kyku yue LkMkrkyku{ktke
kLkkk Au suLkku Wkkuk khtkhkkk r[rfMkk{kt knuuke s kkku nku Au.
khkLkk [rk kukkMkLk khk yLkuf rk{kheykuLku qh fhe fk Au. su{ fu, yMk{k, he,
{kkkLke he (MkkLMk), {kRkuELk, zkkrkxeMk, MkktkLkk w:kk (k), zuh, [kk[Lke
rkLku kke kfeVku kuhu yLkuf rk{kheyku u ku uhu nuX kukkMkLk fhk{kt yku kku
qh kE fu Au.
khtkhkkk r[rfMkk krkLkku Mkkike {kuxku kuhVkku yu Au fu, ku LkMkrk ykkrhk ykikryku
nkukke knw {kuxk {k{kt LkMkrk yLku kuLku ykkrhk si-irLku LkwfMkkLk kk Au.
rn{k{ktke ykikryku {uk yLkuf LkMkrkyku u{{kt {qfkE Au. stkku{kt ykue yk
LkMkrkykuLkk kuk kh u rLktk {qfkk{kt Lkn yku kku LkMkrkykuLke yLkuf wo
rkykuLkk Lkk Mkkku yLkuf rkykuLkk kf]rkf rLkkMkkuLkku k Lkk ku, ufu {kk ykikr
{uk kkkt LkMkrkLkk Lkk fhkkt ke yLkuf fkhkuMkh stkkuLkku Lkk w kE hkku Au. kkk
Mkhfkh khk, Lkrkk khk ykikr {qku hkke LkMkrkykuLkwt yksu yk s {kLkMksk
Lk fuxef skyu kikh fhk{kt ykuwt Au.

MA kk{ - MMk kk{ kusLkk

kk{{kt MkVkR ku heku kk yLku MkVkR u MkkLkkk, k]rk fue MkVkRLkwt [wt Mkh ke,
kkB SLk Mkh [wt R sk {kxu kuMkknYku MkVkR yLku MAkk {kxu Mknk ykkk{kt yku
kku MknkLkku Wkkuk kk{Lke MAkkLke e {kxu yLku MAkkLkk MkkLkku Mkkk {kxu
 231
uhkRLku kk{ kt[kk kkukkLkwt kk{ MA yLku rLk{o kLku ku nukwke uhkRLku frxk kLku ku {kxu
MkLku 2007-08 Lkk ko{kt Lke kusLkk y{{kt {qfk{kt yke Au.
ko 2007-08Lkk koLku hks Mkhfkhu rLk{o kwshkk ko khefu WskLkku rLko fhu Au.suLke
ykLke kkkkku Lke[u {wsk Au. kk{ kt[kk{kt ktfeke skyku, kf kxh kRLk yLku
{kkkuo Wkh k AtxfkkLke fk{kehe nkk he.
WfhzkLkwt ku MkkLku Mkktkh fhkwt yLku ku {kxu kk{ knkh sk Lke fhe.kk{ kt[kk{kt
MkVkR uhku k fhe kk{ MkVkR Mkk MkLk kLkke. kk{{kt yku MkkrLkf MhksLke
MktMkkLkk {fkLkku,kkyuk,kt[kk h yktkkze, kkr{f ykhku fuL kuhu k{k{ Mkkuyu
ki[kLkku kt fhkku.
kk{Lkk nuh Mku rLk{o kwshkk MktktLkk Mkqkku-kkuMxhku kkk.
kk{{kt kkk yLku Mkk{qrnf ki[kkuLke Mkk fhe.
kkB rMkkhku{kt Mktkqo MAkk yrkLkLkwt rLk{ko fhwt.
hnuktf Mkuke ku ytkhu kw e MkwrLkrk fhe.
su kk{ suxku MkVkE uhku Whku kuxe hf{ hks Mkhfkh yk kusLkk nuX kuMkknf kkLx
khefu Vku.
su kk{ 100 xfk MkVkE uhku Whku kuLku 110 xfk uu hk Mkhfkh yk kusLkk nuX kuMkknf
kkLx khefu Vku.
ko 2010-11 Lkk Lkkktfe ko {kxu Y 200 kLke ukkR fhk{kt yku Au. ku kife {k[o-
11{kt Y 200 k [o kuku Au.
ko 2011-12 {kxu Y.200 k Lkkktfe ukkR fhk{kt ykue Au.

hkxe kk{e ykhku r{Lk (LkuLk Yh nuk r{Lk)

hkxe kk{e ykhku r{Lk uhLkk kkB kuk{kt ykhku Mkwkhk fko{ Au.
kusLkk 12 yur,2005Lkk Y fhk{kt yke.
YykkLkk kuhu yk fko{ Mkkk ko 2007-2012 {kxu hkk{kt ykku Au.
fko{ ykhku {tkk khk [kk{kt yku Au.
kusLkkLkku Wu kwkkwfk ykhku Mkukyuk ykkkLkku Au.
kusLkk ytkkok {wu kkf yLku {kkk {]w h xkzku.
kkfku yLku {rnkykuLku ykhku,kke, MAkk, hMkefh yLku kkukLke Mkkku ykkkLkku Au.
hkuk yxfkkLkkt kkk
232
Mkke rLktk
Mkk{krsf ykhku fuL khk kk{e ykhku fuLLke Mkwkhk.
kkB ykhku yLku MkurLkxuLk Mkr{rkLke h[Lkk.
w zkuxhkuLke rLk{qf
kkr{f, Mkk{qrnf yLku rsk ykhku fuL kku hkuke fk Mkr{rkLke rLk{qf
huf rsk nkuMkxLku Y.20 kLke hf{ hkuke fk Mkr{rkLku Mkuk Mkwkhk {kxu.
{kukkR {urzf wrLkx.
sLkLke Mkwhkk kusLkk yLu Mkqke yLku hMkefh.
kkB rMkkhLkk kk 1000Lke Mktkyu 1 ykk fkohk Au.
2012-13Lkk ksux{kt kusLkk {kxu 18,115 fhkuz Y.Lke hf{ Vkk{kt yke Au.

 233

wrLkx-5

khkLkwt ktkh
234

wrLkx - 5
khkLkwt ktkh
yk{w
khkLkk ktkhLkwt yk{w hkx {kxuLkk {urLkVuMxku Au kuLkk Prospects yLku blueprint ktLku khefu
kke fk.
fLkikk {wLkMke yk{wLku khkLke hksfe sL{fwtze suwt fnu Au. hkxLkk u yLku
{nfktkkLkwt ku{kt rkkk Au.
ykw ytsr ykkkkt {nkLk hksLkirkf [kf yLkuoMx kkfoh fnu Au fu ku {kLkMkkkLke
W{k kLkkyku k fhu Au yLku u khkLke {kk kLkk yLku kkkLku s y{e kLkku
kku khkLke MktkkkLkk Mko{kt kkukkLke kLku kuhe su.
ktkh kkALke kLkk fe Mkkoki{, Mktkkk, Mk{kLkkk kuhu {kLk{qku, k-
hkx-rLkwt ykkwt yko r[k yk kwt yk{w{kt k kwt Au.
W[ kLkkykuLkku rkkuk :
{nkLk yLku kkkkuo ku{ s W[ kLkkykuke [wh yk{w hkLkk Lkerkof rMkktkkuLkwt
wMYk (Miniature) Au yLku hkxLkkt u, {nkfktkk kuhuLkwt ku Mk rkkk Au.
ku{kt -
(1) ke, r[kh, {kLkk, {o, kq Mkk, Mkt{uLk yLku koLkLke MktkkkLke kufkuLku
kkthe ykkk{kt yke Au.
(2) VhsLke, kfLke yLku fkLkqLke Mk{kLkkk {kxu
(3) Mkk{krsf, ykkf yLku hksfe Lk - {kxu
(4) kLkk kkih
(5) hkxLke yufkk ku{s ytrzkk ku{s khMkh ktwk
(6) yktkhhkxe Mknfkh, ktrk yLku wrLkckLke ]r - kuhu kwt k kk Au.
khkLku Mktkqo Mkkoki{, kufktkk{f Mkkkf hk kLkkk khkLkk kufku yuxu ykku
kwt s fhe Aqxewt yuk Z rLkkoh Mkkku yk ktkh ykku ku h[eLku s Mk{kk fwO Au.
(A) yk{wLke Yykk y{u khkLkk kufkuke Yykk kk Au, ku Mkq[f Au. yk{, ktkhLkk
rLk{kokk ykku-khkLkk kufku s Aeyu. 1935Lke su{ yu ftE rue MkkkLke ux Lkke.
Lkunhwyu yu 1940{kt ykk k fhue fu ktkhLkk rLk{ko {kxuLke yrMkk yLku keXk
uLkk rk sLkMk{wk kkMkuke yku khu s kufkne MkktLke kk kE fu.
 235
khkLke sLkkkLkwt ytkkok Au Lk, Mktkkk, kLke krh{k, hkxe yufkk yLku r-
ktw khk MktLkk WT kkALke k ru yk{w{kt Mkq[Lk Au. u{kt s fkuE Mkkoki{
nku kku ku Au.
(B) ktkhLkwt yk{w khkLku Mktkqo Mkkoki{ kufkne khk khefu nuh fhu Au. khku rkrx
fkuu{LkukLkk Mk kLkwt k Lkrn ku khkLke kkukkLke RAk kh rLkoh Au. kuLkwt ku{kt Mkq[Lk Au.
(C) yk{w yLkwMkkh khk kufkne Mkkkf Au. khk kufkne hk yuxk {kxu Au fu kuLku
Mkhfkh-MktMk-fkhkukkheLke h[Lkk kwk {kkrfkh hkkk Lkkkrhfku kh ykkrhk Au yLku
fkhkukkhe fu kLk{tz kufMkk rk skkkh Au.
kufkne kukke yu Mk fhk{kt ykwt Au fu, hkLke MkkkLkwt {q Au. khkLke
kMkLkMkk kuf{k yLkwMkkh ku yLku kufkuLke Mkhfkh kkukkLkk r[khku {ktkeLku rMk fhu.
(D) yk{w khk kufku khkLku khks-Mkkkf hk khefu nuh fhu Au. yuLkku yko yu Au fu
uLkkt fkuE t khtkhkkk yrf]k kLkwt kMkLk Lkrn nku. uLkku Mkkuo[ zku hkxkrk-{w
kufku fu ku{u [qtxue kyku khk kMkt ku yLku ku kkukkLke MkkkLkku Wkkuk kLkkuLke Mkkn
{ku fhu yLku yk kLkku yu [qtxue kufMkkLku skkkh nu.
(E) yk{w khk kufku hk Mk{k kkukkLke W[ kLkkyku yLku ykkuoLkku ykAuhkuu k {qfu Au, su{
fu -
(1) Mkk{krsf LkLke MkkkLkk yAqkkLku rkktsr ykkeLku s kE fu. ykkf Lk,
kufkhe yLku uXLke kkLke Lkkkqe ku{s Lke ukLk {ktku Au. e yuLkku yko yu kk Au
fu {Seyku kkukkLkwt fk{ yue Mkrk{kt fhu suke ku{Lke kirkf yk~fkkyku MktkkukeLku
kuyku kkukkLkwt MkktMf]rkf SLk k Se fu; Mkkkh sLkkkLkwt SLkkuh [wt yku.
Lk yue Mkrk{kt s kk kE fu. khu {kk kLkk rnkLku ku Mkrnkhwt yLku
Mkk{qrnf rnk k{kt hkeLku hk Lkerk zu Au.
(2) r[kh, ke, {o fu kqLke Mktkkk kLkk rfkMk {kxu yk~f Au yLku ku zu s
kufkne Mkk[k yko{kt y{e kLke fu. yke yke MktkkkykuLke kr {kxu ktkh
khk ykkLku {qqk yrfkh qk Mk heku ykkk{kt ykk Au. yk yrfkhkuLke
kk Wkkuk yLku Mkthk {kxu Lkkkrhfku LkkLkku ykhku E fu Au. e, k{f
MktkkkLku [rhkkko fhk {kxu s ykkwt hk {orLkhkuk fu rkLk-Mkktkrf hkwt Au.
(3) ku s {ku - kf yLku {kukLke Mk{kLkkkLke kLkk Mkk{krsf - ykkf kufkneLkk
VfLku rMkkhu Au.
(4) ykhu kku kufkneLkku yuf{ k kkuku s Au. ykke, hkLkk Lkkkrhf khek nku fu
ktkh, kk nku fu nrhsLk, {sqh nku fu r{{krf, zkkLk nku fu fkhfqLkLkwt
236
M{kLk yLku kkih wt fu kuLkk kkihLkku ykh fhku yu k ykkk yk{w khk
ukue rkkkLkku ykLkku kk Au.
(5) k kAe yku hkx. k hkxLkwt {nLkwt ytk kLke hnue uEyu. hkxLke yufkk
kk yLku MktoLk k ykke {nLke Vhs Au yLku hkx kAe rLku k ykkwt
yk{we MkkLk ykhe u Au.
(6) kLkwt kkih su{ hkxLke yufkkLkwt yhkuf Lkrn, k kkukf kLke fu ku{ hkxLke
MktkrXkkk k rktwLke kk{kt ytkhkYk Lkk kLku yue W[ kLkk yk{w{kt
k kE Au. yk{, kke {ktzeLku skk Mkwe yuf MkS, Mknfkhk{f yLku Mk{kke
rke yk{w{kt W[ ykkuo k kk Au, kuke yk{w{kt ktkhLku Wkk yu {nkLk
kLkku Au. u kks{nuLkwt su rkkk s{Lkk LkeLku kesu rfLkkhu ykuk k rfkLke
ek{kt szue LkkLke ykhMkLke{kt kzkwt - LkkLkwt, k Mk, fk uhkwt yLku {q MkwLku,
Mk{kkk k ykkkwt - kuwt s rkkk ktkhLkwt ykku LkkLkfzk yk{w{kt uE
feyu Aeyu.
ktkhLke f{{kt fkuE kwrx hne kE nku k fkuE kt k f{Lkk ykoxLk ru rLkkkku [u
ke {ku kzku nku khu yk{wLke kLkk {ku kuLkku yko kuk{kt yku Au.
ktkh{kt wt wt Mk{kr nku Au kuLkku ykAuhku k kuLkk yk{w{ktke {e hnukku nku Au. kku
Lke W[ kLkkyku yLku ykukkykuLkku ku{kt k fuxk {k{kt hkku Au yLku rLke
Ykhuk fue nu yLku fue ku ku ytkuLkku k yk{w{ktke {e hnu Au.
su hksLkerkLkk {kkoofLkku ykAku yuku k k ykku Au. yk rMkk {o, Mkhfkh, kufkuLke
VhuLkku k ku{kt k (r[kh Au.)
{qqk nku yLku Vhu :
khkLkk ktkh{kt {qqk yrfkhku (nku)
(1) Mk{kLkkkLkku yrfkh
(2) MktkkkLkku yrfkh
(3) kuuk Mkk{uLkku yrfkh
(4) k{{f MktkkkLkku yrfkh
(5) MkktMf]rkf yLku rkrkf yrfkh
(6) r{fk Mktktrk yrfkh
(7) ktkhe RksLkku yrfkh
(8) {qqk yrfkhLkkt kku
(9) {qqk nfku kh {kok
 237
Mk{ksLke Mkk krke kwLk:h[Lkk, kLkku rfkMk yLku Mkhfkh Mkk{uLkwt Mkkt yk kkt {qku
kufkne Mk{ks{kt Mkkk Lksh Mk{k hkk{kt yku Au.
kufkne{kt kLkk kkihLku W[k{ MkkLk ykkk{kt yku Au. kLkLke rkck fhkLku yLku
kkk kkih kkk rfkMkkkuo {kLkeLku {kxu nf yrLkko kLke Au.
fkk-ktkh kh ykk nfku MkV kE fu Lkrn. ykke ktkh{kt {kLkeLkk {kxu sYhe
nfkuLkku Mk{ku fhk{kt ykku Au.
hk yu SLk Wfko {kxu yMk hkkwt nkukke kLkk Mktkqo rfkMk {kxu fuxkf
{qqk yrfkhku kuLkk LkkkrhfkuLku ykku Au. yuxu kku yk nMkku kufkne hkkLke ykkhek
Au. ykke khkLkk hkktkh{kt k ykk nfkuLke ukkE fhk{kt yke Au.
nf yuxu {kLkeLkk kLkk rfkMk {kxu yuLku {e uEke s Mkkz fu kf su Mkrk fu
Mkkz {kLkeLke ytkkok kLke yrk {kxu qk sYhe Au yLku Mkk{krsf Mkrk{kt {kLkkqof
hnukLke {nLke Au. kue Mkkzku {qqk yrfkhku fnuk Au.
{kLke{kt fk ykk MkkrnLke MksoLkk nku kku kuLkuu kuLkk r[khLku k fhkLkku yrfkh
nkuku uEyu. kkus kuLkk{kt hnuk Mkkrnfkh fu fkfkh MYk kLku uc heku rMk fhe fu.
{wk{kt Mkk{tkku-W{hkku Mk{ksLkk Mkk{kL ko{kt sL{uk fkfkhLku kuLke rk{kLkwt r[k k
kuhk ukk Lkrn k W{hk kkukkLkk fkuE rfkh, hku{kLMk fu rk{kLkk r[kLku kuhk ku fkfkhLku
Vhs kkzkk.
yke Mkrk{kt fkfkh kkukkLke uc MksoLkkLku ku s kk{e fkku. kuLkku rfkMk ykqo
hnukku. ykke {kLkeLkk rfkMk yLku kkih ykuo kMkLk fhkk ykwrLkf kufktk hkku{kt yk
{qqk yrfkhLkwt rukYkke rkkkLk fhk{kt yku Au. rke rw kAe yurk yLku
ykrfkLkkt kufkne hkku{kt k ykk yrfkhku ykkk{kt ykk Au.
{qqk yrfkhkuLkwt MYk :
Mkk{kL yrfkh yLku {qqk yrfkhku [u u Au. Mkk{kL yrfkhku hk khVke ykkk{kt
yku Au. ku hkkukh fu hkMksk nku Au yLku hk ku{Lku kkAk E ELku kLke Mktkkk
kh yktrf fu kqok: ytfw {qfe fu Au.
khu {qqk yrfkhku hku ykku Lkke, ku ktkhu ykku Au. su Mkkoki{ Mkkus {ku
hkLkwt u yLku Mkkkkuk Lke kk Au. {qqk yrfkhku ktkhu ykkk{kt ykuk nkukke
hk Lkkkrhf MkktLkk y{wf kuk{kt hr{kLkkehe fhe fkwt Lkke. yk yrfkhku yk heku
uEyu kku hk Mkk{uLkk Au yLku kLkk kkukkLkk rfkMk {kxu kuLku Mkek ykkk{kt ykuk Au.
ykkk ktkhLkk ke rkk{kt yrfkhrkf fhk{kt ykue ukkEyku hkLkk Mkkkkuk
khLke ktkhe {kokyku sue Auu. su{ fu Mk{kLkkkLkk yrfkhLke Yyu hk Lkkkrhf Lkkkrhf
238
[u uk (descrimination) kkze fu Lkn fu fu ku{Lke u yMk{kLk kko hke fu Lkrn.
yk{ yk yrfkhku rLkkuf (negative) k Au yLku hkLku ktLkfkko Au.
{qqk yrfkhkuLkwt MkkLk :
(1) {qqk yrfkhkuke Mkhfkh ykkw kLkke yxfu Au.
(2) MkhfkhLkk ykkw fu MiAf fkkyku ke-r[khLke MktkkkLkk yrfkh zu
rhku fhe fu Au.
(3) ykk yrfkhkuLku eu hkLkk Mkk{kL fkk yLku k Mkkt [u Mk rksLk
huk ytfk Au.
fkh fu Mkk{kL fkkLku MktMk MknukEke ze fu Au k yrfkhku ykk Mkk{kL
fkkke Lkke ykkk k ku MktMkke kh ktkh khk ykkk{kt ykuk Au.
(4) kufkne{kt k MkktLkwt {n kkkLkwt nkukke {qqk yrfkhkuLku {kk Mkk{kL
MktMke fkkLkwt MYk Lkrn ykkkk, yuLku ku ku{Lku uuLkk krk Mkkoki{ ktkh{kt
{qfk{kt ykk Au, fkh kku s {kLkeLkk yrfkhkuLkwt Mkke, yu{Lke Mkhkk yu
rrkk skE hnu.
ktkh{kt VuhVkh fhkLkwt frXLk nkukke ku{kt Mk{ku kuk yrfkhkuLkwt kkih Mk[kE
hnu Au. ykke s ku{Lku w ktkh{kt MkkLk ykkk{kt ykwt Au.
{qqk nfkuLkwt hk :
LkkkrhfLkk yrfkhku {kk W[kh Yku kku yuLke nkh{kt fktE yMkh hnu Lkrn. ykke yuLku
nkhk{ yLku yMkhfkhf kLkkk ykkLkwt keXk ykkk{kt ykwt Au.
yrfkhku Lkku Au yuxu Mkkuo[ ykk yLku ze ykkku ykk yrfkhkuLkwt hkLke
keheke hk fhu Au.
fkuEk {Lkw u LkkkrhfLkk yrfkhLkk Wkkuk{kt ytkhk Lkktu fu hk yuLku yuk yrfkhke
tr[k hku kku Lkkkrhf kuLke Mkk{u hk {uk ykk{kt sE fu Au.
kufkne{kt knw{keLkwt kMkLk [kkwt nkukke yMkrnwkk Mkkkkk w{keLkk rnkLku rkfq
yMkh kk yLku yk nfkuke tr[k hnu yuku fkku kMkkh fhu.
ykwt rkLkkufkne fko Lk kk ku {kxu nfkuLku ktkh{kt MkkLk ykkk{kt ykwt Au yLku nfku rhw
MktMk{kt fkku kMkkh kk kku kuLku ykk kuhktkhe Xhke fu Au.
khkLkk ktkh{kt {qqk yrfkhku :
khkLkk ktkh{kt fw 7 yrfkhku ykkk{kt ykk Au :
r{fkLkku yrfkh h fhk{kt ykku yLku Vhrskk rkLkku yrfkh ykkk{kt ykku Au.
 239
(1) Mk{kLkkkLkku yrfkh : ktkhLke ryu Mkki Lkkkrhfku Mk{kLk Au. hk fkuELke Mkkku uk
hkkwt Lkke. khek fu Lke[k fwLku eu u kLkwt kkih Mk[k Lkrn kku yuk kuhkuLku ykkhu
WTke yMk{kLkkkLke kLkk kufkne rhw Au. ykke Mk{kLkkkLkk yrfkh khk Mk{kLkkkwk
Mk{ksLke fkLkk fhk{kt yke Au. yk yrfkhLku kkt[ rkk{kt nU[e fk.
(a) fkkLke Mk{kLkkk : yk yrfkhLkk {w ku kku - fkk Mk{k Mk{kLkkk yLku fkkLkwt
Mk{kLk hk.
fkk Mk{k Mk{kLkkkLkku k fku{Lk kLkku Au. khu fkkLkk Mk{kLk hkLkku k
y{urhfLk ktkh{ktke uk{kt ykku Au.
ktkh{kt kkrk, rk, k fu sL{MkkLkLkk fkhkuMkh kyku [u ukku hkk
kh rkkk Au.
yufMkhk Mktukku{kt {qfku kyku fu kkkkku Mkkku fkkLkku yufMk{kLk nkh fhk{kt
yku. su fkk Mk{kLke Mk{kLkk fnuk Au. e, ku {wsk fkuE k fu koLke
khVu{kt hk kMk rukkrfkh fhu Lkrn.
fkkLkk Mk{kLk hkLkku yko yuku kk Au fu Mk{kLk Mktukku{kt fkkLkku nkh Mk{kLk
s nkuku uEyu.
(b) nuh kku fu Lkkufhe{kt Mk{kLkkk : u{kt hksfe nkukyku yLku Lkkufheyku {uk{kt k
hufLku Mk{kLk yrfkh Au.
{o, rk, fw fu u, sL{Mk kuhu fkhkuMkh, fkuE kf LkkkrhfLku nuh Lkkufhe
kk fhkke tr[k hke fk Lkrn. fkuE nrhsLk fu Mke k hkxkrk, zkkLk fu
fuxh kLku ku Au.
ykkYku uEyu kku Mkk{kL ke qk Lke[e nhku{kt hnu kAkk rkyku fu fku{ku
{kxu Mkhfkhe Lkkufheyku{kt fuxef yLkk{k hkk{kt yku Au.
(c) MkkosrLkf MkkuLkku Mk{kLk heku Wkkuk : nuh, Mkhfkhe fu MkksorLkf huMxkuhkt, rMkLku{k,
WkLk fu nkxu kuhu skkyu yk yrfkhke e fu nrhsLk Mko fku{kuLke Mkkku s kuMke
fu Au. Vhe fu Au, kuLkku Wkkuk fhe fu Au. knukLkk kk{zk{kt Mkkk fku{Lkku {kMk
kk{Lkk y{wf {nkuk{kt rMkLkk Mk{u ue fkku Lkrn, yuk ~ uk {u Lkrn.
ykk, ykhkuGk yLku LkirkfkkLke ryu fkuEk kLku fkLkqLk khk MkkosrLkf MkkLkkuLkku
Wkkuk fhkkt hkufe fk.
e, fkuE fqku fu {trh kkk {krfeLkkt nku, kuLkku k huf Lkkkrhf Mk{kLkYkke
Wkkuk fhe fu, yuku ktkhLkku yrk Lkke.
240
(d) Mkk{krsf Mk{kLkkk : Aqk-yAqkLkku uk fkLkqLke ryu {kL Lkke k kk Au.
yMk]~kk rLkkhLkku fkku ktkhLke Mkk{krsf Mk{kLkkkLke kLkkLku s k fhu Au
yLku yAqk fu yMk]~ kkke kAkk keykuLke Wkrk {kxu kMk Mkk fhk{kt yke
Au.
kAkk rkyku {kxu Mkhfkhe MktMkkyku yLku rk MktMkkyku{kt yLkk{k skkyku hkkLke
ktkhe ukkE Au. (yLkwAu 17 - yMk]~kk Lkkkqe)
khkLke ikrf Mkkzku yu ykkf Mknk k Mkhfkh khk ykkk{kt yku Au.
(e) EfkkkuLkeLke Lkkkqe : rkrx kMkLkfk hr{kLk Mkh, hkknkwh, kLk Mkknuk kuhu
Mkhfkhe rkkkku hkLkkh kykuLkku khke Mkk{kL fhkk yuf swku Lku Wkku
kkkk ko nkku. Mk{kLkkkLke yhkuf yke kt fhe uk{kt yke Au.
nuke hkLkk fkuEk yrfkhwk fu MkukLk k kh hnuLkkh k hkxkrkLke Mkt{rk
kh fkuE rue hk kkMkuke ux ykkf yLkwkLk fu k kk fhe fu Lkrn. (f{-
18)
khtkw, rk, fk, rkkLk, Mkkrn Mk{ksMkuk kuhu{kt ekkLku fkhu MkirLkfLke kukkLku
fkhu Lke WLLkrk{kt Mkruk Vkku ykkLkkh kLku khk Mkhfkh khkhLk,
ke, kh{eh [Lkku Efkk ykke fu Au. fkh fu kuLke kkA kouLkku nukw
Lkrn k kufkuLku W[ fkhLke kufMkuk fhk {kxu MkL{kLkkLkku yLku uhkLkku Au.
(2) MkeLkkk-MktkkkLkku yrfkh : yk yrfkh{kt ktkhu k-MkktkkkLkk ykk kukLku ykhe
ewt Au. yuLkk kh kLkku Mktkqh rfkMk kE fu Lkrn.
(a) r[kh yLku keLke Mktkkk : LkkkrhfLkk rfkMk {kxu, {k fuk {kxu fu Mkhfkhe
LkerkLke rLkoku [[ko fhk {kxu, kkukkLkk r[khku [kh {kxu yLku kufkne-ku
Lkkkrhfku zk {kxu yk nf sYhe Au. (yLkwAu 19 - ke Mkkt)
{nLkk hkxe &ku ru yLku MkhfkhLke Lkerk rhw Mk{k[kh-kkku Mk{k[kh Akke fu
Au.
ykk, yk yrfkh {kork Au. MktkkkLkku whwkkuk Lkk kk ku {kxu Mkhfkh fkku
ze fu Au. (f{-16)
(1) MkkosrLkf ktrk yLku Mkk (2) ykhk fhk {kxu W~fuhe sue kkkkku{kt 1951Lkk
Mkwkhk khk kk fhkLkk yrfkh kh fuxef {kok {qfe kze Au.
(1) hkLke Mkk{k (2) ke hk Mkkku {ikeko Mktktku (3) MkkosrLkf Mkk (4)
ykhk fkoLke W~fuheke hkufk (5) Lkerk{kk yLku rkk k (6) ykkLkwt
yk{kLk kkwt hkufk (7) yk{kLk u (liel); yk{kLk [Lk (slander); kLkke
 241
(defumation)Lku hkufk - yk kkkkku{kt LkkkrhfkuLkk kk yu r[khkuLke yrkLke
Mktkkk Wkh ku fu ytkk fu kwrkB rkkt {qfe fu Au. Akkt ykk rkktku
ku Au fu Lkrn kuLkku rLko ykk fhu.
(a) ktrkkqof, nrkkh rLkk yufXk kkLke Mktkkk : {kLkk zkh {kxu, nuh ktrk{kt
u Lk kzu yu heku ktrkkqof, rLk:Mk heku Mkk hkLkku, MkhMkku fkZkLkku k r{xk
kkukkLkku yrfkh khke LkkkrhfkuLku {uuku Au. suke ukku kuhu khk kkukkLkk
r[khku nuh fhe fu.
yk MktkkkLke kkkk{kt k MkkosrLkf Mkk yLku LkirkfkkLkk rnk{kt hk ku
rkkt {qfe fu Au. (f{ 16(3))
(c) MktMkkyku yLku Mktku h[kLke Mktkkk : {kLkk zkh {kxu knwk{e kkLke r[khMkhe
hkxrfkMk {kxu rLkhwkkuke kku kku kuLke Mkk{u MktkrXk kE kkukkLkk r[khkuLkku [kh fhk
{kxu kk h[kLkku LkkkrhfkuLku yrfkh Au.
LkkkrhfLkk MkkOke rfkMk {kxu fk{tzku, MkkrnMktk{ku fu f{ku, ykkf rnkLke hkk
{kxu Mkk{tzku fu xuz wrLkLkku sue MktMkkyku fu rnksqkku MkkkkLke Mktkkk ykkLku
yk yrfkh khk {e Au.
hkxLkk rnk{kt ku{s yk~f sYrhkkkuLkk Mkto{kt wrLkLkku fu MktkXLkku fu MktMkkyku Wkh
hk ku rkk {qfe fu Au.
(d) nhkVhkLke Mktkkk : fkuE Mkkk kkLkku rhkue Lkkkrhf khkLkk fkuE rMkkh{kt ktrkkqof
kuLke Mkk{u [kh fhk kku kuke Mkhfkh kuLku ku Mk{kt u fhkku yxfke fu Lkrn.
k fku{e h{kkuLkk rMkkh{kt fku{e kkLkk LkukkLku skk yxfkk hk kwrkB
rkkt {qfe fu Au.
(e) Mkke MkkxLke Mktkkk : khkLkku Lkkkrhf kkukkLku kt k{u fu ku kku ku skyu
hnukLkwt MkkLk kLkke fu Au.
(f) Mktkrk-r{fk Mktkte Mktkkk : khkLkku Lkkkrhf Lk f{kE fu Au, kuLkku Mkt[ fhe fu
Au, kuLku kkhe fu Au k ku keLku ykke fu Au.
(g) Mkk yLku kkkh WkukLke Mktkkk : khkLkk LkkkrhfLku fkuEk fkhLkku tku,
Mkk-Wkuk fhkLkku Mk{kLk yrfkh Au.
yk{ Akkt nuh rnk{kt ku fkukkuohuLk khk fu hk kkuku tkWkukLkwt kqo fu yktrfYku
Mkt[kLk fhe fu Au.
(h) Shk kuhuLke Mktkkk : SLk hkk rLkk kk s yrfkhku yko khLkk kLke
A u .
242
(f{-21)
yk yrfkh khk SLk yLku kherhf hkLke kkhe ykkk{kt yku Au.
rk SLkLkku s kk Au. SLk kLkk yrfkhLkku s kk Au.
ykhku k SLk hkLkku s kk nkukke rne{kt yLku yL skyu (Mke.yuLk.S)
- (Compressed Natural Gas) kMkku s [ke yuku fkuxuo yku ykku Au. s Mkkhe
knu Au.
(i) hkfz yLku yxfkk Mkk{uLkku yrfkh : nuh Mkk{ke rMkkLkkt fkhku {kxu hkfz
kE nku fu kuLku 24 fkfke w Mk{ {kxu yxfkk{kt uk{kt yku kku kuLku {kxuLkwt fkh
kkkwt kzu yLku kuLke Mkk{u LkkkrhfLku kkukkLkku fuMk Lkke Mk{s hsq fhkLku kkfe
fkLkqLke Mkkzku ykke uEyu.
u fu 1950Lkk (Prevention Detention Act) fkk (fu Misa) khk nuh Mkk{ke fu
rnkLkk Lkk{u u kLke Mkhfkhu hkfz fhe nku kku ku WkhLkk yrfkhkuLkku k E
fkku Lkke. k ykLkku khu kzkku Mkhfkh Wkkuk fhu kku ku kufktk kMkLk {kxu Mkokk
yku yLku rkfq Au yue xefk kk s.
(3) kuk Mkk{uLkku yrfkh : kwk{, khek fu kurkk {kMkLku {kxu WkhLkku yrfkh Lkfk{ku Lk kLke
ku {kxu, kLke {kLk khefu rkck kk ku ryu yk yrfkh {nLkku Au.
19{e MkeLkk kukkuh {qzeke ykoktk{kt $Lz kuhu uku{kt kufkne hkktk ykoneLk
kLke kwt nkwt. kuke yLkwwLku eu yk yrfkh nu kt ktkhku{kt Mk{kr kku Au.
14 koLke Lke[uLkk Lkkt kkfkuLku ykke fkhkLkk{kt hke fk Lkn. (f{ 24) uLkk kr
LkkkrhfkuLku, ku{Lke ykkf rLk:MknkkkLkku k E ku{Lkk ykhku yLku rfkMkLku rkkf
krhMkrk{kt fk{ fhkeLku ku{Lkwt kuk kE fkwt Lkke. ku rMkk MkeykuLkku ukkh khu MkLku
kkk Xhu. (f{ 23(1) fkuE kkMku uX rLkk ukLku RAk rhw fk{ ukLke kMkkk kh fk{
fhke fu Lkrn.
ykk, w fxkufxeLkk Mk{u fu MkkosrLkf rnk{kt hk Lkerk fu {oLkk uk kh LkkkrhfkuLku
y{wf fko fhk Vhs kkze fu Au.
(4) k{f MktkkkLkku yrfkh : {o-Mkrnwkk yLku Mko{o Mk{k {kxu k[eLk-fkke khku
rkLkMkktkrf hk khefu kkukkLku nuh fwO Au. ykke k{f Mktkkk {ku uLke fkuEk
fku{Lkku Lkkkrhf kkukkLke k{f {kLkkyku fu r[khku hke fu Au yLku kuLkku [kh fhk {kxu
MktMkkyku, rLkkku, fkus, nkMkx, yLkkkk{ kuhu kue fu Au. (f{ 25-26)
ykk kkukkLke k{f {kLkkykuLkku [kh yL {kuoLkk yLkwkeLku rkfq fu yrnkfkhe nku
yue heku fkuE ku{ fhe fu Lkrn.
 243
k{f kkkkkuLkku nex fhkLkku yu Mkkh kkk stk{ r{fk hkkLkku k yrfkh Au.
Mktkqoku hkLker{ktke [kkke ikrf MktMkk{kt k{f rk ykke fk Lkn.
hkLku {kL fhu ykk hkLker{ktke Mknk {uke rk MktMkk{kt rk uke fkuE
kLku k{f rk{kt fu k{f WkkMkLkk{kt kk ukLke Vhs kkze fk Lkn. Wkhktk -
hkLkku kkukkLkku fkuE {o Lkke.
hk {oLke kkkk{kt kehe fhu Lkrn.
fkuEk k{f ]rkLku hk xufku ykku Lkrn.
(5) MkktMf]rkf yLku rk-rkf yrfkhku : huf kLku kkukkLkk kLku rfMkkk {kxu ku
kku ku rk, Mkkrn, fk ykr MktMfkh ]rkyku fhkLkku yrfkh Au.
k[eLk kef yLku fuxuf ytu khke Mk{ks{kt Mkeyku W[ rk E fke Lkrn. {kk
Mk{ksLkku Wkku ko s Mkkrn yLku MktMf]rk, fk rfMkke fkku.
hkLkk nex Lke[u [kke fu hkLke Lkkkfe Mknkke [kke fkuEk rk MktMkk{kt {o,
Lkerk fu kkkLkk kuhu fkuEk LkkkrhfLku k fhkLke kf kkze fkke Lkke.
{o fu kkkLkk kuhu h[kue fkuE w{keLku fkuEk u{kt ykku yrfkh Lkke.
(6) r{fk Mktktrk yrfkh : kLkk rfkMk yLku {kLke MkeLkkk {kxu Mkkike khu sYhe Au
r{fk. r{fk rLkk {kLke kkukkLkku rfkMk Mkke fkku Lkke. r{fk khk k W[ rk
{ue fu Au. SLk sYrhkkku yu ykhk{kf Mkkzku {ue fu Au.
r{fk kh k kufkneLkk k {ue fkku Lkke. ykke {kLkeLku r{fk f{kk, Mkt[
fhk yLku ku{kt ]r fhk kkk kuLkku ku Wkkuk fu rLkfk fhkLkku yrfkh ktkh khk
ykkku Au.
fkuEk Mkkh r{fk fu stk{ r{fk ykk ku{kt hnuwt rnk ykk fkuE ftkLkeLke kkkhe
ykk ykikurkf {krfeLke fkuE r{fkLkku ku khLkk ktkk fkk rMkk hk
fku E fu Lkrn. kue {q f{ nke, e kuk fkk {kxu hkxkrkLke {tsqhe {e
yk~f Au. (f{ 31(2-3))
k yke r{fk u k yue heku Wkkuk fhu ykk kku yuxk kk {k{kt nku fu suke
Mko-Mkkkh sLkkkLkk rnkLku yhkuf kk ykk kku Mk{kSLkLku nkrLk kk khu nuh rnk{kt
kuLkk Wkh rLktk {qfe fk yLku ku kh ykkeLku Mkhfkh kkukkLkk nMkf E fu Au.
ku kh {kxu kukkwhLkk r{{krfu ykk{kt yhS fhe. ykke, ykku Xhkwt fu -
kukkwh r{{krfLku ykkk{kt ykuwt kh kqhkwt Lkke. ykke kukkwh r{{krfLku ku{Lke
r{ kkAe MkkUke. yk kAe ktkhe Mkwkhk khk ku kh Lke fhkLke kkkk ykk
kkMkuke Mkhfkhu E ee.
244
(7) ktkhe EksLkku nf : hku{Lk khkkMk{kt fnuk Au fu kt yrfkhku ykkk{kt ykk Au kt
kuLkk hkLke ukkE nkue uEyu.
WkhLkkt 6 yrfkhkuLkk hk {kxu kkk kuLkk nkhw y{ {kxu Lkkkrhf fkuEk MktMkk fu Mkhfkh
Mkk{u Lkkkrhf ykkLkku ykhku E fu Au.
zk. yktkuzfhu yk nfLku ykk ktkhLkku yk{k fkku Au.
(8) {qqk yrfkhku kku : yL Mkhk{e{kt yk yrfkhku k s rMk]k yLku Mk heku
kok{kt ykk Au.
yrfkhku kuLkk kw {ku {kork s nkuE fu. {kok rLkkLkk yrfkhku yhksfkk Vuku Au.
yk yrfkhkuLke Mkk{ke {kxu k ktkh{kt ukkE fhk{kt yke Au. yk {kxu s ktkhe
EksLkku yrfkh ykkk{kt ykku Au.
yk yrfkhku {kk fuL Mkhfkh Wkh s rkkt {qfkwt Lkke. k kt[kkkuke {ktzeLku Mkkike W[ Mkkk
Wkh k {kok {qfu Au.
yrfkhku {kk hk Mkk{u s Lkke k y{wf yrfkhku kLkke kyku yLku MktkXLkku Mkk{u k
ykkk{kt ykk Au.
ktkh sku Au fu {qqk yrfkhku Wkh fkk {qfkkt fu E ukkt fkku hk kLkke fu Lkrn
yLku ykku fkku ku kLkku kku {qqk yrfkhkuLke suxk {k{kt rhw nku kuxk {k{kt
h kk Au.
(9) {qqk nfku kh {kok : fkuEk k WkhLkk yrfkhkuLkku Wkkuk fhu khu -
(1) keS k fu kMk{wnLkk yrfkh, Wkkuk fu fk{kt rkuk kkze fu Lkrn.
keLkk yrfkh kh khkk {khe fu Lkrn.
(2) e kuLkk Wkkukke ku Mk{ksLkk rnkLku LkwfMkkLk knkU[kze fu Lkn. nuh rnk fu/yLku
Mkk{ke {kxu hk yrfkh kh ytk: yLku fk{[kW ytfw {qfe fu Au.
(3) ku s {ku hkxLkk rk rnk{kt fu Mkthk {kxu yrfkhku kh Mkhfkh ku rkkt {qfe
fu Au. yk{ nf Mkkku LkkkrhfLke Vhs k fu Mk{ks, hk fu LkkkrhfLkk fkLku kkf
Lk kk.
(4) fxkufxeLkk Mk{{kt k hkx{w kMk nuhkk khk yk yrfkhku kh y{wf Mk{ {kxu
ytfw {qfe fu Au.
fkuEk kLkk uk kh huf rk, kkrk, {o yLku kkkLkk kufkuLku rk, r{fk fu
yL ruk kfkk kh khkLkk kk LkkkrhfkuLku {kkrfkh-nfku ykkk, ku ykkk
ktkhrkuLkwt ktrkfkhe f{ fnuk. fkh fu yufe Mkkku ykxk Mkh yLku {kuxk {k{kt fkuE
u{kt Mkeyku fu kwhwkkuLku yuf Mkkku Lkkkrhf nfku yLku hksfe nfku ykkk Lkke.
 245
{qqk Vhu :
(51-A) ktkhLku Vkkh hnukLke yLku kuLkk ykkuo yLku MktMkkykuLkku, hkxsLkku yLku hkxkekLkku
ykh fhkLke.
(51-B) ykke {kxuLke hkxe zkLku uhk ykkLkkh W[ ykkuoLku {kt MkthkLke yLku kuLku
yLkwMkhkLke.
(51-C) khkLkk Mkkoki{, yufkk yLku ytrzkkkLkwt Mk{koLk fhkLke yLku kuLkwt hk fhkLke.
(51-D) uuLkwt hk fhkLkk yLku hkxe Mkuk kkLke nkf kk khu ku{ fhkLke.
(51-E) k{f, kkkfe, kurf ykk rkfe {kukuke kh hneLku khkLkk k{k{ kufku [u
Mktkrkk MkkkkLke yLku kk]kLke kLkk fukLke yLku MkeykuLkk kkihLku nkrLkfkhf
nkhkuLkku kk fhkLke.
(51-F) ykkk Mktkursk MktMf]rkLkk khMkkLku MkL{kLkkLke kkk kuke kuLkwt hk fhkLkwt.
(51-G) Lkku, Mkhkuhku, Lkeyku yLku L keyku Mkrnk fwhke kkohLkwt hk fhkLke yLku
kuLke Mkwkhk fhkLke yLku Sku u yLkwftkk hkkLke.
(51-H) ikkrLkf {kLkMk, {kLkkkk yLku SkkMkk]rk yLku MkwkhkkLke kLkk fukLke.
(51-I) nuh r{fkLkwt hk fhkLke yLku nMkkLkku kk fhkLke.
(51-J) hkx kwhwkkko yLku rMkrLkk W[kh kkkyku e Mkkk krk fhkwt hnu ku {kxu kkk yLku
Mkk{qrnf ]rkykuLkk k{k{ kuku Wf]kk kk fhkLkku Lk fhkLke.
hkLkerkLkk {kkoof rMkktkku
k[eLk Mk{{kt wrLkkLkk hkku kkueMk hkku nkkt. yuxu fu ku{Lkwt fko fkku yLku Mkk
kqhkwt s {kork nkwt. khtkw, yksLkk ykwrLkf hk{kt MkhfkhLke skkkhe ke s Au.
kufku ktrkkqof s Lkrn k Mkkhe heku W[ fkkLkwt SLk Se fu ku {kxuLke skkkhe k
hkLke Au.
yksLkk Mk{{kt hk fkku - yLku Mkk Wkhktk, rk, Wkukku, kAkk kkuoLkku rfkMk
kuhu fkkuo k fhu Au yuxu fu hkLkwt fko kkueMk hk{ktke krhkoLk kk{e fk hk
khefuLkwt kLwt Au yLku ykku k ykkk ktkh{kt hksLkerkLkk {kkoof rMkktkku khefu Au su
Lke[u {wsk Au -
hkLkerkLkk {kkoof rMkktkku : (f{ 37-51)
ktkhLkk rkk-4 hkLkerkLkk {kkoof rMkktkku ykkk{kt yku Au. huh kku hkLke
VhuLkku rLkuo fhu Au. yLkwAu-36{kt hk Lkku yko fuL Mkhfkh, huf hk Mkhfkh, MktMk,
hk rkLkMkk kkk khk MkhfkhLkk rLktk nuXLkk k{k{ MkkrLkf fu yL Mkkkrfkheyku
kk Au.
246
ykke yk rkk{kt rLk fhku {kkoof rMkktkkuLkku y{ fhkLke Vhs {kk fuL Mkhfkh
fu hk MkhfkhLke s Lkrn k MkkrLkf MkkkykuLke k Au. khtkw fkLkqLke heku kuLkku y{ fhk
hk ktku Lkke. khtkw, kkukkLke Lkerk zke ku yk rMkktkkuLkku y{ fhkLke hkLke
Lkirkf Vhs Au.
fkh fu yyuk ukkEyku k{k{Lku Mkk{krsf, hksfe ku{s ykkf Lk {e hnu kue Mk{ksh[Lkk
MkkkkLkku Lk fhkLkku yku ykkke ukkE Au. Lkktk khk {kkoof rMkktkkuLkk y{
{kxuLke ktkh{kt fkuE ukkE Lkke.
fkh fu kuLkkke fuxef {w~fueykuLkwt MksoLk kk yuwt nkwt. ykke khu yLkwfq Mktukku sk
khu yk rMkktkkuLkku y{ fhkLke kuLke Lkirkf Vhs kLke hnu Au. (yLkwAu-37)
kufkuLkk fkLke ]r {kxuLke Mk{ksMkk hk rMk fhu (f{ 38) :
(1) su{kt Mkk{krsf, ykkf kkk Mkk{krsf Lkke hkxe SLkLke k{k{ MktMkkyku {krnkkkh
ku nku kue Mkk{krsf Mkk kuxe yMkhfkhf heku rMk fheLku kuLku hk,
ykkeLku hk kuffkLke ]r {kxu Lk fhu.
(2) hk kMk fheLku Vk kyku [u Lkrn, yk yk rMkkhku{kt hnukk ykk yk
yk Mkkku{kt hkufkuk kufkuLkk sqkku [u k ykfLke yMk{kLkkk ykuAe fhkLkk
Lkku fhu ku{s hu, Mkkzku yLku kfkuLke yMk{kLkkk Lkkkq fhkLkku Lk fhu.
LkerkLkk [kuMk rMkktkku hk yLkwMkhu - su {wsk hkLke Lke[uLke rMkryku kk fhk Lk
fhu.
(1) kwhwk yLku Mke LkkkrhfkuLku ykSrfkLkwt kqhkwt MkkLk {ukLkku Mk{kLk yrfkh hnu;
(2) Mk{ksLke kirkf MkkLkMkk{keLke {krfe yLku rLktkLkwt rkh kufrnk Wk{ heku Mkke
fk ku heku kk;
(3) ykoktkLkwt Mkt[kLk yue heku kk fu suke Mktkrk yLku WkkLkLkk MkkLkkuLke s{kx Lk kk
yLku kufrnkLku LkwfMkkLk kk ku heku Lk kk;
(4) kwhkku yLku MkeykuLku ktLkuLku yufMkhk fk{ {kxu Mk{kLk ukLk {u;
(5) kwhwk yLku Mke fk{khkuLkkt ykhku yLku kLkku kkfkuLke fw{e Lkku whwkkuk Lk kk
yLku ykkf sYrhkkLkk fkhu ku{Lke {h fu kLku yLkwfq Lk nku kuk hkuskkh{kt
uzkkLke LkkkrhfkuLku Vhs Lk kzu;
(6) kkfkuLku MMk heku yLku Mkkt yLku kkihwk Mkrk{kt rfkMkLke kfku yLku Mkkzku
ykkk{kt yku yLku kkfku kkk wkLkkuLku kuk Mkk{u yLku ku{Lke Lkirkf yLku ykkf
Wkukk Mkk{u hk {u;
 247
(3) f{ Lk yLku {Vk fkLkqLke Mknk - (f{ 39-9) :
hk fkLkqLke-kkLkk y{ke Mk{kLk kfLkk kuhu LkLkku Wfko Mkk ku{ fhu yLku kMk
fheLku, ykkf ykk yL yMk{kokkykuLkk fkhu fkuEk LkkkrhfLku Lk {uk {kxuLke
kfkuLkku RLkfkh fhk{kt yku Lkn.
ku {kxu ku fkkyku kusLkkyku ykk yL heku {Vk fkLkqLke MknkLke ukkE fhu.
(4) kk{ kt[kkkuLke MkkkLkk - (yLkw. 40) :
hk kk{ kt[kkkuLke MkkkLkk fhk {kxu kkkt hu yLku kuyku MhkLkkt yuf{ku khefu fk{
fhe fu ku {kxu sYhe Mkkk yLku yrfkhku ykku.
(5) fuxkf Mktkku{kt fk{, rk yLku {Lkku yrfkh (f{ 41) :
hk kkukkLke ykkf k yLku rfkMkLke {kok{kt hneLku, ]kMkk, {ktke yu yktkkkLkk
Mktku yLku rLkk ktfu uXe kze ktkeLkk yL Mktku fk{, rk yLku nuh { {e hnu ku
{kxu yMkhfkhf ukkE fhu.
(6) fk{Lke Lke yLku {kLke hkku yLku Mkqrk hknk (yLkwAu - 42) :
fk{kh hk e{kkhku 1961, 1948{kt fk{khku {kxu yLkuf kku ykkkLke ukkE
Au, kuwxe khku kuhu yk yLkwAuLke kqkokk {kxu zkuk fkkyku Au.
(7) fk{khku {kxu rLkkon ukLk (yLkw. 43) :
hk, ku rr-rkLkke fu ykkf Mkk khk ykk yL fkuE heku, ukeLkk, WkukkuLkk
fu yL fkhLkk k{k{ fk{khkuLku fk{, rLkkonukLk, ku{s r SLkkuhLke yLku khkLkk
yLku Mkk{krsf yLku MkktMf]rk kfkuLkk kqhukqhk WkkukLke kkhe ykkke fk{Lke krhMkrk rMk fhk
Lk fhu yLku kMk fheLku kk{ rMkkhku{kt kkk ykk Mknfkhe kuhu k]nWkukkuLku
WkusLk ykkkLkku Lk fhu.
(8) WkukkuLkk nex{kt fk{khkuLke Mkk{ukehe (yLkw. 43-yu) :
hk, ku rr-rkLkke ykk yL heku, fkuE Wkuk{kt hkufku MkknMkku, MktMkkyku ykk
yL MktkXLkkuLkk nex{kt fk{khku kk ukk kk ku{ fhk kkkt uu.
khkLkk Mk{k u{kt Lkkkrhfku {kxu Mk{kLk ekLke fkku fhk hk Lk fhu. (f{ 44)
kkfku {kxu {Vk yLku Vhrskk rkLke ukkE 14 koLke {h kqhe kk kt Mkwe fhe.
(yLkw. 45)
hk, kufkuLkk Lkkk kkuoLkk yLku kMk fheLku yLkwMkqr[k sLkrkykuLkk ikrf yLku ykkf
rnkkuLke WLLkrk ruk fkSke fhu yLku Mkk{krsf yLk yLku k{k{ fkhLkk kuk Mkk{u
ku{Lkwt hk fhu. (f{ 46)
248
hk{kt kufkuLkk kkukLkwt Mkh yLku SLkkuh [k kk yLku nuh ykhku MkwkhkLku hk
kkukkLke kkr{f Vhu{kt ku yLku yLku kMk fheLku hk, ykikLkk nukw rMkk, {kf kekLkk
ku{s ykhkuLku nkrLkfkhf kkkkuoLkk Wkkuk kh rkkt {qfkLkku Lk fhu. (f{ 47)
uke yLku Zkuh WAuhLke ykwrLkf yLku ikkrLkf kuhu Mkk fhkLkku hk Lk fhu yLku
kMk fheLku kkku yLku kAhzktyku yLku yL qkk yLku khknf ZkuhkuLke ykukku e
hkk yLku kuLke Mkwkhk fhk yLku ku{Lke fk fhk rkkt {qfkLkkt kkkt hu. (yLkw.
48)
kkohLkwt hk yLku Mkwkhk yLku ku{kt Mkwkh{kt fhkLkku yLku uLkkt stkku yLku LSkuLkwt
hk fhkLkku Lk hk fhu. (yLkw. 48-yu)
Wkh {wsk 1986{kt kkoh khku 1972Lkku stk Mkthk khku yLku 1980 stk Mkthk khku
kMkkh fhu Au.
MktMkLkk fkkke ykk ku nuX hkxe {n khefu fhku huf fk{f fu yirknkrMkf {n
hkkk M{khf ykk Mk ykk kkkoLkwt, kkMktk qtxVkx, rf]rk, rLkk, Mkktkh, rLkfk
ykk rLkfkMk Mkkku hk fhkLke hkLke Vhs hnuu. (yLkw. 49)
hk, hk Mkukyku{kt Mkukyku{kt LkktkLku fkhkukkheke yk fhk kkkt hu. (yLkw. 50)
yktkhhkxe ktk yLku Mkk{keLke WLLkrk {kxu, hkxku [u Lke yu {kLkkqofLkk Mktktku
k {kxu, MktkrXk ykuLkk yhMkkhMkLkk nkh{kt yktkhhkxe fkk yLku MktrykuLku
kke Vhu uLkku ykh khk yLku yktkhhkxe &kuLkLkwt rLkhkfh ke khk fhkLku
WkusLk ykkk Lk fhu.
(1) ykeh {kxu kMk khkLkke ykkkLke Mkkk :
yMkkkh Mktukku{kt Mkkuokhe ykk yke {kxu kMk khkLkke ykkkLke Mkkk hku Au. u
fu ~fhe ykku [wfkk ytku yke fhkLke ykke fk Lkn.
kt LkLkk rMkktkLkku & WkMkk kkku nku kt Mkkuokhe ykk hr{kLkkehe fhe fu Au.
(2) Mkkn ykkkLkku yrfkh :
hkxkrk fkuE fkk fu hzk WkhLkk [[koMk {wkyku Wkh Mkkuo[ ykkLke hk {ktke fu.
y{urhfkLke Mkkuokhe ykkLku Mkkn ykkkLkku yrfkh Lkke.
(3) yL Mkkkyku :
Mkkuokhe ykkLku kkuku ykku [qfkkykuLku Vhe [fkMke skLke Mkkk Au. ku Lkehe ykk khefu
fk{ fhu Au.
kuLkk [wfkkyku r{kt {kqk kk{kt yku Au yLku kuLkk rkhMfkh {kxu fkuEk kLku
rkk kE fu Au.
 249
su{ su{ Mk{ksLke yLku hkLke sYrhkk ke [ke Au ku{ ku{ hksLkerkLkk {kkoof rMkktkku{ktke
uhk ELku Mkhfkh kufkuLkk Mkk{krsf ykkf fk ykuo fkkyku zu Au yu kuLkku y{ fhku
Au. rk, {krnke, fBqxh, zekELuMxu{uLx kuhu kuk MkhMkkh sYh kzu fkkyku zke hne
Au.
yksu ykkf kuku Vwkkku Lk u ku {kxu Mkhfkh Mkkk kLk hku Au. yk{, Mkhfkh kuffkLkk
kkYku skkkh qr{fk se hne Au.
Lkktk
Lkktk :
khke Lkktk Mktk, Mkwkrkk yLku rkhkr{z ykfkhLkwt Au.
Mkkike W[ fkkyu Mkkuo[ ykk ykue Au yLku rr hkkuk{t ze ykkku ykue Au.
ze ykkkuLkk kkkk nuX rsk ykkku MkuLMk ykkku yLku {nuMkqe ykkku ykue Au.
rsk fkkLke ykk nuX kkwfkLke kuxk ykkku ykue Au.
Lke[uke Wkh Mkwe ykkku yufMkqkkkke ktkue Au.
kkwfk fkkLke kuzk ykkkuLke LkkekuLke rLk{qtf hkLkk nuh Mkuk kt[ ze ykkLkk
{w LkkeLke Mkt{rkke hkkk fhu Au. yk ykkku{kt ykku [qfkkLke rhw rsk
fkkLke ekLke fu Vkuskhe ykkku{kt yke fhe fk Au.
yk ykkku{kt {w Lkkeku yLku ke {Lke Lkkeku nku Au. yk LkkekuLke
rLk{qtf hkLke ze ykkLkk {w LkkeLke Mkkn {ku hkkk fhu Au.
rskLke ekLke ykk{kt k{, rke, k]ke fkkLkk Lkkeku nku Au. yk rr koLkk
LkkeLku ykuAeke Mkkk ykkk{kt yku Au.
hkLkk {w ykkku nuX Mkexe rMkr fkuxo yLku y{wf nuhku{kt M{ku fkue fkuxo nku Au.
rsk fkkLke ykkkuLku {q yrfkh yLku rr yrfkhku kk kuk nku Au. ze ykkLku
{wu rkLke Mkkkyku ykkk{kt yku Au.
ze ykkku{kt {w Lkkeku yLku Mktkkukkk yL LkkekuLke rLk{qtf hkxkrk fhu.
ze ykkkuLkk [qfkkku rhw Mkkuo[ ykk{kt yke fhe fk Au.
(2) Mkkuokhe ykk :
khkLke Mkkuo[ ykk {w Lkke yLku 13 LkkekuLke kLkue Au. ku{kt Mkwkhk fhe 17
yLku kAe 1986{kt Mkwkhku fhe ku Mktk 25Lke Xhkk{kt ykue Au.
MktMkLku LkkekuLke Mktk khkLke Mkkk Au.
hkxkrk {w LkkeLke rLk{qtf fhu Au yLku ke LkkekuLke rLk{qtf {w Lkkeku
Mkkku yLku sYh kzu kku ze ykkLkk {w Lkkeku Mkkku {Mkk fheLku fhu Au.
250
rMkrLkkurhxeLkk ykkhu ykkeLkk kke s {w LkkeLke rLk{qtf kke yke Au. {kk
RLhk kkte zkkLk nkk khu LkkeLke kwkkLkk ykkhu rLk{qtf fhkLke kk fhue
k Vheke ku & kkk kE kku Au.
(3) {w LkkeLke kfkkku :
ku k khkLke Lkkkrhf nkue uEyu.
kuyku ze ykk{kt LkkeLkku 5 koLkku nkuku kukuku nkuku uEyu.
ykk
10 koLkku ze ykkLkku yuzkufuxLkku yLkw nkuku uEyu
ykk
hkxkrkLku {ku Lkk{ktrfk khkkMke nkuku uEyu.
LkkeLke rLk]k 65 koLke hkk{kt yke Au.
rLk]k kk kAe khkLke Mkkk fu fkuE ykk Mkkku fekk fhkLke {LkkE Vh{kk{kt yke
Au.
rLk]k knuk kuh koqtf, kt[hwk, kkkkke Lk fu ykLkk fkhkuMkh nkuk khke qh
fhe fk Au.
MktMkLkk ktLku k]nku{kt fw MkkuLke MktkLke knw{ke ku{s nksh yLku {k ykkkk MkkuLke
knw{ke Xhk fhe hkxkrkLku Mkwkhk fhk{kt yku kku hkxkrkLkk nwf{ khk LkkeLku k
khke qh fhe fk Au.
nkuku Mefkhkkt knukt ku{u ktkh yLku nkuk uLke skkkheLkk Mkkukt uk kzu Au.
(4) Mkkuo[ ykkLke Mkkkyku :
su{kt -
(1) {q yrfkh,
(2) yke yrfkh,
(3) MkknLkku yrfkh,
yL (4) yL keS MkkkykuLkku k Mk{ku kk Au.
(1) {q yrfkh :
{q yrfkh Mk{ke kk ykLkke nkukke fuL yLku hkku [uLkk Mktrk rr{kt rLkkof
khefu Vhs kkLkwt fko Mkkuo[ ykkLku MkkUkk{kt ykwt Au.
 251
yk Mkkk nuX,
(1) Mkt yLku fkuE yuf fu kuke w hkku [u
(2) hk-hk [u,
(3) yuf kksw Mkt yLku kuLkk kkfkhku yuf fu w hkku nku yLku kuLke rhw{kt yL hkku
nku, yk kk zkykuLkku Wfu kk{kt yku Au.
(4) Wkhktk Mkkuokhe ykkLku kufkneLke Mkkuokhe ykk kue nkukke {qqk yrfkhkuLkwt
hk fhkLke kuLku {q Mkkk ykkk{kt yke Au.
(5) {qqk yrfkhkuLkk tk k Mkkuokhe ykk swk swk nwf{ku fkZu Au. khtkw fxkufxeLkk
Mk{{kt {qqk yrfkhkuLkku y{ {kufqV hnukku nkukke ykk nwf{ku knkh kkze fke
Lkke.
(2) yke yrfkh :
khk{kt Mkkuokhe ykk yke {kxuLke ytrk{ ykk Au. yk ykku ykkuk rLko ykhe
yLku kzfkhe fkk Lkke yLku kkyu Mefko hkk kzu Au.
Mk{ke kk{kt yke ykeLke Mkkk Mkkuokhe ykkLku ykkke Lkke.
khk{kt Mkkuokhe ykk kkMku [kh yke yrfkh kukku Au :
(3) ktkhLkk ykoxLk ytkuLke yke :
hkLke ze ykku ktkh ykoxLk Mktkte [wfkk Mkk{u Mkkuo[ ykk{kt yke fhe fk
Au.
ze ykk yuwt {kkk ykku fu kk{kt ktkhLkk ykoxLkLkku ykLkku {wku Mk{kuku Au.
kku yke kE fu Au.
(k) ekLke kkyku Mktkte yke : ze ykk yuwt {kkk ykku fu fkuE fuMk{kt 20,000/
- Yrkk fhkkt w hf{ Mktzkukue Au ykk fkkLkku {wku Mk{kuku Au kku Mkkuokhe
ykk{kt yke fhe fk Au.
(f) Vkuskhe kk ytkuLke yke : u Lke[uLke hkkuLkwt kkLk kkwt nku kku Vkuskhe kkyku
Mktkte [qfkkyku Wkh Mkkuokhe ykk{kt yke fhe fk Au :
u ze ykkLku kuLke kkkkLke ykku ykku {wk {kxuLkku fhe VktMkeLke Mk Vxfkhe
nku,
u ze ykku kkkkLke ykk{ktke fuMk kkAku U[e eku nku yLku {]wtzLke Mk
Vxfkhe nku,
u ze ykk {kkk ykku fu fuMk Mkkuokhe ykk{kt yke {kxu ku Au kku.
252
(z) yke {kxu kMk khkLkke ykkkLke Mkkk : yMkkkh Mktukku{kt Mkkuokhe ykk
yke {kxu kMk khkLkke ykkkLke Mkkk hku Au. u fu ~fhe ykku ykkuk [qfkk
ytku yke fhkLke ykke fk Lkn.
kt LkLkk rMkktkLkku & WkMkk kkku nku kt Mkkuokhe ykk hr{kLkkehe fhe
fu Au.
(4) Mkkn ykkkLkku yrfkh :
hkxkrk fkuE fkk fu hzk WkhLkk [[koMk {wkyku Wkh Mkkuo[ ykkLke hk {ktke fu.
y{urhfkLke Mkkuokhe ykkLku Mkkn ykkkLkku yrfkh Lkke.
(5) yL Mkkkyku :
Mkkuokhe ykkLku kkuku ykku [qfkkykuLku Vhe [fkMke skLke Mkkk Au. ku Lkehe ykk khefu
fk{ fhu Au.
kuLkk [qfkkyku {kqk kk{kt yku Au yLku kuLkk rkhMfkh {kxu fkuEk kLku kE fu Au.
fuL (Mkt) hk Mktktku
fuL{kt, ykke kAe yuf s fktkuMkLke Mkkk kMkLk nkwt yLku ku s {ku hkkuLke rkLkMkk{kt
kk fktkuMkLkwt kMkLk nkukke, fuL yLku hk Mkhfkhku [uLkk ktkhe yrfkhkuLkk rkLkku
Wfu - kkLke ythLke kxkkxku - [[ko-r[khk khk kk{kt ykkku.
khtkw 1967{kt, Mkk{kL [qtxe{kt khk{kt kk 50 xfk hkku{kt rkkkuLke Mkhfkh Mkkk-
kMkLk{kt yke kh Mkwe kkLke VkkheLkk kuhu, fuL-hkkuLkk MktktkuLkwt rLk{Lk kkwt nkwt. nu
rr kkkuLkk [oM nuXLke hk Mkhfkhku kkukkLkk yrfkhku ytku k]k kLke Au. fuL yLku
hkku [uLkk Mktktku, ktkhe ukkEyku {wsk, Lke fhkLkku ykkn ku Au.
khke ktkhLke f{ 245(1) {wsk khkLke MktMk, Mktkqo khkLkk uLku fu kuLkk fkuEk
kkLku kkw kzu kuk fkk ze fu Au. khu hkLkk rkLk{tzku hkLke kurf Mke{kyku
k kuLkk fkuEk kkLku kkw kze fu kuk fkk kMkkh fhe fu.
khtkw ktkhLke f{ 245(2) {wsk, MktMku kMkkh fhuk fkuEk fkk khkLke kurf {kokykuLku
ykutkeLku hk knkhLkk uku{kt y{e kLke fu.
Mkkrf heku s hkLkkt rkLk{tzkuLku yke hk knkh khk kkw kkzkLke - Mkkk {e fu
Lkn yLku ku khkk{t Au k Lkrn khtkw hkkuLke uLke MkhnkuLke knkhLke kLkke xLkkyku
Mkkku hkLku Mktktu Au yuwt u rkLk{tz Mkkrkk fhe fu kku hkLkkt rkLk-{tzku kkukkLke
kurf Mke{kykuLke knkh y{efh kE fu kuk fkk ze fu.
 253
(2) Mkt yLku hkLkk ikrLkf Mktktku :
khkLkk Mk{kktk ktkh {wsk khk zkLke Mkkk Mkt yLku hkku [u nU[k{kt yke Au.
su su rkku ytku fkk ze fk ku ku rkkuLku k keyku{kt nU[k{kt ykk Au.
ku ke{kt Mk{ku Lk kk kuku fkuE rk hne skku nku kku kuk rk ytku fkku zkLke
kkfeLke Mkkk Mkt MkhfkhLku ykkk{kt yke Au.
keykuLke yk h[Lkk 1935Lkk Goverment of India ActLke Mk{kLk Au. yk k keyku yk
{k Au :
Lkt. (1) Mkt ke (2) hk ke(3) Mknkeo ke khefu ktkh{kt ok{kt ykwt Au.
MktkeLkk rkku kh {kk Mkt Mkhfkh s fkk ze fu Au. hkkeLkk rkku kh {kk hk
ke s fkk ze fu Au khu Mktwk ke (Mknkeo ke) kh ktLku Mkhfkhku fkk ze fu.
Wkhktk (1) rne (2) rn{k[ u (3) {rkwh (4) rkkwhk (5) yktk{kL-rLkfkukkh (6) eh
yLku y{eLk xkkwyku (7) khkLkkh nue (8) e-{-kkuk (10) kktrz[uhe (10) [tekZ
kuhu fuLkrMkk uku u su ku hkku{kt ykuk - kkuk kuLkk kh fkku zkLkku fuL (Mkt)
MkhfkhLku s yrfkh Au.
(1) keykuLkwt xqtfwt rh :
Wkhkuk ku keyku ktkhLkk Mkkk{k krhrx{kt ykkk{kt ykue Au.
(a) Mkt ke :
Mkt ke{kt 97 rkku Au.
su{kt Auu rk Mkt MkhfkhLke uk Mkkk ytkuLkku Au.
Mkt ke{kt 12 rkku fhuhk ytkuLkk Au.
Mkt fhfkhk kkMku Mkthk{, ru, kuLfk coinage RLkuhLMk kuhu rkku Au.
fue hk nMkf k kLkkhMk rnLw wrLkMkxe, rne wrLkMkxe, yekZ {wM{
wrLkMkxe kuhuLkku Wu Mkt ke{kt Au.
(b) Mknkeo ke :
yk keLkk 47 rkku Au.
yk keLkk ku kk kzu Au : (1) Mkk{kL fkku yLku (2) ku ytkuLke nkhMktrnkk.
Mknkeo ke{kt fhuhk ytku k yuf rkLkku Wu Lkke.
(c) hk ke :
yk ke{kt 66 rkkuLkku Mk{ku kk Au.
254
Mkt ke{kt fhuhk ytku 12 rkku Au, khu hk ke{kt 20 rkku Au. su{kt ukeLke
ykf khLkk uhk, s{eLk yLku {fkLk khLkk fhku, {kusku khLkk fhku kuhuLkku Mk{ku
kk Au.
Wkhkuk uLkk LkkkrhfkuLkk SLkkuh Mkwkhk {kxuLkk su rkku Au ku{ktke {kuxkkkLkk
hk ke{kt Mk{kr kuk Au. su{kt kkueMk, Lk, MkkrLkf MhkLke MktMkkyku,
ykhku, fue, uke, stkku, Wkukku, kku kuhuLkku Mk{ku kk Au.
(2) ikrLkf Mktktku - Mkk{kL Mktukku :
ke {wsk - Mkt yLku hk MkhfkhkuLku fkk zkLke {ke MkkkLkku ku heku r[kh fhku uEyu
: (1) ikrLkf Mktktku - Mkk{kL krhMkrk{kt (2) ikrLkf Mktktku - fxkufxe{kt.
Mkk{kL Mktukku{kt, Mkt keLkk rkku ytku Mkt MkhfkhkuLku yLku hk keLkk rkku ytku hk
MkhfkhLku yLku Mknkeo keLkk rkku ytku Mkt yLku hk MkhfkhkuLku fkku zkLke Mkkk Au. yk
{ku ku{Lku kk kuk yrfkhku Mktkqo (plenary) Au.
yk{ nkuk Akkt, Mkk{kL Mktukku{kt k ktkhLke f{ 249 yLku 22 {wsk - Mkt MkhfkhLku
hk ke{ktLkk rkku kh fkk zkLkku yrfkh Au.
f{ 249 {wsk hk ke{kt fkuEk rk ytku Mkt Mkhfkh fkku zkuku hkxe rnk {kxu
sYhe Au. kuwt hkMkk 2/3 knw{keke Xhk kMkkh fhe Lke fhu kku Mkt MkhfkhLku ku yrfkh
kk kk Au.
ykku fkku yuf ko fhkkt w y{{kt hnuu Lkn rMkk fu Vheke Xhk fhe fkkLke {wk
tkkk{kt yku.
12 rLkwk kuk Mkku rMkk hkMkkLkk kk s Mkku hkLkwt rkrLkr fhkk nkukke
hkMkk ykku Xhk kMkkh fhkkt hkLkk rnkLkku r[kh fhu s yuwt Mkhkkke {kLke uk{kt
ykwt Au.
f{ 252 {wsk ku ykk w hkkuLkk rkLk k]nku Xhk kMkkh fhe, ku Xhk{kt sku hk
keLkk rk ytku MktMk fkku xu kuwt MktMkLku sku kku MktMk ku rk ytku fkku ze fu.
(3) ikrLkf Mktktku-fxkufxe{kt :
khu u{kt fxkufxe nku khu hkke{kt Mk{kr ytku fkk zkLke Mkkk MktMkLku kk kk
Au. (f{-250)
ykku fkku fxkufxeLkku ytk ykk kk 6 {kMk Mkwe y{{kt hnuu.
ykLkku yko yuku Lkke hk Mkhfkh fxkufxeLkk Mk{{kt fkku ze fke Lkke. hk MkhfkhLkku
yk nf ykkrk hnu Au khtkw fkuEk rk ytku Mkt Mkhfkh yLku hk Mkhfkh ktLku fkk zu
kku yLku u fkuE rMktkrk nku kku kuk Mktukku{kt MktMku kMkkh fhu fkku y{{kt hnuu. yk{
fxkufxe Mk{u MktLkk ikrLkf yrfkhku rMk]k kk Au.
 255
(4) hkxkrk kMkLk :
khu hkxrLku yu{ kku fu fkuEk hkLkwt kMkLk ktkhe heku [ke fu ku{ Lkke khu ku
hk{kt hkxkrkLkwt kMkLk kkw fhe fu ku hkLke k{k{ ikrLkf fuL Mkhfkh kuku. (f{
356)
fxkufxeLkk Mk{ hr{kLk ku hk {kxu hkkeLkk k{k{ rkku ytku fkk zkLkku yrfkh
MktMkLku kk kk Au.
(5) Lkkkfe fxkufxe :
f{ 360 khu fkuEk hk{kt Lkkkfe fxkufxe nuh kk khu yke fxkufxe y{{kt nku
kt Mkwe hkxkrk ku hkLku fhe fu Au. kuLkk fkuEk Lkkkrkfku ykh rkrkfku hkx{wLke
{tsqhe {kxu yk hkk.
Wkh sku ku fkhLke fxkufxe nuh fhkLke Mkkk fuL kkMku Au. hkx{wLkwt kMkLk
fkuEk hk{kt nuh fhkLkwt nku fu fkuEk hk{kt Lkkkfe nuh fhkLke nku khu k
ku ytku Mkt Mkhfkh (fuL) rLko u Au.
(6) ykoxLkLkku & :
ikrLkf kuk Mkt yu hkku kkukkkukkLke {kokyku Mk heku Mk{S fu Au. ku {kxu ktkh{kt
keyku ykkk{kt yke Au.
yk keykuLke {kok{kt hneLku fkk zkLkku Mktkqo yrfkh Mkt yLku hk MkhfkhkuLku Au.
Akkt k {kLkSLk ykku yk yk rkk{kt nU[e fkk Lkke. {kLkSLk Mk{k heku
yuf yLku yrk yLku fkuEk u{kt {kLkSLkLku Lksh Mk{k hkeLku s fkLkqLk zk{kt
yku Au. kuke fkuEk Mk{kktkLke u{kt yufkeLku Mko k Lk fhu yu heku rkkuLke nU[e
Mkokk y Au.
krhk{u MktMk k hkLkk rkLk{tz khu fkuEk yu keLkk rk ytku fkku zu khu,
Mkt Au fuu, yu fkku ykMkwtrkf heku (incidntally) keS keLkk kuk rkLku Mkuo k hku
kuk Mktukku{kt, yuk Mktukku{kt, wt yu fkku ykLkwMktrkf heku keS keLku Mkuo Au yuxk {kxu
kuhktkhe kku yLku kuke h kku ?
(7) nko yLku kLkku rMkktk :
khu fkuEk hkLkk rkLk{tzu kMkkh fhu fkku, kkukkLke ktkhe {kok ykutkkLku
fkhu, kuhktkhe Au fu fu{ yuk &ku Qku kk khu yu &Lku nko yLku kLkk rMkktkLku
ykkhu kkkMkk{kt yku Au.
yk rMkktk {ku fkkLkwt nko u{kt hnuwt [u ku k{kt uk{kt yku Au e, fkku ktkhe
Au fu Lkrn ku Lke fhke ku Mk{k fkkLkku r[kh fhkLkku nku Au, Lkrn fu fkkLkk fkuE yuf
kk k {uxk kkLkku.
256
yk rMkktk {ku hk Mkhfkhu zuk fkkLkwt nko yLku {w k hkke rk ytkuLkwt s
nku yLku fkku Vk ykLkwktrkf heku s Mkt keLku Mkokku nku kku ku fkku ktkhe kku.
Mkkik{ nko yLku kLkku rMkktk fuLkuzkLke ykku Mefkhu Au. su khku k Mefkhu Au.
ktkhLke f{ 254 {wsk Mkt yLku hk Mkhfkhkuyu, Mknkeo keLkk yuf s rk Wkh fkku
zku nku yLku yk{kt rMktkrk nku yLku ku{kt yu s rk Wkh Mkt MkhfkhLkku fkku y{{kt
hnu Au khtkw f{ 254(2) {wsk ykk fkk ytku hk Mkhfkhu hkxkrkLke Mkn{ke {ue ee
nku kku ku fkku MktMkLkk fkk Mkkku rMktkk nkuk Akkt k ku hk{kt y{e kLku.
(8) uk Mkkk :
f{ 248 {ku - fkuEk ke{kt - hne ske kkkkku fu rkku ytku fkk zkLke Mkkk Mkt
Mkhfkh kkMku Au. y{urhfk{kt yLku ykMxurk uk Mkkk hkku kkMku Au.
ikrLkf MkkkykuLkku rksLk :
Mk{kktkLkk ktkh{kt Mkt yLku hkku [uLkk nexe Mktktkuyu yLkuf kqt[ku Qe fhe Au.
nexe ktk khk fkkyku yLku ykukuLkk y{efh ytku ktkh{kt {u MkwMk ukkE Lk nku
kku fuL yu hkku [u ko kuk kk Au. ykke khk{kt ykwt ko kuk Lk kk ku {kxu,
ktkhLkk zikyu exhe ukkyku fhe Au.
yk{ fhke ku 1935Lkk Goverment of India ActLkku ykkh uk{kt ykku Au.
nu ykku Mkt - hk nexe Mktktku ru WkhLkk {wkyku r[khk yk~f kLku Au.
(2) Mk{rMkheo nexe Mkkk :
su{ MktLke keLkk k{k{ rkku kh Mkt MkhfkhLku fkku zkLke Mkkk Au ku{ s MktkeLkk
k{k{ rkku khLke nexe Mkkk k Mkt MkhfkhLke Au (f{-73) ku s {ku ruku Mkkku fhu
fhkhku yLku MktrykuLkku y{ fhkLke Mkkk Mkt MkhfkhLke s Au.
hkkeLkk rkku ytku fkku zkLke Mkkk yLku ku ytkuLke nexe Mkkk k hk MkhfkhkuLke
Au. khtkw keLkk rkku ytku fkku zkLkku yrfkh Mkt yLku hk ktLku MkhfkhLkku Au.
Mkk{kL heku Mkt Mkhfkh Mknkeo ke ytkuLkk rk ytkuLke nexe Mkkk hk MkhfkhLke hnuu
- rMkk fu Mknkeo rk ytkuLkk fkkLkk y{ {kxuLke nexe Mkkk Mkt MkhfkhLke MktMku kMkkh
fhu fkk khk s {e fu.
zk. yktkuzfh fnu Au fu u Mkt MkhfkhLkk fkkykuLkku y{ hk Mkhfkhku Lkrn fhu kku Mkhfkh
{kxu {qf ukf kLke kuMke hnukLkku Mktk yku. Mkt Mkhfkh {kxuu wt yke Mkrk kuk kk ku
wt ku Au ?
ktkhLke f{ 256 f{ {wsk - hk Mkhfkhu kkukkLke fkhkukkhe MkkkLkku Wkkuk yu heku
fhkLkku Au fu ku hkLku kkw kzkk Mkt MkhfkhLkk fkkLkwt kkLk kk. yuxwt s Lkrn, k
yu {kxu hkLku sYhe yku ykkkLke Mkkk k fuL MkhfkhLku Au.
 257
Wkhktk, Mk{k uLkwt nexe fko Mkh heku [ke fu ku {kxu k ykkk ktkhu fuxef
ukkEyku fheAu, suke Mkt yLku hk ktLku yMkhkhMk yufkeLku kkukkLke fkhkukkhe Mkkk MkkUke
fu.
yk heku Mkt kkukkLke Mkkk fu Vhu hkLku MkkUku yLku kuLkku y{ fhk{kt hkLku su nexe [o
kk ku [oLke skkkhe Mkt MkhfkhLke Au.
Mkt yLku hk Mkhfkhku yufkeLku kkukkLke nexe Mkkkyku MkkUke fu yu fkhLke ktkhe
ukkE khkLkk ktkh{kt s Au yL fkuE ktkh{kt Lkrn.
(3) yktkhhk Mkr{rk :
khkLke Mkkuo[ ykkLku hkku-hkku [uLkk fkLkqLke yrfkhku ruLkk rkkuLkku rLko
fhk ytkuLke kukkrfkh Au.
khtkw Mk{kktke ktkhLkku yuku yLkw Au fu fkLkqLke yrfkhku ytkuLkk rkku rMkk keS
Vrhkku hkku [u WTke s nku Au. ykke hkku [u Mkw{u yLku MktfLk hnu kkk
rkkuLkku Wfu kk {kxu f{-263 {wsk {tkk (Muchinery) Qe fhkLke hkxkrkLku
Mkkk ykkk{kt yke Au.
u nuh rnkLke ryu sYhe kku kku. hkxkrk yktkhhk Mkr{rkLke fhu. yk Mkr{rkLkwt fko
Lke[u {wskLkwt hnuu -
(1) yktkhhk kfhkhku ytkuLke kkkMk fhe ku ru k{ fhe.
(2) yuf fhkkt w hkkuLkwt ykk fuL yLku yuf fu kuke w hkkuLkwt Mkk{kL rnk sukt
Mktfku nku kue kkkkku ytku kkkMk yLku [[ko-r[khk fhe k{ku fhe ykk
fkuEk kMk{ rk kh k{ fhe k kMk fheLku yu rk khu Lkerk yLku fkoLkk
khu Mkkhk MktkusLk {kxu k{ku fhe.
(3) yk Mkr{rk Vk Mkkn s ykke fu kuLkk rLkoku fkuE ktLkfkko Lkke.
yk s ukkELkk ykkhu, 1956Lkk hk kwLk:h[LkkLkk fkk {ku, nexe Mkhkk {kxu
khkLkk kkt[ kukku{kt nU[eLku kkt[ kuke Mkr{rkykuLke rLk{qf fhk{kt yke Au.
hk kwLk: hsLkk{ktke Qk kkk &ku, ykkf ykkusLk, nexe &ku yLku Mkk{krsf rnkLkk
&kuLke [[ko fhe yu ytku yk Mkr{rk k{ku fhu Au.
Mkt MkhfkhLkk k]nkLk {wf yu huf kuke Mkr{rk{kt ku ku hkkuLkk {wkLk yLku hkkku
rLkwk fhuk ku-ku kLkku nku Au.
Wkhktk ykkusLkkt[ yLku keS hkxe rfkMk Mkr{rk Au. khkLkk zkkLk kuLkk {wf yk
Mkr{rk{kt fuL hk yLku yktkhhk &, LkerkLkwt yktkhhk kkk fuL hk MktfLk kuhu
kkkkku ytku [[kor[khkLkwt fko Mkr{rk fhu Au.
258
(4) yktkhhk Lke yLku ku ytkuLke kfhkh :
yuf fhkkt w hkku{kt kELku nuke LkeykuLkk kkeLkku khk, kkeLkk kwhXkLke nU[e yLku
kLkk khLkk ytfwLkk yrfkhku hkku-hkku [uLke yuf kfhkhLkku ykLkku rk Au.
LkeLkwt kke yLku kuLkk rr-ke Wkkuk kh ykkf rfkMkLkku ku ykkh Au. kuke kkukkLkk
u{ktke nuke LkeLkk kkeLkku hk w{kt w Wkkuk fhk RAu Au yLku ktke s kfhkhLke
Yykk kk Au.
fkkLke f{ku{kt u yk & yxk kku yuLkku se Wfu yku Lkrn. e fkku hkLkk
Mkk{qrnf rnk-yrnkLku k{kt ELku [qfkku ykke fku Lkrn. ykke ykk rkLkk Wfu {kxu
ktkhu yL heku Wfu kkLkwt ku {kLwt.
ktkhLke f{ 262 {wsk yke kfhkhkuLkk rLko {kxu yuf ktk Qwt fhkLke ukkE fhk{kt
yke Au. yk f{ {ku hk-hk [uLke Mkrnkhe Lke fu Lke fktXkLkk kkeLkku Wkkuk,
rksLk yLku rLktk khu fkuEk rk VUMkk {kxu MktMkLkk khk khk ykk e fu.
ykk fkuE rk ytku Mkkuo[ ykk fu yL ykkLku nfq{k Lkke yuwt MktMk Xhke fu.
1956Lkk Water dispute Act {ku - ykk rk{kt Mkkuo[ ykkLku fu yL ykkLku
nfq{k Lkke yuwt Xhkk{kt ykwt. ktkhLke yk ukkE nuX MktMku 1956{kt 1956{kt Inter
Water State dispute Act. 1956 (yktkhhk rk khku, 1956){kt yue ukkE Au fu
fkuEk yktkhhk LkeLkk fu Lke eLkk kkekhk, nU[e fu rLktk ytkuLke kfhkh
ytkuLkk rLko {kxu yuf krfh (Tribunal) rLkwk fhu suLkku VUMkku ykhe kku. suLkk kh
ykk fkuE yke kE fu Lkrn. Wkhktk 1955Lkk River Board Act {ku yktkhhk Lke
Lkee kusLkkykuLkk rLk{Lk fu rfkMk {kxu, Mktktrk hkkuLku Mkkn ykkk, Mkt Mkhfkh Lke
kkuzoLke h[Lkk fhe fu.
(5) hkkk yLku nexe Mktktku :
khk{kt Auk 30 koke hkkk yLku kuLkk khk skkk Mkt yLku hkLkk nexe Mktktku
rkLkku & kLk Au.
hkku{kt swk swk kkkuuLke h[kue Mkhfkh yuk hk{kt hkkkLkku nkh, hkLkk
rkLk{tzku{kt kkkuLke w{ke-knw{keLkk ykkhu MkhfkhkuLke h[Lkk k kkLk kuhu ytku kwLk[kh
kku uEyu yue [[ko khkLkk ktkhe yLku hksfe kwoku{kt Y kE Au.
hkkk yu hkLke fkhkukkhe MkkkLkku zku Au. hkkkLke rLk{qf hkxkrk fhu Au. hkkkLku
kuLkk k khke qh fhkLke fu kuLke uf hk{ktke ke hk{kt ke fhkLke Mkkk k hkxkrkLku
s Au.
khk{kt hkkkLke [qtxe fhe fu rLkwk fhe yu rk kh e [[ko kE nke. khkLke
kfkrLk krhMkrkyu rLk{qfLkku rLko eku nkku.
 259
hkkkLke rLk{qf fkuEk hk{kt fhke ku ku hkLke Mkt{rk ukLke sYhe Lkke. k
khk{kt yue khtkhk rLk{ko kE Au fu hkkkLke rLk{qf ytku Mktktrk hkLke Mkt{rk ue.
hkkk kLk{tzLke rLk{qf fhu Au yLku kuLku khkhV k fhe fu Au. hkkk Mkk{kL heku
kLk{tzLke Mkkn {ku kok ktku Au. k hkx{w hkkkLku, Mktktrk hkLkk
nex ytku ykuku ykke fu Au yLku hkkk ku kkk ktku Au.
khu Mkt-hkLkk Mktktku ktk kLku khu hkkk hkLkk kLk{tzLke RAk {wsk kou ku{
{kLke fk Lkrn. hkkk hkLke ktkhe Mkrk ytku hkxkrkLku ynuk {kufu Au.
yk ynuk {kufke ku, hkkk {kxu kLk{tzLku kqAwt sYhe Lkke. yk ynuk
kLk{tzLke RAk rhwLkku k nkuE fu. hkkkLkk ynuk khke hkxkrk hkLkwt kLk{tz
khkMk fhe fu Au.
(6) fxkufxe yLku nexe Mktktku :
fxkufxe hr{kLk khkLkwt ktkh yLku yuf{ktke kLke Au. Mkt MkhfkhLkwt hk Mkhfkh khLkwt
[oM yuf{ e Au.
(a) hkxe fxkufxe :
khu w, kkk yk{ fu yktkrhf fxkufxeLkku nuh fhk{kt yku khu ku fxkufxe
hr{kLk Mkt, hkkuLku ku{Lke fkhkukkhe MkkkLkku Wkkuk ytku, yku ykke fu Au. yk
yku hkLku ktLkfkko nku Au.
e hkke k Mknkeo keLkk fkuEk rk Wkh MktMk, fkuEk fkk khk, Mkt
MkhfkhLku k kuLkk yrfkheLku fkuEk Vhs MkkUke fu Au yuxu fu MktMku kMkkh fhu fkLkqLk
khk, hk nMkfLkk rk ytku, Mkt Mkhfkh k kuLkk yrfkheyku Mkkk nkk he fu Au.
(b) hk{kt hkx{wLkwt kMkLk :
fkuEk hk{kt ktk ktkhe heku [ke fu ku{ Lkke kue hkxkrkLke kkhe kk khu
hkxkrk hkLkwt kLk{tz khkMk fhe kt hkxkrkLkwt kMkLk k fhe fu.
hkxkrkLku yk ytku ku kkhe kE fu Lkrn kku ytku fkuEk fkuxo{kt rk Qku fhe
fu Lkrn yLku su hk{kt hkxkrkLkwt kMkLk k fhkwt nku kt hkLke k{k{ nexe
Mkkkyku hkxrkkkLkk nMkf kE Au.
fkuEk hk{kt ktkhe heku ktk [ke fu ku{ Lkke kuku rLko hkx{w fhu Au
yuxu fu kuku rLko fuL Mkhfkh u Au khu hkLke nexe MkkkLkku, Mkt MkhfkhLke
khVu{kt kuk kk Au.
260
(c) Lkkkfe fxkufxe :
khu fkuEk hk{kt Lkkkfe fxkufxe nuh fhk{kt yku Au khu ku fxkufxe [kw nku
ku rhkLk Mkt hkLku fhfMkh yLku Lkkkfe ykir[Lkk ke kkkt uk ytku yku
ykke fu Au yLku yuk yku hkLku ktLkfkko nku Au.
hkkkLke rLk{qtf yLku Mkkkyku :
khke Mk{ke kk{kt Mkt yLku hkkuLku yufke Mkkku uzLkkh khefu hkx{w khk rLk{kkk
hkLkk hkkk Au. khkLkk hkxkrk {kk Mkt MkhfkhLkk s zk Lkke. kuyku Mk{k khke
Mkt hkLkk k zk Au yLku ku nurMkkke kuyku hkLku hkkkkuLke rLk{qf fhu Au yLku hkku
ktkhe yLku fkhkukkheLkk ykik[krhf zk khefu qr{fk kk nku Au.
yk hkkkku hkxkrkLku ykeLk Au yLku kuLke we nku kt Mkwe kuyku xfe hnu Au. ku{Lke {wk
Mkk{kL heku 5 koLke nku Au. hkkk khefu Lke{kke k Mkk{kL heku ke hkLke nku
Au.
suke ku hkLkk hksfkhke kh hne fu. hkkkLke rLk{qf fhkkt knuk hkxkrk ku hkLkk
{w{tke yLku kLk{tzLku rkMk{kt u Au. yk{ Akkt, ku{Lke {hS {wsk fu RAk yLkwMkkh
ku{Lke rLk{qf fhkLkwt fkuE ktLk hkxkrkLku Lkke. hkLkku Mk{k nex hkkkLkk Lkk{u [ku
Au.
ykku MktMke kk ykLkke nkukke hkxkrk kLk{tzLke Mkkn {ku fko fhu Au. fuLLke
fkhkukkhek{t suwt MkkLk hkxkrkLkwt Au kuwt s MkkLk hkkkLkwt Au. ku{Lku Lkk{u nex kMk{kt
kLk{tz khk [ku Au. ktkhu ku{Lku khkfe yLku Lk ytkuLke Mkkkyku ykkue Au.
(2) khkfe Mkkkyku :
hk khkMkkLke kuXf kkukkLkku, {wke hkkLkku yLku khkMk fhkLkku yrfkh hkkkLku
Au. ku{Lku khkMkkLku MktkkukLkku yLku ku{kt MktuLku {kufkLkku yrfkh Au. khkMkkyu kMkkh
fhuk hzk ku{Lke Mkne kk kAe s fkkLkwt MYk kh fhu Au.
kuyku hzkLku Lkk{tsqh fhe fu, kwLk: r[khk {kxu {kufuku hzku khkMkk Mkwkhk fkO kh
Vhe kMkkh fhu kku hkkku kuLku Mk{Mk ykke kzu Au. khkMkkLke kuXf [kw Lk nku khu
hkkkLku xnwf{ knkh kkzkLke Mkkk Au.
khkMkkLke kuXf {k kAe A yXkrzk{kt ku xnwf{ {tsqh Lk fhu kku h kk Au. y{wf
kkkkkuLkk xnwf{ku hkxkrkLke {tsqhe kAe s knkh kkze fk Au.
(3) nexe Mkkkyku :
hk rkLkMkk{kt knw{ke hkkk kkLkk LkukkLke {wkLk khefu kuyku he fhu Au yLku
ku{Lke Mkknke yL kLkkuLku Lke{u Au. {w kLk ykLkk rLkokuLke hkkkLku fhu Au.
 261
nexLku kkk k{k{ nwf{ku ku{Lkk Lkk{u s kk Au. ku{Lku hkLkk yfkufux sLkh yLku
hkLkk nuh Mkuk kt[Lkk MkkuLke rLk{qf fhkLkku yrfkh Au.
hk{kt rk]ne kk ykLkkue nku kku rkLk krhk{kt fk, Mkkrn, rkkLk yLku Mk{ksMkukLkk
kuk{ktke k]nLkk fw MkkuLkk 1/6 kkLkk Mkku Lke{kLke Mkkk Au. kwshkk{kt yuf s k]n s
hkk{kt ykwt Au.
hk{kt ktkhe ukkE kMkLk Lk [ku ku{ nku kku hkxkrk ktkhe nuh fhue nku kku
hkxkrkLke RAkke hkkk k{k{ nex Mktke fu Au.
(4) Lk ytkuLke Mkkk :
hkLke ze ykkku{kt LkkekuLke rLk{qtf fhke ku hkxkrk hkkkLke Mkkn u Au.
hkLkk Mke{k rMkkh{kt kwLkukkhLku fhue MkLkku y{ yxfkkLke Mkkk hkkkLke Au. yk
MkkkykuLku y{ ku kLk{tzLke Mkkn ee kAe s fhu Au.
(5) hkkkLkwt ktkhe MkkLk yLku {n :
ykku MktMke ke ykLkke nkukke hkkkLkwt MkkLk {kk ktkhe s Au. yk MkkkrneLk
MkkLkLku fkhu s e{ke rk{e ktrzku {nkhkxLkk hkkk kuke hkSLkk{wt ykke ewt nkwt.
ktkhe f{ 163(1) {ku hkkk kLk{tzLke Mkkn {ku kok ktkuk Au. rMkk
fu ku{Lku ktkh nuX fkuE rufkwr {ku kokLke Mkkk ykkk{kt yke nku. ktkh{kt {kk
yuf s skyu ktkhLkk Ak krhrLkk 18(3) Vfhk {ku ykMkk{Lkk hkkkLku kAkk
rMkkhku{kt kkkkku{kt kkukkLke kwr {ku kkkt hkLke Mkkk ykkk{kt yke Au.
yk{ Akkt nkh{kt rufkwrke kokLke MkkkLkwt ykoxLk w Lku w Wkh kLkkwt Au yLku
ku khk fuL MkhfkhLkk yusLx khefu hknex{kt nMkkuk fhu kue kkyku e Au.
yke rufkwrLke Mkkk hkxkrkLku ykkk{kt yke Lkke.
hk khkMkkyu kMkkh fhuk khk hkkkLke Mkt{rk kk s y{{kt yku Au. y{wf khkMkk
{kxu fuL MkhfkhLke Mkt{rk ukLkwt Vhrskk Au yLku hkkkLku ku kku kku fkuEk fkk
ytku {wLke Mkt{rk ukLkk knkLkk nuX kksw kh hke fu Au.
fkuE kkLke knw{ke Lkk nku kku ku ku hkkk rLkkof qr{fk se fu Au. khu
rkLkMkk{kt knw{ke ytku kkyku rkkkyku hsq fhk{kt ykkk nku khu hkkk
kkukkLkwt kwO fhe fu kue MkrkLkwt rLk{ko kk Au.
yke krhMkrk{kt ku fuLLke Mkknke kuhk Au. khu khtkhk Mk{ke rMkktk kkf kLku Au.
fktkuMkLkk yufkkk nuX hkkkku fuL{kt yusLx khefu kuo Au kuk ykkukku hksfe kkku
khVke kkk hnu Au. 1967 kAeLke kkkxkLkwt hksfkh Y kwt ku{kt hkkkkuyu ykLkku
kk sku Au.
262
ku{kt fkuE f Lkke. kku k rfMMkkyku{kt hkkkLku fuL MkhfkhLkwt kk k hkwt Au ku {kk
fu ku{kt kuyku kurkk Lkke.
kLk{tz Mkkkk{kt fu qh fhk{kt yLku khkk]nLku khkMk fhkLke MkkkykuLkk Mkto{kt
hkkkLkwt MkkLk fMkkuxeLkk [fkMku [zwt Au. ykk Mktukku{kt kxMk yLku rLkkk kLku yk
MkkLk Lke{k{kt yku ku sYhe Au.
ySkMkk siLk fuuh{kt hkkk ku nkk Akkt RLhk kkteLke zkkLk khefu kMktke{kt
ykk kzkku kk sk rne kuze kk nkk. ykk kLkkku hkkkLke rLkkkkk{kt tfk
Qe fhu Au.
hkkkLke Vhs yLku skkkhe ru ktkh{kt yLku ykkk swk swk kt[ku khk wt fnukwt
Au yu uEyu kku -
khkLkwt ktkh kLkkLkkh ktkhe Mkr{rk nke. yu{kt kLkoh (hkkk)Lke rLk{qf...
kMktke ru khu [[ko [kue khu ku{kt [[ko-Mkq[Lkku kukt - yu{kt (1) hkLke rkLkMkkyu
Mkq[ukt Lkk{kuLke ke{ktke fkuELke hkkk khefu kMktke fhe. (2) kLkohLke Mkee s [qtxe
fhe - suk Mkq[Lkku nkkt - k
ytku,
kLkohLke rLk{qtf hkxkrk fhu kuwt Mkq[Lk kwt...
yk Mkq[Lk khu ktkh Mkr{rk{kt {qfk{kt ykwt [[ko fhLkkhk Mkku{kt fktkuMkLkk s Mkku w
nkk...
kLkohLke rLk{qf hkxkrk fhu... - yuLkku yko yuku fhk{kt ykuku fu... yuxu fu kLkohLku
fuL Mkhfkh Lke{u yLku yuxu kLkoh fuL{kt su fkuE kk Mkkk{kt nku yuLkk kkkk{kt kku.
yk yko s ykh Mkwe{kt fhk{kt ykku Au khtkw kLkohLke rLk{qtf hkxkrk fhu kuLkku yko
fuL{kt Mkkk kh nku ku kk fhu yuku fE heku kk ? nfefk{kt kLkohLkk Lkk{ hkxkrk Lke
fhu yLku knw knw kku Mkhfkh su kkLke nku yuLke Mkkku [[ko fheLku rLk{qtf fhu yuwt nkuE fu. khtkw
ktkhLkwt ykh Mkwe fuL Mkhfkh rf]k ykoxLk fhke yke Au yLku yuf{ hk Mkhfkh
ktkhe heku [ke fu ku{ Lkke ({kk fu fuL MkhfkhLkk Rkhu kRhkkkqof hk MkhfkhkuLku
qh fhkke yke Au.)
yu s ku ykurhMMkkLkk fktkuMkLkk yuf Mk rLkkkkMku (ktkh Mkk{kt nkk) ykhu su
krhMkrk Au yuLkku khu ukzkkt skwt nkwt fu, {kLkku fu fuL{kt su kkLke Mkhfkh nku, yuLkk
fhkkt swk s kkLke Mkhfkh ktkku{kt... hkku{kt nku kku wt kkLkwt ? (Constitute Assembly
Debate, 3 May, 1948-Report)
 263
yu kLkk ktkhMkkLke Drafting CommitteeLkk [uh{uLk zk. yktkuzfhu fkwt nkwt fu, MktMke
krkLke Mkhfkh{kt hkLkk zk (hkxkrk) yu ku s fk{ fhkLkkt nku Au. zkkLkLke rLk{qtf
yLku kufMkk-MktMkLkwt rMksoLk...
kLkohLke Mkrk ru ku{Lku kqAk{kt ykuwt kuLkk skk{kt ku{u fnuwt fu, hkku{kt kLkohLke
Mkrk hkx{w sue s Au. ufu yu kAe hkku yLku fuL [uLkk Mktktku kkzkk kk ku{ ku{
kLkohLkk nkukLkwt y{qLk kk kwt.
nexe Mkwkhk f{eLku 1967{kt fnuwt fu kLkohLkku nkuku fkuE Lkfk{k kE kuk hksfkheyku
{kxu kE kku Au.
1967Lke [qtxeyku kAe ykk u{kt yue Mkrk kLkue fu swk swk hkku{kt swk swk kkkuLke
ykk Mktwk kkkuLke Mkhfkhku ykue, yu ku kLkohLkk nkukLkwt {n yLku skkkhe ru
k]rk ykue.
1970Lkk hkxe, rne{kt S.yuMk. kkXfu skuwt fu kLkohu khu kkukkLke Mkkk kkhkLke nku
khu yuLke Wkh fkuE keS Mkkkyu kkukkLke kehe fhe uEyu Lkn ykk fuLyu yuLke Wkh
ytfw Lk {qfku uEyu fu kehe Lk fhe uEyu.
yu kAe hkxkrk e.e. keheyu kLkohkuLke su Mkr{rk Lke{ue yuu 1971{kt kkukkLkk ynuk{kt
fnuwt fu, ktkh Lke[u su{ huf hk yuf yk yk yuf{ khefu kkukkLke Mkkk kkhu Au yLku
hkLke rkLkMkkLku hkLkwt kLk{tz skkkh nku Au yu{ kLkoh k hkLkk zk khefu
ktkh{kt fnue skkkheyku Mktk heku Mktku... yuu hkxkrkLkk rkrLkr, k fu yusLx
khefu fk{ fhkLkwt Lk nku.
yk Mktkt{kt hks{LLkkh fr{xeyu 1971{kt Report ykkuku fu, kLkohLkk kuhkotqf ykk
rkLk-ykzk ru Mkwe{ fkuxo khk fhkue kkkMk kwhkh Lk kk kt Mkwe kLkohLku nkuk khke
qh fhe fk Lkn.
Mkhfkrhk f{eLku 1988{kt fnuwt fu (fuL-hk Mktkt{kt), kLkohku kkukkLke {wk kqhe fhu ku
knuk yu{Lku hkLkk fhk{kt yku ykk ku{Lke ke fhk{kt yku yuLkk fkhu kuLkk nkukLkwt
y{qktfLk kE kwt Au. fuL Mkhfkhku kkukkLkk hksfe Wuku rMk fhk s kLkohLkk nkukLkku
Wkkuk fhu Au.
fuLLke ksk Mkhfkhu fnuwt fu (Mkhfkrhk fr{Lk Mk{k) hk MkhfkhLkk ktkhe zk kLkoh
Au, su Vk hk MkhfkhLku s skkkh Au, kku keS kksw skuwt fu kLkohLke rLk{qtf hkxkrk
fhu Au yuxu fu huh kku fuL Mkhfkh rLk{qtf fhu Au. yk{ ku kksw ku kkuu Au.
hkLkwt kLk{tz/fkhkukkhe :
hk{kt fkhkukkheLkk zk kLkoh Au k kyku ktkhe yko{kt zk Au. Mkk[k yko{kt kku hkLke
fkhkukkhe Mkkkyku kLk{tz hku Au. ktkhLkk yku {wsk kLk{tzLku ku{Lkk fko{kt {
264
fhu Au yLku Mkkn ykku Au. k k nkh{kt kku kLkoh s kLk{tzLke Mkkn Mkq[Lkku
yLkwMkkh kok ktkuk Au.
ktkhLke f{ 16 {wsk kLkohLku ku{Lkk fkkuo{kt { fhk {kxu {wkLkLke ykkukLke Lke[u
yuf kLk-{tzLke ukkE fhk{kt yke Au. kLkoh hkLke khkMkk{kt knw{ke hkLkkh
kkLkk LkukkLke {wkLk khefu rLk{qf fhu Au yu {wkLkLke Mkkn {wsk kuyku yL
kLkkuLke rLk{qtf fhu Au.
kLk{tz hkLke rkLkMkkLku Mktwk heku skkkh Au yuxu fu u rkLkMkk fkuE yuf
kLk Mkk{u yrkMkLke hkMk kMkkh fhu kku ykk kLk{tzu hkSLkk{wt ykkwt kzu Au. MktMke
kMkLkLkk rMkktk yLkwMkkh huf kLk khkMkkLkk Mk nku Au yLku u kLkku rLk{kk kk
fkuE k 6 {kMk Mkwe hkLke khkMkkLkk k{u ku yuf k]nLke Mk Lk kLke fu kku kuLku
kLkkuke hkSLkk{wt ykkwt kzu Au.
kLkku rLk{kkkt knukt kLkoh kLku ktkhLku Vkkh hnukLkk Mkkukt uzku Au. kLkkuLkk
kzkkk kkk kkkh hkLke khkMkk fkk zeLku Lke fhu Au. kLk{tzLku ytfw{kt
hkkLke yk ykLke [ke Au.
{w{tke ykk {wkLk :
hkLkk kLk{tz{kt {w{tkeLkwt k wt {nLkwt Au. MktLke fkhkukkhe{kt zkkLkLkk MkkLk suwt
s {w{tkeLkwt Au. {w{tke khkMkk{kt knw{ke hkkk kkLkk Lkukk Au yLku kuyku kLk{tzLku
kuhe ykku Au. kLkkuLku swk swk kkkyku MkkUkkLkwt ykLkwt fko k kuyku s fhu Au.
kLk{tz, khkMkkuLku Mktwk heku skkkh nkuE ykLkk rLkoku kLk{tzLke Mktwk
kuXf{kt uk{kt yku Au.
yk kLk{tzu euk rLkoku ytku hkkkLku {krnke ykkk{kt yku Au. {wkLkLkk
kLke yMkh hkktk Wkh kzu Au. k. ktkkLkk {wkLk ke.Mke. hku kLk{tzLke
kuXf{kt kuMkkk khu kkukkLkwt kwO qk ykMkkLkeke fhke fkk.
hkLkk rfkMk{kt {w{tke fuL kkMkuke fuxwt {ue ku Au. ku{kt kuLke MkVkk hnue Au.
rkLk{tz{kt khu kLk fu kLkku khkMkkuLkk &Lkku skk Lk ykke fu kku {w{tke
k]n{kt nksh kE &kuLkwt Mk{kkLk fhu Au.
k]nLkk ykLke rLk{tqf kuyku Lke fhu Au. hkLkku kuf{k kkukkLke khVu{kt hnu ku {kxuLkk
kufr kkkt hu Au. hkLkk k&ku fk Au kuLkk Wkh kLk furLk fhe yMkhfkh kkkt
hu Au. kLkku Wkh kuyku rLktk hku Au. sYh kzu kLk{tzLkwt rMkh fu VuhVkh fhe yr
kLk-khkMkku qh fhu Au.
 265
Mkt-ee, hk ke yLku Mk{keo ke :
khk{kt k ktkk Mk{ Mkwe - Lkkkfe Mkkk fhuhk LkkkLke yLku [oLke {tsqhe ykkkLke
- fuL MkhfkhLkk nkk{kt s hne Au.
knuuk 1919Lkk Lko{uLx ykV RLzk yx {wsk, ktkku{kt ytkskk kikh fhkLke yLku fh
Mkq fhkLke Mkkk ktrk (hk) MkhfkhLku {e.
khkk 1935Lkk kLko{uLx ykV RLzk yx {ku fuL yLku ktkku [u, LkkkLke Vke
ytku, fkLkqLke ukkE fhk{kt yke.
ykke ktkhe Mkr{rkyu Mk{kktke ktkh{kt Lkkkfe MktktkuLkku r[kh fhk yuf kuxk
Mkr{rk Lke{e nke, suLkk ktkh Mkkyu Mefkh fkuo nkku.
khkLke yufkkLku {skqk fhk {kxu Lkkkfe kkkkku Wkh fuLLkku ytfw sYhe Au. krhk{u yksu
hkkuLku Lkkkt {kxu Mkt Wkh ykkh hkku kzu Au.
Lkkkfe MkkkLkwt fuL Mkhfkh nkk{kt fuLefh fhkLke ]rk k Mk{ke ke Au.
ykwrLkf SLkLke Mk{MkykuLkwt yk [kuMk kr krhk{ Au. yksu hk kkueMk hk {xe
fk hk kLke kwt Au. uLke Lkk fkLke ykhe skkkhe Mkt MkhfkhLke Au yu{
{Lkk Au.
Mk{k y{urhfkLke ykfLkku 1/3 kk yLku fuLkuzk{kt kk 1/2 kkLke ykf fuL Mkhfkh
{ue u Au. khtkw uLkk LkkkrhfkuLku hk Mkhfkh Mkkku Mkeku Mktkfo Au. hkke khV Lksh
Lkkkkt sk Au fu kufkuLkwt SLkkuh [wt kk {kuxe skkkhe hk Mkhfkhkuyu Wkkze kzu
Au. yk skkkhe kqhe fhk suxkt Lkkkt hk Mkhfkhku Qe fhe fke Lkke yLku ku {kxu Mkt
Mkhfkh kh ykkh hkku kzu Au yLku yk{ktke Mkt yLku hkku [uLkk Lkkkfe MktktkuLke
Yykk kk Au.
yLkwu ku s yuku Au fu Mktk-hkku [u LkkktLke kkkkku ytku {kuku Qk kk Au, su
khuf i[krhf MktkoLkwt MYk k kfze u Au. ykk Mktukku{kt Mkt yLku hkku [u LkkktLke
VkeLkku r[kh, su ku Mk{u kxkuk Mktukku {wsk fhe fk ku {kxu ktkh{kt Lkkktkt[Lke
Mkk fhk{kt yke Au.
(2) fhuhkLke MkkkLke nU[e :
f{ 265 {ku, kufkuLkk rkrLkr rMkk fkuEk ke fu Whke fk Lkrn, fkh fu kufkuLkk
rkrLkryku s fkku kLkke fu Au. Mkt yLku hkku [u fhuhkLke MkkkLke nU[e k
ikrLkf ke khk kE Au.
(a) fuLe fhuhk :
ykf khLkk fhuhk (uke rMkk), rLkk{ fh, ykkfkhe sfkkku (kekLkku kY, yVe,
kktu rMkkLke [eu : khMkuhku, Mktkrk uhku (ukeLke s{eLk rMkk), r{fkLke f{k
266
khLkk uhk, ftkLkeykuLkk {qze khLkk uhk, huu kzk yLku Lkqh khLkk uhk, xhr{Lk xuMk,
[uf, kur{Mkhe Lkkux, rkMk ykV yuMk[uLs khLkk fh kkk kk-kh khLkk fh,
ykkh yLku ykkhe nuhkhku khLkk fh yktkhhk kkkh{ktLkk he fu u[k
khLkk fhuhk.
(b) hkkuLkk fhuhk :
ukeLke ykf khLkku uhku, ukeLke s{eLk khLkku uhku, yuMxux zwxe, s{eLk {nuMkq,
kekLkku kY, yVe, kktu kuhu khLke ykkfkhe sfkk. - {LkkuhtsLk yLku {kusku
khLkk uhk, hMkk khLkk uhk, s{eLkku yLku {fkLkku khLkk uhk, kwyku yLku nkuzeyku khLkk
fhku, hk{ktLkk yktkrhf ukkh ytku he uhku yLku u[kuhku, ykuxku, ese rkLk-
ykkhe nuhkhku, knLkuhku kuhu.
(c) fkuE fh Mknkeo Lkke :
(d) ku Mkkk Mkt MkhfkhLke :
hkke kk fhkk fhuhk kkLke WhkkLke Mkt MkhfkhLke Mkkk y{kork Au.
huu kkh-xkk, [ khk Mkt Mkhfkh kwf Lkkk Qk fhu Au.
hkkuyu Mkkk khLkk knLknkh khk Lkkk {ukLkwt {kuxwt MkkLk kk fwO Au.
(3) fuxktf fuL fhuhkLke ykfLke hkkuLke Vke :
Mkt MkhfkhLke kk s fhuhkLke ykf kkukkLke kkMku hkke Lkke. khtkw kk - ykuAk {k{k
hkkuLku k ku ykf ktkhLke ukkE {wsk Vku Au.
Mkt Mkhfkh fh ku Au yLku Mkq fhu Au ku{ktke fuxkf uhkLke hkkuLku Vke kk Au kku
fuxkf uhk hkku yLku Mkt [u nU[k Au.
fh k uhk kh yMkh k VuhVkh fhLkkhwt fkuE k ruf hkxkrkLke rMkVkhMk rLkk Mkt Mkhfkh
MktMk{kt hsq fhe fke Lkke. (f{-(274))
k{k{ fuLe MxuBk zwxe, kyku, MkkLkLkk MkkLkku khLke fuLe ykkfkhe sfkk Mkt Mkhfkh
Lke fhu Au khtkw kuLke Mkqkk yLku fku hk MkhfkhkuLkku hnu Au.
fuLe khMkkhku yLku ukeLke r{fk rMkkLke yuMxux zwxe, xhr{Lk xuk, huu kzkt, Lkqh
khLkkt kzkt, Mxkuf-yuk[uLs - kk kh khLkk xuk. ykkhku ykkhe nuhkhku khLkk
fh, yktkh-hk he-u[k khLkk fh - yk kk fhuhk LkkkLke yLku MkqLke Mkkk Mkt
MkhfkhLke nku Au khtkw yk ke ykf hkkuLku ykke ukLke nku Au. yk ykfLke nU[e fk
kuhu hkkuLku fheku Mkkk MktMkLku nku Au.
Lkkkkt[Lke k{kuLku k k{kt uk{kt yku Au.
 267
ykf uhkyku (Corporation Tax rMkkLkk) WhkkLke yLku LkkkLke Mkkk fuL (Mkt) MkhfkhLku
Au k ku{ktke y{wf s kk hkkuLku Vkk{kt yku Au.
fuLLke ykkfkhe sfkkku su Mkt MkhfkhLkk Mktr[k Lker{kt Au k u MktMk fkk khk y{wf
kk hk MkhfkhLku ykkkLkwt Lke fhu kku ku ykke fu Au.
(4) hkkuLku Mknkf yLkwkLkku :
f{ 275 {wsk Mkt Mkhfkh hkkuLku yLkwkLk ykkk{kt yku Au ku kAkk yLku ykkf ryu
Lkkkt hkkuLkk rfkMk {kxu ykk Au.
ykk yLkwkLk ykkk Vhrskk Lkke.
Lkkkkt[ kkukkLkk ynuk{kt fuxk {k{kt yLkwkLk ykkwt ku Lke fhu Au.
Vhrskk yLkwkLk :
su hkkuyu, Mkt MkhfkhLke yLkw{rk ELku, yLkwMkqr[k sLkrkykuLkk Wfko {kxu fkuE kusLkkyku
kLkke nku kuk hkkuLku yke kusLkkykuLkk [oLk knkU[e k {kxu, kkLx ykke fuL {kxu
Vhrskk Au.
(5) Lkkkkt[ :
Wkhkuk ke Mkk kqhke Lk nkukke Mkthk, hkkuLkk ykkf rfkMk, MktLke sYrhkk,
ykkf {te, kuhkuskkhe kuhu {kxu Lkkkkt[Lke h[Lkk fhu Au.
f{-280 {ku kt[u fuLe fhuhkLke ykf fuL yLku hkku [u nU[kLke yLku ykfkuLku
hkLku rLLk rLLk heku ku rMkktk {ku nU[kLke nku Au.
MktLkk Mktr[k Lker{ktke Mknkf yLkwkLk, hkkuLku fk rMkktkLku ykkhu ykkwt ku ytku -
kkk - hkkuLke yLkwMkqr[k rk, yLkwMkqr[k sLkrk kuhu kAktk MkkeLkwt {k, hkskuLke
[o-Mktkte sYrhkk, hkkuLkk rfkMkLke sYrhkk, hkkuLke kkukkLke ykf Lkkkkt[ k{kt
u Au.
f{-281 {wsk Lkkkkt[Lke k{ku yLku yk k{ku ytku Mkhfkhu eukt kkkt LkkU MktMk
Mk{fk {qfkLke hkx{wLke Vhs Au.
(6) fxkufxe yLku Lkkkfe Mktktku :
f{-352 {wsk hkxkrk fxkufxe Mk{u -
(1) hkke{ktLkk fkuEk rk kh fh LkkkLke, hku ku fh{kt VuhVkh fhkLke
ykk h fhkLke.
(2) f{-268 ke 279 MkweLke f{ku {ku Mkt MkhfkhLke ykf hkskuLku Vke ykkk
Mktktu ukkEyku Au. ku hkx{wf {kufqV hke fu ykk ku{kt ku kku kuk ykk{kt
VuhVkh fhe fu. yk ktLku VuhVkhku Lkkkfe ko kqhwt kkkt Mkwe hnu Au.
268
ktkh {ku hkLkwt ktk [ke fu ku{ Lkke kuke ku MktMkLku ku fko hkx{w khk MkkUkk Au
ku s heku fuL Mkhfkh s fhuhk Whku Au (hkLkk) yLku ku fuL kkMku s hnu Au.
Lkkkfe fxkufxe hkx{w hkLkk fkuEk kk{kt nuh fhu Au. ku {wsk hkLkk LkkufhkuLkk
kkkh{kt xkzku fhk ytku, hkLkk rkLk{tzu kMkkh fhu rkrufku kMkkh fhuk nku ku ytku
hkx{w fuL-hkkuLku ktLkfkko yku ykke fu.
(7) Lkkk WAeLkk ukLke Mkkk :
ktkhLke f{-292 {ku Mkt MkhfkhLku kkukkLkk tr[k LkerLke {Lkkehe kh Lkkkt WAeLkk
E fu Au. yk Mkkk Wkh hkLkk khkk]nku {kok ke fu Au.
Mkt MkhfkhLke fhuhkLke kke ykf, xuhLke rkku, Mkt Mkhfkhu eue kuLkku yLku huu kzkt,
kkhxkk su yL MkkLkku khk {uukt Lkkkt khk Mktr[k Lker{kt s{k kk Au.
yk Lkkkt MktMkLke {tsqhe kh [eo fk Lkn.
MktMku {tsqhe ykk yLkwMkkh s [o fhe fk.
Wkh {ku huf hkLkk fhuhkLke ykf, hk Mkhfkhu eue kuLk, xuhe rkku, kMk kzkt
sukt yL MkkLkku khk kke ykfku, hk Mktr[k Lker{kt s{k kk Au. hkLkk khkk]nkuLke
{tsqhe yLkwMkkh s ku [eo fk Au.
(9) ykfM{f Lker :
kkfkrf fu ykfM{f fkuE {w~fue yke kzu kku hk Mkhfkhku yLku fuL Mkhfkhku kkukkkukkLkk
ykfM{f Lkerk Qk fhu Au. ku{kt wfk, kqh, qftk, kkkuzwt, hkuk[kku kuhu ykfM{f Mk{u
fuL kkukkLke heku hkkuLku { fhu Au.
Mkt Mkhfkh : MktMk, hkx{w, zkkLk yLku kLk{tz
khkLkk hkx{wLke kfkk, Mkkkyku yLku MkkLk :
khkLkwt ktkh Mk{ke nkuk Akkt y{urhfkLke {kVf MkkkrksLkLkku rMkktk Mkku Mefkhku
Lkke. fuL ku{s huf hkLke fkhkukkhe nku Au. hkxLkk zk hkxkrkLkk MktMkLkk ktLku k]nku yLku
rkLk{tzku [qtxu Au.
ktkhLke f{ 52 {ku kuyku khkLkk hkxkrk Au yLku kuyku khkLkk ktkhe zk Au.
khtkw kuyku fkhkukkheLkk zk Au. fuxkf fnu Au fu khkLkk hkxkrkLkwt MkkLk $LzLkk zk suwt
Au. khtkw fu.ykh. LkkhkLku Mkkrkk fhe ewt Au fu hkxkrk MktMkLke fkokne{kt ykzfkhe heku
qr{fk se fu Au.
khkLkk Lkk hkxkrk zk. yw fk{u k kwshkkLkk qftkkerzkku yLku fku{e h{kku{kt
yMkh kk{ukykuLke {wkfkk ELku Mkkrkk fhe ewt Au fu hkxkrkLkwt MkkLk r{kt {nLkwt
kLkkLkwt Au.
 269
hkxkrkLke {wk 5 koLke nku Au. khtkw hkxkrk hkSLkk{wt ykkk [knu khu kkukkLkk nMkkkh{kt
(yLkwAu 56 {ku) WkhkxkrkLku MktkkueLku kk eLku hkSLkk{wt ykke fu Au.
WkhkxkrkLku hkxkrkLkwt hkSLkk{wt {u fu khk su ku{u kufMkkLkk ykLku fhe kzu Au.
hkxkrkLke rLk{qtf Lk kk kt Mkwe kuyku ku{Lkk nkuk kh [kw hne Au. hkxkrkLku f{ 61 nuX
{nkrkuk Mkk yLku rk khk ku{Lku nkuk Wkhke qh fhe fk Au.
(2) hkxkrk kLke kfkkku :
ku khkLkku Lkkkrhf nkuku uEyu.
ku W{ukhLku 35 ko kqhk fhuk nkuk uEyu.
kufMkkLkk Mk khefuLke [qtxe zkLke kuLke kfkk nkue uEyu.
fuL Mkhfkh ykk hk MkhfkhLkk ytfwLke fkuE MkkrLkf ykk Mkkk yrfkhe nuX LkVkLkku nkuku
hkke nku kue k hkxkrkLke [qtxe ze fu Lkrn.
(3) hkxkrkLke [qtxe :
hkxkrkLke [qtxe MktMkLkk ktLku k]nLkk k{k{ [qtxkuk Mkku yLku hkLke rkLkMkkykuLkk
k{k{ [qtxkuk Mkku fhu Au. ku{kt Lke[u {ku hkLkk khkMkku yLkuu MktMkMkkuLkk {kLke
f{k Lke fhk{kt yke Au.
hkLke fw Mke 1 = {kLke kkhe
hkLkk [qtxkuk khk-MkkuLke Mktk
MktMk MkkuLkk {kLke f{kLkku ykkh khkLkk k{k{ khkMkkuLkk {kkuLke fw f{k Wkh nu.
khkMkkuLkk {kkuLke fw rft{k = yuf MktMk MkLkk {kLke f{k.
MktMkLkk [qtxkuk Mkku
(4) hkxkrkLke Mkkkyku :
(1) fkhkukkhe Mkkkyku : khkLkk k{k{ fkkuo (fkhkukkhe) hkxkrkLkk Lkk{ke fhk{kt yku Au.
355 f{ {wsk u{kt yktkrhf yktrk nku fu kkk yk{Lkku nku kku hkxkrk
khk fxkufxe kk{kt yku Au.
yk Wkhktk, hkxkrk Lke[u {kuLke rLk{qtf fhkLke Mkkkyku hku Au.
(1) khkLkk zkkLk yLku furL kLkku.,
(2) khkLkk yxLkeo sLkh,
(3) khkLkk fkBkxkuh yLz ykrzxh sLkh,
(4) Mkkuo[ ykkLkk Lkkeku,
(5) hkLke ze ykkLkk Lkkeku,
270
(6) hkLkk hkkkku,
(7) yktkhhk Mkr{rk,
(8) Lkkktkt[,
(9) [qtxe fr{Lkh
(10) yLkwMkqr[k rkyku yLku yLkMkqr[k sLkrkyku {kxu hkxe kt[,
(11) kkkkt[, Mkt, nuh Mkukkt[ yLku hkkuLkk Mk{qn {kxu Mktwk kt[.
(2) ~fhe Mkkkyku : f{ 53(2) yLkwMkkh ~fhe ku khLkku ytfw hkxkrk{kt Mkkrkk
fhku Au.
~fh Wkh MkkkLkku y{ fkkLkk rLk{Lk khk fhk{kt yku.
~fhLkk kuLkk Mkkuo[ MkuLkkkrk hkxkrk Au.
khtkw ~fhe kuLke h[Lkk, ku{Lke LkkufheLke hkku kuhu ytku fkk zkLke Mkkk MktMkLku
Au.
hkxkrk MktMkLke {tsqhe rLkk w nuh fhe fu Lkn.
y{urhfkLkkt {wLku kkf ~fhe Mkkkyku Au, kue Mkkkyku khkLkkt hkxkrkLku Lkke.
(3) ikrLkf Mkkkyku : khk{kt hkxkrk MktMkLkku kk Au. u fu kuyku MktMkLku skkkh Lkke.
suyku kLk{tzLke h[Lkk fhu Au, kuyku kLk{tz MktMkLku skkkh Au. hkxkrkLke
ikrLkf Mkkkyku Lke[u {wsk Au.
(1) MktMkLkwt WTkxLk [Lk fhkLke,
(2) MktMkLke kuXf kkukkLke fu {wke hkkLke fu MktMkLkwt rMksoLk fhkLke,
(3) MktMkLku MktkkuLk fhkLke yLku Mktuk {kufkLke,
(4) fkBxkuh yLz ykrzxh sLkhLkku ynuk hsq fhkLke Mkkk,
(5) furL nuh Mkuk ykkusLkku kkf ynuk hsq fhkLke,
(6) yLkwMkqr[k rk yLku yLkwMkqr[k sLkrk {kxuLkk hkxe kt[Lkku ynuk hsq fhkLke,
(7) Mkk{krsf yLku ikrf heku kAkk koLkk kufkuLke Mkrk kkkMkk {kxu rLk{kuk kt[Lkku
ynuk hsq fhkLke.
Wkhktk,
Lke[uLkk hzk hsq fhk {kxu hkxkrkLke k{ sYhe Au.
(1) hkkuLke Mkhnku ykk Lkk{{kt VuhVkh fhk {kxuLkku hzku.
(2) Lkkkfe hzku.
 271
(3) Mktr[k Lker{ktke [o fhkLkku nku kue fkuE kkkk ytkuLkku hzku.
(4) hkLkwt rnk su{kt nku kuku fhuhku kkLkku fu ku{kt VuhVkh fhkLke kkkkLku kkku
hzku.
(5) kkkh-krLkk Mkkt kh rLktk {wkku hzku.
(4) Lkrf Mkkkyku :
(1) rkk {kV fhkLke ykk Mkrkk fhkLke Mkkk : hkxkrkLku Lke[uLkk fuMkku{kt fkuE kwLkk {kxu
kurkk Xhkk{kt yku fkuE kLke rkk {kV fhkLkku, ku fk{[kW {kufqV hkkLkku,
ykuAe rkk fhkLkku ykk kuLku Mkrkk fhkLkku yrfkh hnuu.
yuk k{k{ fuMkku{kt su{kt ~fhe ykk khk rkk fhk{kt yku nku, ykk
MktLke fkhkukkhe kt rMkhue nku yue fkuEk kkkkLku kkk fkk rhwLkk kwLkk
{kxu rkk fhk{kt ykue nku.
unktk tz ykk VktMkeLke MkLkk huf rfMMkk{kt.
(5) xnwf{ rMk fhkLke Mkkk :
khu yMkk{kL krhMkrk WkMkk ku nku yLku ykk Mk{u MktMkLke kuXf [kw Lk nku khu
xnwf{ rMk fhkLke Mkkk.
hkxkrkLku y{wf Mktukku{kt xnwf{ rMk fhkLke Mkkk (f{ 123 {wsk) khtkw yk ytkuLke he
Mkkk fuLe fkhkukkheLku Au. fkh fu nfefk{kt {tke{tzLke Mkkn yLku { {ku s hkxkrkyu
fko fhkLkwt Au.
Mktke yLku Mktwk ke yu{ fkuEk kkkk yu ytku hkxkrk xnwf{ knkh kkze fu Au, khtkw
khu fxkufxeLke nuhkk kk khu hkkeLkk rkku Wkh k xnwf{ knkh kkze fu Au.
hkxkrk {qqk yrfkhkuLkku tk kkku nku kuk xnwf{ku rMk fhe fu Lkrn.
(6) Mkkuo[ ykkLke Mkkn ukLke Mkkk :
f{ 352 nuX hkxkrkLku fxkufxeLke nuhkk fhkLke Mkkk Au.
khu hkxkrkLku kkhe kk Au fu kteh fxkufxe yMk{kt Au fu suLkkke khk ykk kuLkk fkuE
kkLke Mkk{ke fktkku w ykk kkk yk{ ykk yktkrhf yktrkLku eu u{{kt {qfk
Au ykk kue krhMkrk kuk kk Au.
yuf {kMk kAe fxkufxeLkku y{ kt ku.
f{ 360(1) nuX hkxkrkLku yue kkhe kk fu khk ykk kku kuLkk fkuEk kkLke
Lkkkfe Mkhkk u{k Au kku Lkkkfe fxkufxe Qe kk knuk hkxkrk Lkkkfe fxkufxe
nuhkk fhe fu Au.
272
hkxkrkLku hkkkLkk ynuk Wkhke yu{ kku fu yL heku kkhe kk fu ktkhe ukkE
yLkwMkkh Mkhfkh [ke fu ku{ Lkke khu ku yuf{ hk{kt hkxkrk kMkLk kk{kt yku Au.
(f{ 356)
(7) Lkkkfe Mkkk :
fkuEk Lkkkfe hzk hkxkrkLke k{ kh MktMkLkk k]nku{kt hsq fhe fkku Lkke.
hkxkrk huf Lkkkfe koLke Yykk{kt MktLkk ytkskkLku MktMk Mk{k hsq fhkLke Mkkk Au.
Mkt yLku hk [u ykfuhkLke nU[e fhkLke Mkkk k ku{Lku Au.
hkxkrkLku Lkkkkt[Lke h[Lkk fhkLke Mkkk k Au.
(8) hkxkrkLkk rukkrfkhku :
hkxkrk kkukkLke MkkkLkku y{ fhk {kxu fu kkukkLke VhuLkwt kkLk fhk ykk ku MkkkLkku y{
ykk Vhu kkk ku{u fhu f] {kxu ykkLku skkkh hnuu Lkn. khtkw, yk {kxuLkk
ykkukLke kkkMk fhk {kxu MktMk fkuEk k]n khk rLk{k{kt ykue ykk kt[ Mkkk khk
hkxkrkLkk koLkLke Mk{ekk kE fu Au.
hkxkrk ku{Lkk nkuk Wkh nku kt Mkwe ku{Lke Mkk{u fkuE Vkuskhe fkokne fhe fke Lkke fu
[kw hke fke Lkke.
hkxkrk ku{Lkk nkuk Wkh nku kt Mkwe ku{Lke hkfz fhe fk Lkn ykk ku{Lku fu fhkLke
fkokne fhe fk Lkn.
hkxkrk ku{Lke ytkk nirMkk{kt hkxkrk khefuLkku nkuku kh fkuo nku ku ykkW ykk kh
kAeke fu f] ykk ku fhu nkukLkwt {kq{ kzu kku ku{Lkk nkukLke {wk hr{kLk fkuE ykk
hkxkrk Mkk{u fkokne kE fu Lkn.
(9) hkxkrkLkwt MkkLk :
hkxkrkLku ykkk{kt yku Mkkkykuke krk kELku k r[khfku {kLku Au fu u hkxkrk khu
kku Mkh{wkh kE fu Au. 1961{kt khkLkk k{ hkxkrk zk. hksuLMkku RLzLk k
RLMxxqx{kt ykkuk [Lk kAe yk rk w Wk kLku nkku. k ru[fku yLku khkkMkeykuyu
yk &Lke Akx fhe nke fu ktkhLke f{ 53 yLku fxkufxeLke Mkkkyku yke Mkrk MkSo
fu.
f{ 53{kt skkwt Au fu MktLke fkhkukkhe Mkkk {wLke hnuu yLku ku k heku ku s ykk
ku{Lkkke kki yrfkheyku khk kukku. zk. ke.yu{. {ko {kLku Au fu yk ukkEyku ku{Lku
Mkk[k Mkkke kLkkLke kf kqhe kkzu Au. Wkhktk f{ 74 {wsk {wLku ku{Lkk fko{kt { yLku
Mkkn {kxu zkkLk MkkkuLkwt kLk{tz hnuu.
 273
zk. ze.yuLk. kuLkhS yu{ {kLku Au fu hkxkrk zkkLk yLku kuLkk kLk{tzLke Mkkn ukLku
ktku Lkke. ufu 42{kt ktkhe Mkwkhk {wsk hkxkrkLku su Mkkn ykku ku ku{Lku {kLke s
kzu.
zk. ke.ykh. yktkuzfhu hkxkrkLkk MkkLk ru Mkkk fhe nke fu $LzLkk ktkh{kt hkLkwt
MkkLk Au ku s MkkLk khkLkk hkxkrk kuku Au. kuyku hkLkk zk Au, k fkhkukkheLkk Mkk[k
zk Lkke. kuyku hkxLkk fu rkf Au. yk{ Akkt $LzLkk hk fhkkt ftEf rr MkkLk hku
Au.
hkxkrk MktLkk zk khefuLke k skkkhe yk fhu Au. hk{kt ktkh {wsk Mkhfkh fko fhu
Au fu Lkrn ku ukLke skkkhe ku{Lke Au yLku kuke ku{Lku hkxkrk kMkLk nuh fhkLke Mkkk
k ykkue Au.
kusnkuxu sku k yrfkhku kLkkuLku Mkkn ykkkLkku, kuMkkrnk fhkLkku yLku [uke
ykkkLkku kuyku hku Au. hkxkrk Mk{kkktkLkk zk nkukke ku{Lku fuL Mkhfkhke Mktk Mkkk
nkue uEyu. [qtxekt[, Lkkkkt[ kuhuLkk Mkku yLku Mkkuo[ ykkLkk LkkekuLke rLk{qf
fhkLke ku{Lku Mkkk Au.
y{wf kkkkku{kt ku{Lku Mkkn ukLke sYh Lkke yLku kuuLku ykkhqk {kLkk{kt ykkk Lkke.
yke kkkkku{kt k]n{kt knw{ke kw{kLkkh kkLke Lkukkkehe kw{kLkkh zkkLk u hkSLkk{wt Lkk
ykku kku khkhVe, MktMk{kt rkMk kw{kLkkh kLk{tzLke khkhVe, kufkuLkku rkMk kw{kku
nku kue kufMkkLke khkhVe, fxkufxe ku ~fhe zk khefu Mkkk kukk{kt, khu fkuE
kkkk Wkh ku{Lke yLku kLk{tz [u {ku kzu khu khkLke Mkkuo[ ykkLku kqAkhA
fhkLke Mkkk.
yk{ Akkt hkxkrk MkkkLkku whwkkuk Lkk fhu ku {kxu ktkhu s ku{Lkk Wkh rLktkku {qfuk Au.
su{kt kLk{tzLke MktkrXk k, rfk{kt zkkLk {ukLke {w~fue. MktMk{kt {nkrkuk
fkokne khk ku{Lku Mkkk Wkhke qh fhkLke kk.
kufMkkLkk yk :
kufMkkLkk ykLkwt MkkLk wt s {nLkwt Au. kufMkk Mktku{ktke s yufLke yk (Mkefh)
khefu he fhk{kt yku Au. Mkk{kL heku Mkkkkhe kkLkku Mk s yk nkuk kh [qtxk Au.
yk nkuk kh kk Mkknuk {ktfh, e yLktk{Lk{T yktkh, e nwf{Mk, e Mkt hue,
e rkuLk kkk e khk{ z [qtxkE ykk Au. ko{kLk Mkefh rhks kkxe Au.
ykku kkkuke kh hneLku kkukkLke fk{kehe kkk nku Au yLku ykke kuyku yk nkuk kh [qtxkk
kAe kkukkLkk kk{ktke Mkkuke hkSLkk{wt ykku Au. ufu khke kufMkkLkk k{ Mkefhu
yk{kt ykk fkuo nkku.
274
rkxLk{kt nkuk kh[kw nku kue k Vheke ykku [qtxk ku nukwMkh rhkukkkku ku{Lke Mkk{u
nheV W{ukh Qku hkkk Lkke. khtkw ykku kt nsw yke krfk kkze Lkke.
ykLkk fkkuo : kufMkkLkk ykLkk fkkuo Lke[u {wsk Au :
(1) k]nLkk fk{fksLkwt Mkt[kLk fhu Au.
(2) k]n{kt MkkuLku kkukkLke Aqx ykku Au.
(3) k]nLke rkck yLku {kuk sk ku heku kkukkLke fkokneLkwt Mkt[kLk fhu Au kkk kuLkwt skLk kk
kuLkwt kLk hku Au.
(4) k]nLke fkokneLkk rLk{kuLkwt ykoxLk fhu Au.
(5) fkokne kkkku u fkuE {ku Qku kk kku ku kkukkLkku rLko ykku Au yLku yk kkkku ku{Lkku
rLko ykhe yLku ktLkfkko kLke hnu Au.
(6) k]n{kt sYh kzu kku {kkLkLke fkokne nkk hu Au. u fu kuyku {kkLk{kt kk ukk Lkke. yk{
Akkt u fkuE hzk kh ktLku kku Mkhk {kku kzu Au. kku nexektkLke Mkhkk u{k Lkn. ku
heku kkukkLkku rLkkof (Casting Vote) ykku Au.
(7) k]nLke rr Mkr{rkykuLkk MkkuLke he fhu Au.
(8) k]n{kt hsq ku hzkyku{ktke fkuE hzku Lkkkfe hzku Au fu Lkn ku ytkuLkwt {kkk ykku
Au.
(9) rr fkhLke hkMkkuLku k fhk, Lk fhk ytkuLke {tsqhe ykku Au.
(10) k{k{ kkkuLkk rnkkuLke rnVksk fhu Au.
yk fkkuoLku ykkhu ykku fne feyu fu kufMkkLkk ykLkwt MkkLk kkihe yLku {nkqo
Au.
khkLku kkuo Mkwe rkrx kMkLk krkLkku yLkw nkukke ykku MktMke kufkne ke
ykLkke Au. MktMke kk{kt ykku kt rk]ne khkMkk Au. su uLkk &ku yLku krk {kxu
[[kor[khk fhe ku ytkuLkk hzkyku kMkkh fhu Au.
suLkk Wkh hkxkrk Mkne fhkkt s hzku fkku kLku Au. fkhkukkhe ykk kLk{tz ku fkkykuLkku
y{ fhu Au. yk heku MktMke kufkne kk [kke nku Au. khke MktMkLkkt ku k]nku{kt Wkwt
k]n hkMkk yLku Lke[wt k]n kufMkk kkhefu ykuk Au.
hkxkrk yu Wkhkxkrk MktMkLkku s kk Au. ufu, hkxkrk MktMk{kt khu nkshe ykkkk
Lkke. kuyku ktLku k]nkuLkk huf MkkLku kkuku Au, {kufqV hku Au yLku MktMkLkwt rMksoLk fhkLke k
Mkkk hku Au. MktMkLkk 545 Mkku{ktke 542 MkkuLke khk Mkee [qtxe kk Au. khu
kkfeLkk kLke hkxkrk kh rLk{qf kk Au.
 275
kufMkkLke {wk 5 koLke nku Au. MktMkLke ke hkMkkLkk k]nku{kt 250 Mkku{ktke 238
MkkuLke khkuk heku yuxu fu hkLke rkMkkLkk Mkku khk [qtxe kk Au. khu 12 MkkuLke
rLk{qf hkxkrk khk kk Au.
yk MkkuLke kMktke Mk{ksMkuk-fk-rkkLk-Mkkrn-h{kk{k kuhu{ktke fkuE yuf kuk{ktke
fhk{kt ykw Au. hkMkk fk{e k]n Au. ku{kt h ku kuo 1/3 kkLkk Mkku rLk]k kk Au.
hkMkkLke {wk A koLke nku Au.
fkk {kxuLkku huf hzku k]n{kt kt[Lk kk kMkkh kk Au. rk]ne khkMkk{kt hkMkkLku
Lkrnk Mkkk ykkk{kt yku Au.
khkLke MktMk ktkh {ku fkku zu Au. Wkhktk, ku Mktwk kkkkku Wkh k fkk zu Au.
ktkh rhw zuk fkkLku ykk{kt kzfkhe fu Au yLku ku fkkLku Mkkuokhe ykk
kuhktkhe nuh fhe fu Au.
kufMkk :
42{kt ktkhe Mkwkh {wsk {kk yuf s k kufMkkLke {wk 6 koLke fhk{kt ykue ku
rMkk ykhu k nk kuLke {wk 5 koLke kkk hne Au.
21 koLkku fkuEk khke Lkkkrhf {k ykke fu Au.
25 ko fu kuke w {hLke k kufMkkLke W{ukhe fhe fu Au.
k]nLkk MkkuLkk fw MkkuLkk 1/10 kkLkk Mkku nksh nku kku s k]nLkwt fko kE fu Au. yk
MktkLku fkuh{ fnu Au.
W{ukh kktzku fu kwLkukkh Mkkrkk kuku Lkk nkuku uEyu.
kufMkkLke kuXf ko{kt A {kMkke ykuAk ytkhLkk Mk{{kt ku k kkuk{kt yku Au.
hkxkrkLku kuXfku kkukkLkku fu khkLkku fu xkzkLkku fu ku {wke hkkLkku nf Au. ku
khkMk hkkLkku k nf Au.
fxkufxe{kt hkxTkrk kkfkrf kuXf kkuke fu Au.
kufMkk{kt k]nLkwt fk{fks [kk {kxu [qtxkuk Mkku{ktke yk yLku Wkkk Lke fhk{kt
yku Au.
yk WkkkLku qh fhk {kxu 1, rMkLke LkkurxMk ykkk{kt yku Au.
knw{ke Mkku khk yk WkkkLku qh fhe fu Au.
ku{Lku qh fhkLkk XhkLke [[ko [kke nku khu kuyku yk k Mktke fu Lkn.
MkefhLkwt k kkihke LkkeLkk suwt kxMk yLku Lke hkk{kt ykwt kLwt Lkke.
khu k]n{kt fkuE kkkku Mkhk {k kzu khu Mkefh kkukkLkku rLkkok{f {k ykku Au.
276
hkMkk :
hkMkkLkk MkkuLke rkLkMkkLkk Mkku khk kk Au.
yk k]nLke MkMktk 250 Au. 12 MkkuLke hkxkrk khk rLk{qf kk Au.
yk k]nLke {wk A koLke nku Au.
h ku kuo ke kkLkk Mkku rLk]k kk Au. kuxk s Lkk Mkku [qtxk Au.
hkMkkLkk Mk kLkk {kxu ykuAe 30 koLke nkue uEyu Au.
[qtxkuk MkkuLkk 1/10 kkLkk Mkku nku kku s k]nLkwt fk{fks kE fu.
yuf k ku k]n{kt [qtxkE fkku Lkke yLku u [qtxk kku kuLku k{u ku yuf k]n{ktke hkSLkk{wt
ykkwt kzu Au.
MktMk k]nku Mk{k su hzk fu &ku hsq kk kuLkk Wkh r[khr{o kE fu ku {kxu k
Mkr{rkykuLke ktLku k]nku rLk{qf fhu Au.
MktMkLke Mkkkyku :
ykke MktMk rkrx MktMkLke {kVf Mkkoki{ Lkke khk{kt Mk{ke kk ykLkkue nkukke
fuL yLku xf hkku [u MkkkLkwt rksLk fhk{kt ykwt Au. khkLke MktMk rLkk heku Lke[u
{wsk Mkkkyku hku Au.
(1) khkfe Mkkkyku : MktkeLkk 97 rkku yLku Mktwk keLkk 47 rkku Wkh MktMkLku
Mkkkyku Au.
y{wf krhMkrk{kt (Lkkkfe fxkufxe, kkk yk{ fu yktkhrknLke Mkrk{kt) hkk
rkku Wkh MktMk fkk ze fu Au.
hkMkkLkk 2/3 kkLkk Mkku hkxkrk{kt hkkeLke fkuE kkkk Wkh fkku zkLke
{tsqhe ykku Au yLku MktMk kuLkk Wkh fkku zu Au.
ku fu w hkkuLke khkMkkyku Xhk kMkkh fhe hkkeLke fkuE kkkk Wkh fkku
zk rLktke fhe kku kkk yk rMkkLke uk Mkkkyku Wkh MktMk fkk ze fu Au.
(2) Lkkkfe Mkkkyku :
MktMkLku ykkk{kt ykue Lkkkfe Mkkkku huh kku kufMkkLke Mkkkyku s kLke hnu Au.
Lkkkfe hzku k{ kufMkk{kt hsq kk Au ku{kt kMkkh kk kAe hkMkk{kt r[khk
{kxu {kufkkt yku Au.
u 14 rMk{kt hkMkk rLko Lk u kku kuLku kMkkh kuku {kLkk{kt yku Au.
hkMkk u ku{kt Mkwkhkkhk Mkq[u kku kufMkk kuLkk Wkh kwLk: r[khk fhe fu Au.
ku kAe hzku Mkeku s hkxkrkLku s {kufe uk{kt yku Au.
 277
(3) fkhkukkhe Mkkkyku :
MktMkLkk k]nku{kt MktMkMkkuLku ku{Lkk kkkLkk nex ytku [[kor[khk fhe fu Au.
kLkku Lku &ku kqAkLke, XkfkLke hkMk hsq fhkLke, Mkkyku {kufwVeLke hkMk hsq
fhkLke yLku kkfeLkk fu ykLkk &ku Wkh MkhfkhLke rLkVkk Wkh fk VUfkLke
Mkkk MktMkLku Au. Wkhktk, kufMkk{kt yrkMkLke hkMk kMkkh kk kku kLk{tzu
hkSLkk{wt ykkwt kzu Au.
(4) ykkLke Mkkkyku :
MktMkLku hkxkrk, Wkhkxkrk, Mkkuokhe ykk yLku ze ykkLkk Lkkeku ku{s
Mkh LkerrLkk{f yLku Mkh yLukf suk W[ yrfkheyku Wkh fk{ [kkLke Mkkk Au.
MktMk kufMkkLkk Mkefh yLku hkMkkLkk Lkkk MkefhLku Xhk kMkkh fhe nkuk Wkhke
qh fhe fu Au.
Wkhktk, e nuh MktMkkyku yLku oMkhfkhe MktMkkyku{kt kuhherkku {kxu MktMk Mkr{rkLke
rLk{qf fheLku kkkMk [ke fu Au.
(5) [qtxe ytkuLke Mkkkyku :
MktMk hkxkrk yLku WkhkxkrkLke [qtxe{kt {kkLk fhkLkku yrfkh hku Au.
kufMkk kuLkk Mkefh, zuwxe Mkefh yLku hkMkkLkk zuwxe MkefhLku [qtxu Au.
MktMkLku ktkh{kt {nLke yu fxkufxe Mk{u kkf Mkkkyku kk kk Au. sYh kzu ku {qqk
nfku kh k rkkt {qfe fu Au.
hk ke nkuk Akkt fuL Mkhfkh (MktMk)Lke MkkkykuLkku hkku Mkwe kkukkLkku kk hku Au.
hkxkrkLku k MktMkLke Mkkn yLkwMkkh s kokLkwt nku Au.
ktkh MktMkLku fkk zkLke, y{ fhkLke yLku kuLkku kukzku fhkLke kkk sYh kzu kku
k fu MktMkkLku Mk fhkLke Mkkk hku Au. yk{, MktMk khk{kt Mkkuokhe MkkLk hku Au.
khkLkk kLk{tz ykk fkhkukkheLke Mkkkyku
ykku MktMke fkhLke Mkhfkh ykLkkue nkukke kMk{kt fkhkukkhe Mkkk khk [qtxkuk
rkrLkryku{ktke kMkt fhkuk kLk{tz hku Au.
zkkLk Lkuk] nuXyu hkxkrkLku Mkkn yLku { fhk {kxu kLk{tzLke ukkE fhk{kt
yke Au. Mkk{kL heku hkxkrk ku{Lke Mkkn ukLku ktku Au.
hkxkrk kufMkk{kt knw{ke hkkk LkukkLku zkkLkku rLkwk fhu Au yLku ku{Lke Mkkn
{ku kLk{tzLkk kLkkuLku Lke{u Au.
kLk{tz kufMkkLku Mktwk heku skkkh Au.
278
zkkLk hkxkrk yLku kLk{tzLku uzke fzeYk Au. kuyku fkhkukkheLkk rLkokuke yu ykLke
kkkkkuke hkxkrk kfuV hku Au.
k]nLke fkokneLkku rLko zkkLk Mkkku {Mkk fkO kk uk Au.
k]nLku kkukwt, {wke hkwt fu MkefhLke [qtxe sue kkkkkuLkk rLko zkkLkLke Mkt{rk kk
s uk Au.
yrkMkLkku Mkk khu nkk{kt uku ku ytku Mkefh ku{Lke Mkkku Mkkn {Mkk fhu Au.
k]nLke &kukhe ku u fkuE kLk skk ykkk{kt rLkV Au kku zkkLku ku{Lku {
{kxu swt kzu Au.
fkuE kkkyku{kt Lk ykkk yLku k kkkykuLkLku kkk &ku ku{s Mkokkne kkkkkuLku kkk
&ku ku{s Mkokne kkkkkuLku kkk &ku ytku zkkLk kkuku skk ykku Au.
rhku kkLkk Lkukkku Mkkku r[khkuLke ykk-u fhe Lkerkyku [u kVkk qh fheLku, yufMkqkkk
kkLkku zkkLk Lk fhu Au.
zkkLkLku k]n ruhkLke Mkkn ykkkLkku yrfkh Au.
kLk{tzLke Mktk h[Lkk fu fkokne Mktktu ktkh{kt fkuE Wu Lkke. kLkkuLke MktkLkku
ykkh sYrhkk Wkh hnuku Au.
kLk{tzLke rLk{qf {kxu fue, hu fu r{fk sue kfkkku Lkke.
MktMkLkk fkuEk k]n{kt MkkLk Lk kk{uk MkkuLku k kLk kLkke fk Au. k ku{Lku k]n{kt
[qtxkE ykwt kzu Au.
kLk{tzLke {wk 5 koLke nku Au.
kLk{tz{kt [kh fkkLkk kLkku nku Au.
(1) MkurL fkkLkk kLkku (2) hk fkkLkk kLkku (3) Lkkk kLkku (4) Lkkk {tkeyku.
hk fkkLkk kLkku su ku kkkLkku nex Mktku Au.
{kuxk kkkyku{kt MktMke {tkeykuLke rLk{qtf fhk{kt yku Au.
kLkkuLkk yk kVkk fkkyku khk Lke kuku nku Au.
furkLkux fkkLkk kLkkuLkku hu Mkkike [ku nku Au. kuyku uLke ykkf, Mkk{krsf yLku ruMk
Lkerk zu Au.
kuykuLkk {w [kh Wu~ku nku Au :
(1) MkhfkhLke LkerkykuLkku y{ fhk {kxu khk ytkuLkk Mkq[Lkku fhk.
(2) ke s ykLkLke rLk{qf fhe.
(3) kk s yktkhkkkfe {kukuLkku rLkfk kku.
 279
(4) MkhfkhLke ke s ]rkykuLkwt MktfLk fhwt yLku LkerkLkk y{Lkwt kuwt {qktfLk fhwt.
Mkk{kL heku furkLkux{kt MkoMkt{rkke rLko uk{kt yku Au yLku MkoMkt{rkke rLk{qtf fhk{kt
yku Au.
{nLkk &ku ytku Akx fhk {kxu furkLkux Mkr{rkyku Lke{u Au, kuLkk ynukLkk ykkhu
furkLkux rLko u Au. e k Mkhfkh yk Mkr{rkykuLku rLko fhkLke Mkkk ykku Au. yk {wsk
ykkusLkkt[ ykhu {nLkwt MkkLk hku Au.
MktMke kk{kt kLk{tzLkku ykkh yLku kkfkk Mktwk skkkheLkk rMkktk{kt hnuku Au.
ykwt kLk{tz MktMk{kt yLku MktMk knkh yuf sqk khefu kuo Au.
ku{Lkk [uLkk {kuku ytku kLk{tz{kt [[kor[khk fhk{kt yku Au.
uLke ykkf, Mkk{krsf yu ruLkerkLkwt zkh furkLkux khk kk Au.
su ku kkkLkk kLk yk LkerkLkku y{ fhk hzk kikh fhke kuLku MktMk{ktke kMkkh fhku Au.
k]n{kt kkLke knw{keke hzk kMkkh kE Au.
su ku kkkLkk kLkku Lke fhu Lkerk {ku kkukkLkk kkkLkku nex Mktku Au yLku ku ytkuLkwt
{kkooLk f{o[kheykuLku ykku Au.
swk swk kkkyku [u MktfLk fhkLkwt fk{ zkkLk fhu Au.
Wkhktk, furkLkux, fhuhk, Mkthk-[o yL skkkheykuLkk [oLkk {k ytku [[kor[khkke
rLko u Au.
zkkLkLkwt MkkLk/Mkkkyku :
zkkLk hksfe kkLke knw{ke hkkk Lkukk Au. zkkLk kLk kAe yk-Wkkk yLku
fkhkukkheLkk Mkku kMkt fhkLke {nLke fk{kehe fhu Au. fkhkukkhe {kxu ykLkk kkkyku
ytku rLkkk {tkeykuLke/fkhkukkheLkk MkkuLke kMktke fhu Au.
fkuEk kukLkk &ku ytku Mktkkukfkhf skk Lk ykke fLkkh kLk keke kLk{tke (zkkLk)
skk ykkk k]n{kt nksh kk Au. kkLke Lkerk yLku MkhfkhLke Lkerk ytku Mk{kkuLk kLkwt
fko zkkLk Lke fhu Au.
swk swk kkkyku sukt fu ru kkw, huu kkw, Mkthk kkw, fkk kkw kuhu nU[uk nkuk
Akkt zkkLkLke ykk kLk{tz Wkh yMkhfkhf kfz nku Au. zkkLk kuf{k-kkukkLke
khVu{kt hnu yLku Mkkk{kt yMkhfkhf khku kk, ku {kxu kMkku fhu Au.
rkune fu kkkuh LkukkLku sYh kzu kk{ktke nkfe fkZkLkwt, {tke{tzLkwt rMkh fhkLkwt
ykkusLk kt[Lke h[Lkk fhkLkwt kuhu fkkuo zkkLk fhkk nku Au. yk{ zkkLk MktMke
kufkne{kt ykLkwt MkkLk hku Au.
280
[qtxe kt[ yLku [qtxe Mkwkhk
ktkhLke 324Lke f{ yLkwMkkh [qtxe kt[Lke h[Lkk fhk{kt yke Au. [qtxe kt[ Lke {kkhke
kikh fhu Au. su {wsk {]w kk{uk. ke kuk kuhuLkk Lkk{ f{e fhk{kt yku Au yLku Lkk
kwk Mkekwhwkku, kk knkhke ke kELku ykukykuLkk Lkk{ ku{kt W{uhk{kt yku Au.
[qtxe kt[Lke Mktk nkukke ku{kt hksfe kehe kE fke Lkke Mkkku Mkkku kxMk rLkkk heku
[qtxe kuke hne Au. MktuLke rMkkhku{kt khkLkk kkueMkku yLku sYhe kLku kku khkLke
~fhe xwfzeyku {ktke fu. {w [qtxe fr{LkhLku sue heku LkkeLku qh fhk{kt yku Au.
kue rkke kuk fkhku rMkk nkuk khke qh fhe fkk Lkke. [qtxe fr{LkhLkk nkukLku
LkwfMkkLk kk kue heku ku{Lke Mkuk hkku{kt VuhVkh fhe fk Lkn.
MktMk Mkku yLku rkLkMkkuLkk [o Wkh fkkq hnu ku {kxu y{qf hf{ke khu [o fhe Lkn.
[qtxe kt[ kkukkLke Mk{{kok {ku [qtxe fhkLkku yrfkh Au.
{kkhkuLke {h 21 koke xkzeLku 18 koLke fhk{kt yke Au. kwLkukkh khefu Mkkrkk kk nku
yLku kwLkkLkku ykhkuk su{Lkk Wkh nku kuk W{ukh [qtxe ze fu Lkn suLke yk [[ko [kw Au.
ku kkfku hnku kuk W{ukhkuLku [qtxe rxrfx ykke Lkn. yuku fuxef skkyu y{ Y kku
Au. r{kt ykLkku {kuxk kku y{ kk ku sYhe Au. r{kt ykLkku {kuxk kku y{ kk
ku sYhe Au. khu [qtxeLke nuhkk kk khu y{wf kufr kkkt Lkrn ukLkku MkhfkhLku [qtxe
kt[ yku ykku Au.
ykhu nk yue krhMkrk WTe Au fu kufMkk yLku rkLkMkkLkk Mke {kuLkk rMkkhkuLke
kwLk: h[Lkk fhe kzu ku{ Au.
Mkk{krsf MkktMf]rkf heku rLLk kAkk ykrkMkeyku yLku yLkwMkqr[k kkrkyku {kxu yLkk{k kuXfkuLke
ukkE fhk{kt yke Au.
{kuxe {kkh rkkku, {kkhkuLke e {kuxe Mktk yuf Mk-yuf {kkh-rkkLke [qtxe
krkyku yLku k{eyku ru ytkwerLkuof fhe fk ku{ Au. u [qtxe Mkko yLkuf fkue nku
kku w{ke {ku [qtxkE ykkLke kk e Au.
[qtxeLke nuhkkke {ktzeLku ykhe krhk{ku MkweLke k{k{ [qtxe rk kh [qtxe kt[Lke
MkkOke yLku yufnkw Mkkk nku Au. yk [qtxe kt[Lku Mkhfkhe ktkke yk kkze Mkk hu
ykkku Au. hkxkrk [qtxe kt[Lkk fr{Lkh kkk yL fr{LkhkuLke rLk{qf zkkLkLke Mkkn
yLkwMkkh fhu Au.
fkk {qfkLke Mkkk fu khkhV fhkLke Mkkk hkxkrk kkMku Lkke fu zkkLk kkMku k Lkke. [qtxe
[qtxe kt[Lkk fr{Lkh kherhf/{kLkrMkf ktkwkkLkk kwhk {u fu ku{Lke Mkk{u k[khLkk Mk
kwhkk {u ku ku{Lku khkhV fhk MktMk{kt Xhk hsq kk, MktMkLkk ktLku k]nku{kt 2/3 knw{kke
 281
Xhk kMkkh kk yLku {w ku{kt Mkn{k kk khu [qtxe fr{Lkh khkhV kE fu khu yL
[qtxe fr{LkhLku {w [qtxe fr{LkhLke k{ke qh fhe fk : 1989Lkk Mkkuo[ ykku
kkukkLkk [qfkk{kt skwt fu kt[ knw{e nku kku [qtxe kt[Lke fkok{kk Wkh yMkh kze fu
Au.
ukLkLke {w [qtxe fr{Lkh khefu rLk{qtf kk kAe ku{u k[kh, y{khe unwf{e,
hksfe kehe yLku Mkkorkf kuutkx Mkk{u yufk nkku {wfkkku fkuo. ykke yk{ sLkkk{kt
ku ytk kufr kLke kk. [qtxe kt[Lkk {w [qtxe fr{LkhLke Mkkk yufnkw Lkk kLke hnu
ku {kxu khkLkk ku [qtxe fr{Lkhku yu{ k [qtxe fr{Lkhku [qtxe kt[Lkku fkhkh Mktku
kuwt MktMku Xhkuwt Au.
Mkkku Mkkku sfk Lkkhku Lke{ue kkhkfwtz Mkr{rku k skuwt fu k{k{ [qtxe fr{LkhkuLke
rLk{qtf ytku fu zkkLkLke Mkkn yLkwMkkh [kkLku ku zkkLk Mkkuo[ ykkLkk
{w Lk{qk yLku MktMkLkk rhku kkLkk ykkukLkkuLke kLkue Mkr{rkLke k{ku yLkwMkkh
[kwt uEyu. Mkhfkhu ykzuz yLku kkukkLku yLkwfw yue [qtxe fr{LkhkuLke rLk{qtf Lkk fhe
uEyu.
[qtxe kt[Lke fk{kehe {kk [qtxe kqhke s {kork Lk nkukk kuLkwt fkokuk rk Au. [qtxe kt[
{krMkkh yLkwMkkh {kkhke Mkwkh{kt fk{ Mkkk [kkwt hnu Au. yLk hnuk kuk {kkhkuLkwt
Lkk{ W{uhkLkwt, {]w kk{uk {kkhkuLkk Lkk{ h fhkLkwt fko ku Mkkk fhkwt hnu Au.
Lkk kkkuLke LkkUe fhkLkwt fk{ [qtxe fr{Lkh fhu Au. kkLkkt sYhe rkfku Vkkt, Xhku
xfkkhe fhkkt khu {k {ukLkkh kkLku hkxe kk khefuLke {kLkk ykke kuhu fk{ ku fhu
Au.
1996Lke kkhe {wsk khk{kt fw 7 hkxe kkku, 39 kurf kkku Mkrnk fw 444 kkku Au.
hkxe kkku {kxu yLkk{k hkuk rkfku ke kkku kkhe fkk Lkke. LkkUkuk kkku yLku ykk
W{ukhkuLku [qtxe ku rkfku Vkk{kt yku Au.
fkuEk kkLke hksfe {kLkk [qtxe kt[ h fhe fke Lkke kuwt Mkkuo[ ykku skwt Au.
kkku {kxu [kuMk yk[khMktrnkk zk{kt yke Au. nMkf kkkh kuk Lk kk ku {kxu WL{ke
kkku kh kt[u rkkt {qku Au. yk[khMktrnkkLkk kkLkLkwt k kqhkwt rLkhek fhk{kt yku Au.
[qtxe kt[ kkLkk W{ukhu su [o fkuo Au kuLkk kh Lksh hku Au. W{ukhu kkukkLke {kok{kt
hneLku s [qtxe [o fhe fu Au. [qtxe [oLkk rnMkkkLke k kkkMk zke {kkLkLke Mkk
fhk{kt yku Au. [qtxe{kt kkukMk {kkLk ytku ze ykk{kt Vrhk kE fu Au.
W{ukhku {kk ku skyuke khu skyuke [qtxe ze Lk fu ku [qtxe zu kuLku 6 ko Mkwe
zk kh rkkt {qfk{kt yku kue k{ fhkE Au. su W{ukhLku 16 xfk fhkkt ykuAk {k
{u kuLke {kLkk ykkkuykk h kk kue ukkE fhk{kt yke Au.
282
yLkw 102 {wsk uLkku Lkkkrhf, su kufMkk fu hkMkkLke [qtxe zk {ktkkku nku ku
Mkhfkh{kt MkukLk nkuku hkkku nku, yMkh {Lkkku nku, Lkkk Lkn [qfLkkh ukrku nku
ku [qtxe ze fkku Lkke Wkhktk 1951Lkk kuf-rkrLkr khk {wsk -
u [qtxe{kt
(1) W{ukhu hekhMk{Lkku Wkkuk
(2) kwLkk {kxu ku fu kuke w koLke Mk
(3) [qtxe ytkuLkk [oLkku rnMkkk ykkk{kt rLkVkk
(4) Mkhfkh su{k 25 % fu kuke w uhku hkke nku ku{ zkhuxh, {Lkusk yusLx fu yL
nkuku
(5) MkhfkhLku {k-Mkk{kLk kqhku kkzkLkk fhkh{kt rnk.
ykk
(6) hk Mkk{u kuVkE fu k[khLkk kwLkk {kxu Lkkufhe{ktke khkhVe kuhuLku fkhu W{ukhLku
[qtxekt[ kuhkf Xuhe fu Au.
khk{kt yLkuf hksfe kkku Au. ykke, ek rhku kkLku {u {kkuLkk Mkhkk fhkkt k
ykuAk {kku kk fhkku yuf s hksfe kk Mkkk kk fhu Au. hksfe kkkuLkk uzk-rkLk-
uzkke h[kke Mkhfkhke MktMk{kt ktLku k]nkuLke MktMkMkkuLke MktkLke fuL-hk Mktktku yLku
MkhfkhLke fkoie Wkh yMkh kzu Au. yLkuf hksfe kkkuke kuf{k zkh{kt yLkuf fkhLkwt
hksfe rk {e hnu Au.

 283

wrLkx-6

fwhrk ykkrk MkkkLk

284

wrLkx - 6
fwhrk ykkrk MkkkLk
ykkrk (nkuLkkhk) Mkt[kLk (Disaster Managmenr)
rzkMxh {uLkus{uLx
fwhke ykkrk yuxu fwhk khk ykfM{f MYku yLku Mk{ktLkhu kLkke rr xLkkyku suLku
fwhke nkuk Akkt k {kLk k {kxu ku nkuLkkhk kk Au.
kf]rkf kkohLku {kLkLke Mkkku Mkeku Mktkt Au. kuLke fuxef kf]rkf xLkkykuLke yMkh {kLk
kh qk {kuxe uk uk {u Au. fuxef kf]rkf xLkkyku kLkke hnu Au.
kkkuzwt fu [kk, kqh, fk, qftk, k{we MVwxLk, MkwLkk{e sue fwhke ykkrkyku
ykhLkkh Mkoke hnu Au.
yk fwhke ykkrkykuLke {kLkk WkhLke yMkh qk kteh nku Au. ykkrkykuLkku kuk kMk
fheLku ykrfrMkk yLku rfkMke uku w kLku Au. rfrMkk uku kuLkku ykuAkt {k{kt kuk
kLku Au. fkh fu, rfrMkk ukuuyu yke fwhke ykkrkyku Mkk{u fuxkf {k{kt hk {uk
{kxu MkkkLk fhuwt nku Au.
khuf fwhke ykkrkyku yue Au fu su {kLkeLke kkohLke keheLkk fkhu Mkoke nku Au.
rMku-rMku yke ykkrkLkku w Lku w kuk {kLk kLkkku Au. k.k. yuMkez kko, yLkeLkku
kuhu.
rzkMxh {uLkus{uLx :
rzkMxh yu ku swk kuLkku kLkuku Au. sukt rzkMxh yuxu ykkrk yLku {uLkus{uLx yuxu
MkkkLk. suLku kwshkke{kt ykkrk MkkkLk fne fk Au.
yk ykkrk MkkkLk yuf ykk Mk{qn fu Mk{wk Mkkku Mktfkuk Au yLku khu fkuE {kuxku
Mk{qn fwhke ykVkkuLkku kuk kLku nku khu kuLku ku krhMkrk{ktke Mkk{k ykuAwt LkwfMkkLk kk
ku knkh ykk {kxuLke yk{[ukeyku yLku wkyku kusk{kt yku Au. kus rzkMxh {uLkus{uLxLke
{w fk{kehe Au.
khk{kt fwhke ykVkku sue fu kqh-kkkuzwt, qMtLk, wfk-qftk ykhLkkh yku Au. yk
fwhke ykVkkuLkk krhk{u Lk-{kLku khu LkwfMkkLk kk Au. khkLkk rhkrfLkkhkLkk uku{kt
kkkuzk, MkwLkk{e [kkku w Mko Au. yktu, ykurhMMkk, kwshkk, {nkhkx, fuhkk,
kr{LkkzwLkk rhkrfLkkhkLkk uku{kt kkkuzkke khu kkhkS Mko Au.
 285
khu khkLkk fuxktf uku yuk Au fu kt h kuo fu A-A {rnLku kkkuzwt Mkokwt nku Au.
ykk uku seke kkukkLkku ykkf rfkMk fhe fkk Lkke. nt{uk yk ykVkku Mkk{u fue heku
q{e fk kuLke fkur{kt nku Au. Wkh khk, Wkh-kqo khk{kt Lkkwt qMkh hkkk
uku{kt ykLkkh qftkku Mkokkt nku Au.
khkLke {kuxe Lkeyku sue fu, ktkk, {wLkk kkwkk, fkuMke, Lk{ok kuhu{kt khtkh kqhLke
krhMkrk Qe kk Au. kwshkk{kt Mkkihkx,Wkh kwshkk, fA, hksMkkLkLkk fuxkf uku
kuhu{kt ykLkkh wfkLke krhMkrk Mkoke nku Au. yke ykVkkuke nhku, kku kufkuLku
ku{s keykuLku LkwfMkkLk kk Au. yk LkwfMkkLk ykuAwt kk fu Lkk kk yu {kxu Mkhfkhu rzkMxh
{uLkus{uLx fr{xeLke h[Lkk fhe Au. yk fr{rxyu fuxe fk{keheyku kh kh {qku Au. su{fu,
(1) khkLkk fuxk rMkkhku{kt kqh, MkwLkk{e kkkuzwt, wfk, qMtLk qftk kuhu
fwhke ykVkku ykhLkkh Mko Au. kuLke fkhe {ue.
(2) su rMkkhku{kt fwhke ykkrkyku ykke nku ku rMkkhku{kt E{khkku, {fkLkkuLkk kktfk{
{kxu [kuMk Lkerkyku yLku fkkyku zk kkk {kkfe Mkkzku Qe fhk kh kh
{qfku.
(3) hk yLku fuL Mkhfkhu fwhke ykkrkYk rMkkhkuLkk Lkfk kikhfhk, fwhke ykkrk
{kxu hkxe {wMkk zkt, hkrx frLkrxyku kLkke.
khu E.Mk. 1984Lkk rzMkuBkh {rnLkk{kt khkLkk {u{kt kukk kMk woxLkk kE nke.
khu woxLkk{kt ykhu 2500 kufku {]w kk{kk nkk. khu ykhu 2 k kufkuLku uhe kMkLke
yMkh kk ykuAk {k{kt kE nke. yk yfM{kk kAe khk{kt rzkMxh {uLkus{uLx {kxu
Mkk r[khk{kt ykwt yLku kuLku kkk fkLkqLkku kLkkkLke Yykk kE.
ykfM{f yke fkuE woxLkk kkkt, fkuE fwhke ykkrk yke kzkkt Mk{ksLkwt, fkuE uLkwt fu uLkwt
Mkkktk kuhkE sk kk{u Au. yk MkkktkLku kku kkzk fu yMkhkMkkuLku kuxe ke
s { fhk yLkuf &ku Qk kk Au.
yke krhMkrkLkku Mkk{Lkku fhku fkuEk Mk{ks fu Mkhfkh {kxu qks {ww~fu Au. ykke, u yke
ykkrkLkku Mkk{Lkku fhkLkwt knuuke s u r[khe hkk{kt ykuwt nku kku wt Mkh kLku Au yLku
yuxu s rzkMxh {uLkus{uLx h[kwwt Au.
fwhke nkuLkkhkLke kk :
ukMxh fkukLke kk yk {wsk Au : rzkMxh yuxu yue kteh yu [kksLkf woxLkk
fu kLkk su kMk fheLku rrkuku kk{ke ku Au.
r ykhku MktMkk (WHO) yu rzkMxhLke ykkue kk : rzkMxh yuxu yue nkuLkkhk fu
su {kLkskeLku nkrLk, ykhku yLku ykhku Mkuk{kt [k {k{kt kkkz fhu yLku ku {kxu
yMkhkMk Mk{ks fu rMkkhLku knkhke Mknk {uk rLkk [ke fu ku{ Lk nku. yk{, r
286
ykhku MktMkkyu rzkMxh{kt ykhku yLku ykhkuMkukLku fuLMkkLku hkk Au. fkuEk nkuLkkhk
ykhku MkukLkwt {k yk~f nku Au.
rzkMxh yuxu yue tfh ykVk fu woxLkk fu suLkk krhk{u {kLkMk{ksLkwt ykwt kkkLkwt {kwt
yMkMk kE Au. hkeftk, kqh, hkuk[kku, kkukuzwt, wfk sue fwhke ykkrkykuLku
fkhu knw {kuxk {k{kt kkhkS Mkoke nku Au.
yk fwhke fu f]rk{ ykkrk{ktke knkh ykk {kxu fu Mkk{kL Mkrk Mkkkk {kxu rzkMxh
{uLkus{uLx yrLkko Au. rzkMxh {uLkus{uLx yMkhkMk kufkuLku xqtfk Mk{kkk{kt Mkk{kL Mkrk{kt
ke fu Au.
rzkMxh {uLkus{uLxLkk {kLkk yLku ykkfk yu ku ytk {nLkk kkMkkt Au. (I) ykkrk
kAeLkk Mk{u hknk yLku (II) k[k fko fhk {kxu rr kukkuLkk fkh yLku yLkwe
kykuLke sYrhkk Qe kk Au. su{ fu, Mkhfkhe zkxhku, yLsrLkhku, RuxrLkku,
MkirLkfku, MtMkufku, Lkkkrhfku, LkMkkuo ku{s Mkr[fkkLkk yrfkheyku, hksfe yLku k{f yke
kufku kuhu yLkufLke sYrhkk Qe kk Au. yue s heku rzkMxh {uLkus{uLx{kt Lkkkfe Mkrk
k w Mkkhe nkue sYhe Au. u ykkrk Mk{u Lkkk Mkhfkh khVke, knkhke ykk nku fu,
Mkk{kL kufku ykk f{o[kheyku khVke ykk nku kku ku LkkkLkwt ykkusLk ku heku fhwt
sYhe kLku Au.
yk Lkkk khk Mkhfkhe yrfkhe kufkuLkku kwLkoMkkx, MkkLkkuLke hee, kkeke Mkkhkhkkyku,
nkMkxku kuhu yLkuf kkkkkuLkwt ykkusLk fhkLkwt nku Au. yk {kxu LkkkLkwt MkwMkk ksux
ykkusLk ytk yk~f Au.
fkuEk u{kt fwhke ykVkku ykk kAe yLkuf kteh &ku Qk kk Au. k.k., [kuhe,
qtxVkx, Mkk{krsf yLkirkfkk, k[kh, hkuk[kku kuhu. yk kk &ku Qk Lkk kk ku {kxu
kkk ykk &kuLkku n kuk {kxu rzkMxh {uLkus{uLx wt ykLkwt {tk Auu.
fwhke nkuLkkhkLkwt MYk : r{kt Mkoke rr nkuLkkhkkuLku kLk{kt hkeLku kuLkwt MYk
(kkrfkkyku) Lke[u ykkku rr MktMkkykuLkk ykMk khk e k Au. ku Lke[u {wsk Au.
(1) fwhke xLkk :
nkuLkkhk{kt {kuxukku fwhke xLkkykuLkku Mk{ku kk Au. ikkrLkfkuLkk {k {ku k]eLkk
kuxk{kt kE hnukt VuhVkhku kkk kkoh{kt kkkt qkkuLku fkhu fwhke nkuLkkhkku Mko
Au. kku ikkrLkfku fwhke ykrkyku {kxu ykfke knkuLke rkykuLku skkkh ku Au.
(2) r{fkkuLkLkku Lkk :
{fkLk-r{fkku, Mkknkku, Wkukku kuhuLku fwhke nkuLkkhkkuLku fkhu {kuxwt LkwfMkkLk kk Au.
yLku e r{fkku Lkk kk{u Au.
 287
rLkkf hkeftkkuLku fkhu sLke skyu Mk yLku MkLke skyu s kuk kk Au.
(3) SMk]rLkku Lkk :
fwhke nkuLkkhkkuLku fkhu {kLkeykuLkk {]wLke Mkkku k]e WkhLke SMk]rLkkuu k {kuxk
{k{kt Lkk kk Au. khu hMkk yLku kqhLku fkhu {kuxe Mktk{kt kwyku {]w kk{u Au.
MkwLkk{e sue nkuLkkhkkuLku fkhu sMk]rLkku Lkk kk Au. yrk Xtze yLku kh{eLku fkhu
kkeyku yLku LMk]r Wkh rkhek yMkh kzu Au.
(4) {kuxe LknkrLk :
fwhke nkuLkkhkku {nTytu {kuxk kkk Wkh nku Au. Mkk{kL qftkLkk ykt[fk fu Mkk{kL
kLkku yLku hMkk {kuxe nkuLkkhk Mksokk Lkke khtkw {kuxk {k{kt k]e Wkh kkkt VuhVkhku
{kuxe LknkrLk Mksuo Au.
Mkk{kL heku rhkrfLkkhu kkk knkze rMkkhku{kt fwhke nkuLkkhkLku fkhu {kuxe LknkrLk
kk Au.
(5) uke kzeLku LkwfMkkLk :
khu hMkk yLku rLkkf kqhLku fkhu kkk wfkLke krhMkrk{kt ukekzeLkku Lkk kk
Au. kuLku fkhu yMkhkMk rMkkhku Wkhktk kuLke Wkh ykkrhk k uku {w~fue{kt {qfk
Au.
yLkksLkku kwhXku xkkt kuLkk kku{kt ke khku kk Au yLku nuhsLkkk {w~fue{kt
{qfk Au.
(6) {kLkSLk kuhk :
fwhke yLku {kLkMksk nkuLkkhkkuLku fkhu fuxktf rMkku Mkwe Mk{k {kLkSLk kuhkE
Au. kkh-xurVkuuLk, Mktuknkh, huu, hkuz-hMkkyku kqxe kzu Au.
kuLku fkhu k kk{zkyku nuhke Aqtxk kze Au. kuykuLku sYhe Mkkzku knkU[kzkke
k {w~fu kLku Au. yk Mktukku{kt nurfkuxhLke {ke Vqz kfux yLku MkkLkku kqhkt kkzk{kt
yku Au.
(8) kkoh{kt krhkoLk :
fwhke nkuLkkhkkuLkk fkhu k]eLkk kkoh{kt LkkUkkk krhkoLk yku Au. hkeftkkuLku
fkhu LkeLkk nu kk Au.
yrk Xtze yLku kh{eLku fkhu kw[{kt VuhVkh kk Au yLku kuLke rkhek yMkh
ukekze kkk {kLkSLk Wkh kzu Au.
k[eLk Mk{{kt kwshkk{kt tkk, Mkwhk, zkuhk, kuk kuhu rhkrfLkkhkLkk ekk
kthku nkkt. yksu yk kthkuLkk {kk yukku uk {u Au.
288
(7) yrLkrk xLkk :
fwhke nkuLkkhkku sue fu hkeftk, k{we, yrk hMkk, wfk, MkwLkk{e ykVkku,
kkkuzwt kuhu yrLkrk nku Au.
yke xLkkyku khu yLku k rMkkh{kt kLku kuLkku [kuMk k ykkWke ykkku
Lkke. u fu MkuxukExLke {ke kLkLke rk, hMkkLke kkyku ytku ykkkne kE
fu Au. khtkw yL nkuLkkhkku ytku nS Mkwe rkkLk ykkkne fhe wt Lkke.
fwhke nkuLkkhkLkk {w Wuku :
tkfe Mkt[kLkLkku Wu LkVku {ukLkku nku Au. khu nkuLkkhkLkk Mkt[kLkLkku Wu {kLk
fkke yLku rfkke nku Au. su{kt hk fk, fk yLku Mk{ksLke { fhe ku yuf
VhsLkku kk keLku Mkt[kLk fhk{kt yku Au. kuLkk {w Wuku Lke[u {ku LkkUe fk.
(1) {kLk yLku SMk]rLkwt hk
(2) nkuLkkhkLkku Lkfkhk{f yMkhku xkze.
(3) sLkSLk kwLk:Mkkrkk fhwt
(4) sLkSLk {wk fhwt.
(5) Mkk{krsf skkkheykuLkwt kkLk.
(6) rfkMkLkku h e hkku
(1) {kLk yLku SMk]rLkwt hk :
Mk{k hk yLku Mk{ks{kt yhuhkxe Vuk Au. Mk{ksLku w:{ktke Wkkhe uk kkk {kLk yLku
SMk]rLkwt hk fhk {kxu nkuLkkhk Mk{u zke fk{kehe nkk hk{kt yku Au.
MkwLkk{e, hkeftk, kqh, rhkE kkuVkLkku, stkku{kt kkLk, kkkuzwt yLku rn{kko sue
nkuLkkhkkuLku fkhu {kuxk {k{kt {kLkeyku kkk kwkkeyku {]w kk{u Au.
(2) nkuLkkhkLke Lkfkhk{f yMkhku xkze :
fkok{ MkkktkLke {ke yMkhkMk rMkkhku{kt zke fk{kehe khk sYhe MkwykuLkku kwhXku
kqhku kkzeLku nkuLkkhkLku fkhu Mktrk Lkfkhk{f yMkhku xkze fk Au.
fwhke fu {kLkMksk nkuLkkhkkuLke kkf Lkfkhk{f yMkhku kuk kke nku nku Au. qftk, MkwLkk{e
kkk khu hMkk yLku rn{kkkLku fkhu {k rMkku Mkwe SSLk kuhkE Au. kuLku fkhu
yk~f [esMkwyku {ke Lkke yLku hkuk[kku Vkxe LkefkLke kk hnu Au.
kr{Lkk uku yke nkuLkkhkku ku ykwrLkf xfTLkkukuS yLku MkkLkkuLku fkhu rhk kkkt he
fu Au. khu ykkk u{kt yk ytku kqhke Mkskk uk {ke Lkke.
 289
(3) sLkSLk kwLk:Mkkrkk fhwt :
nkuLkkhk Mktukku{kt kuykuLku yk~f Mkwyku yLku hnuXk kqhk kkzeLku kkk yMkhkMk rMkkh{kt
kuhkE ku ese, kkh-xurVkuLk kuhu Mkukyku kwLk: Y fheLku sLkSLk Vheke kfkwt
fhkLkku Lk fhk{kt yku Au.
fkuEk nkuLkkhkLkwt yMkhfkhf Mkt[kLk fhkLkku yuf {nLkku Wu uhruh ku sLkSLkLku
kwLk:Mkkrkk fhkLkku Au. nkuLkkhkLku fkhu yMkt kufku kuh kuhkuskkh kLkkkt nku Au.
(4) sLkSLk {wk fhwt :
nkuLkkhkku MkokLke Au. kuk kke s kufku{kt kuk kk Au. kksukh{kt ko{kLkkkku{kt
ykue rkkku {ku kkuzk kkuo{kt ffkk{kt rhkLkwt kke ykswkkswLkk rMkkhku{kt kkkne
{[ku, kuk Mk{k[khke kufku{kt kuk kk ku Mkkrf Au.
nkuLkkhk kAe k ktkk Mk{ Mkwe kufku kk{kk nku Au. kwshkk{kt qftk ykk kAe k
rMkku Mkwe kufku hkku {fkLkLke knkh MkqE skkt nkkt. nkuLkkhkLkk Mkt[kLkLkku Wu sYhe {krnke
yLku MkkLkku kqhk kkzeLku kufkuLku wk kLkkkLkku Au.
(5) Mkk{krsf skkkheLkwt kkLk :
Mkhfkh kkukkLke skkkhe kLk{kt hkeLku nkuLkkhkLkk fkhu yMkhkMk rMkkhkuLku hknk knkU[kzu
Au. Mkk{krsf MktMkkyku yLku {kuxe ftkLkeyku kkukkLkk MkkLkku yMkhkMk rMkkhku {kxu fk{ kkzu
Au.
kuykuLkku {w Wu Mkk{krsf skkkhe yk fheLku k[k fk{kehe{kt {Yk kkLkku nku Au.
u{kt yLkuf k{f MktMkkyku kkk ftkLkekuyu nkuuLkkhkLkk Mkt[kLk{kt {nLke qr{fk se Au.
fwhke nkuLkkhkkuke kkwt LkwfMkkLk yku YrkkLkwt nku Au fuxef yMkhku yMkhkMk rMkkhLkk kufku
ktkk Mk{ Mkwwe yLkwu Au. ykk rMkkhku{ktke MkeLkwt Mkktkh kkwt nku Au. u [kuMk Wuku
Mkkku nkuLkkhkLkwt fkok{ Mkt[kLk kk kku LkwfMkkLk yLku MkktkhLkwt {k xkze fk.
(6) rfkMkLkku h e hkku :
su uku{kt khtkh nkuLkkhkku Mkoke nku ku uku{kt sLkSLk yLku ukkh-tkuu kuhkE skku
nkukke ku uLkku rfkMkh Lke[u Au. yk uLku { fhk {kxu Mkhfkh kkukkLkk tzkuLkku
Wkkuk fhu Au yLku kuLku fkhu yL rfkMk fkkuo yhkuk Au.
fwhke fu f]rk{ nkuLkkhkLkk yMkhfkhf Mkt[kLk khk rkhek krhMkrkLku zkke fkkq{kt ELku
Mkhfkh rfkMkLkku h e hkkLkku Lk fhu Au.
nkuLkkhk Mkt[kLk {kxuLkwt Mkkktk :
nkuLkkhk Lkfkhk{f yMkhku xkzk {kxu kuLkk yMkhfkhf Mkkktk Wkh kMk kh {qfk{kt
yku Au. fuxefkh ktkk Mk{ Mkwe yMkhkMk rMkkhLkk kufkuLku MknLk fhwt kzu Au. Mkt[kLk{kt
290
MkkktkLkwt {w fko k[k fk{kehe fhkLkwt kkk kwLk:MkkxLke Mkk fhkLkwt nku Au. Lke[u
kou Mkkktk nkuLkkhkLkk Mkt[kLk {kxu yMkhfkhf Mkkrkk kE fu.
nkuLkkhk Mkt[kLk {kxuLkk MkkktkLke fk{kehe :
(1) {w ytfw fkko (Chief Control Office) :
fwhke nkuLkkhkLku fkhu yMkh kk{ukt rMkkhku{kt hknkLke fk{kehe zkke [ku ku {kxu kuLku
kkk huf Lkku Wkh uhu hkkLkwt fko yk rkkLkwt Au.
ku{s {krnke yLku sLkMktkfo rkk kkMku yMkhkMk rMkkhkuLke sYrhkkku ytku {ue {krnke
Wkhktk yk rMkkh{kt [ke hnue fk{keheyku ytkuLke {krnke {w ytfw fkko {uu Au kkk
Mkkh {k{ku kkk MkhfkhLku kqhe kkzuu Au.
(2) {krnke yLku sLkMktkfo rkk :
yk rkkLkk {nLkk fkkuo : (1) nkuLkkhk MkokLke kk nku ku rMkkh{kt sYhe [uke
ykke. (2) nkuLkkhk Mkok kk yMkhkMk rMkkhkuLkku Mktkfo Mkkku. (3) LkwfMkkLkLke {krnke-
yktfzk {uk yLku kkrfLke sYrhkkku ytku {krnke {ue. (4) {w fkkoLku sYhe
{krnke kkk Vkuxkukk^Mk kqhk kkzk. (5) yMkhkMk kufkuLke Vrhkku Mkkte kuLkk rLkfk {kxu
rr MkkLkku-Mkkzku kqhe kkze.
(3) MkkLk Vke rkk :
yk rkkLkwt {w fko yu Au fu (1) yMkhkMk rMkkh{kt k[k fk{kehe {kxuLkk sYhe MkkLkku
kqhk kkzkLkwt Au. ku{kt {wu fkx{k Mkzuk {kxuLkk uELk, xuEh xuxhku, kqhLkk rMkkhku{kt
kEV kkux, kEV sufuxMk, kuhzkt, Vkh kuxuLkLkk MkkLkku, Mkezeyku, kkh kkuzkLkk, kutzLkk
Mkrk fkkkLkk MkkLkkuLkku Mk{ku kk Au.
(4) kkeke rkk :
nkuLkkhk{kt yLkuf kufku {]w kk{u Au yLku yMkt kufkuLku E kk Au. yk Mktukku{kt kkeke
rkku {nLke fk{kehe kkLke nku Au su{kt (1) yMkhkMk rMkkhku{kt zkxMko LkMkkuouLke
ku{sMkufkuLke xe{ {kufe. (2) yBwLMk kkzeyku, Mxu[Mko {kufk. (3) yMkhkMk rMkkhku{kt
kkeke Mkuk fuLku Qk fhk. (4) E kk{ukykuLku kkr{f Mkkhkh ykkeLku LkSfLke nkMkxku{kt
Mkuzk. yLku (5) {krnke rkkLku {]kfku yLku E kk{uk kufkuLke {krnke {kufe kkk qxkk
MkkLkku {tkkk.
(5) {kLkk rkk :
yk rkkLkk {w fkkuo yu Au fu (1) su rMkkh{kt nkuLkkhk MkoE nku ku rMkkhku{kt k[k
fk{kehe {kxu sYhe MkiL, MtMkufku, nku{kkzo, kkurMkku kuhu {kufk (2) SLksYhe MkkLk
Mkk{keLkk rkh{kt { fhe. (5) EkMk kufku {kxu k[k fk{kehe fhe hnu {uzef MxkV
zkxhkuLku {Yk kwt. (4) fkx{k Mkuzk{kt { fhe kuhu Au.
 291
(6) kwLk: Mkkx rkk :
nkuLkkhkLku fkhu k kufku kkukkLke {fkLk-r{fkuk kw{ku Au.
ykk kufkuLku ntkk{e kuhu hnuXk kqhk kkzk, xuLxLke Mkk fhe, Vqz kfux, kkk, Mkku,
kuhkf kuhuLkwt rkh fhwt ku{s kwLk-Mkkx {kxuLke fk{kehe nkk hkLkwt fko yk rkkLkwt
Au.
kLkke yLku Mkukke MktMkkyku k fk{kehe fhke nkukke kuykuLke Mkkku ku MktfLk Mkkwt
sYhe Au.
yk kk s rkkku {kuxkkku yMkhkMk kufkuLkk Mktkfo{kt nkukke kuykuLkk ynuk {ku {w
ytfw fkkoke MkhfkhLku sYhe ynuk {kufu Au. Mkhfkhe yrfkheyku kLkku k yk rMkkhLke
{wkfkk E k {krnke {uu Au yLku kuLku ykkhu yMkhkMk kufkuLku sYhe MkkLk Mkk{ke kqhe
kkzu Au.
fwhke nkuLkkhkku yxfke nkuke Lkke Akktk ku kkkt khk krhMkrk zkke fkkq{kt
ke fk yk {kxu Mkhfkhe Lkku Wkhktk Mkukke MktMkkykuLkku Mknfkh sYhe kLku Au.
ko 2001{kt kwshkk{kt qftkLku fkhu fA rsk{kt khu LkwfMkkLk kwt nkwt khtkw yLkuf Mkukke
MktMkkyku kkk Mkhfkhe LkkuLku fkhu Mk{k fA rMkkhLkwt sLkSLk zkke fkohk kLwt Au.
yktk{kLk-rLkfkukkh{kt MkwLkk{e nkuLkkhk kAeLke k[k fk{keheLku fkhu kt k kwLk:MkkxLkwt
fko zkke kE wt Au.
rzkMxhLkk fkhku Lke[u {wsk Au :
r{kt yLkuf fkhLke nkuLkkhkku Mko Au. kuLkk WTk{ kwLku kLk{kt ukkt nkuLkkhkLkk {w ku
fkhku Lke[u {ku LkkUe fk.
nkuLkkhkLkk fkhku


fwhke rzkMxh (nkuLkkhkku) {kLkMksk rzkMxh (nkuLkkhkku)
1. hkeftk 1. huu yfM{kkku
2. MkwwLkk{e-rhkE qftk 2. nkE yfM{kkku
3. kkkuzwt 3. kMk yfM{kk
4. rn{kkk 4. Mxe{h-Lkkifki zqke se
5. uzku Mke kze (uLz MkEzk) 5. ek ykk
6. yrk hMkk 6. {fkLk kqxe kzk
292
7. kk{we 7. hkuk[kku
8. kkLk 8. {kLk{uLke (Mkkhku)
9. wfk 9. fku{e kkuVkLkku
10. ke Xtze 10. ykktfke nw{k.
(y ) fwhke nkuLkkhkku :
ykhu yLkuf ikkrLkf MktMkkLkku kk nkuk Akkt fwhke nkuLkkhkkuLku {kLke yxfke ku Lkke
yLku ku fkhke s ykku {kLkeyu Aeyu fu kkLk {nkLk Au fwhke nkuLkkhkku khu Mkou
yLku ku fuxe rLkkf nu kuLke fkuE Mk[kux ykkkne kE fke Lkke.
Akkt qkfkLkk yLkwkuLku ykkhu nkuLkkhkkuLke Mktrk rkhek Mkyhkuke k[k {kxu ykkWke
Mkk[ukeLkk kkkt ytkuLke k]rk e Au. Lke[u kou kkktLku Mk{ku kk Au.
(1) 2001{kt kwshkk{kt qftk ykk kAe {fkLk kktfk{ ytku Lkk rLk{ku {ku {fkLkLkku
kkku kikh fhku su{kt Mkkkuoxk kuk MukLkku Mk{ku kk Au.
(2) hk{kt hMkkLke rMkLk Y kk ku knukt xuLkus MkVkELkwt fk{ kqhwt fhwt.
(3) zu{Lkk MkxhLkwt ykuRk fhwt sue Mktfx Mk{u ku zkke kue fk.
(4) huf rMkkh{kt Vkh rkkzLku kkrf fhe yLku kikh hnuk skwt.
(5) kqhkkt {k{kt kEVkkux, hkh xwk, kuhzk hkuzeyku kuhu Mkk fhe.
(6) nuh sLkkkLku [uke ykkk {kxu MkkhLk Mkk kkuXe.
(7) rr fkhLke nkuLkkhkku ku Mkk[ukeLkk fk kkkt uk ku ytku k]rk fuBkkuLkwt
ykkusLk fhwt.
(k) {kLkMksk nkuLkkhkku :
fuxef nkuLkkhkku {kMkkuLke kuhfkheLku fkhu kku khuf nukwkqof Mkoke nku Au. ku{kt rr
fkhLkk {kuxk yfM{kkkuuLkku k Mk{ku kk Au. yke nkuLkkhkkuLku fkhu k sLkSLk Wkh
rkhek yMkhku kzu Au. ykkk u{kt huu kMkzkEhku kkk f{o[kheykuLke kuhfkheLku fkhu k
hkku{kt kteh huu kMk yfM{kkku Mkok Au. ku{kt yMkt rMk Mkwe huu fu kMk uxVku{o
Wkh kzk hnuwt kzu Au.
LkkrfkuLke kuhfkhe ku{s w {wMkkVhku ukLke ]rkLku fkhu Lke{kt nkuze zqke skLkk k kLkkku
kLkt Au. kukkLke kMkwoxLkk k [{o[kheykuLke kuhfkheLkwt krhk{ nkwt. kMk yfM{kkku,
kMkLkwt e{kt kze swt, kuhu {kLkMksk nkuLkkhkku Au.
kwshkk kkk khkLkk fuxktf hkku{kt ekh Mkktkrf kkuVkLkku kkt Au yLku ku{kt Lk-{kLku
{kuxwt LkwfMkkLk kk Au. nkuLkkhkku Lke[u {wsk fuxktf ykkursk kkkt sYhe Au.
 293
(1) hMkkykuLkk ktf knukt kBk kkuXk {kxu fu suke Mkez Wkh ytfw hnu Au.
(2) huu yuLsLk zkEhkuLku [kuMk Mk{Lku ytkhu kwLk: kke{ ykke ku{s {w ykrVMk
Mkkku Mkkk Mktkfo{kt hnu ku {kxu {krnketMkt[khLkk ykwrLkf MkkLkku ykkk uEyu.
(3) kLkke LkkrfkuLke nkuzeyku {kxu k kuMkuLsh fukuMkexe Lke fhe yLku kuLkwt [wMk heku
kkLk fhkwt.
(4) Mkktkrf kkuVkLkku Lk kk ku {kxu rLkr{k heku rr MktkLkk rkrLkrykuLke {exkku
kuse. huf Mktkf yufkeLkk {oLku {kLk ykku yLku kufkuLke k{f kke Lk wkk
ku heku kuo kku fku{e kkuVkLkkuLke fkk hnuke Lkke.
(5) huf rMkkh{kt Vkh rkkuz kkk yBwLMkLke Mkk kkuXe.
(6) w {kLk{uLke yufrkk kke nku kuk knukhku yLku {ukzkyku Mktku [kuMk Mku
ykkWke kqhkkt {k{kt Mkk kkuXeLku Mktrk nkuLkkhk yxfke fk.
nkuLkkhkku Mkok kAe Mkhfkh yLku MiAf Mkukke MktMkkyku yMkhkMk rMkkhku{kt hknkfko
Y fhu Au. yk fkkuo{kt nuh sLkkk k fu khkuk heku {Yk kk kku s zkke sLkSLk kwLk:Mkkrkk
kE fu.
nkuLkkhkLke {krnke :
Mkk{kL heku fkuEk fkhMkh nkuLkkhk MkoE kk kAe kuLke Lkfkhk{f yMkhku{ktke {kLkSLkLku
Wkkhe uk {kxuLkk Mkt[kfe kkktyku uk{kt yku Au. u fu ko{kLk MkuxukEx wk{kt fuxef nkuLkkhkku
ytku ykkWke fkhe nkukke nkuLkkhk ytkuLkk Mkt[kfe kkktykuLkku ykMk ku kkk{kt kE fu.
nkuLkkhk ytku Mkt[kfe kkkt


nkuLkkhk knukt kkkt nkuLkkhk kAeLkk kkkt
(Pre-Disasters Steps) (Post Disasters Steps)

(1) nkuLkkhk ytku [uke (1) nuh {k{ku khk fkhe ykke
(2) Mkktkh {kxuLke Mkk (2) LknkrLk-LkwfMkkLkeLke rkkku {ue
(3) kkr{f Mkkzku kqhe kkze (3) k[k fk{kehe {kxu Mktkfo
(4) Mkk[ukeLkk kkkt (4) Vkh rkkuzLke {
(5) Mkkk {krnke kqhe kkze. (5) EkMkLku nkMkx{kt Mkuzk
(6) k[k fk{keheLkwt ykkusLk-ytfw
294
(7) hknk {kxu Ake Qe fhe
(8) hkuk rkfkhk{f MkkLkku
(9) SLk sYrhkkLkk MkkLkku Vkk
(10) MiAf MktMkkykuLku yknTkLk
(11) Lkkkfe {
(12) yVkyku Wkh rLktk.
(A) nkuLkkhk knukt kkkt : Mkk{kL heku nkuLkkhk khu yLku k rMkkh{kt Mkou kuLkku [kuMk k
ykkWke ykkku Lkke. khtkw ko{kLk MkuxukRx wk{kt nk{kLk ytkuLkku fuxkuf k ykkWke
yke Au. yk Mktukku{kt nkuLkkhkLke kkkk uku fu rMkkhku{kt nkuLkkhk kquo Lke[u
kou kkkt uk{kt yku Au.
(1) nkuLkkhk ytku [uke :
MkuxukEx fu ukkyku khVke {ue {krnkeLku ykkhu Mktrk nkuuLkkhk ytku Mkk{kL
heku Lke kkk rhkrfLkkhkLkk rMkkhku{kt Mkkk kufkuLku nuh {k{kuLke {ke ykkWke
[uke ykkk{kt yku Au. kuLku fkhu LknkrLk yxfke fk Au.
(2) Mkktkh {kxuLke Mkk :
nkuLkkhkLke kkkk rMkkhku{ktke Mkktkh fhuk kufkuuLku Mkktk fhk {kxu ykkWke
fhk{kt yku Au.
yk {kxu LkSfLkk rMkkhLke Mfqku{kt fu [kEkk rMkkhku{kt hknk fBkku kikh fheLku
kt Mkktkh fhk{kt yku Au.
(3) kkr{f Mkkzku kqhe kkze :
nkuLkkhkLke kkkk rMkkhku{ktke Mkktkh fhuk kufkuLku kkr{f Mkkkzku kqhe
kkze k sYhe kLku Au. {kuxukku Mkk{krsf MktMkkyku k Vqz kfuz, kyku, kkk
kuhuLkkt rkh fko{kt uzk Au.
(4) Mkk[ukeLkk kkkt ukt :
nkuLkkhk Mk{u wt fhwt yu {w~fueykuLkku fE heku Mkk{Lkku fhku, Mkk[ukeLkk fk kkkt
uk kuhu kkkkkuLke kufkuLku fhk{kt yku Au.
yk {kxu sYhe MkkLkku k kikh hkk{kt yku Au. ku{kt Vkh kuxuLk, nkuzeyku, xuLxku,
uELk, {kukkE, nkMkx kuhuLkku Mk{ku kk Au.
(5) Mkkk {krnke kqhe kkze :
nkuLkkhk kquoLke Mk{k krhMkrk ytkuLkk ynukku Mkkk Mkkrhk fheLku sLkkkLku k]k
hke sYhe Au.
 295
kLkLke rkyku fu hMkkLke kkyku ru ykkkunk Mk{k[kh ytkuLke {krnke Mkkk
heku kqhe kkze uEyu. u xe kku nkuk kku ku ytku k kkfeu fhe uEyu.
(B) nkuLkkhk kAeLkk kkkt : fwhke fu {kLkMksk nkuLkkhkku Mko khu nkuLkkhk hr{kLk yLku
nkuLkkhkku kAe Lke[u kou kkkt zkke nkk hk uEyu.
(1) nkuLkkhk fk rMkkh{kt fuxk {k{kt MkoE kuLke {krnke nuh {k{ku khk nuh
sLkkkLku ykke uEyu.
(2) nkuLkkhkLku fkhu su r{fkkuLku LkwfMkkLk kwt nku yLku su LknkrLk kE nku ku ytkuLke
{krnke yLku yktfzk yufrkk fhk uEyu yLku {w fkkoLku {kufe ykke uEyu.
(3) yMkhkMk rMkkhLkk kufkuLku Mkk{k Mku Mkuzk uEyu. yk {kxu hknk fuBkku yLku
xuLxkuLke Mkk kkuXe uEyu.
(4) uELk, xuh yLku xuxhkuLke {ke fkx{k Mkuzku yLku xkuk kufkuLku knkh fkZk.
(5) yMkhkMk rMkkh{ktke E kk{uk kufkuLku {kukkE nkMkx khk Mk Wkh kkrf
Mkkhkh ykkeLku nkMkx{kt Mkuzk.
(6) fkx{k yLku kke hkE skke ku rMkkh{kt hkuk[kku Vkxe Lkefu Lkn ku {kxu
hkukrkfkhf hMke, kykuLkku Atxfk kuhu kkkt ukt.
(7) nkuLkkhkke yMkh kk{ukt kufkuLku SLk sYrhkkLke Mkwyku sue fu Vqz kfux, kkk,
fkzkt, kMkku, kyku kuhuLkwt rkh fhwt.
(8) nkuLkkhk ytku kuxe yVkyku Lk Vuk kuLkk Wkh rLktk hkwt.
(9) MiAf MktMkkykuLku Mkukke fk{kehe{kt uzkE sk rLktke fhe.
(10) yMkhkMkkuLkk kwLk: Mkkx {kxu ykkMkkuLke yLku sYhe Lkkkfe { fhe.
huf nkuLkkhkku ku Mkk{kL heku Wkh kou kkkt uk{kt yku Au. yk kkkt uk{kt suxku
rtk kk kuxu ytku LkwfMkkLk yLku LknkrLk u Au. kuke yk ytkuLkwt Mkkktk k]k nkuwt uEyu.
nkuLkkhkLke k[k fk{keheLkk MkkLkku : nkuLkkhk ytkuLke k[k fk{kehe {kxu Lke[u kou MkkLkku
sYhe kLku Au. fuxefkh sYhe MkkLkkuLkk yku k[k fk{kehe Mk{Mkh kE fke Lkke.
(1) zke knLknkh
(2) Mktuknkh-khuMk
(3) Vkh VkExh (yLkk{f)
(4) Mku^xe kkux
(5) ktke Mkezeyku
(6) kkuxuok uELk
296
(7) kwzkuh
(8) Vkh qV kkh{uLx
(9) kuhzk
(10) kkuxuok {kEf
(11) xuLx-kuxufLk ku
(12) sLkhuxMko
(13) MkkhLk
(14) {kukkE nkMkx
(15) nurfkuxMko
kkAkt kkuoLkk yLkwu swk swk fkhLke nkuLkkhk kLk{kt hkeLku kkuukkLkk rMkkhLke sYrhkk
{ku yk MkkLkku Mkt[kfku kkMku nkuk sYhe Au. k.k. rhk rfLkkhkLkk rMkkhku{kt rhkE kkuVkLkku,
kkkuzwt kuhu xLkkyku khtkh kLku Au. yk {kxu kEVkku, kuhzkt, MkkhLk, nurfkuxMko, khuMk,
kuhuLke sYh kzu. khtkw k Wkuk{kt ykk yfM{kkLke kk w nku khu Vkh kuxuLk, Vkh
qV kkh{uuLx kuhuLke sYh kzu Au. fuxktf MkkLkku sukt fu {kukkE nkMkx, zke knLknkh,
kwzkuh, MkkhLk, sLkhuxMko kuhu huf nkuLkkhk ku sYhe kLku Au.
fuxefkh k[k fk{keheLkk MkkLkku nkuk Akkt kuLkku Wkkuk fhk ytku kqhke Mk{s nkuke
Lkke. kuke yk huf MkkLkkuLkk Wkkuk ytku kke{ ykke sYhe kk. Mkhfkh kkMku nkuLkkhk Mkt[kLk
{kxuLkwt ku Mkkktk nkuwt uEyu, ku{kt kqhkkt MkkLkku yLku kke{ kk{uk f{o[kheyku nkukt sYhe Au.
{kLkMksk nkuLkkhkku yxfkkLkk kkkt
hMkk yu hurzku yux MkkhLku fkhu yuk k yfM{kkku kLku Au fu yk ykkrkyku kuhMkkLku
fkhu MkoE Au, ku{ fne fk. Mkk{kL heku knLknkh, hkMkkrf fkhkLkkyku yLku
ywMkkh kukku{kt Mkt[kLkLke k{eLku fkhu yke nkuLkkhkku Mko Au.
yke nkuLkkhkku yxfkk MiAf kkkt yLku Vhrskk fkkyku zk{kt ykkt Au. Exke{kt
1976{kt stkwLkkf fkhkLkkyku{kt su zkfku kku nkku kuLku kLk{kt hkeLku ykk kLkkku yxfkk
{kxu whkurkLk {kkofk knkh kkzk{kt yke Au.
1971{kt Mktwk hkxMkt khk nkuLkkhkLkk Mk{u hknkLkk fkkuo {kxuLke fk{kehe Y fhk{kt yke
Au. 1970 ke 80Lkk Mk{ hr{kLk nkuLkkhkLkk Mk{u k[k fk{kehe Mkkhe heku kE fu ku {kxu
kusLkkyku kikh fhk{kt yke Au.
1990Lkk kfkLku RLxhLkuLk zefuEz Vkuh Lku[h rzkMxh rhzLk khefu nuh fhk{kt ykku
Au. kuLkku {w Wu ikkrLkf yLku ktrkf fkhe khk {kt nkuLkkhk yxfkk {kxuLke k]rk
kkLkku s nkku.
 297
wLkkuLkk sLkh Mkuuxhe fkVe yLLkkLkLkk skk {ku ykku kkyu nkuLkkhkLkk Mk{u kkke
keLku nkuLkkhkku hkufk {kxuLkwt fuwt uEyu... nkuLkkhk kke yxfkeyu kku kuLkku
Eks fhk fhkkt khu {kLke Au, yuxwt s Lkn k ku khu MkMkw Au.
yktkhhkxe MktMkkykuyu nkuLkkhkkuLkk Mk{u u{ rLkkhk {kxu {w Lke[uLkk kkkt Mkq[ku Au
:
(1) Mkkik{ yktkrhf k{eyku yLku rLkkokkkuLke {kuse fhe uEyu.
(2) Mkkx yLku rfkMk {kxu Mkk{k nku kuk rMkkhkuLke [fkMke fhe.
(3) MkkrLkf nkuLkkhkLku fkhu kk hkkk u{kuLke {kuse fhe uEyu.
(4) nkuLkkhkLkku rkfkh fhe fk ku {kxuLke yk[khMktrnkkLkku y{ fhku.
(5) ykkf ku{s yL kuMkknfku khk yke kusLkkyku yLku yk[khMktrnkkLkku y{ fhkku. Mk{k
r {kxu Mktwk hkxMktu, ELxhLkuLk MxuxuS Vkuh rzkMxh rhzLk (ISDR) Lkk{Lke yuf
MktMkk Y fhe Au. yk MktMkkLkku {w nukw fwhke ykVkku Mkk{u kk kkuoLkwt u{ xu ku {kxu ku{Lku
kikh fhkLkku Au kkk swk swk ukuLke Mkhfkhku, rkLkMkhfkhe MktMkkyku, hkMktLke yusLMkeyku
kkk ikkrLkf MktMkkykuLkk Mknfkhke nkuLkkhkLkk u{ku xkzk {kxuLkk Lkku fhkLkku Au.
rzkMxh {uLkus{uLxLkwt {n :
khk Mkhfkhu rzkMxh {uLkus{uLx {kxu yuf rLkkk sqkLke h[Lkk fhe nke. suu fuxkf {wkyku
kh kh {qku nkku. su Lke[u {wsk Au :
(1) Mk{qn {k{, [kh MkkLkku khk yMkhkMk kufkuLku w Lku w Z kLkkk uEyu.
(2) yMkhkMk kufkuLkk kwLkoMkkxLku kLk{kt uwt uEyu.
(3) yLsrLkhku, ykfxu[hku, yuLk.S.yku., LkerkrLkkohfku, kLfku yLku yL Lkkkfe MktMkkyku
MkrnkLkk kMkkrfku yLku MktMkkykuLku rzkMxh ru k]k fhk uEyu.
(4) ykkrk MkkLkk rr kkMkktyku{kt Wkkuk {kxu ykkrkykuLke kMkrf yMkh yLku krhk{
ytku rkkkh kkkLke yktfzkfe rkk kikh fhe uEyu.
(5) ko{kLk ykkrk hknk {kkLku ykkk {kxu ykkrkykuLke kMkrf yMkh yLku krhk{ ytku
rkkkh kkkLke yktfzkfe rkk kikh fhe uEyu.
(6) ykkrkYk rMkkh, ykkrkLkk Mk{u yLku yu kAe, hknk yLku kwLkoMkkxLkk Mkto{kt khkLke
ko{kLk Lkerk{kt fuxkf VuhVkhku kk uEyu.
(7) hkLkk fkkyku, {kMxh kLk, kktfk{ rLk{Lkku yLku rr MkkrLkf MktMkkykuLkk kuxkfkkyku
kuhu{kt yk Mktktu fuxktf Mkwkhkyku kk uEyu.
(8) rzkMxh {uLkus{uLxLke fk{kehe{kt rhk rLkoku, MktMkkuLk, xfTLkkukuS kuhu ykkLkk Au.
298
(9) fwhke ykkrk kAe LkwfMkkLkLke {kkk yLku kuLkk MYkLkku ykMk fhe kuLke zke ykfkhe fhe
uEyu.
(10) yMkhkMkkuLkku Mknfkh {u ku {kxu Lk fhk uEyu.
(11) rzkMxh {uLkus{uLx{kt ykkrkLke y{k[uke yLku ykkrk kkLke fk{keheLkwt ykkusLk fhwt uEyu.
(12) w u{e rMkkhku{kt ykkrkLke kqokikhe Yku MktMkkLkku yu Lkkkfe MknkLke Mkk fhe
uEyu.
(13) yMkhkMkku {kxu kkk MknkfkuLke { {uk {kxuLkwt ykusLk fhwt uEyu kkk knkhke ykue
{Lkwt rkh fhk ku ykkusLk nkk hwt uEyu.
(14) rhk hknk fk{keheLku {n ykkwt uEyu.
(15) ykkrk ykk kAe kuxk Mk{Mkyku [kuhe, qtxVkx, hkuk[kku kuhu Qk Lkk kk kuLkwt kMk kLk
hkwt uEyu.
(16) yMkhkMk kufkuLku kherhf yLku {kLkrMkf MkM {kxuLkk {urzf fBkLke Mkk fhe uEyu.
(17) yMkhkMk kufkuLku kkfkrf Mkukyku {u kue Mkk Qe fhe uEyu.
(18) ykkrk rLkkh {kxu MktkuLk MktMkkyku h[e uEyu.
rzkMxh {uLkus{uLxLkwt {n :
(1) ykkrkLkku kuk kLkuk, nkk fu rLkhk, w:e kE kuk kufkuLku {kLkrMkf MkktLkk ykke fk
Au, Vheke {kLkrMkf heku MMk kLkke fk Au.
(2) kqh, kkkuzwt, wfk sue ykkrk ytkuLke yk{[uke ykkeLku Mkhfkhe ktk yLku Lku Mkk
fhe fk Au.
(3) yk{[uke, [uke khk Lk-{kLke nkrLk rLkkhe fk Au ykk kku ykuAe fhe fk Au.
(4) ku MktuknkhLkk MkkLkku khk yVkkuLku Vukke yxfke fk Au.
(5) rzkMxh {uLkus{uLxLke {ke rk {kLkMk{qnLku ykkusLkk fk{kehe{kt Mkk{u fhe fk.
(6) ykfM{f rLkoku ukkt knukt ku rfkku kikh hke fk Au.
(7) rzkMxh {uLkus{uLxLke {ke Mkk{krsf-ykkf LkwfMkkLke Mkk{u hk {ue fk Au.
(8) rr fk{keheykuLku kuzkke yxfke fk Au.
(9) fk{kehe{kt yufMkqkkk ke fk Au.
(10) rzkMxh {uLkus{uLx khk SLksYhe [esMkwyku, yk~f Mkukyku, {kkkk Mkwrkyku,
{kLk{ kuhu kkkkkuLke Wk w Mkh yLku zke kLku Au.
(11) yMkk, yktktqe, yAk kuhuLku Vukke yk {uLkus{uLx khk yxfke fk Au.
 299
(12) kwLkoMkkxLkk fko{ku{kt krkekk ke fk Au.
(13) ykkrkkMk kufkuLku zke yLku MkLk kkeke MkkhkhLkku ku k ykke fk Au.
(14) Lkkkt yLku Mk{Lkku ykkusLkk ku Wkkuk kk Au.
(15) ykkrkkMk kufkuLku yk ktkke rkMk kuMke fu Au.
yk{, rzkMxh {uLkus{uLxLkk fkhu ykkrk Mk{u w Mkkhe Mkukyku kqhe kkze fk Au yLku yuxu s
rzkMxh {uLkus{uLx yrLkko Au.
ykfM{f woxLkkLkk fkhku
ykfM{f woxLkkykuLkk {w ku fkh kzu Au. (y) fwhkMksk yLku (k) {kLkMksk.
(A) fwhke ykkrkyku :
{kk Lku {kk fwhk khk s Mkoke ykkrkykuLku fwhksk ykkrk fnuk{kt yku Au. yk
ykkrkyku {kuxkkku kikkurf rk{kkyku fkhu Mkoke nku Au. yk ykkrkyku{kt kqh,
kkkuzwt, wfk, qftk, kk{we, MVwxLk, MkwLkk{e kuhuLkku Mk{ku kk Au. fuxef LkeykuLkwt
nLkkuk w hMkke rMkkhku{kt nku Au. khu fu rkw sskku E ykke LkeykuLkk
WkhkMkLkk kukku{kt hMkk w {k{kt kzu kku LkeykuLkkt kqhke krhMkrk Qe kk Au. su{
fu, EkLk khk{ktke nuke Lke kkwkk rn{kLkk rn{kAkrk rMkkh{ktke WTu Au.
rkw sskku hkke yk LkeLkk nLk{kko{kt hMkk hkkk kzu Au. ykMkk{, {uk
hkku{ktke yk Lke kMkkh kk Au.
yk hkku rLkk w hMkk hkkk uku Au. ykke, yk Lke{kt ykhLkkh khu kqhLke
krhMkrk Qe kk Au yLku yuxu s yk rMkkhku{kt, kktku{kt khu kkhkS Mko Au. Lk{ok
LkeLkk WkhkMk{kt, {uLkk rMkkh{kt khu hMkk kzkku nkukke, Lk{ok{kt [ku{kMkk{kt
kqhLke krhMkrk Qe kke nke yLku rfLkkhLkk kk{zktyku{kt khu-LkwfMkkLk kkwt nkwt. khtkw, nu
kuLke kh ktkkk kqhLke krhMkrkLku xke fkE Au. kkk khkLkk kkeLkku Mktkn fheLku Lknuhku khk
yAkkMk rMkkhku{kt {kufe fk Au.
(1) kkkuzwt :
rhkrfLkkhkLkk fuxktf uku{kt kkkuzwt, [kk Mko Au. nkLkk kk{kt y[kLkf
krhkoLk ykkkt, nkLkwt yuf{ nfwt kk kkkt khu kkke nk kt yuf{ Mke
yku Au yLku yk kkkuzwt fu [kkLke krhMkrk Qe kk Au.
[kkLkk fuL{kt nkLkwt kk qk s Lke[wt nku Au. yk kkkuzkLke fu [kkLke krk
qk khu nku Au. rhk{kt s kkkuzwt hnu kku kuLkkke LkwfMkkLk kkwt Lkke nkukwt, rfLkkhkLkk
rMkkhku{kt kkkuzwt kkxfu kku khu LkwfMkkLk kk Au.
300
{fkLkkuLkk Akkhkt, knLkku VtkkukE skkt nku Au. khu kkses Mkkk hMkk kzkke
kke [khukksw hkE hnukkt kqhLke krhMkrk Qe kke nku Au, eseLkk kktkyku,
]kku Qze skkt nku Au.
khkLku ykhu 6100 rf.{e.Lke tkkELkku rhkrfLkkhku {ku Au. ykke, kkkuzwt
ykhLkkh ktf Lku kt Mkokwt uk {u Au.
(2) wfk :
{kuMk{e ykkkunk hkkk khk{kt h k-[kh kuo yufkh wfkLke krhMkrk WTu
Au.
[ku{kMkk{kt knuku hMkk kze kk kAe fuxefkh keu hMkk qk kkAku U[k Au
ykk kku kzkku s Lkke.
khuf YykkLkku hMkk kkku Lkke, kku khuf kkALkk ku {rnLkkykuk{t hMkk kzkku
nkukku Lkke. yke krhMkrkLkk fkhu wfk kzu Au, kku fuxefkh yuwt k kLku Au fu,
[ku{kMkk hr{kLk hMkkLkwt yuf xekwt k Lkk kzwt nku.
wfkLkk krhk{u, yLkksLke ktke, kekLkk kkeLke ktke, hMkkLkwt yuf xekwt k Lkk
kzwt nku. wfkLkk krhk{u, yLkksLke ktke, kekLkk kkeLke ktke, kwykuLku kMk[khkLke
kkk kkeLke ktke kzke nku Au, u Mk{Mkh { Lkk {e hnu kku {kuxk {k{kt kwLk
yLku {kLke {]w kk{u Au.
(3) qftk :
k]eLkk kuxkLke qkorf rn[kLke rkLku fkhu qftk yku Au, su qftkLke {kkk
hexh Mfu {k{u 6ke w nku kku khu LkwfMkkLk Mko Au.
E{khkku hkke kk Au. s{eLk Lke[u kuMke Au. s{eLk{kt [ehkyku kze Au.
fuxefkh yke E{khk s{eLk{kt khfk kE ske nku Au.
ykwt kLkkLku fkhu yLkuf {kMkku {]w kk{u Au. kkhkkh LkwfMkkLk kk Au.
(4) kk{we MVwxLk :
k]eLke yktkrhf rn[kLke rkke s kk{we MVwxLk kk Au, u kuxk{kt
kh{eLkwt {k e kku ku Lkkk qMkhku kh kk fhu Au yLku yu kh{e qftk
rkke knkh yke kku kk{we MVwxLk kkwt Lkke, k fuxefkh yuwt kLku fu,
kh{e knkh yke Lk fkkt {kuxk {k{kt kuxk{kt yufk kk Au yLku kAe ku w Lku
w kk fhkkt [tz zkfk Mkkku knkh VUfkE Au, suLku kk{we MVwxLk fnuu Au.
kk{we MVwxLkke tfh LkwfMkkLk kk Au.
 301
suxk rMkkh{kt kk kkhk Au kuxk rMkkhLke s{eLk, kM{f kLke Au. kt
LkMkrkLkku rfkMk kE fkku Lkke.
Lk-{kLkwt khu LkwfMkkLk kk Au. xkkwfe uku{kt, rfLkkhkLkk uku{kt kk{we
Vkxkkt fuxefkh yuwt k kLku Au fu, xkkwLkku fu rfLkkhkLkku fxkuf kk [tz zkfk Mkkku
Qze kqxe Au.
Mk{w{kt khu rLkkfkhe yuk MkwLkk{e {kutyku Qk kk Au. yk MkwLkk{e {kutyku
Mk{wLke Mkk{uLkk rfLkkhu ykuk uku fu s{eLktzku kh k khu wkhe Mksokkt nku Au.
nhku, kku {kMkku {]w kk{kkt nku Au.
(B) {kLkMksk ykkrkyku :
su ykkrkykuLke kkA {kLk Mkeku skkkh nku kuLku {kMksk ykkrkyku fnu Au. yk
ykkrkykuLkk fkhu kku {kMkku yMkhkMk kLkkkt nku kku ku rzkMxhLke xLkk kLke fu Au.
fuxefkh yuwt uk {u Au fu, fwhke ykkrkyku fhkkt {fkLk Mksk ykkrkyku w khLkkf,
kr kuZeykuLku LkwfMkkLk knkU[zkLkkhe, Lk-{kLku w LkwfMkkLk fhke nku Au. ku Mk{k
SLknkhLku yMkMk fhe Lkktu Au, yk ykkrkyku{kt ykikurkf wkoxLkkyku, ykk, ykktfk,
fku{e hk{ku, w kuhuLkku Mk{ku kk Au.
hkeftk
hkeftkLkku yko : k]eLkk kuxk{kt fk{ Qkkkkku kk s fhu Au. kuxk{kt kkkt zke q-
Mkt[LkkuLku eu q-MkkkxeLkku fuxkuf Lkkku kk yufkyuf ukke wS QXu Au khu ku kue
ykfM{f wheLku s hkeftk fnu Au.
yuf ytks {ku k]e kh h kuo 10 kke w ftkLkku kk Au, khtkw, yu{ktke {Lkw Mknus
k yLkwe fu yukt kku kuo yufk k suxkt s nku Au. {kuxkkkLkk hkeftkku Mk{wLke
ykk shkr{kt Mk{kk kE Au. hkeftk yufkyuf yLku ykfM{f kk Au.
hkeftk Y kk ku knukt yze r{rLkx [ukeYku {kuxk kzkzkx yks Mkkku kk Au. yk
kzkzkxLku [uke Mk{S {kLke hLke knkh wk{kt kuze kku {]wLkk {w{ktke k[e fu
Au. hkeftkLke kekk fuxe Au ku hexh MfuLke {ke e fk Au.
u hexh Mfu 3Lkku nku kku Mkkkxe kh ykuAe whe yLkwkke nku Au. 6 ke 7 MkweLkk hexh
Mfukku hkeftk ke[ Mke hkkkt rMkkhku{kt khu LkwfMkkLk MkSo fu Au. su{ fu, E.Mk.
2001{kt 26{e Lwykheyu ws{kt ykuk qftkke khu Lk{kLkwt LkwfMkkLk kwt nkwt.
ykk hkeftkke s{eLk kh [ehk fu Vkxku kze Au. kokku k wskk fu zkukk uk {u Au.
hexh Mfu 8 fu kuke w nku kku, qMkkkxe kh knw {kuxk VuhVkhku ku Au. qftkLkk P {kut
Mkkike w kLkf Au. qftkLke rLkkf yMkhku su Mkkkxe kh uk {u Au.
302
ku yk {kutLku fkhu kk Au. yk {kut Mk{w{kt knkU[u Au khu kt [k rkfk yLku Mktnkhf
MkwLkk{eMk {kut WkLLk kk Au. su rfLkkhkLkkt kthku yLku nuhkuLku khu LkwfMkkLk knkU[kzu Au.
MkwLkk{eMk {kut su Mku WkLLk kk Au kt rLkkf yMkh knkU[kzu Au, yu Mkuke k]eLkk
kkukLke keS kkswyu ykkk rfLkkhkLkk rMkkhku{kt k yk {kutLke kkf yMkh uk {u Au.
hkeftk ykkkt nku kuk rMkkhku{kt fu hkeftk kuLk nuh kuk rMkkhku{kt Mkkx fhkkt
kufkuyu hkeftk yku ku knuktLke su Mkk[uke hke sYhe Au. su Lke[u {ku Au.
(1) fkuEk fkhLkk e{kLkk fkkrk Mkwhrkk Mku hkku.
(2) k{khk fk{Lkk Mku Lkk{, MkhLkk{k, fwwxwtkLkk MkkuLkk Vkuxk Mkkku yuf zkhe hkku, ku{kt
k{khe kherhf MkMkLke rkkku LkkUe hkku.
(3) ykfM{f Mktukku {kxu kkuzef hkuf{ hf{ nt{uk nkk kh hkku.
(4) ykLkk Mkkuu kkeke hkk Lkk kk kue fkuke{kt hkku. kuLke Lkfku fhke yL
Mku k hkku.
(5) hLke Mkx yue hke fu yhsh Mkh kLku.
(6) h{kt fu ykrVMk{kt hkeftk Mk{u yk uk {kxu {skqk xuk fu ktk hkk suke
khu hkeftk yku khu, kuLke Lke[u yk E fk yLku Wkhke ykke sLkkh
Mkwke k[e fk.
(7) khu, h kLkkk{kt yku khu Y{kuLke Vhke ekku{kt kutzLkku Wkkuk fheLku huf
ekLku yufke{kt uze ue. Y{Lke ythLke Akseyku k ekku Mkkku {skqkkEke
uze ue.
(8) krkkk ese fLkuLk kkk efus kMk fLkuLk khk s rhkuh fhke uk.
(9) Ak khLkk ktkykuLku ku heku {skqk szk.
(10) knw{ke {fkLkku{kt Y{kuLke kkheyku Wkh knkh kk{kt Akseyku knw knkh fkZe Lkn.
Y{kuLke ekku knkh kuheyku k fkZe uEyu Lkn.
(11) hLke knkh Mkwhrkk skyku uE hkku. wk{kt {fkLkkuke qh, kz, xurVkuLk fu eseLkk
kkhke qh, {kuxk nuhkkLkk kkrxkke qh kuhu skyu sE fk.
(12) hLke Akseyku, kMk rMkrLzh, VqkLkeyku, fwtzk kuhu k Mkkku uzukt hkk.
(13) kuMkk fu MkqkLke skLkk WkhLkk kk{kt sLkkh Mkwyku xfke Lkn fu {qfe Lkn.
(14) yXkrzk kqhkwt ykfM{f sYh kqhkk kuhkf, kke, kyku yLku kkr{f MkkhkhLke
Mkk{ke nkkke hkku, su ELku Lkefe sE fk. ke{kh kykuLke k nkkke
hke.
 303
(15) qftk rkhkuf kktfk{Lku kkk fkkLkku y{ fhe MkkrLkf heku Mkwhrkk kktfk{ fhwt.
(16) LkSfLkk ykhku fuL, yLk k{f fuL, kkueMk [kufe kuhuLke {krnke kkk fkhe
hke.
(17) fwxwtk{ktke ykuAk{kt ykuAwt yuf kyu kkr{f MkkhkhLke kke{ {ue.
(18) khu yLku {kuxe Mkwyku kkUkeu ykk Lke[k{kt Lke[e Akseyku hke.
(19) hkeftkLkk fkhku yLku yMkhku ytkuLke fkhe {ue.
(20) hkeftkLke yMkh yLkwk, hkeftkLke kkkt kukkfkt kLkwt Lkn.
(21) we skyu Qk nku kku whe kt kk kt Mkwe kt s hnku. ykrVMk fu ^ux{ktke
kkfkrf knkh Lkefe swt. Lke[u Qkhkk Mk{u MkezeLkku Wkkuk fhku. e^xLkku Wkkuk
fhku Lkn.
(22) sqLkk fu [k {fkLkku, Zkukku, Mke kzu kuk {fkLkku yLku eseLkk kkhke qh [kk .
(23) ktk yLku MMk r[ku we sk khV [kk swt, kuzwt Lkn yLku uheyku{kt yktxkVuhk
{khk Lkn.
(24) u knLk [kkk nku kku Mkwhrkk skyu hkuzLke MkkEz{kt knLk hkufe knLkk{t s hkE
hnku.
(25) fkuEk {fkLk{ktke knkh skLkk {kko khV kuzwt Lkn, kkheyku, fk[Lkk kkhe-kkhkt,
yheMkk, VLk[h kuhuke qh hnuwt.
(26) {fkLkLkk ythLkk hkLkk rLx nuX, Y{Lkk qk{kt, {skqk xuk fu ktk Lke[u
kkukkLke kLku Mkwhrkk hkk Lk fhku.
(27) {fkLkLke yth nku khu, Mkwhkk {kxu k{khk ktLku nkkke {kkwt Zktfe ELku {fkLkLkk fkuEk
Mkwhrkk kk{kt yk kuku.
(28) hkeftkLke Yykk kkLke Mkkku s nkkke f{ke yLku sYhe Mkw zkke ELku knkh
kuze swt uEyu.
hkeftk ykuMkhe kk kAeLke Mkk[uke :
kuxe kuzk{ Lk fhe, ykkMke Wkh, fXuzk kkMku Qk Lkk hnuwt, E kk{ue kyku
fu k{khe kkukkLke krhMkrkLku w hkk heku hsq Lkk fhe.
yVk Vuke Lkn, yVk Mkkte Lkn, {kLkrMkf heku MMk hnuwt.
yk{rkMk fueLku EkMkkuLku { fhe. qftk hr{kLk fwxwtkLkk Mkku yk kE
kk nku kku kkLku yufrkk fhk kMk fhku.
hkeftk ykuMkhe kk kAe kkuzk Mk{kk hr{kLk LkkLkk ykt[fkyku ykkk hnu Au kuke
{kLkrMkf kikhe hke.
304
ykMkkkMkLkk rMkkhkuLke {krnke {kxu kxheke [kkk hurzkLkku Wkkuk fhku, hurzku kkk
T.V. kh u fkuE Mkq[Lkk {u kku y{ fhk Lk fhku.
LkwfMkkLk kk{uk, kze skLke kikhe nku kuk {fkLkkuLke yth kkfkrf Lkk swt.
fkuE k kteh E kk{ue nku yLku keu fkuE khku Lkk nku kku kt Lku kt s kuLku
hnuk ue, krhMkrk Mkk{kL kLkkk kuLkku Wkkuk fhku.
uheyku{kt Mk{qn fu xkuk{kt ukk Lk kwt. k[k knLkkuLku kMkkh kk {kxu {kkkuoLku wk
hkk.
LkwfMkkLk kk{uk hLku Akuze uwt. kke, kuhkf, ykLke kyku ELku skk hnuwt.
xkuk {kMkLke {kkt k[k xwfzeLku kkukku.
Lkkk-k, uh-uh qe, k{k{ ykkrkkMk kykuLku {kLkkkLkk kuhu { fhe
uEyu.
kke, ese, kMk kt fhe uk, u kt nku kku kuku Lkn.
sYrhkk {ku kkhe-kkhkt, fkkx qk s fkSkqof Wkzku, Mkwyku MkeLkk kzu kuLke
fkS hkku.
w{kkLk Lk fhwt, ekMke Mkkke Lkn, kMk efus fu kuxoMkfeox nkuE fu Au. xku[oLkku
s Wkkuk fhku.
{fkLkLkk kuxqk fk[ke k{khk kkLkwt hk fhk {skqk kkhkt knuhk.
ykk kku kku yLkk{f ktkLke kkfkrf { ue.
Lke kkko Zkuku nku kku kfk MkkV fhe Lkktku.
hkeftk {kxuLkwt rzkMxh {uLkus{uLx :
(1) fkku, Mkk skE hnu kuLkwt Mkkk rLkhek fhwt.
(2) hknkfkkuo{kt k[kh yLku yMkk Qe Lkk kk kuLkwt kLk hkwt.
(3) fkx{k Lke[u xkuk Skkt {kLk yLku kwykuLku k[kk {kxuLke fk{kehe { nkk
he.
(4) yk{eo, ykhku Mkuk, k[ke xe{ku, Vkh Mkukyku kuhuLke Mkukyku yMkhkMk kufkuLku
kkfkrf {e hnu kue Mkk fhe uEyu.
(5) yk~f [esMkwyku kkfkrf kuhu kqhe kkze.
(6) {fkLkku Lke[u xkuk Skkt {kLk yLku kwykuLku k[kk {kxuLke fk{kehe k{ nkk
he.
 305
(7) hkeftk ykuMkhe kk kAe EkMkkuLku zke Mkukyku {e hnu ku {kxu rzkMxh ftxku
Y{Lke MkkkLkk fhe. yMkhkMk rMkkh Mkkku Mkkk Mktkfo{kt hnuwt.
(8) Mkhfkhe nuhkk {wsk hkufz hf{Lkwt rkh fhwt.
(9) yMkhkMk rMkkh{kt kMkrf LkwfMkkLk ytkuLkwt MktMkkuLk fhwt yLku kMkrf {krnke {ue.
(10) {urzf MkuLxh Qk fhkt, hkuk[kku Vuk Lkn kuLke kfukhe hke.
(11) Mkk{k ykkMkku{kt yMkhkMkkuLkwt Mkktkh fhkwt.
(12) yMkhkMk kufku {kxu kwLkoMkLk {kxu kktfk{-Lkkkfe MknkLke kusLkk hsq fhe.
(13) hknkfkkuo [kw fhkt, hknkMkk{keLkwt rkh fhwt.
yk{, hkeftk yku ku knukt, ykk Mk{u yLku kAeLke Mkk[uke {kxu Wkhkuk Mkk[ukeLkk
kkkt QXkkt uEyu. rzkMxh {uLkus{uLxLke fk{kehe hk MkhfkhLke Mkee uhu nuX ke uEyu.
yk {kxu Mkhfkh kkMku Mkk kke{ kk{uk kykuLkwt ktk nkuwt uEyu, fu su ykkrkLkk Mk{u
kkfkrf kuhu yMkhkMk rMkkhku{kt knkU[e fk{kehe Y fhe fu.
s :
1. k]e Wkh kkeLkku rkw skku uk {u Au. k]eLke s{eLkLkku ku k]rkkt kk kkeke Ztfku
Au. k]e Wkh yku kke kuLkk ku MYk Lk, kne yLku kw{kt uk {u Au.
yk kkeLkku skku {wu Mk{w{kt, [k kok, rhku ku{ s Wkh-rk w Wkh yku
uehku{kt, qko ykk Mkkkxe WkhLkk kkeLkk Mkkukku{kt ku{s kkkh{kt yku us{kt
uk {u Au.
kkeLkk swk swk Mkkukku{kt kkeLkk [ uk {u Au. kkeLkk yk [ {wsk kke kuehku{ktke
kh{eLkk fkhu keku Au yLku krnk kk Au. Mk{w yLku ke MkkukkuLkwt kke kkkeqk
hk{kt kuo Au yLku kuLkkke kku kk Au.
yk kku hMkkLkk kke MYku hke Wkh hMku Au. su krnk fu rh[kso kE kkeLkk MkkukkuLku
Vheke MkSLk fhu Au. kkeLkk yk [Lke rkLkk fkhu hke Wkh Lke-Lkkkyku ku{s nukuLkku
rfkMk kku Au.
2. hMkk :
yLkwfq krhMkrkLkwt rLk{ko kkkt kku hke Wkh hMkk hMkku Au. yk hMkke kke s{eLk
Wkh ykuk kokku, ukhku, {fkLkku, stkku kuhu Wkh kzu Au. yk kkeLkku y{wf skku qko{kt
rh[kso kk Au yu Mkkkxe Wkh yku kkeLkk Mkkukku su{ fu zu{, [ufzu{, kkku{kt Mktkrnk kk
Au.
hMkke kkeLkku khkLkku skku ktfkyku yLku Lkeyku {khVk krnk kE Mk{w{kt e
Au. ktfkyku yLku Lkeyku{kt krnk kLkkh yk kke hMkkLke kekk (kkeLke ykf) yLku
306
kkeLkk rh[kso ku{s Mktkn (kke Mktkn) Wkh ykkh hku Au. xqtfk Mk{{kt khu hMkk fu
ykuAe Mktkn kLkk fkhu ktfkyku fu LkeykuLke nLk k{kk fhkkt khu kke krnk kk
Au yLku kqhLke krhMkrkLkwt rLk{ko kk Au.
3. kwshkk{kt hMkk :
hMkkLke r kwshkk rrkkkku u Au. uLkk yuf kk fA{kt qk s ykuAku hMkk
LkkUk Au. khu rk{kt ykuk zktk{kt khu hMkk uk {u Au.
hMkkLkk yk {kLku yktfzkykuLke ryu uEyu kku fALkk 350 {e.{e. Mkhuhk kkf hMkk
Mkkku zktk{kt 2600 {e.{e. hMkk LkkUk Au. hkLkk swk swk rskyku{kt kkku Mkhuhk hMkk
yktfzk{kt 852.68 {e.{e. suxku Au.
4. kqh (Flood) :
khu hMkk fu ke fkhkuMkh kkeLke f fhkkt ykf e Au yLku kkeLkku kn khu
Mkk{kL heku kke khLke sk Wkhke krnk kk Au fu hk Au khu kqhLke krhMkrkLkwt
rLk{ko kk Au. yk krhMkrk ku fkhLke nkuE fu Au.
(y) LkesL kqh : yk krhMkrk{kt kke LkeykuLkk kx ktkuLku ykutke ykswkkswLkk rMkkhku{kt
uu Au. suLkk fkhu ku rMkkhku{kt ukke krnk kkkt kkeLkk fkhu Lk yLku {kLkk
LkwfMkkLkLke krhMkrkrk Qe kk Au.
(k) ykfM{f kqh : yk krhMkrk{kt hMkk w nkukke fu hMkkLkk kkeLkku ku rLkfk
Lk nkukLku fkhu y{wf rMkkhku{kt kke hkE Au, kuLkk fkhu Mkk{kL sLkSLk
yMkMk kk Au yLku Lk yLku {kLku {kuxk kku LkwfMkkLk kk Au. e ku nu{kt
w ukke fu yku[kk kke ykkke k ^u VzLke krhMkrk kk Au.
4. kqhLkk fkhku :
fkuEk rMkkh{kt swk swk fkhkuMkh kqhLke krhMkrk MkoE fu Au. yk krhMkrk {kxu Lke[uLkk
kifeLkk yuf fu kuke w krhkku skkkh nkuE fu Au. kqhLke krhMkrk zkke fu e{e heku
MkoE fu Au.
(1) khu hMkk kkke
(2) WkhkMkLkk zu{ku{ktke kke Akuzkke fu zu{ kqxkke
(3) kkeLke rLkfkMk yxfe skke.
kqhLke yMkhku :
(1) kqhLkk kke{kt zqkkLkk fu kkE skLkk kLkkku kLku Au.
(2) kke hkkLkk ku{s {kkfe MkkzkuLku LkwfMkkLkLkk fkhu knLk yLku Mktuknkh
Mktkh kuhkE fu Au.
 307
(3) khu hMkk yLku kqhLkk fkhu kke hkE Au fu ke ukke kke nu Au. suLkk fkhu
{k-r{fkLku LkwfMkkLk knkuut[u Au yLku {kkfe Mkkzku{kt {kuxkt {k{kt tkk Mko
Au.
(4) ktkk Mk{ Mkwe kke hkkLkk fkhu kekLkk kkeLkk Mkkuk qrkk k kE fu Au yLku
ktfe u Au.
(5) {kkfe Mkkzku{kt Mkzf, kw, huu kELk, kke kwhXkLke kkEkku, Ruxef yLku
xurVkuLkLke kELkkuLkku Mk{ku kE fu Au.
(6) s{eLk khLkk kktfk{ku fu kke{kt ykuke fu kuk kkkkuo{ktke kktu [kh fk{ku, kkuk
kkkkk kktfk{ku, Mkek/kuMk Qk khLke fu yMkhLke Lkke rkhkuf k{kk hkkkt
kktfk{ku, kUhk, kUhk{ktLke E{khkku Eke u{{kt {qfkE fu Au.
(7) kqhLkk kke{kt hMkkkt ykke k{k{ [eu, r{fk, Lk{kLkku Lkk kk Au.
(8) {kuxk {k{kt ykkf wkhe Lkkukhe fu Au. ukekze, ukkh-tk yLku WkukkuLku LkwfMkkLk
knkU[kzu Au.
(9) ykMkk{ke, MkktMf]rkf [esMkwyku, kwLk, {kAe{khLke nkuzeyku yLku yL hekE
Wkukku kuhu u{{kt {qfkE fu Au.
(10) {fkLkku, zu{, [ufzu{, yLkw, kkku, Mk[kE kkku kkuze Lkktu Au ykk kku LkwfMkkLkkMk
kLkku Au.
(11) ykfM{f kqh zke krkyu ykkke ]kku yLku kkhkuuLku Wkze Lkktu Au.
(12) hMkk, kwku ku{s huu kELkku{kt tkk Mksuo Auu. suLkk fkhu knLknkh kuhkE
Au.
(13) kqhLkk fkhu kkeLkk MkkLke krkyku, MkkLku LkwfMkkLk kk Au. ku{s kke kwhXku
qrkk kkkt hkuk[kku VukLke kk hnu Au.
(14) s{eLk eLke kkke Mke kzkLke fu uz kzkLke woxLkk k kLke fu Au.
kqhrLktk {kxuLke kqokikheyku :
kqh Wkh Mktkqo rLktk {uwt wt {w~fu Au. kuke s kqh rLktk {kxu fuxktf {kkkk
kkktyku yLku kqhLku fkhu WTkk MktfxkuLku kLk{kt hkeLku ku ytkuLke kusLkkykuLke kqokikhe
fhe sYhe Au.
ko{kLk Mk{{kt rkkLk yLku xufTLkkukuSLkk rfkMkLku fkhu kqh ytkuLke ykkkneyku fhe
kLke Au yLku kuke s kqh yku ku knukt yLku kAeLkk Mk{ {kxu kikh fhue kusLkkyku khk e
LknkLke rLkkhe fk yLku {kr{fkLku kkwt Mktrk LkwfMkkLk xkze fk.
308
kqhLke kekkLkk {kktzku :
yMkhkMk rMkkh (kk{ku, kufkuLke Mktk kuhu) kqhkMk rMkkh ([ku.rf.{e), kkeLke zkE fu
[kE, kkeLkk knLke kekk, yufXku kuku fk, kqhLkku Mk{kkku kuhu kekkLkk {kktzku
Au.
kqh rLktk {kxuLkk {kkkk kkkt : Lke[u {ku LkkUe fk.
kkeLkku Mktkn : kke yufXwt fhk {kxu skkuLkwt kktfk{ fhwt.
qko sLkwt rh[ksk : LkkLkk [ufzu{ kktk fu su LkkLkk {k{kt kqh rLktkLkwt fk{ fhe
fu.
s{eLkLkwt kuk yxfkkLkk kkkt : kkeLkk knLku kuk fhkkt rfLkkhkke qh nuzkk
{kxu kqhkk kuxuLk k kktk.
{kkfe MkkzkuLkwt Mkkfh/{skqkefh fhwt.
]kkhkuk : rfLkkhk LksfLke ke Wkh ]kkhkuk fhwt.
fk{e Mktkh fhwt : Lke[kkk rMkkhku{ktke ifkf Mkk kkuXe fk{e Mkktkh.
hMkke kkeLkwt nLk fhkk nuku : Lkkk, fktMk, fuLkk kuhuLke Mkkkxe ze fhe.
kqh {kxuLke kqokikheLke fkokusLkkyku : Lke[u {ku kikh kE fu.
kqhLke MktkLkkkk u{e rMkkhkuLke rkk kkheLku kuk rMkkhku {kxu kMk fko
kusLkk ze.
kqhLke MktkLkkkk rMkkhku{kt LkwfMkkLk kkLke kk nku kuk sLkMk{wkku, rkkku
yLku kqhLke krhMkrkLkk u{ku ytkuLke [kuMk rkkku kLk{kt E fkokusLkk kLkke.
kqhLke MktkLkkkk rMkkhku{k Wk MkkrLkf MktMkkLkku ku{s ykk rMkkhkuLke LkSf{kt
Wk MktMkkLkkuLke rkkku yufXe fhe kLk{kt Mk{ke, ku{s MkkfhLkk fko{ku
nkk hk.
kqh ytkuLke Mk[kux ykkkneyku yLku [uke ykkWke ykke fu suke sLkSLk yLku {k-
r{fkLku kLkkh LkwfMkkLk yxfke fk suke kufku Mkwhrkk Mku Mke fu.
kqhLke ykhLkkh Mktkkk rMkkhku{kt Mkkk kufku{kt kqhLkk u{Lke fhe {kxu
swk swk {k{ku khk sLkk]rkLku kkk fko{ku nkk hk.
ykkrkLke MkkhMktkkk kukku{kt rr MkkrLkf Mkkku LkSf hneLku fk{ fhkkt
MtMkufu {khVku nuh rk yLku kke{ kqhk kkzk.
MkkrLkf kufku ykkrk MkwMkskkkt fue heku Mknkke kE fu kuLkkke {krnkkkh kLke
ykk kufkuLku ku{Lkk Lkku{kt Mknk fhkLkk Mkkku r[khk.
 309
kqhLke Mktkkk rMkkhku{kt ykVk u{ MkkkLk fko{ ytkkok kLkkxe fkkku
({kufze) Mk{ktkhu kuSLku sLkMk{wkLku ykVk MkkkLk ytku kke{k fhk.
MkkrLkf Wk nku kuk {kLk MktMkkLkku yLku kirkf MkkLkku kuhuLkku Mk{wr[k Wkkuk
ku Mk{u fhku yLku qhLkk ku{s yMkw rMkkhku{kt k[k hknk fk{kehe Mk{Mkh
kk ku ytku ykkusLk fhwt uEyu.
ykVkLku fkhu Lk, {k-r{fk yLku {kkkk MkwrkykuLku kke yMkhku{kt xkzku
fhk ytkuLke ktkkkkLke fkokusLkk kikh fhe rfkMkLkk rLkr{k kLk Mkkku MktfLk
fhe, y{ fhku.
kwshkk{kt kqhrLktk Mkk
kqhLke [ukeLke MkkLkk yrkf RLksuhe, fktMk kwo, Mxux ktxh zuxk MkuLxhLkk rLktk
nuX ku Au. su 1e sqLkke 31 ykxkukhLkk Mk{kkk{kt Mkhkh xuRLkk MkuLxh, k{e
fuBkMk-Mkuxh-8, kkteLkkh kku fkohk hnu Au.
yk Mku kLkkMk, {ktkk, kkke, Lk{ok, {ne, Mkkkh{ke kuhu yktkhhk LkeykuLkk kuEs/
u yufXkt fhu Au yLku [ku{kMkk hr{kLk h k fkfu ku{s kqhLke krhMkrk{kt h fkfu
kkeLke MkkkxeLkk hufzo k {tkku Au. kwkhktk {kuxk yLku {{ kusufxLke rkkku yufXe fhu Au.
{krnkeLkwt MktfLk fhe Lk{ok, sMktkrk yLku kke kwhXk ku{s {nuMkq rkkLku Mkqr[k fhu Au.
sYh sku yL rkkkuLku k {krnkkkh fhu Au.
1. Vz {{kuhuLz{ - yuf Wkkuke Mkkus :
hk MkhfkhLkk Lk{ok, sMktkrk yLku kke kwhXk rkk khk rkko Vz {{kuhuLz{
Lkk{Lkwt kwMkf fkrk fhk{kt yku Au. su{kt hkLkk k{k{ ktku, Lkeyku, {kuxk-{{ fkkLkk
skkuLke k{kk, rr uLke kke {krnke, hkLkk ktku-skku Mkkku uzku
MktuknkhLke Mkwrkyku-rkLkkkhe Mktuk {kfku, Mktkfo kyku fu yrfkheyku, Mktkfo Lkkthku
kkk kqhLkk Mktk fuxef x{eoLkkukuS, kqh-kkkuzkLke [ukeLkk-kwuxeLkLkk Lk{qLkk, rr
rMkLkkuLke Mk{s MkrnkLke kMkeo rkkku kqhe kkzu Au.
(w rkkku {kxu Mk[kE rkk-{nuMkq rkkLkk ftxkuYk ykk rsk ftxkuY{{kt Wk
Vz {{kuhuLz{ kwMkfLkku Mkto uku.) yktkhhk Lkeyku{kt ykkk kqh yLku zu{{ktke Akuzk{kt
ykkk kkeke swk swk uu yMkh kk{kk kk{kuLke Mkqr[ ykkk{kt ykue Au. ku khk swk
swk rMkLkku Lke fhuk Au. Mk[kE rkkLkk Vz {{kuhuLz{{kt ktkuLkk u Mkk{u swk swk
rMkLkku nuX ykkk kk{kuLke rkk kokk Lke[uLkk ku Mk{sk sYhe Au.
3. MkVu rMkLk (White Signal) :
MkVu rMkLk (nkEx rMkLk)Lkku yko yuxo yuxu fu [uke yuku yko kk Au.
310
yuxoLke kk : khu kqhLkk ykk zu{{ktke Akuzk{kt ykkkt kke u LkeLkkt ktLku fktXk
rMkkhLku ykutku yLku fktXk rMkkhLkk kk{ ykk ku rMkkh{kt ykke nuh ykk kLkke
ZkuhZkth fu {kr{fk kuhuLku MkuzkLke sYrhkk sk ku Mktukku{kt MkkrLkf hnukMkeykuLku
ykkkukhe fhk {kxu yk kuk fhk{kt yku Au. yk u ykkhu kk{kMkeykuLku {kk
kqh ytkuLke ktehkkLkku s k yku ku yuLkku {w nukw Au.
4. qhwt rMkLk (Blue Signal) :
qhwt (q rMkLk)Lkku yko yuxo Vkuh EuwyuLk - yuxu fu Mkktkh {kxuLke [uke yuku
kk Au.
yuxo Vkuh EuwyuLkLke kk : Wkhkuk Mktukku{ktke fkhe {ue kqh ykk zu{{ktke
Akuzkkk kkeLkk ykhk{kt khku kkLkku nku yLku MkwrLkrk hMkkLku fkhu Mk{{kt khku kk
yLku LkeLkkt fktXkLkwt kke ykuMkhkLke rkfw kk Lkk nku ku Mktukku{kt yk rMkLkLkku Wkkuk
fhk{kt yku Au. yk rMkLkLku kLk{kt hke kk{/nuh ykk ktke Lke kMkkh kke nku kuk
rMkkh{ktke Mkk{kL Lku yLku kuLke {k-{rfkLku MkuzkLke sYrhkk hnuu ku {kxuLke Mktkqo
kikhe fhk {kxu rsk/kkwfk fkkLkk {kkfe MkkLkkuke kufku krhr[k kk ku fkhLke
[uke, nuhkk {kuxk kku kk ku hekLkwt nuhLkk{wt rMk fhwt yuf{ yk~f Au. yk
Mktukku{kt rsk/kkwfk kk{ kt[kk fkkyu Mkktkh {kxu xkLMkkkuxuoLkLkk yLku Vqz kfuSMkLke
kikheyku MkkkuLke ku{s su ku rMkkhLke kke Lk Mkeo fu kue skyu Mkhfkheyu ykhrkk
fhe ue sYhe Au.
5. k rMkLk (Red Signal) :
kkfkrf Mkktkh yk~f k rMkLk (huz rMkLk)Lkku yko R{eSyuxe EuwyuLk yuxu
fu kkfkrf Mkktkh yuku kk Au. E{eSyuxe EuwyuLkLke kk yk krhMkrkyu fkkyu
nku Au fu kk{{kt/nuh{kt kke ukLkwt rLkrk nku Au. Wkhkuk ktLk krhMkrk{ktke kMkkh
kk kk kLk yk~f kLkke yk xLkk Au.
yk Mktukku{kt fkuE k fkhLke hkn uk kh Mkktkh (k{ sLkMk{wk yLku ku k ZkuhZkth
yLku sYhe skke {k-r{fkLkwt Mkktkh) rLkrk fhk{kt yku Au. ykkW q rMkLk ku
fhue kikheykuLkku MkwMkk ykkusLk fheLku kLkke xLkkykuLku Mkk{u hkeLku kkfeu rVxk
(Mkktkh) rk nkk hkLke hnu Au.
kk{Lke/nuhLke krhMkrk ku{s ku Mk{u hMkkLke krhMkrkLku k kLk{kt hke yk rk
fhe uEyu. sYh sku rsk/kkwfkLkk yrfkheeykuLke { k ue uEyu. Lk Mk{ske
yMkhkMk kykuLku Mkuzk {kxu kk{ hkf /kkueMk Lke k { {ue yk fkokne
fhkLke hnu Au.
 311
6. ktku{kt kkeLkk MktknLke MkrkLkk Mkqr[kkkkuo : Lke[u {ku Au.
(1) sk{kt Mktkn kLkk 70 xfkke khu kke hk kku kuLkk Mxus ke [uke
ykk Au.
(2) sk{kt Mktkn kLkk 80 xfkke khu kke hk kku yuxo Mxus ke Mkq[Lkk ykke
fk Au.
(3) sk{kt Mktkn kLkk 90 xfkke khu kke hk kku nkE yuxo Mxus ke [uke
ykk Au.
{nuMkq rkk, Mk[kE rkk MkrnkLkk hk MkhfkhLkk kqh rLktk kkk ykkrk MkkkLk
Mkkku Mktfkuk Mkk yrfkhe-f{o[kheykuyu Vz {{kuhuLz{{kt Mkqr[k Mk[kE kusLkkykuLkk
hkLkk Mkt[kLk {kxuLke ukkEyku, Mkqr[kkkkuo-Mktkuo yLku fkhe ykk kku yMkhfkhf
yLku rhk rLko uk{kt Wkkuke kE fu.
7. hMkkLke yLku kqhLke ykkkne :
Mkk{kL heku {kuMk{ rkkLk rkk u{kt kkk hMkkLke ykkkne fhu Au. ykkkne {kxu {kuMk
rkkLk rkku uLku swk swk 35 rkkku{kt nU[u Au. yk ykkkne xqtfkkkkLke (yuxu fu
rMkke k rMk MkweLke) {{kkkLke (3 rMkke 15 rMk MkweLke) ku{s ktkkkkkLke
(Mktkqo hMkke rMkLkLke) nku Au.
yfk{kt yku MkuxukExkuLkk fkhu nu hMkkLke ykkkne khu Mk[kux kLke Au. fkuEk
rMkkh{kt kLkkhk hMkkLke LkkUe su ku rMkkh{kt yku hMkk {kkftk{kt LkkUk{kt yku
Au. hMkkLke yk LkkUe {ee{exh (ykk #[{kt) fhk{kt yku Au.
yk heku Mk{k hk{kt kkwfkkh yLku zu{ku Wkh hMkkLkk yktfzk LkkUk{kt yku Au.
hk{kt yku kk zu{ku Wkh k ykkk kkeLke Mk[kE rkk khk LkkU fhk{kt yku Au.
fkuEk sMLkkLk rMkkh{kt yku ykkkne MkuLx kxh fr{Lk khk fhk{kt yku Au.
zu{{kt Wk kke ku{s ykfLku kLk{kt ukk ku{ktke kke AkuzkLkku rLko fhk{kt yku Au.
kke AkuzkLkk fkhu Lke[kMkLkk rMkkhku{kt kqhLke krhMkrkLkwt rLk{ko kk Au yLku kuLke ykkkne
Mkk{kL kufku {kxu fhk{kt yku Au.
Vu VzLke krhMkrk yku[kk khu hMkkLkk fkhu Mko Au yLku k rfMMkkyku{kt kuLkwt
kqkoLkw{kLk k {w~fu nku Au.
yk ykkkne-fkhe kufku Mkwe Mk{Mkh yLku [kuMk heku knkU[kzk{kt {kxu Mkt[kh {k{ku,
Mk[kE rkk, {nuMkq rkk, Lk{ok, sMktkrk yLku kke kwhXk rkk, {krnke rkk,
kkueMkktk yLku kt[kkktkLke qr{fk ke ykLke Au.
312
kqh knukt r{fkLkwt hk fue heku fhwt
ykLkk Mkkus kkk f{ke [eu WkhLkk {ku ykk kqhLkk kke knkU[e Lk fu kue
Mkwhrkk skyu hkk.
eseke [kkk MkkLkku LkwfMkkLkke k[kk WkhLkk {ku {qfk uEyu.
kUkrkLke ekkuLku kxh qV kzke rMk fhe. suke rkhkzku yxfke fk.
su kufku kqhLke kkkk rMkkh{kt hnukk nku, ku{Lku kkukkLkk rMkkhLkk kqh ytkuLkk
RrknkMkLke fkhe {ue.
r{fkLku kqhLkk kkeke LkwfMkkLk kkLke kk fuxe Au ku wt.
rr Mk{k[kh {k{ku suk fu ykfkke, qhoLk, MkkrLkf [uLk kuhu khk ykkke
[uke yLku MkkkLke Mkq[Lkkyku MkktkLke ykk fue.
kqhLke [uke MktkkykuLkwt kkLk {uwt.
k[k {kxuLke kk Qe kE fu kuke kufkuyu k[k kusLkk kikh hke yLku
k[kLkk rfkkuLkwt kwLkhkkoLk fhwt.
Lke, ktfk, rhkfktXkLkk rMkkhku{kt [e Lkkk {fkLkku kktk.
{w~fueLkk Mk{{kt kqhXku zkke {e fu ku heku hkku.
kqhkMk rMkkhLkk kufkuyu khkkt ewt
{fkLkkuLke kxh kELk{kt kkk yL uzkku{kt [uf k kkku.
krhkhLkk huf MkkuLku khu kMk, ese yu kke Mkkuk kt fhk kuLke fkhe
ykke.
kqh fu y[kLkf ykkk kqh {kxu kkfkrf sYrhkkLke [esMkwykuLkku skku su{ fu Mkqfe
k Mkk{ke, kyku, kkr{f MkkhkhLkkt MkkLkku, xku[o, khkLkk kxhe Mku, kfzwt,
kMxf exMk, rk, nkkuze yLku fhk, kkzku yLku hukeLke kueyku kuhu yufXkt fhe
Lkkkt.
Mkktkh fhkLke kk k Qe kE fu Au. ykke kufkuyu ku {kxuLke kusLkk yLku
kikhe hke yLku ku {kxuLkk rfkku k kikh hkk.
u k{u h{kt nku kku yth s hnku, knkh Lkefku Lkn.
k{khku ykkWke kikh fhuku fxkufxeLkku Mkk{kLk Mkkku hkku.
xe.e. fu hurzku Mkktkk hnku suke kqh ytkuLke ytrk{ {krnke {ue fk.
u Mkktkh fhkLke Mkq[Lkk {u kku khk s Mkktkh fhku. MkktkhLkku su {kko Mkq[k{kt
yku ku s yLkwMkhku fkh fu xqtf hMkkyku fk[ kqhLkkt eu kt nkuE fu.
 313
uf kyu Mkktkh {kxu kikh hnuw. sYhe k Mkk{ke yu kkuzef hkufz hf{ Mkkku
hke.
keykuLku euke Aqxk fhe Mkk{k Mku Mkuzk.
fkuE k { {kxu kkueMk fu Vkh rkkLkku khu yLku fue heku Mktkfo fhku kuLke huf
kyu fkhe hke.
yLku ytku u yrf]k Mkkk khk skk{kt yku kku ktkLke Mkq[Lkk {wsk sLkf Mk
ke fhe Mkwhrkk Mku skwt hnuwt.
u k{u hLke knkh nku, kku [kkk Mku knkU[e yLku kqhLkkt kke ykuAk kk
Lkn kt Mkwe kt s hnku.
kqhLkkt kke{kt [kku Lkn, fkh fu ku{ fhwt u{e Au.
u k{u fkh, Mfqxh, {kuxh kkRf fu ykuxkurhkk{kt {wMkkVhe fhe hkk nku yLku kqhkMk
rMkkh{ktke kMkkh kkwt yku kku rnkkn Au fu ykk hMkku ke Lkktku.
u ykkLkwt knLk kt kze kku kuLku Akuze ELku [kkk Mku knkU[k Lk fhku.
kqhkMk hMkkykuke hkuk Mku ytkhwt kk ku knukt nue kfu knkh [kk swt ykk
Mkktkh fhe uwt.
es kwhXku kt fhku - wk khkuLku yzfwt Lkn.
u khkkt ykzkwt nku kku zqkkkLku k[kk.
zk-yk kke{kt u fhku Lkn.
kqh kk kqhLkkt kkeke [uke hkukkuLke MktkLkk hnu Au. kuke kkfkrf kkhe Mkkhkh
ue.
ktk, zk, yk kke{kt uwt Lkn.
kqhLkk kke ykuMkhe kk kk LkeLkk fktXkk rMkkh{kt swt Lkn.
ktk hkuk kke{kt kLkku Atxfk fhku.
ykkLkk huLku fkuE rkhkz Au fu Lkn fu yL fkuE LkwfMkkLk Au fu Lkn kuLke [fkMke fhku.
ekku, kUkrwt, Ak, hk yLku kkheyku kkkMke ku fu suke {fkLk kze skLkku
Au fu Lkn ku e fk yLku kkfkrf ke MkkkLk hne fk.
u kqhLkkt kke hLke yth nku ykk {fkLkLke ykMkkkMk nku kku kuk {fkLkLke knkh
s hnuwt Mkknwo Au.
hurzku yLku xurrLk kh nk{kLk Mk{k[kh MkktkLkwt [kw hkku yLku khu yrf]k
Mkkk khk fnuk{kt yku khkk kkukkLkk hu swt uEyu. kqhLkkt kke ykuAk kk kuke
kfeVkuLkku ytk ykku ku {kLkwt q huwt Au.
314
hLke LkwfMkkLk kk{ue-kqxue yk~f kELkku sue fu kMk, Ruxef kELk, xurVkuLk
kELk, kxh kELk Rkr MkwrkykuLkk kwLk:MkkkLk {kxu yrf]k kyku-MkkkrfkheLku
fhe,.
h{kt kqhLkkt kke Mkkku u{e Sstkw fu uhe Mkkk MkzkELku ykkt nkuE fu, kku kuLkkke
[ukwt.
su kMkk{ke kqhLkkt kkeLkk Mktkfo{kt yku nku kuLkku Lkk fhku.
kqh{kt yMkh kk{uk eseLke Mkfx, kuutkrkLke eyku, kkuEh, kMk rMkrLzh
ykk eseLkkt Wkfhku su{ fu {kuxhkBk kuhuLke Mkk [fkMke fhku. fkuE Mkkk
kkk fu zkfku kE fu kue fkuE [es kke Mkkku yke kE Lkke kuLke kkhe fhe ku.
kMk efLke [fkMke fhku, su kMkLke kMkke fu kMk ef kkLkk ykske k{kt yke
fu Au. kkheyku we fheLku ku {fkLkLke knkh yke yku.
kekLkk kkeLku Wkkuk{kt ukkt knukt WfkeLku stkwhrnk fhwt uEyu. kuheLkwk kke
kewt.
kqhLke krhMkrk kAe k[kLke fk{kehe Mkkn {ku kkfkrf kuhu fhe uEyu.
k[kLke fk{kehe {kxu fkuEk xqtfk hMkkLkku Mknkhku Lk uku uEyu.
kqhLke krhMkrk kAe Mkkkh Mkrk Mkkk ku kkkku kt Mkwe MkkrLkf yrfkheykuLke
Mkk{keLke Mkq[Lkk Lk {u kt Mkwe Mkk{k yk MkkLk{ktke hu skLkku kkfkrf
Lk Lk fhku yLku ku Mku s hnuwt.
kqhLke krhMkrk{kt { {kxu fkuLkku Mktkfo fhkLkku
ykfM{f Mktukku{kt k[k {kxu Vkh rkkuz, kkueMk, BwrLkrMkkkrxeLkk ftxkuY{, kkwfk
{k{kkh f[uheLkk ftxkuY{Lkku Mktkfo Mkke fk.
(1) su kk{-Lkkh-nuh{kt Vkh rkkuz MxuLk nku kuLkku Mktkfo MkkkLkwt Mkh MkkLk Au. Vkh
E{hsLMke VkuLk Mkuk Lkt. 101.
(2) k[k {kxu Mkk{kLk: nku kt Mkwe Mt kMke hnuwt. knkhLke { rLkk
Wkk s Lk nku khu Vkh rkkuzLke R{hLsMke Mkuk Lkt. 101Lkku Mktkfo fhe krhMkrkLke
Mkk[e {krnkeke kfuV fhe ekwt yLku [kuMk yku MkkkuLkwt MkhLkk{wt yLku kkukkLkwt kqhwt
Lkk{ xurVkuLk Lktkh kuhu skku.
(3) kkueMk MkukLke yk~fkk nku kuk Mktukku{kt kkueMk R{hsLMke Mkuk Lkt. 100 Wkh
krhMkrkke kfuV fhe { {kxu fhku.
(4) {k{kkh f[uheLkk ftxkuY{ Wkh fuk fkhLke {Lke sYh Au yLku Mkrk Mk fhke
rkkku ske { {uku.
 315
(5) kqhLkk fkhu hMkk fu kwkuLku LkwfMkkLk ku nku kku Lkkk fkokkf EsLkuh-{kko yLku
{fkLk (Mxux) ykk Lkkk fkokkf EsLkuhe - {kko yLku {fkLk (kt[kk)Lkku Mktkfo fhku.
(6) Mk[kE, kk, sk fu fuLkk RkrLkk LkwfMkkLkLkk Mktukku{kt Lkkk fkokkf EsLkuhe
(Mk[kE)Lkku Mktkfo fhku.
(7) kwshkk rwk kkuzoLke kELk kqxe kze nku kku GEBLkk fkokkf ELksuheLkku Mktkfo fhku.
E{hsLMke{kt { {kxu Wkh kou Mke ykukkuhexeLkk xurVkuLk Lktkh nkkkk hkku.
qkfk{kt kwshkkLkk rr rMkkhku{kt rLkkf kqhLkk ywku kuk Au. 1979{kt hksfkux
rskLkk {kuhke nuhLkk WkhkMk{kt yku {Aw kt kqhLkk fkukke kqxe kku nkku. Auk 20
ke 25 ko{kt kwshkk Mkkk k kqhLkku kuk kLwt Au.
huf ykkrk Lkk kkkokkX ELku yku Au khu rLk-rkrLk kkk rfkMkLke Mkkku xfTLkkukSLkku
Mk{wr[k Wkkuk fhe kqhLke ykkrkLkku Mkk{Lkku fhk {kxu Mkskk fue ku Mk{Lke {ktk Au.
kksukh{kt MkwhkLke kkke Lke{kt ykuk kqh Mkwhk nuhLku kk{k fhe Lkkwt Au.
yk rfx krhMkrkLkku Mkk{Lkku fhk MkhfkhektkLke Mkkku k{k{ Mkk{krsf MktMkkyku yLku sLkMkufkuyu
Mkkku {eLku fko fhu kku sLkSLkLku zkke kfkwt fhe fk.
kkkuzk Mkk{u [uke
khk{kt nk{kLk kkkyu kkkuzkLkk ykk{Lk knukt [kh Mkhe [ukeLke Mkk Mk{ku.
khk{kt nk{kLk kkkyu kkkuzkLkk ykk{Lk knukt [kh Mkhe [ukeLke Mkk Qe
fhu Au.
(1) k{ [uke :
kk h[k fu khk s yk [uke knkh kkzk{kt yku Au. yk [uke kkkuzwt ykkLkk
yLkw{krLkk Mk{Lkk 72 fkf knukt ykkk{kt yku Au. yk [uke khu ykkk{kt yku Au
khu Mk{w{kt nkLktwt ykuAwt kk Mkso Au yLku suLkkke kwshkk{ktt kkkuzkLke kk Qe kk
Au.
yk kkkk ykkLku yhke Mk{wLkwt nkLkwt kk kkkuzk{kt khu kxkE fu Au kuLkku ytkrsk
Mk{ kkku Au.
yk [uke nk{kLk kkkLkk zkhuxh sLkh kkuku ykkkk nku Au. su {wu khk MkhfkhLkk
furkLkux Mkr[ ke rMkrLkh Mkr[kuLku ku{s MktLk hkLkk {w Mkr[ Wkhktk {k{kuLkk
rkrLkrykuLku k {kufk{kt yku Au.
(2) keS [uke (Mkk hnukLkku kkku) :
nk{kLk kkzkLke Yykk knuktLke yue keS [uke kkkuzwt ykkLkk yLkw{krLkk Mk{Lkk
48 fkf knukt ykkk{kt yku Au. yk kkkk ykkLku [uku Au fu kkLkwt kkkuzkLkk MYk{kt
316
rfrMkk kwt [kwt Au.
yk [uke kthku kh kkhkukkh ku{s {kAe{khku {kxu k kkhkukkh {kufk{kt yku Au. MkkkkuMkkk
hkLkk {w Mkr[, rskLkk uxhkuu kkk {k{Lkk rkrLkrykuLku k Mkkk Mk{ktkhu
skk{kt yku Au.
(3) keS [uke ([ukeLkku kkku) :
nk{kLk kkzkLke Yykk knuktLke yue keS [uke kkkuzwt ykkLkk yLkw{krLkk Mk{Lkk
24 fkf knukt ykkk{kt yku Au.
yk [uke yu kkkk nuh fhu Au fu kkkuzkLkku WT kE [qku Au yLku kuLke MkkkkuMkkk
Wkkn {khVku rskykuLke ze f[uheykuLku {kufk {kxuLke [ukeLkwt {kwt kikh fhe uk{kt
yku Au.
(4) ykhe [uke (kkkuzkLkwt ykk{Lk) :
[kk MkkLkwt nku kuLkk kkh fkf knukt ykkke yk ykhe [uke kkkuzwt su ku Mktrk
rMkkh{kt kkxfkLkwt nku ku kt Mkwe kLk ktk Lk kE kt Mkwe hnu Au. kkkuzkLke
krhMkrk {wsk ke kwurxLkku k ykkk{kt yku Au.
(y) kkkuzwt yMkke koqf hke fu Au. su [kk-kkkuzkLku kke [uke{ktLke
k{k{ yLkrkkkyku skkkh nku Au.
(k) [kkLku rLkV kLkke fkkku Lkke. [kkLke Mkkku ykkwt yMk fukLkwt ee uwt
uEyu.
[uke yLku kwurxLkLke ke : Mktktrk kukLkk skkkh yrfkheyku ykk rkrLkrykuLku
yurhk MkkRfkuLk kLkk MkuLxhku (ACWC) yLku MkkkuLk kLkk MkuLxhku (CWC) khk kkXk{kt
ykke [uke kkk kwurxLk :
(1) rhkrfLkkhkLkk rMkkhku {kxu kwurxLk
(2) kthku {kxu [uke
(3) {Akhkuyku {kxu [uke
(4) kkkuzk kquo k{ [uke yLku ykk{Lk Mk{u ykhe [uke (zkhuxh sLkh khk
ykkk{kt yku Au.)
(5) ykfkke {kxu kwurxLk
(6) MkkkuLk kuLkk rzMku{eLkuLk rMkMx{ khk kwurxLk
(7) LkkUku ykk yrf]k Wkkukfkkoyku {kxu [uke
(8) {k{ku {kxu kwurxLk (Lqkukh kuhu)
 317
(9) WLk rkk {kxu [uke.
kthku{kt k ykLkkh kkkuzk ru khkLke [uke rr rMkLkku khk kok{kt yku Au.
nk{kLk kkk khk [uke ytkuLkk Mktuk hk MkhfkhLku/Mxux ftxku Y{Lku VuMk, VkuLk yLku
nkuxkELkLkk {k{ke Mk{ktkhu ykkk{kt yku Au.
Mkkku Mkkku ykk Mktukyku Mktktfkko rskLkk fuxheykuLku k {kufk{kt yku Au. hk
ftxku Y{ khk nk{kLk kkkLkk kkkzkuLke [uke ytkuLkk Mktukyku kkfkrf rsk
fuxheyku yLku rsk rfkMk yrfkheeykuLku nkuxkELk, VuMk, E-{uE, xurkk{, xuuk
yLku ukkELk khk knkU[kzk{kt yku Au.
su rsk ftxkuY{ khk MktuknkhLke Wk Mkk sue fu VMk, VkuLk, khuMk, E-
{uE, fuk xe.e., qhoLk, ykfkke kuhu {k{ku khk kkwfk ftxkuY{ yLku sLkMk{wk
Mkwe knkU[kzk{kt yku Au. kkwfk fkkyuke kMk Mktukknf, {kukkE wrLkx, khuMk,
xurVkuLk, yuMk.xe. kMk fu yL Wk Mkkuk khk kwhk s kkkuzkke LkwfMkkLk kkLke kkkk
kk{ fu rMkkh Mkwe knkU[kzk{kt yku Au.
kkB Mkhu kuf Mk{wkLku kkB nexektkLkk ytk yuk kkxe ku{s Mkhkt[e, kt[kkLkk
Mkeyku ku{s kkrkLkk ykkukLkkuLke {ke ktze kexke, Mfq-{trhLkk tx kkze, Zku-
Lkkkhk, kskku, MkkhLk kkze, kkekLk, rhkk, {kRf, kWz Mkefh khk, MkkrLkf fuk
xe.e. Rkr {k{ku khk kk{Lkk ququ Mkkk kufku Mkwe [uke knkU[kzk{kt yku Au.
kkkuzk rLktkLkk kkkt
kkkuzwt yu fwhke heku Mkou txkurkLkwt fu [kkLkwt kkuVkLk Au, su tfh rLkk Lkkukhu Au.
kuLku fkhu ukekze yLku kwLkLku kwt LkwfMkkLk kk Au.
yk Mktfx Mkk{u hk{ {uk {kxu [kuMk fkhLkk yk MkkLkku sYhe Au, su uku fu rMkkhku{kt
yk fkhLke ykkrk khtkh Mkoke nku kt [kuMk fkhLkk yk MkkLkkuLku {tsqhe ykke
sYhe Au. Mkhfkh k rsk fkkyu kkkuzk rLktk {kxu sYhe kkkt u Au.
kkkuzk{kt yk MkkLkLkwt {n :
ke[ Mkekk rhkrfLkkhk fu kt {kuxk kku Mkktkh rnkkn Lkke ku{s kkurkf kuhu
k Lkke kt yk MkkLkku Wkkuke Au.
Mk{wkrf {fkLkku fu kt {kuxku {kLkMk{qn yufk kkku nku su{ fu kk, {okk, {kuxkt kkLkk,
kkoLkk nk, {oMkkLkku kuhuLku kMk rzkELkke kikh fhe fk.
kkkuzk ykkWke kue hkukt Mkk{k ykMkkLkku{kt ykhku uku yu LknkrLk xkzkLkku
MkV Wkk Au.
yk MkkLkLke rzkELk yue nku fu kuLke ykuAk{kt ykuAe ekkuyu kLkLkku Mkk{Lkku fhku kzu.
318
yk MkkLkku Mkhk{e{kt W[kEke skyu kLkkk kMkt fhk.
yk MkkLkku{kt Mkk{qrnf hMkkuzk, kkeLke Mkwrk yLku MkurLkxuLkLke ukkE fhe.
rfkYku [ko Akkt Wkkuke yuk hnuXk Mkk{u uzku kkk ykMkkLkku k rfMkke
fk.
kkukfkh fu ytzkfkh rzkELkke ykuAk{kt ykuAk kLkLkku rkhku fhku kzkku nku Au.
ykMkkLk ykk kLkLke rk{kt {kxeLkk k{o fu kLkMkrkf kk fhkke kLk yhkue fk
Au, kkuVkLkLke yMkh xkze fk Au.
hnuXkLkk {fkLk Mkkku uzku, [kh Vqx s{eLk{kt kku, Mkkkx, rMk{uLx, fkUrx yLku MxeLkk
kkk ykMkkLkku k rfMkke fk.
Mkt[kfku khk rsk fkkyu kkkuzk rLktkLkk kkkt : Lke[u {kuLkk kkkt sYhe Au.
kLk rkhkuf yLku Mkkhe kwkkkk kktfk{ku fhkk.
kkMku kke, kLk ku{s kkuVkLkku Mkk{u xfe fu kue heku kktfk{kuLkwt {skqkefh
fhkwt.
Mke ykkk kkeLkk rLkfk {kxuLke (Drainage Facilities) kusLkkyku Mkwkhe.
kLk yhkuLkwt ykkusLk kkuXwt.
kLk yLku kkuVkLk Mkk{u hk yLku yxfk {kxu s{eLk Wkkuk MkkkLk (Land Use
Management) kkuXk.
kLkLkku {kh {e fu kuk kktfk{ku fhk {kxu fkk{kt ukkE fhe.
Mkk{k ykMkkLkkuLke ukkE fhe.
kkkuzkLkk u{ Mkk{u {kt k]kkk rfMkke.
rhkrfLkkhkLkk rMkkhku{kt Lkefh fhkwt ku{s kkkuzk rkhkuf rkykuLke hkuk
fhke. su kkkuzk Mkk{u hk{ ykke fu.
kqhLkk kke Mktknk Mkhkuhku, kt, kEyku ku{s kkeLkk rLkfkLke ku ukkE
fhe.
rsk fkkyu kkkuzk ykkWLke kqokikhe :
yLkks, fuhkuMkeLk yLku rr Mkqfk kuhkfLke sYrhkk {ku yMkhkMkkuLku Mknk fhk
{kxu MktknLke Mkk kkuXe.
ykfM{f Mkuk{kt Wkkuk{kt E fk ku heku k{k{ Mknfkhe knLkku Mk{khfk{ fhke
kk Mkkku kikh hkk.
rsk fuxheyu nk{kLk kkk khVke {kk k{k{ MkkkuLk kwurxLkkuLke Mkkk
Mk{ekk fhe IMDLkk MkkkuLk kuLkk MkuLxh Mkkku Stk Mktkfo{kt hnuwt.
 319
nk{kLk kkkLkk yrfkheeykuyu k khk Mkhfkh yu hk MkhfkhLkk Mktktfkko
yrfkheeyku Mkkku Stk Mktkfo hkkLkku hnu.
rsk fkkyu fuxheLkk ykkk{kt fuxef kkr{f kkkkkuLkk y{ {kxu yuf
rsk fkkLke ykkrk MkkkLk Mkr{rk kLkke fkohk fhe.
sLkkuLku Mktrk ykkrk kkkku ykwrLkf yLku khtkhkkk k{k{ Wk Mktuk-
nkhLkk MkkLkkuLkku Wkkuk fhe y{Mkh [ukk.
kth Mkkkrfkheykuyu krhMkrk Wkh [ktkke Lksh hke kkkuzwt kkxfkLke Mkrk
sku Aue [ukeLkk kku s ntkk{e kuhu fk{kehe Mkrkk fhke kth fk{khkuLku
Mkk{k Mku Mkuze uk.
rsk{kt Wk ze sLkhuxh MkuxLke ke kikh hke suke eskwhXku kuhkE
khu khk s ykkkukhe Mkkk {wsk kke kwhXku kkuzo khk fku {ue Wkkuk kE
fu.
ykhku yu kwkkLk rkk khk yxfkLkk kkkt {kxu Lku kkkuzk kk hkuk[kku
kkku yxfkk kqhke kykuLkku yLku hMkeLkku skku sYhe MkkLkku Mkrnk yufk fhe hkku.
MktuknkhLkk kwLk:MkkkLk {kxu ykkWke kkueMk rkk khk Mkk{k Mkkuyu HF
yLku VHF MkuxLke kkuXLke Mkk ku{s khuMk Mkux kkuk knLkkuLke Mkk
hke uEyu.
BwrLkrMkkkrxeyku yLku {w kt[kkku khk k{k{ ykuhnuz kke xktfeyku{kt sYrhkk
{wsk kkeLkku skku Mktkn fhkku ku{s kkeLkk xuLfh Mkkhe Mkrk{kt kikh hkk
sue kkkuzk kk kkeLke sYrhkkLku knkuut[e e fk.
rMkt[kE rkkLkk f{o[khe/yrfkheyku kh Lkkk ktkuLkwt s{kqkefh fhke uwt ku{s
Mk[kE MkkLkk hk kh Mkkk uhu hke k]k hnuwt yLku sYrhkk {wsk
khkLkk kkeLkk rLkfk {kxu kukLke Mkk hke.
{kko yLku {fkLk rkk khk Lkkk kw yLku hMkkykuLkk Mk{khfk{ {kxu ykkkukhe
Mkk fhe kkkuzk kAe u ktkkqx kk kku k khk s Mk{khfk{ kE fu kue
kqokikhe hke.
kkkuzk kAe knLknkh Yku xqtfku yLku rhk nkh {kxu nkuzeyku, kkux kuhuLke
Mkk fhke hke.
{kAe{khkuLku ykkWke fhe ku{Lke kkux kkk eyku ku yLku Mkk{k Mku hkk
kkk Mkuzk [uke ykke.
320
knLkkuLke sYrhkkkuLku knkU[e k kLkke knLk[kfku yLku knLkku ykkWke kuue/
yufrkk fhe hkk, suke ku, k[k yLku hknk fk{kehe {kxu knLkLke U[ WkMkk
kk Lkrn.
Lke[kkk yLku zqk{kt skkt rMkkh{kt kufkuLku ykkWke [uke, Mkktkh {kxu kikh
hkk ykk kku Mkk{k yk MkkLkku{kt Mkktkh fhkwt.
yktkhrskfe yLku yktkhhksfe {kk Mkkkk fhk sue Mktuknkh kkk yL
{kkhe {ue fk.
kkkuzkLke [uke {k kAe {kMkku kkk kwykuLkwt Lke[kkk rMkkh{ktke Mkktkh
fhkk {kxu kufkuLke k]kkk ku{s yL Mkk ykkWke hke.
Mkhfkhe MkknkkuLkk kkhe-kkhktLkk fk[ Rkr Vex fhkk yLku Ak Wkhke rkLksYhe
yLku rkLkWkkuke Mkk{kLkLkku rLkfk fhkku uEyu. suke ku sLkMkk{kLLku LkwfMkkLk Lk
knkU[kzu.
kwzkuh kkk khuu knLkku fuxhLkk nku {ue hkk.
ykhku kkk khk sLkh nkMkx kkk Mkhfkhe kkhkuLke xwfzeyku kLkke kikh
hke. (kykuLkk sYhe skk Mkkku) sue kkkuzk kAe khk s k[k yLku hknk
fk{kehe{kt Wkkuke kE kLku.
kuf kkekhe zu rsk ykhku yrfkhe khk kekLkk kkeLkk fqk, xktfeyku, kuhu{kt
kurhLkuLkLke Mkk fhke.
rsk rkh yrfkhe khk MkMkk yLkksLke wfkLkkuyu SLk sYhe [esMkwykuLkku kqhkku
sku ku{s kuxku, ze, fuhkuMkeLk kuhuLkku rkhLkk Mku kqhkku skku Wk fhkku.
fuxh khk MkiL yLku kuLkk nurfkuxhLke ykkWke khk{o khk Mkk hke. suke
nkE Mkok, hknkLkwt rkh, Mktuknkh kuhu fk{ku {kxu sYrhkk {wsk Mkk
kkuXe fk.
rsk fkkyuke Y fhe MkkrLkf fkk MkweLkk k{k{ ftxku Y{ sYhe MkkLkMkk{ke Mkrnk
fkohk fhk suke nk{kLk kkk khk {ke [uke kkk yL Mkq[Lkkyku yLku hsqykkkuLkwt
ku MktfLk kE fu.
rskLke MiAf MktMkkyku kkk rkLkMkhfkhe MktMkkyku Mkkku ykkWke MktfLk fhe ku{Lke
k{kk yLku fkofwkkLkwt kuk e kkLkwMkkh ku{Lku ku fkokne {kxu Wkkuk{kt
ukLke Mkk kkuXe.
kkkuzkLke [uke {k kAe kuLkk kkxfkLke rkkku Mktkqokuu Mktktrk hfu rMkkh{kt
ku k{k{ {k{ku khk k{k{ koLkk kufku Mkwe knkU[kze yLku MkktkhLke rk
Mk{Mkh kqo fhe.
 321
kkkuzk ytku Mkk[ukeLkk kkkt
(1) yVk Vukku Lkrn, ktk hnku, khkx fhku Lkrn.
(2) hnuXkLke {skqkkLke kkhe fhe ku yLku kktfk{Lku kke krkyku qh fhku.
(3) Mk{[khku yLku [ukeyku Mkkk Mkktkk hnku.
(4) ykkLkk hurzku MkuxLku [kw nkk{kt hkku, [fkMke ku.
(5) kxheke [kkk hurzku kkhk MkknOw Au.
(6) MkkrLkf yrfkheykuLkkt Mkkk Mktkfo{kt hnuk Lk fhku.
(7) u u{e rMkkh{kt hnukk nku kku kkkuzkLke k{ ykkkne Mk{u s Mkktkh fhwt
uEyu.
(8) Mkktkh Mk{u Mkk{kLk kkk Zkuh-ZkthLke Mkk{keLkwt kLk hkku yLku qtxkke fu ekke
Aqxkt fhe hkku.
(9) {kAe{khkuyu rhk{kt swt Lkrn, kkux Mkk{k Mku ktkhe.
(10) ykrhkykuyu Mkk{k Mku Mke swt.
(11) e {kxu kikh kkfLku Mk{Mkh e E Mkk{k Mku Mkuzku. suke kqhke kkwt LkwfMkkLk
yxfke fk.
(12) {kuxk ]kLke Lkke zkeyku, Mkqfkt, hkuk{wk kkku fkke Lkktku. suke kze skke kkwt
LkwfMkkLk yxfke fk.
(13) fuxkf kfzkLkk kkrxkt hkku su kkheyku{kt sze fk.
(14) yk E fk kuk [k Mkku kLk{kt hkku.
(15) hurzku, xku[o, VkLkMk, khkLke kxhe Mkkku hkku.
(16) ke{kh kyku {kxu kykuLkku sYhe skku kikh hkku.
(17) Mkqfku LkkMkku, kke, kkk, fkzkt yLku kkr{f MkkhkhLke fex Mkkku hkku.
(18) ykLkk xurVkuLk Lktkh nkkkk hkku.
(19) hLkk Mkku yLku kMk fheLku kkfku{kt kkkuzk yLku kuLke yMkhku ku{s Mkk{keLkk
kkkt ru [[ko fhku ske fxkufxeLkk Mk{u fkuu wt fhwt kuLkwt kuykuLku kkLk hnu. yk{
fhkke kuykuLkku qh ku yLku ykkrk Mk{u zkke Mkk{kekO kkkt ukLke Mkq
rfMku.
(20) knLkku [ke fu kue Mkrk{kt hkku.
(21) sYhe yLku f{ke Mkk{kLk kf fhe fk ku{ nku kku WkhLkk {ku Mkuze uku.
(22) kekLkwt kke kt kMkku{kt Mktkne ku.
322
kkkuzkLke [uke {k kAe Mkk[ukeLkk kkkt :
(1) kLku kku nexe ktkLkk Mktkfo{kt hnku.
(2) kkkuzwt k{u khu {kk kkuzk s fkf{kt rk, krk ykk kekk ke fu Au. {kxu
Mkkn Mkq[Lk yLku ykLk rkkku {kxu Mkkk hurzku Mkktkk hnku.
(3) Aqxk kkrxkt, kutzLke [esMkwyku, ke kkhkLkk zkk kkk yL Mkwyku fu su Wzkke
u{e kLke fu ku{ nku ku ytku [kuMkkE fhe ku heku ku skyu {qfku suke u{
xke fk.
(4) ssorhk {fkLk fu ]k Lke[u yk uku Lkn.
(5) hurzku kh Mk{k[kh Mkktkk hnku yLku Mkq[LkkykuLkku y{ fhku.
(6) h ke fhkLke Mkq[Lkk Lk {e nku kku hLkk {skqk kk{kt ykhku kue yth s
hnku.
(7) knw{ke {fkLkku Wkh fu {fkLkkuLke Ak Wkh hnukLkwt xkku.
(8) hLke knkh nku kku eseLkk kkhke qh hnku. kktk fu es WkfhkuLku yzku Lkrn.
(9) eskn yLku kMk fLkuLk kt fhe uk.
(10) hLkk k{k{ kkhe-kkhkt kt hkku, LkkLkk kkfkuLke ruk fkS ku.
(11) we sk{kt Mkkzkukt nku kku Mkk{k ykhku kuku.
(12) [uke khV kLk ykkku yLku Vhk Lkefku Lkrn.
(13) {kuxe kkheyku kt fhe {skqkeke kkte ku suke kqxeLku LkwfMkkLk Lk fhu.
(14) MkkktkLke Mkq[Lkk {w Mkktkh fhe ku yk {uku.
(15) u Mkktkh fwO nku kku ke Mkq[Lk Lk {u kt Mkwe kkAk Lk fhku.
(16) knLk kk Mkkku nku kku Mkk yk Lke[u Mktkfo fhku.
(17) k[k {kxu {skqk kkhkt yLku fkzkt knuhku.
(18) MMk hnku, n{k fuku suke keLku k n{k kqhe kkze fk.
(19) k[k {kxu {skqk kkhkt yLku fkzkt knuhku.
(20) keykuLku euke Aqxk fhe Mkk{k Mku Mkuzk.
(21) kMk, ese yLku kkeLkk Mkkuk kt fhk ytku hLkk kkyu fkhe hke.
(22) knLk ntfkhkk nku kku yxfe , knLk{kt s Mkk{k Mku Qk hne . rhk
LkSf, kz Lke[u fu eseLkk kktk fu kELkku LkSf Qk hnuku Lkrn.
 323
(23) xurVkuLk khk nku kku ftxku Y{{ktke Mkk[e {krnke {ue yLku yVkykuke qh
hnuwt.
(12) kkkuzk Mk{u hu fu rhkE {wMkkVhe rnkkn Lkke.
(24) {kAe{khkuyu rhk{kt Lk swt yLku nkuzeyku Mkk{k Mku hke ykhku {uku.
(25) ykrhkykuyu ykhku Akuze Mkk{k Mku yk uku.
(26) kkkuzkLke yktLkku rMkkh ktk nku Au kuLkkke Aukhkku Lkrn, kkkuzwt Bk kAe
k Mkk{kLke Mkq[LkkLke hkn swyku.
(27) n{k fue yLkuL nqtV kqhe kkzku yLku { fhku, khkku Lkrn.
(28) kuxe ykk yqhe fkheke {krnke ykkok yVk Vukke yxfkku, ykkhqk
Mkq[LkkykuLku yLkwMkhku.
(29) hurzku fu xe.e. Wkh Mkk{keLkku Mk Mktu {u kt Mkwe hkn swyku.
(30) kqxuk eseLkk kkh, kw kkk {fkLkkuLkk {kkke k[ku, [ukku.
(31) fkx{k{ktke kMkkh kkkt kkhkt, fk[Lkk xwfzk, Mkkk suk uhe Sstkwke Mkk hnku.
(32) rhkE kMk fu {kAe{khku {kxu skk ykkW 24 fkf hkn swyku.
(33) esef Wkfhku eLkk nku kku Wkkuk fhkLkwt xkku.
(34) kMk fLkuLk efus Lkke ku [fkMke swyku. u efusLkku k yku kku kkheyku kue
{fkLkLke knkh yke yku.
(35) u Mkktkh fhu nku kku Mkq[Lkk {u khu s yLku Mkq[Lkk {wskLkk Yk khke s kkAk
VhkLkwt hkku.
(36) eseLkk MkkLkkuLku LkwfMkkLk kwt nku kku hLke es kwhXkLke {uRLk M[ kt fhe
hke, yrf]k kLku kkuke Mk{khfk{ fhkwt.
(37) kekLkk kkeLku WfkeLku stkwhrnk fhwt khkk Wkkuk fhku.
(38) u kke yLku kxhLke kELk{kt fkuEk fkhLkwt LkwfMkkLk sk kku MktzkMkLkku Wkkuk kt
fhku yLku LkLkwt kke Lk kkhku.
(39) k[k fk{kehe {kxu Vkh rkkuz, kkueMk, BwrLkrMkkkrxe ftxku Y{ yLku kkwfk {k{kkh
f[uheLkku ftxkuY{Lkku Mktkfo fhe fk Au.
(40) k[kLke fk{kehe kkfkrf kuhu ku yusLMkeLke {ke nkk he, ku {kxu fkuEk
xqtfk hMkkLkku Mknkhku Lk uku.
(41) kkkuzk kAe Mkwhrkk kuhkfLkku s Wkkuk fhku.
324
kkkuzk kAe yMkhkMkkuLku { fhk {kxuLkk kkkt :
(1) u MMk nku kku hkkLk fhk kikh hnku.
(2) ykzk hkkk nku kku kkr{f Mkkhkh kqhe kkzku.
(3) k[k fk{kehe{kt { fhku sue fu fkx{k{kt VMkkuk kykuLke k[k fk{kehe.
(4) h AkuzeLku ku kufkuLku kkAk kk{kt { fhku.
(5) Lk{kLkk LkwfMkkLkLke {krnke uke fhk{kt { fhku.
(6) fkx{kLkk rLkfk{kt { fhku suke Mkrk zkke Mkk{kL hnu.
(7) sLkf yLku yrkLkwfMkkLk kk{u {fkLkkuLke rkkku yufXe fhk{kt { fhe ykk {fkLkku
Wkkhe uk {kxu kfk MktfLk fhku suke kr LkwfMkkLk yxfu.
(8) kufkuLku n{k kqhe kkze ykkk{ktke knkh ykk{kt { fhku.
(9) { {kxu ku yusLMkeLkku Mktkfo fhkLke {krnke kqhe kkze {Yk kkyku.
(10) { {kxu ku fkohk MiAf MktMkkyku fu Mkhfkhe ktkLku MkkrLkf rkkku kqhe kkze
{Yk kkyku.
(11) hknk Mkk{keLkku Lk kk yLku sYrhkk{tLku hknk {u ku {kxu Mkuk ykkku.
(12) kufkuLke r{fk Mkk{u u{ nku khu kkueMkLku fhe Mknkf kLkku.
(13) sLkSLkLku zkke kqokk kLkkk{kt Mknfkh ykkku.
(14) woxLkk rLktk {kxu Lke fhu kykuLku ku{Lkwt fk{ fhk{kt yhkuYk Lkk kLkku.
(15) yVkyku u kLk Lk ykkku yLku yVkykuLkwt tzLk fhku, kufkuLku ku Mk{s yLku
{kkooLk ykkku.
wfkLkk fkhku yLku Wkkku
{kuMk{e ykkkunk hkkkt u{kt khtkh wfkLke Mkrk Mko Au. yk fwhke ykkrk{kt
qftk, kkkuzk fu kqh sue knw kkuzk s Mk{{kt ykke ykkrk{kt Mkoke rLkkf yMkhku uk
{ke Lkke.
khkLkk RrknkMk{kt yuk tfh wfk LkkUkk Au fu khu, {kMk {kLk {]kunLku kE skku
nku. khtkw, yksu zke yLku fkok{ knLknkhLke qk Mkkhe MkkzkuLkk eu yke fkh{e
krhMkrkLku xke fk Au.
wfk kerzk kufkuLkwt, ZkuhkuLkwt yuf Mkuke ke Mku Mkktkh fhkeLku ykk kku kqhkk {k{kt
kke, yLkks, kMk[khku kqhk kkzeLku wfkLke krhMkrkLku kteh kLkke yxfke fk Au.
kufkuLku qu {hkkt k[ke fk Au.
 325
ufu, khtkh, hMkkLke ykuAe {kkk fu wfkLke krhMkrk yLkwkkt khk{kt Mkhfkhu fkuE
wfk rLkkh kusLkk fu Lkerk kLkke Lkke.
wfk kzkLkkt fkhku :
(1) s{eLkLke us Mktkn fhkLke k{kt xkzku : w ukWkkLk {uk {kxu hkMkkrf
kkhku, stkwLkkf kyku yLku Mk[kELkku knkuku Wkkuk fhk{kt yku Au. su s{eLkLke
usMktkn k{kt xkzku kk kku, Mkkhku hMkk nku Akkt kke Mkkkxe khke Lkfk{wt ne
skLku fkhu, qko{kt Lk QkhkLku fkhu wfkLke krhMkrk Mko Au.
(2) nk{kLk{kt krhkoLk : nk{kLk{kt fuxktf VuhVkhku kkkt, kqhkku hMkk Lk kzkke wfkLke
krhMkrk Mko Au. khk {kuMk{e ykkkunk hku Au. ykke, khk{kt WLkkkLkk kkYku
hnuk [ku{kMkk{kt s hMkk kzu Au. sqLkke MkxuBkh {rnLkkLkku Mk{kkku khk{kt [ku{kMkkLke
kw kk Au. yk Mk{u LkiLkk uskkt kLkku khk{kt hMkk ykku Au. yk kLkku
rkw]kLke rku rnL {nkMkkkh{kt kikh kk Au. yk kLkku kikh kk kkA yLkuf
krhkku skkkh Au. u yk uskk kLk khkkh kikh kkkku s khk{kt [ku{kMkwt
Mkkhwt Au. hksMkkLkLkku u uskk kLkkuLkk {kko{kt ykkku Lk nkukke ku hMkk
rLkkLkku Mkqfku u hnu Au. kwshkkLkk Wkh rMkkh{kt kLkku khu knkU[u Au khu ku Mkqfk
kE kkt nku Au. ykke hMkk ykkkkt Lkke. khu, yktu{kt k, khuf w
hMkk kzkkt kqh yLku khuf hMkk Lk kzkkt wfkLke krhMkrk ykhLkkh Mkoke
hnu Au.
(3) stkkuLkku Lkk : Mkkkx s{eLk {uk, stk kukku, kfzwt {uk {kxu stkku {Lkw
khk Mkkk fkkkkt kkt Au. stkkuLkk fkhu nk{kt usLkwt {k Mk[kE hnukwt nkwt su
hMkkLku U[e kk{kt {Yk nkwt. khtkw, us hMkk U[kE ykkku kt kku ykk
hMkkLke {kkk{kt xkzku kku Au.
(4) Mkkkxe khLkk sMkkuk{kt krhkoLk : hMkk ykuAku kzkLku fkhu fu rkfw Lk kzkke
Mkkkxe khLkk sMkkuk sukt fu, Lke, kk, Mkhkuh kuhu MkqfkE Au yLku yuxu
kkeLke yrk ktke Mkokk wfk kzu Au.
(5) qkos Lke[u swt : ukhku{kt hkMkkrf kkhku, stkwLkkf kykuLkku khk w kkku
nkukke Mk[kE w fhe kzu Au. fuxkf rMkkhku{kt Mk[kE Wk Lkke kt fqk,
kkkkfqk khk Mk[kE fhk{kt yku Au. ykke, qkosLkwt Mkh e{u e{u w zwt kE
hkwt Au.
wfk rLkkhLkk Wkkku :
(1) knnkhLke Mkkz : wfkkMk rMkkh{kt xuLk khk kekLkwt kke, xLfhku khk kekLkwt
kke kkk kMkk{ke knkU[zkkke wfLke krhMkrk kh fkkq ke fk Au. knw
326
ktkk Mk{ Mkwe wfkLke krhMkrk [kw hnu kku, fkok{ knLkku khk {kLk yLku
kwLkLkwt Mkktkh yL Mkkuyu fhke fk Au.
(2) WkkLk yLku ykf : su u{kt MkeLkku {kuxkukk khek nku yLku kt nuh tzku
kk fhwt {w~fu nku kt wfkLke yMkh w kteh kLku Au. ykk uku{kt uk
WkkLk yLku kufkuuLke ykf u ku {kxuLkk Lkku nkk hk uEyu.
(3) hknk fk{kehe : khu, wfkLke krhMkrk Qe kk khu, Mkhfkh khVke hknk
fk{kehe Y fhe uEyu. wfk kerzk kufkuLku nuh hkuSLku k ykkkke, hkuskkhe
ykkkke, kuyku q{hkke k[e fu Au.
(4) hknkhu yLkks, kMk[khku : fkLke krhMkrk{kt hknkhu kufkuLku yLkks ykkkke
{kLk {]wyktf Lke[ku ke fk Au kkk kwykuLku kqhkk {k{kt kMk[khku kqhku kkzkke
{kuxk {k{kt kwLkLku {hkkt k[ke fk Au.
(5) Mkk{krsf Mkwhkk, kkoh Mkwhkk : fkuE u{kt wfk kzkLku fkhu sLkSLk kuhkE
Au. ykke, Mk{ksLke Mkwhkk {kxu Mkhfkh khk nuh kkkt QXkk yrLkko kLku Au.
yksLkk ykwrLkf ykikurkf wk{kt qkLkwt {k qk e kwt nkukke, krhMkrk
MktkwLk{kt rkuk kzku Au. k]e khLkwt kkk{kLk [wt kwt Au. yuLke yMkh Mk{k k]eLkk
nk{kLk yLku ykkkunk kh kze Au. u Mkhfkh khk qkLku xkzk {kxuLkk ku kkkt
uk{kt yku kku, kkohLke Mkwhkk kE fu yLku yu khk wfk fu yAkkMk rMkkhkuLkwt
{k xkze fk.
(6) Mkkh {k{ku : Mk{k[kh {k{ku, hurzku, xe.e. kuhu khk wfkkMk rMkkhkuLke,
wfkkerzk kufkuLke kMkrf krhMkrk hsq fheLku MkhfkhLku, MiAf MktMkkykuLku {krnke
kqhe kkze fk Au. ku{s k]k fhe fk Au, keS heku fneyu kku, Mkkh {k{ku khk
MkhfkhLku kuLke skkkhe ytku rkMkq[Lkku kqhkt kkze fk Au.
(7) nuh kkkt : wfk Mk{u nuh sLkkkLkk rnk {kxu fuxktf yMkhfkhf nuh kkkt
hkt uEyu. su{kt rkLksYhe yLkksLkku Mktkn Lk kk ku uwt uEyu. yLkksLke nU[e
ku heku kk, k{k{ kufkuLku yLkks {e hnu kue Mkk fhe uEyu. yk {kxu zke
yLku fkok{ knLknkhLke Mkkz fhe uEy.
ykk ytku Mkk[ukeLkk kkkt
Lke kkko, ykMksLk ku{s [kuMk kkk{kLk rMkk ykk kke fu Lkn. h, ykrVMk,
Vuxhe, stk kk s Mkkuyu yk Lke kkkkuo hnuk nku Au. kkkh{kt yksLk k
{kuxkkkLke skyu Wk nku Au.
 327
khu, kkk{kLk rLktk wt sYhe Au. ykk Vkxe Lkefke yxfkk {kxu ykk Wkh [kuMk
rLktk sYhe Au. yk rLktk [kw ykk fkkq knkh Lk ku {kxu yLku su skyu ykk sYhe
Lkke ku skyu ykk Lk kku ku {kxu sYhe Au.
{kuxkkku ykkLke Yykk Lke kkkkuo khk kkk{kLk {ukke kk Au. yk kkk{kLk
{kLke rk e{e fu zke nkuE fu Au. ykk kkk {kxu yLkuf krhkku skkkh nku
Au. sukt fu, qke kuhfkheke, ue uELku, Ehkkkqof LkwfMkkLk knkU[kzkLkk nukwke kuhu
yLkuf krhkkuLkk fkhu ykk Vkxe Lkefke nku Au.
ykk Wkh rLktk :
(1) Mkki k{ ykMksLkLkku kwhXku xkzku ykkkku kt fhe uku.
(2) kkk{kLk Lke[u kwt.
(3) Lke kkkkuoLku qh fhku.
(4) ese uzkku kt fhe uk uEyu.
ykkLku rLktk{kt hkkLke yk rk{kt yk kk s kkktykuLkku [kuMk yLku Mk{wr[k Wkkuk
ykkLku ykk ke yxfke fu Au ykkkku, rLktk{kt ke fk Au.
khu, ykk kku khu, ykkke Mkke QXu kuk kkkkuoLku Mkuze uk{kt yku kku ykk Vukke
yxfu Au. kue s heku ykkke krk kuk Lke kkkoLku [{ktke fkke Lkkk{kt
ykk kku qh fhk{kt yku kku ykk ykk ke yxfu Au. su{ fu, stk{kt ykk kku khu,
ykkLke ykMkkkMkLkk ]kkuLke nkh{kk fkke Lkkk{kt yku kku, ykkke Mk{k stk rMkkh
keLku M{ kE skkt yxfu Au. kkfeLkk stkLku k[ke fk Au.
LkeskuLkk fqkyku{kt ykk kku khu, kuLku ykMksLk {kku ykuAku kk ku{ fhk{kt yku
Au. yk{, fhk {kxu nkLkku kn kt fhku kzu Au ykk fkkoLk zkkMkkEz kMkLkwt ykh
Qwt fhk{kt yku Au, su ykk {kxu yuf rkfkhf krhk Au.
fkkoLk zkkMkkEzLke nkshe{kt ykk Lkke. kue s heku hMkkuzk{kt kuhue kkLke fzkE{kt
ykk kke nku kku kuLke Wkh kuLkk {kkLkwt yuf Zktfwt {qfe ukke kuLku ykMksLk {kku kt kE
su. u khuf fkuE LkkLke kkw kh ykk kke nku kku, kuLkk Wkh Mkqfe huke Lkktkke ykk
nkukE su.
ykk kke nku khu Mkk[ukeLkk kkkt :
(1) s{eLk kh Lke[u uk hnuwt.
(2) w{kzku yLku kMk kMk{kt Lkk ku {kxu {kuZwt fkzktke Zktfe uwt.
(3) ykk kku khu R{hsLMke VkuLk Lkt. 101 Wkh VkhrkkuzLku VkuLk fhku yLku ykkLkk
kLkkLkkt MkLke [kufMk {krnke ykkku.
328
(4) RurxrMkxe khk s kt fhe ue. ykk Wkh kke ykk kku Mkqfe huke Lkkte.
(5) ykkke k[k {kxu hLke knkh khk Lkefe swt, h{kt ktk Lke[u fu fkkx{kt MktkkE
swt Lkn. ku ytk u{e Au. suxwt kLku kuxwt zke knkh Lkefe swt, Lke[u Wkhke
ku khkLkku Wkkuk fhku.
(6) ykLke ytkk Mkw yufrkk fhk hkufkwt Lkn, fkh fu ykk qk zkke Vukke nku
Au. ykke, kkukkLke kLku k[ke ue.
(7) u Mkqfk kMkLke ktS{kt ykk kke nku kku ykk Lk Mkhu ku {kxu kMkLke kkeyku kkswLkk
hkuke qh fhe ue.
(8) khu fkuE kLku ykk kku khu, su MkkLk {e fu ku{ nku kuLkkke kkyku
kwke ue uEyu. kke, kkku, fkxLk fkzwt kuhuLkku Wkkuk fhe fk. Mkkkkt
{kMkLku k[kk sLkkh kLku k ykk kfze u Au. ykke, k[kLkkh kyu
kkukkLke ykk kkku, fk{ku, fkux ykk fkxLk xuk kuk kuhu kfze hkwt uEyu.
u fu, yk ke Mkwyku QLk fu MkwkhkW s nkue uEyu.
yk{, ykk kku khu yk {kuLke kfukhe fu Mkk[ukeLkk kkkt uk uEyu.
fwhke ykkrkykuLke yMkhku
(1) qftk :
khu, fkuE u{kt qftk yku Au khu kuLkkke yLkuf Mk{Mkyku Qe kk Au. su{ fu, hMkkyku,
huu, kwku, ktku, {fkLkku kuhu kktfk{Lku {kuxwt LkwfMkkLk knkU[u Au.
fuxkf kktfk{ hkke kE Au. kku fuxktf s{eLk{kt Lke[u Qkhe Au. s{eLk{kt,
hMkkyku kh {kuxe Vkxku, rkhkzku kze Au.
u qftkLke kekk khu nku kku s{eLk u Lke[u kuMke Au ykk kku [fkE k yku
Au. fuxefkh yuwt k kLku fu yuf u ke uke rkfw Aqxku kze .
Lkeyku khLkk kt kqxkkt Lkeyku{kt khu kuzkkqh yku Au. ykke, rfLkkhkLkk kk{ku kkE Au.
MkUfzku kufku {]w kk{u Au. Lk-{kLku LkwfMkkLk knkU[u Au. u qftk Mk{w{kt rfLkkhkLkk rMkkhku{kt
yku kku tfh rLkkfkhe MkwLkk{e {kutyku WkLLk kk Au yLku ku rfLkkhkLkk rMkkhku{kt kkhkS
Mksuo Au.x
qftkke knLk-nkhMk, Mktuk-nkh kuhkE Au. xurVkuLk, eseLkk kktkyku kqxe
skkt nkukke ku Mkuk kt kE Au. kekLkk kkeLke kkEk kELkkuLk, kxh MkkLku, LkwfMkkLk
kk Au.
yk~f Mkukyku uh-ruh kE Au. {kLk-kwLkLku LknkrLk kk Au ykk ku{Lku E
knkU[u Au.
 329
fqtk{kt hke kuk {fkLkku{kt xkue {]kunkuLkk Mk{Mkh knkh fkZk{kt Lk yku, kuLkku
ku rLkfk fhk{kt Lk yku kku hkuk[kku Vkxe Lkefu Au.
ykk Mkkuyu stkwLkkf kykuLkku Atxfk Mk{Mkh fhku kzu Au. ]kku yLku {fkLkku hke
kkLku fkhu {kko{kt yhkuku Qk kk Au. fuxefkh ykk k Vkxe Lkefu Au, yk{, qftkLke
yke rLkkf yMkhku uk {u Au.
(2) kk{we MVwxLk :
kk{we Vkxkke fuxefkh kokkuLke h[Lkk kke uk {u Au. xkkwfe u{kt kk{we
rMVkux kkke fuxefkh xkkwLkku kkuzku rMkkh qh VtkkukE skku nku Au.
rhk{kt tfh rLkkfkhe yuk MkwLkk{e {kutyku WkLLk kk Au, yk {kutyku rfLkkhk rMkkhku{kt
kkk rhkLke Mkk{e kkswyu ykuk rfLkkhk uku{kt k {kuxk {k{kt rLkk fhu Au. suxk
u{kt kk kkhk Au kt Mkk Lkh zfku h[k Au.
kk kkhkkke ku rMkkh{kt LkMkrkLkku Lkk kk Au. Mkk zfk uku{kt LkMkrkLkku
rfkMk Lkke. kk{we{ktke su hk knkh VUfk Au ku hk kt kkhk Au ktLke s{eLkku
kM{f kLke Au yLku uke {kxu rkLkWkkuke kLke Au. skk{we Vkxkke Lk-{kLku
nkrLk knkU[u Au.
(3) kkkuzwt :
kkkuzwt fu [kkLke zk fu krkLku ykkhu rLkkf yMkhku w fu ykuAe uk {u Au. u
kkkuzkLke krk fkfLkk 118ke 221 rf.{e. rk fkfu nku kku kuLke {nkrLkkf yMkhku uk
{u Au. su{ fu, fk[k {fkLkku kqxe Au, ese yLku xurVkuLkLke kELkkuLku LkwfMkkLk kk Au,
hMkkyku yLku huuLku LkwfMkkLk knkU[u Au.
kkkuzkLku fkhu qk hMkk kzkke Lkeyku{kt kqh yku Au. fk[k {fkLkkuLkk Akkhkt Wzkke
u{ qk e Au.
u kkkuzk{kt kLkLke krk ytksu 222 rf.{e. rk fkf nku kku ku yrk {nkrLkkf
kkkuzwt fu [kk fnuk Au. yk {nkrLkkf kkkuzwt fnuk Au.
ykk kkkuzkke hnukf yLku ykikurkf E{khkkuLku kkf {kkfe LkwfMkkLk knkU[u Au.
Mktuknkh Mktkqo kuhkE Au, huu yLku hMkk {kko{kt {kuxk {k{kt LkwfMkkLk kk Au.
Lke khLkk kwku kqxe Au. ktku kqxe Au. ykke, {kuxk {k{kt kqh yku Au, rhkLkk kke
s{eLk-rfLkkhkkt qMke yku Auu yLku rLkk Mksuo Au.
(4) kqh :
kqhLkk kkeLkk ke uk, kke hkE hnukLku fkhu Lk-{kLkwt khu LkwfMkkLk kk Au. kqh
ykkke yLkuf kufku, kwLk kkE Au fu zqke Au.
330
u yk {]kunkuLkku kkfkrf rLkfk fhk{kt Lk yku kku, kke ktkE QXu Au kkk hkuk[kku Vkxe
Lkefu Au. ktkkMk{ Mkwe kke hkkLku fkhu kekLkk kkeLkk Mkkuk qrkk kk Au. kqhLkk
kkeLke krk ke nku kku fuxefkh kk{Lkk kk{ kkE Au.
kqhLkk kke hkE hnukke {kkfe Mkkzku sue fu, hMkkyku, huu, kkeLke kkEkkELk,
Ruxef yLku xurVkuLk kELku kuhu{kt tkk kk Au. suLkk krhk{u knLk-nkh, Mktuknkh
kuhkE Au.
s{eLk khLkk kktfk{ku, fk[k {fkLkku, kUhkke E{khkku u{{kt {wfkE fu Au.
{kuxk {k{kt ykkf w{khe kk Au. uke, Wkuk, ukkhLku LkwfMkkLk kk Au. k Mkk{ke,
kwLk, MkktMf]rkf [esMkwyku, {M{ Wkuk, {kAe{khLke nkuzeyku kuhuLku khu LkwfMkkLk kk
Au.
zu{, [ufzu{, Mk[kE kkze kuhuLku kkuze Lkktu Au. kqhke kkeLkk MkkLke krkyku, MkkLku
LkwfMkkLk knkU[u Au. kke qrkk kkke hkuk[kku Vkxe Lkefu Au. kqhke fuxefkh s{eLkLke
uzku Mke kzu Au. ykke, fuxefkh {kuxk kku LknkrLk kk Au.
(5) wfk :
hMkk Lk kzkke, kkeLke ktke Mko Au. suLku wfk fnu Au. uke{kt Mk[kE Lk kkke kkf
rLkV Au. ykke, yLkksLke k ktke Qe kk Au.
kMk[khku k {e fkku Lkke. ykke, {kLkku, kwyku kke yLku q{hkke e{u-e{u {]w kk{u
Au. fuxefkh q{hkke xkk kufkuLku kkukkLkk kkfkuLku LkkLke yue hf{ {kxu u[e ukk nku
Au ykk kku yu{Lku Vhs kzke nku Au.
yk fwhke ykkrkyku knw kkuzk Mk{{kt kLkf kkhkS Mksuo Au. uLkk Mk{k SLkLku yMkMk
fhe u Au. fuxefkh yuwt k kLku Au fu, {kk ykkrkLkk Mk{u s Lkn khtkw, kt kkuo Mkwe
kku fuxefk {]wkOk yk ykkrkLke {kXe yMkh uk {u Au.
suLkk fkhu yuf fkhLkwt {kLkrMkf kk Qwt kk Au. y[kLkf ykue ykkrkyku{kt kkukkLkk
MsLkkuLku kw{kLkkh kufku {kLkrMkf heku ktke kzu Au. kuyku {Lkkurf]rkLkku kuk kLku Au. kuyku
kkukkLke k, rkMk kw{ke kuMku Au. ekh fwhke woxLkk{kt fwxwtkLkk kk s Mkku{ktke
{kk yuf s k k[e yLku kkfeLkk {]w kkBkt nku khu, yke k {kLkrMkf heku
yMMk kLke Au, kkukkLkwt k kw{ke u Au, kku fuxefkh k kkukkLke kk
kw{ke u Au. yke {kLkrMkf Mk{MkLkku kuk kLkLkkhLku {kLkrMkf Wk[kh yLku Mkkhkh ykke
uEyu.
yfM{kk kk kku wt kk ?
(1) yuf{ fu ykMkkkMkLkk rMkkh{kt ykk kke fu. yk Mkkku {kuxku rMVkux k kE fu
(2) {kuxku zkfku fu rMVkux kE fu. Mkkku Mkkku ykk k kke fu.
 331
(3) yuf{{kt rkzk, {eLkhe e kzu, ku{s ykMkkkMkLkk rMkkh{kt kkhe-kkhkt, {fkLk,
Mx[h kuhu hkke kE fu.
(4) ykMkkkMk{kt kMk kh kk. kMkLkk Mkhktf kkk nk{kLk yLku nkLke rk{kt zkke
ykk u.
(5) kkuEh fu xktfe suk kkk/uMk{kt rMVkux kk kku fwh[ufwh[k QzeLku ykMkkkMkLkk rMkkh{kt
E knkU[kze fu.
(6) kMkLke LkwfMkkLkfkhf kMkLku fkhu ku rMkkhLke Stk Mk]r Lkk kk{u.
(7) {kLk {]w kE fu. kMkkukMk MkrnkLke kherhf kfeV kE fu.
(8) yfM{kkLku fkhu khkx kE fu.
(9) Lke kne ZkukE fu.
(10) eskwhXk{kt tkk foE fu.
(11) kkkh{kt qk VukE fu.
(12) uhe hMkkkuLkk fkhu E knkU[e fu Au.
ykikurkf yfM{kkkuLke yMkh fkuLku kk ?
(1) ykikurkf yfM{kkLkk krhk{u rMVkux, zkfku kkkt, qhe fu ftkLkke kkhe-kkhkt,
{fkLk, uz hkke kk kku LkSf{kt fk{ fhkkt {kMkku-fk{kuhkuLku kteh E kE fu
ykk {]w kk{u.
(2) yuf{Lke ykMkkkMkLke MkkeLku k rMVkuxke yMkh kE fu. kkk/uMk{kt zkfku kk kku
fwh[uf[k QzeLku E knkU[e fu.
(3) yuf{Lke ykswkkswke kMkkh kkkt hknkheykuLku k E knkU[kze fu.
ykikurkf yfM{kk ytku Mkk[ukeLkk kkkt
1. ykikurkf yfM{kk Mkk[ukeLkk kkkt : ykikurkf yuf{Lke MkkkLkk ykk yuf{{kt yfM{kkLke
kk Mkkku s kk Au. yMkkkh Mktukku{kt kkk yfM{kkLke MktkLkkyku{kt Mkwhkk khefu kE
fu ku {kxuLkku Lkkkrhf {o wt fnu Au ?
(1) nku kt Mkwe uhe hMkkkuLkk WkkLk fhkkt ykk WkkLk rk{kt khk
fhkkt yuf{kuLke LkSf{kt Mkkx {ku.
(2) ykikurkf yuf{kuLke ykswkksw{kt Mkkx fhkkt kufkuyu ku{Lkk hnuktfLke kkMkuLkk rMkkh{kt
fuk fkhLkk ykikurkf yuf{ku ykuk Au kuLke fkhe {ue uEyu.
(3) u{e hMkkkuLkk kw{kuo ruLkk Mkkrn, [kukkrLkk, ]kkkku kt[k yLku xe.e./
hurzkuLkk fko{ku uk-Mkktk.
332
(4) ue krhkku-uhe yuf{ku/hMkkku ytku rrkk fkh khrhk wkLkkuyu yfM{kkLkk
Mktukku{kt k[k fue heku kE fu kuLke kke{ {ue uEyu. suke yeLkk Mk{u fk{
kke fu.
(5) yfM{kk kk kku k[k {kxuLkk Wkkku ytku fkhe {uku yLku yke fkhe {kxu
Mkhfkh MiAf MktMkkyku/ykikurkf yuf{ khk kusk{kt ykkk fko{ku{kt Mknkke
kE k]rk fue.
(6) yfM{kkLkk Mktukku{kt fE rk{kt Mkktkh fhe fk Mkk{k ykMkkLk{kt swt ku ytku
Mk{wk ykkrhk kLk kLkkku yLku Mk{u.
(7) MkktkhLkk Mktukku Mko kku rhk Mkktkh {kxuLkk Wkkku yLku yhshLkk hMkkyku
ytku kqofkhe fuku.
(8) Mkk{k yk MkkLku knkU[k {kxu ku rk khV E skk Mkkhe nkkkk yLku
ykuAk xkrVfkk hMkkyku kMkt fhe hkk yLku kuLke rkkku kLk{kt k fhe.
(9) fwxwtk {kxuLke ykkrk MkkkLk kusLkk kikh fhe fwxwtkLkk huf kLku kuLke Mk{s
ykke kfuV fhk.
(10) uhe hMkkkuLkk kw{kuo yLku kuLkkke k[kLkk kkr{f Wkkkuke fwxwtkLke huf kLku
{krnkkkh fhe fu{ fu k hMkkku htk yLku kt khLkk nku Au. ykt{kt kke yku
yLku Wkfk yku kuwt sk kku hMkkLke nkshLke rLkkLke Au.
(11) rkLksYhe yLku yku eLku eu kkze kuk hMkkkuLkku Lkk fhku.
(12) hMkkku kkhke ku yufLke Mkkku keswt uwt Lkn.
(13) hMkkkuLkku Wkkuk fhke ku w{kkLk fhku Lkn.
(14) u hMkk ZkuukE kku kuLku kwhk s MkkV fhe ku.
ykikurkf yfM{kkLkk ykfM{f Mktukku ku Mkk[ukeLkk kkkt :
(1) ykikurkf yuf{{kt {kuxe nkuLkkhk kkkt, yuf{{ktke fkuE k knkh kh knkU[kze fu
ku{ Lk nku kku Lkkkrhf khefu Vhs kE kzu fu Mkhfkhe MkkkekuLku, Vkh rkkuzLku, kkueMk
rkkLku kuhuLku ku nkuLkkhkLke kkr{f kh nue kfu knkuut[kze, Mkhfkhe {
Mk{Mkh knkuut[u ku {kxu MknkYk kwt.
(2) uhe kMk fu uhe hMkkLkk efusLkk rfMMkk{kt ykk kkuLke kekk yLku kLkLke rk
Rkr krhkkuLkk yLkwMktkLku yuf{Lke LkSfLkk w rMkkhku{kt Mkkk kufku {kxu khkYk
kLke fu Au.
(3) Lke kkkkuoLke nuhVuh khk kkku yfM{kk ykswkkswLkk ke yuf{ku, hknkhe
knLkku Rkr {kxu khku kuk fhe fu Au.
 333
yMkhkMk kufkuLkk {kLkrMkf Wk[khku.
woxLkkLke krhMkrk yLku kuLke yMkhkuLku fkhu yMkhkMk kufkuLke {kLkrMkf Mk{kwk u{k Au.
fuxkf kufku qftk, kqh, MkwLkk{e kuhu sue y[kLkf yke kzue tfh woxLkkLku fkhu
{kLkrMkf rf]rkLkku kuk kLku Au. yke kykuLkku {kLkrMkf Wk[kh fhku sYhe kLku Au.
{Lkkur[rfMkk fu {Lkkuk[kh yk heku fhe fk.
(1) yk{rkMk :
ykkrkkMkk kLku kkukkLke k khLkku rkMk QXe kku nku Au. ykke, yke kyku{kt
k{ kkukkLke k ruLkku rkMk Qku kk kuwt kuwt kkkh Qwt fhwt. yke kykuLke
kkukkLke fuxef skkkheyku nku Au.
yk skkkheyku ru kuLku k]k fhe uEyu. suke fheLku ku se Mkk{kL k kLke fu.
k fE heku Mk{ks yLku fwxwtk Mkkku Mk{kkusLk Mkke fu kuLke rr hekku kkke uEyu.
kLku kkukkLkk k ru MkkLk fhku. kuLkk{kt kzue Mkwkwk kku ru kuLku ynuMkkMk
fhkku kzu.
(2) yMkhkMkkuLku {qtke Mk{Mkyku qh fhe :
y[kLkf yke kzke fwhke ykkrkyku yLkuf LkkLke-{kuxe Mk{Mkyku Qe fhu Au. yke
Mk{MkykuLkku Mkk{Lkku fhk{kt yMkhkMk k k{kLk nkukku Lkke.
ykke, yke kyku {kLkrMkf MMkkk kw{ke kuMku Au. ykke, kuLkk {kLkrMkf Wk[kh {kxu
kLku {qtke fuxef Mk{Mkyku ruLke Mkk fkhe {ue uEyu yLku ku Mk{MkykuLku
kuxe se Wfuk Lk fhku uEyu.
(3) kufkuLke nqtV :
ykkrkkMk yLku {kLkrMkf heku yMMk kLku kuLkk Mkkkt-Mktkteyku, r{kkuLke nqtV, ykkh,
ykkMkLk {u ku ykwt Au. yk ykkh Mk{ksLkk fuxk kufku ykku Au.
kuLkk Wkh k {kLkrMkf MMkkkLke Mkrk uk {u Au. kufkuLke kkukkLkk u fuxk {k{kt
kke Au. su{ fu, qftk Mk{u kufkuuLku khMkh { yLku Mknfkh {kke yMMk kykuLke
{kLkrMkfkk Wkh qk {kuxe nfkhk{f yMkh Qe kk Au.
ykk fkhkt Mk{u k, kuhkf, yk Ake sue kkr{f sYrhkkku kqhe kkzk{kt yku kku
k k {kLkrMkf heku MMk kLkk kku Au.
fkuEk fwhke ykkrk yu {o, rk fu kkkLku kLk{kt hkeLku ykke Lkke. yuf s ykkrkkMk
rMkkhku{kt Mkkx fhkkt kufku yk-yk {o, rk, kkkLkk nku Au. fkuE ytk khek kku
fkuE ktkh nku Au.
334
ykke, ykkrkkMk rMkkhku{kt { yLku Mknfkh {kxu {kk {kLkkkLku kLkkt hkeLku Mkuk fu {
fhe uEyu. uLkk fkuEk Mku {kuxe ykfM{f woxLkk kk khu Mk{k u{kt {kLkkkwO
kkkh Qwt fhwt uEyu. ykk Mk{u Lkkk-kLkk, {oLkk uk qeLku kkLku yufMkhe
{ fhe uEyu. MiAf MktMkkykuyu kfk { fhe uEyu.
ykkrkkMk rMkkh{kt [kuhe, qtxVkxLke ]rk Lkk kk ku {kxu kufku{kt k]rk ke uEyu.
uLkk huf LkkkrhfLku kkr{f Mkkhkh {kxuLke xuLkk Vhrskkku ykke uEyu. huf ikrf
MktMkkyku{kt yke xuLkk Vhrskk heku ee uEyu.
hkuk yuf fwhke ykkrk :
qftk, kqh, kkkuzwt, wfk kuhu fwhke ykkrkykuLke su{ hkuk yu k fwhke ykkrk s Au.
fkh fu, hkuk[kku Vkxe Lkefkk yMkt kufku {]w kk{u Au. u ykk hkukku kh fkkq uk{kt Lkk yku
kku {kuxe Mktk{kt {kLkku {]w kk{kkt nku Au. E.Mk. 1994Lkk MkxuBkh yLku ykxkukh {rnLkk{kt Mkwhk
nuh{kt uk Lkk{Lkku hkuk Vkxe Lkefkk yLkuf kufku {]]w kkBk nkkt. kt kkuo kAe yk hkukku {kkwt
[fkk Mk{k r{kt nknkfkh kE kku nkku. Mkwhk{kt uk kkLkk yLkuf fkhku nkkt. su{ktLkwt yuf {w
fkh yu nkwt fu, Mkwhk{kt kkke Lke{kt khu rLkkf kqh ykwt nkwt. yk kqhLkkt kke Mk{k Mkwhk nuh{kt
Vhe kt nkkt, yk kqhLkkt kke{kt yLkuf keykuLke Mkkku, {kuxe Mktk{kt hku {]w kkBkt nkkt. yk
hkuLkk {]kunku fkunkkk fu Mkzkk uk Vkxe Lkefku nkku. kqh, qftk sue fwhke ykkrkykuLkk fkhu
{kuxk {k{kt rLkkMk Mkokku nku Au. u kkfkrf kuhu nuhLke MkkV-MkVkE nkk hk{kt Lkk yku
kku, swtkwLkkf kykuLke Atxfk fhk{kt Lkk yku kku kteh krhk{ ykkwt nku Au. hkuk[kku Vkxe
Lkefkku nku Au. yk hkuk[kkLku MknukEke fkkq{kt E fkkku Lkke. krhk{u knw {kuxe Mktk{kt {kMkku
{]w kk{u Au. ykk, hkuk[kkLke Mkkike w yMkh khek kufku{kt qtkzkeyku{kt kkk knkhke Mkktkh
fheLku ykuk kufku{kt uk {u Au kkk kwhwkku fhkkt Mkeyku ykk hkukLkku kuk se kLku Au. kkf
heku Vukuk hkukLke Mk{MkLku qh fhk {kxu kufkuyu kkk Mkhfkhe ktku fuxktf [kuMk kkkt kfukhe {kxu
QXkkt uEyu. su yk {wsk Au.
(1) ktfe nue kfu MkkV fhe uEyu.
(2) MA kekLkk kkeLke Mkk fhe uEyu. kekLkwt kke nt{uk kkeLku, MA fheLku kewwt,
kekLkk kMkku n{Ukt MA hkk, kekLkk kke{kt kurhLkLke xefzeyku Lkkte uEyu.
kkeLku WfkeLku s kewt uEyu.
(3) kuhkf kku s uku uEyu. ke-kee khku y{wf Mk{kkk Mkwe kt hkk uEyu - kzk
- QxeLkkt rfMMkkyku{kt kne kuhkf s uku uEyu.
(4) hLke ykMkkkMk fqzku-f[hku s{k kku nku kku kkfkrf ku nxke ELku MkkV-MkqVe fhe uEyu.
w ktfe Lkk Vuk ku {kxu stkwLkkf kykuLkku Atxfk fhku uEyu.
 335
(5) {AhkuLke Wkrk yxfke uEyu. {Ah ykhkke fu e{zkLkkt kktzkLkku w{kzku fheLku {AhLku
qh hkk. Mkqkuo yLku MkqkoMk Mk{u kkhe-kkhkt kt hkk uEyu.
(6) hLke ykMkkkMkLkkt kkeLkk kkkur[k ke fhke, kLkku Atxfk fhkku. hkuk kke kh
fuhkuMkeLk, kuk qz ykR fu yL kuLkku Atxfk fhku.
(7) kekLkk kke efus kue kkfkrf rhkuh fhkk.
(8) Vhkkt kkLkkt Y fhkt uEyu. suke, k{k{ kufLku ykhku ytkuLke kkr{f Mkwrk kkfkrf
{e hnu. kk yku khu kuneLke kkkMk fhke. ku ku{s rkLksYhe kyku Lk ue. zkxhLke
Mkkn {ku kyku ue.
(9) xe.ke., kkurku, rkkwe yLku ykuheLke hkukrkfkhf hMke {wfke.
(10) hkkwt khk {kxuLkk kkeLke xktfeyku yXkrzu ke fhe MkkV fhe.
(11) hkku Mkqke ku {AhkLkeLkku s Wkkuk fhku.
yk{, hkuk[kk sue fwhke ykkrkke yke heku k[k fhe fk.
eseLke ykkkukhe Mkk[uke :
kkkuzwt yLku ese {kuxkkku Mkkku s kk Au, eseLkk yuf kfkhk{kt 12,50,00,000 kx
suxe ese nku Au. yk ese fkuELkwt k {kuk Lkeke fu Au. ykke, ese {kxu kuhfkh hnuwt
Lk uEyu. yuf kkLkwt kLk hnu fu, ese kuLkk {kko{kt ykke fkuEk Mkw kh kkxfu Au. khu, k
ese kk khu fuxef kLk{kt hkk sue kkkkku Lke[u {wsk Au.
(1) Ruxef Wkfhku, kkeLke kELk uske qh hkk, ese kk khu xe.e. kt fhe uwt,
khkkk k kMxf fhke Zktfe uk.
(2) eseLkk knfku zu hLku fke eseke Mkwhrkk kLkkwt.
(3) eseLkk knf kLku kue fkuEk Mkwke qh hnuwt. k, hurzuxh, [qk, kkwLke Lke, rMkLf,
VkuLk kuhuke qh hnuwt. kkkuzwt yLku eseLkwt kkuVkLk kk ku knukt s yk WkfhkuLkk kh
k{ktke fkZe uk. kkuVkLk [kw nku khu ku{ Lk fhwt.
(4) su rwk WkfhkuLkku Mktkfo k Mkkku [kw nku sukt fu, xe.e., r{kh, uLzh, Bwrf rMkMx{,
EMke, nh zkh, Ruxef huh kuhuLkku Wkkuk Lkk fhku. u ese k{khk h Wkh kzu kku
kuLkku eskh nLk kELku k{khk Mkwe knkU[e fu Au. eseLkk kkuVkLk hr{kLk VkuLkLkku WVkuk
fhku Lkn. ese knkh ykue xurVkuLk kELkku kh kkxfe fu Au.
(5) rMkLf, kkk yLku Lk Mkrnk LkeykuLkku Mktkfo xkku. kkhe, kkhkt yLku eseLkk Wkfhkuke
qh hnuwt.
(6) kuxMkfx eskn ykkkuykk kt kE kue M[ kkhe. hLke huf kLku {uRLk
M[Lke nkue uEyu.
336
(7) eseLkk kkuVkLk Mk{u kz Lke[uLkk Qk hnuwt. rVk hkuz fu Ake kfze hke Lkn. Ruxf
ku{s xurVkuLkLkk kktkLku yzwt Lkn.
(8) eseLkk kkuVkLk Mk{u u k{u {wwMkkVhe fhkkt nku kku k{khk knLk{kt s hnuwt. knLkku Mkkike Mkkhwt
hk kqhwt kkzu Au.
esfhLx kku khu kfzkt sue yknf Mkw zu kuf kkLkkh kLku esknke qh Mkuze
ue. {uRLk M[ kt fhe eskn kt fhku. fhLx kkLkkh kLku yzk rLkk kTk Wkh kke
huzwt. kuk kk kh [kUxuk fkzktLku Wkzwt Lkrn. zkxhLke kkMku kkfkrf E swt.
woxLkkkMk E{khkLkk yMkhkMk {kxu kkr{f Mkkhkh :
su kufku woxLkkkMk E{khkLkk WVhLkk kk{kt hnuk nku ku{Lku kkfkrf k[ke uk. kuykuLku
Mkk{k skyu fu Mkkhkh {kxu ktke Mkuze uk. E{khk{kt VMkkuk kufkuLku w LkwfMkkLk Lkk kk ku
{kxuLke fkS ELku Mkwhrkk heku knkh fkZk. fkx{k{kt VMkkue k MkkLkkMkk{kt Au fu {qAk
yMkk{kt ku kMk [fkMkwt. u ku {qAk yMkk{kt nku kku kuLku nkLke yhsh kk kue Mkk
fhe sYhe Au. k fkx{k{kt VMkkue nku khu, kuLkkt hehLkkt fkuE ytk kh sLk Lkk kzu ku
[fkMkeLku kuLku LkwfMkkLk Lk knkU[u ku heku kuLku knkh fkZe.
u fkuE yMkhkMk kukLk yMkk{kt nku kku kuLke Lkkze yLku kMkkuATkMk uELku, ku {ku
Mke.ke.ykh.Lke Mkkhkh ykke. k kLk{kt AAu fu Lkn ku kkkMkwt. kuLku e{uke xkkheLku {kuxuke kqAwt
fu ku khkkh Au fu Lkn ? kMkkuATkMk khkkh [ku Au fu Lkn ku kkkMke uwt, u ku k kMk uke
Lkk nku kku {kkwt kkA Zkwt hke, Lkkf kfze kt fhku. kuLkk {kuZk Wkh Mkkhkh ykkLkkh kyu
kkukkLkk nkuX Mksz kt fhe uk yLku ku e{k kMk - huf kMk Mkke kth MkufLz {kxu ykkk yu kAe
Lkkze [ku Au fu Lkn ku uwt. kkLkku su kk k{khe LkSf{kt nku kt Lkkze kue yu 5ke 10 MkufLz
Lkkze kkkMke.
u Lkkze Lk yLkwkke nku kku, Mke.ke.ykh (CPR) Y fhku. AkkeLkk nkzfkt Lke[uLke kkswLkku
kzku kue, yktkeykuLke kksw{kt s ke nkkLke nkue {qfe. AkkeLkk nkzfktke nkk fkZe ELku ke
nkk{kt {qfku yu yktkeykuLkku Akkeke qh hkku. 15 kh kkku, kyku nkk Wkh yku ku{ kkuXku,
AkkeLkk nkzzktLku 1.5 #[ke 2 #[ Mkwe kkku yuk 15 kkku ykkku. huf kk 10 MkufLz Mkwe [ku
kue heku yLku nkk Mkkk Akke kh hkeLku yLku yktku Mkkk kuLkk [nuhk Wkh hkeLku Wkh hkeLku Wkh
Lke[u kk ykkku.
ku nk kMkkuATkMk ykkk. nkLkku {kko wku fhku yLku {kkwt kkA Lk{kku. Lkkf kt fhe,
k{khk nkuX kuLkk {kuZk fhkk khkkh [exfke ku. 10ke 12 MkufLz [ku ku {ku ku e{k kMkkuATkMk
ykkk. kMk ykkkLke rk Vhe-Vhe fkO fhe yu kMk yth Au fu Lkn ku uk AkkeLkwt Mkkk
rLkhek fhwt.
 337
yuf r{rLkx kAe, 5 MkufLz {kxu Lkkze Vheke kkkMke. u kLke Lkkze [kke Lkk nku yLku ku
kMk ukku Lk nku kku kkke ykkkk kMkkuATkMkLke rk 15ke 30 r{rLkx Mkwe [kw hke.
woxLkkkMk E{khk{kt k kue kLku u hkMkk kkku nku kku kuLkk k kh Mkewt kk
{qfwt. u kune Lkefkwt nku kku kuLku ke WkhLkk kk{kt hkkke knkh nukk kuneLkwt kk ykuAwt
ku. kune kt fhk zuMkk {qfeLku kkxku kktku. kune nukwt yxfkk {kxu ykzfkhk kkLkku k
Wkkuk fhe fk. kkxku khu {skqk-Mkk heku kktku Lkn. u kkk hkMkk fhkkt yktkrhf
hkMkk kk kku ku w kteh yLku u{e Au.
u fkuE kLku Vu[h kwt nku kku, Vu[h kuk kkLku Mkh fhku yLku xufku ykkku uEyu,
suke rkLksYhe nLk[Lk kkwt yxfke fk yLku khu LkwfMkkLk kkwt hkufe fk. hkMkk kkk yL
EykuLke k Mkkhkh fhe. nLk[Lk yxfkk {kxu kkxkyku ykk kkrxkLkku Wkkuk fhku.
rkLksYhe nLk[Lk Lk kk uwt, nkzzktLkk AuzkykuLku kkMku kkLkku fu Vu[h Xef fhkLkku Lk fhku
Lkn.
ykkke kke Eyku {kxu kkr{f Mkkhkh :
su kLku ykku kfze nku kuLke kkyku kwke ue uEyu, yk {kxu kke ykk kku
Lke Lkk nku kue MkwLkku Wkkuk fhku uEyu. kuk kk Wkh kwf Xtzwt kke huzwt fu suke
kuLku kezk ykuAe ku yLku ytk kh{eLku eu ythLkk ykuLku w LkwfMkkLk kkwt yxfu. u hkMkkrf
kkkkuoke kkLkwt kLwt nku kku ke kuk kk Wkh Aqxke kke huzwt. kue kLku ktk kkze
yLku kuLkuu ykkMkLk ykkwt, u sYh Lk nku kku kuk kkLku yzwt Lkn yLku u sYhe nku kku nkk
kuELku MA fheLku s yzwt - khu k Vkukyku Vkuzk Lkn, kuLkk hehu [kUxe kuk, ke kuk
fkzktLkkt ek xwfzkykuLku qh fhk Lkn. k fkzkt Mkkkkt nku kku kuLku ykue Lkktk uEyu, kuk
kk Wkh khu ku, e{ fu MkuLx kkzwt Lkn. MxhekEz fhuk ykk kku [kukt {{kk yLku
kkxkykuke kuk kkLku Zktfe ku. EkMkLku ykhk{ Mkrk{kt kkuXku. kuku kk Wkh hnu ku heku
w nLk[Lk kk ku heku Mkwzkku. EkMkLku ykkk kku nku kuLke Mkkhkh fhku yLku EkMkLku
nkMkx{kt MkuzkLke Mkk fhe.
yL {nLkk &ku
rLke fwhke nkuLkkhkku xqtf{kt skku.
rLkk rr ukuu{kt Mkou fwhke nkuLkkhkkuLke fuxef {nLke rkkku Lke[u {ku Au.
(1) ykrfk u{kt :
Mk{k ykrfk{kt kqh yLku wfk sue nkuLkkhkku ykhLkkh kLku Au. Wkh ykrfk{kt hkeftk
sue nkuLkkhkku ekh MkoE Au. yuxkMk kokLke Mk{k kok{kk yLku ykrfkLk rhVTx ueLkk
uku{kt hkeftk yLku kk{weLkk kLkkku kLku Au.
338
yke nkuLkkhkkuke {kuxk {k{kt {kLkMktnkh kkk r{fk yLku MktuknkhLke MkwrkykuLku
khu LkwfMkkLk kk Au, kuLku fkhu ykkf ]rkyku yxfe Au yLku hkuk[kku Vuk Au.
nkuLkkhkku ytkuLke [uke ykkkLke krk kkk Mkt[kLk Mkk{kt k{e Au kt yke nkuLkkhkku
Mk{k ykoktkLku hkue Lkku Au.
ykrfk{kt 1972-73 kkk 1984-85{kt {kuxk {k{kt wfk kzkku nkku. ykqhke knLknkhLke
MkkLku fkhu yLkksLkk rkh{kt yhkuku Qk kkk nkkt, kuLku fkhu wfkLke ke yMkh
uk {ke nke.
rk ykrfkLkkt yuukLzk yLku unLkeMkkko{kt E.Mk. 2000{kt ykuk kLkf kqhke kk
3,000 fwxwtkku Wkh kuLke {kXe yMkh kze nke. kr{ n {nkMkkkh{kt ykuk xkkwyku{kt
LkuMkhke {u {kMk Mkwe{kt ytksu Mk kk kkkuzk Mkkku kwf hMkk yku Au, su kkr{f
MkwrkkuLkku LkkMk fhe u Au.
kuLku fkhu koxLk{ktke kke ykf Wkh rkhek yMkh kzu Au. ykkf ]rkyku hkufkE Au
yLku kwLk:Mkkx kkk {kkfe Mkwrkyku Qe fhk {kuxku ykkf kkuu Wkkzku kzu Au.
fuLk{kt wfkLku krhk{u Mkoke kkeLke ke ktke yLku kuLku fkhu es WkkLk Wkh {kXe
yMkh kzu Au. krhk{u eseLkwt huLkk fhwt kzu Au. 1999 yLku 2000{kt eseLkk huLkkLku
fkhu rMkLkwt ku r{rLk y{urhfLk zkh suxwt LkwfMkkLk kkwt nkwt. {kukBkf{kt E.Mk. 2000{kt
yku kqhLku fkhu 273 fhkuz y{urhfLk zkhLkwt LkwfMkkLk kwt nkwt.
(2) yurk yLku krMkrVf rMkkhku{kt nkuLkkhk :
rLke {kuxkkkLke fwhke nkuLkkhkku kife 75 xfk nkuLkkhkku 1970 ke 1997Lkk ko hr{kLk
yurk yLku krMkrVfLkk uku{kt kLkt nkkt. yk nkuLkkhkku{kt kkkuzkLkwt {k rkko wt Au.
khu k{we, hkeftk yLku MkwLkk{e sukt kLkkku{kt Mkhkk skE Au.
yk Mk{kkk hr{kLk yk rMkkh{kt kk 1.4 r{rLk kufku {]w kkBk nkkt yLku 4,000
r{rLk kufku Wkh kuLke rkrhke yMkh kE nke yLku Aukt k kfk{kt fw 138 r{rLk
y{urhfLk zkh suxku [o fhk{kt ykku nkku. 1991 ke 2000Lkk Mk{ hr{kLk yk rMkkh{kt
fw {]w yktf, 5,50,000 nkku su rLkk fw {][wLkk 85 xfk suxku Au.
1971 ke 2001Lkk ko hr{kLk rLke nkuLkkhkku
u nkuLkkhkLke Mktk {]w yktf
[eLk 200 ke w 3,11,000
khk 300 ke w 1,20,000
rVrkkELMk 300 ke w 34,000
RLzkuLkurk 200 15,000
 339
kktku 181 2,50,000
khk 3 50,000
Mkk{kL heku rhkrfLkkhu kkk kk{weLke LkSfLkk ukuu{kt fwhke nkuLkkhkku w MkoE Au.
Wkh kr{ kMkurVf, ktkkLkk WkMkkkhLkku rk kk, khkLkku kqo khVLkku u yLku
kktkuLkkt rkLkk kk{kt kkkuzkLkk kLkkku ykhLkkh kLku Au.
kktku, [eLku yLku khkLkk ukuu kqhLke kkkk uku Au.
kokku yLku xufhekk uku sukt fu [eLk, khk, Lkukk, rVrkkELMk yLku kkELz{kt ykLkkh
uzku Mke skLkk kLkkku kLku Au. stkkuLkku Lkk kkLku eu kkk ukeLke rkLku fkhu ykk
kLkkku{kt ]r kE Au.
yVkrLkMkkLk, [eLk, khk, EhkLk, Lkukk, rVrkkELMk yLku krMkrVf {nkMkkkhLkk xkkwyku{kt
hke wu kuk kLkkku khtkh kLku Au.
ELzkuLkurk, kkLk yLku rVrkkELMk{kt kk{we VkxkLkk kLkkku khtkh kLkt Au.
(3) whkukLkkt uku{kt nkuLkkhkku :
Mkk{kL heku yk uku{kt kqh yLku kLkLkk kkuVkLkku khtkh Mkok Au. y{wf uku{kt hkeftkku k
kkkt nku Au. 1999Lkk rzMkuBkh{kt su kLkLkk kkuVkLkku ykk nkkt kuLku fkhu kkf, stkku yLku
{kkfe MkwrkykuLku kkt[ rkrLkLkwt LkwfMkkLk kwt nkwt, khu 1991 ke 1995Lkk Mk{ hr{kLk
ykukt kqhLku fkhu 99 rkrLk kkWLzLkwt LkwfMkkLk ytksk{kt ykwt nkwt.
khtkw E.Mk. 2000{kt su kqh ykuwt nkwt ku Mkkike rLkkf nkwt kuLku fkhu fw 10.6 rkrLk
y{urhfLk zkh e{k [oLkk 25 xfk suxwt LkwfMkkLk kwt nkwt. kksukhLkkt kkuo{kt rkkLkk
{rnLkkyku hr{kLk whkuk{kt ktkku Mk{ ke kLkLkk kkuVkLkku Mkok nkkt kuLkk krhk{u uf
rhkf, kLMk, s{oLke, ntkuhe, Exke, kkuxwok, MxhLz, wuLk yLku wLkkxuz fz{{kt
kqhLke krhMkrk MkoE nke.
1971ke 1998Lkk Mk{kkk hr{kLk fw 163 {kuxk kqh ykkt nkk. yk {kxuLkk {w fkhku
nk{kLk{kt VuhVkh, LkeykuLkk WkhkMk{kt kkk VuhVkhku, s{eLkLkku khu kzkku Wkkuk, hkuz hMkk
yLku huu kkeLkku ktrkf fk{kehe {kxu Wkkuk kuhu kk{kt ykk nkkt.
rk{kt ykukt uku sukt fu kurk, kLMk, keMk, Exke, MkurLkk yLku MkuLk{kt stk{t
yLku wfkLke nkuLkkhkku MkoE Au. MkkErkrhkLkkt u{kt ykkLke nkuLkkhk ekh MkoE Au.
(4) urxLk y{urhfk yLku fuhurkLk{kt nkuLkkhkku :
yk uku{kt {kuxkkkLke fwhke nkuLkkhkkku uzku Mke kzkke hkeftk, wfk, kkkuuzwt,
[kk (xkuLkzku), kqh, rhkE hke yLku kk{weLku fkhu MksoE Au. 90Lkk kfk{kt fwhke
nkuLkkhkkuke yk uku{kt fw 65,260 kufkuLkk {]w LkkUkk nkk.
340
(5) Wkh y{urhfk{kt nkuLkkhkku :
Wkh y{urhfk{kt swk swk uku{kt hkeftk, kk{we, [kk, txku, khVLkwt{ kkuVkLk,
wfk, kqh yLku stkku{kt ykkLkk kLkkkuLku fkhu nkuLkkhkku MkoE Au. Mkhfkhu kqh y stkku{kt
ykkLku yxfkk kkkt ek Au.
1993{kt r{rMkrMkke Lke{kt ykukt kqhLku fkhu 75 kk{ku kkhks kkt nkkt yLku 48 kufku {]w
kkBkt nkkt. kuLku fkhu 10 ke 20 rkrLk y{urhfLk zkhLkwt [o kwt nkwt.
1997{kt y{urhfkLkk Wkh{ktke fLkuzk khV nuke huz heh{kt Aukt 150 ko{kt Lk ykwt nku kuwt
kqh ykkLku krhk{u 5 rkrLk y{urhfLk zkhLkwt LkwfMkkLk kwt nkwt.
(6) kr{ yurk{kt nkuLkkhkku :
kr{ yurkLkk uku Mkqfk Au. kk 80 xfk rMkkh{kt h Au yLku yk rMkkh{kt wfkLke
Mk{Mk Mkk{kL xLkk Au.
1930Lkk kfk{kt, 1960Lkk yLku 1990Lkk kfk{kt {kuxk {k{kt wfkLke Mkrk MkoE nke.
Mkkike {kXe yMkh Mkerhk Wkh kE nke, wfkLku fkhu yLkksLkk k{kt khku, Zkuhku {kxu
kMk[khkLke ktke, uxk WAuh{kt xkzku, ykuAe f{ku ZkuhkuLkwt u[k kuhu yMkhku uk {e nke.
(7) khk{kt nkuLkkhkku :
khk{kt ykhLkkh Lkeyku{kt kqh, rn{k uku{kt uzku Mke se, qftk hkuk[kku kuhu
nkuLkkhkku Mko Au. kuLku fkhu yMkt kufku {]w kk{u Au, kufkuLkwt Mkktkh kk Au, ZkuhZkth
{]w kk{u Au.
kkf kkk r{fkkuLku khu LkwfMkkLk kk Au. yke fwhke nkuLkkhkkuke kuk kke {kXe yMkhku
rLkkhk khk kkMku kqhke Mkk Lkke. khtkw Aukt kfk{kt kLkue nkuLkkhkkuLku fkhu nkuLkkhkLkk
Mkt[kLk (Disasters Management) Lkku k Mef]k kLku Au. kufku{kt k k]rk e Au.
(y) rn{kko : khk{kt Wkhu ykukt rn{k[u{kt khtkh rn{kkoLku fkhu nkuuLkkhk
Mko Au. Auu 2004{kt fk~{ehLkk eu{kt [k{kue, Ykuk, kunhe-kZk,
Wkhfke, eLkkh yLku sB{w rMkkh{kt Mkkk rn{kkoLku fkhu fw 54 kyku {]w
kk{e nke yLku ese kkk xurVkuLk Mkukyku {k rMkku Mkwe kuhkue hne nke.
(k) kwshkk{kt khtkh wfkLke Mkrk k Mko Au. Auu 2002{kt Mkkk ke kuo wfkLke
Mkrk MkoE nke. swkE ytk Mkwe{kt k hMkk kzku Lk nkku. krhk{u 6,915 hknk
fBkku khk 795 kufkuLku Mkhfkhu hkuS kqhe kkze nke. hkLkk fw 182 kkwfkyku{ktke
78 kkwfkyku{kt fkuE uke kE fe Lk nke. zktkh, fkkMk, fXku, kkshe yLku {fkELkku
kkf Mktkqo Lkk kkBku nkku.
 341
(f) 2003{kt kwshkk{kt yku khu kqhLku fkhu Mkwhk, zkuhk yLku uzk rsk{kt kqhLku fkhu
52,000 {fkLkku yLku qtkzkykuLku LkwfMkkLk kwt nkwt. Mkkihkx{kt 50 kufku {]w kkBkt nkkt.
Mkwhk rsk{kt 700ke k w Zkuhku {]w kkBk nkkt.
(z) khk{kt 2003{kt LkuBkh {kMk{kt rskzkLkk {AekLk{Lkk rhkrfLkkhu nue Mkkhu
ykuk kkkuzkLku fkhu 25 {kLkeyku {]w kkBkt nkk yLku 25 {kAe{khku zqke kk
nkkt yLku ku kLkk {w kLk yuLk.xe. hk{khkLkk rLkuLk {wsk 50,000 kufkuuLku
Mkk{k Mku Mkuzk{kt ykk nkkt. nurfkuxhkuLke {ke Vqz kfuxku Lkktk{kt ykkt
nkkt.
(R) kwshkk{kt 26 Lw. 2001Lkk hkus rLkkf qftkLku fkhu kwshkkLkk yLkuf rskk{t
rLkk Mkoku nkku. hkeftkLkwt fuL rkLw ws nkwt. su{kt, 3,000 kufku {]w kkBkt nkkt.
{kuhke yLku {krk{kt 125 kufku, ktfkLkuh{kt 40, {Lkkh{kt 87, hksfkux{kt 10,
MkwhuLLkkh{kt 55, sqLkkkZ{kt 76, y{kk{kt 400, Mkwhk{kt 32 kufku {]w kkBkt nkkt.
hknkfk{ku {kxu hukez yuMkLk VkuMko yLku yo~fhe ku fk{u kkzk nkkt. yLkuf kufkuLku
xLfku{kt, Mfqku{kt kkk Mxurz{{kt yk ykkk{kt ykku nkku. yMkhkMk krhkhkuLku
Lkkkfe { k fhk{kt yke nke. yLkuf Mkukke MktMkkykuLku kwLk:MkkxLke fk{kehe
Y fhe nke.
(E) kksukh{kt 26{e Lwykhe 2005Lkkt hkus khkLkk yktk{kLk-rLkfkukkh xkkwyku kkk
kkr{Lkkzw, fuhkk, yktu yLku kkLz[uheLkk rhkrfLkkhu MkwLkk{e {kuykuyu kkkne
{[ke nke. yktk{kLk rLkfkukkh xkkwyku Wkh ytksu 3,000 {kMkku {]w kkBkt nkkt.
kkr{Lkkzw{kt 2500 {kMkku yLku kr{ rfLkkhu 121 kufku {]w kkBk nkkt. rhkrfLkkhkLkk
rMkkh{kt yku {fkLk-r{fkku Lkk kkBkt nkkt.
rLke {kLkMksk nkuLkkhkku
{kLkMksk nkuLkkhkku {kxu {kLke fkhku sukt fu stkkuLkku Lkk, kke yLku s{eLkLkk Mkt[kLk{kt
kuhfkhe, qko ywzkfk, hkMkkrf kukku, Lke Wkh ktkkk {kuxk zu{ kuhu fkhu skkkh
kk{kt yku Au.
(1) { yLku kr{ ykrfk{kt stkku MkkV kkLku fkhu ktLkk nk{kLk yu hMkk{kt {kuxku VuhVkh
kku Au yLku kuLku fkhu wfkLkwt u wt Au.
(2) whkuk{kt fwhke nkuLkkhkku fhkk {kLkMksk nkuLkkhkku khk wt ykkf LkwfMkkLk kwt Au. ku{kt
ykikurkf yMkM{kkkuLkku Mk{ku kk Au. tkkuLkk kkku{kt Mkkhku kkk fk{kuhkLke q, yykzk,
kuhfkhe kuhu yke nkuLkkhkku {kxu skkkh ke fk.
(3) urxLk y{urhfk yLku fuhukeLk uku{kt kLkk yfM{kkku kkk ku ef kkLku fkhu nkuLkkhkku
MkoE Au.
342
(4) khk{kt 1984{kt kukk{kt r{kkE ykEMkku MkkLkux kMk ef kkLku fkhu k kufku {]w
kkBk nkkt yLku ykswkkswLkk ukuu{ktke yMkt kufkuLku Mkktkh fhwt kzwt nkwt. yk fkhLke
xLkkyku Lk kLku ku {kxu k uku{kt kkohLku kkkt fkkyku{kt sYhe Mkwkhk fhk{kt ykkt
Au.
(5) rne{kt rMkLku{kk]n{kt ykk kkkk ytksu 60 kyku {]w kk{e nke. ykkLku fkkq{kt uk
{kxu VkhrkzuLkk 200 f{o[kheykuyu Mkkk ku fkf Mkwe snu{k WXke nke.
(6) khk{kt 2002{kt nrhkk{kt khekk{ke 6 rf.{e. qh ykfk{kt 15,000 VqxLke [kEyu
MkkWe yhuLkwt sBkku sux r{kLk yLku fkMkkLk yhkELMkLkwt r{kLk [u ykzk{ kE nke
yLku ku{kt 350 {kMkku {]w kkBk nkk.
(7) khkLkk yLkuf hkku{kt Mkktkrf kkuVkLkku khk e nkuLkkhkku MkoE Au. kwshkk{kt 28{e
VukwykheLkkt hkus Mkktkrf kkuVkLkku Vkxe Lkefk nkk. yk {kLkMksk nkuLkkhkLku fkhu {k-
r{fk yLku tk-hkuskkhLku ku LkwfMkkLkLku ytks 2,000 fhkuz Yrkk nkku. kwshkk RLMxxqx
ykV zukuk{uLx rhMk[oLkk rzhuxh MkwoLk yktkhLkk {k {ku yk kkuVkLkkuLku fkhu ykktrhf
yLku rue hkufkku Wkh {kXe yMkh kze Au.
(8) kkr{LkkzwLkk fwtfku{ nuh{kt ef] kk{kt {knTLk kusLk kikh fhkLkk Mk{u ek
ykk kke nke yLku ku{kt 8 ke 10 koLke {hLkk 100 rkkeoyku keLku {]w kkBk nkkt.
kkr{LkkzwLkk {wkLk s rkkyu kkLkk Mkt[kfkuLku skkkh Xuhkk nkk yLku yk[koLke
hkfz fhe nke.
y{urhfkLkk zo xuz MkuLxh Wkh yktkfkeLkku nw{ku k {kLkMksk nkuLkkhk kk.
Mke - rMVkux yLku kuLke yMkhku
rfkMk kk{kkt hkxku{kt kheke yLku kufkhe {kxuLkwt {w fkh Mke rMVkux Au, ku{ k{u {kLkku
Aku ? k {kxu ?
1. Mke rMVkuxLkku k :
r{kt 1950 kAe Mke{kt rMVkuxsLkf khku kE hkku Au. 1830{kt Mkke 100 fhkuzLke (1
yks) nke su 1930{kt 200 fhkuz kE.
yk k{ yks kkt 100 ko kk nkk. 1960{kt Mkke 300 fhkuzLke kE nke. yk{, 100
fhkuz k 30 ko kk. 1975{kt Mkke 400 fhkuz kE, yuxu 100 fhkuz k 15 kk.
yk kkhe {ku kkt[{k yks {kxu 11 ko yLku Ak yks {kxu 7 ko kku.
rLke Mke]r{kt rfMkkk ukuu{kt w rMVkuxsLkf khku kku Au. 1975ke 1998{kt rLkk
rfMkkk ukuLke Mkke{kt H.D.R. 200 {ku 164.7 fhkuzLkku khku kku Au, khu [k
ykfkk ukuu{kt {kk 11.75 fhkuzLkku s khku kku Au. ykke rfMkkk uku{kt Mkke rMVkuxsLkf
 343
kLke hne Au. yk Mk{kkk{kt [e ykfkk uku{kt Mkke ]rLkku h 0.5 % Au. khu
rfMkkk uku{kt 2.0 % Au.
rfMkkk uku{kt k fwhke MkkLk MktkrkLkk {k{kt kt Mkke w Au kuk khk, [eLk,
kkr, RLzkuLkurk, yksuoLxLkk suk uku{kt Mkke rMVkux Mkoku Au. yk{kt k rk yurk
yLku urxLk y{urhfkLkk uku{kt w Mkke rMVkux Mkoku Au. yk uku{kt [k Mkke ]rLkk [k
hu ykkf rfkMkLku yhkuku Au. yk uku Mkke ue k Lkke.
Mkke Mkt{Lkk rMkktk{kt keu kkku Mkke rMVkux kou Au.
Mkke rMVkuxLkk fkhku :
(1) {]wh{kt zke xkzku :
(a) rfMkkk ukuu{kt uke rfkMkLku eu yLkksLkwt WkkLk kkt kkk knLknkhLke
Mkkzku kkt yLkksLke Mkh yLku zke nuhVuh kLkkkt fwhke ykkrkke kkkt
{]wLkwt {k xwt Au. (b) ykhkurkf Mkkzku kkt [uke hkukke kkkt {]wLkwt {k
zwt Au. (c) ykkf rfkMk kkkt {kkkeX ykf kkt kkeke Mkkzku ue kLke
Au. kufkuLkku kqhkku kkirf kuhkf {kkt hkukke kkkt {]w xkt Au. (d) rkLkku Vukku
kkkt hkuk ytkuLke fkhe yLku Wkkku ytkuLke Mk{s kkt {hLkwt {k xwt Au. (e)
k yLku Mkrk kuku yTwk krk kkkt {]w {k xwt Au.
(2) sL{h [ku nkukLkk fkhku :
(a) rfMkkk ukuu{kt kkkt LkkLke {hLkk Lk (b) Mktwk fwxtwkkk (c) kuxk k{f kku
(d) khekehuk Lke[u Ske w MkkeLkk eu Mkke kkkYk kLke Au. (e) fwxwtkrLkkusLkLkku
ykqhkku Mkkh yLku [kh (f) Mkk{krsf Mkk{keLke ykqhke kusLkk (g) {t ykkf
rfkMk suk rr fkhu sL{h zkke xku Lkke.
Mkke khkLke yMkhku (Mkke rMVkuxLkk krhk{ku) :
(1) yLkksLke Mk{Mk :
ke rLkk hkxku{kt Mkke rMVkuxLku fkhu yksu yLLk Mk{Mk rfhk kLke Au. yuf
ytks {wsk kk 70 ke 80 fhkuzLke MkkeLku ykqhkku kuhkf {u Au. ykke h kou
kku kufku {]wLku uxu Au. ke rw knukt yk rfMkkk hkxku yLkksLke rLkfkMk fhkk
nkk, su Mkke]rLkk [k hLku eu {kuxkkkk Wkh yLkksLke ykkk fhu Au.
yke {kuxkkkk WkhLke ykkkku uELku yue ykkkneyku kE nke fu, 1975 ke 1980Lkk
kkk{kt Mkk[e Xhe Lkke, Akkt rfMkkk uku{kt yLkksLke yAk qh kE Lkke yu k
nfefk Au.
344
rfMkkk ukuLke yLLk Mk{Mk {kxu Lke[Lkkt fkhku skkkh Au. (y) Mkke 2 xfkke 3
xfkLkk [k hu u Au. (k) rfkMkLkk Lkke ykf e Au yLku yk ukuLke yLkksLke
{kktLke ykf Mkkkukkk 7 % sue [e nkukke yLkksLke {ktk{kt w {k{kt khku kku
Au. (f) yk ukuLke kAkk yLku krfkkk uke krkLku eu yLkksLkk WkkLkkt kE
hnuku e{ku khku (z) keS kksw y{urhfk, fuLkuzk, ykMxurk kuhu rfrMkk hkxku khk
yLkksLkk kukh nuXLke s{eLk{kt fhk{kt yke hnuku xkzku.
rLke yLLk MkBkLkwt {n Mk{S LkuBkh, 1974{kt hkuu{{kt r yLLk - Mkt{uLk
kusk{kt ykwt nkwt. su{kt kk 100 hkxkuyu kk eku nkku yLku r yLLk fkuk
MkkkkLkwt Lke fwO nkwt. khtkw yLLk Mk{Mk WfukLkku yk Mkk[k rLkku kMk Lkke k
{kk uk Au
yk Wkhktk rfMkkk ukuLke MkkeLku Mk{kku yknkh k {kku Lkke. kLku 3,000ke
w fhu yLku 100 kk{ke w kuxeLk hkusk kuhkf{kt {wt uEyu. khtkw rfMkkk
ukuLkk kufkuLku kuLkk hhkusLkk kuhkf{ktke {kk 2,000 fhe yLku 60 kk{ kuxeLk {u
Au. ykk ukuLkk khek kufkuLku rkLkkfknkhe yknkh k kkukk ku{ Lkke. yLkksLke
ykkkku kkA w [o kkLku eu fe{ke nqtrzk{ [kokke ykkf rfkMk yhkuk
Au.
H.D.R. 2000 {ku uEyu kku, kk rfMkkk ukuu{kt hhkusLkk kuhkfk{ktke kk
fhe 1970{kt 2145 nke ku eLku 1997{kt 2663 kE Au. khtkw yks Mk{kkk{kt
ykuAk rfMkkk uku{kt yk {k 2108ke xe 2099 kE Au. khu [e ykfkk
uku{kt yk {k 3041ke eLku 3412 kE Au.
yks heku {kkkeX irLkf kuxeLkLkwt {k 1997{kt Mk{k rfMkkk uku{kt 59 kk{ Au.
ykuAk rfMkkk uku{kt 34 kk{ Au khu [e ykfkk uku{kt 13.4 kk{ Au.
yks heku {kkkeX irLkf kuxeLkLkwt {k 1997{kt rfMkkk uku{kt 67 kk{ Au, ku{kt k
ykuAk rfMkkk ukuu{kt 51 kk{ Au, khu [e ykfkk uku{kt 105 kk{ Au.
xqtf{kt, rfMkkk uku{kt Mkke khkyu yuf kksw yLkksLke {ktk kkhe Au, khtkw keS
kksw uke Wkh MkkeLkwt kh khe rkLkykkf uzk xfku Mkko Au. ykke yLkksLkku
kwhXku khe fkku Lkke yLku yLLk Mk{Mk MkoE Au.
(2) kuhkuskkhe{kt khku :
rfMkkk skk hkxku{kt 2.5 xfkke 3 xfkLkk hu Mkke ke nkukke hkuskkhe kuk
ykLkkhkLke Mktk yuf kksw Mkkk e hne Au. kku keS kksw {t ykkf rfkMkLku eu
kkk rfkMkLkk YykkLkk kkk{kt kkkLkk Wkukku MkkkLkk nkukLku eu kkk yk uku{kt
{qzeLke yAk nkukke rue {qze Wkh ykkh hkku kzu Au yLku rue {qze Mkkku
 345
{qzekLk rue xfTLkkukSLke ykkk fhe kzke nkuukke hkuskkheLke kfku ykuAe Qe
fhkE Au.
ykke yk hkxku kufkheLke Mk{Mkke kezkE hkk Au.
yk Wkhktk r{kt kk{]wLkku h xkku nkukke kkk 15 ke 64 koLke sqkLke
Mkke kLke kk nkukke kkk Wkhkukh ykw - {kok e hne nkukke r{kt
yk kufkheLkku & w ke kLkkLke kk Au.
ykk uku{kt we kufkhe, ALLk kufkhe, rrkk kufkhe, {kuMk{e kufkhe kuhu Lksuh
kzu Au. 1960{kt khek uku{kt kufkh yLku yokufkhkuLke Mktk 16.6 fhkuzLke nke. yuxu
fu fw {sqh kwhXk{kt 25 % {sqhku kufkh nkk, ku {ku 1978{kt 25 fhkuz kwt nkwt. yuxu
fu fw {sqh kwhXkLkk 30 xfk kufku kufkh nkk.
yuf ytks yuku Au fu yk Mktk 1983{kt 35 fhkuz kE Au yLku yktfzku MkeLku ytku 1 yks
kkLkku ytks Au. yk{, {kuxk {kLke kuhkuskkheLku eu {Lkku wo kk kk{u Au.
kufkhe nkukLku fkhu {kLk WkkLk krk ykLkke kzu Au kkk WkukkuLke
huLkkkEuLkLke rk e{e hke kzu Au. ykke ykkf rfkMk yhkuk Au.
W.D.R.2000 {ku uEyu kku kkf {Lkk kwhXk ]rLkku h Lke[u {wsk Au.
uku 1980-90 % 1990-99 (%)
(1) Lke[e yu {{ ykfkk uku 2.1 1.9
(2) [e ykfkk uku 1.1 0.9
(3) Mk{k r 1.9 1.7
yk{, MkekhkLku eu [k hnuk { kwhXk ]rLkk hu kufkheLke Mk{MkLkwt MksoLk fwO
Au.
Mke rMVkuxLku eu s yk uku{kt {kuxk {k{kt we kufkhe, ALLk kufkhe, rrkk
kufkhe, {kuMk{e kufkhe uk {u Au.
kkB Mkke kkt kufku hkuskkhe kuk nuhku khV k Au, suu nuhefhLke rk
kus kLkke Au. kk{e kufkheLkk Mkktkhu nuhe kufkheLke Mk{Mk kkk MkkxLkk &ku
Mkko Au.
(3) rfkMkLkk kuku Mkkk{krsf MkukykuLkku & :
rfMkkk hkxku{kt ke MkkeLku eu Mkk{krsfMk ikrf, kkeke, kLknnkhLke yLku
Mkkx sue Mkk{krsf MkueLke {ktk ke Au.
kuke ykk ukuLke MkhfkhkuLku yke Mkukyku kqhe kkzk wLkLku w [o fhku kzu Au. yk
{kxu fuxktf MkkLkku rfkMkLkk kuk{ktke yk kuk{kt Vkk kzu Au.
346
{kuxkkkLkk rfMkkk uku{kt ykhkkLk hkke MkkeLke xfkkhe e ykuAe Au. k.k.
W.D.R. 2000 {ku 1998{kt kwk Lke (15 yu kuke w {h yrrkk MkeLke
xfkkhe Mk{k Lke[e yLku {{ ykfkk uku{kt kwhwkkuLke 18 % yLku Mkeyku 33 %
Au. khu [e ykfkk uku{kt 5 %ke ykuAe nkukke qL kk Au. rfMkkk uku{kt
k Lke[uLke Mkrk kuo Au.
u kwhwkLke xfkkhe MkeLke xfkkhe
kkrfMkkLk 42 71
Lkukk 43 78
{kukBkf 42 73
MkuLkuk 55 74
kktku 49 71
khk 33 57
krhk{u ykk ukuyu kk 60 % Mkke {kxu rkLke Mkkku fhkLke Au. rfMkkk
hkxkuLkk kufkuLku rk, kkeke Mkkhkh, Mkkx, kke{ kuhu Mkkzku kqhke ykke
fkke Lkn nkukke MkkeLke kwkk Lke[e hnu Au yLku u yk [o fhk{kt yku kku
k[k yLku {qzehkufkLkwt {k Lke[wt hnu Au.
rk yLku MkM kkALkwt {kLk-{qzehkufk khu kk Au, ku Wkkfkk khu Au, khtkw
yk {kxu w Mk{ Au.
rfMkkk hkxku{kt {kLk ykkusLkLku yku ikrf kufkheLkku & rLkrkrLk w ke
kLke hkku Aku.
ykke ikkrLkfku, zkxhku, yLsrLkhku yLku rLkkkkuu [k kkkhkuh {kxu ruku{kt Mku
Au. ku{Lke rkkLkwt ruk{Lk khek ukuLku w khek kLkku Au kkk ku{Lkk ykkf
rfkMkLku yhkuu Au.
(4) nuhefhLkk &ku :
rfMkkk hkxku{kt ke ske MkkeLku ukeLkk kuk{kt Mk{kkLke ykuAe kk nkukke,
ue Mkke hkuskkhe {uk nuhku khV u Au.
Mktwk hkxMktLkk yuf ytks {wsk 1980-87Lkk kfk hr{kLk rfMkkk uku{kt
nuhLke Mkke{kt Mkhuhk 4 ke 10 xfkLkk hu ]r kE Au, khu rfrMkk uku{kt yk
{k Mkhuhk 0.9 xfkLkwt hkwt Au. krhk{u nuh{kt Mkkx, kke, hMkk, kxh,
knLknkh, ese, kkLkk {fkLkku, {LkkuhtsLkLkkt MkkLkku kuhu Mkkzku kqhe kkzkLkku
kteh & Mko Au.
 347
yksu nhku kufku qtkzkt kkte ykk Vqxkkk Wkh Mkkx fhu Au. nuhLkk rfkMkLkwt
ykkusLk ku ykkusLk Lkk kwt nku kku xkrVfLkku k & WTu Au.
(5) k[k yLku {qzehkufk :
rfMkkk uku{kt Mkke rMVkuxsLkf heku ke nkukke k[k yLku {qzehkufk Wkh k
rkhek yMkhku sL{u Au. rfMkkk hkxku{kt k[k h Lke[ku nkuk {kxu {wu Lke[uLkkt
krhkku skkkh Au.
(1) yk uku{kt Mkke]rLkk [k hLku eu {kkkeX ykf Lke[e hnukke, kkrf
sYrhkkku Mktkkukk{kt s ykf [koE ske nkukke uLkk fw WkkLk{kt fkuE Vkku
ykkkk Lkke k khk kku fhkk s nku Au. kuke fw k[kku xu Au. (3) rfMkkk uku{kt
kufkheLkk [k {kLku eu k khk fhLkkh yLkwkkfe Mkke kkt k[kku xu Au.
Wkhkuk fkhkuMkh rfMkkk uku{kt k[k h Lke[ku nkukke {qzehkufkLkku h k Lke[ku
hnu Au. Wkhktk [k Mke]rLkk hLku eu Mkkerkf {qzehkufk w fhwt kzu Au.
ykke ykkf rfkMk {kxu sYhe {qzehkufk kE fkwt Lkke. ykke s rfMkkk ukuyu
ru{ktke {qzeLke ykkk fheLku {qzehkufkLkkuu h k Lk fhku kzu Au.
(6) {kkkeX ykf :
rfMkkk uku{kt Mkke]rLkku [ku h {kkkeX ykf Lke[e hku Au. hkxe ykfLkk
khk Mkk{u zkke Mkke kke {kkkeX ykf zkke e fke Lkke.
keS kksw ke Mkke k[k yLku {qzehkufLku yhkue hkxe ykf]rLku k {t
kLkku Au. ykke s rfMkkk hkxkuLkk rfkMkLkk yLkuf Lkku Akkt {kkkeX ykf ]rLkku
h 1 xfkke 2.5 xfk [u hkku Au.
khu rfrMkk uku{kt yk h 3 ke 4 xfk hkku Au. MkuLkuk, Mkku{krk, nkExe suk
fuxkf rfMkkk uku{kt kku {kkkeX ykf]rLkku h Lkfkhk{f hkku Au.
(7) r{kt ykfLke yMk{kLkkk :
rLkk rfrMkk uku{kt Mkke]rLkku h Lke[ku yLku {kkkeX ykf]rLkku h [ku
nkukke yk uku w Lku w LkkLk kLkkk Au.
keS kksw rfMkkk hkxku{kt Mkke]rLkku h [ku yLku {kkkeX ykf]rLkku h Lke[ku
hnukke rLkk rfrMkk yLku rfMkkk hkxku [uLke ykfLke yMk{kLkkkLke kE ke
s Au. k.k. khk fhkkt y{urhfkLke {kkkeX ykf 1950{kt 47 ke nke, ku
eLku 1995{kt 70 ke kE Au.
1960 fhkkt 1987{kt rfMkkk uku fhkkt rfrMkk ukuLkk {kkkeX ykfLkwt {k 11
kkke e 50 kwt kwt Au. ykke Mk{kLkkk e Au.
348
H.D.R. 200 {ku uEyu kku G.D.P. Per Capita (1995 US$){kt ukk 1975{kt 720
w.yuMk. zkh suxe rfMkkk ukuLke MkhuhkMk {kkkeX ykf nke, su 1998{kt eLku
3,260 kE Au.
khu [e ykfkk ukuLke {kkkeX ykf yks Mk{kkk{kt 6,200 w.yuMk. zkhke
eLku 23,900 zkh kE Au. yk{kt k ykuAe ykfkk ukuuLke {kkkeX ykf kku
1998{kt 1050 w.yuMk. zkh s Au.
Mk{k rLke Mkhuhk {kkkeX ykf 1998{kt 6,400 zkh Au : yk{ Mkhuhk yLku ykuAe
ykfkk ukuLke {kkkeX ykf{kt 1998{kt kk A kku kVkk Au. khu Mk{k
rfMkkk uku yLku [e ykfkk ukuuLke {kkkeX ykf{kt kk Mkk Mkkk kku
kVkk Au.
W.D.R. {wsk 2001Lke Mkk{kt [e ykfkk ukuuLke Mkhuhk {kkkeX ykf (GN)
26,710 zkh Au, skhu Lke[e ykfkk ukuuLke 430 zkh yLku Lke[e kkk {
ykfkk ukuuLke 1,160 zkhLke Au.
rfMkkk ukuu{kt k khk, rVrkkRLMk, MkuLkuk, {uMkfku, fkutrkk, kuY, kkr,
kkELz kuhu [k Mkke ]r h kk uku{kt ykfLke yMk{kLkkk w Au khu
rfMkkk uku{kt k etfk, rk fkurhk, kkEkLk suk Lke[e Mkke ]rkk uku{k
ykfLke yMk{kLkkk ykuAe Au.
(8) khekkELke Mk{Mk :
rfMkkk ukuuLke yrkMkke yLku Mkkekhku kheke{kt ]r fhu Au. ykk uku{kt Mkke
{wu kk{zk{kt Mku Au. kk{zk{kt ykf yLku hkuskkheLkwt {w MkkLk uke Au. ke
ske MkkeLku yL kuku hkuskkhe Lk ykke fkkk uke Wkh MkkeLkwt kh u Au.
ykke s{eLkLkwt WkrksLk yLku tzrksLk kk Au yLku rkLkykkf uzkxfku
yMk{kt yku Au. s{eLkLke Wkkfkk xu Au. ykke kk{e kuku LkkLkk uzqkku yLku
khekkE ktLkuLkwt {k kwt Au.
ukekuku hkuS Lkn {kkt yL kuku Lke[kt ukLku hkuS {uk kikh kk Au. yk{,
ukLkLkk h rfrMkk ukuLke Mkhk{e{kt k Lke[k nkukke k khekkE u Au.
yuf ytks {wsk 1970{kt rLkk kes kk{kU uku{kt 38 fhkuz kufku khekkELke huk
Lke[u Skkt nkkt.
H.D.R.-2000{kt kok {ku irLkf $ 1 (1993 PPP US $) {ku kkkt 1989-
98Lkk Mk{kkk{kt ykf khekeLkk kuh kkkt khkLke 44.2 % kLkk{kt rBkkBku{kt
36. 0 % kkrfMkkLkk{kt 31.0% Mkke khekkELke huk Lke[u Su Au.
 349
(9) kkhku :
rfMkkk ukuLkk kkhkLke Mk{MkLkk {q{kt k Mkkekhku s hnuku Au. ke ske
Mkkeyuf kksw khke MkwLke {ktk{kt khku sLBku Au, kku keS kksw Mkke]rLkku
[ku h k[k yLku {qzehkufk Wkh rkhek yMkhku sL{ke, khke MkwLkk WkkLk{kt
kMk khku kk ukku ke.
yk{, Mkekhkyu MkwLke {ktk yLku kwhXk [u Mksuo ytkhu rfMkkk ukuLkk VwkkkLke
rfx Mk{Mk khV fue ek Au. yk Vwkkkyu yk uku{kt khekkELke Mk{Mk rfx
kLkke Au, Wkhktk ykkf rfkMkLku yhkuku Au.
(10) ukeLkku e{ku rfkMk :
ukekLk rfMkkk uku{kt Mkke khkyu ukrfkMk yhkuku Au. ue MkkeLkuyL
kuku Mk{ke Lkn nkukke s{eLk Wkh MkkeLkwt kk wt Au.
krhk{u tz rksLk yLku WkrksLkLke rk y{{kt ykkkt rkLkykkf uzkxfku
Mkok Au, suLke Wkh ktrkf uke, Mk[kE Lk hnukkt uk rfkMk {t hkku Au. yk
uku{kt uzqk kqhkwt ukkuku {qzehkufk Lke[e uk WkkkkLku eu fhe fkku Lkke.
(11) kkoh kh yMkh :
Mkke kkt fwhkeMktkrk yLku sLkMktkrk [uLke Mk{kwk u{kE kkohLke Mk{Mk
MkoE Au.
ue MkkeLkk hnuXkLke Mk{Mk Wfuk skkt ]kkuLkwt {k xkkt, nk{kt qkLkk
&ku MkoAu. MkkeLke ke[kk kkt nk, kke yLku yksLkk qkku u Au.
(12) yL yMkh :
ke ske MkkeLku eu r{fkuLku kf fk{ ktkk Mk{ Mkwe ke fkwt Lkke. kufku{kt
rLkhkk w kkf kLku Au.
kkukkLkwt yMk xfkk [kuhe, qtxVkx fu kuhfkLkqLke ]rkyku{kt kzu Au. yk{, Mk{ksLkwt
yLkirkf y:kkLk kk Au.
4. Mk{ekk : xqtf{kt, rfMkkk uku{kt Mkkekhku ykkf rfkMkLku uhf kLkkkLku ku yhkuf
w kLku Au. ke Mkke yk uku {kxu yMfk{k kLkkLku ku skkkhe w kLke Au.
Mkkekhkyu yk ukuLku Vwkkku, khekkE, kufkhe sue rfhk Mk{Mkyku{kt fue ek Au.
Mke]rLku u {kLke Lkn yxfku kku ku {kLkeLkk rfkMkLku ktke uu. MkkekhkLke WTue
kLkf yMkhkuLku eu s rfMkkk ukuLkk MkkekhkLku MkkerMVkuxLkk Lkk{ke ykuk{kt
yku Au.

350
 351

wrLkx - 7
kf]rkf MktMkkuLkku (Natural Resorces)
irf kkoh yLku s{eLk-MktMkkLkku{kt yku krhkoLkku
ykkwt kkoh sirf yLku ysirf xfkuLkwt kLkuwt Au. f]rkLkk sirf fu MkS xfku{kt LkMkrk,
keyku, Mkq{ Skwt SstkwykuLkku Mk{ku kk Au.
LkMkrkyku yLku keyku {kk rrLLk MkSktkkuLkk Mk{wkku khefu s Se fu Au. yk kk
s MkSku kkukkLkk kf]rkf ykkMkku Mkkku rckkke Mktfkuk nku Au, ku{s rr ysirf
MkrkykuLke yk~fkk nku Au.
su{fu, kokku, hku, Lkeyku, Mkhkuhku, Mk{wku kuhu yk kwt s {eLku LkMkrkyku yLku keykuLkk
rr Mk{qkkuLku {kxu ykkMkLke h[Lkk fhu Au.
f]rkLkk sirf yLku ysirf kkMkktyku yLku rr MkSktkkuLke [u kke rk - rkrk Mkkku
{eLku rrLLk fkhLkk rLkMkktkkuLkwt zkh fhu Au. yu{ktLkk kt MkSktkkuLkku Wkkuk ykkk
k MktMkkLk khefu kk Au.
irf kkohLkku RrknkMk
{kLkrkLkku RrknkMk uEyu kku, ykhu 10,000 ko knukt {kLke rLksoLk stkku{kt yLku
kMkLkk {ukLkku{kt Mk{qn{kt hnukku nkku.
suLke {w ]rk rfkh nke. yu kAe {kLke uke yLku kwkkLk ]rk fhkkt eku yLku
khke s {kLkeyu kkukkLke yk~fkkyku {ku kkoh{kt VuhVkhku kkLkwt Y fwO. Mke
kLke Mkkku {kLkeLke {ktk{kt khku kku.
yuLkk krhk{u w Lku w yLkks WkLLk fhkLke yLku kkkwt kwykuLkku Wkkuk fhkLke k{kk{kt
khku kku. khke s yk fwhke rLkMkLkktkku f]rk rMkkhku{kt Vuhkk.
Yykk{kt uzqkku uke{kt Mk[kE {kxu hMkk, Lke, kk kuhu sukt fwhke s Mkkuk kh s
ykkh hkkk nkkt.
yu kAe uzqk qkosLkku Wkkuk fhkku kku. Lkeyku kh kt kkteLku rk skku kLkke
ku Lknuhku khk qh qhLkk s{eLk rMkkh{kt Mk[kE fhk kku.
wLku w uk Qks {uk uzqkkuyu nkRrkz rkkhku, hkMkkrf kkhku, stkwLkkf kykuLkku
Wkkuk Y fkuo Au. khtkw, yk kkke s kkoh{kt yLkuf yrLkrk rMktkrkyku Qe kE Au.
ke MkeLke ke ske {ktkLku kqhe fhk {kxu w ukkukku E s{eLkLkku MkLk Wkkuk fheLku
rLkMkLkktkkuLke kkk xkze Au.
352
Mke khku, ykikurkf rfkMk, nuhefh, kun {k{kt khke [es-MkwykuLkku Wkkuk yk
kkLku krhk{u knw {kuxe {kkk{kt Lk f[hku WkLLk kk Au. nk, kke, s{eLkLkk qkLku
fkhu {kLkeLkk ykhku Wkh e kteh yMkhku Y kE kE Au.
Aukt 100 ko hr{kLk s{eLk yLku MktMkkLkkuLkk Wkkuk{kt ykuwt krhkoLk :
Auk 100 ko hr{kLk rfkMke uku{kt sLkMktk{kt kue yqkkqo ]rLku fkhu kf]rkf
MktMkkLkkuLke {ktk{kt ke khku kku Au.
rfkMke uku{kt Mkkhe kkeke MkkzLku fkhu sL{h{kt khku kku Au. khu yuLke Mkk{u
{]wh{kt xkzku kku Au.
ykke s Mke{kt e{u e{u ]r kke Au. suLkk fkhu stkku, kMkLkk {ukLkku yLku s-
krk s{eLk rMkkhkuLku uke yLku WkukkuLku kf kLkkkE hkkt Au.
stk nuXLke s{eLk uke fu Wkuk nuX kkkt knw {q kf]rkf rLkMkLkktkLkku zkke wk
kkk kk Au.
wLku w ykikurkf rfkMkke su{ WkkLk{kt khku kku Au. ku{ f[hkLkwt k {kuxk {k{kt
WkkLk kk Au. kkB rMkkhku khVke nuhku khVLkwt Mkktkh wt Au.
Aukt kkuzk kkuo hr{kLk LkkLkk Lkkhku {kuxk nuhku{kt yLku nuhku {nkLkkhku - {uxkuMkexe{kt
Vhukk Au. w ke[ Mkekk nuhkuLke {ktk w nku Au.
ykMkkkMkLkk f]rkkukku{ktke kk k kkkkuo, Lke-MkhkuhLkk kke, E{khke yLku #Lkwt kfzwt,
kktfk{ {kxuLke Mkk{ke, stkku{ktke {kkt WkkLkku kuhu ke[Mkekkt nuhe rMkkhku{kt krk
fhe Au.
rLksoLk yhLkk rLkMkLkktkLkku yLku f]rk-kukku{ktke kf]rkf MktMkkLkkuLke nuhe khkfkhku khVLke
krkyu {kLkkLke [u MktMkkLkkuLke nU[e{kt kteh yMkk{Lkkk Qe fhe Au.
k]e khLkk MktMkkLkku yLku {kLk
(1) kkkh (The Atmosphere) :
kkkh yu k]eLke WkhLkwt yuf Mkwhkk f[ Au. k]e khLke SMk]r {kxu kkkhLkk Mkkike
Lke[uLkwt Mkh kku ykh ykLkwt Au. ku k]e Mkkkxeke 12 k.m.Lke [kE Mkwe ykuwt Au.
kuLke Wkh ykuwt Mk{kkk ykh 50 k.mLke [kE Mkwe rMkhuwt Au. yk Mk{kkk ykh{kt
MkVuxLkwt yuf kz ykuwt Au. su hMkke kkuLkk ktkh {kxu ykLkwt Au.
ykukuLk kw MkqoLkk Mktnkhf yLku fuLMkhLkk fhkf yuk kkhtke rfhkuLku kuke u Au. yk
ykukuLkLkk Mkh rLkk k]e kh SMk]r Lkke. ufu, {kLkeLke yLkufr ]rkykuke nk{kt
qkLke {kkk qk e Au. suke yk ykukuLk Mkh{kt kkkzwt kzwt Au.
 353
MkqoLkk rfhku khk k]e khLkwt kkkh yufMkhwt kh{ kkwt Lkke. fkuEf rMkkh{kt kh{eLkwt
{k w yLku fkuEf rMkkh{kt XtzeLkwt {k w yLkwkkwt nku Au. ykke, nkLkk knku kk
Au kkk k]eLkk swk swk kkku{kt ykkkunk{kt, Wkk{kLk{kt yLku hMkkLke {kkk{kt VuhVkhku
kk Au.
yk yuf krkk hkkwt srx yuwt rr xfkuLkwt kLkuwt ktk Au. u ku{kt tkk kzu kku Mk{k
{kLkk kuLkkke krk kk Au.
kkkh yu {kLkeLku kMkkuAkMk {kxu kkw kqhku kkzu Au. kf]rkf rLkMkLkktk{kt Mkkkt
Lke Mk{qn yLku kkkw kwyku {kxu kkw kqhku kkzu Au. LkMkrk {kxuLkku kkw yuku
fkkoLk zkkuMkkEz yk kkkh kqhwt kkzu Au.
yk k]e khLke MkS Mk]r nk rLkk kkuzef k k Se fkkt Lkke. kuke ku{Lku Skk hnuk
{kxu nkLku w hke s uEyu. khtkw, w kzkkt ykwrLkfhu, ykikukefhu nkLku qrkk fhu
Au.
ykikurkf yuf{ku khk nk{kt fkkoLk zkkuMkkEz, fkkoLk {kuLkkuMkkEz yLku uhe w{kzk Mkhu Au.
kuxku, ze suk kk kqhkkt {k{kt nLk Lk kkkt nk{kt w{kzku Vuk Au yu qrkk kk
Au.
keLk nkWMk RVux yuxu fu kkkh{kt fkkoLk zkkuMkkEzLkk w {k{kt s{k kkke k]e
kh kh{eLkwt {k wt Au.
nkLkwt qkLkwt {wk fkh kuxku, ze (Vkurh ^wyu)ke [kkkt knLkku sukt fu Mfqxh, rhkk,
{kuxhMkkEf, kMkku, xf, fkh kuhuLke Mktk yLku ku{Lkk khk nk{kt Xkkku uhe w{kzku Au.
fwhke heku s w nk {e Mkt Lkke. {kLkeyu kuLke yLkufr ]rkykuLkk fkhu yk
MktMkkLkLku qrkk fwO Au. nkLkk qkke yLkuf hkukku sukt fu, kMkkuAkMkLku kke rk{khe,
VuVMkktLkk hkukku, fuLMkh kuhu.
(2) skh (Hydrosphere) :
huf SMk]rLku kek {kxu MA kkeLke yk~fkk Au. {kLkeLke hkusLke irLkf rk {kxu kke
yk~f Au.
uke{kt rMkt[kE {kxu yLku ykikurkf yuf{ku{kt kke sYhe Au, Lke, kk, Mkhkuh kkk Mk{w
sukt sMkkuk{ktke {kLkeLku k MktMkkLkku sukt fu, {kAeku kk, fh[k, f[kk keykuyu,
Mk{we kMk kkk kke{kt kke LkMkrkyku kk kk Au.
e, Lkeyku khLke knwnukwf kusLkkyku{kt rwk WkLLk fhk{kt yku Au. Mk{wLke hke -
kLku LkkkeLku k srwk {uk Au. yk{, SMk]r {kxu kke yuf ykLkwt MktMkkLk Au.
354
Mk{k k]e khLkwt 3/4 kk{kt skh ykuwt Au. Mk{wLkwt rLkMkLkktk yLku skhLkku {w
kk Au. khu, kkswt kke yu yuLkku {kk yuf LkkLkku kk Au.
Mk{w, Lke, Mkhkuhku yLku rn{k sukt rn{kAkrk rMkkhLkk kksk kkeLkwt LkeLkefh,
kkkeLk, hMkk kuhu rk fwhk{kt Mkkk [kw Au.
yu{ktke fuxwt kkswt kke qko skku{kt s{k kkwt hnu Au. stkkuLkk Lkk sue {kLk ]rkke
skh{kt kteh krhkoLkku ykk Au.
s{eLk khLkwwt LkMkrkLkwt ykh MkkV kE su kku, hMkk khk {kxeLkwt kuk kE swt yLku
ku {kxe kke Mkkku neLku Mk{w{kt s{k ku.
{kLkLke hkusLke rkyku khk kkeLkwt qk kk Au, Wkukku{ktke hMkkku yLku {rLk kke
Lke{kt yLku rhk{kt u Au yLku skLku qrkk fhu Au.
su ku{kt hnuke s[h Mk]r {kxu qk nkrLkfkko Au. yuf Mk{Lkk hkqh Mkkuk yksu qkLku fkhu
qk wo yLku [ko kLkt Au.
(3) {]kh (Lothosphere) :
{]kh fu s{eLk MktMkkLk {kLkeLku yLkufr heku Wkkuke Au. su{ fu, {kxe fu s{eLk yu
uk]rkLkku {w ykkh Au.
{fkLk kktfk{{t kkh, huke, [qLkku, fktfhe-fk[e kuhu s{eLk{ktke kk kk Au. {kxe{kt hnuk
Mkq{ kkukfkku LkMkrkLke ]rLku {kxu yk~f Au.
s{eLk{kt hnukk LkkLkk Sku, Mkq{ keMk{qnku, Vqk kuhu s{eLk{ktLkk ykLkk MkSktkku
LkMkrkLkk yukku, keykuLkk {Lku rrxk fheLku s{eLk{kt ue ELku LkMkrkLku kkukf
ku kqhkt kkzu Au. yk rk fwhke heku s kke nku Au.
s{eLk{ktke {e ykkkt rr LkeuLku ykkrhk yLkuf Wkukku rfkMk kkBkt Au. qko{ktke
{e ykkkt Lkesku, fkuMkku, fwhke kw kuhu Mkt[kLk kLkk MktMkkLk ukeLkk tkku,
Wkukku{ktLkk {eLkku, knLkku kkk hku{kt sYhe Qo kqhk kkzu Au. yk{, {]kh yu SMk]r
{kxu yuf ykLkwt MktMkkLk Au.
k]eLkku sL{ 4.6 yks ko knukt kh{ kw{ kkku MYku kku nkku. ykhu 3.2 yks ko
knukt k]e e Xtze kE kE nke yLku SLkLkku ykht kku nkku. k]e khLkwt {]kh kk
6 ke 7 k.m. suxe zkE hku Au.
yk {]kh 92 suxk kku{ktke {kk 8 s kku s{eLkMkkkxeLkk zfkuLkk Mkk{kL xfku Au.
yk xfku{kt 47 xfk ykMksLk, 28 xfk rMkrfkuLk, 8 xfk ywr{rLk{ yLku 5 xfk kutz Au.
khu Mkkurz{, {uLkur{, kkuxur{ yLku f{ 4-4 xfk suxkt Au. yk kkt s kku swe-
swe {kkk{kt ukk kELku ykhu 200 suxkt Mkkkh LkeskkuLkkt r{ku kLkku Au.
 355
yk LkeuLkk ykkhu yLkuf Wkukku rfkMk kkBk Au. zfku khu ktku Au khu {kxe kLku Au.
suLke Wkh uke kE fu Au.
(4) Skh (Biosphere) :
SLkLkk uf MYkku {kxu kusLk yk~f Au. rr kkukf MkhLkk MkSku kkuk {kxu yufke
Mkkku Mktfkuk nku Au.
MkSku yLku kkukLku ywkeLku uk {kk {k yktkh ytkLkLku ykkh ]tk, k -
]tk fu kkukfze fnu Au. LkMkrk fu VMkku yLku kkkw keyku kkMkuke {kkt kkkkkuo
{kLkLke [kk[Lke yk~fkkyku kqhe fhu Au.
k]eLkk su Mkh{kt SLkLkwt yMk Au. ku{kt nk, kke zfku, {kxe yLku MkS keyku
Au. su Skh khefu ykuk Au.
k]eLkk ke ykhkuLke Mkhk{eyu yk ykh kkkwt Au. yk Skh{kt yuf rk
rkke SLk Mkk hnue Au. yk Skh{kt {kkfe yLku fkko{f rLkMkLkktkkuLkk
yuf{kuLke uk {u Au.
ufu, yk {kkLke yth Mkk{kL heku Mkhe kikkurf krhMkrk, ykkkunk, LkMkrk yLku
MkSkuLkk Mk{wkkukk kukkuLku Mkhkk {kxu rrLLk si kikkurf uku{kt nU[e fk.
su{fu, rkw]ke u, W frxkte u, Mk{ekkuk frxkte u kuhu ykk kku
ykrfk tz, y{urhfk tz kuhu.
w rkkku ukkt LkkLkk si - kikkurf yuf{kuLku MkwMk yLku ykue fk yuk rLkMkLkktkku{kt
keof]k fhe fk. su{fu, fkuE ykke kkrfkk hkkku u yuxu fu u, hk, rsk
ykk kku fkuE yuf eu, kok u, Lke fu Mkhkuh kuhu.
kkt s rLkMkLkktkku{kt Mk{sk{kt Mkkike Mkh rLkMkLkktk kkLkwt Au. fkuEk kkLke {kkfe
rukkkyku{kt ku{Lkwt f, zk, kkeLke kwkkLkku Mk{ku kk Au.
kkLkku rMkkh, kuLkku rfLkkhkLkku AeAhku kk kkk w zkELkku rMkkh ku swe swe LkMkrk
yLku keMk]rLku rr krhMkrk kqhe kkzu Au.
yk kk kh yLkuf fkhLkk [Lke yMkh uk {u Au. su{ fu, koLkk swk-swk Mk{u kk{kt
kkeLkwt {k, kkLke ykswkkswLke s{eLk khLkk rLkMkLkktk{ktke su fktE kkukfkku kk{kt
ne yku Au. kuLkwt krhk{ kuhu yk ke s kkkkkuLke yMkh kk{ktLke MkSMk]r kh kzke
Mk uE fk Au.
k]e khLkk rr ykhku [u kf]rkf [ku
k]e khLkk kkkh, {]kh, skh yLku Skh khMkh yufke Mkkku Mktfkuk Au
kkk ku yufkeLkk kqo kh ykkh hku Au.
356
u yk{ktLkk yuf k ykh{kt yhku WkLLk kk kku kuLke yMkh ke ykhku kh kzke
uk {u Au.
kkkh, skh, {]kh yk kk s s[ khk uzkuk Au. Mk{w, Lke, kkLkk
rLkMkktkku{ktke kkeLkwt kkkeLk kk Au.
su kkkh{kt [kEyu sLku kkeLke hk kku{kt Vuhk Au. yk kkuLkwt LkeLk kELku
hMkk kzu Au. {]khLku yk heku {kkt us yLku hMkk kh Mk{k SMk]r rLkoh Au. yk
hMkkke zfkuLkwt rxLk kE rnkh kk Au yLku ku {kxe{kt krh{u Au.
su LkMkrkLkk ]r - rfkMk{kt ykLke kLke hnu Au. yue s heku krke kLk k zfkuLkwwt
Mkkh fheLku, k fheLku kuLku {kxe{kt Vuhu Au. yk{, yuf khV kkkh, skh,
{]kh, khMkh MktuLke, srx fzeyku hku Au.
kku keS khV yk ku ykhku kh ykkrhk kku MkSktk hkkwt Skh Au. k]e
khLkk yk kk s MkSktkku s{eLk yLku kkeLke Mkkkxe kh uk {kk {k{kt kkkk kz{kt
s hnu Au.
yk SkhLku yL k ykhkuLkk rrLLk xfku Mkkku ykrk uzkku Au yLku yuxk {kxu
s nk, kke s{eLk yLku MkSktkku [uLkk yktkhMktktkuLku Mk{sk {kxu rLkMkLkktkLkku yfkt
hkeLku kuLkwt {q Mk{swt sYhe Au.
kwLk: k yLku kwLk: yk MktMkkLkku
(y ) kwLk: k MktMkkLkkuLkku yko :
yufkh Wkkuk{kt ek kAe ku kMk Lk kE skkt keS kh kk kE fu ku MktMkkLkkuLku
kwLk:k MktMkkLk fnu Au. su{ fu, stk MktMkkLk, s MktMkkLk k MktMkkLk kuhu.
ufu, kMk{kt yk MktMkkLkku k [kuMk {kkk{kt s kk kk Au. fkh fu ku{Lkku Mktkt fwhke
[ku MkkkuLkku nku Au.
{kLke kuLke rr ]rkykuLku fkhu Mkkk stkkuLkku Lkk fhkku hkku Au. stkku yuf kh Lkk
kk{u kku, ku{kt hnuke yLkuf rkykuLke hkqh Mktk Mkkku kqo rfrMkk fwhke rLkMkLkktkkuLkk
Yk{kt kuLku Vheke ]r kk{kkt nhku ko kku. u Mkkk Lku Mkkk stkku fkkkkt kku
Au fu ku kwLk: yk kLke .
{M]rk yksu qk {kuxk {k{kt kE hne Au. {kAe kfzkLke ]rk{kt {kk kwk {kAeyku
Lkn k, LkkLke-LkkLke {kAeyku k {kt yke ske nku Au. ykke, Au fu {kAeykuLkku
{kuxku skku xe . {kAeyku kkukkLke MktkLku hkkE fhk {kxu yuxe zke sLkLk fhe
fke Lkke.
 357
MkqoLke kh{eke kkt kkeLkwt kkkeLk kk Au. yk kkk fu hk [u [zkkt ku{ktke kku
kLku Au yLku kkuLkwt LkeLk kkkt ku hMkk kLke k]e kh kzu Au. yk{, k]eLku kke kkAwt
{u Au.
yk kkeLkk MkkukkuLkku yuxku yrf Wkkuk yLku yk kE hkku Au fu Au fu ku y{wf Mk{
kAe MkkrLkf rMkkhku{kt MkqfkE .
{kLkeLke yLkuf ]rkykuke Lke-Lkkktyku qko s Mkwkt ktk, uhe hMkkkukkt qrkk kLkt
Au yLku ku u rLktk{kt Lkn yku kku ykk skkuLkk kke rkLkWkkuke kLke su.
{kLkeLke yLkufr ]rkykuke khu fkuE LkMkrk fu keLke rkLke Mktk{kt yuxku kku
xkzku kE fu ku kkukkLke knkrhf Mktk xfke hkk {kxu zke sLkLk Lk fhe fu kku
ku rk wk kE Au.
ykke k knkh yLkuf rkyku wk kke hne Au yLku ku{Lke Mkkku Mktfkue yL rkyku
k krk kE hne Au. khkLkk r[kk, {kzkkkMfhLkk zkuzku yu wk rkykuLkk ekk
Wknh Au.
LkkLkk-LkkLkk Akuzk, keyku rk ko ku{Lkk ykMkkuLkk rLkkLku fkhu wk kE hkkt Au. e,
Mkkk rfkh kkkt hnukkt keykuLke k e ke rkykuLkk yMk {kxu u{ Qwt kwt Au.
1. rLkMkLkktkLkwt {w krh[kf k :
rLkMkLkktkku yu MktMkkLkkuLkk Wkkfku Au yLku MktMkkfku khefu fk{ fhu Au. yk rLkMkLkktkkuLkwt
{w krh[kf k Mkqo Qo Au. Mkqo yu stkku, kMkLkk {ukLkku yLku se rLkMkLkktkkuLku
LkMkrkLke ]r {kx Qo k kqhe kkzu Au.
stk{kt LkMkrkLkk yukku suk fu, he kzuk kktzkt, zkeyku kuhu kkAk e{u-e{u
{kxe{kt e Au yLku yu heku uk Mkk{keLkwt kwLk[koLk kk Au.
yue s heku kMkLkk {ukLkku w zkke Mkk{keLkwt kwLk[koLk fhu Au. hMkke kw kqhe kk
kAe {ukLkku{kt kMk zkke MkqfkE Au yLku ku kkAke s{eLk{kt e Au.
Mk{k se rLkMkLkktkkuLkwt krh[kfk k MkqoQo Au. Mkqo Qoke sk{kt
LkMkrkykuLkku ]r rfkMk kk Au. yuLkk ykkrhk s[h Sku ]r-rfkMk kk{u Au.
yk{, Mkqo yu s[Lkwt k [kfk Au.
{kLkeLkku kuhkf kf]rkf yLku f]rk ktLku rLkMkLkktkku{ktke yku Au. khtkhkkk heku kke
f]rk rLkMkLkktk hMkk kh ykkrhk nke.
w Lku w yLkks {uk hkMkkrf kkh yLku Mk[kE khk kkeLkku w Wkkuk
fhk{kt yku Au. k, ku{ Akkt kkfLkk rfkMk {kxu kku Mkqo Qo [kfk Au.
358
2. kf]rkf MktMkkLk yLku kuLke Mkkku Mktfkue Mk{Mkyku (Natural resources and
associated problems) :
(1) kf]rkf MktMkkLkkuLkku yMkk{kLk khk :
yksu r{kt rfrMkk rfkMke uMkku MktMkkLkkuLke wLku w Wkkuk fhkkt kk Au. khk
yLku [eLk suk w Mke hkkkt rfkMke (rkLkk) uku w sLkMktkLku fkhu yLkuf
MktMkkLkkuLkku yrufe yrk Wkkuk fhe hkkt Au.
ufu, ku{ Akkt rfrMkk ukuLkk MktMkkLkkuLkk {kkkeX khk {kuxkkkLkk rfkMke uku
fhkkt k[eMk kku khu Au. rfrMkk uku{kt Lkesku, fwhke kw kuhuLkku {kuxk {k{kt
Wkkuk kk Au.
yu{Lkku kkkkkuoLkku yLku yL kkkkuoLkku khk yLku kkkzLkwt {k qk {kuxwt Au. su{fu
U.S.A. rLke fw MkeLkk 4 xfk Mke hku Au.
k ku rLkk kk 25 xfk suxk MktMkkLkkuLkku Wkkuk fhu Au. rLkk su uku w
fheLku {ktMkknkh kh rLkoh Au. yu{u kfknkhe uku fhkkt kku[hku {kxu e khu s{eLkLke
yk~fkk hnu Au.
uke{kt s{eLkku w Wkkuk :
ykwrLkf uke kkoh Mktkte yLkuf Mk{Mkyku WkLLk fhu Au. w Lku w yLkks {uk
hkMkkrf kkhkuLkku w khk yLku Mk[kE w fhk{kt yku Au.
w kzkkt kkh yLku kkeLkk fkhu kkkt s{eLk rkLkWkW yLku khe kLku Au. stkwLkkf
kykuLkk Atxfkke {kLk Mk{Mk {kxu u{ Qwt kk Au yLku Mk{ skkt f]rk rLkMkLkktkkuLkkt
{nkqo xfkuLkku Lkk kk Au.
(2) s{eLk khkLkwt ykkusLk :
{kLkMke {kxu s{eLk yuf ytk {nLkwt MktMkkLk Au. {kLkeLke huf ]rk {kxu s{eLk
yuf ykkh Au. yk s{eLkLkk khk {kxu rfkqo Lkerk ykLkke qk sYhe Au.
ikkrLkfku {kLku Au fu f]rk yLku kf]rkf MktMkkLkkuLke MkwhkkLke eofkeLk yk~fkkyku
{kxu huf rLkMkLkktkLke ykuAk{kt ykuAe 10 xfk s{eLk yLku skkuLku rLksoLk Mkku khefu
Mkwhrkk hkk uEyu.
ykwrLkf ykikurkf Mk{{kt rLkk kk s ukuu{kt stkkuLkku zkke Lkkk kE hkku Au.
s{eLkLkk khkLkwt Mkkike w nkrLkfkhf krhkoLk Mkkrkk kwt Au. stkkuLku MkkV fheLku
ykikurkf Mktfwku, {fkLk kktfk{, ktku kuhu kLkkkk Au.
stkkuLku Mkwhrkk hkeLku ykikurkf Mktfwku kuhuLku ifkf MkkLkku kh kLkke fk Au.
khtkw, stkku MkkV kkkt Vhe yuk s fwhke stkku kLkke fkkk Lkke. yk stkku
{kLkeLku yLkuf heku Mkukyku ykku Au.
 359
su{fu ]kku nk{ktke fkkoLk zkkuMkkEz kkw khefu u Au yLku ykMksLk knkh fkZu
Au. yk{, kkkh{kt ykMksLkLkwt {k skE hnu Au. ku s[Lkwt rLk{Lk fhu Au,
s{eLkLkwt kuk kkwt yxfku Au. stkku{ktke yLkuf kukku {u Au suLkk ykkhu fwrxh
Wkukku rfkMk kk{u Au. su{fu k, {, kkkko, kMk[khku, #, E{khke kfzwt,
yLkuf fkhLke LkMkrk ykikryku, krzk-kkhkk kLkkk kuhuLkku Mk{ku kk Au.
yk stkkuLke s{eLk MkkV fhe yL khk{kt ukkt ktkkkku kkohLkwt yLku {kLkkLkwt
wt LkwfMkkLk kk Au.
ke ske Mkeyu s{eLk MktMkkLkLkku whwkkuk fkuo Au. ykikurkf f[hku, kkB yLku
nuhe rMkkhkuLkk {rLk kke yLku f[hku s{eLk yu kke MktMkkLkLku qk qrkk kLkku
Au.
3. rLkMkLkktkLke kwkk e {kxuLkk Mkq[Lkku :
ke kh rLkMkLkktkkuLke kwkk e hkk {kxuLkk fuxkf Wkkku yk {wsk Au. (1)
kf]rkf MktMkkLkkuLkku Mkk[ukekqofLkku eofk Mkwe Wkkuk. (2) kkohLkk MkhLku Lke[wt
skwt yLku qrkk kkwt yxfkwt (3) si irLke Mkwhkk fhe (4) Mke khkLku yxfkku
kuhu sue s heku {kLkeLke xfkW SLkieLkkt fuxktf Wkkku yk {wsk Au : (1) kufkuLkk
rk{kt, kkLk{kt khku fhku. (2) f]rk u w k]k kLkkk (3) {kkkeX ykf{kt
khku fhku kuhu.
(k) kwwLk: yk MktMkkLk :
1. kwLk: yk MktMkkLkLkku yko :
su MktMkkLkkuLku yuf kh Wkkuk{kt ek kAe Vhe ku k Lkke ku MktMkkLkkuLku kwLk: yk
MktMkkLk fnu Au.
su{fu Lkesku, fkuMkku kuhu. yk MktMkkLkkuLkku su hekke khk kE hkku Au ku ukkt ku
knw zkke Mk{kk kE su yLku Vheke kuLkwt kwLk: rLk{ko kE fu ku{ Lkke.
2. Lkes MktMkkLk :
Lkes yuf MkwrLkrk hkMkkrf ktkh yLku MkwMkx kirkf kwkukku f]rk{ktke {kku
kkko Au. s{eLk{kt hnukt zfMkhku yu yuf ykk yLkuf LkeuLkwt yuwt r{ Au fu
su{ktke Wkkuke su{fu kkw-kutz, yuwr{rLk{ kuhu fkZeLku kuLkku Wkkuk khke
[esMkw kLkkk{kt fhe fk Au.
10 k fu kuke w kkuoLkk Mk{kkk{kt ]k]c{kt LkeuLkwt ktkh zkkwt nku Au ykk
kku fkuE yuf LkesLku kLkkkt 10 k fu kuke w kkuoLkku Mk{kkku kku Au.
yk Lkeu kkw{ fu ykkw{ nkuE fu Au. su{fu, kun, sMkk, {UkuLke, kkuMkkEz,
kktkw kuhu kkw{ Lkeu Au. u Mkk{kL heku Wkukku{kt fk[k{k khefu khk Au.
360
ykkw{ Lkes MktMkkLk{kt fkuMkku, rr {kxe sue fu - [kELkk u, Vk[h u, fwte
fhkLke {kxe, [qLkkLkku kkh, rMkrfk, Mkkurz{ kuhkEz, r[hkuze kuhu ykLke Lkes
MktMkkLk Au.
fuxktf {kuf kuhu f{ke Lkes kkhku kkk MkkuLkk, [kte, uxeLk{ sue f{ke kkw{
Lkeu ruk fheLku hukt kLkkk{kt yLku fuxef kyku kLkkk kkk Wkukku{kt
Wkkuke Au.
k]eLkk kuxk{ktke Mkt[kLk kLkk Mkkuk khefu Wkkuke yuk MktMkkLkku - Lkesku,
fwhke kw, fkuMkku {kLkeLke yLkuf ykkf ]rkyku{kt Wkkuke Au. yk Lkeu qko{kt
k[eLk LkMkrkyku yLku keykuLkkt {]k yukku nxkELku kLku Au.
3. Lkes WLLk ]rk :
Lkeu, kkwkkhkuLku ykikurkf Wkkuk {kxu qko{ktke knkh fkZkLke rkLku Lkes
WLLk fnu Au. k{ktke Lkes knkh fkZkLke rk Mkk{kL heku [kh kkk{ktke
kMkkh kk Au : (1) LkesLke ku (2) su s{eLk{ktke Lkes tzkh Au kuLkku skku fuxku
Au ? kuLke f{kLkku ytks fkZku (3) Lkes tzkh Mkwe knkU[kLkku {kko kikh fhku.
(4) k{ktke LkeuLkwt WLLk fhe knkh fkZe.
yksu k kukLkwt fu Lkes kukLkwt fk{ qkokMkeyku, qkirkf kMke, LLk
RsLkuhku yLku qhMkk kMkeykuLke xe{ khk fhk{kt yku Au.
Lkes kuLkLke fu kquokLke ykwrLkf krkyku{kt kukLkk Mkuok yLku ykMk fhk
{kxu, Lkes MkkLkkuLke fkhe {uk {kxu GIS sukt krhf]k WkfhkuLkku Wkkuk
fhk{kt yku Au.
kku ku fkhLke nku Au. Lkeu k]eLke Mkkkxe kh ykukt nku kku (1) Mkkkxe khLke
k (s{eLkLkwt yuf kk kh ykue) yLku u Lkeu kuxk{kt ykue nku kku (2) ze
kku (Mkwhtk sue), kuLkk ykkhu LkeuLkwt WLLk yk yk hek fhk{kt yku Au.
Lkeu su rMkkh{kt ykue nku kuLke ykMkkkMkLke kikkirf krhMkrkLkku ykMk
fhk{kt yku Au. ykuAk [uo, krkykuLku ykuAk{kt ykuAwt Mktfx nku kue WLLk krk
ykLkkk{kt yku Au.
4. k Mkwhkk :
fkuEk k{kt fk{ fhwt sLkf Au. kLkk f{o[kheykuLke Mkwhkk yLku kkohLke
e yu ktLku qk {nLkk Au.
s{eLkLke Mkkkxe khLke kku fhkkt qko{kt hnue kku{kt fk{ fhwt w khLkkf Au.
yL LkeuLke Mkhk{eyu fkuMkkLke k{kt fk{ fhwt w khLkkf nku Au.
 361
qko kku{kt zfku fu AkLkwt kzwt, kke hkkLkwt u{, ykqhkkt nk-WMkLkwt
u{ kkk fkuMkkLke kku{kt qk {kuxk rMVkuxku kk kuhu {kuxk u{ hnukt Au. suLkk
fkhu kt kf{o[kheyku {]w kkBkt Au.
kkwLke kku{kt rMVkuxfkuLkk Wkkukke yLkuf k f{o[kheyku ykhe nkuLkkhkkuLkk
kuk kLku Au.
k{kt ktkk Mk{ Mke fk{ fhwt yu yku {kxu nkrLkfkhf Au. k kukLke rkke
su hsfku WkLLk kk Au. ku krkykuLkk kMkkuATkMk{kt Au. suLkkke ktku kku
fkwt VuVMkwt BwLkufkurLkkurMkMk Lkk{Lkk hkukLkku kuyku kuk kLku Au.
k kuk su zkLku{kExLkku rMVkux fhk{kt yku Au. kuLkku w{kzku qk uhe nku Au.
fkuMkkLke k{ktke Lkefkku r{kuLk kMk ykhku {kxu nkrLkfkhf Au. whurLk{Lke kku{ktke
rLkfkk rrfhku Su kLke fu Au.
5. kkohLku LkwfMkkLk kwt :
s{eLk{ktke Lkes {ukLke rk fu WLLk rkLku kkohLku LkwfMkkLk fhLkkhe {w
]rk {kLkk{kt yku Au.
s{eLk{kt k kukke, k yLku kuLke ykMkkkMkLke knkue s{eLk yL Wkkuk{kt
ykke Lkke, kuxe s{eLkLke ktke Qe kk Au, yk LkeuLkk ykkhu WkukkuLkku rfkMk
kkkt. ku{ktke Lkefkk Lk, kne, kw{ f[hkLku fkhu s{eLk, sk, kkkh
qrkk kLku Au.
yk heku kwLk: yk MktMkkLkLkk Wkkukke Mk{k kkoh qrkk kk Au. yk Mk{Mk
ytku irf sLk-k]rk sYhe Au. kf]rkf kkohLkwt LkwfMkkLk hkufk {kxu Mkhfkh fkkyku
kLkku, Lkerkyku kLkku yu sYhe Au.
khkLkk Lkrkku, Mkthrkk LkkukLke LkkUe h fheLku MkhMfe k ykh (hksMkkLk)
rMkkhLke s{eLk k kuk {kxu ku ykke, MkkrLkf kufkuyu kuLke rhw zk ykke. E.Mk. 1991{kt
Mkkuo[ Lkk{kt yuf sLkrnk kr[fk k fhe, xe.ke.yuMk.Lkk Mkr[ hksuLMknu kLk Uwt fu,
yk stkLke ykMkkkMk ykuAk{kt ykuAe 70 suxe eku fkohk Au.
stk MktMkkLk
fkuEk uLke fw s{eLkLkk 33 xfk s{eLk kh stk ykuk nku ku kuLke ykkf, Mkk{krsf
yLku kkohe Mkwkfkhe {kxu qk sYhe Au.
khk{kt kuLke fw s{eLkLkk {kk 12 xfk s{eLk kh s stkku ykuk Au. khu kwshkk{kt {kk
9 xfk s{eLk kh stkku ykuk Au. {kxu yk stkkuLku {kk Mkwhrkk s Lkn khtkw kuLkku rMkkh
yLku Lkkk khkLke qk yk~fkk Au.
362
2. stk MktMkkLkLkwt {n :
stk{kt hnukk ykrkMkeyku stk MktMkkLk kh s rLkoh nkukke kuLkwt {n Mk{su Au. ykrkMkeku
s Lkn khtkw Mk{k {kLkMk{ks LkukkuLkku Wkkuk fhu Au. su{fu, h{kt, ykrVMk{kt khkkwt
VLk[h, fkk, kuLMk, kkhe-kkhkt kuhu{kt khkkwt kfzwt, kk {kxuLkwt kfzwt, k, hk,
{, Mkkoktk, yktk, kkhe, tkqhku kuhu yLkuf fkhLke ykikryku stkku{ktke ykku
{ueyu Aeyu.
ykku su kkeLkku Wkkuk fheyu Au ku LkeykuLkwt yMk kuLkk euku{kt ykuk stk
ukuLkk fkhu Au. ke[ LkMkrk Mk{qn hMkkLku U[e kk{kt {fkko Au.
e, LkMkrk nk{ktLkk fkkoLk zkkuMkkEzLku kkw khefu Wkkuk{kt u Au kkk ykMksLkLku
kMkkuATkMk{kt knkh fkZu Au. kuuke nk{kt qkLke {kkk ykuAe fhk kuLke ykkk e w
Au.
3. stkkuLkku rLkk (Deforestation) :
qkfk{kt khkLkk knw {kuxk rMkkh{kt stkku Vukuk nkkt. su {kLkMke khk e{u-e{u
fkkkk hkkt Au. stk{kt Mke ykrkMke Lkwt SLk {kk stk MktMkkLk kh s ykkrhk nkwt.
yk stkkuLkku knw {kuxku rLkk rkrx Mk{{kt kku.
ku{u snku kLkkkLkwt kfzwt {uk {kuxk {k{kt stkku MkkV fkO. ytkuuyu khk{kt
LkrkkLkLkku rfkMk fkuo. stkkuLke ykhrkk ueyku kLkke. ykke, stkku kh rLkoh fhkkt
ykrkMkeykuLkku nf AeLkkE skkt yMktkkuk Qku kku.
ykke kAeLkk Mk{{kt, ytkuuLkk kk kAe kufkuLku kwt fu kuyku kkukkLke {hS {ku LkkuLkku
Wkkuk fhkLkk yrfkhe Au. ykke, k wLku w stkkuLkku Lkk kE kku. kfzkLke Mkkk
fkke yLku rLkfkMkLk yu s 1970Lkk kfk Mkwe LkrkkLkwt {w fk{ nkwt. k, Lk fkkkke
kteh LkwfMkkLk kwt Au.
4. stkkuLkk rLkkLkk fkhku :
Mk{k r yLku khk{kt stkkuLkk Lkk kk kkALkk {w fkhku{kt kukLke yLku kfzwt
{ukLke ]rk hnue Au. khk{kt E{khke kfzwt, # {kxuLkwt kfzwt {uk {kxu {kuxkkkLkk
stkku Lkk kkBk Au.
kkB rMkkhku{kt Mkkk khekku {kuxe Mktk{kt kkLkk kfzkLkku Wkkuk w fhu Au. kk
{kxuLkk kfzkt yLku E{khke kfzkLke suxe {ktk Au kuLkk {k{kt ]kkuLku ykku Wkkze fkk
Lkke.
uke{kt Mk[kE yLku {kuxk {k{kt srwk {uk {kxu Lkeyku kh {kuxk ktku kktk{kt
ykkkt {kuxk-{kuxkt stk rMkkhku zqk{kt kk Au kkk yk stk{kt s Mkke yLku kuLke kh rLkoh
fhke ykrkMke Lkk kwLkoMkkxLkku & Qku kku Au.
 363
5. hkxe LkLkerk :
khkLkk kkoh yLku Lk{tkkku hkxe Lk Lkerk 1988{kt kLkke. su{kt LkkuLkk Mktwk
kt (Joint Forest Management (JFM), Lku {n ykkk{kt ykwt. s{kt LkkuLkk xfkW kt
{kxu Lk rkk yLku MkkrLkf hneku Mkkku {eLku fk{ fhu Au.
E.Mk. 200{kt LkkuLkk Mktwk kt JFMLke Lke Lkerk hsq fhk{kt yke. su {wsk su ku
LkrMkkhLke ykfLkk ykuAk{kt ykuAk 25 xfk ku rMkkhLke MkkrLkf Lku {u. 2002 Mkwe{kt
khkLkk 23 hkku{kt JFMLke 63,618 Mkr{rkyku khk 1,40,956 ko [ku. rf.{e. kukku{kt
ykkk LkkuLkwt Mkt[kLk kkwt nkwt.
Mktwk Lk kt (JFM) {kxu rrLLk hkkuyu kk{ LkMkr{rkykuLkk LkVkLkk xfk yk {wsk
Lke fkO Au. su{fu 25 xf, kwshkk, {nkhkx, ykurhMMkk yLku rkkwhk{kt 50 xfk, yktu{kt
100 xfk kuhu.
khkLkk yLkuf hkku{kt {nuMkqLke ykfLkk 25 xfk kk{rfkMk {kxu khk Au. {kuxkkkLkk
hkku{kt E{khke kfzkt rMkkLke stkLke yL kukku kufkuLku {Vk{kt k Au. fuxkf
hkku{kt kku[hku Mktkqo kt fhe uk{kt ykk Au. suke, stkkuLkk kwLkhwkh{kt Mknkkk {u.
6. Mk{ekk :
E{khke kfzwt fkkwt, Lkes WLLk, Lkeyku kh kt kktk kuhu rfkMke uku {kxu yk~f
Au. khtkw, u wLku w kfzwt {uk{kt yku kku Au fu stkLkk rLkMkLkktkkuLkk fkkuoLku
LkwfMkkLk knkU[u Au.
Mkkike w w:ke kkkk yu Au fu, kt Lkes MktMkkLkku rkw {k{kt Wk Au kt s stk
MktMkkLkku ykuk Au kkk Lke eLkk Mkek Zkukk rMkkhku su srwk {uk{kt Wkkuke
kLku kuk rMkkhku{kt k Lk ykuk nku Au.
kuke kkohkeykuLke stkLke Mkthk Mktkte Lkerkyku yLku k, Mk[kE rkkkuLkk rnkkuLke
[u Mkkk Mktko [kk s fhu Au. stkkAkrk rMkkh{kt u rfkMk krhkusLkkLkku y{
fhk{kt yku kku stke keyku, kkeyku kkk kt Mkkk ykrkMkeyku kkukkLkk ykke tr[k
kLke Au.
s MktMkkLk
Mk{k k]e MkkkxeLkk 71 xfk skh ykuwt Ayu. ku{ktke kkswt kekkf {kk 3 xfk suxwt
Wk Au. yk 3 xfk{ktke k 2 xfk kke we rMkkhku{kt rn{Yku hnuwt Au. kkfeLkk 1 xfk
suxwt kke Lkeyku, Mkhkuhku, kk kkk qkos khefu hnuwt Au.
ku{ktke k {kk yktrf kkLkku s MkSMk]r Wkkuk fhu Au. Mk{k r{kt yk yuf xfk suxe
skhkr{ktke 70 xfk suxe ukeLke Mk[kE{kt 25 xfk suxe Wkuk{kt yLku {kk 5 xfk suxe
shkr hku{kt Wkkuke Au. ufu, kkeLke yk {kk huf u{kt yk Au.
364
khk f]rkkLk u Au. ykke khk{kt 90 xfk kkeLkku Wkkuk uke{kt, 7 xfk Wkuk{kt yLku
3 xfk kkeLkku Wkkuk hku{kt kk Au.
2. sMktMkkLk rLke yuf Mk{Mk :
yk Mke{kt r{kt {kuxe Mk{MkykuLke yuf Mk{Mk sMktMkkLkLke Au. yuf yLkw{kLk {ku h kuo
r{kt ykhu 3800 wrkf rf{e. kkswt kke Wkkuk{kt uk{kt yku Au. suLke {kkhk 50 ko
knukLkk {k{kt k{e Au.
su ykkk kkuzktf kkuo{kt Mke{kt ke khku kkkt kkeLkku khk yLkufkku khu nu. yLkuf
ykMkkuLkk {ku yuf {kMkLku hkusLkwt ykuAk{kt ykuAwt 20 40 rxh kke kek yLku hkuse rk
{kxu sYhe Au. khtkw, Mk{k r{kt yuf yks fhkkt w kufku Mkwe [kuwt kke knkU[e fkwt
Lkke.
rLkk 31 suxk uku kkeLkk kkeLke ktke yLkwe hkkt Au. E.Mk. 2025 Mkwek{t 48 ukuuLku
kkeLke ktkeLkku yLkw ku. khk{kt k E.Mk. 2025 Mkwe{kt kke{kt kteh yAkLke krhMkrk
nu.
Mktwk hkxLkk ytks {ku, 2050 Mkwe{kt ykhu 4 rkrLk kufkuLku kteh sMktfxLkku Mkk{Lkku
fhku kzu. suLku fkhu uku - uku [u yLkuf Mktko Qk ku. rLkk 100 suxk uku yuk
Au fu kuyku 13 {kuxe Lkeyku yu {kuxk MkhkuhkuLkk kke{kt kkekhe hku Au.
ykk sMktMkkLkLkk kikkurf ryu WkhLkk uku Lke[kkk uku{kt kke kwhXku knkU[kzk{kt
u yhkuku Qk fhu kku, r{kt hksfe yMkhkk Qe kE fu Au. su{fu, rLke Mkkike ktke
Lke LkkELkk WTk{ MkkLk kh Ekkurkk yLku LkkELkk {w u kh Ersk ykuwt Au.
su LkkELkk s kke kh rLkoh Au. rktrk {kxu yuLke yktkhhkxe Mk{sqkeyku yrLkko kE
u su ykk rMkkhku{kt kke nU[eLku Mk{kku kLkku. su{fu, khk yLku kktkuu ktkk
LkeLkk kkeLkk Wkkuk {kxu Mk{sqke fhkh fkO Au.
khk{kt kkeLkku & fuxkf rMkkhk{t ke Au. khkLkk 20 {w nuhku kkeLke ktke yLkwe
hkkt Au. kkeLkku MkkrLkf & hkkke kLku Au. su{fu, fkoxf yLku kr{Lkkzw fkuhe LkeLkk
kke {kxu kkk fkoxf yLku yktu f]k LkeLkk kke {kxu ze hkk Au.
3. Mkkkxe khLkk yLku qkosLkku w Wkkuk yLku sqk :
ke ske MkeLke Mkkku-Mkkku kkeLke {ktk yLku khk ke Au. {kuxkkkLkk kufku
sYrhkk fhkkt khu kkeLkku Wkkuk fheLku kuLkku fhe hkk Au. su{fu, hkus-khkusLkk h
khk{kt kkeLkku w kkkz kk Au.
uzqkku uke{kt sYhe nku kuLkk fhkkt w Mk[kE fhe hkk Au. k kuLkkke kke yLku s{eLk yu{
ktLkuLkku kkkz kk Au. u xkf Mk[kE krk ykLkkk{kt yku kku, ukekuku kkeLkku kkkz kkku
yxfu Au.
 365
khk{kt {kuxkkkLkk ykikurkf yuf{ku ku{Lkk hMkkkuwk kne f[hkLku Lkeyku, kkku,
hkt fu rhk{kt nuzke u Au ykk MkeuMkek s{eLkLke yth Qkkhe u Au. ykke {kk Mkkkxe
khLkk s Lkn khtkw, qkosLku k qrkk kLkku Au.
kufku khu kkoh ytku k]k yuk Wkukkuyu kLkku nrhk WkkLkLkku Wkkuk fhk ytku
MkkLk ku khu kuyku qk VukLkkh ykikurkf yuf{kuLkk WkkLkLkku yMefkh fhu.
{kLk Mk{ks kkoh ytku k]k kLkkkt qk VukLkkhkt ykikurkf yuf{ku kkk uke{kt su
w stkwLkkf kykuLkku Atxfk fhu Au kue yLku kuLkk khk kufkuLkk MkMLku kteh nkrLk
knkU[zkLkkhk WkkLkkuLkku Wkkuk Lkn fhu.
e{u e{u kke sLkk]rk Wkukku kh {kk kkohMLkune {k kikh fhk kkk uke{kt {kk
sirf ukkukkuLkku s w Lku w ykkn hkke ku. kku s kkoh Mkk[e fku.
4. Mk[kE yLku rwk WkkLk {kxu kke :
khkLkk nuhku{kt ke Mke yLku ykikurkf yuf{ku{kt kkeLke khk {kxu, MkLk uke{kt
Mk[kE {kxu, srwk WkLLk fhk {kxu Mkkk ke kkeLke {ktkLku knkU[e k Lkeyku kh
{kuxk ktkuu kktk yk~f Au.
khk{kt Mk[kE kusLkkLke nuX ykkku rMkkh E.Mk. 1900{kt 40 r{rLk nuxh suxku nkku.
su. E.Mk. 1998{kt eLku 271 r{rLk nuxh suxku kku. yk{ktke ykhu 30ke 40 xfk suxk
rMkkhku ktkuLke Wkh ykkh hku Au.
yk ktku khk qh-qhLkk rMkkhku{kt kkeLkk kke, Mk[kE, Wkukku{kt kkk srwk WkLLk
fhk kkeLkku kwhXu kqhk kkzk{kt yku Au. yk ktku ktkkLke Mkkku s kkoh Mktkte fuxef
kteh Mk{Mkyku Qe kk Au. su{fu ktku LkeykuLkk {q knLku ku Au, skrk s{eLkku
yLku hkeLkk {ukLkku{kt krhkoLk ku Au, Lk LkMkrk, ke rkykuLkk kkk MkkrLkf kufkuLkk
kf]rkf ykkMkkuLkku rLkk fhuu Au.
MkLk Mk[kE khk uke{kt yuk kkfku uk{kt yku Au fu suLku kke w uEyu Au. su{fu, uhze
suk hkufrzk kkf. yk{, kkkt kkeLke nU[e yMk{kLk heku kk Au. Lknuhku khk {ke
Mk[kELkku {kuxku rnMMkku {kuxk uzqkku {uu Au. khu LkkLkk uzqkku qk ykuAwt kke {ue fu Au.
5. kke k[kku yrkLk ykk xfkW s-kt :
Mk{k rLkk kkeLkk MktMkkLkkuLkwt w Mkkhe heku Mkt[kLk fhk {kxu rkhkuk{f kkktyku
yk~f Au. kufku{kt kkeLke yAkLkk kkukkk Mktfxku u MkkLk fhk {kxu kke k[kku
yrkLk yk~f Au. ku {kxuLkk fuxktf kkktyku Lke[u {wsk Au:
(1) LkeLkk rfLkkhkLkk rMkkhku{kt LkkLkkt-LkkLkkt ykz ktku kLkke, srk s{eLkkuLkwt hk
fhwt.
366
(2) {kxeLkk ykzkt kLkkk, s Mktkne fu kuk LkkLkk-LkkLkk MkkLkku rfMkkk, Lkefh
fhwt, suke fheLku qko sMkh [wt yku.
(3) {kuxe Mk[kE kusLkkykuLku ku yuf LkkLkkt-LkkLkkt skkuLkwt rLk{ko fhwt.
(4) kt ku{s Lknuhku{kt kkh yxfkwt.
(5) knkzku fu xufheykuLkk Zkukkk rMkkh{kt kt stkku fkkE kk Au kt s{eLkkuk
w kkwt nku Au. ykk Zkuukkk rMkkh{kt ykzk kkkyku kLkkkke, LkkkykuLku kt
fhkke s{eLkkuk yxfke fk kkk s{eLk{kt usLkwt {k Mkk[e fk Au yLku
ykAk-kktk kE kuk stkrMkkh{kt Vheke ]kkuLke ke[kk{kt khku fhe fhku uEyu.
(6) uke{kt xkf Mk[kELkku Wkkuk kkf kLkkku.
(7) kufku skkkhekqof kkeLkku Wkkuk fhu kkk kkeLkku kkkz yxfu ku {kxuu kkeLkwt ku
{q Mkqwt.
(8) nuhe rMkkhku{kt hMkkLkk kkeLkku ku heku Mkt[ kk yLku ku Lkfk{wt ne Lk kuLkk
kkkt uk.
(9) nuhe rMkkh{kt kkEkkuLkk efus khk kkeLkku kkku kkkz yxfkku.
(10) nuhe rMkkh{kt Lkfk{kt ktk kkeLke Wkh rk fhe. kkk-kke[kyku{kt kkk uke{kt
kuLkku Wkkuk fhe fk.
nku kt Mkwe Lke knLkku ktku kkteLku yxfkku Lkn. [ku{kMkk{kt hMkk w
ykkkt ktku yLku Lknuhku kqhLkk rLkr{k kLku Au.
rLke k Mk{Mkyku
khk k - WkkLkkuku Mktke Au. khk kqhukqhku kuhkf uke{ktke, kwkkLk yLku
{M]rk{ktke {uu Au. su{ fu, uke{kt w kkf {uk hkMkkkrf kkhku, stkwLkkf
kykuLkk Wkkuk kkk w {kAeyku {uk skku{kt fuxkf hMkkkuLkk Atxfk yLku yu
heku {M]rkke kkkh, {]kh yu skh yuxu fu kkohLku LkwfMkkLk kk Au.
k yLku f]rk MktkXLk {ku xfkW ukeLke kk {wsk Au. su s{eLk, kke, LkMkrk kkk
keMk]rLkk rsLkuxef MktMkkLkkuLkwt hk fhu, kkohLku nkrLk Lkk knkU[kzu kkk ykkf ryu
knkrhff yLku Mkk{krsf rke Mefko nku.
1. r{kt k Mk{Mk :
rLkk su uku{kt Mke zkke ke Au. kt {ktkLkk {k{kt kuhkf k Lkke. rLkk
105 suxk rfkMke uku{ktke 64 uku{kt MkeLke ]rLkk {k{kt k kukku WkLLk kE
fke Lkke.
 367
yk ukuLke ykkf krhMkrk yue Au fu kuyku k - WkkLkLku ykkk fhk {kxu Mk{ko Lkke.
E.Mk. 1960{kt khk{kt ykue nrhke ktrkLkk fkhu ruku{ktke fhk{kt ykke yLkksLke
ykkk kt kE yLku khk kkok f]rk WkkLk {ueLku Mktke kLwt Au. khtkw, uke{kt su
xufTLkkukS Wkkuk{kt uk{kt yke kuLke Mkk{u yLkuf &ku Qk kk Au. su{ fu,
(1) Vwk ukekf s{eLkLku kzkh Lk hnuk Akkt hkMkkrf kkhku yLku Mk[kELkk w
Wkkuk khk ku{kt Mkkk kkf uk{kt ykkk yuLkwt kuk kk Au.
(2) kMkLkk {ukLkku, stkku, skrk s{eLkkuLku uke nuX kkk kkoh Mktkte kteh
&kuu Qk kk Au.
(3) LkeykuLkk fu {eXk sLkk kkk rhkE yu{ ktLku {M MktMkkLkku ke kE hkk Au.
(4) kkukk kuhkfLke kk{kt yMkk{Lkkk Au. ykkf ryu Lkkk kkk ykrkMkeyku
yksu k kuhkfLke kteh Mk{MkykuLkku Mkk{Lkku fhe hkkt Au. Mk{ks{kt Mkeyku yLku
kkfku fwkkukLkku rfkh kLke hkk Au.
(yk &ku ukkt k yku Au fu, u sLkMktkLke ]rLkku h xe kku k rLke {ktkLku
kqhe fhe y nu.)
k WkkLk{kt, hMkkuE kLkkk{kt kkk kkfkuLku zkk{kt MkeykuLke qr{fk ykLke Au.
khtkw, {kuxkkkLke kkBMk{ksLke MkeykuLku kkukwk kuhkf kkkku fkuE xufTrLkf kke{ {ue
nkuke Lkke.
{kuxkkku Mkeyku yLku AkufheykuLku kwwhwkku fhkkt kkukwk kusLk ykuAwt {u Au. yk yMk{kLkkk
qh fhe yrk yk~f Au.
Mk{k r{kt kufku{kt kusLkLke xuku{kt krhkoLk ykwt Au. wLku w kufku {ktMkknkh khV e
hkk Au. kufku yLkksLke skyu {ktMk kkk kk Au. yuxu kwykuLkk [khkLke {ktk Mk{k r{kt
e hne Au.
suLke ykkqk f]rk kh rLkoh fhu Au. yu{kt rk yuf{u k WkkLk {kxu yrf yuf{Lke sYh
kzu Au. yuLkwt krhk{ yu yku Au fu, rLkk khek kufkuLku kkok kusLk kk kkwt Lkke.
2. uke WksLke Mk{Mk :
khk{kt uke {kxuLke Wk s{eLkLke yAk Au. ukhkuLkk f k LkkLkk nkukk, {kk uk-
kukkuu kh yuf fwxwtk Lke fu Lkn. khMkkkk kkLku fkhu uf kuZeLkk ykk kLke Mkkku
ukhkuLkk kkk kzkk Au.
LkkLkk fLkk ukhku{kt uke{kt ktkefh kkukkkwt Lk nkukke uke khtkhkkk heku kk Au. khk{kt
{kuxkkkLkk ukhku{kt ko{kt yuf s kh kkf uk{kt yku Au. u khuf yk kkf{kt Skk kkw
kzu, fkuE hkuk fu Mkzku kk kku Mktkqo kkf Lkk kk{e Au yLku Mk{k ko hr{kLk uzqkLku fkuE
ykf Lk {kkt ku ukkh kLku Au.
368
u yk uzqkku rr khtkhkkk krkLkku Wkkuk fheLku, ukh{kt kt kk kkfku (Mk{Le kkf
kt) rfMkku kku, ukeLke Mktkqo rLkV skLke kk {k{kt ykuAe kk Au kkk yfkkorLkf
kkhku yLku stkwLkkfkuLkku ifkf Wkkuk fhku uEyu.
khk{kt fuxktf ytkhk rMkkhku{kt kkr{f kkkLke Mk kke uke yuxu fu, stkku
kkeLku fhkke uke khk stkku e{u-e{u Lkk kk{e hkk Au. ykke, kkohLku LkwfMkkLk kE
hkwt Au.
Mk{k r{kt uke{kt hkMkkrf kkhku yLku Mk[kELkk yrk Wkkukke s{eLkku kkhe kLkke
kE Au. Mk{k r{kt e ke ukekf s{eLkLkwt kkhefh yLku kkeLkku hkku yu &
Mkk{kL Au. fuxktf uku{kt kkeLke ktkeLku fkhu ukkukku ykuAe {u Au.
kkfLkk hkukkykuLke sirf irkk{kt WkLku fkhu k ukkukkuLke Qks ykuAe {u Au. Mk{k
rLkk ku k]kekt kufkuLkku {w kuhkf [kuk, yLku {fkE Au.
yksu r{kt {kukLkku, skrk s{eLkku yLku ke kf]rkf ykkMkku{kt kkfLke Mkkku Mktfkue
{q LMk]rLkku Lkk kE hkku Au. ku{ hkuk, s{eLkLkwt khkkwt kuhu rkfkh fhk{kt Mkk{
kkuLkk rfkMkLke k{kk k xe hne Au.
s{eLk yuLsrLkhkLkku Wkkuk yu khtkhkkk oMktfh kkuLkku yLku krkykuLkku rfk [fkMk
rLkkLkku yLku ue Au.
3. k Mkwhkk :
r{kt h kuo ykhu 1.8 fhkuzku kufku qke ykk fwkkukke {]w kk{u Au. su{kt kkfkuLkwt
{k w Au. yLkuf kufku ykqhkk kuhkfke, yLkuf Wkkuke kezk Au.
k]eLkk {kork MktMkkLkku khk ykkLku kuhkfLkku {kork skku s kk kE fu Au. u r{kt
kuhkf WkLLk kkLke k{kk Mke ]rLke {ktk {ku Lkn nku kku, yhksfkk Vuku yLku
Mktkkuo ku. fwxwtkfk fko{ khk MkeLku fkkq{kt hkk{kt yku kku kuhkfLke Mkk{ke {kk
kkLku Mk{kLk nU[eke s kLku.
{kuxkkkLkk Mk{] kufku kuhfkheke kuhkfLkku qk s kkkz fhu Au. suLkkke ytku kku kkohe
MktMkkLkku kh s {kuxwt kk yku Au.
rLkk su uku kuhkfLkku khkLkku skku hku Au kuyku, su uku{kt kuLke yAk Au kt ykuAe f{ku
yLkksLke {kuxk skk{kt rLkfkMk fhu Au. u fu, yk krhMkrk yktkhhkxe kkkh Mkkku Mktktrk
ykkusfku {kxu {nLke [kkLkku rk Au. fkh fu, kuLkkke yrfrMkk ukuuLkk uzqkkuLku ku{Lkk
yLkksLke f{k xkzk yLku nheVkE{k{t xfe hnuk {kxu rkLkxfkW ukkrkyku ykLkkk {kxu
{skqk fhu Au.
LkkLkk fu Mke{ktk uzqkkuLku ke s heku ykkh ykkku yu yrk yk~f Au. suke kuyku nuhku{kt
sE yfw ykikurkf fk{khku kLkkLku ku fw uzqkku s kLke hnu.
 369
4. {M ]rk :
rLkk yLkuf kkku{kt {kAeyu kuxeLk {kxuLkku ykLkku Mkkuk Au. rLkk yLkuf rMkkhku{kt w
{k{kt {kAeyku kfzkLku fkhu yu{kt qk xkzku kku Au. E.Mk. 1995Lkkt k yLku f]rk
MktkXLkLkk ynuk {ku rLkwt 44 xfk suxwt {kAe WkkLk yu {kuxk {k{kt kuk Au. 16
xfkLkwt knuuke s yrkkuk Au, 6 xfkku nkMk kuku Au yLku 3 xfk su e{u e{u Mkhh kk Au.
{kAe MktMkkLk{kt kLkf xkzku kku Au. E.Mk. 1990Lkk Mkfk{kt fLkuzkyu fkuz {kAe k[kk
kuLkk rfkh kh kqhku rkkt {qku nkku. {kAkt kfzkLke ykwrLkf xufTLkkukS{kt ktrkf xkWhku
yLku ee kktxke Lkku Wkkuk fhk{kt yku Au.
ykke ku{Lkwt yrk-kuk kk Au. su rLkonLke Lkke. u {kAeykuLke kukLkku rLkonLke
Wkkuk kk kku, {kAeykuLku MkVkkkqof sLkLk yLku rfMkk {kxu su Mk{Lke sYh Au ku {e
fu. LkkLkk khtkhkkk {kAe{khku su MktkrXk xkWhkuLkku {wfkkku fhe fkkt Lkke. kuyku rfkMk{kuke
Mkkike khu krk Au.
5. sirf irLku LkwfMkkLk :
Mk{k r{kt 50,000 suxe ykukue fu MkkuS k LkMkrk Au. su{kt yknkhLkk 90 xfk
WkkLk {kk 15 fkhLke LkMkrk fhu Au.
ykwrLkf uk krkke kkfLke krhkoLke rkykuLku kteh LkwfMkkLk knkU[kzwt Au. khk{kt
{kk [kukLke s khtkhkkk kkrfkkyku hkke swe swe 30 ke 50,000 suxe kku Au.
knwhkxe ke s ftkLkeyku [kukLke kkuzef kkkrhf rkykuLku s WkusLk ykke hne nkukke,
khk{kt uzqkkuyu [kukLke {kuxkkkLke kku Aukt fuxktf kfkykuke kw{ke ee Au. yk{,
fhkke k MkwhkkLku {kxu Mktfx Qwt kwt Au. fkh fu, uzqkku VMkku{kt zkke Vukkk hkukkuLku
eu kkukkLke ke kuk kw{ku Au. u yLkksLke yLkuf skyu yLkuf kku Wkkzk{kt ykke
nku kku ku{kt ykLkkke hkuk Vukkku Lkke.
u Mk{k r{kt LkMkrkLkk sirf kukLku e{u kkzk{kt Lkn yku kku, rLke ytks {ku
E.Mk. 2025 Mkwe{kt Mk{k rLke LkMkrk rkLkk 25 xfk yuxu fu, kk 60,000ke w
LkMkrkLke rkyku Lkk kk{u.
yk krhMkrkLku yxfkk {kxu Mkkike nkhw Wkk Au ykkk Mkthrkk kukkuLkk ktkku yLku kuLkku
kk khku, kesLkku Mktkn fhku, keskLf kLkke, LkMkrkLkk fkuk{tzLkk MktoLkLke
Mkwrkyku kqhe kkze. ufu, yk kk Wkkku yrk [ko Au.
yksu ikkrLkfku yu{ {kLke hkk Au fu, yLkksLke {ktkLku knkU[e k {kxu rLku nue kfu s{eLk
yLku kkeLkk Mkt[kLkLkk Lkk {qku kh ykkrhk keS nrhke ktrkLke sYh Au. su{kt kkohke
MktuLkekk nku, Mk{kLkkk, sirf irLkwt Mkthk kkk kkfLkk hkukk Mktktrk stke hkukkykuLkwt
ku{Lkk s MkkLkkuyu Mkthk fhwt suk {qkuLkku Mk{ku fhk{kt ykku nku.
370
yu{ktke {kk kuhkf s {u yu{ Lkke khtkw, ku yue kusLkk kikh fhu fu suLkkke kuhkf yu
kkeLke nU[e w Mk{kLk ku. hkMkkrf kkhku yLku stkwLkkfkuLkk khk khLkwt ytkLk
xu yLku Mkthrkk rMkkhku{kt kkfLkk hkukkyku Mktktrk stke LkMkrkykuLkk Mkthk{kt w {
{u.
s{eLkLkk Mkthk {kxu kMk fheLku knkzeykuLkk Zkukku kh ukeLke ku krkykuLkku Wkkuk
fhku. s{eLk{kt fkkorLkf xfkuLkku khku fhku, Vuhkek kkf uk, Mkq{ Mkhu srksfkuLkku
kt fhku kuhu ukeLke WkkLkk{kk rLke {ktk {ku khkLkk [keYk Wkkku Au.
rLku kuhkf WkLLk fhk {kxu w Mkkhe yLku xfkW krkykuLke yk~fkk Au.
6. kLkk ifkf Mkkuk :
uke{kt Lke krkyku ykLkke kkkkkuo WkLLk fhe fk. k-WkkLkLkk Lkk {kkkuo
ykLkkk uEyu. su{fu, stkLkk kfzkt rMkkLke yL kukku {kxu k Wkkuk fhku.
u yk kukkuLkwt xfkW heku kunLk fhk{kt yku kku kuLkku kusLk khefu Wkkuk fhe fk. ku{kt
Vku, rkkzeLkku xkuk, LkMkrkLkk hMk fu q, kwth kuhuLkku Mk{ku kk Au.
stk{ktke khtkhkkk yLku ykwrLkf yu{ ktLku fkhLke kyku {u Au. su{fu, {kzkkkMfhLkk
stkku{kt kkkt kwkke kkh{kMke ukyku yu kk-qfur{k {kxu kkk Wkh kr{ y{urhfk{kt
ykuk kr{e u kuk{ktke {uk{kt ykkwt xukku yu fuLMkh rhkue kkko Au.
yke stk kukku ykwrLkf kyku{kt {kuxk kku khk Au. u fkS hkk{kt Lkn yku kku
yke LkMkrkykuLkwt kkkrhf kuk kkLke kk Au. Au fu kuLkku sz{q{ktke ytk kk
Au.
k.k. khk{kt kr{ kxLkk knkze ZkukkuLke ykuAe Vwk s{eLk{kt Lkkke kkfkuLkku Wkkuk
fh9ku yu yuf yL rfk Au. {kk MkkrLkf s yk kkirf VMkLkku Wkkuk fhke nkukke
kuLke {kuxkkku uke kke Lkke.
u yk kkfLku kufr kLkkk{kt yku kku kzkh s{eLk{ktke k k Wkkk khe fk
ku{ Au. nuhe rMkkhku{kt kfkS, Vku Mkkku yLkuf yuk kkf E fk fu su h khk{kt
euk Lkfk{k kke yLku Wfhzk{ktke Wk kkk kkhLke {ke Wkkze fk.
Mkqfe ykkkunk hkkk Ehku{kt uke Mk[kELke yAk Au. yn uke{kt xkf Mk[kELke
Yykk fhk{kt yke. ykke, uzqkku Mk[kELke k{kk{kt 95 xfkLke ]r fhe k. 20 koke
w Mk{{kt uke{kt kkeLkku khk kkO rLkk k EhkuLkwt k WkkLk k{wt kwt.
yksu, Ehku kfkS yLku VkuLkk kkALkk rLkfkMkfkhku{ktLkwt yuf Au.
khk{kt nuhku yLku fMkkkyku{kt fuxktf khtkhkkk Mk{wkku ku{Lkk hkuLke kkALkk kzkyku{kt,
hku{kt khkuk kkeLkku Wkkuk fheLku kkukkLkk {kxu kfkS Wkkzkk nkkt.
 371
fkufkk k kuLkwt Lkfk{wt kke Mk{we Mkhkuh{kt Akuzu Au, su{kt {kAe WAuh kk Au kkk kfkS
Wkkzk {kxu k yu kkeLkku Wkkuk kk Au.
ykh Mkwe Wkkuk{kt Lk ukuk Mk{we k kkkkuo{ktke kLkkkt kusLkLku kufr kLkke kuLkku
Wkkuk fhe fk. su{fu Mk{we kMkLkku u xfkW heku kuhkf{kt Wkkuk fhk{kt yku kku, yLkuf
rfMke uku{kt kuhkfLke yk~fkkykuLke kqkLkwt yuf {w kkMkwt kLke fu.
Mk{Lk fex kt{kt fexknkhe keykuLkwt Mkthk, LkMkrkLke stkw-rkhkue kkuLkku Wkkuk
yLku hkMkkrf kkhLkk Wkkuk{kt xkzku fhku kuhuLkku Mk{ku fhe fk.
Qo (Mkt[kLk rk) MktMkkLk
1. Mk{s :
kkko rkkLkeyku QoLke kk ykkkkt fnu Au, Qo yuxu fk{ fhkLkwt Mkk{o. yk Qo k]e
kh rr MYku {u Au. fuxef Qo kfk Wkkuk{kt E fk yue nku Au khu keS
QoykuLke Wkh rk fheLku kuLkwt Ykktkh fheLku Wkkuk{kt uk{kt yku Au.
k]e khLke SMk]r {kxu Qo yu kkr{f Mkkuk Au, Mkqo QoLkku Mkeku yLku rrLLk kf]rkf
rkyku kh ykku Wkkuk fheu Aeyu. Mkqok LkMkrkLke ]r{kt { fhu Au.
yk LkMkrk {kLkeLke k Mkk{keLkku Mkkuk Au. LkMkrk nk{ktLkk fkkoLk zkkuMkkEzLku kkw
khefu u Au yLku WATkMk{kt ykMksLkLku knkh fkZu Au. su {kLke kkw khefu kMk{kt u Au.
MkqoQo skku{Lkk kkeLku kkk kLkku Au. su k kLke hMkk kkzu Au.
yksLkk VkurMk # yu qkfk{kt yuf Mk{u stkku nkkt su kkirknkMkef Mk{{kt MkqoLke
Qoke WkLLk kk nkkt.
2. QoLkku khk :
QoLkku khk hfk{{kt, uke{kt, ktrkf MkkLkkuLkk khk{kt, hkMkkrf kkhkuLkk WkkLk{kt,
Wkukku{kt, kku yLku stkku{ktke {kk fk[k{kLku ykk kikh WkkLkkuLku yuf Mkuke ke
Mku E sk {kxu hkuz yLku huu kELkku kuhu kLkkk {kxu kk Au. {kLkeLke fkuEk ]rk
fkuEk MYkLke QoLke { rLkk Lkke.
Qo Mktktrk fkuEk ykikurkf ktkku khuf Mktkqo u{ {wk nkukk Lkke. QoLke ke ske
{ktkLku fkhu yk u{ yLku yLkufkwt kuzk Au. QoLkk Wkkukke kkk u Au yLku kkkh{kt
kkk{kLk u Au.
QoLkkt fuxktf MYkku nk{kt fkkoLk zkkuMkkEz Akuzu Au. suLkkke irf kh{e Qe kk Au.
Lwh Qo kLx{ktke Lwh Mkk{keLkk kkkt kkhke kkohLku {kuxk {k{kt LkwfMkkLk
kk Au.
kh{kw f[hkLkku ku kt yLku Mkk{k rLkfk fhkLke yk{kkyu r{kt kkoh {kxu
kteh & Qku fkuo Au.
372
3. r{kt QoLke Mk{Mk :
Mk{k r{kt ykhu 2 rkrLk kufkuLku ese rkfw {ke s Lkke. kku r{kt yuk k
kt kufku Au fu ku{Lku rwk Qo Mkhkkke k Au kkk kuyku rwkLkku kkkz k kwf fhu
Au.
rwk Qo kuLkk Mkkh hr{kLk s {kuxk{k{kt uzVkE Au. khkfkhkuu k kuLkku kkkz
w fhu Au.
yksu kkf heku yu{ {kLkk{kt yku Au fu, QoLkk WkkukLke eofkeLk ]rk {kxu, irf Mkhu
yuf yuwt rLk{o Qoktk rfMkkwt uEyu.
su ykuAku fkkoLk WkLLk fhkwt nku kkk su QoLkk {kork, kwLk: yk Mkkuk kh ykuAk{kt ykuuAku
ykkh hkkwt nku.
yuf ytks {ku kwLk:k Qo yLku kwLk:yk QoLkk khkLke krkyku ukkt yu{ {kLkk{kt
yku Au fu nu kAeLkk 50 ke 100 ko hr{kLk rwk kLkk WkkLkLke Mk{k r{ktLke {kuxe
{ktkLku knkU[e k yMk{ko Au.
4. QoLke ke yk~fkk :
Mk{k r{kt E.Mk. 1950 ke 1990Lke [u QoLke {ktk [kh ke e kE Au. Aukt 22
koku{kt r{kt eseLke {ktk{kt k{ku khku kku Au.
E.Mk. 2000{kt r{kt QoLkku fw khk 9096 r{rLk xLk ku suxku nkku. yuxu fu rLke
uf keX Mkhuhk 1.5 xLk suxwt ku khkkwt nu. yksu esef QoLkku Wkkuk Mkkike
zkke e hkku Au.
E.Mk. 1998{kt r MktMkkLku MktMkkLkk {k {ku Mkhuhk y{urhfLk yuf khke fhkkt 24 ke
khu QoLkku khk fhu Au. 2020 Mkwe{kt Wkh y{urhfk fhkkt yurk - krMkrVf rMkkh
kk 40 xfk w QoLkku khk fhkku nu.
khk{kt kk 200 kkuoke fkuMkku {w Qo Mkkuk hkku Au. 19{e Mke{kt khk{ktLke
ykikurkf ktrk fkuMkkLku s ykkhe Au.
eMk{e MkeLkk ytk Mkwe{kt r{kt kkkhe kuhu QoLkk khk{kt 39 xfk suxk kuLke
kkhe kE nke. yuLkk kAe ke {u fkuMkku 24 xfk, khu Lwh Qo 7 xfk yLku kke
khk kwLk: k Qo MkkukLke 6 xfkLke kkhe kE Au.
khk{kt kkkhe kuhu khkke QoMkkukLkkt {w 8 xfk, srwk 5 xfk yLku kh{kw QoLkku
Vkku 1 xfk suxku nkku. khu, kkB rMkkhku{kt MkurL kkku sukt fu kfzkt yLku Ak{ktke
{ke QoLkku kwhXku kk 40 xfk suxku nkku.
 373
5. QoLkk fkh :
QoLkk {w k fkh Au. (y) kwLk: k Qo (k) kwLk: yk Qo yLku (f) kh{kw Qo.
khtkw yk keofh y[kuMk Au. fkh fu yLkuf kwLk: k MkkukkuLkku xfkW Wkkuk fhk{kt Lkn
yku kku ku kwLk: k kk yu fhkkt w zkke yuLku Lkk kE su.
(y) kwLk: yk Qo :
kwLk: yk QoLkk su MktMkkLkku Au. ku{ktke rwk {uk {kxu ku{Lku knukt kke kzu
Au, ku{ktke WkLLk kke kh{e kkeLku hk kLkku Au, su kkEkku{ktke kMkkh kELku
xkkoELkLke kktkuLku [ku Au. ku{ktke [wtkfe Qo ese kLku Au. suLkku Wkkuk ykku
yLkuf Wkfhku{kt fheyu Aeyu.
(k) kwwLk: yk QoLkk Mkkuk :
kwLk: yk QoLkk Mkkuk{kt fkuMkku, ku yLku fwhke kMkLkku Mk{ku kk Au. yk
Lkeu kkirknkrMkf Mk{{kt LkkuLkk kkk rkfk keykuLkk zxkkke fu kuLke yM{yku
kh fk{u fwhke rk kkLke kikhe kE Au.
yk VkurMk ^wyuLkku skku {kork Au. yksu su hu fkuMkkLkku khk kk Au ku ukk
nsw ktkk Mk{ Mkwe [ku kuxk kqhkku Au khtkw Lkesku yLku fwhke kw ykkk 50
kkuo hr{kLk khkE su yue khk Au. khu yk #ku ku Au khu ku Mktkqo Lk
ke skkt ku{ktke fkkoLk zkkukEz, ktf yLku LkkRxkusLkLkk ykuMkkEzku yLku fkkoLk
{kuLkkuMkkEzYke f[hku kkkh{kt e sELku kuLku qrkk fhu Au.
nk qrkk kkkt Mk{k rLkkt kufku{kt MkLkktkLke kfeVku, ~kk yLku kkk kh
ykzyMkh, hkf{kt xkzku, fkkoLk {kuLkkuMkkEz yLku MkVh zkkuMkkEz kMk{kt ukkt
rfzLke{kt yLku {ks{kt MkeMkwt s{k kkke ku e{u e{u kMk kk Au, MkeMkkyLku kkhkLkkt
MktkusLkku nk{kt kk ku {kLk hehLkk rLkrk ytkku yLku kueykuLku LkwfMkkLk fhu Au.
htkMkqkku kh yMkh kzu Au. su{kke kr kuZeLku LkwfMkkLk knkU[u Au. kh{kw QoLkk fuLku{ktke
nk{kt kkt rfhkuMkkeo fku kMk{kt skkt [k{zeLkk hkukku, wfur{k, f]k, rfzLke,
enk, sXh, kkEhkuEz kuhu ytkku kh yk rfhkuLke yMkhke Stk fkukkuLke hkukrkfkhf
k{kt xkzku kk Au.
htkMkqkku{kt rfkh kuk kk Au yLku kr kuZeLkk MktkkLkku rfktk, rf]k sL{u Au.
kkkh{ktLkk yk qrkkkuke yirknkrMkf M{khfkuLku k LkwfMkkLk knkU[u Au. su{fu, kks{nu
e{u e{u kek kzkku kLku Au. yrMkrzf kko kk Au. suLkkke k stkku yLku skku,
s[hku Lkk kk{u Au.
yk{ktLkk k kMkku nrhkk]Lke su{ fk{ fhu Au. ku{kt Mkqofk yth kku yku Au k kh{e
knkh Lk sE fkk ku k]e kh kkkh{kt s fu kE Au. suke irf kh{e WkLLk
374
kE Au, rLkk kkk{kLk{kt khku kku Au. ykke, Mk{k rLkk nk{kLk yLku ykkkunk{kt
krhkoLk ykwt Au.
fuxktf rMkkhku{kt yLkk]r kk kku fuxktf rMkkh{kt yrk]r kk Au. rn{kAkrk
rMkkhku keke hkkt Au yLku Mk{wLke Mkkkxe [e yke hne Au. krhk{u e{u-e{u Mk{k
rLkk Mk{w rfLkkhkLkk rMkkhku zqke su. Mk{w sLkk kkk{kLk{kt ]r kkkt khkk
suk MktuLke MkSktkku e{u-e{u wk kkkt su.
(f) kh{kw Qo :
E.Mk. 1938{kt ku s{oLk ikkrLkfku ykuxku nkLk yLku Ve MxuMk{uLku Lkkrfe rtzLk
kowt. ku{u kuwt fu, LwxkuLkLkk kkukLkku {khku [ke whurLk{Lkk kh{kwLku {
fuL{ktke ku kk{kt nU[e fk. khu Lwh rkSk kku kku fuxktf ku
Qo{kt krhkk kE kk.
ufu kh{kw Qo WkukLkku rfkMk 1950Lkk MkfLkk ytrk{ kk{kt kku. E.Mk. 1957{kt
U.S.A.Lkk kuLMkurLkk{kt rLkku Mkkike knuku yLku {kuxku kh{kw Qo kLx fk{ fhkku
kku.
khk{kt zk. nku{e kkLku kh{kw Qo rfkMkLkk sLkf {kLkk{kt yku Au. {wtkE{kt
kk kh{kwt MktMkkuuLk fuL ykwrLkf Lwh xfLkkukuSLkku ykMk yLku rfkMk fhu Au.
khkLkk 5 Lwh Qo fuLku kh 10 Lh rhyuxh Au su uLke 2 xfk suxe
ese WkLLk fhu Au. yk fuLku {nkhkx, hksMkkLk, kr{Lkkzw, Wkhu yLku kwshkk{kt
ykuk Au. khkLku whurLk{ khtz yLku kkurh{ fuh yLku kr{Lkkzw{ktke {u Au.
Lwh rhyuxh rwk WkkLkLku {kxu whurLk{ 235Lkku Wkkuk fhu Au. 1 kg. whurLk{
- 235{ktke {wk kue Qo 3000 xLk fkuMkkLku kkkke kk kke Qo suxe nku
Au. whurLk{ - 235Lkk Mkrk kLkke Lwh rhyuxh{kt kke uk{kt yku Au.
rLktkf Mkrk LwxkuLkLku kukeLku kuLkwt tzLk fhe kuLkwt Mk{kkusLk fhu Au. suLkkke rhyuxh{kt
uek rkrkke Qo WkLLk kk Au. rkrkke Aqxe kzue Qoke kkeLkukh{
fheLku hk kLkkk Au. su ese WkLLk fhLkkh xkkoELkkuLku [ku Au.
whurLk{Lkk Mkrkyku Mk{ktkhu kkkkt hnuk kzu Au. kuLke rkrk{kt ytk kh{
Lkfk{wt kke knkh Lkefu Au. yk kke yuf skn{kt Xtzw kkzk{kt ykkwt nkuk Akkt
kkeLkk rLkMkLkktkkuLku LkwfMkkLk knkU[kzu Au.
Lwh f[hkLkku rLkfk yuf ytk kteh Mk{Mk Au. kuLkk f[hkLkk rLkfk {kxu, sqLkk
kLx kt fhk{kt [ku [o yku Au. Lkesku fu kkku{kMkLke su{ nk yLku kke
rLkr{k heku krk kkk Lkke khtkw ku QoLkk ke kk Mkkukku fhkkt Mkkike w
khLkkf Au. ku{kt kke fkuE k woxLkk rLkkfkhe nku Au.
 375
nhkuLkk S E fu kue, sirf rfkh WkLLk fhLkkhe nku Au. hurzku-xee yuxrxeLku
fkhu fkuE yuf rMkkhLku kfkyku Mkwe krk fhe fu kue nku Au. hrk{kt [uLkkuork,
w.yuMk.yu.{kt ke {kEMk ykEMkLz{kt tfh Lwh woxLkkyku kE [qfe Au. ykk
yfM{kkkuke rLkhfwt kke hurzku yxrxe {kMkkLku yLkuf kuZeyku Mkwe yMkhkMk fhu
Au.
fkuMkkLke kkoh kh kzke yMkhku :
Mk{k r{kt keLknkWMk kwyku (1) fkkoLk zkkuMkkEz (2) kuhkuVwhku fkkoLk kw (3) r{kuLk
kw (4) LkkRxMk ykMkkEz kw kuhu kwyku kkkh{kt Vukk{kt yufk fkuMkkLkku Vkku
Mkkike w Au. su sirf kh{e WkLLk kkLkk fkhku{kt Mkkike {nkqo fkh Au.
Aukt 120 kkuoLke yktfzkfe yLku yL {krnke Mkkku rkrx ikkrLkfkuyu nuhkk fhe nke fu
E.Mk. 2050Lkk ko Mkwe{kt k]eLkwt kkk{kLk 1.5 Mku.ku. eLku 4.5 Mku.ku. suxwt kkLke kk
Au. yk kkhe u fu Mkhuhk ]r kou Au. khu, WfrxktLkku khku 2 Mku.ku. suxku yLku
ekfrxktLkku khku 15 Mku.ku. suxku kLke MktkLkk Au.
fkuMkk{ktke [kkkt yLkuf rwk Mkttkku{kt Mkh - rwk ykukfku suk Wkfhku kkkkk Lkke.
u ykk Wkfhku kkk{kt yku kku ku fkuMkkLkk rLktrkk hsfkuLkk qkLku ykuAwt fhu Au.
fkuMkku kkkke ktf yLku LkkRxkusLkLkk ykMkkEz WkLLk kk Au.
su skkk{kt u kku kuke kko kk Au. yk kuke kkoke rLke Mk{k SMk]r kh
rkhek yMkh Qe kE Au. whkuk, y{urhfk yLku fLkuzk{kt yuk yLkuf kkku Au fu su{kt yurMkz
kko kkke {kAktykuLke Mktk e{u-e{u ykuAe kE kE Au yLku yksu yk kkku s[h Mk]r
rLkkLkk {hukt kk khefu kuke kkoke {kk {kAktyku s {]w kk{u Au yu{ Lkke ku s{eLk
kh kzkk kke yLku khVLkk fkhu s{eLk{ktke kkw s{eLk{kt xfe fke Lkke ku kkhYku ne
Au.
kkhku yLku MkeMkkt sue uhe kkwyku e{u e{u skku{kt yufrkk kkkt ku {kAktykuLkk heh{kt
yLku ku khk {kLk heh{kt k kk Au. suLkkke {kLke yMkk yuk Su hkukLkku kuk
kLku Au.
kuke kkoke s{eLkLke Vwkkk xu Au, stkkuLke nrhke Lkk kk{u Au. {kLk khk stkkuLkku
Mkkk Lkk kk Au. ku yrMkz kko kk{kt { fhu Au kkk yrMkz kkoLkk fkhu ]kkuLkku fu
stkkuLkku w Lku w Lkk kkku hnu Au.
yrMkz kkoke E{khkku, yirknkrMkf M{khfku kh rkhek yMkhku uk {e Au. su{fu, kks{nuLke
MkVue, kte kze Au. ku kek kzkku uk Au kkk ktf ktf Mkq{ rAku k ku{kt uk {u
Au.
376
khk{kt {wtkE, rne, ykkk, kqLkk, Lkkkkwh, y{kk kuhu rMkkh{kt yrMkz kko kk Au.
rn{kLkk fuxktf rMkkhku{kt yrMkrzf khV kko kkLkk fkhu kek kzkku fu fkk kzkku
khV {uku uk {u Au.
fkuMkkke [kkkt k{o MxuLkku fkLke Qzke hk suku f[hku WkLLk fhu Au. suLkku rLkfk fhk
{kxu {kuxk Wfhzk kLkkkLke yk~fkk Au.
yk Wzke hk{ktke #xku kLkkkk Au. su w {skqk nku Au. {kuxk {k{kt kuk kke yk Vk
- yuLkk krhnLk yu kuLkku rLkfk fhk{kt su [o kk kuLku k{o kkhLkk [o - f{ku yLku
k kku uEyu.
LkeskuLke kkoh kh kzke yMkhku :
khk{kt {wtkE yLku ykMkk{Lkk kukukku{ktke {kwt Lkesku nk{kt kkhk{kt yke hkwt Au.
fwhke heku s kuLke Mkkku-Mkkku kMk k kk kkku nku Au. k kk 40 xfk suxk kMkLkku
kkkz kk Au.
Lkesku yLku fwhke kMkLkk kunLk, MktMfh, krhnLk yLku WkkukLke rk kkkh kh
kteh k kkzu Au. su{fu, kkhke nk yLku kke qrkk kk Au. u ku{kt ykk kke
kku yLkuf rMkku fu Mkkknku Mkwe kk fhu Au. kzew hr{kLk kuLkk fqkyku fuxk Mkkknku
Mkwe Mkkkk hkkt yLku nk uhe kMkkuke qrkk kke hne nke.
yk ykkke ykhu 5 rf{e.Lke [kE Mkwe knkUk yLku kuLkku [kh khk Mkwe kku. Zkukuk
kuLkk [efk khkuLkku fkhu Mk{we kxku k qrkk kk suLku fkhu kkeyku yLku {kAekuLkku Lkk
kku.
LkeskuLkk wrfh fhkkt ku{ktke yLku keMk suku Lkf[hku WkLLk kk Au. su kkkhLku
LkwfMkkLk knkU[kzu Au. Mk{w{kt ykuk kuLkk fqkke, kuLkk xLfhkuLke MkVkEke yLku snkuLkk
kqxkke kke kh kuLkwt [efwt kz kku Au.
yukMfkLkk Mk{we rMkkh{kt ykE xuLfh yuMkkLk kzus E.Mk. 1989{kt woxLkkkMk kwt nkwt.
kuLku fkhu ykMkkkMkLkk Mk{wLkku yuf {kuxkukk qrkk kE kku. ykR ftkLkeLku LkwfMkkLkLke
hkk yMkhkuLku MkkV fhk{kt {rnLkkyku kk yLku kuu yk LkwfMkkLkLku hkkE fhk kku zkhku
[qfk.
khtkw ku{ Akkt kkoh khLke kuLke rkfq yMkhkuLku qh fhe fkE Lkn. ykMfkLkk kx kh
kkeyku, srkkzeyku, Mke, kuhMk, {kAeyku kkk yL Mkk{wrf SMk]r kh kuLkku zku
k kzku nkku.
kuke [kkkt knLkku fkkoLk zkkuMkkEz, MkVh zkkuMkkEz, LkkExMk ykuMkkEz, fkkoLk {kuLkkuMkkEz
yLku ke hsf suk kkkkuo nk{kt Akuzu Au, su kw qkLkwt {w fkh Au. knLkku{kt khkkkt
MkeMkkwk kuxkuke nk{kt Vukkkt qkfkuke MLkkwktkLku, rfzLkeLku, {ksLku LkwfMkkLk kk Au.
 377
knLkku{kt fuxurrxf fLkxoh kkeLku MkkMkkhrnk kuxkuke ku{Lku [ke fk. k, MkeMkkhrnk
kuxku{kt kuLsLk yLku wxkzeLk nku Au. suLku fuLMkh Wkk fhLkkh r{ku khefu ykuk{kt yku
Au. rne{kt, khu knLknkhu w{wB{MkLke kteh Mk{Mkku Qe kE nke.
yk Mk{Mkyku xkzk {kxu {kuxk {k{kt knLkkuLku MkeyuLkS knLkku{kt krhkk fheLku xkzwt
Au, yk MkeyuLkS{kt r{kuLk kMk nku Au.
VkurMk ^wyuLkk xkk MktMkkLkku kh khe fheLku ku kh, khu rLkohkk hksLkerkf-kk,
yMkhkk yLku wLku sL{ ykke hne Au. yksu rLkk fw ku tzkhLkk 65 xfk kuLkk tzkhku
{kqoLkk uku{kt ykuk Au.
QoLkk rr Mkkukku yLku Wkkukku
kwwLk: k QoLkk ktkku{kt yuk MktMkkLkkuLkku Wkkuk kk Au su khkkh kk fhu Au kkk ku ykuAwt
qk VukLkkhk nku Au. su{ fu, Mkkih Qo, kLk Qo, srwk, qkkk Qo, kkku{kMk yLku
kkikh kMk, hke k kuhu.
(1) Mkkih Qo :
Mkqo yuf fkf{kt k]e kh QoLkku yuxku {kuxku kuu nuzku Au fu, ykku ykwt hMk kuLku kkhe
feyu. u yk QoLkku Wkkuk kkf heku fhe feyu kku QoLkk ke fkuEk MkkukLke sYh
Lk kzu.
(2) VkuxkukuxuEf Qo :
Mk{k r{kt Mkkih xfTLkkukSLkk WkkukLke Mkkike w kkyku VkuxkukuxuEf (fk{ktke hkMkkrf
rk khk kuk fhue ese k) Mku{kt Au.
yk VkuxkukuxuEf MkukuLkku Wkkuk fheLku MkqoLkk fkLku Mkeku s ese{kt krhkk fhk Au.
Mkkih Mku ese kLkkk {kxu MkqoLke kh{eLkku Lkn, fkLkku Wkkuk fhu Au. kee Mku{kt fkuE
krke kk nkukk Lkke kkk ku kkoh kh fkuE k kkzkk Lkke. ku yuf{ ktrkke,
[kukE yLku Mkk{kekqof fk{ fhu Au.
Mkkih - Mku rMkrfkuLkLkk ku yk-yk Mkhke kLkuk nku Au. ku ktLku{kt eskn nku Au. yk
Mkuku kh Mkqofk kzkkt ktLku Mkh{kt eskn Vhk {ktzu Au yLku kuLkkke ese WkLLk kk
Au. yk MkukuLku uzeLku yuf {kuzw kLkkk Au. kk 40 MkukuuLkwt yuf {kuzw yuf kk
Mkkkk {kxu kqhkwt nku Au.
ykk {kuzwkuLku khkuke uzeLku nkhkt kkuXkke w Qo {ue fk Au. yk ueyku yuf
hLke eseLke sYhk kqhe fhk {kxu kkok Qo WkLLk fhe fu Au.
kee MkuLkku Wkkuk fuwuxhku yLku rzkku{kt kk Au. yk Mku khk Wkknku, kkeLkk ktkku,
hks{kkkuo kh fkMk Mkk k, {kuMk{ rkkLk fuLku {kxu kkk yL Ruxex rMkMx{ku fu
su kkhkELkke qh Mkkkue nku kuLku Qo kqhe kkzu Au.
378
eseLkk kwhXk {kxu fuxef ftkLkeyku ku{Lkk kkh Mkk Lkuxfo{kt yk fkhLkk MkukuLke
krkykuLkku Mk{ku kk Au.
kkoh {kxu yk Mku hkLk Au. ku nk{kt kke{kt qkfku fu uhek kkkkuo Akuzkk Lkke. yu{kt
r-rfhkuMkko fhLkkhk ku Lkke yLku kuLku fkhu fkuE rLkkf woxLkk kke Lkke. Mkkih Mku
rMkrfkuLk{kt kLku Au.
k]e kh {kuxk {k{kt Wk ke LktkhLkwt k Au. k kuLku k]e{ktke kueLku fkZwt kzu Au.
yk LkLk fko kkoh Mktkte Mk{Mkyku Qe fhu Au. VkuxkukuxuEf krkyku khu, Mkqo fku
Au khu s fk{ fhu Au. ku {kxu QoLkk Mkt[Lk {kxu kuxheykuLke yk~fkk nku Au.
(y) hkuLku {kxu Mkkih Q{k :
ykwrLkf hku{kt yh-fLzLkk fu rnxkLkku Wkkuk kk Au. su rkfw Qo yktrkk
Au. yuf Mkkih h fu LkLke h[Lkk yue nku Au ku rk{we {kuxe-{kuxe fk[Lke kkheyku{ktke
MkqoLke kh{eLkku Mktkn fhe fu.
MkkihLk{kt rk rk{kt MkqoMk kLkkk{kt yku Au yLku ku {kuxk W{k ykukfkuLke
su{ fk{ fhu Au. yk MkqoMkkuLke Vo xkEMkLke yLku #xkuLke kLkue nku Au, su rMk
hr{kLk kh{eLku kuuku Au yLku hkku khu Xtze ke Au yLku ku{-ku{ yuLkku Akuzkk
Au.
rLke Mkkike knue Mkkukh kke Mkt[krk nkMkx ykrfkLkk {ke{kt ykue Au.
{ke MknhkLkk hLku rfLkkhu ykuwt nkukLku fkhu, {kuxk{k{kt Mkqofk {uu Au.
Mkkukh MkukuLke kuLk {nkqo Wkfhku [kk {kxu yLku kykuLkku kwhXku hurVshuxhku{kt
Xtzku hkk {kux sYhe Qo kqhe kkzu Au, fuxktf uku{kt {kuxe E{khkkuLke Mkkku Mktfkue
Mkkih MkukuLke kufrkk{kt qk khku kku Au.
yk Wkfhku{kt E{khk su{fu Akku Lku kkuLku kLkkke ku Mkkih MkukuLku kLkkk{kt yku
Au. yu{ktke ese WkLLk kk Au kkk Mkk{kL rLk{ko Mkk{keykuLkk rMkkkLkke [o
k ykuAku kk Au. s{oLke{kt yue 3000 BIVP krkyku Au yLku kkLk{kt yue 70,000
E{khkku kLkkkLkku fko{ Au.
(k) Mkkih Qoke kke kh{ fhwt :
Mkkih Qo kke kh{ fhkLke yrfkt krkykuLkk ku {w kk nku Au. (1) Mkkih
Mktkknf yLku (2) tzkh xktfe. Mkkih Mktkknf kkeLku kh{ fhu Au yLku kAe ku kke yuf
rwkhkuf - kh{eLku e hku yue heku kikh fhue tzkh xktfe{kt Au.
MkqoLkku fkLkk nku khu fk{ fhke Lkke. kuke hku{kt yu khtkhkkk krk kuLkk
rfkYku nkue uEyu. EhkuLkk 80 xfk hku{kt kke kh{ fhk {kxuLkk Mkkih rnxh
Au.
 379
(f) Mkqo fqfh :
Mkqoke WkLLk kh{eLkku Wkkuk Mkqo fqfhLke Mknkkkke Mkeku kusLk hktk{kt fhe fk.
Mkqofqfh yu kkwLkwt kuwt Au, su ythke fkwt nku Au, suke kh{eLku kukeLku ku e hke
fu Au.
yuLkk ZktfkLku khkfo Mkkkxe nku Au, su MkqoLke kh{eLku khekk fhe kuuk{kt k
fhu Au. kuk{kt fkk zkk nku Au, su{kt hktk{kxuLke k Mkk{ke {qfk Au. khk{kt
rLkku {kuxk{kt {kuxku Mkqo fqfh fko{ Au yLku yuf ytks {ku 2 k fwxwtkku{kt Mkqo
fqfhLkku khk kk Au.
(z) Mkkih Qoke [kkkt yL Wkfhku :
Mk{wLkk khk kkeLku, ktk kkeLku w fhk {kxu Mkkih Mkkyku khk kkeLku wk
fhkLke krkyku rfrMkk fhk{kt yku Au. kt kkswt yLku w kke {kwt Lkke yuk
rMkkhku{kt ku qk {nLkwt Au. su{fu, Mk{w rfLkkhkLkk rMkkhku, xkkwfe rMkkhku kuhu.
ykwrLkf MkuMk Mk{{kt MkuMk xufLkkukuSLku Mkqo QoLke w sYh kzu Au. ytkhek AkuzLkk
fkhus Mkkih MkukuLkk rfkMkLku WkusLk {wt Au. ktke kkk kh Lkefuk ytkhek kLk kkk
ytkhek {kfLku ktkk Mk{ Mkwe Mkqo s Qo kqhe kkze fu Au.
VkurMk ^wyuLkk rfk khefu Mkqo Qoke knLkku kuze fu yue xfTLkkukuS Mkh yLku
kkf kLkke uEyu. ykMxurk{kt E.Mk. 1987ke h k kuo Mkkih[krk knLkku {kxu
r Mkkih nheVkELkwt ykkusLk fhk{kt yku Au, su{kt knLkku 3000 rf{e.Lkwt ytkh fkku
Au.
E.Mk. 1981{kt Mkkuh [uuLsh Lkk{Lkwt nkE sks 5 fkf 20 r{rLkx{kt krhMkke
QzeLku $Lz knkUwt kuLke kkt yLku kqtAze{kt 16000 Mkkih Mku [kUxkzuk nkk yLku yuxe
Qo WkLLk fhkkt nkkt suLkkke r{kLkLkku ktkuu yLku LkkLke rwk {kuxh [ke fu.
kkLk{kt uzqkku uhe stkwLkkfkuLke yuS{kt Mkkih[krk stkwLkkfkuLkku Wkkuk fhu Au.
E.Mk. 1980Lkk Mkfk hr{kLk furVkuLkk{kt Mkkihkkk rwk WkLLk fhk {kxu yuf {kuxwt
yuf{ Mkkkk{kt ykwt. su{kt 700 krh ykfkhLkk ko nkkt. ku huf{kt 1.5 {exh
kMk{kt 24 khkkof nkk.
su Mkqo QoLku furLk fheLku rwk WkkLkLku {kxu hk kLkkkk nkk. kuke kkku{kMkkk
Mkqofk kh ykkh hku Au.
(3) srwk (Hydroelectric Power) :
Lkeyku kh kt kkteLku fwhke Zk{kt Wkhke Lke[u kzkkt kkeLkk knLkku Wkkuk fheLku xkkoELk{kt
ku kke kMkkh fheLku kuLku [kk{kt yku Au. ku{ktke su rwk WkLLk kk yuLku srwk
fnuk Au.
380
ktkk Mk{ [kkkt nkEzku kkh kLxMk QoLkk MkkukLkk Yku yuLke kwLk: kkk, Mkt[kLk yLku
eLkku [o ykuAku yku Au. E.Mk. 1950ke 1970Lkk [u srwk WkkLk Mk{k r{kt
Mkkkkwt wt nkwt.
khk{kt 19{e MkeLkk ytrk{ yLku 20{e MkeLkk ykhtrf kkuo{kt xkxk krhkhu kr{e kx
{nkhkx{kt kLkkku nkku. s{uS xkxkLke {wtkE{kt MkwkhkW yLku xukxkE r{ku [kk {kxu
QoLkk yuf qkw{wk MkkukLke RAk nke.
yu{u uwt fu fkuMkkke [kke r{kuLku fkhu kufkuuLku MkLkktkkuLkku [uke hkuk kk Au. ku{u
rkrx Mkhfkh kkMku rwk WkkLk {kxu ktku kktkLke khkLkke {kke. ku{u [kh rwk
srwk ktku ykt, rhkukk, Lk yLku {we kktk.
xkxk rwk krhkusLkkLke yuf {nkqo rukkk yu Au fu, ku kokkuLkk w hMkke kukkuLkku
Wkkuk sk {kxu fhu Au. kr{ kxke kqo khV nuke LkeykuLku kuxeLkk kk{kt kktk{kt
yku Au yLku yk kkeLku MkwhtkkuLku hMku knkzeykuLkk rh Mkwe E sELku kxe ke{kt fuxk
Mkku {exh Wkhke kkzk{kt yku Au. kkh kLx{kt {kuxe xkkoELk{ktke yLku kuLke rhkx ykikurkf
keLku {kxu ese WkLLk fhuu Au.
srwk kuhk (Drawbacks) :
kk s rwk Mkkuk{kt srwk Mkkike MkMke rwk Au. yk srwkLku fkhu Mk{k r{kt
ykikurkf yLku f]rkkuku krk kE. khtkw, kuLkk fkhu kkohLku kke fuxef kteh Mk{Mkyku
Qe kE Au.
srwk WkLLk fhk {kxu ktku kLkkkkk ku rMkkh{kt stkku, ukekf s{eLkku kke{kt zqke
Au ykke, yk s{eLk{kt hnukk ykrkMkeyku, uzqkkuLkk kwLkoMkkxLkku & Qku kk Au.
stkkuLkk rLkkLku fkhu skku{kt fktk, f[hku MkzkELku s{k kk Au. su nkEzkuuxef kkh
fuLkuLke kkk{kt xkzku fhu Au.
rMkkrkk kykuLkk kwLkoMkkxLke yuf yue Mk{Mkk Au fu suLkku Wfu {w~fu Au. yLkuf {kuxe
srwk krhkusLkkykuLke Mkk{u rhku e hkku Au, fkh fu yLkuf kt krhkusLkkyku kuLkkke
yMkhkMk kufkuLkk kwLkokMk yLku kqhkwt LkwfMkkLk hkkE fhe fkE Lkke.
srwk rMkk kkeLkku Wkkuk yLkuf fkkuo{kt kk Au. yu{kt hkuLke hkuse rk{kt, f]rk yLku
ykikurkf yk~fkkykuLkku Mk{ku kk Au kkk kkeLke nU[e{kt yMk{kLkkk Qe kk Au.
srwk {uk ktku kLkkkkk LkeykuLkku Wkkuk suku fu, Lkkifk[kLk, {M ]rk {kxu
{w~fu kLku Au.
hkeftkLke kk hkkk [kuMk rMkkhku{kt {kuxk ktku kktkke hkeftkLke MktkLkk e
Au. kuLkwt krhk{ hkeftkku{kt yku Au kkk Lk-{kLke khu wkhe kk Au.
 381
rn{kLke kuxeLke xufheyku{kt ykuk xunhe zu{Lke ykMkkkMkLkk rMkkh{kt ykwt kLkkLke kk
qk w Au. r[kfku yktkuLkLkk ykkukLk e knwkwkyu unhe ktLkk rhku{kt kt kkuo Mkwe
zk ykke nke.
{kuxe knwnukwf kusLkkykuke {kuxe, kteh Mk{Mkyku Qe kke nkukke LkkLkk LkkLkk ykzktku
kLkkk uEyu. su kkohLku ykuAwt LkwfMkkLk fhu. [eLk{kt ykk LkkLkk fu ykzktkuu kktk{kt
ykk Au.
LkkLkk-LkkLkk ktku kLkkk{kt [eLk {kuhkLkwt MkkLk hku Au. ykk LkkLkk ktkuuke [eLk 60,000
suxk xkkoELkke 13.250 {ukkkux ese WkLLk fhu Au yuxu fu [eLk{kt fw ese WkkLkLkk
30 xfk ese ykzktku khk {uu Au. MezLk, y{urhfk, Exke yLku kLMku k rwk WkkLk
{uk {kxu LkkLkk kt kLkkk Au.
srwk {uk {kxuLkk LkkLkk yuf{kuLkku rfkMk khk {kxu ykLkwt MktMkkLk kLke fu ku{ Au.
fkh fu, khk Mkkku Zkukku khke ukke nuke Lke Au kkk sYhe ykkf k{kk yLku xufTLkef
MktMkkLkku k Au.
kkku{kMk yLku kkukhkMk (Biomass & Biogas) :
(y ) kkku{kMk Qo :
kfzwt, LkMkrks f[hku yu kkku{kMk QoLkk Mkkuk Au. kkku{kMkLkk khkLke k krk Au.
(1) yuuLku kkeLku kh{e yLku ese WkLLk fhe fk. (2) r{kuLk suk kMk #{kt krhkk
fhe fk ykk (3) kne #{kt krhkk fhe fk. kne #Lku si # k
fnuk{kt yku Au. ku{kt ykfkunkuLkk ku MYk {u Au. EkkLkku yLku {ekkLkku kkku{kMkLku Mkewt
s kne #{kt krhkk fhe fkkwt nkukke ku fkuEf rMk ykkk knLknkhLk{kt yuxu
fu fkh, kMk, xf kuhu {kxu sYhe {kuxk {k{kt #Lkku kwhXku kqhku kkze fku yLku zeLke
skyu LkMkrk kuku{ktke kLku si-ze khku.
y{urhfk{kt MkkukkeLkLkk ku{ktke ykwt # kLkkk Au. Mktkuf ykhu yue uk rfrMkk
fhe hkk Au fu su ku WkLLk fhu yLku kuLku si-ze{kt krhkk fhe fku yLku RkkLkku
WkLLk fhk {kxu kMk, ]kku, kfzkLkwt qMkwt, kzLke Ak, fkk yLku ukf[hk{ktke EkkLkku
WkLLk fhk {kxu Lkk hMkk kuk Au.
VkurMk ^wyuMkLke Mkhk{e{kt kkku{kMk ykuAk kw qkfku WkLLk fhu Au. k kkku{kMkLku
we nk{kt Mkkkk kku ku{ktke kuLke kwLkk{kt W[ {k{kt LkkExkusLkLkk ykuMkkEzku, fkkoLk
{kuLkkuMkkEz yLku ke fkkkkuoLkwt nk{kt WMksoLk ku.
(k) kkukhkMk :
LkMkrk, kwykuLkk {-{qk, WfhzkLkk yLku huwt f[hk{ktke kkk fuxkf fkhLkk ykikurkf
f[hk{ktke su{fu, {kAeLkwt MktMfh, zuhe yLku ktk - {uk kkeLkk wrLkk kLxMkLkk Lkfk{kt
382
f[hk{ktke kkukh kMk WkLLk fhk{kt yku Au. ku{kt r{kuLk, fkkoLk zkkuMkkEz, nkEzkusLk
MkVkEz yLku skkk suk kMkkuLkwt r{ nku[ Au. r{kuLk Lke kMk nkukke zkke
Mkku Au.
k kkkkuoLkk yuf xLk f[hk{ktke 85 Lk{exh kkukh kMk WkLLk fhe fk Au. kuLkk Wkkuk
kAe kkfe uk kkko kkhLke su{ fk{ ykku Au.
khkLkk kkB rMkkh{kt kkkukMk kLxLke {ktk ke kE Au. kkkukMk kLx kwykuLkk {-
{qk, AkLkku Wkkuk fheLku kMk WkLLk fhu Au.
suLkku Wkkuk # khefu, ku kkkk yuLsLk [kk{kt fhk{kt yku Au. kkkukMkLkk
khkLku fkhu hMkkuzk{ktLkku w{kzku xkkt VuVMkktLkk hkukku xe kk Au.
hkxe kkkukMk krhkusLkkLkk yu Mkk{wkrf/MktMkkkk kkkukMk kLx fko{ khk kkkukMkLke
yLkuf krhkusLkkykuLku WkusLk ykkk{kt yke hkwt Au. 1996{kt khk{kt kkkukMk kLx fko{
khk kkkukMkLkku Wkkuk fhLkkhk 2.18 r{rLk fwxwtkku nkk.
[eLk{kt kkkukMkLkku Wkkuk fhkkt fwxwtkkuLke Mktk 20 r{rLk Au. zuL{kfo f[hkLkk Wfhzk{ktke
{kuxk {k{kt kkkukMk WkLLk fhu Au. kkk 15 uzqk Mkhfkhe MktMkkyku{ktke 25,000 {ukkkux
ese WkLLk fhu Au.
tzLk{kt ykuku yuf kkkukMk kLx h kuo 4,20,000 xLk nuhLkk f[hk{ktke ko{kt 30
{ukkkux ese WkLLk fhu Au yLku ku{ktke 50,000 fwxwtkkuLku ese {u Au.
s{oLke{kt f[hkLkk qr{ hkLkk 25 xfk qr{ hk kkkukMk{ktke ese kikh fhk{kt yku
Au. kkLk{kt 85 xfk yLku ktMkLkk 50 xfk f[hkLkku yke s heku Wkkuk fhk{kt yku Au.
Mk{k r{kt ktzMkheyku{kt WkLLk kkku huMkkkh f[hku yu kkku{kMk QoLkku Mkkike {kuxku Mktrk
Mkkuk Au. uhzeLkk kku{ktke kuk kkwt EkuLkku ykuxku{kukkE knLkku {kxuLkwt uc # Au. yksu
kke{kt yuf k]kekt knLkku kuLkkke s [ku Au.
Mktrkk Mk{sqke
(1) kLkLkku QoLkk Mkkuk khefu khke Wkkuk Y ku Au ?
knw k[eLk Mk{ke kLkLkku Wkkuk Qo Mkkuk khefu fhk{kt ykkku nkku. ykhu 2000 ko
knukt [eLk{kt, kk{kt, yVkrLkMkkLk{kt Mk[kE {kxu kke U[k, yLkks k {kxu
kLk[eyku kLkkk{kt ykke nke.
(2) kLk{ktke ese WkkLk fhkLke Yykk fkuu fhe ?
kLk{ktke ese Wkk fhkLkwt knukt kkkLkwt fk{ zuL{kfo{kt kwt nkwt. zuL{kfo yLku furVkuLkk{kt
{kuxe-{kuxe kLk xkkoELku Mknfkhe {tzeyku ykue Au. eseLkwt WkkLk fheLku Mkhfkhe kezLku
u[u Au.
 383
(3) kLk[e khk fuxe [kEyuke Qo kk kk Au ?
kLkkLke kLkLke krkLkwt krhk{ Au. kLkLke krk [kELke Mkkku u Au. kt kLk[eyku
hkk{kt ykue nku kt s{eLkke 10 {exhLke [kEyu su Qo kk kk Au kuLkkt fhkkt 30
{exhLke [kEyu Wk Qo 60 ke yrf nku Au.
(4) kLk[eLkk {w Vkk-{kok xqtf{kt skku.
kLkkLkku kkoh kh knw ykuAku k nku Au. kLkk WkkLkke fkuE k fkhLkk
kw qkfku, Lk f[hku, r-rfhkuMkko WkLLk kkkt Lkke. kLk k - kLk[eLke {w
Mk{Mk yu Au fu kuLkkke kUkx WkLLk kkLke, xe.e. rhMkuLk khLke yMkh, kkeyku kLk[eyku
Mkkku ykzkkke {]w kk{k kuhu Au.
kLkkukkuLke MkkkLkk {kxu s{eLkLkku qk {kuxku rMkkh uEyu Au. u fu, kLk[eLkk ykkh {kxu
kkku Lkkk {kxu yLku kt Mkwe ykLk-LkLkku hMkku kLkkk {kxu su s{eLk khk Au. ku
kLk-kukLkk fw kukVLkk 1 xfk fhkkt k ykuAe nku Au. kkfeLke s{eLkLkku Wkkuk uke {kxu
fu kku[h {kxu k kE fu Au.
(5) yufk kLkLkku ese {kxu Wkkuk k {kxu Lk kE fu ?
kLk yuf ykkof (yuxu fu Vhe Vhe ykkku) Mkkuk Au yLku kLkkuLkwt yuLke kikkurf nU[e
kh ykkh hku Au. yuxu ese {kxu yufk kLkLkku MktMkkLk khefu Wkkuk kE fu Lkn. yuLke
Mkkku eseLkk ke kqhf ykk ifkf MkkukLke k sYh kzu Au.
(6) keLk nkWMk RVuxke ykkkunk{kt wt VuhVkh kk Au ?
keLknkWMk RVuxLkku fkhu ykkkunk{kt yrLkr{k yLku y[kLkf krhkoLk yku Au. suLkkke
kuke sMkk Mktkte krhMkrkku Wkh kteh yMkh kuk kk Au.
(7) LkeykuLkkt kqh ykkke f]rk Wkh wt yMkh kk Au ?
kqh yu Mkeykuke kkohLke kteh Mk{Mk Au. stkkuLkku rLkk yu kqhLkwt {w fkh Au.
LkerfLkkhkLkk stkku Mku^xekLkwt fk{ fhkk nkkt.
stkku fkkkke hMkkLkwt kke ktkk Mk{ Mkwe e{u e{u s{eLk{kt {kLku ku kokLkk
Zkukku{kt hMkku kkkt yLku knw {kuxk {k{kt nuke shkr yuf{ uk Mkkku kuxeLkk uLku
kuE Lkktu Au, Lkeyku rfLkkhkLku kkuzeLku kqhkk kke kufkuLkk ukhku yLku hku{kt Vhe u Au.
(8) rn{kkuk{kt stkkuLkk rLkkLkwt {w fkh wt Au ?
rn{kkuk{kt stkkuLkk rLkkLkwt {w fkh LkeykuLkk ykkkt kqh Au. h kuo ktkk yLku kuLke
kk Lkeyku, kkwkk yLku kuLke kk Lkeyku{kt kqh ykkk e{kt ykuk kk{zkyku{kt khu
kkhkS Mksuo Au, Lk-{kLkwt LkwfMkkLk kk Au.
384
(9) wfkLke krhMkrk WTkLkwt fkh wt ?
rLkk yLkuf Mkqfk, ykoMkqfk rMkkhku{t hMkk yrLkr{k, yrLkrk Au. ykk uku{kt khuf
yuku Mk{ yku Au fu khu Mk[kE {kxu, kekLkk kke {kxu, Wkukku{kt kkeLke kteh yAk
Qe kk Au, kuLku fkhu ykh-Lkkh wfkLke krhMkrk Qe kk Au.
yLkk]r fu wfkLkk Mk{u uke rLkV Au. uke rMkk uzqkkuLku yL fkuE ykf Lkk
nkukke kuykuLku yLkk]rLkku Mkkk zh kku Au.
(10) yLkk]kk u{kt fkh wt fhu Au ?
yuf fu w [ku{kMkk rLkV skke wfk Mko Au. uLkk yk-yk rMkkh{kt ku ykhLkkh
kk Au. khk{kt yLkk]rke kerzk rMkkhku{kt Mkhfkh khk rfkMk fkkuo [ku Au.
su ytkkok kufkuLku hkk kkuo{kt hknk fk{ku{kt - hkuzLkk kktfk{, Lkeyku kh [uf zu{ fu ykzkt
kLkkk, Mk[kE ytkuLkk kki fk{ku, ]kkhkukLkk fk{ku khk {sqhe [qfk{kt yku Au.
(11) yLkk]rLke kteh yMkhku xkzk wt fhwt uEyu ?
yLkk]rLke kteh yMkhkuLku xkzk {kxu fuxktf rkfkhk{f kkkt he fk khtkw, ku kkkt
ykkWke uk uEyu. su{fu, su ko{kt kkok hMkk kk khu, kkeLkku rufkqo Wkkuk
fhku, kkeLkk skkLkwt Mkthk fhwt. u yk{ fhk{kt yku kku wfkLke ktehkk ykuAe kk
Au.
(12) knkzkuLkk Zkuk kh stkku fkkE skke wt kk Au ?
knkzkuLkk Zkukku khLkk stkku fkkE skke hMkke kke Lke[u Mke sELku Lkeyku{kt e
Au. stkkuLkwt ykh hMkkLkk kkeLku ku s rMkkh{kt yxfkeLku e{u-e{u qko{kt rLkkkhu Au.
ykke qkos Mkkkxe [e yku Au. yuf Mkkhk [ku{kMkkLkLku fkhu qkos Mkkkxe [e yku
kku kuLku yLkk]rLkk kkuo{kt Wkkuk fhe fk. yLkk]rLke yhkuLku xkzk {kxu yk {kxe yLku
kkeLkwt Mkt[kLk yLku Lkefh yu ktkkkkkLke yMkh fhLkkhk rkfkh{f kkkt Au.
(13) Lkeyku Wkh kt kktkLkwt wt {n Au ?
Mk{k r{kt ykhu 45000 fhkkt w {kuxk ktku Au, su uLkk ykkf rfkMk{kt yLku ykoMkk{kt
{nkqo qr{fk su Au. yuf ytks {ku r&{kt fw Mk[kELkk 30 ke 40 xfk Mk[kE ktku
kh ykkrhk Au.
yk ktku khk srwk k WkLLk fhk{kt yku Au. rLke fw rwk kwhXkLke 19 xfk rwk
yks Mkkuk{ktke {uk Au. rLkk 150 ke w uku ktku khk srwk {uu Au. rLkk yu
Mkkike {kuxk uku [eLk yLku khku rLkk ykhu 57 xfk suxk {kuxk ktku kLkkk Au.
 385
(14) Lkeyku Wkh ktku kktkke fE Mk{Mkyku kuk kk Au ?
Lkeyku Wkh ktkuLkk fkhu Qe kke Mk{Mkku : (1) Lkeyku kh {kuxk ktku kktkke ktLkk
MkkrLkf kkk ykrkMke kufkuLkk SLk, ykSrfk, MktMf]rk kh kteh yMkh kzu Au. ktkuLkk
Lkfkhk{f kkuke kuyku ykukk fhkkt w krk kk Au. kkk {kuxkkku kuLkk kkuke
tr[k hkk Au. khk{kt ktku ktkkke ykhu 160 ke 180 k kufku rMkkrkk kk Au kkk
kuLkk kirkf MYk{kt VuhVkh kk Au. (3) kt yLku kuLke LknuhkuLke ykMkkkMkLke s{eLkku{kt kkeLkku
s{k yLku s{eLk{kt kkhLkk {k{kt ]r kk Au. (4) LkeykuLkk rLkMkLkktkku kh kteh k
kzu Au. (5) keykuLkk ykMkkuLku LkwfMkkLk kk Au yLku ku{Lkk MkktkhLkk {kkkuo kt kE skLku
fkhu ku{Lke Mkke{kt xkzku kk Au. (6) fwhke skrhnLk {kkkuo yLku {kAeykuLke ]r{kt
rLk yku Au. (7) Lke rfLkkhkLkk rMkkhku{kt Mkzue LkMkrkykuke fkkoLk yth nukLkk fkhu
skku{ktke keLk nkWMk kMkLkku Mkk kk Au su nk{kt kLk{kt ykue yMkh Au.
(15) khk{kt kwshkk hk{kt Lk{okkt yLku Mkhkh kusLkkLku fkhu fE Mk{Mkyku kuk kE Au ?
khk{kt Mkhkh Mkhkuh kusLkk{kt ktLku fkhu nhku MkkrLkf kufku rMkkrkk kk Au. MkkrLkf
ykrkMkeykuLkk zqke kuk hku yLku ykSrfkLke kuxLku hkkE fhk {kxuLke Wk {kkeykuuLku
fkhu r kLfu yk kusux{ktke keAunz fhe Au.
yk kusLkkke yuf khV ykrkMkeyku yLku LkeLkk kze rMkkh{kt hnukk {kAe{khkuyu kkukkLkk
hku yLku ykSrfkLkk Mkkuk kw{kk Au.
(16) Mk{wLkk kke{ktke fE heku Qo {uk Au ?
Mk{k k]eLke Mkkkxe Wkh 71 xfk rMkkh{kt kke ykuwt Au. MkqoLke kh{ekke Mk{wku{kt
knku yLku kLkku WkLLk kk Au. su{ktke khtkku fu {kutyku WkLLk kk Au. yuf ytfks {ku
WfrxktLkk Mk{wku{kt yuf yXkrzk{kt suxe Qo kukk Au ku r{kt fw ku tzkhLkk 2
rxrLk kuh ykELke Qo suxe Au.
rLkk kk s s{eLktzkuLke Mk{w rfLkkhk rMkkhLke s{eLkku kh kAzkkkt Mk{we {kutykuLke
Qok ykhu 2 ke 3 r{rLk {kkkux suxe Au. Mk{wLke yk krkrr QoLku MkktfeLku
rwk WkLLk fhkLkk kukku E.Mk.1970Lkk kfk kAe fhk{kt ykk Au.
(17) Mk{wLke hke-ykux{ktke fE heku ese {uk{kt yku Au ?
Mk{wLke kze kh yuf kt kkteLku hke - ykuxLke kLku sfze uk{kt yku Au. yu k[e hke
- ykuxLkk knLku uhke ykk fuueLku xkkoELk{ktke kMkkh fheLku ku QoLkku Wkkuk kk Au.
ku krkke hkek LkkkeLku rwk WkLLk fhk Au.
(1) yuf{kkeo krk{kt, [zke hkeLkk Mk{u kkLkku yuf hku kueLku kkeLku yth
kk{kt suk uk{kt yku Au. yk Mktkrnk kkeLku ykuxLkk Mk{u rwk WkLLk fhk {kxu
Wkkuk{kt uk{kt yku Au.
386
(2) r{kkeo krk{kt [zke hke{ktke yLku ykux{ktke yu{ kkeLkk yth ykkLkk yLku
knkh skLkk yu{ ktLku Mk{u rwk k WkLLk fhk{kt yku Au. nuhkuLke k
krkLku rwk{kt Ykktkh fhu Au. yuLku {kxu xkkuo-sLkhuxh [kk {kxu Qo rLkfkof
WkfhLkku Wkkuk kk Au. Mk{w{kt rwk WkLLk fheLku kuLku Rurxf khku khk s{eLk
kh Mkkrhk fhe fk. ufu, QoLkk yk MkkukLkwt Mktkqo nkhke MktkuLk nS kkfe
Au. k]eLkk 400 ke 600 Wkh yLku rk ykkt]kkuLke [uLkk uku{kt kLkLke krk
Mkkike w nkukke yk khtk QoLke MktkLkk yn w Au.
(18) hke-ykuxLkk ksuxke rLkMkLkktk Wkh wt yMkh kzu Au ?
hke-ykux kkh ksuxke rhkrfLkkhkLkk rMkkh{kt MktuLke rLkMkLkktkku{kt SrkkLk
Mktkte krhkoLkku yku Au. kuLkkke rhkrfLkkhu hnukkt s[h kkeykuLkk ykkMkku yLku {kkykuLkku
Lkk kk Au, {M ]rk kh hkk yMkh kzu Au.
u fkuE LkeLkk {wrkfku u{kt xkEx kkh ksux ykuku nku kku ku wrkk sknLku
Mk{w{kt skkt hkufu Au, nkkuLkk kkkkk{kt u{ku Qk kk Au, {kAeykuLkk sLkLk kh
hkk yMkh kzu Au. {kAeykuLke Mkktkh hekku kh yMkh kzu Au.
(19) {nkMkkkh kkk Qo Ykktkh kLx wt Au ?
Mk{wLke WkhLke MkkkxeLkk kh{ kke yLku zk{ktLkk Xtzk kkeLkk kkk{kLkLke [u hnuk
ytkhLkku Wkkuk Qo WkLLk fhk {kxu fhk{kt yku Au. ykk kLxLku {nkMkkkh kkk Qo
Ykktkh kLx fnuk. yk yuf W[ xufTrLkfkku kLx Au su r{kt qk f{kLke kwhkh
ku.
nk{kt {nkMkkkh rfkMk rkkLkku yuf kLx rkhw[uLwh, kr{Lkkzw{kt Au su hkusLke yuf {ukkkux
ese WkLLk fhu Au. keu kLx fALkk ykk{kt ntMke kkMku ykuku Au.
(20) kh{kw Qo kLx ru xqtf{kt {krnke ykkku.
E.Mk. 1938{kt ku s{oLk ikkrLkfku ykuxku nkLk yu e MxuMk{uLku Lkkrfe rtzLk kowt. ku{u
kuwt fu, LwxkuLkLkk kkukLkku {khku [ke whurLk{Lkk kh{kwLku { fuL{ktke ku kk{kt nU[e
fk.
khu Lwh rkSk kku kku fuxktf ku Qo{kt krhkk kE kk. u fu, kh{kw
WkukLkku rfkMk 1950Lkk MkfkLkk ytrk{ kk{kt kku. E.Mk. 1957{kt USALkk kuLMkurLkk{kt
rLkku Mkkike knuku yLku {kuxku kh{kw Qo kLx fk{ fhkku kku.
(21) zk. nku{ekk ru xqtf{kt skku.
khk{kt zk. nku{ekkLku kh{kwt Qo rfkMkLkk sLkf {kLkk{kt yku Au. {wtkE{kt kk
kh{kwt MktkuLk fuL ykwrLkf xufTLkkukuSLkku ykMk yLku rfkMk fhu Au.
 387
(22) khkLkk Lwh Qo fuLku ru {krnke ykkku.
khkLkk 5 Lwh Qo fuLku kh 10 Lwh rhyuxh Au su uLke 2 xfk suxe ese
WkLLk fhu Au. yk fuLku {nkhkx, hksMkkLk, kr{Lkkzw, Wkhu yLku kwshkk{kt ykuk Au.
khkLku whurLk{ khtz yLku kkurh{ fuh yLku kkr{Lkkzw{ktke {u Au.
(23) Lwh rhyuxh rwk WkkLk xqtf{kt Mk{ku.
Lwh rhyuxh rwk WkkLkLku {kxu whurLk{-235Lkku Wkkuk fhu Au. 1 kg. whurLk{-
235{ktke {wk kue Qo-3000 xLk fkuMkkLku kkkke kk kke Qo suxe nku Au. whurLk{-
235Lkk Mkrk kLkke Lwh rhyuxh{kt kke uk{kt yku Au.
rLktkf Mkrk LwxkuLkLku kukeLku kuLkwt tzLk fhe, kuLkwt Mk{kkusLk fhu Au. suLkkke rhyuxh{kt
uek rkrkke Qo WkLLk kk Au. rkrkke Awxe kzue QoLke kkeLku kh{ fheLku
hk kLkkk Au. su ese WkLLk fhLkkh xkkoELkkuLku [ku Au.
whurLk{Lkk Mkrkyku Mk{ktkhu kkkkt hnuk kzu Au. kuLke rkrk{kt ytk kh{ Lkfk{wt
kke knkh Lkefu Au. yk kke yuf skn{kt Xtzw kkzk{kt ykkwt nkuk Akkt kke rLkMkLkktkkuLku
LkwfMkkLk knkU[kzu Au.
(24) Lwh Qo Mkkuk k {kxu u{e kk Au ?
Lwh Qoke Lkesku fu kkku{kMkLke su{ nk yLku kke rLkr{k heku krk kkkt
Lkke. khtkw ku QoLkk ke kk Mkkukku fhkkt Mkkike w khLkkf Au. ku{kt kke fkuE k woxLkk
rLkkfkhe nku Au.
nhkuLkk S E fu kue, sirf rfkh WkLLk fhLkkhe hurzku yuxexeLku fkhu fkuE yuf
rMkkhLku kfkyku Mkwe krk fhe fu kue nku Au.
hrk{kt [Lkkuork, w.yuMk.yu.{kt ke {kRMk ykRMkLz tfh Lwh woxLkkyku kE [qfe
Au. ykk yfM{kkkuke rLkhtfw kke hurzku yuxexe {kLkkLku yLkuf kuZeyku Mkwe yMkhkMk
fhu Au.
(25) rskuk{o (qkkke Qo) stzkh yuxu wt ?
k]eLkk qko{kt hnuku {u{k kh{ kELku keku Au khu qkkke Qo (Geothermal energy)
kLkkLkwt Y kk Au. {u{kLke kh{eke qko{kt hnuk stzkhku kh{ kk Au. su rskuk{o
stzkh khefu ykuk Au.
u kuLku knkh ykkLkku {kko kku yk kh{ kke knkh ykeLku kh{ kkeLkk hk kLkku Au
ykk kku Wfkk hkLkwt MYk kh fhu Au.
ykwrLkf xufTLkkukuS khk k]eLke MkkkxeLke qk s Lke[u fqk kueLku qko stzkh Mkwe kkEkku
Wkkhk{kt yku Au yLku ku k]eLke Mkkkxe kh ktk khk kh{ kkeLkku yuf fk{e Mkkuk WkLLk
fhu Au. yk Skuk{o QoLkku Mkeku kuk Au.
388
(26) qkkke QoLkk Wkkuk ru xqtf{kt skku.
kkLk, ykEMkLz, LqeLz suk uku{kt 20{e Mke{kt ykuhzkykuLku kh{ fhk, ykikurkf
fk{ku {kxu yLku rwk WkkLk {kxu qkkk QoLkku {kuxk {k{kt Wkkuk fhkkku nkku.
yk Qo srwk suxes MkMke nkukke kuLkku Wkkuk Wkhkukh u. ufu qkkke skkuLkk
kke{kt {kuxkkku Mktkkhf yLku qkf Lkes nku Au. ykke kuLkku rLkfk fhkkt knukt kuLkku
Wk[kh fhku sYhe Au.
(27) Qo Mkthk {kxu xqtf{kt Mk{ku.
QoLkk kkhtkkrhf Mkkuk f]rk yLku {kLk Mk{ks kh yLkuf fkhLkk k kkzu Au. khku
kkukkLke rwkLke sYrhkkLku xkzu kue yLku rLk{o rwkLkwt WkkLk fhu yue xfTLkkukuS ytkuLke
Lkerkyku ykLkkkLke yk~fkk Au. QoLkku ifkf Wkkuk fhku kkk kwLk:k MkkukkuLku
ykLkkk uEyu.
eseLku WkLLk fhk {kxu LkkLkk-LkkLkk yLkuf ktku ktku kktk uEyu kkk eseLkk Mkkh
Mk{u {kuxk {k{kt kkku kuLkku kkkz yxfkku uEyu. #Lkk kfzk {kxu {kuxk {k{kt
]kkhkuk fhwt uEyu. Mktwk Lk, kt r{kt knw s Mknkf rMk kE fu.
(28) khk{kt Qo kk {kxu Mkk{ [qk fuxu ytu Wkkuke Mkkrkk kk Au ?
Mkk{ [qk{kt kfzwt w yMkhfkhf heku ku Au. kw qkLku hkufk {kxu ku{kt [{eLke k nku
Au. khk{kt ykk [qk 2 kke w u[k{kt ykk Au. khtkw ku huh Wkkuk{kt uk Au
fu fu{ ? ku yuf & Au. E.Mk. 1995{kt xkxk yuLkSo rhMk[o ELMxxqxu fhuk yuf Mkuo {ku
khk{kt 95 xfk khek kk{e yLku 60 xfk nuhe khekku yksu k hktk {kxu yLku ke huwt
fk{ {kxu kfzkt, Akkt yLku ukh{kt kkf kk kAe kk MkktXe yLku fthkXeyku kh ykkh hku
Au.
kkku{kMkLku kkkukMk{kt ykk RkkLkku yLku r{kkuLk suk kne #{kt krhkk fhe fk
Au. sikuhe yuf{Lkku Mkk Mktkknf kes kkk LkMkrks f[hkLku kMk{kt krhkk fhe fu
Au.
su{kt 60 xfk r{kuLk yLku 40 xfk fkkoLk zkkuMkkEz nku Au. ku f[hkLku MkzkeLku kukLke ku{ktke
kMk WkLLk fhe fk Au. kMk kLk kAe yu{ktke ue Mkk{keLkku kkh khefu Wkkuk kk
Au.
(29) knkze Lkktkyku srwkLkwt Mkkuk fE heku kLku Au ?
knkze Lkkktyku, Lknuhku fu Lkeyku kh LkkLkk-srwk yuf{ku kLkke fk Au. ku{kt rwk
WkkLk kwwhwkfkoLku fkhu Lke[u nukk kke kh rLkoh fhu Au. ykk srwk yuf{ku kkoh-
MLkune nku Au kuLkkke MkkrLkf kufku rMkkrkk kkkt Lkke, stkku fu LSLk ykkMkkuLkku Lkk
kkku Lkke. kkk ku s[h fu k]eLkk siirLkku Lkk fhkk Lkke.
 389
(30) khk{kt QoLkku kkkz kk Au, kuwt fE heku fne fk ?
khk{kt hku{kt kkk Wkukku{kt yk~fkk fhkkt w QoLkku Wkkuk kk Au. su{ fu Mxe
Wkuk{kt yuf xLk EMkkk WkLLk fhk {kxu khk 95 k rfku fuhe QoLkku khk fhu Au.
khu Exke{kt yuLku {kxu 43 k yLku kkLk{kt 41 k rfkufuhe khk Au. rMk{uLx
Wkuk{kt khk{kt yuf xLk rMk{uLx kLkkk {kxu 20 k rfku fuheke w Qo uEyu Au
khu, s{oLke{kt 8.2 k yLku y{urhfk{kt 9.2 k rfkufuhe uEyu Au.
(31) QoLke k[k fhk {kxu wt fhwt uEyu ?
QoLke k[k fhk {kxu fkhLkkt sLk{kt nfe Mkk{keLkku Wkkuk kku uEyu. MxeLke skyu
yuwr{rLk{, VkEkh kMk ykk krMxfLkku Wkkuk kk kku knLkLkwt sLk 15 xfk suxwt xu
Au yLku 6 ke 8 xfk #Lke k[k kk Au.
knLkku, ktrkf MkkLkku QoLkku ykuAku khk fhu kuk MktkuLkku Mkkk kk uEyu. zuL{kfo{kt Mkkhe
xufLkkukSLkk ykkhu 300 rxhLkk rsh rLkkLkk hurshuxh{kt QoLkku kkf Wkkuk 350
rfkukux suxku nkku su xeLku 90 rfkukux suxku kE kku.
(32) s{eLk Mkthk ru xqtfLkkU ku.
u s{eLkLkku rufkqo Wkkuk kk kku, ku kwLk: k MktMkkLk khefu kke fk. {kLkeLku h
kLkkk, uke fhk, kku[hku {kxu, WkukkuLkk rfkMk {kxu, Lkkh, fMkkkyku Mkkk {kxu s{eLk
uEyu Au. {kLkeLke fkuEk ]rk {kxu s{eLk yk~f Au.
ykke s yu {nkqo kk Au fu, {kLkeyu y{q yLku Lkkswf si - irLke hkk {kxu stkku,
kMkLkk {ukLkku, skrk s{eLkku, kokku, Mk{w rfLkkhkyku kuhu rLksoLk kukkuLkwt k Mkthk
fhwt uEyu. ke fkuEk MktMkkLkLke su{ k]e kh s{eLk k {kork Au.
s{eLkLkwt kuk kkwt yxfkk LkMkrkLkwt ykAkkLk sYhe Au. ]kku yLku kMkLkk {qrkt {kxeLku
sfze hku Au. u stkku ykuAk kE kku, kku[hkuLke s{eLk yrf [hkLku fkhu s{eLk
rkLkWk kE Wsz kLku Au.
ukhku{kt MkLk rMkt[kELku fkhu kkeLkku hkku kkkt Mk{ skkt s{eLk kkhe kLke Au su uke
{kxu rkLkWkkuke kLku Au. s{eLk kh ytk uhe ykikurkf yLku Lwh f[hkLku VUfk{kt yku
kku ku s{eLk kwLk:yk MktMkkLk kLke Au.
ykke s{eLkLkku rufkqo Wkkuk yu Mkk[ukekqofLkwt ykkusLk {ktke u Au. s{eLkLkk rrLLk
Wkkuk kku kk k{u ku skyu fhe fk, k Mkthrkk kuk (hkxe kkfo yLku ykh)
kt s kLkke fk kt kf]rkf rLkMkLkktkku nS k ytrzk nku. ykk Mkthrkk kukku s{eLk
- WkkukLkk ykkusLkLkwt yuf {nkqo kkMkwt Au.
390
(33) s{eLkLkk nkMk Wkh xqtfLkkU ku.
ukekf s{eLk{kt wLku w MkLk ukeLku fkhu Mktfx Qwt kwt Au. Mk{k r{kt h kuo 50
kke 70 k nuxh s{eLk Wsz kke Au. uke{kt {kxeLkku khu yrf MkLk Wkkuk
kk Au khu kLk yLku hMkkke kuLkwt kuk qk s zkke kk Au.
uke{kt khu kzke Mk[kEke s{eLk kkhe kLku Au. yk ukhku{kt kkeLkwt kkkeLk kkke
kkhku {kxeLke Mkkkxe Wkh yke Au. su s{eLk uke {kxu rkLkWkkuke kLku Au. wLku w
Mk[kEke s{eLkLke WkhLke Mkkkxe{kt kkeLkku hkku kk Au. suLkkke kkfLkk {q krk kk
Au kkk kkfLke Qks ykuAe kk Au.
E.Mk. 1981-82{kt ktkLkk nkurkhkwh yLku LkkLknuh rsk{kt Lke VMkku MkVu kE kE.
yk s{eLkkuLkwt k]kfh fhkkt kh kze fu ku{kt MkuurLk{Lkwt {k uhe n Mkwe e kwt nkwt.
MkuurLk{ {kxe{kt ykktu hnuwt yuf yuwt k Au.
su keyku yLku {kLkeLkk ykhku {kxu yk~f Au. k yuLke yk~fkk yLku yrfkk [uLkwt
ytkh ykuAwt Au. 1 kg {kxe{kt 0.5 {kRkukk{ fu yuLkkke yrf MkuurLk{ MkM {kxu LkwfMkkLkfkhf
Au. ktkLkk fuxkf kukku{kt MkurrLk{Lkwt 0.31 {kRkukk{ke ELku 4.55 {kRkukk{ rk rfkk.
Mkwe Au.
zktkhLke uke{kt kke w {k{kt uEyu Au. MkuurLk{ khk ykuke yuwt nkukke ku
MkkkxeLke Wkh yke Au. kke khu kkkeLk kk{u Au khu MkuurLk{ yu{ s s{eLk{kt
hne Au. yk{, e{u - e{u s{eLk{kt MkuurLk{Lkwt {k kkt kuLke hkk yMkh ukeLkk kkfku
kh kzke uk {u Au.
khk{kt w Lku w ykikukefhke nuhe Mkknkku rfMkke kE Au yLku kuke ukeLke s{eLkku
yLku Lkku Mktfku[kkk kk Au. suLke {kLk Mk{ks kh whkukk{e rkfq yMkh uk {u Au.
(34) {kxeLkwt kuk ru xqtfLkkU ku.
kf]rkf rLkMkLkktkkuLke kkrfkkyku, su{fu stk yLku kMkLkk {ukLk kuhu {kxeLkk fkhLke
Wkh ykkh hku Au. rrLLk fkhLke {kxeLkk ykkhu ukeLkk kkf Lke kkk nku Au. yuf
rLkMkLkktkLkku whwkkuk kk kku [ku{kMkk{kt kke yLku fuxkf kwLku fkhu {kxeLkwt kuk kk
Au.
stk{kt LkMkrkLkk {qrkt {kxeLku sfze hku Au. k, rLkrLkkke {kxeLkwt kuk zkke kk
Au. hktyku{kt {kxe ne sELku Lke{kt e Au. ytku ku khk Mk{w{kt eLku Lkk kk{u Au.
rn{kLkk Zkukku kkk kr{ kxLke xufheykuLke WkhLkk stkkuLkku Lkk kkke xufheykuLkk Zk
khke nukk kkeLke Mkkku kkwt {kxeLkwt kuk Mk uk Au.
 391
yk kukku MktuLke rLkMkLkktkkk kuk fnuk Au. h kuo {kuxk {k{kt kkwt {kxeLkwt kuk
yxfkk {kxu k[u stkkuLkwt Mkthk fhwt yrk yk~f Au. yuLke Mkkku-Mkkku su rMkkhku{ktke
stkku MkkV kE kk Au kuLkwt keofh fhwt qk ykLkwt Au.
stkkuLkk yMk yLku {kxeLke nksheLkku Mktkt LkkuLke {kxeLku sfze hkkLkk fkoke w {nLkwt
Au. stkku{kt hkkt yLku Mkzkkt kktzkykuke {kxe Mk{] kLku Au.
{kxe{kt hnuk Mkq{ S, Vqk, f]r{, fezk kuhu yk LkMkrk s ykukkuLkk ZkkLkwt rxLk fhu
Au. suLkkke {kxe{kt kkukfkku u Au. khtkw u {kxeLkwt Mkkk kuk kkwt hnuu kku Au fu
r{kt uLke k - WkkLkLke k{kk ykuAe ku.
(35) kf]rkf MktMkkLkkuLkk Mkthk ru xqtfLkkut ku.
rLkkt rLkMkLkktkku WkkukLkku {kkork Mkh MkweLkku s kkus WXke fu ku{ Au. u MktMkkLkkuLkku
whkkuk fu yrkWkkuk kkku hnuu kku sirf krkyku yuLku Mkhh fhe fu Lkrn. MktMkkLkkuLkku
w {k{kt Wkkuk ku{Lkk kf]rkf MktkwLkLkku tk fhu Au.
su sirf MktMkkLkku kwLk: kLke ue{kt ykkk nkkt, su{fu stkku, Mk{wku, kku[hku yLku
skrk s{eLkku{ktke kk kkkt sirf MktMkkLkku ku{Lkku yrk Wkkuk kkke nkMk kE hkku
Au yLku Aufu ku nt{ukt Mk{kk k kE .
fkuEk kf]rkf MktMkkLk {kork Au. kwLk: yk MktMkkLkkuLkku ykku yks s MkLk Wkkuk
fhkkt hnewt kku ku zkke Mk{kk kE su.
huf fkhLkk kf]rkf MktMkkLkkuLku zkke ytk khV E skkt ku Mkkike w LkwfMkkLk krhkku Au.
(1) Mk{ksLkk Mk{] kkuo{kt kku Wkkukkk yLku (2) sLkMktkLke ke ]r yk ktLku
krhkku{kt kkk heku ykku yu Lke fhkLkwt Au fu (1) ykku xqtfkkkkLkk kku {kxu
r[kheyu Aeyu fu ktkkkkkLkk kku {kxu ? kr kuZe {kxu wt MktMkkLkku k[ke fewt ? (2)
fkuE yuf kLkku kirkf k ke fkuELku LkwfMkkLkfkko kku Lkke Lku ?
(36) rfkMke uku{kt fE ku kkkkku kkohLkk MkhLku kkkzu Au ?
Mkk{kL heku rfkMke uku{kt Mktknkuhe yu {kuxkkkLkk kufkuLke SLkie kLke kE Au.
Mke ]r yLku kuLkk krhk{u MktMkkLkkuLke yAk yu rfkMke uLkk kufkuLku knw hkk heku
yMkhkMk fhu Au.
khk suk uku{kt zke rfkMk fk{kuLke Mkkku-Mkkku zke Mke]r kE hne Au. yk ktLku krhkku
kkohLkk MkhLku kkkzk {kxu skkkh Au.
(37) Qo k[k {kxu fkt hkkwt kkkt uk uEyu ?
kLke irLkf SLkie{kt MktMkkLkkuLkk khk ytkuLke k]rk yku kku MktMkkLkkuLkku ku s
k[k kE fu ku{ Au. su{fu, irLkf es khk k[kk {kxu, (1) kkukkLkk hku{kt kkkuLku ku
392
xqkkRxku yLku Qohkf kkkuLkku Wkkuk fhku uEyu. 40 kuxLke xqkkRx 100 kuxLkk
kk suxku s fk ykku Au. (2) kkukkLkk Y{{ktke knkh skktLke Mkkku s kRx yLku ktkyku
kt fhe uk uEyu. (3) xqkkRx yu kkkuLku MkkV hkk uEyu. kuLke Wkh q {kke
20 ke 30 xfk suxku fk ykuAku yku Au. (4) {Lkk{kk fko{ku kqhku kkkt s T.V. fu hurzku
kt fhe uk uEyu. (5) hMkkuE kLkkk {kxu uh fqfhLkku Wkkuk fhkke 75 xfk suxe
Qo{kt k[k kk Au. kkk Mk{Lke k k[k kk Au. (6) hMkkuE kLkkke ku kMkkuLku Zktfe
hkkke Qo yLku Mk{ yu{ ktLkuLke k[k kk Au.
(38) xfkW SLkie ru xqtfLkkU ku.
MktMkkLkkuLkk yMk{kLk yLku rkLkxfkW WkkukLku xkzku uEyu. Mke ]rLku hkufku uEyu. Mk{k
{kLkrkLke SLkhkkLku {kxu yk yrLkko Au. kkoh fu f]rk kkMkuke ykku irLkf su ysi
ykkh kk fheyu Aeyu su{ fu Mkkih Qo, ykkkunk, kke, {kxe kuhuLkwt rkh Mk{k r{kt
yLku ukuLkk rrLLk kkku{kt yufMkhwt Lkke.
kf]rkf MktMkkLkkuLkk rkh{kt Mkkike khu rk{kk MkkrLkf Mkhu uk {u Au fu kt MkkrLkf
kufku (ykrkMkeyku) MkkrLk Mkhu kk MktMkkLkkuLku ykkhu SLk rLkkon fhkkt nku Au.
yk MkkrLk Mkhu rfkMk kku knkUku s Lkke yLku {kuxkkku yu{Lke kh ku kf]rkf MktMkkLkkuLkk
kukLkku kuk yLkwr[k heku {qfk{kt yku Au. kMk{kt yu{Lkk MktMkkLkkuLku yu{Lkkke qh E
skLkwt yu{Lku kqhkwt kh uEyu, suke kf]rkf MktMkkLkkuLkk MkthkLke Mkkku yu{Lkwt rnk w
yufke Mkkku Mktfk.
SLkieLku xfkW kLkkkLku {kxu uf kyu hkeLke huf fkhu MkkhMktk ue uEyu.
Lkk yLku MktuLke Ztkke kf]rkf MktMkkLkkuLkku Wkkuk fhku yu f]rkLke Mkkku u{ yLku yuLkk
ykhLke kLkk Au.
yuf ewtA{ kku[h, yuf rLksoLk MkkLkLkwt MkkIo, yuf kf]rkf LkLke ykLk-kkLk-kLk, skeLkku
ykkh kLkLkkh MkhkuhkuLkwt MA kke, knkzeyku{ktke nukkt hktykuLkwt MVrxf suwt MA kke
fu yVkx-y{ek Mk{wLke k yk kkLkku r[kh fhkkt fkuEk k kf]rkf Mkthk{kt
kkukkLkwt kukkLk ykk rLkk hne fu Lkn.
(39) k]eLkk nk{kLk yLku ykkkunk kh stkLke yMkhku xqtf{kt skku.
(1) ]kku fktMk&ukLke rk khk fkkoLk zkkuMkkEz u Au yLku ykMksLk knkh fkZu Au.
ykke, nk{kt ykMksLkLke {kkk skE hnu Au.
(2) fkuEk rMkkh{kt hnuk ]kku yu rMkkhLkk kkk{kLkLku 100 Mku. suxwt xkzu Au. nk{kt
usLkwt {k khu Au yLku yuxu s yu rMkkh{kt kku U[kE yku Au yLku hMkk
ykku Au.
 393
(40) stkku srksfkuLke Mkwhkk yLku {kxeLkk kukLkwt fE heku rLk{Lk fhu Au ?
(1) Mkkkxe khke ne skkt kkeLkk knLke krkLku xkzu Au. (2) ykfM{f kqhLku yxfku Au.
(3) kkeLkk knLku ktkk Mk{ Mkwe [ku yuk e{k kLkke yLkk]r Mkk{u hk ykku Au. (4)
]kkuuLkk {q s{eLkLku sfze hkkk nkukke s{eLkLkwt kuk kkwt yxfu Au. (5) hMkkLku Mkeku
s{eLk kh kzkku yxfkeLku {kxeLkwt kuk kkwt yxfku Au. (6) {kxeLkk kkukfkku yLku kuLkk
{kk fu ktkhLku e hkeLku qr{ kLfLkwt fko fhu Au.
(41) stkLkk MkkrLkf Wkkuk xqtf{kt skku.
(1) MkkrLkf ykrkMkeyku stk kukku kh rLkoh Au. kuyku kkukkLkk kuhkf {kxu Lkku{ktke
ft{q, V-Vq {uu Au. stk{kt ykuk skku{kt {M ]rk fhu Au. (2) ku{Lkk kwLk
{kxu kMk[khku {uu Au. (3) h kLkkk {kxu sYhe kfzwt stk{kt hnukkt ykrkMkeyku kkk
kkB rMkkhku stkku{ktke {u Au. (4) xkukeyku, kuhzk, kuhe, kuhu kqtkk {kxu stkku{ktke
huMkk {uk Au. (5) hu{ kLkkk {kxu hu{Lkk fezkLkku WAuh (6) {{ke kkLk yLku yu yu
khk { {uwt. (7) khkLkk stkku{ktke 450 kLke LkMkrk ykikryku {u Au. ku{Lke Lke
yLku ykwrLkf kykuLkk Mktrk Mkkuk khefuLke [fkMke fhkLkwt [kwt Au.
(42) stkkuLkku khw Wkkuk/Wkkf Wkkuk xqtf{kt skku.
(1) stkkMkeyku stk kukkuLku ykfLkk Mkkuk khefu ku{Lkwt u[k fhu Au. (2) kki L kukku
sue fu, #, V-Vq, kwth, huMkk kuhu LkkMkeyku Mktkn fheLku ykfLkk Mkkuk khefu MkkrLkf
khku{kt u[k fhu Au. (3) E{khke kfzwt kktfk{ {kxu, ykikurkf Wkkuk {kxu, fkkLkku {kku
kLkkk kuhu {kxu kku fkk Au. khk{kt ykwt kfzwt ykkkk ]kku Lkrkk khk fkkkk nku
Au, khtkw {kk khk s Lkn rLkk yLkuf Lkku{kt kuhfkuMkh heku E{khke kfzwt ykkkkt ]kku
Mkkk fkkkk kk Au.

394

wrLkx - 7.1
qk (Polution)
kkohe qk :
kk - qkLkkt fkhku, kku yLku rLktkLkk Wkkku - (1) kw qk, (2) s qk
(3) {]k qk, (4) Mk{we qk, (5) rLk qk, (6) kkk qk (7) Lkkrfe u{ -
f[hkLkku kt : nuhe yLku ykikurkf f[hkLkkt fkhku, kku yLku rLktkLkk Wkku - qkLku
yxfkk{kt kLke qr{fk - qk ytkuLkk fuMk yLk - ykkrk Mkt[kLk : kqh, qftk, kkkuzk,
{kxe Mke/uzku Mke.
qkLkku yko yLku fkhku
1. qkLkku yko :
krhMkhLke ykk kkohLke Mk{kwkLkku tk yuxu s qk keS heku fneyu kku MkSkuLkk
SLk {kxu sYhe swk-swk xfkuLku qrkk fhkLke rkLku qk fnu Au.
{kLke khu kk kkkt eofkeLk kkohe kkuLkku kuk ykkeLku {kk xqtfkkkkLkk ykkf
kku {uk Lk fhu Au khu ykwt kk Au. rLkMkLkktkku{kt {kLkeyu qk {kuxkt krhkoLkku
Qk fkO Au. suLkk kh {kLkeLkwt kkukkLkwt SLk rLkoh Au yukt - nk, kke, s{eLkLku Aukt
fuxktf MkfkykuLkkt yLkuf fkhLkk qrkk kkkkuoke {kLku kkuku s qrkk fkO Au.
kkoh kh kkf k kkzLkkh qkfku{kt Lk, kne yLku kw kkkkuoLkku Mk{ku kk Au.
{kLk ykhku kh fkuE qkLkk kkf kku yuLke f]rk yLku {kLku ykkhu Lke kk Au.
yuf Mkk{kL {kLkeLku hkusLke ykhu 12 kg nk uEyu Au.
su {k kuhkf fhkkt 12 ke 15 kwt wt Au. yuxu nk{kt kkuzktf qkfku k u MktfurLk kk
kku kusLk yuLkk yuxk s {k fhkkt w kteh kLke Au. kke{kt nukk qkfku{kt qh-
qh Mkwe VukkLke k{kk nku Au. kMk fheLku rhkE rLkMkLkktk{kt.
qkfkuLkwt keofh : rLkMkLkktkLkk rfkuke qkfkuLkwt keofh yk heku fhe fk.
(1) yMkke fu rLkke qkfku : yk qkfku kf]rkf rkykuke zkke rrxk kE Lkk kk{u Au.
su{ fu hku{ktke Lkefkwt ktw-{uwt kke, VUfe eukt kfkS kuhu.
(2) Mkke fu e{u e{u Lkk kk{kkt qkfku : yk qkfku kkoh{kt kkuo Mkwe ykrhkk k{kt
hnu Au yLku yuLkku Lkk kkkt fuxk kfkyku fu yuLkkke k w Mk{ kke Au, su{fu
ze.xe.xe. stkwLkkf k, kMxf kuhu.
 395
(3) yrLkke qkfku : yk qkfkuLkwt kf]rkf rkykuke rxLk kkwt Lkke. yufkh kkoh{kt yu
e kAe ku{Lkku Lkk fhku qk yhku Au yLku yuxu s ku s{k kk fhu Au. su{ fu, MkeMkwt
yLku kkhk sukt uhe kku, ywMktktrk Lkkrfe f[hku.
qkLkk fkhku : qkLkk {w fkh yk {wsk Au.
(1) fwhkMksk qk yLku (2) {kLkMksk qk.
(1) fwhkMksk qk :
fwhke heku s Mktkqo w nk {e {w~fu Au. fkh fu, rLkr{k heku kke fuxef ]rkyku
rMkk yLkufkh fwhk{kt s ykfM{f yLku rr xLkkyku kLku Au. su{ fu, hkeftk, kk{we,
ykte, kkkuzwt, stkku{kt y[kLkf kkkk Lku fkhu q{kzku, hk, kkkof, fuxkf kwyku
kkkh{kt kk ku nkLku {rLk kLkku Au.
fuxkf Mkr kk{we{ktke Lkefkk kwyku{kt u ktfLkwt {k w nku kku kuLke ykMkkkMkLkk
rMkehku{kt fkuE LkMkrk Qke fke Lkke. rhkrfLkkhkLkk uku{kt us kkk kuLke Mkkku kkt
{eXkLkk hsfku nk{kt kkt nkLku {rLk kLkku Au.
fuxefkh LkeykuLkk kke{kt yLkufr fwhke MkurL kkkkuo kkt nku Au. yk kkkkuo kke{kt
fkunkkkt kke{kt hnuk ykuMksLkLke {kk ykuAe kk Au. ykke, s[hMk]r {kxu ku kke
rkLkMkk{k kLku Au.
(2) {kLkMksk qk : {kLkeyu Wkukku, fkhkLkkyku MkkkeLku kuLkk yuf{ku khk nk{kt fkkoLk,
hk, hsfku, swk-swk kwyku kuhu ueLku kkkhLku fu kkohLku qrkk fwO Au. {kLk
]rk khk fwhkLke Mk{kwkLkku tk fhkkt qkLku {kLkMksk qk fnu Au. kuLkk fkhku yk
{wsk Au.
(1) nkLkwt qk (4) Mk{we qk (7) hurzkuyux qk
(2) s qk (5) yksLkwt/rLkLkwt/kUkx qk (8) Lk f[hku
(3) s{eLk qk (6) k{o (kkk) qk (9) kkf f[hku
nkLkwt qk :
1. nkLkk qkLkku yko :
qkf nk ykk nkLkk qkfkuLke kkkh{kt nksheLku nkLkwt qk fnu Au. r ykhku
MktMkkLk rLkkkkuLke Mkr{rkyu ykkue kk yLkwMkkh, nkqk su krhMkrkyku{kt
hknkhLkk ykMkkkMkLkk kkkh{kt hnuk kkkkuoLke skkke {kLk fu kuLkk kkoh {kxu
nkrLkfkko kLke kuk kkkkuo hkkwt nku ku krhMkrkyku kqhkku {kork Au.
396
r ykhku MktMkkyu ykkue kk {ku, {kMkLkk ykhku, LkMkrk, r{fk{kt fu kuLke
r{fkLkk Wkkuk{kt kehe fhu kue nkrLkfkko yMkh rLkkk kqhke nku kuxe skkke
nk{kt {kLk]rk zu k fhkuku kkko.
2. kw qkLkku RrknkMk :
k]e kh {kLkeyu khke hMkkuE kLkkk yLku kh{e {uk {kxu kfzwt kkkLke Yykk
fhe khke kwLkk qkLke Yykk kE yu{ {kLk{kt yku Au.
E.Mk. kquo 400{kt rnkkufexMku nkLkk qkLkku Wu fkuo nkku. khke fkuMkkLke kuu kE
yLku kuLkk Wkkuk{kt khku kku khke kLkwt qk qk e kwt Au. tzLk{kt 700 ko knukt
fkuMkkLkk q{kzkke Vukkk qkLku yuf Mk{Mk khefu {kLkk{kt yke nke.
Mk{k r{kt Mkki k{ E.Mk. 1273{kt rkxLk{kt hk yuzzo knuktyu qk rhkue fkku
kLkkeLku kufkuLku hku{kt kh{e k {kxu fkuMkkLkku Wkkuk fhkkt hkuk nkkt.
E.Mk. 1300{kt fkuMkkLkk Wkkuk kh rkkt {qfk {kxu w yuf fkku kLkkkku nkku yLku
fkkLkku tk fhLkkhLku {]wtzLke Mk ykkk{kt ykke nke.
ykikurkf ktrkLke Yykk kkkt fkuMkkLkku Wkkuk rkxLk{kt kkf kLku nkku yLku tzLk{kt
qk yuf kteh Mk{Mk kLke kE nke. E.Mk. 1952{kt tzLk{kt Mkkk 5 rMk Mkwe w-
wB{MkLke tfh woxLkk kLke. nuhLkk kkkh{kt qkfkuLke kh s{kx kkLku fkhu 4000ke
w kufku {]w kkBk nkkt.
20{e MkeLke Yykk{kt knLkku{kt kuxku yLku zeLkk WkkukLku fkhu nkLkwt qk k
{ktzwt. kuxku yLku zeLkk yonLkLku fkhu w wB{Mk-M{kkLkk fkhu nkLke kwkk Mktktrk
kteh Mk{MkykuLkku Mkkike knuku yLkw kuMk ytsuMk{kt kku nkku.
yksu yLkuf rfrMkk yLku rfkMke uku{kt knLkkuLkk q{kzkke Qwt kkwt qk kkohLke yuf
kteh Mk{Mk kLwt Au. khk{kt E.Mk. 1981{kt nkLkk qkLku rLktrkk fhk {kxu kwqk
rLktk fkku kLkkk{kt ykku Au.
E. Mk. 1986{kt kkohLkku Mkwhkkkhku kMkkh kku. yk fkkyku khk yksu Wkukku fu swk-swk
Mkkke kykuLku yu khk nuX ykkkt yuf{ku u qk Vukkkt nku kku fkuMkh heku
yxfke fk Au yLku kuLke kh kkkt E fk Au.
khk{kt E.Mk. 1984{kt kukk{kt wrLkLk fkkkuoEzLkk fkhkLkk{kt qk {kuxe woxLkk kE nke.
qk s uhe yuku kMk r{kkE ykRMkkuMkkLkkRz stkwLkkf, Wkkf tkke yfM{kku kw{kt
e kku. suLkk krhk{u {kLkeLkk MkM yLku ktLke s{eLk {kxe kh kuLkku k nsw yksu
k yLkwe fk Au.
 397
3. nkLkk qkfku :
kkoh{kt qk Vukkk {w qkfku kw ku{s hsfku MYku s nku Au. su{ktLkk 90 xfk
qkfku kw MYku s nku Au.
nkLkk {w qkfkuLku ku{Lkk MYk yu WT rkLku kLk{kt hkeLku yk {wsk keof]k fhe
fk.
4. nkLkk qkLke rk (nkLkk qkLkk Mkkuk) :
{kLkSLk suLkk kh ykkrhk Au ku nk {q yLku w MYku {e uEyu. khtkw fwhke heku
s Mktkqo w nk {e {w~fu Au, nk kf]rkf fkhkuke k qrkk kk Au. su{ fu,
kk{we MVkuxLkke hk, q, ktf, kMkku knkh VUfk Au. stkku{kt kkkke kuhu
fkhkuMkh nk{kt qkfku kkt nku Au. k {kLk ]rkykuke WkLLk kkk qkfkuke rkhek,
f]rkyu WkLLk fhuk qkfku kw{tz{kt kkuzk Mk{ {kxu s hnu Au yLku kuLkkke kkkh{kt
{kuxk krhkoLkku Mkokk Lkke.
kf]rkf xLkkyku yLku {kLk ]rkke WkLLk kkkt qkfkuLku kkr{f qkfku fnuk Au. ykk
kkt[ qkfku MktwkYku Mk{k rLkk 90 xfk kwqk {kxu skkkh Au. yu{kt (1) fkkoLk
ykMkkEz, (2) fkkoLk zkkuMkkEz (3) LkkRxkusLk ykMkkEz (4) MkVh ykMkkEz (5) kkkeLk
kE kukt fkkorLkf r{ku ({kuxk kku nkEzkufkkoLk) kkk Aqxk kuk hsf kkkkuo nku Au.
kkr{f qkfkuLke [u fuxef hkMkkrf rkrkykuke k{wtz{kt WkLLk kkk qkfkuLku
ke {Lkk qkf (Secondary Pallutants) fnu Au. su{kt Mk^wrhf yrMkz, LkkRrxf yrMkz,
fkkorLkf yrMkz kuhuLkku Mk{ku kk Au.
(1) fkkoLk zkkuMkkEz (Co2) :
rLke nk{kt fkkoLk zkkuMkkEzLkwt {k suxwt nkuwt uEyu ku fhkkt 12 xfk e kwt Au.
knLkku, ykikurkf yuf{ku{kt khkke yku{kt khkkk kkke fkkoLk zkkuMkkEz WkLLk
kk Au.
(2) fkkoLk {kuLkkuMkkEz (Co) :
fkkoLk {kuLkkuMkkEz htkneLk uhe kMk Au. kf]rkf kMk, fkuMkku, kfzwt kuhuLkwt ykqhkwt nLk kkke
yk kMk WkLLk kk Au.
{kk knLkkuLkku w{kzku s fkkoLk {kuLkkuMkkEzLkku {kuxku Mkkuk Au. Mk{k r{kt rk ko knLkkuLke
Mktk ke hne Au. yLkuf knLkku{kt ykqhke fkSke qk rLktkLkk Wkfhku {qfkkkt
Lk nkukke nk{kt qkwt {k e hkwt Au. k ku fkuE Mkke qk Lkke. fwhke rkyku
yk kwLku yukt yL r{{ku{kt khkk fhu Au su nkrLkfkhf Lkke nkukkt. ykke s kkkh{kt
nu w fkkoLk {kuLkkuMkkEz Lkk u kku nkLku fkkoLk {kuLkkuMkkEzke {wk fhe fk.
398
(3) MkVzkkuMkkEz (So2) :
fkuMkku, LkeskuLkku Wkkuk fhke rhVkELkhe, kkhLkk fkhkLkk, sMkk, MkeMkktLkwt wrfh
fhkkt yuf{ku, kfztwt, kMk, kMke kuhuLkk nLkke MkVh zkkuMkkEz kwYku kkkh{kt u Au.
kkeLke hk Mkkku yk kw r{ kkke ktfLkku s kuk kLku Au.
(4) MkVh ykMkkEz :
VkurMk ^wyuMk (Lkesku, fwhke kwMk fkuMkku kuhu) y~{{ktke {ukuk kk kLkkk{kt
yku Au khu, MkVh ykMkkEz WkLLk kk Au.
(5) LkkExkusLk ykMkkEz (N2O) :
kuxku, kMk, knLkku, Wkukku{kt nLk kkkt ku kuhuLku fkhu LkkRxkusLkLkk yLkuf kLkk ykMkkEz
WkLLk kk Au nk{kt hnuk usLke Mkkku yk kw r{ kkke wB{Mk WkLLk kk Au.
ykukuLk suk ke {Lkk kw qkfkuLkk WkkLk{kt yk kw k Mkk{u nku Au su LkkUkkk Au.
(6) nkEzkusLk MkVkEz :
LkkRxkusLkwk kes ku{s LkMkrk s kkkkuoLkk fkunkxke nkEzkusLk MkVkEz WkLLk kk Au.
(7) nkEzkusLk MkVkEz :
LkkRxkusLkwk kes ku{s LkMkrk s kkkkuoLkk fkunkxke yk kw WkLLk kk Au.
(8) nkEzkusLk :
nkEzkufkkoLk nkEzkusLk yLku fkkoLkLkk kh{kwykukkt r{ku Au. yk kw fktkkuu ${ktke
ykk yqhk kLkuk #Lkk yuk nku Au.
khu hMkk ksu Au. ku s{eLk Mkkkxe kh [efwt kz kLkku Au yLku kt Mkwe ku rk fheLku
ke {Lkk qkfkuLkwt MksoLk fhe Lkk fu kt Mkwe yuLku fkhu fkuE kteh Mk{Mkyku Qe kke
Lkke.
# yLku nkLkk qk{kt yksLkLke w {kkkLkku Wkkuk, kwykuLku knkh skkt hkufk {kxu
kLkku kuk yLku knLkku{kt fuxurrxf fLxohkuLkku Wkkuk fhku yuk Wkkku Au. suLkkke
nkEzkufkkoLk ykuAku nk{kt u Au.
(9) MkeMkk kkk kkhkLkkt MktkusLkku :
MkeMkwt yuf {w kwqkf Au. MkeMkkwk kuxku kkhkk knLkku{ktke ku Lkefu Au. MkeMkkhrnk
kuxkuLkku Wkkuk yk qkLku xkzkLkku Wkk Au.
ykikurkf yuf{ku{ktke ykk kkkkuo M{ fu hsfku MYku yLkuf fkhLkk Wkukku{ktke nk{kt
u Au. yk MktkusLkkuke {kLkhehLkk htkMkqkku, hehLkk rLkrk ytkku, kueyku kh rkhek
yMkh kzu Au suLkkke kr kuZeLku LkwfMkkLk knkU[u Au.
 399
(10) fkkkkuo :
yk fkkkkuo Lkh kkkkuoLkk LkkLkk-LkkLkk f nku Au. su{fu, ykkLkk w{kzkLkk f, Wkukku{ktke
Lkefke hkLkk f, qLkk f kuhu kkkh{kt VukE Au.
kkkh{kt Vuku yuMkuxkuMk yLku qLkk fku yu ykukurkf yuf{ku{ktke Lkefke hk kuhu
kMkkukMk khk VuVMkk{kt s{k kk Au yLku kuLku kkk hkukku kk Au kkk fuLMkh suk hkukkuLkku kuk
k {kLk heh kLku Au.
kkkhLke Mkh h[Lkk :
k]eLke [khukksw xkELku ykuk nkLkk ykhLku kkkh fnu Au. yk kkkh k]e
Mkkkxeke MkUfzku rfku{exhLke Qt[kE Mkwe Au. k]eLkk kwhwkfkoLke yMkh yfk{kt kt Mkwe
hnue Au kt kkkh kqhwt kuwt {kLkk{kt yku Au. yk kkkh kw, kne yLku Lk kkuLkwt
kLkuwt Au.
kw kkuLkk swk-swk kwyku yLku kkeLke hk Au, kne{kt {wu kke yLku Lk kku{kt
Mkq{ hsfku, kkhfku, khVfku, Sstkwyku kuhu Au. Mkk{kL heku kkkh{kt 78 xfk
LkkRxkusLk, 21 xfk ykMksLk, 00.03 xfk fkkoLk zkkuMkkEz, skkk yLku nkRzkusLk,
rnr{, LkeykuLk, rxkuLk, ykukuLk, ykkkuoLk kMkkuLkwt r{ nku Au.
kkkhLke Mkhh[LkkLke yLkuf {nkqo kkrfkk Au. kkkh{kt k]eLke Mkkkxeke [u
khV skkt kuLkkt ktkh{kt kVkk uk {u Au. yk kVkkLku kkk kuLkk kkk{kLk{kt kkk VuhVkhLku
ykkhu swk-swk Mkhku{kt rkrsk fhk{kt ykwt Au. su Lke[u {wsk Au :
(1) kku ykh (Troposhere) :
k]eMkkkxeLku xkELku ykuk kkkhLkk k{ ykhLku kku-ykh fnu Au. rk]]k
kh{ uku kh ku 16 rf.{e. Mkwe, Mk{ekkuk frxktLkk uku kh 12 rf.{e. yLku wku kh
ykhu 8 rf.{e.Lke [kE Mkwe Vukuwt Au.
kkkhLkk fw kw Lkk 75 xfk suxwt yLku kk ke s kkeLke hk yLku hsfku
yu{kt ykuk Au. yk Mkh yuxwt kkkwt Au fu, u k]e yuf MkhVsLk nkuk kku yk ruk Mkh
MkVhsLkLke Akke w zwt Lkk nkuk.
k]eMkkkxeke su{ [u skkt sEyu ku{ yk Mkh{kt nkLkwt kkk{kLk xkwt Au yLku ku yuLke
Mkkike ykLke kkrfkk Au. yu{kt ykhu Mkhuhk 1 rf.{e.Lke [kEyu 6.50 Mku.Lkk hu
kkk{kLk xu Au.
[kELke Mkkku yk hu kkk{kLk 500 ke 700 Mku. Mkwe xu Au. su [kEyu kkk{kLk [kELke Mkkku
xkwt yxfe Au ku Mke{kLku kku-Mke{k fnu Au. yk Mke{k rMkkh{kt nkLkwt kkk{kLk Mkh kkwt
nku Au.
400
(2) Mk{kkk ykh (Stratoshpere) :
kku ykh kt kqhwt kk Au, ktke nkLkwt keswt ykh Mk{kkk ykh Y kk Au. ku
kku-Mke{k Wkh ykhu 50 rf.{e.Lke [kE Mkwe rMkhuwt Au.
yk ykh{kt kwyku kke Lkke. yuLke nk ytk MA yLku kkke Au. kku ykh fhkkt
yk ykh{kt kkeLke hk fu usLkwt {k kk 1000 kwt ykuAwt nku Au. khu, ykukuLkLkwt
{k 1000 kwt wt nku Au. yk ykh{kt ykhu 20ke 40 rf.{e.Lke [uLke [kE{kt
ykukuLk kwLkwt {k w uk {u Au. kuke yk rkkLku ykukuLk ykh k fnu Au.
MkqoLkk ytk kh{ Mktnkhf yuk kkhtke rfhku kkkhLkk yk kkku{kt kukk Au. kuLkk
kk 99 xfk suxk kkLku k]e Mkkkxe Mkwe knkU[kk ku hkufu Au. ykukuLk kw ykMksLk
kwLkku s yuf fkh Au. ykMksLkLkk yuf yw{kt ku kh{kwt nku Au, khu ykukuLkLkk yuf
yw{kt yksLkLkk k kh{kwt nku Au. kuke ku ykMksLkke kuZkku khu Au.
eseLkku kku fu [{fkhku kkke yksLkLkk ywyku ykukuLk{kt Vuhk Au. ku stkwLkkf,
ykhku Au kkk MkqoLkk Mktnkhf rfhkuke k]eLkwt hk fhu Au. yk Mkh{kt kku, txku Lkk
nkukke sux r{kLkku ykuAk rhku Mkkku zkke Qze fu Au.
Mk{kkk ykh{kt k]e Mkkkxeke 20 rf.{e.Lke [kE Mkwe nkLkwt kkk{kLk kk Mkh hnu
Au. yu kAe [kELke Mkkku kkk{kLk e{u-e{u k kku Au yLku ykhu 50 rf.{e.Lke [kEyu
kkk{kLk kwt yxfe Au suLku Mk{kkk Mke{k fnu Au.
(3) {kh (Mesoshere) :
Mk{kkk ykhLke Wkh ykhu 80 rf.{e.Lke [kE MkweLkk kkkhLkk kkLku {kh fnu
Au. ku{kt [kEyu skkt kkk{kLk xkwt Au.
ykhu 80 rf.{e.Lke [kEyu ku xkwt yxfe Au. yk [kELku {kh Mke{k fnu Au. yk
Mke{k rMkkh{kt nkLkwt kkk{kLk 900 ke 1000 Mku, suxwt nku Au.
(4) W{kh (Thermosphere) :
{khLke Wkh 80 rf.{e.Lke [kEyuke Y kE yfk{kt kt kkkh kqhwt kk Au. kt
Mkwe rMkhuk ykhLku W{kh fnu Au. yu{kt [kELke Mkkku kkk{kLk kwt Au. 350
rf.{e.Lke [kEyu kkk{kLk ykhu 9000 Mku. suxwt nku Au.
MkqoLkk kkhtke rfhkuLkk Mkkk {khkLku fkhu W{khLke nkLkwt ykLkefh kk Au. nk
ykLk{kt Vhuk Au. yuxu fu rwk{ kLku Au. kkkhLkk yk ykhLku ykLkkh k fnu
Au. ku{kt [kELke Mkkku kkk{kLk kwt nku Au.
rMk{kt kkk{kLk ykhu 5500 Mku. ke 11000 Mku. suxwt yLku hkku xeLku 1500 Mku. suxwt kk Au.
qk [k kkk{kLkLku fkhu yk ykhLku W{kh k fnu Au. W{khLkk 500 rf.{e.Lke
[kE kAeLkk ykhu 2000 rf.{e.Lkk [kE MkweLkk kkLku kkkkh fnu Au.
 401
k]e Mkkkxe kh yLkwkke kwyku{kt {kk kkukhLkk Lke[uLkk MkhLke s rLkrk qr{fk
nkukke qk{kt kuLkk {k{kt ke Mkhku {nLke qr{fk hkkk Lkke.
kkkhkt qk :
nk{kt hnuk fkuEk qkfku kku ykh{kt Q[u knkU[e yuLke nkLke Mkkku Lke[u yku Au, khu
nkLkwt {kuxwt {k yuLkku Lkk fhu Au ykk kku kirkf fu hkMkkrf krhkoLkkuLku fkhu ku Ykktkrhk
kE kkt nku Au ykk kku hMkk yu{Lkku kkkh{ktke qh fhe u Au, khu ku kkeLke hkLkk
fku Mkkku [kUxe Au, su hMkk fu khV kLkeLku k]e Mkkkxe kh kkAkt Vhu Au.
kkkh{ktLkk kwyku Mkk{kL heku qkfku{kt nkLkwt khu {k {ueLku yuLku ruhe Lkku Au.
ykLkkke qkfkuLkwt {k ykuAwt kELku Mefko fkkLkwt kLku Au. khtkw yuLkku ruhkkLkku h krhMkrkLkk
ykkh kh hnuku Au.
(y ) Mkkf]rk (Topography) :
Mkk{kL heku Mkqofkke k]eLke Mkkkxe kh{ kE Au. MktnLkLke rkLku fkhu k]eLkk
MktMkko{kt hnue nk k kh{ kk Au. yk kh{ nk WkhLke Xtze nkke nfe nku Au. kuke
ku Wkh Au. yk{, yk heku Lke[uLke Mkkkxe kh WkLLk kuk qkfku yMkhfkhf heku VukE
Au.
fuxefkh MkktsLkk Mk{u ktk kkkh{kt yk rk e kLku Au. Mkqofkkk rMku MkqkoMkLkk
fkf, ku fkf knukt s{eLk{ktke W{k knkh Lkefk kku Au yLku s{eLk MkkkxeLke LkSfLke
nk zkke Xtze kk kku Au.
su kLk Lk nkukke s{eLk Xtze kLk kAe Xtze nkLke yuf Mkh Mkkkxe kLke Au. krhk{u
kf MkkkuLkwt wB{Mk {k {tzu Au. nue MkkhLkku Mkqo yk wB{MkLku ue Mkfkku Lkke. MkLk Xtze
nk Wkh [u sE fkku Lkke yLku WkhLke kh{ nkke fu kE Au.
ykMkkkMk knkze rMkkh nkukLku fkhu ku yu kukLke knkh sE fke Lkke. ]~ku (Mkkf]rkyku)Lke
yk kkrfkkyku su{kt qkfku kqhkuk nku yuk yuf ktk hkMkkrf rhyuxh Mkkku Mk{kLkkk
hku Au. rkkLke kw{kt {kuxkkku hkrkLkk Mk{ hr{kLk yke k skE hnu Au yLku
MkqkuoLke knukt kuLke kekk Mkkike w nku Au. MkkhLkku Mkqo s{eLkLku kh{ fhu Au.
khu kkMkuLke nk k fkf-ku fkf{kt kh{ kELku [u [Zke Au. uhkh kLk kuLku ruhe
Lkktu Au. Xtzk uku{kt yke krhMkrk yLkuf rMkku Mkwe skE hnu Au, yke krhMkrkLku
w{TwB{Mk (Smog = Smoke + Fog) fnu Au.
yuLkwt uc Wknh E.Mk. 1952{kt tzLkLkk w{-wB{MkLkwt Au. tzLk{kt ku Mk{u hkuLku kh{ hkk
{kxu ktfwk fkuMkkLkku Wkkuk kkke qk {kuxk {k{kt q{kzku kkku nkku. e, kkk rwk
{kfku{ktke, ykikurkf yuf{ku{ktke k MkVh ykMkkEzwk w{kzku {kuxk {k{kt Lkefkku
nkku.
402
ykfM{f rkfq nk{kLkLku fkhu kkkh{kt w{kzku yLku MkVh ykMkkEz suk kw qkfku
yufrkk kk kk yLku tzLk nuh Wkh fkw wB{Mk AkE kwt. {xhLkk Mkqk suwt kkZ
q{qB{Mk kE kwt. su{kt ~kk qk ykuAe nke.
q{wB{MkLkk yk [kh-kkt[ rMkku{kt kufku kMkLke ke Mk{Mkyku sue fu kMk Lke{kt kkhk,
ktMke, Lkkf nuwt, kk{kt fhe kke, Wxe ke kkk yktkuu{kt kkhk kuhuke kezkk kk
yLku ykhu 4000 kufku {]w kkBk.
(k) nk{kLkLke krhMkrk :
krke kLkkuke qkfku zkke nk{kt rhkE Au. u kLkLke krk ykuAe nku kku ktLkuLkwt
r{ kk Au yLku qkfkuLkwt khu {k skE hnu Au. kLk khu MkVh zkkuMkkEz yLku
LkkRxkusLk yktMkkEz ruhe (Ykktkrhk) Lkktu Au khu ku ke {Lkk qkf kLku Au. su{fu
Mk^wrhf yrMkzLkk xekkt, MkVux kkk LkkRxux kkhkuLkk fku, LkkRrxf yrMkzLke kkk, yk hMkkku
ku MYk{kt :
(1) yrMkz kko : kku, khV, wB{Mk khefu yLku
(2) wf yrMkrzf fkuLkk Yk{kt. yu{ktke kLkkkt r{Lku yrMkz s{k rLkkukefh fu yrMkz
kko fnu Au.
yrMkz kkoke qk s LkwfMkkLk kk Au. kuLkkke yMkk{kt suk kMkLkk hkukku kkkt yfk{]w kE
fu Au. yirknkrMkf R{khkku, {qkyku, kkwyku yLku {kuxhfkhkuLke [{fLku k LkwfMkkLk kk Au.
yk yrMkz s{kx kzLkkt kktzkykuLku Mkek s nkrLk knkU[kzu Au kkk ]kku Lkkkt kze Au.
yrMkz kko{kt hnuk LkkRrxf yrMkz yLku LkkRxuxLkk kkhku {kxe{kt LkkRxkusLkLkwt Mkh qk {kuxk
{k{kt khu Au.
ykke knukt LkMkrkLke ]r{kt kuS yku Au yLku {kxeLkk ke kkukfkku, su{ fu f{ yLku
{Lkur{ xu Au. ytku LkMkrkLke ]r yLku k{kt xkzku kk Au.
MkSMk]r kh nkLkk qkLke yMkh :
fwhke heku s {kLkeLke MkLkrk{kt yukt yLkuf ktkku Au su nkLkk qkke k[ku Au. su{
fu, LkkfLke ythLkk k {kuxk hsfkuLkkuu Lkkf{kt ukk yxfku Au. {kLkeLke kMkLkeLkk
WkhLkk kk{ktLke ythLke [kLkwt [efwt kz ek fkuLku sfze u Au yLku ke-kMksuk
qkkuLku ykukke Lkku Au.
kMkLkeLkk WkhLkk kk{kt khu qkfkuLku fkhu [ yku khu Af ykk ktMke yku Au yLku
khu qrkk nk yLku [efku kkko [efkYku knkh yke Au. su k ktkk Mk{ke
q{kkLkLke ykk hku Au fu nkLkk qkfku Mkkku ktkk Mk{ke Mktkfo{kt Au kuLke fwhke rkhkuf
Mkkyku kh kk yku Au ykk kku kuLku Lkke kkze u Au. Mkk{kL heku kkfku, koke
 403
Mkeyku, ]ku yLku yMk{k, hkuk, kMkkuAkMk suk hkukke kerzk kyku nkLkk qkke
w krk kk Au.
(1) khu knLknkh hr{kLk WkLLk kkku fkkoLk {kuLkkuMkkEz kw heh{kt ukkt hehLku
{kkt ykMksLkLke {kkk xe Au yLku kux{kt khkz fu {kkkLkku wkku kk Au.
yktku{kt ~kk ykuAe kE Au. q{kkLk yu fkkoLk {kuLkkuMkkEz MkkkuLkk MktkfoLkwt Mkkike
{kuxwt fkh Au. su nk{kt 0.001 xfk fkkoLk {kuLkkuMkkEz nku ku{kt fkfku Mkwe hnukke
kue nk knkue, fku{k kkk {]wLkwt fkh k kLku Au.
(2) LkeskuLke rhVkELkhe, kkhLkk fkhkLkkt sMkk yLku MkeMkkLkwt wrfh fhkkt yuf{ku
kuhu{ktke MkVh zkkuMkkEz kwYku kkkh{kt u Au. yk kwLkk w Mktkfo{kt hnukke
VuVMkktLke nkLke fkukkuLke Lke Mkktfze kLku Au, kkUfkExeMk kE fu Au. ykt{kt kkhk,
ywktrkyku kh LkwfMkkLk, { suk hkukku kk Au. yk kw kke, nk{ktLkk yksLk kkk
ke kkkkuo Mkkku rk fheLku ktwk kuk kLkku Au. yk kuk fkuLke Mkkku [kuutxe
Au yLku u kuk fku kMk{kt kku VuVMkk{kt Mkzku WkLLk fhu Au.
(3) LkkExkusLk ykMkkEzke yMk{k, kkUfkRrxMk, kMkLkk [uke hkukku, sukt fu RL^wyuLk,
he, ktku kku VuVMkkt kkk hkuk WkLLk fhu Au.
(4) kuLeLk, Vku{oznkEz suk kkkeLk kE fu kuk fkkorLkf r{ku yLku MkeMkwt, furz{
sukt uhe fku {kLk heh{kt yLkuf rfkhku, sLkLk Mktkte Mk{Mkyku, fu fuLMkh suk
hkukku kE fu Au. Vkuxkufur{fLkwt yuf xf ykukuLk u khtkh kMk{kt uk{kt yku kku
kuLkkke kMk{kt kfeV, ktMke kkk ykt-Lkkf yLku kk{kt kkhk sue kfeVku kE fu
Au.
LkMkrk Mk]r kh nkLkk qkLke yMkh :
Mkkk nkLkk qkfku MkkkuLkk Mktkfoke LkMkrkLke fk-Mkt&ukLke rk{kt yLku yu khk LkMkrkLke
]r{kt yhku Qku kk Au. LkMkrkLke kkukfkkuLke knk{kk xu Au yLku kktzkt kek fu
qhk htkLkk kLkke u Au ykk kku kktzkt he s Au.
kktzktLkk rAkku{kt khu fuxktf kw qkfku u fhu Au khu ku kkfkuLkk kktzktLku LkwfMkkLk fhu
Au. ktkk Mk{kkk hr{kLk kktzktyku kw qkfkuLkk Mktkfo{kt hnukkt kktzktLke [efe Mkkkxe
su kkeke ykrf LkwfMkkLk hkufk{kt {Yk kLku Au, kuLkku kw qkfku Lkk fhe fu Au, suLkkke
kktzktykuLku hkukku, fezkyku, yLkk]r yLku rn{ kzkke LkwfMkkLk kE fu Au.
u LkMkrk kh MkVh zkkuMkkEzLkku s{k w nku kku {kuxkkkLke zkeyku fzf yLku Mkk
kE Au yLku he kzu Au. kunkkw fu fkuMkku kkeLku ese WkLLk fhkkt tkku yu ykikurkf
yuf{ku{ktke kkk knLkku{ktke Lkefkkt kwqfku{kt [k {kLke Mkkku ktkku Mk{ Mktkfo{kt
hnukke ]kku yLku AkuzkykuLku LkwfMkkLk kE fu Au.
404
kkkkuo kh nkLkk qkLkku k :
nkLkk qkfku rk ko yku YrkkLkwt LkwfMkkLk fhu Au. kuLkkke knLkku yu {fkLkLkk knkhLkk
htkkuLkku Lkk kk Au. Mk{k r{kt nkLkk qkfkuke yirknkrMkf E{khkku, ykhMkknkLke {qk,
Mkk fk, yrke M{khfku sukt MkkuLkku htk kkkE hkku Au fu kek kzkku kE hkku Au.
yLkuf Mkeykuke su yirknkrMkf Mk[kE hkkt kuLkk {kk nkLkk qkfkuLkku fkhu zkke htk
kkE hkk Au.
Mk{kkk ykh kh nkLkk qkLke yMkh :
k]e MkkkxeLku MkqoLkk Mktnkhf yuk kkhtke rfhkuke k[kLkkh, ykukuLk kw Mk{kkk ykhLkk
WkhLkk kk{kt hnuku Au. su ykuLk ykh khefu ykuk Au. k]eLke Mkkkxeke 60 rf.{e.Lke
[kE Mkwe ku rMkhuwt nkuk Akkt Mkkkxeke 20 ke 25 rf.{e. MkweLkk rMkkh{kt s ku Mkkike w
Au.
ykukuLk ykh{kt hnuk kwykuLkk yuf k yw{kt{kt ykukuLkLkku {kk yuf yw s nku Au.
ykke s ykukkuLkLke kk{kt Mknus k VuhVkh kk kku k ku k]e khke MkSMk]r kh
ykofkhf yMkh kkzu Au.
ykukuLk ykMksLkLkku s fkh Au. ykMksLk yuf yw{kt ku kh{kw (O2) nku Au, khu
ykukuLkLkk yuf yw{kt yksLkLkk k kh{kwt (O3) nku Au. fwhke heku kkkh{kt eseLkku
kku fu [{fkhku kkke ykMksLkLkk ywyku rtrzk kELku ykukuLk{kt Vuhk Au. suLkk fkhu
ykukuLkLkk kz{kt Mk{kwk skE hnu Au. w nk{kt fu qkfkuuLkk yk{kt fwhke heku s
ykukuuLkLkwt rLk{ko kkwt hnu Au. khtkw, qkfkuLke nksheke ykukuLk kLkkLke rk{kt -x kk
fhu Au.
E.Mk. 1985{kt fuxkf rkrx Mktkufkuyu ykukuLk kzLkk {kk fkrk fkO. suLkk ykkhu k
ykku fu ykukuLkLkku {kuxk {k{k rLkk kku Au. suLku ykukuLk kkkzwt fu ykukuLk fkwt fnu
Au.
ykukuLkLkk {kLku zkkMkLk yuf{ (Davson Units - DU) ke {kkk{kt yku Au. k]e Mkkkxeke
50 rf.{e. MkweLkk kwLkk Mkt{kt ykukuLkLkk Mktkqo {kLku Mktkqo ykukuLk Mkt fnuk{kt
yku Au. Mk{wLke Mkkkxe khLkk Mkk{kL kkk{kLk yLku kk kh 100 zew = 1 r{.{exh w
ykukuLk nkuwt uEyu.
nkLkk qkfku sukt fu, Mke.yuV.Mke. kMkku, kuhkuVkuhku fkkoLk ykukuLkLkk kzLke kk{kt xkzku
fhu Au. kuhku^kuhku fkkoLMk yLke, yuf{ Mkh, rkLkuhe yLku Wkkuk fhk{kt Mkwhrkk
nku Au. ykke ku yuhkuMkku, yu.Mke., hurshuxhku, yLkk{fLkkt tkku suk yLkuf ykikurkf
Wkkukku {kxu yko kMk Au.
 405
Ve, VwkhkLke su{ kneLkku Atxfk fhkkt rxLkLkk zkkyku sukt fu, kh^w{, kyku, Y{
uLkh kuhu{kt kuhkuVkuhku fkkoLk nku Au. yk kwLkku Wkkuk MkkuVk, [xkEyku, fk[, rzMkkuuk
kMk, rwk-hkuLk {kxu kfusk Mkk{ke {kxu, fkuz Mxkuhus kk Au. yk kwLkk MkhkkLkk kwLku
fkhu kkkhk{t kuLkwt SLk ktkw nku Au.
ykukuLk kw {kxu w LkwfMkkLkfkko qkf nukuLk kMk Au. nukuLk kMk{kt kurhLkLkk ku kkur{LkLkk
kh{kwt nku Au. ykke ku, kuhku^kuhku fkkoLkke k w ue Au. nukuLkLkku Wkkuk yLkk{f
kkkkuo{kt khk Au. fkh ku ykk ykukk Mk{u kufkuLku kkk WkfhkuLku LkwfMkkLkfkko Lkke.
kuhku^kuhku fkkoLk yLku nukuLk {wk kk kAe ku kkkhLkk WkhLkk Mkh{kt knkU[e Au.
yLku e{u-e{u kt VukE Au. u fu, 10-15 koLkku Mk{ uke yk qk s e{e rk Au.
Mk{kkk ykh{kt MkqoLkk kkhtke r-rfhku hkMkkkrf ktLkLku AueLku kuhku^kuhku fkkoLk{ktke
kurhLk kwLku {wk fhe u Au. ku kAe ykukuLkLkk ywyku kh yk{ fheLku ku{Lku, yksLkLkk
ywyku yLku kh{kwyku{kt nU[e Lkktu Au.
Mk{k k]e kh kuhkuVkuhku fkkoLkLkwt rkh yufMkhwt nkuk Akkt ykukuLkLkku Lkk rk w kh
kku Au. yuLxkforxfkLkk kkkh{kt nk{kLkLke krhMkrk yrk rk{ Au. yn khVkAkrk
rMkkhLku fkhu Mktkuk MkV kE Au.
ykMxurk, LqeuLz, rk ykrfk, rk y{urhfkLkk fuxkf kkku{kt ykukuLkLkwt kz kkkwt
kE kwt [u. Mk{k rLkk uku yk kkkku Mkk kLk Au. khku E.Mk. 1992{kt {kurLxT Mktr-
fhkh kh nMkkkh fkO Au. suLkwt ykukuLk MkhLku LkwfMkkLk knkU[kzk kkkkuoLkk WkkLk yLku
khk kh rLktk {qfkLkku Au.
ykukuuLk Mkh{kt xkzku kkkt Qe kke krhMkrk :
ykukuLk Mkh kkkwt kzkke fu xkke yLkuf rkhek rkrhMkrkyku WkLLk kk Au su Lke[u {wsk
Au :
ykkkunk khLke yMkh :
nkLkk qkLku fkhu Mk{k r{kt kh{eLkwt {k wt Au. fkkoLk zkkuMkkEz, LkkRxkusLk
ykMkkRz, r{kuLk, kuhkuVkuhku fkkoLk kuhu kMkLkk MktfuLe kkke ykukuLk Mkh kkkwt kzwt Au.
kkk rk w khLkwt kkkzwt {kuxwt kE hkwt Au.
kkeLke hk, kuhkuVkuhku fkkoLk, fkkoLk zkkuMkkEz, r{kuLk, LkkRxkusLk ykMkkEz suk xfku
k]e Mkkkxee LkSf kkh-hk rrfhku (nafra-red)Lkk Yk{kt kh{e kuku Au. su keLknkWMk
yMkh khefu ykuk Au. yk xLkk fk[Lkk h sue Au. fk[ke kLk hLke ekku MkqoLke
kh{eLku yth ykk u Au.
yk kh{eLku yth hnuk kkkkuo kuku Au yLku kkk rrfhLkk Y{kt kh{eLku khkkk fhu Au,
su fk[Lke ekLke knkh sE fke Lkke. yuxu fu, yk kh{e keLknkWMkLke yth s fu kELku
406
hnu Au. krhk{u fk[Lkk hLke ythLkwt kkk{kLk u Au. (kuLkkke yth Wkkzk{kt ykue
LkMkrkykuLkku rfkMk Mkkhku kk Au.)
irf kh{eLkk rkfq k :
k]eLkwt kkk{kLk kke we uku{kt khV keku suLkkke Mk{wLke Mkkkxe u yLku rfLkkhk
uku kkeLke Mkkkxe [e skke kke{kt zqke su.
u Mk{wLke sMkkkxe k {exh suxe [e yku kku {ke suk xkkwyku kqhukqhk Mk{w{kt
khfk kE .
kktku, khkLkk rfLkkhkLkk yLkuf uku kke{kt zqke . irf kh{eke w uku kh
{nkrLkkf yMkh Qe kk. su{ fu ykMkk rn{kAkrk u{kt knw s {kuxk {k{kt r{kuLk
kw fu kuku Au. kh{eke khV kekkke ku{kt hnuku r{kuLk kw {wk kk Au. yk r{kuLk
kwke irf kh{eLke rk{kt qk zkke khku kk Au.
kkk{kLk{kt khku kkke uk-kukku ykuAe WkLLk kk Au.
MkqoLke Qo nU[e{Lkkt kkuzkuf k VuhVkh kkke kf]rkf rLkMkLktkku{kt krhkoLkku yke fu Au.
fkuEf Mku yrkhMkkke kqhLke krhMkrk WTu, kku fkuEf skyu wfkLke krhMkrk Qe
kk Au. ykke, knuktLkku hMkke rMkkh hu{kt VuhkE yLku ukefe s{eLk uMkku
uhkLk kLke Au. keLk nkWMk RVuxke kf]rkf LkMkrkLkk uyuku, ukeLkk kkfku, kkkw
kwyku kkk Mkq{SkuLke rkyku{kt krhkoLk yke fu ku{ Au.
MkqoLkkt rrfhku kke MkkuLkk htkkuLku LkwfMkkLk kk Au. yirknkrMkf E{khkku kuhu zkke
ktk kze Au kkk kks{nk suk yirknkrMkf rk Mkkk kek kzkkt htkLkk uk {u
Au.
{kLkMk{ks khLke yMkh :
ykukuLk Mkh{kt kkkzwt kzkLku fkhu kkk nk{ktLkk qkfkuLku fkhu, kh{eLkwt {k e{u-e{u
e hkwt Au, MkqoLkk kkhtke rrfhkuLkkt kke [k{ze kkLke, {kurkku ykku, [k{kt
fh[eyku kze, [k{zeLkk fuLMkh kuhu yLkuf fkhLkk hkukku kk Au. hehLke hkuk-rkfkhf
k{kk{kt xkzku kk Au. ykke ykuhe, yAkzk suk [uke hkuk, rkkwsL hkukku (heh kh
Vkueyku ke), {urhk kuhu suk hkukku kk Au.
yLkks yLku yL k WkkLk :
MkqoLkk kkhtke rrfhku LkMkrkLke fk Mkt&ukLke rk kh Mkee yMkh fhu Au. ykke
LkMkrk{ktLkk kkukfkkuLkku skku xe Au kkk LkMkrkLkk ]r-rfkMk{kt xkzku kk Au.
fXku, fkukes suk kfkS{kt kuLke yMkh ruk uk {u Au.
 407
MkqoLkk yk kkhtke rrfhku Mkq{ LkMkrk yu keykuLku w LkwfMkkLk fhu Au. Mkq{ keyku{kt
rrfhkuLke yMkhke sLkLkfk xu Au. yk Sku rhkE yknkh-]tkLkk ykkh nkukke
yu{Lke Mktk, rk Mkthh[Lkk{ktLkk fkuEk VuhVkh, {kAeyku yLk kk-fh[k suk fku[k{kt
hnukk rhkE SkuLkk WkkLkLku rkfq heku yMkh fhu Au.
nkLkk qkLku yxfkkLkk Wkkku : nkLkk qkLku yxfkk {kxuLkk Wkkku yk {swk Au.
Mke rLktk :
Mk{k rLke Mk{Mk qk {kxu {nytu {kLkMke skkkh Au. ke ske Mkeyu kkukkwt
SLk Mkh kLkkk {kxu kkukkLke {qqk sYrhkk nk, kke yu kuhkfLku qrkk kLkkk
{kxu rr MkkLkku yLku tkkuLkwt MksoLk fwO Au.
rLke Mke h kuo 2.5 xfkLkk hu ke hne Au. yk hu ke Mkeyu sxr Mk{Mkyku Qe
fhe Au. tfh rLkkfkhe yuk qkLku yxfkkLkwt Mkkike ykLkwt krhk ke ske MkeLku
yxfkkLkwt Au.
(1) kkLkk kkkkuo{kt VuhVkh fheLku : ykikurkf yuf{ku{kt Mkt[kLk kLkk MkkLkku khefu
fkuMkk fu LkeskuLku srwk, Mkqok fu Mk{w{ktLke k rfMkkeLku nkLkwt qk
hkufe fk.
(2) [e{LkeLke [kE kheLku, uMkekexuxhLkk Wkkukke : r{ku fu fkhkLkkLke [{e{Lke [kE
suxe khu nku ku{ qrkk kwLke yMkh ykuAe. e, [e{LkeLke Wkh uMkekexuxh
kuMkkzk{kt yku kku kuLkkke hs kkELku ykke nkukke kkkh{kt ku ke yxfu Au.
(3) Mkkuh kuxhe fhu kMkke knLkku [keLku : nkLku q{kzkke r{Lk kke yxfkk
knLkku{kt Mkkuh kuxhe fu kne kMkLkku kk khefu Wkkuk fheLku q{kzku Lk fhu yue
Mkt[kLk kke [ke fu yukt knLkku kLkkk uEyu.
khk{kt nkLkwt qk :
khk{kt nkLkk qkLke {kkk qk s w Au. rLkk {kk {kuxk {nkLkkhkuLke nkLke kwkkLkwt
{qktfLk fhLkkh r MkM MktkXLku Lke rneLku [kukk LktkhLkwt qrkk {nkLkkh kkwt Au.
khkLkk yL nuhkuLke Mkhk{yu Mkkike w qrkk nuhku{kt rneLkwt MkkLk k{ Lkke. fuLe
qk rLktk kkuzo (Central Pollution Control Board - CPCB)Lkk Lwykhe-2003{kt
fkrk krhu{kt skkwt Au fu, Mk{k r{kt Mkkike w uhe-qrkk nk y{kk{kt Au.
yu kAe fkLkkwh, Mkkukkwh yLku LkkiLkwt MkkLk yku Au.
yk nuhkuLke nk{kt kkhef-kk fkuLkwt {k 60 {kRku kk{ rk Lk{exhke 3 ke 4 kwt
khu Au. yk ynuk{kt kMk{kt E fk yuk fkkkkuoLkk {k yLkwMkkh E.Mk. 2000Lkk
ko{kt 29 nuhkuyu qkLkk {kLkk {{kt kkuXkt nkkt. yu{ktke 14 nuhku{kt nk{kt qkLkwt
{k [kksLkf Mkh hku Au.
408
fuLe qk rLktk kkuzou knLkkuLku nkLkk qkLkk {w Mkkukku{ktLkk yuf kkku Au. {kuxk
nuhku{kt LkkRxkusLk zkkuMkEzLkwt {k Mkk{kL heku, 60/m3Lkk kkf Mef]k kuhLke LkSf
Au.
su nuhku{kt knLkkuLke Mktk w Au su{ fu, rneLkk kkuzk rMkkhku, fkufkk{kt qkLkk {kuxk
{kLku fkhu knLk nkhLkk qkLkk kteh kku Mkq[kk Au, Aukt fuxktf kkuoke
rne{kt knLkku khkLkk qkLku ykuAwt fhk fuxktf kkktyku Mkk heku uk{kt ykk Au. su{
fu, qhku-2 (Euros-2) kuhkuLkk Wkkukke ${kt MkVhLkwt {k ykuAwt kELku 500 kekeyu{ kwt
Au. Mke.yuLk.S.Lkk fkhu nkLke kwkk Mkwhe Au.
ykikurkf yuf{ku fhkkt knLkkuke kkk qkLkwt {k qk e kwt Au. 5{e yur 2002{kt
Mkkuo[ ykkLkk yku{kt fuL MkhfkhLku yL qrkk Lkkhku ru fkokne kusLkkyku kikh
fhkLkku rLkuo fkuo nkku.
yirknkrMkf M{khfkuLkwt Mkthk :
kkoh rukk feu yu{.Mke.{nukkyu E.Mk. 1984{kt nuhrnkLke yhS k fhe nke.
su{k ykkkLkk ykikurkf yuf{kuLkk qkfkuke kks{nuLku kLkkhk LkwfMkkLk ytku r[tkk kx fhk{kt
yke nke. MkVh zkkuMkkEz yLku f kkkkuoLkk Mktkfoke kks{nuLku Mktku{h{hLkwt fuLMkh
(Marval Cancer) kwt nkwt. yu{kt e/Vqk kuhu kkkke kuLke Mkkkxe MkkE hne nke. htk
keku kze hkku nkku.
f kkkkuoLke s{kxke ku keku kze hkku nkku. ykk{kt yhS fkOLkk 12 ko kAe Mkkuo[
ykku kks{nuLke ykMkkkMkLkk 292 WkukkuLku qk rLkkh {kxu kkkt uk ykk kku yk
WkukkuLku kt fhkLkk yku ykk nkk.
yk [wfkkke yk yuf{ku {kxu kkoh MLkune $, su{ fu, kf]rkf kMkLkku Wkkuk yrLkko
kLku, u yu{ Lk fhu kku yk WkukLkwt Mk keLku kesu Wkuk [kk yu{ Mkq[wt nkwt. yk{,
kks{nuLkk Mkthk{kt Mkkuo[ ykkLke qr{fk ykLke kLke hne nke.
nkLke kwkk kh uhu :
khk{kt nkLke kwkk fu nkLkk qkLke uhu {kxu fkuE MkwMkkrkk Mkk yksu Lkke.
E.Mk. 1960Lkk Mkfk{kt MkVh zkkuMkkEz, LkkRxkusLk ykMkkEz yLku f kkkkuo suk kkuzk
qkfku kh uhu hkkLke Yykk fhk{kt yke nke.
fkkoLk {kuLkkuMkkRz, MkeMkk kuhu qkfku kh Mker{k fkkyu Lksh hkk{kt ykke nke. khu
kuLLk, ek fku kuhu suk uhe qkfku ru fkuE fkhe s nke Lkn.
hkxe kkoh RsLkuhe MktkuLk MktMkk (NEERI) Lkkkkwh khk khkLkk nuhkuLke ykMkkkMkLke
nkLke kwkk kh yuf yktfzkfe kkhe fhkkt ktkku kikh fhkk{kt ykk Au. E.Mk. 1985{kt
 409
CPCB (Central Pollution Control Board) yu uLke ykMkkkMkLke nkLke kwkkLku kLk{kt
hkkku kkukkLkku fko{ (NAAQM) Y fkuo.
yu {kxuLkkt yktfzk su-ku hkkuLke qk rLktk Mkr{rkyu ykk, su kAe fuLe Mkr{rkLku
{kufk{kt ykkt. u fu nkLkk qkLke Wkh uhu hkkkt yksLkkt ktkku, kkok Mktk{kt
uhu {kfkuLkk ykLku fkhu nuh{ktLkk qkLkwt Mkk[wt r[k ykke fkkt Lkke kkk qkfkuLke
ke{kt yLkuf kteh uhe qkfku kkkkuoLkku nsw Mkwe Mk{ku fhk{kt ykku Lkke.
fkLkqLke kkktyku :
E.Mk. 1980{kt khk{kt fuL Mkhfkhu nk qk rLktk Xhk kMkkh fkuo nkku. E.Mk. 1981{kt
kkoh (qk yxfk yLku rLktk) ru fkku kLkkku. khu 1986{kt kkohLkku
Mkwhkkkhku kMkkh kku. yk fkk{kt Mkki k{kh s kkohLku LkwfMkkLk knkU[zLkkhe fkuE k
]rkyku fhLkkh MktkXLkkuLku Mk ykkk {kxu sYhe yue Mkkk ykkk{kt yke nke.
kLknnkhke kkkt qkLkwt rLk{Lk fhk {kxu E.Mk. 1989{kt fuLe {kuxh knLk fkLkqLk
kLkkkku nkku. su kkAke E.Mk. 1986{kt Mkwkhk{kt ykku. yk Mkwkhk kAe E.Mk. 1990{kt
rLk{ku kLkkk{kt ykk nkk kkk Mkki k{ E.Mk. 1991{kt knuekh knLk rLk{kokkyku {kxu
q{kzkLkk {kuxk {k{kt Mkk ytkuLkk {kktzku y{{kt ykk. E.Mk. 2000{kt Vheke kuLku
Mkwkhk{kt ykkt.
nkLke kwkkLkk ktLkkuLkk MkwMk fko{ku nsw Mkwe khk{kt Y kk Lkke. nkLkk qk
ytkuLkk yuf fzf fkLkqLkLke Mkkku Mkkku yuf Mk{Lk rfkuLke sYh Au. yk {kxuLkkt fuxkt Mkq[Lkku
yk {wsk Au :
(1) fwhke $ku (kwLk: yk)Lkku Wkkuk xkzku. (2) knLkku{kt khkkkt $kuLke kwkk
Mkwkhe. (3) kwLk:k QoLkk WkkukLku khk kuMkknLk ykkwt. (4) qkLkk rLktkLku
ku ku yxfkk {kxu kk fhwt.
s qk (Water Pollution) :
kkeLke kkk :
k]e Mkkkxe kh kke yrLkko kkko Au. kkeLkk fkhu s SLk kLwt Au. Mk{k k]e
MkkkxeLkk 71 xfk suxk rMkkh{kt skh ykuwt Au. k, yk{ktLkwt 97 xfk suxwt kke
{nkMkkkhku{kt Au. khu w yuwt kke {kk 3 xfk suxwt Au.
yu{ktke 2.997 xfk kkeLku rn{ MYku rn{kAkrk rMkkhku{kt rn{ MYku Au. khu, {kk
0.003 xfk suxwt s kke ykkLku {kxeLkk us{kt, qkos, kkeLke hk, Lke, kk,
hkt, Mkhkuh kuhu Yk{kt kk Au.
ke ku{kt fneyu kku, k]e khLkwt kke u 100 exh nku, kku Wkkuk{kt E fk yuwt
kkswt kke {kk 0.003 exh (yze [{[e) suxwt nkuk.
410
Lke, hkt, Mkhkuhku, skrk, s{eLkku, f]rk{ skku{t hnukkt kkeLku Mkkkxe khLkwt kke
fnuk. su kke s{eLk{kt Lkekhu Au yuLku qko s fnuk Au. huke, fktfhk, krkLkk rAkw
kkh{ktke eLku kke s{eLkLke yth su Mkh{kt s{k kk Au ku MkhkuLku yufrV{o fnuk Au.
{kuxkkku yufrV{o hMkkLkk kkeke yuLke ku s hkE Au. hMkkLkwt kke {kxe yLku
zfku{ktke {eLku s{eLkLke yth [kwt Au. yk rkLku kf]rkf rh[kso fnu Au.
s{eLk kh Akuzk{kt ykuk fkuE k qkf yufrVMko{kt knkU[u khu ku qkosLku qrkk fhu
Au kkk fqk, kkkkfqk kuhu qrkk kkkt kuLke Mkee yMkh ukeLkk kkfku kh uk {ke nku
Au.
khk{kt sqLkke MkxuBkh{kt-[ku{kMkeLke kw{kt s hMkk kk Au. {kuMk{e ykkkunk hkkk
khk{kt kw {ku kLkku rk kkk nku Au. rkk{kt s{eLktz khVke Mk{w khVLke
nuhku kkk WLkkk{kt Mk{wku khke s{eLktz khVLke nuhku uk {u Au.
{kuMk{e ykkkunkLke kkrfkk {ku fuxefkh khk{kt [ku{kMkwt qk s {kuzwt Y kk ykk
kku hMkk s Lkk kzu. kku e, fkuEf rMkkh{kt hMkk qk s w kzu kku yrk]r kk kku
fkuE skyu hMkk s Lk kk ku wfk sue krhMkrk Qe kk. e, ko{kt yuf [kuMk
kw hr{kLk hMkk kkku nkukke koLkk kkfeLkk Mk{kkk hr{kLk kkeLkku kqhkku Mktkn
fhku sYhe kLku Au.
s-qkLkku yko :
su kke kuLkk rLkkorhk Wkkuk {kxu yku kLku kuLku qrkk kke fne fk.
Lke, Mkhkuh{kt hnuwt 1 xfk fhkkt k ykuAwt kke fwhke heku s w MYk{kt {kwt Lkke. ku{kt
Yykkke s Lk, kne fu kwYke kkkkuo kk-ykuAk {k{kt uk s nku Au. khtkw,
fwhke heku s kkkt sqkLke Mkk{u {kLkMksk sqkLkwt {k yLkufkwt w Au.
Mk{k r{kt ku{s khk{kt sqkLke Mk{Mk qk ke Au. World Commission on
WaterLkk skk {ku, rLke {w LkeykuLkk 50 xfkke LkeLkk srMkkhku kteh heku
xe kk Au yLku ku qrkk kE kk Au. kuLkkke ykMkkkMkLkk kkoh ktkku uhe kLke kk Au.
kku kufkuLkk ykhku {kxu u{ Qwt kwt Au. rLkk rLkf yu khek ktLku uku ku{kt Mkk{u
Au.
sqkLkk WTMkkLkku :
sqk WT MkkLkku ktke qkfku kke{kt u fhkkt nku kuLku fne fk. su{ fu,
ykikurkf yuf{kuu kkk LkkhkkrfkLke qrkk kke fu kne knkh fkZke kkRkku,.
fuxktf rMkkhku{kt kkeLkk qkLkk Mkkuk fu WT MkkLkku MknukEke Lk ykue fk kuk
nku Au. su{ fu, ukk{ktke Lkefkwt qrkk kke, yurMkz kko kuhu.
 411
sqkLkk fkhku : Lke[u {wsk Au.
(1) sqkfkuLke fuxe fkkyku nku Au. {kLk-kwykuLkk yw {-{qk, hkukkuLkk fkhYk
yusLx fu su{kt Skwt, rkkwyku, Mkq{Se fkue (Escherichia) yLku MxuxkufkuMk
VkyufkeMk (Streptococcus Faeclis) sukt fkurVku{o Skwyku hkqh {k{kt nku
Au. yk Skwku {kLkheh{kt {kuxk yktkhzk{kt yu Au. su{kt ku fuxef kk[Lkryku
kkk rxk{eLk-fuLkk WkkLk {kxu skkkh nku Au. kke{kt {{qkLkwt khu {k yk
SkwykuLke Mktk khu Au. ykk qrkk kkeke kux yLku yktkhzkLkk hkukku kk Au.
(2) kkeLkk qkfkuLke keS yuf fkk ykMksLkLkku Lkk fhLkkh f[hkLke Au. yk fkk{kt
ke Skwyku (ykMksLk uLkkh) khk sirf f[hku rrxk kk Au. u kke{kt
sirf f[hku w nku kku, ykkt SkwykuLke Mktk w nkukke ku kke{ktLkku ykMksLk
kuke u Au. kuke kkeLke kwkk kkzu Au. fuxefkh kke ktkE QXkwt nku Au. ykk
skku{kt {kAeyku yLku ykMksLk kh rLkoh yL s[hku {]w kk{u Au. khu
yke (ykMksLk Lk uLkkh) Skwyku Lkfk{k f[hkLkwt rxLk fhk {ktzu Au. yu{Lkwt
yke MkLk wkOkk yLku hkk MkMkk hMkkku WkLLk fhu Au, su {kLk
MkM {kxu LkwfMkkLkfkhf nku Au.
(3) kkeLkk qkfkuLke keS fkkLkk ysirf LkMkrk kkukf qkfku yku Au. su{kt kke{kt
yuk LkkRxux yLku VkuMVuxLkku Mk{ku kk Au. ykk hMkkkuke kke{kt hnue ukku
kkk yL se LkMkrkykuLku w {kkk{kt kkuk {kkt ku ykrf ]r kk{u Au. ykLku
krhk{u kkeLke kt, Mk{kt VuhVkh kk Au yLku si kkkkuoLke s{kx kk Au. ykLku
fkhu kkeLkk Lk { kE Au. yk si kkkkuoLkk rxLkke kke{kt ykMksLkLke
{kkk xu Au yLku kuke s[h rkyku Lkk kk{u Au.
yksu khku{kt w ukkuk {uk hkMkkrf kkhku w khk Au. suLkku Atxfk wt
fheLku LkMkrkLke yk~fkk fhkkt w nku Au. kkhku yLku stkwLkkfkuLkkt fkhu {kxe
yLku kke ktLku qrkk kLku Au. w kkh LkMkrkLkk yrkkkuukLkwt fkh kLku Au. khu
yk stkwLkkfku siMkt[ yLku si-kiZkk ykoLkLktwt fkh kLku Au. skku{kt
stkwLkkfku knkU[kk ku se yknkh-]tk{kt knkU[e Au. kuLku kAe Mkq{ Sku yLku
se LkMkrkyku kuku Au. su LkMkrkLku kfknkhe {kAe kuhkf khefu Wkkuk{kt u
Au. yk kfknkhe {kAeykuLku {ktMkke {kAeku kkk kuLku s[h kkeyku k Au.
yknkh-]tkLke uf fzeku{kt yk hMkkku, su heh{ktke knkh Lkefkkt Lkke ku{Lkwt
Mkkk fuLefh kk fhu Au yLku yk heku nkrLkfkhf kkkkuouLkwt si-ykoLk Mkkk kk s
fhu [u. su LkwfMkkLkfkko Au.
412
khk{kt ukhku{kt zezexeLkk Wkkuk Mkk{u rkkt nkuk Akkt {kuxk {k{kt kuLkku Wkkuk
kk Au. zezexekwt kke e{u-e{u skku{kt ukwt kkwt nku Au. su kkAke {kAkykuLkk
heh{kt s{k kk Au. yk {kAeykuLku kks, Mk{ze, sukt rfkhe kkeyku kkk yL
{kAeyku kLkkhk kkeyku kkkt ku{Lkkt heh{kt s{k kk Au. yuLkk kke kkeyku
Mkk{kLke qk kkkk fku[kkkt #zkt {qfu Au. ykk #zkt Mk{ke knukt s Vqxe
Au yLku yth hnuk krhk k[kt {he Au.
(4) sqkfkuLke [kuke fkk{kt kke{kt k yuk fkkorLkf hMkkkuLkku Mk{ku kk Au. su{kt
yrMkz, kkh, kkhk kkk MkeMkk sue uhe kkwykuLkk r{ nku Au. kke{kt yk hMkkkuLke
nksheLku fkhu ku kekkf hnukwt Lkke. s[h Mk]rLku LkwfMkkLk knkU[ Au, ukkuk
ykuAe kk Au kkk ykk kkeLkk Mktkfo{kt hnukk MkkLkku zkke Mkze Au.
(5) stkwLkkfku, rzxhsLx ku, kuMkkueLk, kMxf, MkkVMkqVeLkk hMkkku sukt yLkuf fkkorLkf
r{ku skku{kt r{ kkkt kke qrkk kk Au. yk qrkk kk Au. qkfku s[h
Mk]r yLku {kLkLkk MkM {kxu LkwfMkkLkfkko Au.
(6) skku{kt {kxe, Lkh kkkkuo ykuke Lkk fu kuk fku kke{kt kk ku qrkk kLku
Au. {kxeLkk kukke kuLkk fkuLkku kh {kuxe {kkk{kt kke{kt {e skke kke{kt
MkqofkLkk uLku yxfku[u. ykke se LkMkrkLke fk Mkt&ukLke rk {t kzu
Au yLku skkuLkk kf]rkf kkohLkwt MktkwLk kuhk Au. Lke-hktykuLke kn krk
{t kzu Au, khu Lkee{kt rhkuk fku Lke[u kuMku Au. ykk ykrf Lkfk{k
f[hkke {kAeykuLkkt sLkLk MkkuLkku Lkk kk Au. kkk ktkkkku f]rk{ skku,
Mkhkuhku kuhuLku { fhe kuLku he u Au.
(7) kke Mk{MkkrLkf qkfkuke qrkk kk Au. hurzkuyux ykRMkxkuk{kt yknkh ]tkyku
yLku yknkhku{ktke kMkkh kELku ku rrLLk xfku yLku ytkku{kt s{k kE Au. ykk
ykRMkkuxkuMk{ktke Lkefkkt ykLkfkhe rrfh sL{k kuzktkkukk kkfku, fuLMkh
yLku sLkLkLku {kxu LkwfMkkLkfkko Au.
(8) rwk{kfku yLku Wkuk{kt kkeLkku khk {kuxk {k{kt kk Au. yk yuf{ku{ktke khkh
Lkefuwt kh{ kke MkkrLkf kkeLku kh{ fheLku hk kLkku Au. suLkkke xkkoRLkku [ku
Au yLku ese WkLLk fhu Au. hkLke xkkoRLkLke fkok{kk Lke fhk {kxu hkLku
xkkoRLk{ktke Lkefk kAe kke{kt Ykktkhke fhk{kt yku Au. ykk Lkefh {kxu fkuE
skku{ktke kke uk{kt yku Au. su kh{eLku kuke fu. yk kh{ kke ykuAk{kt ykuAwt
150 Mku.ke w kkk{kLk hkkwt nku Au. kuLku kkAwt sk{kt Akuzkkt ku kke ykMksLkLke
kk xkzu Au kkk s[h keykuLkk sLkLk[ kh rkfq yMkh fhu Au.
 413
(9) Mkzfku yLku kkfk kuxTMk{ktke nukk kke{kt khu ku u Au khu ku Mkkkxe khLkk kke
yLku qkos ktLkuLku qrkk fhu Au. qko xktfeyku{ktke kkkt kkh k qkLkku yuf
Mkkuk Au. Mk{w{kt kuLkwt krhnLk fhkkt rk xuLfhku woxLkkkMk kkkt Mk{w{kt ku
Vukkke kkohLku khu LkwfMkkLk kk Au.
ykMkkLk kzuLke woxLkk ykh MkweLke Mkkike {kuxe woxLkkyku{ktLke yuf Au. h4{e {k[o 1989Lkk
rMku yufMkkLk kzu Lkk{Lkwt ku huwt xuLfh (su VqxkkLkk k {ukLkku suxwt knkuwt nkwt) ykMfk{kt
kzuLke kkMku rLMk rr{ MkkWLz{kt Mkku rf.{e. knkue yuf kze{kt qMke kwt nkwt. kke{kt zqkuk
zfku Mkkku yk xuLfhLkk ykzkkke kkohLku {kxu khu tfh ykkrk WkLLk kE nke. Mk{wLke Mkkkxe
kh kuLkku [efku kh yuf{ zkke 1600 rf.{e.ke w ktke rhkE ke kh AkE kku nkku.
suLkkke ykhu 3,00,000 ke 6,45,000 suxkt s[h kkeyku yLku {kuxe Mktk{kt srkkzeyku, nu,
nkkoh Mkeku yLku {kAeykuyu S kw{kk nkkt. MkVkELkk fkkuo {kxu yufMkkku Mkeku s 2.2 yks
zkhLkku [o fkuo. khtkw MkVkE {kxu khu kkkk yLku kh{ kkeLkk suxkuLkku Wkkuk fhk{kt ykku
nkku. krhk{u su ku kkhke kk nkkt ku rfLkkhkLke LkMkrkyku yLku keyku k Lkk kkBkt. yk{
w LkwfMkkLk kwt nkwt. yufMkkLk ekLke kh khefu Mktwk Mkhfkh yLku ykMfk MkhfkhLku yuf yks
zkh ykkk kikh kwt. khtkw u yufMkkLku xuLfhLke yth ku kzkwt [kufXwt [Zkk {kxu {kk 2.25 fhkuz
zkhLkku [o fkuo nkuk kku 85 yks zkhLke woxLkk kke yxfke fkE nkuk.
Mk{wku{kt ku qkLkku ku-k]kekt kk k Mkkukku{ktke Vuk Au : (1) Mkzfku khke nukwt ku
(2) knLkku ykk {eLkkuLkk yuLsLk{ktke wrkuxk ykELkwt kkwt yku kkh kkk (3) xuLfhku hke
yLku ke fhke ku kt kkk kuLkwt kkh, kuLkk xuLfhku{ktke ku ke fkO kAe {kuxkkku Mkhkk
{uk {kxu ku{kt Mk{wsLkku Wkkuk kk Au kkk xuLfh{kt Vhekh ku hk {kxu kukk qrkk
kkeLku kkAwt Mk{w{kt Akuzk{kt yku Au. yk{, yk heku kuLkwt qk Vukkwt hnu Au.
qko sLkwt qk :
Mkkkxe khLkk sqk fhkkt sqkke Qk kkkt u{ku {kt w Au. qkosLkku kn
e{ku yLku Mkh nku Au. ykke ku{kt qkfku Mkkkxe khLkk kkeLke su{ se ykuke fu rhkE
skkt Lkke. e, qkosLku ktkke fkZkLke yLku kuLke wrfhLke rk qk e{e yLku
[ko nku Au.
ykke, qkosLku qrkk kkwt yxfkwt yrk yk~f Au. qkosLku qrkk fhkkt fuxktf
fkhku yk {wsk Au.
(1) yufrV{o kkeLke Mktkn MkkLke Wkh fu LkSf{kt s ykikurkf f[hkLkku yk.
(2) nuhku{kt wrfh rLkkLkk ktkkkeLkwt yLku f[hkLkwt nuwt.
(3) ukhku{kt hkMkkrf kkhku, stkwLkkfkuLkku {kuxk {k{kt Wkkuk.
414
(4) kuMkkueLk fu yL kkf kkkkuoLku qko{kt xktfe fu tzkh{kt Mktknk{kt ykk nku yLku kuLkkke
kkwt qk.
(5) f[hku fhkuk kzkyku{ktke kkk qrkk kkeLkwt kkh.
(6) yMkk heku kLkkkk{kt ykue yLku yMkwhrkk Mkuxf xuLfku.
(7) kkuLkku f[hku kuhu fkhkuMkh qko s qrkk kkwt nku Au.
khk{kt qkosLkk qkLkk Mkkike hkk kLkkku ykMkuorLkf uhyuke krk kuk qkos
kr{ ktkkkt uk {k Au. ynLke kkoh rkkLk MktMkk, kwh rrk Aukt
14 kkuoke kr{ ktkkLke ykMkuorLkf Mk{MkLkk krh{kLkwt Mkuok fhe hne Au. zkWLk xq yko
(ko 11 ytf 2)Lkk yuf ynuk {ku ykMkuorLkf uhLkk kLku Mkki k{ Wfrxkte r[rfMkk
MktMkk, fkufkkLkk [k rkkLkLkk qkkqo kuVu.
Mkknkyu uku. 24 khkkLkk rskLkk fuxkf hkukeykuLku [k{zeLkk zkkyku (fkuZLku {kk, k
fkuZ Lkn) kk nkkt. yk hkukLkk fkhku kkkMkkk k ykku fu ku ykMkuorLkfLkk uhLke yMkh nke.
E.Mk. 1983{kt rzMkuBkh{kt yuf MkkrLkf ykkh{kt ykMkuorLkf uhLkku Mkki k{ ynuk Akkku.
yu{kt swk swk rsk{kt ykuk k kk{kuLke 63 kyku ykMkuorLkfLkk uhe yMkhLkku kuk kLke
nke. qkos{kt ykMkuorLkfLkk ykMkkkMk {k {kxu MktkuLkfkkoykuLkk yuf sqk {ku, ykMkuorLkf
WkLLk kkLkwt fkh fwhke Au. khu, ke sqkLkk {k {ku ku {kLkMksk Au.
knue r[khMkhe {ku, rn{k{kt ktkk yLku kkwkk LkeykuLkk WkhkMk{ktke Lkefkwt
ykMkuorLkf Lkeyku khk nhku kkuo Mkwe {wrkfku uLkk rfLkkhkLkk kk{kt kkhef fktk-
fk{kt kkuwt hkwt nu. k. ktkkLkk {kuxk kkLkk ykMkuorLkf kerzk u 16 k ko
knuktLkk kLkuk fktkLkk {ukLkku Au. kr{ ktkkLkku kwwYrk rsku fuBkLk kqoLkk kkk
(ykhu 57 fhkuz ko){kt kLkuk Ykktkrhk kLkuk zfku yLku kuLkkRxLkku rMkkh Au.
su{kt MkVkRz Lkes {kuxk {k{kt {e yku Au. rkrx rskukursf MkuoLkk MktkufkkoLkk {k
{ku qkeo ryu ktkk ktke kktku{kt uu Au yu MkLke kikkurf Mkrk fktkLkkt
{ukLkku{kt ykMkuorLkfLke WkMkrkLkwt {w fkh nu. yk rMkkh{kt fk k]eLkk ke fkuEk
Mk fhkkt , knkuku yLku Mkkkx Au. yk fk{ktke kELku qkos {eLku Mk{w Mkwe knkU[kk
kku ko kk nu yLku ku{ktke ktkk Mk{ke ykMkuorLkf kke{kt kukkkwt hkwt nu.
MktkuLkfkkoyku{kt ke sqkLkk {k {ku, qkos{kt ykMkuorLkfLkk ykrf {kLkwt fkh
qkos w {k{kt knkh fkZkLkwt Au. fuxktf Lkeu (kkRhkRxku){kt ykMkuorLkf hnuwt nku
Au. su yufTrVMko{kt Lke[u kuAuk f[hk{kt ukwt kk Au. yk f[hkLke Lke[u kkeLkwt Mkh xkkt
yufTrVMkoLkk yuf kuk{kt (suLku uzku kuk k fnu Au.) ykMkuoLkku kkRhkRxLkwt ykMkzuLk kk Au
kkk kuLkk fkhu ku{ktke yk kuwt ykMkuorLkf kutzLkk nkRzkuMkkEz Wkh ukwt kk Au. kr{
ktkkkt Mk[kE{kt qkosLkku Wkkuk w kk Au.
 415
s{eLkLkk MkhLke 20ke 100 {exh Lke[uLkk rMkkh{ktke kke knkh U[k{kt yku Au. su{kt
ykMkuorLkf w nku Au. yk kkkkLke Mkkrkke khefu, kt Mkwe yn qkos rMkt[kE fu kekLkk
Wkkuk{kt ukkwt Lk nkwt kt Mkwe ykMkuorLkfLkk kLke fkuE yMkh uk {e ke.
ykMkuorLkfke qrkk kekLkk kkeLkku 2 ke 5 ko Mkwe Wkkuk fkO kAe ykMkuorLkfLkk uhLke yMkh
uk {u Au. kuLkk kke [k{ze fke kzu Au kuLku rz^w {ukLkkurMkMk fnu Au. yu{ktke kAe
Mkkuxuz {ukLkkurMkMk WkLLk kk Au su{kt Akke, keX, Mkktkyku kh fkkt zkkt kk kku Au yLku
ykk skkt qfku{ukLkkurMkMk kk Au.
kuLkkke heh Wkh fkkt-MkVu kkt kk {ktzu Au. ykMkuorLkkurMkMkLkk ke kkkk{t [k{zeLkku
fuxkuf kk Mkk yLku huMkkkku kk Au. nkkLkk yLku kkLkk krk{kt kktXke hk[ze Mkqfe
[k{ze kk Au. su uhLkk w {kLku kou Au. yke [k{ze kUkheLk yLku fuLMkhLke kfeV
Qe fhe fu Au. ykMkuorLkfLke yMkhke keS kfeVku sue fu, [k{zeLkwt fuLMkh, kkuRxh, zkkkerxMk,
rkkkLkwt rMkhkuMkeMk, khkuLkwt wt kuhu kE fu Au.
qko{ktke yrk kke knkh U[kke qko sLkk qkke ^kuhkRz [uk fu ^kuhkurMkMk
kk Au. khkLkk 19 hksku{kt yLku rr rLkMkLkktke uku{kt ^kuhkurMkMkLke Mk{Mk uk
{u Au. kkhLkk huke Y fheLku ktkk LkeLkk {ukLke rMkkhku{kt kkk rkLkk knkze uku
Mkwe ^kuhkurMkMkLke Mk{Mk uk {u Au.
rLkk fuxktf uMkku suk fu [eLk, etfk, MkuLk, Rxe, uMx RLz, {uMkfku kuhu{kt qkos{kt
^kuhkRzLke w {kkk yu fwhke xLkk Au. rukkkuLkk {k {ku khke qko{kt VkuhkRzLke
yuf ke {-kqoke Y fheLku kkrfMkkLk yLku khk{kt kELku rk-kqo yurk yLku rk [eLk
Mkwe Vukue Au.
hkS kkte hkxe kekLkk kkeLkk r{LkLkk yuf rhkkuxo {ku khke efkLkk kzku
(ykkhrkyku){kt yLkuf Lkeu ^kukRzwk Au. yk zfku Mkkku kke khu Mkk Au khu
VkuhkRz kke{kt yLku {kxe{kt e Au. yk kzfku knuuke s ykk nkkt. Aukt k
Mkfk hr{kLk qkosLkk yrk U[kkLkk fkhu VkuhkurMkMkLke Mk{Mk Qe kE Au.
E.Mk. 1970 yLku 1980Lkk kkuo hr{kLk khk Mkhfkhu Mk[kE yLku kekLkk kke {kxu kk{e
s rfkMk fko{{kt {kuxk {k{kt {qzehkufk fwO. hk Mkhfkh khVke ze yLku ese {kxu
MkkMkezeyku {kke kufkuyu kkuhfqk kLkkk. qko{ktke kke wLku w U[kLku fkhu
VkuhkRzLke Mk{Mk w VukE>
{kLkheh{kt VkuhkRz {wu kekLkk kke khk k kk Au yLku yuLkku kk 96 ke 99
xfk kk hehLkk nkzfk{kt e Au. nkzfk{kt f{ VkuMVuxLke Mkkku yuLke Mkk~kk nku
Au. VkuhkRzLke w {kkkke ktkkuLkk nkfzkLkk fu yL fkhLkk ^qhkurMkMkLkwt fkh kLku Au.
416
ktkkuLkk ^qhkurMkMkke ktk ktk, fkk fu ze (Muxke kuLk fu [kuf) suk MkVu kLku Au. nkzkshLkk
qhkurMkMk{kt nkfzkt yLku Mkktkyku{kt yMkk, kLkf rf]rkyku yku Au. ^qhkurMkMkke yktkhzkLke
kfeVku yLku MLkkwykuLkk rfkhku, koLku LkwfMkkLk kk Au yLku kkfkuLkk kwryktf (IQ) kh
rkfq yMkh kzu Au.
VkuhkRzwk kke{ktke ^kuhkRz fkZeLku s Wkkuk{kt uwt yu yuf{kk yuLkku Wfu Au. yk
rk {kxu yLkuf xfTLkkukuSyku Wk Au. khtkw, xfTLkkukSLke kMktke kke{kt ^kuhkRzLke
{kkk yLku MkkV fhk{kt ykkk kkeLkk {k kh yuLkku ykkh Au. yVMkkuMkLke kk yu Au fu
yuLkk {kxuLke khke xfTLkkukuS{ktLke fkuEk xfTLkkukuS Mktkqo Lkke.
khk{kt Lke{kt kkkt qkLke Mk{Mk yLku Wkkku :
rLke Mkkike w qrkk Lkeyku{kt y{urhfkLke fkukuhkzku, rk y{urhfkLke uh{, khkLke
ktkk-[eLkLke kee Lke yLku { yurkLke y{w hk yLku Mkeh hk LkeykuLkku Mk{ku kk
Au. yk ke Lkeyku ytk rkLkykhku kkkE Au. {kk yu{ukuLk yLku fkUkku Lkeyku
s ykhku kkE Au. yk ktLku LkeykuLkk kx kh yufthu knw ykuAe ykikurkf ]rkyku
kk Au.
khk{kt LkeykuLku kqskLke khtkhk fk{ uk {e Au. Akkt Lkeyku Mkkk qrkk kke hne Au.
nuhefh, ykikurkfh, ukeLke yku krk, rrLLk k{f yLku Mkk{krsf rhku kuhu
LkeykuLkk qkLkk fkhku Au. ktkk yLku {wLkk Lke {ukLke uku{kt ukkt s Lknuuhku khk
ku{Lkk kke U[e ukkkt nku Au.
ykke, {ukLkLkk ykkLkk uku{kt hnukkt kufku {kxu kkeLkwt {k ykuAwt kE Au. ktkkrfLkkhu
ykuk LkkLkk {kuxkt nuhku yLku WkukkuLku kuLku LkeLku ku kx kLkke ewt Au. yke s
krhMkrk {wLkk LkeLke Au. {wLkk Lke{kt hkusLkku 200 r{rLk exh suxku f[hku rne nuh
Xku Au. ku{kt 5 k rxhLkk D.D.T.kk f[hk MkrnkLkku keu 20 r{rLk rxh suxku
ykikurkf f[hku kku swku. rneke ykkk [uLke {wLkk LkeLkwt kke kek yLku MLkkLk {kxu
yku Au.
u yk qkLku yxfkk{kt Lkn yku kku Auf yknkkk Mkwe {wLkkLkwt kke Wkkuk{kt E
fk kuwt Lkn hnu. fuLe qk rLktk kkuzoLkk ikkrLkf yLkku khk kk yktfzkyku
Mkhfkh ke nkuk Akkt yk Mk{MkLkku Wfu kk{kt ku rLkV kE Au. nuhkuuLkwt {uwt-ktw kke
LkeykuLkk 75 xfk qkLkwt fkh Au, khu kkfeLkk 25 xfk qk ykikurkf f[hku yLku
qkLkk yrLkrk MkkukkuLkwt krhk{ Au.
sqk yxfkkLkk Wkkku :
E.Mk. 1985{kt ktkk MkVkE kusLkkLkku ykht kku. u{kt fkuE LkeLke MkVkELke yk Mkkike {kuxe
kusLkk nke. yk kusLkk ytkkok [ko yLku yuf{ e{e krkyu [kke nkukLku fkhu qk
 417
xefkkkk kLke. ke kkk{kt ktkkLke WkLkeyku sue fu {wLkk, kku{ke, k{kuhLke MkVkELkku
Mk{ku fhk{kt ykku.
E.Mk. 1995{kt hkxe Lke Mkthk kusLkkLke Yykk kE. yu{kt khkLke ke s LkeykuLku
Mkktfe uk{kt yke. yu{ktke {kuxkkkLke kusLkkyku{kt kxhkuLkwt qrkk kke Mkewt s Lke{kt
ktw yxfke, yuLkku kn keLku khukt yuLku wrfh kLx{kt knkU[kzkLke Mkk fhk{kt
yke nke. LkeLkk MkVkELkk yk fko{Lke Mkkike {kuxe k{e yu nke fu, ktkkkkkLke yk
wrfhLke MkwrkykuLkku [o fku WXku.
eseLkku yrLkrk kwhXku yLku kLxLke ese khLke khu rLkohkkLku fkhu {kuxkkkLkk
kLxLkku Wkkuk kE fkku Lk nkku. e, ukh{ktke Lkefkk f[hkke Lke{kt kkkt qkLke
Mk{Mk kh fkuE kLk ykke fkwt Lk kwt. {k[o 2005 Mkwe{kt yk kusLkk kqhe kkLke nke.
khkLkk 10 hkkuLkk 46 nuhku{kt 18 Lkeyku MkVkE Mkkku Mktfkue yk kusLkkLke {tsqh kue
f{k 772.08 fhkuz YrkkLke nke. fuL Mkhfkh yk kku [o kuke hne Au yLku kkoh,
Lk{tkkku yk kusLkkLkku Mk{L yLku uhu hke hkkt Au.
yk kusLkkLke {w ]rkyku{kt nuhkuku yLku fMkkkykuLkk srLkfkMkke kLkkhk qkLke kwr,
ktk kkeLke Mktwr {kxu kLx Mkkkk, eseke [kkkt M{kLkk]n kikh fhkt, ykuAk
[oke MkVkELke Mkwrkyku kqhe kkze, Lkefh, LkerfLkkhkLkku rfkMk fhku yLku Lk f[hkLkk
rLkfkLke Mkk fhe kuhuLku Mk{ku kk Au. wrfhLkku Wk[kh fhkuk kkeLkku Wkkuk
kkk-kke[kyku{kt fu fqh{kt fu kesu kt nku kt fhe fk Au. fuxktf kkuo knukt
k{kuozMku yuf Lke xfTLkkukuSLkku rfkMk fkuo. suLku Yx kuuLk kuMkuMk (Root Zone Process) fnu Au.
yu{kt qrkk kkeLku rr heku kikh fhuwt khw/LkukhLke {ktke kMkkh fhk{kt yku Au. Lkukh
skrk s{eLkkuLke LkMkrk Au yLku ku ykMkkkMkLke nk{ktke ykMksLk kuku Au. fkh fu kuLkk
kz{kt fkkt nku Au. yk ykrfMksLk yu{Lkk kkuk kz{ktke yu{Lkk kkuk {qrkt Mkwe knkU[e kuLke
szku{kt ueLku yLkuf Skwyku yLku VqkLke ]r {kxu yLkwfq krhMkrkyku Qe fhu Au. yk
Mkq{ keyku ktk kkeLke ywrykuLkwt ykMkzuLk fhu Au. ykke, Auxu knkh ykkwt kke w
nku Au.
7. s-qkLku yxfkk {kxuLke fkLkqLke ukkEyku :
khk{kt kkeLkwt qk yxfkk {kxu fuxkf LkkUkkk feo khkLke sqk ytkuLke
ukkEyku fhk{kt yke Au. E.Mk. 1956{kt rhh kkuzoMk yux E.Mk. 1978{kt fkuMx kkzo yux,
E.Mk. 1978{kt Vuxrh yux kuhuLke ukkEyku fhk{kt yke Au.
khk{kt sqkLkk rfkMk {kxu fuLe sqk rLkkh yLku ytfw kkuzo ku{s hk
sqk rLkkh yLku ytfw kkzoLke h[Lkk fhe Au. E.Mk. 197{kt kke qk khku kMkkh
fkuo Au. yk khk nuX ykkkt yuf{ku u qk Vukkkt nku kku fkuMkh heku kuLku yxfke
418
fk Au.
8. khk{kt Wkukku khk Lkeyku{kt Vukkwt qk :
khkLke kk ke s Lkeyku qrkk Au. khkLke krk kkke ktkk Lke rLke Mkkike
w qrkk Lkeyku{ktke yuf Au. khkLke ke s LkeykuLkk qkLkk fkhku ykuAk-kk ytu
yufMkhkt nkuE fu Au. k{kuh LkeLkk qk ytkuLkku ykMk zkWLk xw yko{kt fkrk
fhk{kt ykku nkku.
k{kuh Lke khtz/rknkhLkk kk{w rskLkk, AkuxkLkkkkwhLke 50 rf.{e. rk{kt ktkkLke
kk Lke nwke Lke{kt kkt knukt ku r{kt LkeuLkk Mkkike Mk{] rMkkhku{ktLkk yuf keLkkt
rMkkh{ktke kMkkh kk Au. yk rMkkh khkLkk Wkukku {kxu Mkkike ykLkku rMkkh Au. u{kt
khkkk fkuMkkLkku 60 xfk suxku rnMMkku yk rMkkh{kt ykuk AkuxkLkkkkwhLkk rMkkh{kt kk{ktke
kk kk Au.
yn kke yLku ese kqhkk {k{kt {kk nkukke fkuMkk kh ykkrhk yLkuf Wkukku yn
Mkkkk Au kkk rMk{uLx, Mxe, hkMkkrf kkh suk Wkukku yLku rMVkuxf kLx k yn
Mkkkuk Au. Lkeu, kkuLkk Lkfk{k kkkkuo, ykikurkf yuf{kuLkk uhe ku kuhu k{kuh
Lke{kt Xk Au. ykke, yk LkeLkwt kke yLku huke ktLku fkuMkkLkk [qhk yLku ykikurkf f[hkke
qrkk kukt Au.
yk Wkhktk k{kuhLke e{kt Mkkk k{o kkh kLx ykuk Au. khtz, rknkh, kr{
ktkk yk k hkku ese {kxu Mktkqoku yk kuk kh rLkoh Au. yk ese{kfku {kk
skkkt kkeLke kk s fhu Au. yuwt Lkke khtkw yuLke Mkkku-Mkkku eku{kt ykikurkf yuf{kuLke
hk k Lkktu Au.
yk rMkkh{ktke {ukkk fkuMkkLkku 60 xfk kk we kku{ktke {uk Au. su s{eLkLku
kteh LkwfMkkLk fhu Au kkk fkuMkkLke Mkkku-Mkkku Lkefkk zfku yLku {kxeLkk rLkfkLkku & {kuxku
Au.
AkuuxkLkkkkwhLkk yk ykikurkf kukLkk Wkukku{kt ku Wk[kh kLxku Lkke. fkuMkk ykkrhk
WkukkuLkk MkVkE kLxku{ktke s nk{kt fkkoLkfku, ku yLku keMk Mkkku Mktfkuwt qk Vukkwt
nku Au.
yk yuf{ku khk 20 xfk fkuMkkLkku [qhku hkkku hkzku kkku{kt VUfk Au. fk Lke[u kuXk
kAe fkuMkkLkk [qhkLku nkkke yufrkk fhk Au. khtkw ku{ Akkt kkk{ktke Lke{kt skk kke{kt
fkuMkkLkk [qhk yLku kuLkwt {k qk {kuxwt nku Au. su LkeLku qk qrkk fhu Au.
fkuMkk ykkrhk ke {w qkf fkuf eLkk kLx Au. su fkuMkkLku kMx eyku yLku
VkWLz{kt WkkukLku kf kLkkk {kxu yksLkLke kuhnkshe{kt 1100 Mku. Mkwe kh{ fhu Au.
ykke fkuMkkLkkt hk kLkeLku Qze yukt xfku qh kE Au yLku e{kt kh{, hk Lk
 419
kLke fu yuku fkuf kkfe k[u Au. yk kh{ fkufLku kkeLkk qk {kuxk {kke kuk{kt yku Au.
yu kAe yk ku yLku fkkoLk fkukwt qrkk kke Lke{kt Akuzk{kt yku Au. ykke, LkeLkk
qk{kt khku kk Au.
ynLkk {kuxk kkLkk kkke rwk {kfku (Thermal Power Plants) Lke rfLkkhu ykuk Au.
yk yuf{ku{kt WkLLk kE Qzke hk LkeLkk kke{kt u Au. kkuEhkuLke kkux{-yuMk (krkLke
hk){kt kke ukwt fheLku hkzku kLkkk Au.
kkAke hk VUfkLkk kkku{kt Lkkte uk Au. yk{kLkkt {kuxkkkLkkt kkku hkE kkt Au
yLku rLkfkLke kkRkkuLkkt {kU hkkLku fkhu kt kE kk Au. ykke, yk fk Mkeku s Lke{kt
knkU[u Au.
yMkhku :
k{kuh Lke yLku kuLke kk LkeykuLke LkSfLke eku{kt Mkkuk Lkeyku s Au. E.Mk. 1997{kt
yur {rnLkk{kt kkufkhkuLkk MxeLkk fkhkLkk{ktke ykhu 2 k exh suxwt VhLkuMk ykuE
Lke{kt e kwt nkwt. su LkeLkk kkeLkk knLke Mkkku-Mkkku 150 rf.{e. qh wkkokwh Mkwe knkU[e
kwt.
yk woxLkk kLkLkk yuf yXkrzk Mkwe{kt 50 k kufkuyu yk qrkk kke kewt nkwt. yk
kke{kt kuLke {kkk Mefko yuk 0.03 r{ekk{ rkexhLkk {kke 40 ke 80 kwt w
nke. k{kuh LkeLkk qk rLkkLk {kxu yLku qk qh fhk {kxu k{kuh fkokne kusLkk
Y fhkk{kt yke Au.
s{eLkqk (Soil Pollution) :
1. s{eLkqkLkku yko :
s{eLkLkk kirkf, hkMkkrf yLku sirf kw{kuo{kt yuk fkuEk rkLksYhe yLku Lkk uEkkt
krhkoLkku (suLke yMkh {kLke kkk yL MkSku kh kzu)ke s{eLkLke fwhke kwkk kkk
Wkkurkkk Lk kE kuk qkLku s{eLkqk fnuk Au.
s{eLk yu yuf yuwt kf]rkf MktMkkLk Au fu suLkku fkuE rfk Lkke. kkoh RrknkMkfkh zkuLkkz
kxohLkk {k {ku kkh khu Vwk {kxeLkwt MkkLk E fkwt Lkke. {kxeLke rkyku{kt {
fheLku kuLke kwkk khe fk Au. khtkw khu {kxeLkku Lkk fkO kAe yuLku Vheke Wkkrk
fhe fkke Lkke.
{kxe/s{eLk yu {]khLkwt Mkkike WkhLkwt yuf kkkwt kz Au. su{kt Lkes, MkSktkku, kw,
fkkorLkf kkko yLku kke/us nku Au. yk kkLke Mktwkk yMkhke LkMkrkLke ]r kk Au.
{kxeLkk rLk{ko{kt kzfku, kkk{kLk{kt krhkoLk, kLk, krke kke, rn{rkyku, zfkuLkwt
hkMkkrf yLku kirkf k, e, Vqk kuhu kkk kf]rkf kkh kuhuLke Mktwk yMkh uk
{u Au. {kxeLkk rfkMk{kt Mk{ yLku ykkkunk qk {nLkk Au.
420
kh{ uske ykkkunk {kxeLkku rfkMk zke nku Au. khu Mkqfe yLku Xtze ykkkunk{kt {kxeLkku
rfkMk e{ku kk Au. ykkkunkLke yko krhMkrkyku{kt Lkh{ yue {qqk Mkk{ke{ktke 15
ko{kt 1 Mku.{e. {kxe kikh kE fu Au. khu rkfq ykkkunkLke krhMkrk{kt {qqk
Mkk{ke{ktke {kxe kLkkk MkUfzku ko kku Au.
2. {kxe/s{eLkLkk Mkhku :
kqo rfrMkk {kxe yLkuf Mkhku{kt kkuXkue nku Au. yk MkhkuLku {kxeLke rkrks-Mke{k fnu Au.
{kxeLkk uf Mkhku yk-yk heku kkuXkuk nku Au. {kxeLke Mke{kykuLke kktMke-ykze
YkhukLku {kxeLke Ykhuk fnuk Au. Mkkkxe WkhLkk yMkk {kxeLkk MkhLku yku-Mke{k
(rkrks) fnu Au.
su{kt {kuxkkku kkt hukt yLku yktrf rrxk kktzkt, zkeyku, kwykuLkk {{qk, Vqk yLku
yL sirf kkkkuo nku Au. yk Mke{k MkhLkku htk Mkk{kL heku fkku fu qhku nku Au.
{kxeLkk Mkkike WkLkk MkhLku yu-Mke{k (rkrks) Mkh fnuk Au. yu{kt yktrf heku rrxk si
kkkkuo yLku fuxktf yfkkorLkf LkesLkkt fku nku Au. LkMkrkykuLkk {q WkhLkk yk ku Mkhku{kt
nku Au. yyuk Mkhku{kt LkMkrkLkk {qrk kt Mkwe nku Au kt Mkwe {kxe kkeLku s{k fhu Au
yLku Mk{k ko hr{kLk ku kkuzk-kkuzk kkeLku fu usLku Akuzke hnu Au.
yk ktLku MkhkuLke [{kt {kuxe {kkk{kt yrMkkt, Vqk, Skwyku yu ke LkkLkk fexfku nku Au.
su ukk {eLku {kxe{kt kkukkLke srx yknkh kLkku Au kkk {kxeLkk kkukfkkuLkk kwLkrLk{ko{kt
{Yk kLkeLku kuLke Vwkkk{kt khu fhu Au.
ke-rkrks/Mke{k yu k-{kxe uzkke s{eLk Lke[uLke s{eLk fnuk Au. k-{kxeLke Lke[uLke
s{eLkLku Mke-rkrks/Mke{k fnuk Au. yu{kt Mkzue yLku Mkkue Mkk{ke nku Au. ku{kt si kkkkuo
nkukk Lkke.
{kxeLkkt ytk kkhef fku [efe {kxe, fktk/fk, huke, fktfhk kuhuLke {kk swe-swe nku Au.
[efe {kxe, fktk, huke yLku fktfhkLkk Mkhk {kke {kxeLku Vwk {kxe fnuk Au.
3. s{eLkLkwt kuk yLku Wkkku :
s{eLkLkk yuf skyuke keS skLkk MkkLkktkhLku s{eLkLkwt kuk (Soil Erosion) fnu Au.
s{eLkLkwt kuk fwhke rk Au. su kkk krke krhkku kLk, kke, kuhuLku fkhu Mkkk
[kk fhu Au.
fwhke huke kkkt s{eLk ku fhkkt {kLk]rkke kkwt kuk w zke krkke kk Au. su{
fu, uke, kktfk{, LkrLkk, kwykuLkwt yrk[h kuhu.
{kxeLkk kukke kuLke khkk yLku Vwkkk xe Au. kkk usLku MktknkLke k k
xu Au. Mkkkxe khke {kxe kukELku Auu skku{kt s{k kkkt kke qrkk kk Au. s[h
 421
Mk]r kh yuLke hkk yMkh kzu Au. Mk{kkku, ykkkunk, kzfLkk fkhLkk ykkhu WkhLke
s{eLkLke MkkkxeLke yuf $[ Zkk MkhLku kLkkkt Mkk{kL heku 100 ke 200 ko kku Au.
{kxeLke WkhLke Mkkkxe kLkkk MkUfzku ko kku Au. khu, s{eLkLkwt WkhLkwt Mkh wwt kLkkkt kuLkwt
kuk {k{kt w zkke kk Au. ykke WkhLke MkkkxeLke s{eLkLkk Mkthk {kxu ku kkkt
hkt yrkyk~f Au. s{eLkLkwt kuk w yxfkkLke yLkuf xufTrLkfku Au. Mkk{kL heku yLkuf
{kxeLkk qkLku hkufk {kxu ku fkhLkk Wkkku w [rk Au. su yk {wsk Au. (y) u
Wk[kh su{kt s{eLkLku Wk[kh kk Au. (k) kkeLkk rLkfkLkku Wk[kh su{kt kkeLkk kf]rkf
{kkkuoLkku Wk[kh kk Au.
(y ) u Wk[kh :
(1) uke {kxu rkLkWkkuke s{eLk kh LkMkrkLkwt ykh kikh fhwt. ykke, hMkkke kkwt
LkwfMkkLk yxfu.
(2) su-ku u{kt hMkk fu kke kt kzkwt nku kt kke e{eLku s{eLk{kt yth
kukt kkkt hkt.
(3) hMkkLkk khkLkk kkeLkk skkLku ktkhk fu kk kLkkeLku Mktkn fhku. suLkkke Mkkkxe
khLke {kxeLkwt kuk kkwt yxfu yLku qko sMkkkxe [e yku.
(4) LkeLkk Lke[kLkk kkk euku{kt uekt kt/ykzkt suLkkke kkeLkk nuLke Mkkku-
Mkkku {kxeLkwt kuk Lkk kk.
(k) kkeLkk rLkfkLkku Wk[kh (kxh khk nukk kkeLkku Wk[kh) :
(1) Lkkkyku/LkefkuLku w ze kLkkk Lkn kkk kuLku kt fhkLkku kt fhku. f[hku nukku
yxfkku Lkkktyku, Lkefku s{eLkLkk kukLku yxfku Au kkk qko sLke Mkkkxe [e
yku Au.
(2) Lkkktyku{kt {k{kt w MA kkeLku Lke[u kMkkh fhwt. knLke krk {t fhkke
qkos{kt khku kk Au.
(3) Lke rfLkkhkLkk kkeLkk sMktkn rMkkhku {kxuLkk Wk[kh fhk kkk ku{kt ykuAk{kt ykuAku
f[hku hnu ku{ fhwt. {kktykuLke MkkrLkf e fhe.
(4) kke {kxuLkk {kkLkk kktfk{{kt MkkrLkf Mkk{ke yLku fkiLkku Wkkuk fhku. kktfk{Lke
f{k ykuAe yku yu{ fhwt.
s{eLk yLku kkeLkwt Mkthk fhk {kxu s{eLkLkk Zkukku kh kkk Mk{whukykuLke Mk{ktkhu ekhk
kzkku kuk{kt yku Au. ykAk Zkukku kh, ykuAk ykk {{ hMkke kukku{kt yk wk
qk yMkhfkhf Mkkrkk kE Au.
422
]kku yLku kMkkuLke zkke u yue rkyku WkkzeLku LkkLkk-LkkLkk kkkyku, ykzktku kLkke
fk yu{ nku Au. kt kt kLkkk Lkke yuk w Zkukkk uku{kt kkhkuLke
Mk{hue kuL[ kLkkeLku {kxe yLku kkeLkwwt Mkthk fhk{kt yku Au.
Wsz s{eLkLku ukekf kLkkk, nukk kkeLku s{k fhk, s{eLk{kt us e hkk
{kxu kkeLku eLkkh rMkkhLkk WkhLkk kkku{kt Mk{ku[hukykuLke Mk{ktkhu Lkkktyku kh ktku yLku
Mkktfzk AeAhk kzkyku kLkkk{kt yku Au. ku ktukuLke [uLkk rMkkh{kt Vwk {kxeLkwwt ykh
rfrMkk fheLku ukeLkk kkf E fk.
4. s{eLk yLku kkeLkwt Mkthk fhk {kxuLkk fuxktf Wkkku :
(1) LkkktLke ktLku kkswyu kMk, Akuz, ]kku keLku yhkuf kt kLkkk{kt yku Au.
(2) {kxeLkwt kuk yLku kkeLkk knLku hkufk {kxu {kxeLkk ykzkt fu [ufzu{ hktLke ktLku
kkswyu MkkrLkf {kxeke kLkkk{kt yku.
(3) hktLke ktLku kkswyu kkhkuke ktku kLkkeLku {kxe yLku kkeLkwt Mkthk fhe fk.
(4) kurkLkLkwt {kwt kLkkwt. su kkhke kLkuwt nku Au. yuLku kuuLkkRLke Mkktf{kt kuxeLku
kt fhk{kt ykwt nku Au. yuf kurkLk {kk{kt Vuhku rMk{uLxLke yuf $[ ze, yu
ek yu {kkLkk ykkh kk fhkku yk VuhkurMk{uLxLkku rksf kkeLku hkufe hkk
{kxu yLku kkeLkk knLku ek {kxu Mkk{ nku Au. ktkhk yu {kkLkk krkLke Lke[u
yLku LkkkLke ykMkkkMk h[kuwt yuf qko nku Au, su qko sLke krkLku hkufu Au.
5. hkMkkrf kkhkuLkku w khk :
Mk{k r{kt fuxktf Mkfkykuke uke{kt hkMkkrf kkhkuLkku khk w kE hkku Au. yuf
ytks {wsk r{kt ukeLkwt kk 25 xfk WkkLk hkMkkrf kkhLkk w khkke kE hkwt
Au. {kxeLkkt {w k kkukfkku kkuxur{, VkuMVhMk, LkkRxkusLku LkMkrk kuke u Au. kkh
yk kkukfkkuLku Mkhh fhu Au.
{kxe{kt hnuk ke Mkq{ kkukfkku kkuhkuLk, sMkk {kurLk ytk ykuAk {k{kt yk~f Au.
kkfLke e Mk{u kuk {uk {kxu yk kkukf kku yuLke Mkkku {kxe{kt kkh ueLku
kkukfkku Mkhh fhk kzu Au.
kkhLke Mkkku w kuk {uk stkwLkkf kykuLkku Wkkuk w fhk{kt yku Au. S-stkwyku,
fexfku, Vqk kuhuLkku Lkk fhk {kxu yk stkwLkkfku{kt hMkkku nku Au.
6. stkwLkkfkuLkk Wkkukke Qk kkk &ku :
stkwLkkfkuLkk Wkkukke {kk Wkfkheyku s Lkn khtkw, rLkhwke keyku yLku {kLkeyku k
{hu Au. ykk LkwfMkkLk fhu Au. stkwLkkfku Mkke ykk yMkke nkuE fu Au.
 423
su stkwLkkfku Mkke nku Au ku{Lkku yufkh Wkkuk fkO kAe yuLke yMkh ktkk Mk{ Mkwe hnu
Au kkk ku MknukEke rrxk kkk Lk nkukke {kxe{kt yLku k]tk{kt ykkk keykuLkk
heh{kt s{k kk Au.
su{ fu zezexe yu fkkorLkf stkwLkkfku{ktLkwt yuf Au. yuf Mk{u yuLku kqoMYkLkwt stkwLkkf {kLkk{kt
ykkwt nkwt. zezexeke xukE kkt yLku yu{Lke kh zezexeLke fkuE yMkh kE Lk nke.
ekku uku{kt zezexeLkwt yoSLk 10ke 15 koLkwt nku Au. yuxu fu fkuE u{kt u 100 kg
suxwt zezexe Aktxk{kt yku kku 10-15 kkuo kAe yLku yuLkwt 50 kg {k{kt kLku. (yoSLk
yuxu yuxku Mk{ su{kt Atxkuk hMkkkuLkku yzku s kk rrxk kk Au.) zezexeLkwt yoSLk
{kxeLkk fkh, ykkkunk, {kxe{kt hnukk Sstkwyku, keykuLkku fkh kuhuLkk ykkhu yk-
yk nku Au.
Wfrxkte rMkkhku{kt yuLkwt SLk {kk 6 {rnLkk suxwt s nku Au. rLkk yLkuf uku{kt
zezexeLkku Wkkuk rkktrk Au. u fu khk{kt {AhkuLku {khk yLku rLktrkk fhk {kxu zezexeLkku
kkf Wkkuk kk Au. zezexe suk Mkke stkwLkkfku {kxeLkk ek fku Mkkku [kUxe Au.
su kLk yLku kke suk krke kkkkuo Mkkku yuf skyuke keS skyu Mkktkh fhe
Au. ykke, yL skLke {kxe k krk kk Au. Mkke stkwLkkfku keykuLkkt heh{kt e{u
e{u s{k kk Au. stkwLkkfkuLkk fuLefhLku siMkt[ fnuk Au.
stkwLkkfke krk kwLku khu fkuE {ktMkke ke k Au khu ku keLkk heh{kt yk
stkwLkkfku w {k{kt s{k kk Au. kkukLkk W[kh Mkhkukkt keykuLkkt hehku{kt fkuE
kkkoLkk {kLke yk ]rLku si-ykoLk fnu Au. zezexe suk stkwLkkfkuLkk fkhu yk rk
kkf kqhkh kk Au.
stkwLkkfkuLke keS kfeV yu Au fu, e{u-e{u Sstkwyku stkwLkkfkuke xukE Au yLku fuxef
kuZeyku kAe yk stkwLkkfkuLke ku{Lke kh fkuE s yMkh kke Lkke. fuxktf stkwLkkfkuke hkukkwykuLku
rLktkek fhLkkh rfkhe yLku khkukSe fexfku k Lkk kk{kk nku Au. ykke yuf kh stkwLkkfkuLkk
Wkkuk fkO kAe hkuk VukLkkh rkyku zkke u Au. ktkk Mk{ke stkwLkkfkuLkk kkuzk k
Mktkfoke fuLMkh suk hkukku kE fu Au.
7. stkwLkkfkuLkk Wkkukke kkkt Vkk :
stkwLkkf kykuLkk Wkkukke fuxktf Vkkyku k kk Au. su yk {wsk Au. (1) stkwLkkfkuLkk
Wkkukke kkfku{kt kkk hkukkuLkwt {k xwt Au. ykke Mk{k r{kt uke{kt stkwLkkfkuLkku Wkkuk
ku Au. (3) rfMkkkt uku{kt {kLkeLkk ykhkuLku {kxu stkwLkkfkuLkk Wkkuk rLkk {AhkuLku
rLktrkk fhk y Au.
u fu, yksu wLku w uzqkku WkkLkLkku yMkh Lkk kk ku heku hkMkkrf kkhku yLku stkwLkkfkuLkku
Wkkuk xkze hkk Au yLku kuLkk rfk{kt yLkuf Lkk rfku rfMkkk Au. ifkf f]rk{kt
424
f]rkLke k{k{ khtkhkkk krkyku MefkhkE Au. su{ fu sirf f]rk, khtkhkkk kkfkuLkk ifkf
Wkkuk, kkf Wkkzk {kxuLke ifkf hekku, ktkkkkk Mkwe xfe fu yue f]rk.
sirf uke{kt hkMkkrf kkhku yLku stkwLkkf kykuLkku Wkkuk fhkkku Lkke. ykk kku uke
khLkku stkwLkkfkuLkk Lkfkhk{f kLku ykuAku fhk yLkuf fkhLke xfTrLkfLkku Wkkuk fhk{kt
yku Au. ukh{kt s{eLk{kt kkukfkku skE hnu yu {kxu fkkuk kkfLkk yMkukkuLku uz fheLku
ukhLke {kxe{kt ue uk{kt yku Au.
ykke {kxe Vwk kLku Au kkk Mkk kLkke yxfu Au. VuhkeLkk kkf ukke s{eLkLke Vwkkk
sk Au. kuk yxfu Au. e yk ukeLkk hkukkuLku rLktrkk fhe fu Au. sirf ukeLkk Vkk
yLku kuhVkk ktLku Au. (1) yk uke [kuMk krhMkrkyku{kt s ykkf heku nkhw krk{kt
rLkMkLkktkLku k hkeLku Mkwhrkk yLkks WkLLk fhkLke wkyku ys{kk Au.
hkMkkrf kkhku yLku stkwLkkfkuLke yMkh xkzk {kxuLke yuf krk Mk{Lk stkw/hkuk ktLkku
Wkkuk fhkLke Au. su kkfLkkt huf rLkMkLktke kkMkktyku yLku yu{ktke WkLLk kke rr
hkukkuLke Mk{s kh ykkrhk Au. ku{kt si-stkwLkkfkuLkku Wkkuk fhk Au. si-stkwLkkfku (1)
Mkq{ Sku{ktke, (2) LkMkrkyku{ktke yLku (3) si-hkMkkku yu{ k Mkkuk{ktke {u Au. si-
stkwLkkfku{kt yuk yLkuf hMkkku nku Au su fexfkuLkk kk[Lk yLku fuMkkfkoLke rkke s{eLkLke
yth hnuk kkhku s{eLkLke WkhLke Mkkkxe kh ykkkt k s{eLk w kkhe kLkke Au. ykke
Mk{ skkt uk Wks xu Au yLku ukekf hnuke Lkke.
Mk{we qk :
1. Mk{we qkLkku yko :
{kLk khk k fu yk heku rhkE kkoh{kt yuk kkkkuo r{rk fhk suLkkke rkfq
yMkhku WkLLk ke. su{ fu Mk{wsLke kwkk{kt xkzku. rhkE rkyku{kt yhkuku, {kLk-
MkM {kxu u{ Qwt kwt kuhu. rhkE qk Vukk {kxu fuxkf skkkh krhkku
yk {wsk Au. (1) ukhku{kt w khkkkt hkMkkrf kkhku, stkwLkkfku hMkkLkk kke Mkkku
neLku sMkkuk{kt yLku yu khk rhk{kt u Au. (2) rhkrfLkkhkLkk nuhkuLkwt {rLk kke,
ykikurkf yuf{ku{kt khkuwt qrkk kke MkeuMkewt rhk{kt Akuzk{kt yku Au. (3) Mk{w{kt
khke Mxe{hku Lkes ku, kuMkkueLk, ykikurkf hMkkku, stkwLkkfkuLkwt knw {kuxk {k{kt nLk
fhu Au. khuf ykk snku woxLkkkMk kLku kku kuLkkke Mk{we kkohLku kkhkkh LkwfMkkLk kk
Au. kzeyku{kt, kthkuLkk u{kkkuoLkk hMkk kh Mxe{hkuLke yhsh kE fu ku k{xu Mk{wk
kh s{k kuk fktkLkku rLkfk fhku kzu. yk fktk, hkMkkrf f[hku kkk ke yLkuf qkfkuLku
Mk{w{kt Lkkte uk Au. (4) zkELkk Mk{w{kt Lkes kuLke ku yLku rLkfkMkke k Mk{ws
{kuxe {kkk{kt qrkk kk Au.
 425
2. fkkorLkf f[hkke kkwt qk :
Mkk{kL heku Mkkike w f[hku ktkkkeLke Lkef fu kxhku khk, LkeykuLke kzeyku{kt yLku yu khk
Mk{w{kt knkU[u Au. kke{kt hnuk ykMksLkLku fkhu yk f[hku rrxk kELku Mkke yfkkorLkf
MktkusLk kLkku Au. Akkt k, SkwykuLke ]rkykuLku fkhu kke{kt ykMksLk ykuAku kk Au.
u yuf exheX ykMksLk 1.5 r{ekk{ke ykuAku kk kku nk{kt ykMkzuLkwt {k xu Au.
yuLke skyu yke (yuLkkhkukef) Skwyku Mkr kLku Au. su ykMksLk rLkk k fkkorLkf
kkkkuoLkwt ykMkzuLk fhe fu Au. yu{ktke ytku nkRzkusLk MkVkEz, yu{kurLkk yu r{kuLk suk
uhe kkkkuo WkLLk kk Au.
yk Mk{k rkke yuLkuMkf kuLk kikh kk Au. su{kt ykMksLk {k{kt ykuAku nku Au. yk
kuLkLku fkhu yke Skwyku, ffku, eMx yLku fuxktf kuxkukuykLku kk fhkkt {kuxkkkLkwt
Mk{we SLk Lkk kk{u Au yu kke{ktke wkO yku Au.
3. Mk{wsLkwt qk yxfkkLkk Wkkku :
Mk{ws{kt qk ykuAwt fhk {rLk kkeLkk Wk[khLkk yuf{kuLke MkkkLkk fhe uEyu. f[hkLkk
fkhLku kLk{kt hkeLku kkr{f, rke ykk ykhe MkrkLkk Wk[khku{ktke rrLLk MkhkuLkku
Wkkuk kMkt fhe fk.
(y ) kkr{f Wk[kh (Primary treatment) :
yk yuf{{kt kke{kt hnuk qkfkuLku qh fhk {kxu [k, kk yLku f[hkLku kke{kt kru
kuMkkze uk suke Mkq rkyku ykLkkk Au. kh{e fu MeLk{kt 2 ke 7 Mku.{e.Lkk ytkhu ztzk
nku Au. yuLkk kAe kkhLke e nku Au.
khe{kt s{k kuk kkkkuoLkk rLkfkLku xkkLkku yuf Wkk r{f Lkk{Lkk tkLkku Wkkuk
fhkLkku Au, ku hk[zk fktfhk suk kkkkuoLku eLku yuLkk ek xqfzk fhu Au. suke kuLku Lkfk{kt
kke{kt hnuk E fk. kkk kAeLkwt ktwt kke yuf kex [uBkh{ktke kMkkh kk Au.
yu{kt r{Lk kkeLku ktkk Mk{ Mkwe hnuk uk Au. suke nfku fkkorLkf kkkkuo Lke[u keMku .
kex [uBkh{ktke kAe kkeLku yuf kkr{f s{k xktfe{ktke yuf{ e{e krkyu kMkkh fhk{kt
yku Au. krk e{e nkukke rhkuk Lkh kkkkuo kwhwkfko kLku fkhu Lke[u kuMke
Au.
yu kAe kke{kt kurhLk Lkktk{kt yku Au. suke Skwyku yLku wkO Lkk kk{u Au. yyuk
kkr{f Wk[khke Mkk{kL heku yksLkLke {kkk{kt 35 xfk yLku Aqxk kzukt Lkh kkkkuo{kt 60
xfk suxku xkzku kk Au.
426
(k) rke Wk[kh :
{kuxkkkLke sirf ykMksLk {ktkLku xkzk {kxu {w k hekkuLkku Wkkuk fhk{kt yku Au.
(1) xkfkkt kkt (2) Mkr fk rk (3) ykMkzuLkLkkt kk. yk Wk[kh khk ykMksLkLke
{ktk{kt ykuAk{kt ykuAku 85 xfk suxku xkzku kk Au.
(1) xkfkkt kkt :
{rLk kkeLku {we suk ykfkhLkk kkhkuLkk kkukfkh Zkk kh Aktxu Au. kkhkuLke [uLke
sk{ktke nk MknukEkE yh-sh fhe fu yue ke yMkk skE hnu Au.
kkhkuLkk yk Zkk kh fe[z, Skw, Vqk, Mkuk kuhu [kUxuk nku Au. yk fe[z
Mk{ktkhu kkhkuke Aqxkuu kze kkeLke Mkkku hktLke Lke[u yufrkk kk Au suLku kAe rke
s{k xktfe{kt {kufe uk{kt yku Au. ktke kuLku knkh fkZe uk Au.
(2) Mkr fk rk :
{rLk kkeLku yuf {kuxe xktfe{kt heLku fkfku Mkwe Skwykuke hkqh fk yLku nkLkk
khkkuxk Mkkku r{ fhk{kt yku Au. suke Mkq{Sku yuLku rrxk fhe fu. yk kke kAe
f[hk-s{k xktfe{kt Au.
kt {kuxkkkLkk Mkq{keyku fkLkk hkzk khefu Lke[u kuMke Au. fkLkk yk
hkzkLku yuf kwhrnk zksuMxh{kt rrxk fhk Au. ku{kt e{u-e{u Skwyku fkkorLkf
kkkkuoLku fkkoLk zkkuMkkEz, r{kuLk yLku yL Mkke WkkLkku{kt Ykktkrhk fhu Au.
zksuMxh{kt kLkkk kMk{kt 60 xfk r{kuLk nku Au. su # khefu Wkkuke Au kkk yk s
yuf{{kt yuLkk yLkuf Wkkuk kE fu Au. nsw k krhMkrk{kt hnuk Ykktkrhk
fkLku Mkk{kL heku ktk khk Mkqfk {kxu kkkhk{kt yku Au. yk Mkqfku fk Wk{
kkh kLku Au.
Mkr fkLke xktfeyku yufMkhk krhk{ku ykkkk xkfkk kktykuke ykuAe sk hkufu
Au. ku kktykuke k MkMke nku Au. kkk wkO, {ke yLku {AhkuLke Mk{Mk {k{kt
ykuAku nku Au. ku sirf ykMksLkLke {ktk{kt xkzku fhu Au.
(3) ykMkzuLkLkk kk :
yk kk ykhu 1 ke 2 {exh zk, {kuxkt yLku AeAhkt nku Au. ku{kt yktrf Wk[krhk
fu fk[wt {rLk kke Mkq{ S-stkwyku fu keyku khk rrxk kk Au. yukt kkkuLkwt
rLk{ko yLku kt Mknuku nku Au.
yu{kt knLke x kkkt fkuE Mk{Mk Qe kke Lkke kkk kkeLkk Wk[khLkku [o ykuAku
yku Au. u fu, yk yuf{kuLku kLkkk yLku [kk yrk[ko nkukke yuLkku Wkkuk
ku s kk Au.
 427
Mk{w{kt kuke kkwt qk :
(1) Mk{w{kt xuLfh khk LkeskuLkwt krhnLk :
Mk{k r{kt LkeskuLkwt kkf WkkLk kk k yks xLkLke ykMkkkMk Au. su{ktke yzk
kk suxwt Lkesku Mk{w {kkuo krhnLk fhk Au. kuLkk xuLfh khu ke kk Au khu kkAk
Vhkk Mk{u snksLke Mk{kwk k {kxu kuLkk xuLfh{ktke kke hk{kt yku Au kkk khkk
kukk kkeLku yk qrkk kkeLke xktfe{kt MkkLkktkrhk fhk{kt yku Au. ku hkLke
skyu Lkwt ku yk xktfeLkk kuLke Wkh hk{kt yku Au.
(k) qz ykE kk :
yk krk{kt ku fkZe ek kAe [kuutxuk kuLku fk[k kuLkk Vwkhkykuke fkZk{kt yku Au.
fuxktf ykwrLkf xuLfhku{kt yk Mktkwfku nku Au. suLkkke MktkwLk k hkuwt kke kuLkk
Mktkfo{kt ykkwt Lkke. yk{, yke krkyku ykLkkkke Mk{ws ykuAwt qrkk kk Au.
(2) wf tkh :
Mk{w{kt khkkt kk s snkuLku Mk{Mkh {hk{k, MkVkE {kxu, [kufXkLke MkVkE {kxu Mkqfk rfLkkhk
kh tkh Lkktwt kzu Au. snksLke MkVkE {kxu fLxuLkhku{kt wt xwt ku Mk{w{kt XkeLku kuLku
Mktkqo ke fhk kzu Au.
ykke qk Vuk Au. yk kuLkwt {k ykuAwt nku Au. khtkw khu kk s snkuLkwt r[kheyu
kku yuLkwt {k qk e Au.
(3) Mk{w{ktke kuLkwt WkkLk :
Mk{w{kt kru kuLkk fqk kukke su fe[z Lkefu Au ku{kt ykhu 70 ke 80 xfk suxt ku nku
Au. yk fe[zLku kukLkk uxVku{oLke Lke[u kru VUfk{kt yku Au. ykke Mk{w{kt qk Vuk
Au.
Mk{wLkk kruke su ku Lkefu Au ku{kt kkuzwt kke r{rk nku Au. yuLku rksfku{ktke kMkkh fkO
kAe k knkh kke{kt kkuzwtf ku kku hne Au. su Mk{w{kt Xkkk kke qrkk kk Au.
(4) xuLfhkuLke woxLkkyku :
Mk{w{kt khkk yLkuf snkuLku ko hr{kLk yfM{kk yuf rk snks su{ fu, E.Mk. 1989{kt
24{e {k[uo ykMfk{kt kzuLke kkMku rLMk rr{ MkkWLz{kt yuf rk snks yuMkkLk
kzuLku yfM{kk Lkzku nkku. kke{kt zqkuk zfku Mkkku yk ykuE xuLfh ykzkE kwt nkwt.
krhk{u Lkes kuLkuku [efku kh yuf{ zkke 1600 rf.{e.ke w ktke ke{kt VukE kku
nkku. ykke ykhu 2,00000 ke 6,45,000 suxk s[h kkeyku yLku qk {kuxe Mktk{kt nu
yLku {kAeyku, nkko Mkeku, Mk{we srkkzeyku {]w kkBk nkkt. ykhu 85 yks zkhLkwt
LkwfMkkLk kwt nkwt.
428
(5) Mk{ws{kt kuLkk qkLku rLktrkk fhkLkk Wkkku :
Mk{wLke MkkkxeLkk kke yLku qrkk rhk rfLkkhkyku khke LkeskuLke MkVkE fhk yuf
hkMkkrf rMksofkuLke krk ykLkke fk. yk krk qk s ktkku Mk{ uLkkhe yLku w {
uLkkhe Au.
Mk{ws{kt kuLkk kh Wkh hkMkkrf rMksofku Aktxk{kt yku Au. yuk yLkuf kukfku kikh
fhk{kt ykk Au. kukf Mkk{keLke [kufke kuLke Mkkkxe khke Mkkk kMkkh fhk{kt yku Au
yLku kAe kuLku hkuhku{ktke kMkkh fheLku kukkuwt ku Lke[kue uk{kt yku Au.
Mk{w{kt hnuk zfku yLku kthkuLke ekkuLku khu kkke hkke fu rMksofkuke MkkV fheLku
kAe yuLke MkkkxeLku kkeLke khke MkkV fhk{kt yku Au.
Mk{wsLkk qkkuLke yMkhku :
(1) Mk{ws{kt kuLkk khkk [efk kzke Mk{we SLku {kuxwt LkwfMkkLk knkU[u Au. rfLkkhkLkk fkLkk
rMkkhku, {uLkkuLkk fkLkk rMkkhku yk kuLku kuku Au. khtkw su LkMkrk yk rLkMkLkktkkuLkku
ykkh Au yu{Lku LkwfMkkLk knkU[u Au. yk LkMkrkku{kt Vq, V fu kes{ktke LkMkrkLkk QkkLke
rkLku rkfq yMkh knkU[u Au.
(2) Mk{w{kt fkkorLkf f[hkLkk khu {kLku fkhu k nuhku (huz xkRz) kikh kk Au. yu{kt
VkExkuuxkuLk{kt qkLkku yuxku ke khku kk Au fu su Mk{k rMkkhLkku htk ktku kze
Au. kkkrhf {n hkke yLkuf rkykuLke kMkuLku yLku ke ytkku sfzE skLku fkhu,
{ kE skLku fkhu yu rkyku Lkk kk{u Au.
(3) s[h kkeyku Mkk{kL heku kke{kt kktku VVzkeLku kkukkLku MkkV fhkkt nku Au. kukk kke
kkeLkkt keAkt fu kktkuLku kku kku yuLke kkeLku kkAwt nXkkLke k{kk ykuAe fhu Au yLku khu kke
kktkuLke [u ueLku kktfku yLku [kLke [u kwhkue nkLku Mkkrkk fhu Au. kkeLkk hehLku
nfwt hkk {kxu nkLkwt yk Mkh qk sYhe nku Au. yk nkLkwt Mkh kkeyku {kxu W{khkuf nku
Au. yuLkk rLkk kktku keLku khu kE Au. kkeyku Qze fkkt Lkke yLku e{u e{u ku Lke[u
kuMke sELku kke{kt zqke Au. u yu{ Lkk kk kku k ku{Lke W{khkuf k{kt xkzku
kkke, hehLkwt kkk{kLk k hkk {kxu hehLke ythLkk kusLk tzkhLku [ok {ktzu Au yLku
kuLkk fkhu k {kuxk kku kkeLkwt {]w kk Au. Mkk{kL heku kkeyku kktku{kt [kt[ku {kheLku kuLkkuu
MkkV hku Au yLku yk rk{kt ku hehLke yth skwt nkukke uhLku fkhu yu{Lkkt yktkhzkt,
{qkk fu f]k hkk kk Au.
(4) kuLkk qkLke Mkee yMkh {kAeyku yLku yL s[hku{kt k uk {u Au. qk {kuxwt
kkkrhf LkwfkMkLk kk Au. Mk{we k kkkkuo{ktke wkO yku Au. kkk yu{kt yktrf rfkh yku
Au. u ykku kuhkf Wkkuk{kt uk kku {kLkheh kh k kuLke ykzyMkh Qe kk Au.
 429
(5) khzeke fkkk{kt ykuk kkwykuLkk xwfzkyku {kuxkkku Mk{w kru s{k kk Au yLku yuLkkuMkf
yMkk Qe fhu Au. ykke kru uhe MkVkEz WkLLk kk Au. krhk{u krkLke SMk]rLkku
Lkk kk Au.
yksLkwt/rLkLkwt/kuutkxLkwt qk :
yL qkkuLke su{ yksLkwt qk k {kLkeLke ykikurkf krk kkk ykwrLkf MkkkLke
ykzkuk Au. yk qk khu uEyu kuxe MkkLkkk Lk nkukLku fkhu kuLke ktehkkLkku k
ykuAkLku k Au. yk yuf e{wt uh Au.
yksLkwt qk yuxu fu kuke w {kuxk, ffo, rMktke yku. yk{, yksLkk qk{kt
yuf yks Lkke k, ku fu kuke w yks ukk {u kuLku yksLkwt qk fnu Au.
e {TLkk {k {kyu, kUkx yu rkuk fu u knkU[kzkLke kkkk Au yLku ku fkokkk{kt
ykzu yku Au.
kk ikkrLkf yuukLzh kunk{ kuu rLk{kkf tkLke ku fhe nke. ykke ku{Lkk Lkk{
khke yksLke kekk {kkkLkk yuf{Lku ku Lkk{ ykkk{kt ykwt Au. yk yuf kuLkk yuf{Lkk
Mk{k kkLku zuMkeku fnu Au. xqtf{kt kuLku DB khefu khefu kok Au. Mkk{kL kk[ekLkk ku
yu 10 ke 12 DB{kt {kk Au.
Mkk{kL heku, 30 DB MkweLkku yks Mkktku k{u Au. ykhu 40 DBLkku yks {kLkeLku
yfku Au. khu, yu kAeLkku yks LkwfMkkLk khkku Au. 80 ke 100 DB MkweLkku yks
Mkkk w Mk{ Mkkte fkkku Lkke. 100ke 125 DBLkku yks yMMk fhu yuku nku Au.
khu kuLkkke w DBLkku yks kksLkf kku Au. sux r{kLk khu take off fheLku su krk kfzu
Au kuLkku yks 120 DB suxku nku Au. ikkrLkfkuLkk {k {wsk u 85 DBLkku yks {kLkeLkk
fkLk Wkh Mkkk ykzkk fhu, kku yuLkk fkLkLku fk{e LkwfMkkLk kk Au yLku knuhk yku Au.
yk RLzk RLMxxqx ykV {urzf MkkLMkMkLkk skk {ku, rne, {wtkE yLku fkufkkLkwt
kUkxLkwt {k r[tkkfkhf Au. yktkhhkxe kuhku {ku, ku 45 DB nkuwt uEyu. k yk
nuhkuu{kt ku 95 DB nku Au yLku ku khu k 60 DBke xkwt kku Lkke s.
khk{kt {wtkE Mkkike w kuutkrxwt nuh Au. kuLkk fuxkf Mku kku kUkxLke {kkk 105 DBLke nku
Au. ktLke 30 xfk suxe Mke kUkxkMk kLke kE Au.
Lke rne{kt ykuk hkxe kirkf kukkkLkk Mktkufku khk fhk{kt ykuk yuf ykMk
{wsk, kh{kt {kkt Vxkfzkykuke WkLLk kkku kUkx ktALke (Mefko) Mkh fhkkt ku kku
Mkkhku nku Au. kkoh (Mkthk)Lkk MktkuLk {ku E.Mk. 1999Lkk rLk{ {wsk rLkLkwt Lke
fhk{kt ykuwt fu Mefko nku yuxwt Mkh 125 DB Au.
430
2. yksLkk qkLke {kLkheh kh kzke yMkhku :
yks yLku kUkxLke [uLkwt ytkh wt fheLku hufLkwt kkk nku Au. yksLkk [k MkhkuLkk
fuxkf qk s nkrLkfkhf kku [kuMk s ykkk kh kzkk nku Au. yuLkk kkuLke kekk
qk s kkMkkf, w:kf yLku kkf k Mkkrkk kE fu Au.
yrk kUkuuxLke Mkee yMkh k kh kzu Au. suLku {kuxkkku yMkke khtrf Mktkh
fnuk Au. ykLkkke yMkh kk{ue kyku e{k yku Mkkte fke Lkke nkuke. {nkhkx{kt
kkukuMk hr{kLk 10 rMkku Mkwe fkLk Vkze Lkktu yuwt Mktkek Mkkk kkzk{kt ykkwt nku
Au.
ku{tzkuLke LkSf hnuke kyku {kuxu kku ykLke yMkh kk{u Au. yk Mkke knuhkLku
kUkxsL Mkke khtrf Mktkh fnu Au. kLke k{kkLku kkwt LkwfMkkLk fu su kAe
khu Mkkhwt kE fkwt Lkke.
Mkk{kL heku 80 DBke ykuAk MkhLkk ykuke khu knuhk ykke Lkke. 80ke 130 DBLkk
MkhLkk ykuLke ntkk{e yMkhku uk {u Au. fk{ hr{kLkLkk 95 DBLkk yksLkk Mktkfo{kt
ykkk ykhu 50 xfk kufku yMkke knuhkLkku rfkh kLku Au yLku 105 DBke [k yku
Mkktkk kufku fuxef n Mkwe Mkke knuhkke kezk Au. 150 DBke ww yks MkktLkkh
{kMkLkk fkLkLkk kzk Vkxe skLke kk hnu Au.
kUkx MkktkLkku Mk{ yLku kekk ktLkuLkk ykkhu knuhk ykke nku Au. su{ fu kUkx fhkkt
{eLkkukk fkhkkLkk{kt 95 zurMkkLkku yks {sqhkuLku hhkus 8 fkf 10 ko Mkwe Mkktku
kzu kku kuLku ykhu 15 zurMkkLkwt Mkke LkwfMkkLk kE fu Au.
yksLkk qkke {kk knuhk s yku Au yuwt Lkke khtkw, yksLkk [k {kke kuneLkwt
kk u Au yLku LkkzeLke krk keLku kuneLkk krh{ kh LkwfMkkLk kkwt nku Au. kuneLkwt
kk, hkuk, kkf, [erzkkwt, yLkk, [ktk, , i, Lku khuf kktzk suk hkukku
k kk Au. kuke s kUkxLku {]wLkku ktk qk fkku Au.
3. {kLkrMkf MkM kh yksLkk qkLke yMkh :
yksLkk qkke yLkk, [erzkkwt, kkf, [kk, kyk suk {LkkuikkrLkf kku WkLLk
kk Au. k kLk furLk fhk yMk{ko kLku Au. ykMk {ku su rkku nuhLkk kUkxkk
ke[ rMkkhku{kt ykuk Au ku{kt ykMk fhkkt kkfku{kt ykMkLkk Mkkhk krhk{ uk {kk
Lkke.
kUkuuxke kLke Mkk{kL MkktkLke k{kt yhku Qk kk Au. ykke ku [ukeMkq[f
MktfukkuLku k Mkkte fkku Lkke. ykke, yfM{kkkuLke Mktk e Au. ruk fheLku fkhkLkkyku{kt
fk{khku{kt fk{khkuLke fkok{kk yLku Wkkfkk Wkh k yMkh kke nkukke WkkLkLkwt {k
xu Au. krhk{u, fk{Lkk Mkku kh woxLkkykuLke Mktk u Au.
 431
yk{, kUkx fu yksLkwt qk {kk Wk Lkke. yu Mk heku SLkLke kwkkLku krk
fhu Au. ykke s rLkqkLku ykuAwt fhwt fu rLktrkk fhwt yk~f Au.
yksLkk Mefkhk{kt ykuk ykMkkkMkLkk yksLkk Mkh (zurMkk{kt)
rMkkh rMkLkk Mk{u (DB{kt) hkrk Mk{u (DB{kt)
1. ktkrMkkh 50 40
2. hnuXkLkk rMkkh 50 45
3. kMkkrf rMkkh 65 55
4. ykikurkf rMkkh 70 70
yksLkk MkhkuLkkt Mktkfo{kt hnuk {kxu Mkwhrkk Mk{-Mke{kLkwt yuf kuh Lke fhk{kt ykwt Au.
u yk Mk{-Mke{kke w yuf ko Mkkk kUkx Mkktk yku kku k{kt knuhk yku Au.
Mk{Lke {kok zkurMkkLkwt {k
1. 8 fkf 90 DB
2. 4 fkf 93 DB
3. 2 fkf 96 DB
4. 1 fkf 99 DB
5. 30 r{rLkx 102 DB
6. 15 r{rLkx 105 r{rLkx DB
7. 7 r{rLkx 108 DB
8. 4 r{rLkx 111 DB
9. 2 r{rLkx 114 DB
10. 1 r{rLkx 117 DB
11. 30 MkufLz 120 DB
12. fkLkLkk kzkLkwt kfk Vkxe swt 150 DB
4. kUkxLku rLktrkk fhkLkk Wkkku :
kUkxLku rLktrkk fhk {kxu [kh kwrLkke hekku Au. (1) Mkkuk khke s yks{kt xkzku fhku.
(2) yksLkk {kkoLku kt fhku. (3) {kkoLke tkkE kheLku (4) yksLku kn fhLkkhLku Mkwhrkk
kLkkeLku. Mkk{kL heku Mkkuk khke s yks{kt xkzku fhku yu yks rLktkLke Mkkike Mkkhe
krk Au. su{ fu, knLkku yLku {eLkkuLku Zktfe ukt, ykikurkf yuf{ku{kt {eLkkuLku [khukksw {skqk
heku kt fhk.
432
su{kt yth rLkkuf Mkk{keLkwt ykh kkeLku {eLkkuLku Zktfe uk. ykLkkke kUkx ykuAku
ku. {eLkkuLku yLku yuLkk ykhkuLku oke yk fhk. yu{Lku rrx Mkku fu ykskukf
kizktyku kh hkk. {eLkkuLke ythLke kkRkku {kxu MktkusfkuLkku Wkkuk fheLku kUkxLkk Mkkuk
khke s yks{kt xkzku fhku.
knLkku yLku {eLkkuLke rLkr{k MkkhMktk ukke ku{Lke yksLke {kkk{kt xkzku fhe fk Au.
kktfk{Lkk Mku Wr[k kusLkkyku yLku Mk{ rLkkohLke xfTrLkfLkk Wkkukke kUkxLku rLktrkk
fhe fk Au. kUkx fhkkt yhfkuBuMkhku fu yL {eLkku kktfk{Lkk Mkke qh hkk kkk kuLke
[ku-kkMk yMkke ekku kLkkeLku kUkx ykuAku fhe fk Au.
knLknkhLke ke[kk, w krk k yksLkk {k kh {nLke heku yMkh fhu Au. su{ fu,
knLkLke krk k{e kk kku yksLkwt {k 9 zurMkk suwt u Au yLku u knLknkhLke
ke[kk (rk fkfu knLkkuLke Mktk) k{e kk kku yksLke {kkk ykhu 3 DB u Au.
knLknkhLke kkuku yLku ykuLke xkrVf krk fhkkt yuLkku Mkw[khw kn ykAku kUkx
WkLLk fhu Au. yk kUkx ykuAku fhk {kxu {kkkuoLke Mkwku kusLkk yLku Ykhuk nkue uEyu.
MkkxLkk rMkkhku{ktke kMkkh kkk {kkkuo kh knLknkhLke krkLke Mke{k xkze uEyu.
xfkuLku {kxu ifkf Mkkz fhe uEyu. {w {kkkuo kh Wkofkh yhkufku kkeLku k kUkx
ykuAku fhe fk.
]kkuu yksLkwt Mkkhwt kuk fhu Au. kuke {kkoLke ktLku kkswyu fkkhkt ]kkuu Wkkzk uEyu.
knkhLkk kUkxLku hkufk {kxu h, f[uhe, rkuxhku, Lkkxk]nku, nkMkxkuLke ykswkksw ]kkuLke nkh
Qe fhe uEyu. nkE{kfLke ykMkkkMk y{wf ytkh kAeLkk rMkkh ke[]kku yLku ekukheke
Akukt hkk uEyu. hku{kt, fkhkLkkyku{kt ekku, Ak yLku kUkrkLku {kxu W[
fkhLke kukf Mkk{keykuLkku Wkkuk fhkke kUkxLkwt {k xu Au.
yksLkk Mkkuk yLku kuLku kn fhLkkhLke [uLkk hMkkLke tkkE khe. yk yuf yMkhfkhf
Wkk Au. r{kLke{kfku nuhkuke qh kLkkk uEyu.
rukYku kikh fhk{kt ykuk Rh{VMk (fkLk{kt knuhkLkwt MkkLk) fkLkLkk kzk Mkwe knkU[kk
yksLkk {kLku 40 DB Mkwe xkze fu Au. ykke, yuLkk Wkkukke {kuxk yku-kUkxke
k hrkk hnu Au. yLkuf ftkLkeykuLke yrko sYhe Mkq[Lkk nkuk Akkt {kuxkkkLkk {sqhku kuLku
rLkr{k heku Wkkuk{kt ukk Lkke.
yksLkwt qk yLku Vkuskhe fkku :
su fkuE k nuh Wk fhke nku ku kLku ykku Wk fhkLke hke nwf{ fhkLke
RLzLk keLk fkuzLke f{-133 yLu {ursMxuxLku Mkk ykk{kt yke Au. khk{kt yksLkk
qkLku kkku fkuE kMk khku Lkke.
 433
khtkw RrLzLk keLk fkuzLke f{-268 yLu Lkkk nuh WkLkk kwLkk{kt kUkx yLku ftkLkeLkku
Mk{ku kE Au. kwshkk{kt kkBku kkueMk yux-1951 y{{kt Au. yk khk {ku, kkueMkLku
yksLkk qkLkk rLkkh {kxu rk Mkkkyku ykkk{kt yke Au.
{kuxh ff yx-1988 {ku rr knLkku{kt kkkt yksLku xkzu yu heku yu{Lke h[Lkk MkkLk
Mkk{ke yLku eLku kkk rLk{kuLku zkLke Mkkk ykkk{kt yke Au. fkhkLkk fu WkukkuLkk
tkkuLkk yks {kxu yLku kWz MkefhkuLkk yks {kxu khk{kt fkuE s ukkE Lkke.
Wkukku{kt tkkuLkk yks {kxu yLku kWz MkefhkuLkk yks ytku fuxktf Mktukku{kt Vuxhe yx-
1948 yLku rknkh ftxku ykV e Lq yLz u ykV kWz Mkefh yx-1955Lkk khk nuX
fkuEk kwLkkLku kkueMk kLk{kt E fu Au.
k{o (kkk) qk :
1. k{o qkLkku yko :
fkuE Wkukku{ktke, ese {kfku{ktke kh{ kke Lke fu kkku{kt Akuzk{kt yku Au yLku {kuxk
kku kkke qk fnu Au. ykikurkf yuf{ku{kt Xtzf fhkLkk nukwke kkeLkku Wkkuk fkO kAe
kh{ kuwt kke yu s Mkkuk{kt kkAwt Akuzk{kt yku Au. ese {kfku{kt kkeLku kh{ fheLku
hk kLkkk Au. ese kLkkke xkkoRLkku kuLkkke [ku Au.
hkLke xkkoRLkku yMkhfkhf heku fk{fks fhu yu {kxu xkkoRLkku{ktke hk Lkefk kAe yuLku Xtze
fheLku kkAe kke{kt Ykktkhrk fhk Au. yk Lkefh fkuE sMkkuk{ktke kke ELku fhk Au
yLku ku kke kh{eLku kuku Au. su Mkk{kL heku ykuuAk{kt ykuAwt 150 Mku. suxwt w kh{ nku Au.
kuLku kkAwt ku s sMkkuk{kt Akuzk{kt yku Au.
2. k{o qkLke yMkhku :
ese yuf{ fu ykikurkf yuf{ku{kt kh{ kuwt kke Vheke {q Mkkuk{kt Akuzk{kt yku Au.
kke{kt kh{eLkku khku kkke ykMksLkLke kkk ykuAe kE Au kkk [kuMk {kok Mkwe
s kh{e{kt khku kk kku {kAeykuLkku ]r h u Au. ykke ese {kfkuLke kkMkuLke {kAeykuLke
WkrkLkwt {k e Au. khtkw u es{kfku ykhLkkh kt kk kku kuLke Mkee yMkh
kkeLkk kkk{kLk kh kzu Au. nqtVkk kke{kt hnuk xukue {kAe kkeLktwt kkk{kLk xkkt
Mkk{qrnf {]w kk{u Au.
WfrxktLkk rhkE keyku Mkk{kL 20 ke 30 Mku. suxk kkk{kLk{kt khku kk kku ku MknLk
fhe fke Lkke. kkk{kLk u 370 Mku.ke w kku {kuxkkku Mkts {kuMf yLku kk {]w kk{u Au.
ykLkkke keykuLke rrkk{kt xkzkuu kk Au.
3. kkke qkLku rLktrkk fhkLkk Wkkku :
(1) hk{ktke kke kLkkkLkk MkkLk{ktke kh{ kke knkh yku khu yuLku Xtzk kk fu
ek Mkt{ktke kMkkh fheLku kkke qk rLktrkk fhe fk.
434
kh{e nk{kt wk kk kAe kkeLku Lke{kt Akuzwt.
yk kh{eLku yu s kLx{kt kkAwt kke ek fhk {kxu Vheke Wkkuk{kt E fk.
(2) kkke qkLku xkzk yu {kuxk yLku AeAhkt kkLkwt kktfk{ fhwt. ku{kt kh{ kke
ktk khk yuf kkswke Akuzk{kt yku Au kkk Xtzw kke keS kkswke fkZe uk{kt yku Au.
ykke, kh{e nk{kt wk kE Au.
ek MktLkk Wkkuk khk k kkke qk rLktrkk kE fu Au. ku kk fhkkt ykuAe sk
hkufu Au. ku{kt {kuxkkkLke kh{e hk kELku Mkktkrhk kk Au. hk{ktke kke kLkkkLkk
MkkLkk{ktke ykkwt kh{ kke Lke[u kLkkkuk Qo krkyku fu yhkufku kh Aktxk{kt yku
Au.
khu yk kke kkkk khYku Lke[u yku Au. MktLkk ykkhu kLkue kkRkku{ktke Xtze nk Mkt{kt
uu Au yLku Wkh QXke hk w Xtze kLkke Au. knkhLke Xtze nk kkk ythLke kh{
nkLkk Lkk{kt Vuh nkukke kf]rkf kn skE hnu Au kkk khkLke kh{e MktLkk
ykkhke ykhu 100 {exh [kE kh e Au.
Xtzw kuwt kke kUkru s{k kk Au yLku es{kfkuLkk hk{ktke kke kLkkkLkk MkkLk{kt
kkAwt {kufe uk Au. u fu, yk ktLku hekku{kt kuhk yu Au fu, kkkeLk khk kke {kuxk
{k{kt kw{kwt kzu Au.
hurzkuyux qk :
kh{kw k kukk kAe ku {kLkfk ykuo ktrk{ Wkkuk{kt ukkk fko{kuLku eu rLk-
rkrLk hkurzkuyux kkkkuouLkku Wkkuk kku kku Au. u fu kuLkku whkkuk {kLkkLkku Lkk
fhu Au.
1. hurzkuyux kkkoLkku yko :
whurLk{ (U235) kkurh{ qxkurLk{ (Pu239) suk kkkkuoLkwt rVLk fheLku W{k yuLkSo {uk{kt
yku Au. kuLku hurzkuyux kkkkuo fnu Au.
kh{kwLkk fuLku yktkrhf hek yMkke nkukke ku kh{kw{ktke rfhkuMkkeo fku yrhkku
Lkefk s fhu Au. ykk fku ykVk, kexk, ku{krfhkuu khefu ykuk Au. k]e kh rfhkuMkkeo
hs WkLLk fhLkkh {w WTk{MkkLk Lwh-kkh MxuLk ku{s kh{kw kkBk Au.
Lqh kkh MxuLkLke kh{kw e fu rhyuxh{ktke hurzkuyux uMx Lkefu Au su knw s
nkrLkfkhf nku Au. ykke kuLku kt yLku fue heku Xufku kkzku yu & qk s ykLkku Au.
2. kh{kw QoLkku Wkkuk :
kh{kw Qo-Lkkrfe QoLkku Wkkuk rwk kLkk WkkLk{kt, ikkrLkf MktMkkuLkku{kt, ykikurkf
kuku (kuxkur{ Wkuk kuhu) {kLkheh{kt kkkt hkukkuLke fkhe {uk {kxu kk Au. su{ fu,
 435
nkzfk{kt Vu[hLke kkkMk {kxu, rrfhku (k-rfhku)ke fuLMkhLke Mkkhkh fhk {kxu hurz.kuyux
Mk{MkrLkfkuLke ykRMkkuxkuk: Mk{MkkrLkfku yuxu kk: hkMkkrf rke Mk{kLk khtkw ku{Lkk xf
kh{kwykuLke rke rrLLk yuk ku ke w yMkkyku{ktke fkuE yufLke {ke hkukkuLkk rLkkLkLku
{kxu yuMkhuLkku rLkr{k Wkkuk fheyu Aeyu.
kh{kw kesLkk rtzLk (Lwh VeLk){kt kh{kwLkk fuLMk kkLku kkuzk{kt yku Au. yu{ktke
WkLLk kke QoLkk yLkuf Wkkuk fhe fk Au.
E.Mk. 1938{kt Mkkik{ s{oLke{kt yuf kh{kLkwt rLktrkk rtzLk fhk{kt ykwt. khtkw, kh{kw
kkBk kLkkLkkh Mkki k{ u y{urhfk nkku. yu kkBkLku kAeke kkLkLkk rnhkurk yLku
LkkkkMkkfe nuhku kh VUfk{kt ykku nkku. Mk{k r{kt Mkkik{ ese kLkkLkkh kh{kw
rhyuxh y{urhfk{kt E.Mk. 1951{kt kLkkk{kt ykwt nkwt. yu kAe E.Mk. 1954{kt Mkkurk Mktu
kkukkLkwt knuwt rhyuxh kLkkwt.
E.Mk. 1953{kt hkxkrk kEx ze.ykELknkuhu kkukkLkk kk ktrkLku {kxu kh{kw{kt su
rke fhe nke ku yk {swk Au.
kh{kw eyku - rhyuxMko yuxe MkMke ese kuk fhu fu yuLku {kkkLke sYh Lkn hnu.
Wkkukk yufkh Ve [qfeLku suxe RAu yuxe eseLkku Wkkuk fhe fu. kh{kw eseLkk
Mkkuk Mkwhrkk, MkkV yLku rkMkkkk Mkkuk nu.
yksu r{kt ykhu 17 xfk rwk Qo kh{kw {kfku{kt WkLLk fhk{kt yku Au. Mkk{kL
heku kh{kw QoLkku Wkkuk yksu eseLkk yuf rkMkkkk Mkkuk khefu fhk{kt yku Au, khtkw
ku{ Akkt yLkuf kteh woxLkkykuyu hurzkuyux fhkhke Mkwhkk yLku yuk rLkfkLku {kxu irf
kuhu [kk WkLLk fhe Au.
3. kh{kw QoLkwt MktMfh :
kh{kw Qo/#Lkwt MktMfh yk {wsk kk Au. yw fu fk[wt whurLk{, su{kt sLk {ku 0.2
xfk whurLk{ nku Au, kuLku Mkkkxe khLke fu qko kku{ktke kuk{kt yku Au. fk[k whurLk{Lkku
[qhku fhk{kt yku Au, kAe ku{kt yuf kf {uk Au.
ykke, whurLk{ kLkkkt yuf kee fuf kk kk Au. yk kke fuf{kt 70 ke 90 xfk
whurLk{ ykuMkkEz nku Au. fwhke heku {uuk whurLk{{kt rtzLk ku 235Lku MktMfh fhwt
sYhe Au. yu kAe w-235ke eLku 3 xfkLkku kE Au. # kLkkk {kxu Mk{] whurLk{Lkku
[qhku fhk{kt yku Au yLku ku{ktke kAe Mkrk kLkkk Au.
yk MkrkykuLku kAe [kh {exh ktke kkwLke kkRkku{kt kqhe ELku, ku{Lku s kAe rhyuxhku{kt
kkk Au. rtzLk kAe w-235 kh{kwykuLke kk ykuAe kE Au. ykhu 3 ko kAe yk
#Lkk Mkrkyku{kt yuxu hurzkuyux kkko Lkke hnukku fu suke ]tkLke rkrk [kw hne
fu.
436
ykke, yk MkrkykuLke skyu Lkk Mkrk kkk Au. khtkw yk Lkfk{k Mkrk{kt kk
1 xfk w-235 yLku 1 xfk wxkurLk{ nku Au. yk Mkrk kh{kw rhyuxhku{ktke WkLLk kkk
hurzkuyux f[hkLkku {w Mkkuk Au.
ikkrLkfkuLku knukt yu{ kkkwt nkwt fu, #Lkk khkuk yk MkrkLkwt kwLk: MktMfh fhe #
kku {ue s fku. kkk Lkkrfe f[hkLke {kkk k xkzku. khtkw, Mk{ skkt kwLk:MktMfh
fheLku Mkrk kLkkkLkku [o fk[e kkw{ktke kLkkkLkk [o fhkkt w kk Au.
yksu khk kh{kw f[hkLku yufrkk fhkLku ku khkuk #Lkk kwLk: MktMfhLkk kLx s
[ku Au. yk rkLkk uf kku nkrLkfkhf rrfhLkk MktkfoLkwt u Qwt Au kkk MkM
yLku kkohLku kke yLkuf Mk{Mkyku k Mkoke hnu Au.
kh{kw QoLkk yLkuf Vkkyku Au. ku{ Akkt fuxktf ykfM{f kLkkku kAe kh{kw {kfku
khVLkku kufkuLkku yrk{ kkku Au. E.Mk. 1986{kt [Lkkuork yw{kf{kt yuf tfh woxLkk
kLke nke. ([Lkkuork yu wfuLkLkwt LkkLkwt nuh Au su, ryuke Wkhu kukYMkLke Mke{k kkMku ykuwt
Au.) 1986{kt 25{e yuru kkkuhLkk yuf kku kLx Lkt. 4{kt yuf knw {nkqo kuk fhkkku
nkku, fu u hk k fhk{kt yku ku kAe k Vhke xkkoELk fuxef ese WkLLk fhe fu
Au ? khtkw, eseLke {ktk yLku {sqhkuLke kke kkkLku fkhu khek{kt {kuzwt kE kwt.
eseLkwt 700 {ukkkuxLkwt {k e hkk {kxu ykkhuxhku fkBwxhLku kukk{ fhk{kt rLkV
kk yLku es kqhXku xeLku 30 {ukkkux s hne kku. ykke, kkfkrf es kqhXku khkLke
sYrhkk Qe kE yLku yLkuf rLktkf Mkrk rhyuxh{kt kE knkh fkZe uk{kt ykk.
yk hr{kLk #Lkk yuf Mkrk kh yuf rLkr kMk (uLkkuLk) s{k kE kku. yk kMku
LwxkuLkkuLku kuuke ek. ykke, es kwhXku xe kku. krhk{u w Qo {ukLkk kMk{kt
ykkhuxhkuyu kkt rLktkf Mkrk knkh fkZe ek. su MkwhkkLkk rLk{kuLkwt kteh WtLk nkwt.
khekLkku ytrk{ kkku Y kku, khu [ukeLkk rMkLku rhyuxh{kt ykrf rkrkLkku
Mktfuk koku. khtkw, ku{ Akkt khek [kkwt s hkwt yLku yuxu s rhyuxhku{kt Qo WkkLk
Mkk{kL Mkhke ke kwt yLku kwt s kwt.
ykukhuxhkuyu rhyuxh{kt VVe rLktkf Mkrk E sLkkh yLku rtzLk hkufLkkh ykkkfkeLk
Mkk Vhe Y fhe. khtkw kt Mkwe{kt qk {kuzwt kE [qwt nkwt. [kh-kkt[ MkufLz{kt rhyuxh{kt
QoLkwt {k ku nhkwt e kwt. #Lkk Mkrk E sLkkh yLku rtzLk hkufLkkh ykkkfkeLk
Mkk Vhe Y fhe. khtkw kt Mkwe{kt qk {kuzwt kE [qwt nkwt. [kh-kkt[ MkufLz{kt rhyuxh{kt
QoLkwt {k ku nhkwt e kwt.
#Lkk Mkrk kqxe kk. ekfh {kxuLkwt kke hk{kt VuhkE kwt. yk hkke yuf [tz
rMVkux kku. suLku fkhu 1000 {urxf xLkLke fkurLxLke Ak Qze kE yLku rhyuxh{kt ykk kke
 437
kE. ykke, rLke yfkLke yue ytk hkk{kt hkk kh{kw woxLkk kE. woxLkkLku
rLktk{kt ukkt 10 rMk kk nkkt.
yk woxLkkke fuxkf kufku kkfkrf {]w kkBk. ykhu 1,16,000 kufkuLku yu kukku{ktke Mkktkrhk
fhkk nkkt. su{ktke ykhu 24,000 kufku yk rrfhkuLke yMkhke krk kE [qk nkkt.
xqtfkkkkLkk krhk{ku fhkkt ktkkkkkLkk krhk{u w rLkkfkhe nkkt. [uLkkuork{kt yksu k
yLkuf kufku yuk hkukkuke kezk Au, suLku [uLkkuork{kt kuk rMVkuxLkwt krhk{ {kLkk{kt yku
Au. woxLkkLkk 10 ko kAe k yuk yLkuf kufku ykk hkukkuke kezk Au.
yk woxLkkLkk 10 ko kAe E.Mk. 1196{kt ynLkk kkfku{kt kkRhkuEzLkk fuLMkhLkwt {k wt.
su yk s woxLkkLkk eofkeLk yMkhku{ktLke yuf yMkh nke. ykLkk krhk{u sL{k rf]rkykuLkwt
{k wt. fkh fu zkxhku kkMku knukt ykk Lk nku yukt kkfkuLkkt fuMk ykk {ktzk. ykk
kkfku sL{ke s {kuLkkuzuxee (yktkeyku yufke Mkkku [kUxeLku ]kLkku ykfkh u kue k{e)
yLku kkuezuxee (nkk yLku kk{kt kkt[ke w yktkrku nkue)Lkk rfkh nkkt.
khk{kt zk. kwkkUzeLkk yuf MktMkkuLk ynuk {ku [uLLkkELke rk{kt ykuk fk{
kh{kw {kfLke ykMkkkMkLkk kk{ku yLku fMkkkyku{kt k yuLku {ke ykke xLkkyku uk {u
Au.
Lkkrfe woxLkkykuke khu LkwfMkkLk kk Au. yk LkwfMkkLkLke Mke{k yLku fkh, rrfhLkk fkh
yLku {k, kuLkk MktkfoLkku Mk{kkku kkk rrfhke krk fkukkuLkk fkh kh rLkoh Au.
rrfhkuLke yMkhke rf]rkyku yke fu Au.
su fkukkuLke sL{k Mkth[LkkLku ke Lkktu Au. ytzk ykk ytzfkukku{kt rf]rkyku yku Au.
suLkkke, yMkk{kL kuz-ktzkkkt kkfku sL{u Au. ykke, hehLkk fkukku ({ktkwyku){kt
k rf]rkyku yku Au yLku kuke hehLke {ktMkkueyku{kt yMkk{kL ]ryku uk {u Au suLku
fuLMkh fnu Au. rrfhku Mkkku ktkku Mk{ Mktkfo{kt hnukke Mkk{kL heku ku fkhLkk fuLMkh kk
Au. (1) qfur{k (2) MkLk fuLMkh.
kh{kw QoLke kkf yMkhku :
(1) ykVk-fku, kexk-fku kkk ku{k-rrfhkuke Vukke hurzku MkrkkLke yMkh {kLkeLkk
hehLku ktkk Mk{kkk Mkwe nuhkLk fhu Au.
(2) hurzkuyux kh{kwyku u heh{kt k kk kku tfh LkwfMkkLke Mko Au. kuyku
hehLkk MLkkwyku kh qks yMkhfkhf heku {khku [ku Au. ykVk rfhku heh{kt k
kkkt LkwfMkkLkfkhf Lkezu Au.
(3) kh{kw kkBk rMVkux, nkRzkusLk kkBk rMVkux fu Lqh rhyuxhLkk yuMkzuLx
kkLku fkhu qk {kuxk {k{kt rfhkuMkkeo fku Vuk Au. kkLkLkk rnhkue{k yLku
Lkkkkkfe Wkh Lktkuk yw kkBkke nhku rLkkuok {kLkeykuLkk Lk kk kkk kuLkkke
438
nk{kt khu qk Vukwt. kuLke nkrLkfkhf yMkhku nsw yksu ykxkt kkuo kAe k
{kLkyMk {kxu {feYk Au.
E.Mk. 1984Lkk 3 rzMkuBkhLkk hkus kukk{kt hkku yuf kkLke ykMkkkMk nuh{kt ykuk wrLkLk
fkkkoEzLkk fkhkLkk{ktke kkkf kwLkwt ykhu 40 xLk sLkLkwt yuf kkZ k qr{ kh
kkhkE kwt. 40 [ku.rf.{e. suxk rMkkhk{t Vukuk yk kke kkfkrf 3,500 {kMkku
yLku 1,600 Wkhktk kwykuyu kkukkLkk k kw{kk. 50,000 suxk kufkuLku nkMkx{kt Mkkhkh
ue kze kkk ku k suxk kukkkMkeyku yuf fu ke fkhLke ke{kheLkku kuk kLk Au.
E.Mk. 1986{kt wuLkLkk [uLkkuork yw{kfLkk yfM{kkke ykkk{e 50 ko{kt whkukLkk 12 u{kt
nhku kufku fuLMkhke {]w kk{u kue kk Au.
kh{kw Qo ytku Mkk[ukeLkk kkkt :
hurzkuyux rfhkuLke kkf yMkhku e Au. ykke, kuLke Mkkku Mktfkuk kufkuyu fuxef Mkk[uke
hke uEyu.
ife kuku MktkuLk kukkk{kt, ukerkf MktkuLk fhkkt fu ykikurkf kuku MktkuLkfkhkuyu
sYhe Mkk[ukeLkk kkkt uk uEyu. X-ray {eLk [kLkkh {kMkkuyu kkukkLkk hehLkwt rrfh
{kkLk fhkkt hnuwt uEyu.
ywf[hku k]e kh kkf heku qk Vuke hkku Au. ikkrLkfkuyu yLku Mkkkekuyu yk f[hkLkk
rLkfk {kxu fhkuzku Yrkk [eo ku{Lkkke kE fu kuxk Lkku fkO Au. su{ fu, s{eLk Mkkkxeke
500 {exh zu MxeLkk {skqk kek{kt ywf[hku kxe ukk Au, rhk{kt k Wkkhe uk{kt
yku Au.
kMk fkhLkk kLx khk rk fhe kuLke kekk xkze uk Au. y{urhfk yLku kLMk suk
ukuyu kku sqLke ke {eXkLke kku fu yL kku{kt 300 ke 400 {exh zu ywf[hkLku hke
ukLke kusLkk kLkke Au. u fu, yk kku hkE kAe wt ? yk yuf kteh & Au.
Lkf[hku :
1. MkkLkk :
k[eLk s{kLkk{kt nuhku{kt yutXkz yLku yL f[hku hMkkyku kh Mkeku s VUfkkku kt ku fkunkkku
fu Mkzkku. ykLke Wkh rkkt {qfkku fkku Mkki k{ yukuLMk{k E.Mk. kquo 320Lke ykMkkkMk
kLkkk{kt ykku nkku. yu kAe q{ Mk{wLke ykMkkkMkLkk nuhku{kt f[hkLkk rLkfkLke ku
Mkk fhk{kt yke. u fu, YykkLke yk hekku rkfw yz nke. wt fheLku nuhkuLkk
fkuxLke knkh fkuE wk kzk{kt f[hku Xkkku nkku. khuf yk f[hkLku kke Lkktk{kt ykkku
nkku.
khkLkk kk kkt s nuhku yLku {kuxkt kkB rMkkhkuLku uzkk hMkkyku kMxfLke htk-kuhtke
fkukeyku fu ke f[hkykuke huk uk {u Au. f[hku LkkkLkk MkkuLkku yk yu rLkkt
 439
yLkuf nuhku yLku {kuxkt kk{kuLkku kteh & Au. f[hkLkku Zfku fhku fu kkku yu kkoh kkk
MkMLke rke Mefko Lkke. f[hkLkku ku rLkfk yu f[hkLkk ktLke Mk{Lk kusLkkLkku
yuf kk nkuku uEyu.
yuf Mkrnkhk WuLke kqk {kxu kuLku yufrkk fhku, Wk[kh, kwLk[koLk yLku ytrk{ rLkfkLke
hekku{kt Mk{L nkuku sYhe Au.
2. nuhe f[hkLke krfkkyku :
nuhe Lk f[hkLkk rLkfkLkk yMkhfkhf Wfu {kxu yk f[hkLkwt keofh fhwt uEyu.
LkkhkkrfkLkku Lk f[hku yu MktkkLkku Wkkuk Mkk{kL heku nuh fu kk{kuLkkt {kuxkkkLkk
LkwfMkkLkhrnk f[hkLkwt oLk fhk {kxu kk Au. suLku rLkr{kYku s{k fheLku MktMfhLkk fu rLkfkLkk
Mk Mkwe E sk{kt yku Au. yk f[hkLkku {w Mkkuk h, kkkrhf fu yL MktMkkyku Au.
yk f[hk{kt kkuLkku, ukeLkku f[hku, ykikurkf rkyku, kktfk{ fu kkuzVkuzke kkku f[hku, ktk
LkkkLkku fk kuhuLkku Mk{ku fhk{kt ykkku Lkke.
nuhkuLkk f[hk{kt yLkuf kkkkuo nku Au. su{ fu k f[hku (yutXkz - kfkSLkkt Akuzkt, {ktMkLkk
xqfzk, #zkLkk Akuzkt kuhu) nku Au. suLku us f[hku fnu Au. kkk Mkqfku f[hku suku fu, fkk,
kMxf, kMxfLkk zkkyku, fk[Lke kkxku, zk kqtXkLkk kkMk, kkwLke kLkue Mkwyku, Mk{k[kh
kkku, yuwr{rLk{Lkkt kkkkt kkhkt, kfzktLkk xwfzk kuuhu kukykuLkwt kfk (xuxkkuf) kuhuLkku
Mk{ku fhk{kt yku Au.
nuhku yLku ykikurkf yuf{kuLkk f[hkLkk rLktkLkk Wkk :
(1) {q f[hkLkku kkk kuLkk Mkkuk{kt xkzku fhku :
f[hkLkku s xkzku fhku yu yuf ykLke hek Au. fkuE yuf [esMkw kLkkk {kxu
nku yuxe ykuAe Mkk{keLkku Wkkuk fhku, su ku Mk Wkh s WkkLkkuLkku kwLk:Wkkuk
fhku, WkkLkkuLkk kfkLke Mkk{keLke Mktk xkzk {kxuLke Ykhuk kLkke. kkk
heku ykku hee{kt rkLksYhe MkwykuLkku Wkkuk xkze fk. ykuAk{kt ykuAe kfkLke
MkwykuLke hee fhe yLku kMxfLke fkukeykuLkk Wkkuk{kt xkzku fu kuLkku Wkkuk s
kt fhku.
(2) kwLk[koLk (Recycling) :
kwLk[koLk yuxu f[hkLkk yuk kkkuLkku Vheke Wkkuk fhku su ykkf {q hkkku
nku. kwLk[koLk kkf Au. yuLkkke MktMkkLkkuLkwt Mkthk, eseLkk Wkkuk{kt xkzku
qkLkk {k{kt xkzku kk Au.
yuwr{rLk{, Mxe sue kkwyku, fkk, fk[ yLku kMxf sue MkwykuLkwt kwLk[koLk
Au. kkMkkEzLke fk[e kkwLkwt WkLLk yLku ku{ktke Lkwt yuwr{rLk{ kLkkwt {kUwt
440
kzu Au. kuke kwLk[kork yuwr{rLk{Lke {ktk knw {kuxe Au yLku yuwr{rLk{ Wkuk{kt
yuLke qr{fk {nkqo Au.
yuf xLk fkk kLkkk {kxu 17 suxk ]kku fkkk kzu Au. ykke fkkLkwt kwLk[koLk sYhe
Au, su stkku fu ]kkuLkwt Mkthk fhu Au. fk[Lkku [qhku Lkkufk[ kLkkk {kxu 50 xfk Mkwe
eseLke k[k fhu Au. yk kwLk[koLk yuf nkhw rfk nkuk Akkt k ku yLkuf
Mk{Mkyku Qe fhu Au.
yk kwLk[koLk Mkkku Mktfkue Mk{Mkyku xfTrLkf fu ykkf kkkkLku kke nku Au.
su{fu, kMxfLkwt kwLk[koLk {w~fu Au. fkh fu hfu kMxfLke kkukkLke yk hkMkkrf
Mkth[Lkk nku Au. ku{kt yLkuf fkhLkk kkur{h hursLk khk Au. ykke, rLLk kMxfLkwt
yuf Mkkku kwLk[koLk Lkke. yue s heku fkkLkk kwLk[koLk{kt kuLkk huMkk Lkkk kzu
Au kkk kuLkk WkkLkLkk htk kh rLktk hkwt yhtwt Au.
kfzkt fu MkuwkuLkk huMkk{ktke fk kLkkk fhkkt hne fkkLke wkze kLkkkLke,
yuLkku htk fkZku yLku kuLku Vukku {kUku kzu Au. he uke fhe, yk kkze yLku kuLkkt
krhnLkLkku rnMkkk kukhLkk kwLk[koLkLkk 90 xfk kzu Au. kuke fuxefkh Lkk fkkLke
Mkhk{eyu kwLk[kork fkk {kUku kzu Au.
(3) Lkf[hkLkku rLkfk :
Lkf[hkLku {kuxk kku qhk (s{eLk{kt kzk{kt heLku) fu kke Lkktk{kt yku Au.
yuf MkVkEkqof qhkLke k kkr{f rrkkyku Au. (1) f[hkLku MkkkLkeke ku
heku kMkt fheLku kikh fhk{kt ykuk yuf kzk{kt hk{kt yku Au. (2) kuLku Mkk
heku VukeLku khu {eLkke kkeLku Mksz fhk{kt yk Au. (3) f[hkLku hkus
{kxeLkk yuf khke Zktfk{kt yku Au.
qhkLke Mkkku Mktfkue {kuxkkkLke Mk{MkLkku qkosLku kke Au. {kuxk kku yyuk
kzkyku{ktLkwt kke {e {eLku qkos Mkwe knkU[e Au. ykke, qkosLkk qkLke
fkhe {ue yk~f kLwt Au. kkuk f[hk{kt Mkq{keykuLke rkke rxLk kk Au
yLku r{kuLk suk uhe kMk WkLLk kk Au.
u ku 5 xfkke 15 xfkLke Mke{k Mkwe nk{kt e kku qk s rMVkuxf Mkkrkk kE fu Au.
yk kzk{kt yu yhkuf kkeLku kMkLke krk rLktrkk fhe fk Au. yk yxfkkuk
kMkLku s{k fheLku Mkkkxe Wkh keLku, Mkwhrkk heku r{ fheLku kkkh{kt Akuze fk. yk{,
ykk MkVkEwk qhkkuLkwt yk yuf sYh xf Au.
nuhkuk{t f[hkLku [kuMk kkk{kLk kh yLku Mk{Lke Mkwku krhMkrkyku{kt Mk{wr[k heku kikh
fhk{kt ykue e{kt kkk{kt yku Au. su{kt f[hkLke Lke {kkk ykMksLk Mkkku
eLku fkkoLk zkkuMkkEz yLku kk{e kLkku Au, su kAe kkkh{kt e Au.
 441
ykMkzuLkLke yk hkMkkrf rk {wk kk Au. kqo ykMkzuLk {kxu f[hkLku yuf fkf Mkwe
8150 Mku. kh kwLke ku {kkk{kt kkku uEyu. nuhku{kt f[hkLku kkkke kuLkwt {k ykhu
90 xfk yLku sLk 75 xfk suxwt xe Au. u fu, f[hkLku kkkke fuxktf &ku Qk kk
Au. su{fu nk{kt uhe kMk u Au, nk{kt zke hk{kt kk, rLksfku, fkkkk fkuLke
Mkkku kkhef fkkkkuo nku Au.
nLkLke hk{kt keu kuMkke hk yLku nk{kt Qzke hk{kt khu kkwyku nkukLke MktkLkk nku
Au. su kkoh {kxu LkwfMkkLkfkhf Au. ykke s, f[hk{ktke uhe Mkwyku yLku khu kkwykuke wk
Mkk{keyku sue fu, kuxheyku yLk kMxfLku yk fhe uEyu.
yu{kt kkf kw qk kh rLktkLkk MkkLkkuLke, xfTLkkukuSLkk fkhLke, Wr[k ]rkyku
yLku e {kxu fw f{o[kheLke yk~fkk knw sYhe nku Au. yk{, yk heku MkVkEkqofLkk
qhk nLkLkk ykkk k yLku LkwfMkkLk ktLku Au. f[hk ktLke Mkkike yMkhfkhf krk {q
Mkkuk{kt xkzku yLku kwLko[kLk fhkLke Au.
kkf yMkhku :
1. kkf f[hkLkku yko :
Mk{k r{kt ykwrLkf Mk{ksu kkf f[hkLkwt knw {kuxk {k{kt WkkLk fwO Au. hMkk-
Wkkf fkhkLkkyku, ku wrfh fhke rhVkELkheku, fkhkLkktyku, rkLk {kxuLke eyku
kkk yL Wkukku khk WkLLk kkku f[hku u {kLkk yLku kkohLku LkwfMkkLk fhkkt nku kku
kuLku kkf f[hku fnuk Au.
Mkk{kL heku f[hku kkf khu kLku khu ku {kukLkwt fkh kLku ykk kku {]w h{kt khku kk
fu fkuE yMkk hkuk kk. f[hku kkf khu fnuk fu khu {kLkLkk ykhku fu kkohLku
kYku khu LkwfMkkLk knkU[kzkku nku ykk r{kt LkwfMkkLk knkU[kzkLkku Mkt nku Au.
2. kkf f[hkLke kkrfkkyku :
kkf f[hk{kt yk {wskLkk kku nku Au. (1) kirkf ykk hkMkkrf rkkfkkk (2)
rkrkekk, (3) Lkekk yLku (4) kekk - fkx [zku. yk Wkhktk hurzku yuMkx
f[hkLku yLku Mktkf f[hkLku k kkf f[hk{kt Mk{ku fhk{kt yku Au.
(1) kirkf ykk hkMkkrf rkfk f[hku (Toxic waste) :
qk s ykuAe {kkk{ktLkk yk uhe f[hkke {kLke yLku keyku kkfkrf {]w kk{u Au
ykk kLkf hkukLkku kuk kLku Au. fuxkf kkf f[hkLke ktkk Mk{u yMkh uk {u
Au.
ykk uhe f[hkke fuLMkh kkwt nku Au. fuxkuf f[hku htkMkqkku kh rfkh fhu Au. kuLkkke
krk kkfku yLku keyku{kt kuzktk uk {u Au.
442
(2) rkrke f[hku (Reactive waste) :
yk kkf f[hk{kt yuk kkkkuo Au. su{kt f[hkLkku nk yLku kkeLke Mkkku Mktkfo kkkt s
ke rkrk kke {u Au. yk f[hku kh{ kkke fu ke ykkkke rrxk kk Au.
ku{ktke uhe kMkku WkLLk kk Au. su{fu, kYkkuku, LkkRxkuMkheLk kuhu.
(3) Lke f[hku (Reactive waste) :
600 Mku.ke. k ykuAk kkk{kLku ku Mkke QXu Au. ku Mktkn, krhnLk, rLkfk hr{kLk
khk s Mkke QXkLke k{kk hku Au. su{fu, kuxku, keLkh, ykfkunku, kuRLx kuhu.
(4) kfkhf f[hku (Corrosive wastes) :
fkx kku kuk yk f[hk{kt hkMkkrf rkrk hr{kLk Mkwyku yLku MkS ktkwykuLkku
Lkk kk Au. su{fu, yrMkz yLku kkh.
(5) [uke/Mktk{f fh[ku (Tnfectitons wastes) :
nkMkxku{kt kZfkk hr{kLk Lkefuk sirf Lkfk{k kkkkuo, khkE [qfue Mkkuku,
keyku kuhuLkku Mk{ku kk Au.
(6) hurzkuykux f[hku (Radioactive wastes) :
kh{kw Qo fuL{ktke WkLLk kkku yk f[hku nhku kkuo Mkwe kkkh{kt xfe hnu Au.
suLke Mkee yMkh MkSMk]r kh rkhek heku uk {u Au.
3. kkf f[hkke WkLLk kke kkoh Mktkte Mk{Mkyku :
kkf f[hkLku {kuxkkku s{eLk kh fu qko{kt rLkfk fhk{kt yku Au. ykLkkke qkos
qrkk kk Au. suLku MkwkhkLkwt khu Lkke.
Mk{k r{kt yksu yLkks WkkLk khk kkfkuLkwt Mkthk fhk stkwLkkfkuLkku w Wkkuk kE
hkku Au. yk stkwLkkfku {kxe{kt hne Au yLku neLku skkuLkk krkyku{kt Lke[u yukYku
hnu Au. yuLkk Mktkfo{kt yku fkuE kkko kkke, [k khk Mktkfo{kt ykkke, kMk khk
heh{kt skke ke fu ktkk Mk{ Mkwe xfe hnu yuk uhe kku WkLLk kk Au.
ykLkku yuf rfk Mk{Lk fex kt Au. yu{kt yLkuf fkhLke LkMkrk yLku fexfkuLkku Wkkuk
kk Au. suLkkke fwhke rk khk fwhke MktkwLk fkuEk kuk{kt S-stkwykuLke Mktk{kt
yrk]rLku hkufu kkk fkuEk rr kkfLkk LkkLku hkufu Au.
khu kkwyku sue fu, MkeMkwt, kkhku, ykMkuorLkf yu kk s kkf kkkkuo Au. MkeMkwt {kuxk {k{kt
{ke khu kkw Au. kuLkku Wkkuk kuxheyku kLkkk, stkwLkkf kyku{kt, htkku, kkEkku, #{kt
kkk MkwykuLkku k kkku yxfkk {kxu rkhkuf sYhe Au kt kk Au.
 443
{kLke yLku kwykuLkk heh{kt s{k kuwt MkeMkwt {kuxkkku nkzfk{kt s{k kk Au. MkeMkwt YrhkrMkh
ktkLku LkwfMkkLk knkU[kzu Au. ku MLkkwktk{kt {ktMkkueykuLku LkwfMkkLk fhu Au kkk kuLkkke {ksLkk hkukku
k kE fu Au.
kkhku yLkuf Ykku{kt k Au. yuLkku Wkkuk fuxktf kMxfkuLkk WkkLk{kt, kurhLkLkk WkkLk{kt
krhkof khefu kk Au. kkhkke kkk kkohLkk LkwfMkkLk {kxu wt fheLku kurhLk yLku
kMxfLkk WkkLk sue ykikurkf rkyku skkkh Au.
{kLkheh{kt kkhktLkku Lkk fhkLke k{kk {kork Au. yknkh-{kt kkhkLku khu yLkuf
keyku kuku Au khu yuLkku Mkt[ e Au. se kkoh{kt kkhkLku Mkq{ keyku kuku
Au yu khk {kAeykuyku{kt yLku kAe {kLkheh{kt kkhku s{k kk Au.
kkhku yuf Mktr[k kkwt uh Au yLku ku ktkk Mk{ Mkwe heh{kt s{k kELku hnu Au. su ktkkkku
{kLkhehLkk rLkrk ytkku, kueyku yLku htkMkqkku kh rkhek yMkh fhu Au. suLkkke kr kuZeLku
LkwfMkkLk knkU[u Au kkk yuLkkke kkeyku yLku MkMkLk keykuLke sLkLkk Lkk kk{u Au.
rLkkR kuhkEz hMkkLkku kMxf Wkuk{kt kkf Wkkuk kkAu. yk Wkuk{kt fk{ fhkkt
kkk kMkLkk kkhke k yk hMkkLkk Mktkfo{kt ykkk kufkuLku ktkk Mk{ (1 ke 3 ko MkweLkk)
kAe knuhk, r Mktktrk Mk{Mkyku, hkLkk krh{{kt yMkk yLku nkzfk{kt rf]rkyku
kkk htkMkqkku{kt rfkh ykkkt sL{k kuzktkku yke fu Au.
kkf f[hkLkk kt{kt qhk yLku nLk Wkhktk yL krkyku ykLkke uEyu. kkuekurhLkux
kkRrVLkkRku yLku rLkkR kuhkRzLke skyu ykuAkt uhe hMkkkuLkku Wkkuk fhku uEyu.
ufu, uhe f[hkLke Mktkqo Mk{kk Lkke. khtkw, kkf f[hku xkzk {kxuLke, yuLkwt kwLk[koLk
yLku kwLkhwkkuk fhk {kxuLke xfTLkkukuSykuLkku Wkkuk fhku uEyu.
qk yxfkk {kxuLkk Wkkku
{kLkeLke yLkufr ]rkykuLkk fkhu kkoh Mktkte &ku Qk kk Au. qk xkzk,
kkohLke Mkwhkk {kxu kkk yuLke kwkk {kxuLkk fuxktf Wkkku yk {wsk Au.
(1) ]kkuLke e fhe :
Mkkk, Mkk, {unkukLke kuhu suk WfrxktLkk Mkk kfzk{ktke kLkkuk VLk[h,
kkhe-kkhkt kuhuLkku Wkkuk fhku Lk uEyu. stkku{ktke yk kfzwt fkkkkt stkku Lkk
kk{u Au.
nku kt Mkwe fkk yu kfzktLke MkwykuLkku Wkkuk ykuAku fhku. xkkLkk fuhkuLkku
k Vheke kuxku Wkkuk fhku.
LkefhLkk fko{ku kusk. hLke ykMkkkMk kuxk w ]kku WAuhk uEyu.
444
(2) nkrLkfkhf hMkkkuLkku Wkkuk LknkT fhku :
kkkhe yh-VuLkhku, yuhkuMkku MuLke MkwykuLkku Wkkuk Lk fhku. yuLkkke ykukuLk
MkhLku LkwfMkkLk kk Au.
Lkkkt, kxhku, s{eLk kh stkwLkkfku, htkku, ku, kfku, nkrLkfkhf hMkkku Lk Lkktk
uEyu. h{kt u sYhe nku kku s stkwLkkfkuLkku Atxfk fhku.
S-stkwykuLke fuxef rkyku yLku rkykuLke Mktk{kt ]r yxfku Au. MkurL
kfkS, VkuLkku Wkkuk w fhe MkurL ukeLku WkusLk ykkwt. yuLkkke stkwLkkfkuLkku
Wkkuk ykkkuykk xu.
(3) fwhke kkhLku Wkkuk fhku :
hLkk kke[k{kt, ykkMke{kt fu {nkuk{kt f[hkLkk r{Lkku zkku kLkkku, fBkkuMxk
ykk f]rk{-fBkkuMxkLkk kkk fu Mkk{qrnf kLxLke Yykk fheLku kke[k {kxu
yk~f kkh kLkkku. suLkkke hkMkkrf kkhLkku Wkkuk ykuAku kk.
(4) QoLkku k[k fhku :
(y) [keLku sE fkk kuk LkSfLkk Mku sk knLkkuLkku Wkkuk Lk fhku. [kuMk Mku
sk knLkku{kt kkekhe fhe. MkkosrLkf knLkkuLkku Wkkuk fhku. sue VkurMk #Lkku
Wkkuk ykuAku kk kkk qk k ykuAwt kk. (k) Y{Lke knkh khu ktk, kExku
kt fhk.
(5) Vheke Wkkuk{kt E fk kue Mkwyku kkhe :
fkkLkk ku fkkzLkk LkukrfLk, xwk, Y{k kkk MktsLkku Wkkuk fhku. nku kt
Mkwe Vheke khk yukt fk-hfkkeLkku Wkkuk fhku.
fkk, kMxfLkk fk-hfkke, ze kuhu su kkheLku VUfe uk{kt yku Au yuLkku Wkkuk
Lkk fhku. khkke [es-Mkwyku VUfe uk{kt ykkk zkkyku kuhu fu kkuxkuLke skyu
Vhe kkhe fk yuk fk[Lkk kkk{kt hek.
kfkS, frhkwt fu yL [es-Mkwyku hek {kxu kMxfLke fkukeykuLkku Wkkuk
Lkk fhkkt fkzktLke kueykuLkku Wkkuk fhku.
xfkW yLku wLku w Wkkuk{kt E fk yue Mkwyku hee yLku nku kku kuLku
VUfe ukLku ku yuLkwt Mk{khfk{ fhkwt. yk ke s VUfe ukke Mkwyku khu f[hku
hk{kt ykuk kzkyku{kt Au khu qkos qrkk kk Au.
(6) kwLk[koLk (kwLk:Wkkuk) :
rh[kso fhe fk yue kuxheykuLkku Wkkuk fhku. su MkwykuLke kwLk[koLk {kxu Mefkh
kkku nku yukt ykkhku, yuwr{rLk{, fk[ kuhu MkwykuLkku Wkkuk fhku.
 445
ykxwt yk~f fhwt : u{kt ykuk yLkuf rkLkMkhfkhe MktkXLkku (yuLk.S.yku.){ktke fkuE{kt
Mk kLkeLku fu MtMkuf kLkeLku kkoh kkk qk yxfkk ytkuLkk ruk{f yrk{ku
kh r[kh fheLku MkkrLkf Lke LkkLke-MkkykuLkwt ykkusLk fhwt. ykMkkkMkLkk rMkkhLkk si-
irke {krnkkkh kwt. kf]rkf yLku MkktMf]rkf f{ke khMkkLke fkhe {ue. ykke yuLkk
Mkthk ytku Qe kke Mk{MkykuLku Mk{sk{kt { {u.
Mkkyku khk MkkrLkf {kt rufkqo SLkieLke {nkk Mk{e kkk huf kLku yk
&ku ytku Mkk fhk.
(1) {khk hnuktfLkk rMkkh ru nwt wt wt Awt ?
(2) yuf {kLke khefu {khku Wu {khe skkkhe wt Au ?
(3) k]e yLku yL SMk]r Mkkku nwt fE heku Mktfku Awt ?
(4) nwt su k fkuE MkwLkku Wkkuk fhwt Awt ku ktke yku Au ? - ykke ykMkkkMkLku rMkkhLku yLku
yu khk rLku hnukkf w Mkkhe sk kLkkk {kxu su ftE h[Lkk{f fkkuo fhe fkku huf
kyu fhk uEyu.
khk{kt stkwLkkfkuke Vukkwt qk
khk{kt swkEke rzMkuBkh-2000Lke [u Lke rne{kt ykuk rkkLk yLku kkoh fuL
(Centre of Science and Environment - CSE)Lke qkLkk uhu {kxuLke kukkkyu
kkuxku{kt kuf kkeLke 17 kkLzLkwt k]kfh fwO. su{kt kkux{kt kuf fhuwt kekLkwt kke yLku
kkux{kt kuf kf]rkf Lkeswk kke ktLkuLkku Mk{ku kkku nkku.
yk kk Lk{qLkkyku{kt ykukuoLkkukurhLk yLku ykukuoLkkuVkuMVhMk stkwLkkfku su khk{kt Mkkike w
khk Au. kuLkk yukku uk {k. ykukkuoLkkukurhLk stkwLkkfku{kt kk{nufMkkEkuhkuMkkEkufMkuLk
(rLzuLk) yLku zezexe uk {k. yk kk s kku whkuke ykkf Mk{wk khk rLkkorhk Mk{k
whkuk{kt kukk MkwhkkLkk {kktzkuLkk Mkhke w {kkk{kt uk {kt nkkt.
yLkuf {kuxe ftkLkeyku khk khk{kt Wkkrk kkuxkt kekLkk kke{kt ykk nkrLkfkhf kkuLke
nkshe yu {kuxku kteh & Au. khk{kt kekLkk kkeLkku Wkuk MA kuk{kt s Mkkke fk
yuku fkuE rLk{ Lkke. {kuxkkkLkk kkLzLkk WkkLk kLxku Mkkike w ktk ykikurkf rMkkhku{kt
fu ukhkuLke [u ykuk Au.
{kuxkkkLke ftkLkeyku 24 ke 152 {exhLke zkE Mkwe kke {uk {kxu kkuhfqkLkku Wkkuk
fhu Au. kLxLkk fk[k kkeLkk (Wk[kh fkO rLkkLkk) s{k fhuk Lk{qLkkyku{kt k stkwLkkfkuLkk
yukku uk {k nkk. yuLkku yko yu fu kkux kt fheLku u[k{kt ykkk kke{kt stkwLkkfkuke
qrkk qkosLkku Wkkuk fhk{kt yku Au.
kkeLkk wrfh kLx{kt kkeLku w fhkLke yLkuf hekku Au. su{ fu, yk kLxMk kkkk kkhef
kkLke xfTLkkukuS{kt yrkMkq{ fkke keykuke keLku kke{ktLkk Mkq{ Aqxk kuk fku,
446
k{k{ Skwyku, kuxkukuyk, rkkwykuLku k qh fhe fk Au. LkiLkku ^xhuLk khk stkwLkkfku
yLku LkMkrkLkkfku qh kku fhe fk k yk w [ko krk Au kkk yuLkku ku s Wkkuk
kk Au.
{kuxkkkLkk Wkukku Mkr [khfkuke yrkuk fhkLke rkLkku Wkkuk fhu Au. su fkkorLkf
stkwLkkfkuLku kku qh fhu Au k khu kkwykuLku qh fhe fke Lkke. stkwLkkfkuLku qh fhk {kxu yk
kLx krhkk khkMkh yLku kkkh Mkr [khzkuLke hekkuLkku Wkkuk fhu Au.
yuxu Wkkfku u yk rkykuLkk WkkukLkku kku fhu khtkw, stkwLkkfkuLkk yukkuLke WkMkrk
kou Au fu, kkux kt fheLku u[k{kt ykkkk kkeLkk WkkLk {kxu stkwLkkfkuLkk yukke
qrkk qko sLkku Wkkuk kE hkku Au. kkeLkk kk s kLx kkeLku w fhkLke yLkuf
hekkuLkku Wkkuk fhe hkk Au. ku{ Akkt yke krhMkrk kou Au fu kuk kkeLku w fhkLke
hekku{kt Au.
yk kke{kt stkwLkkfkuLkk yukku ykuAk {k{kt nkukke kuLke fkuE kkfkrf yMkh ukt {ke
Lkke. khtkw yu{Lkk ytk ykuAk {k{kt k Mkkk kkkt MkuLkke fuLMkh, f]k yLku {qkkLkk
LkwfMkkLk, MLkkwktkLkk rfkhku, hkukrkhkuf MkkLkwt LkwfMkkLk yLku sL{k kuzktkku WkLLk
ke kuhu suk hkukku kE fu Au.
MkeyuELku kkux{kt kt kekLkk kke{kt stkwLkkfkuLkk yukkuLkk ynukLkk 6 {rnLkk kAe Mk{k
u{kt u[kke kufr fkuzzfLke kkLz kkuxku{kt k stkwLkkfkuLkk yukku uk {kt. kuLkwt
fkh yu fu rkLk-ykfkunku fkhLkk kuf kkkkuoLkwt {w xf kke Au kkk khk{kt yk kekyku{kt
khkkkt kkeLku {kxu fkuE s {kktz Lke fhk{kt ykku ke.
khk{kt 29 Mkxu{kh 2000 Mkwe{kt kkux kt kke Mktktrk fkuE {kktz nkku s Lkn. yk s
rMku k uMku rLktk rLkk{ - 1954Lkk rLk{{kt Vuh-r[khLkk fheLku Mkt MkhfkhLkk
MkM yLku krhkh fk {tkku yuf nuhkk (Mktk 795 (E)) knkh kkze. E.Mk. 2001,
29 {k[oke khke {kktz qhkuLke {krk Akk kkux{kt kt kekLkk kkeLku {kxu yrLkko
fhk{kt yke. ufu, stkwLkkfkuLkk yukku, ytkuLkk {kktz nS k Mk Au.
zkWLk xw yko {ukurLkLkkt MkeyuMkE rhkkuxoLkk fkLk kAe yLkuf Mkr{rkykuLke h[Lkk fhk{kt
yke. k kkkkuo{kt uMku ytkuLkk rLk{ku{kt Mkwkhk fheLku skk{kt ykwt fu fkuEk
stkwLkkfkuLkk yukkuLke {kk 0.0001 r{.kk. exh eX yLku yk yukkuLke fw {kkk 0.0005
r{.kk. rk rxh eXke w nkue uEyu Lkn kkk yu{ nuhkk fhk{kt yke fu, stkwLkkfkuLke
LkkUku Mke{kykuLku MkwrLkrk fhk {kxu Lk{qLkkykuLkwt k]kfh k yktkhhkxe Mkhu Mefko
khekLke krkykuke fhk{kt yku. yk nuhkkLkku y{ E.Mk. 2004, 1e Lwykheke
fhk{kt ykku Au.
 447
fwhke ykkrk/ykVkku fu nkuLkkhkku
1. fwhke ykkrkLkku yko :
r ykhku MktMkk (WHO) yu nkuLkkhkkuLke kk yk {wsk ykke Au. fwhke ykkrk fu
nkuLkkhkku yue xLkk Au fu su {kLkskeLku nkrLk, ykhku yLku ykhku Mkuk{kt [k {k{kt
kkkz fhu yLku ku {kxu yMkhkMk Mk{ks fu rMkkhLku knkhke Mknk {uk rLkk [ke fu ku{
Lk nku.
kf]rkf ykk {kLkMksk ytk wkke [h{ xLkkykuLku nkuLkkhkku fu ykkrk fnu Au.
suLkk khk {kLkMk{ks, LkMkrk, Mk]r, keMk]rLku ykkh krk knkU[u Au. ykkrkyku ke
krkke kke xLkkyku Au. kkuVkLkku, stkku{kt ykk kke, MkwLkk{e kuhu yLkwkke hnu Au.
khkLkk 36 hkku yLku fuLkrMkk uku{ktke 22{kt yk ykkrkLkku yLkw kkku hnu Au.
fwhke ykkrkLkk MYkku :
(1) [kkku :
khkLke ykkkunk {kuMk{e Au. kt kw {ku nkLkk kkLkk ykkhu rk kkk
kLkku yLkwk Au. rkfke khkLku qk ktkku Mk{wrfLkkhku {ku Au. kuLke rk{kt
rnL {nkMkkkh yLku kuLkk kkYku kr{{kt yhke Mk{w yLku kqo{kt ktkkLkku WkMkkkh
ykuku Au.
rnL {nkMkkkh rLkk 6 {w kkkuzkykuLke MktkLkkkk kukku{ktLkku yuf Au. yur-
{u kkk ykuxkukh yLku rzMkuBkh {rnLkkyku{kt yk [kkku fu kkkuzktyku Mk{we rMkkh{kt
kikh kkk nku Au. Mkkike w [kkkuLke MktkLkk khkLkk kqo rfLkkhkLkk rMkkhku{kt hnu
Au. uLkk ykhu 80 xfk [kkku yk rfLkkhu s kkxfu Au.
(2) kqh :
{kuMk{e ykkkunk hkkk khk{kt [ku{kMkwt yrLkr{k yLku yrLkrk Au. uLkk fw
kkf hMkkLkk 75 xfk suxku hMkk [ku{kMkkLkk {kk 3 ke 4 {rnLkk{kt s kE Au.
yk Mk{ hr{kLk fuxefkh 2 ke 4 rMkku{kt s {qkh khu hMkk kzkkt Lkeyku{kt
tfh kqhLke krhMkrk Qe kk Au.
u{kt ykhu 4 fhkuz nuxh s{eLk kqh-Mktrk kuk khefu ykuk Au. uLke ke s
LkeykuLkk fw sskkLkk 60 xfk sskku hkke ktkk, kkwkk-{uLkk Lkeyku{kt
khu rLkkf kqh ykkkt nku Au, yk kqhke Lk{kLku kkhkkh LkwfMkkLk kk Au.
(3) wfk :
khkLkk fuxkf rMkkhku rhkrfLkkhkke qh ykuk Au kkk uskk {kuMk{e kLkkuLkk
{kko{kt ku uku ykkk Lk nkukke ykhLkkh wfk fu kkeLke yAkLke krhMkrk
Mkoke nku Au.
448
Mk{k uLkk fw rMkkhku{ktke 16 xfk rMkkh wfkLke kk hku Au. wfk yu
kkohLke {nkqo kteh Mk{Mk Au. fkh fu ku ktkk Mk{kkk Mkwe MkhkMkheke
ykuAk hMkkke Mko Au. wfkke k kkhkkh LkwfMkkLk kkwt nku Au.
(4) qftk :
khk{kt Wkh{kt Lke kuzkok{kkLkku rMkkh rn{k ykukuu Au. su Lkkwt qMkh
hku Au. yk u{kt ykhLkkh LkkLkk-{kuxkt qftkLkk ykt[fk ykkk hnu Au. rn{kLkk
kzkze Zkukku kh qftk ykkke yfk LkwfMkkLk kk Au. kuLkkke uzku Mke kzu Au.
LkeykuLkk nu{kko kkE Au. qftk ykk kAeLkk kkuzk Mk{u khu hMkkLke
krhMkrk Mkoke nku Au ykke, qftkke k[uk yk khu hMkkke {kko Au.
kwshkkLkku fA rMkkh Mk{w{ktke [fkuku Lkkwt qMkh hkkku u Au. fALkk
ykkke tkkLkk ykkLku uzkku s{eLk u knukt Mk{wLke kzeYku nkku.
yk rMkkhku qftk Mktrk uku Au Mkkike rLkkfkhe fwhke ykkrkyku{ktLke yuf
ykkrk qftk Au. qftk y[kLkf s [uke rLkk ykkku nku Au. MkufLz r{rLkxku{kt
ykkk ke qftkke knw{ke E{khkku hkke kE Au.
qtfkLku hkufku yLku qftk hr{kLk {kLkkuLkwt Mkktkh y Au. khkLkk 50 ke 60
xfk rMkkh{kt swe swe kekkkk qftk ykkk nku Au. Mkkike w qftkLke kk
hkkk rMkkhku rn{kLkk knkze rMkkhku Au.
(5) MkwLkk{e :
MkwLkk{e kkLke kkk{kt ykuku Au. Mkw.. yuxu kth yLku Lkk{e-nami yuxu nuh
yuku yko kk Au. Mk{wLkk kru qftk ykkke, kk{we rMVkux kkke ykk
kku Mkkkh{Lk kok{kk fu rfLkkhu ykue kok{kk fu rfLkkhu hnue kok{kkyku{kt
fkuEf fkhkuMkh {kuxk {k{kt uzku Mke kzkkt k MkwLkk{e Qe kE fu Au. MkwLkk{e
yu rk, [tz rLkkfkhe Mk{we {kut Au. kuLkkke Mk{wrfLkkhu kLkf krhMkrk Qe
kke nku Au.
zk Mk{w{kt MkwLkk{e {kutyku rkfkfu 500 ke 1000 rf.{e.Lke ke krkke ytkh fkku
Au. kuLke [kE ykhu 1 {exh suxe nku Au. khu qftke Mk{we nuh rfLkkhk khV
ykk u Au. ku{ kuLke krk ykuAe kk Au. khtkw, [kE ke Au ku{ kuLke krk
ykuAe kk Au. khuf kuLke [kE 25 {exh fhkkt k w nku Au. MkwLkk{e-yk rkw
shkrLke 25 ke 30 {e.Lke [e ekkuLkk sLk {kkke s yuLkk hMkk{kt ykke [e
E{khkku kkk{ktke hkke kk Au kkk we s{eLkkuLkwt yuLkk kzku Mkwe kuk fhe
Lkktu Au.
 449
E.Mk. 2004{kt 26{e rzMkuBkhu rnL {nkMkkkh{kt Mkw{kkkLkk rfLkkhk kkMku Mk{w{kt yku
rMkBw xkkw kh 9.3 rhxh MfuLke {kkkkku fqtk ykku nkku. suLkk fkhu [tz
kke MkwLkk{eLkwt MksoLk kwt nkwt. yk fkhe MkwLkk{e nuhkuke rnL {nkMkkkhLkk
12 rfLkkhkLkk uku{kt khu rLkk kku nkku. ykhu 3,10,000 kufku kuLkkke {]w kkBk
nkkt.
khk{kt yk MkwLkk{eke yktk{kLk-rLkfkukkh xkkwyku, kr{Lkkzw, yktu, ykurhMMkk,
fuhkkLkk rfLkkhkLkk rMkkhku{k khu rLkkMk Mkoku nkku. Mkhfkhe Mkqkku yLkwMkkh ehkfke
khk{kt ykhu 8223 kufkuLkk {]w kk nkkt. khu, xkkwfe uku{kt Mkhfkhe Mkqkku
{ku ykhu 3513 kufku yLku rkLkMkhfkhe Mkqkku {ku ykhu 10,000ke k w kufku
{]w kkBk nkkt. Mk{k r{kt ykke fwhke ykkrkykuLkk RrknkMk{kt MkwLkk{eLke yk
woxLkk Mkkike w rLkkfkhe yLku Su nke.
(6) fwhke ykkrkykuLku rLktrkk fhk {kxuLkk ktku :
Mk{k r{kt yksu yu Mefkhk{kt ykw Au fu fwhke ykkrkykuLkk ykkoLkku yLku
kekk{kt khku kk kkA {kLk]rkyku w skkkh Au. fwhke ykkrk yLku
{kLkMksk ykkrk (yw{kfku{kt woxLkk, yww, Mk{wku{kt {kuxk {k{kt kuxku efus,
{kLkerk Mksk qMLk, uhe hMkkkuLkwt r{ku[Lk kuhu)Lkwt Mkt[kLk yu yuf
knwrkkkfe kuk Au. su{kt yLkuf {wkykuLkku Mk{ku kk Au. su{fu, r{kt
ykLkkhe fwhke ykkrkykuLkwt yLkw{kLk, [uke ykke, su-ku kuk ke fhkk kkkMk
yLku k[kfko, hknkfko, kwLkLk{k yLku kwLkkoMk fhkku.
yk yuf knw-rkke kt Au. fkh fu yuLke Mkkku kMkfku, Mkhfkhe ktk, ikkrLkfku,
rkLkMkhfkhe MktkXLkku, MtMkufku kkk sLkMk{wkku Mktfkuk nku Au. ykkrkLkk rLktk
kt{kt ykkrkLke yk{ [uke yLku kuLku kke ]rkyku, ykkrk [kw nku yu
Mk{Lke kkk ykkrk kqhe kk kAeLke kusLkkykuLkku Mk{ku kk Au. yk ke s ]rkyku
yufkeke kqhf Au. ku{Lkku Mk{L fhku qk sYhe Au. ku{ Akkt kk s rkkkuLku
yufke Mkkku Mkktfk ytk yk~f k Au.
khk kkMku yLkuf fkhLke ykkrkyku {kxu knuuke s [uke ykkk {kxu yLkuf krkyku Au.
khtkw, {kk ykkkneke s ku rMkkhLke ykkrkykuke Mkwhrkk hne fu Lkn. ykke ykkrkykuLkwt
{Lk (mitigation) {nLkwt kLke hnu Au.
{LkLkku yko fwhke ykkrkykuLkk Lkfkhk{f fu rLkkk{f kLku ykuAku fhku yu{ kk Au.
kt ykkrkLkk fxkufxeLkk Mk{Lkk kt{kt kuLke rkrk yLku kwLk:h[Lkk {kxuLke ykfkeLk
Mkk Au, kt s {LkLke ]rkyku{kt eofkeLk MkkLke k Au. fwhke ykkrkLkk
{LkLku yMkhfkhf kLkkk {kxuLke fuxef ykLke kkkkku yk {wsk Au.
450
(1) fwhke ykkrk ykkkt knuktke s kuLkwt {Lk fhkLke kqhke kikhe hke uEyu.
(2) fwhke ykkrkLkwt u{ xkzk {kxu Lke RAkyku yLku kkr{fkkLku {n ykkwt
uEyu.
(3) {LkLkk fkuEk Wkk{kt Mkhfkh, rkLk-Mkhfkhe MktkXLkku, kLkke kukku, ikkrLkfku yLku
Lke [u [kuMk fkhLkwt MktfLk nkuwt uEyu.
fwhke ykkrkykuLkk {Lk
(1) fwhke ykkrkykuLkk Mktrk u{Lkwt ykfLk (assessment) yLku r&k :
fwhke ykkrkLkk MktuLke MkkLkku ru {krnke {ue. qkfk{kt su Mkkuyu fwhke
ykkrkykuLke xLkk kLke Au. ku ytkuLke {krnke, fwhke rLkMkLkktkku, MkeLke Mktk yLku kwrLkke
{kk ytkuLke {krnke {ue.
ykkrkLkk kwLkhkkoLkku, kuLke kekk, yMkhku kkk ykkrk ykk kAe Mkk{kL Mkrk{kt kkAk
ykk {kxu fuxku Mk{ kku Au kuLkku ytks {uku.
Mktrk yLku u{Lke fkheLku Mk{ktkhu Mkwkhkk hnuwt. kikkurf {krnke Mkk Lkk{Lkk
fBqxh kukk{ khk kkr{f nfefkkuLku Mkhkkke ykLk kLkke fk Au kkk kuLkk ykkhu kuLkwt
{qktfLk k kE fu Au.
(2) Mktktrk fu knkrhf MktkuLk xfTLkkukuSLkwt Mkktkh :
ykkrkykuLkk ykufLkLkkt Wkfhku yLku ktkkuLkku Wkkuk fhku yu{Lku ykLk kLkkk, ykkrkyku
kh uhuf hke, ykkkne fu [ukeLke kwkk Mkwkhe, [ukeLke Mkq[LkkykuLku knw zkke
Mkkrhk fhe yk~f Au kkk Mkkku-Mkkku ykkrk yLkwfh (disaster simulation ykkrkLkku
uk {kk) fhkLke yk~fkk Au.
ykkrkLke yk{ [uke {uk {kxu rh{kux MkuLMkk, MkuxukEx yLku irf krhMkrk (global
positioning system) sue ytkhek xfTLkkukuS {nLke Au. khke ytkhek MktkuLk MktMkk
(ISRO) sukt Mkhfkhe MktkXLkku {kuMk{ rkk, Mk[kE rkk, yL Mkhfkhe MktkXLkku, ikrf
MktMkkyku yLku rrkkuLke {ke fwhke fu {kLkMksk ykkrkLkk {LkLke qnh[Lkk kikh
fhk {kxu qk ykLke qr{fk Au.
(3) kufk]rk yLku kke{ :
ykkrk {LkLkwt Mkkike ykLkwt kkMkwt su-ku rMkkh{ktLkk yrfkheyku yLku Lku kke{ ykkkLkwt
Au. {LkLke fkuEk yuf qnh[LkkLku MkV fhk {kxu yLkwrkkku (Inter-Sectional) yktkrhf
(Inter-departmented)Lke [u Mk{L kkk xe{fo qk sYhe Au.
 451
(4) MktMkkfe Mkkyku :
ykkrk kAeLke qnh[LkkykuLkk ku fkoke ykkrk kquoLkk Wkkkuk kh kLk ykkwt sYhe Au.
yk {kxu MkkrLkf Mkhfkhe ktkyu rrLLk rkkkuLkk rfkMkfkkuo Wkh uhu hke uEyu kkk
{Lk {kxuLkk sYhe Wkkku {kxu Mkq[Lkku ykkk uEyu kkk {LkLkk rr Wkkku {kxu EsLkuhku,
Mkkrkyku, zkxhku, kkf hMkkkuLkk kt Mkkku Mktfkuk hMkk EsLkuhkuLkk sqk kLkkk
uEyu.
(5) s{eLkLkku ku Wkkuk :
ykkrk{kt xkzku fhk {kxu Mktrk kukku{kt s{eLkLkk ku WkkukLku WkusLk ykkwt uEyu.
ykikurkf kukkuLku {kLkMkknkkuke yk hkk uEyu.
skrk s{eLkkuLkwt hk fhwt uEyu. s{eLkLkk ku Wkkuk {kxuLke Lkerkyku kLkke uEyu.
(6) ykkrk rkhkuf Ykhuk yLku kktfk{ rLk{ko ykkusLk :
ykkrkLke kk hkkk rMkkhku{kt kktfk{ {kxuLke yLkwYk xfTLkkukuS kMkt fheLku Mkwhkk{kt
khku fhku.
yuLsrLkhku, Mkkrkyku yLku xfrLkrLkkuLke [u ykkrk rkhkuf kktfk{ Mkk{ke, xufTrLkfku
yLku ku hek-hMk{kuLku WkusLk ykkwt uEyu.
(7) E{khkkuLkkt {kkt yLku kktfk{{kt Mkthk krhkoLk :
sqLke E{khkku{kt kkuzkt krhkoLkku fheLku ykkrkLkk Mk{u yuLkk kqxe kzkLke kkLku xkze
uEyu. E{khkkuLku Mkwhrkk kLkkk {kxuLkk fuxktf Wkkku yk {wsk Au.
(1) E{khkLke sqLke ekkuLku knkhLke kkswyu Lke ekku kLkke fu ekku kh xufk kkk.
(2) E{khkLke yth ek kLkke. (3) ruk fkhLke u{ku kkeLku. (4) kktk yLku {kuLku
rMk{uLxke Zktfe uk. (5) kqhLkk Mktrk Mkhke Wkh rwk {kfku kLkkk. (6) qftk, kqh,
ykte-kkuVkLk, [kk kuhuLku {e fu kue rr fkhLke xktfeykuLke Ykhuk kLkke. yk{,
E{khkkuLkk {kk{kt krhkoLk keLku ykkrkLke ke yMkhku ykuAe fhe fk.
khk{kt Lke{kt ykkk kqh yLku kuLkk {LkLk Wkkku :
(y ) kqh {LkLkk Wkkku :
khu hMkk fu ke fkhkuMkh kke f fhkkt ykf e Au yLku kkeLkku kn khu
Mkk{kL heku kke khLke s{eLk khke krnk kk Au fu hk Au khu kqhLke krhMkrkLkwt
rLk{ko kk Au. yk krhMkrk ku fkhLke nkuE fu Au.
(1) LkesL kqh : kke LkeykuLkk kx-ktkuLku ykutke ykMkkkMkLkk rMkkhku{kt ukke Mkhu
Au. ykke Lk-{kLku LkwfMkkLk kk Au.
452
(2) ykfM{f kqh : w hMkk fu hMkke kkeLkku ku rLkfk Lk kkke y{wf rMkkhku{kt
kke hkE Au. suLkkke Mkk{kL sLkSLk yMkMk kLku Au. Lk-{kLkwt {kuxk
{k{kt LkwfMkkLk kk Au.
khk{kt rn{kLke kuxeLkk rMkkhku, Wkh khkLkk {ukLke rMkkhku{kt ykhLkkh kqh yku
Au. khuf kku ko{kt ku kh kqh yku Au. ktkk LkeLkk {ukLke rMkkhku, Wkh u, rknkh yLku
kr{ ktkk kkk ykMk{{kt kkwkk LkeLkkt fkhu rkko kqhLke krhMkrk Qe kk Au.
[ku{kMkk{kt ktkk yLku kkwkk Lke yLku kuLke kk Lkeyku{kt Mkkike w shkr nku Au.
srkkLkeykuLkk ykMkLkk ykkhu yLkw{kLk fhk{kt ykwt fu khk{kt hMkkLkk 18 xfk suxwt
s kke ktku, skku{kt s{k kk Au. khu kkfeLkwwt 8 xfk suxwt kke neLku Mk{w{kt e
Au. yuLkku yko yu s fu khk{kt kqh ykkkt s hnuu.
Lkeyku{kt kqhLke krhMkrk Qe kk kkA yLkuf fkhku skkkh Au. ku fwhke heku fu
{kLk]rkke ykk kku ktLkuLkk Mkk{qrnf hMkkLkk kkeLku rkw {kkk{kt kukeLku s{k fhe hku
Au yLku kAe ko hr{kLk kkuzwt-kkuzwt kke Akuzk fhu Au.
yk stkku fkkkkt Lkeyku [ku{kMkkLkk Mk{kkk hr{kLk {kxeke {rLk kE Au yLku ukke
nu Au, [ku{kMkk kAeLkk Mk{kkk{kt Lke{kt kke MkqfkE Au. [kELkk w hMkke kukku{kt
kkeLkku w{kt w rnMMkku hMkk kzk kAeLkk kkuzk s Mk{ kAe kqhLkk Yku {wk kELku Lkfk{wt
ne Au.
kqhLkk {LkLkk Wkkku{kt Mkth[Lkk{f yLku yMkht[Lkk{f ktLku fkhLkk WkkkuLkku Mk{ku kk Au.
Mkth[Lkk{f Wkkku :
(1) kkeLkku Mktkn : hMkkLkk kkeLku hkufe hkk {kxu skkuLkwt kktfk{ fhwt. suLkkke Mkqfe kw
hr{kLk rLktrkk heku kke Akuze fk.
(2) s{eLkLkwt kuk yxfkwt : kt, kqh yhkuf ekku kLkkeLku kkeLku rfLkkhk kkuzeLku nukwt
yxfkwt. suLkkke s{eLkLkwt kuk kkwt yxfu.
(3) hMkke kkeLkwt nLk fhkk nuku : kkeLkk knLke Mkrk{kt Mkwkhku fhku, {kxeLkwt kuk
hkufk kkeLke Lkefku, Lkkk, fktMk, fuLkk kuhuLke Mkkkxe ze fhe. kxh kusLkkyku{kt Mkwkhku
fhku.
(4) qkosLkwt rh[ksk : LkkLkk-Lkk [ufzu{ kktk fu su LkkLkk {k{kt kqh rLktkLkwt fk{ fhe fu.
(5) ]kkhkuk : rfLkkhk LkSfLke ke Wkh ]kkhkuk fhwt.
(6) fk{e Mkktkh : Lke[kkk rMkkhku{ktke MkkxLke ifkf Mkk kkuXe fk{e Mkktkh
fhkwt.
 453
yMkth[Lkk{f Wkkku :
(1) kqhLke Mktkkk u{e rMkkhkuLke rkk kkheLku kuk rMkkhku {kxu kMk fko kusLkk ze.
(2) ykkrk {kxu kqokikhe kkk kqhLke MkkkxeLkku kt, su{ fu Vz uLk kuLkk yLku Vz Vk.
(3) skkrk s{eLkkuLkwt Mkthk fhwt.
(4) kqh ytkuLke Mk[kux ykkkneyku yLku [uke ykkWke ykke.
(5) ykkrk hknk, kqhLkwt {Lk yLku sLk-ykhku ytkuLkkt kkkt hk.
(6) kqhLke MktkLkkkk rMkkhku{kt ykVk-u{ MkkkLk fko{ ytkkok kLkkxe fkkku
({kufze) Mk{ktkhu kuSLku sLkMk{wkLku ykVk MkkkLk ytku kke{k fhk.
(7) ykVkLku fkhu Lk, {k-r{fk yLku {kkkk MkwrkykuLku kke yMkhku{kt xkzku fhk ytkuLke
ktkkkkkLke fkokusLkk kikh fhe rfkMkLkk rLkr{k kLk Mkkku MktfLk fhe, y{ fhku.
(8) kqh Mktktrk e{kLkwt ykkusLk fhwt.
(k) qftk yLku kuLkk {LkLkk Wkkku :
yuf ytks {wsk k]e kh rk ko 10 kke w ftkLkku kk Au, khtkw ku{ktke {kLk Mknus
k yLkwe fu yukt kku kuo yufk k suxk s nku Au. {kuxkkkLkk hkeftkku Mk{wLke
ykk shkr{kt Mk{kk kE Au. u rhxh MfuLke {kkLke 3Lke nku kku Mkkkxe kh whe
ykuAe yLkwk Au.
6ke 7 MkweLkk rhxh Mfukku hkeftk ke[ Mke hkkkt rMkkhku{kt khu LkwfMkkLk MkSo fu
Au. su{fu, 2001{kt 26{e Lwykheyu qs{kt ykuk qftkke khu Lk-{kLkwt LkwfMkkLk kwt
nkwt. yk qftk kAe yLkuf ko kMkkh kE [qkt nkuk Akkt yksu k {kMkLkkt {ks{kt yuxku
s Akuku Au. yk Mk{kkk hr{kLk {kuxk {k{kt kwLkkoMkLkwt fko kwt Au.
qftk yku ku knuktLke Mkk[uke :
(1) fqtk ykkk nku kuk rMkkhku{kt qftk ykkLkk fkhku yLku yMkhkuLke fkhe {ue.
(2) qftk rkhkuf kktfk{Lku kkk fkkLkku y{ fhe MkkrLkf heku Mkwhrkk kktfk{ fhwt.
(3) knw{ke {fkLkku{kt Y{kuLke kkheyku Wkh knkhLkk kk{kt Akseyku knw knkh fkZe Lkn.
Y{kuLke ekku knkh kuheyku k fkZe uEyu Lkn. (4) kuMkk fu MkqkLke skLkk WkhLkk
kk{kt sLkkh Mkwyku xfke Lkn. (5) Ak khLkk ktkykuLku ku heku {skqk szk. (6)
krkkk es fLkufLk kkk efus kMk fLkuLk khk s rhkuh fhkk. (7) fkuEk fkhLkk
e{kLkk fkkku, ykLkk Mkkuu, Mkwhrkk Mku hkk. (8) LkSfLkk ykhku fuL, yLkk{f
fuL, kkueMk [kufe kuhuLke {krnke kkk fkhe hke. (9) fwxwtk{ktke ykuAk{kt ykuAwt yuf
kyu kkr{f MkkhkhLke kke{ {ue.
454
qftk Mk{u Mkk[uke :
(1) qftkLke yMkh yLkwkkk, ykrVMk fu ^ux{ktke kkfkrf knkh Lkefe swt. Lke[u Wkhkk
Mk{u MkezeLkku Wkkuk fhku, e^xLkku Wkkuk fhku Lkn. (2) whe kt kk kt Mkwe we
sk{kt skkt hnuwt. (3) sqLkk, [k, {fkLkku, Zkukku, Mke kzu kuk {fkLkku yLku eseLkk kkhke
qh [kk swt. (4) u knLk [kkk nku kku kwhk s Mkwhrkk skyu hkuzLke MkkRz{kt knLk hkufe
knLk{kt s hkE hnuwt. (5) {fkLkLkk ythLkk hkLkk rLx nuX, Y{Lkk qk{kt, {skqk
xuk fu ktk Lke[u kkukkLke kLku Mkwhrkk hkk Lk fhku.
qftk kqhk kk kAe kuLkk {LkLkk Wkkku :
(1) qftk kqhku kk kAe kkuzk Mk{kkk hr{kLk LkkLkk-LkkLkk ykt[fkyku ykkk hnu Au kuLke
{kLkrMkf kikhe hke.
(2) yk{rkMk fueLku EkMkkuLku { fhe, qftk hr{kLk fwxwtkLkk Mkku yk kE kk
nku kku ku{Lku yufrkk fhkLkku ykkn fhku.
(3) Mkt[kh {k{ku khk su fktE Mkq[Lkk {u kuLkku y{ fhku.
(4) krkkMk yLku kze skLke kikhe nku kuk {fkLk{kt kkfkrf yth swt Lkn.
(5) kteh E kk{u kLku u keu fkuE khku Lkk nku kku kt Lku kt s kuLku hnuk ue,
krhMkrk Mkk{kL kLkkkt kuLkku Wkkuk fhku.
(6) xkuk {kMkLke kkkt k[k xqfze kkuke.
(7) kke, ese, kMk kt fhe uku, u kt nku kku kuku Lkn.
(8) w{kkLk Lk fhwt, ekMke Mkkke Lkn, kMk efus fu kuxoMkfx kE fu Au. xku[oLkku s
Wkkuk fhku rnkkn Au.
(9) Lke kkko Zkukku nku kku kfk MkkV fhe Lkktku.
(10) ykk kku kku yLkk{f ktkLke kkfkrf { ue.
(11) EkMkkuLkuu zke Mkuk {e hnu ku {kxu rzkMxh ftxku Y{Lke MkkkLkk fhe.
(12) yk{eo, ykhku Mkuk, k[k xe{ku, Mkhfkhe ktk, rkLkMkhfkhe Mkuk MktkXLkku, Vkh Mkukyku kuhu
Mkukyku yMkhkMk kufkuLku kkfkrf {e hnu kue Mkk fhe uEyu.
(13) fkku, Mkk skE hnu kuLkwt Mkkk rLkhek fhwt.
(14) hknkfkkuo, [kw fhkt, hknkkMkk{keLkwt rkh fhwt.
(15) kMkrf LkwfMkkLk ytku MktkuLk fhwt.
(16) yMkhkMkkuLkk kwLkoMkLk {kxu kktfk{ - Lkkkfe MknkLke kusLkk nuh fhe.
(17) Mkhfkhe nuhkk {wsk hkufz hf{Lkwt rkh fhwt.
 455
kwshkkLkk qs{kt ykuk qftk{kt rkLk-Mkhfkhe MktkXLkkuLke qr{fk qk s {nLke hne nke.
yk MktMkkykuLke yke krhMkrkyku{kt kkrzk Mkkku Mktkfo fhkLke kukk yLku MkkrLkf
khtkhkyku khuLke MktuLkekk f{ke {qzeYk Mkkrkk kk nkkt.
ykkrk kAe MkeykuLkk MkkkuLku Vheke Y fhk {kxu kwshkk {rnk ykkf rfkMk rLkk{Lke
knu k MkkrLkf ykoMkkyku yLku hkfk{Lkk khkuLku kwLkhwkh fhk {kxu qk ykLke
yLku LkkUkkk nke. kwshkk f]rk {tkku qftkke yMkhkMk kuk uzqkkuLku ukeLkkt ykuhku
ykkt nkkt.
kwshkk Mkhfkh, MkuV yuBkuEz r{uLMk yMkkurMkuLk (SEWA-Mku) kkk yuLkk sue keS yLkuf
MktMkkyku khk qftk yLku wfkkerzk kykuLku ykSrfkLke Mk{qn ykkrhk Mkwhkk kLk
fhk{kt Mkkhe k{kk hku Au. kwshkkLke yLkuf k{f MktMkkykuyu qftkkMk yLkuf kk{zktLku kf
ek nkkt. ku{ Akkt k, k[k yLku kwLkkoMk ktLku {kxu Mkhfkh, MkkrLkf rkLk-Mkhfkhe MktkXLkku
yLku MkkrLkf Lke [uLkku Mk{L nS w khkLke yk~fkk Au.
khk{kt ykkkt [kkku
1. khk{kt ykkkt [kkku :
kkkuzwt yu WfrxktLkk Mk{we rMkkhku kh WkLLk kkwt kkkhe (nkLktw) kkuVkLk Au.
nk{kt nfkt yLku khu kk MksokLku fkhu kkkuzwt WkLLk kk Au. MkqoLke kh{eke Mk{wLke
Mkkkxe khLke nk kh{ kk Au.
kh{ nk nfe nku Au. ykke, ku [u [Zu Au. yk nk khu [u Au khu, kuLke ke
kzue sk uk {kxu [khu khV fuu Au. w [kEyu skkt kh{ nk Xtze kzu Au, ku{kt hnuku
us Xhu Au yu khu hMkkLkk Yk{kt VuhkE Au.
yk Mk{u Mk{wLke Mkkkxe kh Xtze nkLkwt kk khu rk{ktke [kw s nku Au. ykke yuxk
rMkkh{kt nk{kt yuf fkhLke q{he fu f[hkku WkLLk kk Au. yk [kkku kkukfkhu q{u Au
khu kuLkwt fuL Mkh hnu Au, su ykt khefu ykuk Au. [kk fu kkkuzkLkku kMk ykhu
150 ke 1000 rf.{e.Lkku nku Au. fuxktf qk kkuVkLke [kkLkku kMk 30 rf.{e. suxku k nku
Au.
Mkk{kL heku fkfLkk 15 ke 30 rf.{e.Lke zku krk fhu Au. kLkku qk s ukek nku Au.
Mkk{kL heku kLkLkku uk fkfLkk 100 rf.{e.ke k w nku Au. yk [kkLkku Mkkike yTqk
kk yuLke ykt Au. yyuk { kk{kt nk Lke[u Qkhu Au.
kuke yu kkLkk rMkkh{kt kkuVkLk [kkwt nku Au. khu, [kk{kt kLkku qk ukke [u [zu
Au yLku kuke xqtfk Mk{kkk{kt ku{kh hMkk kzu Au. Wkh kkuko{kt tkkke kLkku kkkuzkLkk
fuLLke ykMkkkMk rzkLke krkLke rkhek rk{kt Vqtfk Au.
456
kkkuzwt hhkus Mk{wLke Wkh 300 ke 5000 rf{e. Mkwe ykk u Au. Mk{wLke Wkhke Vqtxkkk
yk kLkku Mk{wwLkk kh{ kke{ktke Qo {uu Au. yhke Mk{w yLku ktkkLkk WkMkkkh{kt rk
ko Mkhuhk 5 ke 6 kkkuzkLkwt MksoLk kk Au. su{ktke 2-3 qk s fkhe nku Au.
Wfrxkt{kt kkkuzkt yu Mkkike hkk kf]rkf ykkrk Au. kuLkkke Wkk kkkt u{ku {wu
ukek kLkku, {qkh hMkk kku kkk Mk{w{kt qk s [k QAkkt kkuVkLke {kutyku WkLLk
kk yu Au. yk kkuVkLke {kutyku rfLkkhu kkfxkkt Lk-{kLkwt khu LkwfMkkLk kk Au. [kkLkk
yk{ kAe khu hMkk, kqhLke krhMkrk qk s rLkk kk Au.
[kk ytku [uke
kkkuzk{kt [tz frk nku Au. Mkk{kL heku kkkuzwt k{ 12 fkf{kt Mkkike kke yLku
rLkkfkhe nku Au. yu kAe ku ehu ehu Lkkwt kzkwt Au. kkkuzktLku rLktrkk fhe fkkkt
Lkke. k kuLkk {Lk {kxuLke yMkhfkhf yLku fkoMkkf Lkerkyku yLku qnh[LkkykuLkk ykkusLkke
yuLke rLkkf yMkhkuLku xkze fk Au.
yk [kh Mkhe [uke :
(1) k{ [uke :
khu Mk{w{kt nkLkwt nfwt kk Mko fu khk s yk [uke knkh kkzk{kt yku Au. su
kkkuzwt ykkLkk yLkw{krLkk Mk{Lkk 72 fkf knukt ykkkk{t yku Au. yk [uke nk{Lkk
kkkLkk zkhuxh sLkh kkuku ykkkk nku Au.
su {wu khk MkhfkhLkk furkLkux Mkr[ yLku ke MkerLkh Mkr[kuLku ku{s MktLk hkLkk
{w Mkr[ Wkhktk {k{kuLkk rkrLkrykuLku k {kufk{kt yku Au.
(2) keS [uke (Mkk hnukLkku kkku) :
nfkt kkLkku kkkuzkLkk MYk{kt rfkMk [kw kkkt kkkuzwt ykkLkk yLkw{krLkk Mk{Lkk
48 fkf knukt keS [uke ykkk{kt yku Au.
yk [uke kthku kh ku{s {kAe{khku {kxu k kkhkukkh {kufk{kt yku Au. MkkkkuMkkk
hkLkk {w Mkr[, rskLkk fuxhku kkk {k{Lkk rkrLkrykuLku k Mkkk Mk{ktkhu
fhk{kt yku Au.
(3) keS [uke ([ukeLkku kkku) :
nk{kLk kkzkLke Yykk knukt kkkuzwt ykkLkk yLkw{krLkk Mk{Lkk 24 fkf knukt keS
[uke ykkk{kt yku Au.
yk [uke yu kkkkLke nuhkk fhu Au fu kkuzkLkkuW WT kE [qku Au yLku kuLke Mkkku
Wkkn {khVku rseykuLke ze f[heykuuLku {kufk {kxuLke [ukeLkwt {kwt kikh fhk{kt yku
Au.
 457
(4) ykhe [uke (kkkuzkLkwt ykk{Lk) :
kkkuzwt kkxfkLkk 12 fkf knukt ykkke yk ykhe [uke Au. kkkuzwt su Mktrk
rMkkh{kt kkxfkLkwt nku ku rMkkh{kt kt Mkwe kLk ktk Lk kE kt Mkwe kkkuzkLke
krhMkrk {ku [uke ykkke hnu Au.
[kkLku rLktrkk fhe fkkt Lkke. kuLku rLkV kLkke fkkk Lkke. khtkw kuLkk {Lk {kxuLke
yMkhfkhf kkk fkoMkkf Lkerkyku yLku qnh[LkkykuLkk ykkusLkke yuLke yLkuf rLkkf yMkhku
xkze fk Au.
[kkLkk {LkLkk Wkkku :
rhk rfLkkhk kh ykkke [uke ykku yukt MkkLkkuLku kkuXkt. su kqkoLkw{kLk{kt qk Wkkuke
Mkkrkk kk Au kkk kkuVkLkLkk {kko{kt ykkk rMkkhkuLkk kufkuLku knuuke Mkktkrhk fhe fk
Au.
(1) Mkq[Lkk MkkhktkkuLkku rfkMk : ykkrk{Lk{kt Mkt[kh {k{ku, rkLk-kMkkrf hurzku (Amafeur
Radio) knw {nLkk MkkLkku Au.
(2) kLkLkk yhkufku : kLkLke rk{kt {kxeLkk k{o fu kLkMkrkf kk kikh fhkke kLkLkk
kkuVkLkLku yhkue fk Au. {kutykuLke nuhkuLkk uhLku xkzk {kxu fu yMkhfkhf Wkk Au kkk
kuLkkke kkfLku kkwt LkwfMkkLk yLku {kxeLkwt kuk kkwt yxfu Au.
(3) ykMkkLkkuLkwt rLk{ko : kkkuzk{ktke k[k {kxu {nLkkt Mkkuyu ykMkkLkku kLkkkke
{kLkeLkk SLkLke LknkrLk xu Au. yk MkkLkku [kEe skyu kLkkk.
(4) Mkke {fkLkkuLkwt rLk{ko : khu kkuVkLke, ukek kLkku yLku hkeLkk {kutykuLke Mkk{u xfe fu kuk
fkurLxke Mkwku Ykhuk yLku ykkusLk fheLku yukt LkkuLkwt kktfk{ fhwt. kkukfkh ykk
ytzkfkh rzkELkke ykuAk{kt ykuAk kLkLkku rkhku fhku kzkku nku Au.
(5) s{eLk-Wkkuk rLktk yLku MkknkkuLkwt ykkusLk : Mk{w rfLkkhuke 5 {e. MkweLke rhkE ke{kt
fkuE Mkknk fu ykikurkf ke kktk {kxu khkLkke ykke uEyu Lkn. yk rMkkh Mkkike w
yMkwhrkk nku Au. {w Mkknkku yLku yL ykLkkt MktMkkLkku Mk{wke 10 rf.{e. qh nkukt
uEyu.
(6) kke{ yLku rk : [kkLku rLkV kLkke fkkku Lkke. [kkLke Mkkku {kLkeyu kkukkLkwt
yMk fukLkwt ewt uEyu. kkkuzktLke [ukeLke Mkk{u wkh yLku kikheLke hekkuLkwt
rLkoLk fhkkt kufk]rkLkk fko{ku Lk-{kLkk xkzk{kt k Mknkf kLku Au.
qMLk (uzkuLkwt Mkwt) yLku kuLkk {LkLkk Wkkku
1. qMLkLkku yko :
qMLk yu fwhke heku yLku {kLkMksk kke fkuk (hazard) Au. khu, yk qMLk
{kLkMkkx hkkk ukuu{kt kk Au khu ku ykkrk kLku Au. Mkk{kL heku koke kukku{kt,
458
Mkek Zkukkukk uku{kt yk xLkk kke nku Au. rn{kAkrk koke ukuu{kt rn{MLk
kkwt nku Au.
khu fkuE knkze Zkuk fu kxeLkk kko ZkukLkk zf kkkkuoLku sfze hkkLkk k fhkkt yu
zf kkkkuoLkku qk zf kkkoke rk kkLkwt k e Au khu ku zfkkko ZkukkuLke
{ke Lke[uLke khV krke kLkeLku Mke kzu Au.
rn{kLkk knkze Zkukku kh qMLkLke xLkk ykhLkkh kLku Au. yk u{kt {kLk]rkyku
sue fu, stkku fkkk, kkEkkELk fu LknuhkuLkwt suwt Lkuxfo kLkkkke, ykzuz {fkLk kktfk{ke,
Lkes WLkLk fhkke qMLk kkwt nku Au. kkk kf]rkf fkhku suk fu, qftk ykkke,
{qkh hMkk fu k Vkxkke, {kuxk {k rn{kko kkke, Mkktkrhk zf kkkkuo ZkYku
s{k kkke, LkMkrk fkkkkt s{eLk we kLke skkt, Lke, kLk sukt kkk krke krhkku
khk Lke[uLkk Lkkk zf kkkkuouLkwt Mkkh kkke kuyku Lkkkt kze Au yLku qMLk kk Au,
kkeLke rLkkkhkke Lke[uLkk qMkhku{kt skwkusLk kkke Lkkkt kLkkkt qMLk kk Au kkk
knuktLkk qMLkke knkze Zkukku w ke kLkkkt k qMLk kE fu Au.
2. {LkLkkt Wkkku :
qMLk yLku rn{kkk y[kLkf s kkk ke kkkt nku Au. ykke, huf qr{MLk, rn{kkkLkwt
ykufLk fhwt {kLk khk Lkke.
(1) sLkf rfkMk fkkuo hkufku :
su-ku rMkkh{kt rfkMk fko{kuke Mktktrk Mkkf]rk{kt, MktMkkLkkuLkk Wkkuk{kt yLku ku
rMkkhLke s{eLk kh ykkk kk{kt u rkfq krhkoLk yke fu kuk nku kku kuLku
rfMkkk {kxuLke yLkw{rk ykke uEyu.
(2) stkku ku :
stkkuLku fkkkkt yxfkk uEyu. w Lku w ]kku WAuhk uEyu. s{eLk we kLkkkt
kuLkwt w skwkusLk kkk w kuk kkwt nku Au. s{eLk Lkke kLkkkt qMLk kk
Au.
(3) qkos ku :
qkosLku w Lku w U[kkwt yxfkwt, Lkes WLkLkLke ]rk yxfke uEyu.
Lke, Lkkkt, hktyku kh ktMkLkk kt kLkkk uEyu. xuhuMkLkwt rLk{ko, yLku LkkruhLkk
huMkktykuLke kuLkwt rLk{ko fhwt uEyu. we s{eLkku kh kMk Wkkzwt uEyu.
yk ke s fwhke ykkrkykuLku zke kku Lkk s fk. khtkw, kuLke ykkWke [uke ykke,
Mkwkursk kusLkkyku yLku yMkwhrkk sLkku khk k[kLke kqokikheykuke yk ykkrkykuLkk
fkhu kkk sLk-{kLkk LkwfMkkLkLku ykuAku fhe fk Au.

 459

wrLkx - 7.2
Mkk{krsf {wkyku yLku kkoh
{kLkLke rkLk-xfkWke xfkW rfkMk khVLke krk
Mk{k r{kt ku Mkfk knukt {kk ykkf Mkhkk rfkMkLkwt {kktz nkwt. yuxu su ukuu{kt ykkf
rfkMk w nkku ku uku Mk{] yLku krke fnukkk. khu, su uku{kt khekkE w nke ku
uku rfkMke uku fnukkk. r{kt ykikurkf ktrkLke Yykk whkuk{kt yLku kAe y{urhfk{kt
kE nke.
ykke, whkuk yLku Wkh y{urhfkLkk {kuxkkkLkk uku ykkf heku w Mkh uku Au. yk ukuyu
kkukkLkku rfkMk w zkke kLkkk {kxu kkukkLkk uku kkk rLkk yL ukuLkk kf]rkf MktMkkLkkuLkku
kuVk{ Wkkuk fkuo. ykke, r{kt Mk{] uku yLku khek uku [uLke kE ke kE.
Mk{] uku khek ukuLkk kuku w Lku w Mk{] kLkkkt kkt. ufu, yksu yk s rfrMkk ukuuLku
k ykku Au fu, w Lku w ykkf Mk{]rLke nkuzu kkohe Mktkte yLkuf kteh &ku Qk
fkO Au.
Mk{k r{kt 1970Lkk Mkfk Mkwe{kt rfkMkLkk {kuxkkkLkk rLkkkku yu kkkku knw Mk nkkt
fu u kkohLke k Mkwkhk{kt yku kku {kk Lku {kk ykkf Mkhkkke s kufkuLkwt SLkkuh
Mkwhu Lkn. {kk Lku {kk ykkf rfkMkLku fkhu kkohLke kteh Mk{Mkku Qe kE.
su{ fu, stkkuLkku Lkk, nkLkwt qk, kkeLkwt, s{eLkLkwt qk, f[hkLkk ku rLkfkLkku
yk, kufkuLkk MkM kh hkk yMkhku kkk keS yLkuf Lkfkhk{f yMkhku Qe kE kE.
{kk hkxe Lkn khtkw, irf Mkhu Mk{ks{kt y{eh yLku khek [uLke yMk{kLkkkLkk kteh
&ku Qk kk. kuykuLke SLkieykuLke rk{kkyu rfkMkLke yk rkLkxfkW qnh[LkkLku w
Wk kLkke.
xfkW rfkMk Mkk{u kkteSLkk r[khku : kt kkuo knukt kkteSyu yuk kkBrMkkhLke fkLkk
fhe nke fu su kkohLke Mkk{keLkk kt kh ykkrhk nku. kt kkuo knukt (khk ykk
kwt yu knukt) ykkrhk MAkk yLku kwLk[koLk fhe fk yue Mkk{keykuke kLkuk nk-
WMkke fwrxhkuLke sYrhkk koe nke. kkB rMkhku{kt {q khLkk yLku MkkV hMkkykuLke
sYrhkk ske nke. kkteSLku {w Wuyu {kuxkt-{kuxkt nuhkuLkk ykikurkf WkkLkkuLke skyu
LkkLkk kk{zktyku{kt kLkue MkwykuLkku Wkkuk fhkLkku nkku. khu, Mk{k r{kt xfkW SLkie
suku fkuE {kt Lknkukku kkk yk kku Mkkkh r[khMkheykuLkku yuf rnMMkku Lknkukku
khu, {nk{k kkteSyu kkukkLkk {kxu kkukkLkk u {kxu yuf xfkW SLkie rfMkke nke.
kkteSLkk yk kk s rMkktkku nu fkuEk MMk yLku xfkW rfkMkLkkt ytk kk Au.
460
yLkuf Mkfkyku knukt kkteSyu rfkMkLke su qnh[LkkykuLkkt Mkq[Lkku ykkt nkkt ku Mkq[Lkku yksu
Mk{k r{k rLkktkku khk w Lku w Mefkhkk Au. kkteSLkk yk Mkq[Lkku rfkMkLkk yuk k
kh ykkrhk Au fu su rLkk kufkuLke sYrhkkku Mktkkue fu Au khtkw, kufkuLkk ytMkkkuk fu k[Lku
Lkn.
{kLk SLkLke kwkk :
ykkf Mk{]]r kLke Mkkku {kLkSLkLke kwkk kkze Au. rLkk {kuxk ykikurkf yuf{kuyu,
{kuxk-{kuxkt ukkheykuyu xqtfk Mk{kkkLke ykkf ]rLkku {kko ykLkkku Au. suLkkke, fwhke
MktMkkLkkuLkku kkkz kkk kkohLku LkwfMkkLk kwt Au. su Vhe khu hkkE kE fu ku{ Lkke.
rfkMke uku{kt ke ske MkeLke SLk sYrhkkku w ke Au.
khtkw, kkohLkk kuku yk sYrhkkkuLku kqhe ykLkke uEyu fu suLkkke kkohLku LkwfMkkLk
kk Lkn. yk kkkk khu s kLku fu khu, Mk{k rLke uf k k]eLke MkwhkkLku
kLk{kt hkeLku yuf [kuMk fkhLke fhfMkhwk SLkie ykLkku.
kkohLke Mkwhkk yLku {kLkSLkLke kwkk khe ktLku rfx &ku Au. E.Mk. 1972{kt
e{rk RLhk kkteyu Mxkfnku{ Mkt{uLk{kt skwt nkwt fu, rLkoLkkk yu Mkkike {kuxku qkfu Au.
yuxu kt yuf kksw yrk Mk{] uku{kt kkohe Mk{Mk kteh Au. kt keS kksw rLkk
ykrfrMkk uku (ykrfk, rk y{urhfk, yurkLkk uMkku){kt kkohLke Wkukku Lkn khtkw
khekkELke Mkkku Mktfkue Mk{Mkyku swk fkhLke Au. ykrfrMkk uku{kt w MkeLku fkhu
w Lku w kf]rkf MktMkkLkkuLkku Wkkuk kE hkku Au.
kf]rkf MktMkkLkkuLkk w Wkkukke ykkf Mkhkk{kt qk s yMk{kLkkk yke Au. fuxefkh
ykk uku{kt yktkhrkn kkku nku Au. kku khuf u-uLke [u w Vkxe Lkefkwt nku Au.
r{kt kk skkt yMktkkukLkk Wfu {kxu, rfkMk xqtfkkkkLkk ykkf kku {kxu Lkrn khtkw
ktkkkkkLkk xfe fu yue Mk{]rLku {kxu kku uEyu. su {kk ko{kLk s Lkn khtkw, kr
kuZeykuLkk SLkLke kwkkLku k Lke fhu.
r{kt yksLke ykkf rfkMkLke yue krk Au su fwhke MktMkkLkkuLku qk zke Wkkuk fhu Au.
ykke, r{kt kkohLke yksu Au kuLkkke yLkuf ke w hkk yLku kteh Mk{Mkyku Qe
ku. {kxu rfkMkLke yksLke krkyku fu qnh[Lkkyku rLkk ktkkkkkLkk rfkMkLku {kxu rkLk-
xfkW kk Au.
rLkkt hkxku E.Mk. 1992Lkk rhku Mkt{uLk{kt yk {wkykuLku knw Mkku Mk{S k nkkt.
Mktwk hkx kkoh yLku rfkMk Mkt{uLk UNCED (United Nations Conference on
Environment and Development)Lku {kxu yLkuf Mkkuu kikh fhk{kt ykk nkkt. suLkk
fkhu Mk kwt fu, kkoh yLku rfkMkLke [u kku zku Mktkt Au kkk k]eLkwt skLk fhkLke
knw yk~fkk Au.
 461
xfkW rfkMk :
xfkW rfkMk yuf yuku rfkMk Au fu su kr kuZeLke k{kkLku krk fkO rLkk ko{kLk kuZeLke
sYrhkkkuLku kqhe fhu. yk {kxu uku, rkyku yLku kkuo [uLke Mk{kLkkkLkwt kLk hkk{kt yku
Au. xfkW rfkMk{kt fkuE k rLkMkLkktkLke k{kkLke Mke{k{kt s hneLku kk s kufku ruk fheLku
rLkoLk yLku yAkkMk kufkuLkk SLkLke kwkk{kt Mkwkhku fhkLkku Lk fhk{kt yku Au.
su kkoh Mktktrk wkkuLku xkzeLku w Mkkhk Mkk{k SLk khV E Au kkk ku{kt
{kLke sYrhkkku yLku kkohLke yk~fkkkuLke khMkhktrkkkLku MefkhkLke k Au.
kkoh Mktkte u{ :
xfkW rfkMk {kxu ke s ykkf ]rkykuLkk kkoh Mktkte yMkhkuLkku r[kh fhku uEyu fu
suke ktkk Mk{kkkLke yLku xfkW rfkMkLku w yLkwfq yue ykkf ]r kLku. kku,
Lkeyku khLkk ktku, {kko kktfk{, Wkukku kkk koxLk rfkMk sue yLkuf rfkMk kusLkkyku
kkoh kh kteh yMkh fhu Au.
ykLke yk ]rkyku Y fhkkt knukt s kuLkku ykMk fhku uEyu. rfkMkLke fkuEk qnh[Lkkyku
{kxu ikkrLkf heku yLku kkohLku Vkkh hneLku, kkohLkk kkuLke ykfkhe ke uEyu.
kt Mkwe yk ykfhe Lkk kk kt Mkwe fkuEk kusLkkLku {tsqhe ykke uEyu Lkn.
fkuEk u{kt Lkeyku kh kktk{kt ykkk {kuxk ktku, {kko kktfk{, Lkes WLkLk Wkukku
kuhu ]rkyku kkohLku ykkh ykkLkkh rLkMkLkktkkuLku kteh LkwfMkkLk knkU[kzu Au. kkkh{kt
kk skkt fkkoLk zkkuMkkEzLkk {kLku xkzk yLku ykMksLkLkk {kLku e hkk {kxu
stk MktMkkLkLke e yk~f Au. stkku fkkkkt si-rrkk xu Au. yk si-rrkkLku
k]e kh SLkLkk Mkthk {kxu Mkwhrkk hkwt sYhe Au.
u ykkusLk fkSkqofLkwt fhk{kt yku kku kkkLkk khu Wkukku su {kuxk {k{kt nk yLku
kkeLkwt qk kkk {kuxk {k{kt f[hku WkLLk fheLku kkoh {kxu ktkkkkkLkwt u Qwt
fhu Au kuLku rLktrkk fhe fk fu xkze fk. kh{kw rhyuxhku, {kuxk hMkk Wkukku u
fkSkqofLkwt ykkusLk Lk hku kku yk yuf{ku{ktke WkLLk kkku f[hku kteh ykkf yLku kkohe
Mk{Mk Qe fhe fu Au kkk yuLkkke Aqxfkhku {ukLkwt qk s [ko kLku Au.
kh{kw f[hkLke, uhe kMk kkhLke kkf yMkh ktkk Mk{kkkLke kku Au s. khtkw kr yLkuf
kuZeyku Wkh kuLke hkk yMkhke kezkkk nku Au. ykke s, fkuEk kusLkkLke, WkukkuLke
khkLkke ykkkk knukt yuk ykkf kkuLku yuLkk kkohe MktktkuLku kLk{kt ue uEyu.
uyuLkk yuf skkkh Lkkkrhf khefu, irf Mkhu yuf Mkrnkhk kr Lkkkrhf khefu, rfkMkLke
ke krkyku kh khkkh uhu hke uEyu. u fkuE k rfkMkkusLkkyku fu Wkuk khk
kkohLku LkwfMkkLk kkwt nku kku, kwLk:r[khk {kxu yu MkkrLkf kMkLk, qk rLktk kkuzo,
462
Lkrkk kuhuLkk yrfkheyku Mk{k yuLke hsqykk fhe yu ykke Vhs Au. uLkk skkkh
Lkkkrhf khefu ykkkt r[khku rMkhLkk kkk fkkuo MkkrLkf MkhLkkt nkuk uEyu.
Mkhfkhu {kuxe-{kuxe Lke kusLkkykuLku khkLkke ykkkkt knukt ku{Lku {kxu kkoh-k
ykfkheLkk Mktrkk ynukLkwt fkLk kkk MkksorLkf MkwLkkeLkwt ykkusLk Vhrskk kLkkwt Au.
kkohLkk LkwfMkkLkLkk kuku Mk{ksLkk ykkf kLku Mk{koLk ykke fk Lkn.
Qo Mktktrk nuhe &ku
k[eLk Mk{{kt khk{kt fu khkLkk khtkhkkk {fkLkku{kt kkk{kLkLkk f]rk{ rLktkLke sYrhkk
yku[e kzke nke. yk {fkLkku{kt Wkk{kLkLkwt Mkkhwt MktkwLk k kfzwt yLku #x sue Mkk{ke
khkke nke. khu, yksu ytk ykwrLkf [k knw{ke {fkLkku{kt fkurLx, fk[, Mxe sue
Mkk{keyku khk Au. su kkk{kLkLkwt MktkwLk e fkk Lkke.
khk{kt E.Mk. 1950Lkk Mkfk Mkwe nuhku{kt {kuxkkkLkk hMkkuEhku{kt kfzkt fu kfzktLkk fkuMkkLkku
Wkkuk kkku nkku. yk {fkLkku{kt [e{Lkeyku nke kkk hMkkuzkt {fkLkLkk yL kkke yk nkkt.
ykke, nkLkk qkLke Mk{Mk Lknkuke. yksu yu {fkLkkuLke sk ^uxkuyu ee Au. #{kt
kfzktLkwt MkkLk fuhkuMkeLku ewt. ykke, nuhe rMkkhku{kt q{kzkLkwt {k wt. khk{kt 1970 kAe
nuhku{kt {kuxkkku rwk Qo yLku kf]rkf kMk kkhkku kE kku.
khk Wfrxkt{kt ykkku u Au. yn kh{eLkwt {k w Au. knukt nkkktk kAe rwk
ktk khk kh{e qh fhk{kt ykke nke. yksu yuLkk MkkLku kkkLkwfqrk tkkuyu ewwt Au, su
rwk Qo w kkhu Au. Xtzk u{kt [e E{khkku{kt fk[Lkku Wkkuk w kk Au. su keLknkWMkLke
RVux Qe fhu Au.
MkqoLke kh{eLku knkh ske yxfkk ku Wkkuke Au. khk suk Wfrxkte uku{kt yksu
[e, Lke E{khkku{kt fk[ w Wkkuk{kt ukE hkku Au. fkkLku fkhu kkkfwrk tkkuLkku
Wkkuk fhku Vhrskk kLku Au. [e E{khkku{kt r^x [kk {kxu, {kuxe Mktk{kt kExku,
ktk, AC [kk QoLkku khk {kuxk {k{kt kk Au.
Mktkrnk Qo :
khkLkk nuhku{kt kutz, fk[, Mxe, rMk{uLx, yuwr{rLk{, ykhMkknk kkk kue #xku
khk Au. su QoLkku Wkkuk w fhu Au.
yk ke Mkk{keLkk rLkfkMk, Wk[kh, kkte yLku nU[e kuhu rkyku{kt w QoLkku khk
kk Au kkk kuLkkke nk, kke yLku s{eLk w qrkk kk Au. yk Mk{k rk{kt khkke
QoLku Mktkrnk Qo fu QoLkwt {qko MYk fnuk Au.
 463
knLknkh{kt QoLkku khk :
khk{kt knLknkh {kuxkkku VkurMk ^qyuMkLke Qo kh ykkrhk Au. khkLkk rrLLk
nuhku, fMkkkyku, kk{zkyku{kt MkkosrLkf knLknkhLkku Wkkuk fhkLku ku kkukkLkk kLkke
knLkkuLkku khk w fhu Au. ykLkkke Qo khk w kk Au. khk suk uku{kt w Mke
yu Mkkike {kuxe Mk{Mk Au yLku ykke s fkuEk MkkosrLkf Mkwrk fktkku ykuAe ykk kku ykqhke
Mkkrkk kk Au.
yk s kkkk MkkosrLkf knLknkh {kxu kkw kzu Au. kLkke knLkkuLkk Wkkukke Qo
khk w kk Au, xkrVf {Lke Mk{Mk Qe kk Au kkk nkLkwt qk u Au. knLkkuLkk
w{kzk{kt fkkoLk {kuLkkuMkkEzLkwt {k w nkukke kMkLkk kteh hkukkuke kezkkk kufkuLke Mktk
e Au. ykke, yu qk sYhe Au fu, nuhku{kt yLku kk{zktyku{kt MkkosrLkf knLknkhLku
w Mkwrk kLk fhkwt kkk fkok kLkkk{kt yku.
s Mkthk - hMkke kkeLkku Mkt[ kkk srksf kt
Mk{k r{kt w kekkf kke w Lku w wo kLke hkwt Au. ykke, kkeLkwt Mkthk yu
kkohLke [kkLkku {w rk kLku Au. stkku fkkkkt skkt nkukke, kke s{eLk{kt LkekhkLku
ku Mkkkxe khke zkke ne Au. ykke, qko sMkkkxe ze Qkhe hne Au. yLkuf
rMkkhku kke {kxu {kk fqk kh rLkoh Au. ykke, k qko sMkkkxe Lke[e ske hne Au.
nuhe yLku ykikurkf f[hk Lke{kt Zkkkt MkkkxeLkk kke qrkk kkkt kek kf hkkt Lkke.
{kLkeLke yLkufr ]rkykuLkk fkhu kkeLkku w kkkz yLku kkeLke ke yAk kE hne Au.
{kLk-SLkLkk Mk{k rnkLkku kkeLkk Mkthk Mkku kkZ Mktkt hnuku Au.
khk{kt sMkt[ :
khk{kt yLkuf khtkhkkk hekku khk sMkt[ kk Au. kkuzk kkuo knukt khk{kt kkeLkk Mkk
{kxu yLkuf LkkLke xktfeyku yLku Mkhkuhkuk{t kkeLkwt Mkthk fhwt yu khtkhkkk ukeLke yuf {nLke
kkrfkk nke. Mk{k u{kt kk{zktyku{kt yuf ykk yLkuf Mkrnkhk kk nkkt. suLkk kkeLkku
Wkkuk kufku Mkk[ukekqof fhfMkhke fhkk nkkt.
hkhk {kxuLkwt kke knw qhke kwt kzkwt nkukke kkeLke f{k Mk{ke nke yLku kuLkku
kkkz kkku Lk nkku. yLkuf hku{kt hMkkuzk{kt khkuk kkeLkku Wkkuk hLkk kke[k{kt fhk{kt
ykkku nkku. yk{, kkuzk kkuo knukt khkLkk khtkhkkk hku{kt kkeLkk MkthkLkk Lkku
MkkLk heku fhk{kt ykkku nkku. rkrxMk Mk{{kt kMk fheLku nuhku{kt kkeLkku kwhXku kqhku
kkzk {kxu Mk{k u{kt yLkuf LkkLkk-LkkLkk ktku kLkk{kt ykk nkkt.
ykk khk{kt nrhke ktrk kk {kxu s-Lkerk kkE. {kuxe-{kuxe [kE kusLkkyku
kLkkkE. krhk{u yLkks WkkLk wt, u{kt yLkksLke yAk xe kkk ruku{ktke kuLke
464
ykkk ykuAe kE. khtkw, Mk[kE {kxu kkeLke k{ewk rkh krkLku fkhu uLkk fuxktf
rMkkhku{kt kkeLke yAk yLku yuLke Mkkku uzkue Mk{Mkyku Qe kE.
fuxktf rMkkhku{kt w Mk[kE kkke rk ko s{eLk yVwk kLkke Au. uke{kt w kzke
kke Mk[kE, yMkk s ktkuLkk wkLku eu khk{kt Lke Mk[kE krk kkk s-
Lkerk ykLkkk sue ykLke kLke Au.
(1) ykwrLkf Mk[kE krk :
ukhku{kt kkeLke k[k kk kkk s{eLkLkku kkkz kkku yxfu yu {kxu xkf Mk[kE (Drip
Errigation) ykLke Au. xkf Mk[kE{kt kkeLke kkEkku khk hkukktykuLkk {qrkt kkMku
kke e{u-e{u xkfkt uk Au. ykke, hkukk{ykuLku sYhe us s{eLkLku {e hnu Au.
ykLkkke kkeLke qk k[k kk Au kkk s{eLk kkhe kLkke yxfu Au.
kkeLkk Mkk {kxu LkkLkkt-LkkLkkt kkku khk hMkke kkeLkk Mkt[ke uke yLku huwt fk{
{kxu sYhe kke kk kE fu Au. ykkeyku kh kzuk hMkke kkeLku Mkekt s qko{kt
WkkheLku qko yuVMkoLku sMktkknfLku Vheke Mkhh fhe fk.
khkLkk nuhe rMkkhkuLkkt hku{kt kkeLkku qk s kkkz kk Au. kkeLkku ku heku
Wkkuk kk yu {kxu kkeLkk {exh {qfk uEyu. xkfkkt Lkku, kke kkEkku khk
kkeLkku {nk{ kkkz kk Au. Lknuhku, ktku{ktke kkEkku khk Wkkukk Mkwe kkeLkk
nLk hr{kLk kuLkku qk kkkz kk Au.
yk kkkz{kt 50 xfk suxwt kukkLk kkeLkk kkhLkwt nku Au. kkeLke ke ske {ktkLku
kqhe fhk fhkkt kkeLke {ktk xkze ykk kku kuLkku fhfMkhwk Wkkuk fhku w
ykLkku Au.
(2) hMkke kkeLkku Mkt[ :
hMkke kkeLkku u yuxku Mktk fhk{k yku kku [ku{kMkk kAeLke Mkqfe kw{kt kuLkku
Wkkuk fhe fk. rLkk yLkuf rMkkhku{kt, kMk fheLku wf uku{kt hMkke kkeLkku
Mktkn fhkLke yk krk khtkhkke [ke yku Au. u fu, yk Mktr[k kke{kt uk yLku
ket Mkq{ S-stkwyku WkLLk kE fu ku{ nku Au. suLkkke hkuk yLku [ukMkt{ VukE
fu Au. ykke yk Mktr[k kkeLku qkwk yLku [kuwt hkwt ytk ykLkwt Au.
hMkke kkeLkk Mkt[ {kxu yksLke xufTLkkukSyku{kt ykkeyku yLku LkuktLkk kkeLku yuf
kt xktfe{kt yufrkk kk yue Mkk fhk{kt yku Au. suLkku Wkkuk [ku{kMkk kAeLke
Mkqfe kw hr{kLk kE fu. Mkqfk ukuu{kt yk krk Mkkike w kfkhe Au.
y{kk rskLkk kufk{kt kku y{kkLke fxuef kkuku{kt yLkuf kkuo knukktke
hMkke kkeLkku yk heku Mktkn fhk{kt yke hkku Au. u fu, yk krk huf skyu
nkh{kt Lkke. fkh fu, kkeLkk Mkt[ fhk {kxuLke xktfeyku kLkke e {kUe Au.
 465
ykke kh kzkk hMkke kkeLkk Mkt[ {kxu yuf yL hek yue Au fu, yk kke yue
heku yufk fhk{kt yku Au fu s{eLk kh neLku Lkeyku{kt e skLku ku s{eLk{kt
{eLku fqk{kt kukwt kk. yke krkyku ykLkkkke qko sMkkkxe [e yku Au
kkk ykMkkkMkLkk fqkyku{kt Mk{k ko hr{kLk kke huwt hnu Au.
hksMkkLkLkk {ukzLkk u{kt s Mktkn fhkLke yLku kkeLke nU[e {kxuLke khtkhkkk
krk uk {u Au.
(3) Lkkk/ktku kLkkk :
LkeLkkt LkkLkk-LkkLkk Lkkktyku, nuktyku fu hktyku kh kkhke [ufzu{ fu ykzkt kLkkk{kt
yku Au. suLkkke, [ku{kMkk{kt Vwk s{eLkLku kkeLkk kn{kt zqkke k[ke fk Au.
kkuo{kt kkkkh kLkkk{kt yku Au. yuLke [kE e{u-e{u Mkhe [kELkk [ufzu{ke
khk{kt yku Au. suLkkke LkkkLkwt f Lke kkwt nku Au.
(4) {uzekte :
yk krk{ktt knkze Zkuk kh kkhke kt kLkkk{kt yku Au. suLkkke uke {kxu s{eLk
Mk{k fhk{kt Mkhkk hnu Au. {kxeLkwt kuk yxfu Au kkk s{eLkLke yth us Mkwhrkk
fhu Au.
(5) nuBkh :
{kuMk{e fu ntkk{e hkt kh kkhku, zkeyku yLku fe[z fu {kxeke ntkk{e fu yMkke
ykzkt kLkkk{kt yku Au, suLkkke kkeLkku kn yuf{ ykuAku kE Au. ykke,
ku Mk[kE {kxu ukhku Mkwe E sE fk Au.
(6) kk :
{ukzLkku u kktuk kk {kxu kk Au. Wkwh nuh{kt yLkuf kkku ykuk
nkukke ku MkhkuhLkwt nuh khefu ykuk Au.
yk u{kt 5 ekke LkkLkk skLku kkE, {{ fLkk MkhkuhLku kt fu kkk kkk
{kuxkt skkuLku Mkkkh ykk Mk{th fnuk Au.
(7) [f :
[f yuxu kk{Lku kku[h fu [hLkkuk s{eLkLkku yuf yuku {kuxku xwfzku fu suLku fkux Lkk{Lkk yuf
kkhLke ekke kt fhuku nku. yk [f{kt ]kkhkuk fhk{kt yku Au, kw[kh {kxu
kMk Wkkzk Au. kuLke [khu n{kt kzkyku Mkkku kt yLku kkhLkk Zek ktku kLkkk Au.
Mkk{kL heku [fLkku Wkkuk kw[khk {kxu kkk #Lkk kfzkt {uk {kxu kk Au. [f
{kxeLkwt kuk kkwt xkzu Au kkk qko sMkkkxeLku [e kk{kt { fhu Au.
466
(8) Mkkk fqk (Mkrnkhku fqku) :
{ukze kkk{kt Mkkk yuxu Mkrnkhwt yk fqku wku nku Au kkk yuLkk k kk {krfku
nku Au. yheLkk knkze rMkkhku{kt Mk[kE {kxuLke yk knw {nLke krk Au.
Wkwh rskLkk ykhu 70,000 suxk fqkyku khk WkwhLke 80 xfk suxe Mk[kELke
s{eLkkuLku kke kqhwt kkzk{kt yku Au. yk fqkyku {krfkuLku k kke kqhwt kkzu Au. ykk
fqk MkkosrLkf Mktkrk MktMkkLk Au.
srksf kt (Watershed management) :
[k knkzku yLku kuLkk Zkukku khke nukkt hktyku{ktke Lke WTu Au. knkzku{ktke yLkuf
LkkLkk hktyku neLku kkeLkkt {kuxkt hktyku{kt {u Au. su {w LkeykuLke Wkkkyku fnuk
Au.
s{eLkLkk fkuE yuf yuf{ yLku yuLke srLkfkMk MkkLkku kt srksf fu syhkuf
kt fnuk Au. srksf kt{kt {kxe yLku kkeLkku kt kkk LkMkrkLkwt ykh kikh
fhk{kt ykuwt nku Au. u fkuE yuf srksf yuf{Lke srLkfkMk krkLkku ku kt fhe
fk kku, Mk{k ko hr{kLk kke kqhwt kkzeLku MkkrLkf rMkkh{kt Mk{]r yku Au yLku kuLkkke
su ku rMkkhLkk kufkuLkwt SLkkuhLkwt Mkh [wt yke fu Au.
srksf ktke ukefe WkkLk{kt ]r kk Au. Mkqfk rMkkhku{kt uke{kt yuf fhkkt w
kkfkuLke uke kLku Au. kkk Mk{k ko hr{kLk kekkf w kke kk nkukke ktLke
Lkk ykhku{kt k Mkwkhku kk Au.
{kxeLkk Mkthk {kxu knkzeykuLke Mkkku-Mkkku ktkk kzkyku, xufhkykuLke yuf ]tk kLkkk Au.
suLkkke, hMkke kke {eLku s{eLk{kt Au. yuLkkke qko sMkkkxe [e yke Au.
kMk, Vq, Akuz yLku ]kku Wkkzk uEyu. LkMkrkLkk {q {kxeLku sfze hku Au yLku [ku{kMkk{kt
s{eLkLkwt kuk kkwt yxfku Au.
knkzeyku khke nukkt LkkLkk Lkkktyku, hktyku{kt zkxk {khe uuk. suLkkke kke hktyku{kt s
hnu Au yLku knkzeyku khke neLku Lke[u skwt Lkke. yk {kxu rLkrk fhuk Mkkuyu LkkLkk ykz kt
fu hkuf kt kLkkk Au. yk kk s Wkkku uc srksf ktLkk ktkhe xf kku Au.
yuLkkke qko s Mkkkxe [e yku Au. kkk Mk{k ko hr{kLk skku{kt kke kn
skE hn Au.
kke kt[kk :
{nkhkxLkk kqLkk rsk{kt {knwh kk{ ykuwt Au. su wfkLke krhMkrk nt{ukt yLkwu Au. yn
Mk[kE yLku kekLkk kkeLke ktke nt{ukt yLkwkke. ukeLkk kkf k Mkkhk fu MkV heku E
fkkk Lk nkkt. yk yAkkMk rMkkh{kt e rkMkhk Mkktwfu kkeLke kt[kk yktkuLk Y
 467
fwO. yuf {trhLke yVwk s{eLk kh rfkMk {kxu srksf (water shed development)Lkwt
rLk{ko Y fwO.
LkkLkk kku Y fhk{kt ykuk yk rk srksf kt khk yk rMkkhLke s{eLk{kt
sMkthk yLku sMkt[ kkke kk{{kt ehuehu kkeLkku Mkt[ kku kku. kk{Lke 13 nuxh
s{eLk{ktke 9.3 nuxh s{eLk kh Mk[kE kk kke, ykhu 2.4 nuxh s{eLk kh Lkefh
fhk{kt ykwt. 4 nuxh suxe s{eLk{kt {kk kkeLkku Mkt[ fhkLke xktfe kLkkkE.
yk Mkqfk rMkkh{kt fqkyku kuk{kt ykk. ukhku{kt kt kktk{kt ykk. MkkwtfuLke 24 yufh
s{eLk{kt yk Lkkuke 200 x yLkks WkLLk kwt. su knukt yk s rMkkhLke 40 yufh
s{eLk{kt {kk 10 x s yLkks WkLLk kwt nkwt. ykLkkke ke kk{kMkeykuyu k kke
kt[kk{kt kk ukLkwt Y fwO yLku yk rMkkh zkke nrhkku yLku WkW kLku.
s rksf ktLkk rMkktkku :
fkuE [kuMk s{eLk uLkk s Mktktrk {wkykuLkk Wr[f rfkMkLkku yk fko{ Au. yk fko{Lkku
Wkkuk Mkkukke rMksoLk Mkwe fkuE yuf LkeLkk kt {kxu fhe fk. srksf kt{kt LkkLkkt
hktykuLkk ykkhu fkuE yuf eLkk kt ytku k r[kh fhe fk.
[ku{kMkkLkk kkeLku zkke ne skkt yxfkk. hktyku kh yhkufku Qk fheLku hkufkkt
kLkkeLku Mkkuk kh kkeLku k[kwt yLku yuLku s{eLk{kt {k uwt yu uc srksf ktLkwt
yuf {nLkwt yuwt {w kkMkwt Au. yu{ktke qko yuVhkuLkkt sMktkknfku{kt kke Vheke ukwt
kk Au yLku qko{ktLkwt kke Mkhh kk Au. stkkuLkku Lkk kkke kke kwhXku ykuAku kku
Au. ykke, ykk u{kt ]kku WAuhk yu srksf ktLkwt yu keswt ykLkwt kkMkwt Au.
rMkkrkkkuLke kwLk:MkkkLkk - ku{Lkk &ku yLku kkk :
fkuEk u{kt rfkMkLke {kuxe kusLkkyku sue fuu, ktk kLkkk, k, {w Mkzf, hu{kko
ykk hkxe WkLk nuh fhkke ku u{kt hnukkt kufkuLku {kuxkkku kesu ktf MkkkLke
sYrhkk Qe kk Au. kufkuLku rMkkrkk fhk yu qks {kuxe kteh & Au. yuLkkke
rMkkrkkkuLke, yu{Lkkt khtkhkkk kf]rkf MkkLkku khLke yu{Lkk rLkkonLke k{kk xe Au yLku
ku{Lke Wkh khu {kLkrMkf kk yku Au. kf]rkf MktMkkLkku Mkkku kkZ heku Mktfkuk ykrkMkeyku
{kxu Lkk Mku Lke hekke SLk Swt yu qk s {w~fu nku Au. ykke s, MkkrLkf sLkkkLke
yLkw{rk rLkk yue fkuE {kuxe kusLkk Y fhe fk Lkn.
khk Mktk kLk kAe, nrhke ktrkLku MkV kLkkk {kxu u{kt nhku ktkuuLkwt rLk{ko kwt.
suLkk krhk{u kku kufkuLku rMkkrkk fhk{kt ykk. yk rMkkrkk kufkuLku ku{Lkk kwLkkoMk {kxu
ukekf s{eLkku ykkkLke nuhkk Mkhfkh khVke kke nku Au. khtkw, Mk{k u{kt yuk yLkuf
Wknhku Au fu kt kfkyku Mkwe kwLkkoMk fko MktkkuksLkf heku kwt Lkk nku.
468
rMkkrkkkuLkwt kwLkoMkLk fhkk {kxu ifkf s{eLk uEyu. w Mke hkkkt khk{kt ukekf
Vwk s{eLk MknukEke Wk Lkke. ykke, {kuxkkkLkk yMkhkMk kufkuLku Lkfk{e kzkh
s{eLkku ykkk{kt yku Au. kwLkkoMkLkku yko {kk s{eLk ykke yuxku s Lkke, k yuLkkke
ruk yko k Au. kwshkk{kt Lk{ko kusLkk kLkkkke rMkkrkk kuk kufkuLkku kwLkoMkkx
fhkkku Au. yMkhkMk uf krhkhLku kh Wkhktk kwLkoMkkx kkLx ykkk{kt yke Au. h
kLkkk 60 90 VqxLkku yuf kux rLkk {qu ykkku Au. uf Mkkrkk fwxwtk su s{eLk hkkku
nu yLku kkukkLke {krfeLke 25 xfkke w s{eLk zqk{kt ske nu kku yuLku Mktktfkko hk{kt
kusLkkLku ykkk{kt ykue s{eLk suxe s s{eLk yLku ykuAk{kt ykuAe 2 nuxh [kE ku
s{eLk ykkk{kt yke Au.
kwkLkk uf kwkLku yk krhkh keLku s{eLk ykkk{kt yku. kwLkoMkkxLkk Lkk Mku
MkkxLkk k{ ko hr{kLk fwxwtk eX h {rnLku 25 rMk {kxu ykuAk{kt ykuAwt Yk. 15Lkwt kwt
ykkwt Au. kusLkkke yMkhkMk kufkuLku Yk. 6,000Lkk SLke{kLke hLke LkwfMkkLke Mkk{u Yk.
5,000Lkk e{kLke yLku hheLkk LkwfMkkLkLke Mkk{u Yk. 10,000Lkk e{kLke Mkkzku kqhe kkzk{kt
yke nke. yk{, rMkkrkkku {kxu ykLkkk{kt ykuk yk kuhku fk[ Mk{k r{kt Mkkike
Wkh yLku LkkUkkk Au.
(1) rMkkrkkkuLkk kwLkkoMkke {kk kuykuLkk Wkh s kk yku Au yu{ Lkke. khtkw, yu{Lkk kwLkkoMk
{kxu kMkt fhk{kt ykuk rMkkhkuLkk kufku kh k yuLkwt kk yku Au. yk ktLku Mk{qnku [u
r{kt MktMkkLkkuLku {kxu Mktko k kE fu Au.
(2) Wkh uLkk kkk rn{k rMkkh{kt kunhe zu{ kqo heku ktkE su khu, kunhe nuh yLku
ykhu 100 kk{ku zu{kuLkk fkhu zqk{kt su. yk ktke kk yuf k kufku rMkkrkk ku.
khtkw, yu{Lkk ku kwLkkoMk yLku khYku ykkk {kxu ku s ftEf ykkk{kt ykwt Au.
fkh fu, ifkf s{eLk s k Lkke. kt Mkeykuke fwxwtkku Mkt nku kt yu{Lku yu{Lke {hS
rhw kkqof nxkkke yu{Lku kk{f yLku {LkkuikkrLkf ykkk k kku Au.
(3) fuxefkh yue krhMkrk k Qe kk Au fu khu, sLkMk{qnku ku s kuykuLku fkuE keS
skyu Mkkk {kxu rLktke fhkkt nku. khk{kt ykhku ykk hkxe kkfoLke yth fu
yuLke Mke{k kh Mkkk kufkuLke kkkk{kt {kuxkkku ykwt kLkkwt uk {wt Au. kwshkk{kt rkh
LSLk ykhLke kkMku Mkke MkkrLkf yu Mkhfkh kkMku ifkf s{eLkLke {ktke fhe
nke. yn yk rMkkh{kt ykhLkkh MknkuLkk yu{Lkk Zkuhku kh nw{k kkk nkkt. khtkw, Mkhfkh
kfkykuke kt yu{Lkku Mkkx fhke fk yuku u kuk{kt fu {uk{kt rLkV hne Au.
(6) rMkkrkk kkke fu {q u kw{kkke rLkkLkwt u {kk LkMkrkyku fu kw-kkeykuLku s
kk Au yu{ Lkke. rLkk yLkuf ykrkMke fkekyku{ktLkku yuf hk ykrkMkeykuLkku fkekuLke
zkke Mktk xe hne Au. kuyku n {nkMkkkhLkk yktk{kLk ekkMke Au. Mkhfkhu s{eLk khLkk
 469
yu{Lkk khtkhkkk yrfkheykuke tr[k fkO kAe yu{Lkwt SLk u{{kt {qfkE kwt Au. yu{Lku
yu{Lke khtkhkkk SLkieykuLkku kk fhkLke Vhs kkzk{kt yku Au. ykke yk ykrkMkeykuLke
sLk-Mktk zkke Lkk kk{e hne Au.
kkohe LkerkkMk
{kLkSLk yu kuLkk fkLkk kwrLkke {wkyku Mkkku kkohe LkerkkMkLku kkZ Mktkt hnuku
Au. su yk {wsk Au :
(1) MktMkkLkkuLkku Wkkuk - Wr[k Wkkuk yLku nU[eLke sYrhkk :
Lke r{kt, MktMkkLkkuLke yksLkk Mk{{kt w Wr[k nU[eLke yk~fkk Au. yk {kxu
yktkhhkxe, hkxe yLku MkkrLkf kkMkktyku kh kLk ykkwt qk sYhe Au. Mk{ks{kt yuf k
kkMku {ktz Srk hnukLkkt MkkLku nku yLku keS k kkMku MktMkkLkkuLkku hkqh i nku.
r{kt LkkLk yLku khek uku Wkhktk hfu u{kt LkkLk yLku khek Mk{qnku kkk LkkLk yLku
khek fwxwtkku k Au.
ykkf rfkMkLke kuz{kt y{eh yLku khekLke [u yMk{kLkkk qk s e hne Au. y{eh w
Lku w y{eh kkk khek wLku w khek kLke hkk Au. {kLke u kf]rkf MktMkkkuLkkuLkku Wkkuk
fhe hkku Au ku MktMkkLkku yh u (stkku, kMkLkkt {ukLkku, skrk s{eLkku){ktke kk{e
rMkkh{kt Lku ktke nuhe rMkkh{kt yku Au. MktkrkLkwt Mkktkh k yk s rk{kt kE hkwt Au.
MktkrkLkwt yk yMk{kLk rkh, s{eLk yLku yuLkkt MktMkkLkkuLke yMk{kLk nU[e yu kkohLkku
knw {kuxku & kLku Au.
E.Mk. 1985{kt yrLk ykku ku{Lkk yuf ynuk Status of Indias Environment{kt
khkLke kkoh ytkuLke Mk{Mk kh kh {qku nkku. ku{Lkk {k {ku, yk Mk{Mkyku {q
fkh LkkLkkuLke yrk-WkkukLke yue krkyku Au fu suLku fkhu khekku w khek kLke hkkt
Au. ykrkMkeyku, kMk fheLku Mkeyku yLku Mk{ksLkk ke nktrMkk{kt hnuk kkuo khu ykkf
rfkMkLke yuf{ tr[k hne kk khu, yk kk w Mk{E. yrLk ykku kf]rkf MktMkkLkku
yLku kkoh ytkuLkk fuxkf ykLkkt {wkyku yk {wsk kok Au.
(1) LkkLkku khk MktMkkLkkuLkk yrk WkkukLku fkhu kkohLkku rLkk kE hkku Au.
(2) kf]rkf MktMkkLkku yLku yu khk kkohLkk rLkkLke Mkkike hkk yMkh khekku kh kze hnenA.
(3) f]rkLkwt kwLk:MksoLk su{ fu {kLkMksk stkku kt Wkkzk{kt ku {kk y{ehkuLke {ktk {ku
Wkkzk Au. yk fnukkk f]rkLkk kwLk:MksoLk{kt rLkMkLkktk kkk MkkrLkf khekkuLke sYrhkkkuLku
kLk{kt ukke Lkke.
(4) Mk{ks{kt Mkkike w khekkEke kezkkkt ko kAkk, ykrkMkeyku kkk yu{kt k kMk fheLku
MkeykuLkku Mk{ku kk Au.
470
(5) f]rkLke kkk Mk{ksLke ke s kkkkkuLku Mk{k rLkk ku fkhLkku ykkf yLku Mkk{krsf
rfkMk y Au.
(6) f]rkLkwt Mkthk yLku kwLk:MksoLk fhwt yu Mkkike {kuxe kkr{f sYrhkk Au.
(7) Mkrnkhk MktMkkLkkuLkku Wkkuk fheLku kf]rkf MktMkkLkkuLkku k[k fhe fk kkk kf]rkf kukkuLku
Mk{] fhe fk. yu {kxu khtkhkkk MktMf]rk kkMkuke wt ekLke sYh Au.
(8) {kk r Mkthk qnh[Lkk kkk xfkW kk{e rfkMkLke kkku fhe yu kqhkwt Lkke. Mk{ksLke
yu {kLkk kuxe Au fu, khek kk{eku, stk{kt hnukkt ykrkMkeyku khk stkkuLkku rLkk kE
hkku Au. MkwkhkW fkkzLke r{ku, kqz, hkh, ktz, [kfux, k Mkthk (Vqz kuMkuMkk),
Mkkkw, k{kfw, , kfusk Wkukku kuhu sikh kh ykkrhk Wkukku {kxu s{eLk MktMkkLk, Lk
MktMkkLk, Qo, Mk[kE {kxu s (Lke) MktMkkLk kuhuLke yk~fkk hnu Au. {kk ykrkMkeyku
s Lkn k, Mk{ksLke uf k stkku{ktke k yLku khkukYku k yukt yk MktMkkLkkuLkku
kkuzk fu w {k{kt Wkkuk fhu Au. yk{, stkku{kt hnukkt kufku fhkkt kuLkku w Wkkuk nuh{kt
qh hnukkt kufku fhkkt nku Au.
fkuEk kf]rkf MktMkkLkLkk w Wkkukke kuLke ykMkkkMk fu kuLke Wkh rLkoh kufkuLku kuLke knw
{kuxe f{k [wfe kzu Au. su{ fu, stkLkku rLkk kkkt kt hnukkt ykrkMke kk{eku kh, kt
ktkkk Lke kh ytrkk khtkhkkk {kAe{khku knw {w~fue{kt {wfkE skkt nku Au.
(2) kkoh rk :
e yrLk ykku yu{Lkk yuf u{kt skwt Au fu, kufku khu kk{zktLkk kufku {kxu kkoh
rkLke kkku fhu Au khu {kuxu kku {Lku yko kk Au yLku ytk kwMMkku k yku Au. huh
ke fkuEk kufku fhkkt u fkuELku kkoh rkLke w{kt w sYh nku kku ku fnukkk nuhe
ku{s rrkk kufkuLku s Au.
rrkk nuheyku, MkkLk MktkLLk kufku fkuEk khtkhk-u{e kk{kMke fhkkt w kuxk {k{kt
MktMkkLkku yLku QoLkku Wkkuk fhu Au. kf]rkf MktMkkLkke qk qh hnukkt nuheykuLku kkohe
{wkykuLke {krnke ykkk {kxu Mkwykkursk kkoh rk fko{ke krhr[k fhk uEyu.
keS kksw kk{e kufku kf]rkf MktMkkLkkuLkku fhfMkhwk Wkkuk yLku kuLkk MkthkLke hekkuke
k krhr[k Au.
khtkw, yksu kkoh ytkuLke Lke Mk{Mkyku sue Au fu, irf kh{e, qk, stkwLkkfkuke
Qk kkkt &ku kuhu {kxu yuf yk s fkhLkk kkohLkwt rk nuhe yLku kk{e yu{
ktLku kufkuuLku ykkwt sYhe Au. suLkkke yu{Lku yu{Lke {krnkeyku{kt hnu WkkuLkku k yku.
kkLkk kkfku yLku kwk Lkk kufku {kxu kkoh k]rk {kxuLkk rr fko{ku fhkLke
sYrhkk Au.
 471
qkfk{kt khk{kt Mkrnkhe MktkrkLkk MktMkkLkku{kt {kuxkt stkku, kku[hku yLku se rLkMkLkktkkuLkku
Mk{ku kkku nkku. Mkrnkhe MktkrkLkk fkhu ytkuuLku yu{Lke sYrhkk {kxuLkwt E{khke kfzwt
kqhkkt {k{kt {kwt Lk nkwt. ykke yu{u E{khke kfzwt kqhwt kkzLkkh ]kkuLkk ]kkhkuk {kxu
stkkuLku Mkhfkhe ykhrkk stkku{kt krhkk fhe ekt. ykke MkkrLkf yk MktMkkLkkuLkk
MkthkLke r{w kE kE. E{khke kfzwt ytkuu khk Mkkk fkkkkt skkt stkkuLkku rLkk kku
yLku s{eLk Wsz kLke kE.
qkfk{kt MkkrLkf kk{ kt[kkku khk krMkk kk{ku{kt Lk-MktMkkLkkuLkku Mktkn. kku[hkuLke Mkk
kkk stkkuLke Mkwhkk {kxuLkk [kuMk Lkerk rLk{ku nkkt. yu Mk{u Mkrnkhk MktMkkLkkuLkku whwkkuk
Lk kk yu {kxu [kuMk Lkerk Mkkyku nke. yk fkhkuke MkthkLku kuMkknLk {kwt nkwt kkk
MktMkkLkkuLke Mk{kLk nU[e kke nke. fkuEk rLk{Lkku tk kk kku kt[kk yuLke Mkk{u kfk
kkkt heLku kukeLku tz fhke nke. yk heku Mkrnkhkt MktMkkLkkuLku MkkrLkf Mk{wkku khk MkkrLkf
Mkhu Mkthrkk hkk{kt ykkkt nkkt. khtkw, s{eLkLkk WkkukLke krkyku kkkkt yk Mkkyku
kze ktke yLku rfkMkLke rkLkykkursk qnh[LkkLku fkhu rkLk-xfkW hek-hMk{ku Y kE.
(3) Wkh yu rkLkk ukuLke [uLke Mk{kLkkk yLku rk{kk :
kkohe LkerkkMkLkku Mktkt MktMkkLkkuLke nU[e yLku {krfe Mkkku Au. irf Mkhu yuf kksw
Wkh y{urhfk yLku whkukLkkt LkkLk ykikurkf hkxku Au kku, keS kksw rkLkk rfkMke uku
Au.
ykkf heku w Mkh kufkuLkku MktMkkLkku yLku QoLkku keX khk yLku kkkz w Au. su
rfkMke ukuLke khek Lkk kuku kE hkwt Au. yk yLke ykkf nkhLku keLku
kkkhLke yuf Lke yrf - kske Mkk fhkLke sYh Au.
(4) nuhe - kkB Mk{kLkkk :
kk{zktykuLke MkksorLkf MktkrkLkku Wkhkukh w Lku w Wkkuk nuhku fhe hkkt Au. kk{zktykuLke
Mkrnkhe MktkrkLku nuhku yLku ykikurkf {kfku k[ke kkze hkkt Au.
kk{zktykuLke Mkrnkhe s{eLkku kkukkLkkt MktMkkLkkuke tr[k kE hne Au. yuf khV nuhkMkeyku
LkkLk kLke hkkt Au kt keS kksw kk{e kufku qr{neLk yLku rLkoLk kLkkk Au.
(5) Mke-kwhwk Mk{kLkkkLke yk~fkk :
khkLkk kkB rMkkhku{kt Mkeyku kwhwkku fhkkt w fkfku fk{ fhu Au. ku ykSrfk {uk {kxu
ykMkkkMkLkk kkkkh{ktke kkLkwt kfzwt yufrkk fhe LkSfLkk nuhku{kt u[u Au. hkhkLkwt
kke {uk MkUfzku rf.{e. yuLku qh [kwt kzu Au, ukfk{, kwkkLk ]rk, hfk{ kuhu.
yk kk s fk{ku{kt hkusLkk 10 ke 12 fkfLke Mkk {nuLkk kuLku fhe kzu Au. MkeykuLkwt SLk
MkkrLkf MktMkkLkkuLkk Wkkuk yLku MkthkLke krkyku Mkkku w rLkckkke Mktfkuk Au. ykke,
472
MkeykuLku rfkMk yLku kkukkLke krhMkrk Mkwkhk {kxu Mk{kLk kfku ykke uEyu. k, nfefku
ku{ fhk{kt ykkwt Lkke.
Mke-kwhwkLke Mkk{krsf yMk{kLkkk stkku{kt hnukk kufku{kt w uk {u Au. ykrkMke MkeykuLku
kwhwkku fhkkt w {w~fu skkkhe MkkUkk{kt yku Au. su{fu, ukefk{, qhke kke kwt,
Lkukku yufrkk fhwt, kw-kkLk ]rk fhe kuhu. Mkeyku yLku kwhwkkuLkk SLk{kt yke
rk{kkLku fkhu MkeykuLku rk yLku MkM sue Mkwrkyku ykuAe {u Au kkk ku{Lke kkMku
{nuLkk fk{Lke ykukk w hkk{kt yku Au. kkB MkeykuLkku MktMkkLkku Mkkku w kkZ Mktkt hnuku
nku Au.
(6) MktMkkLkkuLkwt Mkthk :
MktMkkLkku yLku VkurMk ^qyuMkLke QoLkku wwhwkkuk yLku yrk Wkkuk ku kku, kr kuZeykuLku
SLk rLkkon fhku qk s {w~fu kLku. kr kuZeykuLku {kxu MktMkkLkku Mkk[kt kzu. yk
MktMkkLkku kh r{kt sL{Lkkh kufkuLkku k yuxku s yrfkh Au. ykku kr kuZeykuLku
MktMkkLkkuLku Mkk[Lkkh xMxe s {kk Aeyu.
MktMkkLkku kh kwykuLkku yrfkh :
fwhke MktMkkLkku kh {kk {kLkLkku s Lkn khtkw LkMkrkyku yLku keykuLkku k yuxku s
yrfkh Au. su LkMkrk fu keykuLke rkLku k]e kh rfMkkkt kku ko kk Au yuefkuE
k yuf rkLkku rLkk fhkLkku ykkLku fkuE yrfkh Lkke. {kLke k]e khLkk SLk-
[{ktLkku yuf ktkku {kk Au.
kkteSLkwt koLk yk {kLkk kh s ykkrhk nkwt fu, {kLke yL keykuLkku Mk{e Lkke,
khtkw yu Lke[k MkhLkkt kehkLkku {kk xMxe Au.
WktrkLkk rfkMk{kt Mkkrf {{kt rkyku Lkk kk{u Au yLku rLkk rLkMkLkktkkuLku Wktrk
kAe Lke LkMkrkyku yLku keykuLke rkykuke he u Au, khtkw {kk {kLkeLke keheLkk
fkhu k]e kh rkykuLke Mktk zkke xe hne Au kkk yuLkk krhk{u LkSfLkk r{kt
{kLkeLkwt kkukkLkwt yMk u{{kt {qfkE su.
r[kfku yktkuLk :
MktMkkLkkuLkk Mkthk {kxu kk{e Mkeyku w k]k nku Au. kuLkku Wk{ kku r[kfku yktkuLk
Au. ykhu 300 ko knukt hksMkkLk{kt yuf hkyu [qLkku kLkkk {kxu kkukkLkk hk{kt ykuk
eszkLkk ]kkuLku fkkkLkku yku ykku.
yk ]kkuLku fkkkkt yxfkk {kxu y{]kkue Lkk{Lke yuf rk&kuE MkeLke ykkukLke nuX MkkrLkf
Mkeyku yu ]kkuuLke Mkkku ke kE. eszktLkk yk ]kku yukt wo MktMkkLkkuLkk ykkh nkkt suLke
kh ktLkk kkt s kufkuLkkt SLk rLkoh fhkkt nkkt.
 473
hk khk yk MkeykuLku qhkkkqof {khe Lkktk{kt yke. kkAke hkLku kkukkLke qLkku k
ykku nkku. khtkw yk qh xLkkLku kufkuuyu k hke yLku E.Mk. 1970Lkk Mk{{kt yuLkwt kwLkhkkoLk
kwt. rn{kLkk u{kt Xufukhku khk E{khke kfzkt {uk {kxu stkkuLkku rLkk kkku nkku.
yk rLkkLku hkufk {kxu MkkrLkf Mkeykuyu yuf kuf-yktkuLk Y fwO. Mkwthk knwkwk yLku
[tzeMkk kx suk kkoh keyku yu ku{Lkwt Mk{koLk fwO. ]kku Mkkku r[kfeLku su Mkeykuyu S
kw{kk yu xLkkLke k{kt kufkuyu yktkuLkLku r[kfku yktkuLk yuwt Lkk{ ykwt.
r[kfku yktkuLk kMk fheLku kZk yLku WkhktzLke knkzeyku{ktLke MkkrLkf Mkeyku khk Y
kwt nkwt. ynLke MkeykuLku k ykku fu, kkkh ykuo E{khke kfzk {kxu ku{Lkkt MktMkkLkku
ku{Lkkke qh sE hkk Au. yu{Lku yu k k ykku fu, stkkuLkk rLkkLku fkhu kteh
rLkkfkhe kqhku ykk yLku f{ke {kxeLkwt kuk kE hkwt Au. yk yktkuLkke Mk{k ru wt
fu, kne ukuLkk stkku ktLke MkkrLkf ykuLkk SLkLkku ykkh nku Au. stkku u
krh{kLke ryu ykuAwt nku khtkw ku yLkuf {nLke kkohe Mkukyku kqhe kkzu Au. sue fu
yuLkkke {kxeLkwt Mkthk kk Au kkk Mk{k uLke kf]rkf sMkkLkwt ku Mkthk fhu Au.
ykke knukt k rn{kLke kuxe{kt hnuke Mkeyku stkkuLkk rLkkLku hkufk yuf{k kE
nke. kkteSLkk ytkukMke {ehktknuLk yk u{kt ykk khu yu{Lku Mk{wt fu, eLkkt kk{ku
yLku ktkkLkk {ukLkku{kt ykkkt kqh yu ktLkk stkkuLkk rLkkLku fkhu Au. rn{k uLkk [kuf
yLku knkukt kktzkkkt ke ]kkuLke skyu E{khke kfzwt yLku hurLkLku {kxu zkke kk [ez
kkuLkwt ]kkhkuk fhwt yu yuf khu {kuxe kkohe q Au yLku ktLke Mkk{krsf kkkneLkwt fkh
k Au yu{ ku{Lkwt {kLkwt nkwt. fkh fu stkkuLkk rLkkLku fkhu khtkhkkk knkze uLke Lkk
Wkkuk{kt ykkkt yLkuf L MktMkkLkku{kt xkzku kku Au.
kkohe rk yLku k]rkLkk Lkirkf rMkktkku
khkLke Mkkuo[ ykku yku ykku Au fu, kkyku yLku fkusLkk Mkhu kkoh yLkLkku
ykMk sYrhkk kLkkku. yuLkk krhk{u, kkoh ytku k]rk yku. kkohke yLkwfq
]rk k kLku, kkk kufku fhfMkhwk xfkW SLkie kufku ykLkkkk ku. kkoh
ytkuLkk Lkirkf {wkyku Mkkku Mktfkuk ku {nLkk kkMkktyku (1) f]rkLkwt {n yLku (2) f]rkLkwt
MkkIo yLku kuLke kkLku e.
(1) f]rkLkwt MktMkkLk khefuLkwt {q :
uLkk skkkh Lkkkrhf khefu, hkurste ske{kt k]eLkk yMkLku ykku {n ykkkLke
sYrhkk Au. rnLw {oktkku, kki, siLk {okMk{kt SLkLke yMkk{kt k]eLke uf rkLku
yuf rr MkkLk ykkk{kt ykwt Au. ykkkt kqou f]rkLku {kkk {kLkkk fu kqskk nkkt. kuykuyu
kf]rkf MktMkkLkkuLkwt Mkthk fwO yLku ykkLku yuLke ux ykke Au. khu, ko{kLk kuZe kf]rkf
MktMkkLkkuLkku w kzkku Wkkuk yLku kkkz fhe hne Au. su kr kZeLku {kk yuLke Lkfkhk{f
yMkhku s ux ykku.
474
rLke, Mk{ksLke uf kLku yu k Au fu stkku nkLku w hku Au yLku Mkqfe kw
hr{kLk ku kke hkufeLku MktsLke su{ fk{ fhu Au. khtkw, ku{ Akkt Mk{ksLkk nukk yke kufku
khk s k fu khkuk heku stkku fkkkk hkk Au.
f]rk rLkk SLk Lkke. ykku f]rkLkk su MktMkkLkkuLkku Wkkuk fheyu Aeyu yLku suLkk kh
ykkrhk Aeyu yuLkku ruk{f Wkkuk khu s kLku khu ykku kuLke Mk{kLkku nU[e
fheyu.
(2) f]rkLkk MkkrLk{kt rk (ktrkrLkfukLkLkwt {kzu) :
(y) ktrkrLkfukLkLkwt {kzu ktrkrLkfukLk rrkLke MkkkLkk e heLLkkk xkkkuhu fhe
nke. yk rk{kt kkoh kh ykkrhk k[kLkLkwt{ rMkk ykkk{kt ykkwt nkwt.
yk rrk k[eLk khkLkk kwwhwfwku suwt s nkwt. xkkkuhu wkLkkuLku k[eLk khtkhk
khV fu f]rk khV kk. xkkkuhu yk r[khkuLku Mktkek, Lk] Lkkrxfk yLku fkLkk {k{
khk f]rkLkk kwkkLkLku Mkktfk. ktrkrLkfukLk{kt huf kwLkk WMkku {Lkkk{kt ykkk
nkkt. xkkkuhu kkuo knukt E.Mk. 1928{kt s ]kkhkukLke Yykk fhe nke. huh kku,
ktrkrLkfukLk{kt su fktE ]rkyku kE hne Au kuLku s kkoh rk yLku xfkW SLkLkwt
MkkLk {kLkk{kt yku Au. yneLke ke s ]rkyku Mkthk kh ykkrhk Au.
yk{, f]rkLkk MkthkLkkt Lkirkf {qkuLke kwLk:MkkkLkk {kxu kkoh rk yLku MkthkLke
k]rk kkLke sYrhkk Au, yk {kxu ktrkrLkfukLk {kzuke rk ykkwt uEyu
ykk kku w Lku w wkLkkuLku yhku{ktke kk kkkt kf]rkf MktMkkLkku kh ykku fuxk
kk ykkrhk Aeyu kuLkku k ykkku uEyu kkk f]rkLkk yTqk yLku Mkwth kkMkktykuLke
fhh fhkkt ekzwt uEyu.
(k) f]rkLkwt MkkIo yLku kuLke kk e : {kLkeLke w ykk k fu yMk xfke
hkkLke kuz yue kE Au fu, kuLke kkMku f]rkLkwt MkkIo {kkLkku fu kuLkwt {n Mk{skLkku
Mk{ s Lkke. {kLke kkMku Mkqkuo, MkqkoMkLkk MkkIoLku {kkLkku, stkLke rLkh ktrk{kt
kuMkkLkku kkeykuLkk fhLku MkktkLkku, kktzktLke [uke kMkkh kkkt kLkLkk MkwMkkxkLkwt
Mktkek MkktkLkku Mk{ ku s Au. yufkeLkwt {kxe{ktke ytfwrhk kELku LkkLkk Akuz{kt
krhkoLk kwt, AkuzLku Lkk kktzkt, Vq, V kkkkt ukku nkku ku s fkuELku {kku
nu. ykkkunk{kt ykkkt krhkoLkku Mkkku rrLLk kw-kkeykuLkk khMkh ykkkt Mktktku{kt
ykkkt krhkoLkku fu uzk ru ku s fkuELku kh nu. f]rkLkk yk kkt s yTqk
kkMkktyku Au. yk kkMkktykuLkwt {n Mk{u kku {kLk SLk Mk{] kLku.
u {kLkeLku yu Mk{u fu, yhLku kkukkLkwt yuf ykkwt {q Au kku {kLke f]rkLkk kukf
kkLku ku kuLkk nexfkkoLke Mkk[e qr{fk rLkku. yhku rLkkLke k]e WkMk,
LkhMk, {kLkkknw hkkk yfwhke ~ sue kLku.
 475
rnLw {o{kt f{oLkk rMkktkLkku yk k yu {kLkk kh ykkrhk Au fu, {kLkeke {ktzeLku kwyku
Mkwe kkLkk s f{kuoLkk ykkhu yu{Lkku yk{k yuf kurLk{ktke keS kuurLk{kt u fhu Au. ykLkkke
SLkLkkt kk s MYkkuLkk yufLkku k yku Au. k[eLk yLku yko[eLk k[kfkuLkk k
oLk {ku, kwyku, LkMkrkyku Mkrnk SLk rk ynMkk yu s khkLkwt kwrLkke k[kLk
Au. kki yLku siLk {o uf S uLke ynMkkLke kk fhu Au kkk SLkLkk kkt s MYkkuLkwt
{n Mk{u Au.
yuLkkke yu r[khLkku sL{ kk Au fu, keykuLkwt {n {kk yu{Lkk WkkukLku fkhu s Lkke
khtkw, yuxk {kxu k Au fu kuyku k k]eLkk yufLkk yuf ytkYk Au. khkLkk (rnLw)
k[kLk{kt k]e kkuku MkL{kLkLke yLku kqsLke Au. yuLkkke rhw kkk r[khMkheLke
[kLk rkykuLkk yk kkkLkk kVkkku Au. u fu kr{Lkk yLkuf ykwrLkf k[kfku kqoLke yk
f]rkLku kLke fu kuLkwt Mkthk fhkLke r[khMkheykuLku {kLk rfkMkLkku yuf Lkku ykkh
Mk{S hkk Au. ku{ Akkt k, f]rkLkk kukke qh sELku f]rkLke Mkkku Mkw{uLke rk khVLkwt
r[khkrhkoLk khu s yku khu rLke uf k f]rkLkk yufLku Mk{S kuLkku
ykkh fhke ku.
7. kkoh MkthkLke Lkirkf r[khMkhe yLku khtkhkkk {q yMkkLkk Mkto{kt kkhk :
khkLke k[eLk khtkhk {ku kokku, stkku, Lkeyku, kw-keyku qk s {qkLk kkkk
nkkt yLku fuxktf rMkkhku{kt yksu k Au. f]rkLkk {kuxkkkLkk kkuLkwt MkL{kLk yLku Mkthk
fhk{kt ykkwt nkwt. rnLw {o{kt ykrkMke MktMf]rk{kt stkkuLku Lkukkyku yLku ueyku Mkkku
Mktfkuk {kLkk{kt yku Au.
fuxktf ]kkuLku ue-ukkyku Mkkku MkktfeLku kqsk{kt yk Au. su{ fu, kekkLkk ]kLke kq
fhk{kt yku Au kuLku fkkkk Lkke. {nkhkx{kt, kwshkk{kt zLke kq fhk Au. ko{kt yufkh
kuLke Vhku MkqkhLkku kuhku kuxeLku kuLkwt MkL{kLk fhk Au.
kwMkeLku kkLk rw fu f] Mkkku MkktfeLku uf rnLw hku{kt kuLku Wkkzk Au. fuxktf ]kku
{e ue Mkkku uzkuk Au su{kt, yktkk, yk{fe, kwMke, f (kkLk rw Mkkku k)Lkku
Mk{ku kk Au. kwMkeLkk AkuzLkku Mktkt rkk]ykuLke kq fhk Mkkku k Au. kkLk kwLku
kekkLkk ]kLke Lke[u kkLkkk kE nke. yk ]kLkku Mktkt rw yLku f] Mkkku k Au.
rnLw {o{kt LkkruhLkwt {n qk s w Au. ykMkkukkLkk kkLkLkwt k{f Mktkkuyu kkuh
kktk{kt yku Au. Vq AkuzLku k {nLkwt MkkLk {wt Au. su{fu, kkrkLku MkqLkk Vq yLku
hku, tfh kkLkLku f{Lkk Vq, kwhkLkk Vq yu rkekk, nLkw{kLkSLku ykfzkLkk Vq, rw
kkLkLku kwkk, f{, kkrhkLkkt Vq kuhu qk s r Au.
rrLLk khke MktMf]rkyku{kt ruk fheLku ykrkMke rMkkhku{kt stkkuLkk fuxkf rMkkhLkku
fkuE ue-ukkLku Mk{kk fhk{kt ykkk nkk. yk stk rMkkh yksu nu krk WkLk
476
khefu ykuk Au. yk Mkthrkk WkLkku{kt {kLk ke ykrk yue LkMkrkykuLke
rkyku uk {u Au.
MkkrLkf kufku s yuLkk Wkkuk fzf rLktk hku Au. VVqLkk {nLkk fkhu ]kkuLke fuxef
rkykuLku Mkthrkk hkk{kt yke Au. su{ fu, yktkkLkk ]kku, {nwzk kuhu. {nwzkLkk kkuLkk Vq
kk {kxu, kes{kt ku yLku fk[ku kY kLkkku nkukke ykrkMke kuLkwt Mkthk{ fhu Au. khkLkk
stkku{kt ykikr {q hkke (ykhu 350 ke w) yLkuf LkMkrk kk Au. su{ fu, Mkkoktk,
ykktk, fkku tkwhku, tke, kue {qMke. fke {qMke, yk{k, knuzkt kuhu yk
LkMkrkykuLkku knw zkke rLkk kE hkku Au.
kw-kkeykuLke yLkuf rkykuLku swk-swk ue-ukkykuLkk knLk {kLk{kt yLku kqsk{kt
yku Au. su{ fu kkrkLkwt knLk h Au. ku{Lkku Mktkt nkke Mkkku k Au. fkkfuLkwt knLk {kuh
Au. kkLk rLkk kk Vhku Lkkk xkuk nku Au kkk ku{Lkwt knLk Lkte Au. RLLkwt knLk
nkke Au. rw kkLkLkwt knLk kYz kke Au. ku{Lkk yLkuf kw ykkhku k kokk Au. su{kt
{Mkkkkh, fAk ykkh, hkn ykkh, ]Mkn ykkhLkku Mk{ku kk Au. f] kkLkLku
kk ytk r Au. kLkh u nLkw{kLkS e hk{Lkk kh{ k Au. kkk ku{Lke {ke e hk{u
tfk kh [ZkE fhe nke. Mkqo uLkwt knLk kuzkLkku hk Au. wkkoueLkwt knLk Mkn, ytkkSLkwt knLk
k, [tzeueLkwt knLk fkrk, MkhMke ue kkk kkSLkwt knLk ntMk Au.
k[eLk khtkhk yu{ kou Au fu, yk rkyku su{Lku f]rkLkwt yuf {nLkwt kkMkwt {kLkk{kt ykkwt
ku MkkrLkf SLk MkkLkku ykkh nkkt. khke khk{kt f]rkLkk kuk kh ykkrhk ykwrLkf
rkkLkLkku Vukku kku khke ykke k[eLk khtkhk fu su f]rkLkwt Mkthk fhke nke kuLkku k
ykuAku kk kku.
rLke ykkkunk{kt ykkkt krhkoLkku
Aukt fuxkt kkuo{kt k]e khLkwt kkk{kLk xwt Au. Aue Mke{kt rLke MkkkxeLkwt Mkhuhk kkk{kLk
0.060 ke 0.20 MkuMkMk fhkkt wt Au. ykh Mkwe{kt irf Mkuhu 1990Lkku Mkfku kkk 1998Lkwt
ko Mkkike w kh{ nkkt. rLkk yLkuf uku{kt ruk fheLku { yLku W[ ykktMkku kh ykuk
uku{kt hMkkLkwt {k wt Au.
1970Lkk kfkLkk {kkke (ykkLkk 100 kkuoLke kwLkkyu) khu kkuVkLkku Mkkku kkkuzkt
kLkkhk y-LkeLkkuLkwt kwLkhkkoLk, kekk yLku Mk{kr kkk Au. yurk yLku ykrfkLkk
fuxkf kkku{kt khtkh wfk kzu Au kkk kuLke kekk e Au. yk kw Mkkrkk fhu Au fu,
{kLkLke yLkufr ]rkykuLkk fkhu k]e kkukkLke Mk{kwk kw{ke hne Au.
ykkkunk{kt r{kt ykLkkhk krhkoLkkuLke ykkkne fBwxh kh ykkrhk {kzukuu khke
fhk{kt ykuk yLkuf kukku kh ykkrhk Au. yuLke kkhe kr Mke khku yLku QoLkk
khk sukt krhkkuLku ykkhu fhk{kt yku Au. yktkhMkhfkhe kuLkLkk ykkkunk ikkrLkfkuyu
 477
yk Mke{kt kw krhkoLkkuLkwt yLkw{kLk fhk {kxu yLkuf kukkuLkku ykkhu yu{ skwt Au fu,
LkSfLkk r{kt rLke MkkkxeLkk MkhkMkhe kkk{kLk{kt 1.40 ke 5.80 Mku.Lke ]r ku. yk
kh{eLkLkwt {k [k ykkt]kkuLkk uku{kt Mkkike w uk {u. WkkLkku yk kouku
h Aukt 10,000 koLkk h fhkkt khu Au.
nk{kLkLke rk{kkLkkt yk ykkoLkku kLke kk w Au. ykhLkkh kqh yLku wfkLke
krhMkrk y-LkeLkku yku kkk kuLke Wkkk yLku kekk u. ek nuhku fu XtzeLkwt {k
xu kkk kh{ nkLke nuhku u. E.Mk. 2100Lkk ko Mkwe{kt rLke Mkhuhk Mk{we Mkkkxe
9 ke 88 Mku.{e. suxe u. yksu Mk{k r{kt yzk fhkkt w {kLkMke Mk{wke qh 60
rf.{e.Lkk rMkkh{kt Mku Au. Mk{wLke Mkkkxe [e ykkkt yk Mkknkku kh kteh yMkh kzu.
kktkuLkku ktkk-kkwkk LkeLkku {wrkfku u, {ko ykEMkLz yLku {ke Mkrnk
yLkuf LkkLkk ekku, RrskLkku LkkELkku {w-rkfku u Mkkike w yMkhkMk kE fu yuk uku
Au.
rLke kh{e{kt khku kkke wfkku yLku kqhLke {kLkMk{ks kh kteh yMkh kzu. kkt
kkeLkkt kwhXk kh kteh yMkh kzu. kke qrkk ku. {rLk kkeLkk rLkfkLke MkkykuLku
LkwfMkkLk ku. {hzku/kzk sue [uke hkukkuLkk u{Lkwt {k u. wfkLkk krk rMkkhku{kt
kYku kkk Skkku, LkMkrkyku yLku kwyku{kt hkukkuLke ]r kkLku fkhu yLkks WkkLk{kt
xkzku ku. q{hk, fwkkukLkwt {k u.
ykkkunk{kt ykkkt krhkoLkkuke hkukknf rkykuLke nuut[e k krk kE fu Au.
{urhk, VkEurhk, zuLw, ku Veh - kekukk, kkkEykuLku fkhu Vukkk hkukku{kt {MkfLkku
kk kuhu hkukku VukE fu Au.
r MkM MktkXLk (WHO) khk h[kuk yuf fkou [uke ykke Au fu, ykkkunk{kt
krhkoLk ykkke {kLk MkM kh kteh yMkh kzu. ykkkunkLkk krhkoLkLkku ytks
knuuke s {ueLku kuLkk MkM Mktktrk Mktrk kkuLku xkzk [ukehkukku yLku hkukknfkuLke
uhu hke uEyu.
suke hkukkuLkku Vukku fhLkkh knfkuLke kikkurf nU[eLke YykkLkkt krhkoLkkuLku e fk.
kkk kuLke kh rLktk hkk {kxu kkoh ktLkk Wkkku fhe fk. wfk yLku kqhke Qk
kkkt &ku rLkkhLke kikhe fhe fk. nk yLku kkeLkk qkLkwt rLktk fhwt {kLk
ykhku {kxu qk sYhe kLku. rkLkku, kkoh rkLkku nukw kLkk ytkk koLk{kt
krhkoLk ku yuku nkuku uEyu.
irf kh{e (Global Warming) :
E.Mk. 1882{kt kLMkLkk krkkMke SLk Vkurhhu k]eLku nqtVke hkk {kxu fwhku fhue
yTwk Mkk ytkuLkku Mkkik{ r[kh hsq fkuo nkku. yu kAe keLknkWMkLke Mkx Mk{s MezLkLkk
478
hMkkkMke Mktku ynuLkMku ku{s y{urhfLk ikkrLkf [uBkheLku ykke nke. yk ktLk ikkrLkfkuLkk
{k {ku, k]e khLke Vks kh{e ytkrhk{kt Mkkkh khk fhe uk Au. khu, sYhe
kh{eLku hkufe uk Au. k]eLku nqtVke kke ykuZkze W{e Qo kqhe kkze SLkMk]rLku
kfke hkkLkwt fko keLk nkWMk kwyku fhu Au.
MkqoLkkt xqtfe khtk tkkEkk kkhtke rfhku k]eLkk kkkhLkk ykukuLk Mkh{kt yhkukELku
ytkrhk{kt Mkkkh khk kE Au. kkfeLkkt rrfhku kkkhLkk {k{ khk k]e Mkkkxe Mkwe
knkU[u Au, ku{ktke 30 xfk rrfhku khkkoLk kk{u Au. khu, 45 xfk s rrfhku qMkkkxe fu
skku{kt ukk Au. yk{, Mkqo{ktke {ke kh{eLkku {kuxkukk kkkh{kt s kkAku VUfk Au.
yk knkh ske hnuke kh{eLkku kkuzkuf kk kkkh{kt hnuk fuxk kwyku{kt kuukkE Au.
suLku keLk nkWMk kw fnu Au. fkkoLk zkkuMkkEz, r{kuLk, LkkRxMk ykMkkEz yLku kuhku^Tkuhku
fkkoLk kw keLk nkWMk kw Au. yk {w [kh kwyku Wkhktk ke fuxktf kwyku kkk kkeLke
hkLkku keLk nkWMk kwyku{kt Mk{ku kk Au.
k]e MkkkxeLkwt Mkhuhk kkk{kLk ykhu 150 Mku. suxwt Au. u keLk nkWMk kwyku Lk nkuk kku su
Wkk{kLk kOkw nkuk kuuLkk fhkkt yk kkk{kLk 33 Mku. suxwt w Au. ykk kwykuLke kuhnksheke
k]e MkkkxeLkku {kuxk kkLkku rMkkh 180 Mku. fhkkt ykuAwt kkk{kLk hkkk nkuk.
u fu Mk{k r{kt ykikukeh kq s e kwt Au. yuLkkke k]e khLke ykkkunkk{t kteh
yMkhku uk {e Au. k]e khLke nk{kt nkuwt uEyu kuLkk fhkkt fkkoLk zkkuMkkEzLkwt {k 31
xfk suxwt e kwt Au, ykkkunk{kt ykkk krhkoLku ruLkk Mktwk hkx Mkt{uLk{kt keLk nkWMk
kMkku{kt xkzku fhk {kxu yLkuf ukuyu yuf fhkh kh nMkkkh fkO Au. ku{ Akkt k ku yuxwt
yMkhfkhf kLwt Lkke.
ykkkunkLkk krhkoLkku ytku ikkrLkfyu kkuzk kkuo knukt fhue kkhe {wsk irf kh{e qk
zkke e hne Au. E.Mk. 1995{kt ykEkeMkeMkeyu fhue ykkkne {wsk u nkLke ]rkyku
[kw s hnuu kku 21{e Mke{kt kkk{kLk{kt 3.50 Mku ke 100 Mku. MkweLkwt e su. yksu yuwt {kLk
Au fu yk khku yuLkk fhkkt k w nkuE fu Au.
Aukt 120 kkuoLke yktfzkfe yLku yL {krnke Mkkku rkxe ikkrLkfkuyu nuhkk fhe nke fu
E.Mk. 2050Lkk ko Mkwe{kt k]eLkwt kkk{kLk 1.50 Mku. ke eLku 4.50 Mku. suxwt kkLke kk
Au. yk kkhe u fu Mkhuhk ]r kou Au. khu W frxktLkku khku 20 Mku. suxku yLku
ekfrxktLkku khu 150 Mku. suxku kLke kk Au. u k]e khLkwt kkk{kLk u. kku,
hMkkLkk {k{kt u yLku yLku Mk{kkk{kt k krhkoLkku yku. khk suk {kuMk{e
ykkkunkLkk u{kt kkf hMkk{kt khu x ku. suLku fkhu ktf w hMkk kkkt kqhLke
krhMkrk Qe ku kku ktf wfkLke krhMkrk Qe ku kkk ku{Lke kekk yLku ykokLkku
k u.
 479
kuke kko (Acid rain) :
1. kuke kkoLkku yko :
kkohLke yk yuf yue Lke yLku kteh Mk{Mk Au. E.Mk. 1872{kt ytkus rkLk hkukxo yukMk
M{ku yk kuk fkuo nkku. u fu, yk knukt E.Mk. 1851{kt kuu {kL[uMxh{kt yk ytku rMk]k
Mkuok fheLku yurMkzwk hMkkLkk Lk{qqLkk yufrkk fheLku yk qkLke yMkhfkhkkLkku krkMkhLkku
ykMk fkuo nkku. yurMkz kko {kxu Mk{k rLku [uke ykkLkkh yu rLkku knuku ikkrLkf
nkku.
ykikukefh kke nk{kt MkV yLku LkkRxkusLk ykMkkEz nk{kt u Au yLku ku{ktke yrMkz
kLku Au. fkuMkk yLku kuxkur{kLkk nLkLku fkhu MkVh ykMkkEz WkLLk kk Au. su{kt MkVh
zkkuMkkEz yLku MkVh xkkuMkkE {w nku Au. yk ktLku kwyku kke Mkkku MktkuELku yurMkz{kt
Vhuk Au.
MkVh zkkuMkkEz{ktke MkVwhMk yurMkz, khu MkVh xkkuMkkEz{ktke MkVwrhf yurMkz kLku Au.
kue s heku {kuxh sukt knLkku{ktke Lkefkku LkkRxkusLk ykuMkkEz kw kkeLke hk fu nk{kt
hnuk us Mkkku MktkuELku fuxef hkMkkrf rkyku khk LkkRxef yurMkz{kt Ykktkh kk Au.
ykwt kuke k kLkLkk kn khk u qh Mkwe MkzkELku kt krhMkrk yLkwfq nku Au
kt hMkkYku hMku Au. yk yurMkz kko {kxu {wu fkuMkkke [kkk Wkukku, rwk {kfku,
Lkeskuke [kkk Wkukku, rhVkLkheyku, kuxku-zeke [kkkt yLkuf knLkku ku{s hkMkkrf
Wkukku skkkh Au.
Wkh y{urhfk, whkuk. rk - kqo yurk, kkLk, [eLk{kt yurMkz kkoke kkf LkwfMkkLk ku
Au. y{urhfk{kt 70 xfk MkVh zkkuMkkEz kw k{o kkh MxuLkku khk WkLLk kk Au. fuLkuzk{kt
61 xfk MkVh zkkuMkkEz kuLkk rfhLke rhVkELkheyku, kkwykuLkwt rkLk kuhu khk WkLLk
kk Au. LkkExkusLk ykMkkEz {wu {kuxh knLk khk WkLLk kk Au.
2. kuke hMkkLke yMkhku : Mk{k rLke nk{kt qkfkuLkwt {k wt Au. suLkk fkhu hMkkLkk
kke{kt yurMkzLkwt {k wt Au. yk kuke kkoke Mk{k MkSMk]r kh rkhek yMkh Qe
kE Au.
(1) yk kkoke kkkt rLkkLke Mkkike w yMkh Lke, hkt, Mkhkuhku kuhu skkuLkk kke
kh uk {u Au. kuke kkoLkk kke yk skku{kt kke kuLke s[h Mk]r Lkk
kk{u Au yLku skku ktkE QXu Au. U.S.A. whkuk yLku fuLkuzk{kt yuk yLkuf kkku Au
fu su{kt yurMkz kko kkke {kAktykuLke Mktk e{u-e{u ykuAe kE kE Au yLku yksu yk
kkku s[h Mk]r rLkkLkk {hukt kk khefu ykuk Au. rk Lkkuuo yLku MezLk{kt
yurMkz kkoke {eXkt kkeLke {kAe{kheLkku Mkk kk kt kE kku Au.
480
(2) kuke kko s{eLk kh kzkkt kke yLku khVLkk fkhu s{eLk{ktLke kkw s{eLk{kt xfe
fke Lkke. ku kkhYku ne Au. kkhku yLku MkeMkk sue uhe kkwku e{u-e{u skku{kt
yufrkk kk Au. su kkAke {kAktyku{kt yLku yu khk {kLkeLkk heh{kt skkt {kLke
yMkk hkukkuLkku kuk kLku Au.
(3) yurMkz kkoke s{eLk kh yurMkz s{k kkwt Au. {kxeLkk fku Mkkku kuLke y{wf fkhLke
sirf, hkMkkrf rkke s{eLkLke Vwkkk e{u e{u xe Au.
(4) kuke hMkk yLku Mkqfk yurMkz rzkkrLkke yirknkrMkf E{khkku, knLkku, kkh yLku
kkwLke MkwykuLku LkwfMkkLk kk Au. kks{nu e{uue{u kek kzkku kkku Au kkk
ktf ktf Mkq{ rAku k uk {k Au. U.S.A.{kt LqkufoLkk kkhk{kt ykue Mkkt
ueLke rk{k k yurMkz kkoLkku kuk kLke nke. E.Mk. 1984{kt kuLkku Vheke Skuokh
fhk{kt yke Lkwt MYk ykkk{kt ykwt nkw.t kkuuLz{kt huLkk kkxkyku yurMkz kkoke
kkk skk nkukke kuLke Wkh kuzke xuLkLke zk fkfLkk 40 k..m.ke w hkk{kt
ykke Lkke. rLkk yLkuf nuhku{kt ykue kk yirknkrMkf E{khkku yLku M{khfku
kh yurMkz koLke rkfq yMkhku uk {u Au. khk{kt {wtkE, rne, ykkk, kqLkk,
Lkkkkwh, y{kk kuhu rMkkh{kt yurMkz kko kk Au. rn{kLkk fuxktf rMkkh{kt
yurMkrzf khV kko kkke kek kzkku fu fkk kzkku khV {uku uk {u Au.
(5) kuke hMkk LkMkrkLku sYhe s{eLk{ktLkk kkukfkkuLku ykukkeLku kuLku kke{kt nuzkeLku
ykk E Au. ku ]rk{kt hnuk yuLwr{rLk{ yLku kkhk suk uhe kkkkuoLku k
ykukke Lkktu Au. su {wk kELku kkeLku qrkk fhu Au yLku LkMkk{kt uh Vuku Au.
(6) yurMkz kko LkMkrkLkk kktzktLke WkhLke {e sue [efe Mkkkxe{kt fkkt kkzeLku yLku
hk htkLkk {]k zkkyku fheLku LkMkrkLke fkMkt&ukLke rkLku rkfq heku krk
fhu Au. ykk ]kku{kt Skk kk Au. Auxu kuLkku Lkk kk Au. w [kEyu ykukt Vh
yLku MwMkLkk stkku yurMkz kkoke Mkkike w LkwfMkkLk kkBkt Au, stkkuLke Mkhk{eyu
ukhku{ktLkku kkf ykuAku krk kk Au. {kLk khk stkkuLkku Mkkk kkku Lkk yurMkz
kko kk{kt Wkkuke Au kkk yurMkz kkoke kku fu stkkuLkku Lkk kk Au.
(7) kuke kkoke LSLk kh ktkkkkkLke yMkhku uk {u Au. L rkyku kh kuLke
rkfq yMkh kzkkt Mktkqo yknkh ]tkLku ku kMk fhe Lkktu Au yLku Auxu ku ykk
rLkMkLkktkLku u{{kt {qfu Au. rrLLk s[hku yurMkzLkk yk-yk {kLku Mkne
fu Au. su{fu, kkeLkwt PH Mkh 6.0ke w nku kku fu{ yLku {uVkLkwt {]wLkwt {k
u Au. uzfkt w yurMkrzf kkeLku MknLk fhe fu Au. khtkw, u {uVkLke Mktk xu kku
kuLkk kh ykkrhk uzfktLke Mktk k xe fu Au. s[hku kh ykkrhk s{eLk khLkk
Sku k yMkhkMk kE fu Au.
 481
kuke hMkkLkk Wkkku :
kuke hMkkke kkkt &Lkku Wfu {w~fu Au. fkhu fu kuke hMkk {kxu fkhqk kLkLkkhku
u fu u yuf skyu ykku nku k, kuLkk krhk{u kke kuke kkoLkku kuk kLkLkkhku u
fu u keS kkswyu ykuku nku Au. su{fu, U.S.A.Lkk Wkukku rLkBLk fkkLkku fkuMkku kku Au.
khu, kuLkk qkke kke yurMkz kko fLkuzk{kt kk Au. Lkkuuo suk u{kt Wkuk-tkLkku kMk fkuE
rfkMk uk s {kku Lkke. ku{ Akkt yurMkz kko kk Au.
kuke kkoLku hkufkLkku Mkkike Mkkhku Wkk kkkh{kt MkVh zkkuMkkEz yLku LkkRxkusLk
ykuMkkEzLkk WMksoLkLku xkzkLkku Au. es{kfku, Wkukku yLku knLkku{kt VkurMk kkLkku Wkkuk
xkzeLku kuke hMkkLku hkufe fk Au. su{fu, ykuAk ktfkk fkuMkkLkku Wkkuk fhku,
fkuMkkLku ku kf]rkf kMkLkku Wkkuk fhku, W[ fkurxLkk knLkku rfMkkk, fkhkLkktykuLke
[e{Lkeyku{kt MfTkh kkk MfTkh qk kwyku kh kke yLku [qLkkLkk r{Lku AktxeLku ktfLku
kuke u Au. fuxef fLkxohku{kt kMkku kkwLkk ukkk {fkyku khke kMkkh kk Au.
su nkrLkfkhkf hMkkkuLku ykuAk nkrLkfkhf kLkku Au, kkkh{kt w{kzku ykuAku fhk {kxu
{kuxhkMkku{kt yu{Lku kkk{kt yku Au. kuke kkoke krk kue {kxe kh Mkqfku [qLkku
AktxeLku {kxe{kt hnukt yurMkzLku rLkr fhku uEyu. yk rk [qLkku Aktxku khefu ykuk
Au.
ykuLk MkhLkku nkMk :
E.Mk. 1785{kt z[ hMkkMkkMke {h{u rLkhek fwO fu, khu nk{ktke rwk kkt kMkkh kk
Au khu kkskehe yLku kurhLkLke kMkLku {ke rr kMk hkkku kw WkLLk kk Au.
E.Mk. 1840{kt kuLkyu yk kwLkku krh[ ykku yLku kuLkwt Lkk{ ykukuLk ykwt.
kef kkk{kt kuLkku yko kMkkwt yu{ kk Au. k]e Mkkkxeke 20 ke 50 rf.{e.Lke [kEyu
ykukuLk ykh ykuwt Au. MkqoLkkt Mktnkhf kkhtke rfhkuLku ykukuLk kuke u Au. ku
ykMksLkLkku s fkh Au. ykMksLkLkk yuf yw{kt ku kh{kwt yuxu fu O2 nku Au. khu,
ykukuLk{kt yuf yw{kt ykMksLkLkk k kh{kwt yuxu fu O3 nku Au. ykMksLk fhkkt kuZkku
khu yk kw stkwLkkf Au. eseLkku kku fu [{fkhku kkke ykMksLkLkk ywyku ykukuLk{kt
Vuhk Au. ykukuLk kus ktkku ytk uhe kMk Au.
s{eLk kh yuLkwt nkuwt qk {Lkk Au. kuLkkke {, kkuLfkRrxMk sue kMkLke rk{kheyku kk Au
ku LkMkrkLku LkwfMkkLk fhu Au. kuLkkke kMxf yLku hkh sue MkwykuLkku Lkk kk Au. khtkw,
kkkhLkk WkhLkk Mkh{kt ykukuLk kk s MkSku {kxu yk~f Au. fkh fu ku MkqoLkk Mktnkhf
rfhkuke k]eLku hku Au.
482
ikkrLkfkuyu E.Mk. 1970Lkk Mkfk{kt yu kuwt fu, hurshuxh yLku yuhkuMkkuLkk Mu{kt khkkkt
kuhku ^kuhku fkkoLk (C.F.C.S) hMkkke ykuukuLk MkhLku LkwfMkkLk kE hkwt Au. C.F.C.SLkk
ywyku kt Mkwe C.F.C.SLku rrxk fheLku kurhLkLkk kh{kwykuLku {wk fhu Au.
yk kurhLkLkk kh{kw ykukuLkLkk yyku Mkkku hkMkkrf rk fheLku ku{Lku ykMksLkLkk
ywyku{kt trzk fhu Au. ykMksLkLkk ywyku MkqkoLkk rrfhkuLku kuke fkkt Lkke. 1980Lkk
kfk kAe ikkrLkfkuyu yuLxkforxfkLke Wkh ykukuLkLkk MkhLku kkkwt kuwt kuke fkZwt Au. E.Mk.
1987{kt y{urhfLk yLku rkrx ikkrLkfkuyu ykukuLk Mkh{kt kze hnukt kkkzkt kh kkukkLkwt fk{ Y
fwO. MkxuBkh 1987{kt k]eLkk kkkh{kt ykukuLkLkwt {k 50 xfk suxwt nkwt. e{u e{u xeLku
40 xfk suxwt kE kwt Au. Wkknkuyu {kufue kMkeh {ku yuLxkforxfk kh ykukuLk Mkh{kt
kkfkuhwt kze kwt nkwt su 500 rf.{e.ke 1200 rf.{e. suxwt Au. yk {kk ikkrLkfku s Lkn Mk{Mk
rLke {kxu [kkLkku rk Au.
ykukuLk Mkh{kt kzuk kkfkuhk{ktke kMkkh kELku MkqoLkk Mktnkhf rfhku {kLkeLke [k{ze - kke
Lkkte fu Au. yktkuLku LkwfMkkLk knkU[kzu Au. ]kkuLkk kuLkkurV yLku VkuxkurMkLkuMkeMk sue rkyku
kh rkhek yMkh knkU[kzu [u. rk wLkk ek u{kt yk rfhkuLke yMkhke ktLke MkSMk]r
Lkkk kk{u kue kk Au. yyuk rfhkuke ekfrxktLkku khV e{u-e{u kke hkku Au. u yk
kkfkuhwt {kuxwt ku kku k]e khLkwt kkk{kLk u yLku krhk{u rk w yLku Wkh w{kt hnuku
khV keku. Mk{wLke Mkkkxe [e yku. ykke, fuxktf xkkwfe uku yLku rfLkkhkLkk kthku
Mk{wLkk kke{kt zqke yue kk Au.
ykukuLk MkhLkkt Mkthk {kxu E.Mk. 1987{kt {kurLx fhkhLkk{k kh rLkk kuyu nMkkkh fkO
k[e yu{ Lke fhk{kt ykwt nkwt fu, E.Mk. 2000 Mkwe{kt C.F.C.SLkk Wkkuk kh rkkt
{qfk{kt yku yLku kAe kk 50 ko Mkwe ykukuLkLku khke Mkhh fhk{kt yku. rLkk
kk kk s uku{kt C.F.C.SLkk WkkukLku ykuAku fhk{kt ykku Au ykk kku rkkt
{qfk{kt ykku Au. ufu, nukufkkoLk, kku{eLk yLku kkh{ktke Lkefkk LkkExMk ykuMkkEz sukt
fuxktf hMkkku yLkkuu ykikurkf MktkusLkkuke ykukuLk Mkh kh rkhek yMkh kze hne Au.
kh{kw Qoke (Lkkrfe) kkkt yfM{kkku yLku rtMk
1. y~{ kkkuLke Mkhk{eyu QoLkk yuf MA yLku MkMkk rfkYku kh{kw QoLkku rfkMk
kku Au. khtkw, kh{kw QoLkk kkuLke Mkkku yuLkk wkku yLkufkk w Au. {kk yuf s
Lkkrfe yfM{kk {kuxk {k{kt yLku knw ktkk Mk{kkk Mkwe LknkrLk, yMkk hkukku yLku
MktkrkLkkt rLkkLkwt fkh kLku Au. hurzkuyux kh{kwke krk kukku{kt kfkyku kAe k
fuLMkh, sLkLk Mktkte kukku uk {uu Au kkk kuLkkke htkMkqkku{kt rfkh ykkk kr kuZe k
yMkhkMk nku Au.
 483
kh{kwLkk fuLku yktkrhf heku yMkke nkukke ku kh{kw{ktke rfhkuMkkeofku yrhkku Lkefk
s fhu Au. k]e kh rfhkuMkkeo hs WkLLk fhLkkh {w WTk{MkkLk Lqeh-kkh MxuLk
ku{s kh{kw kkBk Au. kh{kw e fu rhyuxh{ktke su hurzkuyux uMx Lkefu Au ku qk
s nkrLkfkhf nku Au.
E.Mk. 1986{kt qkkqo w.yuMk.yuMk.ykh. Lkk wuLkLkk [uLkkuork kh{kw ese {kf{kt yuf
{w~fu krhMkrk Qke kE. suLkkke, rhyuxh{kt ykk kke yLku yLkuf rMVkuxku kkt kuke
rfhkuMkkeo hsfku MkUfzku rf.{e. qh Mkwe VukE kE. yk q fu hsfku whkuk yLku Wkh
y{urhfk Mkwe VukE nke. yuLkk kke 3 k khk s kkk 28 kufku kkuzku Mk{ kAe {]w
kkBk nkkt. ykhu 259 yMkhkMk kufkuLku nkMkx{kt k fhk{kt ykk. yk rrfhkuLke
yMkhke hkk {kxu 1,35,000 kufkuLku kkfkrf yLku E.Mk. 1991 Mkwe{kt 1.5 k kufkuLku
ktke Mkktkhek fhk{kt ykkt. yk yfM{kkke ykhu 6.5 k kufkuLku kteh yMkh kE Au.
yk rfhkuke fuLMkh, wfur{k, kkEhkuRz, xw{Mko, yktLkk hkuk kE fu Au.
kLMkLkk Lkkuh{Lz{kt ykuu yuf Lkkrfe f[hkLkk Wk[kh fuLLke ykMkkkMk h{kkt kkfkuLkkt yk
f[hkke yMkhkMk kk Au. Au fu, r{kt kkfku qfur{kLkk hkukLkku rfkh kLku.
rfhkuMkkeo kkkkuoLkku Lkkrfe QoLkku Wkkuk {kk {kLk s Lkn khtkw, Mk{Mk MkSMk]r {kxu
rLkkfkhe kLk Au. su{fu, y{urhfkyu kh{kw kkuBk kLkkk yLku ke rw{kt E.Mk.
1945{kt kkLkLkk ku nuhku rnhkue{k yLku LkkkkMkkfe kh ku kh{kw kkuBk Lkkk nkkt. yk ku
kkuBk khk nhku kufkuLkk S ek, MkUfzku kufku k kk nkkt.
yk woxLkk{ktke k[uk yLku yMkhkMk kufkuLkk htkMkqkku kh rkhek yMkh kzkkt keS kuZe k
yLkuf yMkk hkukkuLkku kuk kLk Au. rfhkuMkkeo fkuLke yMkhe fuLMkh, qfur{k, rfktkkw
kuhu hkukkuLkku kuk yLkuf kufku kLk Au.
Wsz s{eLkLke Mkwkh
stkku fkkE skke s{eLkku we kLke kE Au. yk s{eLkku hMkk, Lke, kLk suk krhkkuke
kuk kk{u Au. s{eLkLkwt WkhLkwt kz kukE skkt s{eLk yVwk kLku Au. khk{kt yk Mk{Mk
knw kteh Au. u Vwk yLku Mkkhe s{eLkLkwt hk fhk{kt Lkn yku kku r{kt yLkks,
kfkS, Vku, kMk[khku, #Lkkt kfzktLke khu ktkeLkku Mkk{Lkku fhku kzu. Wsz qr{Lke
Mkwkhk {kxuLkk MkhfkhLkk fko{ku fuxef skyu yMkV hkk Au. yk s{eLkku yikkrLkf
krkke Mkwkhue nkukke kAe ku {q hkk k{kt VuhkE kE Au. Wsz s{eLkLkwt keofh
yk {wsk Au.
(1) Mkhkkke Mkwwkhk kE fu yue s{eLk.
(2) kkuzef {w~fueke kAe Mkwkhk fhe fk yue s{eLk.
(3) ytk {w~fue Mkwkhk fhe fk yue s{eLk.
484
knw Mkhkkke Mkwkhe fu LkMkk fhe fk yue s{eLkLkku uke {kxu Wkkuk kE fu Au. Wsz
s{eLkLku LkMkk fhk {kxe{ktke kkhkuLkwt {k ykuAwt fheLku fhe fk. yk {kxu s{eLkLku rLkkkh
yLku kke nuzkeLku kukke kkh ykuAku kE fu. yk s{eLk{kt rsMkk{, wrhk, kkuxk yLku
fBkkuMx Lkktkke ukeLkk kkf MkV heku E fk Au.
su s{eLkLku LkMkk fhk{kt Mknus {w~fue kzu ku{ nku yue s{eLkkuLkku Wkkuk f]rk MktoLk
kLku (agro-forestry) {kxu fhe fk Au. yke LkMkk s{eLkLkk yLkuf Wkkuk yuf Mkkku kk
Au. yuf Mkkku uke, kwkkLk yLku ]kkhkuk kkwt nku Au. yk s{eLkkuLku LkMkk fhkLkku {w
nukw ]kku yu kkfLku ythkuyth MkkhkLkku Au. suke yuf [kuMk rMkkh{kt sirf WkkLkLke yuf
Mk{Lk Mkk Qe fhe fk.
su s{eLkLke Mkwkh fhe ytk {w~fu nku yuLkku Wkkuk LkMktoLk rk {kxu ykk kf]rkf
rLkMkLkktkkuLkk MksoLk {kxu fhe fk. su s{eLk qk s {kuxk {k{kt ykfukELk kkhwk Au
kt ]kku WAuhk ytk {w~fu fu y Au. w kkhke s{eLk{kt Lkerkrh, kuMkurkMk yLku
yufurMkk rLkkrxfk sue rk Wkkze Lkke, u {q {kxe, rsMk{ yu kkhLkk r{{kt
u Akuz hkukk{kt yku kku kuLkku rfkMk Mkkhku kk Au. w kkhe s{eLkku{kt kkhLku nLk fhe fu
yuk kkfku - Ez, kktu, {V kuhu suk kkf E fk. yk s{eLkkuLku LkMkk fheLku
ue rkyku kkkke MkkrLkf rLkMkLkktk kkukkLke ke s rkyku Mkkku LkSLk kk
fhe fu Au.
Wsz s{eLkLkk rfkMkLke sYrhkk :
Wsz uhkLk s{eLkLku LkMkk fhkke fu kuLkku rfkMk fhkke kk{zktykuLkk khekkuLk ykkf {
{e hnu Au. yk MkkrLkf Wsz s{eLkku kMk[khk, # fu kk {kxuLkwt kfzwt kwhwt kkzu Au.
{kxeLkwt kuk yxfkeLku, usLkku Mktkn fheLku s{eLkLku Vwk kLkku Au. yk rfkMkfkoke
rLkMkLkktkLkwt MktkwLk skE hnu Au.
stkkuLkwt kwt ykh ykkkunkLke MkkrLkf krhMkrkLku e hku Au. yk stk rMkkh
kkeykuLku ykfkuo Au. u ykMkkkMkLkk ukhkuLke SkkLku k Au. ku fwhke stkwLkkfkuLkwt fk{ fhu
Au. LkMkrkLkk Mk{qnku s{eLk{kt us e hkeLku yu s{eLk Mkkkxe khLkk kkeLkk nuLke
krk xkzeLku {kxe kukLku rLktrkk fhu Au.
Wsz s{eLkLke MkwkhkLke rk :
(1) Mkki k{ Wsz s{eLkLkwt kkwfk, rsk yLku kk{{kt s{eLkLkk LkkLkk-{kuxk xwfzk kt
ykuk Au kuLkwt Mkuok fhwt uEyu yLku kuLkwt k]kh kkB kt[kk sue MkkrLkf
MktMkkyku, kuf zuk{uLx yrfkheyku, {nuMkq rkkLkk f{o[kheyku kkk kkoh
kMkeyku yLku MkkrLkf kuhMkfkhe MktkXLkkuLke {ke su ku rMkkhLke Mkk{qrnf sYrhkkku
kh ykkrhk yuf kusLkk kLkke uEyu.
 485
(2) s{eLkLku Wsz kLkkLkkhk krhkku ru {krnke {ue. ukeLke w Mkkhe krkykuLkwt
kkLk ykkeLku Mke{ktk uzqkku, qr{neLk uzqkku kkk Mk{ksLkk Lkkk kkuoLkk kufkuLku kuLkLke
Mkk fhe ykkeLku Mknkkk fhe uEyu. wfkLke MktkLkk hkkk rMkkhku{kt kkoh
ikkrLkfkuyu kkfkuLke ukeLke wkyku{kt sYhe VuhVkhku Mkq[k uEyu. Wsz s{eLkLke
f]rk {ku kMkLke VMkku Wkkze kkk L uku ykkLkkh ]kku Wkkzk. uzqkkuLku
{kxeLke kkkMk, qr{ktLke sYhe xufrLkfku ru {kkooLk ykkwt. Mk[kELke Lke xfkW
xufLkkukSykuuLkwt kkLk ykkwt, kkeLkk hkkLkk rLktk {kxu {kkooLk ykkwt. s{eLkLkwt
kuk hkufk yLku fktk { kkLku fkhu Mk[kELkkt MkkLkkuLku LkVk{kt kkkt yxfkk {kxu
Mkk{qrnf Lkku fhk uEyu.
(3) s{eLkLku Mkk{qrnf Lk khk kkAe Vwk kLkkkLkwt yuf Wknh yk {swk Au.
Wkh uMk{kt kunhe rsk{kt ykuk Lkk[kI kk{{kt yuf Mk{u stkku fkkE Lkk kkBk
kkk s{eLkLkwt kuk {kxu {k{kt kwt nkwt. E.Mk. 1987{kt e kuLkMkn tzkhe
MkuLkk{ktke rLk]k kELku khu kkukkLkk kk{ kkAk ykk khu yk krhMkrk uELku Mk
kE kk. kuyku 6 {rnLkk k[e kk{Lkk {we kLk yLku ku{u kk{ rfkMkLke rrLLk
kusLkkyku Y fhkLke nuhkk fhe. sknh hkuskkh kusLkk khk yu{Lku kufLkwt Mkkhwt
Mk{koLk {wt. 1990{kt Lkrkk khk srksfLkk rfkMkLkk yuf w fko{ {kxu 30
nuxh Wsz s{eLk kMkt fhk{kt yke. yk s{eLk kh Zkuh [khk kh rkkt {qfk{kt
ykku yLku ku{kt # yLku [khk {kxu ]kkhkuk fhkwt. yk [khkLku kkzkue kk{Lku u[eLku
kiMkk yufrkk fhk{kt ykk. e tzkheyu yk kiMkkLkku Wkkuk kk{Lkk rfkMk yLku
eLkk fk{ku{kt fkuo. kk{Lkk yk Mkk{qrnf Lkke ynLkk rLkMkLkktk kh khu
yMkh kE. yk rMkkh{kt usLkwt {k wt yLku kk{Lkk kkeLkk Mkkuk kkAk hkE
kk. yk Lkkuke MkkrLkf kufkuLku kkukkLkk irLkf SLk {kxuLkk kf]rkf MktMkkLkku kkAk
Mkwk kkt.
Wkkukkk kkk Lkfk{k WkkLkku
ykwrLkf Mk{ksLke WkkukLke yksLke krkyku kwLk:ykk MktMkkLkkuLku xkze hkku Au kkk
rLkMkLkktkLku rkwk kLkke hkku Au. ykikurkf ukuu rLke fw MkeLke 20 xfk suxe Mke
hku Au. khtkw, kuyku rLkk 80 xfk suxk MktMkkLkkuLku Wkkuk fhu Au kkk 80 xfk suxku f[hku
WkLLk fhu Au. WkkukLke hekkk kf]rkf MktMkkLkku zkke xkze hkk Au kkk rrLLk
Mk{ku{kt WkkukLke yMk{kLkkkyku khe hkkt Au.
fkuEk kLkk hkusk SLk{kt khkke Mkwyku yLku MkukykuLkk WkkLk{kt f]rk{ktke kk
kke ke fk[e Mkk{keyLku QoLkk WkkukLke ykku kkhe fheyu kku kkohLkwt khu LkwfMkkLk
kuwt uk {u. fkuE yuf fwxwtk, nuh fu u{kt kLkkhk, yrk WkkukLkk yktfzk yuxk {kuxk
486
Au fu ykkLku kuLke kh rkMk Lkk yku. su{fu, rfrMkk uku{kt rk ko Mk nh fhkuz
zkkyku, kkuxku, kMxfLkk kuktyku yLku fkkLkk fkkuLku VUfe uk{kt yku Au. kkheLku VUfe
uk yue Mkwyku yk f[hk{kt qk {kuxk {k{kt khku fhu Au. khk{kt rn{k[ uyu
kMxfLkk WkkLk yLku WkkukLku rLktrkk fhLkkhwt knuwt hk nkwt. yk hku huf fkhLkk
kkurkeLk kfk kh rkkt {qfkLkku Mkk {qku nkku.
WkkukkkLkku Mktkt Mkkk Lke-Lke MkwykuLke hee Mkkku nku Au. SLkLke sYhe
yk~fkkykuLku kqhe fhkLku ku MkwykuLke heeLke ytkhneLk RAkyku kqhe fhk{kt ykfLkku
w{kt w kk kufku kkhe hek [u. yuLke Mkk[e Wkkurkkk kh knw kLk ykkkwt Lkke.
Wkkukkkke Vkku fhkkt Wkkfkuu khk kufkuLku hee fhk {kxu kuMkkrnk fhkkt yuf
ykurkk krhk{ yu yku Au fu, MkwLkk xfkWkkLkk yku ykk kku VLk kkkkesqLke
MkwykuLkku kufku kk fhu Au.
rfrMkk uku{kt yke MkMke, VUfe ukue Mkwykuke Wfhzk QhkE hkkt Au, yk Mkwyku yue
nku Au fu ku kkuzk Mk{{kt kkze Au kkk kuLke {hk{k fhe Lkke. fuxefkh WkkLkLke
nuhkk fhLkkhk Wkukku WkkukLke MkwykuLkku Mktkqo Wkkuk kk ku huh MkkE kuLkk
fhkkt knw knuuke s yu{Lku {kLkrMkf Mkhu sqLke kLkke u Au.
Mk{k r{kt Wkkukkke Mk{ku{kt Lkfk{e Mkwyku {kuxk {k{kt ykkk kkohLku LkwfMkkLk
fhe hkwt Au. {kLkeLke WkkLk yLku WkkukLke Mktwk rkykuke Lk, kne yLku kwYku
yrk f[hku WkLLk kE hkku Au. kk{e yu nuhe f[hkLkk ktLke Mk{Mkyku yk-yk
Au.
kkB rMkkhku{kt LkkLkwt f-rMkkh hkkk nkukke knukt Mker{k {kkk{kt s f[hku WkLLk fhkkt
nkkt. yLku yuLkwt kwLkko[Lk fhk{kt ykkwt nkwt. ykikurkf ktrk kAe MkwykuLkk WkkLkLke ytk
sxr xufLkkukursf rkykuke f[hkLkk rLkfkLke ku Mkk Lkke. nuhe fu ykikurkf
rMkkhku fkk, xeLkLkk zkkyku, kkuxku, kMxf [k{zwt, LkeuLkk Lkfk{k kkku kkk
kkLkktykuLkk f[hkLkk Yk{kt yLku stkwLkkfkuLkkt w Wkkuk, {]k kwyku, {kLke kkk kwykuLkk
{{qk kuhu f[hku WkLLk fhu Au. yk f[hkLkwt fkuE ykkf {q nkukwt Lkke. yk{, MkwykuLkku
w Wkkuk, Lkfk{e Mkwyku kkkku ykk yrk{Lku fkhu kkoh kh kuLke yMkhku kE hne
Au.
MkwykuLkk khk{kt xkzku, kwLkokhk, kwLk[koLk
(1) fkuEk f[hk fu Lkfk{e MkwLkk kt {kxu xkzku, kwLkokhk, kwLkko[Lk (ytkuSLkk k Rs
Reduce, Re-cycle)Lkku k Lkku Au.
(2) ykuAku kkkz Lk kku uEyu yu huf Mk{ksLkwt nkuwt uEyu. su{ fu, kMxfLke fkukeykuLku
ku fkkz fu Lke kwLkokhk{kt E fk yue kueykuLkku Wkkuk fhku.
 487
(3) rfrMkk uku{kt f[hkLkku Wkkuk Qo WkLLk fhk kk Au. kt ykikurkf Lkfk{k f[hk{ktke
su{ fu kkwyku yLku hMkkku{ktke (kkhk yLku LkkRxef yurMkz) Vheke Wkkukk{t E fk yue
Mkwyku kLkkk {kxuLke Lke xufTLkkukSLkku rfkMk kku Au.
(4) hMkkuzkLkk f[hk{ktke r{ fu sirf kkh kLkke fk ykk {uk ktk kke{ktke kkkukMk
kLx{kt # kLkke fk.
(5) fuxef Lkfk{e Mkwyku suLkku ku{Lkk {qYku Wkkuk fhe Lk fk ku{Lku Wkuk{kt kAe {kufe
fk, suke kuLkwt rxLk fheLku ku{Lkku MktMkkLkLke su{ Wkkuk fheLku yue s yuf Lke Mkw kLkke
fk. su{fu kMxf, kkw, fk[Lkk xwfzkykuLkwt kwLkko[Lk fhe Lke Mkw kLkke fk Au.
su Lkfk{e Mkk{keyku kwLkokhk fu kwLk[koLk Lk nku ku{Lkku ku rLkfk fhku suke, kuLke rkfq
yMkh kkoh kh Lkk kzu.
(6) uhe f[hkLkku kqhku Wkkuk fheLku ku rLkfk fhku.
(7) kxhku, WkukkuLkk qrkk kkeLkkku ku Wk[kh fhe, ku{ktLke fk[e Mkk{keLku yk fheLku,
kkeLku Lke fu skku{kt Akuzwt, kwLkokhk kwLk[koLkLkk rMkktkLkku yk {{kt y{ kku
uEyuu.
(8) f[hkLkku Mkkike Mkkhku rfk ku{kt xkzku fhkLkku Au.
(9) keu Mkkuok{ Wkk kuLkku kwLkokhk fhkLkku Au.
(10) keu ytrk{ rfk f[hkLkk kwLk[koLkLkku Au. su{kt yuf Lkfk{k kkkoLku yuf MktMkkLk{kt [kuMkku
Ykktkrhk fhe fk.
ytkuSLkk 3Rs (xkzku, kwLkokhk, kwLk[koLk)Lkku rMkktk
fkuEk k, Wkukke Y fheLku Mk{k uLke uf k yk rMkktkLku yLkwMkhe fu Au su
yk {wsk Au.
(1) kuhkf, kke, fkk, Qo kuhu fkuEk MktMkkLkLke suxe sYh nku yuxkLkku s Wkkuk
fhku.
(2) fkuEk Lkfk{e kkke Mkw keS fkuELku Wkkuke nku kku kuLku ykke ue. su{fu, sqLkkt fkzktLku
VUfe ukLku ku sYrhkkkLku ku ykke uk. hMkkuzk{kt kkk Lnkk {kxu khkuk kkeLkku
Wkkuk kkk{kt fhku.
(3) fkk, fk[, kMxf, kkw kuhuLkwt kwLk[koLk Au. ykke, yke Lkfk{e Mkwyku su-ku
WkukkuLku kkAe ykke.
(4) k{khk Mkqfk, eLkk f[hkLku yk fhk. hMkkuzkLkk eLkk f[hk{ktke {kuxkkku r{kkh kLkke
fk Au. khu, {kuxkkkLkk Mkqfk f[hkLkwt kwLk[koLk Au.
488
(5) nku kt Mkwe MxkEhkuVku{ yLku fuxkf ruk fkhLkkt kMxfku sue si yrLkke MkwykuLkk
Wkkukke qh yuwt uEyu. Lkfk{kt VUfe uk{kt ykkkt MxkEhkuVku{ yLku kMxfLkk rxLk{kt
MkUfzku kkuo kku Au. {kuxkkkLkk kMxfLkwt kwLk[koLk Au. khtkw ku{kt f{k MktMkkLk Qo
khk Au.
(6) f[hku MkkosrLkf Mkkuyu Lkk VUfku. ku yuf hkukku WkLLk fhe fu ku{ Au. f[hkLkku ku rLkfk
yu Lkfk{e MkwykuLkk ktLkwt {nkqo xf Au.
(7) yuf k]k Lkkkrhf yLku Wkkukk khefu yue Mkwyku Lkk hee fu suLkwt kfk yLkuf kz
kLkkeLku khu{ kuwt Lkk nku. yue MkwykuLkku ykkn hkku fu su {qqk heku sirf Mkk{ke{ktke
kLkue nku.
kkoh Mkwhkk khku
E.Mk. 1986{kt kLkkk{kt ykuku kkoh Mkwhkk khku yu yuf {nkqo ktkhe Mkkus
Au. yuLkk kkk{kt yktkhhkxe yLkwku Au. E.Mk. 1972Lkk sqLk{kt, Mxkfnku{{kt ykkursk
Mktwk hkx {kLk kkoh Mkt{uLk{kt fhk{kt ykue nuh kukkLkk WuLke kkLkkLku
fkku kLkkeLku khk Mkhfkhu y{{kt {qku Au.
khk{kt kkoh ytkuLkk fkk k fu khkuk MYku knukt k nkkt. khtkw, kkohLke Mkwhkk
{kxuLkku yuf Mkk{kL fkku kLkkku sYhe nkku. knukt su fkkyku nkkt ku fhkkt ykhLkk
fkkyku ruk fkhLkk qkku, kkf kkkkuo kh furLk nkkt. knuktLkk fkkykuLkku kkoh
MkkkuLkku Mktkt khkuk nkku.
yk fkkyku s{eLkLkk WkkukLku rLktrkk fhkk, hkxe WkLkku yLku ykhkuLku Mkwhkk
ykkLkkhk, L SkuLku Mkwhkk ykkLkkhk nkkt. khtkw, yuku fkuE kkf khku Lknkukku yLku kkoh
Mktktrk u{kuLkkt fuxktf kkMkktyku fkkLkk hk nuX ykkkt Lknkukkt. kkoh ytkuLkk kr
u{kuLku yxfkk kkk ykikurkf yLku kkoh MkwhkkLke Mkk{kt yLkuf k{eyku nke.
MkwhkkLkk ykkt knwr kkMkktyku Mkkku Mktfkue nku yue rLk{Lk yusLMke (MktMkk)Lke sYrhkk
nke. yuxu yuf yue MkkkLke sYh nke su kkoh MkwhkkLke ktkkkkkLke sYrhkkkuLkwt yLk,
ykkusLk yLku kuLkku y{/fkkoLk fhu kkk kkoh ykfM{f u{kuLku xkkLke Mkk fhu
ku{s yuLkku Mk{L fhu.
kkohLke kkzke krhMkrkLke [kk e jne nkukke kkoh Mkthk khku kLkkk{kt
ykku. E.Mk. 1970Lkk kfk{kt kkoh Mkthk yuf hkxe kkr{fkkLkku rk kLke kku.
ufu, yksu kkoh MkwhkkLku {kxu yuf kkf Mkk{kL khku nkuk Akkt kkohwt LkwfMkkLk kwt
hkwt Au.
 489
kkohLku k[kk {kxu yk khkLkku fzf y{ fhku kzu. yk khkLkku y{ fhk {kxu Lke
kkekhe yLku Mk{koLk, Mkt[kh {k{ku, kMkfku, Lkerk{qku zLkkhkyku, fkh Lkkhkkrfkyku,
kke{ kk{uk xufLkkuuxkuLkwt k Mk{koLk nkuwt sYhe Au. suke kkoh kkzkwt yxfke fk.
nk qk rkkt yLku rLk{Lk khku (The Air Prevention and Control of Pollution
Act)
E.Mk. 1981{kt Mkhfkhu qkLku rLktrkk fhkku yLku nkLku MA hkk {kxu yk khku kLkkku.
yuLkkt MktrkLk {wsk, nkLkk qkLkk Mkkukku sukt fu, knLkku, Wkukku, es{kfku kuhuLku
rLkrk {kokke w f kkkkuo, MkeMkwt, MkVh zkkuMkkEz, fkkoLk {kuLkkuMkkEz, LkkExkusLk
ykuMkkEz, fkkoLkLkk kkke r{ku ykk yL uhe kkkkuoLku nk{kt AkuzkLke {LkkE hnuu.
yk {kxu Mkhfkhu kkkh{kt yLku ke fuxkf Mkkuk kh qkLkwt {k {kkk {kxu qk
rLktk kkuzo kLkktwt Au. yuLku rk Mk k ykk r{ekk{ fu {kEkukk{ Lk{exheX {kkk{kt
yku Au. Wkukku, knLkku khk Akuzk{kt ykkk fkkkkuo yu kMkkuLku nkLkk Lk{qLkkLke kkkMk
fhLkkhk Wkfhke {kkk{kt yku Au.
yk khku k]eLkkt kf]rkf MktMkkLkkuLkk Mkthk {kxu kLkkku Au. yk khkLkku {w Wu yk {wsk
Au :
(A) nkLkk qk kh rkkt, kuLkku yxfk yLku kuLkk qkLkwt {k xkzkLke Mkk
fhe.
(B) khku y{{kt {qfk {kxu fuLe yLku hkLkkt kkzkuoLke MkkkLkk fhe.
(C) yk khkLke ukkEykuLkwt y{efh fhkk {kxuLke Mkkkyku yLku qk yxfkk
ytkuLkk fkkuo yk kkuzoLku MkkUkk.
kkzoLke Mkkkyku yLku fkkuo
fuLe kkzoLkwt {w fko u{kt nkLke kwkkLku MkwkhkLkwt, nkLkk qkLku yxfkkLkwt rLktkLke
ukkEykuLkwt y{efh fhkkLkwt Au. yk kkzo nkLke kwkk Mkkku Mktfkue kkkkku kh fuL
MkhfkhLku Mkkn ykku Au, hkkuLkk kkzoLke ]rkykuLkku Mk{L fhu Au, xufrLkf { yLku
{kkooLk ykku Au.
nkLke kwkk ytkuLkk {kktz Lke fhu Au. nkLkk qk Mkkku Mktktrk kkkkku ytkuLke {krnkeykuLku
yufrkk fhe ku{Lkwt Mkkh fhu Au yLku khkLke ukkEyku khk Lke fhk{kt ykukt ke fkkuo
k fhu Au.
hk qk rLktk kkzo :
hk qk rLktk kkzoLku nkLkkt qkLku yxfkk yLku rLktrkk fhk ytkuLkk fkuEk
rk kh hk MkhfkhkuLku Mkkn ykkkLke Mkkk Au. ku{Lku fkuE k ku Mk{u fkuEk
490
ykikirkf kLxLku, rLktkf WkfhkuLku ykk WkkLk rkLku kkkMkkLkku yLku qk rLktkLku
{kxu WkukkuLku sYhe kkkt hkLkku yku ykkkLkku yrfkh Au. yuLku {kxu hk kkzo fkuE
kukkkLke MkkkLkk k fhe fu ykk fkuE Mkkrkk kukkkLku {kLkk ykke fu Au.
hk MkhfkhkuLku yk qk rLktk rMkkhkuLke nuhkk fhkLke kkk knLkku{ktke knkh Lkefkk
w{kzkyku ytku {kktz Lke fhkLke ykk fuxkf ykikurkf kLxLkku Wkkuk fhk kh rkkt
{qfkLke k Mkkk Au.
Mkyku fu tz :
hks kkzo khk Lke kuk {kke nk qkfku knkh fkZkk ykikurkf yuf{kuLkk {krfkuLku
Mk fhk{kt yku. kkzo nkLkwt qk Vukkk ykikurkf yuf{kuLkk {krfku kh ytfw {qfk
{kxu fkuxo{kt yhS fhe fu Au.
khkLke fkuE ukkE ykk fkuE ykuLkwt fkuE k WtLk Wkuk [kLkkhe kykuLku k
{rnLkk MkweLke su ykk 10,000 YrkkLkku tz ykk ktLku Mk kE fu Au yLku u yu kAe
k kuLkwt WtLk [kw hnu kku knukt WtLkLke Mk fkO kAe WtLkLkk uf rMk eX Yk.
5000 MkweLkku khku tz hkLkku yku k ykke fu Au.
nkLkk qkLku yxfkk {kxu yuf k]k LkkkrhfLke Vhu
(1) k{khe ykMkkkMkLkk nkLkwt qk Vukkkt knLkLkk Lktkh LkkUeLku {kko krhnLk f[uhe (R.T.O.)
fu qk rLktk kkzoLku fhe.
(2) nkLkwt qk fhkkt ykikurkf yuf{kuLke qk rLktk kkzoLku fhe yLku ku ytku fkuE
kkkt ukkt fu Lkn kuLke kkhe {ue.
(3) LkSfLkk ytkhu [keLku swt ykk MkkRfLkku Wkkuk fhku. yrLkkko nku kku s knLkLkku
(4) nku kt Mkwe MkkosrLkf knLkLkku Wkkuk fhku.
(5) Mktkteyku yLku r{kkuLke Mkkku knLkkuLke kkekhe fhe.
(6) yh uLkMko ykk ke yuhkuMkku fu MuLke MkwykuLkku Wkkuk Lkk fhku. yu{kt kuVku^kuhku
fkkoLk nku Au su ykukuLkLkk MkhLku LkwfMkkLk fhu Au.
(7) ktMke fu Af kke ku Y{kLkku Wkkuk fhku. kuLku ykzku hkku suke [uk Vukkku yxfke
fk.
(8) nuh{kt fu MkkosrLkf Mkkuyu w{kkLk fhwt Lkn.
(9) su fkuE k fu Wkukku nkLkwt qk Vukkkt nku kuLke rsk fuxh sukt MkkrLkf
yrfkheyku, qk rLktk kkzoLku, ko{kLkkkku - uMkLku fhe suke su-ku k rhw
kuLkkt kkkt uk, yk huf LkkkrhfLke Vhs Au.
nkLkwt qk hkufwt yLku nkLke kwkk e hke yu uf LkkkrhfLke skkkhe Au.
 491
kkeLkwt qk yxfk yLku rLktk khku
kkeLkk qkLku yxfkk {kxu khk Mkhfkh khk E.Mk. 1974{kt yk khku zk{kt ykku Au.
skku{kt rrLLk qkfkuLkk {kLke uhu hkeLku yu{Lkk {q Mkkukku kh s yu{Lkwt rLktk
fhwt yLku qkLku VukkLkkhk kufkuLku Mk fhe kuhu.
sqk yxfkkLkku {w Wkkku{kt kkeLkk qkLku yxfkwt, rLktrkk fhwt, xkzwt yLku
kkeLke MAkkLke e fhe ykk kuLku kwLk: MA kLkkwt ku yk khkLkk {w Wuku Au.
kke{kt qkLke uhuLku {kxu fuL yLku hk Mkhfkhkuyu qk rLktk kkzo kLkkk Au.
qk kkzoLkkt fkkuo :
khk{kt kke qkLke Mk{Mkyku {kxu kkkt uk {kxu Mkhfkhu qk kkzoLku fuxe sYhe
Mkkkyku ykkue Au. khkLke ukkEykuLkku tk fhk {kxu tz yLku Mk Mkq[e Au. kkeLke kkkMk
{kxu fuLe yLku hk Mkhu kukkkyku Mkkkk{kt yke Au.
suLkk khk kkeLkk qkLke ykfkhe fhe fk kkk kuk Lke fhk {kxuLkk {kktz Lke
fhk{kt ykk Au. fuL yLku hk kkzoLku fuxktf fkkuo yLku Mkkkyku MkkUkk{kt yke Au su yk
{swk Au.
(y) fuLe kkzo : fuLe kkzoLku kkeLkk qkLkk yxfk yLku rLktk {kxuLke fkuEk kkkk
{kxu MkfkhLku Mkkn ykkkLke Mkkk Au. ku hk kkzoLkk fkkuoLkk Mk{LkLkwt yLku rkkuLkku
Wfu kkLkwt fk{ fhu Au. kkeLkk qk kkkku kkkMk yLku MktkuLk {kxu fuLe kkzo
hkLkk kkzoLku xufrLkf { yLku {kkooLk ykku Au kkk yk rk{kt tkLk kufkuuLku
{kxu kke{Lke Mkk k fhu Au. Mk{qn {k{ku khk kke qk ruLkk kkf k]rk
fko{kuLkwwt ykkusLk fhwt yLku kke qk Mkkku Mktktrk yktfzkykuLkwt fkLk fhwt suk
fkkuo fhu Au. fuLe kkzoLkwt {w fko uLke Lkeyku, Mkhkuhku, hktyku, kk, fqkykuLke
MAkkLku kuMkknLk ykkkLkwt Au.
(k) hkk kkzo : hk kkzo, hk MkhfkhkuLku qk ytkuLke fkuEk kkkkku ru Mkkn
ykkkLke Mkkk hku Au. ku sqkLkk yxfk {kxu kkf fko{kuLkwt ykkusLk fhu Au.
sqk ruLke {krnke {ueLku yuLkwt Mkkh fhu Au. fuLe kkzoLkk Mknkukke MktkuLk
fko{ku{kt ykk yk rk{kt MktLk hnukk kufkuLku kke{ ykku Au. ku ktkkeLke
kxhku/Lkefku yLku ykikurkf WMksoLkLkwt, sYhe Wk[kh fhkLkk kLxkuLkwt, wrfh kLxkuLkwt
yLku rLkfkLke MkkykuLkwt rLkhek fhu Au kkk ktk kke yLku ke knkh Akuzk{kt
ykkkt {uk kkeLkk Wk[kh {kxu MkMke yLku rkMkkkk krkykuLkku rfkMk fhu Au.
uke{kt ktk kkeLkk WkkukLke kusLkk kLkku Au. u WMksk kkkkuoLku s{eLk kh Akuzk
sYhe nku kku ku{ktLkk f[hkLku ykukke LkkteLku ykuAk{kt ykuAku nkrLkfkhf kLkku Au. ku
492
WkukkuLku {kxu MkkLk Lke fhk {kxu hk MkhfkhLku Mkkn ykku Au. kkzoLkk fk{ku fhk
{kxu kukkkyku k kLkku Au.
hk kkzo kkMku kkeLkk kn krh{k yLku rukkkykuLkk Mkuok yLku MkkuuLku {kxu
rLkwk yrfkheyku kkMkuke {krnke {ukLke Mkkk Au. WMksk kkkkuoLkk Lk{qLkk ukk
fhk {kxe yLku ku Lk{qLkkyku {kxu ykkLke fko-ke Mkq[kLke Mkkk Au. Mktktrk
kkzoLkk k]kh fhLkkh yrfkhe/rLkkk kkMku {kufk{kt ykkk Lk{qLkkLke kkkMk fhe
yLku kuLkk krhk{Lkku ynuk su-ku kkuzo kkMku ku {kufu yue kuLke kkMku ykukk hkk{kt
yku Au.
kkzo yu ynukLke yuf Lkf Mktktrk WkukLku {kufe kzu Au. kkzoLku Mkkuu, LkkUe
kkfku hrsMxh yLku fkuEk kirkf MkwLkwt rLkhek fhkLkku yrfkh Au yLku u kuLku yuwt
kku Au fu khkLke ytkkok fkuE ykhk kE hkku Au kku yu fkuE k skLke szke E
fu Au.
qk Vukkk yuf{kuLku {kxu tzLke ukkkE Au. yu{kt kkzo khk {ktkk{kt ykue
{krnke Lk ykke, fkuE woxLkk fu yrk fko ytkuLke {krnke ykkk{kt rLkV hnuwt
kuhuLkku Mk{ku kk Au. fkkLkwt kkLk Lkk fhLkkh fkuE k fu MktMkkLku k {rnLkkLke
fu ykk 10,000 YrkkLkku tz ykk ktLkuLke Mk kE fu Au yLku yu kAe k u
fkkLkwt WtLk [kw hnu kku hkusLkk 5000 Yrkk uu khkLkku tz fhk{kt yke fu
Au.
fkuE ykhkLku {kxu Mk kk{ue fkuE k u ku ykhk {kxu Vheke ykhke Mkkrkk
kk kku ke yLku ke tz kAe yuLku ykuAk{kt ykuAe ku koLke fuLke Mk fhe fk Au
yLku kAe kuLku kheLku tz Mkrnk Mkkk koLke Mk k fhe fk Au.
kkeLkwt qk yxfkk {kxu yuf k]k LkkkrhfkuLke Vhu :
(1) kkeLku qrkk fhke k ru kkzoLku fhe.
(2) hLke Lkef, WkukkuLke Lkefku{kt fu hMkk khLkkt Lkkk{kt yuku fkuE f[hku Lk Lkktku fu su
skku{kt Mkeku e .
(3) Lkfk{e [eu nuzkk MktzkMkLkk VLkku Wkkuk Lk fhku. fkh fu ku [eu kkk kke
Lkke khtkw keS fkuE skyu Vhe knkh LkefeLku kkeLku qrkk fhu.
(4) kkk{kt r{ kkh - fBkkuMxLkku Wkkuk fhku. (hkMkkrf kkhLkku Lkn.)
(5) h{kt tkyku ykk ke fexfku fu SkkkuLku {khk {kxu ze.ze.xe. {ukurkLk, yurzLk
suk stkwLkkfkuLkku Wkkuk Lk fhku. yuLkk ku S-stkwykuLku qh fhk Mkqfk e{zkLkk
kkLkLkku Wkkuk fhku. tk qh fhk kkuhef kkzh{kt [kLkku kux yLku kkuzef ktz
LkkteLku kuLke LkkLke-LkkLke kkueyku kLkke.
 493
L ke Mkthk khku
khk ykk kk kAe E.Mk. 1952{kt hkxe LkLkerkLkwt nuhLkk{wt knkh kkzk{kt ykwt nkwt.
yu kAe k LkrLkk kkkt hnukkt. Mk{Mk LkLkerkke kwLkho[Lkk yLku kwLk:Mk{ekk fhk{kt yke
nke. E.Mk. 198{kt 7{e rzMkuBkhLkk hkus khk Mkhfkhu Lke hkxe LkLkerk nuh fhe nke.
1. Lke Mkthk khku :
E.Mk. 1972{kt L ke Mkthk khku kMkkh kku. yk khkLkku Mktkt hkxe WkLkku yLku
ykhku ytkuLkk nuhLkk{k yLku Mkq[Lkkyku Mkkku Au. yk khku hkkuLkk L SLkLkk nuX
yL keykuLkk rfkh kh kkk yL LkMkrkLkk fkkk kh rkkt Au.
LSLk Mkthk khk{kt E.Mk. 2002{kt fhk{kt ykuku Mkwkhku w Mkk Au yu ku MkkrLkf
khk MktMkkLkkuLkk kMkkrf Wkkuk kh rkkt {qfu Au. yk Mkwkhk{kt Mkk{wkrf yLkk{k
rMkkhkuLke MkkkLkkLkku Lkku k hsq fhk{kt ykku Au. ku{kt yLkuf rkLkkyku kkE Au.
su{fu, kwyku{kt nu {kAeykuLkku k Mk{ku fhk{kt ykku Au. rLkMkLkktkkuLkwt Mkthk{ MkwrLkrk
fhk {kxu ku{kt stkkuLkk WkkLkkuLku kwLkkokrk fhk{kt ykk Au.
Lkk Mkwhkk khk{kt yLkuf krhkoLkku fhk{kt ykk nkuk Akkt kuLkku uEyu yuku y{ kku Lkke.
stkku{kt kuhfkLkqLke rfkhke yLkuf kteh &ku Qk kk Au. Lkrkk{kt f{o[kheyku kheLku
yu{Lku Sk, nrkkhku, hurzku Wkfhku kuhu kqhk kkzk uEyu suke kuykuyu kuhfkLkqLke rfkh
kkku yxfkk Mkk{ kLku.
2. tz fu u{ku :
yk khk ytkkok ykkk{kt ykuk kLMkLke hkkuLkku tf fhLkkh kLku ykhke {kLkk{kt
yku. ykhk fhLkkhLku fuLke Mk, kheLku k hMk MkweLke fhe fk ykk kAe 25,000
YrkkLkku tz fu ktLku Mkyku fhe fk Au.
yLkwMkqr[k-1-2Lkk kk-2{kt LkkUk{kt ykuk fkuE k keLkk {ktMkLkku Wkkuk fhku, kwykuLkk
[k{zkLke M{]rkYk fkuE MkwLkk Wkkuk {kxu, ykuAk{kt ykuAe yuf koLke fuLke Mk yLku 25,000
YrkkLkku tz kE fu Au. kwLkkLke ktehkkLkk {ku yk MkLku kheLku 6 ko MkweLke k fhe
fk Au. fkuE yuf ykhk keS kh yLku yu kAe k fhk{kt yku kku ykuAk{kt ykuAk 2 koLke
fuLke Mk eLku 6 ko MkweLke kE fu Au yLku ykLke Mkkku Yk. 10,000 tzLke ukkE k
fhk{kt yku Au.
3. k]k Lkkkrhf khefuLke Vhu :
(1) u fkuE L keLkku kuhfkLkqLke rfkh kkku nku ykk kku {khk{kt ykuk keLku
swyku kku LkrkkLkk W[k{ MkkrLkf yrfkheLku fhe. u yu ytku fkuE fkokne
Lkk kk kku hkLkk {w LSLk hk yrfkhe Mkwe yk {krnkeLke fkhe ykke.
494
(2) LSLkLkku Lkk fheLku kLkkkuk WkkLkLkku Wkkuk Lk fhku yLku ke kufku k
kuLkku Wkkuk Lk fhu kuku [kh fhku.
(3) nku kt Mkwe kfzktLkku kkk ku{kt kLkkkue MkwLkku Wkkuk xkzku.
(4) ktMk, kMk yLku kfzk{ktke kLkkk fkkLkk whwkkukLku yxfkku. fkk yLku khkerzkykuLkku
kwLkhwkkuk nku kt fhku uEyu.
(5) Mkhfkh kkMku uLke si-rrkkLkk MkthkLke kkhe {ktke fu yuk sqkLke h[Lkk fhku.
(6) kwykuLku E Lk knkU[kze. keykuLku keyku Mkkku qhkkke kokkt hkufk. kkeykuLkk
{kkyku Lkk kkuzk kkk k[ktykuLku yuxe { fhe.
(7) k kw-kkeykuLku yuxe { fhe.
(8) ke Mktknk{kt sLkkhkykuLku keykuLku kkh VUfeLku nuhkLk Lkk fhk, yu{Lku fwt zkwt
Lkn.
(9) u ykMkkkMkLkk fkuE keykuLku EksLke sYrhkk nku kku, q kuMkLkku Mktkfo fhku kkk
Eks yLku rukkkuLke MkkhkhLke sYrhkk nku kku ku{Lku kkukk.
(10) ykMkkkMkLkk r{k-kwo{kt si-rrkkLkk Mkthk ytkuLke MkkLkkk WkLLk fhe.
(11) si-rrkkLkk Mkthk Mkkku fkuE MktkXLkLkk Mkku kLkku. zo kEz Vtz Vkuh Lku[h
RLzk (WWF) kkuBku yLku Lku[h rnMxe MkkuMkkxe (BNHS) fu fkuE MkkrLkf rkLk-
Mkhfkhe MktkXLk kuhuLkk Mk kLkwt uEyu.
Lk Mkwhkk khku
Lk Mkwhkk khku :
khk{kt Lk (stk) MktMkkLkLke Mkwhkk {kxu Mkkik{ E.Mk. 1894{kt hkxe LkLkerk nuh
fhk{kt yke nke. yu kAe E.Mk. 1920{kt ku{kt Mkwkhku kku. E.Mk. 1927{kt kLkuk khke
Lk khk{kt knuktLkk Lk Mkwhkk khk ytkuLkk kk s fkkykuLkku Mk{L fhk{kt ykku. yk
khkyu Mkhfkh yLku Lk-rkkLku ykhrkk Lkku kLkkkLkku yLku ykhrkk stkkuLkku Wkkuk
{kk Mkhfkhe fk{kuLku {kxu s fhkLke Mkkk ykkk{kt yke. ytkuuyu kkukkLkk k {kxu E{khke
kfzwt {uk Mkthrkk stkku kLkkkt su{kt MkkrLkf Lku MktMkkLkkuLku Wkkuk fhk kh rkkt
nkku. fuxktf stkku kh kk{ Mk{wkkuLkwt rLktk nkwt yLku ku kk{Lkku fnukkkt nkkt.
yu kAe khk ykk kk kAe knue LkLkerk E.Mk. 1952{kt hkxe LkLkerkLkwt nuhLkk{wt
knkh kkzk{kt ykwt nkwt. yk fkku E.Mk. 1980Lkk kfk Mkwe y{{kt nkku. skhu yu{
Mk{wt fu {kk E{khke kfzk {kxu stkkuLkwt Mkthk ku Lkke. Lkku{ktke kk kke Mkukyku
yLku yuLke sie - ir sue {qkLk hkunhLkk MkthkLkwt {n E{khke kfzk{ktke {kkt
 495
{nuMkq fhkkt w Au. kuke yuf Lkku fkku kLkkku sYhe kLku. yuxu E.Mk. 1980{kt kuk
LkMkwhkk khk{kt E.Mk. 1988{kt ku{kt Mkwkhku fhk{kt ykku nkku.
E.Mk. 1952ke 1988Lkk kkuo{kt stkkuLkku ykxku kku Lkk kku fu stkku yLku kuLkk Wkkuk kh
yuf kMk Lkerk kLkke sYhe kE kE Au. knuktLke Lk LkerkykuLkk fuL{kt {nuMkqLke ykf
Qe fhe yu {w kkkk nke. E.Mk. 1980Lkk Mkfk{kt yu Mk kE kwt fu stkkuLkwt Mkthk
yu{Lkkt yL fkkuo {kxu k sYhe Au. su{fu, {kxe yLku kkeLke MkkykuLkk Mkthk {kxu kkk
rLkMkLkktkLku Mkwhrkk hkk {kxu sYhe Au. yu{kt MkkrLkf {kxu stkku{ktke {ke kukku
yLku MkukykuLkk WkkukLke Mkk k nke. E.Mk. 1988{kt 7{e rzMkuBkhLkk hkus khk Mkhfkhu
Lke hkxe LkLkerkLke nuhkk fhe nke suLkk {w Wuku yk {wsk Au.
(1) LkkuLkk Mkthk khk kkohe Mkhkk e, nkrLkfkko heku yMkh kk{uk LkkuLke kwLk:h[Lkk
fhe.
(2) uLkk rsLkurxf Mkkukku, LkkUkkk SikkrLkf rrkkLkk rkrLkrYku LkiMkkf LkkuLkwt sLkk fheLku
uLkk kf]rkf khMkkLku yxfkk.
(3) s{eLk kuk yLku MkkhkLku yxfkk.
(4) rkLkWkkf s{eLkrMkkh{kt Mkk{krsf keofh yLku knkuk LkefhLkk fko{ku kuSLku uLkk
stk MktMkkLk{kt khku hku.
(5) LkkuLkku ykzuz Lkk kkku yxfkku, kkB yu ykr{ Lke kk, kMk[khku, rr
Lkkukku, LkkLkkt E{khke kfzkt kuhu {kxuLke sYrhkkku Mktkkuke.
(6) uLke yk~f sYrhkkLkku Mktkkukk {kxu L kukkukuLke Wkkfkk{kt khku fhku.
(7) kfzktLkk rfkkuLku w WksLk ykkw.
(8) yk Wu rMk fhk {kxu yLku ko{kLk Lkku WkhLkk kkLku ykuAwt fhk {kxu kufk]rkLke
rk [ ykhte.
E.Mk. 1980Lkku Lk Mkwhkk khku Lk rLkk hkufk {kxu kLkk{kt ykku nkku. yu khk Lke
fhk{kt ykwt fu, fuL MkhfkhLke ykkWke khkLkke ek rLkk stkkuLku yLk-ykhrkk rMkkh
khefu nuh fhk{kt yku Lkn. ykwt yuxk {kxu Lke fhk{kt ykwt fu fuxktf hkku rkLk-
stk Wkkuke fkkuoLku {kxu stkkuLku yLk-ykhrkk fhk kk nkkt.
yk hkkuyu yrk-{kuLku rLk{rk fkO yLku kkt sue kusLkkykuke yMkhkMk kuk kufkuLku
yk yLk-ykhrkk rMkkhku{kt kwLk:Mkkrkk fhk{kt ykk. yuxu yuf Lkku fkku kkfkrf
y{kt kku yrLkko kLke kku nkku. E.Mk. 1988Lkk Lkk fkk khk u{kt zkke kE
hnuk LkrLkk kh w rLktk fhe fkwt yLku ykhkeykuLku {kxu tzLke Mkk k fhe
fkE.
496
ykhrkk stkku{kt ykhkLku {kxu tz :
khkLkk fkuEkk ykhrkk stk{kt fkuELku k kfzwt fkkkLke fu ykk kkzkLke Aqx Lkke.
kkkw - kwykuLku ykhrkk stkku{kt qMkkLke khkLkke Lkke. ]k fkkwt, kfzwt, Ak fu zk-
kktzkt ukkt fhkt, LkLk fko fhwt fu keS yL kukku uke fhe yu kwLkku Au, suLku {kxu 6
{rnLkkLke fu fu 500 Yrkk MkweLkku tz ykk ktLkuLke Mk kE fu Au.
u fkuE LkukLke kkkku stk{kt ykhk fkoLkk kwhkkku {u kku yu{kt Wkkuk{kt ukukt
kkt ykuhku yLku ku kukLku fE k Lk yrfkhe ykk kkueMk yrfkhe khk sk fhk{kt
yke fu Au.
yk khkLke ytkkok fkuE MkwwLku sk fhLkkh yrfkhe yuLke ske kE Au ku kokwt yuf rLkkLk
kku yLku skeLke yk {krnke {wf{ku [kkLkku yrfkh hkkk {ursMxuxLku ykku.
{ursMxuxLkk yku fu kuhtx rLkk k fkuEk Lk yrfkhe yue fkuEk kLke hkfz fhe
fu Au suLku ru fkuE k tfk nku.
Lk khkLku Mk{koLk ykkk {kxu ukkkt ykkkt kkkt :
(1) MkkrLkf nrhkekk rMkkh{kt, su{fu ykhrkk Lku Mkthrkk stkku{kt, hkxe WkLkku yu
ykhku{kt kke rLkkf ]rkLke {krnke Lk-rkkLku kkk Mk{qn {k{kuLku ykke.
fkkLk tkLke yhSyku Lk-Mkthkf, rsk Lk yrfkhe, huLs Lk yrfkhe, stkkuLkk
MktkeykuLku fu rsk fr{Lkh fu MkkrLkf Lkkkrhf ktk/LkkhktkLku ykke.
(2) Mkhfkh khk zk{kt ykuk fkkyku, rMk]k rLk{ku kkk ykuku ytkuLke {krnke {ue.
(3) stk rkk Mkkku Mktfkue rkLk-Mkhfkhe MktMkkku MkkkuLkku Mktkfo fhku.
(4) hkxe WkLkku yLku ykhkuLkk yMk yLku {n ytku kufku{kt k]rk ke.
(5) u nku kku ykhke kkLke rhw yuf nuh rnkLke yhS fheLku fkkfe fkokne fhku.
(6) stk yLku LSLk Mktktrk fkku yLku rLk{kuLkku y{ kk yu {kxu Mktktrk yrfkheyku kh
kk kwt.
(7) sYh nku kku fkk, rLk{kuLku kk {kxu sLk{k khk Mkhfkh kh kk kwt.
(8) kkohLke ryu MktuLke MkkosrLkf knLknkh yLku MkkRf {kkkuoLkku Wkkuk fhku.
Lk rMkkhku{kt ktfe Lkk Vuke.
(9) w ]kku keLku, WAuheLku nrhkeLkwt hk fhwt.
u fkuE k ykhrkk stkku, Mkthrkk stkku, hkxe WkLkku, ykhku ykk fkuE ke
LkrMkkh{kt ek/Mkqfk ]kku fkku, stkLke s{eLkku kh yrk{ fhu, ykk kku, f[hLkk
Zkk fhu kku yuLke {krnke Mktktrk Lk/LSLk yrfkheykuLku ykke. kkfkrf fkokne
 497
fhkk {kxu kkueMkLkku Mktkfo fhku. nfefk{kt fkuEk Mktukku{kt yuf kkr{f rhkkuxo (yuV.ykE.ykh.)
kku LkkUkku uEyu. fkh fu, ku yuf {nkqo kqhkku Au.
kkoh, yrrLk{kuLkk y{ Mkkku Mktfkuk {wkyku
ykkk Mk{k kkoh, MkM yLku k]eLkk kkt s MktMkkLkkuLke Mkwhkk {kxu kkoh ytkuLkku
yrrLk{ kLkkk{kt ykku Au. yuf kh irf hkxe fu hk Mkhu kAe yuLkwt y{efh kwt
sYhe Au. kkoh yrrLk{ yMkhfkhf heku y{{kt {qfk, Mktktrk yktfzkykuLkku Mktkn
fhk, ruk fhk yLku fkkLku y{ fhkLkkhe yusLMkeLkk nkk{kt MkkUkk {kxu yuf yMkhfkhf
yusLMkeLke sYh Au.
fkuE k fu MktMkk fkkLkku tk fhu kku fkkLke rk khk yu{Lku Mk fhke uEyu. k]k
Lkkkrhfku khk fkkLkk hkfkko fu yrfkheykuLku kuLke fkhe uEyu> khk{kt WWF-1,
BIAG yLku BNHS sukt yLkuf rkLkMkhfkhe MktkXLkku Au. su kkoh MkthkLkk rnk{kt yke
kkkkkuLku fkuxo{kt E Au.
(1) kkohe kLke kkkMk (Environment Impact Assessment - EIA) :
Mkhfkhe fu kLkke rfkMkLke fkuEk kusLkkyku {kxu kkoh yuLku Lk {tkkLku kuLkk kkuLke
ykfkhe fhkLke yk~fkk Au. yk ykfkhe{kt kirkf, sirf yLku Mkk{krsf yrLkkokkykuLku
kLk{kt ue uEyu. yk ykfkhke fkuEk kusLkk {tsqh kk kAe fkuLkk kh wt k kkze
fu kuLkku k {ue fk Au.
kkoh yLku Lk{tkku yue Mktkkt kusLkkykuLke fkhe {ue Au. su{Lku kkohe
ykkh kh {tsqhe ykke fu Lkk ykke ku Lke fhkLke sYh Au. fkuEk rfkMk kusLkkke nk,
s{eLk, kke kh, ]kku kh, kw-kkeyku kh kkk u wk kkLku ykhu ykue yue fkuE
MktfxkMk rk kh kuLke wt yMkh kzu Au ku kkkMkk{kt yku Au. kkoh {tkku yuk keMk
WkukkuLke ke kLkke Au. su{Lke MkkkLkk fhkkt knukt ykkrk {kkk nkuwt sYhe Au.
rrLLk WkukkuLkk k swk-swk nku Au kkk MkkLkkuLke yMkhkuLke MktuLkekk k yk-
yk nku Au. fuxktf rMkkh ytk MktuLke yLku rr rLkMkLkktkku nku Au, khu ket
fuxkf rMkkhku{kt LSLk yLku kwykuLke MktfxkMk rkykuLkkt hnuXkku nku Au. ykk
MkkuLkuWkuk {kxu {tsqhe ykkkk knukt yk kkt kkMkktykuLkwt {qktfLk fhwt sYhe Au. su{kt fkuE
rfkMk Lkk kku nku kue Lke kusLkkykuLku keLk rVz kusLkkyku fnuk{kt yku Au. khu, su
kusLkkyku knuuke s [kke nku yLku nsw w rMk]k fhkLke sYh nku yu{Lku {tsqhe {uk
{kxu yhSkk ykkwt kzu Au. yu{Lku kkWLk rVz kusLkkyku fnuk{kt yku Au.
fuxefkh rfkMkLkk rLk{koLkk YykkLkk kkk{kt fuxef kusLkkyku ku {kuxku, khtkw yMkke
k kkze fu Au. ykk skkt ku ykuAe LkwfMkkLkfkhf kLku Au. fuxef kusLkkyku{kt LkwfMkkLkfkhe
kku k ktkk Mk{ Mkwe [kw hnukkt nku Au. su{fu, kh{kw rhyuxh kuhu, kt rLkkf
498
Lk f[hku Mkkk WkLLk kk Au. yke fuxef kusLkkykuLkk rkfq kkuke khu kqhe Lk
fk yuwt fk{e LkwfMkkLk kkwt nku Au.
kkoh Mktkte khkLkke {uk {kxu kusLkk Mkwk fhLkkhu hk qk rLktk kkzoLku
yhS fhe kzu Au. kkzo kkkMk fheLku, kkoh k ykfkhe Y fhu Au. ykfkhe fhLkkh
yusLMke kusLkk MkwkfkkoLku kkk kkoh yLku Lk{tkkLku yuf-yuf rhkkuxo {kufk{kt yku
Au. fkh fu, ku kusLkkLke rkfq yMkhkuLke kkkMk fhkLke ku{Lku Mkkk Au.
kkoh yLku Lk{tkku E.Mk. 1997 k yu{ Lke fwO. MkkrLkf Mkhu yuf nuh MkwLkke ke
uEyu. qk rLktk kkzo MkkrLkf uMk{kt yu MkwLkke {kxu yuf nuhkh ykku Au. ku{kt
Mktktrk kusLkkLke yu kkohe k ytkuLkwt ru[Lk kkk kkohe k ykfkheLkku
Mkkhkt ykkuku nku Au. nuh Lku kuLku kt[kLku {kxu {qfk{kt yku Au. ku{kt nuh sLkkk
MkwLkkeLkku Mk{ yLku Mk nuh fhk{kt yku Au. MkwLkke kAe kusLkkLkk Mk{koLk yLku
rhku{kt yrkku {uk kAe MkkLke fkokneLke kU kkoh yLku Lk{tkkLku {kufk{kt
yku Au. u fu fuxef kusLkkLkk yMkhkMkkuLku nS k Mkktk{kt ykk Lkke.
fuxefkh kkohe k ykfkhe yqhk MktMkkLkku kh ykkrhk nku Au. ykke ku Mktktrk
rMkkh si rrkkLkk Mkthk suk &ku yLku kkoh kh ku kusLkkLke kr yMkhku yLku
&kuLke ykqhke yMkhku Au. si rrkkLkk {wk kh kqhkwt kLk ykkk{kt ykkwt Lkke. yu{kt
rkykuLke yuf ke {kk ykke uk{kt yku Au. khtkw yu{Lke Mktk ykkk{kt ykke Lkke.
rfkMk Mktktrk kusLkkyku{ktke krhkk kkkt MktMkkLkkuLke Mk{kLkkk {kxuLkwt kLk kqhwt ykkk{kt
ykkwt Lkke. kkohe ykfkhe{kt yk kqZ &kuLke qk ktkhkkkqof kkkMk ke uEyu.
kkohe kkuLke ykfkhLke nukw rfkMk kusLkkykuLku hkufkLkku Lkke. u fkuE WkukLke
MkkkLkkke fkuE MktuLke kukLku LkwfMkkLk kkLke kk nku kku ku Wkuk {kxu ykuAk MktuLke
MkLke kMktke fhe uEyu. fuxef kusLkkykuke Mktrk &ku w kteh ukkk nku kku
ku{Lku kzke {qfe uEyu.
fuxef rfkMk kusLkkykuke rMkkrkkkuLkk kwLkoMkkxLkku & Qku kk Au. ykk rfMMkkyku{kt
kufkuLke Mk Mkn{rk {uk kAe s kusLkkLkwt fko fhwt uEyu. nku kku kwLkoMkkxLku
rkfw xkku uEyu. u rfkMk kusLkkke ]kku fkkkk{t kkkt nku kku kuLke Mkk{u yL Mku
yuxk fu yuLkkke w Mktk{kt ]kkuLku WAuhk uEyu.
(2) LkkkrhfkuLke fkokneyku yLku fkofkko sqkku (Citizen actions and action group) :
yuf Lkkkrhf khefu kkukkLkk u, hk, nuh fu kk{{kt kkoh yktkuLkLku {skqk kLkkk
{kxu fkofkko sqkku{kt uzkwt uEyu. uf Lkkkrhfu kkoh ytkuLkk fkuE ykhk fu MktfxLku kuLkk
Mktktrk yrfkheykuLkk kLk kh kku uEyu.
 499
yu{kt Mkhfkhe yusLMkeyku, su ku rMkkhLke kkueMk, Lkrkk, fr{LkhLkku Mk{ku kk Au. u
ku fkokne fhk{kt Lkk yku kku Vrhke Lkkkrhf fkLkqLke fkokne fhe fu Au. yk nukwyku
{kxu E.ke.yu. ykk zkw.ke.yu. Mkkike w ku fkLkqLke Wkk Au. ykk{kt fu Mkkuo[
ykk{kt k nuh rnkLke yhS k fhe fk Au. Mkkuo[ ykku MkthkLkk yLkuf
ytk kw rLkoku ykk Au.
{nLkk kkohe {wkyku kh kLk U[k {kxu, Lkkkrhf sqkku yktkuLkku, hkt hkt kuhu
fhe fu Au.
(3) k{ku e (Silent Vally) :
rk khk{kt k{ku e yu Wfrxkt si rrkkLkwt yuf yLkkuwt kuk Aku. 1970Lkk
Mkfk{kt yn yuf srwk kusLkkLkku Mkk {qfk{kt ykku nkku. suLku yxfkeLku E.Mk.
1984{kt yk rMkkhLku hkxe WkLk khefu nuh fhk{kt ykku nkku.
yk rMkkhLku zqkk{kt skku yfk yLku yuk Mk{] si-rrkkLkLku Mkwhrkk hkk {kxu
fuxkf kkoh u{eykuyu Lkku fkO nkkt.
(4) Lk{ok kusLkk :
Lk{ok k[kku yktkuLk yu uLkk rnkLkk Lkk{u kkukkLkkt {fkLkku, ykSrfk yLku SLkieke
tr[k fhkkk MkkLkneLk khek kufkuLkk yrfkhku {kxuLkk Mkkike krke - suLk yktkuLkku{ktLkwt yuf
yktkuLk Au.
u fu, rMkkrkkkuLku kwLkoMkkx {kxu uf kwk {hLke kLku {fkLk yLku ukekf s{eLk
ykkE Au yLku yu Mkkike Wkh kusLkk Mk{k khk{kt kLke hne Au.
(5) sLk-k]rk (Public awareness) :
khk{kt kkoh kh MktuLkekk Lk-k]rkLkk yuf {kuxk kkkLkk yrkLkke s yku.
kkoh Mkwhkk kh kh {qfkk {kkkkykuLkku yuf {kuxku Mk{qn nku kku s Lkerk-zLkkhkyku
kkohLke MkwhkkLku {kxu fk{ fhu. kkohLkk rnk {kxu Mkt[kh {k{kuLku ]k fhk yu
{nLkwt Au.
]rkykuLkk kkohe rMkku/kt[kkLkku Wkkuk (Using an environment calendar of
activities)
(1) 2S Vukwykhe : (r srk s{eLk rMk-world waterland day) :
E.Mk. 1971{kt 2S VukwykheLkk rMku {nLke yktkhhkxe fqr{/srk s{eLkkuLku
Mktktrk hufk fhkh kh hu{Mkh EhkLk{kt nMkkkh fhk{kt ykk.
500
fwk s{eLkku yLku {kLkrkLku {kxu yuLkk {n ytkuLke k-rk kk yk rMk Wsk
Au. k{khe ykMkkkMkLke yke s{eLkLkk ku Wkkuk yLku e {kxu yuf yrkLk Y fhe
fk Au.
(2) 21{e {k[o : r LkMktoLk rMk (World Forestry Day :
yk rMkke ykkk stkkuLkk rfkMk {kxu yu kekkke kkk rLkk {kxu sLk-k]rkLkk
yrkLkLke Yykk fhe fk. ]kkhkuk sukt fkkuo fhe fk.
(3) 7{e yur : r MkM rMk (World Health Day) :
E.Mk. 1948{kt yk rMku r MkM MktkXLkLke Yykk kE nke. yk rMku sLk-ykhku,
kMkkrf ykhku, yktk MkVkE yLku MkM Mkwhkk, kkoh Mktkte hkukku yLku yuk fkhLke
Mkkku Mktfkuk rkku ytkuLkwt yuf yrkLk Y fhe fk.
(4) 18{e yur : r hkunh rMk (World Heritage Day) :
fkuE MkkrLkf rfk, Mktknk, MkktMf]rkf M{khfLke {wkfkkLkwt ykkusLk fhwt. rkkeoyku{kt
MkkrLkf kufku{kt knw {q MkkrLkf khMkk khu MkkLkkk kk ku Wkkuke kLke fu.
(5) 22{e yur : k]e rMk (Earth Day) :
E.Mk. 1970{kt 22{e yuru Mkkik{ y{urhfk{kt fuxkf kufkuyu k]e rMk {Lkkku nkku. kuLkku
{w Wu k]e kh {kLkrk khk kkohLku {kxu ke Mk{Mkyku khV kLk U[9kLkku
nkku.
Mk{k r{kt yk rMku hueyku, MkVkE fko{ku, ruk oLkku yLku kkLkku kusk{kt
yku Au.
(6) 5{e sqLk : r kkoh rMk (World Environment Day) :
Mkkik{ E.Mk. 1972{kt 5{e squLk MezLk{kt Mxkufnku{{kt {kLk kkoh Mkt{uLk{kt yk rMk
r kkoh rMk khefu Wskku nkku.
yk Mkt{uLk{kt Mk{k rLkk uku kkohLkk kuku kke {kLk krk ru kkukkLke [kk k
fhk yufXk kk nkkt. Mk{k ko hr{kLk kkoh ytkuLkk su swkt-swkt fko{kuLkwt ykkusLk
fwO nku kuLke hsqykk fhk {kxu yk rMkLkku Wkkuk fhe fk.
(7) 11{e sqLk : r sLkMktk rMk (World Population Day) :
kk-fkuu, rkLkMkhfkhe MktkXLkku khk ykkursk [[koMkkyku{kt sLkMktk yLku kkohLkk
Stk MktktLke [[koyku fhe fk.
(8) 6e ykkMx : rnhkue{k rMk :
rnhkue{k rMkLkku Wkkuk ykke kukk woxLkk kkk Mkkuruk MktLkk [uLkkuork woxLkkLke [[ko
fhk {kxu fhe fk.
 501
(9) 16{e MkxuBkh : r ykukuLk rMk (World Ozon Day) :
Mktwk hkxu ykukuLk MkhLke Mkwhkk {kxu yktkhhkxe rMkLkk Yk{kt r ykukuLk rMk-16{e
Mkxu.Lke nuhkk fhe Au. E.Mk. 1981{kt yk rMku ykukuLk kzLkku Lkk fhLkkhk kkkkuoLkk
WkkLk yLku Wkkuk rLktk {kxu {kuLx fhkh kh nMkkkh fhk{kt ykk nkkt.
(10) 28{e MkxuBkh : nrhk Wkkukk rMk (Green Consumer Day) :
yk rMkLkku Wkkuk Wkkukkyku{kt rrLLk Mkw ru MkkLkkk kk {kxu fhe fk. su
MkwykuLkwt kfk khu Lkk nku kuLkku Wkkuk fhkLke khVu{kt yuf yrkLk [ke fk.
(11) 1ke 7 ykxkukh LSLk Mkkkn (Wild life week) :
LSLk Mkkkn khk MktfxkMk krkyku yLku rLkMkLkktkku{kt Mkthk ytku [[koMkkykuLkwt
ykkusLk fhwt. hkkuLkk Lkrkk {kuxu kku rr ]rkykuLkwt ykkusLk fhu Au.
si - irLkwt Mkthk
kkohLku Mkwkhk {kxu yk MkqkLku kLk{kt hkwt. r[khku ykk rLku yLku fko fhku MkkrLkf
Mkhu. ykkwt yMk k]e, LkMkrk yLku kwykuLke yu 18 k rkykuLkk yuf kh
ykkh hku Au.
su rrLLk rLkMkLkktkku{kt Mku Au. khk{kt kkfe k[ukt yhkuLkku yuf {kuxku rMkkh yrk
uhk Mktfx{kt Au. yk yhkuLkk kkk rLkkke kuLke rkykuLkku rLkk kk Au. rkykuLkk
rLkkLku khu Mkhh fhe fkkku Lkke.
yufkh fkuE rk rwk kE kku nt{Lku {kxu ku Lkk kk{u Au. fkuE k Lkkkrhf rLkMkLkktkLke
Mkwhkk yLku si rrkkLkk Mkthk {kxu yk {wsk kukkLk ykke fk Au.
Mkthk {kxuLkk Wkkku :
(1) kt yLku khu k nku kt ]kkuLku fkkkkt hkufk uEyu.
(2) fkkLkku Wkkuk fhfMkhke fhku ykk Wkkuk{kt xkzku fhku.
(3) Mk{[khkkku yu he fkkLku f[hk{kt VUfkLku ku yuLkwt kwLk[koLk fhwt. fkkLke kuxe yLku
uxLke MkwLke kh kkk{kt ykkkt yuLkk yu fkkLkku khtkh Wkkuk fhku.
(4) hkxe WkLkkuMk ykhku, stkkuLku k[kkLkk ykkusLk{kt kk uku.
(5) ykMkkkMkLkk rMkkhku{kt ue rkykuLkk ]kku w kku. kufkuLku Mk{ku fu LkMkrk ykkyk
SLk {kxu rr heku {nLke Au.
(6) kkoh, f]rkLkk Mkthk Mkkku Mktfkuk rkLk-Mkhfkhe MktkXLk{kt uzkwt.
(7) knkze ZkukkuLke s{eLkLku nku kt Mkwe kwLkoMkLk fu yuk fkuE yrk{ke {wk hkk
kh kh {qfku. knkze ZkukkuLkku nkMk kteh (kkohe) Mk{Mkyku Qe fhu Au.
502
(8) khkuk fu t[kuk kwMkfku fu Mkk{krfkuLku kkyku, nkMkxku fu kwMkfkku{kt kLk ykkk.
(9) u k{khk nuhLkku kke[ku ]kku {kxu LkkLkku nku kku yu{kt MkkrLkf kze-kthkt, LkkLkku Akuz-ukyku
kku. kkeykuLkk yu fexfkuLkk SLkLkku ku ykkh Au yLku yu f]rkLke yknkh ]tkykuLkwt
yrk ytk Au.
(10) ]kkhkuk, LSLk MkkknLke ]rk{kt kk uku.
(11) ^ux fu yukkxo{uLx{kt hnuLkkh Lkkkrhfu fqtzk{kt Akuz keLku xuhuMk kkzoLk fu ykkMke{kt kkzoLkx
kLkkku. kuLku fkhu kkohLke e Mkkku hLke Mkwthkk{kt khku kk Au.
(12) ykuAku kfkke Mkw heku. su fkk yLku kfkLku {kxu fkkkkt ]kkuLkwt {k xkzu, f[hku
xkzu.
(13) xkEkh kusux, yurVLx kusux kuhu kusLkkykuLku Mk{koLk ykkwt.
Lkn fhk sukt fkkuo :
(1) rkLk-sYhe krkfkyku, [kukkrLkkykuLku ukk fhk Lkn.
(2) kkxeoLkk ykkusLk{kt fkkLke uxku, xeMw kukMko fu fkkLke Mkx fhe Lkn.
(3) kwkkwA ux{kt ykkkLkk ku fwtzk MkkkuLkku Akuz ux{kt ykkku yLku kufkuLku uhk.
23. hnuXkku/rLkkMkkuLkwt Mkthk
stkkuLkk zke rLkkke kw-kkeykuLkkt kf]rkf rLkkMkku xe Au. ykLkkke yLkuf wo yLku
MkkrLkf rkykuLkku rLkk kE hkku Au. MktfxkMk rLkMkLk-ktkkuLkk Mkthk {kxu fhk ku
yLku yku fko yk {wsk Au.
fhk ku fkkuo :
(1) kkuk kw-kkeykuLku {kxu Mkkhwt kusLk, ku hnuXk yu MkkhkhLke Mkk fhe.
(2) kkeyku {kxuLke Mkk{kL {krnke {ue. ku{Lkk {kxu kukyku{kt f]rk{ {kkyku kLkk. kke
MLkkLkLke Mkk fhe. ku{Lku kek {kxu yLku kktku MkkV fhk {kxu kke sYhe Au. r[LkkE {kxe
fu kMxfLkk {kuxk, AeAhk kMk{kt kke MLkkLkLke Mkk fhe fk. ku{Lke k xukuLke
{krnke {ue. yk heku k{khk ykMkkkMkLkk rMkkh{kt kkeykuLku Mkkx {kxu kuMkknLk {u.
(3) khu fkuE ke Mktknk{kt yku khu ktLkk kw-kkeykuLke fkhe {ue. ku{Lku kskt
fu E knkU[kze Lkn.
(4) stkLke {wkfkku skkt kt f[hku Lkk VUfku. keu khk VUfkuk f[hkLku MkkV fhku. rLkkLkekk
{kkkuo kh [kwt. yu kLk hkwt fu LkeykuLku ktrk yLku ykhk{Lke sYrhkk nku Au. yuLkk
rLkMkLkktkLkwt yLk fhwt.
(5) kkk{kt kke AktxeLku fu kke xkfkeLku rMkfkue sukt LkkLkkt keykuLku kt ykfkk fhk. yuf
kkxeLkk kru yuf ewt fkwt fheLku yu{ktke yuf kuhku kMkkh fhe fkuE ]kLke zke Mkkku yu
 503
kkxeLku kkte ue. ku{ktke xekwt-xekwt fheLku yktku rMk kke xkkt fhu. yk kkeke kkeyku
MLkkLk fhe fu.
(6) keyku Mkkku u{k kLwt. S-stkwyku, unfkt, Mkkk, khekuyku ku kuhu keyku Mkkku qhkk
Lk yk[he, ku{Lke ktrkLkku tk Lkk fhku.
Lkn fhk sukt fkkuo :
(1) keykuLku {kheLku kLkkue Mkwyku sue fu, [k{zkLke Mkw, rkMxf sue MkkLk Mkk{ke
kuhuLkku Wkkuk Lk fhku.
(2) kktrkk yLku ke fexfkuLku kfzk fu {khk Lkn, kktrkkt, tk, {hk, {{keyku, feze,
{tfkuzk kuhu khkkk{kLk {kxu ykLke fze Mk{kLk Au.
(3) fkuE k Mkthrkk-yMkthrkk kukku{kt kwyku-keykuLku nuhkLk Lk fhk, E knkU[kze Lkn, fkuE
k keykuLku swyku kku khk s Lk yrfkheykuLku fhe.
(4) kw-kkeykuLkk kf]rkf hnuXkkuLku u Lk knkU[kze fu ku{Lkku Lkk fhku Lkn.
(5) qr{fk su Au.
(6) nkke ktk{ktke kLkkue Mkwyku, fkk, f[kkk, {kh kuuhuLke [k{ze{ktke kLkkkuk kMko, kuMx,
kqx kuhuLkku krnfkh fhku, ku{Lkku Wkkuk fhku Lkn.
(7) fhkurk suk LkkLkkt keyku sirf fexf-rLktkf khefu fk{ fhkkt nkukke ku{Lkku Lkk fhku
Lkn.
s{eLk/{kxeLkwt Mkthk :
s{eLk fu {kxeLkk nkMkke Qe kke kkoh Mktktek Mk{MkykuLkk MkthkLkk Wkkku yk {wsk
Au.
(1) knkze, Zkukkku s{eLkwt kuk kkwt yxfkk {kxu stkku/]kku fkkkkt yfxkku, w Wkkzk.
(2) u knkze Zkukku ykAk nku kku, kkrkkt kLkke ukeLkk Wkkuk{kt E fk, yk{ fhkke
hMkke s{eLkLkwt kuk kkwt yxfkk s{eLk kh LkMkrks yukkuLkwt Mkh kLkkwt.
(4) rf[Lk kkzoLkLke s{eLkLku Vwk kLkkk ku{kt hMkkuzkLkku s f[hku ([kLkku fq[ku, kfkSLke Ak-
Akurzk, yutXkz kuhu) W{uhku. ukhkuLke s{eLkLku Vwk kLkkk {heykuLkk nkkh, kwykuLkk
kukhke kLkkuwt kkh Lkktfwt. MkkrLkf ke Mktknk, kwkkfku kuhuLkk kwykuLkk {{qk{ktke
kLkkuwt sirf kkh Lku fBkkuMx fheLku Mkkhwt kkh kLkke fk kkk ku ykfLkku Mkkhku Mkkuk kLke
fu Au. u fu, yk kkh kikh kE su. suLkkke s{eLkLku Vwk kLkke fku.
(5) rf[Lk kkzoLk{kt /kke[k{kt yuf fBkkuMx kzku kLkkku. su{kt hMkkuzkLkku f[hku LkkteLku WVh kkuze
{kxe Lkkte ue. fuxktf yXkrzkyku{kt ku fkunkELku fu MkzeLku kkukfkkuLke ryu Mk{] yuwt
kkh kikh kE su. suLkkke s{eLkLku Vwk kLkke fku.
504
(6) sirf kkhke kke uke{kt uhe stkwLkkfkuLkku Wkkuk Lknk kE Au. ykke, s{eLk{kt
hnukkt S-stkwykuLku LkwfMkkLk knkU[kwt Lkke.
(7) hk{kt, ikrf MktMkkyku{kt [kkk kkoh ytkuLkk yrkLkkuLku WkusLk ykkwt.
Lk fhk sukt fkkuo :
(1) s{eLkLke Vwkkk e hkk{kt Wkkuke yukt yrMkkt kuhu suk keyku {he Lkk
yu {kxu uhe stkwLkkkuLkku Atxfk (ukhku/kke[k/fe[Lk kkzoLk{kt) fhku uEyu Lkn.
(2) fwhke heku s s{eLk kh Wkuuk kMkLku fkkwt Lkn kMk khk s{eLkLkku us Mk[kE hnu Au, kke
ne stkw yxfu Au kkk kMk MkqfeLku s{eLk{kt u Au khu kku s{eLkLku fwhke kkh kqhwt kkzu Au.
s Mkthk :
{kuMk{e ykkkunk hkkkt khk{kt MkhkMkhe kkf hMkk Mkkhku Au. u fu, kuLkk fkuE yuf u{kt
yLkk]r kku fkuEf u{kt yrk]rLke Mk{Mk uk {u Au. hMkkLke yMk{kLk nU[eLkk fkhu kkk
sMktkn ykuAku nkukke huf skyu kkeLke ktke yLkwk Au. khkLke yk yuf {w kkohe
Mk{Mk Au. yk ytk {qkLk yuk kf]rkf MktMkkLkkuLkwt Mkthk fhk {kxuLkk fuxktf Wkkku yk {wsk
Au.
(1) uke{kt hkMkkrf kkhLkk khkke w Mk[kE fhe kzu Au. suLkkke s yLku s{eLk ktLkuLkku
kkkz kk Au. yk kkkz kkku yxfu kku Mk[kE w yMkhfkhf kLku yu {kxu xkf Mk[kE krk
ykLkke uEyu. kkf kLkke uEyu.
(2) hMkke kkeLku Lkfk{e ne skkt yxfke, kku Mktkn fheLku, fhfMkhkqof kuLkku Wkkuk fhku
uEyu. uke skku khLkku kkus ykuAku kk.
(3) Lke-Lkkkyku{kt nukk ktk f[hkLku rLktrkk fheLku kkeLkk qkLku yxfkwt uEyu.
(4) hkhk{kt, hkusk fkkuo{kt yuxe kkeLke fhfMkh fhe.
(5) hMkkuzk{kt khkuwt kke, fkzkt Lke[kuuk kkeLkku Wkkuk fe[Lk kkzoLkLkk fqtzkyku{kt, f[khkukt
fhe fk. AkuzkykuLku kke nt{uk Mkkhu kkwt suke kkkeLk ykuAwt kk.
(6) hLkk kkt Lkku{kt kke efuzs Lkk kk kuLkwt kLk hkwt. kke Mkkk xkfkkt hnukkt hkusLkwt
fuxktf rxh kke kkzu Au.
(7) rzxhsLxLkku yLku kkeLkku Wkkuk xkzk {kxu kMkku {ktskk knukt ku{Lku kkeLku hkk,
hee. Lke{kt yk {qkykuLkk rMksoLkke kke qrkk kk Au. ku yxfkk yk {qkyku fkuEfu
ux ykke.
QoLkwt Mkthk :
VkurMk ^wy - fkuMkku, Lkesku, fwhke kw kuhu QoLkk kwLk:yk Mkkuk Au. k]e kh
yksu su hu VkurMk ^wy khkE hkwt Au ku s hu u Wkkuk [kw hnuu kku, k]eLkkt nkLkk
 505
^wyu tzkhku {kk Lku {kk ykkkt 30 ke 35 ko Mkwe ss [ku yuxk Au kuLkk rfkkuyu kLk
yLku VkuxkukuxuEf Mkuku{ktke Qo WkLLk fhe kuLkku Wkkuk kE hkku Au. khtkw kuLkwt WkkLk
khwt uEyu kkk kuLkku Wkkuk kkf kLkkkLke sYrhkk Au. QoLkk Mkthk {kxuLkkt fuxktf
Wkkku yk {wsk Au :
(1) es k[k fhk kkh Mkuh kkkuLkku Wkkuk fhku.
(2) {fkLkLke ekku, AkLku ykAk htkke htkk, ykke, fkhLkwt khkkoLk w ku yLku es k[k
u.
(3) T.V. hurzku, rkLk sYhe [kk Lkk uEyu. es WkfhkuLkku Wkkuk xkzku uEyu. kRxku,
ktk A. C. kuhu rkLksYhe [kkLkk Lkk uEyu. es WkfhkuLkku Wkkuk xkzku uEyu.
(4) hk nku kku kRxku ykuAk kxuske kkhe.
(5) kh{eLkk rMkku{kt hLku Xtzw hkk {kxu huwt Wkkku sukt fu, kkheyku{kt MkLke xeeyku kke,
ek htkLkk kzk kkk kuhu Wkkku kuS fk. ykke, A. C.Lkku Wkkuk xkze fk -
es [o ykuAku kE fu.
(6) hMkkuE kLkkk, kke kh{ fhk Mkqo Qo, kkku{kMk-QoLkku Wkkuk khku.
(7) hMkkuE kLkkk uMkh fqfhLkku Wkkuk khku, k, [kuk kuhu knuuke kke hkk ykke,
ku zkke [ze su.
(8) nku kt Mkwe fwxwtkLkk kk s Mkkuyu Mkkku kuMkeLku kusLk fhwt, suke kkLkwt khtkh kh{
fhwt Lkk kzu, kkukf kku ke Lkk kkk kMk yLku es khk ykuAku kk.
(9) ykMkLkwt xuk kkhe kkMku hkwt. fwhke fk{kt ykMk fhkke es khk xu.
(10) nkLkk qkLku ykuAwt fhk {kxu MkkRfLkku Wkkuk khku kkk qhLkk ytkh {kxu MkkosrLkf
knLkLkku Wkkuk fhku. kkukkLkk knLkkuLkwt rLkr{k MkMkk fhkkk hnuwt.

506

wrLkx - 7.3
kuk fko (Field-Work)
kkohe MktkrkykuLkk yLk ytkuLkwt {kkooLk
kkohe rLkMkLkktkLke f]rkLke LkkUe {kLkk {kxu qk {nLke Au. uf rLkMkLkktk
MkkrLkf sLkkkLku {nkqo Mkuk ykku Au. yk rLkMkLkktkkuLkwt w MkkIoke {q, {LkkuhtsLkke
fu ykkf-krhk{ {q yktfLkwt {w~fu Au.
fkuE yuf rLkMkLkktk yk yk MktMf]rkyku, Mk{ku khk rLLk-rLLk kyku khk kkukkLke
rLLk rLLk SLkieLkk ykkhu yk {n hku Au. su{ fu, stk{kt hnukk ykrkMke,
Mk{w rfLkkhu hnukk {kAe{khku kkukkLkk kkohLku yuf nuhe fhkkt yk heku Mkq[u Au.
khu nuhesLk kkohLku kMk fheLku nk yLku kkeLke kwkk kkk f[hkLkku rLkfk yLku kuLke
kkoh khLke yMkhLkk Mkto{kt swyu Au. yue s heku, fuxktf Mk{ks{kt Mke yLku kwhwk ktLkuLke
kkohLku ukLke r yk nku Au.
khk{kt Mk{k rMkkhk{t Mkeyku s {kuxkkku kf]rkf MktMkkLkku yufrkk fhke nku Au. kuyku
kkohe rLkMkLkktkLkk nkMkLku yuf kteh kkkk ku Au yLku yuxu s kkukkLkk MktMkkLkkuLkkt
Lkk fhLkkhe ]rkykuLkku ke heku rhku fhu Au. su{ fu, khkkt r[kfku yktkuLkLke Yykk
MkkrLkf Mkeku khk kE nke.
ykrkMkeyku, uzqkku, kwkkfku, {kAe{khku kuhu f]rkLke LkSf hnuLkkhk kufkuuLku kkukLkk kkoh
ruLke ze Mk{s yLku fkhe nku Au. khu, nuhesLkku kkuku su MktMkkLkku {uuu Au ku yuLkkke
qk s qh nku Au. ykke, yk MktMkkLkku su rLkMkLkktk{ktke yku Au kuLkk {nLku, kuLke MkwhkkLku
kkk kuLkk nkMkke kkkt LkwfMkkLkLku kuyku Mk{S fkk Lkke yLku yuxu s fkuEk kf]rkf rLkMkLkktkLke
ykkk, kuLkk Wkkukku kkk ku Wkkukkyku Mkwe fue heku knkU[u ku wt sYhe Au.
yLk {kxu {kkooLk ykkkk {wkyku (rLkMkLkktkLkwt kukfko)
(1) rLkMkLkktk fk kikkurf u{kt ykuwt Au ? kuLke kikkurf rukkk, ke rLkMkLkktkke
fE heku yk Au ? yuLke LkMkrkyku, keyku fE heku rLLk Au ? su{ fu, rLk ekt
stkku-rkw]ke u{kt ykuk nku, qk s ke[ LkMkrk, kkhu{kMk ekA{
hnuk ]kku, khkukSe ukyku, w [kE yLku fkh kz hkkkt ]kku, kkuhek,
r[BkkLe, ekk, r[kk, Mkn kuhu yLkuf fkhLkkt keyku, yuf fkhLke MkrhMk]r
hkkkt nku Au.
 507
(2) yk rLkMkLkktk{kt fk-fk MktMkkLkku k Au ? k MktMkkLkkuLkku wt Wkkuk Au ? fku
yLku fue heku kuLkku Wkkuk fhu Au ? su{ fu, WfrxktLkk stk u{ktke yLkuf
MktMkkLkku {u Au. sukt fu, E{khke yLku kk {kxuLkwt kfzwt, yLkufr ykikr {q
hkke LkMkrk, k, rr Vku, k]nWkuk {kxu Wkkuke Mkwyku sue fu, ktMk,
khkLkk kktzk-krzk, kkhkkt, xe{hwtLkk kktzk-keze kLkkk kuhu {kxu {kk nku
Au.
(3) rLkMkLkktk fue heku kkukkLkwt fko fhu Au ? ku{kt Mke rkykuLkk yktkhMktktku wt Au ?
yu{Lke yknkh ]tk wt Au ? kuhu kkkkkuLke rkku fkhe {ue uEyu. fkuEk
rLkMkLkktk yu MkS yLku rLkSo krhkkuLkk MktfLkke kLkkwt yuf ktk Au. yk ktLku
krhkku [u kkhMkrhf Mktkt uk {u Au. su{ fu, Lke, Mkhkuh kuhLkk kke AeAhkt
nkukke Mkqofk kuLkk krk Mkwe knkU[e fu Au. ykke kt LkMkrk Qke fu Au. yk
LkMkrk kh ykkh hkke MkS Mk]r kt WkLLk kke nku Au. rLkMkLkktk kh yMkh
fhkkt ysirf krhkku{kt s{eLk, kke, kkk{kLk, kLk, Mkqofk, u, hMkk kuhuLkku
Mk{ku kk Au. yk kk s kkuLke knw Mk yMkh MkS Mk]r kh kzu Au. rLkMkLkktk{kt
swe-swe yknkh Mktk heku fk{ Lk fhkkt fwhke heku yufkes Mkkku MktfkELku
suwt srx MYk kh fhu Au. su{ fu, k]qr{Lkk rLkMkLkktk{kt kMkLku kekekuzkyku,
h, MkMkkt, uxkt-kfhkt, kk-UMk, nkke, kuzk, nh kuhu kkk nku Au. hLkwt
k Mkkk fhu Au. MkkkLkwt k {kuh, kks, Lkkurku kuhu fhkkt nku Au. yk{, fwhk{kt
kkukMktkte yLkuf rfkku nkukke yknkh h[k Au.
(4) yk kk s &ku su-ku kuk{kt rLkMkLkktk{kt sELku MkkrLkf kufkuLku kqAk uEyu. kkk
yk kk s &kuLke fkhe, ze Mk{s {uk {kxu, qkkukMke, qkokMke,
ykkkunkkMke, kkohkMke, LkMkrkkMke, stkw ikkrLkf, s ikkrLkf kkk Lk
yrfkheykuLke { ue uEyu. fkuEk fwhke rLkMkLkktk Mk{fk {ku kkkk
hnu Au. ykke, ku rLkMkLkktkLkk kkohLke yirknkrMkf kkoqr{Lkku k ykMk fhku
uEyu.
rLkMkLkktkLkk kkohe MktMkkLkkuLke LkkUe :
rLkMkLkktkLkk kuk Mkuok hr{kLk su-ku MkLke Mkk{kL kkrfkkkuLke ikkrLkf Zku LkkUe
fhe uEyu. kkohe MkkuLke {krnke {kxu yuf yLkwMkqr[ kikh fhe uEyu.
ku {ku kkrf yu k {krnke ikkrLkf krkke yufrkk fhe uEyu. sue fu, kukfkoLkku
Wu, , fko krk, MkLkwt ykufLk, MkkrLkf kufkuLke MkkkuLke {wkfkkkuLkku Mkkh, kuLkk
krhk{ku yLku kkh.
508
rr kkrfkkykuLke LkkUe :
kuk fkoLke fk{keheLke LkkUe kLkkk kAe huf rLkMkLkktkLkk MktMkkLkkuLkku wt Wkkuk Au kuLke
ke kikh fhe uEyu. suLkk khk ku rMkkhLkk kkohLke Ykhuk kLkke fk, rLkMkLkktk{ktke
kk Mkwyku yLku rLkMkLkktkLkk {qLku/{nLku Mk{S fk.
ykwt kukfko yk-yk rLkMkLkktk{kt fhwt uEyu kkk ku{Lke yufke Mkkku Mkhk{e
fheLku yufMkhk kkkk rLkMkLkktkku yufkeke fE heku yk kzu Au kuLkku k {uku
uEyu.
kuke fkoLke &ke
1. kuke fkoLkku {w Wu wt Au ?
(1) rLkMkLkktk fk kikkurf uku{kt ykuwt Au ? yuLkwt ykkte MkkLk wt Au ?
(2) rLkMkLkktk{kt fk-fk MktMkkLkku ykuk Au ? fuxk {k{kt k Au ? yk MktMkkLkkuLkk Wkkukku
wt Au ?
(3) yk MktMkkLkkuLkku Wkkuk fku fhu Au ? fue heku fhu Au ? fwhke rLkMkLkktk{kt MkkrLkf ykrkMkeykuLkku
Mkkx hnuku Au ? kuyku MktMkkLkkuLkku fuku Wkkuk fhu Au ? MktMkkLkku qhLkk nuhe rMkkhku{kt fE
heku Wkkuke Au ?
(4) MktMkkLkkuLkku Wkkuk xfkW heku kk Au ? u xfkW heku Lkk kkku nku kku, fuxk Mk{kkk{kt
MktMkkLkku Mk{k kE f Au ? kkk MktMkkLkkuLkk nkMk kkLke kkrfkkyku skku.
(5) rLkMkLkktkLkku u xfkW Wkkuk kkku Lkk nku kku ku {kxu sYhe Wkkku Mkq[ku.
2. kukfko krk :
(1) Mk khh k sELku rLkMkLkktkLkwt rLkhek fhwt.
(2) MktMkkLkkuLkk Wkkuk, xfkW Wkkuk {kxu &ku kikh fheLku MkkrLkf kufkuLku &ku kqAk.
(3) kukfko hr{kLk MkkrLkf kufku Mkkku ku{Lkk &ku kkk MktMkkLkkuLkk Wkkuk kkkku [[ko Mkk
kkhku kok.
(4) MkkrLkf kufku Mkkku [[ko r[khk kAe xfkW SLkie yu nkMk kkku yxfu ku {kxuLkk Wkkku
Mkq[k.
(5) &keLkk skkku khke rLkfko kkhku - WkMktnkh
3. LkeLkwt rLkMkLkktk
1. LkeLkwt - MktMkkLk khefu rLkhek fhwt :
(1) fkuEk LkeLke skLke ykMkkkMk hnuke MkkrLkf kuLkku wt Wkkuk fhu Au ? - kke
kek {kxu, huwt khk {kxu, Wkukku {kxu, uke fhk {kxu fE heku kuLkku Wkkuk kk
 509
Au. sk{kt {M Wkuk rfMku Au ? kuLke ykMkkkMkLke s{eLk{kt kwkkfku ku{Lkk Zkuh
[hku Au ? uke{kt Mk[kE {kxu Lknuh Mkk Au fu Mkk{Mkeok ktkke kke U[k Au ?
(2) se rLkMkLkktk fu s MktMkkLkLkk Mkto{kt kuLke ykMkkkMkLke s{eLkLkk WkkukLke khun
wt Au ? kuLkku ykMk yLku s{eLkLkk Wkkuk{kt s MktMkkLkLkwt {n koku. yu fkhe
{ue fu {kLke, kkkwt kwyku, stke keyku kkeLkku Wkkuk fhk sMkkukLke
kkMku yku Au ? fu kAe kkeLku ku{Lke kkMku E sk{kt yku Au ?
Lke rfLkkhu kuke rLkhek :
(1) rLksoLk yh rMkkh{kt ykuk skkuLkwt rLkhek fhwt. kuLkk kke {k{kt w w
nu, ku s[hkuke, se LkMkrkke hkqh nu.
(2) yk skkuLke ykMkkkMk fkuE LkkLke kk{e Mkknk ykue nku kku kuyku kkeLkku fuxku
yLku fuku Wkkuk fhu Au ? kuLke fkhe {ue.
(3) skLke kikkurf krhMkrkLkwt rLkhek fhwt, kuLkk rfLkkhkyku, AeAhk rMkkhku, zkELkk
rMkkhkuLke zkE, Lkeyku krkuk, kkeLkku skku, xkkwyku ykuk nku kku kuLkwt f
rMkkh ykMkkkMkLke yLku xkkwLke s{eLkLkk Wkkukku kuhuLke {krnke {ue.
(4) stkku{ktLke Lke{kt/sk{kt fk fk keyku kek kek yku Au ? nkke suk keyku
Lnkk yku Au ? skLkku rMkkh yLku rrLLk keykuLke Mktk fuxe Au ? kuLke
fkhe {ue.
(5) stk{kt s[h fk fk Au ? {kAeyku, {kh kuhu, rue rfkhe kkeyku, MkkrLkf
kkeku rfkhe kkeyku fuxk Au ?
(6) MkkrLkf kufku {M ]rk Mkkku Mktfkuk Au ? {kAeLkwt WkkLk fuxtwt Au ? wt kuyku
sYrhkk kqhke {kAe kfzu Au ? fu ukkh ykuo {kAeyku kfzu Au ? Auk ku-k Mkfk
hr{kLk {M WkkLk fuxwt kk Au ? yk Mk{ hr{kLk MkkrLkf Mke{kt fuxku khku
yLku {MLkwt WkkLk fuxk {k{kt kwt kuhuLke fkhe {ue.
(7) s[h {kxu Wkkuke yLku {kLke {kxu Wkkuke se LkMkrkLke fkhe {ue.
(8) nuhe rMkkh{ktLkk sk, stkku{kt ykuk sk, su-ku skkuLkwt kuke fko
fhkkt nku kuLkk kkeLkwt khek fhwt. ku w Au ? fu qrkk Au ? fuxk {k{kt qrkk Au ?
kekkf Au fu fu{ ? fk qkfku ku{kt hnukt Au kuLke fkhe {ue. kke{kt qk
VukLkkhkt krhkku fk fk Au ? kkk kke{kt qk Lkk Vuk ku {kxuLkk kuf{tkku
k. qrkk kkeLke s[hku kh wt yMkh kze Au kue fkhe {ue ?
(9) stk{ktke nuhe rMkkh{ktke kMkkh kke Lke kh wt fkuE kt kLkkk{kt ykku Au ?
WkhkMk{kt kLkkk{kt ykuk ktLku fkhu skku{kt kuLke wt yMkh uk {u Au ? kkk
510
s[hku, {M WkkLk khLke yuLke wt yMkh Au ? ktLku fkhu skku{kt kke ykuAwt
kwt nku kku {kAkyku yLku yu {kAkyku kh ykkrhk rfkhe kkekuLke Mktk fuxk
{k{kt hnue Au ?
kke MktMkkLkLkk ykLkk {wkyku :
(1) rMk hr{kLk kkeLkku khk fk fk fkkuo{kt yLku fuxk {k{kt kk Au ?
(2) kkeLkku huh Wkkuk yLku kkkz fuxk {k{kt Au ?
(3) hkhk{kt, ykikurkf khk{kt, uke{kt Mk[kELkk khk{kt (xkf rMkt[kE krk
ykLkkeLku) kkeLkku khk fue heku xkze fk ?
(4) khkuk, {rLk kkeLkwt wrfh fheLku kkk-kke[k, ukhku{kt Wkkuk{kt E fk
fu fu{ ?
(5) su-ku skLke ykMkkkMkLkk MkkuLkwt ykufLk fhwt.
su{ fu, sk, Lke fk{e Au fu ntkk{e ? ku{kt kke kwhXku fuxku Au ? Lke{kt kkeLkku
uk fuxku Au ? Lke fu sk AeAhk Au fu zk ? skLkku rMkkh fuxku Au ? ku{kt
kqhLke krhMkrk fue Au ? ko{kt fuxekh kqh yku Au ? kqhke rfLkkhkLkk kkB fu nuhe
rMkkhku, stk rMkkhku kh wt yMkhku kzu Au ? WkhkMk{kt kLkkuk kt{ktke Akuzk{kt
ykkk kkeke fu hMkkke kqh yku Au ? ktLku fkhu Lke rMkkhku{kt kkeLke ko
hr{kLkLke krhMkrk wt nku Au ? kuhu -
(6) skku{kt sirf kku fu MktMkkLkku {kAkt, kk, fk[kk, uzfkt, {kh kkk MkktXk,
ss LkMkrk, ysirf kku huke, {hrzk kuhu fk fk hnuk Au ? kuLkk Wkkukku
yLku rLkMkLkktk kh kzke kuLke yMkhku kuhu.
(7) sk qrkk kwt Au ? se rLkMkLkktk fuxk {k{kt nkMk kkBwt Au ? skLke
kkohe MkrkLke yirknkrMkf Ykhuk yLku ku{kt kkkt krhkoLkLke fkhe {ue.
LkeLkk kkeLku MA, w hkk wt Lkku fhe fk ? kufk]rk kk wt fhwt
uEyu ?
(8) kukfko fhke k se rLkMkLkktk kh fE heku ykkrhk Au ? yk ke s {krnke
{ueLku kuLkwt r&u, ykoxLk fhwt.
kku[hku/k]qr{/kMkLkk uLkwt kuke fko
1. MkkLk :
su kMkLkk {ukLkkuLkwt kuke fko fhkLkwt nku kuLkwt kikkurf MkkLk wt Au ? kuLke ykkkunk fue Au ?
hMkkLkwt {k, kkk{kLkLkwt {k fuxwt Au ? s{eLkLkku fkh fku Au ? kuLke {krnke {ue.
 511
kuLkk ykkhu kMk koLkk fk Mk{kkk hr{kLk kk Au ? kMkLkku fkh fku Au ? ku kku[h khefu
Wkkuke AXu fu Lkn ? kMkLkk ykkhu fkuE Wkuk rfMke fu Au fu Lkn ? kuLke fkhe {ue.
2. Wkkuk :
kMkLkk rLkMkLkktkLke ykMkkkMk kk{e Mkknk ykue Au ? MkkrLkf kufuLku kMk fE heku
Wkkuke Au ? kw[khk {kxu kMk Wkkuke Au ? kMk[khku {kk kkukkLkk kwyku {kxu s fkku Au fu
kuLkwt kh{kt u[k fhu Au ? kuLke fkhe {ue. kMkLkku kk khefu fuxku Wkkuk kk
Au ?
3. nLkk{kk :
kMkLkk {ukLkLkku rMkkh fuxku Au ? kMk kh ykkrhk L keyku fk fk yu fuxk {k{kt
hnuk Au ? kkk kkkw kwyku fuxe Mktk{kt hnuk Au ? kMkLkk {ukLkku ku kkLku kkuke fu Au
fu fu{ ?
kMkLkwt {ukLk fuxk kwykuLku ykkh ykke fu yu{ nku kuLku yu {ukLkLke nLkk{kk (carrying
capacity) fnuk Au. yuLkku yko yu fu, kMkLkk {ukLk suxe nLkk{kk hku Au. yuxk s
{k{kt ku k]ke keykuLkku kkuke fu Au ?
4. hukr[k :
kMkLkk {ukLkLkk s{eLk khkLkwt huktfLk-Lkfku kLkkku, yk Lkfkk{t fuxef kkkkku sue fu,
kwyku fuxk {k{kt yku Au ? kek kke kt Au ?
LkSfLkk rMkkh{kt kze-kthkLkk rMkkhku, stk rMkkhku ykuk Au ? MkkrLkf kufku #{kt
wt kkhu Au ? kMk ykk kk {kxuLkk kfzkt ktke yku Au ? kuhuLkku Mk{ku fhku.
5. kMke rLkMkLkktkLkku nkMk :
kw[khk khefu Wkkuke kMkLkk {ukLkkuLke nLk k{kkLkk {k{kt kwyku hnuk Au ? u w
stke keyku yLku kkkw kwyku kuLkk kh ykkrhk nku kku ku{Lkku rLkk kE fu Au fu fu{
? MkkrLkf khk kMkLke fkke wkke nku kku {kk kMk s fkkE Lkke skwt khtkw Mk{k
rLkMkLkktk kh kuLke rkhek yMkh kzu Au fu fu{ ?
kMk w fkkkk k]knkheyku qu {hu Au ? ykk yLk kt Mkktkhek kk Au ? yk
k]knkheyku kh ykkrhk nMkf keyku k-Mkn kuhu kh wt yMkh uk {u Au ? kMk{kt kkkt
Sstkwyku yu kuLkku rfkh fhkkt MkheMk]kku kkk kkeyku kh nkMkLke kke yMkhku wt Au ?
kMkLkk {ukLkkuLku MkkV fheLku kuLkk wt Wkkuk fhk{kt ykk Au ? yuf Mkthrkk kMkLkk {ukLkkuLkwt
rLkMkLkktk yLku nkMkkMk kMkLkk {ukLkkuLkk rLkMkLkktk{kt wt kVkkku hnuk Au ?
512
6. kikkurf LkkU :
su kMkLkkt {ukLkkuLkwt kuke fko fhkLkwt nku kuLke ykMkkkMkLkk uLkwt ]k]c fuwt Au ? su{u fu kMkLkk
Wfrxkt{kt ykuk Au ? rn{kLkk e u{kt fu kuxeLkk rMkkh{kt ykuk Au ? yoMkqfk
u{kt ? kuk uku kMkLku {kxu rfkMk fhk{kt ykuk {ukLkku stkku MkkV fheLku {ukuk
Au fu fu{ ?
7. kMkLke kwkk yLku k fu khkuk Wkkukku :
kMk stke fu kkkw kwyku {kxu Wkkuke Au. fk fkhLkk keyku kuLkku Wkkuk fhu Au ? u
ku kkkw kk-UMk-uxkt-kfhkt kuhu fhkkt nku kku kuLkkke zuhe Wkuk, {ktMk Wkuk, [{o Wkuk
kuhu fuxk {k{kt rfkMk kkBku Au ? WkkukLkwt {k xfkW Au fu Lkrn ?
kMkLkk {ukLkku kh kw[h kkkkh kk Au ? yuLkku kt fhk Au ?
kkohe RrknkMk :
ykkkunkLkk {kuxkt krhkoLkku khk MkkrLkf kufkuLkk yLku keykuLkk yrk Wkkukke kMkLkk
{ukLkku{kt ykuk krhkoLkkuLke LkkU fhe, Aukt 2 ke 3 fk hr{kLk yk rLkMkLkktk{kt
ykuk krhkoLkkuLke fkhe {ue.
u kMkLkk {ukLkku stkku kkeLku {ukk Au ? kMkLkk {ukLkku kkeLku s{eLk fk Wkkuk{kt
ukE Au ?
kuke fko fhLkkhLkk hkusk SLk{kt kMkLkku k yLku khkuk Wkkuk wt Au ? kMk{ktke
kLkkkk ku, fkk kuhuLke {krnke yufXe fhe.
stkLkwt kuke fko
1. MkkLk, ykkkunk :
stk u k kikkurf MkkLk{kt ykuwt Au ? {ukLk{kt, knkzku{kt ykuwt Au ? rkw]k kh,
Wfrxkt, Mk{ekkuk fk frxkt{kt fu ykkt]rk kh ykkuwt Au ? hMkk, kkk{kLkLkwt {k
fuxwt Au ? LkMkrkLke ke[kk fuxe Au ?
2. stkLkkt fkh :
stkLkku fkh fku Au ? rLkekt stkku, uskk fu Mkqfk kkLkh stkku ? wtfww{ (fktxkk)
stkku, kze-kthkLkkt stkku ? hkeLkk stkku ? kuhu.
3. Wkkuk :
stkkuLkk fkhLkk ykkhu fE fE LkMkrk uk {u Au ? rLkekt stkku{kt E{khke kfzkt
khefu Wkkuke fE fE LkMkrk ykue Au ? kkLkh stk{kt E{khke kfzkt khefu Wkkuke
fE LkMkrk ? k kkkkuo ? ykikr khefu ? VkW LkMkrk ? fkk kLkkk Wkkuke
LkMkrk ? kk {kxuLkk kfzkt khefu ? yL L kukku {ukt sue fu, k, krzk-
kkhkkt, keze, fkk, VLk[h, h{kk{kLkk MkkLkku kuhu.
 513
4. kkohe {q :
stkku{kt LkMkrkLke ke[kk fuxe Au ? LkMkrk fwhke heku s nk{kt ykssLkLkku W{uhku fhe
nkLku w kLkku Au. w LkMkrk hMkkLku U[e, kk{kt { fhu Au.
Mkuk :
s[, ykkkunk kh rLktk, ykMksLk{kt khku, kkkh{ktke fkkoLk zkkuMkkEzLkku
xkzku fhu Au.
5. stk MktMkkLkLke ykfhe :
stk{ktke fE-fE LkMkrk ykikryku fuxk {k{kt k Au ? su{ fu, khk{ktke 450
kLke yktk, Mkkoktk, kkhe, knUfkt kuhu, yL kukku sue fu kwth, k, {,
kkLkwt kfzwt, E{khke kfzwt, Vku sukt fu fuhe, yktkk, hk, fkuXk kuhu.
ktMk, kMk, huMkkyku, {qrkt, krzk-kkhkk kLkkk {kxu khkLkk kktzk kuhu yLkuf L
kukku stk{ktke {u Au. fk-fk fwrxh WkukkuLkku, Wkukku sukt fu fkk, fkkLkku {kku,
kuhuLkku rfkMk kku Au ? kuLkwt MkkrLkf, hkxe, yktkhhkxe kh kkk kkkhe {q wt Au ?
MkkrLkf fuxk kufku L kukku kh rLkoh fhu Au ? { WAuhLkk fuxk fuLku ykuk Au ? fuxk
kufku L kukku kh rLkoh fhu Au ?
6. stkLke si rrkk :
stk{kt fk-fk fkhLke LkMkrkyku uk {u Au ? u WfrxktLkk stkku{kt LkMkrkLke
rrkk w kkk kuLkwt kkkhe {q fuxwt Au ? fk fkhLkk keyku stk{kt Mkkx fhu Au ?
k]knkhe keyku, nMkf keyku fkt-kt Au ? ku{Lke Mktk fuxe Au ? MkheMk]rLkwt {k,
kkeykuLkk fkh yLku {k u stk{kt sk ykuwt nku kku ku{kt fk-fk s[hku,
skkeyku, rue kkeyku yku Au ? fuxk {k{kt ?
stk{kt hnuke fu kuLke ykMkkkMk hnuke MkkrLkf kwkkLk fhu Au ? yk kwyku [hk {kxu
stk{kt Au ? fuxefkh kkkw kwykuLku ku{Lke ykMkkkMkLkk ktk kkohke hkukku kkw
kzkkt nku Au kkk yk hkuke kwyku stk{kt [hk {kxu skt kuLkk stkwyku kMkLku yu yu kMk khk
k]knkhe stke keyku yLku kuLkk khk nMkfkeyku{kt ukkt kuyku k hkukLkku kuk kLku
Au fu fu{ ? kuhu.
7. stkLkk rLkMkLkktkLkku nkMk :
wrLkkLkk {kuxkkkLkk stkku {kLke kehe nkMk kkBk Au. stk{kt fu kuLke ykMkkkMk hnuke
kkk kfzkt fkkkLkk Mkk Mkkku Mktfkuk kkkheyku khk stkkuLkk ]kku fuxkt {k{kt
fkk Au ? fkkkkt ]kku E{khke kfzwt hku Au fu kk {kxuLkwt kfzwt hku Au ? stk{kt, ku{kt
ykuk skku{kt kkkwt kwyku fuxk {k{kt Wkkuk fhu Au ? stk{kt kMk yLku LkMkrkLkwt
{k fuxwt kwt Au ykk fuxk {k{kt [hk kwt Au ?
514
stkLkku - MktMkkLkkuLkku Wkkuk fuxku kku Au ? kuLkku xfkW heku Wkkuk kku Au ? su ]kku fkkk
nku yuLke Mkk{u Lkk ]kku Wkkzk{kt ykk Au ? su-ku stk rMkkh hkxe WkLk khefu ?
ykh khefu ykhrkk nuh kku Au ? stke keykuLkk MktoLkLkk fuLku ykuk Au ? stke
LkMkrkykuLku Mkwhkk ykkk{kt yke Au ? Lkk kk{uk stkkuLku MkSLk fhk wt Lkku fhkk
Au ? Lkk kk{u stk rMkkhLkk s{eLk kuk fuxk {k{kt kwt Au ? stkLkku yLku ku khk
kkohLkku nkMk w Lkk kk ku {kxu MkkrLkf , Mkhfkh khk, rkLk Mkhfkhe MktkXLk khk, kkkt
Lkku wt Au ? kqhkk Au fu Lkn ?
kuke fko fhke k kkuku, kuLke ykMkkkMkLkk kufku fk-fk stk MktMkkLkkuLkku khk fhu Au
? yk khk xkzeLku stk k[kk wt Lkku fhk uEyu ?
kokLkwt kuke fko
1. kokLkLke kikkurf LkkU :
kokLkwt kikkurf MkkLk wt Au ? kuLke [kE fuxe Au ? khVkAkrk kok Au fu fu{ ? Zkukku
Mkek Au kktMkk Au ?
2. fkh :
kokLkk fkh fk Au ? kk{we kok Au ? kuz kok Au - fuxk [k Au ? sqLkk kuz kok
Au ? - wt ku MkkhLkk krhkku khk Mk{k Zkuk hku Au ? ku stkkAkrk Au ? fu s{eLkLkwt
kuk w kELku wkt zfku hku Au ?
3. ysirf kkkkku :
koke rMkkh fk Mk{kkk{kt [fkuk Au ? fk fkLkk kzfku Au ? kkk ku{kt fE fE
Lkes MktkrkLkwt fuxk {k{kt ykue Au ? kuLkwt WLkLk kE fu ku{ Au fu Lkrn ?
4. sirf kkkkku :
kokLkk e u{kt {kLk Mkknkku ykue Au ? wko{ rLksoLk kokku Au ? kokku stkkAkrk
Au fu Lkrn ? fk fkhLkk stkku ykuk Au ? Mktfww{ (w kokku nku kku) kkLkh stkku ? k-
keyku, kkeyku kLkkt hnukMke Au ? kkswLkk eu fhkkt [kELkk kokkuLke ykkkunk fue
Au ? su{ fu, rkw]ke {ukLkku{kt {ukLk fhkkt [kELkk kokku kh {kLk Mkkx ykkkunkLku
kLk{kt hkeLku uk {u Au.
stkku hMkk fuxku {uu Au ? kuLkk ykkhu stkLke LkMkrk yLku keykuLkk fkh kkk {k
fuxwt Au ?
5. MktMkkLk khefu Wkkuk :
kokku ykuAku Zkuk hku Au ? Zkuk fkkeLku, kkrkkt ykfkhu uke kE fu ku{ Au ? fk
fkhLkk ukeLkk kkf uk Au ? ([k, fkVe, kuLk, [kuk kuh) sMkkuk kt kt ykuk Au ?
 515
Lke kMkkh kk Au ? hkt, Mkhkuh kuhu kuLkku Wkkuk MkkrLkf kufku, MkkrLkf keyku s {kk
fhu Au ? fu kt kkteLku qhLkk kufku khk (Lknuhkuke) k sMkkukku Wkkuke Au ?
kokLke e{kt fu Zkukku kh hnukk kufkuLkwt SLkkuh, hnuefhe fue Au ? kuyku ukeLke Mkkku
kwkkLk ]rk fhu Au fu Lkn ?
6. u{ :
kok qftkLkk kuk{kt yku Au ? ko hr{kLk fuxk qftk yku Au ? fuxe kekkkk nku Au
? kok khke uz MkkLkwt {k fuxwt Au ? w hMkkke, qftkke uzku u Au ? ko{kt
Lke{kt kqh fuxwt ykuAu ?
kok khke ykke Lkeyku nLkuk ke nku ykke yk rLkkf kqhLke yLku Wkhkuk ykkrkykuLke
e{kt hnukk MkkrLkf kufku kh, stk Mk]r kh tw yMkhku kzu Au ? kuhu {krnke {ue. yk
ykkrk Mk{u MkkrLkf kufkuLkk, Mkhfkhe ktkLke, rue Mkk{krsf MktkXLkku, rkLkMkhfkhe ktkLke wt
{ {u Au ?
kuke fko fhLkkh kLkk SLk{kt koke MktMkkLkLkk wt Wkkukku Au ? ([k, fkVe, kuLkk)
kkk koke rLkMkLkktk k wt Wkkku fhk uEyu ? kuhuLke {krnke yufXe fhe.
knkze Zkuk (Hill-Slop)Lkwt kuke fko
1. kikkurf kkkk :
knkz fk u{kt ykuku Au ? kuLke [kE ? kuLkku Zkuk ? ZkukLke rk ? kkkr{w fu
kkkr{w Au ? fk yirknkrMkf Mk{kkk hr{kLk [fkuku Au ? fk kkk krhkkuke
fuxk {k{kt Mkkh kkBku Au ? (Lke, rn{Lke, kLkku kuhu) Mk{k Zkuk Au ? ke Zkuk
Au ? kuLkwt {kkwt {us ykfkhu (xuk ykfkhu) hnuwt Au ? rh Mktkte kkrfkk hku Au ?
2. ysirf kkkk :
knkze rMkkh{kt LkeLkk WT MkkLk hnuk Au ? hMkk fuxk {k{kt {uu Au ? fk
sMkkuk ykuk Au ? Lke, hkt, Mkhkuhku kuhu fk{e Au fu ntkk{e Au ? knkz Lkeu fE
yLku fuxk {k{kt hku Au ? Lkes WLkLk kk Au ?
3. sirf kkkk :
ukekf s{eLk hku Au ? s{eLkLkwt kuk fuxk {k{kt kwt Au ? stku ykuku Au ?
fk fkhLkwt stk Au ? kuLke Lkkk yLku rMkkh fuxku Au ? ku{kt fE-fE si rrkk uk {u
Au ?
MkkrLkf kufku khk kwkkLk ]rk fuxk {k{kt kk Au ? ku{Lkk khk kAw[kh fuxwt kk
Au ? MkkrLkf fuxk kufkuLkk Mkkx Au ? kuyku knkze MktMkkLkkuLkku fuxk {k{kt yLku xfkW
Wkkuk fhu Au fu Lkn ?
516
knkze Zkukku khke hu{kko, kwkk, hMkkyku fuxk {k{kt kMkkh kk Au ? ku nuhku fu
ykikurkf kukLku uzu Au ? kuLkk khke irLkf yhsh fuxe kk Au ?
yk ke kkkkkuLke {krnke {uk kAe ku knkze rMkkhLkku Lkfku kikh fhku. yk Lkfk
Mktktrk {krnke Mkhfkhe rkkkuLku kqhe kkzkke knkzkuLkk rLkMkLkktkLkku fuxk {k{kt nkMk
kku Au ? ku yxfkkLkk fk Wkkku kuS fk ? yk{, kuke fko fhkke su-ku rLkMkLkktkLkku
fuxk {k{kt rLkk kE hkku Au yuLkwt ytkrsk r[k {e fu Au kkk ku yxfkk {kxuLkk
[kuMk kkktyku WXke fk Au.
MkkrLkf qrkk MkLkwt kuke fko
1. qrkk Mk :
nuhe rMkkh, fMkkkt, kkB rMkkhku, ukefe rMkkhku, ykikurkf rMkkhku kuhu.
2. qrkk Mkkuk :
kxhkuLkk {rLk kkeke ykikurkf khkke uhe kkeke skku fuxk {k{kt qrkk kk
Au ? fk-fk qkfku Au ? WkukLkk hMkkku ? ukh{kt khkuk stkwLkkfku ?
knLk-nkh, ykikurkf yuf{ku khk nk{kt qkLkwt {k fuxwt Au ? fk-fk qkfku fuxk
{k{kt hnuk Au ?
3. yMkhku :
nk, kkeLkk qkLke {kLkSLk kh, ke-kkeyku kh wt yMkhku uk {u Au ? Aukt ku-
k Mkfk hr{kLk qkLku fkhu kkeyku kh wt yMkh kE Au ? nuhe rMkkh{kt nrhke
Lkk kkLke Mkkku fk kkeyku yksu ukkk kt kk Au ? ykk ku{Lke Mktk kh wt yMkh uk
{e Au ? qkLkk fkhLku {kLkeLku, kkkw kwyku{kt fk-fk hkukku uk {u Au ? su{ fu,
k, fkuhk, {urhk, xkEVkuEz, fuLMkh kuhu fuxk {k{kt kk Au ?
nuhe, ykikurkf rMkkh{kt {rLk kkeLku wrfh fhkLkk kLx ykuk Au ? Lk f[hkLkku
rLkfk fue heku kk Au ? kk{e rMkkh{kt Mkwyu ykkrhk kkkukuMk, kkukh kMk, kLx kkk
kkku{kMk kLx ykuk Au ? kuLkku Wkkuk fuxku kkf Au ?
nuhe, ykikurkf f[hk{ktke fuxkLkku Lkk kE fu Au ? fuxkLkku Lkk kE fu ku{ Lkke ?
(kMxf, fk[ kuhu Lkk Lk kk yuku f[hku Au.) f[hk{kt rkwk qkfku fuxkt Au ? kuLke
yMkh xqtfk fu ktkkkkkLke Au ? (hMkkku, htkku, stkwLkkf kyku kuhu kkeLku rk{ kLkku
Au.)
yk kk s [keYk &ku fkuEk qrkk MkLku kkk Mkk{kL &ku Au yLku Auxu qkLku
yxfkk wt Wkkku kuS fk kuLke {krnke yufXe fhku ?
 517
Lk f[hkLkwt kuke fko
1. MkkLkk :
f[hku kkohLku qrkk fhLkkh, yLkuf hkukku VukLkkh krhk Au. kt Mke w kt f[hku w.
hnuktf rMkkhku{kt, ykikurkf uku{kt, kwkkLk-uk ]rk{kt {LkeLke swe-swe ]rk{kt
swk-swk fkhLkk f[hkLkku rLkfk kkku nku Au.
Wkkukk yLkuf [esMkwykuLkku xfkW yLku ku Wkkuk fhkk Lk nkukke f[hkLkwt {k e
Au. kkk kyku f[hkLkk kt ruLke fkhe hkkk nkukk Lkke. f[hkLkwt {k suxwt w
kuxk Sstkwyku, {ke, {AhkuLkwt {k w kkk kuLkk khk Vukkkt hkukkuLkwt {k w uk {u
Au. f[hku ktke WkLLk kk Au kuLkk ykkhu kuLkku kt fE heku fhe fk ku ytkuLke {krnke
{ue fk Au.
2. h khkkke WkLLk Lkf[hku :
huwt khke WkLLk kkku f[hku huwt fu hkkw f[hku fnuk Au. u ku ykk nuhLkku ukku
kku nku kku kuLku Mkk{wkrf f[hku, BwrLkMkkkkrxeLkku f[hku kkB rMkkhLkku nku kku kk{
kt[kkLkku f[hku fne fk. yk f[hk ku fkhLkk nku Au. (1) Lkk{ kk{u yuku f[hku sief
f[hku, hMkkuzkLkku f[hku, uskku f[hku. (2) yrLkke - ysirf f[hku - kMxf, fk[,
kkwykuLkku f[hku suLkwt kwLk[koLk kE fu Au.
3. Wkukku{ktke rLkfk fhk{kt ykuku f[hku :
fkuEk Wkukku, kku{ktke Lkfk{ku kkko Lk f[hku WkLLk fhu Au. yk f[hk{kt fuxefkh uhe
hMkkku hnuk nku Au.
suLke kkoh kh rkfq yMkh kzu Au. yk f[hk{kt fk fk hMkkku hnuk Au kuLke {krnke
{ue. kku{kt Lkes WLkLk hr{kLk Lkefkku f[hku yrLkke nku Au kkk ktkk Mk{
Mkwe ku kkoh{kt xfe fu Au. kufk{ yLku kktfk{ fkkuo khk k Lk f[hku kuk kk Au.
4. nkMkx{ktke Lkefkku si-r[rfMkkfe f[hku :
nkMkx{ktke Lkefkku f[hku qk s nkrLkfkhf nku Au. yk f[hk{ktke kune, kYkk Y,
keyku, {ktMkkueykuLkk ku, swk-swk hkuk{kt kuk ykkhuLk{kt kune, {ktMkLkk xwfzk, khkue
Mkku, kkxku, kMxfLke fkukeyku kkk kMxfLkku VUfk kf Mkk{kLk kuhu.
yk kwt s [uke hkukkuLku WkLLk fhLkkhwt nku Au. yuLkkke Skwtyku, Vqk, e, rkkwyku Vuk
Au. yk f[hkLkku rLkfk knw s Mkk[ukekqof fhku sYhe Au.
5. ukhkuLkku f[hku (sikh/kkku{kMk kh ykkrhk f[hku) :
ukeLkku kkf e ek kAe ukhku{kt yLkksLkk hkuzk, Akuzk, Mkqfwt kMk, khk, uhzeLkk fqt[k kuhu
f[hku uk {u Au.
518
ukhku{ktke Lkefkku f[hku kkku{kMk kLx{kt Wkkuke kLke fu Au. u fu ukhku{ktke Lkefkk
f[hk{kt kkh yLku stkwLkkf kykuLkku k Mk{ku kk Au. yk hMkkku khkLkk kke khk
sMkkuk{kt s{k kkk nku Au yLku yk kke kekLkk Wkkuk{kt ukke yLkuf hkukku kkLke
kk hnue nku Au.
qrkk sMkkukLkwt kuke fko
1. LkeLkwt nLkkuk :
LkeLkk kn {kkoLke tkkE fuxe Au ? Lke rfLkkhu fk-fk nuh, ykikurkf yuf{ku, kk{,
ukfe uku ykuk Au kuLke {krnke {ue.
sMkkukLkku fkh fku Au ? Lke, kk, Mkhkuh kuhu ? u kk{kt MkkrLkf qkLkk krhkku
fk{ fhkkt nku Au. khu LkeLkk kn{kko{kt ykkk nuhku, ykikurkf yuf{ku kuLku qrkk
fhkkt nku Au. Lke{kt qk VukLkkhk yLkuf krhkku nku Au. ykke qkLke {kkk w nkuE
fu Au.
LkeLkk {kko{kt fk fkhLkk ykikurkf yuf{ku ykuk Au ? hMkk Wkukku, [{oWkukku u
ykuk nku kku, Lke{kt uhe hMkkkuLkwt {k, rk{ SkwtykuLkwt {k w nku Au. ykk
kkeLkwt wrfh fhwt yrk yk~f nku Au. Lke{kt Akuzk{kt ykkk kke Wkh wrfhLke
rk fhk{kt yke Au fu Lkn ?
fuxefkh ykikurkf yuf{ku khk wrfh fko rLkkLkk qrkk kke Mkek s qko{kt Wkkhe
ukkk nku Au. ykk yuf{ku fuxk Au ? kkk ku{Lkk khk qko s fuxk {k{kt qrkk kk
Au ? kuLke kkkMk fhe uEyu - Mkkkxe khLkk yLku qkoLkk qrkk sMkkuk fk-fk qkfku
hku Au ?
2. yMkhku :
sMkkukLkk qkfku fk fkhLkk Au kkk qkfkuLke s[hku kh se LkMkrk kh wt yMkh kze
Au ? su sk{kt LkkExkusLk, kkuxk suk qkfkuLkwt r{ kk kku se LkMkrkLkku qk zke
]r rfkMk kkku nku Au. ykLke qk rkhek yMkh s[hku kh kzke nku Au. fuxefkh
kke{kt ykMksLk qxe skkt s[hku {]w kk{u Au yLku Mk{k sk ktkE QXu yue krhMkrk
Qe kke nku Au.
Lke rfLkkhu, kkLke ykMkkkMk ukhku ykuk nku kku yk khku{kt khkkk hkMkkrf kkhku,
stkwLkkf kyku hMkkLkk kke{kt neLku e{u-e{u sk{kt s{kt kkk nku Au. ykke, ku
qrkk kkk nku Au. kke{kt qkLke {kkk fuxe Au ? kkk kuLke sMk]r kh yLku kuLke Wkh
Lkkk kkeyku kh, keyku kh wt yMkh kzu Au ? yk qrkk kke kekLkk Wkkuk{kt ukkk
{kLkheh yLkuf hkukkuLkku kuk kLkkk nku Au.
sk qrkk kkkt kuLke {M WkkLkLke ]rk kh wt yMkh kze Au ? kuLke {krnke {ue.
 519
3. qrkk kkkhkk uku :
nkLkk qkfku fk rMkkh{kt w uk {u Au ? nuhe rMkkh{kt knLk-nkh, ykikurkf
yuf{ku w ykuk nkukke qkLke {kkk nk{kt w nku Au. nk{kt fk qkf kwykuLkwt
{k w Au kkk kuLkk fkhu fk fk hkukku VukE fu Au kuLke {krnke {ue. yk qkfkuLku
fE heku ykuAk fhe fk ?
Wkhkuk ke s {krnke fkuEk qrkk MkLkk kukefko{kt {ue uEyu kkk kuLkwt k]kh
fheLku qk ykuAwt kk yu {kxuLkk kMkku fhk uEyu.
Mkok uk {kkt ]kku, fexfku yLku kkeykuLkwt kuke fko
1. MkkLkk :
u fkuE MkheMk]kLkku, MkMkLk keykuLkku ykMk fhku nku kku hkxe WkLkku fu ykhLke
{wkfkk ue kzu. khu, kk ke s skyu uk {kkt ]kku, fexfku yLku kkeykuLkwt
fkuEk Mku yuxu fu ee nrhke hkkk nuhe yLku kk{e rMkkhku{kt ykMk kE fu
Au ?
2. MkLke {wkfkk{kt uEke Mkk{ke :
f[hku, qhkeLk, k {kxu yuf zkhe, kuLk, LkMkrk, fexfku, MkheMk]kku, MkMkLkkuLke yku {kxu
{kkofk, kwMkfku kuhu.
3. kukefko {kxuLkk Mktoktkku fu kwMkfkyku :
(1) yu{VekeLMk ykV kurLkLMkwh RLzk - u. ykh.su. zurLkMk - wrLk. uMk (RLzk)
r.
(2) kzoMk : rkkuLz ku[k u - yw s{e WVeo, wrLkMkxe uMk (RLzk) r.
(3) Vukxh rV ykV kurLkLMkwh RLzk - u ykh.su. zurLkkMk - wrLk. uMk (RLzk)
r.
(4) kxh^k ykV kurLkLMkwh RLzk - u. f{u fwLku, - wrLk. uMk (RLzk) r.
(5) kwf yyukV RLzLk kzoMk u - Mke{ ye - fkf - ke.yuLk.yu[.yuMk.
(6) nuLzkwf ykLk kzoMk u- Mke{ ye
(7) kwf ykV RLzLk xe - u. ke.e. kkuuf]k
(8) kwf ykV RLzLk yurLk{Mk u - yuMk.yu[. uxh, fkf - ke.yuLk.yu[.yuMk.
(9) kwf ykV RLzLk {{Mk - u. yu[.yu[. uxh
(10) rVz kkEz xw fku{Lk xe ykV RLzk - u. ke.e. kkuu yLku k, kke
(11) kwf ykV RLzLk huxkEMk u. - su.Mke. zurLk
520
(12) kkkuzkEMkxe ykV RLzk u. E.fu. Y[k, (Mkeze hku{) {ukeLk kk
kuhu suk xk kwMkfku{ktke kuke fko {kxuLkk Mkto ktkku kk kk Au.
LkMkrkLkwt kukefko
(1) k{u su rMkkhLku kMkt fkuo nku ku rMkkh{kt Mkk{kL heku uk {ke 10 ke 20 rkLkk
]kkuLku ykk kzeykuLkk 5 suxk w{kykuLke ke kLkkku. u ku rMkkh{kt ykikr {q
hkke LkMkrk ykue nku kku kuLkk LkkU kLkke. fw{k Akuz fk-fk Au ? yLku fuxk {k
Au ? kuLke yuf ke kLkke.
(2) su-ku uLke fkhe ykk stkLkk fkh fkuE k ykk fkuE LkMkrk ikkrLkf kkMkuke
{krnke {ue. ku kuk{kt fkuE wo rk ykue Au ? fE Au ?
(3) u{kt ykue LkMkrkykuLkk fkhku ykuk. kuLke rkyku-]kku, Akuzkyku, kzeyku,
ukyku, s{eLk{kt {q Lkk Lkkke yLku ke ]kku kh ykkrhk khkukSe ukyku, s{eLk
Mkkkxe kh Vukke sze-kweyku, kMk, kze-kthk kuhu si rrkkykuLkwt rLkhek fhwt
(4) yk LkMkrkykuLke rrxkykuLkwt oLk fhwt, su{ fu, LkMkrkLke [kE fuxe Au ? kz fuxwt
knkuwt fkh Au ? w [kELke LkMkrk kwMkk hku Au ? w xfkW ]k Au ? kku[wt kfzwt hku
Au ? kktzk fuk nku Au ? kktzkykuLkku ku Wkkuk kE fu Au ? khkLkk kktzk krzk-kkhkk
kLkkk, xe{hwLkk kktzk keze kk, Wkkuke Au, LkkeuheLkk kktzk hLkk Akkhkt, fuLkk
kktzk yLkuf heku Wkkuke nku Au. kuhu ]k ykk AkuzLkk V-Vq fuk Au ? stke fu
rkLkWkkuke Au ? fu Wkkuke Au ? su{ fu, {nwzkLkk Vq{ktke ue kY kLku Au. yk{k, knuXkt,
nhzuLkk V ykikr kw hku Au. fuxktf Vku k kkko khefu Wkkuke Au. yk{, fkuEk
LkMkrk fE-fE rukkkyku hku Au kkk kuLkku Wkkuk wt Au ? kf]rkf rLkMkLkktk{kt yu
LkMkrkLke qr{fk wt Au ? yk LkMkrk kh k keyku, kkeyku rLkoh Au kkk kuLkwt ykMkkLk
Au kuhLkwt oLk fhtwt.
Auk 2 ke 3 Mkfk hr{kLk k{u su rMkkh{kt kukfko fhku Aku kt LkMkrk knukt fuxe nke
yLku ykhu kuLkwt {k fuxwt Au ? LkMkrkLkwt fuxwt kuuk kwu Au ? fuxe Lkk kk{e Au ? kuhuLkwt
oLk fhwt. u LkMkrk Lkk kk{e nku kku kuLku ykkrhk fk kw-kkeyku nu uk {kk Lkke
kuhuLkwt oLk fhwt uEyu. su-ku LkMkrkLke yu heku rLkMkLkktk{kt wt ykkk Au kuLkku k
{uku.
keyku, kkeykuLkwt kuke fko
(1) su rMkkhLku kMkt fkuo nku ku rMkkh{kt fk-fk keyku kkeyku uk {u Au ? ku{Lke {w
kkrfkkyku wt-wt Au ? fuxk fkhLkk kkeyku uk {u Au ? kkeykuLke fuxef rkyku yue
Au fu su fwhk{kt MkVkE fk{khLkwt fko fhu Au suk fu, [fe, fkkzku, {hkt, kukh, [k{kr[zewt,
kkf, zku, kks, [e kuhu yk kkeykuLke Mktk Mk{k r{kt ykuAe kE hne Au. kMkt
 521
fhuk rMkkh{kt ykk kkeyku fuxkt {k{kt Au ? Vku kLkkhk kkeyku, VqkuLkku hMk keLkkhk
kkeyku fk yLku fuxk ykuk Au ? kuhuLke ke kLkke.
fk-fk Sstkwykuyku-{hkt, kktrkkt, feze, kekekuzk, yrMkkt kuhu fexfku fuxk {k{kt
ykuk Au ?
fk-fk keyku-k]knkhe, {ktMkknkhe kuhu ykuk Au ? ku{Lke Mktk fuxe Au ?
yk kk s Sku rLkMkLkktk{kt wt qr{fk se hkku Au ? khMkh yufke Mkkku Mktfkuk Au
fu fu{ ? kuyku rLkMkLkktk{kt Wkkf, k]ke k{ Wkkukk, {ktMkknkhe-rke Wkkukk
ykk kku {]kkukkuLkwt rxLk fhLkkh, khkkkkLk fhLkkh, kes VukLkkh, stkw-hkuk VukLkkh
Au ? kuhuLke {krnke {ue.
kuykuLke yknkh ]tk, yknkh yLku yknkh rkhkr{z{kt hnue qr{fk wt Au ? kuLke LkkU
fhe. ku{Lkku kuhkf {ukLke krk yLku kuhkf ru {krnke {uk kAe uf rkLkk
ykkMkku ytkuLke fkhe {ue. kkeykuLkk {kk kktkLke krkyku yk yk nku Au
kuLke fkhe {ue. su{ fu Mkwke, hSzku kuhu kkeykuLke {kku kktkLke rr krk
nku Au. uf kw-kkeLkku sLkLk Mk{kkku, kuhuLke fkhe {ue.
kw, kkeyku, SstkwykuLke ko{kLk Mkrk w Au ? ku {kuxk {k{kt Au, wo Au fu MktfxkMk
Au, kuhuLke LkkU fhe. u ku rk wo nku kku kuLku k[kk wt fhwt ku Mkq[wt.
fkuE k rLkMkLkktkLkwt kuke fko
ykLkk {wkyku :
(1) yLk {kxu fkuE ku Mkhk rLkMkLkktkkuLkwt oLk yuf Mkhe krkke fhwt. yuf s keofh
nuX ykkk ku swk-swk u{kt ykukt stkku kkk knkzku fu koke rMkkhku, Mk{w rfLkkhkLkk
rMkkhku, Lkeyku, Mkhkuhku, {w-rkfku uku kuhuLkk rLkMkLkktkLkk yLk {kxu kuke fko
fhwt.
(2) yuf s keofh nuX ykkkt ku swk-swk uku{kt ykuk stkku, rLk ekt stkku{kt fkUkku
yLku yu{ueLk LkeLkk erMkkh{kt ykuk stkku. yk ktLku stk rMkkhkuLkwt kikkurf yLku
ykkte MkkLk.
(3) yk ktLku stk rMkkhLkk ysirf kkMkktykuLkk stk fu rMkkh{kt ykuwt Au ku ]k]c kuLke
ykkkunk (kkk{kLk, hMkkLkwt rkh) s{eLkLkku fkh kuhu.
(3) si rrkk-LkMkrkLkk fkh, kuLke ke[kk, L ykikr{q hkke LkMkrk, L keMk]r,
kkkuLke rrkk, Sstkwyku, MkheMk]r, sk{kt ykuk rr s[hku, skkeku kuhu
sirf kMkktykuLke [[ko fhe e fhe.
522
(5) yuf s Mkhe rkLkk kw-kkeykuLke yLku ku{Lkk hnuXkkuLke {krnke, kkrfkkyku yLku
WkkukkuLkwt oLk fhwt. sirrkkLke yknkh ]tkyku, yknkh Lkwt oLk fhwt, MkthkLke
MktkLkkLke {krnke {ue.
fkuEk rLkMkLkktkLkk kukfko hr{kLk LkkUk sue kkkkku :
kok/knkze uku, hu-yoh u, Lke, kk, Mkhkuh, Mk{wrfLkkhkLkk uku, kMkLkk
{ukLkku, kku[hku, stku-fkuEk rLkMkLkktkLkk yLk {kxu sYhe Au. kuke fko {kxuLkk
fuxktf ykLkk {wkyku Lke[u {wsk Au :
(1) rr kikkurf kkrfkkykuLku ykkhu rLkMkLkktk fk Lkk{ke ykuk Au ?
(2) su-ku rLkMkLkktkLke sirf yLku yirsf rrkkyku fE-fE Au ? ku{kt fE-fE si rrkk
hnue Au. (stke keyku, kkeyku kuhu.)
(3) yk rLkMkLkktkLke MkukykuLkku, ku{ktke k MktMkkLkkuLkku fuku yLku fuxk {k{kt Wkkuk kE
hkku Au ? rLkMkLkktk nkMk kk{kk fk kku uk {u Au ? (stkkuLkku Lkk, s{eLkLkwt kuk,
skLkwt qk kkkt rLkMkLkktkku{kt ykuk krhkoLkku/ yuLkk kku{kt kuk VuhVkhkuLke LkkU.)
(4) rLkMkLkktkLke kukkuLkku xfkW khk, QoLkk MktMkkLkkuLke, kkeLkku fhfMkhwk Wkkuk, xfkW,
SLkie ykLkkeLku fkuEk rLkMkLkktkLkku Lkk kkku fue heku yxfke fk ? yu khk
f]rkLke Mktk hke fk.
(y) s[Lkwt yLk : fkuEk kf]rkf u{kt kkowkLkk Mk{kkk{kt kuke yLk
fhwt. [kELkwt {k, ykkkunkLkk kku kuhuLku ykkhu hMkkLkwt rkh yLkuf {ku
uk {kwt nku Au. yk kk s {wkykuLku ykkhu rLkMkLkktkLkk fkhku (keofh) kok.
su{ fu, stkku (stkkuLkk fkh), kMkLkk {ukLkku (kMkLkk fkh), Mkqfk, yoMkqfk uu,
[kELkk rn{kAkrk fu Mk{wrfLkkhkLkk uku kuhu.
(2) hMkk fuxk {k{kt, fE kw{kt kzu Au ? ]k]cLkk ykkhu hMkkLkwt rkh fuwt ? fuk
skku ykuk Au ? Mkkkxe kh sMktkn fuku Au ? s{eLkLke rLkkkhk fue Au ?
kke fuxk {k{kt rLkkheLku qko{kt s{k kk Au ? qko sMkkkxe fuxe [e Au
? ko hr{kLk Lke, kk, Mkhkuh, fqk, kkkkfqk kuhu{kt kkeLkwt fuxwt {k
skE hnu Au ?
(3) Zkukkwt ]k]c, w Zkuk, ykuAku Zkuk, LkMkrkLkwt ykAkLk fu wk Zkukku,
hMkkLkk {k, fkhLkk ykkhu uLk{kt fu sMkkuk ykuk Au ? Lke, hkt,
knkzkuLke e{kt [khu-khVke Mkhkuh{kt Mktknkuk kke, kkeLkku kn uk fuxku Au
? kqhLkwt {k, s{eLk kukLkwt {k fuxwt Au ? kuxe rMkkh{kt LkeLkku nu uk
fkuxku, LkeLkwt Mkkhkfko fuwt Au ? LkeLkk LkskkusLkwt {k, rLkkuk fko (fktkLkk
{kukLkku) kqhLkk {ukLkku yLku zuxk uku kuhu)Lkwt {k kuhu.
 523
(k) ykMksLk [Lkwt yLk : fkuEk uLkk kuke yLk {kxu ku u{kt LkMkrk fue
Au. stkku ke[ Au ? ykuAk Au ? u nrhkkt rMkkhku nku kku uLkwt kkkh w nku
Au. fkh fu, LkMkrk kkukkLkk WATkMk{kt yksMkLk knkh fkZkkt nku Au. Mkqofk
yLku hMkkLkk {kLkk ykkhu LkMkrkLkku ]r-rfkMk kkku nku Au. skLke zkE
u ykuAe nku-AeAhe nku kku Mkqofk kuLkk krk Mkwe knkU[e fu Au suLkk ykkhu
se LkMkrkLkku rfkMk kkku nku Au. yk se LkMkrkLkk ykkhu yu sk{kt
s[hku ]r rfkMk kk{kkt nku Au.
(5) fkkoLk [Lkwt yLk : LkMkrk nkk{t hnuk fkkoLk zkkuMkkEzLku kkw khefu u Au yLku
ykMksLkLku WATkMk{kt knkh fkZu Au yLku yu heku nkLku w hkk{kt qk Wkkuke Au. yksu
k]e khke {kuxk {k{kt stkku fkkE kk Au. stkkuLkwt ykhk qk s ykLkwt kLwt Au.
k]e khLke SMk]r kkw khefu ykMksLk u Au. LkMkrkLkku Lkk kkkt ykMksLkLke {kkk
nk{kt ykuAe kk yLku krhk{u MkSMk]r Lkk kk{e fu Au. ykkk kuhkf{kt {nLkwt xf
fkkoLk yu fkkkuonkEzuzLkk Yk{kt LkMkrk khk {ueyu Aeyu. yk{, nkLku w hkk {kxu k]e
khLke MkSMk]r xfke hkk {kxu LkMkrk qk s ykLke Au. kuLkk rLkk Mk{k k]e khLke
MkSMk]r Lkke.
(z) LkkExkusLk [Lkwt yLk : stk rMkkh{kt LkMkrkLkk he kzuk kktzk, V-Vq,
zkkt, ukhku{kt kkf e ek kAe kkfLkk LkMkrkss yukku fwhke heku s{eLk{kt
r{ kkk nku Au. yk Vqk, Mkq{, fezk, yrMkk kuhu Skkt nku Au. kkk ku{Lkwt
rxLk fhkkt nku Au. rxek LkMkrks, kes yukku khk s{eLk{kt LkkExkusLk
k fwhke heku s r{ kkwt nku Au. suLkk khk LkMkrkLkku ]r-rfkMk zke kLkkku nku
Au. su k]eLke SMk]rLkk rfkMk {kxu ykLkku Au.
(E) Qo[Lkwt yLk : fkuEk rLkMkLkktk{kt [kuMk rLk{kuLku ykkeLku hneLku QoLkwt nLk
kkwt nku Au. nrhk hkke ee LkMkrkyku fk Mkt&ukLke rk khk Mkkih
QoLkwt hkMkkrf Qo{kt Ykktkh fhe kuLkku Mktkn fhu Au. rLkMkLkktkLkk huf MkS{ktke
{kk ee LkMkrk s Wkkf Au. ku kkuk {uk {kxu ke kh ykkrhk Lkke.
LkMkrk MkqoQoLkku sYh {wsk khk fheLku khkLke Qo fohk, Mxk[o, Mkuwku,
[hke, kuxeLk kuhu kkkkuo{kt VuhkELku LkMkrk{kt Mktkn kk Au. yk ]kku LkMkrk kh
rrLLk fkhLkk fezkyku, Skkku, fhkurk, fexke kkeyku, V-Vq kke kkeyku,
keyku, {kLk-Lku Au. yk kkt s yknkh ]tkykuLkkt ytk Au. fkuE yuf yknkh
]tk{kt yke MkUfzku yknkh-]tkyku nku Au.LkMkrk k]knkhe keyku Lku Au.
kkk k]knkhe keyku kh {ktMkke ({ktMkknkhe) keyku Lkkk nku Au. yk khMkh
Mktfkue ]tkykuLku yuf SLk khefu koe fk. k{ ueLkk Wkkukk{ktke
QoLkwt nLk {: rke fu k]ke ueLkk Wkkukkyku{kt kk Au. WkkukkykuLkk
524
uf kkukf Mkhu k QoLkwt {k xkwt Au. kkk kuLkk ykkLkk kkukf Mkh {kxu
ku Vheke kk Lkke.
yu kk kMk LkkUk sue Au fu, fwhke krhMkh{kt LkMkrkLkwt {k keSLk fhkkt w Au.
{ktMkke keyku fhkk k]ke keykuLkwt {k w Au. yk LkMkrk, k]ke yLku {ktMkke
keykuLke Mktk{kt hnuk kVkkLkku ytks {e yuLku yuf yknkh rkhkr{z MYku owt.
se rLkMkLkktkLkwt kuke fko
1. LkeLkwt rLkMkLkktk : Lke yuf krke krhk Au. hMkke kkeLke ykf yLku kkeLke f
Mkkku LkeLkk sMkh{kt Wkkh [Zk uk {u Au. LkeLkk nLkkuk{kt kkk hMkkLkk {kLku
ykkhu fk{e ykk ntkk{e sMktkrk nku Au. kuLkk ykkhu Lke{kt s[h Mk] uk {u Au.
LkeLkk rLkMkLkktk{kt si yLku ysi yu{ ktLku xfku nku Au. LkeLkku Wkkuk s[h yLku
Mk[h ktLku Mk]r fhke nku Au. s[h kke{kt hneLku yLku Mk[h rfLkkhkLkk kh hneLku Wkkuk
fhkkt nku Au. Lke, kk, MkhkuhLkk {eXk kke yLku kuLke Mkkku Mktfkuk SkuLkk ykMkLku
r{LkkukS fnu Au.
(1) LkeLkk krkLkwt ]k]c, rfLkkhkLke h[Lkk, LkeLkku kx, zkE, sskku, Lke knLke
krk kuhuLkku ykMk fhku.
(2) Lke{kt hnue s[h Mk]rLkwt ykufLk fhwt. {kAeykuLkkt fkh, yL s[h Sku,
se LkMkrk kuhuLke {krnke {ue.
(3) LkerfLkkhkLke LkMkrkLkwt {k yLku fkh, LkeLkk kkeLkku Wkkuk fhLkkhk rr
keyku kkeyku, {kLk Mkknk-fkh yLku Mkeke[kk kuhuLke {krnke {ue.
(4) rfLkkhu MkLkkhk rr keyku, kkeykuLke rkLkk rLkkMkkuLke rukkkyku, rr
rkykuLkku yMkhMkkhMkLkku Mktkt.
(5) Lke{kt hnukk s[hkuLke yknkh-]tk, rfLkkhu hnukk Mk[hLke yknkh-]tk, Mk[h
yLku s[hLke yknkh ]tkLke LkkU fhe.
(2) kkLkwt rLkMkLkktku : kk fk kikkurf kuk{kt ykuwt Au. ku rMkkh hMkk fuxku hku Au.
kk {kuMk{e fu ntkk{e Au ykk kku kkh{kMke fu fk{e Au. u kk ntkk{e nku kku hMkke
rMkku hr{kLk ku fuxwt kke hku Au. kkk [ku{kMkk kAe Mk{kkk{kt rkk yLku WLkkkLke
kw hr{kLk kk{kt fuxwt kke nu kuLkku ytks {uku. kk{kt kkeLkk {kLku ykkhu
ku{k hnue si Mk]r kh fkuE fkhLkk krhkoLkku yku kuLkku ytks {uku.
[ku{kMkk{kt kke hkk kk{kt yMkt LkkLkk-{kuxk s[h Sku kkukkLkwt h kLkkkkt nku Au.
hMkke kw kqhe kkkt e{u e{u kk Mkqfkkwt Au. rfLkkhkyku-AeAhk rMkkhku knukt Mkqfkkkt
kt kMk kzeyku Qke Lkefu Au. su{ su{ kk w Mkqfk Au ku{-ku{ kkLke s[h Mk]rx
 525
Lkk kk{ke Au yLku yuLke skyu Mk[h keyku yLku LkMkrk WkLLk kk Au. kk
yuf{ MkqfkELk kzk suwt kLku Au. fuxktf s[h fezkyku, keyku s{eLkLke yth MkwkwkkMkk{kt
hnu Au. su keswt [ku{kMkwt kkt kk{kt kke hkkkt Vheke knkh ykeLku Mkr kLku Au. rkko
yk rkLkwt kwLkhkkoLk kk Au. khtkw, yk kkke kk e{u-e{u fktk f[hkke hkkwt Au.
w AeAhwt kLkkwt Au yLku fuxktf kfkyku kAe ku skyu yuf stk ykk {ukLke rMkkh
kLke skku nku Au. yk rk yLkwk{LkLke rk fnuk Au.
(1) [ku{kMkk{kt kk hkkkt ku{ktLke SMk]r fk fkhLke yu fuxk {k{kt Au kuLke
{krnke {ue. se LkMkrk e, uk fu yL LkMkrk fE-fE Qk Au kuLkku
k {uku. kk Mkqfkkwt nku khu Lkk kk{ke fu Mkqfkke LkMkrk, knukt su kke{kt
{kAeyku, fezkyku uzfkt, kkufkk, yrMkkt kuhu kkeLke Skkku nu fuxkt {k{kt
uk {u Au kuLkku k {uku.
(3) rkfw MkqfkE kuk kk{kt, fe[z{kt fE LkMkrk kMk, kzeyku Qke Au ? uzfkt,
kkufkk suk keyku nu kt uk {u Au ? kuyku MkwkwkkMkk{kt hnuk Au ? kuhuLkku
k {uku.
(4) Mkkike ykLke kkkk-kkLkwt kke fuxkt {k{kt qrkk Au. kuLke kukkk{ktkkkMk
fhke kkk qkLke kuLke SMk]r kh hnue yMkhkuLke LkkU fhe.
(3) MkhkuhLkk rLkMkLkktkLke {wkfkk :
(1) MkhkuhLkwt kikkurf MkkLk, {eXksLkwt fu khk sLkwt Mkhkuh Au ? MkhkuhLkwt kukV (f-
rMkkh) wt {kuxwt fk{e Au ? ku{ktke WTke Lkeyku, hktyku kuhuLkwt {k, MkhkuhLke
zkE-rfLkkhkLke kkk { rMkkh{kt, Mkhkuh{kt sskkLkwt {k.
(2) MkhkuhLke si ir, {kAkt, fk[kk, {kh kuhu s[h kkeyku, MkkrLkf yLku rue
kkeykuLkwt {k yLku fkh, kkeykuLke huf rkLkwt kkuukkLkwt ruk fkhLkwt kusLk nku
Au yLku ku zkLkk rrLLk Mkhku kh kusLk fhu Au. swk-swk s[h kkeykuLke [kt[Lke
tkkE, knkukE, kkeykuLkk kkLke tkkE kuhu ku fuxe zkEyuke kusLk {ue fu
kuLkku k ykku Au.
(3) MkhkuhLkk rfLkkhu LkMkrkLke rrkk yLku ke[kk, kkeykuLkk rLkkMkMkkLk khefuLke kuLke
Wkkurkkk fuxkt yLku fk fkhLkk kusLk {ue fu kuLkku k ykku Au.
(4) skrk s{eLkLkk rLkMkLkktkLke {wkfkk : skrk s{eLkLkk rLkMkLkktk{kt hnue si
irLke {krnke, LkMkrkLkk fkhLke {krnke {ue, LkMkrk kke{kt Qkue Au ? khke Au
? kuhu. kke{kt ktfe fu qkLkwt {k, ukLkwt yLku kMkLkwt {k, skrk s{eLkLkwt
oLk - ku zfk, hukk, fktkke, fe[zke fu r{ fkhLke Au ?
526
yk rLkMkLkktk{kt hnukk keyku, kkeyku, LkMkrkykuLke rkykuLkku khMkhLkku Mktkt koku.
rkk{kt rue kkeyku, MkkEkurhkke ykkk kkeykuLkwt {k w nku Au. ykhu fuxe
Mktk{kt kuyku yku Au ku Mk{k {krnke kokwt yuf hukr[k fu Lkfku kikh fhku.
(5) Mk{wrfLkkhkLkk rLkMkLkktkLke {wkfkk : Mk{w rfLkkhkLkwt kikkurf yLku ykkte MkkLk, rfLkkhkLkwt
]k]c - zkfk, hukk, fk-fe[zkwt kuhu.
(1) rfLkkhkLkk ]k]cLkk ykkhu Mk{w{kt hnue rr rkyku, LkMkrkykuLkk fe[zkk
rfLkkhkyku {uLkw LkMkrk Qke fu Au, rfLkkhkyu h kLkkeLku hnukk keyku, khke
LkMkrkyku kuhu.
(2) rfLkkhk kh hnukkt rr skkeyku, {M WkkLkLke ]rkyku.
(3) Mk{w rfLkkhu ykkk {kut, hke-ykuxLke {kkk kuhuLkku ykMk fhku.
kMkLkk rLkMkLkktkLkwt kuke fko
(1) su kMkLkk uuLke {wkfkk ukLkk nku ku u fue ykkkunk, kkk{kLk yLku hMkkLkwt
{k yLku rkh hku Au ? s{eLkLkku fkh, kMkLkku fkh hku Au, [wt, khAx kMk
nku kku Mkk{kL heku k]knkheyku {kxu kMk Wkkuke Lkke nkukwt. khtkw wt ku kku[h khefu
Wkkuke kk Au ?
swe-swe kw hr{kLk kMkLkk {ukLkku fukt uk Au ? ku Vq fu kes fu zqtzk hkkk kMk
Au ? Mkqfwt fu ewt kMk fk keykuLkk Wkkuk{kt yke fu Au ?
(2) kMkLkk ukuLkk yuf [kuMk LkkLkk rMkkhLkwt kukfko fhwt - ku rMkkh{kt fk-fk fexfku,
{hk, kekekuzk, kktrkk, yL Sstkwyku hnuk Au ? ku{Lke Mktk kk Lk
fhku. ku{kt h kLkkeLku hnukkt keyku uzfkt, MkMkkt, Lkkurk, Mkkk kuhuLkwt {k yLku
ytkrsk Mktk - kMkLkk {ukLkku kh Lkkkt kkeyku - LkkLkk kkeyku, rfkhe kkeyku
fkh yLku {k - kMkLkk {ukLkku kh Lkkkt keyku, yL k]knkhe keyku, kkkwt
kwyku.
(3) {ukLkkuLke ykMkkMkk hnuke {kLk Mke, kwkkfku - fk fk kkkwt kwyku yLku fuxk
{k{kt Au ?
yk ke s SMk]r su kMkLkk {ukLkku kh Lku Au ku{Lku ykueLku yuf ke kLkke
yLku ku{Lke yknkh ]tk Mk{se.
hu yLku yoMkqfk uLkk rLkMkLkktkLke {wkfkk :
(1) hu kh{ Au fu Xtzk ? kt ykuk Au ? Mkqfk, yoMkqfk hu{kt fE LkMkrk uk {u
Au ? keMk]r, MkheMk]r fk fkhLke uk {u Au ? kuLke Mktk fuxk {k{kt hnue Au ?
h{kt hekku ykuk Au fu fu{ ? hekLke si rrkkLkku k {uku. k fkhLkk nMkf
 527
keyku, kw, kkeyku fk fkhLke LkMkrk ? {kLkMke ykue Au ? Mkke Mkknk Au fu
r[hke ? fuk fkhLke uke fhu Au ? k fkhLkk kwyku kku Au ? kuhu.
(2) kkeyku, Sstkwyku, MkheMk]r kuhuLkk rLkkMkMkkLkkuLkk fkh, kuLkku Wkkuk, Mk{k SMk]rLkku
kuhkf, yhMkkhMkLkk Mktkt yLku yknkh ]tk.
(3) su{ fu, kwyku Ak{kt fezkyku #zk {qfu yLkuf fezkykuLke Wkrk-fuxktf kkeyku yk fezkykuLkwt
k fhu. LkkLkk kkeykuLkk #zk, k[ktykuLku {kuxk rfkhe kkeyku kkukkLkku kuhkf kLkku Au.
khkLkk huLkk fuxktf rMkkh{kt Mkwhkk kkeyku (kux RrLzLk yMxzo) sLkLkk nukwMkh-
#zk {qfk Mkknk s{eLk kh {kuxk {k{kt kLkkkkt uk {u Au. fALkk hu{kt stke
kuzk (wzh)Lkwt ykh ykuwt Au.
stkLkk rLkMkLkktkLkwt kuke fko
ykhrkk stk, ykh, hkxe WkLk kuhuLke {wkfkk uk {kxu Mktktrk Lk yrfkheLku
{wt uEyu. k{khk ykMkLkk nukwyku, {wkyku skk - yu ytkuLkwt w {kkooLk, {krnke
kuyku kqhe kkze fu Au kkk stk{kt sk {kxu MkkrLkf fkh kLke { kqhe kkze fu Au.
kkk stkLku kkwt Mkkrn ku{Lke kkMkuke kk kE fu Au.
1. stkLkwt MkkLk :
stkLkwt MkkLk kt ykuwt Au ? k ykktMk-hukt{kt ykuwt Au ? fuk ]k]c{kt {ukLk{kt,
knkzku{kt, kuxe{kt, {w-rkfku u{kt kt ykuwt Au ? fue ykkkunk hku Au ?
fkh : MkkLkLkk ykkhu su-ku uLke ykkkunk yLkwk Au. yu ktLkuLkk ykkhu stkLkk rr
fkh kzu Au. sukt fu, rkw]ke rLk ekt stkku, WfrxktLkk kkLkh stkku, [kELkk
]k]cLkk tfww{ stkku {uLkw stkku, kze-kthk kuhu.
2. si rrkk :
stk{kt (k]e kh) Mkkx fhkkt kk s MkSku sukt fu, LkMkrkyku, keyku, Mkq{ Sku,
Sstkw kuhuLke rkyku yLku ku{Lke krhkoLk k{kkLku si rrkk fnu Au. r{kt kk
12 suxk uku si rrkkLkk fkh fuLku Au. su{kt khkLkku k Mk{ku kk Au. khk{kt
rLke 80 xfk suxe si rrkk uk {u Au. r{kt uk {kkt ykhu 81,000 kLkkt
keyku yLku 16,000 kLke LkMkrkyku uk {u Au. si rrkkLkk Mkthk {kxu rLkk 25
suxk kkk WM{k MkLkku{ktke ku MkkLkku khk{kt (1) rk khk{kt ykuk kr{ kx yLku
(2) kqeo rn{k{kt Au. khkLkk stkku{kt ]kkuLke rr kku, kkeyku, WkMke keyku,
kuxuke [kLkkhkt keyku, Mkkx fhu Au. khk{kt swe-swe fkhLkk stkku{kt swe-swe fkhLke
LkMkrk uk {u Au. rr rkLkk ]kku, kze-kthkt, LkkLkk-LkkLkk Akuzkyku, ukyku,
khkukSe ukyku ykuk nku Au.
528
khkLkk stkku{kt yLkuf fkhLkk fexfku uk {u Au. yuf ytks {wsk khk{kt ykhu 30,000ke
k w kLkk fexfku uk {u Au. sukt fu kLksqhk, fkcf]r{, fezkyku, ktkyku kuhu
LkMkrks yukku kh Skkt nku Au. u yk SstkwykuLkku kuhkf khefu Wkkuk fhLkkhkt
kkeyku Lkk nku kku kkeMk]r yLku {kLkrkLkk yMk Mkk{u u{ Qk kk. SstkwykuLku
kuhkf{kt Wkkuk uLkkhk yLkuf kkeyku sukt fu, [fe, kukh, fkkzku, Lk{kuh, kuhkz, z{kuh,
r[kukk, Mk{ze, wz kuhu Mkkkt nku Au. V kLkkhk kkeyku{t kkukx, {uLkk, hkuh,
kwkw kuhu. yk kkeyku ]kLke xku[ kh hnukkt nku Au. fexke kkeyku sukt fu, Vk fu[Mko,
zkUkku, ke ExMko, fkkz, fkkh, kukh, {kuh, Mk{ze, ke, kks, kkk, MkkhMk kuhu.
3. stkLkk {kkfe Mkhku yLku rLkkMkMkkLkku :
stk{kt Mkrk rr rkyku stkLkk swk-swk Mkhku{kt uk {u Au. yk Mkhku yuxu
s{eLkLke Lke[u-qko{kt, s{eLk Mkkkxe kh, Akuzkyku, kze-kthk, kzku kkyku yLku kzLke
xkyku fu rh-Ak.
rr rkykuLkk rLkkMkku uEyu kku Mkkk, yskh, h, Lkkurku kuhu s{eLkLke yth h
kLkkeLku hnu Au. yrMkk, fexfku, WEyku, ktk, ftMkkhe kuhu fkhLkk Sstkwyku s{eLk kh
he kzuk kktzk, LkMkrks yukkuLke [u hnukk nku Au. fhkurk, kktrkk, LkkLkk-LkkLkk
kkeyku Akuzkyku{kt, {kuxkt keyku sukt fu nhkt, r[k, kkhMkkk, k, Mkn, ekzk, hA,
Lkekk, [fkhk kuhu keyku {ukLkku{kt fu kzeyku{kt hnukk nku Au.
fk[zk, zku, wz, [k{k[erzk, kthkyku kuhu ]kLke kkyku yLku ]kLkk kzku{kt hnukkt
nku Au. Mk{ze, fkkzk, r[kukk, kks, ntMk, kkk kuhu kkeyku ]kkuLkk Ak kh hnukk nku
Au. fuxef khkukSe (]kku{ktke kkuk {uke) ueyku ]kkuLke xkyku{kt rfMkeLku Lke[u nk{kt
xfke uk {u Au. yk{, stk{kt si rrkkLkk ykkhu swk-swk Mkhku{kt swk-swk Sku
kkukkLkk rLkkMkMkkLk kLkkkkt nku Au.
4. sirf yLku ysirf kkMkktykuLkk khMkhLkk Mktktku :
stkkuLke si rrkkLku stkLke ysirf kkkkku MkkkuLkk Mktkt kkkMkk. su{ fu, stk{kt
hMkk Mk{k ko hr{kLk kzu Au ? fu {kk [ku{kMkk{kt s kzu Au ? hMkk w Au fu ykuAku Au kuLke
fkhe {ue. hMkke rMkku hhr{kLk stk{kt fk Sstkwyku uk {u Au ? ku{Lke
yknkh ]tk fue Au ? Lkk ]kku - Akuzkyku fk-fk yLku fuxk {k{kt Qku Au ? kuhu.
khu, hMkk Lkk ykkku nku kue Mkqfe kw{kt nu fk Sstkwyku nu uk {kk Lkke ?
stk{kt Mkqfe kw{kt ]kku MkqfkE kk Au ? LkMkrk ekt kktzk hku Au ? Mkqfe kwLkku
Mk{kkku fuxku Au ? yk Mk{ hr{kLk stk{kt ... kke fu kue kk fuxe Au, ku
kkkMke. Mkqfe kw{kt stk{kt fk kkeyku keyku hnu Au. k LSku yLk Mkktfh fhe
 529
kk. st{kt ykuk sk{kt kke fuxwt Au kkk ku LSkuLku kkue fu Au fu fu{ ? yk
ysirf kkkkkuLke knw Mkee yMkh L SMk]r kh kzu Au kuLkku ykMk fhku.
5. yknkh ]tk (kkukfze) :
rLkMkLkktk{kt rr kkukf MkhLkk MkSku kkuk {kxu yufke Mkkku Mktfkuk nku Au. MkSku
yLku kkukLku yLkwkeLku uk {kk {k yktkh ytkLkLku yknkh ]tk fu kkukfze fnu
Au. yuf kkukMkh{ktke ke kkukMkh{kt QoLke kke Vuhke kkuk fze fnuk{kt yku Au.
su{ fu, ee LkMkrk fkMktuke rk khk MkqoQo{ktke kkukkLkku kuhkf kLkku Au. ku
Mktke Au.
ek fexfku kuhkf {kxu LkkLke LkMkrk kh ykkh hku Au. ykke, ykk fexfku kkr{f fkkLkk
Wkkukkyku Au. khu, LkMkrk Wkkf Au. uzfktyku fexfkuLkwt k fhu Au. ku rke fkkLkk
Wkkukk Au. khu kYz, kks, {kuh, Mk{ze suk kkeyku MkkkLkwt k fhkk nkukke ku [kukk
Wkkukk kLku Au. yknkh-]tkLkk fuxktf Wknh yk {wsk Auu.
- Vq-kktrkk-fhkurk-fk[zk
- kes-h-Mkkk-Lkkurk
- kes-{wrLkk-LkkLkk {kMktke MkMkLkku yLku rfkhe kkeyku.
- Vq-hkuhku-MkLk kzo-rfkhe kkeyku
- Vq-{{keyku-ke ExMko (yuf kke)
- kktzkt-kthk-k
- kMk-nh-k
yuf s rk yLkuf yknkh ]tk kLkku Au. yk ]tkyku uke {eLku yknkh kLkku
Au. fwhk{kt yknkh Mkh nkuke Lkke. yuf s rLkMkLkktk{kt swe-swe yknkh Mktkku
fk{ fhke Lkke. khtkw, yk yknkh fwhke heku yufke Mkkku MktfkELku suwt srx Yk
kh fhu Au. fwhk{kt yknkh ku s yuf Mkee huk{kt kkuXkue uk {u Au. yuxu
fu, MkS h[Lkk{kt Lke[k kkuk MkhLkk MkSLkku yuf fhkkt w fkhLkk MkSku yknkh {kxu
Wkkuk fhkk nku Au. su{ fu, k]qr{Lkk krhMkrk ktk{kt, kMkLku kekekuzkyku, h, MkMkkt,
uxkt-kfhkt, kk, UMk, nh, nkke, kuzk kuhu k Au.
hLkwt k Mkkk, Lkkurk fu kks fhu Au. MkkkLkwt k kks, {kuh, Lkkurk fhu Au. fwhk{kt
kkukMktkte rfkku yLkuf nkukke yknkh h[k Au. yk{, fkuE yuf rLkMkLkktkLke rr
kkuk-fzeyku khMkh MktfkELku yuf yknkh sue h[Lkk fhu kuLku yknkh khefu ykuk{kt
yku Au.
530
6. yknkh - rkhkr{z kkk kkku{kMk/sikhLke nU[eLkku k :
yknkh-rkhkr{z{kt Lke[uLkk Mkhuke yLkw{u WkhLkk Mkh khV skk uf MkhLke yth SkuLke
Mktk{kt r{f heku xkzku kkku uk {u Au. yuxu fu, Wkh skkt huf kkuk Mkhu kfLke Mktk
xu Au. su{ fu, LkMkrk Wkkfku Au (ku Mktke Au.)
yk LkMkrk kh k{ fkkLkk k]knkheyku Au yLku yk k]knkheyku kh rke fkkLkk nMkf
keyku hnuk Au.
7. sikh/kkku{kMk :
fkuEk MkS{kt hnuk Stk Lku sikh fnu Au. uf kkukfMkh kh MkSLkk sikh
kh yk rkhkr{z ykkrhk Au. MktkLkk ykkhu MkSkuLkk kkukMkhLku khkkh Mk{S fkkk Lkke.
su{ fu, fkuE ke fu LkMkrk {kuxk nku Au kku fkuE LkkLkk nku Au. yk kkLku Mkhk ke Lkk
fk. su{ fu, zLkwt ]k, e{zkLkwt ]k yLku kMk yk ktLkuLku Mkhk ke Lkk fk.
e{zkLkk ]k fhkkt kMkLkku sikh ykuAku Au. stk{kt ykue LkMkrkykuLke si Mkk{keLke
kwLkk{kt k]keykuLke Mktk yLku sikh ykuAku nku Au yLku kuLkkke {ktMkkeykuLke Mktk yLku
sikh ykuAku nku Au.
sikhLke ryu feze ytk Mkqk{ S Au. khtkw ku kkuLke Mktk{kt nkukke ku {kuxk {k{kt
si Mkk{ke kLke Au. fezeLke rLkMkLkktkLkk fkkuo kh {kuxe yMkh kzu Au. yk ke s kkkkkuLkwt
ykufLk fhwt.
8. stk{kt {]kkukkuLkwt [ :
(stk{kt he kzukt kktzk yLku Lkfk{e Mkk{keLkwt [) : stkLke s{eLk kh ]kkuLkk he kzukt
kktzktyku, LkMkrks yukku, k{es yuukku, kkeykuLke nkkh, keykuLkk {-{qk kuhu
Mkk{ke knw {kuxk {k{kt kzue nku Au. yk {]k Mkk{keyku{kt qk s {kuxe Mktk{kt fezeyku,
yrMkkyku, fkLksqhk, ktkyku yLku yL fexfku hnukkt nku Au. kuyku {kuxk {k{kt {]k
Mkk{keLkwt rxLk fhu Au yLku kuLku s{eLk{kt ue u Au. {]kMkk{keykuLkk Mkzkke, rxLkke ku{kt
LkkRxkusLk, kkuxk suk kkukf ku s{eLk{kt u Au yLku kuLkkke stkLke s{eLk fwhke heku
s Vwk kLku Au yLku LkMkrkLkk ]r-rfkMk {kxu sYhe kkukf {u Au.
u yk rk Lkk kk kku stkLkwt rLkMkLkktk kuLke kqokk kw{ke u Au. Mkq{ Vqk, Skwyku,
rkkzeLkk xkuk, kufux Vqk kuhu k {]k Mkk{keLku rrxk fheLku LkMkrkLku kkukf kqhk kkzu
Au.
stk{ktLkk {]kkukku stk{kt kkk{kLk yLku usLku e hkk{kt k Wkkuke Au. su{ fu
{]kkukku-huk kktzk, keykuLkk {-{qk kuhu{kt hnuwt usLkwt {k kkk {kxeLkk WkhLkk
Mkhku{kt usLkwt {k yk uk {u. yue s heku {]kkukke s{eLk yLku we s{eLk
yu ktLku{kt usLkwt {k yk-yk uk {u.
 531
9. rkykuLke rrkk, rkwkk :
stk{kt Mkk{kL heku fezeyku w uk {u Au. k]e kh keS fkuE k MkS rk fhkkt Mkkike
w Mktk fezeykuLke Au. yue s heku r{kt fkuEk rk Mk{qn fhkkt ktk-{hkykuLke
rkykuLke Mktk w Au. yLkuf fkhLkk fexfku {kuxe {kkk{kt uk {u Au. {kk khk{kt ykhu
30,000 fhkkt w kLkk fexkwyku uk {u Au.
rLkMkLkktkLke kqokk yk LkkLke yLku e {nLke rkyku kh ykkrhk Au. ku stkLke
SLk-Lkkt {w ytk Mk{kLk Au. su{ fu, fezkykuLkwt k fexke kkeyku, W[hku yLku
hkuLkku rfkh Au. yk Skkku/fexfku, stkLkk {]kkukkuuLkwt rxLk fhuu Au. LkMkrk {kxu kkuk
Mkk{ke kqhe kkzu Au. suLkkke LkMkrkLkku ]r rfkMk Mkkhku kk Au. yk LkMkrk yu {kLkeLkku
kuhkf Au. ykke stkkuLkk {]kkukku{kt hnuk fexfku khkuk heku {kLkeLkk kkuk {kxu ykkhYk
Au.
10. LkMkrkykuLke rrLLk rkyku :
stkku{kt ]kkuLke yLkuf rkyku uk {u Au. ]kku, kzeyku, Akuzkyku, rr fkhLkk kMk,
s{eLk kh Vukuk rr fkhLkk ukyku, ]kkuLke xku[u Vukuk ukyku kuhu rr fkhLkk
]kku stk{kt uk {u Au.
LkMkrkLke fuxef rkku qk s wo Au. u stk fkke Lkktk{kt yku kku ku wo rk
kh Mk{kk kE . khk{kt r{kt uk {ke sirrkkLke 80 xfk sirrkk uk {u
Au. su{kt 16,000 kLke LkMkrkyku uk {u Au.
11. keykuLke rrLLk rkyku :
(y) keyku : khkLkk stkku{kt r{kt uk {kkt ykhu 81,000 kLkk LkkLkk-{kuxk
keku uk {u Au. khtkw, stkku Lkk kk{kkt fuxktf LSku Lkkk: kLkt Au. u
ku{Lkwt MktoLk, skLk fhk{kt Lkn yku kku ku{Lke wk kkLke kk Au. khkLkk
LSku{kt hA, wzh, ntkw, Mkn, nkke, kUzk, kkhMkkk, fkrkh, [fkhk, kVeoku
ekzku, MkkkhuLkw, kkkLzk, kkih, r[kk, Mkuk, hA, Mkkth, keMkLk, knwze, Lkekk,
h, ekzk, s[h keyku{kt {kh, rzk, fk[kk, uhkuf fk[kk (rLkk Mkkike
rkfk fk[kk su {kk rLkfkukkh xkkw rMkkh{kt uk {u Au. ku nu sqs Mktk{kt s
Au.) rr fkhLke {kAe kuhu.
(k) kkeyku : s[h kkeyku yuxu kke Mkkkxe Wkh yLku ykfk{kt Wzkkt kkeyku, -
kkkh kkeyku, fkrsku, kkk, kkf, kuefLk, ntMk, MkqLkke, MkVu ykEkeMk,
keVkW, LkkEx nuLk kuhu uLkk yLku ruLkk kkeyku uk {u Au.
Mk[h kkeyku yuxu s{eLk Wkh hnukk yLku ykfk{kt Wzkkt kkeyku-khk{kt [fe, Lk{kuh,
z{kuh, kuhkz, r[kukk, Mk{ze, wz, kukh, ke, kks, fkqkh, MkVu fkqkh, ek fkqkh,
532
kkukx, hkuh, {uLkk, kwkw, zku, ykurhyku kuhu yLkuf fkhLkk kkeyku uk {u
Au. yk{ktke fuxktf kkeyku yukt Au fu su fwhk{kt MkVkE fk{khLkwt fko fhu Au. sukt fu, kks,
[e, zku, kukh, kkf, [fe, [k{k[erzwt, fkkzku, {hkt kuhu. u fu, Mk{k r{ktke
yk kkeykuLke Mktk ykuAe kke hne Au.
yk kkt s keyku, kkeyku, LkMkrkLke rkyku fwhk{kt yufke Mkkku Mktfkukt Au. yk
si rrkkLku Mk{u. u stk fkke Lkktk{kt yku kku, yk wo rkyku Lkk kk{u yLku
kuLkkke {kLkkLku yf LkwfMkkLk kE fu Au.
12. s[Lku krk fhkwt stk :
stkLkk kkkh{kt usLkwt {k w nku Au. stk yuf ke (MktsLk)Lke su{ fk{ fhu Au.
stkLke nk{kt us w nkukke ku hMkke kLku U[e ku Au. kkswLkk u fhkkt ku yk
fkhkuMkh w hMkk {uu Au. wk {ukLkku{kt yLkwkkk [k kkk{kLk fhkkt ]kkuLke Akk{kt
kkk{kLk {k{kt Lke[wt nku Au.
s{eLk kh kzukt fkunkuk LkMkrk yLku kes yukkuke s{eLk{kt us skuku hnu Au.
]kkuLkk kz yLku {qrk kkeLkku Mktkn fhkkt nku Au. Mkqfe kw{kt stkLke s{eLk kukke
s{eLk{kt us fu ku eLke uk {u. yk{, stkLkk ]kku hMkkLku U[e keLku, ko hr{kLk
nk{kt us e{u-e{u kqhku kkzeLku, s{eLk{kt ktkk Mk{ Mkwe usLku Mktkne hkeLku yuf ke
(Mkts) suwt fk{ fhu Au. yk{, stk s[Lku krk fhu [u.
yknkh-]tk, yknkh-ku, yknkh rkhkr{zku (rfkh yLku rfkheykuLkku Mktkt)
1. yknkh ]tk :
LkMkrk Mkqo{ktke fk Mkt&ukLke rkke kkukkLkku kuhkf kLkku Au. ku kkuku Mktke Au. yk
LkMkrkLke fqtkku, V, Vq, kes kuhuLku yLkuf fkhLkk fexfku/Skkku k Au. yk fexfkuLku
fk[zkyku, kkeyku, khkueyku, fhkurkyku, uzfkt, ku, Mkkk kuhu kkk nku Au.
LkkLkk kkeykuLkk #zk yLku k[ktykuLku, uzfkt, Mkkk, fk[zk kuhuLku {kuxk kkeyku suktfu fkkzk,
Mk{ze, {kuh, kks kuhu kkk nku Au. fuxktf kkeyku sukt fu {kuh, {hkt, kukh kuhuLku LkkLkk
keyku sukt fu rkkze, fqkhk-stke fqkhk, hw, rk suk keyku kkk nku Au. LkkLkk
keykuLkku rfkh {kuxk keyku fhkkt nku Au.
yknkh-]tk (kkukfze) khMkh MktfkELku yuf yknkh h[Lkk fhu Au kuLku yknkh fnu
Au. fhkurkyku s{eLk kh Mkhfkk fexfkuLku kfzk {kxu Mkwhtk sue kLkku Au kkk ]kku khLkk
fhkurk Qzkk fexfkuLku kfzk {kxu 3 VqxLkk kMk MkweLke rkfk kLkkkk nku Au.
kkukkLke {kt fexfkuLku kfzLkkh fhkurku yu Mkh k ]tkLkwt Wknh Au. yk fhkurk kkuku
k yknkh ]tkLkk s kkYk Au.
 533
2. yknkh rkhkr{z :
yknkh rkhkr{z rr kkuk Mkhku{kt Wkkfku, kkr{f Wkkukk yLku kuLke Wkh rke
Wkkukk kkrkkLke su{ kkuXkuk uk {u Au. yk rkhkr{z{kt Lke[uLkk Mkhuke yLkw{u
WkhLkk Mkh khV skkt uf Mkh{kt SkuLke Mktk{kt r{f heku xkzku kkku uk {u Au. yuxu
fu, Wkh skkt uf kkuk Mkhu kfLke Mktk xu Au. ykke ku rkhkr{z khefu ykuk Au.
yknkh rkhkr{z{kt Wkkfku LkMkrkLke Mktk knw {kuxe {kkk{kt nku Au. ku{kt QoLkku skku w
nku Au. ku kAe k{ ueLkk Wkkukk{kt QoLkwt w Ykktkh kk Au. ke QoLkw tYkktkh kkwt
Lkke rke yLku k]ke fkkLkk Wkkukk{kt {: Mkktkhek kke QoLkwt {k xkwt Au.
yknkh rkhkr{z{kt Qo yuf Mkhuke ke Mkhu Mkktkhek kk Au.
yk QoLkku Wkkuk keykuLke rrLLk rkyku sue fu, kusLk {kxu rfkh fhk, kMkkuATkMkLke
rk {kxu, kuhkf k[kk, sLkLk{kt kuhu{kt kk Au. yknkh rkhkr{z{kt ykLke kLk
hkk sue kkkk LkMkrk qk s rk {k{kt, kuLkk kh ykkrhk k]keyku ykuAk yLku
kuLkk kh ykkrhk {ktMkke fu nMkf keyku kku {kk kkuzk s Au.
3. LkMkrkLkk khkkkkLk, keuLkwt rhkwt :
LkMkrkLkk kktzk, Vku yLku keuLku kkeyku, rMkfkuk, kthkyku kkkt nku Au. VqkuLkk [{fkh
htkkuke ykfkkoELku fezkyku, kkeyku kuLkk hMkLku kekk nku Au. hkku ukE fu yu {kxu kk
MkVu yuk yk VqkuLku hkku [k{k[erzk yLku hk VqkuLkk hMkLku kekk nku Au. yk Mk{k rk
hr{kLk LkMkrkLkwt khkkkkLk kkwt nku Au.
yLkuf LkMkrkyku khkkkkLk {kxu keyku kh rLkoh nku Au. suke keuLkku rfkMk kE fu Au.
yk{, LkMkrk yLku yu khk stkku kwLkfkMk {kxu LkkLkk-{kuxk Sku kh ykkrhk nku Au. yk
Mk{k [ fu Mktkt SLk- {kxu qk s ykLkk Au. u ku{ktLke yuf fze Lkke kze fu kqxe
kE ku Mk{k SLk- kh yuLke yMkh uk {u Au.
khkkkkLk kkke Vqku, Vku, kesLkku rfkMk kk Au. fuxktf kkeyku kkukx, {uLkk, hkuh,
r[kukhk, rMkfkuk kkk kthk kuhu VkuLku kkkt nku Au. Vku{kt hnuk kes, Xrk ku{Lkk
yktkhzk{kt kELku { Mkkku knkh yku Au yLku s{eLk{kt ytfwrhk Mkkhe heku kE fu Au. yk{,
kkeyku qh Mkwe keuLkk ruhk{kt yLku Lkk AkuzLku Wkkzk{kt fu LkMkrkLkk ]r rfkMk{kt
ykLkku Vkku ykku Au. LkMkrk kkukkLke skyu Mkh nku Au.
khtkw fwhku kuLku yL Sku Mkkku yue heku Mkktfe Au fu ku{Lkku Vukku yLku rfkMk yk hek kkku
hnu Au. fuxktf kes yuf{ nfkt nku Au. ku nk khk rhkE Au yLku qh-qh Lke
LkMkrk Qkke nku Au.
534
4. kwLkhwkkLk :
u fu, su kes{ktke ytfwh Vqxu yLku Akuz kLku ku kk s rfkMk kk{eLku ]k ke fkk Lkke. ku{ktLkk
{kuxk kkLkk k]knkheyku khk kE Au. {kk yukt kes s {kuxkt ]k kLku Au. su{Lku ku{Lkk
ytfhw yLku ]r-rfkMk {kxuLkk k{k{ yLkwfq kikkurf Mktukku Wk kLku.
5. L Sku yLku ku{Lkk yktkrhf Mktktku :
rrLLk fkhLkk kkeyku kkukkLkku kuhkf {uk yufkeLke { fhu Au. kuyku {kuxk Mk{qnku{kt
yufke Mkkku ]kku kh yk- fhkkt nku Au. V kLkkhk kkeyku V kukkt kktzktykuLke [u
hnuk fezkyku wk kLke Au suLku fexke kkeyku MknukEke {ue fu Au.
stk{kt kthkyku, rMkfkue, kkukx kuhu Vku kqhk Lk kkkt o kuk Vku s{eLk kh VUfe ukkt
nku Au. suLku k]knkheyku nhk, MkMkkt, Mkkkh sukt keyku k Au. ]kLke xku[ kh kuXuk
kkeyku yLku kthkyku rfkhe ke k, ekzk, Mkkk, yskh kuhuLku qhke ukkt s [eMkk[eMk
fhe {qfkkt nku Au. ykke, nh suk k]knkheykuLku [uke {e ske nku Au.
6. rfkh yLku rfkheyku :
keykuLkk htk ku{Lku Aqkkk{kt {Yk kkk nku Au. su{ fu, kLkk Qk [xkkxk, r[kk yLk
ekzkk heh khLkk kku xkfkt, nhLkk heh khLkk xkfkt kuhu stkLkk fk yLku Akk Mkkku
e skkt kuyku AwkkE hnukk nku Au yLku Mkhkkke uE fkkkt Lkke.
k, ekzk {kLk rfkheyku ku{Lku swyu ku knukt s kuku {kLkeLku uE ukkt nkuE knw Mkhkkke
stk{kt y~ kE skkt nku Au. u ku{Lkk kkktLkk kk rLkkLk uk {u kku ku{Lku kuk
Mknuk kLku Au.
nh sukt keyku (ykk fkuEk rfkh) fkuEk krk fu Mknsu k yks rk yrk MktuLke
nkukke kkk ku{Lke kus Lksh yLku ke kuL nkukke ykMkkkMk Vhkkt nMkf keykuLkku k
yke skku nku Au. k, ekzk kkukkLkku rfkh {uk qk s Mkk[ukekqof Lk fhkkt nku
Au. stke fqkhkyku qtz{kt Vhkkt nku Au yLku rfkh k qtz{kt s fhu Au.
kks, [e suk kkeyku ke krkke Wkhke Lke[u kkukkLkk rfkh kh kx {khkk nku Au. khtkw
yk kk s rfkheykuLku kkukkLkku rfkh {uk k Lkku fhk kzkkt nku Au.
LkkLkk-LkkLkk Sstkwyku {kuxk kku kkukkLkk rLkkMkMkkLkk htk{kt e skkt nku Au. su{ fu QEMk
kfzkLkk fezk ku su ]kLkk kz fu zkeyku{kt hnu Au. kuLkk suk s ukkk nku Au. fkr[tzk krhMkh
{ku kkukkLkku htk keLku AqkkE fu Au, kkt kktzkyku{kt hnukk kekekuzkkLkku htk kktzktLkk
htk suku s nku Au. kktrkk, ftMkkhe su Vq-kz{kt Vhkkt nku Au fu ykhk{ fhkkt nku Au kuku
s htk hku Au.
 535
kk s LSku kkukkLkk ykke yku fu rLkkLkeyku kkuukkLke kkA {qfe skkt nku Au. suLkk
khk ku kekuLku ykue fk Au. su{ fu, k-MknLkk ktyku, ku{Lkk {q-{qkLke kt khk,
kkeyku ku{Lkk kAk yLku fn khk ykue fk Au.
7. rr LSkuLke yknkh-]tk yLku yknkh- :
(1) fezeyku, WEyku Mkzue fkunkue LkMkrk Au - fhkurk LkkLke-LkkLke Skkku k Au. (2)
tk LkkLke Skkku yLku LkMkrk k Au. (3) rfkhe {uLxMk yyuLku zukLk ^k suk fexfku
LkkLkk fezk yLku SkkkuLku k Au. fezekW fezeykuLku k Au. ^kfu[Mko suk kkeyku fezkyku
yLku Skkku k Au. (4) {hk yLku Szk kktzkt yLku fqtkkuLku k Au. (5) kktrkk rMku
yLku ftMkkheyku hkku VqkuLkk hMkLkwt kkLk fhu Au. (6) yrMkkt, f]r{yku {]kkukkuLku k Au. (7)
rfkhe kkeyku yrMkk, f]r{yku, h, Mkkk yLku LkkLkk kkeyku k Au. (8) kwkw suk
kkeyku V k Au. khtkw {kk{kt hnukk kuLkk LkkLkk kAkykuLku fezk yLku Eku zku Au. (9)
Mkhkuh VqkuLkk hMk keu Au. (10) rMkfkueyku f[ yLku fku[kkk Vku yLku Mkkk Vku
k Au. (11) Mkkkh, Mkkwt nh, r[k, kMk, kkt kktzkt yLku V k Au. nkke [ku{kMkk{kt
kMk yLku rkk, WLkkk{kt ]kkuLkk kktzkt k Au. (12) knwze ]kkuLkkt {ktMk, {qrkt yLku
]kkuLke Ak k Au. (13) k, Mkkkh, r[k, kthkykuLkku rfkh fhu Au. (14) r[kk Mkkkt
nh, MkMkkt yLku ykMkkkMkLkk kk{kuLkk kkkwt kwykuLkku rfkh fhu Au.
8. rrLLk rkyku khk Wkkukk{t ukkk ykkMkku :
stk{kt huf Mkh{kt rrLLk rkyku rLkkMk fhke nku Au. su{ fu WE, feze, Mkkk, MkMkkt,
h kuhu s{eLk{kt h kLkkeLku hnu Au. ftMkkhe, ktkyku, fhkurk rr fezkyku he kzuk
kktzkyku{kt, fkunkue LkMkrk kuhu{kt rLkkMk fhu Au. ykrkk (Fire-ants) ]kkuLkk kktzkku
yLku xkyku{kt hnu Au. kkeyku ]kkuLke zk kh {kk kLkkeLku hnukk nku Au. kthkyku, {ktfzktyku,
]kkuLke zk kh hnu Au.
k, Mkn, r[kk, ekzk skLke ykMkkkMkLke kzeyku{kt AwkkELku hnu Au yLku kke kke
ykkkt keykuLku rfkh kLkku Au.
Mk{zeyku ]kkuLke xku[ kh hnu Au. ktke kuLku MknukEke kkukkLkku rfkh LkkLkk kkeyku, h,
Mkkk, uzfkt kuhuLku uE fk Au yLku rfkh kE fu Au.
ke RxMko, zkukku suk kkeykuLku ku{Lkwt kusLk Skkku ]kkuLke zkeyku{ktke {wt nkukke ku ]kkuuLke
xkyku{kt hnu Au. {kuxe rMkfkueykuLku k Mkk{ke f[kk Vku, Mkkk Vku kz khke {kkt
nkukke ku kz kh s hnu Au yLku ku s s{eLk kh yku Au.
yk{, stkLkk uf SLku kkukkLkku kuhkf ktke MknukEke {e hnukku nku Au kt ku kkukkLkwt
rLkkMkMkkLk kLkkkk nku Au.

536

wrLkx - 7.4
RLVh{uLk xfTLkkukuS
MkeLkk ytrk{ ko hr{kLk, RLV{uoLk xfTLkkukuS (ykR.xe.)yu {kLk skeLke e
krhMkrkyku{kt VuhVkh fkO Au. su fkuE xfTLkkukuS fhe fe Lkke. ykR.xe. ykkk Mk{ksLku
huh kkLk ykkrhk Mk{ks{kt kk {kxu Mkk{o hku Au. ykR.xe. ykkLku yk fkhLkk
{qktfLk khk Lke Mk{ksLke kkheLke kf k ykku Au.
ykhu {Lkw SLkLkwt fkuE kuk yuwt Lkke fu su{kt yuf ykk keS heku RLV{uoLk xfTLkkukuSLke
yMkh kE Lkk nku. kwshkk hkLkk kufkuLku yrk{ke rfkMkLkk krhk{Lkk Vku [kk
{u. yuku yku Au fu ko hr{kLk, ykR.xe. keLkku kht Lkn fhke hk Mkhfkh
Mknfkhe qnh[LkkykuLke h[Lkk fhu fu su hkLkk LkkkrhfkuLke skeLkk k{k{ kkMkkykuLku yMkh
fhke nku.
ykR.xe. Lkerk 2007-2011 {wsk, kwshkk Mkhfkh yLku Mkk{kL nex rkkLke Mkq[Lkk
{ku, ykE.xe. {kxu { yLku hkuskkh rkk yLku kue kki f[uheyku {kxu Lkkkfe ko
2009-2010 hr{kLk, fw ksuxLkk 3 % Yk. 251 kLke k{ fhk{kt yke Au. ko
hr{kLk rkkLkwt nuh sLkkk ke yrk{Lkku rfkMk fhk yLku kuLkk kh kLk
ykkk {kxu ykR.xe. ]rkykuLkk y{ {kxu ykR.xe. yuLk, kLk hsq fhkLkku Au.
nk [kw ko hr{kLk Lke[u {wsk kAeLke ykR.xe. ]rkykuLkk y{ {kxu fko fhu Au.
S-MkLk uzk
ko{kLk Mktukku ukk, ykR.xe. ]rkykuLkk y{ {kxu yLku kkkLkk MkhLkk kufku {kxu S-MkLk
uzk yrLkko Au.
hkkt 139 Mkhfkhe kke{ MktMkkyku yLku kke{ ftkLke 4 yL kurf f[uheyku ykue Au.
rkk uzk [oLkk ytks ytku ku{ s uzkLke rk ytku rkkLk yLku kukurkfe rkkLku
k{ fhu. fw ytks {wsk Yk.k 250 k rkkLk yLku kukurkfe rkk khk ykkk{kt
ykk. ku kkhe Mkwe{kt 90 ykE.xe.ykE.Lkwt uzk S-MkLk Mkkku fhk{kt ykwt.
nk{kt kkfeLke 43 ykE.xe.ykE. yLku kkB { rLkk{fLke f[uheLke kkfeLke kki f[uheyku
{kxu Yk. 100,00,000/-Lke ukkE ko 2009-2010Lkk ksux{kt fhk{kt yku.
nkzouh MktkkLk
kkhe Mkwe{kt ykR.xe. kusuxLkku y{ fhk {kxu k{k{ 18 rskykuLke ykikurkf Mkk{ke
yLku ykhku rLkk{fLke f[uheyku{kt, { rLkk{fLke k{k{ 29 f[uheykuLku kqhke Mktk{kt
 537
fkuBwxh khk MkkLkMkk{keke Mks fhk{kt yke. nk, hkuskkh yLku kke{ rLkk{fLke f[uhe
{kxu ykE.xe. ]rkyku yLku Mkhfkhe nukw uc heku rMk fhk {kxu ykku huf rsk MkhLke
ykR.xe.ykR. (Mk fhkkt khu kkhe fk{ fhLkkhk nku yue) Lku 5 fkuBwxh ykkkLkwt huf
kkwfk MkhLke ykR.xe.ykE.Lku 2 fkuBwxh ykkkLkwt ykkusLk fwO Au.
nk{kt, Mkr[k Mkhu yLku 4 {wkku{kt ykR.zkw, ze.yu{.yuMk. kusLkk Y fhk{kt
yke Au. rkkLk yLku kukurkfe rkk, S.ykh.Lkt.ykE.zkw. ze.yu{.yuMk. kusLkkLkku
kk kkteLkkh yLku y{kk Mkk 7 {wkkuLke kki f[uheyku{kt rMk]k heku Vukk
{kxuLke knu fhu. rkk yk fkhLkku nkhw ynuk 5 Lk {uu.
yk fkhLke f[uheyku{kt xe.Mke.yuMk.Lkk nkhw ynukLkk Mkq[Lkku Mkkku, nkzouhLke yk~fkkLkku
ytks fhk{kt yku. rkk fkuBwxh nkzouh yLku yL {krnke Mkt[kh Mkk kfLkefLkkt
MkkLkku {kxuLke f{k kuxu Yk. 93,00,000/-Lke ukkE fhu.
Mkku^xuh :
y{kk yLku kkteLkkh kki f[uheykuLkk Mkhu ykE.zkw.ze.yu{.yuMk.Lkk rMkh {kxu yk
rkk yLku kkuzo MkrnkLke kuLke Wkf[uheyku {kxu Mkku^xuhLke kux kqhk xe.Mke.yu{.Lkk nkhw
ynuk khk fko fhk{kt yku Au. fuxef f[uheyku{kt xe.Mke.yuMk.Lkk nkhw ynukLkk
Mkq[Lkke MkkuVuxuhLke yk~fkk ytkuLkku ytks fkZk{kt yku Au.
rkku Mkku^xuhLku Mktktrk k{k{ ko{kLk yufuLk su{ fu xe.yuMk.ke. Mkku^xuh, ukMkkRx
yLku ykR.zk.ze.yu{.yuMk.Lkk MktkusLk Mkkku MkknMk]rkLke Mkkku Qe fhk kuLku kuMkknLk
ykkk {kxu k ykkusLk fwO Au. ykku k rkk fkkyu Mkkn ykkk {kxu yuf ftxku Y{
Qku fhkLkwt ykkusLk fwO Au.
rkku zo kuMkuMkh MkkuVuxuh, rMkMx{ Mkku^xuh, yuLxkE Mk[o MkkuwLk Mkku^xuh, {kurLkxhk
MkkuwLk Mkku^xuh yLku yL RLV{ouLk fkuBwrLkfuLMk xfTLkkukuS Mkku^xuhLke rft{k Yk.
50,00,000Lke ukkE fhe Au.
f{o[khe kke{ :
ykR.xe. kRkuhe, kkkLke ykkkukhe ru kke{ ykR.xe. kusLkkLkk rfkMkLku ykfkh ykku Au.
ykke, k{k{ f{o[kheykuLku rrkk fhkLkwt ykkusLk fwO nkwt fu suke kuyku fkuBwxh Wkh Mktk
heku fko fhe fu Au yLku nexe fkok{kk{kt Mkwkhk {kxu RAek krhk{ ykku. RLV{uoLk
xfTLkkukuS zk krhrkok xfTLkkukuS Au.
f{o[kheykuLku kuMkknLk ykkk {kxu yLku fkuBwxh Mkku^xuh yLku nkzouh kkMkuke w{kt w {q
Mknkf fko {uk rkkLkk f{o[kheykuLku fkuBwxhLke kke{ ykke yk~f Au. kuke yk
{kxu Yk. 3,00,000Lke ukkE fhk{kt yke Au.
538
kh[qh yLku yL Wkkukk Mktktrk [o
rkk yLku kki f{o[kheyku{kt nMk rrk kukhku kMkt kzkk Lkke. f[uheykuLku k rLxh
fhk Au. kuke, rr yLku yL Wkkukk Mktktrk [o kuxu Yk. 20,000Lke ukkE fhk{kt
yke Au.
kkf Vke fhkh
nkLke krhMkrkLke Ykhuk ukk, rkk khk nkzouh yLku Mkku^xuhLke hee khtxe rkrhzLke
knkh Au. kuke kuLkku kkf e fhkh fhku uEyu. kuke, kkf e fhkh sYhe Au.
kuke yk {kxu Yk. 3,00,000Lke ukkE fhk{kt yke Au.
kuke, rkk R- kLkoLMkLke ]rkyku khk khu{kt khu kufeLke Mkuk fhkLkku yLku ko 2009-
2010 {kxu ykR.xe. yktkh{kkLkwt ykkusLk fhkLkku ktf kLkkku Au.
yk ukkE Lkkxu Lke[u sku fkoLkwt ykkusLk fhk{kt yku Au.
ze.R.xe. yLku ykh.yu.Mke. {kxu S - MkLk uzk Yk. 100 k
ykR.zkw. ze.yu{.yuMk. {kxu nkzouhLke hee Yk. 96 k
ykR.zkw. ze.yu{.yuMk. {kxu Mkku^xuhLke hee Yk. 50 k
f{o[kheLku kke{ Yk. 3 k
fkuBwxh Wkkukkke yLku rr Yk. 2 k
kkf e fhkh Yk. 3 k
fw Yk. 251 k
kuke fw ukkE uu Yk. 251,00,000 ykkk{kt ykk Au.
{ yLku hkuskkh rkk
{ yLku hkuskkh rkku Wkh kkf - 1300 - ykrVMk [o nuX Yk. 7,26,96,100/-
(ykhu)Lke ukkE fhe Au. kkhe 14-06-2007Lkk S.yu.ze. Xhk {ku, rkkLkk f{o[kheyku
yLku rkkLkk WkheykuLku swe swe kke{ ykkk {kxu k{ ko - 2010Lkk Mktkqo ykrVMk [o
eX 0.2 %Lke ukkE yLku kk{ Mkr[ f[uheLku {kkooLk ykkk{kt yku.
ku {ku 2009-2010 Lkk k{ koLkk ytkrsk ksux{kt Yk. 2,60,000/-Lke ukkE fhk{kt
yke Au. yk {kxu ko{kLk kkkk hsq fhk{kt yke Au.
Lke kusLkkyku : (fw Yk. 238.16 k)
yu.ke.ykh. 10 : yfM{kkku hkufk {kxu Mkk{keLke ykuhze yLku Mkk{keLkk [kh yLku ykikurkf
kuk{kt kke{ {kxu MtMkue MktMkkykuLku yLkwkLk Mknk (Yk. 146.85 k)
 539
{ Lkt. kkkk Yk. k{kt
1. ykikurkf ykhku yrfkhe ko - 2 {kxu k sk Qe fhe.
55.46
kkkh Yk. 8000-13500 (6.66 k)
{krk MksoLkku - A sk ko - 2 MkkLkk fkhu kkk hkuk {kxu
u{e hMkkkuLkk fkhkLkkyku{kt fk{ fhkk fk{khkuLkk kkeke krhk
{kxu. (rLkk kkkh Yk. 12,000/- ke.yu[.Lkk fhkhke hk{kt yku.)
2. hksfkux{kt Lke kurf ykikurkf ykhku kukkk Qe fhk.
91.39
huf kukkk {kxu yk~f sYrhkkku.
rLkk{f Mknkf (kkek) ko - 2 - yuf sk
(kkkh Yk. 8000-14050)
(2) rMkrLkh kukkk Mknk ko - 3 - yuf sk
(kkkh Yk. 4000-6000)
(3) swrLkh kukkk Mknk ko - 3 - yuf sk
(kkkh Yk. 3050-4590)
(4) zuxk yLxe ykkhuxh - ko - 3 - ku sk
(rLkk kkkh 5000/-)
(5) kukkk Mkuf - ko - 4 - yuf sk
(rLkk kkkh Yk. 15,00/-)
(6) (6) Mkuf ko - yuf sk
(rLkk kkkh Yk. 1500/-)
(k) hksfkuxLke kurf ykR.yu[.yu. {kxu Lk, VLk[h, xurVkuLk, MxuLkhe,
ese, uhkuk {eLk, VuMk {eLk kuhuLke Mkkku.
fw Yk. 30,00 k
(f) hksfkuxLke Lke kuurf ykikurkf ykhku kukkk {kxu fkhkLkkLkk
kkkhLkk Lk{qLkkykuLkku Mktkn, Mk{ekk yLku rLkhek{ {kxuLkkt MkkLkku {kxu.
fw Yk. 52,88 k
(z ) MxkV {kxu knLkkuLkwt kzwt yLku fkhkLkkLkk kkkhLkk krhk {kxuLkk
540
kkr{f MkkLkku yLku fkhkLkkyku { fhkk fk{khkuLke kkeke krhk {kxu.
fw. Yk. 24,00 rk {kMk 12 = Yk. 2.88 k
fw 146,85
(Yk. yuf fhkuz AukkeMk kf kt[kMke nh kqhk)
Xhk
kk. 13-10-2008Lkk hkus {kLk. hkfkkLkk {tkehe (Wkuk)Lkk ykMkkkLku kuu 18{e
yuBkkzo fr{xeLke kuXfLke fkokneLke LkkULkk {wk Lkt.-8Lkkt uku rLko {wsk hkLkk {eXk
{kuke kife k{ kkk{kt 10,000/- MkkRfku kqhe kkzk{kt ykLkkh Au.
khkk kkfe hnuk {eXk {kukeykuLku ke kkk{kt MkkRfku kqhe kkzkLke fkokne hk{kt
yku. yk kusLkk{kt rk MkkRf Yrkk 600/- AMkku kqhkLkku Vkku ykrhk/{eXk {kukeke
Mkkux {uLwVuf[hk yuMkkurMkuLk kkMkuke {ukLkku hnuu ykk {eXk Wkkf ykrhk/{eXk
{kuke kkuku Vkku he fu.
MkkRfLke hee kkk rkhLke fk{kehe kwshkk hk RLzMxe {kfuoxk fkukkuohuLk r.
(ke{fku), kkteLkkhLku MkkUkk{kt yku Au. MkkRfLke hee kkk rkh ytk ykuke ke{fkuLku
sYhe Lkkkfe hf{Lke [qfe fhk{kt yku Au.
hkLkk {eXk {kukeykuLkku R~q fhk{kt yku fwxwtk ykufkzo hkLkkhLku rk fwxwtk yuf
MkkRf {uk kkk kLku Au. MkkRfLke rkh{ Mkk MkwrLkk fhk {kxu Lke[u {wskLke
Mkq[Lkkyku ykkk{kt yku Au. suLku kLku ELku fkokne fhkLke hnuu.
hkku yLku rLk{ku
(1) fwxtwk ykufkzo hkLkkh {eXk {kukeLku fwxwtkeX yuf MkkRf {uuk nkh hnuu.
(2) yk MkkRfLkku Wkkuk {eXk {kuke kkuku ykk kkukkLkk fwxwtkLkk Mk fhe fu.
(3) yk kusLkk nuX {uu MkkRf {eXk {kukeyu k ko Mkwe u[k fu yL fkuE {eXk
{kukeLku nMkktkh fhe fu Lkn.
(4) MkkRf {uk {kxu {eXk {kukeyu yk MkkkuLkk Lk{qLkk{kt rsk Mkhfkhe { yrfkhee
(uk)Lku yhS fhkLke hnuu.
(5) rLkk Lk{qLkk{kt yhS {uke sYhe kktnuhe kkk hkE fhkLke kkk MkkRf {ukkkk kLku
Au ku {kkLke k{ fkorMkkhLkk {LkeMk Mkhfkhe { yrfkheeyu fhkLke hnuu.
(6) MkkRfLkk rkhLke fk{kkheLke Mkk ke{fku, kkteLkkhLku MkkUkk{kt yku nkuE kuykuLke
Mkkku MktfLk{kt hneLku fhkLke hnuu. MkkRf {tsqh fhkkkk yhskh/kkkeoLke keLke rkkku
ke{fkuuLku {kufkLke hnuu.
 541
(7) MkkRf {kxuLke kusLkkLkku Vkku Mkkux {uLwVu[hk yuMkkurMkuLk kkMkuke ykk {eXk Wkkf
{krf kkMkuke ykk {eXk {kuke kkMkuke rsk fkkyu {ue Mkhfkhe { yrfkheke (uk)
yu kwshkk kk{ {kuke fk kkuzoLke kLfLkk kkk{kt s{k fhkkLkk hnuu. Mkhnwt VkkLke
hf{ {kLke kkfkhLku kkuzoLke rLkk Lk{qLkk{kt knkU[ ykkkLke hnuu.
(8) rsk Mkhfkhe { yrfkheeyu yk Mkkku rkzk fhu kkfku {wkLkk hrsMxhLkku rLkk kkk
ykLk hkkLkwt hnuu kkk h {khu kkt[{e kkhe Mkwe{kt krk ynuk yku {kufkLkku
hnuu.
(9) yk ytku fkuBwxh{kt {kRkuMkkuVux yuMk{kt kwshkke ]rkVkuLx{kt Vkuzh kikh fhkLkku hnuu.
(10) su yhskh/kkkeoLku MkkRf rkh fhk{kt yku nku kuLke LkkU kkkeoLkk fwxwtk ykufkzo{kt
y[qf fhkLke hnuu.
(11) MkkRfLkk rkhLke Mkk ytku ke{fkuLku MkkUkk{kt yku Au. Mkh MktMkkLkwt MktfLk{kt hne
fk{kehe fhk skk{kt yku Au. MktMkkLkwt MkhLkk{wt Lke[u {wsk Au.
{uLkush (kh)
kwshkk Yh RLzMxe {kfuoxk fkukkuohuLk r. (ke{fku)
kuf Lkt. 17, kkt[{ku {k, WkukLk, Mkuxh-11
kkteLkkh 382 017
xu.Lk. 23227243, 23227065, 23223763
VuMk Lkt. : 079-23227244
rkzk Wkh {wsk
Mk Mkr[
kwshkk kk{ {kuke fk kkuzo
kkteLkkh
kk. 12-05-09
{ktf kf/kkuzo/{eAk kk/
(1) Mkhfkhe { yrfkhee .............. kkk sYhe fkokne ykuo.
(2) yrf Wkuk, fr{Lkhe (rfkMk), Wkuk fr{LkhLke f[uhe, kkteLkkh
(3) {uLkush (ke{fku), kkteLkkh
(4) rnMkkke yrfkhee, kwshkk kk{ {kuke fk kkuzo, kkteLkkh
(5) rMkux VkR.

542

wrLkx-8

hkxe yLku yktkh hkxe

{nLke xLkkyku
 543

wrLkx - 8
kf]rkf MktMkkuLkku (Natural Resorces)
544
 545

wrLkx-9

h{kku yLku ufq : u ukze, h{kkuLkk

rLk{ku, ykkusLk, yukuzo, yktkhhkxe
h{kkuMk fu rr xwLkko{uLx-Mkkoyku.
h{kLkk hufzo, kksukhLkk krhk{ku ku{s
yk {wkyku Mktuo kwshkkLke Mkrk.
546

wrLkx - 9
h{k-k{k
h{kk{k
k[eLk fkke h{k {kLkeLkk SLk{Lkk yuf ytk khefu kMkkrkk kue ]rk Au. {kLkeLkk
Wkrkfkke kuLke {w yLku {kuxe krkyku kuLkk kk, nkk kkk keX khk kk Au. kkke ku [ku
Au. kuzu Au, fqu Au, khu Au, [u [zu Au yLku kuxu Mkhfu Au, nkkke ku [euLku eu Au, VUfu Au, yVku
Au yLku fuu Au, keXke ku zkke fu s{e kkswyu yLku ykk kkk kkA ku{s Lke[u u Au yLku
f{h ykkke hehLku kku Vuhu Au. yk ke krkyku kuLkk SLk {kxu sYhe Au. kue krk kh
kuhkf {ukLkk kkk w~{Lkke k[kLkk rr kMkku kR fkk Lkke. yk ke krkyku fhe
kuLku k{u Au. h{kku{kt yke rr Mkkrf krkyku fhkLke nku Au, kuke kkfkuLku kkk
wkLkkuLku ku k{u Au. h{kku h{kke kkfkuLku yLku wkLkkuLku ykLkt {u Au kkk ku{Lkku hehrfkMk
Mkk Au. kuLke Mkkku ku{Lkk {ksLkku yLku ykt, fkLk sue kkuurLku ku{s ykk LkkzektkLkku
rfkMk Mkk Au. yk{, kkfLkk yLku wfkuLkk kherhf, {kLkrMkf kkk Mkk{krsf rfkMk {kxu
h{kku yrLkko Au.
h{kku ytkuLke Wkwok qr{fk khk kkk kwshkkLke h{kkuLku k kkw kzu Au. huf uLke
ykke MktMf]rk yLku SkLke fk nku Au. h{kku MktMf]rk yu kufSLkLke fkLke ykhMke Au.
kwshkkLke h{kku kh khke MktMf]rkLke yMkh Au. kwshkkLke LkkhrMkkh, kk{rMkkh yLku
kAkk rMkkh{kt nU[kue Au yu su ku rMkkhLkk Mk{ksSLk, kkkh kkk krhMkrkLku
yLkwfq yku kkk sYhekkkuLku Mktkkuku kue h{kku su ku Mk{ksLkk kufSLk{kt kR kR Au. yk
ryu kwshkkLke h{kkuLku {w ku fkh{kt nU[e fk : (f) Mkke ykk kki h{kku yLku ()
{kuxe ykk {nLke h{kku - rLkk Mkkoke.
(f) Mkke ykk kki h{kku :
yk fkhLke h{kku{kt rLk{kuLkwt ktLk ykuAwt yLku krk Mkke nku Au; kuke kkfku yLku rfkuhku ku
MknukRke h{e fu Au. uheyku{kt xkuu {e h{kkt Akufhkt yke h{kku Mtq uhkke h{u Au.
rr uku{kt h{kke Mkke h{kku Wkh su ku uLke MktMf]rk, kkkh yLku hekrhkuLke yMkhLku
fkhu ku{Lkk MYk swkt swkt nku Au, khtkw {qqk rkyku{kt qk {kkkwt nku Au.
ykkk u{kt yLku kwshkk{kt rwh{kku, kuzk-fqk-VUfkLke h{kku, keAku kfzkLke h{kku,
MktkkfqfzeLke h{kku, kuxkLke h{kku, fkuzeLke h{kku, [kuXeLke h{kku, kktk [kkkLke h{kku,
{hzkLke h{kku, {kuR-ztzkLke h{kku, zkLke h{kku,yktke-kekeLke h{kku,kuhe fqkLke h{kku,
khkLke h{kku, ykzkLke h{kku, kkS-kkMkk yLku fqfkLke h{kt h{e fk kue h{kku, Wkkt
 547
yLku ytkfzeLke {kLkrMkf h{kku kuhu yLkuf fkhku [rk Au yLku kuZeWkkf yk h{kku s{kLkkLku
yLkwYk Mkwkhkkhk Mkkku h{kke yke Au. yk rMkk uhk kkk yL knukhu kuzk, x, xktkk,
kkkzkt kuhuLke Mkkoyku k [rk Au. yk kk fkhkuLke Mktrk {krnke Lke[u Mkwk Au :
(1) rwh{kku : LkkLkkt kkfku uue kkkkkuLkwt Mkns yLkwfh fhu Au kkk Mko fwhke ]rkyku yLku
k uzfkt {kxu ykfko hku Au. yk fkhu Mkh yLkwfhku, fwhke ]rkyku kkk k
uzfktLke h{kku LkkLkkt kkfku {kxu yLkwfq kLke hnu Au. ykkkkze, kuzkkkze, kkukkkue, yk
hu fkkzk fZe kek, [fe Qzu, kk Qzu, ZkkZke, hh, rMkkkne-rMkkkne, yktkku,
kfhktLke kth kuhu yLkwfh-h{kku; [kkkze, kMke, qk, [kzku, kku{xkt, Vqze,
huke{kt uhkt kLkkkt kuhu fwhke ]rkyku kkk kk kuke, yzfkuzfku, Mkkksh kuhu
uzfkt-h{kku - yk ke qk [rk rwh{kku Au.
(2) kuz-fq-VUf h{kku : rLkk ytkh ykuAk Mk{{kt kuzkLke, [wt fu ktkwt XufkLke kkk zku fu hk
yue fkuR [esLku qh VUfkLke MkkoykuLkku yk{kt Mk{ku kk Au.
(3) keAku kfzkLke k MkkkkkeLke h{kku : swe swe krhMkrk{kt keAku kfzkLke h{kkuLkku yk{kt
Mk{ku kk Au. su kfzk kuLkk {kku k yku Au; yLku yu{ h{k [kw hnu Au. Mkke Mkkkkke,
Lkkhkku, yxeMkku{xeMkku, kAktzku, yqe, yuhtzku, Qe ku, kuXe ku, kurzkukkzku,
Lkkkhu, kkfhe, kwk[wk fkuhzku, ykte rMkfkue kuhu ikf keAku kfzkLke kkk
[frw (kuku), tkze, nwkwkwkw, khkukkx kuhu Mkktrf keAku kfzkLke h{kku qk [rk Au.
(4) MktkkfqfzeLke h{kku : LkkLkkt kkfkuLku qk r yue h{kku{kt MktkkR kukt kkfkuLku kue fkZkLkkt
nku Au. zkneLkku kuzku kkku, WXktkkwzktk, yktxeVktxe kuhu MktkkfqfzeLke ytk [rk h{kku Au.
(5) kuxkLke h{kku : kkh, fk[ ykk kLkk kLkkuk kuxk yLku kuxeykuke h{kke yk
h{kku{kt rLkkLk kkfkLkwt fki {w Au. LkkLkk [kukkLk{kt [u kke kLkke kuLke ykMkkkMk yk
h{kku h{k Au. yk h{kku{kt Mkk{kLk kuxkLku kkukkLkk kuxk zu kkfkLkku nku Au. ykk [ux
yktke kh kuxkLku [ZkeLku yktxkLkku nku Au : ku, yuk-wkk, kkeMk xku[k, kkuMkkkkuMk,
Aqxf rkMk, kkAkz kuhu kuxkLke [rk h{kku Au yLku kkfku kk{kt rhMkuMk hr{kLk
ykk {nkuk{kt qk kuke h{u Au.
(6) kktk [kkkLke h{kku : ktMkLke Mke{ktke kLkkuk f{kLk yLku ZZTZk Wkh Mk{kksw [kwfku
(zk{tz) ykfkhLkku fkk [kUxkze kkk Lke[u Vq{kwt kke kktk kLkkk{kt yku Au; yLku kuLku
fLk kkte kuhe zu [kkk{kt yku Au. yk h{kku Mkk{kL heku rke kAe Y kk Au yLku
Wkhk Mkwe [ku Au. LkkLkkt kkfkuke {ktzeLku {kuxe {hLkk ekwYkku yk h{kku kuke uu Au.
kktkLku khe rk{kt kkk Wkh-Lke[u R skLkku fkkq kkk Ze {qfeLku ku{s U[eLku ku[ zkkLke
wk kux-kw- yk h{kku{kt {w fMkk Au. yk rMkk LkkLkkt kkfku kuheLkk xwfzkLku Xfhk
kkte tkrhkt zku Au; yLku ku{ktke k[uk LkkLkk xwfzk zu rMMkk zku Au.
548
(7) {hzkLke h{kku : Wkhk kAe kktkLke h{kku kqhe kk yuxu {hzkLke h{kku Y kk Au yLku
ku XuX nkue Mkwe [ku Au. {hzku MkkkLkku, yktkkLkku kkk MkeMk{Lkk kfzkLkku kLkkk{kt yku Au.
{hzkLke Lke[u kutzLke kkke yekh yuf ee (ykh) kuMkkzk{kt yku Au. ku {hzkLku
yuf-ykhe {hzku yLku {hzk{kt Wkh yLku Lke[u yu{ ku ykh kuMkkzue nku Au, kuLku ku-ykhe
{hzku fnuk{kt yku Au. {hzk Wkh kuhe () xe, kuheLkku Auzku yktke{kt uhe uhke
s{eLk kh Vtkkue Vuhk{kt yku Au. yk kuheLku fnu Au. {hzkLku Mkh Vuhku, khe
skyu Vuhku, Vhkk {hzkLku zu WAkeLku ykk yktkeLke {ke nkue{kt uku,
{hzku Mkeku nkue{kt Vhu ku{ yh [fe uku kuhu fkiku Au. yLku yuf fqtzke, ku fqtzke,
tkze fqtzke, [kf , w yLku Mkkk kuhu kuLkk [rk h{kfkhku Au.
(8) {kuR-ztzkLke h{kku : ykLku rketzk k fnuk{kt yku Au. yk h{k ykk u{kt [rk Au,
u Lku kAe ku re ktzw, Rxezfh, rketzk, fweuu fu yuk fkuR Lkk{u ykukke nku.
[kukkLk{kt yuf kkswyu kke kLkke, kfzkLkku kuZ Vqx ktkku tzku yLku [u ze kkk ktLku Auzu
kkke yue kuf $[ ktke {kuRke yk h{k h{k Au. skw Lke h{k yuxu fx, hUx, {qX,
Lkk, ytfe, ktfku Lku skw yu {ku yLkw{u Vxfk {khkLke h{k kkk k{ k yuxu fu
s{eLk kh rke Zk kzke kkuXe kuLkk Auzk kh tzku xkkhkkt QAue rkeLku Vxfku (xkuku)
{khkLke h{k - yk ku h{k fkhku qk ekk Au. yk rMkk xkuku {khkLke h{kku{kt ykkf
qtkf kkk Mkkutzk h{kku k qk h{k Au.
ek qt[k{e h{k : yk h{k {kuxk kku [ku{kMkkLke eLke {kuMk{{kt h{k Au. yn hMkk
kR kk kAe eLkk he {kxe{kt yuf {kuxku kk ku Uk {kuxku yuku eku - eLke - kku[e
{kxe{kt uhke VUfeLku qt[kzk{kt yku Au - yn ukze eku qt[kzkku qt[kzkku - ykk u
Au. khu eku qt[u Lkn yLku kze kku kAe ke ukzeLkku k yku Au yLku ku k ek
qt[k{e fhku fhku ykk u Au. yk h{k{kt yLkuf ukzeyku kk R fu Au. su ukze
Mkkike w ytkh Mkwe eku qt[kzk{kt MkV kk ku rsukk kk Au.
(9) zkLke h{kku : hkhLkk zk ykk qkzkLke kqtke ze fu zkLke h{kke yk h{kku h{k{kt suxe
ykLkt Au kuxe s uk{kt k Au. {khze, zk{kh, ekzku kuhu kkfkLke kkk ekLke
[rk h{kku Au. yuf Auzu ktfe kue kfze fu kuzeke h{kke kuzezk Lke h{k ykke
kke hkxe h{k Au. nkueLke ykMkkkMkLkk rMkku{kt ku qk kuke M{k Au. yk{kt Mkkk
yLku fqtzkkk yu ku {w fkhku Au. kuzezkLke h{kLkwt ykwrLkf rLk{k MktMfh yuxu
nkufe zkLke h{kku{kt yk rMkk Lkkkkuh[w ykk Rzrhku kZ h{k{kt Mkkk Xfhe fu kfzkLkk
fxfkLku yuf Wkh yuf yu{ Mkk kkuXe kZ (Lkkkkuh[wt) kLkke kuLku zkke kkfkLkku nku Au.
yk h{k rfkuhku{kt qk [rk Au.
 549
(10) yktke-kekeLke h{kku : z k kekku k yk{e fu yuk kz Wkh yk h{k h{k Au. z
qk Vukuku kkk zkeyku qk Lke[u Mkwe tkkue nkukke zLke kMktke fhe RALke kk
Au. yk h{kfkh{kt kkku Akufhku ]k WkhLkk AkufhkykuLku kfzk Lk fhu Au yLku ]k
WkhLkk Akufhkyku kkk Akufhkke kfzkk rLkk Lke[u Qkhe s{eLk kh fqtzkk{kt {qfuk tzkLku
kk Lke[uke qh VUfe kz Wkh [Ze Au. su kfzk kuLku {kku k yku Au. yk h{k{kt n{k
yLku [kkk eu Au. k h{k u{fkhe he.
(11) kuhe fqkLke h{kku : yk h{kfkh{kt 3.70 {exh ktke yLku yktke suxe ze kuhe R ktLku
Auzk yufuf nkk{kt hke kuheLku {kkkLke Wkhke kkk kkLke Lke[uke kMkkh kk ku{ kku VuhkLke
nku Au. ykLkk Mkk fkhku ku{s tkze, MkkRf kuhu fkhku yLku kkuLke uz{kt k kLkk
kukt{kt fqkLkk fkhku [rk Au.
(12) kke{kt khkLke h{kku : kk fu Lke fu k-fqk{kt kke{kt ku kkhku, [kku kkhku, Qe kkhe
kuhu khkLkk fkhku, zqkfe yLku [uke kke{kt qMkfk {khkLke h{kku kkk kke{kt fkuR khke
[esLku qh Lkke fu zqke kuku rMkku fu kkh sue [es Lkke zqkfe {khe kruke kue
kkLke fu kheLku qh VUfue khke [esLku R ykkLke h{kku [rk Au.
(13) ykzkLke h{kku : k[eLk fkke ykzkLke h{kku{kt fwMke fuLMkkLku Au yLku kuLkk rfkMk {kxu
Mknkf kk ku nukwke {{, tz-kuXf, sLk [fkLke fMkhkku k h{kku rfMkue Au. {{
yu s{eLk kknh 2.5 ke 2.75 {exh hnu kuku s{eLk{kt kxuku kfzkLkku kktku Au yLku kuLke Wkh
[kkkLkk yLkuf uku fhk{kt yku Au. tz kkk kuXf nkk, z yLku kk {kxuLke Wk{ fMkhkku
Au yLku MknLkkLku rfMkku Au, khu sLk [fkLkk kk{ke MLkkwyku rLkc kLku Au yLku
kLkku rfkMk kk Au. ykzkLke h{kku{kt yk rMkk kXe, kLkuxe, Zk-fze, s{ik, kk,
kkh kuhu zk-fkhku, kwktx, rkhk{ez, hk{ktke heh fkZwt hkuk kuuLMk, kuuLMkLkk
rr kukku, k ek Wkh whe {qfe ekkoMkLk kuhu Mxtx fkhLkk uku, kkk uS{,
{k kuhu k kk{ fkhku qk [rk yLku ekk Au. eMk{e MkeLkk kqkoo hr{kLk
kwshkk{kt ykzkLke h{kkuLkk [kh yLku rfkMk{kt zkuhkLke kkLkk{ kk{ MktMkkyku : (1)
Lkkhk kwLke kke{ MktMkk, (2) swB{k kk kk{ {trh, (3) rk{kk @{w-urhk kk
kk{kk, (4) kwhke ktwyku Mkkrkk kwshkk kk{ [khf {tz. yu [kh kk{ MktMkkykuLkku
yke Vkku Au. Mkkhfwtzk{kt yku f]fw{khMknS kk{ {trh - ykzk{kt qk s rr
fkhLke h{kku h{kzu Au yLku h sL{k{eLke hkkeyu hkkeLkk 8-00 ke 12-00 Mkwe yk ke s
h{kku nuh sLkkkLku ykzk{kt kok Au su{ ske, hkuk kuuLMk, {{ uS{, kXe,
Mkkkkh, zkkkh, ske hk{ktke fqkLke h{k Mkkike w hku{kt[f nku Au. yk u uk
ykwt kk{ sL{k{eLke hkkeyu ykzk{kt yufrkk kk Au. kke{kkeoLkk MkkOke rfkMk{kt
ykzkLke h{kku yMkhfkhf Vkku ykke fu Au ku rLkk nfefk Au.
550
(14) kMk yLku xufk : ktkk ytkhLkk kkkkk yLku MkkRfkMk, stk fu zk u{kt krh{
kkk LkkifkxLk kuhu h{kkuLkku yk{kt Mk{ku kk Au. fwhkLkk Mktkqo Mktkfo{kt SLkLkku yLkw
fhkLke yk h{kku ykLktsLkf nkuk Wkhktk zkkwt, n{k kkk Mk{Mkq[fkkLkk kwku ku{s
Mkk{krsf SLkr rfMkku Au. yk fkhLke h{k]rkLkk [kh yLku rfkMk{kt krh{,
{kuLxMko, zkuVLk kuhu MktMkkykuLkku LkkUkkk Vkku Au.
(15) kkS, kkMkk, kkkt yLku fqfkLke h{kt h{e fk kue h{kku : kkS kuheLku fqxeykuLku kwrkqof
MkuzkLke h{kku{kt khts ([uMk) yu khk{kt Mkifkyku sqLke, hk{nkhkykuLkk Mk{ke h{kke
{w h{k Au. {q yk h{k [kwhtkLkk Lkk{ke R.Mk. kkt[{kt Mkifk{kt khk{kt [rk nke.yu{kt
Mkwkhkkhk kAe ku khts kLke.yk{kt ku s uu Au yLku huf su 64 kLkkke kkse{kt
hk,Sh, nkke, x, kuzku kkk kkt kuhu {e kkukkLke 16 fqxeykuLku kwrkqof Mkuze
rkkkLke fqxeykuLku {khkLke nku Au.
kkMkkLke h{kku{kt kkMkkkkS kkk [kukkx k MkkukXktkkS {w Au yLku khek kkk ktkh Mkki yk
h{k kuke h{u Au. [kh ske h{kke yk h{kku{kt kkMkk Vufkkt suxk kk kzu ku {ku fqx
k MkkukXktLku {Mkh kLkk{kt MkuzkLkk nku Au; kk {u nrhVLke fqxeLku {khkLke nku Au. yLku
kkukke ke fqxeykuLku rsMkkLk ({h) knkU[kzkLke nku Au.
ktSVku {q [eLk uLke h{k Au. rkrx kMkLk hr{kLk khk{kt yk h{k ykkk] Mkki{kt
qk kufr kLke kR. ku{kt ZkkkkS, MkhkkS, ke{, ku, kkt[ k ku, LkukkurLk,
rks, h{e kuhu yLkuf fkhku kwshkk{kt [rk Au yLku LkhkLkk Mk{u h{kt kkk fk{kt
ku{s {wMkkVhe hr{kLk xuLk{kt fu uLk{kt fu kMk{kt LkkLkkt{kuxkt Mkki kkktLke yk rr h{kku qk
kuke h{u Au.
fqfkLke h{kku kMk fheLku Akufheyku h{u Au yLku ku kkhLkk ykk kLkk kLkkuk kkt[ ykk
Mkkk fqfkke h{k Au. yk{kt yuf ykk khu fqfkLku WAkeLku ekLkku fMkk nku Au.
Lk fqfk-kkh fqfkLke h{k k Mkkike w kwrke Au yn ykze Qe exe kuhk{kt yku Au
yLku h{k{kt yku Au. ykzk-Qk Mkux kLkkk{kt yku Au.
(16) Wkkt yLku ytkfzeLke h{kku : yk h{kfkhku{kt kkLk Mkkku kB{k {u Au; yuxwt s Lkrn, k
Wkkt{kt kku kwrLke fMkkuxe k kk Au. Wkkt{kt yufke, rke, rkke yu [kwke kkk
&kukhe yuk fkhku Au.
Lkkzk{kt kuneLkkt xekkt ([kuXe); {u {u k {hku Lkrn, fkuxu sLkkuR k kkn{ Lkrn
(huxku), kze kze k ktke Lkrn, fxfk kk ku [kh, kh kktu Qze kR, k{u [kwh fhku r[kh
(hkk) sukt [rk Wkkt kt Au.
 551
ytkfze{kt ku kk kzk kAe huf kku, Mkk{ku kk frkk fu kekLke su fze kkuu kuLkk Auk ykhke
Y kke frkk fu kekLke fze kkukLke nku Au. su kk rLkk Mk{{kok{kt frkk fu kekLke
fze kkue Lk fu ku nkhuku kk Au.
(17) knLkkuz : uhk suk khknukhu kuzk, x, kkkzkt, xktkk kuhu knLkku kuzkkLke Mkkoyku
u Xufku ku Au. yLku kufku ku{kt qk hMk u Au.
() {kuxe h{kku :
yk fkhLke h{kku qk Mkk, rLk{k yLku Mkko ke nku Au kkk kkwfk, rsk, hk
kkk hkx ku{s ykkthhkxe fkkyu ku{Lke hekMkh nheVkR ku Au. Mkk{kL heku 14 ko fu
kuke {kuxe {hLkk wf-wkeyku yk h{kku qk kuke h{u Au. yk{kt krkyku qk Mktfw nkukke
fkiku yLku wk-wkyku fuk {kxu rrx kke{Lke sYh kzu Au. kwshkk{kt [rk
{kuxe h{kkuLku ikf, t yLku Mkktrf yu{ Lke[u {wsk k rkk{kt kkuXe fk :
(1) ikf h{kku : {kkeo yLku {ukLke ufq, MkkRk, s]rkyku, rsBLkuMxMk yLku {{,
uRx-r^xk, kkh-r^xk, heh-Mkkic, rLkkLkkkS, kehtkS, kokkhkun kuhu.
(2) t yLku swk h{kku : fhkxu, fwMke, fuh{, [uMk, sqzku, xurLkMk, xukxurLkMk, VuLMkk, kuzr{LxLk,
{wkkkS, hkxurLkMk kuhu.
(3) Mkktrf h{kku : kskkn, fke, kuku, kuekku, kkMfux kku, nkufe, Vqxkku, rfux kuhu.
Wkh koue h{kku kife {{, kehtkS, fwMke, fke, kuku kuhu ykkk uLke hkeLke
h{kku Au, khu nkufeLke h{k ykke kuzezkLke h{kLkwt ykLk MktMfh Au.rfx rkrx
hkfkLke yMkhLku fkhu ykku kt qk [rk kue ytkuS h{k Au. yk rMkkLke yL
h{kku rue Au yLku yktkhhkxe yMkhLku fkhu khk{kt kkk kwshkk{kt [kh kk{ue Au.
ykWxzkuh h{kku : rfux, yuxfkurxMk kkMfux kku, zkRk yuuMxuRLk nkufe, Vqxkku, kuekku,
k kuekku, qxk fkhfuMk, {kWLxuLMk r$k, ke[k, MkkRk nw, fke, M{k kuxh
kkuku, MkeM{k.
RLzkuh h{kku : kuzr{LxLk, kkuMkk, [uMk fuh{, VuLMkk, SBLkkMkfMk, qxk, kkhexeLk,
uRxe^xk, kkuze rkzk.
kwkh h{kku : kwshkk{kt kwkh khtkhkkk h{kku Lke[u {wsk h{kke hkk Au :
kwyku knukhku wk h{kku
rkku urke, Lkkkk, {fhMktkrk, ktke kuz, kuMkfLxe kuz, kktk, tkh, rMMkk, fke,
kuku,
(nU{k,rrh) khkLkku Mkkkf rLk, ykxkkkxk, kskkn, sw, xufhew, sLk-Mkko
WLkkku nwkkLke, wuxe, hk{Lk{e, kuzezk, Lkkrhu-VUf, {hzk, kuxk, kkt[efk, tzkuXf,
552
(Mktk, ke{) nLkw{kLk stke, ykkes MkqoLk{Mfkh, Zkfze, kXe ztk,
rketzk, yktkekeke
[ku{kMkwt kkufwyx{e, kuxeyku, kkMkkkkS, [kukkx, ukhts,
khkLkku MkktrLk, kufkekku, Lkkxkukku,
(kko, h) ku[kwkeo, kktestke, Lkhkrk, sLk[f, {{, fwMke, uS{, kufLk]ku,
hkMkkhkk, kh,
uhk, hkq{k, rke Lkkifk[kLk, knLkMkko, kehtkS, tkze,
Lkkkkuh[wt, kuhzkfq,
kYkLkwt, zkR
MktkXLk, WkusLk yLku ruk {kuxe h{kkuLke yktkhkk h{kMkkoyku, yktkhfkuus h{kMkkoyku,
kk{-h{kkuMkku, rr Mkkkuke h{kMkkoyku Mkk Yku Mkk{ MktMkkykuLkk yku
ku Au.
nrh :
yk{Lkk kq.e {kuxkyu Mk{ksLku kuXku fhkLkk {tk Mkkku ktkk ytkhLke kuz kkk khMkkoyku {kxu
su ku MktMkkLku kkhkkh uhk yLku Mknk fhe Au. kwshkke kkk{kt kk{rkkLkLkk
yuLMkkRkukerzkLkwt fkLk k ku{Lke uhk yLku Mknkke kwt Au. yk h{kkuLkk rLk{Lk,
Mkkh yLku rfkMk {kxu yk yk h{k{tzku h[kukt Au; su{Lkk kfe rsk kkk hkfkkyu
su ku h{kLke Mkkoyku ku Au yLku rsukkykuLku u k hkxfkkyu nheVkR{kt kk uk
{kufk{kt yku Au.
kwshkk hk{kt ykurBkf h{kku {kxuLkkt h{k{tzku hk ykurBkf {tz Mkkku Mktkursk nku
Au. hk, u, rsk kkk kkwfkfkkLkk h{k{tzku kkk h{kMktMkkykuLku hk MkhfkhLke
ufq krhk rLk{ {wsk {kLkk ykke Mkhfkhe yLkwkLkkkk ku Au ku{s su ku h{kLkk uc
ukzeykuLku ku{Lke rMkr yLkwMkkh ytkwkR kwhke yukuzo, Mkhkh kzu yukuzo, yuf yukuzo,
sekMknS yukuzo ku{s h{k-Mfkuhrk ykke Lkksu Au yLku rr rsk{kt h{krk-
fuLku [ke wf-wkeyku {kxu rr kke{Lke ukkR fhu Au.
su ku h{k{kt W[ fkkLkk kiLkLku rfkMkLke Mktkqo kf {u ku {kxu 1973-74 Lke Mkkke
kkteLkkh {wfk{u MkkuxoMk nkuMxu kwshkk Mkhfkh khVke Y fhk{kt yke Au. kk{ yLku
h{kk{kLke ikkrLkf kkr{ k fhe fkok kk{rkfku kikh kk ku {kxu kwshkk{kt
wrLkMkxe{kL rzke fkuus kkk Mkhfkh{kL Mke.ke.yuz. ku{s ze.ke.yuz. ykMk{ku k
hkskekk, y{kk, yzks, Rxkuk, rkz kuhu Mkkuyu [ku Au. yk kktLkk krhk{u
h{kk{kkuLkk kk yLku kkuk rfMk Au. yLku kokkhkun, kh, Mfuxk, rkrzo, {{,
 553
kuku kuhu h{kku{kt kwshkkLkk ukzeykuyu hkxe kkk ykkthhkxe kuku kkih fk{kehe
ke Au.
h{kk{kLkk skk{kt kwshkkLkk yLkuf ukzeykuyu Auk yuf kfk{kt Mkouc oLk fheLku
MkVkkLkkt rhku Mkh fko Au kku... yLkuf ukzeykuyu yirknkrMkf rMkryku {ueLku RrknkMk{kt
Lkkt fhku ykukt Au.
fku fnu Au fu kwshkkLkk wkLkku kk{eh Lkke ? ku{Lkk{kt uLke kLkk Lkke? fu knkwh
yuex Lkke? k{u RLzkuh fu ykWxzkuh MkkuxoTMk Mxurz{ - kkWLz kh yuf xkh kku {khe swyku....!
k{kuLku yko ku ! Zkkkt kkfku, rkkeoyku yu wkLkku kke{ ukkt uR fku. yuxwt
Lkrn k Mkkku Mkkku keyku k yuxk s WMkknke ku{Lkkt kkfkuLku kuMkkrnk fhkk uR fk
Au. yksu keyku{kt k]rk yke Au. kuyku MkkuxoMkLkwt {n Mk{k Au.
MkkuxoMk khk s rVxLkuMk, khVuxLkuMk yLku furhhLku yTwk heku kLkke fk Au, Mke fk
Au kuwt Mk{skk kk Au. MkkuxoMk yufuzu{e yLku MkkuxoMk xe[h k MkkuxoMkLkk zuk{uLx{kt Mkkhku yuku
Mkkkuxo ykkkk kk Au. Mkkhe W[ fkkLke kke{ ykkkk fku[, Mxurz{ yLku Rk{uLx, Wk
kkt Au. ykwrLkf yLku ykLk Mkwrk ku{s xufTrLkf kk Mxurz{, kq, fkux, kkWLzMk rhLf,
huLs, xuf, kkuzo kuhu Wk kkk ukzeykuLkk oLk{kt, ku{Lke MkVkk{kt Mkkhku yuku kwk{f
khku kku Au. rr fkkLke xwLkko{uLxTMk hkxe [uBkLkrkLkk ykkusLkke k kwshkkLkwt Lkk{
h{k-k{kLkk skk{kt LkkUkkk kLwt Au. ukzeykuLku hyktku s rr fkkLke Mkkoyku h{k
{u Au. suk fkhu k ku{Lkk fki{kt khku kku Au.
h{k k{kLkk rfkMk{kt hk MkhfkhLkku k qk s Mkfkhk{f yrk{ hkku Au. kLMkLkk
rkrT yLku ykurBkf kuRBMkLkk sL{kkk kuhLk rkhe ze fwkrkLku su{ rk Mkkku {kk{kLku
yuxwt s {n ykkk tMkLke Lk fko nkk ku{ ykke Mkhfkhu k h kuo u
{nkfwtLkwt ykkusLk fheLku h{kk{kLkwt {n rk yLku krfkMk Mkkku uzkLkku tMkLke
Lk fkuo Au. u {nkfwt yu LkkLkk{kt LkkLkk kk{zkLkk ukzeykuLku k kuMkknLk ykkkku
h{kkuMk Au. [uMkLke h{kLku Mkhfkhu ikrf ykMkLkk kk Yku MefkheLku huf kkfkuLku,
rkkeoykuLku ykMk{kt ku{s SLk{kt k qk s Wkkuke kk kuwt yrLktLke kkwt wO
Au. h kuo ykkk{kt ykkkt rr fkkLkkt kwhMfkhku, RLkk{, MkL{kLk kuhu khk kwshkkLkk
ukzeykuLku kuMkkrnk fhk{kt yku Au. Mfkuhrk ykkk{kt yku Au. Lkkufheyku k ykkk{kt
yku Au.
yk{ kwshkk{kt h{kk{kLkku rfkMk yLku rMkkh rMk]k {k{kt kku Au.
yuurxMk :
[ukLkk Mkkutfe, hrk u, kkkwkR kw[k.
554
hrk u :
kuMx urLk kkuyh {rnk ukze hne Au. 1986{kt krkkk kku 53 {exhLkku LkuLk hufkuzo
fkuo nkku. 1979 ke 95 hr{kLk 37 suxk hkxe {uz {uk Au. su{kt 25 kkuz yLku 12
rMkh {uzLkku Mk{ku kk Au. 13 k RLxhLkuLk xwLkko{uLx{kt kk eu Au. MkkV kuRBMk{kt
kkuz {uz {uu Au, ku{kt ku k LkuLk hufkuzo fko nkk. fw 10 k LkuLk hufkuzo Lkkutkk
Au. nk kuyku zkuhk{kt hnu Au.
kkkwkR kw[k :
kuf RuLxTMk uc ukze Au. ykukMx 2008{kt [eLk{kt kusk kku kuu ykurBkfMkLke 20
rf{e [k {kxu kuyku kurVk kLkkh k{ ukze kLk nkk. ykuxkukh 2007{kt s{ukwh
kku ykukLk LkuLk yuurxMk [uBkLkrk {kt 1 fkf 23 r{rLkx yLku 40 MkufLzke Lkku
hkxe r{ Mkkuo nkku. kukk kku k RLxhMxux yuurxMk {ex{kt k{ MkkLk {uwt nkwt.
nihkkk kku ku MkuLkkykuLke MkMkeLkk h{kkuMk{kt 50 rf{e. kuf{kt k{ MkkLk {uw
nkwt. yk{ kuf-rk{k hkkk kkkwkR MkkkhfktXk rskLkk {kkwh kkwfkLkk ytkkk suk
LkkLkfzk kk{Lkk kLke Au. nk yk{eo{kt Au.
yk[ohe :
rLku e, khrfk e, {wfu e, {kLkkR e, sLkeknuLk Mkkk.
rLku e :
kehtks Au. hkxe r{khf ukze Au. s{ukwh kku Vukwykhe 2004{kt kuu 24{e
rMkrLkh LkuLk yk[ohe [uBkLkek {kt [uBkLk nuh kk. ku{u 50 {exh, 30 {exh,
ykuh yku [uBkLkrk yu{ kk{kt kk eku yLku kk{kt {uzMk {uLkkh kwshkkLkku k{
kehtks kLku. yhu 50 {exh{kt kku 360{ktke 309 kkuRLx {ueLku LkuLk hufkuzo Mkkrkk fkuo
nkku.
Mkkik{ LkuLk-kkuz {uz 1996{kt {uku nkku. 1997{kt rne kku {uzMkLke nurxf LkkUke
nke. ynet k 50 {exh{kt LkuLk hufkuzo LkkUkku nkku. kuyku zkuhkLkk LkMkkze kkwfkLkk
wkLkk LkkMke Au. nk yuf yk[ohe MkuLxh [ku Au.
kuzr{LxLk :
yLkws kwkk, kk kh{kh, kfLk Lkkkkuhe, kq khe, nw{uhk kXk, iune u, ike
kkhik, yLkwfk khe.
kk kh{kh :
kuzr{LxLkLke ukze Au. kuhkrBkf yurLk kuRBMk yLku zo [uBkLk kk yswoLk yukuze
ukze Au. hkxe-yktkhhkxe yLkuf Mkkoyku{kt kk RLku Mkkk k zo [uBkLk kLkkh
kk kwshkkLkwt kkih Au. kkteLkkh{kt hnu Au. nk ku kkuMx-ykurVMk{kt MkMk fhu Au.
 555
ike kkheyk :
kuzr{LxLkLke ukze Au. Mkhkh kxu swrLkh yukuzo {uLkkh yktkhhkxe xwLkko{uLx h{Lkkhe
kwshkkLke Mkkike LkkLke ukze 2006{kt 15 koLke u kLke nke. etfk yLku [eLk{kt kuu
yurk [uBkLkrk{kt h{e nke.
kfLk Lkkkkuhe :
ku kuzr{LxLk yLku {kuzk kuku MkVkk {uLkkh eMk{e MkeLkk Auk kfkLke Mkkk [uBkLk
(Mxux) uh nke. 2002 {kt [ukkR kku kuu yku RLzk w{LMk VuMx{kt MkkMk{kt
kkuL yLku xe{ RuLx{kt rMkh {uz {uku nkku. yk{f h{kLke ie hkke kfLku kwshkk
wrLkMkxeLku Mkki k{ k uMxkuLk [uBkLk kLkke nke.
kq khe :
kuzr{LxLk{kt kqyu 2008 {kt kt[fwk kku kuu 53{k hkxe kk h{kkuMk{kt rMktkMk{kt
kkuz {uz {uku nkku. yk knukt 2006{kt Mkkz kkMku ykw kku kuu Mfq kuRBMk{kt
k kkuz {uz {uku nkku. ykukLk kwshkk {ush huLfk kuzr{LxLk{kt kuu MkkMk-zkMkLkk
k {uzMk {uk Au.
yLkwfk khe :
kuzr{Lx{kt yktkhhkxe [tf SkLkkhe kwshkkLke k{ kuzr{LxLk ko Au. ykuxkukh 2011 {kt
kkLk{kt r[kk kku kuu yurk wk [uBkLkrk{kt zkMk{kt kkuL {uz {uku nkku.
ykukMx 2011{kt RLkuh kku kuu yku RLzk {ush huLfk xwLkko{uLx{kt yLzh-15Lkk rkk{kt
zkMkLkw xkRx {uwt nkwt. M{T u {nkfwt-2010{kt MkkMk{kt kkuz {uz {uLkkh
yLkwfk y{kk{kt hnu Au yLku ykMk fhu Au.
rkrzoTMk :
Mkke {kunLk, kek MkuXe, MkkurLkf {wkkLke, Yku kn, nrhk.
kek MkuXe :
rkrzoTMk yLku MLkqfhLkk kukks kkkn. kuyku ykX k r rkrzoTMk rsukk kkLkwt yTqk
kkih hku Au. Mkkik{ 1985{kt 24 koLke u zo yu{uhkkuh rkrzoTMk xkRx Swt nkwt.
hkS kkte u hLk yukuzo {uLkkh kek kwshkkLkku yuf {kk y{ku ukze Au.
1976{kt s{ukwh{kt Mkkik{ kh swrLkh LkuLk rkrzoTMk xkRx Swt nkwt. 986{kt ke
yLku 1987{kt yswoLk yukuzo {uLkkh kek MkuXeyu 1992{kt 1276 kkuRLxTMkLke kuf LkkUkk Mkkku
rr{ Mkkuo nkku. 1994 yLku 2002 yurLk kuRBMk{kt {uzMk khk {kxu SkLkkh kek
y{kk{kt hnu Au. kuyku rkLkuMk{uLk Au.
556
MkkurLkf {wkkLke :
yu rkrzoTMk yLku MLkqfh yu{ ktLku h{kLkku LkuLk [uBkLk ukze hkku Au. kuu 1989{kt
Mkkik{ kh Mxux huLfk swrLkh rkrzoTMk-MLkqfh [uBkLkrkLkk xkRx Skt nkkt.
1990-91 {kt swrLkh LkuLk rkrzoTMk [uBkLk hkku nkku. 1993{kt hk MkhfkhLkku sekMknS
yukuzo {uLkkh MkkurLkf 1991{kt kUkkw kku zo yLzh-21 MLkqfh [uBkLkrk{kt Mku{eVkRLk
Mkwe knkUku nkku.
Yku kn :
rkrzoTMk{kt Mkkkkwh kku 2007{kt kuu zo rkrzoTMk [uBkLkrk{kt 34 koLkk Ykuu
zo xkRx {uwt nkwt yuf, Mkhkh kxu, srkMkn, r kwshkke Mk{ks, MktMfkh
khke yukuzoTMk {uLkkh Ykuu 1993{kt {kk 19 koLke u kUkkw kku LkuLk swrLkh yLku
rMkrLkh rkrzoTMk{kt [uBkLkrkLkk zk xkRx {ukt nkkt.
{u-2012{kt zkuhk nuh{kt kuu LkuLk rkrzoTMk yLku MLkqfh [uBkLkrk{kt LkuLk
rkrzoTMkLkku rkkk {uku nkku. 2006{kt fkkh{kt kunk kku kuu yurLk MLkqfh kuRBMk{kt
kkuL {uz {uku nkku. kuyku y{kk{kt hnu Au. rkLkuMk{uLk Au.
Lk nrhk :
rkrzoTMk yLku MLkqfMkoLkk skk{kt khkLkku s Vhfkk kLkkLkkku {kk 19 ko (1993 sL{)Lkku
fkw rLMk Au. rzMkuBkh 2011{kt kuu yLkkue rMkr {ue nke. Mxux rkrzoTMk-MLkqfh [uBkLk
k{ ukze kLku fu su yuf Mkkku A fuxukhe-MkkswrLkh, swrLkh yLku r{rLkh{kt rkrzoTMk
yLku MLkqfh yu{ ktLku h{k{kt kwshkkLkwt rkrLkr fhkkt LkuLk hBku nkku. yuxwt s Lkrn, yn
Wf] h{kLkwt oLk fhkkt ku zo [uBkLkrk {kxu k fkurVk kku. Mkkike LkkLke u
kt kkt xkRx SkkLkku hufkuzo hku Au y{kkLkku rkkeo Au.
kkuze rkzk :
wkMk Xh, rfh zke, Lkxhk zke, ehuL fnkh, yku fnkh.
wkMk Xh :
r{Mxh kwshkkLkwt xkRx [ki k {uk k rBfk kwf ykuV hufkuzoTMk{kt MkkLk kk{Lkkh
kuyku kwshkkLkk kkihke kkuze-rkzh Au. hehMkkiXLke Mkko{kt uMxLko RLzk kkuze-rkzk
[uBkLkrk{kt k {uz {uLkkh kuyku kLkkLkkk wkLk Au.
sek MknS kkhik yukuzo {uLkkh wkMk y{kkLkk Au yLku yuLx fhLk qhku{kt
MkMk fhu Au.
 557
rfh zke :
[wMk MLkkw yLku MVqk hkkk Mkkk krh{e kkuzerkzh wkLk. r{. RLzk rkzhLkwt MkkLkwt
RLku Skk kuyku yLkuf k r{Mxh kwshkk Lkku yukuzo {ue [qk Au. r{Mxh RLzk
Mkko{kt kuyku xkuk-xuLk{kt Ak {u hkk nkk.
Lkxh zke :
kuyku {kMxMko uMxLko RLzk Lkku rkkk hku Au. rMkrLkh rkk{kt [ki k rkkk
{uLkkh rfh zkeLkk rkkke yLku fku[ Au. kuyku RLzk Lk kLke k k kuLkk kwk rfhLku
r{Mxh RLzk kLkkk Mkk {nuLkk fhe hkk Au yLku kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fhk Mkkk Mktko
fhe hkk Au.
kkMfux kku :
yk ykuk, kurkfk ktzk, hkk {nukk, ekke khk[, erkfk [kihe, k]rk [kihe, Lkunk
[kk.
fuh{ :
MkwLke kwku, Mktk u[u, rLkktkhe fkhkrLkMk
MkwLke kwku : fuh{Lkk fk, Mxux yLku LkuLk h{e [qfuk kuyku fuh{Lkk uc ukze Wkhktk
yBkkh Au. RLxhLkuLk yBkkMko kuLk{kt Au. zkuhkLkk rLkkMke Au.
rLkktkhe fkhkrLkMk :
zkuhkLke fuh{-khe Au. ykukLk kwshkk fuh{ xwLkko{uLx {kt fuh{ eLkLkwt xkRx {uLkkh
rLkktkhe kt kkt kkuo Mkwe Mxux [uBkLk hne Au yLku LkuLk{kt kwshkkLkwt rkrLkr fhu
Au.
Mktk u[u :
fuh{Lke wxe eLk Au. kuyku su fkuR xwLkko{uLx{kt kk u ku k{k{ xwLkko{uLx{kt rsukk fu Wkrsukk
hkkt Au ykukLk y{kk xwLkko{uLx {kt Mktk [kh ko Mkwe fuh{-eLk Lkwt xkRx {uLkkh
fku-RVTfku{kt hnukk MktkS kUf ykuV RLzk{kt MkMk fhu Au yLku kutfLke ku{s RLxh-kUfLke
MkkoLkk kuyku [uBkLk k Au.
[uMk :
kusMk kkfhu, rLkh hkSMkwkk, khe, {tkLk [kufMke, ytrfk hkskhk, ykR.Mke.{kue,
hksuL Mk{eLkkhk, {qh kxu, e{tk kn, ytrfk ekMk, VurLk kn, kkihktk {nukk,
nukw kn, f{o ktzk, ykeo kn, kLke u, yrLkk kn, yLkwhe kn, e {nukk, uk
kwkk, rhr kn, Lkerfkk uke, fshe [kufMke, Mexe kxu.
558
kusMk kkfhu :
[uMkLkku Mkwkh Mxkh. kwshkkLkku yuf {kk yLku Mkkik{ kkLz {kMxh [uMkLkk yLkuf r{ku hkkku
kkihke ukze Au. ku k yurLk swrLkh [uBkLk-rLkkkLkLkk r{Lke khkukhe fhu
Au. 1998{kt {kuMfku kku zo qk [uBkLkrMk{kt kkuz {uz {uLkkh k{ kwsw [uMk
uh.
1991{kt {kk 10 koLke u Mkko{kt kk ukLkwt Y fhLkkh kusMku 2004{kt kkLz {kMxhLkwt
xkRx {uwt nkwt. kwshkk hk MkhfkhLkku yuf, Mkhkh kxu, MktMf]rk kkih yukuzo
{uuk Au.
kLke u :
[uMkLke [kufuxe ko Au. [uMk khe Au. 2007{kt ykt.hk. [uMk xwLkko{uLx{kt w{Lk RLxhLkuLk
{kMxh kLkkLkk ku LkkuBMko {uLkkhe kwshkkLke k{ {rnk ukze Au. 2005{kt yurLk wk
[uBkLkrk{kt 14 koke Lke[uLke {kt kkuz {uz Sku nkku.
2006{kt zo w{Lk rVzu [uMk {kMxhLkku rkkk {uku nkku. 2004{kt fku{Lkuk [uMk [uBkLkrk{kt
k kkuz {uz {uLkkh kLke kkuzLk-[uMk ko Au. ykukMx, 2012{kt kkteLkkh kku yuf Mkkku
150 ukzeyku Mkkku h{eLku yLkkue rMkr {ue nke.
Mexe kxu :
kuu {kk Lk koLke u keMk kku kuue zo Mfq [uMk [uBkLkrkLke ytzh-9 fuxukhe{kt
zo xkRx Swt nkwt. yk zo xkRx yuf k Mkux nkko kh {ukLkwt yTqk fki kowt
nkwt. kzo zo Mfq [uBkLkrk whkuk{kt keMkLkk nufezefe kku 27 yurke 6 {u-2007
hr{kLk kuR nke.
Mexeyu fw Lk kuR{{ktke Mkkk kuR{{kt rs yLku ku kuR{{kt zku {ue fw ykX kkuRLxke
kkuz {uz {uku nkku yLku k kk ku{s xe{ Mkko{kt rsukk kR ku kkuz {uz {uk
nkk. zo [uMk VuzhuLkLku kuLku kMk rVzu fuLzzux {kMxh Lkwt rk ykwt nkwt.
sqLk, 2006 {kt RhkLk{kt kuu yLzh-8 yurLk wk kMko [uMk [uBkLkrk{kt yuf k
{u[{kt khks {uk kh kkuz {uz {ue RrknkMk hku nkku.
VurLk kn :
yLzh-11 LkuLk [uBkLk, yurLk wk {uzrMx VurLk knu {u, 2011{kt yuf Mkkku 126
ukzeyku Mkkku [uMk h{eLku kwshkk {kxu Lkku hufkuzo Mkkuo nkku. yk 126 {u[{kt ku{u 124 {u[{kt
rs, 1 {u[{kt zku yLku {kk yuf {u[{kt khks {ue hufkuzo fkuo nkku.
kLko{uLx ykuV RLzk khk {kk kkh koLke u LkuLk [kRz yukuzo {uLkkh VurLku
kwshkk MkhfkhLkku swrLkh yuf yukuzo, ktkwqk yukuzo {uu Au. 2005{kt {kk 10 koLke
 559
u fku{Lkuk{kt rMkh {uz {uku nkku. 2007{kt wyuR kku kuu yurLk yLzh 12
{kt kkuL {uz {uku nkku.
yu s kuo fku{Lkuk [uMk [uBkLkrk{kt k kkuL {uz {uku nkku. kuu {kk ykX koLke
u MfkuxuLz kku rkrx [uMk xwLkko{uLx{kt ytzh-9 yLku ytzh-11 kwk{kt kkuz {uz kkk ytzh-
8{kt rMkh {uz {ue yuf Mkkku ku fuxukhe{kt {uz {ue RrknkMk Mkkuo nkku.
nukw kn :
ytzh-9Lke LkuLk [uBkLkrk 2008 Lke rne kku kkuL {uz {uku nkku. 2007{kt kwfeo
kku kuu zo wk [uMk [uBkLkrk{kt kwshkk yLku khkLkwt rkrLkr, 2008{kt Lke
rne kku RLxhLkuLk ykukLk [uMk xwLkko{uLx{kt rMkh {uz {uku nkku.
rLkh hkMkwkk :
ku{u Mkki k{ 1993{kt kkr kku kuu zo ytzh-26 [uMk [uBkLkrk{kt khkLkwt
rkrLkr fkkLk MYku fwo nkwt. xkuk kkuzo Wkh h{eLku 4.9 kkuRLxTMk {uk nkk. 1995{kt
ykurMxk kku uzuLMk RLxuLk ykukLk{kt 5.9 kkuRLxTMk {uk nkk.
1996{kt fkufkkk kku kwzrhf RLxhLkuLk ykukLk xwLkko{uLx{kt uc oLk, ykX k Mxux
[uBkLk rLkhu Lknu sL{kke Wse ku ykukLk kwshkk Lknu [uMk xwLkko{uLx Ske nke.
[uMkLke rr MktMkkyku Mkkku Mktfkuk Au.
ykeo kn - nehkfe :
RLxhLkuLk w{Lk {kMxhLkwt Lkku{o {uLkkh kwshkkLke Mkkik{ {rnk. kuu 1988{kt {kk 13
koLke u Mkk-swrLkh kMko rkk{kt Mxux [uBkLk kkLkwt kkih {uwt nkwt. {B{e yrLkkknuLk
kn k kkuoke rr fuxukhe{kt [uMk [uBkLk Au.
ykeo kn 1992ke 98 Mkwe{kt kkt[ k Mxux [uBkLk kLke nke. 1998{kt rkrx [uMk [uBkLkrk
{rnk rkk{kt k{ yke nke. 1995ke 1999 Mkwe kuu $uLz kku uc oLk fhu Au.
nk feLkk Mkk Mkkku uzku Au.
rfux :
y{hMkn Lkfw{, kkS kkfkz, ytw{kLk kkfkz, { hS, wrkMknS, Lkhe fkuLxkxh,
kkue W{hekh, YMke Mkqhke, rs nkhu, rLkw {ktfz, ykuf kxu, Mke{ whkLke, nu{w yrfkhe,
ekf kuLk, fhLk khe, rfh {kuhu, ys zu, LkLk {Urkk, ehs khMkkk, {wfwL
kh{kh, kkk kxu, RhVkLk kXk, wMkwV kXk, hrL zu, [ukuh kqhk, rMkkko rkue,
Lkehs kxu, {wLkkV kxu, {kunLke kh{kh, Lkeu {kue, Ykf urhz, M{k kxu, kk
kt[k, {eLkkke Xh, yr{k Mkknuk.
560
{ hS :
hkse ukze, {nkhk Mkkku uxfxLkk {nkhk kkkk hrskMknS rkS zu - {
Mkknuk ykuV LkkLkkh -1895{kt kuzoMkLkk yirknkrMkf {ukLk{kt k{ {u[ hBk nkk. $uLzLke
xe{{kt Mk{ku. xuMx rfux h{Lkkh Mkkik{ khke rfuxh.
k{ xuMx-{u[{kt ykuMxurk Mkk{u ke k{kt yLk{ 154 hLk ! $uLz ke xuMx uu s Mke
VxfkhLkkh zkw. S. kuMk kAe rrk yLku t[ knuk Mke VxfkhLkkh k{ 1895ke 1904
hr{kLk huf MkeLk{kt yuf yuf nh hLk $uLz ke 15 xuMx-{u[ hBk. fw hLk 989, 307
VMxo fkMk {u[-24, 692 hLk 72 Mke ! MkouX 285 hLk. 1897{kt rzLk rfuxh ykuV h
nuh kk nkk.
wrkMknS :
{LkkhLkk hks krhkhLkwt Vhst { hSLkk ke, khkLkk nkR fr{Lkh, Mkkihkx hk
kf MkMk fr{LkLkk [uh{uLk 1921ke rfux{k kkok qtykkh. 1930{kt LkkuoBxLk kh
Mkk{uLke {u[{kt 333 hLk kLkkeLku fkfk { hSLkku 285 hLkLkku r{ 29 kuo keyu s kkuzku
! 1931Lkk ko{kt kku 12-12 Mkeyku Vxfkhe ee.
1929{kt $uLz rY MkkWk ykrfkLke xuMx-{u[ke xuMx-skk{kt kkok. fw 12 xuMx-{u[-k
Mke. kkt[ yo Mke, fw 995 hLk kLkkk nkk. 205 VMxo fkMk {u[-50 Mke, 64 yo Mke.
rf 15,000 ke w hLk LkkUkk nkk. yku RLzk MkkuxoTMk fkWLMkLkwt ykk k Mktkuwt.
yksu khke rfuxskk{kt ku{Lkk Lkk{Lke qk s rkrck xwLkko{uLx ku Au.
y{hMkn Lkfw{ :
hksfkuxLkk yirknkrMkf ukze. sqLk 1932{kt kuzoTMkLkk {ukLk kh khk-$uLz [uLke Mkki k{
yirknkrMkf xuMx-{u[ h{kLkwt kkih hku Au. s{kuze kuxTMk{uLk {eze{ VkMx kkuh. 25-06-
1932 Lkk hkus khkLke Mkkik{ yrf]k yirknkrMkf xuMx {u[{kt 10{k {u h{eLku Mkkik{
yoMke VxfkhkLkwt knw{kLk hku Au. ktLku k{kt kku rfux k zke uc uk fkuo nkku.
1933-34{kt [ukkR kku keS xuMx {u[{kt k{ k{kt $uLzLkk 7 rfux {kk 86 hLk{kt zkeLku
tkk Mkkuo nkku. khu ke k{kt [kukk {u h{k{kt 48 hLk kLkke ykuhkWLz uk fkuo
nkku. 1936 {kt $uLz Mkk{uLke k xuMx-{u[kuLke ue{kt fw 10 rfuxku yLku 143 hLk LkkUke uc
uk fkuo nkku.
k{ k{kt kuzoMk kku 6 rfux {kk 35 hLk{kt zke khkLku khks{ktke Wkkhe zku Mkwe ut[e
sk{kt {nLkwt kukkLk ykwt nkwt. {kk 30 koLke u 1940{kt yMkkLk kwt.
 561
rs nhu :
ktLku k{kt Mkki k{ Mkeyku VxfkhkLkwt yirknkrMkf kkih. 1947-48 {kt yurzuz kku 111 ku{s
145 hLk kLkkk nkk. khkLku Mkkik{ xuMx-rs ku{Lkk Lkuk] nuX 1951-52 {kt [ukkR kku
$uLz rY h{kkt {ku nkku.
xuMx fkkLk khefu k{ ku k{kt Mke VxfkhLkkh xuMx rfux{kt Mkkik{ 1000 yLku 2000 hLk
LkkUkLkkh yLku xuMx rfux{kt Mkkk k k{kt Mke LkkUkLkkh k{ khke rfuxhLkwt kkih
hku Au.
rLkw {ktfz :
rLkw {ktfz yLku ktfs hkuu 1955-56 {kt [ukkR kku LqruLz rY k{ rfuxLke kkekhe{kt
rr{sLkf 413 hLk kLkkk nkk! su{kt rLkw {ktfzLkk 231 hLk nkk. yk knukt {wtkR kku
yk s xuMx ue{kt LqruLz rY 232 hLk Vxfkko nkk.
1952{kt kuzoTMk kku ykukLkh khefu ke k{kt 184 hLk LkkUke r{ Mkkuo nkku. rLkw {ktfz
Mke yLku kkt[ rfux zkLkkh k{ khke ykuhkWLzh kLk nkk. 1952-53{kt kkrfMkkLkLke
xe{ Mkkik{ khk{kt h{k yke khu rLkw {ktfzu k{ xuMx-{u[{kt s kkrfMkkLkLke 13 rfux
131 hLk{kt zke tkk Mkkuo nkku. k{ k{kt kku ykX rfux {kk 52 hLk{kt s zke nke.
1951-52Lke $uLz Mkk{uLke xuMx-ue{kt Mkkike w 34 rfux zke nke. fw 44 xuMx {u[{kt
2109 hLk yLku 162 rfux zke nke.
Lkhe fkuLxkxh :
1952{kt hS fuk {ukkt s ktLku k{kt Mke. 1957-58{kt Mktk [kh {u[{kt MkeLke yTqk
rMkr LkkUke nke. 1952ke 1971 hr{kLk kwshkkLkwt 10 ko Mkwe fkkLkk Mktkwt su r{
Au. ykukLkk zkkkuze kuxTMk{uLk.
1961-62{kt uMxRLz kMk{kt fkLk nkk yLku kkkkozku RuLk Mkk{u h{kkt VkMx kkuh [keo
rkrVkLkk yuf kkWLMkhu kukhe kkuze Lkkte! kfk nkuMkx{kt Mkuzkk. uMxRLzLkk fkkLk
uf kuhuyu hkkLk fwO yLku k[e kk k yu kAe khu rfux h{e Lk k. fw 31 xuMx-
{u[, 52 k{kt 1611 hLk, yuf Mke yLku yrkkh yo Mkeke kLkkk nkk.
ytw{kLk kkfkz :
kux kuke rkk ytw{kLk kkfkzu ykukLkh kuh khefu Lkk{Lkk {ue, 1974{kt fkufkkkLkk
RzLk kkzoLMk{kt uMxRLz Mkk{uLke {u[ke yktkhhkxe rfux{kt kkok.
1982-83{kt sth kku kkrfMkkLk Mkk{uLke {u[{kt Mkkk 671 r{rLkx Mkwe ke[ kh Qk hneLku
201 hLk Vxfkko nkk. 40 xuMx-{u[, 15 Lk-zu {u[ hBk nkk. rLk]rk kk rMkuxh khefu Mkuk
ykku Au.
562
sw kxu :
y{kkLkku ukze. ykuVfx kkuh. 1959-60{kt ykuMxurk Mkk{u fkLkkwhLke Lke ke[u kh yuf
Lkku RrknkMk Mkkuo. keLk kkfo {ukLk kh sw kxuu he[e kuLkku ykuMxurLk rfux xe{Lkk Lk
ukzeykuLku {kk 69 hLk{kt ktkw ukk fheLku RrknkMk MkSo eku. ykuV MkLkh sw kxuu yk xuMx-
{u[{kt fw 14 rfuxku zke nke yLku khkLku hyktku ykuMxurk Mkk{u Mkkik{ yirknkrMkf
rs {ku nkku.
yk ukLke rzLku k LkkU ee nke. hS {u[ku{kt 140 rfuxku, 7 xuMx-{u[{kt fw 29
rfuxku zke. keLkku Rfkk {ku nkku.
ekf kuLk :
xuMx uu s Mke VxfkhLkkh kwshkkLkk y{kkLkk k{ kuxTMk{uLk. 1952{kt kkrfMkkLk Mkk{uLke
fkufkkk kkuLke xuMx-{u[{kt yk kwsw wkLku kkrfMkkLke kkuhkuLku qze Lkktkkt kLkkh 110 hLk
LkkUkku nkk.
hS xkuVeLke 29 {u[{kt 1267 hLk LkkUkk nkk. k{ fkkLke {u[{kt 1810 hLk LkkUkk nkk.
nk fku[kLke Mkuk ykku Au.
fhLk khe :
hksfkuxLkku rfuxh. zkkkuze kuxTMk{uLk. {erz{ VkMx kkuh. 1972{kt hS{kt u. 1975{kt
xuMxkkko. 1977-78Lkk ykuMxurk kMk{kt yurzuz kkuLke kkt[{e xuMx{kt 7 rfux, 138 hLk{kt
zke uX uk fkuo nkku.
1978-79{kt kMke uMxRLz Mkk{u 6 xuMx-{u[kuLke ue{kt 27 rfuxku zke nke. fw 39 xuMx{kt
913 hLk, 109 rfux zke nke.
{wfwL kh{kh :
hS xkuVe rfuxLkk RrknkMk{kt yLkuf yirknkrMkf fhku ykuLkkh {wfwL kh{khu yuf s hS
xkuVe {u[Lkk ktLku k{kt kLkkh Mkeyku [kh k VxfkhkLke yTqk rMkr LkkUke Au.
ku khkLkku k{ yLku rLkku [kukku ukze Au. 1987-88{kt hksfkux kkuke hS{kt kkko.
18 ko{kt kwshkk khVke 79 hS xkuVe {u[, 20 Mke, 32 yoMke, fw 6,620 hLk. s{kuze
r{z ykuzoh kuxTMk{uLk. zkkkuze MkLkh nkk.
hS xkuVeLke yuf {kuMk{{kt 500 fu w hLk zfkLke rMkr kkt[ k. yVMkkuMk fu xe{{kt
kMktke Lk kR fe.
 563
kkk kxu :
rfuxfekh. y{kkLkku zkkkuze kuxTMk{uLk. 17 ko 152 rMkLke u 8{e ykukMx 2002Lkk hkus
$uLz kMk{kt Lkkuxknk{ kku xuMx-{u[{kt kkko fwO yLku Mkkike LkkLke Lkk rfuxfekhLkku
Lkku rr{ LkkUkku.
yk knukt kktku{kt kkrko kxuLkk Me Lkuk] nuX RLzk ytzh 17 xe{u yurk fk
ytzh-17 rfux xwLkko{uLx{kt rsukkk {uwt nkwt. 2010 Mkwe{kt 20 xuMx-{u[ khk fw 683 hLk
LkkUkk nkk. rfux kkA 41 fu[ 8 MxBkk fko Au.
khu Lk-zu{kt 14 {u[ khk fw 132 hLk, 12 fu[ yLku 3 MxBkk fko Au. xuMx-{u[ hBk kAe
hS xkuVe h{kLke Yykk fhLkkh k{ rfuxh Au. 2006-07Lke hS {kuMk{ke hS{kt
kkko fwo Au.
rfh {kuhu :
yuf xuMx-{u[{kt yuf k{kt kkt[ MxBkk fhkLkku rr{ hkLkkh zkuhkLkk rfh {kuhuyu
1986{kt xuMx fuk {ukkt $uLz Mkk{uLke k xuMx-{u[Lke ue{kt 16 fu[ zkeLku Lkku khke
r{ LkkUkku nkku.
1987-88{kt kMke uMxRLz Mkk{u [ukkR kku 1 fu[, 6 MxBkkke fw 7 rfkh zkkLkku
r{ fkuo nkku. 49 xuMx{kt 110 fu[ yLku 20 MxBkkke fw 130 rfkh, 94 Lk-zu{kt 63 fu[
yLku 27 MxBkk Mkkku fw 90 rfkh zk Au. yswoLk yukuzo {uku Au.
LkLk {kUrkk :
zkuhkLkk rfuxfekh. ku{u 1996{kt rne kku ykuMxurk Mkk{u ykukLkh khefu h{k{kt kLkkh
152 hLk LkkUke MkkiLku yko[rfk fhe ek nkk. fw 44 xuMx, 68 k, 6 k yLk{ 1442
hLk, 1 Mke, 6 yoMke LkkUku Au.
rfux kkA fw 107 rfkh su{kt 99 fu[ yLku 8 MxBkk Au. 1994{kt Lk-zu rfux{kt kkko.
yuf Lk-zu {u[{kt rfux kkA kkt[ fu w rfkh zkkLke rMkr k k LkkUke nke. 140
Lk-zu {u[{kt 127 hLk, 154 rfkh, 110 fu[, 44 MxBkk Au.
RhVkLk kXk :
zkuhkLkku zkkkuze kuxTMk{uLk. VkMx kkuh. 2003{kt yurzuz kku ykuMxurk Mkk{uLke keS xuMx-
{u[ke xuMx-kkko. 2007{kt k{ xTuLxe-20 zofkLke VkRLk{kt {uLk ykuV {u[Lkku yukuzo
{uku nkku. RhVkLku 2005-06{kt fhkt[e kku kkrfMkkLk Mkk{uLke keS xuMx-{u[Lkk k{ rMku
s k{ ykuhLkk Auk k zu k kuxTMk{uLkLku qL hLku ykWx fhe nurxfLke rMkr {ue nke.
100 rfux yLku 1000 hLk kqhk fhLkkh RhVkLk khkLkku Mkkk{ku ykuhkWLzh kLku nkku. fw 29
xuMx {u[, 40 k, 1105 hLk, 100 rfux, 8 fu[ zk Au. Lk-zu rfux{kt k 100 rfux, 1000
hLk kqhk fko Au. 107 Lk-zu, 78 k, 1369 hLk, 152 rfux, 18 fu[ zk Au.
564
wMkwV kXk :
zkuhkLkku ykuhkWLzh. s{kuze kuxTMk{uLk. ykuV MkLkh. Lk-zu yLku xTuLxe-20 RLxhLkuLkLkku
nkzonexh uh kk Au. RhVkLkLkku {kuxku kR Au. MxkRf-hux. ku Mkkike [ku Au. ykRkeyuLkku
k {kfukh, {kUku ukze hkku Au.
{wLkkV kxu :
Rh yuMkuMk, Y[ rskLkk Rh kk{Lkku uzqkkwk. VkMx kkuh {wLkkVu {k[o-2006{kt {kunke
kku xuMx fuk {ukk s $uLzLke 7 rfux zkeLku tkk Mkkuo nkku.
{wLkkV 140ke k w zke krkyu kkuk fhu Au. sqLk-2006{kt uMxRLz Mkk{uLke 4 xuMx-
{u[{kt 14 rfuxku zke nke. 9 xuMx-{u[{kt 28 rfux{kt, 28 Lk-zu, 34 rfuxku zke Au.
heL zu :
{LkkhLkk ykuhkWLzh ukze. 2008-09Lke hS xkuVe{kt Lk {u[{kt 739 hLk, 42 rfux, 232
Mkkuo[ hLk hkk nkk. Vukwykhe 2009{kt Lk-zu fuk fkutkku kku {ukkt s etfk Mkk{u 60 hLk
LkkUkk nkk. ku Lk-zu, ykRkeyu xTuLxe-20Lkku ykuhkWLzh ukze hkku Au.
[ukuh kqhk :
hksfkuxLkku {fkh kuxTMk{uLk. MkkihkxLkku zkuLk kuz{uLk. kuze MkeLke nurxf MksoLkkh [ukuhu [uuLs
xkuVe rfux xwLkko{uLx{kt heL zu Mkkku kkekhe{kt 520 hLk kLkkk nkk.
23 ykukMx, 2012Lkk hkus [ukuhu nihkkk kku LwruLz rY fkhrfeoLke [kuke xuMx-{u[
h{kkt kLkkh 159 hLk Vxfkko nkk. su k{ xuMx-Mke nke. LkzkWLk ykeLku Mke LkkUke
nke. xuMx-{u[{kt Mke VxfkhLkkh MkkihkxLkku k{ ukze kLku.
Vqxkku :
kwkk [kink, fw.rk kxu, hk{k {fkk, {kLkMkn [kink, kkMk ykkn{, [k fkkXu.
kwkk [kink :
VqxkkuLke h{kLkk yktkhhkxe huVhe Au. 1998{kt ku{Lku kuMx huVhe ykuV RLzkLkwt rk rVrMk
xkuVe Mkkku ykkk{kt ykwt nkwt. kuykuyu 1974{kt huVheLke khekkyku kkMk fheLku - VqxkkuLkk
{ukLk{kt ukze huVhe khefu kwshkk yLku khkLkwt Lkk{ hkuLk fhu Au.
{kLkMkn [kink :
{kLkMkn [kinku ukze yLku fku[ khefu uc Mkuk ykke Au. 1984{kt khkLke kukh xe{{kt
ku{Lke kMktke kR nke. 1986Lke hkxe rkkurkkk{kt kwshkkLku kxoh VkRLk Mkwe R
sk{kt ku{Lkku Me Vkku hkku nkku. Vqxkku ku{Lkk SLk{kt kR kku Au.
 565
fw.rk kxu :
VqxkkuLke yktkhhkxe ukze Au. {kk 12 koLke u ruxLkk{{kt h{ku ytzh-13 kMko
Vqxkku VuMx{kt kk uLkkhe xe{{kt MkkLk {uLkkh ku yuf {kk kwshkke wke nke.
2008{kt ruxLkk{ Mkk{u kku VxfkheLku yktkhhkxe fkhrfeoLkwt kku kkwt kukLkkh fw.rk
kxuLku rkMk Au fu ku yuf rMk khkLke fuxLk kLku.
kkMk ykkn{ :
VqxkkuLkku uc ukze hkku Au. yrkkh ko Mkwe Mxux [uBkLk xe{Lkku {nLkku ukze ku{s
Mktkkuk xkuVe hkxe fkkyu yrkkh k hBku Au. 1996{kt uh ykuV xwLkko{uLx, kuMx
kkufekhLkk yukuzoTMk {uu Au. Vqxkku{kt kwshkkLkwt kkih hkku Au.
rsBLkkMxMk :
f]kke kxu, MkkuLke kwfMkuh, rhr kMkkh, rqrk kufk.
f]kke kxu :
{osLke rsBLkkMx-ko, 1989{kt rsBLkkMxf{kt uc oLk fhk {kxu khke h{kskkLkku
yswoLk yukuzo ku{Lku kk kku nkku.
MkkuLke kwMkuh Xh :
kwshkkLke LzhVw kMxfLke kkkeozkuu, r{urLk{ uh, w{Lk ykuV xw{kuhku, WMk {rnk,
rh{kfuok kMkoLk, kuMxs ykuV yh Mkqhk rMkxe, rr k 1998- suk rr yukuzoMk
{uLkkh MkkuLkeyu 1996-97{kt hkxe fkkyu A-A {uzMk {ue kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fwO nkwt.
ku 1995ke 99 Mkwe Mxux [uBkLk hne nke.
kqLkk kku kuu 20{e LkuLk MkkuxoTMk Vkuh w{Lk ykukLk{kt kkh koLke kkkyu kuuLMk rk{
RLuLxTMk{kt kkuz {uz {uku nkku. 1998{kt [kRLkk{kt ktkR kku kuu 11{e zo
rsBLkurkzo{kt kk uLkkhe khkLke {kk Mkkk ukzeyku{kt yuf{kk kwshkke wkeLke kMktke
kR nke su Mkkike LkkLke Lke {kk 14 koLke ukze nke. yLkuf kwhMfkhku yLku Zkkkt fk-
xkuVe-{uzMk {uLkkh MkkuLke nk rVrku zkufxh Au.
rhr kMkkh :
rsBLkkMxLke Zke, {kk 11 koLke u s 44 {uzMk {uk nkk su{kt 31 kkuz, 10 rMkh yLku
3 kkuL nkk. ykurBkf h{kLke kne hkke rhryu 1997-98{kt [eLk kku kuu
yurLk Mfq kuRBMk [uBkLkrk{kt kk RLku yktkhhkxe fkhrfeo kht fkuo nkku.
nkufe :
rfLk fuo-{k{k, tfh [kink, {kunB{ nwMkiLk, yu{. yu{. {Mkq knkweLk, kku kkkhk
Mkktk, rkS kkf kz, su.ze.Lkkhkk, hksu kkh, ekknuLk kkekk, fekkknuLk
kxu, {Lkke khekk, Lkunk xwtrzk, fw.erkfk {qk
566
kku kkkhk Mkktk :
yrk kwshkkLkk zkuhk nuh{kt kkueMk kkk{kt fkuLMxuk khefu Lkkufhe fhkk Mkk{kL
kkueMk f{o[khe k nkufe{kt ykke yku Qe fhkkt 1960{kt hku{{kt kuu ykurBkf{kt
khke xe{{kt kMkt kLkkh yuf{kk kwshkke nkk.
rkS kkfkz :
yktkhhkxe ukze, 1962{kt y{kk{kt knekkk Mxurz{ kku Lkk kikh ku. su.ze.
Lkkhkk Mxurz{{kt kuu Mkkik{ yktkhhkxe nkufe Mkko{kt kk uLkkh khke xe{{kt
kMkt kk nkk.
hksu kkh :
yktkhhkxe ukze R.Mk.1994{kt fuLk kkuLkk kMk{kt khke xe{{kt kMkt kLkkh yktkhhkxe
ukze kLk nkk. 1992-93{kt kuyku hkxe fku[k fuBk {kxu ktMk kk nkk.
ek kkekk :
yktkhhkxe {u[{kt kku VxfkhLkkh kwshkkLke {rnk ukze kLke nke. 1964{kt khk{kt
h{ku kkLk Mkk{uLke xuMx-{u[{kt kMkt kk kAe khk su {u[{kt Swt nkwt ku{kt rse kku
VxfkhkLkwt yirknkrMkf kkih ekknuLku {uwt nkwt. kkLk Mkk{u h{kue xuMx-{u[ku{kt yuf {kk
xuMx-{u[{kt s khk Swt nkw.
erkfk {qk :
yktkhhkxe ukze Au. kkufekh Au. yktkhhkxe Mkkoyku{kt uc uk fhk k swrLkh
yLku rMkrLkh yuf yukuzoTMk {uLkkh erkfkyu 2003{kt k{ ykku-yurLk kuRBMk-nihkkk
kku, 2004{kt Lke rne kku kkt[{e yurkfk ku{s 2005{kt Mkkkkkuh kku [kh hkxkuLke
xwLkko{uLxTMk{kt kkuz {uzMk {uk nkk.
2009{kt kkRuLz kku rMkrLkh yurkfk{kt rMkh {uz {uku nkku. khu 2000{kt
fwykkBkwh kku kuu keS swrLkh yurkfk{kt 2006{kt kunk kku kuu yurLk
kuRBMk{kt kkuL {uz SkeLku kwshkkLkwt yLku uLkwt kkih kwO nkwt.
yk Wkhktk yksuoLxLkk kku zofk-2010{kt Lke rne kku fku{Lkuk kuRBMk h{eLku ku{u
yLkfu yktkhhkxe xwLkko{uLx h{kLkku kwshkkLkk h{k-k{kLkk nkufeLkk RrknkMk{kt yuf Mkwo
fh ykuwt Au suLkwt kwshkk kkih yLkwu Au.
{kWLxurLkhk :
wfw{kh ktzk, LktrLke kxu, Mkwhu u, khu hk Lkehs , Mkus Xh, fuxLk, yrLke
kkh, W{k yGh, Mktek i, nu{k i, kkoLkk i, k[e i.
 567
Mktek i :
kwshkk MkhfkhLkku MkknrMkf-k{ yukuzo {uLkkh kokkhkunf. kuyku 1993ke rr rhku kh
knkU[k kokkhkun fhe hkk Au. yLkufLku kke{ k ykku Au. kuyku [Lrk, kuw, fkrrL
Mkkkkuktk, MkwoLk kuhu rhku Mkh fhe [qk Au. ku{Lkkt kLke e{ke nu{k i k kokkhkune
Au. kwhMfkh rsukk Au.
kkoLkk-k[e i :
yk ktLku knuLkku kokkhkunkuku Mkkike LkkLke u Mkkike w [kRyu kokkhkun fhkLkku rBfk
kwf ykuV hufkuzoMk{kt MkkLk hku Au. Mkkike LkkLke u eMk nh Vqx suxe [kRLkk rn{kLkk
rhku Mkh fhk k ku{Lku hkxkrk e yu.ke.su.yw fk{u k kMk yrLktLk kkXk
nkk. 14{e LkuBkh, 2004Lkk hkus kkrLk rLkr{ku Lke rne{kt khk Mkhfkh ke ku{Lkwt
knw{kLk fhk{kt ykwt nkwt.
fw.kkoLkk {kk 11 ko 5 {rnLkk yLku 29 rMkLke u {kWLx fkrLe Mkh fhLkkh Mkkike LkkLke
Lke kokkhkunf kLke nke. yk rMkr sqLk 2001{kt {ue nke. khu LkkLke knuLk fw.k[eyu
sqLk 2001{kt s 6 ko, 29 rMkLke Mkkike LkkLke u {kWLx fkrLe kh 17,000 Vqx [wt [Zk
[ZeLku kk kokkhkunf khefu rr{ LkkUkku nkku. yk{ ktLku knuLkkuyu rBfk kwf ykuV
hufkuzoMk{kt Lkk{Lkk {uu Au. hk Mkhfkh khk yk i krhkhLku yukuzoMk ykkk{kt yku Au.
Mkus Xh :
ku kwshkkLke kokkhkune Mkwthe hne Au. fww{Lkke, ykkw, Wkhfke sukt rr Mkkuyu kokkhkun
yLku khVe kokkhkun fhu Au. yktkhhkxe krk kr Lknu RLMxxqx ykuV {kWLxurLkhk
(Wkh fke)Lkku ykRMk yuLz MLkku yuzkLMk fkuMko yu kuz{kt kkMk fhLkkh Mkusu 20,000 Vqx MkweLkwt
[Zk MkVkkkqof fhu Au.
kkh r^xk :
rLkkuVh [kink, fkLkk [kink, k[e kn.
rLkkuVh [kink :
ku hksfkuxLke kkhVw yktkhhkxe {rnk ukze Au. MkxuBkh 2004{kt rxkurhk{kt kuu
zo kkh r^xk [uBkLkrk{kt 90 rfkk. sLk kqk{kt kk R fw 370 rfkk. sLk
[feLku [kwko MkkLk {uwt nkwt.
yur-{u 2004{kt WkurfMkkLkLkk hkVkLk{kt kuu yurLk kkh r^xk [uBkLkrk{kt
Mkouc uk fhkkt [kh-[kh kkuz {uzMk {uk nkk. yk knukt 2003{kt yk [uBkLkrk{kt
s ku{u [kh-[kh rMkh {uzMk {uk nkk. Mkkk ku ko Mkwe ku yurkLke kkhVw w{Lk hne
nke.
568
k[e kn :
ku kkh r^xk yLku uRx r^xkLke kkhVw {rnk ukze Au. sehMknS kkhik yukuzo
yLku [kwko kwkkko kkih yukuzo {uLkkh k[e Mxux{kt swrLkh yLku rMkrLkh [uBkLk Mkkk k
ko hne nke.
yku RLzk RLxh wrLkMkxe kku k kuu h{eLku uX oLk fhu Au. Mxux, uMxkuLk,
wrLkMkxe{kt Mkkk ykX ko Mkwe [uBkLk hne Au.
qxk :
kkuMk{e, Lktk hkk, uLke Xh, rLkhke zurz, fku{ kkhkux, rtfk kn, kq-rtfk
{ko, hksuMkn hkskqk, nkf hkskqk, sMkn hkskqk, hkurnk kt[k, rLk{k zurz.
kkuMk{e :
kkuMk{e kwshkk yLku khkLke yktkhhkxe {rnk qxh Au. 2010{kt Lke rne kku
h{ku 19{k fku{Lkuk kuRBMk{kt 50{e hkRV 3 kkurLk rMkrLkh w{Lk xe{Lke Mkko{kt
rMkh {uz kusMLke Mkktk Mkkku {uku nkku.
ku fku{Lkuk kuRBMk{kt {uzMk {uLkkhe kwshkkLkk RrknkMkLke k{ {rnk qxh kLke. yk
knuk y{urhfk{kt kuu zofk-2010{kt uX uk fhkkt 581Lkk Mfkuh Mkkku [kwko MkkLk
{uwt nkwt. [eLk{kt kuu 16{e yurLk kuRBMk{kt kkt[{w MkkLk {uwt nkwt.
2008{kt kkrfMkkLk{kt kuu [kuke MkkWk yurLk qxk [uBkLkrk yLku 2009{kt kktku{kt
kuu kkt[{e MkkWk yurLk qxk [uBkLkrk{kt ku{u k-k kkuz {uzMk yLku yuf
kkuL {uz {uk nkk. LkuLk uu yu 2006, 2008, 2009{kt Lkk hufkuzo Mkkku kkuz
{uzMk {uk nkk. yuLk.Mke.Mke. yLku yuzuL[Mko{kt kuMx fuzuxLkwt rkhw {uu Au.
uLke Xh :
1980ke 90Lkk kfkLke kwshkkLke uc {rnk qxh nke. 1983-84{kt {u{kt {knku kku
kuu 27{e LkuLk qxk [uBkLkrk{kt yuh hkRV ykukLk MkkRx 10{e. Mkk-swrLkh
Mkko{kt hufkuzo Mkkku kkuz {uz {uku nkku. khu rzh qxk{kt rMkh {uz {uku nkku.
1985{kt [ukkR kku kuu 28{e LkuLk qxk [uBkLkrk{kt k - kwLkhkkoLk fhkkt yuf
kkuz yu rMkh {uz {uku nkku. 1986{kt fkunkkwh kku ku rMkh {uz {uk nkk.
1987{kt y{kk kku kuu 30{e LkuLk qxk [uBkLkrk{kt ku kkuz, yuf rMkh yLku
yuf kkuL {uz {uku nkku.
yk{ 1993 Mkwe ku Mkkk hkxe fkkyu rr {uzMk Lkk hufkuzoTMk Mkkku Skke hne nke yLku
kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fhke hne. uLke yu Mk{{kt qxkLke rLMkuMk kkke nke.
 569
nkf-sMkn hkskqk :
qxk{kt hk yLku hkxe fkkyu yLkuf [tfku yLku kwhMfkhku {uLkkh qxk kMko nkf yu
sMkn hkskqk yu kwshkkLkk kkihke qxMko Au.
[kh [kh k kwkkko kkih yukuzo {uLkkh yLku Mkkk ko Mkwe Mxux [uBkLk hnuLkkh hkskqk
ktwykuyu k Lkk r{ k LkkUkk nkk. kuyku 1990ke qxkLke wrLkk{kt ku{Lkk rkkke
kuMx qxh - e hksuMkn hkskqkLkk {kkooLkke yLku kuMkknLk yLku kke{-fku[kke ykk
yLku Lkkt fhku ykukt.
hkurnk kt[k :
qxk{kt 1972ke Mkr yuk e hkurnkkRyu 1973{kt yku RLzk swrLkh rzrLk qxk
xwLkko{uLx{kt rrk MkkLk yLku xe{{kt k{ MkkLk {ue MkVkkLke kkkLkk eku fko nkk.
1994ke 2002 hr{kLk y{kk hkRV fk kkk Mxux uLke {u[{kt 60ke w {uz kkk
hLkk xkuVe Ske nke. sekMknS kkhik yukuzo {uLkkh e hkurnkkRLku VeLkfokw-s{oLke
yuhukLk kLkkke ftkLkeyu kkuzLk keLk ku ykuV ykuLkh ykke MkL{kLkek fhu.
Lktk hkk :
khkLkk Mkki k{ kuMx nku{kkzoMk hkRV qxh. MkkkfrLkLke 50{e Mkwostrk Mktku kMk
hkxkrk yukuzo {uLkkh e{ke Lktk hkk kuMx qxMko Au.
1991{kt k{ yku RLzk S.e.{ktfh qxk [uBkLkrk ku 22 M{kukkuh ykuVLk
MkkRx yuMkxeze hkRV 50 {exMko (kuLk) Mkko{kt kkuz {uz 1993{kt 36{e LkuLk qxk
[uBkLkrk{kt Lkk r{ Mkkku rMkh {uz yLku 1994{kt [ukkR kku 37{e LkuLk [uBkLkrk{kt
104 kk Mkkku kkuz {uz yLku kkuL {uz Skt nkkt. kuke 2004{kt ykrMkMxLx kxkrLk
f{kLzh kLk.
M{k :
MkwrVkLk u, ytw fkuXkhe, hknw [kuMke, Lke fkuLxkfxh, [kLk kxu, rn{ktw kxu, f{u
Lkkkxe, krhkk kkhu, fkLk kn, yrLkk kn, trkk krhk, kekktsr kktzu, y[oLkk
kxu, sw kue, W{tke kMkkh, {krfk rLkkLkt{, fekfk kktzu, MksLke kxu.
MkwrVkLk u :
rhkR MkknMkkuku hkxkrk rkkuMkn kkrxLkk hT nMku kuLkMkk Lkkukuo LkuLk yuzuL[h
yukuzo 2010{kt {uLkkh MkwrVkLk hkufMxkh Au. MkknMk-]rkkuku ykwt MkL{kLk {uLkkh
MkwrVkLk kwshkkLkku Mkkik{ yirknkrMkf ukze Au.
rBfk kwf ykuV hufkuzoMk{kt MkkLk {uLkkh MkwrVkLk Mkkike LkkLke u yuxu fu {kk 17 koLke u
Lk Lk suxk rhkyku khkLkku yTqk hufkuzoMk hku Au. MkwrVkLku $ [uLk Wkhktk
570
yhurkLk Mk{w, kLkkV, kurMkrVf ykuMkLk, yuxkLxfk ykuMkLk, yurzkrxf Mke, {urzxuhurLkyLk
Mke ku{s RLzLk ykuMkLk {kk 17 koLke {kt s khkLkku hufkuzo hkkku kwshkkLkku rrkk
kkihke ukze Au.
ytw fkuXkhe :
MkqhkLkku khrhku kihkf Au. fku{Lkuk kuRBMk Lke rne-2010 {kxu kMkt kLkkh ytwu hkxe
fkkyu rr [uBkLkrMk{kt kk RLku 2010 Mkwe{kt 10 kkuz, 4 rMkh yLku 6 kkuL {uzMk
{uu Au.
Mkhkh kxu yukuzo {uLkkh ytwu 2008{kt nihkkk kku kuu 62{e rMkrLkh LkuLk
yufurxfMk [uBkLkrk{kt 100 {exh e MxkR{kt kkuL {uz {uku nkku. yke hkxe
fkkyu rMkr {uLkkh ku Aukt keMk koLkku Mkkik{ ukze kLku nkku. 2005{kt kuu 62{e
yuLwy kUkuMx LkuLk M{k{kt 81 rf{e.Lkk kh{kt rMkh {uz kuxh {ex hufkuzo Mkkku
{uku nkku.
hknw [kufMke :
khLkku {uz rLkh M{h Au. ykukMx-MkxuBkh 2008{kt y{]kMkh kku kuu 35{e swrLkh
LkuLk M{k [uBkLkrk{kt ku{u 200 {exh kxh^k{kt 2 r{rLkx yLku 23 MkufLz ykke
kkuz {uz {uku nkku.
yke rMkr {uLkkh ku Auk 10 koLkku Mkki k{ M{h kLku nkku. yk Wkhktk 100 {exh
kxh^k{kt k uc oLk fhkkt kkuL {uz {uku nkku. {kk [ki koLke u 2008 Mkwe{kt
ku{u fw 11 LkuLk yLku 73 Mxux uLkk {uzMk {uk nkk.
nk kuLke kkMku 2012 Mkwe{kt fw 32 LkuLk yLku 130ke khu - Mxux uLkk {uzMk Au. swrLkh
Mkhkh kxu yLku hk h{kehLkk yukuzo {uLkkh hknw kxh^kLkku kuxh M{h Au.
Lke fkuLxkxh :
khkuku Lkk r{ku Mksokku kihkf Au. {kk kkh koLke u ku hkfkkLke kqk Mkko{kt [uBkLk
kLku nkku yLku ku hufkuzo k LkkUkk nkk. 2009{kt hkfkkLke xwLkko{uLx{kt kqk [uBkLk kRLku
[kh hufkuzo LkkUkk. hke fkkyu yuf kkuL {uz k Sku. 2010{kt LkuLk Mfq kuRBMk{kt
Lkk r{ku LkkUkk.
hke MkhLke xwLkko{uLx{kt [kh Mkwo yLku yuf hsk[Lf {ue hkLkwt Lkk{ hkuLk fhu Au.
38{e swrLkh LkuLk yuurxf [uBkLkrk{kt yuf kkuz yLku kkt[ rMkh {uz {uk nkk.
57{e LkuLk Mfw kuRBMk{kt Mkkk ko sqLkku hufzo kuf fhkkt [kh kkuz {uz {uk nkk. 53{e
rMkrLkh kwshkk Mxux yuurxf [uBkLkrk{kt k kkuz yLku ku rMkh {uz {uk nkk.
 571
[kLk kxu :
sekMknS yLku Mkhkh kxu yukuzo {uLkkh. kuyku 1999{kt kuxh kkukuLke RLzLk xe{Lkk
fuxLk hkk nkk. 1995{kt [kuhkz-uhk rhkR kh Mkko{kt kkuz {uz, 1994{kt Rxke
kku zo kUk rzMxLMk M{k, 1996{kt fkurhk kku, 2001{kt w.yuMk.yu.{kt kuu rr
[uBkLkrk{kt kk eku nkku. LkuLk Mfw kuRBMk{kt k uc oLk fheLku Mkwo{ uk
fkuo nkku.
f{u Lkkkxe :
f{u Lkkkxe yuxu uc kihkf, uc {kkoof yLku uc ykkusf, Mkko Mkt[kf yrfkhe.
1968ke 73 Mkwe Mxux [uBkLk. 1968ke 83 Mkwe rMkrLkh LkuLk yuurxf [uBkLkrk{kt
kwshkkLkwt rkrLkr. 1969ke 72 Mkwe kwshkk wrLkMkxe{kt kkuz {uz; 1973-75{kt khk,
etfk yLku kktku [uLke rkfkue kuxh kkuku Mkko{kt kkuz {uz; 1977{kt khke kuxh
kkuku xe{Lkk fuxLk 1978{kt tzLk yLku Rxke kku kUk rzMxLMk M{k{kt kk eku.
2004ke {kMxh Mr{tk [uBkLkk{kt Mkwo{ oLk. hkxe, yktkhhkxe yurLk kuRBMk,
fku{Lkuk, ykkuyurLk, zo M{k [uBkLkrk, VeLkk [uBkLkrk{kt huVheke xfTrLkf
zkhufxh Mkwe Mkuk ykke hkk Au. ku{Lkk {kkooLk nuX kikh ku MkUfzku khikyku r{kt
kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fhe hkk Au.
y[oLkk kxu :
sekMknS yLku yuf yukuzo {uLkkh y[oLkk kxuu 1988{kt MxTuoLz kku kUk rzMxLMk
[uBkLkrk{kt k{ MkkLk {ue rBfkkwf ykuV hufkuzoT{kt MkkLk {uwt.
1989{kt rne kku yku RLzk Mfw kuRBMk{kt hufkuzo Mkkku k kkuz, 1991{kt [kuhkzke
uhk rhkR kh{kt kkuz {uz, fkutkku kku kuu MkkWk yuLk kRBMk{kt kkuL {uz
{uk nkk.
VhLkk yuLsrLkh :
Mkhkh kxu yukuzoke MkL{krLkk, VhLkk 1986ke 1989 Mkwe Mxux [uBkLk, 1985{kt zo kuxh
kkuku{kt RLzk xe{Lkk k{ kkufekh khefu kMktke kkBkt nkk.
yLkw kuk :
sekMknS yukuzo {uLkkh ku Mtkkkuzo zkRkLke kkuzLk ko nke. 1985{kt yurLk yus
kqk{kt Mtkkkuzo{kt kkuz {uz, 1989 rkkwhk kku LkuLk Mk kkuzo{kt kkuz {uz, 1990{kt
{wtkR kku Mkkkuzo{kt kkuz yu nkRkkuzo{kt rMkh {uz {uk nkk.
572
yrLkk kn :
sekMknS kkk Mkhkh kxu yukuzo {uLkkh yrLkk 1993ke 1996 Mkwe kwshkk Mxux
ykukLk rkk{kt [uBkLk hne nke. [kuhkzke uhk 16 Lkkuxef {kRLkwt ytkh Mkkk k
k kkuz {uzLke nurxfke kqo fwO nkwt. {wtkR kku kuu kuxo rzMxLMk{kt k{ MkkLk Mkkku
kkuz {uz {uku nkku.
2000Lkk ko{kt kkRkLk{kt kuu 14{e yurk kurMkrVf M{k yuLz zkRk [uBkLkrk{kt
200 {exh kxh^k{kt [kukwt yu 400 {exh RLzrzwy {uz{kt kkt[{wt MkkLk {uwt nkwt.
1999 yLku 2000{kt yrLkkyu [kh Lkk r{ku Mkkkk Mkkku kwshkk wrLkMkxe{kt [uBkLkLkwt
rk {uwt nkwt.
krhkk kkhu :
yuf yukuzoke MkL{krLkk krhkk huh skhe Au. kkuzLk koke rkk krhkkyu 2003{kt
nihkkk kku kuu ykkuyurLk kuRBMk{kt 4 x200 {exh e MxkR heu{kt kkuz {uz,
2004{kt RMk{kkk kku kuu MkkWk yurLk kuRBMk{kt ku kkuz {uz, 2006{kt fkutkku
kku 4 x100 {exh e MxkR kkk 4 x100 {exh r{zu heu{kt Lkk yktf Mkkku ku kkuz {uz,
Mfq kuRBMk yLku Mxux uu k-yLkuf kkuz {uz {uLkkh krhkk kkuzLk rV hne Au.
fkLk kn :
Mkhkh kxu yukuzoke MkL{krLkk yu rhkLke zkuVLk Au. [kuhkzke uhk 16 Lkkuxef {kR
kh Mkko{kt Lkk hufkuzo Mkkku kkuz {uz {uku nkku. kuyurk kku kuu zo kUk
rzMxLMk M{k [uBkLkrkLke Mkkike LkkLke Lke M{h khefu k{ LkuLk Mfq kuRBMk yLku
yku RLzk r{uLMk{kt kkuz {uzMk {uuk Au.
rzMkuBkh-2002{kt kqLkk kku 48{k hkxe kk h{kkuMk{kt 3 fktM[tf Lwykhe 2003{kt
kkteLkkh kku 32{ku yr khke hkxe {rnk {nkuMk yuf kkuz-rMkh yLku kkuL
{uz {uk nkk.
trkk krhk :
Mkhkh kxu yLku h{keh yukuzo {uLkkh kxhVk M{h Au. sqLk 2009{kt skwh kku
kuu 36{e swrLkh LkuLk M{k [uBkLkrk{kt uc uk fhkkt ku kkuz, yuf rMkh
yLku ku kkuL Mkkku fw kkt[ {uzMk Sk nkk. yk uc uk Mkkku kuLke kMktke rVLkk zo
[uBkLkrk yLku Ae yurLk yuRs kqk M{k [uBkLkrk {kxu kR nke.
2007{kt RMk{kkk kku k{ MkkWk yurLk kuRBMkLkk yLzh-14{kt yuf kkuz yLku rMkh
{uz {uk nkk. Lwykhe, 2007{kt kkuk kku Mfq kuRBMk{kt k kkuz {uz {ue nuxef
MkSo nke sqLk, 2007{kt kkuk kku 24{e MkkswrLkh LkuLk{kt ku kkuz, yuf kkuL {uz Sk
nkk. 53{e yLku 54{e LkuLk Mfq kuRBMk{kt hufkuzo Mkkku kkuzLk nurxf LkkUke nke.
 573
kekktsr kktzu :
M{k kwLke kuf Mxkuf yLku e MxkRLke hufkuzo ko Au. 2008ke 12 Mkwe Mkkk [kh ko Mkwe
kuMx M{hLkku yukuzo hkfkkyu {uLkkh kekkstr yur, 2012{kt nihkkk kku kuu
LkuLk VuzhuLk fk{kt Mkkike LkkLke Lke kihkf khefu MkL{krLkk kR nke. yuxwt s Lkrn, k
200 {exh kuf Mxkuf{kt kkuz {uz {ue MkkiLku yko[rfk fhe ek nkk.
LkuBkh, 2011{kt kuu 57{e LkuLk Mfq M{k [uBkLkrk - ytzh-14{kt 100 {e. e
MxkR Mkko{kt kkuz {uz {uLkkhe yuf{kk kwshkke-kihkf nke khu 200 {e. e MxkR{kt
rMkh {uz yLku 200 {exh RLzrzwy {uz, 4 x100 {e. e MxkR heu{kt, ku{s 4 x100
{exh r{zu heu{kt kkuL {uz Sk nkk. M{T u {nkfwt-2011{kt kekktsryu ytzh-
16{kt kuMx M{h yukuzo {uku nkku.
Mfuxk :
Lk{Lk kkhu, uw fkkMke, MkkLkk uMkkR, M{kk uX, ek Mkwthk, [ktLke kxk, ek ktzk,
rfh kukfkih, wkhe khe, Mkkir{ kxu, yk&k kW, ykhkune uMkkR, {irke khe, kq
hkXkuz, neh kxu, ukte k, kqsLk kxu, hknw hkk.
Lk{Lk kkhu :
MfuxkLke wrLkk{kt khk yLku kwshkkLkwt Lkk{ Mkki k{kh hkuLk fhLkkh Lk{Lk kkhuu 1986{kt
kkLkLkk ykufkk nuh{kt kuu yurLk [uBkLkrk {kt yu Lkn k k-k Mkwo[tfku
{ueLku Lkku RrknkMk ykuku nkku.
yk [uBkLkrk{kt khku k{ kh kk eku nkku. su{kt 19 koLkk yk kwsw wkLku yTqk
oLk fhkkt kuMx MfuxMko Lkku yukuzo {uku nkku.
MkkLkk uMkkR :
Mkhkh kxu yukuzoke MkL{krLkk MkkLkk ykxMxf MfuxkLke rLMkuMk hne Au. ykxMxf Mfuxk{kt
ykX-ykX ko Mkwe LkuLk [uBkLk hnukLkwt kkih hkke MkkLkk yu Mk{u Mfuxk-kuke,Mfuxk-
zku ke Mkwrkk nke.
1986{kt Lk{Lk kkhu Mkkku kkLk{kt kuu k uc oLk fhe kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fwO nkwt.
MkkLkkS ykxMxf MfuxkLke ze{ ko nke. nk ku yktkhhkxe ss Au.
M{kk uX :
Mkhkh kxu yukuzoke MkL{krLkk M{kk uX 1978ke 1981 Mkwe Mkwo khe hkk nkk. Mfuxk
eLkLkwt {kLktkw rk {uLkkh M{kkSyu 1978{kt 7{e yr khke ykukLk hku Mfuxk
[uBkLkrk{kt [uBkLkLkwt rk {uwt nkwt. kku 1979{kt 21{e hkxe [uBkLkrk{kt rMkrLkh
rkk{kt eLk ykuV rVkh MfuxkLkwt kkihke rk {uwt nkwt.
574
ykX{e yr khke ykukLk hkuh Mfuxk [uBkLkrk{kt kku uc MfuxhLkku yukuzo {uku
nkku. 1981 Mkwe{kt 27 Mkwo, 11 hsk yLku 1 fktM Mkkku fw 39 [tfku {uk nkk. 1994ke
kuyku fku[kLkwt fko fhu Au.
ek Mkwthk :
Mkhkh kxu yukuzoke MkL{krLkk ek MfuxkLke kkuzLk ko hne Au. 1990{kt kuu 28{e
hkxe hkuh Mfuxk [uBkLkrk{kt eku ykxMxf yLku Mkez yu{ ktLku [uBkLkrk kkt[-
kkt[ Mkwo[tfku {ueLku Ske ee nke.
yu kuo s ku ykxMxf eLk ykuV RLzk nuh kR nke. ek 1987ke Mkkk hkxe
[uBkLkrk{kt kkt[-kkt[ [tfku Skke hne yLku ku-fuRMkLke kuk khke hne nke.
1986{kt eku Mkkk 60 fkf Mfuxk fheLku yuf Lke rMkr {ue nke. 1983{kt rMkrxLk
fkWLMk khk kuu 42 rf.{e.Lkk hkuhkkuLk Mkko{kt k{ yke nke. Mfuxk{kt 150ke w
Mkwo[tfku {ueLku ku kkuzLk MfuxMko kLke nke.
[ktLke kxk :
sekMknS kkhik yukuzoke MkL{krLkk ku ykxMxf hkuh MfuxkLke khe nke. Mfq ykuV
ykfxufLke rkkLke [ktLke kxkyu 1995{kt kkLk{kt Lkkkkuk kku kuu Ae yurLk
hkuh Mfuxk [uBkLkrk{kt ykxMxf hkuh Mkko{kt kkuL {uz {uku nkku.
1983{kt [tzekZ kku kuu 23{e LkuLk [uBkLkrk{kt Mkkik{ kh ku rMkh {uzMk
{uk nkk. 1984{kt {Mkqhe kku kuu 13{e yku RLzk ykukLk [uBkLkrk{kt A-A
kkuz {uz {ue yirknkrMkf rMkr {ue nke.
1984ke 1988 Mkwe hknw hkk Mkkku kuhMfuxk{kt Mkkk LkuLk [uBkLk hne nke.
ykhkune uMkkR :
Mfuxk khe ykhkune 1993{kt rkuL{T kku kuu LkuLk [uBkLkrk{kt e Mfuxk{kt [uBkLk
kLke nke. hkxe Mfuxk [uBkLkrk{kt Mkkk uc oLk fhe ykuh yku ykxMxf Mfuxk
[uBkLkrkLkku yukuzo [kh-[kh k {uku nkku (1994ke 1997)
kq hkXkuz :
hksfkuxLke yktkhhkxe MfuxkLke ukze hne Au. fkhke{kt nee nkuhLkkh y{h skLkku {kxu
Mfuxk Wkh u-kLkkt kekku kkRLku MkirLkfku {kxu Vtz yufXwt fwO nkwt. Mktkekkuku rkk {nuL
fkqhLkk nMku kMk rr kwhMfkh {uLkkh kq Mktkek yLku MfuxkLke kkuzLk ko hne Au.
MktkekLke qLk kh {Lk{kunf fk{f Mfuxk oLk khk RLkkuh kku MkikLkk {nkhk e
r{Mkn kkk {nkhke e{ke [tkueLku w fhe ukkt ruk kwhMfkh {uku nkku. uwknuLk
hkkLkk {kkooLk nuX kikh ku kqyu 1996{kt krkkk kku 34{e MkkswrLkh, swrLkh
 575
LkuLk hkuh Mfuxk [uBkLkrk{kt ku kkuz {uz e MxkR yLku rVkh Mfuxk{kt {uk nkk.
1997{kt kqLkk kku 1998{kt rkkkLk{T kku kkuz {uzMk {uk nkk.
neh kxu :
Mkhkh kxu, yuf yukuzoMk yLku hk MkhfkhLkk rr yukuzoMk {uLkkh neh Mfuxk
h{kLke rLMkuMk hne Au. hkuh MfuxkLke kku rnhkuRLk hne Au.
{u,2005{kt rk fkurhkLkk rsykuLsw kku kuu 11{e yurLk hkuh Mfuxk [uBkLkrkLke
5000 {exh heu huMk Mkko{kt kkuL {uz, 2001{kt kkRkLk kku kuu Lk{e yurLk hkuh
Mfuxk [uBkLkrk{kt k kkuL {uz {uku nkku. ku 1994ke Mk ko hr{kLk ykX k
Mxux yu kkt[ k LkuLk [uBkLk hne nke.
kkih kwkkko yukuzo {uLkkh neh kxuu nihkkk - rkkkLk{T kku kuu 32{e LkuLk
kuRBMk{kt ku kkuz yLku yuf rMkh {uzMk {ueLku LkuLk {uz xue{kt kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk
fwO nkwt. yuxwt s Lkrn, k RrknkMkLkwt yuf Lkwt fh ykuwt nkwt.
ku MfuxkLkwt neh hne Au. nehu ykh Mkwe{kt fw 43 kkuz, 24 rMkh yLku 9 kkuL {uzMk {uk
Au. kuu hkxe yLku yktkhhkxe kuku kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fhu Au.
xurLkMk :
{Lkekk {nukk, Lkkkk uke, frh~{k kxu, W{tk [k, Lkerfkk khks, rLkrk ue, ytrfkk
hiLkk, kq khe, urLhMk wMkkhe, ekk [keo, yLkkrnkk skrkykLke, yuk Mkte, Mkqhs
uMkkR, irf {wLk, Mk{ek {nukk, Lkkuk kxu.
{Lkekk {nukk :
xurLkMk{kt hkxe fkeyu kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fhLkkh Mkki k{ {rnk ukze kLkkLkwt kkih
hku Au. 1989-90{kt hkxe fkkyu k{ {ktf hkke {Lkekk 1985ke 1990 Mkwe Mkkk Mxux
[uBkLk hne nke.
yktkhhkxekuku 1991{kt kuu rBkku, kBkk, fuLk, [uBkLkrk Ske nke khu
RLzkuLkurk{kt kxoh VkRLk swrLkh ykuMxurLk ykukLk-1992{kt k{ hkWLz Mkwe swrLkh
rBkzLk yLku w.yuMk.ykukLk{kt k k{ ku hkWLz Mkwe h{e kwshkkLkwt Lkk{ kkLzMu{ xwLkko{uLx{kt
kk RLku hkuLk fwO nkwt.
frh~{k kxu :
xurLkMk{kt kkukkLkku frh~{k koeLku kwshkkLkwt Lkk{ hkxe kuku kwtskwt fwO nkwt. 1995{kt kxLkk kku
kuu Mkk-swrLkh LkuLk kuLk xurLkMk [uBkLkrk{kt- kMko zkMk{kt rMkh {uz {uku
nkku.
576
yu s kuo kuu kwshkk Mxux {ush huLf{ xurLkMk [uBkLkrk ytzh-14Lkku rkkk k {uku
nkku. yk Wkhktk yLkuf hkxe Mkko{kt frh~{k koku nkku.
ekk [keo :
Mkhkh kxu (swrLkh) yukuzoke MkL{kLkek ekkyu 1999{kt RLzkuLkurkLkk kkxLkkh sfkkko{kt
kuu k{ yurLk Mfq kuRBMk{kt ytzh-18{kt kkuL {uz {uku nkku. 1996ke 2003
Mkwe Mkkk ytzh-14 yLku 16{kt Mxux [uBkLk hne nke.
2003{kt kuu 28{e LkuLk VuMx Vkuh w{LMk{kt Mkouc uk fheLku kkk ku{s xe{
Mkko{kt kkuz {uz {uk nkk. khu 48{e LkuLk Mfw kuRBMk{kt k yLzh-19{kt k
ku{s xe{ Mkko{kt rMkh {zMk {uk nkk. fwr[kwze Lkkx{kt kkhtkk xurLkMkLke uc ukze.
yLkkrnkk skrkkLke :
hk h{keh yLku Aku kwhwkkko kkih suk yukuzoke MkL{krLkk yLkkrnkkyu 2006{kt LkkRSrhk
kku kuu uMx ykrfk swrLkMko Mkfx xwLkko{uLxLkk zkMk{kt ykRxeyuVLkwt xkRx {uwt
nkwt.
yk knuk 2005{kt wkkLzk kku kuu RMx ykrfk, swrLkMko Mkfx xwLkko{uLxLkk zkMk{kt
k Mkki k{ yktkhhkxe xkRx {uwt nkwt. 48{k LkuLk Mfw kuRBMkLkk ytzh-14{kt rMkh
yLku kkuL, 49{k LkuLk Mfw kuRBMkLkk ytzh-17{kt kkuz yLku kkuL, 50{k LkuLk Mfw
kuRBMkLkk ytzh-17{kt kkuL yLku 51{e LkuLk Mfw kuRBMk{kt kkuz {uz {ue Rhkkne
Mkkke nke. 2004{kt yu.Mke.xe.yuV. ykukLk yku RLzk huLfk xuuLx rMkhe{kt ytzh-18{kt
ku{u xkRx {uwt nkwt.
yuk Mkte :
sekMknS yukuzoke MkL{krLkk yuk xurLkMkLke [uBkLk ukze hne Au. LkuBkh-rzMkuBkh
2001{kt skwh kku kuu yku RLzk xurLkMk yuMkkurMkuLk swrLkh huLfk xwLkko{uLx Lkk
ykukLk LkuLku fuxukhe{kt ytzh-14 yLku 16 rkkku{kt kuze rMkr {ue nke.
Lwykhe 2003{kt kuuk 28{e r{uLMk LkuLk MkkuxoTMk VuMxLkk xurLkMk ELuLx{kt ku kkuz
{uz {uk nkk. 2003Lke LkuLk Mfw kuRBMk [uBkLkrkLkk ytzh-19Lkk rkk{kt rMkh
{uz {uku nkku.
ytrfk hiLkk :
2001{kt ykukLk swrLkh LkuLk xurLkMk xwLkko{uLx{kt uc uk fhkkt MkxrVfux ykuV {urhx
{uwt nkwt. ku 2000Lkk ko{kt ytzh-8Lke Mxux [uBkLk hne nke.
 577
Lkkuk kxu :
ku xurLkMk skkLke 2007Lke ytzh-14Lkk rkkLke RLzk Lktkh Lk yLku ytzh-16Lkk rkk{kt
RLzk Lktkh kzo hne Au. ykukMx-2006{kt kUkkwhw kku kuu yu.ykR.xe.yu. Mkwkh rMkhe{kt
ytzh-14Lkk rkk{kt kkuz {uz {uku nkku.
rzMkuBkh, 2005{kt kuu 51{e LkuLk Mfw kuRBMk{kt kkuz {uz {uku nkku. 52{e yLku
53{e LkuLk Mfq kuRBMk{kt k kkuz {uz {ueLku kkuzLk nuxef LkkUke nke. zo swrLkh
[uBkLkrk {kxu kMkt ku Lkkuk xurLkMkLke kkuzLk ko hne Au.
W{tk [k :
1995ke xurLkMk fkuxo kskLkwt Y fwO nkwt ku yksu k - y{urhfk{kt xurLkMkLkk fku[ khefu fkohk
Au. ytzh-14Lke fuxukhe{kt LkuLk Mfq kuRBMk{kt kkuL {uz, LkuLk [uBkLkrk{kt ytzh-
19{kt ktk Mkk{u 2-1ke rs {ue kkuz {uz {uku nkku. 1993{kt kku ku xurLkMkLkku nehku hkku
nkku. RLzkLkk xkuk xuLk{kt ku MkuLk {u hkku nkku.
urLhMkk wMkkhe :
yuf yukuzoke MkL{krLkk uLhMkk khkLkk xurLkMk RrknkMkLkku k{ yuku ukze hkku fu
su ykR.xe.yuV. zo xe{ {kxu kMkt kku Au. 1999{kt yurkLkk ytzh-14{kt Lktkh Lk ukze
nuh kku nkku. kuu fkutkku kku yuf kkuz, ku rMkh, kUkfkuf kku yuf kkuz - yuf rMkh
{uz {ue uc uk fkuo nkku.
1997-98{kt krh yLku skwh kku kuLk [uBkLkrk {ue nke. 1998{kt [ukkR kku
LkuLk [uBkLkrk{kt hLkMkoyk hkku nkku. ku ytzh-10, 12, 14 yLku 16{kt Mkkk [uBkLk hkku
nkku. hkxe-yktkhhkxe fkkyu k kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fwO nkwt. nk ku xurLkMk yufuzu{e
RLMkxxqx [ku Au.
Mkqhs uMkkR :
yu xurLkMk fkuxo Wkh Qkkk Mkqhs suku kusMe ukze hkku Au. sqLk, 2004{kt yku RLzk xurLkMk
yuMkkurMkuLk khk yuMk.xe.yuV. Mkko kuR nke su{kt yk kuh koLkk Mkqhsu ytzh-14Lkk rkk{kt
MkkMkLkwt xkRx Swt nkwt.
2003{kt Mkqhsu zkuhk kku kwshkk Mxux huLfk ykukLk xurLkMk xwLkko{uLx ytzh-12Lkwt xkRx Swt
nkwt. yLku Mkqhk kku kuu 49{e yku RLzk LkuLk Mfq kuRBMk{kt rMkh {uz ytzh-
14{kt {uku nkku. 2004{kt {wtkR kku kuu yku RLzk xuuLx rMkhe ykukLk swrLkh
xurLkMk [uBkLkrk{kt ytzh-14{kt MkkMk{kt rMkh {uz {uku nkku. nu yu xe ke xwLkko{uLx
h{e hkku Au.
578
irf {wLk :
kuu hkxe fkkyu xurLkMk{kt zkMkLke RuLx{kt Mkkk Lk k xkRx SkeLku RrknkMk{kt yuf
Lkwt s fh ykuwt nkwt. yur, 2006{kt kwhkkO kku yku RLzk RLxhMxux xurLkMk{kt kkk
rzMkuBkh{kt y{kk kku 52{e LkuLk Mfq kuRBMk{kt kkuz {uz SkkLke rMkr LkkUke nke.
yu s kuo [ukkR{kt kuue yurzkMk hkxe xurLkMk Mkko{kt MkkMkLkku rkkk Sku nkku.
yurLk huLfk xurLkMk ue{kt kUkfkuf, kunrhLk yLku {wtkR kku kuue ueLke zkMk Mkko{kt
xkRxMk Skt nkk. 2008{kt kkrfMkkLk{kt RMk{kkk kku kuu ykR.xe.yuV. xurLkMk
xwLkko{uLx{kt kk ukkt ku{u MkkMk ku{s zkMk{kt uc oLk fheLku kuze rMkr {ue nke.
2009{kt ykuMxurLk ykukLk yLku rBkzLk xurLkMkLke swrLkh xwLkko{uLx h{k {kxu kfkk {ue
nke. su k yuf yirknkrMkf MkVkk kLke nke.
kuku kn :
kuyku {kMxMko yLku uxhLMk xurLkMkLkk Mxkh uh hkk Au. 2009{kt wkR kku kuu wkR
ykukLk rMkrLkh xurLkMk [uBkLkrk{kt 20 ukuLkk 70ke w rMkrLkh ukzeykuyu kk eku
nkku yLku ku{kt ku{u uc oLk fhkkt-xkRx SkkLke rMkr {ue nke. kt[kLk koLke
hkkk kuykuyu 16ke w RLxhLkuLk xwLkko{uLxTMk{kt xkRx Skt Au.
2004{kt kkrfMkkLk{kt fhkt[e kku ykR.xe.yuV-45 Mk rkk{kt xkRx {uwt nkwt. kkRuLz{kt
kUkfkuf kku kuu uxhLMk yurLk ykukLk rMkrLkMko xurLkMk [uBkLkrk{kt ku{u Mkouc
uk fhkkt xkRx SkeLku uxhLMkLkk RrknkMk{kt yuf Lkwt MkVkkLkwt fh ykuwt Au.
ehs nkke :
nk MkkX ko WkhLkk Au yLku fku[ Au. k 1959 {kt kuyku ykukLk kkkz xurLkMk xwLkko{uLx
[uBkLk kLk nkk. 1962 yLku 63{kt ykukLk Mkkihkx xurLkMk [uBkLk 1962 yLku 1964 ke 1968
hr{kLk kwshkk wrLkMkxe xurLkMk [uBkLk, 1966-67{kt yku RLzk RLxh-wrLkMkxe xurLkMk{kt
Wkrsukk hneLku RrknkMk ykuku nkku. 1991-92, 1997-98 Mxux xurLkMk uxhLk [uBkLk hkk
nkk. nu kuyku rr MktMkkyku{kt {kkooLk ykke hkk Au.
xukxurLkMk :
f{u {nukk, { Xh, Lkehs ykuf, krkf {nukk, Mkwfukw kMk, iune ykuf, { knuLkku,
Mkkk kue, {Lkekkkk hkk, MkkuLk ue, kko Mkkutfe, MkkLkk {ko, MxuVe kkuBMk, rsku
sMk, fku Xh, rkrk kwhkurnk, rk kkurn, nh{ek uMkkR.
f{u {nukk :
yswoLk yukuzo, r Akkrk yukuzo, Vuh u xkuVeke MkL{krLkk kuyku 1982ke 1994Lkk kkuo
hr{kLk ykX ko - ykX k LkuLk [uBkLk kkLkku hufkuzo hku Au. yk Wkhktk k k
 579
LkuLk hLkMkoLkk rkkk k {uk nkk. 1981 yLku 1983{kt kuLxkwh fLxe{kt [uBkLk,
1990 MkkV kuRBMk [uBkLk, 1992{kt zo kUf [uBkLkLkk xkRx ku{u {uk nkk.
kuykuyu 1982 yLku 86{kt yurLk kuRBMk, 1988 yLku 92{kt ykurBkMk{kt k kk eku nkku.
ku{u 13 {uz MkkV kuRBMk{kt, 8 {uz fku{Lkuk [uBkLkrMk{kt, 6 {uz zo kUf [uBkLMk{kt,
10 {uz kuLxkwh RLxhLkuLk [uBkLkrMk{kt {uk nkk. 1982ke 86, 88, 89 yLku
90Lkk kkuo{kt kuyku khke xukxurLkMk xe{Lkk fuxLk nkk. 1998ke kuyku LkuLk fku[-yrfkhe
khefu fkohk hkk Au.
{ Xh :
y{kkLkk yktkhhkxe xukxurLkMk ukze { Xhu Mkkk ko Mkwe Mxux [uBkLkrk Skk
Mkkku 50ke w k {ush huLfk xukxurLkMk xkRxMk {ukt nkkt. 1988{kt ku swrLkh uu
khkLkk [kwko {Lkk ukze kLk nkk.
Rrs{kt kuu RLxhLkuLk xwLkko{uLx{kt ku{u rMkh {uz {uku nkku. yku RLzk kf
Mkuxh xukxurLkMk Mkko{kt-1995, 96 yLku 97{kt rs {ueLku xkRxMkLke nurxf MkSo nke.
yku RLzk yu.ykR.Mke. [uBkLkrk{kt A k [uBkLk kkLkku r{ hku Au.
krkf {nukk :
kLkkhLkku yktkhhkxe ukze. yuf, e fkLkS uMkkR kwshkk rkk yukuzo yLku
r kwshkke Mk{ksLkwt {kLkT Mkk {ukLkwt kkih {uu Au.
Mkkke suxe RLxhLkuLk xwLkko{uLx h{Lkkh krkfLkwt y{urhfkLke MktMkk ykRLkk khk ruk
MkL{kLk fhk{kt ykwt nkwt. 2009{kt kxk kku kuu rMkrLkh LkuLk xukXurLkMk
[uBkLkrk{kt rMkh {uz SkeLku kkLk kku kuLkkh zo xuk xurLkMk [uBkLkrk {kxu
kMkt kLkkh krkf Mkkk [kukk kuo k zo [urBkLkrk {kxu kMkt kLkkh Mkkik{ kwshkke
ukze kLku nkku.
2007{kt kwknkxe kku kuu LkuLk kuRBMk{kt Mkkik{ kh kwshkkLku kkuL {uz ykkku
nkku. 2000{kt ukMk kku kuu ytzh-17 LkuLk Mfq xukxurLkMk [uBkLkrk{kt kkuz {uz
{uku nkku. 2004{kt RLxh wrLkMkxe xukxurLkMk xwLkko{uLx{kt uh ykuV xwLkko{uLx kLku
nkku.
nh{ek uMkkR :
MkqhkLkku xukxurLkMkLkku yktkhhkxe ukze Au. sqLk, 2012{kt kus{Lkk MkkLxkuMk kku kuu
kkr ykukLk xukxurLkMk xwLkko{uLx{kt {uLMk MkkMkLkwt xkRx SkLkkh k{ khke ukze.
kus{Lkk fuzef LqrxLkLku 4-2ke nhkeLku ytzh-21Lkwt xkRx Swt nkwt.
yk knukt LkuBkh, 2011{kt knurhLk kku h{ku zo [uBkLkrk{kt (swrLkh) kkuL {uz
{ue RrknkMk Mkkuo nkku. swrLkh Mkhkh kxu yukuzo {uLkkh nh{eku 85ke w kkuz {uzMk
580
{uk Au. su{kt Lk yktkhhkxe yLku Mk hkxe fkkLke MkkoykuLkk Au. kkuz, rMkh yLku
kkuL {eLku fw 150ke w {uzMk {uk Au.
rkrk kwhkurnk :
kLkkhLkk qk s ekk yLku yktkhhkxe krk hkkk xukxurLkMkLkk ukze. 1971ke
xe.xe. h{kLkwt Y fhLkkh kuyku 100ke w kwshkk {ush huLfk, 50ke w LkuLk xwLkko{uLxTMk
hBk Au. Vukwykhe, 1996{kt fku[eLk kku uc h{k oLkke LkuLk xe{{kt kMkt kk.
sqLk 1996 hr{kLk LkkuuoLkk eenu{h nuh{kt h{ku r zo uxhLk xukxurLkMk [uBkLkrk{kt
rkxoh Mkwe h{e fkuLMkkuuLk kkurLk.
sqLk, 1998{kt k {kL[uMxh kku rkxoh VkRLk Mkwe h{e fkuLMkkuuLk kkurLk LkuBkh,
1998{kt fku[eLk kku LkuLk [uBkLk, 1987{kt rne kku h{ku r xuk xurLkMk
[uBkLkrk{kt ykurVr khefu fk{kehe fhe nke.
kko Mkkutfe :
ku kLkkhLke kkkkUk khe Au. 1993{kt {kk Lk koLke {hu sqLkkkZ kku kkh{kkuMk{kt
kuMx, uhLkwt rkhw. sqLk, 1996{kt y{kk kku k{ ykukLk kwshkk {ush huLfk
xukxurLkMk xwLkko{uLx{kt Mkk-swrLkh kMko rkk{kt [uBkLk, swrLkh kMko{kt hLkMkoyk. yk
kAe Mkkk kkuoko nurxf [uBkLkrk{kt LkkUkke hne.
Lwykhe, 2000{kt rne kku kuu 26{e LkuLk MkkuxoTMk VuMx w{LMkLke [uBkLkrk{kt
kkuL {uz xe{ RuLx{kt {uku nkku. 2003Lkk rzMkuBkh{kt krh kku kuu yku RLzk
RLxh kuLk wrLkMkxe [uBkLkrk{kt kLkkhLke {rnk xe{Lku rMkh {uz ykke kLkkh
wrLkMkxeLkwt Lkk{ hkuLk fwO nkwt.
iune ykuf :
ykuf Vur{e yu xukxurLkMk Vur{e hkwt Au. kkk-{B{e yLku kR Lkehs k{k{ xukxurLkMkLkk uc
ukze yu {kkoof hkkt Au. kuLku yk ku khMkk{kt {ku. kR Lkehs kwshkkLkku uc ukze
hkku nkku. iuneyu 1984{kt RLkuh kku, Mkk-swrLkh rkk{kt k]rk MkkLk {ueLku kkuL
{uz {uku nkku.
1986-87{kt {wVhkwh kku kuu LkuLk [uBkLkrk{kt swrLkh rkkLkk zkMk{kt kk
ukkt rMkh {uz {uku nkku. iuneyu hksfkuxLke LkuLk uh { knuLkku{ktLke nMkeLkk {
Mkkku uze kLkkeLku {uz Sku nkku. ku 1984ke 1986 Mkwe Mkk-swrLkh Mxux [uBkLk hne nke
khu 1887ke 1989 Mkwe swrLkh-Mxux [uBkLk hne nke. wrLkMkxe{kt k Mkkk [uBkLk hne
nke.
 581
MkLLkk kue :
ktkk nuhLke xukxurLkMk ehktkLkk Mkkk 1992Lke rBfk xkuVe rsukk ukze Au. 1992-93{k
r{kuh{ kku kuu Mfq kuRBMk{kt kuu rrk Lktkh {uk Mkkku rMkh {uz {uku nkku.
kuu hkxe fkkLke ykukeMkke eMk xwLkko{uLx h{eLku kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fhu Au.
{Lkekkkk hkk :
kLkkh nuhLke xukxurLkMk eLk {Lkekkk hkk w.yuMk. ykukLk [uBkLkrk h{Lkkhe Mkki
k{ kkihke {rnk ukze kLke nke. kkr{Lkkzw{kt R-hkuz kku, Vukwykhe, 1992{kt
kuu 16{e LkuLk w{LMk xukxurLkMk [uBkLkrk {kt rMkh {uz {uLkkh {Lkekkkk
hkkyu 18 koLke fkhrfeo{kt Zkkkt kwhMfkhku {uuu Au.
2003{kt kqLkk kku kuu rMkrLkh LkuLk [uBkLkrk{kt rMkh {uz {uLkkh {Lkekkkkyu
1993{kt RLkuh yLku 1994{kt kwknkxe kku kuu yku RLzk kkuMx xukxurLkMk
[uBkLkrk{kt MkkMk, zkMk yLku xe{ RuLxLkk ku rkkkku {ueLku kwshkk MkfoLku
Mkkik{ kh [uBkLk kLkkkLkwt kkih {uwt nkwt.
MkkuLk uke :
kLkkhLke xukxurLkMk khe. kuu hkxe Mkkoyku{kt kk RLku 20ke w {uzMk {uk nkk.
su{kt 11 Mkwo, 6 hsk yLku ktM [tfkuLkku Mk{ku kkku nkku. 1992{kt hk MkhfkhLkku swrLkh
yukuhuz {uku nkku.
MkkLkk {ko :
ku kLkkhLke xukxurLkMkLke ykkMk {rnk ukze hne Au. 2003{kt kkteLkkh kku kuu
w{LMk VuMx {kt kuu zk rMkr {ue nke. MkMk{kt rMkh {uz yLku xe{ RuLx{kt
kkuz {uz {uku nkku.
khu kwkkko kku kuu Mfq kuRBMkLkk ytzh-17 rkk{kt MkkMk{kt rMkh {uz yLku
xe{ RuLx{kt kkuL {uz {uk nkk. [ukkR kku 2002{kt kuu swrLkh LkuLk
[uBkLkrkLkk ytzh-17Lkk rkk{kt xe{ RuLx{kt kkuL {uz {uku nkku.
xkkuLk :
kq [kirk, Woe Mkkhtk
kq [kirk :
xkkuLk khe. ku MkqhkLke qkMkqhk {rnk ukze Au. ku k h{kLke {kMxh> Au. xkkuLk{kt
- 750 {exh M{k, 20 rfku{exh MkkRk yLku kkt[ rfku{exh kuzkLkwt nku Au.
yk ku uke h{k yuxu xkkuLk. Mkhkh kxu yLku kqk yukuzo {uLkkh 2009{kt
fkrfMkkLkLkk fkufrMkxkW nuh{kt kuu swrLkh yurLk fk Mkko{kt uc uk fhkkt kkuL
582
{uz {uku nkku. 2007 Vukwykhe{kt kwknkxe kku kuu 33{e LkuLk kuRBMk{kt kkuz {uz
{uku nkku.
2007{kt kukk kku kuu RLzLk xkkuLk VuzhuLk [uBkLkrk{kt k kkuz {uz
{uku nkku. 2008{kt rkkkLk{T kku k 17{e LkuLk rMkrLkh xkkuLk [uBkLkrk{kt
kkuz {uz {uku nkku. kuu swrLkh, Mkk-swrLkh, rMkrLkh yLku ykukLkLkk kRLku fw 150ke
w {uzMk xkkuLk{kt {uu Au.
uRx r^xk :
fkLkk [kink, k[e kn, yfk kn
fkLkk [kink :
k{u fkLkk fhe Lk fu kue h{kkuLke {krnh {rnk ukze Au. ku fhkxu, swzku, uRx r^xk,
kkh r^xk, huMk yLku kkuMkkLke Mxux [uBkLk LkuLk RLxhLkuLk uh Au.
fhkxu{kt ufkux - ([kh zkLk) hku Au. 1990 ke 2010 Mkwe{kt ku{u k{k{ h{kku{kt kkuz {uz
yufke w Mkk {uu Au. kuLke kkMku kk 110ke w {uzMk yLku yukuzoMk Au. 2008{kt
etfk kku kuu RLxhLkuLk MkkuxoMk {ex{kt fkkk{kt kkuz {uz {ku nkku. kwkkko kkih
yukuzo, MxuxLkku Mku~ yur[{uLx yukuzoMk kk ku Au.
kuk :
ike {fkk, {uLkkkk kk, nkeo uMkkR, kkrhfk kkunu, kk kt[k, sir{Lk kt[k
ike {fkk :
hksfkuxLke kukkfw{khe. ku yktkhhkxe ukze Au. 2004{kt MkuLkLkk {urzz nuh{kt 13{e r
kuk Mkko kuR nke. su{kt hksfkuxLke yk {kk [ki koLke Zkeyu kukLkwt Mkouc oLk
fheLku ykxMxf kukk{kt kkuz {uz yLku yuurxf kukk{kt rMkh {uz {ueLku rMkko{kt
khkLkwt Lkk{ hkuLk fhe Lkku RrknkMk ykuku nkku.
kwshkkLke qk s nke yLku Zke sue ikeyu 2002 yLku 2003{kt kkteLkkh yLku Mkqhk
kku kuu LkuLk kuRBMk{kt k uc kuk-fkLkwt oLk fheLku kkuz {uzMk {uk nkk.
2003 yLku 2004{kt kkr{LkkzwLkk fkt[ekwh{{kt kuu yku RLzk kuk VuMx yLku
fkuBkrxLk{kt Mkouc ytk{hkuzLkk uk fheLku [uBkLkrk {uk Wkhktk r{Mk kukkfw{kheLkwt
{kLktkw rk {uwt nkwt.
2004{kt fkunkkwh kku kuu [kwko LkuLk Mkk-swrLkh, swrLkh yu rMkrLkh kuk-Mkko{kt
kk RLku ku Mkwo[tfku Skk Mkkku zofk{kt kk uk {kxu kMkt kR nke.
 583
{uLkkkk kk :
kLkkhLkkt kukfw{khe Au. 2006{kt Lknu wk fuL (khk Mkhfkh)Lkku rzrMxx wk yukuzo
{uLkkh {uLkkkkyu Ae yku RLzk kuk [uBkLkrk{kt Vrhkkk kku yuf kkuz kkk
rMkh {uz, ytkkS kku kuu LkuLk kuk Mkko{kt ykxMxf kuk{kt rMkh {uz, ykukLk
kwshkk kuk Mkko{kt rMkh {uz {uku nkku.
sir{Lk kt[k :
y{kkLkku kuk hksfw{kh Au. kuLke kMk rrkk yu Au fu ku hkuk-kuhzk kh kuk fhu Au !
{{ k fhu Au ! 2006{kt Vrhkkk kku kuu yku RLzk kuk fkuBkrxLk{kt
kkihtkw rke MkkLk {uwt nkwt. 2010{kt kkRuLz{kt kUkfkuf kku kuu yurkfk kukk
Mkko {kt kuu ykxMxf kukk{kt kkuz {uz yLku her{f kukk{kt rMkh {uz {uku nkku.
kuhzk kh s kukLkk ykMkLkku fhkLkk ku{s {{Lkk k fhk{kt k {krnh.
yswoLk yukuzo rsukk ukzeyku
yukuzo rsukk MkkuxoTMk ko ruk rkk
1. e Mkweh kMfhhk khk ku-ku 1970
2. fw.yAk yu{. u ku-ku 1971
3. e WLk r[LkwkR hkRV qxk 1972
4. fw.kLkk yu{.khe ku-ku 1973
5. e fwe r&Lk kuekku 1978
6. e kkkkuo kktkwe kuzr{LxLk 1982
7. e kek MkuXe rkrzo 1985
8. e Lk{Lk kkhu hkuh Mfuxk 1988
9. fw.f]kke kxu rsBLkkMxf 1989
10. e rfh {kuhu rfux 1992
11. e LkLk {kUrkk rfux 1998
12. fw.kk kh{kh kuzr{LxLk 2009 rfktkku {kxuLkku kMk yukuzo
kuhkrBkf
13. eMkwrVkLk u rhkR-kh 2010 kuLkMkk Lkkukuo yuzuL[Mko
yukuzo MkknMkkuku kwshkkLku
Mkki k{ yukuzo
584
wk]rk
Mkk{kL heku ukkhe {Lkku]rk kkk kku[x f]rkLkk nkukLkwt {Lkkkk kwshkku MkknMkkuku k kkihkkk
rMkr {ue Au. kok, Mkkkh, Lk-rMkkh, eu, LkerMkkh suk rr MkknMkkukkuLkwt
kwshkkLkk wkkoLku uwt kkuwt Au. kokkhkun-]rkke kuLku uk {ku. kok[Zk yLku yu
rMkkhkuLkk krh{ sue MkknrMkf ]rkLkku kht fhk k krh{ MktMkk (MkkkLkk
1960) kkk kuLkk Mkkkf wfw{kh ktzkLku Mkkik{ k fhkLkkt hnu.
1962ke kwshkk wrLkMkxeLkk wf fk kkuzuo k kokkhkun ]rkLkku kht fkuo. krh{
kkk fLkf uLkk Lkuk] yLku {kkooLk nuX fkuus kkk wrLkMkxeLkk rkkeoyku kokku qtkk
kk. 1964{kt kwshkk wrLkMkxeLkk kokkhkun-rrkhLkk rrkhkkeoykuLkwrLkLkoLk uk kAe
kkfkeLk {w{tke ktkhk {nukkLkk rLko yLkwMkkh kwshkk Mkhfkh khk {kWLx ykkw kku
kokkhkun MktMkk Lkk{Lke zf-[ZLke kke{-MktMkk MkkkR. khtrf kkk W[kh ku{s
rn{k rMkkh{kt khV u{kt [ZkLke kke{-MktMkk Mkkk. khtrf kkk W[kh ku{s
rn{k rMkkh{kt khV u{kt [ZkLke kke{-yu{ fw 3 fkhLke MkknrMkf kke{Lke {wu
rLkk {qu ukkR fheLku kwshkk hku qk uhf knu fhe. (yu s MktMkk{kt wfw{kh ktzk
kkk ku{Lkkt kLke LktrLke ktzk swk swk Mk{u yk[ko khefu hkkt nkkt.) yk ku MktMkkykuLke
knu, wtku kkk kke{ yLku yrkLk-ykkusLkLkk ukek kMkkuLku krhk{u kwshkkLkk wf-
wkeykuyu kokkhkun-kuku {uue rMkryku Mkkhe Yku k]. 505-506 kh koe Au.
kwshkk wrLkMkxe, kwshkk Mkhfkh, krh{ yLku yL MktMkkyku khk 1962ke 1984 Mkwe{kt
kwshkkLkk wfkuyu rn{kLkk ykhu 26 rhku kh ykhkunku fkO Au, su k]. 521Lke Mkkhe{kt
kou Au.
1972 knukt rn{k-ykhkun yu rh MkknMk {Lkkkwt nkwt. yu yhMkk{kt kwshkk wrLkMkxeLkk
wf fk kkuzoLkk Wk{u f{f uyu 6,096 {exh [ku fkrLekx kkk 7 rn{Lkeyku kkh
fheLku rn{k-ykhkunLkk MkV yrkLkLke knu fhe nke. yk yrkLkLke MkVkkLkk kku
rn{k kh 4,877 {exhLke [kRLkk yrkLkku kuskLke khtkhk Y kR.
yk kkkkLkku Wu ykMkk{Lke yuf xe{ 1973{kt yk u Wkh kue kuu kuLke rhkkuxo{kt
rn{k {kWLxurLkhk sLko-1974{kt fhu Au. 1978{kt Mkkzk koLkk nkkow uyu 5,182
{exhLkk uLzrk rh kh ykhkun fhkLke rMkr {ue nke.
Mkkzk[kh koLkk Mk kxuu kuLke 9 koLke knuLk y{e Mkkku yrkLk yuzuL[Mko Lkk Wk{u
3,810 {exhLke [kRyu rn{k{kt xufk fkoLkk Mk{k[kh rMk kk Au. kokkhkunLke
kufrkk yLku {kk kkt kwshkk Mkhfkhu sqLkkkZ kku kokkhkun kke{ fuL Y fwO. kk
{eLku 300 Wkhktk kke{-rrkhku{kt 20,000 Wkhktk wf-wkeykuyu MkknMk yrkLkLke
kke{Lkk MktMfkh ek Au.
 585
kwshkkLkku rk rhkfktXku k hkLkk wkko {kxu MkknMkuhf kzfkh suku Au. MkkkhkhLke
fkuR kke{-MktMkk Lkke, k kwshkk hkLkk hk wf kkuzoLkk Wk{u nrh: yk{-urhk
yr khke Mk{w-kh Mkko kwshkkLkk MkkkhfktXu kusk{kt yku Au. knwk [kuhkzke
uhk [u kuke yk ytk hku{kt[f yLku u{e Mkko{kt khkhLkk wk-khik kk
u Au. yk Wkhktk yk s MktMkk khVke MkknMk{qk eh MkkhfhLkk Lkk{ Mkkku Mktfkue Mk{w
nkuzeMkko kusk{kt yku Au. yu k yuxe s hku{kt[f Lkeze Au. kkk heku, wrLkkLkk 7
{w Mk{wku khkLkwt yrkLk nkk hLkkh yLku kuze knuheLku khkLkwt fki kLkkh Lkkkwhk{
knkzuLkku MkkkhkhLkk kuku ruk Wu fhkLkku hnu. 1994{kt $ [uLk kkh fhLkkh
yurkLkku Mkkike LkkLkku - 12 koLkku kheh rhnuLk {nukk {wtkRLkku kwshkke rfkuh Au.
kwshkk{kt wf-wkeykuLku MkknMkLkkt Lkk kukku khV uhk{kt kwshkk wrLkMkxeLkk wf fk
kkuzuo Wkkuke knu fhe yLku Me fk{kehe ke Au. yk MktMkkyu zktkLkk ke[ yLku rk
stkrMkkh{kt yufeMkkku 200 rkkeoyku {kxu krh{Lkwt ykkusLk fwO yLku rkko [kwt.
e fALkk {kuxk hu{kt 21 knuLkku {kxu ^u{kku rMkxe ykLkkh Lkk{Lkwt yrkLk
Mkkik{ kh nkk wO. kwshkk hk MkknMk yfk{eLke ]rkLkk kkYku hksMkkLkLkk kux
RLzLk zuxo WVuo kh h{kt kuuwt 21 wfkuLkwt kzfkhYk yrkLk (1994) uh{kt yu
fkhLkwt knuw s yrkLk ukwt Au. yLkuf Mkkkuo, Aeyku kkk u{kuke hkqh yuwt yk
yrkLk MkknMkkuuku Mke{kr[nTLkYk kLwt nkwt. rn{k[uLke MkhfkhLkk Mknkukke 4 kux kkk
zu fuLkq {ueLku Mkks Lke{kt 18 wfku {kxu kusk{kt ykuwt LkeuLkwt yrkLk k hkxfkkyu
WuLke kLwt Au. 1979{kt kuuwt y{kkke fLkfw{khe-hk{uh MkweLkwt 6,600 rf{e.Lkwt
20 rMkLkwt qr{ yrkLk k kqhukwt hku{kt[f yLku Lkkh MkknMkwO nkwt. yk k{k{ yrkLkkuLke
MkVkk{kt yu rkkLkk rLk{kf e fLkf uLke Lkukkkehe, ykkusLk yLku knwk k {kkooLk
rLkkof kLkt nkkt.
yL MktMkkyku{kt qk nkuMxu yuMkkurMkuLk ykuT RLzkyu MkknMkuhf ]rkyku kusk{kt yLku
kkh kkzk{kt fe{ke fk{kehe ke Au. kok kkk stkrMkkh qtkLkkt kuLkkt yrkLkku{kt
wkLkku Wkhktk zeku k nkUuh uzkkk nku Au. yk Wkhktk zkuhkLke nkRfMko kkk {kuLxMko
sue MktMkkyku k yk kuku tMkLke ]rk fhke hne Au. nrh: yk{u k kwshkkLkk wkkoLku
[ukLkk{ kLkkkLkk kq.{kuxkLkk MktfkLku kkh kkzk yke ]rk{kt ykkf Mknkuk ykkeLku
W{k Mkkk ykku Au.
MkknMk]rkLkk yk kuku kwshkkLke knuLkkuLku ruk Wu fhku uRyu. LktrLke ktzk, Mkrk
uMkkR, fkurfk {nukk , rkhk kn, [kik kehkh kkk f]k kxu kuhuyu kwshkke knuLkkuLke
kku[xkk ruLkwt {nuwt ktkk{kt kkkh fk{ fwO Au. kokkhkun kqhkwt kku kwshkke knuLkkuLke
rMkr hkxTfkkyu {nLkwt kukkLk kLke Au.
586
yufu nkku fikMk {kLkMkhkuhLke kkk Mkwkuhu kqhe fhLkkh kkkwkR f~k, fkuuuLkk wf-
wkeyku{kt MkknMkLkku Lkk skkzLkkh Vkh Rhrxe, 7817 {exhLke [kRLkk Lktkue rhu
knkU[Lkkh Lktk kwhkurnk, 4000 rf{e.Lke rn{k MkkRfkkk{kt r{sLkf rMkr {uLkkh
16 koLke Lkku nkf hk, 78 koLke u Mkkkh{ke yk{ke hkskx MkweLke {uhukkuLk kuz
fhLkkh MkknMkeh ekkR Lkkrf, kuxh-kkuku Mkko{kt rMkr {uLkkh f{u Lkkkxe,
ntkuhe kku Zo r[zLk [uMk{kt hkxe [uBkLkrk {ueLku khkLkwt rkrLkr fhLkkh 10
koLke rhr kn yLku LkuLk hkuh Mfuxk Mkko{kt yLkuf [tfku {uLkkh ykkk yLku
[kLk sukt kt Lkk{ku kwshkk kkihkqof k fhe fu ku{ Au.
MkknMk{kt kt u{ku hnukt Au, k MkknMkLkku kzfkh r[htSe Au. yuxu s yLkuf u{ku uXeLku
k kwshkkLkk wf-wkeyku MkknMk fhk{kt kkAe kkLke fhkkt Lkke. yLku Lk k nkuz{kt {qfe
u Au. kokkhkun-kuku Lk kw{kLkkh hk wf, u^xLkLx fLko {ko ykkursk yrkLk{kt
2,134 {exh Wkh kke{kt U[kR sLkkh nkk Mk{e kkk rkq rh kh {kukLku uxLkkh
ekf yktkukktfh sukt Lkk{ku kwshkkLkk wkkoLku MkknMkLke fuzeyu Mkk uhk ykkkkt hnuu.
MkknMk]rkLkwt hkukku kes nu ]k kLkk{kt Au khu kwshkkLke wke e{ke [kik kehkh
wko{ yuk fk{X rh kh ykhkun fhk MkV hne; yuxwt s Lkrn, k ku yuhuMxkhkunLke
kqokikheLkk kMktke {tzLke fke Mkwe kMktke k kk{e nke. yk yu s wke Au fu su
kwshkk{ktke Mkkik{ k e fLkf uLkk ykkusLk yLku Lkuk] nuX fALkk {kuxk h{kt
kuuk knuLkku {kxuLkk Vu{kku rMkxe yrkLk {kt kMktke kk{e nke yLku ku yrkLk MkV
hkwt nkwt. kh kk yk knuLku yrhk ftRf Lku ftRf MkknMk]rk{kt kk R Mkkk kuLke kuk
[kw hke suLkku ykLkt Mkkike ruk kku e fLkf uLku Au fkh fu ku{Lke yu knuLkLke fhue kMktke
kkko nke ku kwhkh kwt.
khu rn{k kh fkuR kMk {kuxk ykhkunku kwshkk{ktke Lkke kkt, khtkw rkw Mktk{kt
kwshkkLkk wf-wkeyku 3962 {e.ke kk 4267 {e.Lke [kR MkweLkk kokkuLkk ykhkun{kt
h kuo kk ukk kk yLku yk kkkk{kt e MktMkkyku kMkkrf ryu yMk{kt yke.
kh kAe wrLkMkxe fkkyu kwshkk wrLkMkxeLkk rLk]k rzhufxh ykuT qk-uVuh e fLkf
uyu rLkh{k wrLkMkxe ykuT MkkLMk yuLz xufTLkkukuSLkk wf-wkeyku {kxu kkukkLke rzhuxh
khefuLke Mkukyku ykkkLkwt Mkkk e hkwt Au yLku h kuo 40ke 56 wf-wkeyku {kxu
kkukkLke rzhuxh khefuLke Mkukyku ykkkLkwt Mkkk e hkwt Au yLku h kuo 40ke 56 wf-
wkeykuLku ykkRLk kRBkk {kxu ekk rn{kLkk fktkzke rMkkh{kt yku rMk
RLnkhk kk fu suLke [kR ykhu 4,435 {exh Au ku kh ykhkun fhkLke MkknMk]rk
2005Lkk ko Mkwe [kw hke, yuxwt s LkrnMk k Mkks rkkMkLkk Mxe yLku nkRx kuxh{kt
ykkk wkLkkuLku MkZke Lkkifk ntfkhkLke, kuxhMkVk, fukURk yLku kuxhMfRkLke kkk zqkkkLku
k[kkLke kke{ ykkkLkwt rn{k[ u MkhfkhLkk Mknkukke [kw hkwt Au.
 587
ykke Mkhnku ykuku yuxu hkLke uLke Mkhnku s Lkrn k kkukkLke k{kk-LkkkR
kuhuLku k {kxu kkrfMkkLk kkuzoh MkweLkku rLkh{k wrLkMkxeLkk rkkeoyku {kxu rLkkorhk
Mk{{kok{kt ykhu 2,000 rf{e. ytkh fkkkLkwt yLkkuwt yuwt {kuxhMkkRf yrkLk 2004Lkk
ykuxkukhLke 3S kkheu MkV heku e fLkf uyu kuwt; suLkk krhk{MYk hkMkhfkh
khVke MktLk kk-fkuuu{kt yuf krhkk kkXe yke ]rk fhk Vh{kLk fhe kuLku {kLkk
ykke.
rLkh{k wrLkMkxeyu yuf Lkkh ]rk hkukkufkuLk hkukkux khk kuekku, kkMfuxkku kuhuLke
Mkko 2000-01Lkk ko{kt Y fhe yLku hkxfkkyu kwshkkLkk wkLkkuLke xwfze k{ - rke
fkk{kt Aukt kkt[ koke k{ ykke hne yLku Auf kkLk Mkwe - yktkhhkxe fkk Mkwe
knkU[kze.
kwshkk wrLkMkxe k Aukt 25 kkuoke yk AIU ykkursk yktkh wrLkMkxe wf {nkuMk{kt
h kuo ykuAk{kt ykuAwt, yufke R kkt[ RuLxTMk{kt k{ ykke hne Au yLku rkkeoykuLke Mkwkwk
kykuLke yuf yku ykkke hne Au.
hkMkhfkhLkwt qk kkuzo k wk]rk{kt Mkr hkwt Au yLku Lke[u kou {w ]rkyku{kt
ykuMkh hkwt Au :
(1) MkktMf]rkf ]rkyku{kt yr khke fkkyu Lk], Mktkek, kMktkek, Lkkx, kufkek,
k] Rkr{kt yks koLk wf-wkeykuLku kk uk {kufkt yLku Mkkku uzu. ke{kt
kou. wf-wkeykuLku rsukk kLkk {kxu kfku Qe fhe ykke. ke Mkk{u Au; swyku
krhr 1.
khkk yk s MktMkkyu kokLke nkh{kk{kt 40 kkfku; su{kt {wu ekLk kwkR,
Mktk fkeh, SyuyuMk, ke.yu{. RLMxxqxLkkt kMkt fhu kkfkuLkku Mk{ku kk Au ku{Lkk {kxu
k hkrk yLku [kh rMkLke MkknMkkkk kkuXk{kt yke. kuLku kwshkk hk stk kkk
khVke W{k Mknfkh kk kku nkku yLku Mk{k wkkzk nuhLke sLkkk, Lkkhkkrfk, hkse
fwxwBk kuhu yk kkfkuLku wuAk-rk ykkk yufkek kkt nkk. yk ktLku ]rkLkk MkVk
Mkt[kLk{kt fw.rLkohe u yLku e nkkow uyu hkrkrMk yuf fkO nkk. kuLkk krhk{ MYk
kAe kku hk{kt yk ]rk Vqe-Vke.
Mk{wkh-Mkko k yuf ykkwt ykfko hkwt Au yLku hkMkhfkhLkk Lkku ku{kt tMkLke hkk
Au. h kuo [kuhkzke uhk [uLkk yhke Mk{w{kt kRyku {kxu 21 Lkkurxf {kR, yLku
knuLkku {kxu 16 Lkkur[f {kRLke MkkoLkwt ykkusLk fhk Au yLku yu Mkko Wkhktk ykkkt wf-
wkeykuLku Mk{wkhLke Mkq{kkke krhr[k fhk, ku{Lku w Mkk{ kLkkk rk-kkr{
rrkhku k ku Au. kuLkk krhk{MYku fuxktf wf-wkeykuyu ku{kt Lkk yktf rMk fko
Au. ku{Lkkt Lkk{kuLke ke yL rkk Mkkku yn krhr 2{kt Mkk{u Au. yk Mkko yr khk
eh Mkkhfh Mk{wkh-Mkko khefu eke kLke Au.
588
fw.erk erkk, rkLke {kue, eLkk kn, rLkfekk kxu, ek kkhu, f{u Lkkkxe, r{rnh
ue rn{ktw kxu, kkwkR hkk, rfkuh kMkrk, kiLkf Lke kuhuyu yktkh-hkxe Mkko{kt
kk eku nkku yLku kwshkkLku fek ykke nke.
khu r{rnh LkkkwkR knkzu, ekkR kuhuyu ktkk ytkhLkk Mk{wkh{kt kk R
rsukk kLke kwshkkLkwt Lkk{ hkuLk fwO nkwt.
fw.y[oLkk kxu, wrhf kkuLke ktkk ytkh Lke Mk{wkh-Mkko{kt kkuz {uz Ske ke nke.
e XkfkuhkR sukyu kku zo [uBkLkrk{kt Rxke kku kk eku nkku yLku e [kLku k
ku{kt kk R kesw RLkk{ kuyurk kku kk fwO nkwt.
13 koLkk e YkuLk {nukkyu kLMk, $uLz [u ykk-sk {kxu [uLk{kt 52 rf{e.Lkwt kh fwO
nkwt. yrLkkk Mkw, yrLkkk kn, zkue Lkeh, {tshe kko, yrLkk MkkhtkLku yk kkkk{kt
yswoLk yukuzoke Lkksk{kt yku.
e hrsk kkunu Lkk{Lkk kkfu 3 koLke {hu kkukkLkku s{ku kk kkurkuke kMk nkuk Akkt
Z rLkkoh hkku yLku hkxe fkkLke kh-Mkko{kt kk uk Mkk{ kLke kt RLkk{ku Skt.
24 koLke {hu 1991{kt r [uBkLkrk ykuMxurk kku kuR khu ku{kt kk eku yLku
kkt[{k Lktkhu rsukk kLk yLku 1997{kt tzLk{kt kk [kukku Lktkh rsukk khefu {uku.
hksfkuxLkkt e{ke rwrk ktfke ktkk Lke{kt 81 Lkkurxf {kR kkO nkkt.
kwshkk hkLkku h{kk{k, wk yLku MkktMf]rkf ]rkykuLkku rkk 2001ke rkko wkLk
kokkhkunfkuLku kkrhkkurkfku yLku yukuzoke Lkksu Au yLku ykk MkknMkkLku rkhkkLkwt Mkw
kkwt u Au yLku Aukt kkt[ ko{kt 40 wf-wkeykuLku kwhMf]k fhk{kt ykkt Au. yLku yk{
5,334 {exhLke [kRke 7397 {exhLke [kR Mkwe ykkkt wf wkeyku kokkhkun{kt ]k
kku hkkt s Au; su{Lkkt Lkk{ku {wu yk {ku Au; (1) fw. Lkun k (2) fkuMk kkurkfk
yrskMkn (3) fkuMk yrLke yrskMkn (4) fuxLk Mkts hk{SkR Mkkrk (5) yufkk
kZik (6) h~{ {wLke (7) swk keXrzk (W..10)
yk wf kkuzo Lke[uLke ]rkyku ykhu Au :
(1) wk WMk (kkwfk, rsk, u, hk yLku hkxfkk)
(2) eh Mkkhfh yr khk Mk{wkh-Mkko
(3) yktkhhk kMk
(4) ykrkMke {nkuMk
(5) ykke Mkhn ykuku
(6) Mktkekrrkh
 589
(7) Mkkrnrrkh
(8) LkrMkkh-krh{
(9) MkkkhfktXk-krh{
(10) Mk{w {nksLk nkuze Mkko
(11) Mk{wkh-rrkh
(12) Lk{ok {-rrkh
(13) RLxhq-{kkooLk-rrkh
(14) kukkMkLk-kke{-rrkh
(15) ykrkMke wfku {kxu Lkuk] kke{-rrkh
(16) kwshkk hk MkknMk yfk{e
(17) qk-nkuMxuku
(18) MkknMk/kio, Mkuk, nuh Mkwkfkhe yLku kkeke kuku yukuzo
(19) kokkhkun MktMkk, {kWLx ykkw yLku sqLkkkZ
(20) ykrkMke wf-wkeyku {kxu MkkkhfktXk-rMkkh-krh{
(21) rkhLkkh-ykhkun
(22) hk wkkkrhkkurkf
(23) hk kokkhkun yukuzo
Wkhktk hkLke uf wrLkMkxeyku k yuf Lkrn kku ke MYk{kt wf-fk]rkyku h
kuo kusu Au yLku wrLkMkxe kkk hk MkhfkhLkkt stkkkwt kkk kMkLkkkwt k MkknMk]rkyku {kxu
Mkr kLkt Au.

590

wrLkx-10

khkLke Mkkt kr kquo yLku

yu kAe kLkuk {nLkk kLkkku.
 591

wrLkx - 10
{w xLkkyku
khkLke Mkkt kr kquo yLku yu kAe kLkuk {nLkk kLkkku
2 Vukwykhe, 1857 : 19{e kkLkk MkirLkfkuLkku knuhk{kwh{kt rkun.
29 {k[o, 1857 : khkfkwh{kt MkirLkfkuyu [hkeke fkhkqMkkuLkku Wkkuk fhkLke Lkk kkze.
10 {u, 1857 : {uhX{kt MkirLkfkuLkku rkun.
10-30 {u, 1857 : rne, rVhkuskwh, kkuBku, yekZ, Exkk, kwL nuh, Vhekkk, khue,
{whkkkk, knsnktkwh kkk yL uku{kt rkun Y kku.
12 {u, 1857 : knkqhknLku khkLkk Mk{kx kLkkk{kt ykk yLku rne kh yrfkh {uku.
sqLk, 1857 : krh, hkkwh, ktMke, yknkkk, Vikk, MkwkkLkkwh, Lkki kuhu{kt
Yykk.
5 sqLk, 1857 : LkkLkk MkknukLku fkLkkwhLkk kuk nuh fko.
swkE, 1857 : ELkih, Mkkkh, {qnw, unk yLku MkekfkuxLkk MktMkkLkku kh
ykkMx, 1857 : Mkkkh yLku Lk{ok eLkk Mktkqo u{kt yMkirLkfkuLkku rkun
20 Mkxu., 1857 : rne kh ytkuuLkk rLkfMkLkLkk Lkuk]{kt kwLk:yrfkh {uku.
ykxkukh, 1857 : fkuxk{kt rkunLkku rMkkh
LkuBkh, 1857 : Mktkk{eykuyu sLkh rBzn{Lku fkLkkwh kkMku nhkku.
6 rzMkuBkh, 1857 : fkLkkwhLkwt w Mkh fkrLk fiBku Swt. kkk xkuku kkeLku ktMkeLke hkLke kkMku
sELku {e kku.
{k[o, 1858 : Lkki kh ytkuuyu kwLk:yrfkh {uku.
3 yur, 1858 : Mkh kwhkusu ktMke kh kwLk:kkukkLkku yrfkh {uku.
yur, 1858 : skekwh (rknkh) Lkk fwthMknu rkun fkuo.
{u, 1858 : ytkuuyu khue, skekwh, fkke Swt. khke rkuneykuyu hkurntz{kt Akkk
{khe yk{ Y fwO.
sqLk, 1858 : ytkuuyu krh Swt.
swkE-rzMku., 1858 : Mktkqo khk kh ytkuuyu kwLk:Mkkk kk fhe.
592
1857 Lkku Mktkk{
khke rkune Mk{(rkun) fuL rkrxh-kkLkkhk
Mk{
knkwhkn sVh, fk kt 11,12 {u 1857 re rLkfMkLk-nzMkLk 21 Mkxu, 1857
LkkLkk Mkknuk - kkk xkukuu 5 sqLk, 1857 fkLkkwh fIkku 6 Mkxu, 1857
kuk{ nshk {nk 4 sqLk, 1857 Lkki fIkku
{k[o, 1858
hke {ekkE, kkk xkuku sqLk, 1857 ktMke, krh kw hkus 3 yur, 1858
rkfk ye 1857 ynkkk, kLkkhMk fLko Lke 1858
kLk knkwh kt 1857 khue ---- 1858
{kie yn{ Wk 1857 Vikk ---- 1858
yS{wk 1857 Vkunkwh sLkh huLkzo 1858
1857 Lkku Mktkk{ yMkV kkLkk fkhku
Mk{Lkk rLkkorhk Mk{ fhkkt nuku r Y kku.
ku furLk Lkuk]Lkku yk nkku. huf Lkukk kkukkLke heku kkk kkukkLkk Mkko {kxu zkk nkkt.
khkLkk kt hkku kMk fheLku rkLkkt hkku, ktkk... kuhuyu fkuE s kk sku Lkn.
khkLkk hk-hskzkykuyu Mkrkk kkke Lkn.
khkLke zkf sue fu e, kkuhk kuhuyu yk Mktkk{{kt fkuE s kk sku Lkn.
Mkkt zkE zLkkhkykuLkkt ku fhkkt ytkuu kkMku kkuk, ykwrLkf hkEVMk... kuhu ku
nkkt.
khkLkkt kwrSe kuo fkuE s Mknfkh ykku Lkn.
ytkuuLku khke Lkhuku kkMku Mktkk{ kkk {kxu { {e. krxkk, krh, nihkkk,
S kuhuyu { fhe
1857 Lkku Mktkk{Lkk krhk{ku
yk Mktkk{Lku fkhu khke hkxe yktkuLkLku yuf Lke rk {e.
r{kt Mktkk{ {kxuLke kusLkk Lke kE fe.
rkrx MktMku RMx RLzk ftkLke kkMkuLkwt kMkLk Mk{kk fwO yLku kksLkwt kMkLk ykwt.
yk Mktkk{u Vheke ytkuuLku hk, hskzk, s{eLkkhku {kxu kkukkLke Lkerkyku{kt r[khk fhk
{kxu {skqh fkO.
ytkuuyu kkk kkzku yLku hks fhku Lke Lkerk ykLkke.
 593
ue hkkuLku Mkk{k{kt ukLke Lkerk h fhe.
ytkuu yLku khke MkirLkfkuLkwt {k 1:h Lke fhk{k ykwt. W[ oLkk rnLwykuLku Mktkk{
{kxu kuke {kLkeLku ku{Lke keo kh rkkt {qku. khke MkirLkfku{kt yufkkLke kLkk kkuzk
{kxuLkk kMkku fko.
kkxo uhu yLku Mkh MkiLke Lkerk ykLkke kze, su{kt khkeku yLku nexe ykkk k yk
Mktkk{Lkwt fkh nkukke yrfkh ykLkke Lkerk ykLkke.
{kOkh ]rk kh rLktk kwt kzwt.
khkLkk ytkus kMkfku
ktkkLkk kLkoh
hkukxo fkR 1757-1760
nkuu 1760
uLMke xkxo 1760-1765
fkR 1765-1767
uhuMx 1767-1769
fkxh 1769-1773
ftkLkeLku ykeLk khkLkk kLkoh
(rLkk{f khku - 1773)
kuhLk nuMxMk 1773-1785
Mkh uLk {ifVhMkLk 1785-1786
kuzo fkuLkokurMk 1786-1793
Mkh uLk kuh 1793-1798
rh[zo uuMe 1798-1805
kzo fkuLkokurMk 1805-1807
yo ykV r{Lxku 1807-1813
kzo nuMx 1813-1823
kzo yu{nMxo 1823-1828
rr{ xhkko 1828
kzo rr{ kuLxf 1828-1833
594
khkLkk kLkoh sLkh
([kxoh yufx-1833 ykeLk)
kzo rr{ kuLxf 1833-1835
Mkh [kMko {uxfkV 1835-1836
kzo ykfuLz 1836-1842
kzo yuLkkhku 1842-1844
Mkh nuLkhenkzk 1844-1848
kzo zunkWMke 1848-1856
kzo fiLkk 1856-1858
khkLkk kMkhku - kksLkk kMkLk nuX
(khke fkWLMk yufx-1858)
kzo fiLkk 1858-1862
kzo yukLk (k{) 1862-1863
Mkh uLk kuhuLMk 1863-1869
kzo {u[ku 1869-1872
kzo Lkkkokwf 1872-1876
kzo rxLk 1876-1880
kzo zVrhLk 1884-1888
kzo iLMkzkWLk 1888-1894
kzo yukLk rrk 1894-1899
kzo foLk 1899-1905
kzo r{Lxku - rrk 1905-1910
kzo nkzk - rrk 1910-1916
kzo [uBMkVkuzo 1916-1921
kzo rhzk 1921-1926
kzo RLk 1926-1931
kzo rkxLk 1931-1936
kzo rLkrkkku 1936-1944
 595
kzo uu 1944-1947
kzo {kWLx kuxLk {k[o-1947 ke sqLk 1948
ytkuuLke {nuMkq fh krk
Lktkh MkkLkwt Lkk{ kof rMkkh xfk YLkwt ko
1 Mkke ktkukMk kzo fkuLkokurMk ktkk kLk 19% 1793
2 {nkkze ktkukMk {kuxeoLk Vux {hkXk, ktk, 30%
1801 {kMk
3 hikkhe krk Mkh xku{Mk {wLkhku {wtkE kLk 15% 1820
kLkohkuLkwt fko
hkukxo fkE
- khk{kt uL[kuLke {nfktkkykuLku Mk{kk fhLkkh
- fkoxf rknkuLkwt fwLkunke Mkt[kLk fhLkkh
- khk{kt rkrx Mkk{kLkku kkku LkktLkkh nkku
- RMx RLzk ftkLkeLkk hkRxhLkk MkkLk khke ku ktkkkLkk kLkohLkk k Mkwe knkUku.
- kMkeLkk w{kt rs yLku nuLkkn knyk{ kkMkuke ekLke {ue yu yue xLkkyku Au
su{u khke RrknkMkLku {nLkku ktf ykku.
kuhLk nuMx (1772-1781)
- 1772 {kt fkuxo ykV zkhufxhLkk yku khk kuu Mkhfkhe rkuheLkwt Mkktkh {wkkkke fkufkkk
fwO.
- kkuzo ykV huLw khk fufxhkuLke rLk{qtf fhe.
- Lk Mkwkhku khk kuu s{eLkkhkuLkk Lkrf yrfkhku AeLke ek.
- rnLw kkk {wM{Lkk fuMk ku{Lkk fkk{kt fhkLkk nwf{ku fkO.
- 1781 {kt {wM{ rk {kxu {uMkkLke MkkkLkk fhe.
- kekkLkk ytkuS yLkwkfkh rr{ rrfLMkLku yko ykku.
- ftkLkeLkk yrfkheykuLku kkk kkkh fhkLke {LkkE Vh{ke.
- {wk Mk{kxLku {kwt 26 kLkwt kkf kuLLk kt fhkwt.
- 1774 {kt ffkk{kt Mkkuo[ LkkLke MkkkLkk fhk{kt yke. kuLkwt fkokuk ffkk kqhkwt
rMkr{k nkwt
- rkrx kkko{uLx{kt kuLkk Wkh 1788 ke 1795 Mkwe {nkrkuk [kku khtkw rLkkuok Aqxk.
596
kzo fkuLkokurMk (1786-1793)
- rskykuLke Mktkqo k fufxhkuLku ykke.
- 1790-92 Lkk {{kt rsk Vkuskhe ykkkuLku kt fheLku [kh Vhke ykkku k ktkk kkk
yuf rknkh {kxu rLkwk fhe.
- 1793 {kt fkuLko kurMk fkuz kLkkku.
- rskykuLke Mke{k Lke fhe kkueMk [kufeLke MkkkLkk fhe yLku yuf kkueMk RL[ksoLke rLk{qtf
fhe.
- kMkrLkf MkkLkwt whkukefh fwO. khkeku {kxu Mkqkukh, s{kkh, kMkrLkf Mkuk{kt
{wrMkV, Mkh, y{eLk kkk zuwxe fufxhke [k k {kk Lk nkk.
kzo uuMe (1798-1805)
- Mknkfkhe MktrLkku sL{
- Mktr{kt uzkLkkhk hkku, nihkkk (1798), {iMkwh (1799), kktuh (1799), y (1801),
kuk (1801), kUMku (1803), Mkrk (1804)
- yk Mk{{kt ktMkeykuLkku kqhk khk{kt nkku. kuLkk Mk{{kt s fkoxf rkn kku su{kt xekw
yk zk{kt {hkku.
- ffkk{kt Lkkkrhf Mkuk{kt hke fhk {kxu wfkuLku rk ykkk fkuxo rr{ fkus Lke
MkkkLkk fhe.
- RMx RLzk ftkLkeLku kkkhe ftkLkeLke skyu hksLkirkf kLkk Yk{kt Vuhe Lkkte.
kzo rr{ kuLxf (1828-1835)
- yuf Wkh kLkoh sLkh
- khke hkktkLke ykkq f]rk{kt ytkuuLke MkktkLkk ykke.
- uXLkk fk{ku kt fhke Mkhfkhe [o xkze ykkf Mkwkhk fko.
- kurLMk yLku yke fkuxkuo Lkx fheLku kuu {kuxk kkk 5hLkku LkkktLkku wo yxfkku.
- 1829 Lkk fkkke MkkeLku kwLkkEk {kLknMkk nuh fhk{kt yke.
- khku-30 kMkkh fheLku 1829 {kt XkkuLku { fhLkkh Mkk{u k fzf nkku fk{ ukLke ukkE
kkke XkkE kt fhe.
- 1835 {kt ffkk {urzf fkus Lkku kkku Lkktk
 597
kzo zunkWMke (1848-1856)
- kMkk LkerkLku sLkf. kuLkk k kkkLkk rMkktkku (1) ytkuu khk{kt Mkkuokhe nkk. (2) Mkkuokhe
MkkkLke {tsqheke s ykrk hkku kkfkuLku kf E fu. (3) Mkkuokhe MkkkLku kuLke RAk nku
kku {tsqhe Lkk ykkkLkku k yrfkh Au.
- yk Lkerk yLkwMkkh Mkkkhk, sukkwh, Mktkwh, kkx, Wkwh, ktMke, Lkkkkwh, fhkie, yLku
rkrx Mkk{ks{kt uze ek.
- kkukkLkkLkwt {w {kf ffkkke {uhX yLku MkuLkkLkwt zw{kf rMk{k{kt E kku.
- MkirLkfku{kt khke MkirLkfku{kt fkk kkk rkrx MkirLkfku{kt khku fkuo.
- ffkk, {kMk yLku {wtkE{kt rrkkuLke MkkkLkk fhe.
- huuLkku sLkf : {wtkEke kkk Mkwe hu [ke
- kkh-xkkLke Yykk fhLkkh zunkWMke nkku.
- 1854 {kt kkuMx ykVeMk yufx kMkkh fheLku {wtkE, {kMk yLku ffkk{kt {nkrLkuof rLkwk
fkuo.
- u{kt h kiMkkLke f{kLkk kk {kufkLke Mkk fhe.
- ktkk LknuYLku 8 yur, 1854 {kt Mk[kE {kxu kuk{kt yke.
- kktz xtf hkuzLkwt rLk{ko fko Y fwO.
- nuh kktfk{ kkkLke Yykk fhe.
Mkh uLk kuhuLMk (1863-1869)
- 1865 {kt qkkLkeyku Mkkku Mk{sqke fhe kkf 5000 YrkkLke MknkkkLkk kk{kt 18 knkzku kh
yrfkh {uku.
- 1866 kkk kwtutz kkk hkskqkkLkk{kt 1868-69 {kt wfk kzku. [uBku nuLkheLke ykkk{kt
wfk ykkukLkwt kXLk fwO.
- 1865{kt khk yLku whkuk [u k{ Mk{we xuekkV MkukLke Yykk fhe.
kzo foLk (1899-1905)
- kkueMk Mkwkhk ytkkok 1902 {kt Mkh yLzT w ushLke ykkk{kt kkueMk ykkukLkwt kXLk fwO.
ktke kkueMkLke MkkkLkk, furL kwk[h rkkLke MkkkLkk fhe.
- rrkku kh Mkhfkhe rLktkku u ku {kxu Mkh xku{Mk hiuLkk ykku rrk ykkukLkwt
kXLk fwO.
- s{eLk {nuMkqLku Wkh kLkkkLkk nukwke 16 Lw, 1902 {kt qr{ Mkk kk{kt ykku.
- Mkk{kLke f]rk rkkLke MkkkLkk fhe.
598
- kwhkkLk rkuLkk hkLkku 1904 Lkku fkku, ykke rk zke kLkkk rMkr kuMkesh
fkuzLkk Mkwkhkyku fko.
- 1905 {kt ktkkLkwt rksLk fwO. kqo ktkk{kt ktkk, yMk{{kt [Zkk, Zkfk, hkskne
{e yuf Lkku ktk kLkkku. {w {kf Zkfk nkwt. 20 swkE, 1905 ktkk rkMk, yufkk
rMk, fkku rMk.
- yk kkk kkzku yLku hks fhku Lkerk yLkwMkkh nkw.
kzo r{Lxku- rrk (1905-1910)
- r{Lxku - {kuuo rhVku{o yufx-1909 {nLke xLkk nke. su{kt fuL yLku ktke khkMkkyku{kt
[qtxkuk MkkuLkk khkLke MkkkkuMkkk, fku{e {kkh {tzkuLke h[Lkk fhk{kt yke.
- 1907 {kt yuLkku - hrk Mk{sqke fhe.
- [eLk yLku yVeLkku ukkh ykuAku fhkLkku fhkh k fhk{kt ykku nkku.
kzo nkz (1910-1916)
- hk yuBkhh skuso kkt[{ktyu yLku hke {uheyu rnLLke {wkfkk ee khu 1911 Lkku rne
hkkh ku{Lkk Mk{Lke {nLke xLkk nke.
- hkskLke ffkkke rne Vuhk{kt yke.
- rnLesLkku Mkkku yku koLk {kxu {nk{k kkteSyu rk ykrfk{kt [ nkk he.
- RLzLk rhrV yufx-1914 y{e kLku.
kzo [uBMkVkuzo (1916-1921)
- {kuLxuw [uBMkVkuzoLkk Mknukk nkukke 1919 Lkku kLko{uLx ykV RLzk yufx khk ktkku{kt
rMkhe MkhkheLkku y{ fheLku fuLLke Mkkk{kt khku fkuo.
- ku nku{Y ekLke MkkkLkk
- fkukUMk yLku {wM{ ek [u Mk{sqke (1916)
- kkteS khk Mkkkh{ke yk{Lke MkkkLkk (1916), y{kk{kt Mkkkn (1918), [tkkh
Mkkkn (1917), uzk Mkkkn (1918)
- rkfLkwt 1 ykkMx, 1920 {]w
- rkVk Mkr{rkLkwt kXLk yLku yktkuLk (1920-21)
- yMknfkh yktkuLkLke Yykk (1920-22)
- yk Mk{{kt srkkk kkkLkk kkuekkhu [Lku sL{ ykku.
- kqLkk{kt {rnk fkusLke MkkkLkk (1916)
- Mkh yuMk.ke. Mknk rknkh u.kLkoh khefu rLkwk.
 599
kzo hezk (1921-1926)
- [kihe [kihk kLkk yLku kkte khk yMknfkh yktkuLk kkAwt ewt.
- r[khtsLkkMk yLku {kukek LknuY khk Mhks kkxeoLkwt kXLk (1922)
- 1923 {kt khke rMkr MkukLkwt $Lz yLku khk ktLku skyu yuf Mkkku khekkLke Yykk.
- 1925 {kt khke fBwrLkMx kkxeoLke MkkkLkk.
kzo EhrLk (1926-1931)
- rrLk kEMkhkuLkk Yk{kt kk
- Mkk{Lk fr{LkLke rLk{qtf fhk{kt yke.
- 1929 {kt rkeLke kukk
- kkteSLke ktzekkk (1930)
- 1930 Lke k{ kku{uS krhk{kt fkUkuMku krnfkh fkuo.
- 1931 Lkk kkte - EhrLk fhkh kkkt {eXkLkk MkkknLkku ytk ykku.
kzo rkzLk (1931-1936)
- keS kku{uS krhkLke MkkkLkk fhe. (1931)
- 1932 keS kku{uS krhk
- 1935 kLko{uLx ykV RLzk yufx
- 1935 k{koLkwt khkke yk kwt.
- 1934 LkhuL u yLku s fk Lkkhk khk MkkurkRMx fkUkuMk kkxeoLke h[Lkk.
- 1936 Mktkqo khk rfMkkLk MkkLke MkkkLkk.
kzo rLkrkkku (1936-1943)
- kLko{uLx ykV RLzk yufx-1935 y{e kLku.
- 1941 {kt kkLkLkk w uLkku fxkufxekku kkku rLkrkkku {kxu ykkMx ykVh hsq fhk
fkhqk kLku.
- rMk r{Lk rLkV kwt.
- 1942 Lke rnL Akuzku [Lku ktk kkze ee.
kzo {kWLxkuxLk (1947-1948)
- rnLLkk Auk kEMkhku
- fkUkuMk yLku ek [u fkuE Mk{sqke Lk nkukke kkk yuf {kk Wfu kkfe hkku nkku.
kkk Mkk{uLkku kkukkLkku rhku Akuzk {kxu kkteSLku Mk{e k nkkt.
600
- 15 ykkMx, 1947 khk yLku kkrfMkkLk yuk ku Lkk MktMkkLkku yMk{kt ykkk Aue
kEMkhkukeheLkku ytk ykku nkku.
rkrx kMkLkfk Mk{Lkk ykkuk / Mkr{rkyku
{ ykkuk ko yk kLkoh-sLkh/ Wu~
kEMkhku
01 ELkk{ ykkuk 1952 ELkk{ kzo zunkWMke s{eLk Mktkte
rh
02 wk ykkuk 1880 rh[zo Mxu[e kzo rxLk wfk kezek kkk
rLkkh nukw
03 ntxh ykkuk 1882 rr{ ntxh kzo rhkLk rkLkku rfkMk

04 yuxrfLMkLk 1886 yuxrfLMkLk zVheLk Lkkkrhf Mkuk{kt

neykuLke Mktk{kt
khku fhkLkku
r[kh
05 yVe ykkuk 1893 - iMkzkWLk yVeLkk MkLkLku
hkufkLkku nukw
06 nhu Mkr{rk 1893 nhu iMkzkWLk xfMkk Mktkte
r[kh
07 wk ykkuk 1898 suBMk k yukLk k{ wk ykkuk
kh r[kh
08 wk ykkuk 1901 {ufzkuLkkz foLk ke w]rk ykkuk
kh r[kh
09 Mk[kE ykkuk 1901 kuLk Mfkux foLk Mk[kE Mkk{kt
Lkkktfe r[kh
10 rrk 1902 kku{Mk huu foLk khke
rrkLke
Mkrk kh r[kh
11 usLk ykkuk 1902 ush foLk kkueMk kMkLk
fkokrk kh r[kh
 601
12 kne ykkuk 1912 EMkkxLk nkz Lkkkrhf Mkuk{kt
khkekuLke
kkekhe kh
r[kh
13 {ufukLk Mkr{rk 1914 {ufukLk nkz Mknfkhe Lkkktfe
Mkk Mktkte
r[kh
14 ffkk rrk ykkuk (Mkuzh) 1917 {kRf Mkuzh
[uBMkVkuzo
ffkk
rrk{kt
kwLkkykuLke kkkMk
15 kne ykkuk 1923 kzo e hezk Lkkkrhf Mkuk{kt
Vukuk kukku qh
fhk
16 khke AxLke 1923 kzo #[fik hezk rk Mktkte r[kh
17 khke MkUznxo 1925 yLzw MfeLk hezk khke MkuLkk{kt
khkefh kh
r[kh
18 kxh Mkr{rk 1927 nhfkuxo kxh RLk ue hkku yLku
ytkus MkhfkhLkk
Mktktku kh
19 Mkk{Lk ykkuk 1927 Lk Mkk{Lk RLk 1919 Lkk fkkLke
Mk{ekk
20 rLkrkkku ykkuk 1928 rLkrkkku RLk uke Mktkte
Mk{Mkyku kh
r[kh
21 rzMku ykkuk 1929 rzMku RLk khk{kt {eLkhe
MkukLkku rfkMk
22 khke ikrLkf 1929 rVrx nxkuok RLk rkLke
krhMkrkLke Mk{ekk
602
23 nkExu ykkuk 1929 su. yu[.nkExu RLk fk{khkuLke Mkrk
kh Mk{ekk
24 Mkq Mkr{rk 1929 kus knkwh Mkw rrxLk kuhkuskkheLke Mk{Mk
kh Mk{ekk
25 khke n Mkr{rk 1935 kuhe nu{Lz rrxLk {krMkkhLkk kukkuLke Mkk
nukw
26 hkxe kusLkk 1938 sknhk rLkrkkku ykkf kusLkk
27 rMk r{Lk 1942 MxuVzo rMk rLkrkkku hksfe yhku qh
fhk
28 wk kkkMk 1943 [kMko wz uu ktkkLkk wfkLkkt
fkhku kh r[kh
29 MkksuoLx kusLkk 1944 Lk MkksuoLx uu rkLkku rfkMk
30 furkLkux r{Lk 1946 kirktf kuhuLMk uu MkkkLke ykku
fhkLkku nukw
khk{kt ytkuu ykkk kk{kt ykuk rr fkkyku su Lke[u {wsk Au :
huwuxk yufx (1773)
- Vkuxo rr{Lkk kLkoh sLkh yLku kuLke krhk [kh Mkku khk ktkkLke Mkhfkh [ke.
(kuhLk nuMx k{ kLkoh sLkh)
- {wtkE yLku {kMk ktkku{kt ktrk yLku wLke kkkkku{kt kLkoh sLkhLke krhkLke uhu yLku
rLktk fhkLkku yrfkh
- ffkk{kt Mkwr{ fkuxoLke MkkkLkk su{kt yuf {w Lkkr (knuku {w Lkkr : EBku)
- ftkLkeLke LkkufhkuLku fkuEk fkhLke ux yLku kt[ uk kh rkkt
rkxTMk RLzk yufx (1784)
- huwUrxk yufxLke k{e Mkwkhk {kxu - khkLke kkkkku{kt 6 fr{hkuLkwt kkuzo - hks Mkr[,
Lkkk Mkr[, [kh rrfkWLMkLkk Mk - k fr{hkuLke kwk Mkr{rkLke h[Lkk - kwk Mkr{rk
khk kwk ykkuo {kufkk nkk - MkuLkk, {nuMkw, Mkwkhk kkkkku Mkek kkuzoLkk nkk{kt - ftkLkeLkk
Mkt[kfku kkuzoLkk MkkuLke Wkh sE fkk Lknkukk. - kLkoh sLkhkuLke fkWLMkkuLkk MkkuLke
Mktk 3 - fkuEk rLko kkkku Mk{kLk {k kk kku kLkoh sLkh yuf khkLkku {k ykke fu
- {wtkE yLku {kMkLku Mktkqoku ktkke MkhfkhLku nMkf - yku Lk {kLkLkkhLku MkMkuLz fhe fkkku.
 603
[kxoh yufx (1813)
- ftkLkeLkk [k Lkk ukkh yLku [eLk Mkkku ukkhLkk yufkrfkh{kt fkuE WkMkk Lkk kku.
- rkLkk rfkMk {kxu yuf k Yrkk ykkk.
- Lkkufhe{kt ykk knuk ftkLkeLkk MkufkuLku $Lz sELku rk {uwt sYhe fwO.
[kxo yufx (1833)
- ftkLke khk [eLk MkkkuLkku ukkh yLku [k Lkk ukkhLkku yufkrfkh Mk{kk fheLku khk MkkkuLkku
rLk:wf ukkh Y fko.
- Vkuxo rr{Lkk kLkoh sLkhLkwt khkLkk kLkoh sLkhLkk Yk{kt kwLk:Lkk{fh.
- kLkohLke krhk{kt yuf fkLkqLke Mk uk{kt yku.
[kxoh yufx (1853)
- ktkk {kxu yk u. kLkohLke rLkwk : zunkWMke khkLkku k{ kLkoh sLkh kLku.
- khke yrfkheLke rLkwk yLku kkAk kkukkLke Mkkk Mk{kk fhe.
- khke rMkr Mkuk{kt khke yrfkheykuLke hke {kxu nuh{kt Mkko{f khekkLke Yykk.
kLko{uLx ykV RLzk yfx (1858)
- ftkLkeLkwt kMkLk Mk{kk yLku rkrx kMkLk khk kMkLk Mktkwt.
- kkuzo rLkuof yLku rLkuof {tzLke Mk{kr - khk {kxu yuf hk Mkr[Lke rLk{qtf
- khkLkku kLkoh sLkh kEMkhku kLku. (kzo fiLkk)
{kuuo r{Lxku Mkwkhk (1909)
- rkLk krhkku{kt Mkee [qtxeLke Yykk - {wM{ku {kxu yk [qtxe kukLke Mkk
- ktke rkLk krhkLkku rMkkh fkuo.
- krhkLkk ktLku kku fkkuo{kt ]r fhk{kt yke.

19 {e MkeLkk k{f - Mkk{krsf yktkuLkku rnLw ko{f - Mkk{krsf yktkuLk
MktMkkLkwt Lkk{ ko Mk Mkkkf Wu~
yk{e Mkk 1815 ffkk hk{ {kunLk hk nw {oLke hkke Wkh
yk{ kkk yufuhkLkku
[kh - Mkkh
k Mk{ks 1828 ffkk hk{ {kunLk hk knuk k Mkk Lkk{ nkwt.
Wu~ Wkhkufk
604
{o Mkk 1829 ffkk hkkfkLk u k Mk{ksLkkt rhku{kt
MkkkLkk kE. Wkke nw
{oLke hkk fhe.
kkkurLke Mkk 1839 ffkk uuLLkkk xkkkuh hk{ {kunLkhkLkk r[khkuLkku
[kh fhku.
{kLk {o Mkk 1844 whk wkkohk{ {tAkhk{ rk kkLkk sz rLk{kuLku
kkuzk.
kh{ntMk {tze 1849 {wBkE kkukk kktzuhtk rk kkLkk sz rLk{kuLku
kkuzk.
hkkMk{e MkMktk 1861 ykkk kwMkehk{ yufuhkLkk rMkktkkuLkku Mkkh
fhku.
khkLkku k Mk{ks 1866 ffkk fu[t MkuLk {q kMk{kske rqxk
kzuk, {w {wku Mk{ks
Mkwkh.
kkoLkk Mk{ks 1867 {wBkE zk. yk{khk{ kktzwhtk yu{.S. hkLkzu, ykh.S.
tzkhfh Mk kLk, nw
{oLkk r[khku yLku nkhku{kt
Mkwkhku fhku nkku.
yko Mk{ks 1875 {wBkE Mk{e kLkt MkhMke rnLw {o{kt Mkwkhk kkk nw
{o krhkoLk kkk hkufk
rkkuMkkurVf MkkuMkkxe 1878 Lqkufo {kk{ yu[.ke. kMfe khk ykk kkk {kMk
LkSf yz[kh{kt zw {kf
kLkkwt.
Mkkkh k Mk{ks 1878 ffkk ykLkt {kunLk kkuMk, rLkkk ke k Mk{ks{kt
ke kkk, Mk{ksLke
Mkk yLku Mk{ks MkwkhLkk
u fu.Mke. MkuLkLkk wfkuyu
kkk kzk.
zuLk rkk Mk{ks 1884 kqLkk S.S. ykhfh wfkuLku u Mkuk {kxu kikh
fhk.
RLzLk LkuLk 1887 {wBkE yu{.S. hkLkzu khke Mk{ksLke hkke qh
 605
fhe kkk {rnk fk
fhwt.
Mku~ fkuLVhLMk u Mk{ks 1887 knkuh rLkkhk yLknkuke
kMk{ksLkk rhkue kkk
kwLku kqskk nkk.
hk{f] r{Lk 1897 kuwh Mk{e rufkLkt {kLkkkke yLku Mkk{krsf
fkkuo fhk.
khk Mkuf Mk{ks 1905 {wBkE kkukk f] kkuu {kk]qr{Lke Mkuk {kxu
khkekuLku huf kuk{kt kikh
fhk. kwLkk Mkuk MkLk
1909 kqLkk h{kkkE hkLkzu
{rnk fk{kt khku fhk.
Mkku~ Mk kuk 1911 {wBkE yuLk. yu{. ue kufku {kxu SLk fko kkk
yu{Lkwt fko khu MkkYt
kLkkwt.
Mkuk Mkr{rk 1814 ynkkk yu[.yuLk. fwtsYt fwhke
ykkkyku Mk{u Mk{ks Mkuk,
rk, MkVkE, MktMf]rk rfkMk
fhku.
Mkuk Mkr{rk kk 1914 {wBkE ehk{ kskue khk{kt kk MfkWx
yktkuLkLkwt khkefh fhw
MfkWx yuMkkuMkeyuLk e{uLk RLzLk yuMkkuMkeyuLk 1923 {kMk ---
khke {rnkLkwt fk
hnLkwkE {skMLkLk Mkk 1851 {wBkE LkkihkuS kwhwLkS
shk]Mx {o Mkwkh kkk kkhMke
{rnkLkwt ykwrLkfefh
(kkhMke {o Mkwkhf MktkXLk) kkkE LkhkuS (yuMkk krk {oktk, ynw{
{sk yu{Lkk ukk)
rLkhtfkhe 1840 ktk kkMk, hkkhk Mkn e {oLkwt wefh
Lkk{khe 1857 ktk hk{Mkn e {oLkwt wefh
606
{wM{ ko{f - Mkk{krsf yktkuLk
MktMkkLkwt Lkk{ ko Mk Mkkkf Wu~
kh W Wq{ 1866 ukt {kikLkk nwMkiLk yLku ynu{ {q EMk{Lku kwLksrk
fhku.
Lkk W W{k 1894 Lkki {kikLkk rke, Lkw{kLke {wM{ rk MkkLke
MkkkLkk, {o - rkkLk rfkMk
yn yu neMk 19 {e Mke Qkhko ktk {kikLkk MkELkkSh
nwMkuLk {okLke [kh
r[khkhkLkku Mefkh.
kuktkhLkwt [Lk - fwhkLk {oktk
{kLkk kk.
khue 19 {e Mke Qkhko ktk {kikLkk ynu{ rhk
kLk sqLkk EMk{e kkLke
Yykk fhe.
fkrkLke ykk yn{rk yktkuLk 19{e MkeLkk ytk{kt ktk r{o kwk{ ynu{
Mk{kSykuke EMk{Lkwt hk,
khkLkku {kuxk{kt {kuxku MktkrXk
Mk{qn
{kunt{ yuswfuLk fkUuMk 1886 yekZ Mkh Mki yn{u kLk
{wM{kuLku kr{e Zku rrkk
fhk (yekZ yktkuLk)
yktkuLk fhkLkk {w fkhku
- {kuk Mkk{ksLkk kk kAe khkLke hkfe yufkk Lkx kk{e, ytkuuLke kuk Lkerk e.
- khkeku kh ykkf, Mkk{krsf SLk kh kkf k kzku.
- Mk{ks{kt fwrhku, uk, k{f ytk k kke.
- 1813 {kt rMke kkheykuLkwt khu {k{kt ykk{Lk kwt. ktLku {kuo kh nkh [kw fko.
{koLkhLke ]rkLku uk {ku.
- khke Mk{ks ytk, nu{ku, ykkLkkk, fwrhku, kkrk kk suk yrLkxkuLke [qtkk{kt
nkku.
- Mktfwr[k yLku fqk {tzqf Mk{ks{kt eykuLke Mkrk kkh nke.
- kkfeLku q keke fhkLkku rhks, Mkke kk, rk rkn rLkku kuhu suk fwrhkuLkku kk.
 607
- khke Mk{ks{kt kr{e Mkkk Mefkhk{ktke hkufk.
- khke yk{kkih kkk yk{rkMk kuk fhku.
yktkuLk{kt kk sLkkh
- khk{kt AkkkLkkLke Yykk kkLku fkhu kuMkknLk {wt. r[khkuLke ykk-u kkke Mk{k[kh
kkku, krkfkyku, kwMkfku fkrk kkk ku{kt Vfk ytkuuLke yLke LkerkLke xefk s Lkn khtkw
MkkkkuMkkk khke hkxe r[khku k Akkkk nkk.
- yktkuLkLkku kht ytkuS kkkLkk ykMkLkk kukkLk Wkh hkku. yk kkkyu kr{e MktMf]rk
yLku MkkkLkku krh[ fhkku. kr{Lke Mktkkk, Mk{kLkkk, kufktk yLku hkxekkLkk r[khkuke
khkeku krk kk.
- kr{Lkk ikkrLkf kkLk, kwrk yLku {kLkkkkLkk rMkktkkuLke khke Mk{ks Wkh kkf
yMkh kE. Lkk kkLkLke {ke kkukkLkk Mk{ks{kt k]rk kkLke Yykk fhe.
- {fMk{qh, {kurLkuh rrBMk, rr{ uLMk kuhu ytkus rkLkkuyu MktMf]k ktkkuLkku ykMk
fkuo yLku khe[ {uku, k[eLkkkLkk kkihLke MkkLkkk hkxe kLkkLkk W{kt ykLkwt
krhk kqhkh kwt.
kku Mk{ks
- hk hk{ {kunLk hku E.Mk.1814 {kt yk{e MkkLke Yykk fhe. E.Mk.1828 {kt yk
MkkLkwt Lkk{ keLku kku Mk{ks hkk{kt ykwt.
- yk Mk{ksLkku nukw Mkk{krsf nu{ku, ytk, fwrhku qh fhe yufuhkLkku [kh fhkLkku nkku.
kuke E.Mk. 1825 {kt uktk fkus Y fhk{kt yke.
- yk MktMkkLkk Mkku uueyku, {qkkq fu LkkkkLkk uk{kt {kLkkk Lk nkk.
- hk hk{ {kunLkhkLkk yMkkLk kAe ykkukLke uuLLkkk xkkkuhu ee nke.
- ku{u kkuMk{ksLkwt ktkh zw yLku kuLkwt k Mk{ks Lkk{ ykwt. ku{ MktMkkLkk Mkku {kxu
rkkkkk yLku kku kkMkLkk Lkk{Lke kkoLkk k fhe.
- knku Mk{ksLkk rMkktkkuLkk [kh fhk {kxu k kkurLke krkfk Lkk{Lkwt Mkk{rf Y fwO. kkkurLke
kkXkkLke MkkkLkk fhe.
- E.Mk.1857 {kt fu[t MkuLk kkuMk{ks{kt uzkk yLku kqo Mk{Lkk fkofkko kLk.
- fu[t MkuLku ku{Lke ke yLku r[khku khk MktMkkLke Mk Mktk{kt khku fkuo. ku{u Mk{k
ktkk, kr{Lkkzw, ktk{kt kkuMk{ksLke kkyku Mkkke.
- fu[t MkuLkLku uuLLkkk xkkkuh Mkkku {ku kkk ku{u E.Mk. 1866 {kt e kku Mk{ks ykV
RLzk Lkk{Lkk Lkk kkuMk{ksLke MkkkLkk fhe.
- kkuMk{ks{kt Mkwkhk fhk ku{s rr fwrhku qh fhk {kxu {nLkwt kukkLk ykkuwt Au.
608
yko Mk{ks
- yko Mk{ksLke MkkkLkk E.Mk. 1875 {kt Mk{e kLkt MkhMkeyu fhe.
- Mk{e kLkt MkhMkeyu u {oLkku [kh fhe kufkuLku u khV kkAk kuLkku Wku ykku.
- ku{u Mkkko fk Lkk{Lkku ktk e kqhkh fwO fu uku{kt {qkkq, rkfktzku, kkLk,
Mkkekk, yMk]~kk suk yrLkxku hnuk Lkke kuke kuLke Mkk{u kufkuLku k]k fhk wtku [ke.
- Mk rMkktk nkk (1) ukuLkk Mktk yLku Auk Lkku Mefkh (2) uf Mk 100 {ku kk yko
rk yLku ykofkLku ykku. (3) uku ykkrhk ykMk (4) {qkkqLkku rhku (5) kekokkk
yLku ykkhkLkku rhku (6) kkrknLkku rhku (7) rnLe ku{s MktMf]k kkkLkku Vukku (8)
f{kuo{kt rkMk (9) kwLksoL{{kt rkMk (10) knwkLkLkku rhku.
- ykoMk{ksLku MkirLkf rnLw Lkk{ke k ykuk Au. ykh.Mke. {s{wkh yko Mk{ks khtke
s Wkke Mktk nkku. yk Mk{ksLkku {w Mkkuk hkxekk nkku.
- kwYfw krkLke Yykk fhLkkh yLku yu{ktke k-kk-kk, kkukkf] kkuu suk Lkukk
ykk. su fh rnLw {oLke kLkkLke Mkkku khke hkxekkLkk Mk{kof kLk.
- Mk{e kLkt MkhMkeyu s Mkki k{ Mhks Lkku Wkkuk fkuo.
- MkkkLkk : knkuh{kt kLkt yutku irf (1886), nhekh kkMku fktkze{kt kwfw rrk
(1902)
hk{f] r{Lk
- Mk{e rufkLktu ku{Lkk kwY hk{f] kh{ntMkLke k{kt kuqh{kt E.Mk.1897 {kt hk{f] r{LkLke
MkkkLkk fhe.
- {w yko rr fkkuo khk {kLk Mkuk fhkLkku nkku.
- qftk, hkuk[kku, huMktfx, wfk sue fwhke ykkrkyku Mk{u hknkfkkuo yLku kkeke Mkkhkh
khk Mk{ksMkukLkwt fk{ fhu Au.
- sLkMkuk yu s w MkukLkk MkqkLkku fkoke y{
- rLku yk{kLke ux ykke.
- yk r{Lkke sue heku rnLw {o kk kku kuLku fkhu MkRMxh rLkuekkyu Wk rnLwk fkku.
- r{LkLke kkyku kkrfMkkLk, k{ko, etfk, {urk, VeS xkkw, {kuhurMk, y{urhfk yLku
whkuk Au.
rkkuMkkurVf Mk{ks
- MkkkLkk E.Mk.1875 {kt y{urhfk{kt {iz{ nuLk kuxkuLkk uMxef yLku nuLkhe Mxe yfkxu fhe.
khk{kt {kMk{kt E.Mk.1892 {kt yzkh{kt kE.
 609
- yk MktMkkLkwt fko Mk{ks Mkwkh, ikrf rfkMk yLku hkxe k]rk ke. Mkkorf Vukku rk
khk{kt kku.
- rkkuMkkurVfLkku yko : kkLkLkwt kkLk
- Mk{ksLkk uhkkuk kk ku{s kki ktkku hkk.
- k Wu~ : (1) kE[khkLke kLkk Mkkrhk fhe. (2) k[eLk {o oLk, kkLk-rkkLkLkk
ykMk{kt { fhe (3) fwhke rLk{kuLke ku kkk {kLkLke fwhke kykuLkku rfkMk fhku.
- yuLke kuMkLxu kLkkhMk{kt MkuLx rnLw MfqLke MkkkLkk fhe.
u Mk{ks
- E.Mk.1864 {kt fu[t MkuLkLkk kMkkuLke V MYku {kMk{kt uMk{ksLke MkkkLkk fhe.
- E.Mk. 1871 {kt fu. fu. ehq Lkkzqyu Lkk{ keLku kMk{ks ykV MkkWk RLzk hkwt.
- {w Lkukkyku{kt yuLk. kw[eykn ktkww, ykh ufxhLk
tk ktkk yktkuLk
- yk yktkuLk Wkke yktkuLk nkwt.
- suLku huzef fnukwt
- Lkuk] yutku RLzLk nuLkhe rr{ zuhkrskuyu fwO.
- zuhkrsku rnLw fkus{kt kkkf nkk. kuyku ktMkLke ktrkke krk nkk. MkwhuLLkkk kuLkSoyu
zuhkSykuLkk rkuyu ktkkLke MkkkLkk ykkukLk yLku y{khe rkLkk rkkk fkk.
- zuhkrskuyu yufuzur{f yuMkkuMkeyuLk, MkkuMkkxe Vkuh e yufeSLk ykV sLkh Lkkus, yutku
RLzLk rnLw yuMkkuMkeyuLkLke, ktkrnk Mkk yLku zekuxk fkLke MkkkLkk fhe.
- {w fuL rnLw fkus nkwt. E.Mk.1834 {kt yurVMxLk fkusLke MkkkLkk kE.
kkoLkk Mk{ks
- MkkkLkk E.Mk.1867 {kt fu[t MkuLkLke uhkke {nkhkx{kt kE.
- Mk{ksLku {skqk fhk zk. yk{khk{ kktzwhtku Lk fkuo.
- kzk kk, kkLk, knw kLk kuhu qkku Mkk{u wtku [ke.
- kuu eykuLke WLLkrk, fLk fue, rk kwLk:Lk, yktkh kkke Lk kuhuLkku [kh fkuo.
- hkke kkyku, rk k]nku, yLkkkk{ku sue MktMkkyku Mkkke.
- Lk{qk hkLkzuLkk Lkkuke kqu{kt zuLk yuswfuLk MkkuMkkxe, {wtkE{kt rk Lk {tz
Lke MkkkLkk fhe.
- hkLkzuLkk kLk h{kkkE hkLkzuyu Mk{ks Mkuk yLku eykuLke WLLkrk {kxu yko {rnk Mk{ks yLku
Mkuk Mk{ks Lkk{Lke MktMkkyku Y fhe.
610
hnLkwkE kskMkLk Mk{ks
- kkhMke {oLkk kkkE LkhkuS, VhskuLkS LkkuhkuS, yuMk.yuMk. ktkkeLkk kMkkuke MkkkLkk
kE.
- yk Mk{ksu kkhMke Mk{ksLku ykwrLkf krhkLk{kt kkLkku kMk fkuo.
- {nekykuLkwt rk, rkn yLku yu{Lkku Mkk{krsf krhMkrkykuLku Mkk kLkkkLkku kMk
fkuo.
yn{rk yktkuLk
- r{o kwk{ yn{u {wM{ Mk{ks yLku {o{kt Mkwkhk kk E.Mk. 1899 {kt yuf yktkuLk
[kw suLkk Lkk{ khke yn{rk yktkuLk Lkk{ kzwt.
- yk yktkuLkLkk ukkyu kkukkLku nh {kunt{Lke Mk{fk {kLk. fuxkf Mk{ kAe kkukkLke kLku
f]Lkku ykkh k {kLkk kk.
- rMkktkkuLke kk kkukkLkk kwMkf khkneLk yu yn{rk{kt fhe Au.
- yk yktkuLk ktkLkk kwYkMkkwh rskLkk fkrk Lkkh{kt Y kwt.
yrkZ yktkuLk
- ukk Mkh Mki ynu{ nkk.
- {wM{ MktkLkk rk, Mkk{krsf yLku ykkf krk kkk yu{Lkk ykwrLkfefh {kxu rr
fko fhkLkku Wu~ nkku.
- E.Mk.1864 {kt rkkLk Mk{ksLke MkkkLkk fhe.
- E.Mk. 1875 {kt {kunt{ yutku ykurhuLx fkusLke MkkkLkk fhe, yksu yekZ {wM{ wrLkMkeoxe.
- Lkukkyku{kt r[hkk ye, ykkV nwMkiLk (fr), LkSh yn{, {kikLkk re Lkki{kS nkk.
- RrknkMkfkhkuyu yk yktkuLkLke Lkk fhe Au fkh fu {wM{ MktkLke Yykk kE yLku yk
khke hkxe yktkuLkLkk rhku{kt hkku.
- ku u nkk. (1) ytkus yLku {wMk{kLkkuLkk Mktktku Mkk fhk (2) {wMk{kLkku{kt ykwrLkf
rkLkku Vukku fhku.
ukt yktkuLk
- yktkuLk W{k k[eLk {wM{ rkLkk ykeykuyu [kwt.
- ku {w Wu~ : {wMk{kLkku{kt fwhkLk kkk neMkLke w rkLkku Vukku kkk rue kMkfku rY
sunkLke kLkk kLkke hke.
- W{kLku {kunt{ fkrMk{ LkLkkiLke yLku he yn{ ktkkuneLkk Lkuk]{kt ukt yktkuLkLke
Yykk MknkhLkkwh (W..) {kt yuf rk E.Mk. 1866 {kt kE.
 611
- yk yktkuLk yekZ yktkuLk fhkk rYLkwt nkwt. ku{u Mki ynu{ Mkkrkk Mktwfk khke
hksk Mkk yLku {wM{ yutku ykurhLx Mkk rY Vkku knkh kkzku.
Mkek Mkk
- Mkhkh XkfwhMkk MktkLkkrkyu E.Mk. 1873 {kt fhe
- kr{Lkk r[khku yLku kfok rfkuke krk kELku ekuyu y{]kMkh{kt Mkn Mkk yktkuLk
[kwt.
- MktMkk {w kMkk rkLk nke.
- yuLkwt LkkLkwt Yk yfke nh nkwt.
- nukw e kufku{kt Mkk{krsf qkku qh fhkLkku kkk kkk fueLku WkusLk ykkkLkku nkku.
kY e Mkk
- E.Mk. 1819 {kt rMke {oLkk [khfkuyu MkkkLkk fhe.
- Lkuk] su.E.ze. kuxLku fwO.
- E.Mk. 1849 {kt kkrfk rkLke MkkkLkk fhe.
ytkuuLkk fkhu ykuk Mkk{krsf MkwkhkLkk fkk
(1) Mkke kk
- yfkh, kukyku Wkhktk ftkLkeLkk fuxkf kLkoh sLkhkuyu fkuLkokurMk, nuMxe kuhuyu Lkku
fko nkk.
- fkLkqLke kkk ukLkku u - kzo rr{ kuLxfu 1829 {kt 17 {k Mkwkhk yLkwMkkh rkykuLku
Ske MkkkkLku kwLnku nuh fkuo.
- k{ ktkk{kt yLku khkk 1830 {kt {wBkE yLku {kMk{kt k kkw fko.
(2) kk nk
- hkskqkku{kt kk nke.
- kzo nkzkLku 1795 {kt ktkkLkk 21{k Mkwkhku yLku 1804 {kt rLk{ 3 {kt kk nkLku Mkkkh
nk {kLke.
- 1870 {k yk rk{kt ke fkk k kLk.
(3) kMk kk
- $Lzu yk kk kh 1833 {kt rkkt {qku.
- khk{kt 1843 {kt kuhfkLkqLke nuh fhe.
612
(4) rk kwLkorkn
- ffkkLkk MktMf]k rkLkk yk[ko Eh[t rkMkkkhu yk {kxu Lkku fko. yu{u ukuLkk
ykMk khke rk rknLke {kLkk Mkkrkk fhe.
- kLkoh sLkh zunkWMkeyu 1856 {kt rnLw rk kwLkorkn fkk khk rknLku {kLkk ykke.
- yk kuk{kt ku.ze. fu. fuo yLku rhuMkk{ ktxwwyu fko fwO.
- fouyu kqLkk{kt 1899 {kt rk yk{Lke MkkkLkk fhe. yu{Lkk kMkkuLku s fkhu 1906 {kt
{wBkE{kt khke {rnk rrkLke MkkkLkk kE.
(5) e rk
- E.Mk. 1819 {kt fkufkk{kt kY e Mkk Lkk{Lke MktMkk Y fhe.
- su.ze. kuxLku E.Mk. 1849 {kt fkufkk{kt kkrfk rkLke MkkkLkk fhe.
- E.Mk. 1854 {kt [kMko wzLke k{k{kt kLk ykwt.
- E.Mk. 1926 {kt yr khke {rnk MktLke MkkkLkk kE.
- 1956 {kt rnLw Wkhkrfkh fkk {ku eykuLku rkkkLke r{fk{kt kk, knw, rkn, nus
kk kh rkkt {qku.
rkkkLkku rhku yLku rkkukh yktkuLkku
ko MktMkk Mkkkf Mk
1932 nrhsLk Mkuf Mkt {nk{k kkteS re
-- yr khke rk ko Mkt zk. ke. ykh. yktkuzfh {wtkE
1906 rzuMf fkMk r{Lk MkkuMkkxe ke.ykh. rLu {wtkE
1909 yk{ Mk{kLk yktkuLk hk{kMk{e Lkkfh .khk
1925 sMxeMk kkxeo Mke.yuLk. {wkrkh, xe.yu{. Lkkh .khk
1899 rk rLkkoh Mkk- ktkk
1903 eLkkhk {o krhkkLk kuk{ - fuhkk
khk{kt Mk{k[kh kkkuLkku RrknkMkku
- khk{kt rLxk uMk kkLkku u kkuxwokekuLku Au.
- E.Mk. 1557 {kt kkukLkk fuxkf kkheykuyu k{ kwMkf Akwt.
- E.Mk. 1684 {kt ftkLkeyu khk{kt rLxk uMkLke MkkkLkk she.
- k{ Mk{k[kh kk E.Mk. 1780 {kt ktkk kuux suBMk ykkMxTMku fkrk fwo.
 613
- k{ khke ytkuS Mk{k[kh kk E.Mk. 1816 {kt ktkkh k[kuo ktkk kuux fkrk fwO.
su Mkkkrnf nkwt.
19{e Mke{kt ytkuu khk Mktkkrk ykLkkt Mk{k[kh kk
Mk{k[kh kk Mk ko
xkEBMk ykV RLzk {wBkE 1861
MxuxMk {iLk ffkk 1878
# {iLk ffkk --
Viz ykV RLzk ffkk --
{kMk {u {kMk 1868
kkrLkh yknkkk 1876
rMkr yLz r{rxhe kuux knkih ---
...ku...
- 1857Lkk Mktkk{ kAe kMkLMk kk k fhe.
- 1867 {kt hSMxuLkLkku fkku kk{kt ykku.
- 1878 {kt ue kkk Mk{k[kh kk fkk khk khke Mk{k[kh kkkuLku Mkek rLktk{kt kk{kt
ykk.
- 1910 Lkk fkk khk fkfu hSMxuLk Ve MkkrLkf MkhfkhLku ykkkLke hnuu.
- 1931 {kt RLzLk uMk R{hsLMke yufx kkq fko.
19{e Mke{kt khkeku khk fkrk Mk{k[kh kkku
Mk{k[kh kk MktMkkkf - Mktkkf kkk MkkLk ko
y{]kkh krkfk {kukek kuk ktkke, ytkuS ffkk 1868
Mkku{ fk Eh[t rkMkkkh ktkke ffkk 1869
ktkkMke ukh Lkkk kkuMk ktkke ffkk 1881
MktSLke ktkke ffkk
rnLw ehhkk[khe ytkuS {kMk 1878
fuMkh rkf {hkXe {wtkE 1881
{hkXk fufh ytkuS
rnLw hkLkzu ytkuS {wtkE 1881
Lkurx ykukerLkLk e.yuLk. {ktzef ytkuS {wtkE 1864
ktkke MkwhuLLkkk kuLkhS ytkuS
khk r{k kk{wfwL kwk rnLe
614
rnLwMkkLk {Lk {kunLk {ke rnLe
kkk Lkkhk r{ rnLe fkkfktfh (W..)
kBkE ko kk ke {hkXe {wtkE 1832
fr[Lk Mkwk khkuLw nrht rnLe W.. 1867
nrht {ukueLk Mk[kLkt rMkLnk ytkuS 1872
kkLk krLke LkeLk[t hk rnLe 1866
rnLe rk kkf] rnLe W.. 1877
RLzLk rhw S.yuLk. LkxuLk ytkuS {kMk
{kuzLko rhw hk{kLkt [uxSo ytkuS ffkk
tk RLzk {nk{k kkte ytkuS y{kk 1919
LkSLk {nk{k kkte rnLe, kwshkke y{kk 1919
nrhsLk {nk{k kkte rnLe, kwshkke kqLkk 1933
RLzkuLzuLMk {kukek LknuY ytkuS 1919
yks rMkk kwk rnLe
rnLwMkkLk xkRBMk fu. yu{. krhh ytkuS rne 1920
LkuLk nuhkz sknhk Lknu ytkuS rne 1938
WLk {kkoLz swk rfkuh rnLe fkLkkwh 1826
rxqLk Mkhk Mkn ytkuS [tekZ 1877
y rnk {kikLkk yw fk{ Wqo ffkk 1912
y rkkk {kikLkk yw fk{ Wwo ffkk 1913
fk{huz {kikLkk {kunt{ ye ytkuS
n{o {kukLkk {kunt{ ye Wqo
kkk kk ku tfh rkkeo rnLe fkLkkwh 1910
kh kh kkxeo khk ytkuS, ktke MkkLkktMkeMfku 1913
{kMk MxiLzzo yuLke kuMkLx ytkuS 1914
fku{Lke, Lq RLzk yuLke kuMkLx ytkuS 1914
Mkku~krMx yuMk. yu. zktku ytkuS 1922


khke hkxe yktkuLk : W yLku rfkMk
khk{kt hkxe k]rkLkk fkhku
- khk{kt ytkuuLkwt kkkrhf {qze hkufk
- khk{kt knLk nkhLkk ykwrLkf MkkLkkuLkku rfkMk
- 5r{e wrLkk Mkkku Mktkfo kkk kr{e rk
- rkrx kMkLkLke khke rhkue Lkerkyku
- 19 {e MkeLkk Mkk{krsf yLku k{f MkwkhkLkk yktkuLkku
- khke uMk yLku MkkrnLkwt kLk.
hkxe fkUkuMkLke MkkkLkk knukLke MktMkkyku
MktMkk ko
rnLw fkus 1817 ffkk
Mkkkh kkLk Mkk 1838 ktkk
ktkk s{eLkkh Mkk 1838 ffkk
ktkk rkrx yuMkkuMkeyuLk 1843 ffkk
RLzLk yuMkkuMkeyuLk 1876 ffkk
{wtkE uMkezuLMke yuMkkuMkeyuLk 1885 {wtkE
RMx RLzk yuMkkuMkeyuLk 1866 tzLk
{kMk Lkurx yuMkkuMkeyuLk 1852 {kMk
615
MkkLk Wu~
kr{Lkwt Wkhke oLk
Mkhfkhe rkkku{kt kE hnuk xk[kh,
Mk{k[khkkkuLke Mktkkk kuhu {kxu r[kh
s{eLkkhkuLkk rnkkuLkwt hk, ktkk, rknkh
yLku ykurhMMkkLkk s{eLkkhkuLke yk ykwrLkf
khkLke knue MkkosrLkf yLku hksLkirkf
MktMkk nke.
khk {kxu hksLkirkf yrfkhkuLke {ktke.
yk MktMkk Uz nkuzMko MkkuMkkxe yLku ktkk
rkrx yuMkkuMkeyuLkLkk r kAe kLke.
khkLkk yrfkhkuLke {ktke fhkLke yk
k{ MktMkk nke.
rrkk {{ koLkwt rkrLkr fhwt kkk
ku{Lku MkkosrLkf fkkuo{kt hMk kuk fhkku.
khk{kt rMkr MkMkeMk khekkLkw t
ykku s Lk fhw t . Mkhfkhe kku kh
khkekuLke rLk{qtf fhke.
kfkeLk khke Mk{Mkyku Wkh r[kh
1857 Lkk Mktkk{eykuLke rLktk fhe. k sLk
Mk{koLk Lkk {w kuke kt kE kwt.
616
{kMk {nksLk Mkk 1884 {kMk MkkrLkf MktkXLkku yLku MktMkkykuLkk fkkuoLku
Mkt{urk fhwt.
kqLkk MkkosrLkf Mkk 1870 kqLkk kufku{kt hksLkirkf [ukLkk skkze
RLzk rk 1875 -- khke kufku{kt hkxekkLke kLkk
skkze yLku hksLkirkf rk kLk fhwt.
khke hkxe fkUkuMk
- MkkkLkk Mk{ : 28 rzMkuBkh, 1885 kkkuhu 12 kku
- Mk : {wtkE (kkufwkMk kuskk MktMf]k fkusLkwt Lk)
- MktMkkkf : yuLk ykufxurLk kw{ (MfkuxuLz rLkkMke)
- yk (k{) : ku{u[t kuLkhS
- Mk : fw 72, {w Mkku kkkE LkhkuS, rVhkuskn {nukk, eLkk yuS
k[k,
fkeLkkk kitk, e. hkk[ko, yuLk.S. [tkhfh, yuMk. Mkwkk{{
kuhu.
- Wu~ : khkeku{kt u u{, Mktkfo yLku r{kkk khe, hkxe yufkkLke kLkk
{kxu kuMkkrnk
fhk. rrkk koLke Mktkqo Mkn{keke Mkk{krsf rk kh r[kh fheLku
khke
fk {kxu fE rk{kt fk ykkh kh fko fhw yu r[khwt.
- Xhk : (1) khkLkk nexe kkkMk {kxu hku fr{Lk Lke rLk{qtf fhe.
(2) $Lz{kt fkohk RLzk fkWLMk Lku kt fhe.
(3) kuke yLku furL MkkLkku rMkkh fhku.
(4) khke MkLke Mkuk khekkLkwt ykkusLk khk kkk RuLz ktLku{kt kk
Lku {hLke
{kok 19 koke kheLku 23 Lke fhk.
(5) MkirLkf [ko{kt fkk {qfku.
(6) $Lzke ykkk fkzkt kh kwLk:ykkk fh kkzk.
(7) k{ko suLkk yrfkh kh Lkk kE Au ku yk kk.
(8) kk s Mkhfkhe Xhkku kk s ukuLke hksfe kkxeoykuLku {kufk.
(9) ykkLkwt yruLk ffkk{kt kkukk{kt yku.
 617
ykLke h[Lkk MkhfkhLke rLkrk kwk kusLkk nke. hsLkekk{ k :
yu.yku. kw{
- hnukMke : MfkuxuLz
- khke MkLke yrfkhe khefu kkuo Mkwe hkk.
- E.Mk. 1855 {kt khke hkxe fkUkuMkLkk {nk{tke hkk, su E.Mk. 1906 Mkwe hkk.
- khke hkxe fkutkuMkLkk rkkk fnuk Au.
- E.Mk. 1859 {kt kufr{k Mk{k[khkk{kt { fhkk nkk.
- E.Mk. 1870 ke 1879 khk MkhfkhLkk {tke hkk.
- uVTxuLkLx koLkhLkwt k Xwfhkwt nkwt.
- kk skkhk : kw{ MktkkkLkk kwhe nkk. yu{Lkwt khkLke kheke kkk wok {kxu
hzkwt nkwt.
yktkuLk k{ [h (1885-1905) (Wkhke wtk)
Lkukkyku
- kkkE LkhkuS, {nku, kku hkLkzu, rVhkuskn {nukk, MkwhuLLkkk kuLkhS, eLkk kk[k,
ku{u [t kuLkhS, kkukkf] kkuu, ktrzk {Lk{kunLk {kurk.
{kLkk
- ktkhe heku zk [ke. ytkuuLke Lkrkk{kt rkMk nkku. ykke Lkukkykuyu kkoLkk
kkku, M{hkkku kuhu khk {ktke fhe.
fkUkuMkLke {ktke su Mefkhe Lkn
{ktke ko
- khke krhk tk fhku 1885
- khke MkLke MkukLke khekk khk kkk $Lz{kt yuf Mkkku kk 1885
- fko kkrfk yLku LkkkrfkLku yufkeke yk fhku. 1886
- xufrLkf yLku ykikurkf rfkMk {kxu fko kk. 1888
- s{eLk {nuMkq Lkerk{kt Mkwkhk kk. 1889
- {wk{kt Mkwkhk kk 1892
- fkkMk WkkLk Wkh ukkk fhLku Lkkkq fhku. 1893
- ru{kt Mkuk khkekuLke Mkke{kt Mkwkhku kk. 1894
618
- E.Mk. 1818 (ktkk), E.Mk. 1819 ({kMk) E.Mk. 1829
({wtkE) huwuxk fkku h kk. 1897
- khke r rk fkku h kk. 1903
- ykurVr rMkux yufx h kk. 1903
fkUkuMkLkk {w, rkrLkryku yLku {tkeykuLke ke
ko Mk rkrLkr {w Mkkkkk {nkMkr[
1885 {wtkE 72 ku{u[t kuLkSo - --
1886 ffkk 432 kkkE LkhkuS hksuLk r{k yu.yku.kw{
1887 {kMk 607 kYLke kikS Mkh xe. {khk yu.yku.kw{
1888 yknkkk 1248 skuso q ykukLkkk yu.yku.kw{
1889 {wtkE 1889 Mkh rr kuzhkLko rVhkuskn {nukk yu.yku.kw{
1890 ffkk 677 rVhkuskn {nukk {Lk{kunLk kuk yu.yku.kw{
1891 Lkkkkwh 812 ke. ykLkt [kwo Mke. LkkhkMk{e ykukLkkk
1982 yknkkk 625 ku{u[t kuLkSo rhLkkk ykukLkkk
1893 knkuh 867 kkkE LkhkuS kMkn {SrXk ykLkt [kwo
1894 {kMk 1163 yuz uk ke.htkGk Lkkzq ykLkt [kwo
1895 kqLkk 1584 MkwhuLLkkk kuLkSo hk knkqh yu{. yuMk. ykLkt [kwo
1896 ffkk 784 {kunt{ hne{kwk h{u[t r{k rLkk ES
1897 y{hkke 692 Mke. tfhLk Lkkh S.yuMk. kkzuo rLkk ES
1898 {kMk 614 ykLkt{kunLk kMkw yuLk. Mkwkkhk rLkk ES
1899 Lkki 740 h{u[t k ktMkek Mkn rLkk ES
1900 knkuh 567 LkLkkhk ku hk knkwh hk rLkk ES
1901 ffkk 896 rLkk ES k[k {nhk knkwh rLkk ES
1902 y{kk 471 MkwhuLLkkk kuLkSo rLk knkwh rLkk ES
1903 {kMk 538 k{kunLk kuk Lkkk Mki {kunt{ rLkk ES
1904 {wtkE 1000 Mkh nuLkhe fkxLk rVhkuskn {nukk rLkk ES
1905 fke 758 kkukkf] kkuu {wte {kk kkukkf] kkuu
1906 ffkk 1663 kkkE LkhkuS hkMkrknkhe kuk kkukkf] kkuu
1907 Mkwhk 1600 hkMkrknkhe kuk rkwLkkMk {ke kkukkf] kkuu
 619
1908 {kMk 626 rkLk knkwh fu. - -
1909 knkuh 243 {Lk{kunLk {krk kk nhrfLkk rLkk k[k
1910 ynkkk 636 Mkh rr{ uzhkLko k.Mkwthk rLkk k[k
1911 ffkk 446 kt.rkLkk h qkuLLkkk kMkw rLkk k[k
1912 kktfekwh -- hk knkwhLkkk {sn nf rLkk k[k
1913 fhkt[e 550 Lkkk Mki {kunt{ kh[thk rkLkkMk rLkk k[k
1914 {kMk 866 qkuLLkkk kMkw Mkh.yuMk.Mkwk{{T Mki {kunt{,
yih yuMk. Mkwkkhk kkw
1915 {wtkE 2259 Mkh MkuL MkLLk eLkk ES Mki {kunt{,
yuMk. Mkwkkhk kkw
ktkkkLkk kkk
- Mke : 7 fhkuz 85 k
- Mk{ku : ktkk, rknkh, ykurhMMkk, kktku
- E.Mk. 1874 {kt yMk{ ktkkke Aqxwt kzwt.
- kkkLkwt fkh
: nexe yMkwrkLku fkhu kkk kzk.
: huh kku ktkk hkxe [ukLkkLkwt fuL nkw, suLku kkuzk {kxu kkk kzk.
- 19 swkE, 1905 Lkk hkus kkk kkzk.
- 7 ykkMx, 1905 ffkkLkk xkWLknku{kt yktkuLkLke kukk kE.
- ktkkLkk kkkLkk rMkLku kufrLk, yufkkrLk khefu Qsk{kt ykku.
ku kkk
kqo ktkk kr{ ktkk
- rMkkh yMk{, ktkk, rknkh, yku r hMMkk,
k.ktkk
- Mke 3 fhkuz 10 k k fhkuz 40 k
- rnLw 1 fhkuz 10 k 4 fhkuz 50 k
- {wM{ 1 fhkuz 20 k 90 k
- rMkkh 1,06,540 ko {kE 1,41,589 ko {kE
- {w {kf Zkfk ffkk
620
ktktk yktkuLk
- 16 ykfxkukh, 1905 Lkk kkk rMkLku kufrLk khefu {kLkk{kt ykku yLku nzkk kkzk{kt
yke.
- frh heLLkkk xkkkuhLkk Mkq[Lkke ku rMkLku yufkk rLk khefu Qsk{kt ykku. ku rMku
Mk{k ktkk{kt rnLw, {wM{ku yLku rMkeykuyu yufkeLkk nkku hkze kkte.
- yktkuLkLkk k kkMkk :
(1) MueLkku [kh (2) rueLkku krnfkh (3) hkxe rk
- zk Mkr{rk kLkkk{kt yke. ku{k MkwhuLLkkk kuLkhS, rkrkLk[t kk, hkMkrknkhe kuk,
yh kuk {w nkkt.
- ktkkk{kt E.Mk. 1907 {kt 25 hkxe {kr{f kkyku yLku 300 hkxe kkr{f kkyku
nke.
- E.Mk. 1911 {kt ktkkkLkk kkk h fhk kzk.
kzo foLk kkfku yLku ueku Mkk{kke nkku. yuLku MhkLke kLkkke MknkLkwqrk Lknkuke
yLku Lk kku kufkuLkk Mknkuk{kt rkMk. yuLkku yko Vfk kkLkkkn
- h{u[t k
- fkUkuMk ykhu xfe hne Au yLku khk{kt hnuk Akkt {khe knw RAk Au fu nwt yuLkk ktrkkqo
{]w{kt {kkh kLkwt.
- kzo foLk
yktkuLk keswt [h (1905-1919) snkke wk
- Wu~ : rkrx hk{ktke {wk yLku kqo Mhk
- kVkk
snkke ktrkfkhe
- yktkuLkLkku ykkh krnfkh kkuBk yLku ktqf yktkuLkLkku ykkh
- ktrkkqo Mkr hksfe yktkuLk{kt rkMk nMkk yLku kLkk Wkkuk{kt
rkMk
snkkLkk fkhku
- fkUkuMkLke {ktkeLke Mkkk Wkukkkqo Lkerk
- rnLw {o{kt kwLkkkLk ykLkwt fkh. fkUkuMk kr{e MkkkLku uX {kLke yLku kk skkhk,
Mk{e rufkLkt, kLkt MkhMke, yh kuk kuhuyu khke MkkkLku uX kke.
 621
- Mkkk wfk Akkt ytkuuLke Wkukkkqo Lkerk yLku hkuk[kk ku kkkMk fhkLkk knkLku knuLkku
- efheyku Mkkku y{kLke nkh. ykLku fkhu [kVufh ktw (k{kuh yLku kkf]) yu uk
yrfkhe hitz yLku yk{oMxLkLku kkue {khe
- ytkuuLke ke ykkf kuk Lketrk.
- r{Mk, VkhMk kkk kwfoLkk Mkkt Mktkk{u khkeykuLku uhk kqhe kkze.
- kihuxu fkwt : ExkeLke nkhu 1897 {kt rkfLkk yktkuLkLku k kqYt kkzwt.
- kzo foLkLke Lkerkyku, r{Lkku yLku qku kkk ykkukkuLkku Mk{ nkku.
snkke Lkukkyku : kk ktkkh rkf, rkkeLk[t kk, kk skkhk.
kk ktkkh rkf :
Mkkhe rue Mkhfkh fhkkt Lkke ue Mkhfkh Mkkhe, Mhk {khku sL{rMk yrfkh Au.
ykkLku ykkk kMkku{kt fkuE MkVkk Lkn {u, u ko{kt yufkh uzfkLke {kVf xhkoEwt.
rkkeLk[t kk
u rkrx Mkhfkh Mkk{uke {khe kkMku ykeLku fnu fu Mhk E ku kku nwt ux ykkk k
ykkh {kLke khtkw fne fu yu MkwLku nwt Mefkhe fe Lkn suLku {uk {kYt Mkk{o Lkke.
kk skkhk
ytkuu rkheLku LkVhk fhu Au. nwt {kLkwwt Awt fu rkhe LkVhkLku kkk Au. k ykkwt fko Au
fu ykku rkhe Lkke.

ktrkfkhe yktkuLk 1902-1931 k{ rw knukLkwt yktkuLk
{nkhkx
- hkxke yktkuLkLke Yykk {nkhkx kE, hh sqLk, 1897 kqLkk{kt hIz yLku yMxoLke nk
fheLku [kVufh ktwyu fhe. - 18 yur, 1898 {kt k{kuh nrh [kVufhLku VktMke ykke.
- 1899 {kt r{k{uk fuL MktMkk kLke. ykk skk yrLk khk MktMkk kLke. Lkukkyku{kt k{kuh
Mkkhfh, kktzwhtk {nku, yLktk { fLnkhu, f]S kkukk fuo suu kqLkkLkk rske
sIfTMkLkLke nk fhe.
ktkk
- {w MktkXLk : yLkweLk Mkr{rk
- MkkkLkk : 24 {k[o, 1903
Lkukkyku{kt : skeLLkkk ktkukkk, u{Lkkk r{k, r[khtsLkkMk, yh kuk
kkk MkwhuLLkk Xkfwh
622
Wu~ : ktrkfkhe MkkrnLkwt fkLk, LkwkLkkuLku MkirLkf yLku kherhf rk,
LkMkt[ {kxu qtx kkk Mkhkfhe f{o[kheykuLke nk
fkLkku : kLke {trh kkk ko{kLk hLkerk
fkkuo : 1907 ke 1914 Mkwe{kt 12 kkuBk{khe, 31 nkyku, 72 qtx
Mktwfk ktk yLku ykkk, y{kt
- {w fuL : kLkkhMk
MktMkk : yLkweLk Mkr{rk (Mkkkf : [eLLkkk MkkLk) kkAke Lkk{ wf
Mkr{rk kwt.
hksMkkLk{kt : ysowLkk ue, khnX fuMkheMkn, hkkkukkMkn, kkkMkn
k{ rw Mk{Lkwt yktkuLk
- keswt rw Y kkkt s ffkk{k ktrkfkheykuLku 50000 fkhkqMk yLku 96000 kkueyku kk
kE.
- wLkk k{ ku ko{kt ktkk{kt 35 hksfe qtx, 16 hksfe qLk kk.
- ktrkfkhe kwkLkk Lkukk skeLk {whS, MkxuBkh 1915 {kt ne kk.
- hkMkrknkhe kkuMk kkk [eL MkL[kLke MkirLkf rkunLke kusLkk f]kkkMknLkk rkMkkke
rLkV rLkze yLku [eL MkkLk kh kLkkhMk kztk fuMk [kku. ykSLk fkk kkeLke Mk
{e.
- ktk{kt khkkxeoyu ktrkLke Yykk fhe. ktrkfkheykuLku kkk knkih kztk fuMk k
kku.
k{ rw kAeLkwt yktkuLk
- ktkk{kt wkkLkh yLku yLkweLk Mkr{rkykuLkwt kwLk:kXLk kwt.
- ktkkLkk ktrkfkhe kkukeLkkk Mkknkyu E.Mk. 1914 {kt ytkusLke nk fhe.
- MkqoMkuLku khke ktrkfkhe MkuLkk kLkke.
- yk Mk{{kt {w fuL ykkk, y yLku ktk nkwt. {w Lkukk{kt uku [uxhS yLku [eL
MkkLk nkk.
- fkfkuhe fuMk{kt yVkf Wkkt yLku rkM{Lku VktMke ykke.
- 9-10 MkxuBkh, 1928 {kt rnLwMkkLk Mkku~krMx rhkfLk yuMkkuMkeyuLk (yu[.yuMk.ykh.yu.)
Lke MkkkLkk kE.
- 17 MkxuBkh, 1928 {kt kkMkn, hkskwY yLku [tuhu knkih{kt MkkiLzMkoLkwt qLk fwO.
- 8 yur, 1929 {kt kkMkn, e. fu. ku fuLe khkMkk{kt kkuBk VUku.
 623
- knkih fuMk Mk{u 64 rMk Mkwe q nkkke keLLkkk kMk ne kku.
- 23 {k[o, 1931{kt kkrMktn, hkskw yLku MkwuLku VktMke ykkk{kt yke.
{w ktrkfkhe MktkXLk
ko Mk Lkk{
1889 {nkhkx kk{ {tz, r{k {uk kkAke yrLk khk
1903 ktkk yLkweLk Mkr{rk, wkktkh
1905 tzLk ~k{S f]{kt khk RLzk nku{Y MkkuMkkxe
1907 w.yuMk. hk{kLkkk kqhe khk rnLwMkkLk yuMkkuMkeyuLk, khke MkeLkkk Mkt
1908 Mktwfk ktk [eL MkkLku yLkweLk Mkr{rk kkAke wf Mkr{rk
1913 w.yuMk. kh kkxeo
1915 kLk RLzk ELzkuLzLMk fr{xe
--- ktkk MkqoMkuLk khk r[xkk{kt ktrkfkhe MkuLkk
1924 -- rnLwMkkLk hekef yuMkeMkeyuLk
1926 ktk LkkiskLk Mkk
1926 fkuxk rnLwMkkLk Mkku~kRMx hekfLk yuMkkuMkeyuLk
-- {rkwh hke kkEzeLwyu nfkhk MktkXLk Mkkwt.
ktrkLkku y{khku u yu nkku fu nkLke yLke nexe Mkk Mk{kk fhe. ktrkLke kkh{kt
kh r[khkuLkk kkhku kh Mkkke s yku Au.
- kkMkn
ktrkfkhe kh [ku {w fuMk
ko fuMkLkwt Lkk{ Mktk ktrkfkhe Mk
1909-10 LkkrMkf kztk 26 rLkkf Mkkhfh uxku
1908 yrkwh- {krfkk 37 yh kuk rLkkuok
1910 nkzk kztk -- skeLk {wSo
1910 Zkfk kztk -- kweLk kMk 7 koLke Mk
1915 re kztk -- y{eh[t, yrknkhe VktMke
1915 knkuh kztk 61 19 {]wtz
1915-16 knkuh kztk 74 24 ykSLk
1916-17 knkuh kztk 17 15 Mkk{kL su
624
1915-16 kLkkhMk kztk -- [eL MkLk ykSLk fkkkkLke
1914 rfxkuhek kztk -- kwYkMkn, rekMkn yLkw{u 4 kkk 2 ko
1917 MkkLkktMkeMfku kztk 105 -- tz
1916 {ktzu kztk 17 -- 7 {]wtz,
k Lku ykSLk
--- fkfkuhe -- yVkf, rkM{e VktMke
1929-30 knkih kztk -- kkMkn, hkskwY, Mkwu VktMke
ktrkfkhe fkLk ....
ktrkfkhe fkhu fkLk
- kk kiBVux rzMku.1913 yk kkuBku MkhfkhLku ek fhu Au fu Mkk{kL sLkkkLku
yrfkhku ykku.
- Mktk 6 {u, 1907 kfze yLku kkuBk kh ytkuuLku y Lkn yku yLku
k{khe shk k [kk Lkn fhu
- {kk{ fk{k - kke s{oLkeykuLke Mkkku r{kkk fukke khkLke
Mktkkk kr {kxu kfkhf rLkzu.
- {wk fkiLk kku - skhu ykke {kxu ktrk sYhe nku khu kuLkwt rk
nhMkt MkkLkku khk kwt uEyu.
- kh kkxeo - yk w k MkV kk u kuf{k yLku rLkr{k MkirLkfku
khk kuLkwt Mkt[kLk kk.
- nrhMkn - wrLkk{ktke hkykuLkwt hks Mk{kk fhe ku. huf u{kt
Vfk hkxkk s hnuk ku.
- qkuLLkkk k 30-10-1922 {w u yu nkuku uEyu fu Mkk{kL kufkuLke Mkk{krsf
yLku ykkf Mktfk{ qh fhe yu s nkue uEyu.
rue qr{ kh ktrkfkhe ]rk
Mk ykkukLk fkkuo
tzLk ~k{S f]{ko - 1905 {kt RLzLk nku{Y yktkuLk MkkuMkkxeLke
MkkkLkk. Lkukk nhk, {Lkk Zkhk
- 08-07-1909 {kt RLzk nkWMk{kt rr{ k[eLke
nk fhe.
 625
MkkLkkLMkeMfku k nhk - kh kkxeo E.Mk. 1913 {kt hk{[t, khfkwk,
hkMkrknkhe kkuMk, hk {nuL kk, ywhnu{kLk
- wkkLkh uMkLke MkkkLkk. kh Lkk{Lkwt {krMkf rnLe,
kwY{we, Wqo, kwshkke kkk{kt fkrk, frkkykuLku
kqts ekof nuX fkrk fhkk nkk.
kurhMk {kk{ fk{k - Mxqxokkzo{kt Mk{kske Mkt{uLk{kt eku, keku, k
htkLkku rkhtkku Vhfkku.
MkhkhMkn hkk - SLkeke tu {kkh{T {krMkf Y fwO.
y{urhfk qkuLLkkk k - E.Mk. 1907 {kt rnLwMkkLk yuMkkuMkeyuLkLke MkkkLkk
khfkWk - yk koLku khke ykke khefuLkwt {Lkkwt.
keoLk rhuL [xkukkk - RLzk ELzkuLzuLMk fr{xeLke h[Lkk
- : Mk ktrk fhe.
- Mknkukeyku : Lqkufo, rfkkku, swhe, SLkuk,
nkUkfkUk, kuStk, kxkrk
Mkkkkwh {q[t - kkt[{e kEx ELViLxeLkku rkun kh kkxeo rLkr{ku
rkun
- yk rMkk Mk{ kusLkk, yt{kLk kh yrfkhLke
kusLkk, k{ko kh yrfkhLke kusLkk Mkkfkh kk ku
knuk yuLke kh ytkuuLku kzkk Mktktrk kykuLku
kfzeLku Mk fhk{kt yke.
yVkrLkMkkLk hk {nuL kkk - kk. 02-10-1915 fkkq knkUk. rzMkuBkh{kt yMkke
MkhfkhLke MkkkLkk fhe. yk : hk {nuL kkk,
zkkLk : khfkWk kLk.
Wkhke
- sLkkkh ykuAku - rkrx kMkLkLku kkLkLkk ykeok {kLkkk kkk ku{Lke Lk rLkkkkk{kt
rkMk nkku. - Mhk {ukk knuk ku kLkk {ktkkk nkk - yu{Lkku hMkku ktkhe, kkoLkk kkk
{ktke khk nkku - Mue, hkxe rk{kt kqhku rkMk Lk nkku.
snkke
- sLkkkh ku nkku. - yu A, fkx, kLkwt Mkk{ks kk {kLkkk nkk. - Mhks sL{rMk
yrfkh {kLkkk - Mktko, MkhMk, Mkk, nzkk, rkfuxk{kt {kLkkk - Mue rk{kt kqhku rkMk nkku.
626
nku{Y yktkuLk
- ukk : e{ke yuLke kuMkLx, kuf{kL rkf
- MkkkLkk : 28 yur, 1916
- Mk : kukk{
- Wu~ : ktkhe {kkuo k]n Mhk kwt.
- ko{kLkkkku : e fku{Lke (h Lwykhe, 1914)
Lw RLzk (14 swkE, 1914)
- xufku : {kukek Lknu, r[khtsLkkMk fkUkuMk yLku {wM{ ek
- k : fkoxf, {nkhkx ({wtkE AkuzeLku), { kLk, khkh Mkwe
- fkkuo : (1) rkfu {u 1917 {kt knue kokktX Qse.
(2) yuLke kuMkLxu khkeku{kt hksfe kLkk kk fhe.
(3) yuLke kuMkLxu 1916 {kt [uLLkkE{kt MkkkLkk fhe. Mkr[ ku skuso yuzu
n.
(4) ytkuuLku yk ]rk yxfkk yuLke kuMkLxLke 1917 {kt hkfz fhe.
kufkuyu
rhku fkuo. kk eLku Akuze {qfe.
(5) khkLkk Mkr[ {kuLxuwyu 20 ykkMx, 1917 {kt rkrx MktMk{kt fkwt
fu rkrx
MkhfkhLkwt u nexe kk{kt neykuLkwt {k khkLkwt ku{s khkLku
skkkh
hkskttk ykkkLkwt Au. ykLkk krhk{u h0 ykkMx, 1917 {kt yktkuLk
Mk{k
fwO.
{wMe{ ek (1906)
- MkkkLkk : 30 rzMkuBkh, 1906
- Mk : Zkfk
- MkkkLkk{kt {w Lkukkyku : ykkk kLk, Lkkk Mke{wk, kEMkhku r{Lxku, kLkke {tke zLkkuk
- fkh : ytkus Mkhfkh kkk kkzku yLku hks fhku LkerkLkku y{{kt {qfeLku nwyku
yLku {wM{ [u uhuh Qwt fhk EAke nke.
 627
fkUkuMkLke hkxe zkLkku kk yLku WMkkn kk skk uELku ytkus Mkhfkhu
{wM{kuLkk Wkk ko u kkkkk wO Y fwO.
{wM{ku {kxu yk {kkrfkh yLku yk {kkh {tzkuLke {ktke fhk
yuf Mktk {wM{ MktkXLkLke h[Lkk fhe uEyu. yuwt ytkuuyu {wM{kuLkk
yuf sqkLku Mk{wt yLku MkkkLkk kE.

kktewkLkk hkxe yktkuLkku - 1
{nk{k kkte
kwY Lkk{ : {kunLkkMk fh{[t kkte
sL{ : h ykufxkukh, 1869 kkuhkth (kwshkk)
Mkk : fekk
kLkLkwt Lkk{ : fMkwhkk
Mkkkn Y : ykrfkLkk htkuLku eu kkk yk{kLk yLku kkuhkykuLkk yLke,
ukko yLku h{sLkf koLk Mkk{u zk [ke.
khk MkkLk : Lwykhe, 1915
hksfe kwY : kkukkf] kkuu
ykk{f kw : e{T hks[t
yk{ku : y{kk{kt fku[hk, Mkkkh{ke yk{ (kkAke kkte yk{)
Mkkknku : E.Mk. 1917 {kt kwshkk{kt uzk Mkkkn, E.Mk. 1918 {kt y{kkLke
r{ {sqhkuLke nzkk{kt Lkukkkehe
zk rMkktk : fkuEk zk Wkkzkk knuk ke s kkkkku exkqof kkkMke uEyu.
yLku zk Mktkqo Lke Au fu Lkn kuLke k [fkMke fhe uEyu. ku{kt
kkeLkk knLku ku ktkk kkkLke kusLkk nkue uEyu. ykke
zk Mkk[e Au kuLke [kuMk kerk kk yuxu zkLkwt kk fhk k{u
kuxwt MknLk fhwt kzu ku MknLk fhkLke kikhe nkue uEyu.
hkuux yufx fkku : (1919)
- E.Mk. 1919 {kt k{ rw kwt kkkt $LzLkk fkk {ku hkuuxLkk ykku su fkku
zkku kuLku hkuux yufx fnu Au.
- 8 {k[o, 1919 Lkk hkus yk fkku kkw fkuo.
628
- yk fkku k Mkkt yLku ke Mkkt Wkh Mkee khkk {khkku nkku. su{kt tfkMk
kLke hkfz fhe kuLkk fuMk [kk kh su{kt kqhk{kt ykkku. kuke yk fkku fkku fkku
kk{kt ykku.
- {kukek LknuYLkk {ku e, yke yLku feLkku yrfkh E uk{kt ykkku nkku.
- rhku{kt 6 yur, 1919 Lkk hkus Mkkyku, MkhMk, ukku yLku nzkkkuLkwt ykkusLk fhk{kt
ykwt.
- kkteSLke 8 yur, 1919 [h (nrhkk){kt hkfz fhe {wtkE {kufk{kt ykk.
srktkk kkkLkku nkfktz
- kkteSLkk ktk u kh rkkt kkk zk. MkiVweLk rf[q kkk zk. MkkkkLke fkh kh
hkfz fhkkt sLkkku kku.
- kufkuyu ktrkkqo MkhMk fkZwt, kkueMku kkuekkh fhkkt ku Lkk {]w kk. kkt[ kkuhkykuLkk {kuk
kk. kufkuyu Mkhfkhe {fkLkku{kt ykk kkze. Mkrk fkkq knkh sk kke kuke nuhLke skkkhe
(10 yur, 1919) rkkurzh sLkh zkhLku MkkUkk{kt yke.
- 13 yur, 1919 Mkktsu 4 kku srkkk kkk{kt yuf MkkLkwt ykkusLk fhk{kt ykwt.
20,000 kufku ukk kk.
- sLkh zkhu Mkkhu Mkkzk Lk kku yk MkkLku kuhktkhe nuh fhe.
- hkfz fhkuk LkukkykuLkk Mk{koLk{kt kkkkS [kke nke. zkhu f{-144 kke khk
fko kh 303 LktkhLke 1650 kkueyku Akuze, su{kt 379 kLkk {]w kkt yLku 1200 kk.
(fkUkuMkLkku yktfzku 1000 {]w)
- ktkLkk koLkh {kEf yku.zkhu fkwt k{khe fkokne Xef Au. koLkh kuLkku Mefkh fhu Au.
- 15 yur ktkLkk knkih, kqshkkk, fMkqh, ukwhk, Shkkk{kt {ko ku fkku kkw
fkuo.
- hrLLkkk xkkkuhu ku{Lku ykkuku LkkExnwz Lkku rkkk khk fkuo.
- sLkh zkhLkku k[k fhe 2000 kkWLz kkk {kLkLke kkh Lkwt ELkk{ ykke MkL{kLk fhk{kt
ykwt.
- W{Mkn khk sLkh zkhLke nk kE.
ntxh fr{Lk (1919-1920)
- nukw : srkkk kkk nkfktzLke kkkMk
{w : kzo ntxh
Mkku : kkt[ ytkuu :
 629
(1) kzo ntxh
(2) sMxMk Mkh uso hirfLk
(3) zkw yuV. hkEMk
(4) {ush sLkh Mkh skuso kuhku
(5) Mkh xku{Mk M{k
k khke : (1) r[{Lkk rMkkkz
(2) Mkknkk MkwkkLk yn{
(3) skkLkkhk
hekkuxo Mkwk : {k[o, 1920 ykLke knuk Mkhfkhu kuke kufkuLku k[kk ELzuBLkxe rk
kMkkh fhe ew nkwt. ktkLkk koLkhLku rLkkuok nuh fko. zkhu su fwO ku
kkukkLke VhsLku qeLku sYh fhkkt w k kuk fkuo.
krhk{ : zkhLku Lkkufhe{ktke nxke uk{kt ykku. kkteSyu yMknkuk yktkuLkLke
kikhe fhe.
rkVk yktkuLk (1912-1922)
- fkh : k{ rw kAe rkxLk kwfoLkk MkuMko Mktrke kwfo MkwkkLkLkk yrfkhku AeLkkE kk.
wrLkkLkk {wMk{kLkku kwfoLkk MkwkkLkLku {okwY (eVk) {kLkkk nkk. khkLkk {wMk{kLkkuyu yu
hku ytkuuLku { fhe nke fu $Lz Ske kku kkukkLke k{f kkkkku{kt kehe Lkn
fhu, k ytkuu Vhe kk.
- kkteSyu 13 LkuBkh, 1919 re{kt yr khke rkVk fr{xe Lkwt yruLk kwt.
suLke ykkk fhe. yMknkuk kkk Mue Lkerk ykLkke.
- 1918-1919 Lkk {{kt yk yktkuLk {kikLkk {kunt{ ye, kifk ye, ykw fk{ ykk
kuhuLkku Mknkukke yk yktkuLku khu uh kfzwt.
- ku #kuLz kk. k{Lkwt Lkuk] zk. ytMkkhe kkk keLkwt {kunt{yeyu fwO. yMkV hkk.
- 20 sqLk 1920 {kt yknkkk{kt rnLw {wM{Lke Mktwfk kuXf{kt yMknkuk Lkwt WkkzkLkwt
Lke fhk{kt ykwt.
- 31 ykkMx, 1920 Lkk rMkLku rkVk rMk khefu {Lkkk{kt ykku.
- E.Mk. 1924 yk yktkuLk kqt kwt fkh fu kwfeo{kt f{kkkkLke Mkhfkhu eVkk h fwO.
skkkh krhkku
- rw{kt khke ykoktk kh rkfq k, {kUkhe, khkuskkhe, fhkh{kt khku,
uzqkku yLku {sqhkuLke Lke Mkrk
630
- hrkLkk E.Mk. 1917 Lke ktrk kkk wke khk Vhuk MkirLkfkuLke hksfe kh{kt fhue {
- E.Mk. 1915 {kt kkteSLkwt khk ykk{Lk, [tkkh, uzk, y{kk{kt r{ {sqhkuLkk Mktkoke
khke hksLkerk{kt u
- E.Mk. 1919 {k[o{kt hkuux fkLkqLk, Vukwykhe E.Mk. 1919 {kt Mkkkn ekLke MkkkLkk, 30 {k[uo
ukke nzkkLku ke 6 yuru fhe.
- 13 yur, 1919 srkkk kkkLkku nkfktz. 1000 kyku {kko kk.
- rkVk yktkuLkLkwt Mkq[Lk kk khk Mef]k. 4 MkxuBkh, 1920 {kt fkUkuMk yruLk{kt Mef]rk.
Wu~ - fko{
- Wu~ : rkVk yktkuLkLkk Lkwt MkL{kLksLkf Mk{kkLk. ktkLkk yLkLkku rhku
kkk Mhk kr.
- Mkk : Mkhfkhe kku yLku yikrLkf kkuLku Akuzk, Mkhfkh khk ykkursk Mkhfkhe
kkk yo Mkhfkhe WMkkuLkku krnfkh fhku. MhkLke MktMkkyku{ktke hkSLkk{wt
ykkwt. Mkhfkhe Mfqku, fkuuuLkku krnfkh, feku khk ykkkuLkku krnfkh
fhku. yktkrhf rkku kt[kkku khk Mk{uxe uk. rue {kLkku Mktkqok:
krnfkh fhku.
- h[Lkk{f kkMkwt : 1 fhkuz YrkkLkwt rkfLkwt Vtz, 1 fhkuz MtMkufkuLke hke, kuhkuskkhku yLku
yo kuhkuskkhku{kt h0 k [hkykuLkwt rkh. hkxe rk MktMkkykuLke
MkkkLkk. (kwshkk rkkeX, rknkh rkkeX, fke rkkeX) Lk {kxu
kuf ykkkuLkwt rLk{ko. kYkte, yMk]~kk rLkkh, rnLw {wM{ yufkk
sukt h[Lkk{f fko{ku nkk hk.
- Lkfkhk{f kkMkwt : r[khtsLkkMk, {kukek LknuY, kE, hkskkukk[khe, hksuLMkk
suk ekk feku uLke Mkuk{kt uzkk. 17 LkuBkh, 1921 rLMk ykV
uMkLkk ykk{LkLkku rhku kkk uh{kt nzkk
- {kko : ynMkkke Mkkkn
- yMkhku : $LzLkk fkzkt,kkhkt, {kuskuLke [esMkwyku{kt khu xkzkke $LzLku
ykkf LkwfkLk kukwt kzwt.
[h - rLkVkk ytk
- yktkuLkLkkt [h
- 1) Lwykhe 1921 ke {k[o 1921 ........ rk MktMkk, ykkkuLkku krnfkh
h) yur 1921 ke sqLk 1921 ........ Vtz yufrkk fhwt.
 631
3) sqkE 1921 ke MkxuBkh 1921 ........ rue {kLkku krnfkh, rLMk ykV uMkLkku
rhku, su hku yktkuLk.
4) Lku. 1921 ke Vukw. 1922 .......y{kk fkUkuMk yruLk{kt kqo MktkkkLke {ktk,
MkrLk fkLkqLk tk ykht.
rLkVkk :
- fkusLkk Lkukkykuyu kuLkku Mefkh Lkk fkuo, kuke ytkusLke fueLkku nuh rhku kku.
- rnLw {wM{ yufkk kkteS EAkk nkk k ku yufkk Lkk MkkE.
- ytkuuLke kkk kkzku yLku hks fhkuLke LkerkLkku y{ Y kku.
- kkteS ytkuu kkMkuke srktkk kkkLke nkfktzLke k{k yLku ykke Lk ykke fk.
ytk
- WkhuLkk kkuhkwh rskLkk [kihe[kihk kk{{kt kufkuLkk MkhMk kh kkueMku kkuekkh fkuo.
- fkhkqMk qxe kzkk kkueMku kkk{kt hkELku kkhk kt fko. kufkuyu kkkLku ykk kkze, 21
kkueMkku {]w kkBk.
- kkteSLku w: kwt fu kufku ynMkkLkk rMkktkLku Mk{S k Lkke.
- kkteSyu 12 Vukwykhe, 1922 Lkk hkus kkteSyu yktkuLk kkAwt Uwt.
fkLk - rxke
- kkteS : k hku fu s{eLkkhkuLku ykkk r{kku kLkkkLkk Au. y{u khk{kt
fkuE hksfe nzkk Lkke {ktkkk. {Lku kku Au fu Mkkkn s ykktfkLku
hkufk {kxu Mk{ko Au.
- r[khtsLkkMk : Mk{k khk yuf rk sukLkw Au
- kk skkhk : yk Mkke {kU Vuhe ukke fkuE k Lkke fu yuf ktrkfkhe Mk{ke
kMkkh kE hkk Aeyu.
- {kukek Lknu : fLkfw{kheLkk yuf kk{u ynMkkLkwt kkLk Lkk fwO kku yuLke Mk rn{kLkk
yuf kk{Lku fue heku {e fu?
- Mkwkk[t kku : su Mk{u kufkuLkku WMkkn [h{Mke{k Wkh nkku khu s yktkuLk kkAwt uwt
yu hkxe wkoke ykuAwt Lkke.
Mhk kkLke MkkkLkk
- MkkkLkk : {k[o-1923
- Mkkkfku : yknkkk Mkt{uLk{kt r[khtsLkkMk yLku {kukek LknuY
- fk{kehe :
632
- h[Lkk{f fko{kt yMk]~kk rLkkh, rnLw {wM{ yufkk, hUrxkLku q{kk fhk, Lkkkte
- 23 LkuBkhLke [qtxe{kt kkLku { ktk{kt Mkx knw{ke {e. ktkk, Wkh u, {wtkE
khkMkk{kt {kuxk kk khefu kkk fuLe khkMkk{kt 148 {ktke 48 kuXfku {e.
- Mhk kku 1924 ke 1926 Lkk ytkskkku yLku hzkykuLku Lkk{tsqh fhe MkhfkhLke ytLkerkyku
Mkk{u rhku fkuo ku{s Lkk ku khV MkhfkhLku kLk ykkkLke Vhs kkze. kuke Mkk{Lk
fr{Lk ku ko nuwt rLk{wt kzwt.
- 1924 {kt e fr{Lk suLke MkkkLkk Mkhfkhu Mkhfkhe Lkkufhe{kt keo W[kk kLkkk {kxu fhe nke
kuLkku yMefkh fhk{kt ykku.
- Mhk kkLke fk{kehe Mkwth yLku Mkwz nke. kuke Lkku rrkk ko ku{s yL kufku yk kk
khV w ykfok kkBk. kuyku{kt k]rkLkku kwLk:Mkt[kh kku.
- sqLk 1925 {kt r[khtsLkkMkLkwt yMkkLk kkk yk kk rLkko kLke kku. Mkkuyu MkhfkhLku Mknkuk
ykkkLkwt fu k kk fhkLke Lkerk ykLkke.
LknuY rhkkuxo (1928)
- fkh : khkLkk Mkr[u khke LkukkykuLku [wLkkike ykke fu rrLLk MktkkuLke
yktkrhf Mkt{rkke yuf ktkh kLkkku suLkk kh [kuMk rkrx Mkhfkh
r[kh fhu. khke Lkukkykuyu Mefkh fkuo.
- rLko : 19 {u, 1928 {wtkE{kt ykX MkkuLke Mkr{rk kLkkk{kt yke.
- Mk{erk : {w - {kukek Lknu, Mkku - Mkh ye E{k{, Mkwyuk fwhue, yu{.
yu{. yu,
yu{. ykh. sfh, {tkMkn, kusknkwh Mkw, yuLk. yu{. uke,
S.ke.kLk, Mkwkk[t kkuMk.
- Mkwk : Mkoe kuXf ykkMx 1928 {kt kuLkku Mefkh fhk{kt ykku. yk zk.
yLkMkkhe nkk.
- rhkkuxo : (1) khkLku Wkhkekwt kMkLk ykkku. (2) hkku{kt uk kMkLk kqo
fhe Mkkkk ykkku. (3) Mkktkrf [qtxe kqo fhe w{keLkk MkkLk
Mkwhrkk hk. (4) khk{kt Mkkuo[ ykkLke MkkkLkk fhku. (k) Mk
ktkLku {wtkEke yk fhk{kt yku. (6) furL rkLkMkkLkwt yufk]ne
{kwt keLku rk]ne kLkkk{kt yku. (7) rkrx MkhfkhLku ykeLk
uku hkku fuLLku ykeLk kLkkku. (8) khk{kt Mkte kMkLk{kt fuLLku
w Mkkk {u.
 633
- krhk{ : {wM{ ekLkk {kunt{ ye Skyu kuLku Lkfkhe. e kufkuLku k yMktkkuk
kku. Skyu kkukkLke {ktke k 14 {wk Mkkku hsq fhe.
Mkk{Lk fr{Lk
- Wu~ : 1927 {kt ftsuorx kkxeoLkk Mkhfkhu khkLke Mk{Mk kh r[kh fhk
fr{Lk LkeBwt.
- Lkk{ : Mkk{Lk fr{Lk ({w: Mkh uLk Mkk{Lk)
- kukk : 8 LkuBkh, 1927
- Mkku : kzo kLkonk{, kzo MxukfkuLk, yuzzo fuzkukLk, kLkoLk, nkuoLk, Mke.ykh.yuxe
rhkuLkwt fkh : yk fr{Lk khk {kxu rLk{kuwt k yufk khke ku{kt Mk Lk nkku.
3 Vukwykhe, 1928 Lkk hkus {wtkE ykwt. Mkk{Lk kkk Lkk Lkkhk kk.
- hekkuxo : 27 {u, 1930 Mkwk
(1) 1919 {kt khk MkhfkhLkk fkk {ku kk fhue uk kMkLk ke
Mk{kk fhe Wkhke kMkLk ykkku. (2) khk {kxu Mkte kMkLk Mkk
nku (3) fuL{kt khkekuLku k skkkhe ykke. (4) Mkkuo[ ykkLku
khk MkhfkhLkk rLktk{kt hk. (5) k{koLku khkke yk fheLku Mk
kkk ykurhMMkkLku yk u kLkkk{kt yku. (6) ktke rkLkMkkuLke
Mktk{kt khku fhk{kt yku (7) kLkoh kkk kLkoh sLkhku w{keykuLkk
rnkkuLkwt ruk kLk hku (8) uf Mk ko{kt kwLkLkhek {kxu ktkhe
ykkukku rLkwkLke Mkk Mk{kk fhe ue uEyu.
- fkLk : Mkh r Mk{e yih: f[hk{kt VUfk {kxuLkku hekkuxo
kqo MhkLkku Xhk
- Mk : knkuh
- Mk{ : rzMkuBkh, 1929
- yk : sknhk LknuY
- Xhk
- kqo MhkLkwt kqo fhwt.
- 31 rzMkuBkh, 1929 hkke 12 kku Lke rfLkkhu sknhk LknuYyu sLk{uLke
[u rkhtkku Vhfke fkwt. rkrx Mkhfkh Mkk{u wfwt nu {Lkw yLku
kkLk Mkk{u kwLkku Au.
- 26 Lwykhe 1930 Lku k{ MkrLkkk rMk khefu {LkkkLkwt Lke fwO.
634
- fkUkuMk Mkr{rkLku yk yruLk{kt MkrLk fkLkqLk tk yktkuLk Y fhkLkku
yrfkh {ku.
kkteSLke 11 hkku (1930)
- Mktkqo kYkte
- YrkkLkku rrLk{ h 1 rk 4 kiMkk fhku.
- s{eLk {nuMkw yzku fhku.
- {eXkuhku Lkkkq fhku.
- MkirLkf [o yzku fhku.
- {kuxe Mkhfkhe LkkufheykuLkk kkkh{kt 50 xfk fkkk fhku.
- rue fkzkt Wkh khkLkku uhku kkzk{kt yku.
- khkLkk Mk{w rfLkkhk{kt khke snkuLkk hk {kxu fkku kLkkk{kt yku.
- huf hksfe fueykuLke {wk yLku hksfe fuMkku kkAk uk.
- kwk[h kkueMk Lkkkq kkk yuLkk Wkh kufkuLkwt rLktk fhwt.
- Mhk {kxuLkkt yku kkk ku {kxu kMkLMk ykkwt.
MkrLk fkLkqLk tk [ (1930)
- fkh : Mkk{Lk fr{LkLke yMkVkk, LknuY rhkkuxoLkku yMefkh, kkteSLke {ktk
kh MefkhkLkku MkhfkhLkku ELkfkh.
- fko{ : 10 {k[o, 1930 Lke kkoLkk Mkk{kt kkteS khk yk {ku fko{ Lke
fhk{kt ykku.
- kkte - RLk fhkh :
1) ktkhe ku kh fuLLku ykkh {kLkk{kt yku. ykhkkuLke Mkkku khkLke skkkhe
Mefkhk{kt yku.
2) fkUkuMkLku kku{uS krhk{kt yk{trkk fhk.
3) MkrLk fkLkqLk tk Mk{kk fhe uk{kt yku.
4) MueLkk [khke Aqx nu. khtkw hksfe ]rk {kxu yuLkku Wkkuk fhk{kt Lkn yku.
5) rue {kLke kkk kYLke wfkLkku kh rkfuxk ktrkkqo yLku ktkhe heku ku.
6) MkrLk fkLkqLk tk {kxuLkku yku khk uk{kt ykku.
7) nMkkLkk ykhkuk rMkk huf hksfe fuMkku kkAk uk{kt ykk.
8) tz {kV fhk{k ykku.
 635
9) huf r{fk su Mkhfkhu sk fhe nke ku khk ykkk{kt yke.
10) hkSLkk{wt ykkuk Mkhfkhe f{o[kheLke sk nsw k ke nku kku kkAk uk{kt yku.
11) fkUkuMk khk ykLkwt kkLk fhk{kt Lk yku kku ku fkokne fhk{kt yku.
ktzefq[ (1930)
- fkh : {eXkLkk fh{kt khku. 15 kiMkkLkwt {eXwt Mkk Yrku rfku uwt kzkwt nkwt.
- Mk{ : 12 {k[o, 1930 Mkkhu 6 fkf 2 r{rLkxu
- Mk : Mkkkh{ke yk{, y{kk.
- fko{ : y{kkke ktze kk{u kkkkk kkk.
(1) kkoLkk Mkk{kt kkteS : {khku sL{ rkrx Mkk{kLkku Lkk fhk {kxu s kku... nwt fkkzk
fqkhkLkk {kuku {he k Mhks ek rLkk yk yk{{kt kk {qfkLkku Lkke.
(2) ktzefq[{kt 78 Mkkkekhku nkk.
(3) 25 rMkLke kkk fhe k yur, 1930 Lkk rMku 370 rf{eLke kkk fhe ktze kk{u knkUk
(4) 6 yuru kkteSyu rhkrfLkkhu {eXwt Wkkze fkkLkku tk fkuo. fkwt, Lk{f fk fkLkqLk kkuz
rk
- ktzekkefku
ktk {ku : kwshkkLkk 32, {nkhkxLkk 13, Mktwfk ktkLkk 7, fALkk 6, ktkLkk 3, MkLkku
1, fuhLkk 4, hkskqkkLkk 3, yktuLkku 1, fkoxfLkku 1, {wtkELkk h, kr{Lkkzw-rknkh-ktkk-Wf-
rVS-LkukkLkku huf 1.
ktzefq[Lkkt Mkku yLku Mk{kkf
kkhe rMkk{ku hkke rLkkMk {kE rf.{e.
{k[o, 1930
12 [tzkuk yMkke 13 20.8
13 kkhu Lkkkk{ 9 14.4
14 kMkk {kkh 10 16
15 zk Lkrzk 15 24
16 kkuheyke ykt 11 17.6
17 {kiLkkh ykt - -
18 Lkkkkz kkuhMk 11 17.6
19 hkMk ftfkkwhk 12 19.2
636
20 {nekxu fkhue 11 17.6
21 ksuhk ye 11 17.6
22 stkwMkh yk{ku 12 19.2

23 kwk Mk{Lke 12 19.2

24 {kiLkkh Mk{Lke - -
25 kkMkk uhku 10 16
26 Y[ ytfuh 13 20.8
27 Mku {ktkhku 12 19.2
28 hk{k W{hkAe 10 16
29 yuhkk xkk{ 10 16
30 {kiLkkh ukz - -
yur 1930
1 AkkhkkXk Mkwhk 11 17.6
2 zzkue kt 12 19.2
3 k{ LkMkkhe 13 20.8
4 uskkuh fhkze 9 14.4
5 ktze ktze 4 6.4
fw 241 385.6
- fkk tk ktze{kt 06-04-1930 Mkkhu 6.30 fkfu
- ktze rLkkMk 05-04-1930 ke 16-04-1930
hkfz fhkzeLke wtkze{kt hkku 1 kku kk. 05-05-30
ktzefq[ (1930)
- fkh : {eXkLkk fh{kt khku. 15 kiMkkLkwt {eXwt Mkk Yrku rfku uwt kzkwt nkwt.
- Mk{ : 12 {k[o, 1930 Mkkhu 6 fkf 2 r{rLkxu
- Mk : Mkkkh{ke yk{, y{kk.
- fko{ : y{kkke ktze kk{u kkkkk kkk.
(1) kkoLkk Mkk{kt kkteS : {khku sL{ rkrx Mkk{kLkku Lkk fhk {kxu s kku... nwt
fkkzk fqkhkLkk {kuku {he k Mhks ek rLkk yk yk{{kt kk {qfkLkku Lkke.
 637
(2) ktzefq[{kt 78 Mkkkekhku nkk.
(3) 25 rMkLke kkk fhe k yur, 1930 Lkk rMku 370 rf{eLke kkk fhe ktze kk{u
knkUk
(4) 6 yuru kkteSyu rhkrfLkkhu {eXwt Wkkze fkkLkku tk fkuo. fkwt, Lk{f fk fkLkqLk
kkuz rk
ktzekkefku
ktk {ku : kwshkkLkk 32, {nkhkxLkk 13, Mktwfk ktkLkk 7, fALkk 6, ktkLkk 3, MkLkku
1, fuhLkk 4, hkskqkkLkk 3, yktuLkku 1, fkoxfLkku 1, {wtkELkk h, kr{Lkkzw-rknkh-ktkk-Wf-
rVS-LkukkLkku huf 1.
kkte RLk fhkh (05-03-1931)
1) fkUkuMk yLku yuLkk fkofhkuLke sk kue Mktkrk khk fhe.
2) Mkhfkh huf yku khk uu.
3) hksfe fueykuLke {wk rMkk ku qLk{kt Mkk{u Lkk nku.
4) yVe, hkk yLku rue MkwykuLke wfkLkku kh ktrkkqo heku hk fhkLke khkLkke
5) Mk{w rfLkkhu hnukMkeykuLku {eXwt kLkkkLke kkk yufXwt fhkLke Aqx
kkteSyu fkUkuMk khVke yk hkku Mefkhe
1) MkrLk fkLkqLk tk yktkuLk kt fhk{kt yku.
2) rrk kku{uS krhk{kt fkUkuMkLkk rkrLkr kk uu.
3) kkueMkLke kskheLkk rhku{kt rLkkk Lkef kkkMkLke {ktke khk ue.
4) {eXkLkk fkkLkk MktkuLkLke {ktk khk ue.
k
- h hkxke kkuLku rLkhkk Mkktkze.
- kkMkn, hkskw, Mkwu suk ktrkfkheykuLku VktMkeLke Mk h Lk fhke fkE.
- MkhfkhLku sLk yMktkkuk keS rk{kt furLk fhk{kt MkVkk {e.
- u{kt Mkki k{ k s Mkhfkh khkLke Lkk rkrLkrke yuf {nkqo MktMkk Mkkku
kxkkxku fhk kikh kE nke.
keS kku{uS krhk
- 17-04-31 rLkhtfw y{khkneLkk Mk{kof kzo rxLku kMkhku khefu kk {qku.
- khk {tke khefu MkuBwy nkuhLkk ykk{Lk Mkkku n{kt y{kh kneLkku hku {e kku nkku.
hkLkk{kkk f{o[kheykuLke kkkk{kt yLku rkfuxkLke kkkk{kt hktk kk kku.
638
- Mkw kkk sfhLkk Lkkuke kkteS yLku kMkhku [u {wkfkk kuE yLku kkteSyu kku{uS{kt
kk eku.
- fku{e Mk{MkLkk rLkhkfh {kxu rsLnkLku fkuhku [uf he eku. khtkw rsLnk rkrxhkuLku kqAzu ktkE
kuk nkukke yufLkk ku Lk kk.
- Mkk rLkV kE yu{ Lkk fne fk. k {nLke fko krk kk Lke fhe.
(1) kuLku Mk{ke khkMkk yLku Mk{ke LkktkLkwt Mkk{kL fuh rLkrk fwO.
(2) fuL yLku ktkku [u {kuxk kkLkk Lkkktfe MkkLkkuLke nU[e fhe.
(3) Mk{kktk{kt ue hkkuLku Mkk{u fhkLke fkokrk kk Lke fhe Lkkte.
- Mkhfkh khk Mktr tkLke khtkhk [kk{kt yke.
MkV k kLkk {kxu
R - Recognizing Opportunity - kfLku ykuku.
I - Immediate Action - zke y{
C - Courageous Attitude - rnB{kwo
H - Hard Work - {nuLkk
fku{e [qfkku
- rkxLkLkk zkkLk hk{Mku {ufzkuLkkzu 17{e ykkMx, 1932 Lkk hkus kkukkLkku rLko nuh fkuo.
{w ukkEyku yk {ku nke.
(1) {wMk{kLk, rMke, e MkkuLke [qtxe k]kf rkrLkrLke krk yLkwMkkh ku. ku {kxu
rkLkMkkyku{kt MkkLk k Mkwhrkk hkk{kt yku.
(2) yAqk ykk rk koLkk MkkuLke [qtxe k k]kf rkrLkr krk {ku ku. ku {kxu
Mkwhrkk MkkLkku hkk{kt yku.
(3) ktrkf khkk]nku{kt Mk Mktk ku ke fhk{kt yku yLku kt {rnk ko {kxu k xfk MkkLk
Mkwhrkk hku.
(4) ktrkf khkk]nku{kt w{ke {kxu kwYkhLke Mkk hkk{kt yku.
(5) s{eLkkhku {kxu k]kf [qtxekukkuLke Mkk fhk{kt yku.
(6) {, Mkk, Wkuk suk MktkXLkku {kxu ruk Mkk fhk{kt yku.
kqLkk fhkh :
- kkhe : 20 MkxuBkh, 193h
- Lkukkyku : e{hk yktkuzfh, y{]kk Xh, hkS Mkh, [qLkek {nukk, ktrzk {Lk{kunLk
{krk, Mkhkh kxu, sfh hkknkwh, hksuLMkk, ktrzk Lkkk fwtsh
 639
- yAqk kuo kkukkLkku k]kf rkrLkrLkk yrfkhLkku kk
- Mkwhrkk MkkLkku 71Lku ku 148 fhk{kt ykk. su{kt ktkk - 30, {kMk-20, Mktwkktk-h0,
{u-h0, rknkh ykurhMMkk-18, {wtkE-1k ktk-8, ykMkk{-7
- ktke khkMkk{kt kkk fuLe khkMkk{kt kAkk rkyku {kxuLke Wkhkuk yLkk{k kuXfkuLke
Mkk Mktktrk rkyku khMkh Mk{sqke fheLku ke fkuE kkuX Lk fhu kt Mkwe [kw hnuu.
- kAkk rkLkk nkukLku fkhu s fkuE k kLke fkuEk MkkrLkf MktMkkLke [qtxe{ktLke W{ukheLku
ykk fkuEk nuh Mkuk{ktLke kuLke rLk{qfLku yxfke fu Lkn.
- uf ktk kuLku {ke ikrf yLkwkLkLke hf{{ktke kAkk rkykuLkk ikrf krk {kxu ku
hf{ Vkku.
yMk]~kk rLkkhLku uk :
{nkMkkLkku Xhk {nkMkkLke yk Mkk Xhku Au fu nuke fkuELku k yMk]~ kk{kt yku
Lkn yLku kuLkk fnukkk yMk]~ku k yL rnLwykuLkk suk Mk{kLk yrfkhku kuku kkk ku{Lku k
nuh kkyku, nuh {trhku, nuh fqkyku, {okkyku, nuh hMkkyku kkk yL nuh MkkLkkuLkku
Wkkuk fhkLkku Mk{kLk nf hnuu. [rk fwrhkuLku eu rnLwyku khVke yMk]~ku khV su ftE
kuhherkyku yk[hk{kt yke Au ku yLkirkf yLku kuhfkLkqLke nkuELku ku{Lku nue kfu ktrk{ {kkkuo kkk
fkk khk qh fhkLkk k{k{ Lkku fhk{kt yku.
nrhsLk Mkuf Mkt
{w : Lk~k{kE rkhk
{tke y{]kk Xh (Xhkkkk)
- yk khku 14 rkkku kkk 10 krhrxku{kt nU[kuku nkku.
kLkoh sLkhLke kMk skkkheyku :
- rnL fu kuLkk fkuE k kkLke ktrk yLku Mkk{keLku u{{kt {qfu kuk kteh Lku yxfkkLkku
yrfkh
- Mk{ke MkhfkhLke Lkkktfe yktx yLku MkhkkLkwt hk
- w{keLkk fkuMkhLkk nfkuLke e
- nuh MkukLkk yrfkheyku yLku f{o[kheykuLkk rnkku yLku yrfkhkuLkwt hk
- rnL ku{s rkrx hkLkk Mk{qn u{kt Mkkk ytkuu, kuZeyku kuhu uLke ukhe
LkerkLku hkufkLkku nf
- rkxLk ku{s ku{ktke rnL{kt ykkk kkk {k u ukko kkoLke yxfkk
- ue hkykuLkk h kkk ue hkkuLkk nfkuLkwt hk
640
- kuLke {wLkMkVe ku{s kkk rLkok {ku kkhkLke Mkkkyku{kt ykkkt rLkkuLkku Mkk{Lkku
fhkLkku nf.

kktewkLkkt hkxe yktkuLkku - 2
rke rw Mk{u fkUkuMkLkku Xhk
- kkhe : 14-9-1939
- Xhk : $Lz yLku r{khkxLkku w zkLkku nukw kufkneLkwt hk fhkLkku nku kku $Lzu
khk{ktke Mkk{kkLkku ytk keLku kt kufkneLke MkkkLkk fhe uEyu. Mktk khk s
yL Mktk hkxkuLke Mkkku w{kt kk E fu. yk{ Akkt rkrx Mkhfkh (1) w kwhwt kk kk
rnLLku kkukkLkwt ktkh zkLke Mktkkk ykkkLke kknUhe ykku kkk (2) rnL{kt kkfkrf
hkxe MkhfkhLke h[Lkk fhu kku w{kt r{khkxkuLku Mktkqo Mknfkh ykkkLkwt Xhkk{kt ykwt.
kEMkhkuLkwt rLkuLk
- kkhe : 17-10-1939
- rLkuLk : rkrx Mkk{kLkk yuf kk kheufu rnL ukMkh MkktMkkrLkf Mhk kk fhu kue
rkrx MkhfkhLke rnL uLke Lkerk Au. (2) w kwt kk kk rnLLkk ktkh ru rkrx
Mkhfkh kqLkor[khk fhu. (3) nkLkk kku rnLeykuLkk nkk{kt kkfkrf yk~f Mkkkyku
MkkUkkLkwt MkhfkhLku {kxu f Lkke. khtkw Mkhfkh rnLLkk {kuxk kkLkk kkuo yLku fku{kuLkwt rkrLkr
hkkk MkkuLke yuf Mkknfkh Mkr{rk rLkwk fhu, su w kMkku{kt rnLe MkhfkhLku Mkkn
ykku. (4) w{keykuLkk rnkkuLke kqhe fkS hkk{kt yku.
ykkMx ykVh
- kkhe 8-8-1940
ykVh
1) rnLLku MkktMkkrLkf Mhk ykkkLkwt rkrx MkhfkhLkwt u Au.
2) yk Mkto{kt w kwhwt kk kk rnLeyku kkukkLkwt ktkh ze ykku.
3) w kwhwt kk kk nue kfu rkrx Mkhfkh rnLLkwt ktkh zk {kxu rnLLkk swk swk kkuo yLku
fku{kuLkwt rkrLkr hkkk ykkukLkkuLke yuf Mkr{rk rLkwk fhu.
4) ykwt ktkh rkrx fku{LkukLkk rLk{ku yLku krfkykuLkk yuf ytkkok kk Mk{kLk nu yLku
ku rkrx MkhfkhLke rnLLkk hkseyku kkk yukt yL kku u su skkkheyku Au kuLku
rLkYk Lkn nku, yuxwt s Lkn khtkw kuLke krhkqokk {kxuLke kktnuhe ykkkwt nu.
k) ykwt ktkh rnLLke w{keykuLkk nfkuLke e u kqhkwt ykku kkk ku{Lkk ku
yrfkhkuLke ykLkk fhu kue fkuE k hkMkkuLku rkrx Mkhfkh {kL hku Lkrn.
 641
6) kEMkhku kkfkrf rnLeykuLkk y{wf rkrLkrykuLku kkukkLke fkhkukkhe{kt uzkk rLk{tk ykku.
ku{Lkku hu fkhkukkheLkk yL Mkku suku hnuu.
7) kEMkhku kkfkrf rkrx rnL kkk ue hkkuLkk rkrLkrykuLke kLkue yuf w Mkr{rkLke
h[Lkk fhu. suLke kuXf rLkr{k kkukk{kt yku kkk kEMkhku wLke kkkk{kt ykhLkkh
kuLke Mkkn uu.
kkk Mkkkn
- Xhk : 11-10-1940 fkUkuMk fkhkukkhe khk.
- Xhk khk MkkknLke k{k{ Mkkkyku kkteSLku Mkwkhk fhe.
- kkteSyu Mkx fwO fu, yk Mkkkn Mkkt {uk {kxu Lk nkku khtkw rkrx Mkhfkhu rnLLke
Mkt{rk kh rnLLku Vhrskk kuLke Mkkku w{kt Mkk{u fwO nkw kuLke Mkk{u rhku fhk {kxu nkku.
- kkk MkkknLkk kkkyku
- k{ kkku
k{ Mkkkne : rLkkuk ku
- 17-10-1940 ko LkSf kLkkh kk{u rLkkukkyu w rhkue kk ykkeLku kkk MkkknLke
Yykk fhe. kkt[{u rMku hh ykuxkukhu ku{Lke hkfz fhe k {kMkLke Mk Vxfkhe.
keu kkku
- 17 LkuBkh 1940Lkk rMku {kS kLkku, {kuxk kkLkk khkMkku, {nkMkr{rkLkk Mkku kuhuyu
kk eku. kuykuyu nuh{kkkuo kh w rhkue Mkqkku[kh fheLku kkk Mkkyku kuSLku Mkkkn
fkuo. Mkhfkhu 3ke 1h {kMkLke Mkke suLke Mk fhe.
- yk kkk{kt 600 MkkkneykuLku kfzk{kt ykk. ku{kt ktkkuLkk 6 {kS {w kLkku, h9 {kS
kLkku, h90 khkMkku nkk.
keu kkku
- k Lwykhe, 1941Lkk hkus kurf, rsk, kkwfk kkk kk{ Mkr{rkykuLkk {kuxk kkLkk Mkku
uzkk.
- hkfzLkku yktf 2500 Wkh knkUku. Mkhfkhu MkkkneykuLku fkhkkMk{kt kqhkLku ku ku{Lku tz
fheLku Akuze {qfkLke Lkerk ys{ke.
[kukku kkku
- yur 1941, ku{kt fkUkuMkLkk [kh ykLkkLkk Mkk{kL MkLku uzkLke Aqx {e. MkkkneykuLke
Mktk hk000 suxe kE. Mkhfkhu 20,000 suxk MkkkneykuLke hkfz fhe, u fu kAeke
ku{ktke 7,000 suxkLku {wk fhk{kt ykk.
642
kkrfMkkLkLke {ktk (1940)
- knkuhLkk {wM{ ekLkk yruLkLkk yk khefu {kunt{ ye ekyu 23 {k[o, 1940Lkk hkus
khkke yk {wM{ hkx kkrfMkkLkLke {ktke fhe.
- kk{kt ekyu fkwt fu, yuf yk hkx rMkk keswt fwt Mefkhewt Lkn yLku Auf Mkwe y{khk
rLko{kt yx hnewt, kt Mkwe kkrfMkkLkLke {ktke kqhe Lkk kk.
- kkrfMkkLkLkku Mkkik{ r[kh ykuMkVkuzo wrLkMkxeLkk rkkeo hnu{k yeLku ykku nkku.
kqoqr{fk : Mkwkk[t kkuu h[uku Lkku kk
- rntLke Mkkt kr {kxu fk fkhLke krk ykLkke ku Mktktu Mkwkk[t yLku kkteS [u
{ku Qk kkk. yur 1939{kt fkUkuMkLkk {w khefuu hkSLkk{wt ykkkLke Vhs kze yLku
Vkuhzo kuf Lkk{Lke Lke MktMkk Mkkke.
- rkrx Mkhfkh Mkwkk[tLku u{e yLku ktrkfkhe {kLkkk nkk. kuu rnt Mkthk khk nuX h7
swkE, 1940Lkk hkus ku{Lke hkfz fhe. su{kt ku{Lkk u yku koLk fhkkt h9 LkuBkh,
1940Lkk hkus yk{hktk WkkMk Wkh Qkko. krkk kkzkkt k rzMkuBkh, 1940Lkk hkus
fkhkk]n{ktke {wfk fhe yLku ffkkLkk ku{Lkk s {fkLk{kt Lksh fu hkk.
khk{ktke Aqke rk
- khkLke Mkktkr ykuo $Lz rYLkk uku Mkkku uzk MkkkLkk Ehkkke ku{u khk
AkuzkLkku rLko eku. 17 Lwykhe, 1941 hkku 1 kku kkukkLkk {fkLkke {kuxh{kt kku{n kkk
huu {kkuo kukh kkk kXkLkk u{kt khke Mkhn xke. khkk khk fkkqke ExkrLk
kkMkkkuxoke {kuMfku kk. ktke r{kLk{kkuo h8-3-1941Lkk hkus kLk knkUk.
kLk{ktLke ]rkyku
- s{oLkeLkk ru{tke hekuLkxkuk Mkkku Mk{sqke. 1) kLk hurzku khke rkrx Mkhfkh rY
Mk{k[kh Mkkrhk fhk. 2) s{oLkeLkk khke fueyku{ktke khk {kxu yuf ~fhe h[wt.
- {u h9, 1941 rnxh Mkkku {wkfkk khtkw rLkV hne.
ykk rnt Vkus
- xkurfku krhk kkk kUkfkuf krhk knuk fuxLk {kunLkMkku kkr{f MYk{kt rnL {wk VkusLke
h[Lkk fhe.
- 1 MkxuBkh, 194hLkk hkus ykk rnt VkusLke rrMkh Yykk fhk{kt yke.
- {kunLkMkk yLku hkMkrknkhe kkuMk [u {ku kkkt {kunLkMkkLku MkuLkkkrkLkku nkuku AkuzkLke Vhs
kze kkk ku{Lku ~fhe fk{kehe{ktke Aqxk fko.
- Mkwkk[t kku yLku ykrk nMkLk 13 sqLk, 1943Lkk hkus xkurfku knkUk.
 643
- hkMk rknkhe kkuMku MkoMkt{rkke 4ke swkE, 1943Lkk hkus RLzLk ELzkuLzLMk ekLke {w kkk
fk{[kW MkhfkhLke MkkkLkk.
- rnt {kxu fk{[kW MkhfkhLke MkkkLkk fhe. zkkLk kkk ~fhLkk Mkkuo[ zk khefuLkku nkuku
Mktkku. Lkkk{k kkwt : yu.Mke. [uxhS, [kh yLku fkLk : yuMk.yu.ykh, Mke MktkXLk yLku
MkeykuLke ~fhe xwfzeLkk ykkusLkLku kkwt : {e Mk{eLkkkLk.
- 21 ykuxkukh, 1943Lkk hkus Mkkkkwh{kt WTkxLk fhk{kt ykwt
- kkLk, s{oLke, Exke, hkxke [eLk, rMkk{, rVrkkELMk, ku, {t[wrhk, kuykrk
yu{ Lkk ukuyu {kLkk ykke.
- 1944 khkLke kqo Mkhnu ykhkfkLk yLku EBVk rkkku {uk. Mkku Mkht{Lkk kwhXkLke
khu ktke yLku khu hMkkLku eu keAu nX fhe kze. [khuf nh suxk MkirLkfkuLke wkhe kE
yLku k[eMk nh MkirLkfku fu kfzkk.
- Mkwkk[t htkqLk yLku kutkfkuf AkuzeLku r{kLk {kkuo xkurfku sk Lkefk. 18 ykkMx, 194kLkk
hkus hkku Vku{koMkk kkEkuE r{kLke {kfuke r{kLk Wkzwt. khtkw khk s ykk kkkk hkku ykXke
LkLke [u Mkwkk[t {]w kkBk.
Mkwkk[t yLku ykk n Vkus
- Mkwkk[t kkuLkku sL{ 23 Lwykhe, 1897{kt ykurhMMkkLkk fxf{kt kku nkku.
- 19h1{kt tzLk{kt ykE.Mke.yuMk.Lke khekk Wkeo fhe khk ykk.
- r[khtsLkkMk uktwLke yMkhke fkUkuMk{kt uzkk.
- 19h1{kt rzMkuBkh{kt k{ kh su kkk tz.
- 19h4{kt ffkkLkk {w fkofkhe yrfkhe kLk.
- Vukwykhe, 1938 nrhkwhk kkk Lwykhe, 1939 rkkwhk fkUkuMkLkk yruLk{kt yk MkkLku.
- yur, 1939{kt fkUkuMkLkk ykkuke hkSLkk{wt kkk Vkuhzo kufLke MkkkLkk fhe.
- 17 Lwykhe, 1941Lkk hkus khk{ktke kkLk kkk h8 {k[uo kLk knkUk. Lwykhe 194h
Mkwe ku MkirLkf MktkXLk kLkkk.
- 28-30 {k[o, 194h xkurfku Mkt{uLk{kt hkMkrknkhe kkuMk khk ELkzuLzuLMk ekLke MkkkLkk. 1k-
h0, sqLk{kt kUkfkuf Mkt{uLk{kt Mkwkk[tLku kkukkLkku rLko.
- 1 MkxuBkh, 194hLkk hkus rrMkh ykk n VkusLke h[Lkk.
- 8 Vukwykhe, 1943 Mkwkk[t s{oLke AkuzeLku 13{e sqLku xkurfku knkUk.
- 4 swkE, 1943Lkk hkus ELzkuLzuLMk ekLkk yk kkk ykk n VkusLkk Mkkuo[ MkuLkkkrk
kLk. rne [kuLkwt Mkqk ykwt.
644
- h1 ykuxkukhu ykk n MkhfkhLkwt rrMkh WTkxLk
- ykk n Vkus khk hkx s khefu rkhtkku kkk hkxekekLkk MYk{kt sLkk{Lk yLku
nLkku yrkLk khefu Mefkh kku.
- ytk{kLk rLkfkukkh kkLkeyku khk {wt yLku kuLku Lkwt Lkk{ ne yLku Mhks ykkk{kt ykwt.
- {u{kt {ktzwf yLku fkurn{k kh yrfkh s{kku.
rMk r{Lk (1942)
- fkh : 7 {k[o, 194hLkk hkus htkqLkLkwt kkLk kwt yLku kkLku ku {khVk rnL khV fq[
fhkLke kikhe fhe. krhk{u w rnLLku Mke{kzu ykwt. yk Mktukku{kt 11{e {k[o, 194hLkk hkus
rMk r{LkLke nuhkk fhe.
- rnL{kt ykk{Lk : 23 {k[o, 1942
- nukw : rkrx fku{LkukLkk yuf ytkkok kk khefu rnLLku Mktkqo Mkkkk kukkwt zw{erLkLk
MxuxTMk ykkkLkku.
- [[ko{kt kk eku : rnLLkk kLkoh sLkh, ku{Lkk fkWLMkhku, swk swk hksfe kkkuLkk
ykkukLkku, ue hkykuLkk rkrLkryku kuhu
- fkUkuMk ke-- sknhk Lknu, {kikLkk ykk
- {wM{ ek ke -- sLkkk rk
- rnLw {nkMkk ke -- Mkkhfh
- yMk]~ku ke -- zk. yktkuzfh yLku yu{.Mke.hk
- rkh kk khVke -- kusknkqh Mkw yLku yu{.ykh.sfhu
hkMkku :-
ktkk kkkLke kusLkk :
1) khk nue kfu Mhk kk fhu ku {kxu rkrx Mkhfkh zw{erLkLk MxuxMkLkku hu hkkk
rnLe MktLke h[Lkk fhkLkwt Mkq[u Au. yk Mkt rkrx fku{LkukLkk yL uku suku s Mk{kLk
hu kuku yLku ku EAu kku rkrx fku{Lkukke yk kkLkku k kuLku yrfkh hnuu.
2) yk nukwLke kr {kxu w kwhwt kk fu kwhtk s ktkh MkkLke h[Lkk fhk{kt yku.
3) fkuEk ktkLku khke Mkt{kt uzkwtLkk nku kku ku kuLkkke yk hne fu. yuxwt s Lkn khtkw
ku k Wkhkuk krkke ktkh Mkk khk kkukkLkwt ktkh zeLku kuLkku y{ fhe fu.
4) rnLLku zw{erLkLk MxuxTMk kk kkkt rkrx Mkhfkh kkMkuke khke Mkt nMkf rnLLku kke
k{k{ Mkkk Mkwkhk fhkkt knuk rkrx Mkhfkhu ykkW rnLLke keo kkk k{f w{keykuLku
 645
ykkuk [LkkuLkwt kkLk fhk {kxu rkrx Mkhfkh yLku khke Mkt [u ku Mk{sqke fhe
kzu. kfkeLk y{{kt kkLke kusLkk :
k) w [kw hnu kt Mkwe khkLkk MkthkLku kke kkkkku w skkkheLkk yuf kk Yku rkrx
Mkhfkh nMkf hnuu. khtkw yk khu Mkkn Mkq[Lkku {uk yLku w{kt rnLeykuLkku ~fhe,
ykkf yLku Lkirkf yu{ huf fkhLkku Mkkk {uk rnLLkk swk swk kkku yLku kkuoLke kLkue
yuf Mkknfkh Mkr{rkLke h[Lkk fhk{kt yku :
6) rnLLkk swk swk kkku yLku kkuo rkrLkr sk ku heku kLkoh sLkh kkukkLke fkhkukkhe
Mkr{rkLke kwLkh[oLkk fhu. ku{kt Mkthk Mk rMkkLkk Mkku rnLe nu. ykk MkkuLku Mkthk
rMkkLke skkkheyku MkkUkk{kt yku. ku{Lkk yrfkhku ykkWke fkhkukkheLkk MkkuLkk yrfkhku
suk s hnuu.
yMefkh
- yk hkMkku khkuk heku {wM{ ekLke kkrfMkkLkLke {kkeyku Mefkhk sue nke. krhk{u
fkUkuMku kuLkku yMefkh fkuo.
- {wM{ eku k ku Mefkhe Lkn. fkh fu ku{kt kkrfMkkLke h[LkkLkku Mkx Mefkh kku Lk nkku.
n Akuzku
fkh :
- ke rw{kt $Lzu khkLkk LkukkykuLku kqAk kh s s{oLke rY khkLku uze ewt.
rkrx MkhfkhLkwt yk kkwt yk{kLksLkf kLke hkwt. suLkk rhku{kt khkLkk 8 ktkku{ktke fkUkuMk
kkLkk kLk{tzkuyu hkSLkk{kt ykke ek.
- ykukMx, 1940{kt khkLkk kEMkhku rLkrkkkuyu fkUkuMk kkLkk LkukkykuLku kqAk kh s
ykukMx hkMk hsq fhe. su{kt kqo MhkLke fkuE kk s Lk nkukke Lkukkyku yLku Lkkhks
kk. kuke Mkhfkh k h kk kk yktkuLkLkku hkn eku.
- ke rw{kt n khV kkLkLkk yk{Lkku qk e kku kuke 1941{kt kkk
Mkkkn zk Mkrkk fhkE. ykke khke LkukkykuLku kwt fu ytkuu khkLkwt hk fhe fu
Lkn. kuke ytkuu n AkuzeLku [kk ku{kt s rnLwMkkLkLkwt fk Au. n{kt rLkhkkLkwt {kuswt
Vhe wt.
- rw{kt rntLke Lku {Lkke uk $LzLkk ku Mk{Lkk zkkLk rLMkLx [[u Mkh MxuVzo
rMkLkuw yuf kusLkk Mkkku khk {kufk. ku rLkV kk. yk{ nLke Lku w ykt[fku ykku
ykke yu ykkk{ktke Lku knkh fkZk kkteSyu yktkuLk Y fhk r[kh ykhtku.
- ktkkk{kt rkrx Mkhfkhu yLku kkMkLkwt kkkh MkwO nkwt. uzqkkuLke s{eLk E ukLkk yLku
Lkkrf krhkhkuLke Lkkku sk fhkLkk nhku kLkkku kLk. e wLku fkhu {kUkhe, yAk,
Wkuk-tk kze ktk kuhu fkhkuMkh nLkk yLkuf kufku kufkh kLk.
646
Xhk :
- 8{e ykukMx, 1942Lke hkku fkUkuMkLke {wtkE (kkukrk xuLzLkk {ukLk){kt {ue {nkMkr{rkLke
kuXf{kt n Akuzku Lkk{ke ykukkku Xhk kMkkh fhk{kt ykku.
- kkteSyu fkwt fu, {khk SLkLke ytrk{ zk Au. kuke khkLke ykke {uk k{k{
kMkku fhu......yksu AwkkELku fwt fhwt Lkke, yk wku kku Au. {nkMkk {kxu kku yuxw hnu
Au fhUku k {hUku, urfLk ykke u fu ne hnUku...
zkLkk kLkkku :
- fkUkuMk {nkrMkr{rkLke kuXf 8{e ykukMxLke {kuze hkku kqhe kE. 9{e ykukMxLke nue Mkkhu
kkteS, kE, sknhk Lknu, {kikLkk ykk Wkhktk ykk u{ktke ykkukLk
fkUkuMke LkukkykuLke hkfz fhk{kt yke.
- 9{e ykukMx y{kk, {wtkE, kqu{kt kkuVkLkku Vkxe Lkefk.
- s{ukwhLkk kutzLkk fkhkLkk{kt kkk {wtkE yLku [uLLkkELke fkkzLke r{ku{kt nzkkku kze.
y{kkLke fkkzLke 7k r{kuLkk yuf k [keMk nh {sqhkuyu uh{kt 10k rMkLke ktk
yLku yqkkqo nzkk kkze.
- khkLkk kufkuyu kqhe kkfkk kuS, MkhfkhLkk {Lkfkhe kkktykuLkku k rhku fkuo.
- yk yktkuLk{kt nMkk yLku ktk VkuzLkkt kku ku{kt W{uhkkt, hk0 huu MxuLkku, 70 kkueMk
MxuLkku, 9k Mkhfkhe {fkLkku, k0 ke w kkuMx ykurVMkkuLku LkwfMkkLk fhkwt.
- fkUkuMkLkk MtMkufkuyu yLkuf Mkkuyu Mk{ktkh Mkhfkhku h[e su{kt rne, kwshkk, ktkkk, {nkhkx,
Mktwk ktk, rknkh, ykurhMMkk, yktu, fkoxf kuhu yktkuLkLkkt {w fuLku kLkukt.
rLkV skLkkt fkhku :
- yktkuLkLkk MktkXLk yLku ykkusLk{kt k{eyku nke.
- MkhfkhLke yrk tfh {LkLkerkke ek kLke kE.
- yk yktkuLk ynMkf Lk hnukk yLku kuu nMkk{f ktf ukk kkMku yu {kxuLkkt MkkLkkuLkku
yk nkku.
- yk yktkuLk{kt MkkBke yLku {wM{ eku Mknfkh Lk ykku.
- Mkhfkhe yrfkheykuyu Mkhfkh khu Vkkhe koe nke.
- rrLLk hksfe kkku [u yk yktkuLkLkk MYk yLku rkw ytku {ku nkk.
- fkUkuMkLkk k{k{ yke LkukkykuLke yktkuLkLkk ke s rMku hkfz fhkkt yktkuLkLke u fu
fhkuzhsq s kqxe kE. ykke rkqL Mkrk kke yLku kuke yktkuLk{kt yufMkqkkk Lk hne.
 647
yMkhku yLku kuLkwt {n :
- yk yktkuLkke {kt yLkkue hksfe k]rk yke.
- ytkuuLku Mkxku [uke ykke fu, nu ktkku Mk{ rntwMkkLkLku kwk{ hke fku Lkn.
- Mkwkk[t kku suk Mk{ko Lkukkyu MkhfkhLku kkk ykke, Lkshfu{kt Axfe sE, ykk n hurzku
MxuLkLke MkkkLkk fhe.
- [eLk, y{urhfk sukt hkxkuLke yk yktkuLk u MknkLkwqrk kk kE.
- ykk ekLkk swk kzkLkk u rnLLkk kkk yk yktkuLkke Mkx yLku yrLkko kE
kk.
kLkkkuLku kkk LkwfMkkLk yLku wkheLkk yktfzk :
Mkhfkhe, nuh yLku kLkke r{fk kkk {fkLkkuLku ku LkwfMkkLk :
- kkueMk kkktykuLku khu LkwfMkkLk ykk ku{Lkku Lkk : 208
- Mkhfkhe {fkLkkuLku khu LkwfMkkLk ykk ku{Lkku Lkk : 749
- nuh {fkLkkuLku khu LkwfMkkLk ykk ku{Lkku Lkk : khk
- kLkke {fkLkkuLku khu LkwfMkkLk ykk ku{Lkku Lkk : 23
- MkhfkhLku kuwt LkwfMkkLk : Yk.27,35k,125
- yLLku kuwt LkwfMkkLk : Yk.30,07,h74
(2) Mkhfkh khk ku LkwfMkkLk yLku wkheLkk yktfzk
Mkhfkhe yLku kkueMk kkkt :
- kkueMku fhuk kkuekkhLke Mktk : 601
- kkuekkhke ku : 1,941
- Mkk{wkrf tzLke hf{ : Yk.90,07,382
- hkfzku (YykkLke) : 9836
- MkkrLkf MhkLku MkkLkx fkoLkk xktkku : 108
- kkuekkhke {]w kk{uk : 763
- Mkk{wkrf tz LkkkLkk rfMMkk : 173
- [kkkt {khkLkk kLkkku : 2562
- yxfkkeyku : 18000
648
(3) ~fhu eukt kkkt
- ~fhu fhu kkuekkh : 68
- ku : 238
- {]w kk{u : 297
- nk{ktke kkuekkh fkoLkk kLkkku : 05
hkskkukk[kheLke hkMkku (sqLk, 1944)
- rnL AkuzkuLke rLkVkk kkk {wM{ku kh {wM{ ekLkk wLku krhk{u hkskkukk[kheLku
kwt fu {wM{ ek Mkkku Mk{kkLk kh fkUkuMkLku {kxu rnLLkwt Mhk {ukLkwt fko wt {w~fu
nkwt. kuke ku{u kkteSLke fkhkkMk{kt kkk ku{Lke {wk kk {wkfkk E {wM{ ek MkkkuLkk
Mk{kkLk {kxuLke kusLkk ku{Lku Mk{e. kkteSLke Mk{tke kAe ku{u kkukkLke hkMkku sLkkk
rk Mk{k sqLk, 1944{kt hsq fhe. kuLkk {w {wk :
1) {wM{ eku fkUkuMkLke rnLLku {kxu kqo MhkLke {ktkeLku xufku ykkku kkk [kkk Mk{
hBkLk fk{[kW MkhfkhLke h[Lkk{kt fkUkuMkLkku Mkkk ykkku.
2) rw kwt kk kk yuf fr{LkLke rLkwk fhk{kt yku. ku rnLLkk Wkh kr{ kkk Wkh-
kqoLkk {wM{ knw{kekk rMkkhkuLku yk kkzu. yk rMkkhku{kt kwg {kkrfkhLku kuhu
kufkuLkku {k uk{kt yku yLku kuyku knw{keke rnLke yk kkLkku {k kou kku ku {ku
kkuX fhe.
3) ykk rMkkhku{kt {kkLk kk ku knukt rnLLkk uf hksfe kkLku kkukkLkk {tkLkku [kh
fhkLke Aqx hnuu.
4) ykk rMkkhku knw{keke yk kkLkku rLko u kku Mkthk, ukkh, kr, knLknkh
kkk ktLku yuf{kuLkk Mkk{kL rnkLke yL kkkkku khu khMkh [[ko r[khkke Mk{sqke Mkkk{kt
yku.
k) Mke Vuhke {kk MiAf kuhu ku.
6) rkrx Mkhfkh rnLLkk nexLku kke k{k{ Mkkk rnLeykuLku nMkf {qfu kku s yk hkku
ktLkfkko kku.
wkkE uMkkE rkfk ye Mk{sqke yMkV (Lwykhe, 1945)
- rnLLke {Mk khkMkkLkk fkUkuMk kkLkk Lkukk wkkE uMkkE kkk {wM{ ekLkk rkfk
yekLk [u Lwykhe, 194k{kt yue Mk{sqke kE fu fkUkuMk kkk {wM{ eku Mktwk heku
Lke[uLke hkkuyu [kkkLke Mkhfkh h[k {kxu rkrx Mkhfkh Mk{k {kke fhe :
 649
1) {Mk MkhfkhLke fkhkukkheLke kqLkoh[Lkk fhe. ku{kt fkUkuMk kkk {wM{ ek khVke rLkwk
ku MkkuLke Mktk Mk{kLk hke. ykk Mkku {Mk khkMkkLkk Mk nkuk s uEyu kuwt
sYhe Lkke.
2) kMk fheLku e kkk kAkk rkykuLkk rkrLkryku Mkrnk yL w{keykuLkk rkrLkrykuLku yk
fkhkukkhe{kt ku rkrLkr ykkwt.
3) rnLLkk MkthkLke skkkhe fk{[kW khkLkk MkhMkuLkkkrk nMkf hnuk ue kkk ku{Lku
fkhkukkheLkk Mk khefu fk{[kW MkkLk ykkwt.
4) koLkh sLkh {Mk fkhkukkheLkk zk khefu [kw hnu, khtkw kuyku kkukkLke exku kkk MkxrVfuLkLke
MkkkykuLkku Wkkuk fhu Lkn.
- yk Mk{sqke kkteS kkk kuzo uLku k{e khtkw {wM{ ekLkk rsLnkyu kuLku yMefkhkLkku MkkV
ELfkh fkuo.
rkLkkke krhkLke Mkr{rkLke k{ku : (yur, 1945)
- Mkh kusknkwh Mkw kkk yuk rkLkkke LkukkykuLkk Lkkuke khkLke hksfe yktxe Wfuk
{kxu rkLkkke LkukkykuLkk Mkt{uLk{kt swk swk kkuoLkwt rkrLkr hkkkt rkrLkrykuLke yuf
Mkr{rk rLkwk fhe.
1) rnLw yLku {wM{ MkkuLke Mk{kLk Mktk Mkrnk yL fku{kuLkk ku rkrLkr MkkkuLke [kkkLke
kkfkrf hkxe h[Lkk fhe.
2) rnLw yLku {wM{ MkkuLke yufMkhe ku{s yL fku{kuLkk ku rkrLkr MkkkuLke ktkh
MkkLke MkkkLkk fhe. yke ktkh MkkLkk rLkoku 3/4 knw{keke uk.
3) ktkhMkk ku{s khkMkkyku{kt swe swe fku{ku yLku kkuoLku {kxu ku {k{kt yLkk{k kuXfku
hkk{kt yku.
4) khkLkk kkk kkzkLkku k Akuze uku uEyu.
uu kusLkk (14{e sqLk, 1945)
- Mko rnLw kkk {wM{ MkkuLku Mk{kLk rkrLkr {u ku heku kEMkhkuLke fkhkukkheLke kwLkho[Lkk
fhe kkk ku{kt yL w{ke fku{kuLkk rkrLkrykuLku k ku MkkLk ykkwt.
- yk {kxu kEMkhku rnLLkk {w hksfe kkkuLkk ykkukLkku, ktkkuLkk [kw ku{s {kS {w
kLkku, Lkk{ktrfk hksfe ykuMkhku, kEMkhkuLke fkhkukkheLkk Mkku kuhuLke kLkue yuf krhk
kkuku.
- yk krhk kEMkhkuLku Mkqr[k fkhkukkhe {kxuLkk MkkuLke Lkk{kr Mkwkhk fhu. ku{ktke kEMk
hku kkukkLke fkhkukkheLkk MkkuLke ykhe kMktke fhu.
650
- kEMkhku yLku MkhMkuLkkkrk rMkkLkk kEMkhkuLke fkhkukkheLkk kk Mkku rnLeyku nu. w
Mk{kk Lk kk kt Mkwe rnLLkk MkthkLke skkkhe rkrx MkhfkhLke kku. ykke w kwhwt
kkkt Mkwe MkthkLku kkwt kkwt MkhMkuLkkkrk nMkf hnuu.
- fkhkukkheLkk yk VuhVkhkuke rkrx MkhfkhLkkt ue hkku MkkkuLkk Mktktku{kt fkuE Vhf kzu Lkn.
- rkrx Mkhfkh kLkohkuLkk ktkkuLke fkhkukkhe{kt k nue kfu yk fkhLkk VuhVkh fhk WMkwf Au.
- MkthkLku {kxu sYhe yue Mkhne kkkkku rMkkLke khhk kkkkku rnLe MkLku nMkf hnuu.
kuke yk kusLkkLkku y{ kk kku rnLLkwt rkrLkr hsq fhk {kxu ruku{kt rnLe rkrLkrykuLku
rLkwk fhk{kt yku.
- kEMkhkuLke Mkqr[k fkhkukkhe yL VuhVkh kkkt Mkwe 193kLkk khkkuhku {wskLke fk{kehe
ku. kuke kEMkhkuLkk rrx nfku h fhkLkku Mkk WkMkk kkku Lkke. khtkw kuLkku
Wkkuk yfkh fhk{kt yku Lkn.
- rkxLkLkk yL fku{LkukLkk ukuLke {kVf khk{kt k ytkuuLkk ukkhe rnkkuLke uk {kxu
rkrx nkEfr{Lkh rLkwk fhkLkwt Mkq[k{kt ykwt.
- yk heku hkxe fkhkukkheLke h[Lkk kk kk ku khkLkwt ktkh zkLke kusLkk fhe fu.
rMk{k krhk (25-6-1945 ke 14-7-1945)
- uu kusLkkLkk {wkykuLke [[ko fhk kkk yu{Lku ykhe MYk ykkk {kxu kEMkhku khk swk
swk kkkuLkk ykkukLkku kkk hksfe ykuMkhkuLke yuf rkrLkr krhk rMk{k kku kkukk{kt
yke.
- fkUkuMk, {wM{ ek, e, kAkk rk, whkurkLk, rkh kuhu kkkuLkk {eLku h1 yk{trkkku
nksh hkk. rnLq {nkMkkLku rLk{tk ykkk{kt ykwt Lkn.
- kkteSyu krhk{kt kk eku Lkn.
- fkUkuMkLkk ykkukLkku krhkLke fkokne{kt kk E fu ku {kxu Mkhfkhu ku{Lku 1k sqLku rkLkhku
{wk fko.
- fkhkukkheLke h[LkkLku kke kkr{f [[ko r[khk kk rnLw {wM{ MkkuLke rLkwkLke krk
khu fkUkuMk yLku {wM{ ek [u {ku Qk kk. ku{kt {wM{ eku ykLkkuk
yMk{kkLkfkhe Lku eu krhk ykhu rLkV Lkeze.
uu kusLkk (194k)
khk{kt [qtxeyku kuskLke rkrx MkhfkhLke nuhkk :
- ke rwLkk ytkLke Mkkku rnL{kt Vhe [qtxeyku kuskLke fkUkuMk, {wM{ ek yLku yL
kkku khVke {ktke kE.
 651
- khkLke fuLe khkMkkLke 1934{kt yLku ktrkf khkMkkykuLke 1936{kt Aue [qtxe kE nke.
19 MkxuBkhLkk hkus kuzo uuu Lke[u {wskLke nuhkk fhe :
- rkrx Mkhfkh khkLku nue kfu Mhk ykkk {kku Au.
- yk {kxu ku khk{kt rzMkuBkh, 1945{kt [qtxeyku kusu.
- [qtxeykuLkk krhk{ku k kk ktkku{kt h[kue khkMkkLkk rkrLkryku{ktke khkLkwt ktkh
zk {kxu ktkhMkkLke h[Lkk ku.
- ktkhMkkLku rMk kusLkk MefkhkLkwt Wr[k kku kku ku yu{ fhu, yLkk khkLkkt Mhk
{kxu ku fkuE Lke kusLkk Mkq[e fu.
- khkLkk {w kkkuLkk Mknfkhke Mkhfkh [kkkLke MkhfkhLke h[Lkk fhu.
- khkLkk ktkhLkk zkh{kt ue hkku fE heku Mknkke kE fu kuLku kke kusLkk zk{kt
yku.
- rkxLk yLku rnL [uLke Mk{sqkeLku kkku {wMkku kikh fhk{kt yku.
zkkLk yuxeyu k tzLkke yk s rMku Wkh {wskLkwt rLkuLk fwO. fkUkuMku kkuzk ykkku
rMkk Mk{k hek ukk kuLku ykfkh ykku. khu {wM{ eku nuhkk{kt kkrfMkkLkLkku Wu Lkn
nkukke kuLku yMefko ke.
ktrkf khkMkkykuLke [qtxeykuLkkt krhk{ku (1937 yLku 1946)
ktk fw Mkk{kL {wM{ yL 1937 1946
kuXfku kuXfku kuXfku kuXfku kuXfku fkUkuMku {wM{ eku fkUkuMku {wM{eku
{uue {uue {uue {uue
kuXfku kuXfku kuXfku kuXfku
{wtkE 175 120 30 25 86 18 125 30
{kMk 215 154 29 73 159 9 165 29
Mktwk ktk228 143 66 18 134 26 153 54
rknkh 152 96 40 16 98 - 98 -
{u 112 87 14 11 70 5 92 13
yLku hkz
ykurhMMkk 60 47 4 9 36 - 47 4
ktkk 250 80 119 51 54 40 86 113
ykMkk{ 108 48 34 26 33 10 58 31
652
ktk 175 43 86 46 18 1 51 73
Mkhnktk50 9 36 5 19 - 30 17
M 60 19 34 7 7 - 18 27
fw 1585 846 492 247 714 109 923 425
{wtkELkk Lkkifk MkiLLkku kku
- kkhe : 19 Vukwykhe, 1946
- fkh : {wtkELkk LkkifkMkiLLkk y{wf kMkeyku ku{Lku {kk ykuAk kkkh, hkk
kuhkf, ku{Lke u kk{kt ykkk htku kkk {w ytkus Lkkifk
yrfkheyu ku{Lkk hkxe [krh ru W[khuk yk{kLksLkf kuLku fkhu.
- kLkk : Lkkifk WkhLkku wrLkLk sifLkku tzku WkkheLku fkUkuMk yLku ekLkku tzku kke uk{kt ykku.
{wtkEke Y fhk{kt ykuku yk kku {kMk yLku fhk[e Mkwe VukE kku.
yk kkyu ELfkk kkk, s n, rnLw-{wM{ yuf kLkku,
ykk n VkusLkk rMkkkneykuLku {wk fhku kuhu Lkkhk kkk. ykLkk
Mk{koLk{kt hh Vukwykheyu {wtkE{kt nzkkLkwt ykkusLk fhk{kt ykwt. h0
k {sqhkuyu kk eku. kUfku, kkuMx ykurVMkku, kkueMk kkkyku, wfkLkku
kuhuLke ktkVkuz yLku qx kE kkueMku fhuk kkuekkh{kt h00 Wkhktk
kykuLke wkhe kE.
- ytk : h3 VukwykheLkk hkus kELkk Lkkuke kMkeykuyu nrkkhku nuXk
{wfe hu ykk.
- {n : yk Mktk khke MkhfkhLku kkhe kE fu nu ku khke Lkkifk fu ~fh
Wkh ykkh hke fu Lkn ku{s w k kMkLk xfke fu Lkn.
furkLkux r{Lk kusLkk (1946)
- fkh : rnLLku kqo Mhk ykkk Mktktu rnLe Lkukkyku kkk rnLe Mkhfkh Mkkku
kxkkxku fhk {kxu
Mkku : (1) rnLe Sh kurkf kuhuLMk
(2) kkkh kkkLkk yk Mkh MxuVzo rMk yLku
(3) Lkkifk rkkLkk {w yk yu.e.yuufkLzh
kkhe : 16, {u 1946
 653
kusLkk :
- rkrx rnL yLku ue hkkuLkk kLkuk rnLe MktLke h[Lkk fhe suLku nMkf Mkthk, khhk
kkkkku yLku knLknkhLkk kkk hnu kkk yk {kxu sYhe Lkkk Qkt fhkLke kuLku Mkkk
ykke.
- rnLe MktLke rkrx, rnL kkk ue hkkuLkk rkrLkrykuLke kLkue khkMkk kkk fkhkukkhe
hnuu. fku{Lku Mkokk fkuE k {nLkk XhkLku kMkkh fhk {kxu khkMkk{kt nksh hnuk su ku
fku{Lkk rkrLkrykuLke knw{ke kkk nksh hnuk Mkuo rkrLkrykuLke knw{ke sYhe hnuu.
- MktLku MkkUkkuk rkku rMkkLkk rkku kkk kkfe hnukk rkkuLku kke Mkkkyku ktkku nMkf
hnuu.
- MktLku MkkUkk{kt ykuk yrfkhku kkk rkku rMkkLkk kkfeLkk yrfkhku yLku rkkuLku kke
Mkkkyku ue hkku kuke fu.
- ktkku sqkkuLke h[Lkk (kuxk-Mk{kktk) fhk {wfk hnuu. kuyku ykk swkLke fkhkukkhe kkk
khkMkk Mkkke fu kkk yke fkhkukkhe yLku khkMkkLku fk rkku MkkUkk ku rLkrk fhu.
- Mkt kkk swkkuLke khkMkk knw{ke {kke Mk kuo ktkhLke kqLkor[khk {kxuLke hsqykk fhe
fu yLku kh kk h kuo yke {kke kE fu.
- {n : kkteSLkk Lkuk]{kt fkUkuMku ykLkku Mefkh fkuo khtkw [kkkLke MkhfkhLke kusLkk{kt
{wM{ eku rhku fkuo.
- r{Lk khk : h9 sqLk, 1946
ktkh MkkLke [qtxe - krhk{ku
sqk : y
({wtkE, {kMk, Wkhu, {u, ykurhMMkk, rknkh
Mkk{kL kuXfku {wM{ kuXfku
fkUkuMk 16h h
{wM{ ek - 19
Mktk 1 -
sqk : k
(ktk, Mkhn ktk, Mk yLku kwr[MkkLk)
fkUkuMk 7 h
{wM{ ek - 19
Mktwk kk 3 -
Mktk 1 -
654
sqk : f
(ktkk yLku ykMkk{)
Mkk{kL kuXfku {wM{ kuXf
fkUkuMk 32 -
{wM{ ek 1 -
kAkk rkLkku Mkt 1 -
Mktk 1 -
fw
fkUkuMk 210{ktke 201
{wM{ ek 78{ktke 73
ekuyu [qtxeLkku krnfkh fhkk 4 kuXfku ke hne.
furkLkux r{Lk kusLkk (1946)
[kkkLke Mkhfkh
- 24 {e ykukMx, 1946Lkk hkus Lke{uk 1h MkkuLke fk{[kW MkhfkhLke nuhkk fhk{kt yke.
(1) sknhk Lknuhw : fkofkhe krhkLkk Wkkk
(2) Mkhkh kE kxu : k]n, Mkq[Lkk kkk Mkkh
(3) zk.hksuL Mkk : f]rk yLku k
(4) yu{.yMkVye : huu
(k) [keo hkskkukk[khe : rk
(6) yw hk rLkMkk : Mkt[kh
(7) zk.nkuLk {kkE : Wkuk
(8) Mkhkh kuMkk : Mkthk
(9) [wthekh ykE.ykE. : kr
(10) skSLkhk{ : {
(11) rkfkye kLk : Lkkkt
(12) fkMkkS yu[.kk : fko, k yLku kth
(12) ukuLLkkk {tz : fkku
(13) kLkVh ye : MkM
 655
{wM{ ekLkkt Mkekt kkkt
rMk : 16{e ykukMx, 1946
fko{ : Mkk, MkhMkku, nzkk
kLkk : ktkk{kt Mkwnhkeo kLkLkk Lkuk] ku {wM{ ekLke Mkhfkh nke. ku rMku
kLku h nuh fhe yLku kkuVkLkku kkt. [kh rMk Mkwe ffkk{kt wLkk{hfe,
ykk, qtxVkx, MkeykuLke kuEske kuhuLkwt Mkk{k hkwt.
yktfzk : nzMkLk {ku : ffkk{kt k000 kLkk Lk, 1k000 EkMk, yuf k
kuh
{kuMku {ku : ffkk{kt 6000 kLkk Lk, h0000 EkMk
fe{uLx yuxeLke nuhkk
kkhe : 20 Vukwykhe, 1947 Mk : yk{Mkk
nuhkk : rkrx Mkhfkh furkLkux r{Lk kusLkkLkk ykkhu khkLkk kk kkkuyu {tsqh fhu
ktkh khk Mkkkue MkhfkhLku khkLke kkukkLke skkkhe nue kfu MkkUke
uk EAu Au ......sqLk, 1948 Mkwe{kt skkkh rnLeykuLku nMkf Mkkk MkkUke
ukLkkt sYhe kkkt ukLkku {{ Ehkku hku Au.
{kWLxkuxLk kusLkk
kkhe : 3S sqLk, 1947
{wkyku :
- ko{kLk krhMkrkyku{kt rkrx Mkhfkh kkMku rnLLku Mhk ykkk {kxu kuLkwt rksLk fhk
rMkk yL rfk Lkke.
- rnLLke [kw ktkh MkkLkwt fko yxfkk{kt yku Lkn. khtkw kuu zuwt ktkh su ktkku kuLku
Mefkhk kikh Lkn nku kuLku kkq kzu Lkn.
- ktk kkk ktkkLke ktrkf khkMkkykuLkk {wM{ knw{kekk uku kkk rkLk{wM{
knw{kekk ukuLkk kkukkLkk ktkkuLkwt rksLk Mkke knw{keke fhk{kt yku. kkukkLke RAk
{ku rnLLke [kw ktkh Mkk fu kkrfMkkLk{kt Lke h[kLkkhe ktkh Mkk Mkkku uzkE fu
kkk kuyku Mk{sqke Mkke fu.
- Mkhn ktku rnL Mkkku [kw hnuwt fu kkrfMkkLk{kt Mkk{u kwt kuLkku rLko Mkhn ktkLke khkMkkLkk
{kkhku knw{keke fhu.
- ktkkLkwt rksLk fhkLkku rLko uk kku ykMkk{Lkk {wMe{ knw{kekk rMknkx rsk{kt
kuf{k uk{kt yku. ykk kkfeLkku ykMkk{ ktk rnL Mkkku uzkuku hnuu.
656
- rMktLke khkMkk kMk kkukk{kt ykue kuXf{kt kkukkLku rnLLke ktkh Mkk Mkkku fu kkrfMkkLkLke
Lke h[kLkkhe ktkh Mkk Mkkku uzkwt kuLkku knw{keke rLko uu.
- rkrx kwr[MkkLkLke RAk k {kxu [kuMk fkhLke krk ykLkkk{kt yku.
- uLkk rksLkLkk krhk{u fkuE Mkk{kL kkk hkk fu fu{ kuLkku rLko ktLku Mkhfkhku kxkkxkuke
uu.
- MkkkLke Vuhkeke Qk kkk &ku Mktktu ktLku Mkhfkhku Mkkku [[ko r[khk fheLku Lkk{kh Mkhfkh
ku Mk{sqke fhu.
- ue hkku khu furkLkux r{Lku 16{u, 1946Lkk hkus nuh fhue Lkerk [kw hnuu.
- Wkhkuk kusLkkLkk y{ {kxu khkLkk {w hksfe kkku Mkt{k kk nkuELku rkrx MkhfkhLku
sqLk, 1948ke e nue khkLke Mkkk Mktktrk MkhfkhkuLku Mkwkhk fhkLkwt Mkh kLku.
rnL Mkkt khku (1947) {w ukkEyku
- rnL yLku kkrfMkkLk Lkk{Lkk ku Mktk hkxku 1k{e ykukMx, 1947ke yMk{kt yku.
- kkrfMkkLk{kt Mk, rkrx kwr[MkkLk, Mkhn ktk, kr{ ktk yLku kqo ktkkLkku Mk{ku
ku. kr{ ktk kkk kqo ktkkLke [kuMk Mkhnku rLkwk fhk{kt ykLkkh Mkhne kt[ Lke
fhu.
- uf hkx{kt Lkk{kh Mkhfkh rLkwk kLkoh sLkh hnuu.
- ktLku hkxkuLkk {Mk khkk]nku yufe Mkkku ktkh MkkLke ku{s khkMkkLke fk{kehe ku.
1k{e ykukMxu kuyku rkrx MktMkLkk ytfw{ktke {wfk ku.
- rnL yLku kkrfMkkLkLkwt Lkwt ktkh zk yLku kuLkku y{ kk kt Mkwe 193kLkk khk yLkwMkkh
ktLku hkxkuLke nex ku.
- ue hkyku Mkkku rkrx MkhfkhLku kue Mk{sqkeyku-Mktryku h kku ku{s Mkhne yLku kMk
rMkkhku{ktke kuLke MkkkykuLkku k ytk yku. yk kkheke rnL Mk{kx khefuLkwt $LzLkk
hkLkwt k h kuwt kku.
- rnL MkhfkhLke sqe sqe MkukykuLkk yrfkhku kkk f{o[kheykuLkk yrfkhkuLkwt hk fhk{kt
yku kkk ku{Lke MkukykuLku [kw hkk{kt yku.
- rnLLkk MkMk kuLkwt ktLku hkxku [u rksLk ku yLku kuyku ku{Lkk kh Mkkk kuku.
- rnLe ShLkwt k Lkkkq fhk{kt yku yLku kuLkwt MkkLk fku{Lkuk kkkkkuLkkt {tke Mktku.
- k Mkhn khLke rkyku kkk xkueyku MkkkuLkk Mktktku yLkwkk{e hkx (kkrfMkkLk) kxkkxkuke
rLkrk fhu.
- rkrx Mkhfkh MkkkuLke yL kkkkku yLkwkk{e hkxku Mk{sqkeke rLkrk fhu.
 657
- nk Mkwe yuzLkLkku nex khke Mkhfkh fhke nke ku nuke rkrx Mkhfkh nMkf {wfku.
15{e ykukMx 1947Lkk rMku ku hkxku kkrfMkkLk yLku khk ktLku yMk{kt ykkt.
Mkkoki{Lke Mk{Mk
- 15{e ykukMx, 1947ke ue hkyku khLkk rkrx Mkkoki{Lkku ytk ykkLke nuhkk fhe.
khk{kt ue hkku {kxu ku{ktke yuf hk Mkkku uzkkLke ykk Mktk hnukLke ukkE nke.
- khk{kt LkkLkkt {kuxk k6h ue hkku nkkt. kuyku khkLkk h,h0,000 [kuhMk {kE yuxu fu h/
k suxk rMkkh{kt kkhkukt nkkt. ku{Lke Mke ykhu 9,30,00,000 yuxu khkLke fw
MkeLkk [kukk kk suxe nke. su{kt Vk h0 hkku {kuxk nkkt yLku ku{Lke kuf Mktk
6,h0,00,000 yuxu fu ue hkkuLke MkeLkk h/3 kk suxe nke. khu kkfeLke 3,10,00,000
yuxu fu 1/3 kk Mke kkfeLkkt k4h hkku [u nU[kue nke.
- k]n{tke kkk ue hkkkkLkk {tke Mkhkh kE kxuLke Mkq[Lkk yLkwMkkh ku{Lkk kMk
Mkr[ e.ke.{uLkLk yLku ku{Lkk {Lke Mke.Mke.uMkkELkk {wMkk yLkwMkkh hkykuLku Mktkkuk kku
yLku 1k ykukMx knuk fk~{h , nihkkk, sqLkkkZ rMkkLkkt kkt ue hkkuyu rnLLkk
uzkLkk kkk kh Mkne fhe.
fk~{h
- fk~{hLkk hk nrhMknu Mktk hnukLkwt kMkt fheLku ykukMx 1947{kt kkrfMkkLk Mkkku MxuLz
MxeLkk fhkh fko.
- kkrfMkkLku fk~{hLke yLkuf r kse Y fhe k fk~{hu {[f Lk ykkkkt kkrfMkkLkLkk ~fh
Mkkku ykhu 5000 suxk ykrfe, khk, {nMkwe kuhuyu hh ykuxkukhu fk~{h kh Mkewt
yk{ fwO.
- krhMkrk rfx kLkkk hkLkk ~fhe zk hksuLMknu 1k0 MkirLkfku Mkkku ykk ke sELku
eLkkh khV ykkLkku WheLkku kq Wzke eku yLku kk s kkrfMkkLke MkirLkfkuLkk nkku {kko
kk.
- 26{e ykuxkukh, 1947Lkk hkus fkr~{hLkwt khk Mkkku rrMkh uzk fwO yLku h7{e ykuxkukhu
khke xwfzeLkk Lkukk fLko hrskhk MkirLkfku Mkkku kkhk{wk knkUk. kkkA nxkk ne kk
yLku ku{Lku {nkeh [Lkk Efkkke rkhkk{kt ykk.
- khke MkirLkfkuyu [kh rMk{kt fk~{h{ktke MkkV fhe Lkkk. {nkhk nrhMknLkk ktkhe
zk khefuLkk MkkLk Mkkku u ywkLkk {wkLkk nuX fk~{eh{kt kufkne MkhfkhLke
MkkkLkk fhe.
658
nihkkk
- 1k{e ykukMxLkk hkus Mktk nuh fwot. kuLke kikkurf MkrkLku {kt ukk khk Mkkku uzkwt
uEyu. khtkw rLkk{u hfkhkuLkk Lkukk fkrMk{ he kkk kuLke fku{e MktMkk Ekukn-y-{wM{Lkk
k ku rnLw sLkkuLke kse fhe ku{s kkrfMkkLk Mkkku uzkkLke k rn[k fhe.
- hfkhkuLke xwfzeyu khk Mkk{u sunk skke.
- khk Mkhfkhu 13-9-1948Lkk hkus nihkkk Mkk{u kkueMk kkwt ewt yLku {ush sLkh [kiheLke
ykkukLke nuX 17-9-1948Lkk hkus nihkkkLkku fku eku.
- fkrMk{ heLku su{kt kqhk{kt ykku. rLkk{u hkkrk Mefkhkk nihkkk hkLkk ktkhe
zk khefu rLkwk fhk{kt ykk.
sqLkkkZ
- Mkkihkx{kt yku sqLkkkZ hk kkrfMkkLkke 700 rf{e qh nkuk Akkt kkrfMkkLk Mkkku uzkkLke
nuhkk fhe. khk Mkhfkhu Lkkk {nkukkkLkS yLku ekLk knLkk qxkuLku kteh [uke
ykke.
- sqLkkkZ hkLkku Mktkqo ykkf krnfkh fhk{kt ykku. rnLwykuyu rnshk fhe.
- sqLkkkZ yLku MkkihkxLkk {q kLke {wtkEkMkeykuyu {wtkE{kt hk-4-1948Lkk hkus sqLkkkZLke
ykhe nfw{kLke MkkkLkk fhe.
- ykhS nfq{kLke ~fhe xwfzeyu ykuxkukh Mkwe{kt kt hkt kk{zkt yLku nuhkuLkku fku E fq[
fhe. Lkkk yLku ekLk kkrfMkkLk kke kk.
- 9-11-1947Lkk hkus nexfkko {ush kuoyu hkkrk Mefkhe.
- kuf{k khk rnL{kt uzkLke khVu{kt 1,90,679 (990.9 xfk) {k kzk. khu kkrfMkkLkLke
khVu{kt 91 (0.1) {k kzk. fkuMkh rnL Mkkku uzk{kt ykwt.

 659

wrLkx-11

Mkk{kL rkkLk :
hkus-khkusLkk rkkLkLkk ykufLkku
yLku yLkwku fu su{kt rkkLkLke fkuR
kkLkku rr ykMk fkuo Lkke kue
k kkMkuke ykukk hke fk kue
kkkkku.
660

wrLkx - 11
rkkLk yLku xufTLkkukS
khkLku ykke {e ku kquoLkk Mk{{kt kwshkk{kt rkkLkrkf rk yLku MktkuLk{kt ykMkkLk
hkke MktMkkyku{kt y{kkLke kwshkk fkus, kLkkhLke k{kMk fkus, sqLkkkZLke knkWeLk
fkus, khkuzk fkus kkk zkuhkLkwt fkLk yLku MkqhkLke MkkosrLkf fkus yk{ MkkLMkLku kke
fk. yk MktMkkyku{kt yLk, ykkLk ku{s MktkuLk khk k kkkfkuyu rkkLkLkkt rr kukku{kt
{nLkwt kLk fwO Au. yk Wkhktk fuxef kyku yue k nke fu suyku MktMkk Mkkku Mktfku Lk nkuk
Akkt k rkkLk yLku xfTLkkukuSLke fkuR kk{kt kkukkLku hMk nkukLku fkhu kkukkLke ykke Mkqkqs yLku
k zu qk {nLkwt fko fwO nku. yke kyku{kt yk Lkk{ku WuLke ke fk : tzw S
(1831-1898), ykwuok[ko,{Lkkh; kkLkk $S (1839-1888), kwhkMkwke, sqLkkkZ;
sf] $S Xkfh (1849-1929), LkMkrkkMke, qs (fA); rkwLkkMk fkkMk ksh
(1863-1920), hMkkrT, Mkqhk; khkk LkkirhkLk krzk (1883-1969), qMkhke, zkuhk;
fkLkk AkLkk ktzk (1886-1958), hMkkke, Lkrzk; kRkkR kkR kxu (1888-
1970), RsLkuh, Mkkurskk; Mke{ ye (1896-1987), kkerT, qs; nrhLkkhk rkhhk yk[ko
(1897-1984), f]rkrT, k; {LkwkR uke (1902-1979), kkerT kkk LkMkrkke, khkk;
Lkkik{ kkLkk (1904-?), kirkfke, {Lkkh; {kufk Mkktf[t Xkfh (1906-1979),
RsLkuh, y{kk; yLktk nehkk ktzk (1908-1951), RsLkuh, kLkkh; W{kfkLk u{[t kn
(1915-1988), krkrT, zkuhk; y{]k Mktkk ktzk (1917-1975), kwhkkrT, ykt;
wBLk ft[Lkhk uMkkR (1905-1984), f]rkrT, kLkkh yLku Mkwu{kLk RM{kR kxu (1934-
1992), VkuxkukkVh, kkLkkZ (rs.MkwhuLLkkh).
1949{kt kwshkk wrLkMkxeLke y{kk kku MkkkLkk kkkt ku kwshkkLke k{ wrLkMkxe kLke.
ku kAe {nkhk MkkShk wrLkMkxe ykV khkuzk (1950); Mkhkh kxu wrLkMkxe, rkLkkh
(1955); RLzLk RLMxxTqx ykV {Lkus{uLx, y{kk (1962); Mkkihkx wrLkMkxe, hksfkux (1965);
eh Lk{o rk kwshkk wrLkMkxe, Mkqhk (1967); kwshkk ykwuo wrLkMkxe, {Lkkh (1967);
kwshkk f]rk wrLkMkxe, ktkekzk (1973); {nkhk f]fw{kh MknS kLkkh wrLkMkxe, kLkkh
(1977); nu{[tk[ko Wkh kwshkk wrLkMkxe, kkx (1985); ktrkkw ~k{S f] {ko fA wrLkMkxe,
ws (2004); Mfw ykV ykfxu[h, y{kk (1962); Mfq ykV kLkk, y{kk (1972); Mfq
ykV fLMxLk xfTLkkukuS, y{kk (1982); Mfq ykV RLxerhh rzkRLk, y{kk (1991);
kwrk yLku kwr[rfMkk wrLkMkxe, ykt (1994); kkk wrLkMkxe, uhk ({nuMkkk) (2005);
rLkh{k wrLkMk[e, y{kk; {oMkn uMkkR wrLkMkxe, Lkrzk; kwshkk xfTLkkukuSf wrLkMkxe,
 661
y{kk (2007); Mkux wrLkMkxe, y{kk; ktrzk eLkk kuxkur{ wrLkMkxe, kkteLkkh;
y{kk wrLkMkxe, y{kk; ekR ytkke RLMxxqx ykV RLV{uoLk yLz fkBwrLkfuLk
xfTLkkukuS, kkteLkkh; kwshkk VkhuLMkf MkkLMke wrLkMkxe, kkteLkkh kuhu wrLkMkxe ykk
wrLkMkxe fkkLke MktMkkykuLke MkkkLkk kkkt rkkLk yLku xfTLkkukuS kkk ykLkwktrkf rkkuLkk rkLku
kkku kk ku Au. $rhk kkte LkLk ykukLk wrLkMkxe (1974) kkk kkkkMkknuk yktkuzfh ykukLk
wrLkMkxe (1997){kt k rkkLkLku kkk rkkuLkk rkLke ukkR Au, nk yk rr wrLkMkxeyku
Mkkku MktLk yue e RsLkuhe fkuu, f]rk-{nkrkku, ykwkkLkLku kke (medical) fkuu,
rVrkukuhkke fkuu, Vk{oMke fkuu, ykwuo {nkrkku ku{s Mktkkt rkkLk fkuu Au.
kwshkk{kt ykue rkkLkLke fkuu kkk wrLkMkxeyku{kt rr rkkuLku kkk rkkku
(departments) Mkkkkkt w yLku wk rkkLkLku kkk rrk rkku suk fu hMkkk, kirkfk,
kerkkLk, krkk, Mkq{SrkkLk, qMkhk, RsLkuheLkk rr rkku, ykwkkLkLkk rr
rkku kkk yk rkku Mkkku Mktk yL kkyku{kt MLkkkf yLku yLkwMLkkkf fkk MkweLkk rkLke Mkwrk
{kuxk kkk kh k kLke Au.

hMkkk
yk[ko Vw[t hku khk{kt hkMkkrf MktkuLkLkk rkkk kk Au; kue s heku kwshkk{kt
hkMkkrf ykMk yLku MktkuLkLkk ukk khefu rkwLkkMk fkkMk kshLku kke fk. e
kshu fkhrfeoLke Yykk zkuhk fkus{kt hMkkkLkk ykkf khefu fhue. 1890{kt kuyku fkLk
MktMkkLkk zk kLk. ku{Lke rMkryku{kt zkuhk kku yuuBkf fur{f foMkLke MkkkLkk yLku {kuke w
fhkLke rkLke ku WuLke Au. {wtkR kku hke rxkurhkLkk kkk WkhLkku htk ku{u qh fhe
kkkku khke ku{Lkwt Lkk{ krk{kt ykwt.
kwshkk{kt ykwrLkf hMkkk kkk rkLkk yLku MktkuLkLkku ukk khefu zkuhk fkusLkk
zk. fwthS kkuMkktRS Lkkf yLku y{kkLke kwshkk fkusLkk hMkkkLkk ykkf zk. yu.
yuLk. {uzk{Lku kke fk.
wkLk rkkeoykuLku hMkkkLkk ykMk khV kkLkku yk ku hMkkkeykuuLku Au.
zk. Lkkf yLku ku{Lkk rkkeoykuyu rhyxrxe ykV r{rkeLk ftkkWzT ku{s fkkorLkf MkVh
MktkusLkku Mktkte fko Y fwO yLku ku{kt swk swk rfku yLku rr kirkf-hkMkkrf krkyku
ykLkke. zkuhkLke {nkhk MkkShk wrLkMkxe nk hkMkkrf MktkuLkLkk fuL khefuLkwt su
MkkLk kuku Au ku zk. fwthS Lkkf yLku ku{Lkk Mknfkofhku zk. yu{. ze. yMkkhu, zk. S.e.
, zk. k. yuLk. kx, zk. Mke. Mke. kn, zk. Mke. yu{. {nukk kuhuLku ykkhe Au.
zk. {uzk{Lku swe swe krhMkrk{kt VeLkk yLku kkrnkRrzf VeLkk Wkh khLke rk{kt
ku{s nkRzkMk-fkkkuoMkrf yrMkzkuLkk MkVkuLkuLk{kt hMk nkku.
662
ku ykkW wkLk, ykkke yLku WMkkne rkkeoyku hkMkkrf MktkuLkLke kke{ {kxu RLMxxqx
ykV MkkLMk, {wtkR ku{s RLzLk RLMxxqx ykV MkkLMk, ktkkuh kku skk nkk. ykk ku
wkLkku{kt zk. ykh. Mke. kn ( su kkAke kwu kkuLke LkLk fur{f kkuhuxhe{kt Lkkk
rLkk{f kLkuk yLku su{Lkwt MktkuLkLkwt kuk kh yLku yukRz ykkuorLkf fur{Mxe nkwt.) kkk zk.
hAkuzS kSkR uMkkR hMkkkLkk rk yLku MktkuLk{kt ykMkkLku nkk. zk. uMkkR
1950{kt y{kkLke yu{.se. MkkLMk RLMxxqx{kt yk[ko yLku fkkorLkf hMkkLkk kkkf
khefu uzkk nkk. ku{Lkk MktkuLkLkwt {w fkokuk w yLku wk(applied) fkkorLkf hMkk
- kMk fheLku htkfku (dyes) ku{s ku{kuLMkLku kkwt nkwt.
zk. fu. S. Lkkf, zk. ykh. ze. uMkkR kuhuLkk fkoLku khk{kt kkk khu{kt Mktkufkuyu
rkhkwt Au. khke rkkLk fktkuMkLkk hkMkkrf rkkLkwt {wk k ku{u kukwt Au. zk.
ykh. ze. uMkkRLku kwshkk MkhfkhLkku zk. r{ MkkhkkR ykzo k kk kku nkku.
kwshkk wrLkMkxe MkkkR ku knukt kkkf ze. ze. fktkk, zk. fu. yuMk. Lkkhkwtz, zk. yu. yu{.
rkue, zk. yu{. yuMk. kn, zk. yuLk. yu{. kn, zk. Mke. yu{. uMkkR yLku zk. xe. yu{.
ykukyu MktkuLk {kxuLke MkkLkMktrLke yAk nkuk Akkt hMk MktkuLk fkO Au. zk. yu{. yuMk.
knu LkkRxkusLk, LkkRrxf ykMkkRz yLku LkkRxMk ykMkkRz suk kwykuLkku, fkuMkkLkk nLk
Wkh ykMksLkLkk yrkuk kkk kkk{kLkLke yMkhkuLkku kkk kkhk Wkh LkkRrxf yrMkzLke
rkLkku yLku kkuxr{ LkkRxkRxLkk W{e rksLkLkku ykMk fkuo nkku. zk. xe. yu{. ykuk
yLku ku{Lkk kwk zk. e. xe. ykukyu fuxef kkwykuLkkt nkRkkuLkkRxkRx yLku LkkRxkRx MktkusLkkuLkk
W{e rxLk Mktkt{kt MktkuLk fhuwt Au.
zk. fu. yuMk Lkkhkwtzu kwshkk fkus{ktke fkkorLkf hMkk{kt LkkUkkk MktkuLk fhuwt. ku{Lkk yuf
rkkeo zk. su. su. rkue nkk, su{u yu{. S. MkkLMk RLMxxqx, y{kk kkk tkkLke
MkkLMk fkus{kt hne yLku{LxMk, yLxfkuLuuMkLxTMk yLku ku Mktkte MktkuLk fwO Au.
rk kwshkk{kt Mkh ke. xe. MkkLMk fkus{kt fkkorLkf hMkkk rk{kt zk. Mke. yu{.
uMkkRLkwt kLk WuLke Au. ku{Lkwt yLku ku{Lkk Mknfkofhku zk. yu[. su. fkS, ykh. fu. {kkhk
kuhuLkwt MktkuLkfko fw{krhLk MktkusLkku, eLkkurLk kkkkuoLkkt MktkusLkku yLku Mkr r{rkeLk Mk{qn
hkkk kkkkuoLkkt kkur{LkuLkLku kkwt Au.
zk. LkhMkn {q. knu kuf{uLk MktLkLk rkyku kkk fw{krhLk, [kfkuLk yLku LkkkurLk MktkusLkku
kh fko fhuwt. ku{Lkk rkkeoyku zk. S. Mke. y{eLk, zk. yu. S. {Lkwe, zk. S. S. uke,
zk. yu. yu. hk Mkkku ku{u fw{krhLk MktkusLkku kh {nLkk MktkuLkuku fx fko Au. ku{u
rkkLkLku kkk yLkuf kufku uku kkk kwMkfku k kt Au.
yu{. S. MkkLMk RLMxxqx(y{kk){kt zk. ykh. ze. uMkkR, zk. yrLk rkue ( kkk ku{Lkk
rkkeoyku zk. yu{. su. kxe, zk. ykh. fu. kn, zk. su. Mke.kuhk, zk. fu. ke. MkkuLke, zk. yu{.
 663
yuLk. uMkkR, zk. su. ze. kkxe), zk. su. su. rkue ( kkk ku{Lkk rkkeoyku zk. su. ke. rkue,
zk. su. su. kuV) kuhuyu LkkUkkk MktkuLkfko fwO Au. zk. yrLk rkueyu frku, kf
kkh, kkhe s{eLkku, {]khMkk (soil chemistry), ku{s Mktfeo MktkusLkku ytku MktkuLkfko
Y fhkwt, su ku{Lkk rkkeoykuyu ykk kkuwt Au.
kwshkk wrLkMkxe{kt hMkkrkkLke Yykk 1959{kt kR. rkkLkk k{ zk khefu zk.
fu. yu. Xkfhu fkkorLkf kkkkuoLke fk-rkekk kh fko Y fwO ( 1959-61). ku kAe yL
kkkfku k rkk{kt uzkkkt MktkuLkfkoLku uk {ku. zk. ke. fu. iu rhVuxLMk yLz
yMkkuoLk Mkuxku{uxe kh ; zk. yrLk rkueyu kkhe s{eLk, kkwykuLkwt kkh (corrosion)
yLku Mktfeo MktkusLkku kh; zk. yu{. yuLk. uMkkRyu kf kkh ku{s i&urkf (analytical)
rfku kh; zk. ykh. fu knu kkhe s{eLkku LkMkk fhk kh; khu zk. k fu. ykku
kWLk RkMko kkk nkRzkur{f yrMkz yLku kuLkkt Mktfeo MktkusLkku kh MktkuLk fhuwt Au. zk. yu{.
yuLk. uMkkRLku ku{Lkk MktkuLk k kwshkk MkhfkhLkku zk. r{ MkkhkkR kwhMfkh k k
kuku. fkhMkk (photochemistry), kf kkh, rwki&urkf hMkk, yrk{nT
ywyku ( supramolecules), Mkkt&urkf ( synthetic ) fkkorLkf hMkk yLku rk{[e MktkusLkkuLkwt
r[rfMke (therapeutic) kkkkuo khefu {qktfLk yLku k]chMkk sukt kukku{kt MktkuLk [ke hkwt
Au.
zkuhkLke {.Mk.wrLkMkxe{kt hMkkrkk{kt MktkuLkfko zk. Mkwhu uXLkk, zk. fu yuLk. rkue
kkk ku{Lkk Mknfkofhkuyu Y fwO nkwt. zk. su. yuMk. uyu MVrxfku kh MktkuLk nkk wO nkwt.
zk. ke. fu. k[koLkwt fkokuk yfkkorLkf yLku si yfkkorLkf MktfekuoLkk ykMkLku kkwt nkwt.
rkLkkh kku hMkkrkkLke MkkkLkk 1958{kt kR nke. Yykk{kt yn yLkks,
fXku yLku ft{q{ktke {ukkk Mxk[oLkwt nkRkkukuhkRx ykMkzuLk, kkw-feux MktkusLkku kuhu
kh MktkuLk Y kuwt. yk rkkLkk zk. ykh. ze. kxu, zk. yuMk. ykh. kxu, zk. ykh. ke.
kxu kuhuyu WuLke MktkuLkuku rMk fhuk Au. zk. ykh. ze. kxuu knwfku (polymers)Lkk
hMkkk{kt ykke Yykk fhe nke kkk Mxk[o ytku k MktkuLk fhuwt. fkkorLkf hMkk
kMk fheLku knwfkuLkk hMkk kh Mkkt yuwt MktkuLk [ke hkwt Au. yk Wkhktk WkMkn-Mktkusf
MktkusLkku yLku htkfkuLkk hMkk kkk Mkiktrkf hMkkLkk kuku k MktkuLk kR hkwt Au.
Mkkihkx wrLkMkxe(hksfkux){kt zk. yu. ykh. khe fkkorLkf hMkk{kt MktkuLkfko fhk{kt
Mkkk ]rke hkk nkk. yku rMkLkurxf ykkuorLkf fur{Mxe, kkr{h rMkLkurMkMk, kkw-Mktfekuo,
{kRkuu rMkLkurMkMk suk rkku kh MktkuLk kk Au.
kLkkh wrLkMkxe{kt zk. yu. ze. uLkwt Mkiktrkf yfkkorLkf (inorganic) hMkkk{kt
Mktfeo MktkusLkku ytku fhuwt MktkuLk WuLke Au. Mk{qn rMkktk ( group theory )Lkk Mkkh{kt
k ku{Lkku ykk Vkku Au. zk. yuMk. yuLk. r{k yLku yL Mknfkofhku k ikrf yLku
664
MktkuLkkuku Mkr nkk. rk kwshkk wrLkMk[e{kt zk. yu[. ke. Lkkf, zk. fu. ykh. uMkkR
kuhuyu fkkorLkf hMkk{kt MktkuLkkuku Mkkhku Vkku ykku Au.
nu{[tk[ko Wkh kwshkk wrLkMkxe kkuzkt kkuo ykkkW s MkkkR Au. kt rkkLkk k{ zk
zk. su. uke yLku ku kAe ku{Lkk Mknfkofhku khk MktkuLkfko nkk hk{kt ykwt Au.

kirkfk
yu{. S. MkkLMk RLMxxqx(y{kk){kt zk. fu. yu{. kkkkyku RuxkLkLkk rkoLk Wkh fko
Y fhuwt. ku hr{kLk rVrf rhMk[o kkuhuxhe (ke. ykh. yu.) sue MktMkkykuLke MkkkLkk kkkt
kirkf-rkkLk{kt yLkuf ekk ikkrLkfku k kk; su{kt zk. r{ MkkhkkR, zk. fu. ykh. hk{LkkkLk,
zk. rkkhkuxe, zk. yu. ke. su. yw fk{, zk. fMkwhehtk{, zk. ze.k, zk. LkhuL tzkhe, kuhuLkkt
Lkk{ WuLke Au.
zk. hk{LkkkLkLkk MktkuLkLkk rkku{kt W[ kkkhrkkLk (aeronomy), huzeku - kkurfe
(radioastronomy), {kuMk{rkkLk (meteorology), yLku kkkhe kirkfk( atmospheric
physics)Lkku Mk{ku kk Au. kuyku kqLkk {exekuhkukrsf kkuhuxheLkk rLkk{f nkk. rVrf
rhMk[o kkuhuxhek Mkkkf-rLkk{f khefu ku{u MktMkkLkk ikkrLkfkuLku Lkuk] kqt kkzwt nkwt. Wkk
kkkh{ktLkk ykukuLk Mkh Wkh k ku{u MktkuLk fhuwt yLku kuyku yktkhhkxe ykukuLk
fr{LkLkk {w k kLkuk. khk {kxu s-ksux (water-budget) kikh fhk ytku kuykuyu
Wkkuke Mkq[Lk k fhuwt.
(1) zk. r{ MkkhkkR yuf Mkwrkk ikkrLkf, MLkk, Wkukkrk yLku fuxef MktMkkykuLke
MkkkLkk fhk{kt yke nkk. fk yLku MktMf]rkLkk k kuyku tMkf nkk. fkM{f rfhku yLku
Mktktrk rkku khLkwt ku{Lkwt MktkuLk yktkhhkxe krkLku k kLwt nkwt. zk. kk, zk.
MkkhkkR yLku yL ikkrLkfkuLkk kkkYk fkoLku eu khk kh{kw-wk{kt u~wt. yfk-
Wkkuk( space application )Lke kkkk{kt yu{ fne fk fu zk. MkkhkkRyu khkLku wrLkkLkk
Lkfk{kt MkkLk ykkwt.
(2) zk. rkkhkuxe ekk {kuMk{rkkLke nkk. RLzLk RLMxxqx ykV xkrkf {exekuhkkurs -(
IITM)Lkk kuyku k{ rLkk{f nkk.
zk. Mkweh ktzk Lqh rVrMkLkk kuku Mkr Mktkuf hkk Au. krkkkk Mktkuf Wkhktk
kuyku Mkkhk rkf k Au. ku{Lku kwshkk MkhfkhLkku 1994Lkk koLkku zk. r{ MkkhkkR ykzo
k kk kuku.
kwshkk wrLkMkxe{kt kirkfk rkkLke MkkkLkk 1959{kt kR. sYhe kirkf Mkwrkyku k
kLkkkt 1964{kt yk rkk{kt MktkuLkLke Yykk kR yLku ku. kkXfu MVrxfkuLkk yuMk-rfh-
rkoLk(diffraction) Wkh fko Y fwO nkwt. ku. kkXfLku ku{Lkk ner{-2 ytkuLkk {kirf
 665
MktkuLk kkk MVrxf urxMkLkk W{e MkhLku kkk ykMk k y{urhfkLkk yktkh-wrLkMkxe
VkWLzuLku 1989{kt zkxh ykV MkkLMk Lke {kLkkno Wkkr ykke nke.
nk yk rkk{kt {wu MktrLkk Lkwt kirkfk ( condensed matter physics), Mkq{
khtkku (microwaves) yLku kuLkk Wkkukku, q-[wtkf yLku ykLkkuMVh Wkh MktkuLk [ku Au.
MktrLkk kuLkk kuk{kt Lk kkkkuoLku kkku Mkokkne ykMk fhk{kt yku Au. yk Wkhktk
kne kkwyku yLku kf fk[ (metallic) suk kkkkuoLkku k ykMk kR hkku Au. yk
rkk{kt kLx{T tkkLku kkk fBqxh-kukkuLke k h[Lkk fhk{kt yku Au. Mkq{khtkkuLke
kukkk{kt kneLkk khkiwkfe (dielectric) kw{kuoLkku ykMk kR hkku Au. e Mkq{khtk-
qh-MktuLk khk swk swk fkhLke s{eLkLkku ykMk fhe qr{kk Mkk[uMkk[k (ground truth)
yktfzk {uk{kt yku Au. ykLkkuMVhLku kkk MktkuLk{kt ykLkkuMVhLke Mkt[kh kh kke
yMkhku {kxu [kuMk yk]rkyku MkkkuLkk rwk-[wtkfe khtkkuLkk ykLkkuMVh khk kkk ykuk
yLku khkkoLkLku kkku ykMk fhk{kt yku Au. yL yuf ykMk{kt k]eLkk [wtkf{kt kkk
VuhVkhkuLku kkwt MktkuLk fhk{kt yku Au.
zkuhkLke {.Mk.wrLkMkxe{kt Lkkrfe (fuLfe - nuclear) kirkfkLku kkwt MktkuLk kk
Au. ku{kt Lkkrfe [wtkf(nuclear magnetism)Lkku ykMk fhk{kt yku Au. yn ywfe
(moleculer) kirkfk{kt ywfe okxkuLkku rMk]k ykMk kR hkku Au. yk Wkhktk MVrxf-
oLk (crystal growth) yLku kr[k (characterization)Lku kkwt MktkuLk k kR hkwt Au.
Mkiktrkf kirkfkLkk kuku Lk kkkkuoLkk khkiwk-ruku (dielectric functions) kh kf
fk[ kh MktkuLk [ke hkwt Au. yk Wkhktk Lkkrfe kirkfk{kt Lkkrfe rkYkku (models),
Lkkrfe Mkuxr{rk kuhuLkku Mkiktrkf ykMk k fhk{kt yku Au.
Mkhkh kxu wrLkMkxeLkk kirkfk rkk{kt MktkuLkfko Y kwt ku{kt ku. yu. ykh.
kxuLkku Vkku {w Au.kt yoknf MVrxfkuLke ]r yLku kr[k ru fko kk Au. Mkkih
(solar) fkukku ru k kt fko kR hkwt Au. e MktrLkk- -kirkfkMk{kt Lk yLku kneykuLkk
kw{kuoLkk Mkokkne Mkiktrkf ykMk Wkhktk W[-kk kirkfkMk kkk ykikrykuLkk yuMk-
rfh-rkoLk ru k fko kR hkwt Au. MVrxfku{kt ywryku yLku krkykuLku kkk kukku k
[ku Au. ykf/kkh{kf kirkfk{kt ywyku yLku kh{kwyku zu RuxkLk yLku kkrxkLkLkk
ruhLku kkku Mkiktrkf ykMk k kk Au. yk rkk{kt yk Wkhktk fkkorLkf (organic)
MVrxfku kh k MktkuLk kR hkwt Au. yuf sqk khtkhkkk Qo-kuk kh k fko fhe hkwt Au.
yk rkkLkk e ek yuLk. kLku 2002-2003Lkk koLkku zk. r{ MkkhkkR kwhMfkh k
kku nkku.
Mkkihkx wrLkMkxe{kt 1970ke ku. fwfeo khk {kukkWh ( Mossbauer) yMkh yLku kuLke
Wkkurkkk, W[ kkk{kLk yrkMktknfku (superconductors) sukt kukku{kt MktkuLkku Y fhk{kt
666
yku; yk Wkhktk MVrxfkuLke ]r yLku kr[k ru k yuf sqk fko fhe hkwt Au. zk.
Akkyu Mkiktrkf kirkfk(kh{kw yLku ywkirkfk){kt MktkuLkku Y fhu Au.
Mkkihkx wrLkMkxe{kt yk rzkkxo{uLx ykV RuxkrLkMk 1987{kt Y fhk{kt yku. kt
{kRkukuMkuMkh rMkMx{ rzkRLkk, ykLkkuMVh rMkMx{, MkLxkurLkMk kuhu ru MktkuLkfko
kk Au.
kLkkh wrLkMkxe{kt ku. ykh. e. {nukk yLku ku{Lkk Mknfkofhku khk [wtkfe ku kh qk
ykLkkt fne fk kukt MktkuLkku fhk{kt ykukt. rkk{kt [wtkfe khku kh MktkuLk kR
hkwt Au.
eh Lk{o rk kwshkk wrLkMkxe{kt kirkfkLkku rkk 1967{kt Y fhk{kt ykuku.
Yykk{kt kt ku. ke. ykR. uXLke uhu nuX MktkuLkfko Y kuwt.
MkqhkLke Mkhkh kR kxu rhkuLk RsLkuhe fkus{kt ku. yu[. yuMk. knu rkkLkku
fkokh Mktkku nkku. kt kneyku yLku ofku khk fkLkk ruh Wkh MktkuLk [ku Au.
1988{kt Mkhkh kxu wrLkMkxe kku rzkkxo{uLx ykV RuxkrLkMk Y fhk{kt yku Au. yk
rkk{kt kLkwrV{ku (thin films) yLku yuf (single) MVrxfku Yku Ruxkrf kuLkwt Mkt&uk,
kr[k yLku ku{Lkk Wkkuk; yoknf kLkwrV{ku yLku wkyku (devices) ; qkf kwykuLke
kh ku{s hkMkkrf yLku k kkkkuoLkk r&uk {kxuLkk Mktufku (sensors) kh MktkuLk [ku
Au.

qMkhk
1948{kt y{kkMkk yu{. S. MkkLMk RLMxxqx{kt qMkhkLkku rkk Y kkkt kwshkk{kt
yk rkLkk Mkk rkLke Mkwrk k kLke. rkkLkk k{ zk khefu ku. yuMk. {whSLke
rLk{qf kR nke. MktMkk{ktke 1954{kt MLkkkfku yLku 1955{kt yLkwMLkkkfkuLke k{ xwfze knkh kze.
1990Lkk kfkke rkk{kt kkohe qMkhk, qkos, k]cs kuhuLku kkkt MktkuLkku nkk
hk{kt ykukt Au.
zkuhkLke {nkhk MkkShk wrLkMkxe{kt 1951{kt qMkhk rkkLke MkkkLkk kqoMLkkkf
(undergraduate) rk {kxu kue. yk wrLkMkxe{kt ku. zk. Mkwfw{kh {uZLke hknkhe nuX
qMkhk rkLkwt MLkkkf yLku 1960{kt yLkwMLkkkf fkkyu rk Y kwt.
yk wrLkMkxeLkku qMkhk rkk kwshkk, hksMkkLk, {u, {nkhkx ku{s rn{kLkk
fuxkf kkkuLku kkk h[Lkk{f qrk (structural geology), yLkf]k yLku rf]k zfrk
( Igneous and Metamorphic Petrology), qh[Lkkk (Geomorphology), frLkkukrk
(Sedimentology) kkk k[eLk Skukk (Palaeontology) suk rkkuLkk MktkuLk {kxu
ekk Au. yk Wkhktk kr{ khk{kt [kwko SwkLke qMkhrk {kxuLkwt ku {kL fuL kLke
 667
hnuwt Au. ynke 100 fhkkt w rkkeoyku Ph.D. Lke Wkr {ue [qk Au.
kwshkk{kt zkRLkkuMkkuh keykuLkk SkukkuLkwt MktkuLk fhk{kt, 2001{kt kwshkk{kt kuk qftkLke
{krnkeLke fkhe ykkk{kt, MkhMke Lke krhku{kt ku{s kukehkLke kwhkke {krnke
ykkk{kt yk rkkLkku Vkku LkkUkkk Au. hkxe yLku yktkhhkxe fkkyu yk rkkLkwt fko
WuLke hkwt Au.
1987-88Lkk koke kwshkk Mkhfkh khk qs(fA)Lke ykh. ykh. kLk fkus kku k
qMkhkLkk rkLke Mkk fhk{kt yke Au.

krk yLku yktfzkk

kwshkk{kt krkLkk rkLke Yykk kk 1951ke kR. knue kuZeLkk kkkfku{kt ku. su.
Mke. Mkr{Lkkhk, ku. kkkkUzu kkk yk[ko MktkLku kke fk. yk[ko Mktkyu MktkuLk Wkh
k kLk ykwt nkwt. kku yLku qr{rk sukt kukku{ktLkk ku{Lkk MktkuLkuku u-ruLkkt Mkk{rfku{kt
kx kuk Au. ku{Lkk Mknfkofh e nrhnh u ku. su. rkLk{kt kkuLkk kkkf khefu
kt[ktkLke MkwkhkLku kkwt MktkuLk fwO Au. ku. kUzMku, htkh ku. ykh. rkue, ku. ze. yu{. kxu,
ku. fu. Mke. kn, ku. Lktkhk {nukk, k. fufkukk fe kuhu k krkLkk ekk kkkfku nkk.
1930{kt MkqhkLke yu{. xe. ke. fkusLkk yk[koku rLk{kuk htkh e Lk. {. kn krkLkk rk{kt
ykwrLkfkk kk. kwshkkLku ku{u Wk{ kkXkwMkfku ykkt Au.
ykke kAeLkk kkk{kt kwshkkLkk krk-rk yLku MktkuLk kh k. . [w. iLkku qk {kuxku
k Au. kuyku 1959{kt kwshkk wrLkMkxe{kt krkrkk{kt uzkk yLku Mkkkukk kh
MktkuLk Y fwO. ku{u 1963{kt Mkwkrk{T Mkk{rfLke yLku 1964{kt kwshkk krk {tzLke
Yykk fhe. ku. iLku 1993{kt kwshkk hkLkku zk. r{ MkkhkkR ykzo yuLkkk kku
nkku.
{. Mk. wrLkMkxe(zkuhk){kt ku. w. yuLk. Mk uzkkkt kt Vqrhu uZe (Fourier series) kkk
Mktfkhf rMkktk (operator theory){kt k MktkuLk Y kwt. yk fuLku{ktke MktkuLk fhe keyu[.
ze. kuk yLku ru{kt MktkuLk fhe ykuk ykkfkuLku fkhu kwshkfLke rr wrLkMkxeyku{kt
Vqrhu uZe, rr ruku (special functions), kLkk (Banach) keskrk, Mkkkukk,
krkk (hydrodynamics), MktMkrk-rkkLk (topology) kuhu kkyku{kt MktkuLk Y
kwt.
kwshkkLkk ekk rr krkkku{kt k. {nkeh Mkkzk, k. e. yu{. kn, k. y
i, k. ykR. yu[. uXLku kke fk. ku{Lke khtkhk ykk [kLkkh yLku Lke khtkhkyku
MkkkLkkh yufeMk{e Mke{kt Mkr nku kuk fuxkf Mksof krkkkuku k. Mkwkk , k. kkXfu
Wkuk{kt krk e heku { fhe fu ku ytkuLkwt MktkuLk Y fwO. RsLkuhe kkk {Lkus{uLxLke yLkuf
668
MktMkkyku rkw {k{kt Mkkkkkt wk krk kkk {Lkus{uLxLku kkk krkLkk MktkuLk{kt k
R.Mk. 2007 kAe e krk kR Au.
1953 knukt rkkLkLke fkuu{kt MLkkkf yLku yLkwMLkkkf-fkkyu kMk rk khefu yktfzkk
rk ekkku. 1953{kt {. Mk. wrLkMkxe{kt MLkkkf yLku yLkwMLkkkf-fkkyu kMk rk khefu
yktfzkkLkwt rkfko zk. yu{. yuLk. Lkk {kkooLk Lke[u Y kwt. 1955{kt kwshkk
wrLkMkxe{kt yLkwMLkkkf-fkkyu yktfzkk rkk Y kku.

SrkkLk
SrkkLkLkk rr rkkku kife LkMkrkrkkLkLkk kuku kwshkk wrLkMkxe{kt zk. su. su.
r[Lkkuu kkkYk MktkuLk fhuwt Au. yuMfkrkf yrMkz, rskhurf yrMkz kuhuLke rr kkfku kh kke
yMkhkuLkku ku{u rMk]k ykMk fkuo nkku. yk rkkLkk zk. Mke. fu. kn, zk. Wkk yk[ko, zk. yu.
ke. kuhk, zk. yku. ke. MkMkuLkk, zk. yfk kMk kuhu k MktkuLkkuku ]k nkkt. kuykuyu kes-
xfTLkkkuS, w-rkkLk, krhMkrk-rkkLk, qhMktuLk ( remote sensing) yLku rkkwkk-rkkLk suk
rkku kh MktkuLk fkO nkk. kwshkk fkusLkk ku. su. ze. ykukyu SrkkLk rk kh r Mk{sqke
ykkkkt kku kx fhukt Au.
kerkkLkLkku rkk kwshkk wrLkMkxe{kt 1964{kt Y kuku. zk. yu{. yuMk. wkuyu
kkeyku yLku {kAeykuLkk MkLkktk yLku un{ork Mktkte MktkuLk{kt LkkUkkk Vkku ykku Au.
zk. e. Mke.knu fkuk-SrkkLk{kt {qqk MktkuLkku fhe u-ru{kt krk {ue Au. ku{Lku
kwshkk MkhfkhLkku zk. r{ MkkhkkR kwhMfkh k k kuku. yk rkkLkk zk.(fw.) yuLk. su.
r[Lkku yLku zk. w. yu{. hku k MktkuLkku{kt LkkUkkk kLk fwO Au.
yn [kkk MktkuLkfko{kt {kLke Ikef rfkhku yLku sL{k rk{kkyku, MkLkkhe fkuk-
sLkeLkrkkLk, ksLkrLkf ytk:krfe, yke SrkkLk, kkohe SrkkLk,
rkkwkkrkkLk ( toxicology), rrfh-SrkkLk, se yLku LSrkkLk yLku MVrxfe
Lkuk{r kuhuLkku Mk{ku kk Au.
Mkq{SrkkLkLkku rkk kwshkk wrLkMkxe{kt 1976{kt Y kku. kkwykuLkwt si-rLkkkL,
Mkq{sirf sLkeLkrkkLk, keofh SkwrkkLk, ykikurkf yLku kkohe Mkq{sirf
rrkkyku sukt rr kukku{kt MktkuLk kR hkwt Au. yk rkkLkk zk. ukLke rxuLku 2003-
04Lkk ko {kxuLkku zk. r{ MkkhkkR kwhMfkh yuLkkk fhk{kt ykku nkku. yk rkku
Mkq{sirf kkw-rLkkkLk yLku sikkhku {kxuLke kxurhkLke ykkMk kku rMkke Au.
1982ke kwshkk wrLkMkxe{kt rzkkxo{uLx ykV kRV MkkLMke Y fhk{kt yku Au.yk
rkk{kt fkukSrkkLk, un{ork, sihkMkkrf r&uk, ke-koLk, Mkq{sirf WMku[f
xfTLkkkS, {Y{ xfTLkkkS,si Ykktkh xfTLkkkS suk rkku kh MktkuLkku [ku Au.
 669
kwshkk wrLkMkxe{kt kkkuxfTLkkkS rkk 1999{kt Y kku. yk rkk{kt ykikurkf
kkkuxfTLkkkS yLku kkohe kkkuxfTLkkkS kh MktkuLkku kR hkkt Au.
Mkhkh kxu wrLkMkxe{kt LkMkrkrkkLkLkk rkk khefu 1958{kt SrkkLkLkku rkk Y
kuku. yn Mkq{sirf yLku kkohe xfTLkkkS, WMku[f xfTLkkkS, yke SrkkLk,
LkMkrkMkth[Lkk-rfkMk, LkMkrk keofhrkkLk, LkMkrk-MktoLk, Vqk-sixfTLkkkS, si
rrkk-Mkthk, ytk:krfe, LkMkrk un{ork, rkkwkkrkkLk, fkc-SrkkLk,
rkhkkrkkLk, LkMkrk-rrkk, ykhe SrkkLk sukt rr kukku{kt MktkuLk kR
hkwt Au.
eh Lk{o rk kwshkk wrLkMkxe kku se SrkkLkLkku rkk Y kku Au. yk rkk{kt
sf]rk, {Mfkuk-sLkeLkrkkLk, erkkLk, sqk, Mk{we SrkkLk kuhu kukku{kt MktkuLk
nkk hk{kt yku Au.
Mkkihkx wrLkMkxe{kt SrkkLk rkk fkohk Au. zk. yuMk. Mke. kktzu kuLkk k{ yk nkk.

k]nrkkLk
kwshkk{kt e wrLkMkxeyku{kt ykk MktLk fkuu{kt k]nrkkLkLkku ykMk MLkkkf yLku
yLkwMLkkkf fkkyu [ku Au. ku{kt Mkkike w kkLkk{ {nkhk MkkShk wrLkMkxe ykV
khkuzkLkku k]nrkkLk rkk Au.
yk Wkhktk Mkkihkx wrLkMkxe{kt k k]nrkkLk rkk Au.yL wrLkMkxeyku{kt k yk
rkLkk ykMk{ku [ku Au. fuxef fkuuyu yk ykMk{{kt krk k fhu Au.

ykikrkkLk
ykikkLkk rk ytkuLke Mkk 1948{kt y{kk kku yu. yu{. fkus ykV Vk{oMkeLke
MkkkLkk kkkt Wk kLke Au. ku MLkkkf, yLkwMLkkkf yLku keyu[.ze. MkweLkk ykMkLke Mkkzku
hkke yke MktMkk Au. kuLkk k{ yk[ko zk. ykh. ke. kxu nkk. khkk zk. yu{. ke.
uke, zk. Mke. su. rw kuhuyu yk MkkLk Mktkuwt Au.
MktMkk{kt ykikryku ytku MktkuLk kkwt hkwt Au. ku Wkhktk nu kku kkteLkkh, tkk, {kuzkMkk,
{nuMkkk - yu{ rr Mkkuyu yk rkLku kkk rk {kxuLke MktMkkyku Y kR Au.

ykwkkLk
kwshkk{kt ykwkkLk ( medical science) ytkuLkk rkLke hekMkhLke ukkR y{kk
kku ke. su. {urzf fkusLke MkkkLkk khk 1946ke kR. ku kAe y{kk{kt s BwrLkrMkk fkkkuohuLk
khk yuLk. yu[. yu. {urzf fkus Y kR. ykhu kwshkk{kt ykwuorf {nkrkku Wkhktk
670
ykwrLkf ykwkkLkLke fkuu (allopathic medical colleges) k Au. ku{ktLke LkkUkkk fkuu yk
{ku Au: ke.su. {uzef fkus, y{kk (1946); zkuhk {rzf fkus (1949); {uS kukhks kn
{urzf fkus, {Lkkh (1955); LkkkekkR nhkkuLkkMk {e[t BwrLkrMkk {urzf fkus, y{kkk
(1963); Sk wkMk {uzef fkus, kLkkh (1963); Mkqhk {urzf fkus, Mkqhk (1964);
kLko{uLx {urzf fkus, hksfkux (1995); {wMk{e {urzf fkus, fh{Mk (1998).
ykwkkLkLkk kuku fuxkf yuk {nkLkwkku kk Au, su{u kkukkLkk ykMk fu MkkLkk kuk{kt
ku{s Mk{sLkkt yL kukku{kt k Wk{ Mkuk ykke Au. yu{kt Lke[uLkkt Lkk{ku WuLke Au :
zk. kuLr{Lk MkuV nqeyu kwshkk{kt ykwrLkf kkhe rk {kxuLkk rkLkku ykht
fhk{kt y{q Vkku ykku. huzkMk MkkuMkkxeLke kwshkk kkLke MkkkLkk zk. yu[. yu{.
uMkkRLkk Lku kR. kkLk Ltkrhyu kwLk: ykkh kuo nku ku{ yktLkk kkh rkLkt
ywoyu ykrk hkukeykuLkkt {kurkk {kxuLkkt ykkhuLkku fu Mkukkke fkO yLku ku fkhu
rkLkuMk kwf{kt Wu kkBk yLku yL MkL{kLkkuke rqrkk k kk. zk. Mkw{Lk {nukk MkkShk
kkfkzLkk ytkk kkhe yrfkhe nkk; k, khu ekk kk Mk{ksMkuf yLku MkktMkuLkkLke
khefu. zk. Shks {nukkyu
sLkkkLke Mkkku kkteSLke k kkeke Mkuk fhe nke. kuyku k MkktMkuLkkLke kkk kwshkkLkk
k{ {w{tke khefu khu ekk kk. yktLkk rMke r{LkLkk Mkukke kkh fqf ykt
Wkhktk ykMkkkMkLkk rk rMkkh{kt fw kkh khefu rkck hkkk nkk. qh qhke kerzk
sLkku ku{Lke kkMku Wk[kh {kxu ykkk. zk. XkfkuhkR kxu zkuhkLkk kufr kkh Mkkku Mkr
Mkk{krsf fkofkko nkk, {tke k hnuk. zk. yu[. yu. rkue y{kk{kt {qkkzLkk hkukkuLke
Wk{ MkkhkhLke Mkk Qe fhLkkh Mkukke kkh khefu MkkiLku krhr[k Au.
yk knukt kuyku fLkuzk{kt RMkkkLkk zk nkk. zk. yu. yu{. {kkkyu tkrkLku -
tkr[rfMkkLku {nLkwt MkkLk ykkwt; yuxwt s Lkrn, y{kk{kt ktkLkk hkukkuLke RMkkkLke
MkkkLkk{kt ku{u LkkUkkk Vkku ykku. zk. tk nrhkLku y{kk{kt fkuR Lkk ykuu yuwt
kLku Lkrn. kuyku ku{Lke Wk[khkrkke knw kufr kk; yk Wkhktk, kkhe rk kuku k
ku{u y{q Mkuk ykke. zk. xe. ke. kxuu kwshkkLkk k{ ykhku Mkuk-rLkk{f khefu rr
kuku kkkLkwt fk{ fwO. zk. nrhMkk shk uMkkR kkhe fhkkt fhkkt kkteSLkk k{kt yke
kk.
y{kk{kt MktknkLke Mkkkk sue rr Lkkkrhf Mkukyku {kxu ku{u wtku [ke nke.
kuyku kwshkk Mkkrn MkkLkk ykSLk Wk{w hkk. zk. rMkk rkueyu W{huX{kt hneLku
hkukkuLkk Wk[kh Mkkku fw{kh {krMkf{kt heh yLku ykhkuLkk rkLku Mkh kkk{kt Mk{ke
uue ykkue yLku kuLkkt kAeke kwMkfku k ykkt. zk. Mkkikr{Lke ktzk y{kkLkkt ehkuk-
rLkkk ktzkknuLk khefu {rnk-hkukeykuLkk ykhLku kkk kLkt. zk. hk khkRLkwt Lkk{ k
 671
ekwt Au. yk kwshkke zkxhu y{urhfk sR LkkUkkk rMkr {ue Au. y{urhfe {w rk
LxLkLkk kkeke Mkknfkh {tz{kt rLkkk khefu ku{u MkkLk {uwt nkwt.
1999{kt LxLkLke khkkkk Mk{u {wLkk kkh khefu ku k Mkkku ykuk. zk. reLk
w y{kkLkk fLMkhLkk rLkkk Mkukke kkh khefu ruk kufr Au. ku{u kwshkke
rfku {kxu ykwkkLkLkk rkLkk Mktkkf khefu Wkkuke yrfhku Mkh kkk{kt Mkwk
fheLku W{k Mkuk ke Au. kkeke krhkkkLkk kwshkke kkoku kusk{kt ku{Lkku y{q Vkku
Au.fLMkh kwMkfLkwt ku{Lkwt MktkkLk khu ykfkh kkBwt Au.
y{kk {urzf yuMkkurMkuLkLkk {w kkk {tke khefu k ku{u Mkuk ykke Au. fkzkukrsMx
zk. kusMk kxu e. yuMk. nkMkx{kt fkzkuuMwh MkkLMke rkk{kt yk yLku kkkf
Au. y{kk kku LkLk RLMxxqx ykV ykwkuLk nuk Lkk{Lke MktMkk [ku Au. swk
swk Mkkku yLku Wkukku{kt fk{ fhLkkhkykuyu kuLkk fkokuk{kt su qkku kuk kLkwt kzu Au
kuLkku yk MktMkk ykMk fhu Au yLku Wkkku Mkq[u Au.

ykwuo
ykwuo khkLkwt yrk k[eLk k Au. {fk{kt LkMkrkykuLkk kw Wkh su ktkku h[kk
nkk ku kife fiu rLktxw(1450)Lkk h[rkk fiu kwshkkLkk nkk. yrkkh{e Mke{kt sqLkkkZ-
rLkkMke kuh u hMkfk Mkwkfh Lkk{u ktk hku nkuk. ykkW ykwuoLkk ikuLku hkk {kku
nkku. ue hkkuLkk Mk{{kt kwshkkLkk Lkk{e iku{kt {LkkhLkk tzw S kke rkR, kZzkkk
LkkLk, tzw Vk{oMkeLkk Mkkkf swkkhk{kR, ku{Lkk kR {rtfhkR kkk rLkkk ({kuhkeLkk
hksi), {LkkhLkk kkkkR y[S, hksfkuxLkk kS fhMkLkS, zkuhkLkk Lk~k{kR
kkkwkR, y{kkLkk sxktfh ekh kkk hrtfhkR, MkqhkLkk rkf[t kkhk[t, y{]kk
ktfh ke, kkuhkthLkk rkf{S yk[ko kuhu nkk. tzw S yko[eLk wkLkk ykwuo yLku
ykikrkkLkLkk ukk nkk. ku kAeLkk kkk{kt tkfkR uke, {LkwkR {nukk, hrMkfkR khe,
Mkku{kkR kxu, rstfh {wLke, zk. khukLk kkk rknkhek {ko suk ekk iku kR kk.k]n
{wtkR hkLke h[Lkk hr{kLk k{Lkhk kMk, Lkk. n. uke, ktrzk r{ko, kuke uke,
kSkMk {nukk, wkkotfh fu. ke, kkkfw{kh kkukxk kuhu kLkkkkk nkk.
1960 kAe kwshkkLkk ekk iku{kt kLkk uke, uhek kMk, {kunLkk k{e,
{kunLkk kS , kMfhkR kurfk (kLkkh), MktkkR ({kuhke), hrskhk
uMkkR, kkkkk k. i, ehsk kn, VqkR kxu, {etfh ke (Lkrzk), S
Lkhuhk{ ke, hk{ u, hk{ hk, rwkR kkuhMkkk, h{kfkLk ktzk,
Lkhnrh uke, fkLkk Lke, rLkkf Xkfh, Mke.ke. w, {kunLkk u, Lkhutfh kkuhe,
LkeLk ykuk, kuLk, kuMkk kLkkhk, ktfh Xkfh (kwLkoMkw), ykufkR kkrk,
672
fLkfhk , yu[. S. Mkwhke, ehuL uke, nekR kxu, rfhex ktzk, RLwkR u, uuL
fu. kn, ktfh w, kkSkR hkXkuz, rknkhek {ko, {kMkk yk[ko, eh
fMkwhuS, yu{. yu[. kkhkux kuhuLku kke fk.
kkkkk k. i kwshkkLkk yuf Wk{ ykwuorkh nkk. ku{u ku rkLku kkk ktkku k
k Au. kkuMkk i ykwuo wrLkMkxeLkk fwkrkku k nkk. ku{u fuxktf Wk{
ykwuorf ykikku ru MktkuLk fhu yLku y{kk{kt ykwuo Lk, kwshkk ykwuo-rfkMk
Vk{oMke kkk rLkhk{ {krMkf fkkoLke MkkkLkk fhue.
kwshkk{kt Mkok{ ykwuoLke fkus kkx{kt 1923{kt MkkkR nke. ku kAe Mkqhk{kt 1924{kt,
Lkrzk{kt 1938{kt yLku {Lkkh{kt 1946{kt yke fkuu yMk{kt yke. 1956{kt {Lkkh{kt
Mkok{ yLkwMLkkkf rk Y kwt. y{kkLkk ytzkLkt ykwuo {nkrk{kt fkr[rfMkk
{kxuLkwt yLkwMLkkkf fuL Au. 1960{kt kwshkk hkLke MkkkLkk kR yLku hkLkk ykhku{tke e
{kunLkk kMkLkk Lkke ykwuoLku WkusLk {wt.
khkh{kt Mkok{ yue ykwuo wrLkMkxe 1967{kt {Lkkh{kt MkkkR. yk wrLkMkxe
Mkkku Mktfkue MktMkkyku yk {ku Au: Mkhfkhe ytzkLkt ykwuo {nkrk, y{kk;
Mkhfkhe ykwuo {nkrk, zkuhk; Mkhfkhe ykwuo {nkrk, sqLkkkZ; uX S. .
ykwuo {nkrk, kLkkh; kkk nLkw{kLk ykwuo {nkrk, kuk; su. yuMk. ykwuo
{nkrk, Lkrzk; ykofLk w ykwuo {nkrk, zkuhk; yku. ne. Lkkh ykwuo
{nkrk, Mkqhk yLku kwkkfwthkk ykwuorf {nkrk, {Lkkh.
Mk{k r{kt khkLke yk yuf s ykwuo wrLkMkxe Au suLkk Lku Lke[u nu ruku{kt k
ykwuoLkk rkLke kusLkk fkohk kR Au.
kwshkkLke ykk ykwuorf Vk{oMkeyku{kt k Vk{oMke (k), tzw Vk{oMke (kke), kkLk
ykwuo Vk{oMke, kMkw ykwuo kkuhuxhe, ykwMk k.r.,tfh ykwuo Vk{oMke, LkkkkswoLk
ykwuo Vk{oMke, nrhLkkhk Vk{oMke, Mk{e yk{kLkt MkhMke ykwuorf Mknfkhe Vk{oMke
(Mkqhk) kuhuLku kke fk. khu yke ykwuorf MktMkkyku{kt kwshkk ykwuo rfkMk {tz
(y{kk), ykwuo Mknkf rLkr (y{kk), ykwuo Mkuk Mk{ks (zkuhk) kuhuLku kke
fk. yk Wkhktk zkuhk rsk i {tz (zkuhk) kkk hksfkux i Mkk (hksfkux) suk
{tzku k ykwuorf ]rkyku Mkkku Mktfkukt Au.

nku{ekukke
kwshkkLke swe swe wrLkMkxeyku Mkkku MktLk yue nku{ekukkeLke fkuu zkuhk kkMku Mkke,
ykt, hksfkux, y{kk kuhu Mkkuyu ykue Au.
 673

f]rk
kwshkk{kt ktkekzk, ykt, sqLkkkZ yLku LkMkkhe kku kwshkk f]rk wrLkMkxeyku yku Au.
kt yrkf[h, nkxf[h, VTkurhf[h kuhuLkk ykh{ku ek Au yLku MktkuLk kk Au.
yk Wkhktk uhk kku rVrhLke fkus k yku Au.

kufku rkkLk
su ufkuyu kwshkke kkkLkkt rr Mkk{rfku{kt ku{s ko{kLkkkku{kt rkkLkrkf uku e
rkkLkLku kufku kLkkk{kt kkk rkkLkLkk Mkkh{kt {nLkku Vkku ykku Au ku{kt zk. yuLk.
yu{. kn, zk. Mkwhu uXLkk, zk. . [w. i, ku. su. ze. ykuk, e rskw {kio, e
LkkuLrs, zk. rMkk rkue, zk. fkLkk ktzk, e LkkeLkkMk {kue, e ktMkeh
kkte, e wBLk ft[Lkhk uMkkR, e rskuLfw{kh sxktfh hk, e {LkwkR uke, e
{qtfh {ku , zk. Mkwwk kxu, e LkkLkkk Mkk, ku. ke. Mke. kxu, zk. rnkhe Akk
kuhuLkku Wu fhe fk.
wrLkMkxe ktkrLk{ko kkuzo k kwshkke kkk{kt rkkLkLkk rr rkku Wkh kkXkwMkfku
fkrk fhe rkkLkLkk rfkMk{kt Vkku ykku Au.
kwshkk wrLkMkxe yLku Mkhkh kxu wrLkMkxeyu ku{s kwshkk rfku xMxu rkkLkLkk
kufkukkuke ktkku kkk Mktoktkku ku{s yL Mkkrn kx fheLku rkkLk-MkkhLku kuMkknLk
ykwt Au. kwshkke rfkuLkk ytk Yku rkkLkLkk k{k{ rkkuLke krhkkk kikh fhkLkku
fk kwshkk rfku xMxu nkk kuo Au.

MktMkkyku
kwshkk{kt rkkLk yLku xfkuLkkkSLkk kuku kuk/kR hnuk MktkuLk{kt fuxef MktMkkyku ykk
kzkwt MkkLk hku Au. yk{kt kLkkkkk MktMkkyku yk {ku Au : yxehk (Ahmedabad Textile
Industries Research, ATIRA), y{kk; rVrf rhMk[o kkuhuxhe (PRL), y{kk;
MkuLx Mkkx yLz {heLk fur{fMk rhMk[o RLMxxqx, kLkkh; RLMxxqx Vkh kT{k rhMk[o,
kx (kkteLkkh); MkuMk yfuLk MkuLxh (Space Application Centre, SAC), y{kk;
ukk, y{kk; {kuMkMkrkkLk kukkk, y{kk; LkLk RLMxxqx ykT rzkRLk,
y{kk; kwshkk fLMkh yLz rhMk[o RLMxxqx, y{kk; RLMxxqx ykT rfzLke rzer
yLz rhMk[o MkuLxh, y{kk yLku rfkMk yLku ikrf Mkt[kh yuf{ ( Development and
Educational Communication Unit), y{kk.
674

yxehk
rkxe fkxLk RLzMxe rhMk[o yuMkkurMkuLkLkk kuhu yk MktMkkLke MkkkLkk fMkqhkR kkRLkk
ykku yLku zk. r{ MkkhkkRLkk ikkrLkf ykkusLk yLku Mknfkhke rzMkuBkh 1947{kt fhk{kt
yke nke.fkkz-WkukLku kkwt MktkuLk yu yk MktMkkLkwt fkokuk Au. fwhke yLku {kLkMksk
huMkkykuLkkt hkMkkrf ktkh yLku ykikurkf rkyku{kt kkk VuhVkhkuLkku ykMk yLku kuLku
kkwt MktkuLk yn kk Au.
fkkz {kxuLke e[k, zktRk, rLxk kuhu rr rkyku kkk fkkzLkk xfkWkkLku yMkh
fko rMkk fkkzLkk ukLku Mkwkhk{kt yxehk kuLke Mk r{kuLku xfTrLkf Mkukyku ykku Au.
zk. r{ MkkhkkR, zk. ke. fu. i, zk. ke. Mke. {nukk, zk. hkkf]LkT kuhuLkku yxehkLkk
ykkusLk, rfkMk yLku kuLkk MktkuLk{kt {nLkku Vkku hkku Au. MktMkkLku {wtkR, [ukR kkk yL
rrkkuyu {kL yLkwMLkkkf MktMkk khefu Mefkhu Au. xufTMxkR MktkuLk {kxu yxehkyu
khkLku rLkk Lkfk{kt MkkLk ykkwt Au.
yxehkLkk kku kku {wtkR yLku fkuRBkkqh kku yke s MktMkkyku yMk{kt yke Au. yk
fkhLke yuf MktMkk Mkqhk kku k MkkkR Au.

rVrf rhMk[o kkuhuxhe

khkLke k{ fkurxLke yk yktkhhkxe MktkuLk MktMkkLke MkkkLkk zk. r{ MkkhkkRyu LkuBkh
1947{kt fhe nke. ku khk MkhfkhLkk yfk rkkLkk Wk{u fko fhke yuf Mkk MktkuLk-
kukkk Au. kuLkwt MktkuLkfko y{kk Wkhktk ykkw kok, Wkwh, rkuL{, kw{ko yLku yL
Mkkuyuke kk Au. kirkfrkkLkLke rr kkyku sue fu kkurkkLk (astonomy ), kku
kirkfe (astrophysics), yfkrkkLk ( space science), kkkhe kirkfkMk (atmospheric
physics), q-kirkfrkkLk, kT{k (plasma), kkh{kf, ykf yLku f- kirkfLkkkLk,
Lkkrfe kirkfrkkLk (nucler physics), uMkh ( laser) kirkfrkkLk, kLx{ fkrfe (quantum
optics), kkk kLkk{f (computational) kirkfkLkkt kukkuLku kkwt MktkuLk yk MktMkk{kt kk
Au.fkM{f rfhkuLku kkwt MktkuLk kt kwt k yL kukku qkt Au. ke. ykh. yu. Lkk ikkrLk
ykkusLk yLku Mkt[kLk{kt kuLkk k{ rLkk{f zk. fu. ykh. hk{LkkkLkTLkku y{q Vkku hkku Au. yk Mkkku
Mkiktrkf yLku kkurkf kuku MktkuLkLkk rfkMk{kt zk.WkuL uMkkR, zk. MkwehkR ktzk, zk. ykh. fu
{ko, zk. uuL kLkku LkkUkkk Vkku hkku Au. nk kuLkk rLkk{f khefu zk. su. yuLk. kkuMk{e Mkukyku
ykke hkk Au. kkurkkLk yLku kkukirkfe{kt zk. su. yuLk. uMkkR kkk zk. yu{. ykh. ukktzuyu
LkkUkkk Vkku ykku Au.
 675
MkuLx Mkkx yLz {heLk fur{fMk rhMk[o[ RLMxxqx
1954Lke 10{e yuru kLkkh kku yk MktMkkLke MkkkLkk Mkk{kL {eXk ytkuLkwt MktkuLk yLku
rfkMkLku kkwt fko fhk {kxu kR nke. fkWLMk ykV MkkLxrVf yLz RLzrMx rhMk[o (Lq
rne) nuXLke ku hkxe kukkk Au. Mk{ skkt ku yktkhrkkk kukkk{kt VuhkR
Au yLku kuLkk MktkuLk yLku rfkMkLku kkk fko{{kt hMkkk, SrkkLk kkk RsLkuheLkku k
Mk{ku kku Au. kuLkk MktkuLkfko{kt Mkk{kL {eXkke {ktzeLku ytk ykkMk yue kx-
ykLk (membrane separation) kfLkefLkku Mk{ku kk Au.
SrkkLk kuk{kt kuLkkt MktkuLkku {wu si-kk(biosalinity)Lku kkkt Au, su{kt hkkkLke
s{eLk(wasteland)Lkk WkkukLku kkkt, Wsz (arid) s{eLk{kt kkk rhkfktXu Wkkze fk
kue kkhMkk LkMkrkLkkt MktkuLkkuLkku Mk{ku kk Au. yke s{eLk{kt MktMkkyu yurxuMk
(Atriplex), sLfMk rhrszMk (Juncus rigidus), kew (Salvadora), {w[w (Salicornia), uukk
[Simmondsia chinensis (Jojoba)] kuhu Wkkzk {kxuLkk kukku fhuk Au.
W[ fkurxLkwt {eXwt (k.k., Mkns nukwt {eXwt, ykkurzLkwk {eXwt), Mkkurz{ MkVux, rhkR
rsMk{{ktke W[[ kkkkwt kMxh, rhkLkk kke{ktke {eXwt fkZe ek kAe uk kke(
bittern){ktke kku{eLk, nfku kkk khu kurf {Lkur{ fkkkuoLkux, {Lkur{ xkRrMkrfux,
{Lkur{ nkRzkMkkRz, yMk{ Mkkx; yfkkorLkf hMkkku sukt fu ykurkk rMkrfk, f{
fkkkuoLkux, kkuxr{ LkkRxux, ywr{rLk{ nkRzkMkkRz su (gel ) (ykike), ywr{rLk{
rMkrfux (kqhf), kuMxkuLkkRx (wollastonite) rLks{ktke W{e WLMwuLMk (thermal
insulations), rkukRx; rhkR Lkfk{k Azkt{ktke ykkh-ykkh, Mkkurz{ yksLkux, fkkk
fuhkrsLkLk; yktkh-knwfe kxku ( interpolymer membranes) sue ykLk-rrLk{ kfLkefku;
Wh{e khkMkh (reverse osmosis) yLku rwkkkh&uk (electrodialysis) sue rkkhefhLke
kfLkefku ku{s uukk {{ kkk kuLk kuhu ytkuLkk {ku MktMkkyu rMkkkt Au. uLkk
rLks-kukkuLkk Wkkuk ytkuLke kfLkef rfMkkk{kt k MktMkkyu Vkku ykkkLkku Lk fkuo
Au. MktMkkLkk zk.Mke. ykh. fu. hueLku 1998-99 koLkku khu e e. su. knLku 2003-2004Lkk
koLkku kwshkk MkhfkhLkku zk. r{ MkkhkkR ykzo yuLkkk fhk{kt ykku nkku.
fuxkf rrkkuyu yk MktMkkLku yLkwMLkkkf MktkuLkMktMkk khefu {kL hku Au. kuLkk rLk{f
zk.ke. fu kukLku 2005-06Lkk koLkku kwshkk MkhfkLkku zk. r{ MkkhkkR ykzo yuLkkk fhk{kt
ykku nkku.
RLMxxqx Vkh kT{k rhMk[o - kkteLkkh
khk Mkhfkh khk yk MktMkk kkteLkkh kx kk{u 1986{kt Mkkkk{kt yke Au. kT{k (plasma)
Lk yLku eskh hkkk kkk kxMk fkuLkku Mk{qn Au, su Mk{kkk rwk-kxMk koqf
676
hku Au yLku ku MkqoLkk kkk{kLku (kk 108 0Mku) yMk hku Au.k{kt Wkh Mkiktrkf yLku
kkurkf MktkuLk fhke yk yktkhhkxe kuhLke MktMkk Au.
MktkLk (fusion) fkhLkk rhyxh zu {kk kT{{kt QoLkku yqx tzkh hnuku Au. yk
QoLku nk heku Wkkuk{kt uk whkuk yLku y{urhfk{kt rLkc MktkuLk [ke hkwt Au. khk
k yk MktkuLk{kt {kuhkLkwt MkkLk hku Au. MktkLk-Qo {uk {kxuLkk tkLku xkufk{uf fnu
Au. IPR {kt xkufku{uf kLkkkLkwt fko Y kuwt. kuLkwt Lkk{ ykr hkk{kt ykwt Au.
nu ykr kqo kR [qwt Au yLku ku fkohk kLwt Au. MktkLk-rk khk yqx Qo kk
fhk {kxuLkwt khkLkwt k{ MkknMk Au. nk{kt IPR Lkk rLkk{f zk. ke. fu fkLke hknkhe nuX
MktMkk{kt MktkuLkfko [ke hkwt Au yLku ku{kt yrrsk MkuLk suk yLkuf ekk kirkfrku fko
fhe hkk Au. yk MktMkkLkk zk. fu.yuMk. ku Mkk yLku zk. Mkweh fw{kh Lke{kLku 2002-03Lkk
koLkku zk. r{ MkkhkkR ykzo k kku Au.
MkuMk yfuLk MkuLxh (SAC), y{kk
ytkhek Wkkuk fuL Au, suLke MkkkLke 1972{kt fhk{kt yke nke. yk MktMkk{kt ytkhek-Mkk
WkknkuLkk rr ktrk{ Wkkukku, suk fu qh-Mktuknkh, xurrLkLkwt kkf Mkkh,
qh-MktuLkkrk khk q-MktkrkLkwt Mkuok kkk nk{kLkLke {krnke kuhu {kxuLkkt MktkuLkku fhk{kt
yku Au.
RMkhkuLkk RLkMkux kkk ykR. ykh. yuMk. ueLkk WkknkuLkk kukuz ({w Wkfhku) yk
fuL{kt kikh fhk{kt yku Au.1967{kt y{kk{kt Mkkkk{kt ykuwt khkLkwt k{ kkurkf
Wkkn Mktuknkh qr{-{kf (Experimental Satellite communication Earth Station-
ESCES) yk fuLLkku s yuf kk Au. yk Wkhktk, yk fuL rneLkk qr{-{kfLkk Mkt[kLkLke
skkkhe Mktku Au.
kwshkk fLMkh yLz rhMk[o RLMxxqx
fLMkhke kezkkk eoykuLku Mknkqk kk y{kk kku 2 yur, 1961Lkk hkus kwshkk fLMkh
MkkuMkkxeLke MkkkLkk kR nke. 14 rzMkuBkh, 1966Lkk hkus yu{. ke. kn. {urzf nkMkxLke
MkkkLkk kR. Vukwykhe 1972{kt yk nkMkx kwshkk fLMkh yLz rhMk[o RLMxxqx khefu yuf
Mkk MktMkk{kt VuhkR. UICC yLku WHO sue MktMkkyku khk {kL kk Wkhktk ku khk
Mkhfkh khk kuke fLMkh MkuLxh khefu k {kL kue Au.
MktMkk fLMkhLke Mkkhkh Wkhktk fkuk-SrkkLk (cell biology), ykf SrkkLk (molecular
biology), sihMkk ( biochemistry), fLMkh SrkkLk (cancer biology), kkk rkhkk-
kuehMkk (immuno-histochemestry) suk rkkku khk tMkLke MktkuLk]rk k [ke
hne Au. kuLkk V MYku 230 fhkkt w MktkuLkuku rMk fhk{kt ykk Au yLku yLkuf wkLk
ikkrLkfkuyu ynke ke.yu[.ze ke k k fhe Au.
 677
LkLk RLMxxqx ykV rzkRLk (NID)
1961{kt fuL Mkhfkh khk yk MktMkk y{kk{kt kkik{ MkkMkkkRLkk ykku Mkkkk{kt ykue.
ku ykirkf rzkRLk yLku Mkt[kh(communication)Lkkt kukku{kt rk, MktkuLk, kke{ yLku Mkuk
kqhe kkzke hkxe MkhLke MktMkk Au.
ykikurkf rzkRLk{kt ku kzx rzkRLk, VLk[h rzkRLk yLku rMkhkr{f rzkRLk suk rkku{kt;
Mkt[kh rzkRLkLkk kuku yrLk{uLk rV{ zekRLk, kkrVf rzkRLk kkk erzku kukk{ suk
rkku{kt ku{s xufTMxkR yLku yukh rzkRLk{kt k ikrf Mkkku kqhe kkzu Au.
ukk
khke khtkhkLku kLk{kt hkeLku yktkhhkxe kuhu kkurkkLkLkk rk{kt ykkwt kLk
fhk yLku Mkk[kLkk nukwke ukkLke MkkkLkk y{kk kku 1956{kt fhk{kt yke nke.
1975{kt ukkLkwt Mkkih-fuL yLku 1979{kt ytkkS kku ukkLkwt yL fuLhhh Mkkkk{kt
yku. ukkLkk {w nukwyku{kt MktkuLkk{f yLku ikrf fko{kuh khk kku yLku kuLku
ykLkwktrkf rkkLkLke kk- kkykuLkwt yLk, k[eLk ku{s yko[eLk kkLkLkku Mk{L yLku
MktfLk, kufkukkuke MktkuLkku kkk kkurkkLk {kxu sLkkk{kt hMk]rk fukLkku Mk{ku kkku
nkku.
MktMkkLku hk Mkhfkh Wkhktk CSIR, DST, ISRO, NCST, DOS yLku NCERT khVke
MktkuLkMktMkk khefu {kLkk {ue. kwshkk wrLkMkxe kkk WkwhLke hksMkkLk wrLkMkxe
khVke kuLku keyu[.ze. ke {kxuLkk MktkuLkfuL khefu k {kLkk k kue. nk MktMkk
fkohk Lkke.
rfkMk yLku ikrf Mkt[kh yuf{ (Development and Educational Communication
Unit - DECU)
y{kkLkwt RMkhkuLkwt yk yuf{ ytkhekLkk Wkkukke fko{kuLkwt ykkusLk, kuLkku y{ kkk kuLkkt
Mkk{krsf/ykkf kkMkktLkwt {qktfLk sukt fkkuoLke skkkhe Mktku Au. yk Wkhktk, yk yuf{
rfkMk yLku rkke xurrLk fko{ku k kikh fhu Au kkk ku ytku rk k ykku Au.
1975-76 hr{kLk y{urhfLk Mktuknkh Wkkn ATS-6 Lke {ke khkLkk 2,500 suxk
kk{rMkkhku {kxu kkf Mkhu MkVkkkqof kusk{kt ykuk SITE kuk{ktke fk{u DECU
MktMkkLkku sL{ kku nkuk. LkuBkh 1996ke yk s fkhLkku keu yuf kuk {uLkk kAkk
rMkkhLkk kkwyk rskLku k{kt hkeLku Y fhk{kt ykku Au.
fBqrLkxe MkkLMk MkuLxh
rrMkhLkk rkkLkLkk rkke tr[k Mk{ksLku rkkLkLkk rkku{kt kkkLkk kkurkf rkLke
Mkwrkyku kqhe kkzk{kt y{kkLkk r{ MkkhkkR fBqrLkxe MkkLMk MkuLxhLkku Vkku {nLkku
678
Au. 1962{kt zk. r{ MkkhkkRLke uhk yLku ku{Lkk {kkooLk nuX zk. ke. Mke. i (kwshkk
wrLkMkxe), zk. su. ke. rkue (MkuLxh urMko fkus), zk. fu. ke. kn (yu{. S. MkkLMk
RLMxxqx) kuhu rr kuku ekk ikkrLkfkuyu yufXk kR kqk Vkh RBw{uLx ykV MkkLMk
yuwfuLk (GISE) Lkk{Lkwt yuf Vkuh{ Mkkkuwt. Mk{ skkt kuLkku r{ MkkhkkR fBqrLkxe MkkLMk
MkuLxhYku rfkMk kku. yk fuL{kt ku. yu. ykh. hku krkLke h{kku yLku rkYkku( models)Lkwt
yuf yLkkuwt Mkke oLk Qwt fwO Au. kusMe rkkeoyku Mkkku krkLku kke kwrwk [[koyku
fheLku ku. hku rkkLk-rk{kt {kuxwt kLk fwO Au.
hksfkux BwrLkrMkk fkkkuohuLk yLku MkkiMkkx yuwfuLk VkWLzuLk Mkt[krk kufrkkLkfuL yLku
urLkxurh{ hksfkux kku fkohk Au. kuLkk ykht{kt kuLke rkkLk fr{xeLkk yk zk. rnkhe
Akk nkk. yk ]rkLkk {q{kt Mkkihkx yuwfuLk VkWLzuLkLkwt kufrkkLkfuL kuk Au suLkwt
WTkxLk khkLkk ku kLkk ywQo kt[Lkk zk zk. uXLkkyu fhuwt. kuLkk {kLkkno rLkk{f zk.
rnkhe Akk nkk. hksfkux kku kufku rkkLk yLku kkfkuLke ]rk {kxu kkLk [ku
Au su hkxe Mkhu ekwt Au.
rk kwshkk{kt h{kwh kku k ykwt yuf fuL Qwt kwt Au.

rkkLk {tzku
rkkLk yLku xfLkkkS-rkf {tzku :
kwshkk hk rkkLk yfk{e ( Gujart Science Academy) yu ekk ikkrLkfkuLkwt {tz Au.
ku yruLk, krhMktk yLku rkkLkLku kkkt kufku fkLkku khk rkkLkLkk rfkMk{kt kkk
Mkkh{kt Vkku ykke hnu Au.kwshkk krk {tz k krk rkLku kkwt ykwt {tz
Au.y{kk {urzf yMkkurMkuLk Lke MkkkLkk 1902{kt kue. yk{ kk 110 ko sqLkwt
{tz Au. kuLkkt 28 ko kAe RLzLk {urzf yMkkurMkuLkLke MkkkLkk kue.
yk RLzLk {urzf yMkkurMkuLkLke kk khefu kwshkk {urzf yMkkurMkuLk yruLk yLku
krhMktkku khk ykwkkLkLku kke ]rkyku [ku Au.RLzLk zuLx yMkkurMkuLk Lke kk
khefu kwshkk zuLx yMkkurMkuLk k yk fkhLke ]rkyku{kt fkohk Au.
yk Wkhktk yk fkhLkkt yL {tzku k rkkLkrkf ]rkyku{kt kkukkkukkLkku Vkku ykke hkkt
Au.
hkLke rr kkyku {kxu kukk rkkLk{uk k rkkLk u rkkeoyku{kt yLku sLkkk{kt
hMk kk fhu Au. RsLkuhku {kxuLke hkxMkhLke MktMkk, e RLMxxqx ykV yuLsrLkMko (RLzk)
yu RsLkuhe rkLke ke kkykuLkwt rkrLkr hkke Mkkike {kuxe Rsuhe MktMkk Au. kuLkwt {w
{kf fkufkk Au, khtkw huf hk{kt yk MktMkkLkkt fuLku ( state centres ) ykukt Au.
 679
y{kk kku kRfkfk Lk{kt kwshkk fuLLke f[uhe ykue Au. yk MktMkk kwshkkLkk xfTLkkkS
yLku RsLkuhe kukLku kke {nkuLke kkkkku{kt fuL yLku hk-Mkhu rkrLkr fhu Au ku{s
yktkhhkxe Mkhu khkLkwt rkrLkr fhu Au. MktMkk MkkuLkk kMkkrf rfkMk {kxu yLkufr
]rkyku nkk hu Au.kwshkk fuL{kt ykhu 4,000 yLku Mk{k khk{kt yuf kke k khu
(rkkeo Mkk Mkrnk) MkMktk yk MktMkk hku Au.
rMkr RsLkuhe yLku ykfxu[h kuk{kt Mkr yuk MkkuLke MktMkk kwshkk RLMxxqx ykT
rMkr yuLsrLkMko yLz ykfxu[h knkue MkMktk hkke yLku qk fkohk MktMkk Au. yk
MktMkkLkwt fuL y{kk{kt ksh nk fu suLku nu rLk{koLk fnuk{kt yku Au kt Au.

xfTLkkkS yLku RsLkuheLkk rkLke MktMkkyku

kwshkk{kt xfTrLkf rk, xfTrLkf kuku kkwt MktkuLk, xfTLkkkS ykkrhk kukku sukt fu {kko,
{fkLk, ese, Mk[kR, rhkR krhnLk, s{eLk-Mkthk, kke-kwhXku, kkoh-hk xur-
fkBwrLkfuLk kuhu yLkuf kukkuLkku rfkMk yu kwshkf{kt xfTLkkkSLkk rfkMkLke kkhkee ke fk.
ykke knukt xfTrLkf rkkuku y{kk, Mkqhk, zkuhk, kLkkh yLku {kuhke{kt {kk
MkxrVfux ykMk{ku ykkke MktMkkyku nke. 1947{kt y{kk{kt kkR kkkR (yu.ze.)
RsLkuhe fkus yLku zkuhk{kt yuLsrLkhk, Vxe Y kR.
1948-49{kt rkLkkh{kt rkhk rf{ko yuLsrLkhk fkus, 1951-52{kt {kuhke{kt
ehhS yuLsrLkhk fkus, 1961-62{kt Mkqhk{kt hekuLk yuLsrLkhk fkus yLku
khkk Lkrzk, kLkkh yLku {kuzkMkk{kt k MLkkkf-fkkLke fkuu Y kR. ku Wkhktk nu
rLkh{k RLMxxqx ykV xfLkkkS yLku yL MrLkoh MktMkkyku k Y kR Au. y{kk,
kLkkh, Mkqhk, zkuhk, rkLkkh, hksfkux, kkuhkth yLku Y[Lke kkrxfTrLkfku {kuhkLkwt
MkkLk hku Au. y{kkLke ykh. Mke. xfTrLkf RLMkxxqx yLku zkuhkLke fkLk k yk
fkhLke MktMkkyku Au.
ykfxu[h kuku ke-fkkLke 4 MktMkkyku Au. su{kt 1949{kt zkuhk kku Y ku wrLkMkxe-
Mkt[krk MktMkk Mkkike sqLke Au. y{kkLke MkuLxh Vkh yuLkhL{uLx kLkk yLku xfTLkkkS
( CEPT ) kuLkk ykh{{kt rkir yLku Mkt[kLkLke ryu ykkwt MkkLk hku Au. kuLku
{kL ( deemed ) wrLkMkxe khefu Mef]rk {ue Au.
Auk ku kfk{kt RsLkuhe rk Wkhktk {Lkus{uLx-rkLkku kk ku ku Au. {kk hkxe
Mkhu s Lkrn khtkw yktkhhkxe Mkhu Lkk{ fkZwt nku kue y{kkLke RLzLk RLMxxqx ykV
{Lkus{uLx (IIM) (1962), kkteLkkhLke kR ytkke RLMxxqx ykV {Lkus{uLx ( zeBz
wrLkMkxe) Wkhktk yL MktMkkyku Au; kt MBA ykk kkuMx-kwyux rzku{k RLk rkLkuMk
{Lkus{uLxLkk ykMk{ku [ku Au. xfTLkkukuS rkLkk ykkusLk yLku y{Lke {w skkkhe
680
hkLkk xufTrLkf rkrkkLke Au. 1960{kt kwshkk hkLke MkkkLkk kR, khkk xfTrLkf
rkLkku kk MktkLke ryu ku{s ykh{Lkk irLke ryu k qk {kuxk {k{kt
u Au.
xfTrLkf rkLkk kuku ykkusLk yLku y{{kt kkihtkwt kLk fhLkkhkyku{kt Mkoe xe. yu.
uMkkR, ke. yuMk. f[kk, yu. fu. {nukk, yuMk. ke. fwBxk yuLk. ykh. uLkku Mk{ku kk
Au. wrLkMkxe yLku MktLk fkuu{kt ket hkkuLke Mkhk{e{kt Lkk MLkkkf/yLkwMLkkkf-
fkkLkk ykMk{ku ku{s ku {kxuLke kMk kkuhuxheLkk rfkMk{kt zkuhkLkk k. ykh. Mke.kxu
yLku kuzLk yLku RLzrMx yuLsrLkhk {kxu {kuhkeLkk k.S. yu[. , RuxkrLkMk
yLku fBqxh yuLsrLkhk{kt zkuhkLkk zk. ke. Mke. MkuLk yLku yu. ze. yuLsrLkhk fkusLkk
k. yu[. ke. u, fur{f yuLsrLkhk{kt zk. yuMk. ke. ktzk yLku zk. yuMk. yu. kwhkrf,
kkohLkk ykMk{ {kxu yu. ze. yuLsrLkhkLkk zk. ke. ke. ykuk, hurshuLk yLku
kkusurLkMk{kt zk. yu{. ke. siLkLkku {nLkku Vkku Au.
zkuhkLke yu{. yuMk. wrLkMkxe rMkk keS fkuR wrLkMkxe{kt wrLkMkxeLkk rzkkxo{uLx khefu
xfTLkkkSLkwt rzkkxo{uLx nku kuwt Lkke. kwt W[ rk MktLk fkuu{kt kk Au. yk yuf {kuxe
{kok Au; ku{ Akkt yu{. yuMk. wrLkMkxe Wkhktk y{kLke yu. ze. yuLsrLkhk fkus,
LkrzkLke {oMkn uMkkR RLMxxqx, rkLkkhLke rkhk rf{ko yuLsrLkhk fkus
yLku MkqhkLke Mkhkh kR kxu hekuLk yuLsrLkhk fkus{kt swk swk rkku{kt
yLkwMLkkkf-fkkLkwt rk ykk Au ku{s {kork {k{kt kMk rkku{kt MktkuLkfko k kk
Au. {oMkn uMkkR RLMxxqxLku Mk{fk ( deemed ) wrLkMkxe khefu {kLkk k kR Au.
zkuhkLke yu{. yuMk. wrLkMkxe{kt Vfxe ykV xfTLkkkS yLku yuLsrLkhk{kt Mkth[Lkkfe
RsLkuhe, qkfLkefku RsLkuhe /rtk (fracture) ktrkfe,{]k-RsLkuhe (soil engineering ),
VkWLzuLk yuLsrLkhk suk rkku kh MktkuLk [ku Au.
kwshkkLke kkLkk{ RsLkuhe fkuu{kt MkkLMk MLkkkf fkkLkk fBqxh yuLsrLkhk, fBqxh
MkkLMk yLku RLV{uoLk xfTLkkkSLkk ykMk{ku [ku Au. yk Wkhktk kwshkk wrLkMkxe,
y{kk; {. Mk. wrLkMkxe ykV khkuzk, zkuhk; e. yuLk. rk kwshkk wrLkMkxe, Mkqhk;
Mkhkh kxu wrLkMkxe, rkLkkh; Wkh kwshkk wrLkMkxe, kkx; kLkkh wrLkMkxe,
kLkkh; Mkkihkx wrLkMkxe, hksfkux{kt rzkkxo{uLx ykV fBqxh MkkLMk{kt yLkwMLkkkf-fkkLkku
yu{.Mke. yu.Lkku ykMk{ [ku Au.
kwshkk Mkhfkhu Mk[kE, {kko, {fkLk, kke-kqhXku sukt kkukkLkkt kkktykuLku xfLkkkS kuku
Wkkuke kk ku {kxu 1957-58{kt kwshkk yuLsrLkhk rhMk[o RLMxxwxLke MkkkLkk fhe Au.
yk MktMkk rzkRLk zuk{uLx, hMkk/{fkLk{kt khkkk {kMkk{kLkLke kwkk-[fkMke sukt
yLkufr kukku{kt MktkuLk fhu Au.
 681
kue s heku kke yLku s{eLkLkk xfTrLkf &ku - kke yLku s{eLkLkk ku kk{u ku{s yk
ktLku fwhke kukkuLkk Mkk{ Wkkuk {kxuLkk &ku - ytku kkteLkkh kku s yLku s{eLk MkkkLk-
MktMkk (Water and Land Management Institute-WALMI) fkohk Au. Qokuku zkuhk{kt
kwshkk Qo rfkMk MktMkk (GEDA) ku{s rkLkkh{kt Mkhkh kxu kwLkokhke
(trenewable) Qo MktkuLk MktMkkyku yku Au. f]rk-rkk{kt huf kukLku ykhe uke swkt swkt
Mkkuyu ykue ykhu 50 MktMkkyku/ fuLku Au, su kou Au fu f]rkkuku Mkkhk {k{kt MktkuLkfko
kk Au. Mkkhe Lkt. 1 yLku 2{kt fuL Mkhfkh yLku hk Mkhfkh khk [kke rkkLk yLku
xfTLkkkS-kuk{kt MktkuLk fhke MktMkkykuLke Lkk{ke ykke Au.
rkkLk yLku xfTLkkkSLkku zke rfkMk kk ku {kxu fuL Mkhfkhu 1983-84{kt rkkLk yLku
xfLkkkSLkku Mktk rkk (Department of Science and Technology) Y fkuo ku{s huf
hk{kt rkkLk yLku xfTLkkkSLke fkWLMk h[k ku {kxu kuMkknLk ykwt. kwshkk{kt hk
Mkhfkhu 1986{kt kwshkk fkWLMk ykLk MkkLMk yLz xfTLkkkSLke h[Lkk fhe. fkWLMkLkk
{w hkLkk {w kLk kkk Wk{w khefu rkkLk yLku xfTLkkkS rkkLkk kLk Au.
ykh Mkwe yk fkWLMk rkkLk yLku xfTLkkkS rkkLkk yuf kk khefu fko fhke nke.
nu ku Mkk MktMkk khefu fko fhu ku{ Lke kuwt Au. f]rk, Wkuk, Lk, kkoh, Qo,
rk suk hkLkk {nLkk rkkku{kt rkkLk yLku xfTLkkkSLkku Mkk{ Wkkuk kk ku {kxu
{kkooLk, MktfLk yLku kqhf fko - yu yk fkWLMkLkku {w Wu Au.
rkkLk yLku xfTLkkkSLkku Mkk{kL sLk{kLkMk{kt k u ku {kxu [khk{f fko k ku fhu Au.
kuu xfTLkkkS yLku rkkLkLkk rk yLku MktkuLk {kxu yLku kkohLke e ytkuLkk yLkuf
kLkk-{kuxk kusuxku{kt kuMkknLk ykkk Wkhktk kkteLkkh kku rh{kux MkuLMkk yLz fkBwrLkfuLk
MkuLxh (RESCO) Y fhu Au. e, hkLke ikrf MktMkkyku {kxu rzMxLMk yuwfuLk, RLV{uoLk
yLku xuRLkk LkuxfoLkk kusuxLkwt ykkusLk fhu Au. fkWLMk MkkOke rfkMkLke rkLku u {u
ku nukwke Wkuk, Qo yLku kkohLkkt kukku{kt {kirf MktkuLkLku kke fk{kehe fhLkkh
wkMktkufkuLku kuMkknLk {u ku nukwke ko 1995-96ke Y fheLku h kuo zk. r{ MkkhkkE
kwhMfkh ykku Au. ykku k{ kwhMfkh zk. e{ke Mkrkkk MkkkhLku Wkuk{kt VkrhLk kuRTz
kuzxMk {kxu,Lker{ knLku Qokuku Vrkf Mku xkRk kh {kxu, Mkku{kk kELku kkohkuku
nLkk rkLkWkkuke kne{ktke hkuk-Wk[khf kek ytkuLkk MktkuLk {kxu yLku rek kk{wfwt
Lku yt rkkeoykuLkk rk{kt Wkkuke kk kue Mfu[k kuLk kikh fhk {kxu ykkk{kt
yku Au.
yk Wkhktk fuxktf Wkukk]nku k kkukkLkk kukLku kke ykke MktkuLk-kukkkyku hku
Au;. k.k. RLzLk kuxkufur{fMk r. (IPCL), zkuhk; kwshkk Mxux VxkRMko yLz fur{fMk
r. (GSFC);ykw rr{xuz, Mkkz; yuuBkf (zkuhk); {kke-fu{ rhMk[o fuL, LkktuMkhe,
682
zkuhk.kLkke kuku yke MktMkkyku {nTytu kkukkkukkLkk kukLku kkkt MktkuLkku fhe rkkLkLkk
rfkMk{kt Vkku ykke hnu Au.
WkukkuLke re {kxu kwshkk Mkhfkhu zuhk{kt RLzrMx kkuhuxhe Mkkke Au. ku{kt WkukkuLku
kkwt MktkuLk nkk hk{kt yku Au. yk Wkhktk fkuE k k u fkuE MktMkk Mkkku Mktfkue
nku kku kuLku ykikurkf &ku Wfuk {kxu kkurkf Mkkzku kqhe kkzk{kt yku Au. yk Wkhktk
hk MkhfkhLkk {M-MktkuLk rkk, qMkhe Mkuok rkk kuhu k Wkkuke fko fhu Au.

yL {tzku
y{kk kku kwshkk MkkLMk rMkxeLke MkkkLkk yu rkk yLku MktkuLk]rkLkk rfkMk {kxuLkku
kkku kqhe kkzk {kxuLkwt yuf ykLkwt MkkukkLk Au. u{kt yk fkhLkku ku Mkkike {kuxku fk (project) Au
yLku ku {LkkuhtsLk khk rkLkk k Mkkku rkkLkLku kufku kLkkkLkk nukwke Y fhk{kt yku
Au. ku rkkLk, Wkuk yLku Mk{ksLku Mkkfe uke fzeYk Lkezu. MkkLMk rMkxe 3D {ufMk rkuxh yLku
rkkLkLkkt rr kkMkktykuLku ykhe ukkt krrLk hku Au.Lkuwt MkfkLkk Wkhko{kt fkoxf yLku yktuLke
{kVf Mkk^xuhLkk rfkMk yLku kLkLku kuMkknLk ykkkLkk nukwke RLVkurMkxe yLku RLVkuxuf fuLku Y
kkt Au. RLVkurMkxe kkteLkkh kku rfkMke hkwt Au yLku kwshkkLkk {krnke yLku xfTLkkkS Mkuxh {kxu
ku {nLkwt kkwt Lkezu.
LkLk fkWLMk ykV MkkLMk BwrBMk(NCSM)Lkk Mknkukke zkuhk BwrLkrMkk fkkkuohuLk
zkuhk kku rkkLk-WkLk (tscience park) Qwt fhe hkwt Au su Mkk{kL {kLkeLku srx ikkrLkf
rMkktkku yLku {q kkuLke Mk{s kqhe kkzk{kt {Yk ku.
yk Wkhktk kMfhk[ko RLMxxwx Vkuh MkuMk yfuLk yLz rskuRLV{uorxMk, kwshkk Mxux
kkkxfTLkkkS r{Lk,RLMkxwx ykV rMkM{kukSf rhMk[o, kuxkur{ wrLkMkxe, kwshkk
RLVku{uorxMk ek kuhu k LkkUkkk Au.
1. kwshkk hk Mkt[krk MktkuLk-MktMkkyku
1. yurkf[h rhMk[o MxuLk, yhus, [kW, Akhkuze, zeMkk, twfk, kkuhk, kzku, XkMkhk
2. yrkf[h yuMkrh{uLx MxuLk, kkrhk
3. keze xkukfku rhMk[o MxuLk, ykt
4. Mke. ke. fkus ykV yrkf[h, Mkhkh f]rkLkkh
5. MkuLxh Vkh yuLkhL{uLx kLkk yLz xfTLkkkS, y{kk (CEPT)
6. fkuxLk rhMk[o MxuLk,[, ykArk, nktMkku
7. zux kk{ rhMkMko MxuLk, {wLk (fA)
8. zk Vk{k rh[Mko MxuLk, {tkrk, ekwh
 683
9. VkhuLMkf MkkLMk kkuhuxhe, y{kk
10. qx rhMk[o MxuLk, nukk{, {ktkhku, LkMkkhe
11. kkMkLz rhMk[o MxuLk, khe
12. kwshkk yrkf[h wrLkMkxe, kLkkMkfktXk
13. kwshkk ykfr yLz fur{fMk rr{xuz, kuxkufur{fMk,zkuhk
14. kwshkk fLMkh yLz rhMk[o RLMxxTqx, y{kk (GCRI)
15. kwshkk fkBwrLkfuLMk yLz RuxkurLkMk r., zkuhk
16. kwshkk yLkSo zuk{uLx yusLMke, zkuhk
17. kwshkk yuLsrLkhk rhMk[o RLMxxqx, zkuhk
18. kwshkk rVrh yurxf MkkLMk ELMxxqx, ykukkth
19. kwshkk RLzrMx ykh. yLz ze.yusLMke, ELzMxe rhMk[o kkuhuxhe, zkuhk
20. kwshkk RLMkuxMkkRzT r., ytfuh
21. kwshkk Lk{ok e VxkRh ftkLke rr{xuz, kuxkurVMk, Y[
22. kwshkk Mxux VxkRMko ftkLke rr{xuz, VxkRLkkh
23. rn r{ux rhMk[o MxuLk, knku, kE
24. nkurhe xuLkk yLz rhMk[o RLMxxqx, ykuZ
25. RLMxxqx yk rfzLke rzMker yLz rhMk[o MkuLxh, y{kk
26. f]rkrkkLk fuL, zeMkk
27. kR Mxkf rhMk[o MxuLk, ykt, LkMkkhe
28. {uRLk fkuxLk rhMk[o MxuLk,Mkqhk
29. {uRLk zk Vk{k rhMk[o MxuLk, khrzk
30. {uRLk {u rhMk[o MxuLk, kkuhk
31. {uRLk hkRMk rhMk[o MxuLk, Lkkkk{
32. r{ux rhMk[o MxuLk, {Lkkh
33. yuLk. yu{. fkus ykV yrkf[h, LkMkkhe
34. ykrVMk ykV rhMk[o MkkLxMx (MkkR MkkLMk), LkMkkhe
35. ykRMkez rhMk[o MxuLk, LkMkkhe
36. kkxuxku rhMk[o MxuLk, zeMkk
684
37. kkuxe fkBuMk, ykt
38. kMk rhMk[o MxuLk, LkMkkhe, Mkhkh f]rkLkkh
39. rhkuLk rhMk[o MxuLk, Mkhkh f]rkLkkh
40. rhkuLk wkhfuLk rhMk[o MxuLk, fkurzLkkh,LkMkkhe
41. rhkuzx kkkkS rhMk[o wrLkx, ykt
42. Mkhkh kxu rhLqyuk yLkSo rhMk[o RLMxxqx, rkLkkh
43. Mkkuh{ rhMk[o MxuLk, Mkqhk
44. MkkRMk rhMk[o MxuLk, skw
45. xkukfku rhMk[o MxuLk, {os
46. nex rhMk[o MxuLk, kkhzkue, rkwh
2. kwshkk{kt fuL Mkhfkh Mkt[krk MktkuLk-MktMkkyku (rkkLk yLku xfLkkkS rkLke)
1. MkuLx Mkkx yLz {heLk fur{fMk rhMk[o RLMxxqx (tCSIR), kLkkh
2. Rurxf rhMk[o yLz zuk{uLx yMkkurMkuLk (tCSIR), zkuhk
3. MkuLxh Vkh yuLkhL{uLx yuwfuLk (MOEN), y{kk
4. LkLk rhMk[o MkuLxh Vkh kkWLzLkx (ICAR), sqLkkkZ
5. LkLk rhMk[o MkuLxh Vkh {urzrMkLk yLz yhku{rxf kLx (ICAR), kkurhke
6. LkLk rhMk[o MkuLxh Vkh ykurLkLk yLz kkf (ICAR), kkuhk
7. LkLk RLMxxqx ykV ykwkuLk nuk (tICMR), y{kk
8. RLMxxqx Vkh kT{k rhMk[o (DST), y{kk
9. rVrf rhMk[o kkuhuxhe (DOS), y{kk
10. MkuMk yfuLk MkuLxh (DOS), y{kk
11. RLzLk Vk{oMko VxkRh fku. yk. rr{xuz (DA & C), fku
12. RLzLk Vk{oMko VxkRh fku. yk. r. (DA & C), ftzk
13. MkuLx fx kerzutk Vk{o (DAH & D), Mkqhk
14. rhkuLk MxuLk Vkh Vkhus kzLk yLz zu{kuLMxuLk (DAAD), kkteLkkh
15. RLzLk kuxkufur{fMk fkkkuohuLk r. (DCP),zkuhk
16. kuxkurVMk fkuykkhurx r. (DCP), zkuhk
17. LkLk RLMxxqx ykV rzkRLk (NID), y{kk
 685
18. kuxkuxkRk zuk{uLx yLz xuLkk MkuLxh (DSSI), hksfkux
19. y{kk xfTMxkR RLzrMx rhMk[o yMkkurMkuLk (ATIRA) (MOTX), y{kk
20. {Lk {uRz xMxkR rhMk[o yMkkurMkuLk (MOTX), Mkqhk
CSIR - Council of Scietific & Industrial Research
DAH & D - Department of Animal Husbandary & Dairy
DA & C -Department of Agriculture & Cooperation
DCP - Department of Chemicals & Petrochemicals
DID - Department of Industrial Development
DOS - Department of Science
DSSI - Department of Small Scale Industries
DST - Department of Science & Technology
ICAR - Indian Council of Agriculture Research
ICMR - Indian Council of Medical Research
MOEN - Ministry of Environment
MOTX - Ministry of Textiles

686

wrLkx-12

hkus-khkusLkk kLkkku
 687

wrLkx - 12
yur - 2014
1-4-2014 : 86 Vqx ktke kkEfu yukV zo hufkuzo fkuo
{LkkhLkwt keLkeMk kwf ykuV zo hufkuzo{kt MkkLk
kkEf kLkkk{kt 18 {kMkke k wLkku kku Mk{
{Lkkh kku rLke ktke kkEf ({kuxh Mkkf) kLkkeLku rh{kt {LkkhLkwt Lkk{ hkMkn
kh{kh yLku kuLke xe{ khk Mkkik{ 25 Vwx 40 Vwx 54 Vwx yLku ytrk{ kMku 86 Vwx yLku 3 #
sue hkuLk fwO nkwt. yk xe{ khk kLkku kkEf keLkeMk kwf ykuV zo hufkuzo kkuzLk kwf ykuV
zo hufkuzo, hufkuzo Mkuxh y{uhefk yLku e{fk kwf ykuV zo hufkuzo{kt MkkLk kk{u Au.
kkEfLke {kuzLk u{Lke Mkkku yuxu fu {uELk [uMkeMkke ELku tkkE 86 Vwx 3 #[ ku ne kh
kuzk{kt yku nke yk knuk ruLkk fwk wkyu 72 Vwx 2 #[ Lkku zo hufkuzo LkkUku
nkku.
LkzkLku nhkeLku kufkue[ [uBkLk kLku
xku[Lkk {ktrfk hVu Lkzk yLku A kLkk kkLzMu{ [uBkLk Lkkukf ufkur[u yufkhVe
{wfkkk{kt LkzkLku 6-3, 6-3ke {kk 83 r{rLkx{kt nhke eku nkku. ufkur[ku 2007, 2011
yLku 2012 kk keS kh yk xkEx kkukkLku Lkk{u fwO, 35{ktke 30 kkuRLx VMMko Mko{ktke
{uk.
huLfk{kt xku[Lkk ku ukze [u VkRLk{kt xh kR nku kuwt 1995 kk {kk keS kh kLwt
nkwt. Auu 1995{kt ykkMke-MkkBkMk {kk{e ykukLkLke VkRLk{kt Mkk{-Mkk{u xfhkk nkk.
ek fth, kM{Lk yLku hkR{k
yLk Mkk{u k {kLkwLkeyku stku [Ze Au
khkLkk hksfkh{kt k [nuhk yksfk [[koLkk fuL{kt Au. yuf Au stkMkn, ke Au
Mkkrkhye yLku ke Au E{hLk {Mkq.
k {rnkyku su{kt stkMknLkk kLke ek fth, ke Au MkkrkhyeLkk kLke kM{Lk yLku
ke Au E{hkLk {MkwLkk kLke hkR{k {Mkw. yk ku ku{Lkk krkLku kuk yLk Mkk{u
kskLkk Lkukk stkMknLkk kLke fnu Au fu, {khk krkyu kk {kxu kkuo Mkwe fk{ fwO ku{Lkwt
MkL{kLk kwt uEyu kuLkk ku nfkke fhkE Au. sLkkk (w) {ktke nfkke kk{uk
Mkkkehye ksk{kt u~k yLku 24 fkf{kt kue nfkke{kt rLk kskLkk Lkukk {wgkh
ykkMk Lkfe kLk nkk. MkkrkhyeLkk kkMkke kMkeLk xf Mkkku Mktktku Au ku{ fnukkt {kuxku
688
rk kku nkku.
yu s heku R{hkLk {MkwLkwt Au.kuu kskLkk zkkLkkLkk W{ukhLkk fxfk fhkLke kk fheLku
kx {[kku nkku. stkMknLku ksku kkkuheLke Mk fhe Au, Mkkrkhyeyu kskLkk
{wkkh ykkMk Lkfe Mkk{u kLkkeLkku fuMk fkuo Au kku R{hkLk {Mkw su{kt Au. yk ku Mkek
yLku ykzfkhk uzkuk Au.
kqkLkk Mkkkf uhe kus yLku MkSo keLkLkku {kk 1 zkuh kkkh
kqkLkku kef E~w knkh kzku khke uhe kus yLku MkSo keLk h kuo {kk yuf zkuh kkkh
E hkk Au.
kwkLkk yufefwxe [uh{uLk yuhef ~{ezexLkw {nuLkkkw kheLku 19 r{rLk zkuh fhk{kt
ykw Au. yk{ yuhefLkwt kkkh kufus eLku kk 8 {eeLk zkuh Au.
uhe kus yLku keLk yu{ ktLku Mkkkfku kkMku kqkLkk 26-26
4-4-2014 : S{uE{kt yuk{o suku MLkw ykuLk :
S{uEu kuLke {kukkR yuefuLk {kxu kuL[ fhu Au.yuk{o{kt MLkwLkku ykuLk Au yue s heku
nu S{uR{kt k MLkwykuLk w fhe fku. S{uE khk keLk xw xkuk Lkk{Lkwt yL yuf
Ve[h k yuz fhkwt Au su{kt k{khk ykLkk {uEMkLku Mkkike Wkh hke fku suke keLk xw
xkukfhuk {nLkk {uEMk nt{uk k{khe Lksh Mk{k hnuu.
5-4-2014
23 yurLkk rMkLku r{kt zo kwf zuLke Mkkku zo fkuke hkEx zu khefu k Wsk{kt yku Au.
knukLkk Mk{{k kwMkfku k{kt ykkk k kuLke fkuke hkEx Lknkukku.
Mk{Lke Mkkku ku{k Lkk fkkyku W{uhkkk kuLku zo fkuke hkEx zu yLku zo kwf zu khefu Wsk{kt
yku Au. suLke y{kk{kt rr fko{ku kfe Wse fhk{kt ykuu. su{kt rr MkkrnfkhkuLke
nkshe{kt kwMkfku ru kk ku.
knwYke s[h : r{r{f ykufxkukMk
rhkE Sku{kt ykuxkukMk yuf yk S Au. nkzfk rLkkLkk ku yktku yLku ykX kk (fu
nkk)kk ykuxkukMk kwrT ke S Au. 4 {exh ktkk nkkkk 15 rfku sLkLkk ykuxkukMk
k uk {u Au.
ykuxkukMkLke kk 300 k uk {u Au. khuf {kAe suk kE kku khuf Aek suk
kELku kzk hnu. ku htk k ke fu Au. khuf kkh suk kELku kzk hnu Au. fkhuf fh[k
suk nku Au.
 689
LkMkrk rLke 7 yke
(1) furVkuLkkLkk rMkfkuk LkuLk kkfo{kt yuf ku nh ko fhkkt swLkwt rMkfkukLkwt ]k 275 Vqx
[wt Au. rLkwt Mkkike fkh yk ]k kz{kt 100 VqxLkku uhkku hku Au.
(2) y{urhfkLkk Wxkn{kt yuf ]k yuf s {q{ktke VqxeLku 100 yufh{kt kkhkuwt Au. LkSf LkSf
ykukt k{k{ ]kku s{eLk{kt yuf s {q Mkkku uzkuk Au. kktze Lkk{Lkwt yk ]k rLkwt Mkkike {kuxwt
]k kk Au.
(3) {uMkfkuLkk xqu kkuLkk MkkLxk {krhk [[o{kt ykuwt {kuLxuw{k MkkMk ]k 116 Vqx [wt Au. yk
]kLkwt uwh zk suwt kz 116 VqxLke [kE Mkwe 119 VqxLkku uhkku hku Au. yk ]k 1400 ko
knuk [[oLkk kkheyu kuwt.
(4) MkkLkkrMfku LkSf ykuwt uLzurh xe huzqzLkwt ]k Au. yk ]kLkwt kz yuxwt fkh Au fu su{kt
kku kkzeLku fkh kMkkh kE fu kuku hMkku kLkkkku Au. yk Mk ekwt rkfrLkfLkwt Mk Au.
(5) knuheLkLkk h u{kt Wuwt yuf ewA{ ]k 400 ko sqLkwt Au. MkUfzku rfku{exhLkk yVkx h{kt
{kk yk yuf s ]k uk {u Au. skt LkMkrkLkwt SLk Lkke kt yufwt yxwwt Qwt Au.
yk ]kLku xe ykuV kEV fnu Au.
(6) ykuMxurk{kt yuf zkELkkuMkkuh ]k uk suwt Au. zkELkkuMkhLkk {kk y~{ku s {u Au. kuku{e
kkELk Lkk{Lkk ]kLke yke yu Au fu yksu Sek Au kuk ]kLkk 20 fhkuz ko knuktLkk
y~{yku k {e ykk Au. yuxu zkELkkMkkuh fk{kt yk ]k k]e kh kkwt nkwt.
(7) kkrLkk Lkkkk{kt 177 ko swLkwt rkhtke fu~w xe ku yufh{kt Vukuwt Au. kuLke zkEyku khk
Lke zkeyku VqxeLku stkLke su{ Vukue Au. yk ]k uk MkUfzku kMkeyku yku Au.
6-4-2014 : VkhVkuMkLke Mksof ftkLke {kuekLkk CEO kuLzLkLku hkSLkk{w ykkw kzw
ELxhLkux khLkk ekk kkWh VkhVkuMkLke Mksof ftkLke {kuekLkk MkeEyku kuLzuLk ykEfLku
MkeEyku kuke hkSLkk{w ykke ew Au.
kuLzLku Mk{IrkfkuLkk Lk kh fueVkuLkk{kt rkkt {wfkLke {ktke fhke MktMkkLku 1000 fhkuzLkwt
zkuLkuLk ykw nkw. kuLzuLkLkk r[khku Mkk{u ftkLkeLkk f{o[kheykuyu rhku k fkuo nkku.
8-4-2014 : kw{ kuw {urLk uLk kuk kkA 270 fhkuzLkwt [o
8 {k[uo kw{ kuk {urLk uLk MH 370 Lku yuf {rnLkkke Mkkk kue hkk nkuk Akkt nsw
Mkwe uLkLkk fkuE [kuMk kwhkk {e k Lkke.
{urkLkk zkkLk LkSk hkfu fkwt fu Mk[o ykukhuLk{kt kkku [o u {kxu fkuE kteh kkkk
Lkke. skhu ykuMxurkLkk zkkLk xkuLke yukkuxu fkwt Mk[o ykukhuLk{kt kkku [o kuLkk {kxu
heLkuk Au.
690
14-4-2014 : 2020 {kt kUzk RrknkMk kLke su
rLkkkkuyu [uke W[khe Au fu wrLkk{kt 2020 Mkwe{kt kUzkLke ke Lkk{uk kE su khkLkk
ykMkk{{kt kUzk uk {u Au kUzkLkku rfkh kuLkk kzk {kxu fhk{kt yku Au. kqo yurkLkk
uku{kt ku{ktke k kLkkk{tk yku Au.
2007 {kt 13 kUzkLkku yLku 2013 {k 1007 kUzkLkku rfkh kku nkku. nk{kt wrLkk{kt {kk 20000
MkVu yLku 5000 fkk kUzk hkk Au.
15-4-2014 : khke {qLkk fr rs ukkeLku Pulitzer prize
rs ukkeLku 2014Lkw kweh kE {w Au kuyku fr yLku y{urhfkLke fkuusLkk ykkf Au.
kuyku khke {qLkk Au. ku{Lku 3 MkuLMk Lkk{Lke frkk {kxu yk kE {w Au. kweh kE
MkkrnLkw Lkkuku kE {Lkk Au.
rs ukke kUkuh{kt sL{uk. ku{Lkk yk fkMktknLku {kLke yk{kLku ykuLkkh fk
Mktkn khefu kkk{kt ykku Au.
VkELk fuxukhe{kt 3 MkuLMk Mkkku Mek ykuV heLk yLku kek M{kuf Lkk{Lkk ku fkMktkn k
Mkok{kt nkk.
16-4-2014 : 475 kuMkuLsMko R skwt snks MkkWk fkurhkLkk Mk{w{kt zqwt
MkkWk fkurhLk Mk{wke rk{kt susw ek LkSf 475 kuMkuLsMko yLku 150 knLk R skwt snks
Mk{w{kt zqwt..160 kykuLku k[ke ukk Au. yk xLkk{kt ku kLkk {]w kk Au skhu
14 k k Au.
snks{kt Mkkh 475 kuMkuLsMko kife 325 MfwLkk rkkeo Au. snks{kt xe[Mko yLku MxwzLxMk xek kh
sE hkk nkk.
19-4-2014 : Lkkuku rsukk Mkkrnfkh kurk {fuosLkwt yMkkLk
1982 {kt Lkkuku ELkk{ rsukk, ekk Mkkrnfkh kurk kkMkk {fuosLkwt 17/4/2014 yMkkLk
kwt nkwt. kuyku 87 koLkk nkk. {fuos MkurLk kkkLkk {nkLk ufku kife yuf nkk. ku{Lku
MkkrnLkwt Lkkuku ELkk{ {wt nkwt.
20-4-2014 :
{urLk r{kLk MH 192Lkwt E{soLMke uLzk: kUw ske {urLk yuh kELMkLkkt r{kLk
MH192 sux r{kLk hrkhu hkku WzkLk koLkkt kfkkk kkAw Vhe kwt nkwt. Urzk kuh{kt
xurfLkf k{eLku fkhu ku kkAwt kk{kt ykwt nkwt.yk r{kLk{kt 166 kufku Mkkh nkkt.
WuLke Au fu nS Mkk {rnLkk kquo s fwykktkwhke {urk skw yu{yu[ 370 uLk kq{
kwt Au. ku{kt 259 krkyku nkkt. MkLk kkkMk Akkt nS Mkwe kuLke fkuR s {krnke {e Lkke.
 691
kk {tkufhu fkwt : yr{kk k[Lk k {ku uRyu kk Mkknuk Vkfu yukuzo
ufT, zkhuxh kwkhLku kkuewzLkk rkrck kkMkknuk Vkfu yukuzo ykkkLke nuhkk
Mkhfkh khk fhkk{kt yke nke MkwrMk kkrfk yLku khkLkwt kkih kk {tkufhu kkuewzLkku
rkrck kkMkknuk Vkfu yukuzo yr{kk k[LkLku k ykkku uEyu.
khkLkku knuku zk zufh ^kykuh {wtkE{kt 450 fhkuzLkkt [uo kikh, yksu kufku {kxu wku
{wfkku
Y.450 fhkuzLkk [uo kikh kuk 6.05 rfkur{xh ktkku Mkktkkw-[uBkwh rLf hkuz (SCLR)
ykske nuh knLkku {kxu wku {qfkku Au. yk hkuz Wkh 1.8 rfku{exh ktkku, [kh-uLk kku
khkLkku Mkkike knuku zk-zufh Vkykuh Au. Yykk{kt kusuxLke f{k 115 fhkuz nke, su
ytku eLku 450 fhkuz Mkwe knkU[e Au.
21/4/2014 : u nkukk kk {nkLk... Lkkhe fk nkukk sk MkB{kLk.
hke Mkktku kuLke kkxeo hkrx yk{ kkxeoLkku kukku kuL[ fkuo ku{Lke kkxeoLkwt MkukLk Au u nkukk
kk {nkLk... Lkkhe fk nkukk sk MkB{kLk. kukku Au ee {h[e.
S hkurne kLk re nkRfkuxoLkk knuLkk [eV sMxMk
kkuhkk hkurneyu Mkku{khu rne nkRfkuxoLke knue {rnk [eV sMxMk khefu kk ek Au.
Wkhkkk Lkkes stku sMxMk hkurneLku kLke kk uzke nke. yk k Wkh kku{Lkku
Mk{kkku [kh koLkku hnuu.
ko 1995 {kt sL{uk hkurneyu nihkkk{k WM{krLkk rrk{k kk rk ew.
kkko rkkkxTxLk{ ykt rrkLke ku fkuus{kt yuzT{eLk i rzMkuBkh 1980{kt ku{u
fekkLke Yykk fhe. ykt u Mxux kkh fkWLMkLke yk k hne [qk Au. 2002{kt
kuyku ss kLke kk nkk.
rV{ Lk{ku MkkiLku k{ku,
LkhuL{kue ykkrhk kwshkke rV{ Lk{ku MkkiLku k{ku rV{ rhe kE. rzhuxh fu. y{h
(zuLke)yu Lk{ku MkkiLku k{kuLkk{Lke kwshkke rV{ kLkke Au. rV{{kt [eV r{rLkMxhLkwt fuhuxh.
rh LkhuL {kue suku s wf hkke fALkk ythLkk k kS urk Au. rV{Lke kkko
ykktfk, kwshkk, hksfkh, yLku rhku kk [u Vhu Au, rzhuxh fu. y{h (zuLke) Mkkk fhu
Au fu rV{{k yuf k kek Lkke, fkuE nehku fu fkuE rnhkuELk k Lkke.
yk ku 78 fhkuzkrk W{ukhku [qtxe ze hkkt Au
yk ku fw W{ukhku kife 78 W{ukhku yuxu fu 24 xfk W{ukhku fhkuzkrk Au. fkUkuMkLkk 20
W{ukhku, kskLkk 21 W{ukhku , ykkLkk 12 W{ukhku yLku kMkkkLkk yuf W{ukh fhkuzkrk
Au.
692
xkE{ {ukueLkLke Mkkike kke kykuLke eMx{kt fushek k{ MkkLku
xkE{ {ukueLk khk yuf ykuLkkELk Mkuo fhk{kt ykku Au. su{kt wrLkk{k yk-yk uLkk
100 kke kykuLke eMx nuh fhe Au. {kueLku 47197 kufkuyu kuxTMk ykk Au. Mkuo{kt
fushekLku 93853 kufkuyu kuxTMk ykk Au Vk 39% kufku s {kLku Aufu {kue kke Au 86%
kufku {kLku Au fku fushek Mkkike kke Au.
wrVLk-21 MtMkt[kek Mkk{heLk
wrVLk-21 MtMkt[kek Mkk{heLk Mk{wkLku zkue hne Au. wrVLk MtMkt[kek Mkk{heLk
ykk tk{kLk Au su Mk{w{kt zwkfe kke r{kLkLku kuuk {kxuLkk rLkoku ku uk Mkk{ Au.
ku Mk{wk kh MkkuLkkh Mktfukku {kufe Lku kuLkk ykkhu Mk{wLkk kekLkku Lkku kikh fhe ykku Au.
suLkk ykkhu keu fkt, wt kzwt Au kuLkku ytks {ue fk.8 {k[uo kw{ kuk{urLk uLk
MH-370 Lku (43 rMk) Mkkk kue hkk nkuk Akkt nsw Mkwe uLkLkk fkuE [kuMk kwhkk {e
fk Lkke.
22-4-2014 : Mkku~ LkuxLkfk MkkEx kuxTMk yk wh
Mkku~ Lkuxfk MkkEx kuxTMk yk wh Lkku yktfzku 50 fhkuzLku xke kku. wrLkk{kt hkus kuxTMk
yk wh 70 fhkuz Vkuxk yLku 10 fhkuz ezeku ykkuz fhu Au. khk, {uMkfku yLku hrk suk
uku{kt kuxTMk yk wh {kt khku kku Au. khk{kt kuxTMk ykLkk 4.50 fhkuz yLkuu kke{kt k
ykxk s wh Au. VuMkkwf yLku kuxTMk ykLkk fw wh kuZ yks Mkwe knkU[e [wk Au.
zeyuLkyu{kt Mkwkhku fhe ykLkwtef hkukkuLke Mkkhkh kLke
hLkk ykLkwktrf hkukLke Mkkhkh{kt MkVkk ykixqtf Mk{{kt {LkwLke Mkkhkh k Wk k
{uMMkuwMkuxTMk wrLkMkxeLkk ikkrLkfkuLkwt MktkuLk
keyku{kt k{k ktrkfkhe rsLkku{ yurzxk xufrLkf {ke ykLkwtrf hkukLke Mkkhkh{kt
MkVkk {e Au. yk xufrLkf nuX zeyuLkyu kh{kwLkk rk zuxkku{kt LkkLkk VuhVkhku qk s
[kufMkkRkqof fhe fk Au. ikkrLkfkuyu yk xuTLkkukuSLkku Wkkuk fhe hLkk khMkkkk f]kLkk
hkukLkk Wk[kh{kt fhk{kt MkVkk {ue Au. ikkrLkfkuyu skwt nkwt fu kkuzkf s kkuo{kt {Lkw{kt
k yk xufrLkfLkku Wkkuk ytku rrLkf khek h] kR su.SLkku{ yuzrxk{kt yk MkVkkLku
{nkqo k{kt yku Au. yk Lke ku rMk xuTLkkukuSLkk fkhu kLke Au. yk xuTLkkukuSke
ikkrLkfku keyku yLku LkMkrkyku{kt zeyuLkyu{kt VuhVkh fhe fu Au.
{uMMkuwMkuxTMk RLMxxqx ykuV xuTLkkukuS (yu{ykRxe)Lkk ikkrLkfkuyu rMkLkku Wkkuk fhe
zeyuLkyuLke uzLku kuu Au yLku kuLku ku fhu Au.
 693
Mktkufkuyu hLkk hkukLke Mkkhkh{kt MkVkk {e nke. yk h ykLkwtktrf sLkeLkkuLkerk{kheke
rkzek nkku. yk hLku nkR uMkh RLxkuLkMk RLsufLk ykkeLku kuLkk ke kkLkk f]kLkk
fkukku{kt VuhVkh fhk{kt ykku nkku.
yu{ykRxeLkk kuVuMkh zurLk yuLzuhMkLku skwt nkwt fu kowt Au fu ke{kt ykLkwktrf hkukLke
Mkkhkh {kxu k{u rMk xuTLkkukuSLkku Wkkuk fhe fku Aku.y{u f]kLkk su hkukLke Mkkhkh{kt
MkVkk {ue Au ku hkuk {Lkw{kt k uk {u Au.
ku{u w{kt skwt nkwt fu yk hkuk sLkeLk{kt Mkk{kL VuhVkh kkLkk fkhu kk Au. y{u kowt
Au fu kwg ke{kt rMk xuTLkkukuSLkku Wkkuk fhe hkuk {xkze fk Au.
23-4-2014 : {kkLkLkku Vkuk ku, {kk 47 xfk {kkLk
{wtkRLke A kuXfku {kxu {kkLk fhk{kt ykwt. {kkLkLkk yktfzku rLkhkk sLkf ykk Au.
{wtkR{kt kkt[ kk MkweLke 47 xfk kuxk kwt nkwt.

{u -2014
03 May, 2014 : yVkrLkMkkLk{kt kuk qMLk{kt 2100 ke w kufkuLkk {kuk
- fwhke ykVk{kt 300 suxk {fkLkku hkke kk Au
-khu hMkk kk kwh ykwt nkwt
Wkhe yVkrLkMkkLk{kt khu hMkk kk kuk qMLk{kt 2100suxk kufku {]w kkBk
nkukLke yktfk MkukR hne Au. yVkrLkMkkLk Mkhfkhu uLkk Wkh-kwo{kt ykuk kk{zkyku{kt
qMLkke 2100 kufku {]w kkBk nkukLke kkhe fhe Au. kkt ktkLkk kLkoh Lkeu yksu
fkwt fu , yk xLkk{kt 300 krhkhkuLkk k{k{ 2100 kufku {]w kkBk Au.
yksu yuf kk{Lkku {kuxku kk kux{kt yke kku nkku. kk{kkyku yk fwhke ykVk Mkk{u
kkukkLku rLkMknk {nuMkwMk fhe hkk Au yLku kLkohu kufk{{kt kk kkMkuke { fhkLke yke
fhe Au. wMLkLkk fkhu kk kk s {fkLkku hkkE kE kk Au.
kkt ktkLkk su kk{{kt wMLk kwt Au, ktLkk kufku k[k fko{kt MkkLkef MkkLk, Mktwk
hkx yLku LkkxkuLkk MkuLkkLkk skLkkuLku { fhe hkk Au. kk{{kt rMk hBkLk Mkkk khu hMkk
hMkkku hkku suLkk fkhu kwh k ykwt. yVkrLkMkkLk{kt khtkh wMLk yLku rn{MLkLke
xLkkyku kke nku Au, khtkw yksLkwt w~Lk ek nkwt.
kkt ktkLkk kLkoh kn eWk yeku VkuLk kh skwt fu, wMLk kk kk 2000ke
w kufku kkk Au yLku 300 suxk {fkLkku hkke kk Au. yVkrLkMkkLk{kt Mktwk hkx Mknk
r{LkLkk kk yuhe kikkrLkMku skwt fu, ykuAk{kt ykuAk 350 kufkuLkk {]w kk nkukLke kkhe
kR [wfe Au.
694
zkfxh khk eoLku ykkkk rrMLkLkwt Vku{uox uh{kt yuf Mkhwt hku.
{urzf fkWLMk ykuV RLzkLke rrMLk {kxu Lke VkuBwok
rrMLk{kt k Wkhktk eoLkk hkuk, Vk{korMkMxLkwt Lkk{ wt Vhrskk hku
rrMLk{kt zkufxhkuLkk ykh yuxe nu hkk nku Aufu, w Vk{korMkMx k e kh {qtkR
skk nku Au fu, zkufxhu fR k e Au. yuxwt s Lkrn, zkufxhu ue kLkk zku ru k k
ykkku Lkke. ykk rfMMkk{kt ekh eoLku ke k ykke uk Au. ykwt Lk kk ku {kxu
{urzf fkWLMk ykuV RLzkyu uh{kt zkufxhku {kxu yuf Mk{kLk rrMLkLke VkuBwok y{{kt
kk r[khk nkk he Au. yu{MkeykRyu kwshkk {urzf fkWLMk Mkkku yk {wu r[khk
nkk he Au.
zkufxhkuLkk rrMLk khuf eo {kxu u{e kLke fu Au. rrMLk{kt zkufxhku{kt kLkk Lkk{
furkx ykh{kt kkt s Lkke.rrMLk{kt zkuxhku kLkk Lkk{ yLku zku ukLke hek yuk
ykhku{kt u Au fu, eoLkk MkkkLku k Lkke ku{ fne ukk nku Au kku khuf kkt Lkk{Lke k
nkk{kt kfzke ukk nku Au krhk{u ku k eo u{h]k kLke fu Au. {urzf fkWLMk ykuV
RLzkyu nu khkh{kt zkufTxhkuLkk yufMk{kLk rrMLk {kxu VkuBwok ze Au.
MkqkkuLkk {ku,nu zkufxhkuyu rrMLk{kt zkufxhLkwt Lkk{, zeke, kuLxLke rzxuR,k yLku zkuLke
hek e kzu. k k SLkurhf k e kzu. kLkk Lkk{ furkx ykh{kt kLkkt
hnuu. yk Wkhktk {urzf MxkuhLkk Lkk{ Mkrnk Vk{korMkMxLkwt Lkk{ Mkwkt wt kzu. yk{, uh{kt
zkufxhkuLkwt rrMLk yuf Mk{kLk nu. ku {kxu yu{MkeykRyu k{k{ Mxux {urzf fkWLMk Mkkku
[[ko fhe {tkku k {tkkk Au.
ftzk kkuxuo Mkkk Ak kuo uLkk {ush kkuxo{kt k{ {ktf e hkwt
irf ykkf {te yLku yL krhkku [u kuo 2013-14{kt A xfkLkk xkzk Mkkku 87.005
{eeLk {uxef xLk fkkkuo nuLz fwo ftzk kkuxo xMxu irf {te kkk ke yL fuxkf krhkku
kk k ko 2013-14 {kt 87.005 {eeLk {uxef xLk fkkkuo nuLz fheLku Mkkk Ak kuo uLkk
k{k{ {ush kkuxo{kt kkukkLkwt k{ LktkhLkwt MkkLk e hkwt nkwt.
u fu ftzk{kt kk koLke Mkhk{eyu A xfkLke w fkkkuo nuLzk xwt nkwt. yk ytku fukexe
khk skkwt nkwt fu, kuo 2013-14 {kt fukexeyu 87.005 {eeLk {uxef xLk fkkkuo nuLz fkuo
nkku. kkuxoLke 96.62 yu{yu{xeLke k{kk Mkk{u fukexeyu 87.005 yu{yu{xe fkkkuo nuLz fkuo
nkku. fkkkuo xk kkA fukexe khk swk swk fkh kok nkk. su{kt kMk fheLku kkuxo kh 57
rMk hMkkLkk fkhu fkkkuo nuLzkLke yMkh knkut[e nkukLkwt skkwt nkwt. kkh yLku yLkksLkk
ykuAwt nuLzetk kkk Vwz fkkkuo{kt k xkzku ykku nkku. suLke kkA kkekk kku ykEykuMke
heVkELkheLkk {ht{kLku fkhwk ukkku nkku. suLkk kkuu ykEykuMkeLkwt fk{fks kt hkwt nkwt.
 695
e eez fkkkuoLke Mxkuhus{kt xkzku kkk hMkkLkk fkhu {eXkLkk WkkLk{kt {kuzwt kwt hkEMk
yLku Mkwkh fkkkuo{kt xkzku,fLxuLkh x{LkLkku {wu yLku kMk fheLku irf {teLkk fkhu xkVef xwt
nkukLkwt knkh ykwt nkwt. LkkULke Au fu ko 2012-13 {kt ftzk kkuxo khk 93.63 {eeLk {uxef
xLk fkkkuo nuLz fkuo nkku. su yk ku swk swk krhkkuLku fkhu xeLku 87.005 yu{yu{xe kR
kku nkku. khtkw yLkuf krhkku [u k ftzk kkuxo kkukkLkwt k{ {ktf e hkku nkku.
fukexe khk [kw ko{kt fuxkf {nkqo kkk hkLke nuhkk fhkE Au. suLkk kfe [kw kuo
2014-15 {kt 100 {eeLk {uxef xLk fkkkuo nuLz fhkLke ykk k fhkE Au. [kw ko{kt
kkuxo Lke uLz kkueMke {ku s{eLkLke ek{e fhu. kkh yLku yLkks fkkkuoLku ykfkok {kxu
yuVMkeykE yLku kkh {tkk Mkkku kMk fhu.
ykkk yLku rLkfkMkfkhku Mkkku {e zk fkkkuoLku k ykfkokLke fkurk fhku. ku Vkuxk VuLk kkk
yuf {kukkE nkkoh uLk k Wkkuk{kt uk{kt yku. e yL ku Vkuxk VLk yLku {kukkE
nkkoh uLkLku Mk ko {kxu huwh hkLke kh{eLk ykkk{kt yke Au. {eXkLkk fkkkuo{kt kuku
xkzku [kw ko{kt khk{kt yku. fukexe khk kkuxoLkk khk fkkoyku, xMxe, fk{khku,
wrLkLkLkku ykkh {kLkk{kt ykku nkku.
nkozo rkLkuMk MfqLke MxkxoyMk {kxuLke Mkko{kt [kh khkeku rsukk
Lkfk{k fu]kkuLkk huMkk{ktke MkurLkxhe kuz kLkkke Mkkke Lku Mkku~ yuLxhkR khefu kkLz
kR
nkozo rkLkuMk Mfq Mkko{kt [kh khkekuyu {ukLk {kwo Au. yk Mkko{kt Lkk yLku LkkrLkqo
ku{s kkkrhf yLku Mkk{krsf yMkh hkke LkqkLk yrk{wk kkkkkuLku k k zkuhke
w hf{Lkk RLkk{ ykk Au. nkozoLke yu{keyu rkkeoLke y{]kk Mkiku 18{e nkozo rkLkuMk
Mfq Lw uL[h Mkko{kt yuLkk uL[h Mkkke{kxu Mkku~ yuLxh kR fuxukhe{kt kkLz kR Swt
Au. y{]kkyu ykuhuf RsLkuh rMxLk fkkuMkw Mkkku {eLku Mkkke Lke MkkkLkk fhe Au. Mkkke
Lkfk{k fu]kkuLkk huMkk{ktke kkukk{ MkurLkxhe kuz kLkkeLku kkB khke eykuLku kqhk kkzu Au.
yu{ykRxe{ktke {efuLkef RsLkuheLke ke hkkk y{]kk yLku rMxeLk, Mkko{kt 50,000
zkuhLkwt RLkk{ Sk Au. yuf Mkkku r[kh kwt s ke Lkke fu Au yue {kLkkke urhk Lkk
kkkrhf yLku Mkk{krsf yMkh hkke LkqkLk yrk{ wfk kkkkkuLku fk{kt ykkk rkkeoykuLku
yk Mkko xufku kqhku kkzu Au. Mkkke Lku RuxkurLkf kWz kux {khVku ykurzLMk [kuRMk yukuzo k
kk kku Au. Mkkih {nksLk, {kMkuok MkkkuLku kkk suMk kuf khk h] fhkuwt ykuuz, rkLkuMk
xuf fuxukhe{kt rsukk Lkezwt Au.
{kLkeyku zk feLkk hLke MkVkR, kkuMkhe,kuLze yLku yu fkhLke yL fk{kehe {kxu
ykuzLke MkukLkku Wkkuk fhe fu Au. ykuz xek k 50,000 zkuhLkwt RLkk{ Ske Au.
Mkku~ yuLxhkR xuf{kt rke MkkLku xku{uxku uMk hkwt, fu suLke MkkkLkk {ehk {nukk yLku
696
{kRf kuhuLMk Lkk{Lkk yu{keyu rkkeoykuuyu fhe Au. rkLkuMk fuxukhe{kt rkkhfw{kh Lkk{Lkk
yu{keyu rkkeoyu Mkkkuk kwk rVxLkuMkLku rke MkkLku hnuk k 25,000 zkuhLkwt hkufz
RLkk{ {wt Au. yk koLke Mkko{kt nkozo rkLkuMk MfqLkk yu{keyuLkk 150 rkkeoykuuyu qfkwt
nkwt.
ykuMxurk xuMx huLftk{kt Lktkh Lk : khk kkt[{kt {u VUfkwt :
- xTuLxe-20 Lkk huLfk{kt khku xku[Lkku { {uku
ykRMkeMkeLkk xuMx huLfk{kt ykuMxurkyu Vhe k Lktkh LkLkwt MkkLk {ue ewt Au. skhu
khkLke xe{ Auk fuxkf Mk{Lkk Lkkk uk kk kkt[{kt {u VUfkR Au. Lk zu Lkk huLfk{kt
ykuMxuek xku[ kh Au, skhu khkLku keswt MkkLk {wt Au. xe{ RLzk {kxu ykkMkLkh]k kkkk
yu Au fu, kuyukLku xuLxe-20Lkk huLfk{kt xku[Lkwt MkkLk ykkk{kt ykwt Au.
ykuMxurkLke xe{ kkt[ ko kk ykRMkeMkeLkk xuMx huLfk{kt xku[Lkk {u knkU[e nke. kuykuLku Auu
2009 {kt Lktkh LkLkwt MkkLk {wt nkwt, u fu khkk ftkk ukLku krhk{u kuykuLku xku[Lkwt MkkLk
kw{kwt kzwt nkwt. u fu kksukh{kt #uLzLku yur{kt nkRxku fko kk ykuMxurkyu MkkWk
ykrfkLku kuLke s hke kh nhkeLku xku[Lkku { kkAku {ue eku nkku. MkkWk ykrfkLke xe{u
ykukMx, 2012 {kt #uLz kkMkuke xku[Lkku { ykt[fe eku nkku, su kAe kuykuuyu kkukkLkwt MkkLk
w {skwk fwo nkwt.
ykRMkeMkeLkk Lkk xuMx huLftk{kt khkLku Auf kkt[{ku { ykkk{kt ykku Au. ykuMxuek kAe
keswt MkkLk MkkWkykrfkLkwt Au. keu { #uLzLku yLku [kukku { kkrfMkkLkLku ykkk{kt ykku
Au. xuMx rfux{kt huLfk 2003 ke h] kk nkk, khke RLku 2009 Mkwe ykuMxuek s xku[ kh
nkwt. skhu kuLku kkuzku Mk{ {kxu MkkWkykrfkyu kkA fuwt nkw,su kAe 2009 ke 2011 Mkwe
khkLke xe{ s xku[ kh hne nke.khkk #uLzu 2011-12 {kt k{ {ktf {uku nkuk. ICC
huLfk{kt xkuk - 10
{ktf xuMx Lk zu xe-20
1 ykuMxurk ykuMxurk khk
2 Mkk.ykrfk khk etfk
3 #uLz etfk kkrfMkkLk
4 kkrfMkkLk #uLz Mkk.ykrfk
5 khk Mkk.ykrfk ykuMxurk
6 LweuLz kkrfMkkLk LweuLz
7 etfk LweuLz rLz
8 rLz rLz #uLz
 697
9 rBkkku kktku ykuoLz
10 kktku rBkku kkku

JUNE 2014
{ekwhLkk kufkxf MkhkuhLkk khkk xkkwyku hkus sk ku Au
- wrLkkLke yuf {kk kf]rkf yke.
Wkh kqo hk {ekwh{kt kk kkeLkku s skku hkkwt kufkxf Lkk{Lkwt rk Mkhkuh ykuwt
Au. 312 [kuhMk rf{e{kt Akuk Au. yk Mkhkuh{kt ykuk khkkt xkkwyku wLkekLke yuf{kk
yke kk Au. MkhkuhLke sMkkkxe kh u fu khkkku khkku nku yu{ xkkwyku khu Au.
khuf kku 35 ke 40 Vwx suxe sk Akuzu Au.
{ekwh hks{kt ykuk yk rr xkkwyku hkus hkus Mku Au. xkkwykuLku {ekwhLke MkkrLkf
kkk{kt fw{ze fnuk{kt yku Au. yk xkkwyku kh zkLMkk rzh khefu kk kuk MkktkkR
Lkk{Lkk nhku hnu Au. 1980 {kt kufxf MkhkuhLkwt kukV ykhu 104 [kuhMk rfku{exh nkw su
yksu eLku 312 [kuhMk rfku{exh kR kwt Au. wrLkk{kt kke kh khke nkuxLkk f]rk{ {uSf
kku yLkuf uk {u Au
khtkw yk xkkwyku hkus fue heku Mkkk hnu Au kuLkwt k yuf rkkLk Au. Mkeykuke kMk yLku
ukykuLkk 5 Vwx fhkkt k w zk kh Bk nkukke yk xkkwyku zqkkk Lkke. kMk kku fkLkfwwxe
khefu ykukke rr fkhLke LkMkrk kke Wkh kMxefLkk zkLke {kVf khkLkku kw{o
hku Au.
ykLke Mkkku kuk ukyku yLku yL LkMkrk k khke hnu Au. ykwt Mkeyku Mkwe kkke kkt[
VwxLkk zk kh Bk Au su Mkkk khkk hnu Au. kMkLke [khku yue heku kkhkR kR Au. fu kuLkku
ku ke k Vwx suxku kk kke{kt zwkuku hnu ku{ Akkt xkkwyku Mkk zwke skk Lkke. yk
xkkwykuWkh h[kue LSkuLke kEz kEV MkuL[qhe yuf {kk {rkwh rMkk skk ykk{kt
kesu kt Lkke. ykke kuLkwt kMkLk kkk ukkf Mk khefu k {n kLke kk ukk
MkkrLkf kufkuyu yk khkk krMkk xkkwyku kh hnukLkwt hw fwO Au.
hku{kt[ hVkkh hMkkfMke 0: kkr{kt Vqxkku zofk
- ykske 32 xe{ku 64 rkh sue {u[ku h{u 0:
- 13 swkRyu VkRLk h{ku
- kkr yLku yksuoLxLkk Vurhx 0: [urBkLkLku h]k.207 fhkuzke w RLkk{ 0: kkr :
698
h{kLkk {nkfwt kkkk Vqxkku zofkLkku 12/6/2014 ykske kkr{kt kht kR hkku Au.
Vqxkku zofkLkku k{ {wfkkku s{kLk kkr yLku kuyurk [u h{ku. kkrLke xe{
kkt[kh [uBkLk kLkue
rLke Mkkike kufr h{k VqxkkuLkku zofk kkr{kt kR hkku Au. h [kh kuo kukk
yk zofk{kt fw 200ke w uku{ktke fkueVk kue 32 xe{ku kk uuke nku Au. 2010 {kt
MkkWk ykrfk{kt kuuku. Auk zofk {kt MkuLk LkuhuLzLku 1-0ke nhkeLku [uBkLk kLw
nkwt. yk ku kkr yLku yksuoLxLkk ruk Vurhx {Lkk Au. fu{hwLk Au. kwhk ke {kt MkuLk,
LkuhuLz, [ee, ykuMxurk Au. kwhk Mke {kt fkurkk, keMk, ykRhe fkuMx yLku skkkLk
hnuu.
kwk ze {kt Whwu, fkuMxkhefk, $uLz yLku RxkeLku Mk{kkk Au. kwhk E {kt MeuoLz,
yuwzkuh, ktMk yLku nkuLzwMk Au. kwk yuV {kt yksuoLxLkk, nuokkurLk, RhkLk yLku LkkRShek
Au. kwk S {kt s{oLke, kkuxwoke, kLkk yLku y{urhfk ku{s kwk yu[ {kt kkuS{, ysuhek,
hrk yLku MkkWk fkurhk Au. kkr Mkkike w kkt[ k zofk Swt Au. khu Rxke 4
ku, kr{ s{oLke 3 k, yksuoLxLkk, Whwu ku-ku k, $uLz, ktMk yLku MkuLk yuf yuf
k zo [uBk kLk Au. 1930{kt Mkki k{ zo fk s{kLk Whwuyu Sku nkku. yk 20{ku
zofk Au. 1942,1946 zo kuhLkk eu zofk Lknkuukku kuku, yk kLkk zofk VkRLk
13 swkRyu h{ku.
ykMk {{kt h{k VhSkk kk kLku.
hkxe u rkk kus fko{ nuX Lke rkk zku
khk{kt kkykuLkk ykMk {{kt h{k-k{kLku VhSkk kLkkku. hkxe u rkk kus
fko{ nuX khkh{ktke h{k-k{k{kt ruk xuuLx hkkk wf-wkeykuLku hkrx Mkhu
yLku yktkhhkrx Mkhu kf {u yue kMk Mkk fhk{kt yku. [eLkLke su{ khk k fkXwt
fkZu. kkyku{kt kkfku h{k u kteh kLku kuwt kkkh rLk{k fhk{kt yku.
ELVkuMkeMkLkk Lkk MkeEyku rk rMkk
zkuhkLke hkuhe MfqLkk rkkeo yu{.yuMk.wrLkMkxe{ktke fkuBwxh MkkLMkLke zeke {ue nke.
rk rMkk zkuhk{kt sL{uk Au yLku uk Au. rk rMkk zkuhk{kt hkuhe Mfq{kt
k nkk ku kAe kuyku yu{.yuMk.wrLkMkxeLke xuTLkkukuS VufxeLkk fkuBwxh MkkLMk rkk{kt
w ykMk {kxu k kk nkk. kk{kt ku{u MxuLkVkuzo wrLkMkxe{kt fkuBwxh MkkLMk rk{kt
keyu[zeLke zeke {ue nke rMkk yuf ykukke ELVkuMkeMkLkk MkeRyku yLku yu{ze khefuLkku [kso
Mktku.
 699
nu uze Mku~ ykuxkuhekk MkMk
{rnkykuLke Mkk{ke Lku kLk{kt hkeLku yk rLko fhkku.
khk{kt {rnkykuLke Mkwhkk {kxu yuf Lkkh kLk y{{kt {wfkku Au yLku ku Au uze Mku~
hekkLkku.su heku {wtkE{kt uze Mku~ xuLk [ku Au ykk kku xuLk{kt {kk {rnkyku {kxu fku[
yLkk{k hkk{kt yku Au ku heku ykuheMMkk Mkhfkhu {rnkyku {kxuLke kMk kf ykuxkuhekk
[kkLkw Lke fwo Au.
ykurhMMkkLkk {w{tke LkeLk kxLkkfu k{ kkk{kt hkuz kh kuzLkkhe yke 200 ykuxkuhekkLku
ee tze ykke Au.
ykt{kt kuMk kkRkkRLk{kt rMVkux, ykk{kt 15 Skk wtk
{]kfkuLkk krhkhkuLku fuL Mkhfkhu 25-25 k hwrkkLke Mknk, ykkLke rk skkyukyu
ykMkkkMkLkkt {fkLkku, LkkruheLkkt ]kku ku{ s knLkkuLku k kux{kt ukkt rLkkLkwt kktz Mkowt
nkwt kthuf r{rLkx{kt kku kwt keLku kf kE kwt nkwt. rskzk LkSfLkk fkuLzkke kkuLkk
kLfkuLkk kkh kLxLku kuMk kqhku kkzke 18 $[Lke kkEkkELk{kt ykk kke nke. ykkLkk kku
kkEkkELk kfk kt fhe ukE nke yLku ykk kh fkkq {ue ukku nkku.
Lkkh{kt kk{{kt s ykue ykuyuLkSMke Lke kkkekkfk rhVkELkheke yuf rf.{e.ke k ykuAk
ytkhu yk woxLkk MkoR nke. yuf kkueMk yrfkheLkk skk {wsk, [kLke yuf rfxekkyu
kE{Mk Mkkkkkt ykk Vkxe Lkefe nke skhu kuRLkk yuf yrfkheyu ftkLkeLkk [uh{uLk
ke.Mke.rkkkXeyu xktfeLku fkwt nkwt fu, rMVkux kkALkwt [kuMk fkh kkfkef e fkwt Lkke.
rMVkux kkLkk fkh MkrnkLke Mktkqo rkkku kkkMk kk s knkh yku.

MktMk :
kufkneLkwt Mkt[kLk Lkk rnk{kt [kkwt hnu yu {kxu Lkk [qtxkuk rkrLkrykuLke MktMkk-
MktMk-fkohk nku Au. MktMkLkwt {w fko fkkLkk zkhLkwt nku Au.
khk{kt MktMk hkx{w Mkrnk ku k]nkuLke kLkue Au, su{k khk Mkee heku [qtxkkk rkrLkrykuLkwt
k]n kufMkk Au. khu hkkuLke rkLkMkk khk [qtxkkk rkrLkrykuLkwt kLkuwt Wkwt k]n hkMkk
Au. yk k ukuLke su{ khkLke MktMk k rk]ne Au.
kufMkk :
khke MktMkLkwt yk Lke[wt k]n Lkkkrhfku khk kwk {kkrfkhLku ykkhu Mkee he[u [qtxkuk
rkrLkrykuLkwt kLkuwt nku Au. kuLke {wk Mkk{kL heku kkt[ koLke nku Au.
700
[qtxe {kxu Mk{k uLku MkeLkk kurf yuf{ku{kt nU[e uk{kt yku Au. nk kuLke fw MktMktk
542 Au. (E.Mk. 2000) khtu kkt[ kLke Mke eX yuf rkrLkr [qtxkkku, su Mktk Mkekhku
fkhu kheLku Mkkzk Mkkk k fhk{kt yke Au.
yk heku 540 Mkku [qtxkELku kufkuLkk rkrLkr kLku Au. ku Wkhktk yutkuRLzLk fku{Lkk rkrLkr
k [qtxe khk Lk [qtxk kku hkx{w ku fku{Lkk ku rkrLkryku Lke[u yu{ ufMkkLke fw
rkrLkr Mktk 542Lke kLku Au.
25 ko fu kuke w khkLkku Lkkkrhf yL heku kf nku kku kufMkk {kxu W{ukhe fhe fu
Au. k.k., ku Mkt MkhfkhLkku Lkkufrhkk Lk nkuku uyu ku{s Lkkkh fu yMk{kku {kLkrMkf yMkk
hkku Lk nkuku uEyu.
yk k]nLke kuXf ktkh yLkwMkkh ko{kt ykuAk{kt ykuAe ku kh {e uEyu. khtkw rhMkk
yLkwMkkh kuLke rkw, Wkw ksux yLku [ku{kMkw yu{ k kuXfku ku Au. yk rMkk sYh kku
khu hkx{w kuLke kuXfku kkuke fu ku{s kuXfLke {wk{kt khku-xkzku fhe fu.
k]nLkk fw Mkku{ktke ykuAk{kt ykuAk Mk{k kkLkk Mkku nksh nku-fkh{-kku Mkk fkokne
fhu Au. [qtxe kAeLke k{ kuXf{kt kufMkkLkk yk yLku WkkkLke [qtxe kk Au. Lkk
yk [qtxk khkk sqLkk yk nkuku Akuzu Au.
ykLkku nkuku rLkkk yLku kxMk nkukke krfk {wsk ykLke rhw Mkk{kL heku yL
fkuE k kk kkukkLkku yk W{ukh Qku hkkku Lkke.
k]n{kt hzku hsq kk khkk ku k k[Lk{ktke kMkkh kk ku {kkLk {kxu hsq kk Au yLku
u knw{ke Mkku kuLke khVu fhu kku k]nu ku hzku {tsqh fkuo yu{ nuh kk Au. yk Wkhktk
yk k]n{kt knw{ke {uLkkh kkLku hkx{w Mkhfkh h[kLkwt yk{tk ykku Au yLku knw{ke
kkLkk LkukkLku zkkLk nuh fhk{kt yku Au.
hkMkk :
khkLke MktMkLkwt yk Wkwt k]n Au. ku{kt hkkuLke rkLkMkkykuLkk Mkku {kMkh rkrLkrLke
krk yLkwMkkh [qtxeLku rkrLkr {kufu Au. yk k]n fk{e k]n Au yuxwt ykwt k]n Mktkqoku
khu ruhkkwt fu rMksoLk kk{kwt Lkke.
k]nLke {wk A koLke Au. h ke kuo kuLkk ke kkLkk Mkku rLk]k kk Au yLku ku MkkLku
Lkk [qtxkuk Mkku yku Au. k]nLke yrf{kt yrf MktMk 250Lke Au, su{kt 12 rkrLkryku
hkx{w khk Lke{k{kt yku Au.
Mkk{kL heku fk, Mkkrn, rkkLk, Mk{ksMkuk yu{ rr kukLkk rLkkkkuLkuu hkx{w yk {kxu
kMkt fhu Au. huf hkLku MkeLkk kuhu rkrLkrykuLke Mktk Vkk{kt yke nkukke ku {swk
hkLke rkLkMkk rkrLkryku [qtxeLku {kufu Au.
 701
hkMkk {kxu W{ukhe fhLkkh k khke Lkkkrhf nku, 30 ko fu kuke w hkke
nku ku{s Mkhfkh{kt Lkkufrhkk Lk nku ku sYhe Au. yk rMkkLke W{ukhLke kkfeLke kfkkku
kufMkkLkk W{ukh {kxuLke kfkkku sue s nku Au.
khkLkk Wkhkx{w yk k]nLkk kLke Yyu ykLke skkkhe hku Au. k]nLke ko{kt
ykuAk{kt ykuAe ku kuXfku kkuke yk~f nku Au. Mkk{kL khtkhk {wsk kufMkk{kt k
kt[Lk kk {tsqh kuku hzku hkMkk{kt yku kuLke kh k kt[Lk kk yLku {tsqh kk kku
hkx{wLke Mkne kk ku hzku fkkLkwt MYk kk{u Au.
MktMk kkf khkfe Mkkkyku hku Au. MktkeLkk 97 yLku Mktwk keLkk 47 rkku kh ku
fkk ze fu Au. yk Wkhktk rr Mktukku{kt hkkeLkk rkku kh k ku fkk ze fu
Au. yk Wkhktk ktkhLkk uk rkku kh fkk zkLke Mkkk kuLku Mkwkhk fhe Au.
Lkkkfe hzk ytku kufMkkLku fuxkf rukkrfkhe Au, su{ fu MkhfkhLkwt ytkskk Lke[k
k]n{kt s hsq kwt uEyu. fkhkukkhe kuku zkkLk yLku {tke{tzLku &ku kqAkLke fu XkfkLke
hkMk, Mkk{kufqVeLke hkMk hsq fhkLke MkktMkLku Mkkk nku Au.
u ku yrkMkLke hkMk hsq fhu ku{s yk hkMk {tsqh kk kku Mkhfkhu hkSLkk{wt ykkwt kzu
Au. Wkhktk rr hzkyku ku{s s fe &kuLkk ykMk {kxuLke Mkr{rkyku ku{s kkkMk
Mkr{rkykuLke rLk{qf k ku fhu Au. yk{ khke MktMk knkuwt fkokuk hku Au.
Lkktk :
khke Lkktk yufMkqke, Mktk, Mkwkrkk yLku rkhkr{z ykfkhLkwt Au. yk rkhkr{zLke xku[ kh
Mkkuo[ ykk Au. kuLke nuX uf hk{kt hkLke ze ykkku yLku kuLke nuX Qkhkk
{u rsk ykkku, MkuLMk ykkku yLku {nuMkqe ykkku fk{ fhu Au.
Mk{kktkLkk rMkktk {wsk fuL Mkhfkh yLku hk MkhfkhkuLke ykkku yk yk nkue
uEyu. khtkw khku yn nkhw yrk{ Mefkhe ktLku fkkLke Mkhfkhku {kxu yufMkqke k yufzwt
Lkktk MefkwO Au.
yk Wkhktk ykkku ku fkkyku{kt nU[kue Au-ekLke yLku Vkuskhe ykkku. hkLkkt {w
nuhku{kt ekLke ykkku nuX rMkxe rMkr fkuxo yLku fuxktf {kuxkt nuhku{kt M{k fkr
fkxo fk{ fhke nku Au.
Mkkuo[ ykkLkk {w Lkke kkk ku{Lkk Mknkf LkkekuLke kkk ze ykkkuLkk
LkkekuLke rLk{qf hkx{w fhu Au. rsk fkkLke kkk yL fkkLke ykkkuLkk LkkeLke
rLk{wf hkLkk nuh Mkuk kt[ yLku ze ykkLkk {w LkkeLke Mkt{rkke hkkk fhu
Au.
702
Lkkeku Mktk yLku rLkeof heku Lk [qfkLkwt fko fhe fu ku {kxu ktkhLkk ke krhMkrk{kt
ku{Lkk ukLkLke ukkE fheLku ku{Lku k ytkuLke Mkk{ke kkk{kt yke Au. yk Wkhktk rr
fkhLkk rk fu kzkykuLkk Wfu {kxu rxwLkkuLke rLk{qf fhk ytku fkku zkLke Mkkk
MktMkLku yLku hk-rkLkMkkykuLku ykkk{kt yke Au.
Mkkuo[ ykk yLku yL ykkku Mkk{kL heku rkLkk &ku{kt Lk ykkkLkwt fko fhu Au.
khtkw Mkkuo[ ykk fuxktf ruk fkkuo k fhu Au, su{ fu ktkhe {zkkktX ku MkhfkhLku
Mkkn ykkkLkwt ku{s ktkhe rk ytku ykhe rLko ykkkLkwt fko.
yk Wkhktk Lke[e ykkku{kt kkyku ytku su [qfkk ykkk{kt ykk nku ku ytku ytrk{ yLku
ykhe [qfkku ykkkLke Mkkk k ku hku Au. (swyku : Lk, fkLkqLk yLku y{ kse ktk.)
khkLkwt Mk{kktk :
Mk{kktk yue krk Au, su{kt ku fkkyu - (f) kurf yLku () fuLe - Mkhfkhku fk{ fhu
Au. rk f yLku kurf ir hkkk ukuLku yke krk ruk {kVf yku Au.
ktLku fkkLke MkhfkhkuLku khMkhke Mkk, Mk{fk yLku Mk{kuze kk{kt yku Au. khku Mk{kktk
kusk rLkk Mk{kktkLke h[Lkk fhe Au. yk {kxu khkLkk ktkh{kt Mkt (Union)
kusk{kt ykku Au.
khkLkk Mk{kktk{kt kuze Mkhfkh, ktkh khk fuL yLku hkku [u MkkkrksLk, ktkhLkwt
ykoxLk fhk {kxu Mkkuo[ ykk yLku fuL kkk hkkuLkwt Mkt{ktLkwt fk{e uzk yMk hku
Au. khke Mk{kktku su MkkkrksLk fwO Au yu Au fu ktkh{kt Mkkkyku ytkuLke k keyku
hsq kE Au : (1) fuLke (2) hkke yLku (3) Mktwk ke. fuL yu hkkeLkk rkku
ytku yk ktLku Mkhfkhku rLkrk kukku{kt fkk ze fu Au. khu Mktwk ke{kt yue MkkkykuLkku
Wu Au su rkku ytk hk fuL ktLku MkhfkhkuuLku fkk zkLke Mkkk Au.
yk{ Akkt u ktLku Mkhfkhku [u fkuE yuf rk kkkku rk fu rhkukMk fu Mktko Mko kku
fuL zuku fkku fu euku rLko Mefko hke, hk MkhfkhLkku fkku fu rLko k kuLkku Mktko
kuk fhkku kk h kk{kt yku Au.
yk Wkhktk ktkhu kou MkkkrksLk{kt fuLLku fwtf yrf k Mkruk kk kk Au.
Wkhktk khk{kt Mk{kktk nkuk Akkt fuL yLku hk Mkhfkhu yufzwt nexe ktk yLku yufzwt
Lkktk hku Au.
yk{ nkukke khke Mk{kktkLku rLkkkku yoMk{kktk k rr Mk{kktk khefu
ykuku Au. khke Mk{kktkLke yk rrkk Mk{ yLku MktukkuLke Lkeks nke.
hkkuLke kkkkh kwLkho[Lkk :
Mkk{kL heku Mk{kktk, Mk{qnktk fu Mkthkku{kt khtu xfku k yuf{kuLke h[Lkk kk
fk{e nku Au. khtkw, khk{kt fuxktf fkhkuMkh yk{ kLwt Lkke.
 703
ykke kquo rkrx kMkLk hr{kLk rMk]k yLku {nkfk ktkku yMk{kt nkk, kuLku rkrsk
fhe Lkk Lkk ktkku h[kk nkk. kthkw yk zkts{kt nexe MkkzLkku s {wu r[kh
fhk{kt ykkku nkku.
[qtxeyku :
khk{kt Mkt k fuL fkkyu kkk hk fkkyu MktMke krkLke Mkhfkhku fk{ fhu Au. kwk-
{kkrfkhLku ykhu Mk{k uuku{kt yLku hkku{kt h kkt[ kuo [qtxeyku ku Au.
khk{kt khtu uf LkkkrhfLku 21 koLke u kwk{kkrfkh ktkh khk ykkk{kt ykku
nkku. khtkw 1988Lkk 61{k ktkhe Mkwkhk khk yk {kok xkzeLku 18 koLke fhk{kt yke.
ykke 18 koLke hkkku uf Lkkkrhf kwk{kkrfkh hkkku nkuE yL heku kfkk
hkkku nku kku {kkLk{kt kk E fu Au.
[qtxekt[ :
ktkhLke f{ 324 [qtxekt[Lke h[Lkk yLku fkkuoLke ukkE fhu Au. fkuE k kufkneLkku
ykkh Mktk yLku rLkkk [qtxeyku nku Au. kufkne{kt [qtxeyku yk{sLkkkLkwt ko kk Au,
ykke ktkh{kt [qtxekt[Lke h[Lkk ytku ruk fkS ukE Au. kt[Lke rLkwk, fkokuk kkk
yL f{ku{kt [qtxekt[Lkk MYk ytku Mkx heku Mkktk Lkku kuk fhk{kt ykku Lkke.
khtkw ktkh MkkLke kuXfku{kt ku [[ko{kt MkktkkkLkk RhkkLke [[ko Mk heku kue Au.
zk. ke.ykh. yktkuzfhu ktkhMkkLke [[ko{kt (ktk 7, kk. 305-307) skuwt fu [qtxeLke Mk{k
kkkk fkhkukkheLkk nkk knkh hnu ku {kxu kkk [qtxekt[Lku {LkMe heku nxke Lk fk ku {kxu
Mkkuo[ ykkLkk Lkke suwt yLku suxwt hk kuLku kqhwt kkzk{kt ykwt Au. {kk fu
fkhkukkheLkk kkke ku {wk fhe fu yLku fkhkukkheLkk nMkkuk rLkk u{kt kuLkk khk [qtxeyku
kuS fk.
ktkhMkk{kt ku [[ko [qtxekt[ {kxu MkkkkLkwt krhk Mksuo Au yu{ fne fk. w{kt, kt[
ytkuLke yL ukkEyku ku{s [qtxekt[Lkk {w fr{LkhLke rLk{qf kkk khkhVe sue kkkkkuke
yu Mk s Au fu [qtxekt[Lke Mkkkk ktkhLkku yruk Au. yk{, Mkkkk Lke kuhnkshe
Akkt kt[Lke fk{kehe kku Mkk hne s Au yLku ku fk{e kuhu yMk hku Au. ykxkukh
1993ke {w [qtxe fr{Lkh Mkkku yL ku [qtxe fr{LkhkuLke rLk{qfLkku ykht kku. ko{kLk{kt
k [qtxe fr{LkhkuLke rk{qk khk kt[ fko fhu Au.
hkx{w khk ku{Lke rLk{qf fhk{kt yku Au. uLkk Mktr[k rLkr{ktke ku{Lku ukLk yLku kkt
[qfk Au. ku [qtxe fr{Lkhku fkkLke Yyu Mk{kLk ukLk, Mk{kLk Mkkk, Mk{kLk kkt yLku
Mk{kLk kqohkku hku Au. ku fr{Lkhku [u {ku Qk kk kku kuk rfMMkk{kt kt[ knw{keke
rLko fhu yue ukkE fhk{kt ykeAu.
704
Mkkuo[ ykk{kt khu yk ukkE kzfkhk{kt yke khu kkt[ LkkekuLke tzkeXu fkkLke
yk ukkELkwt kqo Mk{koLk fwO. ku{Lkk nkukLke {wk A ko ykk 63 Lke {kokLku ykeLk
nku Au.
[qtxe fr{LkhkuLkk nkukykuLku Mkkuo[ ykkLkk LkkekuLku Mk{fk yue ukkEykuke hrkk
fhk{kt ykk Au. {w [qtxe fr{Lkh rMkkLkk yL ku fr{LkhkuLkku {w [qtxe fr{LkhLke
k{ khk s nkuk khke khkhV fhe fk. {w [qtxe fr{hLke khkhVe {kxu Mkkuo[
ykkLkk LkkeLke kkhVe sue rr fhkLkwt kkLk fhk{kt ykwt Au.
yk {wsk {w [tqtxe fr{LkhLku khkhV fhkLkku Xhk MktMkLkk fkuE k yuf k]n{kt hsq kk
khkk ktLku k]nku ku k]kekt knw{kke u ku Xhk kMkkh fhu kku kuk XhkLku hkx{wLke
Mkt{rk {kxu {kufk{kty yku ku{s yke Mkt{rk {u khu {w [tqxe fr{Lkh khkhV kuk
kk.
hkfkkLkk [qtxe yrfkheLkwt MkkLk k yk s {ku Mk fhk{kt ykwt Au. ku{Lke rLk{qf{kt
hk Mkhfkh khkLkk [qtxekt[Lke Mkkn u Au. kquo hkLkk [qtxe yrfkhe yL Mkhfkhe fk{
fhkk nkk, khtkw 1992ke fkk khk ku{e yL Mkhfkhe fk{kehe rkkrk fhk{kt yke
Au ku{s kuyku k{k{ Mk{ yLku k [qtxefko{kt kuusu ku{ Lke kwt.
[qtxekt[Lke fk{kehe{kt {kkhkeyku kikh fhe, hksfe kkkuuLke LkkUe yLku {kLkk,
[qtxe[kLkhe yk[khMktrnkk, kuLkwt rLkhek, [qtxeLkk rnMkkkkuLke kkkMk, {kkLk {kfkuLke h[Lkk,
kuLke hkLke Mkk kkk Mkt[kLk yLku {kkkhe sue kkkkkuLkku ku{kt Mk{ku kk Au.
e [qtxe-rkLkwt Mkkk sk, {kkhkeyku Mkkk Mkwkh{kt yLku ykLk (update)
kLkkk{kt yku kkk fkuE k Mk{u {w~fue rLkk [qtxe kuS fk ku {kxu kt[ fk{e kuhu
yMk hku Au. kt[ Mkk{kL [qtxeyku kk hkxe fkkyu {kL kkkuLke ke nuh fhu Au yLku
ku{kt kkkuyu kk fhuk {kkuLke xfkkheLku ykkhu hkxe Mkhu {kLkk hkkk kkku{kt VuhVkh
kkk hnu Au.
{w hksfe kkku{kt khke hkxe fktkuMk, sLkkk, khke sLkkk kk, khke MkkBke
kk, khke MkkBke kk ({kfoTMkke) yLku Mk{kske sLkkk kkLkku Mk{ku kk Au.
[qtxekt[Lke fk{kehe kkuk rMkhke hne Au. fe rkrLkr khku 1950 yLku 1951.
{w-Wk{w [qtxe khku 1952, khk Mkhfkhu fuLe rMkkh khku 1963 yLku LkLk frkx
xurhxhe yx 1991-yk kk khkykuLke ukkEyku kuLke fk{kehe{kt kqhf kLke Au yLku {wk yLku
Lke [qtxeLke fk{kehe{kt kt[ w Lku w Z yLku {skqk kLwt Au.
yk rr khkykuLke ukkEyku khk kt[ fk~{ehke fLkfw{khe yLku fkufkkkke fA Mkwe
uLkk uf {kkhLkku Mktkfo fhe ku{Lku {kkhke{kt Mk{ke uk Lkku uk Lkku he hku
Au.
 705
1952ke 1988 Mkwe kt[Lkwt MYk, kuLke fk{kehe yLku Mkkkyku ytku fkuE rk Mkoku Lk nkku,
u fu ku yhMkk{kt kt[ kkMkuLkwt fk{ k {kork nkwt.
1989{kt kufMkkLke Mkk{kL [qtxeyku kukLke nke khu {kkhLke kwk su ykkW 21
koLke nke ku xkzeLku 18Lke fhk{kt yke. yk Mk{u 1989{kt yuf {w [qtxe fr{Lkh fkohk
nkk kuLku MkkLku fk{Lkwt khk kkt ke w ku [qtxe fr{LkhLke Lke{k{kt ykk.
1989Lke [tqtxeyku kqhe kkkt Lwykhe 1990{kt khkLkk [qqtxe fr{LkhLkk nkuk Lkkkq fhk{kt
ykk. VheLku ykxkukh 1993{kt LkhMknhkLkk Lkuk] nuXLke fuL Mkhfkhu ke ku yrkrhk
[qtxe fr{Lkhku LkeBk. yk Mk{ke [qtxe fr{LkhkuLke rk{qk h[k{kt yke.
yk kwLkho[Lkk kkA yuf rk fkhqk nkku. rzMkuBkh 1990{kt xe.yuMk. ukkLkLke {w [qtxe
fr{Lkh khefu rLk{qf kue nke. ku{u kt[ ytku Mktk Lkerk-herk ykLkke kt[Lkk fr{LkhLke
Yyu s {tkku Mkkku MkkkykuLkku kkf yLku Mktk Wkkuk fkuo. ykke Mkhfkh{kt, hksfe
kwoku{kt kkk nuhSLk{kt Qnkkkun Mkoku.
{kkhkuLkk Vkuxk MkrnkLkkt ykukkkuLke kkkku Mkhfkh yLku ukkLk yk{LkuMkk{Lku yke kk.
ykukkkuLkk yku LkkkrhfLkku {kkLkLkku nf AeLke E fk Lkrn kuwt Mkkuo[ ykkLkwt
yk Mk{Mk{kt rLkkof kLwt. [qtxe fr{Lkh ukkLk MkkkLkk Wkkuk{kt yrkhuf fhkk
nkukke Akk uhe kLke nke. ku{Lkk MkkkLkk yk yrkhufko WkkukLku hkufk ykxkukh 1993ke
ku khkLkk [tqtxe fr{Lkh Lke{kLke kkLkku ykht kku.
ukkLku yL ku fr{LkhkuLke rLkwkLku Mkkuo[ ykk{kt kzfkhe khu ykku [qfkku ykku
fu yufke w Mk hkkk [qtxekt[Lke h[Lkk Mkk{u fkuE rLk{Lk Lkke. yk{ yufke w MkkuLkk
kLkuk [qtxekt[Lkk rMkktkLku kwr {e.
kt[Lke fkokne ytku keu sLkkh rk 2002{kt Mkoku. 1970Lkk kfkke [qtxeyku{kt Lkkkt
yLku kknwkLkku kkkuMkkhku {: kkf kLkk kku. ku Mkkku ykkhkrf RrknkMk hkkk
W{ukhkuLku [tqtxe zk {kxu rxrfx ykkeLku hksfe kkkuyu yk qkLke ktehkkLke {kkk
yLkufke khe ee. yk kteh qkkuLku zk{k yLku [qtxeykuLku Mktk, rLkkk hkk kt[
{{ nkwt. yk Mkto{kt sLkrnkLke yhSykuLku yLkwkeLku Mkkuo[ ykku rr [qtxe Mkwkhk
fhk kt[Lku ykuku ykk.
yk ukuykuLku ykkhu kt[u ykkhkrf qkfk hkkk W{ukhku kkk yL W{ukhku yLku ku{Lkk
krhkhsLkkuLke ykf yLku MktkrkLke nuhkk kt[ Mk{k MkkuktLkk{k Mkkku fhkk ykuku he fkO.
yk ykukuLkku hksfe kkkuyu MkkoLkw{ku RLfkh fkuo. w{kt Mkk ne ukkEyku MkkkuLkku {q
WukuLku {kuk kkze uku hzku zku. MktMkLkk kkoMkkLkwt ykwO rMksoLk kkkt yk hzkLkk
rfku Mkhfkhu xnwf{ kikh fkuo. khtkw Mkhfkhu Mkqr[k xnwf{ kkkT MYk{kt s hkx{wLku
706
Vhe khk {kufkkt kuLkk kh hkx{wu {tsqheLke {nkuh {khe. yk Mkto{kt [qtxekt[Lkku yrk
Au fu [qtxe {kxuLke fzf yk[khMktrnkk yrLkko kLke Au.
u kuLku Mkkrkk Lkrn fheyu kku kufkneLku {: {]kk: kLkkkLkwt u{ nkuhwt kzu ku{
Au. su fkuE k heku uLku khzu ku{ Lkke. [qtxeLku Mktkt Au kt Mkwe [qtxekt[ Mkkuokrh Au. ku{kt
Mkkuo[ ykkLke ktkhe tzkeXLkk LkuBkh 2002Lkk [wfkkke kt[Lkk nkk w {skqk kLk
Au. ykhkefhLke Mk{Mk kh hkuf kkk kt[ ytk {nLkku rLko fkuo fu W{ukh
MkkuktLkk{k ytkuLkwt ykuLkkk hu khu ku{kt kwLkk ytkuLke rkkku [qtxe yrfkhe Mk{k nuh
fhu.
yk{ kt[Lke Mkkfokk yLku kxMkkkLku Mkkuo[ ykk khk Mk{koLk Mkktkzwt Au. 1950{kt 17 fhkuz
30 k{ktke 1999Lke Mkk{kL [qtxe{kt 61 fhkuz 90 k kh {kkhkuLkku yktf knkUku Au. Akkt
Mktk yLku rLkkk [qtxeyku kuSLku khkLke Mkk{kL [qtxeykuLku rLke rkk{ (largest)
[qtxeyku{kt krhkk fhkLkku [qtxekt[Lku Vku s{k Au.
Mkk{kL [qtxeyku :
1952{kt knue Mkk{kL [qtxe kuE nke. yk [qtxe{kt kufMkkLkk yLku rr hkkuLke
rkLkMkkykuLkk rkrLkrykuLke Mk{ktkhu [qtxe kE nke. kh kk 1957{kt, 1962{kt, 1967{kt
yu 1971{kt Mkk{kL [qtxeyku {: kusk{kt yke nke.
1971{kt Mkk{kL [qtxe kuLke {wk fhkkt yuf ko yLku ku {kMk nue kusk{kt yke nkukke
ku {Mkk [qtxe nke. yu s heku Ae Mkk{kL [qtxe Mk{u kufMkkLke {wk{kt yuf koLkku
khku fhk{kt ykku nkuE 1977{kt Ae Mkk{kL [qtxe kuE nke. 1971 Mkwe Mkk{kL
[qtxeyku{kt khke hkxe fktkuMku kkukkLke knw{ke e hke nke. 25 sqLk, 1975Lke
{hkrkke u{kt yktkrhf fxkufxe nuh fhk{kt yke.
uMk MkuLMkhrk kk{kt yke yLku LkkkrhfkuLkk {qqk yrfkhku AeLke uk{kt ykk. rkke
LkukkykuLku fkhkkMk{kt fu hkk{kt ykk yLku kuf{Lkku kuh [kku.
knw{keLke ykukkyu zkkLk RLhk kkteyu Ae Mkk{kL [qtxeyku nuh fhe. khtkw 1977Lke
Ae Mkk{kL [qtxe{kt fktkuMk kku kkukkLke knw{ke kw{ke yLku fuL{kt Mkkike knue kh rhkukkkuLkk
kLkuk sLkkk kkLke MkhfkhLke h[Lkk kE, su{kt {kuhkhS uMkkE zkkLk kLk. khtkw MkkkLke
U[kk{kt yk MkhfkhLkwt kkLk kwt yLku [hMku fktkuMkLkk xufkke Mkhfkh h[e, su xfe Lk fe
yu Lwykhe 1980{kt Mkkk{e Mkk{kL [qtxe khk Vhe fktkuMk kk [tz knw{keke Mkkk kh
ykku. RrLhk kkteLkk yMkkLk kk rzMkuBkh 1984{kt ykX{e Mkk{kL [qtxe{kt hkS kkteLkk
Lkuk] Lke[u fktkuMku Vhe knw{ke {ue MkhfkhLke h[Lkk fhe.
Lk{e Mkk{kL [qtxeyku LkuBkh 1989{kt kuE yLku Mktk khkLkk hkxe hksfkh{kt yk
[qtxeLkwt krhk{ Mke{kr[nTLkYk kLwt. fkh fu yk Mkk{kL [qtxe{kt MktMk{kt fkuE k kkLku
 707
Mkx knw{ke Lk {e, khtkw rktfw MktMk (Hung parliament) yMk{kt yke. kkt[ kkkuLkk
kLkuk hkxe {kuh[kLke Mkhfkh h[kE, su{kt sLkkk, fktkuMk (Mkt.) yLku k kuuf kkku-
kuwkwu{, rz {wLkuk fk{ yLku ykMkk{ k krhk-khk hkxe {kuh[ku h[k{kt ykku
nkku.
khke sLkkk kk yLku zkkuhe kkku{ktke khke MkkBke ({kfoTMkke) kk yLku kuLke Mkkku
MktLk kkkuuyu Mkhfkh{kt uzkk rLkk hkxe {kuh[kLku xufku ykku nkku. Mkk koLke yr kk
yk Lk{e kufMkk k ruhe Lkkte kzu kue Mkrk kuk kE.
hkxe {kuh[kLkk zkkLk e.ke. Mku hkSLkk{wt ykwt. Mk{kske sLkkkLkk Lkukk [tuh
zkkLk kLk. khtkw yL kkkuLkk Mkh Mk{koLkLkk yku hkx{wu kufMkkLkwt rMksoLk fwO.
yk{ Lk{e kufMkkLkwt ykw {kk 15 {kMkLkwt hkwt. u rkkuLkk {{kt VMkkku yLku khke
hksfe yMkhkkLkku khk{kt kht kku.
1991Lke Mk{e Mkk{kL [qtxeyku kuE yLku ytk xtqtfkkkk{kt keS kh rktfw MktMkLke
h[Lkk yrLkko kLke. fktkuMku yL kkkuLkk xufkke MkhfkhLke h[Lkk fhe. zkkLk khefu ke.e.
LkhMknhkLke he kE. khke sLkkk kk hkxe fkkyu keu {kuxku kk kwhkh kku.
sLkkk ke MkkLku ykku, su{kt 1994{kt kkk kzk.
{u 1996{kt yrkkh{e Mkk{kL [qtxeyku kuE. fkuE k kkLku Mk knw{ke Lk {kkt kkt[
kkkuLkku keu {kuh[ku h[kku yLku kuLke Mktwk Mkhfkh h[kE. fktkuMku kuLku knkhke xufku ykku yLku
yu[.ze. kkizk zkkLk kLk. yk Mkkku hksfe yMkhkk e fukk uLkk hksfkh{kt
r{ MkhfkhkuLkk wkLke Yykk kE. fktkuMkLkk ykknke ikkizkLku Mkuze RLfw{kh kwshkLku
yur 1997{kt zkkLk kLkkk{kt ykk. khtkw fktkuMku xufku kkAku U[kkt 1998Lkk khtu
kwshkLke r{ MkhfkhLkwt k kkLk kwt.
1998Lkk khtu kkh{e kufMkkLke [qtxe kuE, su khk Vhe rktfw kufMkk h[kE. ku{kt
k.s.k. kufMkkLke 178 kuXfku {w kk hkku yLku yLLkk .{w.f. ykMkk{ k krhk yLku
yfke Mkkke kkku nkk. yxrknkhe kkskkE k{ kh zkkLk kLk. 1999Lkk yur{kt
yLLkk .{w.f. kku xufku kkAku Uku.
hkxkrkyu zkkLk kkskkELku rkMkLkku {k kk fhkLkku yku ykku. su{kt {kkLk
hr{kLk k{ kh {kk yuf {kke MkhfkhLkwt kkLk kwt. yL kkkuLkk Mknfkhke Mkhfkh h[kLkku
rfk fktkuMku hsq fkuo. MktMkLkk yuf k k]nLkwt Mkk Lk hkkkt MkkurLkk kkte MktMke fktkuMk
kkLkk Lkukk rLk{kk.
kuyku k kufMkkLkk Mkt[kLk {kxu sYhe MkkuLkku xufku hsq Lk fhe kt. ykke hkxkrkyu kuh{e
kufMkk {kxuLke [qtxeyku nuh fhe.
708
MkxuBkh-ykxkukh 1999{kt kuh{e Mkk{kL [qtxeyku kuE. khtkw huk Mkhfkh khefu kkskkELkk
Lkuk] nuX Mkhfkh [kke nke kuLke Mk{k yuf kzfkhku Qk kk. su{kt kkrfMkkLku fk~{ehLke
fkhrk Mkhnu yk{ fwO yLku huk Mkhfkh Mk{k yMkkkh kzfkh Qku kku.
yk w{kt khk rse kLwt. kkskkE yLku k.s.k.Lke kufrkk yuf{ [u kE.
k.s.k.Lkk Lkuk] nuX hkxe kufkne {kuh[ku h[kku, su{kt .{w.f. k]{q fktkuMk, sLkkk
(w), yfke , LkLk fkLVhLMk suk LkkLkk {kuxk 22 kkku uzkk yLku kk kkkuLkku Mkrnkhku
[qtxe ZtZuhku knkh kkzk{kt ykku yLku hk.ku.{ku.Lku Mk knw{ke {e kkk kuLkk Lkukk khefu
kkskkEyu keS kh zkkLk kLke MkkkLkkt Mkqkku Mktkkt.
kkkk :
ykwrLkf kufkne hksfkh{kt kkkk yrLkko Au. hksfe kkku r[khMkhe, Lkkkt, MktkXLk
yu MkwMkk fkofh Mk{wk kfe hksfe kLke s{kx fhu Au yLku [qtxe xku hksfe
kLkk kkukkLkk rnk{kt krhkoLk fhu Au. hkkuLkk rk f, yk kkkLku Mk{koLk kqhwt kkzu
Au.
rr uku{kt yk kkkk {wu k MYk hku Au. ku{kt : (1) yuf kkkk (2) rkke kk
yLku (3) knwkk kkLkku Mk{ku kk Au. khkLke kkkkLku yk k{ktLke fkuE k yuf krk
khk Mk{e fk ku{ Lk nkukke yuf Lkkh fkhMkk khk kuLku Mk{kLkku kMk kku
Au.
suLku yuf-kk-k-kk Lkk{ ykkk{kt ykwt [u. {kurhMk uLMk yLku hsLke fkuXkhe suk khke
hksfkhLkk ykMkeyku kuLku yk rr heku k fhu Au.
yuf-kk-k-kk{kt yuf yLku yL hksfe kk ytk kke nku Au yLku yL kkku
LkkLkk kkku khefu yMk hku Au. hksfe SLkLke k {w rk-kMkLk fhwt, rhku fhku
yLku Mkhfkh ke-yk fk{kehe {w kkLke yth yth s {nTytu [kk fhu Au.
yL hksfe kkku fktXu hneLku kk fhkk kkkkkuLke qr{fk su Au. yk{ yuf s kk Mkkk
kh hnuk Akkt kuLkku k ytk nkuk Akkt {w kkLke RhkkneLku ku ktwhMk Mkko
[kke hnu Au.
yke kk{kt {w hksfe kk k hkLkkh kk nkuk Akkt ku MkoMktkrkLkku kk nku Au.
kk{kt yktkrhf sqkku nku hkt, k ku kufkne Zku Mkko fhu Au yLku yufthu kkLke {skqkeLku
xfke hku Au. rhkukkku Mkeku yLku yMkhfkhf rhku fhkLku ku kkLkkt rr sqkku Mkkku
Mknfkh MkkeLku rhkuLke rkLku khkh kLkku Au.
yk{ rhkuku kkku kkkkkuLke fk{kehe fhu Au. kkLke xku[Lke Lkukkkehe kke sqkkke kh nku
Au kuke rr sqkkuLku Mktkkukfkhf Lkezkku Lkke. e kkLke fk{keheLke ie MkoMkt{rkMkkf nku
 709
Au su{kt ykuAuku ytu rr sqkkuLkk yrkku fu {tkkuLku Mkkku hke kk k{k{ ytrk{ rLko
u Au.
ke ku{kt kk{ktLkk sqkk u Mkrnwkk ke ykik[krhf MkoMkt{rk xfke hkkLke
fkur Mkkk [ku Au. krhk{u kkLke hksfe yMkhfkhkk kh {kXe yMkhku kk k ku yk{kkk{kt
s nku Au. (yuf Mk{u hkxe fktkuMk{kt Mk{ske sqk yLku tk xfMko Lkk{ke [rk sqk
khkLkk hksfkhLkk Mkto{kt Lkh kk xktfe fk.)
1952ke 67 Mkwe yk Lke fkhMkk kfhkf heku f{ fhe fe, ku kAe hkxe fktkuMk
kkLkku k ykuMkkuo, kurf kkkuyu hkfkkyu Mkkk nktMk fhkkt fuL{kt fktkuMk kkLke
Mkhfkh Lkke kze. e 1969{kt fktkuMk kkLkwt rksLk kkkt ku kAe yuf-kk-k-kkLkku
keu kkku Y kku.
fxkufxe kAeLke 1977Lke [qtxeykuke yuf-kk-k-kkLkku ytk ykku yLku rkke kkLkwt
ykk{Lk ykhtkwt. {wu fxkufxeLkk rhku{ktke sL{uk sLkkk kku yuf Lkk krhk{Lku sL{
ykku. yuke kk kk{kt kkkLkkt krhkoLkku ykk.
1989Lke [tqtxe kk rktfw MktMk h[kkkt kk kk yMkke MYk kh fhk kke. 1991 yLku
1996 kk yk s krhMkrkLkwt kwLkhkkoLk kk kwt yLku {kuh[k Mkhfkhku h[kkkt u hksfe
yMkhkk e fukku.
khkLkk hksfe kkkuLkkt rr kku :
kufkne MMk Mkt[kLk {kxuLke yrLkko Lku yk~f hk hksfe kkkuLkwt yMk Au. e,
ykwrLkf hkkuLke rk Mke, kkf f yLku knwkrhk{e Mk{MkykuLku fkhu hksfe kkku
kkkLke sYrhkk k kLk Au.
hksfe kkku yLku Mkhfkhu uzkkt, hksfe MkkkLke MkkoLkwt rLk{Lk fhkkt, kufkuLke RAkLku
rkkrkk fhkkt yu hksfe kkekheLku MktMkkfe Mkkzku kqhe kkzkk {Mk ktkku k fzektkku
Au.
hksfe kkLkku {w Wu MkkkkkLkku yu kuLke eLkku nku Au. yk {kxu kkkuLku r[khMkhe,
MktkXLk, fkofhku, Lkkkt sukt MkkLkkuLke yk~fkk hnu Au.
kkkuLkku ykkhMkt Au kuf{kLkk yLku kufkuLkwt Mk{koLk, ykke Mkkk kufk kLke yLku
Wkhkukh ku{kt khku fhkk hnukLke {kk{ hksfe kkku fhkk nku Au. [qtxe Mk{u yk
kufkLku, kkku kkukkLkk Mk{ko{kt Ykktkrhk fhu Au yLku ku khk Mkkk kh xfe hnukLke rLkokf
k{kk kkku nktMk fhu Au.
MktMke kufkne{kt MktMkLke yLku fkhkukkheLke h[Lkk{kt hksfe kkku fuLMkkLku nku Au. kkku
ytk {nLke Mkk{krsf, hksfe yu MktnLkk{f qr{fk rLkku Au. khk suk rfMkkk
710
yLku kufkneLke Lkkh krk khk Mkt[krk kkk u{kt hksfe kkku fuxktf rr kku
k fhu Au.
rfMkkk ukuLkk hksfe kkku{kt r[khMkhe khuLke rkkkk yk {kkk{kt nku Au. kkku
rLkrk r[khMkhe hkkk nkuk Akkt ku{kt ikf Vkkhe yLku kkk {nLkwt krhk
nku Au. ykke kke Vkkhe yLku rMkLkwt MkkLk kki kLke Au. hksfe U[kU[Lkk u
h[k Au, suke e kh kkkuLkk rksLkLke krhMkrk Qe kk Au.
keswt, kke MktkXLkku Lkkkt hnu Au, fkh kkku r[khkhkLku ku Lkuk]Lkku ykkh E xufku
nktMk fhkk nku Au.
keswt, hkxe Mk{MkykuLku kf kkrk, fku{, {o k rkLke ryu r[khk{kt yku Au, khtkw
hkxe k kf MktoLku ku s r[kh{kt uk Au. ykke kkku yLku LkukkykuLke kzuz [kk
fhu Au. yuke kkkxkLkk yLku ykkf ukeukeLkk k[khLku kkuk {u Au.
[kukwt, kke MktkXLkkuLkku {skqk rfkMk kku nkukku Lkke. Mkkuo[ fkkyu LkukkLke RAkLkwMkkh rLko
uk Au yLku Lke[e fkkLkk yuf{kuyu ykkktrfk xf kLke hnuwt kzu Au, kk{kt kufkne yk
{kkk{kt uk {u Au.
kkt[{wt, kkLkk Lkukkyku yLku fkofhku ku{s hksfe ykko yLku tr[k kkuo [u kkku{kt uhuk
uk {u Au. Awt, uf kkLku ykkf {skqkkE hkkkt Wkukk]nku fu Mk{] ykkf Mk{qn Mkkku
uzkELku ykkf ytkLk kuwt kzu Au.
ykk ykkf ytkLkLku fkhu kkku qte ykkf r[khkhk hku Au ku{s ku{kt {kuxkt Azkt
hku Au. Mkkk{wt, kkku MkkkkkLktwt u hku Au, khu ku{Lke kkMkuke kufkuLke ykukk Mkuk yLku
rLk:Mkkeo hksfkhLke nku Au. ykke ykukk yLku kMkrfkk [uLkwt khu ytkh kqhk f]rk{kkLkwt
hksfkh uk Au.

Lk, fkLkqLk yLku y{kse
fkLkqLkMkkukku yLku Lkktk :
khkLkwt ktkh, uLke MktMkk yLku rkLkMkkykuyu kLkkuk fkkyku yu rLk{ku; sw swk
Mku fko fhkkt BwrLkrMkk fkukuoLkLkku, Lkkhkkrfkyku, kt[kkku yLku yL MkkrLkf Mkkk{tzkuyu
kLkkuk rLk{ku kkk Mkkuo[ ykk yu ze ykkkuyu ykkuk [wfkkyku khk{kt fkLkqLkk
rr Mkkukku kk Au.
yk Wkhktk LkirkfkkLkk rMkktkku, MkkrLkf hekrhku yLku krfkyku u hkktkLku kLkkuk
fkkykuke rkrhk Lk nku kku yk ke kkkkku Lk [qfke ku uLke ykkku k{kt u
Au.
 711
ktkh{kt Mk{kr Mktwk ke{k kouk rkku Wkh MktMk fkku kLkku kku ku ykkW ku s
rk Wkh ze ykkkuyu yufkeke rkhek [wfkkyku ykk nku kku su hkLke ze
ykkLkku [qfkku nku ku hk{kt ku [wfkku {kqk kk Au yLku kuke ku yL hk{kt
ktLkfkko nkukku Lkke. khtk ku s rk Wkh Mkkuo[ ykk [wfkku ykku kku kuLkku [wfkku ykk
u{kt ktLkfkko kk Au.
Mkkuo[ ykk :
khk Mkhfkh yu yL fkuE hk Mkhfkh/Mkhfkhku [uLkk ykk hk MkhfkhkuLkk ythkuythLkk
fkuE fkkLkk {wk ytkuLkk rkkuLkku rLkfk fhkLke kkkkLkku Mkkuo[ ykkLke {q nfq{k
(Original jurisdiction){kt Mk{ku kk Au. {qqk yrfkhkuLkk y{Lke kkkkku k kuLke
Mkkk{kt yku Au.
hksfe MYkLkk fkuE k rkkuLke kuLke {q nfq{k{kt Mk{ku kkku Lkke. ze ykkLkk
ekLke yu Vkuskhe fuMkkuLkk rLkoku Mkk{u yke MkktkLke Mkkuo[ ykkLke Mkkk yrkrk
Au. yk Wkhktk Mkkuo[ ykkLke rr Mkknfkh khefu k Mkkk Au.
hkxkrk fkkLkku ykk nfefkLkku nuh {nLkku fkuE k & Mkkuo[ ykkLku r[kh{k
{kxu {kufe fu Au yu Mkkuo[ ykk kkuku ku kku kue MkwLkke fkO kAe hkxkrkLku
kkukkLkku yrk ske fu Au.
ze ykk :
khkLkk MktrkLk yLku rkLk{tzkuyu zuk yrrLk{Lke ukkELku ykeLk hnue ze ykk
hkLkk fkkykuLkku y{ fhku Au. khkLkk LkkkrhfkuLkk {qqk yu ke fkLkqLke yrfkhkuLkk
y{ {kxu MkhfkhLku yLku MkkkekuLku ykkk, yku yLku rhx (Writ) ykkkLke ze ykkLkku
Mkkk Au. ze ykkLkk kkkk nuXLke rsk ykkku yLku rxwLkkuLkk [wfkkyku Wkh yke
MkktkLkku ze ykkLku yrfkh Au.
Mkkuo[ ykk yLku ze ykkkuLkk Lk{qkykuLke rLk{qf khkLkk hkxkrk fhu Au. Mkk{kL
heku ku{Lke rLk]rk 65 koLke Au yLkk ku{Lkku nkuk Wkhke qh fhkLke rr rk
rLkkorhk fhk{kt ykue Au.
khk{kt 28 hkku Au, khtkw fuxef ze ykkku nuX yuf fhkkt w hkkuLku ykhe uk{kt
ykkt Au. k.k. {wtkELke ze ykk nuX kkuk, e, { yLku khkLkkh nueLkk
rMkkhku, fuhe ze ykk nuX kek rMkkh, [uLLkkELke ze ykk nuX kktrz[uhLke
rMkkh, kwknkxeLke ze ykk nuXu {rkwh, {uk, LkkkkLz, rkkwhk, r{kuh{ yLku
yk[ uLkk rMkkhku kkk ktk yu nrhkkLke ze ykk nuX [tzekZLkku rMkkh
ykhe ukku Au. yk{ nk{kt khk{kt 21 ze ykkku Au.
712
u ze ykkLke nfq{k nuXu kki (subordinate) ykkku fk{ fhu Au. ze ykkku yuf
fhkkt khu nkuk Akkt uhLke ke kki ykkkuLkkt fkoku yLku h[Lkk ykuAkkk ytu
yufMkhkt A. yr khke Lkke {tzu qkfk{kt fhue yuf yhS{kt Mkkuo[ ykku
1989{kt ykkuk [wfkk yLkwMkkh ekLke yLku Vkuskhe yu{ ke kki ykkkuLkk LkkekuLkkt
k yufMkhkt kLkkk{kt ykkt Au.
ekLke ykkkuLkk Lkkeku [Zkk {u rMkr ss (swrLkh rzrLk), rMkr ss MkerLkh
rzrLk), yurzLk rzrMxx ss yLku rzrMxx ss khefu yu Vkuskhe ykkkuLkk Lkkeku
wrzr {rsMxux, [eV wrzr {rsMxux, yurzLk MkuLMk ss yLku MkuLMk ss khefu
ykuk Au. ktkhLke f{ku 233, 234 yLku 309Lke Yyu ze ykk Mkkku {Mkk fkO kAe
hk Mkhfkhu kLkkuk rLk{ku nuX kki ykkkuLkk LkkeykuMkku fk{ fhu Au.
1996{kt fuL Mkhfkhu Lke{uk k{ Mkkku Lke kkkhkt[Lke k{ku yLkwMkkh u{kt fk{
fhkk LkkekuLku kkkh, kkt Mkkku yLku rLk]rkukLk ykkk{kt yku Au. e 1993{kt fuL
Mkhfkhu h[ue LkLk wrzr yfzu{e khk ku{Lku kke{ ykkk{kt yku Au.
ktk yLku fkixwtrkf rkkuLkk fuMkku{kt Mk{kkLk kk ykk ku{Lkwt zke rLkhkfh yku ku {kxu
fkixwtrkf ykk yrrLk{ (Family Courts Act) 1984 zk{kt ykk Au. yk fkk nuX
Yykk{kt 15 hkku{kt ykukt 10 kke khu Mke hkkk nuhku ykk {nLkk Lkkhku{kt
80 fkixwtrkf ykkku Y fhk{kt yke Au. kkfeLkkt hkku{kt keS 15 fkixwtrkf ykkku Y
fhkLkwt nk (2002){kt r[khk nuX Au.
Mk{ksLkk khek yLku Lkkk kkuoLku {Vk fkLkqLke Mknk {u ku {kxu ktkhLke f{ 39ALkk
kkLk (provision) yLkwMkkh fkLkqLke Mkuk Mkkk{tz yrrLk{ (The Legal Services
Authorityes Act 1987) kMkkh fheLku ku{kt 1994Lkk yrrLk{ khk Mkwkhku fhk{kt ykku Au.
kuLke ukkEyku nuX Lkkk kkuou {Vk yLku fkkurkMkh fkLkqLke { {u kue ukkEyku
fhk{kt yke Au.
kwkhktk ykkku Mk{k kske yLku Mkk{ hsqykkku fhk {kxu hkxe fkLkqLke Mkkk{tzku (National
Legal Services Authority - NAlSA) yu Mkkuo[ ykk fkLkqLke Mkuk Mkr{rk (The Supreme
Court Legal Services Commmittee)Lke h[Lkk fhk{kt yke Au. e Wkh kou
yrrLk{Lke ukkEyku nuX hk fkLkqLke Mkuk Mkkk{tzku (High Court Legal Services
Committee) h[kLkwt kkLk Au.
Wkhktk yrrLk{Lke ukkEyku nuX wrLkMkxeyku yLku k fkuu{kt fkLkqLke {Lkkt {kfku,
fkkLkkt kwMkfkuLkkt ktkkku yLku fkLkqLke rk fuLku Y fhkLkk ku{s fkLkqLke rk rrkhku
kuskLkk yLku kufykkku h[kLkk LkkMkkyu kikh fkO Au.
 713
yk yrrLk{ nuX hk fkLkqLke Mkuk Mkkk{tzkuLkk Wk{u {kuxk kkLkk rskyku{kt kufykkku
kusk{kt yku Au yLku kkfeLkk rskyku{kt k yke ykkku Mkhu ku kukt kkkt ukE
hkkt Au. yk ykkkuLku ekLke ykkkuLkku hu ykkk{kt ykku Au. kuyku kk kkfkhkuLku
Mktkkuk kk kuku Wfu kuk {kxu Lk fhu Au. ku{u ykkuk [wfkkyku kk kkfkhku {kxu ytrk{
yLku ktLkfkhf nku Au.
{kk fu ku{Lke Mkk{u fkuE k ykk{kt yke kE fke Lkke. uu{kt swkt swkt Mkkuyu 31{e
{k[o 2001 Mkwe{kt kuue kk 99,000 kufykkku{kt 1.27 fhkuz fuMkku [kk{kt ykk
nkk. ku{kt Mk{krr {kuxh yfM{kk kh (MACT)Lkk 6,47 000 kkyku{kt {hLkkhLkk
khMkkhku yLku E kk{ue kykuLke khVu{kt Yk. 3,056 fhkuzLkkt nwf{Lkk{kt fhk{kt ykkt
nkkt yu yL kkyku{kt 34,75,000 kykuLku k ykkk{kt ykk nkk.
hk MkhfkhkuLkkt {tkkku yLku nuhkukLke ftkLkeykuyu euk rLkoku Mkk{u kufykkku{kt k
{kke fk kuk ykuku knkh kkzkLkwt r[khk nuX Au. ze ykkku yLku kufykkku
Mkrnk kki ykkku Mk{k hsqykk fhk {kxu su{Lke kkf ykf Yk. 9000ke khu Lk nku
yLku yLku Mkkuo[ ykk Mk{k hsqykk fhk {kxu su{Lke kkf ykf Yk. 12,000ke khu
Lk nku kuk khke LkkkrhfkuLku yk yrrLk{ nuX rLk:wf fkLkqLke Mknk {ukLkku yrfkh
Au.
kwshkk Mkhfkhu kki ykkkuke {ktzeLku Mkkuo[ ykk Mk{k hsqykk fhk {kxu kkf ykfLke
{kok kheLku Yk. 50,000Lke fhe Au. yLkwMkqr[k rkyku, yLkwMkqr[k sLkrkyku, {rnkyku,
kkfku yLku yktkku {kxu yk yrrLk{ nuX kkf ykfLke fkuE {kok hkk{kt yke Lkke.
kuke y, khek yLku rLkhkkh LkkkrhfkuLku e yLku Mkk[ku Lk {u kuku yk yrrLk{Lkku
yrk{ Au.
LkktkLkk Mknkfku :
yuxLkeo sLkh yk RLzkLkk k kh su ku Mk{u fk{ fhke k Mkkuo[ ykk Mk{k khk
MkhfkhLkku kk hsq fhkLkku krMk yrfkh hku Au. e kuyku uLke fkuE k ykk{kt fkuE
k fuMkLke MkwLkke Mk{u nksh hnukLkku yrfkh hku Au. Mkkuo[ ykkLkk Lkke khefu
rLkwk fhe fk kue kukk hkLkkh kLke hkxkrk kh yuxLkeo sLkh khefu rLk{qf
fhk{kt yku Au.
kuyku hkxkrkLke {hS nku kuxk Mk{ hr{kLk nkuk kh [kw hne fu Au. ku{Lke Vhu{kt
(1) khk Mkhfkhu huf fkhLke fkLkqLke Mkkn ykkkLke, (2) hkxkrkyu rLk fhue fkLkqLke
kw{kuo hkke kkkkkuLkwt krhkkLk fhkLke yLku (3) khkLkwt ktkh yLku yL yrrLk{ku
nuX MkkUkk{kt ykukt fkkuo yk fhkLke VhsLkku Mk{ku kk Au.
714
kuyku kkukkLke Vhu yMkhfkhf khefu ke fu ku {kxu ku{Lku { fhk {kxu MkkurrMkxh sLkh
ykT RLzk yu yrf MkkurrMkxh sLkh ykT RLzkLke rLk{qf fhk{kt yku Au.
yzTkufux yrrLk{ 1991 yLku kuLke nuX h[k{kt ykue khke kkh fkWLMk (Bar Council
of India) kLkkuk rLk{ku zu u{kt fkLkqLke MkkLkwt rLktk fhk{kt yku Au. e yk
MkkLkk MkwkXLk {kxu yk yrrLk{ nuX hk kkh fkWLMkku (State Bar Councils)Lke
h[Lkk k fhk{kt ykue Au.
yk yrrLk{ nuX {kL yzkufux khk{kt kkt s Mkkuyu fekk fhkLkku yrfkh hku
Au. khtkw fkuE yuf hk fkWLMkLkk LkkUe hrsMxh{kt LkkUkuk yzTkufux ke hk{kt
fekk fhke nku kku rLkk fhuk Lk{qLkk{kt yhS fheLku {q hk fkWLMkLkk LkkUekkf
(hrsMxh){ktke LkkUe h fhke kzu Au yLku keS hk fkWLMkLkk LkkUekkf (hrsMxh){kt
LkkUe fhke kzu Au. fkuEk yzTkufux yuf Mkkku yufke khu hk kkh fkWLMkLkk hrsMxh{kt
LkkUe fhke fkku Lkke.
yzTkufux{kt MkerLkh yzTkufux yLku Mkk{kL yzkufux kkukkLkkt yw, fwkk yLku kkh
fkWLMk{kt Mkkr (standign)Lkk ykkhu MkerLkh yzTkufuxLkk k {kxu kf Au ku{ sk kku
kuLke Mktr{k ELku kuLku MkerLkh yzTkufuxLkku hu ykkk{kt yku Au. MkerLkh yzTkufux kkukkLke
Mkkku Mkk{kL/swrLkh yzTkufuxLku hkk rLkk Mkkuo[ ykk, rxwLk ykk kuLkkke kki
ykk Mk{k nksh kE fkku Lkke.
yzTkufuxLke ikrf kfkk ytku rLkrk kuhku Xhkukt Au. e ku{Lke kMkkrf koqf
yLku rk[kh {kxu k rLk{ku kLkkuk Au. ku{kt fkuE yzTkufux rrkkk kou ykk kuhrMkwO
koLk fhu kku hk kkh fkWLMk kuLke Mkk{u rMktkLkk kkkt E fu Au. yk rLko Mkk{u
Lkkhks kue kLku khke kkh fkWLMk{kt yLku kh kAe Mkkuo[ ykk{kt k {kkkLkku
yrfkh Au.
khke fkLkqLke kt[ (Law Commission of India) :
khkLkk r{kLk/ko{kLk (existing) yrrLk{kuLke kkuzkt kkuzkt kkuoLkk ytkhu Mk{ekk fhk {kxu
fkLkqLke kt[Lke h[Lkk fhk{kt yku Au. 16{kt fkLkqLke kt[Lke kwLkhoh[Lkk k koLke yr {kxu 1e
MkxuBkh 2002Lkk rMku fhk{kt yke Au.
kt[Lke Mkto hkku (terms of reference) : Lke[u {ku :
(f) fkkMk (obsolete) kuk yrrLk{kuLke Mk{ekk yu hefhLkk Mkto{kt :
(1) su yrrLk{ku nu ktkku Mk{ sYhe Lk nku ykk yMkwk kE kk nku ku{Lku swk
kkhk;
(2) ykkf Lke LkerkLku MkwMktkk nku yLku su{kt Mkwkhk fhk sYhe Lk nku kuk yrrLk{ku
swk kkhk;
 715
(3) su yrrLk{ku{kt Mkwkhk fhk sYhe sk kuk yrrLk{kuLkk Mkwkhk {kxu Mkq[Lkku fhkt;
Mkhfkhe {tkkku{kt khMkh Mk{L yLku Mkw{u Mkk kuk kkf nukwke ksTkkuyu fhukt
Mkq[Lkku Wkh r[khk fhe;
(4) yuf fhkkt khu {tkkkuLke fkokrkyku Mkkku Mktkt hkkk yrrLk{kuLkk Mkto{kt
rr {tkkkuyu fhukt Mkq[Lkku Wkh r[khk fhe yLku
(5) fkLkqLke kuk{kt fhk{kt ykke fkokneyku Mkk{u Lkkkrhfku khk fhk{kt ykke VrhkkuLkk
rhk rLkfk {kxu ku kkkt ytkuLkk Mkq[Lkku fhkt;
() fkLkqLk yLku khekeLkk Mkto{kt :
(1) khek kkuoLku yMkh fhu kuk fkLkqLkkuLkwt khek yLku Mkk{krsf ykkf (socioeconomic)
yrrLk{kuLkwt yLuk fhwt; yLku
(2) khek koLkk kufkuLke yLkwfqkk {kxu fkLkqLk yLku fkLkqLke rkyku Mkh kLkkk {kxu
sYhe kkkt ukLkkt Mkq[Lkku fhkt;
(k) Lkktk Mk{kur[k rkk ykkkwt kk kukt Mkto{kt :
(1) fkLkqLke [wfkkyku Lke yLku kske nkuk uEyu ku rMkktkLkku tk Lk kk kue heku
rhk yLku fhMkfhwk Lk {u kue MkkLke kkuXe fhe;
(2) kku [kk Mk{u rkke khk fhk{kt ykke rtfkhe wkyku yLku fkokxwkkyku
qh fhk Akkt LkLkku nukw skE hnu ku {ku Lkrf rkykuLkwt Mkhefh fhwt
yu
(3) Lkktk Mkkku Mktfkue uf kLke kwkkLkk kuh{kt Mkwkhku fhku kkk
() ktkh{kt ouk hkLkerkLkk rLkuof rMkktkku (directive principles of state policy)Lkk
Mkto{kt :
(1) ko{kLk yrrLk{kuLkwt MktkuLk fhtwt yLku (2) yk~f yrrLk{ku kLkkk {kxuLkkt
Mkq[Lkku fhkt.
yk ke Mkto-hkkuLke kkoqr{{kt kkk ykk{uu r[khk nuX euk fuxkf rkku kh
fkLkqLke kt[u E.Mk. 2001 Mkwe{kt khk MkhfkhLku 173 ynukku Mkwkhk fkO Au.