EDEB HAZ VE ROLAND BARTHES

AL FUAT KISAKREK

113667009

STANBUL BLG NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KARILATIRMALI EDEBYAT YKSEK LSANS PROGRAMI

SHA OUZERTEM

HAZRAN 2015
 Btn haklar sakldr.

Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.

Ali Fuat Ksakrek, 2015

26 Temmuz 2011 gn yazlk evin at katnda istedii gelecee dair yazd
notu dilek aac niyetine ahap tavann boluklarna sktran ocua.
Sen istersen her eyi baarrsn.

Ve koruyucu meleim, canm Mndksma.

 ZET

YKSEK LSANS TEZ

EDEB HAZ VE ROLAND BARTHES

AL FUAT KISAKREK

Danman: Dr. Sha Ouzertem

2015, 55 Sayfa

Jri:

Do. Dr. Ayten Zara

Yrd. Do. Dr. Blent Somay

Roland Barthes 1973 tarihli eseri Metnin Hazznda (Le Plaisir du texte)
kendinden nceki estetik haz fikirlerinin izinde bir metinsel haz kuram sunar. Bu
haz iki trldr: Ya kltrn iinden gelip honut brakr, ya da toplum d
nitelikler kazanp kltrel dayanaklar sarsar, okurun rahatn karr.
Barthesn okurun ald hazza dayal estetii bir tarafta bu ayrm takibe
alarak sosyo-politik gndermeleriyle hazclk savunusu yaparken dier tarafta
metnin verdii hazz maddeletirme abas gder. Eserin, estetik hazzn tarihsel
srecindeki yerini Platonun, Aristotelesin, Immanuel Kantn, Edgar Allan
Poenun, Oscar Wilden, Rus Biimcilerinin ve Sigmund Freudun konu
hakkndaki dnceleri nda deerlendirmek, yaynland zaman iki uta
tutkulu eletirilerle karlaan bu metnin anlalmas iin gerekli perspektifleri
sunmaktadr. Yine Barthesn ardndan metinsel haz hakknda gr bildiren Hans-
Robert Jauss ve Peter Brooksun katklaryla Metnin Hazz gnmzde okuma
hazlarnn ifadesi iin nemli bak alar retir. Barthesn eseri metnin haz
veren zelliklerine dair bir katalog nitelii tamasnn yan sra, okurun hazz bir
hak iddias olarak talep etmesi gerektiinin de altn izerek bir edebi haz nosyonu
ileri srer.

Anahtar Szckler: Doyum, Edebi Haz, Estetik Haz, Hazclk, Metinsellik

v
 ABSTRACT

MASTERS THESIS

LITERARY PLEASURE AND ROLAND BARTHES

AL FUAT KISAKREK

Supervisor: Dr. Sha Ouzertem

2015, 55 Pages

Jury:

Assoc. Prof. Dr. Ayten Zara

Assist. Prof. Dr. Blent Somay

In his Le Plaisir du texte, published in 1973, Roland Barthes presents a

theory of textual pleasure. The notion of pleasure gained through reading a text
comes two-fold: it either comes from culture and contents the reader, or it
manifests an asocial nature, unsettles his cultural assumptions and disturbs him.
On one hand Barthess aesthetics, based upon readerss pleasure, follow
this dual nature and provide socio-political arguments to defend hedonism; on the
other, its effort is to materialize the pleasure of the text and to come up with the
concept of literary pleasure with its varied features. For that matter, Le Plaisir du
texte is much like a catalogue for pleasures of reading a text. Barthes also puts
emphasis on the readerss right to pleasure, for the notion of literary pleasure
needs readerss awareness. In order to understand his work and its position among
other studies of aesthetic pleasure, one could refer to the ideas of this eclectic list
of philosopers, thinkers, theoricians and writers: they include Platon, Aristoteles,
Immanuel Kant, Edgar Allan Poe, Oscar Wilde, Russian Formalists, Sigmund
Freud, Hans-Robert Jauss and Peter Brooks. Reading through their works
elucidates Barthess much discussed, much criticized book and provides an
understanding of literary pleasure in the here and now.

Keywords: Aesthetic Pleasure, Jouissance, Literary Pleasure, Hedonism,

Textuality

vi
 TEEKKR

Tez almama eletiri ve nerileriyle katksn eksik etmeyen, bilimden

kap mistie sarlmaya gelmi rencisinin ayaklarn yere bastran danmanm,

klavuzum Sha Ouzerteme ok teekkr ediyorum. Jrimde yer alan Ayten

Zaraya, stanbul Bilgi niversitesinin Karlatrmal Edebiyat Blmnde

tandm, deli lgn harikalklar ile bende yer etmi hocalarm Ayhan Aktar,

Selen Ansen ve Blent Somaya da ne kadar teekkr etsem az. Dier yanda,

kendimi bulma arzumdaki inatla akn ama gururlu bakan aileme desteklerini

hibir zaman eksik etmedikleri iin sevgilerimi sunuyorum.

vii
 NDEKLER

zet . . . . . . . . . v

Abstract . . . . . . . . vi

Teekkr . . . . . . . . vii

Tablolar . . . . . . . . ix

Giri . . . . . . . . . 1

Birinci Blm: Estetik Haz . . . . . . 4

kinci Blm: Roland Barthes ve Haz Meselesi . . . 23

nc Blm: Edebi Haz . . . . . . 35

Sonu . . . . . . . . . 48

Kaynaklar . . . . . . . . 52

zgemi . . . . . . . . 55

viii
 TABLOLAR

Tablo 1: Metnin Hazznda haz ve doyum . . . . 25

Tablo 2: Roland Barthesa gre haz alan okuyucu trleri . . 28

ix
 GR

Aslnda her edebiyat teorisi aka ya da dolayl olarak eserin okurda

yanstt etkiler zerine, onlar tanmlayp aklamak iin, ve zihniyetine gre

nasl olmas gerektii hakknda da grlerini eksik etmeden, bir yorum getirir.

Edebi eletirinin merak konusu zaten, okumann kendisidir. Ve esasen her eletiri

bir eyin, bu balamda okumann, nasl yaplmas gerektiine dair st rtk de

olsa bir aklama getirir.

Roland Barthesn Metnin Hazznda (Le Plaisir du texte) tutulduu

hedonist eilim, yapsalcln gittike politikleen usandrc teknik yntemlerine

bir tepki olarak grlebilir. lgin olan, Barthesn zamannda bu yapsalclk

oyununun en yetkin oyuncularndan biri olmasdr. Kltr kodlarn bilimsel

anlalrlkla gzler nne sermi yazar nce, 1967de, yazarn ld

karmnda bulunur. Alt yl sonra Metnin Hazz gelir. Bu metinde de yazarn

lm anlr:

Bir kurum olarak yazar lmtr artk: sivil kimlii, tutkular,

yaamyks silinmitir, artk yokolan bu kimlik, edebiyat

tarihinin, edebiyat eitiminin ve yaygn grn, yaptla kimlik

arasnda kurma grevini stlendikleri babalk ilikisini

srdremeyecek ve anlaty yenilemeyecektir. (114)

$1
Aslnda Barthesn lm ilann verdii yazar deildir, bir mentalitedir lm olan.

Barthes post-yapsalcln beeri bilimlerin istikrarszln tebli ettii bir

zamanda edebiyatn perspektif deiimine katkda bulunmutur. O, Fransz filozof

Gaston Bachelarda atfta bulunduu satrlarda yle syler: Bachelarda gre,

yazarlar hibir zaman yazmam gibidirler: tuhaf bir kopma sz konusudur ve

yazarlar sadece okunurlar (121). Bu, Barthesn hayalindeki mutlak okuma

eletirisinin ilk admdr. Bir tketici olarak okurun ald hazza dayanan bir

okuma eletirisi.

Metnin Hazz bazen savruk, oka cokun, onulmaz bir hevesle hazza

doru koar. Ald tutkulu tepkilerden de anlalacaktr ki, baars kuram kaygs

tamadan kuram olabilmesinde yatar. Barthes kendinden nceki estetik haz

fikirlerinden hareketle okuma edimini gzelletiren bir edebi haz algs oluturma

arzusundadr.

Estetik deneyim, estetik haz gibi modern konseptleri tarihsel hareketi

iinde, balang aamalarna uzanarak, sanat eserinden alnan haz balamnda ele

aldmzda Roland Barthesn almasnn aslnda bir srecin nihai dnm

noktas gibi ortaya kt grlebilir. Platon ve Aristotelesten Sigmund Freuda

uzanan estetik haz dns Barthesta postmodern dayanaklarn bulur. Metnin

Hazzn bu estetik haz fikrinin nda irdelemek, yazlndan itibaren odana

yerletii eletirilere kulak vermek, onu anlamak ve onun edebiyat fikrini

deerlendirmek iin gereklidir.

$2
 Barthes artk yazarn bir kurum olarak ld edebiyat idraknda okuru

haklarn almalar adna galeyana getirir. Ben hazzn kazanacan dnyorum

ve her zaman bu dncede olacam diyerek metin sahnesinden ekildii

sanlan Philebostur o. Modern edebiyatn Philebosu.

blme ayrlan bu almann ilk blmnde Barthestan nceki estetik

haz fikrinin tarihesine odaklanlarak bir arka plan karlm; ardndan Metnin

Hazzna gelen eletiriler dorultusunda Barthesn haz meselesindeki yeri ve bu

meselenin sosyo-politik dzlemi deerlendirilmi; son blmnde ise Barthesn

eserinin tantt metinsel haz teorisinin zelliklerinin zerinde durulmutur.

$3
 Birinci Blm
ESTETK HAZ

Bir sanat deneyimi olarak edebiyat eserlerinden alnan keyfe dair

farkndal, on sekizinci yzylda tannrln ve disipliner oluumunu kurmu,

kurumsallama admn atm edebiyatn ok daha ncesinde

gzlemleyebiliyoruz. Yaznsal estetik tarihini btnlkl bir edebiyat nosyonu

bulunmasa da klasik adan, Aristotelesin Poetikasyla balatmak kanlmaz.

Fakat ondan nce, sanat fikrine olumlu olumsuz katklaryla Platonu es

gememek gerekiyor.

Aristippos ve Epikrn mutluluun ltn hazda gren iyi hayat

felsefelerine karlk Platon hazclk aleyhtarl ile bilinir. Bununla birlikte bu

ynelimini ak ettii diyaloglarndan Devlet ve Philebosta sanat estetiini, eser

vermeyi ve bu eserlerin insanlar zerindeki duygusal etkilerini kmsemeyen bir

dnrle karlarz. Devlette resim, iir, tragedyalar, komedyalar sanat

taklidin taklididir; dorudan, grngnn ideasndan derece uzakta, sra

aadadr (339) grnden nasiplerini alrlar. Mehur sedir rneine gre Tanr

sedir ideasnn yaratcs, dlger sedir iisi olurken, ressam (air, yazar, masalc)

onun sadece bir benzetmecisi, taklitisidir (338-39).

Platona gre poesisin, hikyeciliin iki yolu vardr: yaln anlatma ve

taklit. lkiyle (diegesis, anlat) o zamandan anlatbilime gz krpan filozof mimesis

$4
(taklit) yaklamyla da sanat fikrinin zeminini hazrlamtr. (Nitekim rencisi

Aristotelesin Poetikasnn anahtar szcklerinden biridir mimesis). Platon yaln

anlatma ve taklit yollarn yle aklar:

air bize bakalarnn syledii szleri, bu szlerin nerede, nasl

sylendiini anlatt zaman, yapt i bir anlatmadr sadece []

Ama air bu szleri sylerken, kendisi deil, bir bakasym gibi

davranrsa, nedir o zaman yapt ey? Bir bakasnn yerine

gemek, szn bir bakasnn kiiliine, elinden geldii kadar

uydurmak deil mi [] Peki, bir insan sesini, davrann bir

bakasna uydurmaya alt m ne yapm olur? Benzetmek

istedii kimseyi taklit etmi olmaz m [] Demek ki, Homeros da,

btn airler de anlatmalarnda taklide bavururlar. (83)

Filozof bu iki yolun biem zelliklerine de deinmeyi ihmal etmez:

Birincisinde az deime olur, nk insann anlatmasna verdii

dzeni, sesi devam ettirebilir. Taklide az bavurduu iin, dzen sk

sk bozulmaz [] kincisindeyse tersine, insan btn dzenlere,

seslere bavurmak, boyuna syleini deitirmek zorundadr. (88)

Ona gre airler, yazarlar ve tm sz syleyenler ya biri ya br ya da ikisine

birden bavurarak eserlerini verirler. Hatta Platon bu iki yolu kattran

Homerosu rnek gstererek Bunu yapamayan iyi bir hikyeci olamaz der (88).

Aslna baklrsa taklidin olmazsa olmazlnn farkndadr filozof, ama

onun ekiciliine temkinli yaklar. Platona gre sanat aldatr, byler, insann

$5
takn yann sergiler, akldan yana deildir, bir sr grntler, kuruntular

yaratr, her zaman alabildiine uzak kalr dorudan (349). Ama itiraf da pei sra

gelir: Bilirsin nasl holanrz bundan, kanmz kaynar dinlerken, bize en cokun

heyecanlar yaatan aire hayran oluruz gerekten (349).

Tragedyalar zerinden savn yle derinletirir Platon:

Felakete uraynca zorla tutmaya altmz neydi iimizde?

Gzya dkmek, diledii gibi inlemek, acdan barmak isteyen

yanmz deil mi? te yaradlmzdan bu isteklerle evrili

yanmz doyurmak ister airler. Tiyatrolarda budur coturduklar

yanmz. (350)

Filozofa gre kitle iirden ald zevkin faydal bir zevk olduuna, btn iiri

atmakla bu zevkten yoksun kalacana inanr (350). Zevk alnmasna alnr, ama

belli ki Platona gre bu, sulu hazlar kategorisinde deerlendirilmelidir.

Platonun edebiyat takn zevklerin, lszlk ve dzensizliin mecrasdr.

te bu sebeple bu babo sanat devletinden uzaklatrmakta kararldr filozof.

Tutku gibi, fke gibi iimize ho veya ac gelen ve ister istemez

gndelik hayatmza giren duygular iir benzetmesinin etkisi

altnda kalmaz m? Benzetme bu duygular kurutacak yerde sulayp

besler, dizginlenmesi gereken tutkulara iimizin dizginlerini verir.

[]

$6
 Ne kadar ho da olsa [] iirlerin perisi senin devletine girdi mi,

ac tatl duygular kanunlarn yerini alr, toplum her eyde en iyiyi

arayacak yerde acya, tatlya bakar. (351)

Platonun grlerinin yanklan roman okumann tehlikeli zevklerden

sayld on sekizinci yzyla dek uzanyor. Bugn hl sanatn insan tabiatna

etkileri tartma konusu.

Platonu takiben idealar kuramndan, felsefi ve ahlaksal kayglardan

uzaklaarak sanata daha sekler bakan, mimesisin estetik etkinlik olarak deerini

ona iade eden Aristoteles Poetika ile edebiyatn teorilemesinin ilk admlarn

atyor. iir sanat zerine dizgeci yaklamyla modern edebiyat nosyonuna

yaklaan dnr mimesis ve katharsis kavramlar ile estetik haz farkndaln

pekitiriyor. Sanat taklit olarak yaftalayan ve mimesisin byleyiciliinden,

aldatclndan, zararl hazlarndan yaknan Platon ile edinilen izlenim

Aristotelesde kltc yaklamlarndan silkiniyor:

Taklit, daha ocukluktan balayarak insann doasnda vardr;

teki hayvanlardan, taklide duyduu byk eilimle ayrlr

insanolu ve ilk bilgilerini taklit yoluyla edinir; taklitten byk bir

haz alr. Bunun ak bir kant, gerekte ok zor seyredebileceimiz

eylerin, rnein en korkun canavar grntlerinin ya da

kadavralarn birebir taklidinden bile ok holanmamzdr. Bunun

nedeniyse, renmenin ok ho bir ey olmasdr: yalnzca

felsefeciler iin deil -ortak ok yanlar olamasa da- tm insanlar

$7
 iin. Resimlere bakmaktan holanrz, nk onlara bakarken

renebiliriz, akl yrtebiliriz ve rnein u resimden, onun

falanca kiiyi betimledii sonucunu karabiliriz. O adam daha

nce grmediysek bile yapt, bu kez taklit olarak deil,

yaplndaki ustalkla, renkleriyle ya da baka bir zelliiyle

houmuza gidecektir. (24)

Aristotelesin metninde bir kavram daha var ki kendinden balayarak tm

estetik kuramlarnn kilit noktas haline gelmi: katharsis. Aslnda eserde tek bir

yerde (altnc blmde) geen bu kavramn ifade ettiklerine ve kapsamna dair

mutabakata varlm deil. Eva Schaper Aristotles Catharsis and Aesthetic

Pleasure (Aristoteleste Katharsis ve Estetik Haz) adl makalesinde katharsisin

anlamlar zerine bir alma yapm. Schaper terimin Poetikadan nceki

Yunanca kullanmlarnn iki balam olduundan bahsediyor: gereki, medikal

ifadesiyle temizlenme, boalm, zararl elementlerin tasfiyesi; dini balamnda

ise arnma, duygular artarak bir tr cokunluk durumuna erimek (132).

Aristotelesin terimi kullanrken kast ikisinden biri olabilecei gibi, ikisini de ima

eden metaforik bir ifade de olabilir diyor Schaper (133). Bu noktada katharsisin

ne medikal ne de dinsel, aslnda estetik bir konsept olduu iddiasnda bulunuyor

(134). Psikolojinin terimi sahipleniine de souk bakan yazar, Aristotelesin

metninin amacna da istinaden bunun yapsal bir estetik fikrinden baka bir ey

olmadna inanyor. Buna gre sanat eserlerinin kathartik etkisi, eserin yapsnn

farkndalndan ve takibinden gelen hoa giden bir duyum, eserin yapsal

$8
formunun kitlesi zerinde oluturduu estetik deneyim (136). Schaper

katharsisin salad hazz dorudan eserin kurulu biimine balyor. Eserin

sebep olduu duygular hikyede yaananlar gerekmi gibi alglatan ama ayn

zamanda mesafesini de koruyarak anlay hissi veren estetik duygulara dnyor

(139).

Platonun Philebos diyalounda dedii gibi Tragedyalar oynanrken

insanlarn hem aladklarn hem de zevk aldklarn bilirsin [] Komedyalarda

da haz ve ac i ie geer (88). Sanatn mimetik sunumla takdim ettikleri insann

duygusal yaamn krklyor. Burada Platonun ifade ettii i ie geen duygular

Schaperin aklad gibi Poetikada estetik haz olarak karln buluyor:

nk tragedyadan her trl hazz deil, kendine zg bir hazz vermesi

beklenir (47). Gerek hayatta strap veren trajedi, sanat yaptnn formu iinde

katharsis yoluyla haz veren bir tecrbeye dnyor. Schapere gre Aristocu

yaklamda edebi eser mimetik bir btn ve katharsis taklide verilen yant (141).

Aristotelesin kurgunun oluturulmas ve ykleri biimlendirmeye dair

sunduu dier baz detaylara da dikkat ekmek gerek: Adlandrmalarda egzotik,

ender bulunan szcklerin (ksenikon) yaygn olanlarla kaynatrlmas, anlatmda

analojiler ve eretilemelerle metne derinlik kazandrmak ve onu sradanlktan

kurtarmak (68).

Poetikada katharsis bahsi ile alan altnc blmde zerinde durulan,

kurgunun zevk veren oyunlarn ak eden iki kavram daha var. Aristoteles yle

aklyor: Bir tragedyada en ok hoa giden eyler yknn blmleridir: Olayn

$9
gidiini tersine eviren anlar (peripeteia), tannmalardr (anagnorisis) (31).

Srprizle gelen, artan gidiat deiimleri ve heyecan yaratan, duygu uyandran,

sonu hazrlayan tannmalar. Bu ikisinin gerekirlii ve okuyucu zerindeki etkinlii

Aristotelesin estetik hazz kurmaca kompozisyonun formlarndan alnan zevke

dayandrdnn gstergesi. kisinin de sadece tragedyalara zel numaralar

olmad ortada: tempoyu srdrmek, okuru/izleyiciyi metnin iine ekmek, ona

sayfa evirtmek, ilgiyi koruyarak yapt sona ulatrmak iin varlar.

*
* *

Platon ve Aristotelesten sonra estetik haz konusu yolculuunu az ok bu

iki dnrn fikirlerinin izinde devam ettiriyor. Hatta deyim yerindeyse sral bir

izlek var gibi. On sekizinci yzyl biterken gerekleen romantik devrim ile

beraber Aristotelesin yzyllar nce ilk admlarn att sanatn

sistematikletirilmesi abas bir sreliine rafa kalkyor. Massimo Fusillo

Edebiyatta Estetik adl eserinde zgr yaratmla eletirel dnten oluan bir

yumakta, farkl bak alarn birbirleriyle ilikilendiren bir devrim olarak

tanmlad romantik akmn gidiatn u szlerle zetlemi:

Romantik estetikte, kurallarn belirlenmesine kar kan bir

Platonculuk yaygnlatktan sonra poetika gerek deha efsanesine

kar karak teknik zelliklerle yaratc zgrl uzlatrmaya

alan Edgar Allan Poenun kuramsal metinleriyle zirvesine ular.

(36)

$10
 Romantik estetiin en nemli isimlerinden Immanuel Kant Yarg Yetisinin

Eletirisinde hazz estetik beeni yargs iinde konumlayp bir holanma

duyumu olarak ele alyor. Kant estetik beeni yargsnn kavramlatrlamayaca

imasyla Fusillonun da belirttii gibi Platonculuk izleri tar. dealar geri

gelmitir. Buna ramen Kant estetii sanat ahlaki ynden Platonunki kadar

snrlamaz.

Kanta gre beeni, bir nesneyi ya da tasarm rnn hibir kar

olmakszn bir holanma ya da holanmama yoluyla yarglama yetisidir (62).

Yarg Yetisinin Eletirisinde kardan arnmlk anlay ereksel ereksizlik

kavram ile sunulur. Holanma, hazzn duygusu, hibir erek olmakszn bir

nesnenin tasarmndaki ereksellikten, ve bylece bilincinde olduumuz srece

bize bir nesnenin onunla verildii tasarmdaki salt ereksellik biiminden baka

hibir ey olamaz der Kant (74). Filozofun fikirlerini isteyerek veya istemeyerek

daha ak ve anlaml klan bir tenkide burada yer vermek gerekiyor.

Kantn haz fikri en sert eletirisini Theodor Adornonun ngilizceye

Aesthetic Theory (Estetik Teorisi) adyla evrilen eserinde bulmutur. Adorno,

Kantn Yarg Yetisinin Eletirisindeki haz fikrini ieriklerinden krplml,

ereksizlii, salt biime indirgenmilii gerekesiyle sorunlu bulup onu

ksrlatrlm hazclk olarak yorumlar. Aslnda Adornonun estetik

deneyimden hazz soyutlama dncesidir Kant estetiiyle atan. nk ona

gre sanat eserinden alnan haz, kltrszlk, burjuva reaksiyonudur. Adornonun

ksrlatrlm hazclk ifadesi Kant felsefesinde dizginlerinden hrlemi bir

$11
tr hazcln kabuldr deta. Buna gre diyebiliriz ki Kant iin haz koulsuzca

estetikle btnleir. Biimin estetik deneyimi hazz beraberinde getirir.

Dnr, estetik yarglardaki hazz salt seyredici zerinden nesnedeki

kardan ayr ele alr: znenin bilgi yetilerinin oyunundaki salt biimsel

erekselliin bilinci, bir nesnenin onunla verildii bir tasarm durumunda hazzn

kendisidir der (75). Tasarmn kendi iinde i nedensellii haz iin yeterlidir.

Kant iin gzel sanat bir tasarm rndr, ereksizdir, bir hedefe ynelmez,

estetiini kardan bamsz sunar, kendi iin erekseldir. Gzel sanatta zsel olan

biimdir onun iin, haz da ruhu idealara uyarlar ve dolaysyla onu byle haz ve

elencenin daha da ouna alc klar (198).

Kant tm gzel sanatlar iinde iir sanatn en st konuma yerletirir.

Yaratc yetenei ululayarak romantiklerin deha fikirlerine katkda bulunan

dnr, iir sanatnn kkenini btnyle dehaya balar (199). Kantn poetikas

Aristotelesinki kadar dizgeci olmasa da gzlemcidir: iir sanat diledii gibi

ortaya kard grn ile oynar, ama onun tarafndan aldatlmakszn; nk

yaptnn kendisinin salt bir oyun olduunu aklar (199). Aristotelesin

Homerosun dier airlere nasl yalan syleneceini, yanl akl yrtmelerle

seyircinin/okuyucunun nasl kandrlacan (ve dolaysyla nasl moda

sokulacan) rettiini aklad yzyllar ncesinin Poetikasna gre Kantn

iir sanat fikri pek naif kalyor. Ama zaten romantik akmn getirisi olarak artk

sanatn i sorunlarndan ok zdeleme ve eletiri fikirleriyle ynlenen bir sanat

anlay dneminin dnr Kant. Onun iin iir sanat salt elendirici bir oyun

$12
olsa da alnan estetik hazzn kaynaklarna dair grleri bellidir. Gzel sanatlar

iin ifade ettii, sanatlnn bilincinde ama doa olarak grnmelidir, ifadesini

onun mimesise yaklam olarak ele almak mmkn. Nesnenin yklemleri

olarak ifadelendirdii estetik form fikrinin, biimin onun iin nemi zaten aktr.

Sonra sanat rnnn olanakl olma yolunu, her ne kadar aklama gerei

duymasa da, ki zaten deha rnn nasl ortaya kardn kendisi betimleyemez

ya da bilimsel olarak belirtemez, her sanatn kurallar varsaydn ve bunlarn

izin verdii lde tasarmlanacan ifade eder (177). Ona gre iir sanat zerine

dnmek iin geriye bir eyler brakmaldr ve her keyif gibi, sk deiim ister

ve bkknlk yaratmadan sk yinelemeyi kaldramaz (201).

Kantn deha fikrinin tam kartnda bir sanat grne, on dokuzuncu

yzyl edebiyatnn romantik anlayna sembolizm akmnn ncln yaparak

katk salayan Amerikal air yazar Edgar Allan Poenun poetika nosyonunu

kuvvetlendiren kuramsal metinlerinde rastlyoruz. Fusillonun bahsettii dnm

burada kendini aka belli ediyor.

Poe The Philosophy of Composition (Kompozisyon Felsefesi) (1846)

adl makalesinde bir yazarn eserinin son haline kavuma srecine, yaratm

aamasnda ne gibi yolaklardan geildiine dair merakn ifade ederken, neden

dnyaya daha nce byle bir alma armaan edilmediini bilmediini belirtir

(515). Bunu yazarn kendini beenmiliine yoran aklamalarndan sonra, Poe,

ou yazarn, airin, kitlelerini esrik bir ie doma an yaadklarna, yaratlarnn

bir tr lgnlk srecinin rnleri olduuna inandrmak istediklerini, onlarn perde

$13
arkasnda olanlardan habersiz kalmalarn yelediklerini, srecin tereddtl,

kabataslak fikir hallerine, btnlkten uzak, temkinle seilen veya elenen

paralara, arl ekleme karma ilemlerine tanklk etmelerini istemediklerini

dile getirir (515-16).

The Philosophy of Compositionda Poe yazarl kibirli dehalk

mertebelerinden alp ayaklar yere basan bir sanat iilii fikrine oturttuktan sonra

The Raven (Kuzgun) iirinin modus operandisini1 ak etmeye giriiyor. Onun

estetik haz grlerine de bu sayede ulam oluyoruz. Yazsnda yazaca iirin

uzunluunun neminden (etkisini koruyabilmesi iin ksa olmaldr) eserinin

verecei izlenimin belirlenmesine, gzellik dncesini iirin alan ilan ediinden

poetik tonu belirleyiine kadar her aamada kitlesini etkileme mekanizmalarna

hassaslkla yaklaan bir sanat gzler nne seriliyor.

Poeya gre eserden alnacak estetik haz nce sonuta gizli. O, her sanat

yaptnn ncelikle bir son fikriyle balamas gerektiine inanyor (529). Poe iin

son, bir eserin dnm noktasdr; nk peyderpey artan etki bitile beraber okura

duygusal zirveyi tattrm olur. Sonra eserin uzunluu nem kazanyor; dzyaznn

olmasa bile iirin mmknse bir oturuta okunabilmesi gerekiyor. Poe metindeki

zdelikleri, tekrarlar, ses ve ritim hissini de dzenlemesi asndan haz

kaynaklarndan sayyor (523). Gzelin fikri ise sanat eserinin can damar. Haz,

diyor Poe, en youn, en yceltici, en katksz halini gzelin tefekkrnde bulur

(520-21). Bir baka kuramsal makalesi The Poetic Principleda (iirselin lkesi)

1 Lat. ileyi biimi

$14
(1850) bu grn yle detaylandryor: Gzeli dnmek haz veren, ruhu

heyecanlandran bir ycelticilie sahiptir; poetik duyarllk budur, iir gzelin

ritmik kreasyonudur (479). Ona gre insanolunun lmsz igdlerinden biridir

gzellik hissi; bu his haz duyumuna ister szl ister yazl olarak eitli formlarda,

seslerde, kokularda, dncelerde elik eder (475-76).

Poenun poetik prensibi, kendi szleriyle kalbin tutkusundan, akln

dorusundan bamsz, katksz bir estetik haz fikrinin zerine kurulmutur. Bu

ynyle Kant estetiiyle de rtme gsterir. Ayn zamanda sanat sanat iindir

inancnn ilk savunucularndan biridir o. Slogan ilk kullanmlarndan birine The

Poetic Principleda kavuuyor: iir sadece iir, baka bir ey deil, aslyla ve

kendiliinden, srf iir hatrna yazlm iir (473). Ahlaki ve didaktik amalardan

bamsz olarak, sanat deneyimi iin, estetik duyum iin.

Poe gibi yaznsal estetik zerine kuramsal metinler yazan bir sanat

olarak [bir baka] eletirmen, sanat ahlaktan kopartan poetikasyla estetiin

tavizsiz ve cokulu savunucusu Oscar Wildedr. smi estetizmle bir anlan

eletirmen-yazar, ge-romantik kltrn mahsul dekadan hareketin de

temsilcilerinden saylmaktadr. Yine Poe gibi Wilden da eletiri kuram sanat

iin sanat slogann aments bilir. Dier yandan kendinde bir sanat eseri olarak

sanat gryle de Baudelaire ile birlikte dneminin avangard artistleri olarak

dandyism doktrininin de ncln ederler. Estet eletirmen, dekadan yazar,

realizm kart bu ge-romantik on dokuzuncu yzyl sona ererken Yeni

Hedonizmin de yolunu amtr. Romantik hareketi izleyerek eserle zdeleme

$15
ve sanata eletirel yaklama fikirlerini paylaan Wilden kurmaca eserlerindeki

kii - sanat eseri ilikisi zdelik kurmaya uzanan bir iletiime sahiptir. Yeni

Hedonizmin baucu metinlerinden Dorian Grayin Portresinde (1891) ressam

Basil Hallwardn izlenimleri, Lord Henry Wotton'un Dorian Graye verdii

nasihatler btnlkl bir hazclk retisinin yasalar gibidirler.

Basil Hallwardn Lord Henryye yeni tant ve portresini yapmaya

giritii gen Dorian Grayden bahsediini aslnda Oscar Wilden, kendi eseri

olarak Dorian Grayin Portresinde de temsilini bulan sanat grnn bir

aklamas olarak okuyabiliriz:

Kendi de bilmeden bu ocuk yepyeni bir sanat ekolnn izgilerini

tanmlyor sanki: romantik ekoln tm ateiyle antik Yunan

ekolnn tm kusursuzluunu birletirecek bir okul. Bedenle ruhun

uyumu Nasl da nemlidir bu! Biz, beyinsizliimiz yznden

bunlar birbirinden ayrm, kaba bir gerekilik icat etmiiz,

bombo bir idealcilik. Ah, Harry, Dorian Grayin benim gzmde

neyi simgelediini bir anlayabilsen! (22)

Alter ego Lord Henrynin de Dorian Grayi yakalamken diyecekleri vardr:

Ben una inanyorum ki bir tek adam kp hayatn eksiksiz ve tam

olarak yaasa, her duyguya bir form verse, her dnceyi da

vursa, her d gerekletirse Bence dnyamz yle taptaze bir

sevinle silkinir ki, insanolu ortaadan kalma tm marazlarn

unutarak gene Helenistik ideale dner (31)

$16
 []

Yaayn! inizdeki ahane mr srn! Hibir ey boa gitmesin.

Her an yeni heyecanlar arayn. Hibir eyden korkmayn

Yepyeni bir hedonizm: te yzylmza gerekli olan bu. (36)

Wilden estetizmin manifestosu olarak kabul gren metni Sanat Olarak

Eletirmende (1891) ise yazar, sanat duyumu ve estetik haz zerine fikirlerini

yaratclk ve eletiri nosyonlaryla deerlendiriyor. Aristotelesin Poetikas

estetik eletirinin kk ama mkemmel bir rnei olarak vlyor (51), onun

katharsis zerinden esas olarak sanat eserinin yaratt izlenime, etkiye

odaklanmas vurgulanyor (53). Sanat bir tutkudur ve sanat meselelerinde,

dnce duyguyla renklendirilmitir. Ayrca mutlak ve deimez olmayp,

olaanst ruh hallerinde ve harikulade anlarda akkanlar; yani bilimsel bir

formln ya da teolojik bir dogmann kat, dar snrlar arasna hapsedilemez.

Sanat ruha seslenir (108) denip Platonun sanat idraknn alt izilerek sanatn

kitlesinde bir tr ilahi lgnla sebep olduu teyit ediliyor (109). Yine Aristoteles

ve Kantn sanat yaradll dnrler olduundan behsedilerek eletiri estetii

ve eletirmenin sanatl zerinde duruluyor (95).

Wilde Sanat Olarak Eletirmende sanatn sunduu hazz, paylamda,

eserle btnlemede, yazarla okur arasndaki duygu aktarmnda ve eserin

tamamlanmamlnda buluyor: Yarm braklml sanata olgunlam,

eksiksiz gzellik kazandrr. Bylece akla ya da alglama yeteneine deil,

yalnzca estetik duyulara seslenir (78). Eser bizde oluturduu duyusal etkilerle

$17
bizim iin bir btnle kavuur. Bylece bir edebi eserle birlikte

hissedemeyeceimiz hibir tutku, tatmin edemeyeceimiz hibir haz

dnlemez (91). Duygu iin duygudur sanatn amac nk (92).

Wildea gre estetik hazzn temelinde form, teknikle birlikte gelen kiilik,

daima yenilik ve artclk, okuyucuya heyecan verecek bir deiim vardr (122).

Sanat hep yeni eyler sunarak ilgiyi korumaldr. Dizginlenemez bir yaratclkla

sunulmu hayalgcnden alnan keyif okuyucuyu srklemeli, ona farkl duygu-

bedenler sunmaldr.

*
* *

Bir yandan biimle, tasarm sreci ile ili dl bir poetika fikriyle, dier

yandan bireysel zerkliklerin, duygu durumlarnn, ruhun hallerinin,

hayalgcnn, duygudaln akisler brakt bir sanat dncesiyle yolunu izen

romantik akmnn ardndan estetik haz grnde yzmz formalizm ve

psikanalize evirmemiz artc olmasa gerek.

Rus Biimcilii yirminci yzyln hemen banda edebiyat sahnesini etkisi

altna alrken yapt urann merkezine yerletiren, yazn dilini estetik bir olgu

olarak inceleyen, edebi dilin yaratc ve ereki zelllikleri zerine dnen

anlayyla bir edebiyat bilimi kurmaya almtr. Estetik hazz algda

deerlendirip sanat deneyimi bilincini teknik ynden inceleyen kuramsal

almalaryla biimciler poetikann i yasalarn derece derece deifre etmeye

girimiler ve metnin kendi iinde deerlendirilmesi grn ne srmlerdir.

$18
 Tzvetan Todorovun Yazn Kuram: Rus Biimcilerin Metinleri

derlemesinde yer alan Biimsel Yntemin Kuram (1925) adl yazsnda Boris

Eichenbaum sanatn estetik alglamay biimin hissedilii yoluyla

gerekletirdiini syler (42). Biimcilerinin bazen birbirleriyle elien

fikirlerinin iinde Eichenbaumun u szlerinin ortak bir ereve oluturduunu

sylemek mmkn: Sanat alglama otomatizmini ykma arac olarak

anlalr (44). Biim bilinci ve eserin estetik duyumuna dair Viktor

Shklovskynin Teknik Olarak Sanat (1925) yazsndaki izahna bir gz atalm:

Yaam duygusunu vermek, nesneleri hissettirmek, tan tatan

olduunu duyurmak iin, sanat dediimiz ey vardr. Sanatn

amac, nesne duygusunu, grnen ey olarak vermektir, tannan,

bilinen olarak deil; sanatn teknii nesneleri farkllatrma

(yabanclatrma), biimi anlalmaz klma, alglamann gln

ve sresini arttrma tekniidir. (78)

Ostranenie yani yabanclatrma kavram ile Rus Biimcileri kendi

estetiklerini rettiler. Bu estetik zellik, ki Shklovsky de Aristotelese gre iir

dili farkl, artc bir nitelik tamaldr referansyla bu benzeimi onaylar,

Poetikadan ksenikonu (egzotik, bilinmeyen szckler kullanma) hatrlatyor.

Biimcilerin biimin somut olarak incelenmesinin yan sra vurgulamak istedikleri

u: bir edebi eserdeki dil kullanm ile gnlk dil arasnda farklar var. inde

bulunduumuz balamda yabanclatrma eserden alnacak hazzn farkndal

iin gerekli. Hissetme anlarmzn kendimizi bir ekilde sradanln dna

$19
ekmeyi baardmz anlar olduunun altn izen biimciler iin sanat

sradanl kracak allmadk hamlelere ihtiya duyar. Algda farkllklara yol

ap, bir eit duygusal sismografn almasna sebep olan deiimler, metinde

dilin yapsnda gerekleen ve okuru dikkat etmeye sevkeden yabanclatrc

etkiler gerekiyor. Boris Tomashevskynin duygu esine dair aklamalar

nemlidir:

lginlii srdrmek, okurun dikkatini canl tutmak gerekir. lgide

ekicilik vardr, dikkat ise balaycdr. Duygu esi, dikkatin

toplanmasnda byk rol oynar [] Sevmek, kzmak, zevk almak,

bakaldrmak gerekir [] Ayrca, duygusal enin yaptn iinde

yer aldn, oraya okur tarafndan konmadn da unutmamak

gerekir. (250)

Dier yanda, eserin yan sra sanatnn kendisinin de dikkati ektii bir

ortamda gelitirdii psikanalizi edebiyata uyarlayan Sigmund Freudun yaratc

yazarn psiesine dair yorumlar dikkat ekicidir. Freud zaten dnsel geliiminin

dnm noktalarndan Haz lkesinin tesinde adl eserinde ruhsal srelerin bir

boyutuyla haz ilkesiyle ynlendirildiini iddia etmiti. Ona gre ruhta haz ilkesine

ynelik gl bir eilim bulunmakta ve haz ilkesi, lm drts ve yineleme

zorlants ile beraber almaktadr. Freud edebiyat estetiini de zellikle haz

ilkesine dayandrr. Uygarln Huzursuzluu isimli almasnda yle der:

$20
 Fantazi tatminleri iinde ilk srada, sanat araclyla kendisi

yaratc olmayan kiiler iin bile ulalabilir klnan sanat

eserlerinden alnan zevk gelir. Sanatn etkisine ak kiiler iin,

buna haz kayna ve yaamsal teselli olarak ne kadar deer biilse

azdr. (40-41)

Edebiyat imgelemsel biim yaratma sanat olarak tanmlad Yaratc

Yazarlar ve Gndz-Dleri (1908) adl yazsnda Freud yaratc yazarn

malzemesini nasl elde ettiini, retiminin okurda duygular uyandrmay nasl

baardn sorgularken edebiyat ile oyun arasnda bir ba kurar. Bu teoriye gre

oyun esnasndaki ocukla yaratc yazarn yapt ey arasnda nemli bir

benzerlik vardr: Fazlasyla ciddiye alnan bir dlem dnyas yaratmak, onu yine

yeniden dzenlemek ve bunun sonucunda yksek bir haz rn elde etmek (126).

Yaratc yazarlarn yazlarnn sebep olduu duygusal etkileri nasl

gerekletirdikleri zerine grleri ise yledir: Dlemler eserin malzemesini

oluturacak hammaddeyi verir vermesine, ancak bunun direkt aktarm, dz

anlatmla ifade edilii bize haz vermez, hatta mesafeli ve souk yaklamamza

sebep olur; kiisel gndz dleri bir oyun gibi sunulmaldr (133-34). Freudun

ars poetica gr ars est celare artem2e kyor. Yazarn bunu nasl baard

onun en gizli srrdr der dnr, yle de bir tahmini vardr:

Yazar deitirerek ve klk deitirerek bencil gndz dlerinin

karakterini yumuatr ve dlemlerinin sunumunda salad

2 Lat. Asl sanat sanat gizlemektir.

$21
 tmyle biimsel -yani estetik- haz rnyle bize rvet verir.

Daha derin ruhsal kaynaklardan ykselen ok daha byk hazzn

boalmn olas klmak iin bize sunulmu olan bu trden bir haz

rnne tevik dl ya da n-haz adn veririz. (134)

Eserden alnan ve bir tr n-haz nitelii tayan estetik haz Freuda gre de byk

lde biimseldir.

*
* *

Roland Barthesn haz estetii byle bir arka plana dayanmaktadr.

$22
 kinci Blm
ROLAND BARTHES VE HAZ MESELES

Edebiyat bilimi kurma gayretinin iyice baskn kt, Marksizmin, neo-

Marksizmin, fenomenolojinin yldzlarnn parlad bir dnce ikliminde kltr

zmlemeleri, yaznbilimsel ve gstergebilimsel almalaryla yapsalc sanat ve

edebiyat eletirisinin nemli figrlerinden biri haline gelen bir dnr, 1973te,

dizgelerden, prensiplerden ve siyasetten usanp, sonradan bir syleide ifade ettii

zere, belirli bir hazcln, yzyllardr bastrlan, gzden dm bir felsefeye

geri dnn sorumluluunu alma (aktaran Culler 103) isteini hayata geirerek

metnin verdii hazza dair bir kitap yaymlar. ahs Roland Barthes, eser Metnin

Hazzdr (Le Plaisir du texte).

Barthes Haz zerine yazlacak bir metin ancak ksa olabilir, nk haz,

sadece, dolayl bir hak aray olarak iddia edebilir kendini demitir. Byk ilgi

uyandran kitabn Franszca ilk basks bu anlay dorultusunda 105 sayfalk bir

metin ierir. Eser sadece iindekiler ksmnda balklandrlm, alfabetik sra

izleyen krk alt ksmdan oluur. Paral formuyla kuram kaygs tamayan,

spontane gelimi bir dnceler serisi gibi okutur kendini. Balklar arasnda

Communaut (Cemiyet), Droite (Sa), Politique (Politika), Rsistances

(Direnler) gibi politik ifadeler, motion (Heyecan), Ennui ( Sknts), Peur

(korku) gibi duygu szckleri, Commentaire (Yorum), Dire (Anlatm), Inter-texte

$23
(Metinleraraslk), Nomination (Adlandrma), Signifiance (Anlamllk) gibi

dilbilim ve edebiyat terimleri yer almaktadr. Dizindeki sralama, eserin uzamsal

kurulumuyla Barthesn yapsalc eilimlerine gz krparken, ieriin dnsel

ok ynlln de ak eder.

Barthes bu eseriyle dneminin sosyo-ideolojik kayglarndan syrlp, snf,

grup fark gzetmeyen, dil, kltr ayrmna gitmeyen, okurun alaca haz zerine

kurulu bir estetik hayaliyle edebiyat hazclkla buluturmaya giriir. Ama

susturulmuun savunuluu kolay deildir, nk ona gre haz alan okur srf haz

almakla neler baardnn farknda deildir. Duvarlar, snflar ve ayrmcl

ykp, kendisiyle elimeyi, mantkszlk ve sadakatsizlik sulamalarna hedef

olmay dert etmeyecek bir birey, bir anti-kahraman gerekmektedir. Barthesa gre

bu imknsz deil, halihazrda vardr zaten: okur okuduundan ald haz

sayesinde bu anti-kahramana dnr (97). Haz alan okurlar bir araya toplayan

bir dernek (Metin Sevenler Dernei) hayal ettiinde ise Barthes asl sknty

yle aklar:

Byle bir dernein yelerinin, hibir ortak noktas olmazd (nk

haz veren metinler konusunda her zaman hemfikir olunmayabilir),

ama dmanlar ayn olurdu: ya kltrel konformizme dayanarak,

ya kat bir usulukla (edebiyatta mistik bir unsurun

bulunmasndan kuku duyarak), ya politik bir ahlaklkla, ya

gstereni eletirerek, ya aptal bir yararclkla, ya soytarlara yakr

bir ilikle, ya da sylemi ykarak, sz arzusunu yok ederek, metni

$24
 ve metnin verdii hazz tartma konusu olmaktan karan her trl

ba belas. (105)

Barthesa gre kim ne derse desin, dman ne olursa olsun estetik haz btn

ideolojilerin tesinde vardr ve onlarn ardndan da varolmaya devam edecektir.

Eserinin banda terminolojik adan yaad zorlua deinen yazar

metnin verdii hazz (bazen i ie geen) iki dzlemde incelemeye alr: plaisir ve

jouissance (Trke karlklaryla haz ve doyum). Buna gre haz veren metin

memnun edip esenlik veren, kltrle ban koparmadan ileyip rahat bir okuma

sunan bir metinken, doyuma ulatran metin kaybetme duygusu vererek huzursuz

eden, tarihsel, kltrel ve psikolojik dayanaklar sarsan, zevk ve deerlerdeki

kararll bozan, dille ilikiyi krize srkleyen bir metindir (104) (Tablo 1).

Metindeki, toplumsal ilevin ve yapsal ileyiin tesine geen arlklara doyum

elik eder, kltrn rahata yaylabildii durumlarn sunduu esenlik ve

memnuniyet hissi ise, doyumun travmatikliinden ayr olarak, hazz beraberinde

getirir. Aada tablo halinde sunulan haz/doyum karlatrmas metnin alt, on

bir, yirmi bir, yirmi alt ve otuz drdnc blmleri gzetilerek hazrlanmtr:

Haz (plaisir) Doyum (jouissance)

Memnun eder. Bozguncudur.

Kltrn iinden gelir. Kltrn ykmna katlr.

Anlatlabilir. Anlatlamaz.

Elde edilir. Elde edilemez, yitimden ayrlamaz.

Toplumsaln onay ile gvence verir. Geisizlii ve sapknl ile rahatsz eder.

Tablo 1: Metnin Hazznda haz ve doyum

$25
 Metnin verdii hazzn, olay yaratt aktr der Barthes, bunun nedeni

ahlakd olmas deil, konudan bamsz olmasdr (111). Onun haz veren metin

kuram sapknl ile vnr, bedeni bnyesine alr. Bu sebepledir ki metnin

verdii haz bedensel, benin ideolojilerine kar tarafszdr:

Ne zaman, bana haz veren bir metni zmlemeye girisem,

karma kan, znelliim deil, birey olarak varlmdr,

bedenimi dier bedenlerden ayran ve ona kendi aclarn ve kendi

hazzn teslim eden bir veri: doyumu yaayan bedenimdir karma

kan. (139)

[]

Metnin hazla bulutuu an, bedenimin kendi dncelerini

izleyecei andr - nk bedenim, benimle ayn dnceleri

paylamaz. (106)

Barthesn estetik haz deneyimi, duyuma gnderme yapan bedensellii ile,

kardan arnml hatrlatan konudan bamszl ile Kantn grlerini

anmsatr.

Haz ve eletirinin diyalouna ise yle yaklar Roland Barthes: Bir

metni, ondan aldm hazza gre deerlendirmeye kalktm zaman bu iyidir, u

ktdr deme hakkm olmaz, yant ancak bu, budur olabilir, Hatta daha ileri

gitmek gerek: Bu, bana gre budur! (104). Ancak yine de metnin verdii hazzn

hukuku, eletirel bilime dayaldr, nk estetik hazzn kolay dalrl ve

geicilii yznden gvenilmezlii pozitif bilimin bak asna uymaz (132). Bu

$26
sebeple metin pratiinin hem erotik hem de eletirel deerini vurgulayacak bir

metin kuramnn pek fazla kuramsal gelecei yoktur: kurduu, amalad,

dayand ey, bir uygulamadr (yazarnki), kesinlikle bir bilim, bir yntem, bir

aratrma, bir eitim deildir (137).

Barthes metnin hazznn bilimsel bir erevede deerlendirilemeyecei

vurgusuyla kendisini hedef alacak hazclk eletirilerinin nn biraz olsun

kesmek ister grnr. Ama bilimselin vgs gibi balayan dnceler vurucu bir

sonuca balanr: Bilimselliimiz, zeki olmaymzdan kaynaklanyor olsa gerek

(138).

Yine Barthes eserinin banda ifade ettii gibi kendisiyle elimekten

korkmaz. Metin konu ddr, onun sylediklerinin arkasnda hibir ses (Bilim,

Dava, Kurum) yoktur, metnin verdii haz belirli bir ideolojiye bal deildir, der

ama hkim ideolojiden bamsz metni ksr, retmeyen addeder: Metnin,

glgesine gereksinimi vardr: bu glge biraz ideolojidir, biraz temsildir, biraz

znedir (117). Buradaki sknt haz-doyum ikiliine dayanr. Barthes kltrn

klasiklerin okunmas yoluyla sunduu esenliin haz katksn gzard etmek

istemez. Bu haz (doyumun getirdii) ego-ykc bir sarsclktan ok uzak, benin

kltrdeki yerini onayan, huzur verici bir deneyim olarak edebiyattan alnan zevki

pekitirir.

Haz - doyum belirsizliini bir tarafa brakp bir edebiyat eserinden alnan

keyfe edebi haz olarak yaklat zamanlarda Barthesn tutumu daha ok

almlamacdr. Edebi hazza okur perspektifinden deer bier. Okuru trlere ayrr,

$27
herbirinin kendine has metinsel bir haz fikri olduunu ifade eder: fetiist okur

metni para para deerlendirir, sz gruplarnn, alntlarn, szcklerin

kullanmlarnn sevdalsdr; saplantl okur stdillerden, zmleme ve

yorumlardan haz alr; paranoyak okur akl yrtmecelerin, kurgu oyunlarnn

peinden gider; histerik okur ise metne eletiri gzln kararak, dil beklentisi

gtmeden, tketim zihniyetiyle yaklar (139) (43. blm) (Tablo 2).

Okur Trleri Haz Kaynaklar

Fetiist okur Paralar, alntlar, sz gruplar

Saplantl okur stdiller, zmleme ve yorum

Paranoyak okur Akl yrtmece, kurgu oyunlar

Histerik okur Herhangi bir eletirel baksz tketim

Tablo 2: Roland Barthesa gre haz alan okuyucu trleri

Okumay bir eit nevroz olarak deerlendiren, metnin hazznn ideolojik

bamszln her frsatta vurgulayp bunun sebebiyet verdii tutarszlklar

liberalizmden ok sapknla balayan Barthes, Freud (haz ilkesi, Oedipus)

ve Lacan (jouissance) gndermeleri ile psikanalitik terminolojiyi, her sac-

solcu atmasn frsat bilen toplumbilim argmanlarn etkileyici ve bir o kadar

provokatif bir dille kullanr. Yaymland dnemde ok ses getiren ve bugn

Roland Barthesn ismiyle btnlemi bir eserdir Metnin Hazz. Dneminin

edebiyat kuram sahnesi de gz nne alndnda o tarihten bu yana eitli

eletirilerin hedefi olduunu tahmin etmek g deil. Barthes ise daha metni

$28
yazarken gelecek tepkilerin ve hangi evrelerden geleceklerinin farknda. Eserinin

bir yerinde yle sylyor:

Herhangi bir yerde, metnin verdii haz zerine bir tek szck

sylemeye kalktnz an, iki jandarma hemen tepenize iner:

politika jandarmas ve psikanaliz jandarmas: bir bounalk ve / ya

da sutur haz, ya babotur ya da bir sonu getirmez, snfa bal

bir dncedir ya da bir yanlsamadr. (135)

Balama psikanaliz jandarmasn davet eden bir eletiri Franszca

profesr Betty R. McGrawdan geliyor. Barthesn almasna psikanalitik bir

elbise diken McGraw, yazarn hedeflerini de bu minvalde okuyor. Barthess The

Pleasure of the Text: An Erotics of Reading (Barthesta Metnin Hazz: Bir

Okuma Erotii) adl makalesinde, Barthesn eseriyle birlikte elimizde okumann

hem bir poetikasn hem de bir erotizm bilgisini tuttuumuzu ifade ediyor.

McGraw, Barthesn, ncesinde, yapsalcln basksyla dilbilimsel modeller

zerine alarak edebiyat kuramna bir bilim berrakl ve zeni getirdiini

sylyor. Yeni Barthes ise metinsel hazz ihmal edilmiliinden kurtararak

edebiyata ve gstergebilime rahat bir nefes aldryor. McGraw, Barthesn

dneminin psikanalitik eilimlerinden etkilenerek metni anlamlandrma srecini

rasyonel mantn baatlndan zgr brakmay amaladn vurguluyor (945).

Bylece metin pratiinin bastrlm erotik deeri Metnin Hazznda geri dnyor.

McGraw yine Barthesn okuma erotiini kurgularken okuyucunun psiesini

kavrayna dahil ederek psikanalitik bir sre yrttn ve bylece psiik

$29
drtler ve sosyolojik saptamalarn efektleri zerine ihtimaml bir analize

ulatn iddia ediyor (948-49).

Barthesn abasnn bounaln, sonu getirmezliini ifade eden bir

incelemeye ise edebiyat eletirmeni Carlo Ossolann Metnin Hazznn talyanca

evirisine yapt Etkili Ara balkl sunuunda rastlyoruz. Ossola, Barthesn

kuramlatrabileceklerinin tutsa olduunu ileri sryor. Ona gre Barthesn

almas istedii sonuca ulaamad iin taknla dnm bir edim gibidir;

kuram para para olmutur, haz veren metin fikri, ele gelmeyen bir hipoteze

dnm, dolaysyla sonu eksik kalmtr (16).

Postyapsalclk kuramcs Jonathan Culler ise Roland Barthes zerine

yazd monografta eseri metinsel hazza dair bir kuram olarak deerlendirmesinin

yan sra bir rehber, hatta bir itiraf olarak okur. Culler, [Barthes] tketicinin

hazzna ve okuma hazlarnn tipolojisine ya da haz alan okuyucularn hazzna

dayanan bir estetik hayal etmekteydi diyor (104). Cullern da ifade ettii gibi

bu, Barthesn en zor projesi: Bir taraftan daha nce yapskmc almalaryla

ifa ettii gizemliletirmelere kendini kaptrm izlenimi verirken dier yandan

entellektel gelenekselcilii bozmak hedefinde bir Barthes var sahnede. Her

anlamda radikal bir adm.

Feminist ve psikanalitik edebiyat teorisi zerine almalaryla nl Jane

Gallop bu radikal adm, Barthesn haz meselesi zerine cinsel politikalar davet

eden The Perverse Body (Sapkn Beden) adl yazsnda deerlendirir. Gallop,

Barthesn sol meyilli ideolojik kltr eletirilerinin ardndan hazcla geiini

$30
epistemolojik bir kopu olarak ele alrken yazarn yeni stilindeki sbjektiflie

odaklanr. Gallop, Barthesa gelen eletirilerin Metnin Hazzndaki bedenler ve

hazlar fizyolojisine tutkulu bir sa-sol ahlak sorgusu erevesinde yaklatn

vurgularken, negatif ve pozitif eletirilere iki u olarak Annette Laversn Roland

Barthes: Structuralism and After ile Steven Ungarn Roland Barthes: The

Professor of Desiren gsterir. Lavers, Barthesn bir eletirel entellektel olarak

srdrd mcadeleci pozisyonuna burjuva yazar imaj taknarak ihanet ettiini

sylerken, Ungar onun bu eserle birlikte eskisinden ok daha mcadeleci

davrandna, objektif bilimsel eletirinin otoritesini sorguladna iaret

etmektedir (alntlayan Gallop 102). Gallop ise eserin her iki ynde de hararetli

eletiriler retebilmesinin Barthesn yeri geldiinde malzemesinin politika ile

ilikisini kestiinden, yeri geldiinde de okuyucusunu beklenmedik bir

politikleme ile karladndan kaynaklandn belirtir (104). Vard sonu ise

yazarn, hazz her eyin tesinde ciddi bir politik soru olarak tekrar sunduudur.

Hazza politik bir perspektiften bakan bir isim de Marksist edebiyat

teorisyeni Fredric Jamesondr. O Haz: Siyasal Bir Mesele isimli makalesinde

Barthesn eserini arzu ve hazlarn metalamas sorunsal zerinden

deerlendiriyor. Kendi bana hazzn bir ey ifade etmedii, etkinlikler yoluyla

hissedilen ve zaman getike zayflayan bir haz etkisinin sz konusu olduunu

vurgulayarak balatt yazsn, insanlarn bugn haz diye dndkleri eyin bir

meta saplantsndan baka bir ey olmad iddiasyla srdrr (83). Jameson

Barthesn hazcln halinden memnun, inat bir keyfimbilircilik olarak ifade

$31
eder. Onun okuma ve yazma nna ar ball bir keyfimbilircilik teorisi haline

getirdiini syler. Jameson tm bu hazclk yneliminin ardnda ise daha derin bir

siyasal ve ideolojik konumun aralarn grmektedir. Ona gre, teorik yntemleri

solun felsefi gelenekleriyle tarihsel bir iliki iinde olan Barthes sol siyaseti

reddediinin teyidini fiziksel hazz tevikte bulur (86). Jameson bu sreci bir orta

snf deneyimi, vicdani bir ka olarak niteliyor (93). Bu yolda solcu siyasetten

sklp kiisel kurtuluu bireysel doyum konularnda arayan bir Roland Barthes

portresi sunuyor Jameson. Eletirmen argmann pekitirme hedefinde, Metnin

Hazz iin u vgy yapmay ihmal etmiyor: Barthesn kitapnn tarihsel

erdemlerinden biri [] solda bir tema olarak hazzn aka tartlmasn

merulatrm olmas (88). Hazclkla beraber Barthesn tarih ve siyasetten

kaar grnmnn bir grnmden te olmadn savunuyor Jameson:

Her durumda, tarih ve siyasetten ka bile, o gerekliklere bir

tepki ve onlarn her yerdeki varlklarn kayda geirmenin bir

yoludur; zaten Barthesn denemesinin byk erdemi de,

jouissance deneyimine siyasal adan belli bir deeri yeniden

kazandrmas, jouissance ancak siyasal ve tarihsel bir ikileme bir

yant olarak okumay olanakl klmasdr. (90)

Jameson, Barthesn hazcln topyann, ve bir btn olarak toplumun sistemli

devrimci dnmnn mecaz olarak okur. Yani, haz, her durumda, siyasal bir

slogan.

$32
 Metnin Hazz zerine gr bildirmi bir baka edebiyat teorisyeni,

eletirmen Terry Eagleton. Barthesn anlaynda okumay yatak odasna

benzeten Eagleton, onun kuramn zel, asosyal ve esasen anarik bir deneyim

olarak tarif ediyor (95). Okumann bir eit esriklikle, cinsel orgazm metaforu ile

deerlendirildii vurgusundan sonra, Bakalarnn sadece kitaptan deil,

yiyecekten bile mahrum kaldklar bir dnyada bu tuzu kuru avangard hazcln

biraz rahatsz edici bir taraf vardr diyor (95). Eagletona gre Barthesn

kuramndaki sorun sistematik dnceye kar sergilenen liberal bir honutsuzluk

ve okurun tarihsel ve toplumsal konumunun grmezden gelinmesidir. Yine

Jameson gibi o da Barthesn hazclnda siyasi bir neden aramaktadr. Eagleton,

Barthesn Metin, Politika Babaya gerisini gsteren vurdumduymaz bir kiidir

lafna gnderme yaparak siyasi babalar kklerinden sarsan toplumsal bir

patlamay, 68 Fransasndaki otoriterlik kart renci ayaklanmalarn hatrlatr

(152).

Metnin Hazznda onu solculuun ciddi ideolojik mcadelelerinden kap

hazcln nefsine dkn alemine snr addeden eletirmenlere Barthesn

cevab ise yine metninin iinden gelir:

Hazzn (zellikle metinden alnan hazzn), sa kanada ait bir

dnce olduunu kabul ettirmeye alan bir mitoloji var. Sa

taraf, soyut, skc, politik olan her eyi bir rpda sol tarafa atyor

ve hazz kendine saklyor: sonunda edebiyattan haz alma yolunu

bulanlar ho geldiniz aramza! Sol tarafta da, ahlak bir yaklamla

$33
 (Marxn ve Brechtin purolar unutularak), her trl hazclk

kalntsna pheyle, horgryle yaklalyor. (110)

Halbuki Barthesa gre haz naif bir krnt deildir; saduyunun ve duyumun

mantndan bamszdr; haz, bir srklenmedir, hem devrimcidir hem de

toplumddr, ve hibir topluluun, hibir anlayn, hibir zel syleyi biiminin

hesabna almaz (111).

Bu anlay Barthes politik ieriklerinden mmkn mertebe arnm,

metinsel nitelikleriyle ne kan, okuma odakl bir edebi haz fikrinin arayna

itmektedir.

$34
 nc Blm
EDEB HAZ

ster haz ister doyum olarak ifade etsin, Barthes metnin zevk

mekanizmalarnn zerindeki rty kaldrrken insan bedeninin erotik yann

ortaya serer gibi alyor. Onun yapskm ve zmleme birikimi bu sefer

okumann erotik bilgisinde iliyor. Haz alma hakkndan baka bir iddiayla

harekete gemedii iin de bizi, tuzu kuru bir hazclk vgsnden ziyade

eilimlerin genel akna kaplmam, bireysel, ama znel olmayan bir metinsel

haz kuram karlyor. Barthes metinde neyin haz verdiine, yazarlarn yazlarnn

hangi yollarla bizi keyiflendirdiklerine cevap aryor. Bu uurda harcanan tm

abalar, metnin verdii hazz maddeletirmek, metni [] bir haz nesnesine

dntrmek amac tayor (136).

Barthesn estetik haz nosyonu, metne, edebiyat eserine odaklanmasyla

bir edebi haz kavram dourur. Metnin Hazz bu bakmdan bir btn olarak

ncesizlii ile neredeyse bir envanter niteliindedir. Bununla birlikte ak edilmi

haz kodlarn sosyo-politik gndermelerin arasndan ekip karmak ve onlarn

dkmn yapmak gerekiyor.

Onun edebi haz anlay kendinden nceki estetik haz fikirlerini de

harmanlamtr. Aristotelesten Freuda uzanan etkileim a Barthesn metinsel

haz teorisine eitli kavramlarla yn verir: Mimesisten metnin biimsel

$35
zelliklerine ve kurgunun yazmna, yabanclatrma etkisinin kullanmlarndan

okuma biimlerine, kurmaca hazz ve katharsisten sonun nemine uzanan bir

yelpazedir ortaya kan. Bu blm deinilen kavramlar zerinden Metnin

Hazznda uranm her bir haz duran, Barthestan sonra edebi haz mevzuunda

yazm dier baz yazarlardan da grler alarak tekrar ziyaret etmitir.

*
* *

Metin bir feti nesnesidir ve bu feti beni arzular diyor Barthes (114).

Ona gre yazlan metin okurunu arzuladn kantlamaldr ve bunu ancak yaznn

kendisiyle yapar: Yaz, dilin yaataca doyumlarn bilimidir, dilin

kamasutrasdr (bu bilimin yazl tek kayna da yaznn kendisidir) (99).

Barthesn edebi haz kaynaklarn okurda deil de metnin iinde arama

fikri Rus Biimcilerinin almalarn hatrlatr. Metnin Hazz Rus Biimcileriyle

estetik ve fikirsel yaknlklarna ulamadan evvel al Poetikaya selam

gndererek yapyor. Aristotelesin metninin sanat ediminin kalbi olarak niteledii

mimesis, Roland Barthesn eserinde de haz kaynaklarnn ilki olarak kendini

gsteriyor.

Dil byk hazlara gebe olan mimesis kabiliyeti ile ne kyor. Szckler,

dolambalar, tmceler, sfatlar, kopmalar, gstergeler ve onlarn temsil ettikleri

nesneler bir tr serap yaratyorlar. Okur byk bir cokunlukla kendini temsil

dnyasnn iine brakyor. Mimesis Aristotelesin metninde olduu gibi

Barthesn eserinde de etken, retken bir anlam tayor. Fusillo Edebiyatta

$36
Estetikte Aristotelesi mimesis gr iin temsil, simulakr, alternatif ina

ve kandrma zelliine sahip simlasyon gibi ifadeler kullanyordu (22).

Barthes da bu yaklamlar dorular nitelikte bir mimesis denklemi kuruyor:

Metinsel hazzn mekn, taklitle rnek arasndaki bant deildir (taklit

bants), ama kandrlanla taklit arasndaki bantdr (arzu ve retim

bants) (134).

Yazar adlandrma ve imgelem yoluyla metnin gerekliini kuruyor, burada

basit bir taklit veyahut temsilden te bir bilin devrededir. Barthes okuduu eski

bir metinden rnek vererek yemek adlarnn getii bir paray olduu gibi

sralam: st, yal ekmek, krem antili peynir, reel, Malta portakal, ekerli

ilekler Sonra bu ksm okumaktan ald keyfe dair unu soruyor: Bu []

sadece temsilin verdii bir haz mdr (yani sadece obur okurun paylaaca bir haz

m)? (127). Cevap yazarn mimesis grne k tutuyor:

Ama ben ne st ne de ekerli besinleri severim ve bu tr sofralarn

ayrntlaryla ilgilendiim pek enderdir. Burada temsil

szcnn baka bir anlamna dayal, farkl bir ey

gereklemektedir. [] Romanc [] yemekleri sralayarak,

adlarn syleyerek, tebli ederek (bunlar tebli edilecek eyler

olarak grerek), okura, maddenin son durumunu dayatm olur.

(127)

Yazar metin araclyla okura seilmi bir yzey sunuyor; maddelerini

kendi setii ve okuyucusuna kabul ettirdii, bu maddelerin metin ii

$37
gerekliklerine ve ereklerine onlar ikna ettii bir dzenek, bir simlasyon. Duygu

ilerlii de, alternatif duygu yaamlar vaat eden, gerekliin fantazmatik

uzantlarndan beslenen bu kurgu dnyas ile aktive edilmi oluyor. Barthes,

bitimsiz olan metnin dnda yaamann olanakszlnn altn iziyor: [K]itap

anlam yaratr diyor, anlam da yaam (120). Mimesis aslnda anlamlardan

anlamllk retme pratii. Peki Barthesa gre anlamllk nedir? Anlamn duyular

araclyla retilmiliidir (138).

*
* *

Aristoteles gibi Barthes da mimesisi takiben kurgunun yazmna

yneliyor. ster szck ve cmle dzeyinde olsun, ister pasajlar ve blm

geilerinden btne yaylsn, haz veren kullanmlarn izinden gidiyor.

Szcn erotik zellik kazanmasnn, birbirine kart iki koulu vardr

ve iki koul da arlk dzeyindedir diyor Barthes. Buna gre szcn ya

abartl lde tekrarlanmas gerekir ya da beklenmedik olmas, yeniliin getirdii

tad tamas icap eder (124). Kant yenilik ve srekli deiimin keyfini

savunurken, Poe tekrarlarn sunduu ses ve ritim duygusunu zevkle balarken,

Barthes, Freud referansn da eksik brakmayarak iki seenei de hakl karyor.

Freud Haz lkesinin tesindede ocukluk ve yetikinliin haz

kaynaklarnda oluan farkllklara deinirken ocuklarn yinelemelere

doymadklarn, zde bir eyin yeniden yaanmasndan haz aldklarn

belirtmitir. Yetikinler ise hep yenilik isterler, bu onlar iin holanmann

$38
kouludur (46). Barthesa gre ise doyum ancak mutlak yenilik araclyla

gelebilir, nk bilinci sarsacak (rtecek) tek ey yeniliktir (123). Bununla

birlikte, sylenenlerin tam tersinin de doru olma ihtimalini hesaba katmamazlk

etmez. Biimsellik ve birebirlik kouluyla doyumu getirenin aslnda tekrarn

kendisi olduu da ileri srlebilir. Birok etnografik rnek var: saplantl ritimler,

by mzikleri, dualar, ayinler, buda trenleri (124).

Barthesta doyum getiren olarak bilincin sarsl Rus Biimcilerinin

alglama otomatizmini ykma nosyonu ile rtyor. Yazarn yle bir

aklamas var: Edebiyat dili, salt dile, dilin zne, dilbilgisine (byle bir dil,

elbette, sadece bir dnceden ibarettir) uyum gsterdii lde, sarsntya

uruyor, kendini ayor, kendini yok sayyor (113). Ona gre biimi bozulan dil

doyuma ulatryor (121). Sylemi, manta zarar vermeksizin kesmek,

oymak (100). Tmce yapsndaki kopmalar ve balantszlk, bir eit

uyumazlk, yersizlik hissiyle beraber dikkati yeniden metne aryor. Yerleik

kurallarla oynanan oyunlar, yenilik, dolayl ykm Adlandrmay bozmak.

Anlatm yaps bozulmutur [] haz okura bundan daha iyi sunulamaz (101).

Dilde teknik dzeyde gerekleen bilimum dnmler algda farklln

yolunu ayor; dolaysyla edebiyat dili kendine zg bir kurulum iinde okurun

duyumunu ekillendiriyor. Bu dille her karlama bir ilk defalk zgnl

kazand iin de haz kanlmaz oluyor.

Barthes bu algda farkllk yaratma mevzusunu metnin yaplandrma ve

balantlandrma sreleri iin de ele alyor. Hazzn kaynanda bulunan ya da

$39
ona biim veren tmesis kavramna odaklanyor (102). Yaz zerine

eitlemelerde Tmesis olarak balklandrd blmde yle sylyor: Yaz,

aslnda, yzeyin zerindeki bir atlaktan baka bir ey deildir [] Yaznn

sreksizlie gereksinimi vardr, sreksizlik bir bakma yaznn ortaya kmasnn

doal bir kouludur (54).

Tmesis Yunan kkenli bir szck. Kesmek anlamna geliyor.

Dilbilimsel uygulamas bir bileik szcn ya da sz grubunun iki paraya

ayrlarak arann baka szcklerle doldurulmas olarak gerekleiyor. Barthes bu

balam iinde tmesisi yaznn iki ucunu bir araya getiren eklem noktalarn

belirtmek iin kullanyor. Onun iin tmesis aralara ekler yapma eilimidir. Barthes

metni dokuma olarak tanmlarken tmesis bu a rgsnn kurulumunda nemli

bir ileve sahip. Aslnda noktalar birletirme oyunu gibi bu; bir olaydan dierine

geii salayan, metni yrten ara blmler. Eklenen geilerle birlikte hem

yaznn ihtiyac olan sreksizlik salanyor hem de bu durum, inileri ve

klaryla kendine has bir doku vaat ediyor.

Robert Miklitsch, Roland Barthesn eseri zerine yazd makalede

tmesisin yapsal dzeyde metnin hazzna katklarndan bahsediyor. Miklitsch,

metinsel haz tanmn farkllklarn tmetik oyunu olarak aklyor (111). Farkl

stillerin art ardal ve geisizliinin yazy oluturan krlmalara, kopmalara,

dzensizliklere sebebiyet verdiinin zerinde duruyor.

Metin kimi zaman okura derin bir nefes aldrp onun olan biten zerine

dnmesine frsat verirken, kimi zaman onu rahat brakmyor, istenen izlenimi

$40
verebilmek iin darbe stne darbe vuruyor. Tmesis metni hem duygu hem de

enerji bakmndan zenginletiriyor.

Tmesis, faaliyetini okuma biimlerine de yanstr. Barthes okumann bir

etkinlik olarak kitabn zerinde birtakm izler braktn syler. Onun houna

giden de bunlar: satrlar zerinde hzlanmak, zplamak, ban kaldrp ara vermek,

sonra metne tekrar dalmak. Buradan Barthesa gre iki farkl okuma biimi

tryor:

Birincisi, dorudan hikyenin dm noktalarna gider, metnin

yzeyini dikkate alr, dil oyunlarn gzard eder [] teki okuma

biimi, hibir eyi atlamaz: ardr, metne yapr, baka bir

deyile, kendini vererek ve iyice kaplarak okur, metnin her

noktasnda dili blen balantszlklar kavrar - ama hikyeyi

kavramaz; (mantksal) geliim deildir onun ilgisini eken,

dorular rten kabuu syrmak istemez, kabuklardan oluan

anlamlamay inceler. (103)

Barthesa gre metindeki geilerin, dnmlerin sebebiyet verdii ritim

duygusu alnan hazz pekitirir. Daha hzl okunup abuk geilen blmler ile

dikkat kesildiimiz, heyecanla sarldmz ksmlarn art ardal ritmik bir btn

oluturmaktadr.

Okuma biimleri konusunda detayl bir incelemeye Brian L. Ottun medya

almalarnda hazzn yerini sorgulad makalesinden ulaabiliyoruz. Bu

makalede Barthesn okuma erotizmi, sunduu okuma biimleri vastasyla ele

$41
alnyor. Ott, Barthesa gre metin fikrinin metaforikliinden bahsediyor; yle ki

metnin kendisi dile kar belli bir tavr al, bir perspektif oluturmay simgeliyor

(201). Metin deneyimi bir retim faaliyeti. Hazza nayak olan da bu retim. Yine

de bunu bir metodoloji ya da teknik olarak benimsememek gerekiyor. Otta gre

okuma erotizmi eletirel bir uygulama, tutumlara, bak alarna ihtiya duyan bir

sretir (202).

Barthesn okuma biimleri i ie gemi duyarllkta ele alnyor

Ottun makalesinde. Bunlar anlamllk (significance), seyir (cruising) ve savrulma

(drifting) (203). Barthesn eseri bu n de aka belli ediyor. Metin sz

daarc, gndermeler, okunabilirlik gibi zellikleriyle okurunu seerken,

mesajlarn, imalarn, gndermelerin sunduu anlamllk laf kalabalnn tesinde,

adlarn, sfatlarn hkimiyetini taran anlamn geri kazanm operasyonuna

dnyor. Seyir ise haz peindeliin bir getirisi; srekli tetikte olmak ve

detaylarla ilgilenmeyi, dildeki deiimleri annda tespiti gerektiriyor. Savrulmaya

gelince, o, Barthesn deyiiyle btnle dikkat etmediim an kendini gsterir,

dildeki yanlsamalara, batan karcla, aknla kaplp oradan oraya

sramaktr (107-08).

Bu minvalde okuma biimleri fikrini derinletirmek zere Eric

Livingstonn The Textuality of Pleasure adl makalesine bavuralm.

Livingstona gre okuma biimleri ile beraber metin kendi farkndaln da

kurmu oluyor. Bu ift ynl srete metin kendini okuttuka metin olma

zelliini pekitirirken, hissedilen metinsellik okuma bilincini oluturuyor. Bir

$42
metin nasl okunacann bilinciyle beraber kefedilir diyor Livingston (657).

Metin aslnda okunma biimini iinde tamyor, sadece onun tarifini yapyor.

Livingston metinden alnan hazz okuma etkinliinin adm adm, zamanla gzler

nne serilen rnne kavumaya balyor (660). Metinsellik mimetik fonksiyon

kazanyor ve bylece okur kendisini devam eden bir yaratm srecinin iinde

buluyor.

Metinsellie zaman fikri zerinden de deiniyor Livingston. Okur metnin

iinde gerek zaman unuttuka okumaktan haz alyor (664). Gerek yaamn

srekli dalgalanmalarna katlanmaya alrken, kendi ritmine gre okuyarak

kurgusal yaamn akna sz geirebilmek burada nemli olan: metni

durdurabilmek, hzlandrabilmek ya da yavalatp duraklatmak, geriye dnmek

veya gelecee sramak bir abukta. Okur olarak bu tanr gcnn farkna varmak

haz veren. Zamann boyun eiine tanklk edebiliyor olmak.

*
* *

Zaman kontrol etme, kendi keyfine gre dzenleyebilme ilzyonu,

kurmacann sunduu haz frsatlarndan biridir. Burada kurmaca hazz fikri

perspektifini genileterek nmze seriliyor. Freud yaratc yazarl ocuk

oyunlarnn, yetikin gndz dlerinin bir devam olarak gryordu. nsann

hayalgc yelpazesinin ynetiminde bu hoa giden kalar egonun bazen izleyici

rolyle yetindii bazen de aktif olarak katlp kendini glendirdii yaratc

aktivitelere dnyor.

$43
 Barthes da Metnin Hazznda Freudu onaylayarak okumay d kurmaya

denk tutuyor (121). Kurgudan alnan haz dte kendini gsteren bir dilek doyurma

fantazisi gibi iliyor. Fantazma, ayrnty, okurun rahatlkla iinde yer alabilecei

kk, zel sahneyi davet ediyor. Gerek dnyadan syrlm, rollerin, maskelerin

datld, dgcn peine srm kurgu faaliyetlerinin emrinde retilmi bu

yeni dzenekte zne tekrar beliriyor, bir yanlsama olarak deil, kurmaca olarak.

Kendini birey olarak dlemekten, esiz bir kurmaca daha retmekten: bir kimlik

kurmaktan zel bir haz alnr diyor Barthes (138). Okumann sapknln bu

srecin yaratt blnmeyle alakalandryor o. Okur aslnda okuduunun

szcklerden ibaret olduunun farknda ama bu szckler bir gereklii

aklyormu gibi heyecana kaplyor. Samuel Taylor Coleridgein yaznsal

grlerini sunduu otobiyografik denemesi Biographia Literariada ilk ifadesini

bulan inanmay askya alma (suspension of disbelief) gr, Barthes iin de

fantazmatik hazz krkleyici bir ilke olarak kendini sunuyor.

Kurmaca, metin ile okur arasnda karlkl bir iletiimi de beraberinde

getirir. Barthesa gre [m]etin sahnesi, seyirciden ayr deildir: metnin ardnda

etken bir kiinin (yazarn) ve nnde edilgen bir kiinin (okurun) bulunduu

doru deildir; metinde bir zne-nesne ilikisi yoktur (106). Okur bu srete bir

bakma metni tekrar yazar, boluklar kendince doldurur. Onun hayalgc

kurgusal retimin tetikleyicisidir. Metin okurun retimi olmadan ilevine

kavuamaz. Bu balamda okur eitli ekillerde kurgusal yaratma dahil olur.

$44
 Benzer bir gre Hans-Robert Jaussun ngilizceye Aesthetic Experience

and Literary Hermeneutics (Estetik Deneyim ve Edebi Yorumbilim) adyla

evrilen eserinde rastlamak mmkndr. Jauss da kurmaca - okur ilikisini

Barthes gibi (ki Metnin Hazzna da atf yapar) haz almada temellendirir. Jauss

bunu takiben zdeleme grn aklar. Onun fikrince estetik haz bir bakas

zerinden alnan kendilik hazzdr (32). zne her zaman kendinden daha

fazlasyla memnun olur, anlamlar iinde kendi mevkiini deneyimleme srecinde

retici aktiviteler ve bakalarnn deneyimlerinden almlamalar yoluyla kendini bir

baka bende tecrbe etme frsat kazanr.

Jauss da Freuddan alnt yaparak edebiyat - gndz dleri balantsn

kurar. Dolaysyla bu dlerin kahramanlar olan okurlar, yeri geldiinde kurguyla

aralarndaki estetik mesafenin koruyuculuunu da kendilerine hatrlatarak,

zdelemenin hazzna uzanrlar (33). Jaussa gre Aristotelesin katharsis gr

Freudun gndz dleri teorisinde psikanalitik yeniden sylemine kavumutur

(33).

Jaussun estetik deneyim kuramnda katharsis ba eker. Ona gre estetik

hazz tetikleyen kavram vardr: poiesis, aesthesis ve katharsis. Poiesis ile

kurmaca retiminin alt izilir, artistik aktivite onurlandrlr; aesthesis grdn

kavrama ve kavradn grme odakl duyusal alg ve izlenim fikrini sunar;

katharsis ise duygusal etkilenim yoluyla getirdii haz ile zdeleimsel ve

iletiimsel estetik deneyimin temel ilkesini oluturur (34-35).

$45
 Yine Jauss zdeleme faaliyetini be ana balkta deerlendirerek bunlar

birlemeli (associative) (164), hayranlk uyandran (admiring) (167), duygudal

(sympathetic) (172), kathartik (cathartic) ve ironik (ironic) zdelemeler olarak

tanmlar. lkinde kurmacadaki tm rollere brnlr; hayranlk uyandranda gpta

edilen karakterle aradaki mesafe gzetilir; duygudal zdelemede ben fikri

bakasna projekte edilir; kathartik olan, okurun gerek hayat unutmasnn yolunu

aar ki bu sebeple etkisi en kuvvetlisidir; ironik zdeleme ise bilahare

reddedilecek, dalgas geilecek olan ksa bir zdeleim srecini ne srer.

Jaussun zdeleme zerinden detaylandrd edebi haz gr

Barthesn eserinin metin-okur iletiimine temel oluturan kurmaca hazz fikrinin

bir devam gibidir. Jauss iin estetik deneyimin zirvesi zdeleim srecinde

tadlr. Katharsis vurgusuyla da Jauss, Roland Barthesn metinsel haz dncesini

Aristoteles poetikasyla birlikte okuduunu belli etmektedir.

*
* *

Metnin Hazznn sunduu okuma hazlar iinde bir dier nemli unsur

sonutur. Kurmaca, bir ekilde rayna oturduktan, biimsel kayglar eitli

mekanizmalarla atlatldktan sonra okur iin kurulan Odipal yapda eserin son

noktasna ulama dncesi etkili bir itkiye dnr. Her ey teker teker aa

karken, Barthes duyulan heyecan yknn sonunu renme umuduna balyor

(101). nk bir eserin verdii tatmin duygusunun byk bir blm onun

sonundan karlanyor.

$46
 Benzer bir kanaate sahip Peter Brooks sonu renme merakna

anlatbilimsel bakt eseri Reading for The Plot: Design and Intention in

Narrativede (Kurgu iin Okumak: Anlatda Plan ve Niyet) Freudun Haz

lkesinin tesindede sunduu ben drtlerinin metnin erotizmi iin en iyi model

olduunu ileri srer (37). Haz ilkesi anlama ulama hevesinde anlatnn

sistematiini ynlendirirken, yineleme zorlants tekrarlar ve ara doldurmalarla

balangtan sonuca mesafeyi uzatarak (hazz erteleyerek) keyfi srdrr (nk

ba sonu bir olan eyden bir izlenim alamayz); lm drts ise metin zerinde

mecazi olarak iler ve sona ulama hazzna dnr. Brooks, Barthes iin de

Aristoteles iin de sonun sunduu tannmann tatmin edici bir aydnlanmay

beraberinde getirdiini syler (92). Zaten Aristotelesin anagnorisisi (tannma)

Barthesn metninde Oedipus hazz olarak karmza gelir (102). Bu haz aa

karma, ortaya serme, ban ve sonunu renme hazzdr.

$47
 SONU

Barthes ile birlikte metinsel ifadesini bulan okuma hazz onun ncesinde

sanat eserlerinden alnan keyfin bilinciyle ne kmtr. Platon ve Aristotelesin

metinlerinde dillendirdikleri estetik hazz sanat deneyimine ikin kabul etmeleri

bu hususta atlan ilk admlardr. Bu iki dnrn etkileri romantik estetik fikrinde

de kendilerini hissettirirler. Immanuel Kant kardan ari holanma kanaatiyle

hazz estetik beeni yargs iinde ele alr ve sanat haz ile btnler. Romantik

estetiin ynlendirdii bir sanat olarak eletirmen dncesi Kanttan sonra

Edgar Allan Poe ve Oscar Wilden kuramsal metinleri ile doruuna ular. ki

yazara gre de sanat yaratm srecinin farknda olup sanat edimine eletirel

yaklamaldr. yle ki, verilecek eserin kitleler zerindeki etkisi, zevk ve ilgi

mekanizmalar iki yazarn da fikirlerini derinden etkilemitir.

Eletirel yaklam, dikkati hem eserin biimi ve kurulu ilemlerine, hem

de sanatnn hayalgcne ynlendirmesi ile beraber estetik haz meselesine

formalizmi ve psikanalizi davet eder. Rus Biimcilerinin metinleri yazn dilini

estetik bir olgu olarak ele alp alg dzenekleriyle ilgilenirken Sigmund Freud haz

ilkesinin edebiyat estetiini ynlendiriine dair grleriyle estetik haz anlayna

katk salamtr.

$48
 Byle bir arka plann stne Barthesn oka tartlm, okurun alaca

hazza odakl edebiyat kuram, Metnin Hazznn yaymland dnemin siyasi

iklimi de gz nnde bulundurulduunda r ac bir nitelik kazanmtr. Belirli

oranlarda ideolojik kayglarndan silkinmi, kstlamaya tahamml olmayan bu

hazclk zellikle Marksist edebiyat eletirmenlerini rahatsz etmi, psikanalitik

okumalar yapanlarnn gzlerini zerine evirmitir. Barthes gelecek tepkilerin

farknda ama kaytsz, politik sylemleriyle argmann zenginletirerek ve

zaman geldiinde hepsini bir keye savurarak okuru okumaya dair her trl

tketim hazz hakkn talebe armtr.

Barthes sadece bununla da yetinmez. Okuma hazznn metinsel zellikleri

hakknda grlerini bildirirken kuram olma endiesi tamayan bir edebi haz

teorisi de sunar. Kendinden nceki estetik haz fikirlerini kaynatran bu teori,

metnin mimetik retkenlii, kesmeler, ara doldurmalar, yabanc szck

kullanmalar araclyla anlat dzenini bozarak gelen srekli yenilik hissiyle ya

da tersine, gerekli ve yeterli miktarlarda yaplan tekrarlarla haz almann

tetiklenii, hayalgcyle beslenen kurmaca hazznn sanat deneyimindeki nemi

ve bir eserdeki son fikrinin okuyucuyu metne nasl balad stne dnr.

Yine de tm bu sylenenlerin ardndan hazzn kendisinin netice olduu bir

konuda sonu aramak anlamszlayor. Barthes, metin kuramlarnda hazza bir yer

ayrlaca kesin deildir der ve ekler: Sadece, bir gn gelir ve kuramn

tekrarlaya tekrarlaya kalclk kazanan syleyi biiminin biraz yer

$49
deitirmesinin ve bir soruyla sarslmasnn elzem olduu hissedilir. Haz, bu

sorudur (140).

Barthes Metnin Hazz ile bu soruyu sormutur. Hedef, sylemin

tutarllna sekte vurarak, onu inkr ederek, anlam amak ve okuru imleyenin

hedonistik oyununa armaktr. Yeni bir uygulamann yolunu amak istemitir

Barthes: metnin erotik ve eletirel pratii. Barol edebiyatn ideolojik

fonksiyonundan geri alnr, metnin haz veren zellikleri ak edilerek okur

bilinlendirilir. Barthesn okuru bir cemiyetin mensuplar deildir. Metnin

keyif veren zelliklerinde tetikleyici ortak eilimler tespit edilebilse de alnan

hazda aslen hazzn alm mterektir. Metne dayal hazzn estetii ortaklaa

giriilen bir hasadn rn olamaz; o bireysel bir srecin getirisidir. Bununla

birlikte edebi hazza dair ne sylense bolukta asl kalmaya mahkm gzkr;

hibir zaman ele gelmeyecek hissi verir. Yerine oturmayan, bir dzen

oluturmayan szler btn gibidir. te bu yzden metnin verdii hazdan

bahsederken tek bana almak ve syleyeceklerini uzatmadan sylemek

gerekir (119).

Barthes 1973te o dnem iin hazza dair bir bilimi tasarlamakta yeterli

olmadklarn itiraf etmitir. Geri post-yapsalclk o zamandan bu yana

fikirleriyle sylemi sktrm, edebiyat kuramn sorgulayp zorlam, yeni yollar

talep etmitir. Ama bugn hl hazza dair bir bilimi ancak hayal edebilmekteyiz.

Kim bilir, belki okur ayn anda metinden haz ald, bu hazzn farknda olduu ve

$50
bunu tereddt etmeden onayp itiraf edebildii zaman o aamaya daha bir

yaklam olacaz.

$51
 KAYNAKLAR

Aristoteles. Poetika. ev. Samih Rifat. stanbul: Can Yaynlar, 2013.

Adorno, Theodor W. Aesthetic Theory. ev. Robert Hullot-Kentor. Minneapolis:

University of Minnesota Press, 1997.

Barthes, Roland. Metnin Hazz. Yaz zerine eitlemeler / Metnin Hazz. ev.
ule Demirkol. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2006. 95-142.

. Yaz zerine eitlemeler. Yaz zerine eitlemeler / Metnin Hazz.

ev. ule Demirkol. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2006. 25-94.

Brooks, Peter. Reading for the Plot: Design and Intention in Narrative.
Cambridge: Harvard University Press, 1992.

Coleridge, Samuel T. Biographia Literaria. (26 Ocak 2003) 15 Mart 2015.

http://www.gutenberg.org/files/6081/6081-h/6081-h.htm

Culler, Jonathan. Barthes. ev. Hakan Gr. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar,
2008.

Freud, Sigmund. Haz lkesinin tesinde. Haz lkesinin tesinde / Ben ve d.

ev. Ali Babaolu. stanbul: Metis Yaynlar, 2011. 19-70.

. Uygarln Huzursuzluu. ev. Haluk Barcan. stanbul: Metis

Yaynlar, 2013.

. Yaratc Yazarlar ve Gndz-Dleri. Sanat ve Edebiyat. ev. Emre

Kapkn ve Ayen Teken Kapkn. stanbul: Payel Yaynlar, 1999. 121-34.

Fusillo, Massimo. Edebiyatta Estetik. ev. Fisun Demir. Ankara: Dost Kitabevi
Yaynlar, 2012.

$52
Eagleton, Terry. Edebiyat Kuram: Giri. ev. Tuncay Birkan. stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 2011.

Eichenbaum, Boris. Biimsel Yntemin Kuram. Todorov 31-70.

Gallop, Jane. The Perverse Body. Thinking Through the Body. New York:
Columbia University Press, 1998. 100-15.

Jameson, Fredric. Haz: Siyasal Bir Mesele. Modernizm deolojisi: Edebiyat

Yazlar. Haz. Orhan Koak ve Tuncay Birkan. ev. Kemal Atakay ve
Tuncay Birkan. stanbul: Metis Yaynlar, 2008. 80-98.

Jauss, Hans Robert. Aesthetic Experience and Literary Hermeneutics. ev.

Michael Shaw. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1984.

Kant, Immanuel. Yarg Yetisinin Eletirisi. ev. Aziz Yardml. stanbul: dea
Yaynevi, 2011.

Livingston, Eric. The Textuality of Pleasure. New Literary History 37 (2006):

655-72.

McGraw, Betty R. Barthess The Pleasure of the Text: An Erotics of Reading.

Boundary 2. 3 (1977): 943-52.

Miklitsch, Robert. Difference: Roland Barthess Pleasure of the Text, Text of

Pleasure. Boundary 2. 1 (1983): 101-14.

Ossola, Carlo. Etkili Ara. Yaz zerine eitlemeler / Metnin Hazz. ev.
ule Demirkol. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2006. 9-24.

Ott, Brian L. (Re)Locating Pleasure in Media Studies: Toward an Erotics of

Reading. Communication and Critical/Cultural Studies 2 (Haziran 2004):
194-212.

Platon. Devlet. ev. Sabahattin Eybolu ve M. Ali Cimcz. stanbul: Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, 2015.

. Philebos. ev. Furkan Akderin. stanbul: Say Yaynlar, 2013.

Poe, Edgar Allan. The Philosophy of Composition. Edgar Allan Poe's Complete
Poetical Works. (10 Kasm 2003) 11 Mart 2015.
http://www.gutenberg.org/files/10031/10031-h/10031-h.htm

$53
. The Poetic Principle. Edgar Allan Poe's Complete Poetical Works. (10
Kasm 2003) 11 Mart 2015.
http://www.gutenberg.org/files/10031/10031-h/10031-h.htm

Schaper, Eva. Aristotles Catharsis and Aesthetic Pleasure. Philosophical

Quarterly 18 (1968): 131-43.

Shklovksy, Viktor. Teknik Olarak Sanat. Todorov 71-90.

Todorov, Tzvetan, der. Yazn Kuram: Rus Biimcilerinin Metinleri. ev.

Mehmet Rifat ve Sema Rifat. Cogito 36. stanbul: Yap Kredi
Yaynlar, 2005.

Tomashevsky, Boris. Tema rgs. Todorov 247-87.

Wilde, Oscar. Dorian Grayin Portresi. ev. Nihal Yeinobal. stanbul: Can
Yaynlar, 2011.

. Sanat Olarak Eletirmen. Sanat: Eletirmen, Yalanc, Katil.

Estetik ve Etik zerine. Haz. Elin Gen. ev. Esin Soanclar. stanbul:
letiim Yaynlar, 2008. 35-129.

$54
 ZGEM

Ali Fuat Ksakrek 1987 ylnda stanbulda dodu. 2005 ylnda Kabata Erkek

Lisesinden mezun olduktan sonra Sabanc niversitesinde Biyoloji Bilimleri ve

Biyomhendislik okudu. Ayn dalda yine Sabanc niversitesinde master

derecesini ald. 2013 yl itibariyle bu sefer stanbul Bilgi niversitesi

Karlatrmal Edebiyat Blmnde yksek lisans almalarna balad.

$55